Ukad nerwowy

1 . Gwne funkcje:

Odbieranie, przekazywanie i analizowanie bodcw ze wiata zewntrznego

integracja poszczeglnych czci ciaa

wraz z ukadem hormonalnym zachowanie homeostazy (kontrola i koordynacja)

Tkanka nerwowa

Jej zasadniczym skadnikiem s wysoko wyspecjalizowane komrki neurocyty, (powstae z

ektodermy), ktre czc si ze sob wypustkami, tworz zintegrowan sied, obejmujc swoim
zasigiem cay organizm.

Komrki glejowe

Zalicza si do nich m.in. lemocyty i astrocyty. Wydzielaj one czynniki wzrostowe i peni funkcje
podporowe dla neuronw. Wspieraj je metabolicznie i wycofuj z pynu komrkowego nadmiar
jonw i transmiterw, ktre mogyby zakcid ich czynnod. Usuwaj tez uszkodzone i martwe
komrki nerwowe. Wycieaj komory mzgu, uczestniczc w wymianie rnych substancji
midzy pynami mzgowe-rdzeniowym a tkankowym mzgu. Stopki astrocytw uszczelniaj
naczynia wosowate, s wic wanym elementem bariery krew-mzg. Lemocyty za tworz
osonk mielinow, stanowic izolacj elektryczn aksonw bardzo wielu neuronw. W
odrnieniu od neuronw komrki glejowe zachowuj zdolnod do podziaw w cigu caego
ycia.

Neurony

Zasadnicz jednostk strukturalno czynnociow tkanki nerwowej jest neuron. Tworzy

go komrka nerwowa wraz z wypustkami. Zasadnicze czci neuronu to:

Cytoplazma otaczajca jdro neurocytu, czyli perykarion

Wypustki protoplazmatyczne (dendryty), w liczbie jedna lub wicej odbieraj

bodce ze rodowiska albo od innej komrki

Wypustka osiowa (akson / neuryt); zwykle pojedyncza, na koocu czsto

rozgaziona rozprowadza albo przewodzi impuls z okolicy dendrytycznej.
Wewntrz centralnego systemu nerwowego akson jest otoczony przez
nienerwowe komrki, zwane glejowymi, a poza centralnym ukadem nerwowym
jest otoczony komrkami Schwanna. Akson kooczy si przy efektorze,
telodendronem.
 WANE! Neurony maj dobrze rozwinite retikulum szorstkie ---> wysokie tempo
metabolizmu.

Na podstawie spenianych funkcji neurony dzielimy na:

Czuciowe (wstpujce) s albo receptorami, albo cznikami receptorw, ktre przewodz

informacje do centralnego ukadu nerwowego;

Ruchowe (zstpujce) przewodz informacje z centralnego ukadu nerwowego do

efektorw (mini, gruczow, narzdw elektrycznych, narzdw wietlnych);

Poredniczce cz dwa lub wicej neuronw, le zwykle cae wewntrz centralnego

ukadu nerwowego.

Neurony, ze wzgldu na liczb wypustek nerwowych dzielimy na:

1. Neurony jednobiegunowe (unipolarne) to komrki posiadajce jedn wypustk,

wystpuj w :

yciu zarodkowym organizmw

w jdrach podwzgrza (u organizmw dojrzaych) .

2. Neurony dwubiegunowe (bipolarne) to komrki nerwowe z dwoma wypustkami jedna

wypustka jest aksonem , a druga dendrytem. Wystpuj w:

siatkwce oka.

3. Neurony wielobiegunowe (multipolarne) to komrki posiadajce du liczb wypustek

jedna jest aksonem a pozostae to dendryty. Wystpuj w :

zwojach nerwowych wspczulnych

tworz przede wszystkim orodkowy ukad nerwowy.

 Ryc. 1

Ciaa komrek nerwowych s zwykle zgrupowane razem w skupienia zwane zwojami. Zwj to
zbir cia komrek nerwowych i neuronw poredniczcych. Mzg zwierzt ma budow
wielozwojow.

W OUN (orodkowym ukadzie nerwowym) zwierzt, czd komrkowa neuronw i czd

wknista s rozdzielone. U krgowcw istota szara zawiera ciaa komrek, a istota biaa skada si z
dendrytw i aksonw, wraz z osonkami. Kor pni nerwowych bezkrgowcw stanowi wycznie
ciaa komrek, podczas gdy wntrze skada si z wkien.

W skad neuronw wchodz: jdro komrkowe, cytoplazma i bona komrkowa. Akson jest
owinity neurylem, zbudowan z komrek Schwanna. Komrki te przechodz z mezenchymy,
ukadaj si wzdu neurytw i owijaj je. Na niektrych neurytach komrka Schwanna odkada
spiralne fady, ktre s tuszczowym materiaem izolujcym, zwanym mielin. Aksony lece
wewntrz mzgu i rdzenia krgowego (u krgowcw) nie maj neurylemy, a ich mielina jest
zastpiona przez komrki towarzyszce (satelity). Gwn funkcj osonki mielinowej jest
zapewnienie specjalnego rodzaju przewodnictwa nerwowego.
Ryc. 2

Synapsy

Synapsa jest okolic, gdzie jedna komrka presynaptyczna wchodzi w bardziej lub mniej cise
poczenie z drug komrk postsynaptyczn, na ktr oddziaywuje. W ukadzie nerwowym
krgowcw istnieje wiele synaps pomidzy telodendronami aksonw i ciaem komrki neuronu
postsynaptycznego. Wikszod synaps bezkrgowcw wystpuje pomidzy telodendronami i
rozgazieniami dendrytu. Wikszod synaps przewodzi impulsy tylko w jednym kierunku, np. z
komrek pre do postsynaptycznych. Okolica synaptyczna aksonu presynaptycznego krgowcw jest
wypeniona maymi, okrgymi ciakami, pcherzykami synaptycznymi. Pcherzyki te wydzielaj
neurotransmitery do szczeliny synaptycznej. Stan pobudzenia jest przenoszony tylko w jednym
kierunku: w neuronach czuciowych z organu czuciowego do rdzenia krgowego i mzgu. Natomiast w
neuronach ruchowych z mzgu i rdzenia krgowego do mini i gruczow.

Podzia synaps:

Ze wzgldu na sposb przekazywania impulsu:

Chemiczna przekaz sygnau odbywa si za porednictwem substancji chemicznej.

Taka synapsa jest jednokierunkowa, znualna, opniajca i najpowszechniejsza w
organizmie.

Elektryczna fala depolaryzacyjna przeskakuje szczelin synaptyczn (bardzo wsk),

w postaci uku elektrycznego. Ten rodzaj synapsy jest symetryczny, nieznualny i
nieopniany.
Ryc. 3

Potencja czynnociowy

We wszystkich komrkach istnieje zrnicowanie potencjau elektrycznego pomidzy

wntrzem komrki, a jej powierzchni zewntrzn. Rnica potencjau w neuronie wynosi ok. 60mV
(potencja wewntrz jest ujemny). Ta rnica potencjaw nazywa si potencjaem
spoczynkowym(niepodraniony neuron = spolaryzowany) . Jeeli neuron jest draniony (elektrycznie,
przez nacisk lub uszkodzenie), nastpuje zmiana potencjau spoczynkowego. Nastpuje wtedy
depolaryzacja. Miejscowy stan depolaryzacji, potencja generujcy, jest punktem wyjciowym
impulsu nerwowego. Jest to potencja lokalny, bardzo wolny. Jeeli nie osign on wartoci
krytycznej, zjawiska wyrwnawcze w neuronie idce w kierunku repolaryzacji spowoduj wolny zanik
rnic potencjau i aden impuls nie bdzie przewodzony wzdu nerwu. Jeeli jednak depolaryzacja
osignie wartod krytyczn w wystarczajco krtkim czasie, podrani on akson. W konsekwencji,
pynie prd z dwch miejsc nieaktywnych do punktu depolaryzacji. Dwa spolaryzowane obszary
stymuluj nieaktywne miejsca do nich przylege i w ten sposb tworz reakcj aocuchow.
Samogenerujca si fala depolaryzacji wdruje wzdu neuronu. Przenoszona depolaryzacja jest
potencjaem czynnociowym. Rozprzestrzenia si on szybko i wzbudzany jest wedug zasady
wszystko albo nic (pojawia si przy maksimum napicia albo nie pojawia si wcale). Nastpuje
potem okres refrakcji bezwzgldnej, aby mg powstad nastpny potencja. W obrbie neuronu
potencja czynnociowy moe rozprzestrzeniad si w rnych kierunkach od punktu powstania, ale
typowy jest kierunek od dendrytu do ciaa komrki i od ciaa komrki do aksonu.
 Ryc. 4

