ZOFIA SZCZEKLIK-KUMALA1, BEATA SISKA2

MEDYCZNE YWIENIE JAKO SKADNIK

UKIERUNKOWANEGO TERAPEUTYCZNIE STYLU
YCIA OSB Z CUKRZYC
MEDICAL NUTRITION AS THE COMPONENT OF THE CLINICALLY
ORIENTED LIFE STYLE OF PERSONS WITH DIABETES MELLITUS
1
Poradnia Diabetologiczna
2
Zakad ywienia Czowieka, Warszawski Uniwersytet Medyczny

STRESZCZENIE. ywienie osb zdrowych powinno spenia wszystkie postulaty fizjologii. Wywieniu medycznym stosowanym wleczeniu
chorb zwaszcza metabolicznych, np. cukrzycy, stosuje si dodatkowo ilociowe lub jakociowe modyfikacje, ktre maj na celu eliminacj
zaburze patofizjologicznych, uatwi osiganie oglnego celu leczenia przywracania stanu fizjologicznego.
Wdugotrwaej ju historii stosowania medycznego ywienia wleczeniu cukrzycy pojawiao si niestety wiele odstpstw od tej podsta-
wowej zasady.
Nowe postpy wyjaniajce wiele uprzednio nie znanych mechanizmw patogenetycznych cukrzycy, atake znaczne rozszerzenie zakresu
leczenia farmakologicznego, umoliwiaj obecnie wprowadzenie ywienia wleczeniu cukrzycy, ktre:
1. odpowiada zasadom fizjologii;
2. obejmuje modyfikacje uatwiajce osiganie terapeutycznego zblienia do normy metabolizmu wcukrzycy, take przy obecnoci powika
lub chorb dodatkowych - bez naruszenia zasadniczych kryteriw fizjologicznych;
3. ma za podstaw racjonaln edukacj pacjentw umoliwiajc samokontrolne zmiany wstylu przepisanego ywienia (np. badania DAFNE);
4. ma wsparcie organizacyjne ispoeczne tworzce sprzyjajce warunki do stosowania ywienia medycznego wcukrzycy.
Wprzedstawionym opracowaniu podano zasady medycznego ywienia stosowanego wleczeniu cukrzycy (wg zasady patient-centred care)
odpowiadajce powyszym postulatom.

Sowa kluczowe Cukrzyca, ywienie medyczne, postulaty fizjologiczne, zasady terapeutyczne, badania DAFNE.

SUMMARY. Nutrition of healthy persons has to be aimed at fullfiling of all physiological rules. In the medical nutrition applicable to therapy
of the pathological disturbances, particularly metabolic diseases as diabetes mellitus, additional pathophysiological needs have to be con-
sidered. They are quantitative or qualitative in character, and should facilitate reaching the control of the diabetic disturbances recovery
of the physiological status. Unforfunately in the already long-term history of medical nutrition one may notice many erroneous deviations
from this principle.
The actual scientific advances, both in basic science and in clinical studies are clearing up many, before not known, pathophysiological
mechanisms of diabetes mellitus and its pharmacotherapy. They are the base for contemporary, physiologically guided style of medical
nutrition in diabetes mellitus and its complications.
One may present the following aspects of the medical nutrition in diabetes mellitus:
1. efficient use of physiological advances;
2. modifications facilitating the achievements in therapeutic normalization of metabolism in diabetic patients without disturbing the physi-
ological postulates;
3. supporting the nutritional practice by special therapeutic education of patient (including for example the results of DAFNE studies);
4. materialization of social and organizational help for medical nutrition propagation in diabetological care.

30 Medycyna Metaboliczna, 2017, tom XXI, nr 1-2

www.medycyna-metaboliczna.pl
In the presented below review such contemporary postulates and clinical rules fulfiling the physiological necessities in the therapeutic
normalization of metabolism in diabetic patients (for example DAFNE suggestions) are discussed.
Key words Diabetes mellitus, medical nutrition, physiological postulates, therapeutic methods, DAFNE study.
WPROWADZENIE
Prozdrowotne zmiany stylu ycia osb zagroonych
cukrzyc lub osb zprzewlek hiperglikemi okrela si
mianem terapii behawioralnej. Polegaj one na wprowa-
dzeniu odpowiedniego ywienia, kontrolowanego trenin-
gu fizycznego, waciwej organizacji pracy iodpoczynku,
wyeliminowaniu alkoholu etylowego, uywek i lekw
diabetogennych, zaniechaniu palenia tytoniu oraz kontroli
nadmiernie stresujcych sytuacji. Realizacj niefarmakolo-
gicznego leczenia cukrzycy powinna uatwia pogbiona
edukacja chorych izbudowanie pozytywnej motywacji
zwizanej tak zprozdrowotnymi skadnikami stylu ycia
na co dzie jak iycia wcaoci.
Wbrew pozorom wdroenie prozdrowotnego stylu
ycia staje si coraz trudniejsze. Przeszkod s, midzy
innymi marketingowe dziaania przemysu spoywczego
iagencji propagujcych niewaciwe formy odpoczynku,
atake wzgldy organizacyjne, urbanistyczne, spoeczne
iekonomiczne (1).
Terapia behawioralna - zwaszcza stosowanie zasad die-
tetycznych, odpowiedniego stylu pracy oraz form rekreacji
- jest kosztowna. Ztego wzgldu jego upowszechnienie
napotyka na trudnoci; czsto nie moe by realizowane
wgrupach spoecznych oniszych dochodach. Sugeruje
si, aby niektre niefarmakologiczne skadniki leczenia
cukrzycy mogy podlega refundacji lub innemu rodza-
jowi pomocy spoeczno-organizacyjnej. Sprzyjaoby to
upowszechnieniu niefarmakologicznych dziaa prewen-
cyjnych ileczniczych wszerszych grupach ludnoci ipod-
nosio rang takich interwencji.
Istotne w praktyce opieki diabetologicznej zmiany
wpowyszej problematyce przedstawiono wedug planu:
1. Wprowadzenie,
2. Medyczne ywienie jako metoda profilaktyki ileczenia
cukrzycy,
3. Diety wrnych typach cukrzycy,
4. Produkty ywnociowe: informacje praktyczne,
5. Propozycja instrukcji dietetycznej dla pacjenta.
MEDYCZNE YWIENIE JAKO METODA
PROFILAKTYKI ILECZENIA CUKRZYCY
Waciwa dieta jest integraln czci leczenia cuk-
rzycy, umoliwiajc osignicie dobrego wyrwnania
metabolicznego. Powinna ona uwzgldnia indywidualne
cele leczenia, indywidualne zapotrzebowanie energetycz-
ne, zalene midzy innymi od wieku chorego irodzaju
Medycyna Metaboliczna, 2017, tom XXI, nr 1-2
www.medycyna-metaboliczna.pl
wykonywanej pracy, oraz konieczne zmiany zwizane ze
wspistnieniem czynnikw ryzyka innych chorb, wtym
take choroby niedokrwiennej serca (2).
Do podstawowych celw medycznego ywienia wcuk-
rzycy nale:
zapewnienie prawidowego fizjologicznie odywiania;
uatwienie uzyskania stenia glukozy zblionego do
wartoci prawidowych (prawie normoglikemii) za po-
moc zastosowania lekw hipoglikemizujcych;
uzyskanie optymalnego stenia lipidw we krwi;
dostarczenie takiej liczby kalorii, aby zapewni uzy-
skanie i utrzymanie prawidowej masy ciaa u osb
dorosych oraz prawidowy wzrost oraz rozwj dzieci
imodziey, atake umoliwi pokrycie zwikszonego
zapotrzebowania energetycznego kobiet wczasie ciy
ilaktacji;
zapobieganie ileczenie ostrych powika (np. hipogli-
kemii poinsulinowej), atake przewlekych powika
(np. nefropatii cukrzycowej) (3).
Metoda samoobserwacji isamokontroli oraz intensyw-
ne leczenie, polegajce na samodzielnym dostosowywaniu
dawki insuliny przez chorego lub intensywne leczenie za
pomoc doustnych lekw hipoglikemizujcych, umo-
liwiaj obecnie wiksz liberalizacj sposobu ywienia,