Teoria membranowa przewodzenia nerwowego

Zgodnie z t teori zjawiska elektryczne w wknie nerwowym zachodz dziki selektywnej

przepuszczalnoci bony komrkowej nerwowej dla jonw sodu i potasu, a przepuszczalnod t
reguluje pole elektryczne powstae po obu stronach bony. Wspdziaanie tych dwch czynnikw
wymaga wymaga przekroczenia pewnego progu krytycznego, by wystpio pobudzenie. Pobudzenie
jest regeneracyjnym uwolnieniem energii elektrycznej z bony nerwowej, a rozprzestrzenienie si tej
zmiany wzdu wkna stanowi krtki bodziec elektryczny typu "wszystko albo nic", nazywany
potencjaem czynnociowym.

Neuron w stanie spoczynkowym jest dug cylindryczn rur, ktrej bona plazmatyczna
rozdziela dwa roztwory o rnym skadzie chemicznym, pomimo i maj one takie samo stenie
jonw. W orodku zewntrznym przewaaj jony sodu i chloru, a wewntrz komrki wystpuj
gwnie jony potasu. Jony potasu i chloru dyfunduj stosunkowo swobodnie poprzez bon,
natomiast przepuszczalnod dla jonw sodu jest niska. Na wewntrznej stronie bony kumuluj si
adunki ujemne. Stan rwnowagi jonowej utrzymuje pompa sodowa - ukad enzymatyczny, ktry
aktywnie przemieszcza jony sodu z wntrza na zewntrz komrki, a wic przeciwko gradientowi
steo i gradientowi elektrycznemu. Pompa sodowa wymaga dopywu energii w postaci ATP, ktrego
rdem s procesy metaboliczne nerwowej.

Chocia przepuszczalnod bony jest bardzo maa dla jonw sodu przy zwykym napiciu
spoczynkowym, to wzrasta ona ze spadkiem potencjau elektrycznego bony. Pozwala to a
przenikanie jonw sodu, zgodnie z potencjaem elektrochemicznym, do rodowiska o niszym ich
steniu (do wntrza komrki). To z kolei obnia potencja elektryczny bony wzgldem sodu.
Wniknicie jonw sodu obnia potencja bonowy do zera, a nawet poniej. Po upywie 1 lub 2 ms
zmniejsza si przepuszczalnod bony dla sodu i rozpoczyna si wpyw potasu. To wywouje
przywrcenie potencjau spoczynkowego przez repolaryzacj bony. Gdy bona zostanie cakowicie
zrepolaryzowana, jej przepuszczalnod powraca do normy, a nadmiar Na, ktry wnikn w czasie tego
procesu do komrki, zostaje stopniowo usuwany przy pomocy pompy sodowej. Po rozprzestrzenieniu
si kadego bodca nastpuje okres braku pobudliwoci, okres refrakcji bezwzgldnej, w czasie
ktrego wkno nie moe przewodzid nastpnego bodca.

Ryc. 5
 Wpyw substancj chemicznych na dziaanie synaps

W zalenociod rodzaju uwalnianego neuroprzekanika synapsy obwodowego ukadu

nerwowego dzieli si na: cholinergiczne (uwalniajce acetylocholin) i adrenergiczne
(wydzielajce adrenalin lub noradrenalin). Efekt wywoywany przez te neuroprzekaniki zaley
od rodzaju receptorwznajdujcych si w bonie czci postsynaptycznej. Leki lubinne zwizki
chemiczne, np. nikotyna czy muskaryna, oddziauj na ukad nerwowy przez naladowanie
(agonici) lub blokowanie (antagonici) dziaania neuroprzekanikw w synapsach.

Acetylocholina jest rodkiem pobudzajcym, wywoujcym lokaln depolaryzacj bony

komrki miniowej. Stymuluje ona powstawanie impulsw w bonie i powoduje kurczenie si
wkna miniowego.

Mechanizm potencjau czynnociowego

mV

- 50

- 100
Czas

Na +
 Na +

Na +

Ryc. 6
+
Na

Opnienie synaptyczne

Opnienia synaptyczne s bardzo wane przy okrelaniu drogi impulsu w ukdzie

nerwowym oraz reakcji organizmuna specyficzne podniety. Nasze narzdy zmysowe otrzymuj
nieprzerwany strumieo podniet, ale selektywnod opnienia synaptycznego zapobiega
niekontrolowanym akcjom mini i gruczow. Opnienie synaptyczne polega na tym, e dyfuzja
mediatorw w szczelinie synaptycznej jest bardzo wolna w porwnaniu z fal depolaryzacyjn.
 Ewolucja ukadu nerwowego bezkrgowcw

Ewolucyjne ksztatowanie si ukadu nerwowego byo zwizane z powstaniem organizmw

tkankowych, a nastpnie ze zmian symetrii ciaa z promienistej na dwuboczn (bilateraln)
oraz ze wzrostem aktywnoci zwierzt. U pierwotnych zwierzt tkankowych wyspecjalizoway
si komrki zdolne do odbierania, przewodzenia i reagowania na bodce. Wyrazem
przystosowania do penienia takiej roli s wypustki komrek nerwowych i ich cznie si
midzy sob oraz tworzenie poczeo innymi czciami ciaa. O ukadzie nerwowym moemy
mwid dopiero u zwierzt tkankowych. U nich wyksztaciy si dwie formy tego ukadu:
siatkowaty i centralizujcy si.

I. PARZYDEKOWCE

Ukad nerwowy siatkowaty: rozproszony, dyfuzyjny, rozmieszczony rwnomiernie, bez centrw,

komrki receptorowe midzy komrkami nabonkowo - miniowymi, brak wyspecjalizowanych
receptorw. U meduzy zaczyna su centralizacja, przejcie do lokomocji wymusza zdolnod do
koordynacji --> zwikszona specjalizacja - dookoa parasola aocuszek z ropaliami, kade ropalium ma
plamk oczn i statocyst.

Komplikwanie si ukadu nerwowego polega na zwikszaniu rnorodnoci komrek nerwowych i

zoonoci ich budowy. Zwiksza si te zoonod wzajemnego rozmieszczenia neuronw, gwnie
ich zwizkw midzy sob, jak te z receptorami i efektorami.

Ryc. 7

II. PAZIOCE I NICIENIE

Ukad centralizujcy si. Wystpuj pnie nerwowe poczone spoidami i parzysty zwj gowowy
("mzg").

III. PIERCIENICE

Ukad drabinkowy (po 2 zwoje w kadym segmencie) i scentralizowany: duy parzysty zwj
nadgardzielowy

obrczka okoogardzielowa

parzysty zwj podgardzielowy

pnie nerwowe ze zwojami segmentalnymi

IV. STAWONOGI

Ukad drabinkowy lub aocuszkowy (po 1 zwoju w kadym segmencie), 3 pcherzykowy "mzg" .
Specjalizacja u owadw zwizana z opanowaniem rodowiska powietrznego. "Mzg" to zwoje nad- i
podprzeykowe o krtkich poczeniach. Owady ucz si, rozrniaj i pamitaj; posiadaj
wyspecjalizowane receptory.

V. MICZAKI

Brak orodkw nadrzdnych, trzy czci lecena rnych poziomach: kada czd zona z
piercienia okoogbowego i promienicie rozchodzcyh si piciu pni nerwowych.

VI. SZKARUPNIE

Ukad bardzo uproszczony.

VII. LANCETNIK

Cewa nerwowa ektodermalna pooona grzbietowo z lokalnym rozszerzeniem - pojedynczy

pcherzyk przedni.

VIII. MINOGI I LUZICE

Obecnod patw wchowych. Sabo rozwinite wzgrze spowodowane brakiem zachowao

plastycznych. Zachowania s zalene od podwzgrza. Dobrze rozwinite rdmzgowie ze zmysem
wzroku. Mdek sabo wyksztacony.

___________________________________________________________________________

Wraz z doskonaleniem si budowy ukadu nerwowego nastpowa rozwj receptorw i efektorw.

Im bardziej zoony i doskonay ukad nerwowy, tym bardziej zoone i rnorodne reakcje
organizmw na bodce. Komplikacji towarzyszy powstawanie rozmaitych struktur ochronnych,
wzmacniajcych i innych przystosowao usprawniajcych prac ukadu nerwowego.

Ewolucja ukadu nerwowego u krgowcw

I. BEZUCHWOWCE

mzg: may, poszczeglne czci uoone liniowo

kresomzgowie - najwiksza czd mzgu: duze opuszki wchowe, zawizki prymitywnej

formy kory nerwowej

rdmzgowie - sabo rozwinite (podrzdna rola narzdu wzroku)

mdek - niewielki fad prostopady do osi mzgowia (sabe moliwoci ruchowe)

rdzeo przeduony (orodki najwaniejszych funkcji yciowych i czucia skrnego)

10 par nerww czaszkowych wychodzcych z mzgowia

II. RYBY

mzg niewielki, lepiej rozwinity ni u bezuchwowcw; ukad liniowy wszystkich czci

mzgowia, a ich rozwj uzaleniony od dominujcego zmysu:

a. u chrzstnych posugujcych si wchem - mae rdmzgowie, rozwinite wchomzgowie,

kresomzgowie z opuszkami wchowymi podzielone na dwie mae pkule

b. u ryb kostnych posugujcych si wzrokiem - wiksze rdmzgowie i kresomzgowie, lecz

mniejsze opuszki wchowe

w kresomzgowiu - pierwotne formy kory nerwowej i orodki kojarzeniowe

mdek pokryty kor mdku, wyksztacony w zalenoci od rodowiska i sposobu

poruszania si

rdzeo przeduony - dod duy (m.in. ze wzgldu na rozwinite czucie skrne)

zmysy: wch, smak, wzrok, such, moliwod wydawania dwikw przez niektre ryby,
linia naboczna

III. PAZY

mzg picioczciowy (ukad liniowy)

rdzeo przeduony zawiera orodki oddychania, kontroli pracy serca; najwiksza czd mzgu

kresomzgowie nieco lepiej rozwinite ni u ryb

 w midzymzgowiu szyszynka ( u wspczesnych brak oka ciemnieniowego)

spore rdmzgowie z orodkami wzroku

mdek may i wski (prosta lokomocja)

od mzgowia odchodzi 10par nerww czaszkowych

IV. GADY

mzgowie niewielkie w porwnaniu z mas ciaa, ale budowa i funkcje bardziej

skomplikowane ni u pazw; wyranie wiksza zdolnod uczenia si i zapamitywania

dwie pkule kresomzgowia zachodzce na midzymzgowie (czciowa utrata linowego

uoenia elementw mzgowia); zacztki kory nowej zawierajcej orodki kojarzeniowe

rdmzgowie dobrze rozwinite, zapewnia dobry wzrok

stopieo rozwoju mdku zaley od aktywnoci ruchowej - najlepiej rozwinity mdek maj
wie morskie i krokodyle

esowate wygicie rdzenia przeduonego charakterystyczne dla owodniowcw

od mzgowia odchodzi 12 par nerww czaszkowych

V. PTAKI

wyranie wysza wzgldna masa mzgowia (w porwnaniu z gadami)

kresomzgowie silnie rozwinite, gadkie pkule

zatracenie liniowego ukadu czci mzgowia

mdzek silnie rozwinity, obficie pofadowany, zawierajcy orodki rwnowagi i koordynacji

ruchw

esowate wygicie rdzenia przeduonego; 12 par nerww czaszkowych

jedna kostka suchowa w uchu rodkowym (znakomity such)

sabo rozwinity wch

VI. SSAKI

orodkowy ukad nerwowy o planie budowy mzgowia jak u innych owodniowcw

bardzo due kresomzgowie; pkule mzgowe pokryte pofadowan kor mzgow

zbudowan gwnie z istoty szarej (kory nowej)

w zwizku z przejmowaniem przez orodki patw potylicznych pkul mzgowych funkcji

wzrokowych rdmzgowie jest mae
 bardzo duy mdzek

pkule mdku pokryte s kor mdku (bardzo sprawna koordynacja ruchu)

BUDOWA UKADU NERWOWEGO CZOWIEKA

Ryc. 8

Orodkowy ukad nerwowy skada si z mzgowia oraz rdzenia krgowego. Mzgowie

ma hierarchiczn struktur i skada si z kilku poczonych ze sob, osonitych czaszk czci:
kresomzgowia, midzymzgowia, rdmzgowia, tyomzgowia i rdzenia przeduonego. Rdzeo
krgowy ma ksztat walcai jest zoony z tkanki nerwowej. Przekazuje impulsy nerwowe z oraz do
mzgowia, kontroluje take odruchy wasne.
 Obwodowy ukad nerwowy skada si z 12 par nerww czaszkowych odchodzcych od
mzgowia, 31 par nerww rdzeniowych odchodzcych od rdzenia krgowego oraz tzw. zwojw
nerwowych bdcych niewielkimi skupieniami cia neuronw poza orodkowym ukadem
nerwowym. W zwojach odbywa si obrbka informacji, ktre docieraj do organizmu ze
rodowiska. Nerwy obwodowe zapewniaj szybkie przewodzenie impulsw nerwowych z
zakooczeo nerwowych, czyli odbierajcych bodce receptorw do orodkw nerwowychoraz
przewodzenie impulsw z tych orodkw do narzdw wykonawczych, czyli ekektorw.

Somatyczny ukad nerwowy odbiera informacje ze rodowiska zewntznego oraz

reguluje i koordynuje prac aparatu ruchowego. Ukad ten kieruje gwniewiadomymi ruchami
organizmu.

Autonomiczny ukad nerwowy, inaczej wegetatywny, reguluje funkcjonowanie

narzdw wewntrznychpracujcych bez udziau wiadomoci, np. prac mini gadkich,
minia sercowego, gruczow. Ukadten jest odpowiedzialny za niezmiennod rodowiska
wewntrznego organizmu.

Orodkowy ukad nerwowy

Peni nadrzdne funkcje kontrolne wzgldem pozostaych elementw ukadu nerwowego.

Jest on ostatecznym odbiorc wszystkich impulsw nerwowych pochodzcych z wntrza
organizmui rodowiska zewntrznego. Mzgowie jest jednym z wikszym narzdw ciaa
ludzkiego, u dorosego czowieka way okoo 1350 g. Delikatn tkank mzgow chroni
przed uszkodzeniem koci czaszki. Dodatkowo zarwno mzgowie, jak i rdzeo krgowy s
osonite trzema bonami nazywanymi oponami.
Ryc. 9

Kresomzgowie jest najwiksz czci mzgu. Skada si z dwch pkul pokrytych kor
mzgow, czyli silnie pofadowan istot szar. Pkule s ze sob poczone trzema
wknami istoty biaej tzw. spoidai, z ktrych najwikszym jest ciao modzelowate (spoido
wielkie mzgu).

Midzymzgowie to stosunkowo niewielki odcinek mzgowia, w ktrym znajduj si orodki

kontrolujce prac autonomicznego ukadu nerwowego i hormonalnego. Najwaniejszymi
strukturami midzymzgowia s:

szyszynka - niewielki gruczo produkujcy tzw. hormon snu, czyli melatonin, ktra
reguluje dobowy rytm organizmu, a take hamuje wydzielanie hormonw
gonadotropowych, zapobiegajc przedwczesnemu dojrzewaniu pciowemu.

wzgrze- parzysta struktura majca poczenia z pozostaymi czciami orodkowego

ukadu nerwowego. Jest przekanikiem impulsw nerwowych niemal we wszystkich
drogach czuciowych.

podwzgrze - obejmuje orodki czynnoci niezalenych od woli, jak orodki

termoregulacji, sytoci i godu, pragnienia, orodki kontrolujce poziom cukrw,
aminokwasw i jonw we krwi. W nim te s zlokalizowane orodkimotywacyjne,
ktre umoliwiaj czowiekowi zaspokajanie popdw. Neurony podwzgrza
wydzielaj hormony regulujce skurcze mini gadkich narzdw rozrodczych obu
pci, prac nerek i przysadki.
 przysadka - gruczo wytwarzajcy m.in. hormony, ktre pobudzaj inne gruczoy do
wydzielania wasnych hormonw.

rdmzgowie to czd mzgowia, w ktrej znajduj si m.in. orodki reakcji suchowych i

wzrokowych, takich jak ruchy powiek czy zmiana rednicy renicy.

Tyomzgowie ley za rdmzgowiem. W skad tyomzgowia wchodz:

mdek - skada si z dwch pkul i czci rodkowej. Wierzchni warstw mdku

stanowi pofadowana istota szara, a spodni - istota biaa. W mdku znajduj si orodki
nerwowe kontrolujce stan napicia mini i koordynujce ruchy ciaa, jego postaw oraz
rwnowag. Mdek czy si z innymi czciami mzgowia przez tzw. konary mdzku.

most - obejmuje liczne drogi nerwowe, zwoje drg ruchowych i czuciowych powizanych z
mzgiem i mdkiem, m.in. zwoje nerww czaszkowych.

rdzeo przeduony - czy si bezporenio z rdzeniem krgowym. Znajduj si w nim

skupienia istoty szarej stanowice orodki nerwowe, ktre reguluj podstawowe czynnoci
fizjologiczne, m.in. prac serca, wentylacjpuc, poykanie, odruch ssania, odruchy obronne
(np. kaszel, kichanie, mruganie powiek).

Komory to jamy mzgowia i rdzenia przeduonego, wypenione pynem mzgowo-rdzeniowym. W

obrbie kresomzgowia znajduj si parzyste komory boczne, ktre cz si z pojedyncz komor
midzymzgowia. Wewntrz rdmzgowia biegnie kana nazywany wodocigiem mzgu, ktry czy
si z komor zlokalizowan w rdzeniu przeduonym. Ta komora jest z kolei poczona z kanaem
rodkowym rdzenia krgowego.

Opony orodkowego ukadu nerwowego

Opona twarda to mocna wknita bona zewntrzna. Skada si z dwch warstw: bogato
unaczynionej i unerwionej warstwy zewntrznej oraz warstwy wewntrznej. Opona ta wyciea jam
czaszki i kana kostny utworzony przez krgi.

Opona pajcza to delikatna opona rdkowa.

Opona mikka to dwuwarstwowa, silnie unaczyniona bona, ktra bezporednio przylega do

powierzchni mzgowia i rdzenia krgowego. Wnika ona we wszystkie zagbienia, szczeliny i bruzdy
kory mzgowej. ciany ttnic i y obecnychw oponie mikkiej stanowi tzw. barier krew - mzg,
przez ktr mog przenikad tylko niektre substancje, m.in. tlen, woda czy glukoza (do neuronw
zlokalizowanych w mzgu nie docieraj znajdujce si we krwi szkodliwe dla organizmu substancje
oraz takie, ktre zakcaj przekazywanie impulsw nerwowych z komrki do komrki).

Pyn mzgowo - rdzeniowy wypenia jam podpajcz, tj. przestrzeo midzy opon pajcz a opon
mikk. Pyn znajduje si te w wolnych przestrzeniach mzgu, w tzw. komorach. Pyn mzgowo -
rdzeniowy jest bezbarwn ciecz o skadzie podobnym do skadu osocza krwi. Zawiera on znaczne
iloci NaCl, niewielkie iloci glukozy i biaka oraz ladowe iloci skadnikw morfotycznych krwi,
gwnie limfocytw i monocytw. Pyn amortyzuje wstrzsy i poredniczy w wymianie substancji
midzy tkank nerwow a krwi.
Rozmieszczenie orodkw w korze mzgowej
Na powierzchni kory mzgowej mona wyrnid fady, czyli zakrty, poodzielane bruzdami. Gbokie
bruzdy dziel kor mzgow kadej z pkul na cztery paty: czoowy, ciemieniowy, skroniowy i
potyliczny. W kadym z nich s zlokalizowane neurony wespecjalizowane w odbiorze okrelonych
bodcw. Neurony te grupuj si w tzw. orodki funkcjonalne kory, zas grupy osrodkw skupiaj si
w pola kojarzeniowe odpowiedzialne za wysze czynnoci nerwowe (mowa, pamid, wiadomod).

Ryc. 10

Orodek czucia odbiera sygnay z receptorw znajdujcych si w skrze, miniach oraz wewntrz
organizmu. Informacje czuciowe z receptorw zlokalizowanych po jednej stronie ciaa przechodz na
przeciwn stron kory mzgowej, gdzie wytwarzane s wraenia wiadome. Rozmiar obszaru
czuciowego dla poszczeglnych czci ciaa zaley od liczby receptorw w tej czci ciaa.

Orodek wzroku znajduje si wewntrz pata potylicznego. Odbiera, interpretuje oraz ocenia bodce
wzrokowe. Kade oko ma osobne pole widzenia i z kadego z nich sygnay do mzgu s wysyane
oddzielnie. Dopiero orodek wzroku czy oba obrazy w jeden.

Orodek motoryczny (ruchu) kontroluje ruchy mini. Stymulacja punktu po jednej stronie osrodka
motorycznego pwoduje skurcz minia po przeciwnej stronie ciaa.

Orodek kojarzeniowy odpowiada za kojarzenie, koncentracj, kontrol osobowoci i procesy

mylowe.

Orodek smakowy interpretuje doznania zwizane ze smakiem.

Orodek mowy mona podzielid na motoryczny obszar mowy (obszar Broca) odpowiedzialny za
mwienie i czuciowy obszar mowy (obszar Wernickiego) odpowiedzialny za rozpoznawanie
syszanych sw i ich rozumienie.

Orodek suchowy interpretuje podstawowe cechy oraz znaczenie dzwikw.

Budowa i czynnoci rdzenia krgowego

Rdzeo krgowy znajduje si w kanale krgowym utworzonym przez krgi. Cignie si od rdzenia
przeduonego do drugiego krgu ldwiowego. Rdzeo jest podzielony na tzw. segmenty: 8 szyjnych,
12 piersiowych, 5 ldwiowych, 5 krzyowych i 1 guziczny. Od kadego segmentu odchodzi para
nerww rdzeniowych, ktre opuszczaj kana krgowy przez otwory midzykrgowe. Rdzeo krgowy
zapewnia komunikacj midzy mzgowiem a obwodowym ukadem nerwowym, umoliwia te
reakcje odruchowe. Na przekroju poprzecznym rdzenia jest widoczny charakterystyczny ukad istoty
szarej, ktra przybiera ksztat litery H. Pozosta przestrzeo wypenia istota biaa. W obrbie istoty
szarej wyrnia si tzw. korzenie brzuszne (przednie) praz korzenie grzbietowe (tylne), ktre cz si
i tworz nerwy rdzeniowe.

Ryc. 11

Odruchy nerwowe

Odruch jest automatyczn powtarzaln odpowiedzi na bodziec, powstajc bez udziau

wiadomoci. Do powstania odruchy niezbdny jest uk odruchowy, tj. zesp piciu elementw:
receptora, drogi nerwowej czuciowej, orodka nerwowego, drogi nerwowej ruchowej oraz efektora.
Odruchy dzieli si na bezwarunkowe (wrodzone, gatunkowe) oraz warunkowe (nabyte, osobnicze).

uk odruchowy
 Ryc. 12

W powstawaniu odruchw bezwarunkowych uczestnicz orodki rdzenia krgowego oraz orodki

mzgowia pooone poza obszarem kresomzgowia. Odruchy te s charakterystyczne dla wszystkich
przedstawicieli danego gatunku i dziedziczone przez pokolenia potomne. Przykadami
bezwarunkowych reakcji odruchowych s np. odruch kolanowy, ssania, wymiotmy czy odruch cofania
pod wpywem blu.

Przykady odruchw bezwarunkowych

odruch akomodacji oka

odruch krztuny

odruch nurkowania

odruch przedsionkowo-oczny

odruch cigna Achillesa

odruch rzepkowy, inaczej odruch kolanowy

odruch reniczny

odruch wymiotny

Odruch warunkowy nabyta reakcja organizmu. Odruch warunkowy klasyczny powstaje podczas
ycia osobnika na bazie odruchu bezwarunkowego. Wystpuje dopiero po analizie danego
bodca przez orodek kojarzenia w mzgowiu, gwnie w pniu mzgu. Powstawanie odruchw
warunkowych wynika z powtarzalnoci pewnych sytuacji oraz integracyjnej funkcji mzgowia,
ktre korzystajc z danych przekazywanych przez rne zmysy moe postrzegad otoczenie
wieloaspektowo. Wprawdzie bodcem powodujcym wydzielanie liny jest obecnod w pysku
pokarmu, lecz podczas jedzenia pies widzi otoczenie, widzi pokarm (jego form), czuje zapach i
rejestruje wiele innych cech sytuacji. Kady z tych elementw moe stad si bodcem
warunkowym i wywoywad linienie, o ile pies bdzie godny.
 Schemat powstawania klasycznego odruchu warunkowego

Stan pierwotny. Odruch warunkowy powstaje na bazie odruchu bezwarunkowego.

Bodcem pierwotnym (bezwarunkowym) jest kontakt pokarmu ze luzwk jamy

gbowej bezwarunkowa reakcja wydzielania liny

Powstawanie klasycznego odruchu warunkowego

1 etap. Bodziec bezwarunkowy (pokarm) + bodziec obojtny np. dzwonek wydzielanie liny.
Niniejsza sytuacja zostaje wielokrotnie powtrzona. 2 etap. Dzwonek - dotychczasowy bodziec
obojtny, towarzyszcy karmieniu wydzielanie liny Dzwonek naby waciwoci bodca
bezwarunkowego mimo e w niczym nie przypomina pokarmu.

Receptor

Receptory to struktury nerwowe (narzd zmysowy), w ktrym dochodzi do przeksztacenia energii

dziaajcego bodca na impulsy nerwowe.

Receptor odbiera bodziec, ktry wywouje impuls nerwowy, neuron czuciowy przewodzi impuls z
receptora do odpowiedniego orodka nerwowego w mzgu lub rdzeniu krgowym. W orodku
nerwowym impuls zostaje odpowiednio przetworzony i zmodyfikowany, a nastpnie przewodzony
przez neuron ruchowy do efektora, ktrym jest najczciej misieo lub gruczo, w ktrym impuls
nerwowy wywouje pobudzenie i reakcj lub czynnod waciw dla danego odruchu.

Zatem pobudzenie, ktre jest impulsem elektrycznym powstajcym w receptorze przenoszone jest
nerwami czuciowymi (dziki rozprzestrzenianiu si fali depolaryzacji w neuronach) do orodkowego
ukadu nerwowego ( z reguy rdzenia krgowego), a z kolei nerwami ruchowymi i autonomicznymi
(autonomiczny ukad nerwowy) - do efektorw (np. do mini, gruczow), wystpuje wwczas
reakcja na bodziec.

Efektor

Efektor to narzd wykonawczy organizmu ywego, wykonujcy lub zmieniajcy swoj czynnod pod
wpywem pobudzeo nerwowych (koocowa czd uku odruchowego). Efektorami s np.: minie
szkieletowe, minie gadkie i gruczoy. Efektor wykonuje reakcj - czyli daje efekt po zadziaaniu
bodca.

Podzia receptorw ze wzgldu na pochodzenie bodca

 Reaguj na bodce dziaajce z daleka:
TELERECEPTORY receptory wzroku, suchu, wchu.

Rejestruj zmiany w rodowisku zewntrznym

oddziaujce bezporednio na ciao:
EKSTERORECEPTORY receptory dotyku, ucisku, wibracji,
rozcignicia, uszkodzenia tkanek.
Rejestruj zmiany zachodzce wewntrz
INTERORECEPTORY organizmu, w ukadach: naczyniowym,
oddechowym, pokarmowym itp.
Reaguj na zmiany pooenia ciaa i jego
elementw wzgldem otoczenia; wystpuj w:
miniach, cignach, torebkach stawowych i
PROPRIORECEPTORY bdniku; s wraliwe na zmiany
Podzia receptorw ze wzgldu na rodzajrozcignicie
mechaniczne: odbieranych bodcw
(zmian
dugoci) i zmiany napicia mini.

S wraliwe na odksztacenie tkanek

MECHANORECEPTORY pod wpywem: dotyku, ucisku,
rozcignicia, wibracji itp.

Odbieraj zmiany temperatury

TERMORECEPTORY otoczenia.

Do tej grupy zalicza si: receptory

wchu i smaku, a take receptory
wykrywajce zmiany pH i zawartoci
CHEMORECEPTORY gazw oddechowych w osoczu oraz
osmoreceptory, ktre rejestruj zmiany
stenia osmotycznego pynw
tkankowych.

FOTORECEPTORY S pobudzane przez fotony.

S wraliwe na uszkodzenie tkanek i

NOCYCEPTORY
Mechanoreceptory (receptory dotyku) temperatur powyej 45C
Do receptorw dotyku zaliczamy:
 ciaka dotykowe Meissnera (ciaka czuciowe) odpowiadaj za czucie dotyku, wystpuj na
opuszkach palcw i wargach, wykrywaj dotyk szczeglnie lekkich przedmiotw, bior udzia w
lokalizowaniu bodca dotykowego

Ryc. 13 ciako dotykowe (mikroskop wietlny)

Ryc. 14 ciako dotykowe

ciaka blaszkowate Paciniego w tkance podskrnej, odpowiadaj za czucie ucisku

kotki dotykowe (tarczki Merckla) odbieraj bodce dotykowe szybko dziaajce, o zmiennej
sile dziaania. (opuszki palcw)

ciaka zmysowe (narzdy koocowe Ruffiniego) (skra, tkanka podskrna). Su

do odbierania dugotrwaego i silnego ucisku;

receptory koszyczkowe mieszkw wosowych, s pobudzane przy poruszaniu wosa).

Bodziec

Bodziec, podnieta, czynnik wywoujcy pobudzenie receptorw - pochodzcy ze rodowiska

zewntrznego lub ze rodowiska wewntrznego. Bodce zewntrzne dziaaj na telereceptory -
receptory przystosowane do odbierania bodcw na odlegod - np. oko, ucho - i receptory
odbierajce bodce przez bezporedni kontakt (dotyk). Bodce wewntrzne dziaaj poprzez
proprioreceptory warunkujce czucie pozycji ciaa, ruchu czonkw ciaa oraz intereroreceptory
reagujce na zmiany wewntrznego rodowiska organizmu.
 Obwodowy ukad nerwowy

Jest on utworzony z nerww czaszkowych, nerww rdzeniowych oraz ze zwojw nerwowych.

Nerwy czaszkowe unerwiaj narzdy zmysw gowy, minie twarzy i narzdy wewntrzne.
Nerwy rdzeniowe unerwiaj skr, minie szkieletowe, narzdy wewntrzne oraz naczynia
krwionone. W zalenoci od rodzaju wkien, z jakich s zbudowane, obwodowe nerwy
czaszkowe dzieli si na: czuciowe, ruchowe i mieszane .

a. Nerwy czaszkowe

Poza nerwami X (bdnym) i XI (dodatkowym) nerwy czaszkowe unerwiaj okolice gowy i

szyi. Nerw X unerwia przeyk, oskrzela, puca, serce, odek, jelita, a nerw XI unerwia
minie obrczy barkowej.

b. Nerwy rdzeniowe

Powstay w wyniku poczenia odchodzcych od rdzenia krgowego korzeni brzusznych

(zawierajcych wkna ruchowe) z korzeniami grzbietowymi (zawierajcymi wkna
czuciowe). W nerwach rdzeniowych znajduj si rwnie tzw. wkna autonomiczne. Nerwy
rdzeniowe unerwiaj przede wszystkim skr i minie. Dlatego ich uszkodzenie prowadzi z
reguy do zaburzeo czuciowych i ruchowych.

Dziaanie autonomicznego ukadu nerwowego

Autonomiczny ukad nerwowy dzieli si na ukady wspczulny i przywspczulny.

Poniewa wikszod efektorw narzdw wewntrznych ma podwjne unerwienie, czyli
dochodz do nich wkna nerwowe z obu czci autonomicznego ukadu nerwowego, to
oba te ukady oddziauj na kontrolowane narzdy w duej mierze antagonstycznie.
Wikszod nerww czci wspczulnej uwalnia noradrenalin, ktra dociera do
krwiobiegu, gdzie jest powoli dezaktywowana. Dlatego te pobudzenie wspczulne ma
tendencj do dziaania przez dugi czas i na dosyd duym obszarze ciaa. Nerwy ukadu
wspczulnego kontroluj przygotowania organizmu do wzmoonego wysiku, np.
przyspieszaj akcj serca, rozszerzaj naczynia krwionone. Z kolei nerwy ukadu
przywspczulnego uwalniaj do krwi acetylocholin, ktra jest dezaktywowana
gwatownie. Dlatego efekty jej dziaania s miejscowe i krtkotrwae. Nerwy ukadu
przewspczulnego kontroluj te powrt organizmu do stanu sprzed jego reakcji na
zachwianie rwnowagi przez np. zwolnienie akcji serca, kurczenie naczyo krwiononych
czy pobudzenie trawienia.

a. Ukad wspczulny, ukad sympatyczny (ac. systema sympathica) - czd

autonomicznego ukadu nerwowego, odpowiadajca za przygotowanie
organizmu do walki bd ucieczki. Jest on aktywny w czasie stresu i powoduje
nastpujce reakcje organizmu:

wydzielanie maej iloci gstej liny,

szybsza praca serca,

zwikszenie dostawy glukozy do mini i mzgu przez rozkad glikogenu w

wtrobie,

rozszerzenie renic,

rozkurcz minia rzskowego oka (zwolnienie akomodacji),

stroszenie wosw,

wydzielanie potu na doniach,

reakcja "walcz albo uciekaj",

rozkurcz minia wypieracza moczu i jednoczesny skurcz minia zwieracza

cewki moczowej (trzymanie moczu),

pobudzenie nadnerczy do produkcji adrenaliny (hormonu walki),

wzmaga skurcz mini gadkich,

zwiksza agregacj pytek krwi (trombocytw),

zahamowanie perystaltyki jelit,

podwyszenie cinienia ttniczego krwi poprzez zwenie naczyo

krwiononych mini szkieletowych,

rozkurcz mini gadkich naczyo skrnych (skra ciepa i czerwona),

skurcz mini gadkich naczyo mini szkieletowych (szybsze zaopatrywani

mini w tlen),

zwikszenie oporu obwodowego w naczyniach ttniczych,

wydzielanie ez,

rozszerzenie mini oskrzeli w pucach,

zwikszenie wydzielania reniny,

Po znikniciu zagroenia, ukad ten wycza si, a efekty jego pobudzenia s likwidowane
przez ukad przywspczulny.
b. Ukad przywspczulny, parasympatyczny, cholinergiczny, (ac. systema
parasympathica) - podukad autonomicznego ukadu nerwowego odpowiedzialny za
odpoczynek organizmu i popraw trawienia. W uproszczeniu mona powiedzied, e
dziaa on antagonistycznie (odwrotnie) do ukadu wspczulnego.

zwanie renicy,

wydzielanie duej iloci rzadkiej liny,

hamowanie czynnoci serca (zmniejszanie siy skurczu),

zwanie oskrzeli,

rozszerzanie naczyo krwiononych powodujce spadek cinienia ttniczego

krwi,

nasilanie skurczw przewodu pokarmowego,

kurczenie pcherza moczowego,

wzrost wydzielania insuliny,

Zmysy

Czowiek, jak kady zoony organizm, dysponuje kilkoma rnie rozwinitymi zmysami,
umoliwiajcymi odczuwanie skrne, widzenie, syszenie, odczuwanie smaku i zapachw,
utrzymywanie rwnowagi.

Odczuwanie skrne

W skrze znajduj si liczne zakooczenia nerwowe - wolne i wchodzce w skad

receptorw posiadajcych wasn, odrbn struktur, rejestrujce dotyk, ciepo, zimno
oraz bodce blowe. Mechanoreceptory skry reaguj na ucisk dotyk i wibracj. Na dotyk
s wraliwe tzw. ciaka Meissnera i receptory okoowosowe. S to receptory, ktre
adaptuj si zarwno wolno, jak i szybko. Pola odczuwania bodca przypisane tym
receptorom maj zrnicowan powierzchni, ktra wynosi od 1 do 12 mm2.

Rozmieszczenie receptorw czuciowych w skrze jest bardzo rne. Dlatego rne

okolice skry wykazuj inn wraliwod na ucisk. Najbardziej s wraliwe opuszki palcw i
- czubek nosa, oraz wargi. Najmniej - ramiona, uda i grzbiet. eby wywoad rekcj w
skrze czubka nosa wystarczy ucisnd j z minimalna si wynoszc jedynie 2g/mm2.
Aby spowodowad podobny efekt na skrze ramion, trzeba j ucisnd niemal 20-krotnie
mocniej.

W skrze i innych tkankach s rozmieszczone receptory rejestrujce bl, ktry jest

nieprzyjemnym wraeniem zmysowym, powstaym w wyniku uszkodzenia (nocycepcji)
tkanek. Mechanizm odczuwania blu ma chemiczny charakter i zwizany jest z
uwalnianiem z uszkodzonych tkanek mediatorw chemicznych, zwaszcza - kinin
(bradykininy), ktre oddziaujc na zakooczenia nerwowe, indukuj w nich reakcje
prowadzce do powstania impulsu elektrycznego.
W receptorach rozmieszczonych w narzdach powstaje tzw. bl trzewny. Moe byd
odczuwany jako "gboki" (pochodzcy "z gbi"), albo "powierzchowny", rzutowany,
czyli odbierany tak, jakby pochodzi z tkanek zewntrznych. Jest to zwizane z
uszkodzeniami wzdu drg nerwowych.

Receptory blowe mog mied te cechy mechanoreceptorw, reagujcych na

mechaniczne odksztacenia powierzchni, lub byd mechano- i termoreceptorami.
Narastajca sia bodca powoduje, e poczucie dotyku lub ucisku, albo temperatury
(ciepa lub zimna) przeistacza si w wyrany bl.

Analiza czucia powierzchownego, w tym blu, ostatecznie dokonuje si w korze

mzgowej, w jej czci czuciowej. Impuls elektryczny powstay w wyniku dotyku, blu i
temperatury jest przewodzony drogami nerwowymi do zwojw przyrdzeniowych, a std
(sznurem tylnym) do rdzenia przeduonego (dotyk, ucisk), wzgrza i kory czuciowej.

U czowieka, niezalenie od jego wiadomoci, podczas dowolnego ruchu, za pomoc

tzw. proprioreceptorw, zbierane s informacje dotyczce pooenia staww wzgldem
siebie, dugoci mini (stopnia ich rozcignicia). S one przesyane do rdzenia
krgowego i ju na jego poziomie mog byd przetwarzane z wydaniem dyrektyw
korygujcych (za pomoc prostych lub nieco bardziej zoonych odruchw) ruch. Ich
celem jest nie tylko rdzeo krgowy, ale take mdek i kora ruchowa mzgu. W nich
dokonuje si bardziej zoona analiza ruchu dziki sygnaom nadchodzcym od duej
liczby nadawcw (proprioreceptorw rnych grup miniowych). W wyniku tej analizy
uruchamiane s zoone odruchy polisynaptyczne, dziki ktrym ruch ciaa, stan napicia
mini s adekwatne do potrzeb.

Zmys rwnowagi

Sprawne poruszanie si czowieka moe byd zapewnione tylko wwczas, gdy dobrze
funkcjonuje jego zmys rwnowagi. Jest w ustroju narzd, wchodzcy w skad ucha
wewntrznego, ktrego receptory odbieraj sygnay o pooeniu ciaa w trjwymiarowej
przestrzeni. Te receptory s wyspecjalizowanymi komrkami zaopatrzonymi w rzski
zanurzone w gstym pynie (endolimfie) wypeniajcym trzy kanay plkoliste ucha
wewntrznego. Te trzy kanay rejestruj ruchy obrotowe w trzech osiach w przestrzeni.
W czasie ruchu ciaa, szczeglnie za - obrotu gowy - endolimfa, wypeniajca kanay,
wskutek wasnej bezwadnoci, "spnia si" w stosunku do cian kanaw i wytwarza
"wodny" prd, ktry porusza rzski komrek receptorowych. Ruch rzsek indukuje
zmiany w komrkach receptorowych, w wyniku ktrych powstaje potencja elektryczny, a
nastpnie impuls elektryczny, ktry jest przewodzony nerwem przedsionkowym do gaek
ocznych, do mdku oraz do kory mzgowej. W mdku oraz w korze jest dokonywana
kompleksowa analiza pooenia ciaa w przestrzeni i s generowane dyrektywy
korygujce odchylenia.
Ryc. 15

Smak i wch

Czowiek rozpoznaje cztery podstawowe smaki: sodki, kwany, gorzki i sony, za pomoc
receptorw, znajdujcych si w specjalnych strukturach bony luzowej, zwanych
kubkami smakowymi, zgromadzonych w jamie ustnej, szczeglnie za na powierzchni
jzyka. Komrki receptorowe s chemoreceptorami reagujcymi jedynie wwczas, gdy
substancja smakowa jest rozpuszczona w luzie otaczajcym kubek. Interesujce jest to,
e receptory smakowe nie odbieraj poszczeglnych smakw oddzielnie, jednak kady
smak wywouje impuls elektryczny o innej charakterystyce. Impulsy elektryczne powstae
w kubkach smakowych s przewodzone przez wkna nerww czaszkowych: VII, IX i X do
orodkw analizujcych, znajdujcych si w pniu mzgu, wzgrzu i w korze mzgu, w
ktrej ksztatuj si ostatecznie wraenia smakowe.
gorzki sony sodki umami kwany
Ryc. 16

Dogbne rnicowanie smakw nastpuje dopiero pod wpywem zmysu wchu

(powonienia). W jamie nosowej, w jej tylnej czci znajduje si okolica wchowa, w
ktrej s neurony bdce rodzajem chemoreceptorw. Podobnie jak w przypadku
komrek w kubkach smakowych, take i tu, substancja zapachowa, by byd rozpoznana,
musi si rozpucid w warstwie luzu znajdujcego si na powierzchni komrek. Dopiero
wtedy ta substancja moe zwizad si z bon komrki receptorowej i wywoad w niej
reakcje biochemiczne, ktrych rezultatem jest powstanie impulsu elektrycznego. Ten
impuls jest przewodzony drog wchow do opuszki wchowej kory, gdzie powstaje
wraenie wchowe.

W okolicy wechowej jamy nosowej znajduje si do kilkudziesiciu tysicy receptorw

rozrniajcych najrozmaitsze zapachy. Kady z nich charakteryzuje si rnym progiem
pobudliwoci dla rnych substancji. Receptory wchowe wykazuj bardzo szybk
adaptacj; nawet najbardziej intensywny, czasem bardzo niemiy zapach (np.
siarkowodoru czy merkaptanw), szybko przestaje przeszkadzad i nie musi mind nawet
kilka minut, by sta si w ogle niewyczuwalny.

Ryc. 17

Zmys powonienia oprcz swoich typowych zadao dostarcza, co ciekawe, take

informacji, ktre z pozoru nie maja zwizku z powonieniem. Idzie tu np. o informacje
"socjalne", pozwalajce atwiej definiowad "przyjaciela" i "wroga". Pojcie "swojskiej
atmosfery" ma bardzo istotna "wchow" konotacj. Zmys powonienia ma take wpyw
na stan uczuciowy czowieka oraz na funkcjonowanie jego pamici. Kora wchowa jest
filogenetycznie bardzo stara i u zwierzat odgrywa znacznie wiksz rol, poniewa wch
jest u nich bardzo wanych zmysem ostrzegawczym.

Wzrok

Czowiek ma bardzo dobrze rozwinity zmys wzroku, w przeciwieostwie do opisanego

wyej zmysu powonienia, ktrego czuod i precyzja s znacznie gorsze w porwnaniu z
innymi przedstawicielami ssakw.

Do rejestrowania bodcw wietlnych, widzenia przedmiotw suy czowiekowi oko z

jego aparatem optycznym i siatkwk, bdc de facto wraz z nerwem wzrokowym
czci skadow orodkowego ukadu nerwowego.

Oko znajduje si w oczodole twarzoczaszki, ma ksztat niemal kulisty. Zapewnia mu to

zewntrzna cznotkankowa warstwa, zwana twardwk oraz cinienie
wewntrzgakowe, wewntrzgakowej cieczy wodnistej.

Aparat optyczny oka skada si z zewntrznej, zlokalizowanej na przodzie gaki ocznej -

przejrzystej rogwki (nb. najwaniejszego elementu optycznego oka), cieczy wodnistej,
soczewki i ciaa szklistego. Ilod energii wietlnej wpadajcej do oka zaley od wielkoci
renicy - okrgego otworu w tczwce, rodkowej bonie gaki ocznej. Zaopatrzona w
minie tczwka kurczy si i rozkurcza, zmieniajc w miar potrzeb wielkod renicy. W
ciemnych pomieszczeniach renica jest najszersza, w soocu - najwsza. Drugi pod
wzgldem wanosci element optyczny oka - dwuwypuka soczewka, znajdujca si z tyu
za rogwk i komor przedni i z przodu ciaa szklistego, dziki swojej duej elastycznoci
oraz czynnoci obsugujcych j mini moe w pewnym zakresie zmieniad wypukod
swoich ksztatw. Ta cecha zwana jest zdolnoci do akomodacji, dziki ktrej
przedmioty bliskie i oddalone s widziane ostro i wyrane.

Ryc. 18

Z tyu, za soczewk i galaretowatym ciaem szklistym - wewntrzna czd gaki ocznej

wysana jest warstw komrek nerwowych, ktra nazywa si siatkwk. Siatkwka jest
zaopatrzona w fotoreceptory: prciki i czopki, wyspecjalizowane neurony posiadajce
wiatoczue barwniki wzrokowe, zwaszcza rodopsyn. Czopki s wykorzystywane do
widzenia barwnego, szczegowego - przy dobrym owietleniu, prciki za reaguj na
sabe bodce wietlne. Umoliwiaj widzenie czarno-biae nawet w najgorszych
warunkach owietleniowych. Mechanizm oddziaywania energii wietlnej na receptory z
grubsza polega na zmianach w strukturze w czsteczce rodopsyny pod wpywem wiata.
Te zmiany inicjuj wewntrzkomrkowe zoone reakcje biochemiczne, w rezultacie
ktrych dochodzi do wytworzenia potencjau generujcego i odpowiedniego impulsu
elektrycznego. W siatkwce, w kilku warstwach neuronw wstpnie powstaje obraz
obserwowanego przedmiotu. Jednak ostateczna analiza bodcw i ich scalanie w obraz
ma miejsce w korze wzrokowej mzgu. Bodce wzrokowe biegn drogami wzrokowymi
nie tylko do kory, ale do innych struktur mzgowia, S analizowane i przetwarzane take
przez mdek, struktury podkorowe oraz pieo mzgu. Jest to potrzebne do utrzymania
rwnowagi i zapewnienia harmonii ruchw.

Such

Czowiek moe rejestrowad i przetwarzad bodce akustyczne, czyli fale dwikowe.

Narzdem zmysu rejestrujcym dwiki jest ucho. Jest ono umieszczone na granicy
mzgo- i twarzoczaszki i zbudowane jest z czci zewntrznej, rodkowej i wewntrznej.
W skad ucha zewntrznego wchodzi maowina uszna zbierajca fale oraz krtki
kilkucentymetrowy przewd suchowy zewntrzny. Na jego dnie znajduje si sprysta
bona bbenkowa reagujca drganiem na nacierajce na ni fale dwikowe. Za bon
bbenkow zaczyna si ucho rodkowe wyposaone w delikatne kosteczki suchowe
(moteczek, kowadeko i strzemiczko), dziki ktrym drgania bony s przenoszone do
okienka owalnego znajdujcego si na granicy ucha rokowego i wewntrznego. To
okienko ma boniast budow i ma moliwod ruchu.

Ryc. 19

W uchu wewntrznym, ksztatem przypominajcym muszle limaka, dokonuje si

receptorowy odbir dwikw. Komrki receptorowe posiadaj rzski, ktre poruszaj
si wraz z ruchami pynnego rodowiska ucha wewntrznego. Obecna w nim dod gsta
ciecz (perylimfa), w wyniku ruchw bony okienka owalnego przemieszcza si, dranic
rzski komrek receptorowych. Ruch rzsek inicjuje reakcje biochemiczne, w wyniku
ktrych jest wytwarzany impuls elektryczny W elektronicznej informacji powstaej w
receptorach ucha wewntrznego s zakodowane wane parametry dwiku:
czstotliwod, natenie, kierunek, odlegod od rda. W takiej "zakodowanej" postaci
informacja ta jest przesyana nerwem suchowym do pl analizujcych w korze
skroniowej mzgu.

Ludzkie ucho rejestruje dwiki o czstotliwoci od 16 do 20 000 Hz, ale najbardziej jest
wraliwe na dwiki o czstotliwoci 2000-5000 Hz. Pojedynczy dwik o przebiegu
sinusoidalnym - nazywa si tonem. Z reguy ucho ma do czynienia z dwikami
skadajcymi si z kilku lub nawet wielu tonw. Wane jest, e prg suchu dla
pojedynczych tonw podwysza si, gdy obok nich pojawi si dodatkowe.

Cinienie, jakie wywiera fala akustyczna, jest mierzalne i wyraa si w decybelach. Kiedy
przekracza wartod 100-120 decybeli dwik staje si nieznony i wywouje efekt blowy.
Ucho odbiera fale akustyczne powietrza oraz drenia koci czaszki. Mona wic take
mwid o tzw. przewodzeniu kostnym dwiku. W warunkach fizjologicznych
przewodzenie kostne nie ma adnego znaczenia, jest jednak wykorzystywane do
diagnostyki narzdu suchu.

Narzdy zmysw krgowcw, nie wystpujce u czowieka

Narzd policzkowy - odbiera bodce optyczne (w zakresie podczerwieni).

Komrki zmysowe umiejscowione s w jamkach po bokach gowy wy z rodzin
dusicieli i grzechotnikw. Dziki niemu organizm moe spostrzegad kontury i
przemieszczanie si obiektw o temp. wyszej ni otoczenie (przydatne do
chwytania ofiar).

Narzd ciemieniowy - odbiera bodce optyczne (w zakresie widzialnym). Komrki

zmysowe umiejscowione w linii rodkowej gowy midzy kodmi ciemieniowymi
u hatterii i jaszczurek. Pozwala na odrnianie wiata od ciemnoci
(wykorzystywane do nastawiania rytmw biologicznych, zwaszcza dobowych).

Linia boczna - odbiera bodce mechaniczne (cinienie wody). Komrki zmysowe

umiejscowione w rynienkowatych zagbieniach w powierzchni ciaa lub w
kanaach w skrze krgoustych, ryb i niektrych pazw. Umoliwia odbieranie
zmian cinienia wody, jej ruchw lub ruchu przedmiotw w niej si
poruszajcych.

Zmys elektryczny - odbiera bodce zwizane z polem elektrycznym. Komrki

zmysowe znajduj si w skrze tuowia i gowy niektrych ryb; odbieranie zmian
pola elektrycznego, umoliwiajce orientacj w wodzie, lokalizacj ofiar, a
niektrym rybom take elektrolokacj

Zmys magnetyczny - odbiera zmiany pola magnetycznego; komrki zmysowe

znajduj si prawdopodobnie w mzgu. Uatwia orientacj w przestrzeni- wane
gownie dla ptakw odbywajacych dalekie wdrwki.

Choroby ukadu nerwowego

Choroba Parkinsona

Jest to dosyd czsta choroba u osb starszych, stopniowo zmniejszajca ich

sprawnod ruchow, a nierzadko rwnie intelektualn. U podstaw tej choroby
ley proces zwyrodnieniowy ograniczony wybirczo do jednej grupy neuronw
(komrek nerwowych) umiejscowionych w rdmzgowiu i nazywanych istot
czarn. Komrki istoty czarnej wytwarzaj substancj zwan dopamin i
uwalniaj j na zakooczeniach swoich wypustek w jdrach pod-korowych. W
chorobie Parkinsona liczba tych komrek systematycznie si zmniejsza, czemu
towarzyszy postpujce zmniejszenie stenia dopaminy w jdrach
podkorowych.
Przyczyny powstawania i rozwoju zwyrodnienia komrek istoty czarnej w
chorobie Parkinsona s nieznane. Bardzo podobne objawy mog rwnie
wystpid na skutek innej ni zwyrodnienie przyczyny uszkodzenia istoty czarnej,
np. w przebiegu niedokrwienia, zapalenia lub toksycznego uszkodzenia tej
struktury mzgu. Mog byd take nastpstwem dziaania silnych lekw
psychotropowych stosowanych w leczeniu schizofrenii i innych psychoz.

Choroba zaczyna si zwykle lekkim dreniem, wystpujcym tylko w spoczynku, a

zanikajcym przy ruchu, a take we nie Typowym objawem jest ocieranie kciuka
o palec wskazujc) tzw. krcenie piguek. Z upywem czasu ruchy ulegaj
zwolnieniu i ograniczeniu (chodzenie, ruchy rk, mruganie), przy czym najwiksze
trudnoci sprawia pierwszy ruch. Chory posuwa si maymi i powczcymi
krokami. Nastpuje zakcenie rwnowagi z powodu braku wsp ruchw rk.
Ruchy mimiczne staj si niemoliwe, poniewa twarz sztywnieje. Chory zaczyna
mwid monotonnie i niezrozumiale, jego pismo staje si drobne i nieczytelne,
nastpuje coraz wiksze zesztywnienie mini.

Borelioza

Choroba spowodowana przezv bakteri przenoszon m.in. przez kleszcze.

Objawy: zaburzenia napicia miniowego, sztywnod kooczyn, drenie
kooczyn.

Stwardnienie rozsiane

Spowodowane uszkodzeniem osonek mielinowych neuronw centralnego

ukadu nerwowego. Objawy: podobne do objaww grypy, zmiany w ukadzie
ruchowym, krenia i OUN. Leczenie antybiotykowe.

Udar mzgu

Uszkodzenie tkanki mzgu wywoane np. zatorem lub wylewem krwi do

mzgu. Objawy: utrata przytomnoci i poraenie ciaa. Leczenie: usuninie
zaburzenia kreniai rehabilitacja ukadu ruchu.

Padaczka

Zmiany w mzgu wywoane np. zmianami pourazowymi, nowotworem,

miadyc, zatruciem, bodcami wietlnymi. Objawy: napady drgawek lub
cakowita utrata przytomnoci. Leczenie farmakologiczne.

Choroba Alzheimera

Przyspieszony ubytek neuronw, szczeglnie w korze mzgowej, zakcenia

przewodzenia w synapsach. Objawy: kopoty z pamici, zaburzenia mowy,
postpujca dezorientacja, utrata wspomnieo, otpienie. Leczenie
farmakologiczne.

Schizofrenia

Wrodzone lub wynikajce z przebytych infekcji czy urazw zaburzenia rozwoju

mzgu powodujce zaburzone wydzielanie dopaminy i serotoniny. Objawy:
utrata kontaktu z otoczeniem, zaburzenia percepcji, pamici i mylenia,
zaburzenia snu, aknienia, agresja, zaburzenia osobowoci. Leczenie
farmakologiczne.
Bibliografia:

1. Podrcznik Biologia Akademia WSiP czd 2 tom 2

2. Podrcznik Biologia 2 zakres rozszezrony wyd. Operon 2005

3. Biologia. Seria z Tangramem cz. 2

4. Vilee C. Biologia

5. www.biomedical.pl

6. Tablice Biologiczne wyd. Adamantan

7. www.resmedica.pl

8. Matura od A do Z wyd. Kram