dostosowanego do wymaga leczenia farmakologicznego
oraz do indywidualnych potrzeb inawet gustw pacjenta.
ywienie dietetyczne wcukrzycy moe obecnie zarwno
pod wzgldem ilociowym, jak ijakociowym uwzgld-
nia warunki ycia codziennego i potrzeb swobody -
moe by bardziej liberalne.
Jest to jednak moliwe wycznie wtedy, gdy podstaw
wikszej swobody iurozmaicenia jest wiedza pacjenta,
jego umiejtnoci kulinarne imoliwoci organizacyjne.
ywienie wcukrzycy musi by zawsze przewidywalne pod
wzgldem wpywu na glikemi ilipidemi tak, aby mona
je byo indywidualnie koordynowa zwysikiem fizycz-
nym oraz farmakoterapi. Postulaty wobec medycznego
ywienia mog by szersze.
Dieta chorych na cukrzyc wpeni pokrywa ilociowe,
energetyczne ijakociowe (wszystkie skadniki egzogen-
ne) zapotrzebowania organizmu, ajednoczenie uwzgld-
nia wpyw jej skadnikw itrybu odywiania na: glikemi,
lipidemi, krzepnicie krwi, cinienie ttnicze imetod
farmakoterapii cukrzycy.
Dieta chorego na cukrzyc powinna wic skada si
zarwno zproduktw zwierzcych, jak irolinnych oraz
zawiera wszystkie skadniki odywcze nalece do pi-
ciu podstawowych grup - wglowodany, biaka, tuszcze,
31
sole mineralne, wkno pokarmowe wpatofizjologicznie
uzasadnionych ilociach iproporcjach. Naley przy tym
uwzgldni indywidualne preferencje pacjenta. Niezbdny
jest take wybr waciwej postaci produktw, wktrych
wystpuj powysze skadniki odywcze, na przykad za-
stpowanie produktw oduej wartoci energetycznej pro-
duktami objtociowymi. Korzystne jest dzielenie dobowej
racji pokarmowej na 5-7 posikw odpowiednio przysto-
sowanych do trybu ycia chorego iprzyjmowanych przez
niego lekw (3).
Ilociowe aspekty medycznego ywienia
Warto energetyczn diety ustala si na takim pozio-
mie, aby uzyska iutrzyma podan mas ciaa. Wska-
nik prawidowej masy ciaa (BMI, Body Mass Index),
wedug zalece wiatowej Organizacji Zdrowia (WHO,
World Health Organization), powinien si mieci wza-
kresie 19-25 kg/m2. Otyo rozpoczyna si przy BMI 30
kg/m2. Naley podkreli, e obnienie nadmiernej masy
ciaa o5-10% ju przynosi znaczne korzyci terapeutycz-
ne. Podany obwd talii dla kobiet wEuropie to < 80 cm
adla mczyzn < 94 cm. preferencji dotyczcych skadnikw ywienia (tabl. 2).
dob, osoba chodzca, nieobciona wysikiem - 25-30
kcal (105-126 kJ), alekko pracujca - 30-35 kcal (126-
147 kJ) na kg.
Zapotrzebowanie energetyczne osoby dorosej wyko-
nujcej rednio cik prac fizyczn, omasie ciaa 70 kg
iwzrocie 170 cm (bez nadwagi) wynosi okoo 40 kcal
(167 kJ) na 1 kg masy ciaa, awic 2800 kcal (11 723 kJ)
na dob. Szczupa, aktywna osoba potrzebuje wicej ener-
gii ni otya imao aktywna. Osoby dorose prowadzce
siedzcy tryb ycia potrzebuj tylko okoo 1500 kcal na
dob (6280 kJ), natomiast osoby aktywne lub jeszcze ros-
nce (np. dzieci) - 2500-3000 kcal na dob (10 467-12 560
kJ) lub wicej. Osoby usiujce schudn musz stosowa
diet zdeficytem energetycznym rzdu 500-1000 kcal na
dob (2093-4187 kJ), ajednoczenie nie unika wysiku
fizycznego (4).
Zdrowe poywienie zawsze powinno by zrnicowa-
ne, skada si zarwno zproduktw zwierzcych, jak iro-
linnych, zawiera wszystkie skadniki odywcze wodpo-
wiednich ilociach iproporcjach. Wywieniu chorych na
cukrzyc konieczne jest jednak uwzgldnienie niewielkich

Nalen mas ciaa wcelu ustalenia zapotrzebowania
energetycznego mona okreli wedug podanych sche-
matw (tabl. 1) (4).
Zapotrzebowanie energetyczne, awkonsekwencji wiel-
ko posikw, jest zawsze indywidualnie zrnicowane.
Ustalenie iloci irodzajw produktw powinno by do-
stosowane do wieku, pci, wzrostu, nalenej masy ciaa,
aktywnoci fizycznej, atake przebiegu cukrzycy, rodzaju
jej leczenia iinnych okolicznoci.
Tak wic pacjent lecy powinien otrzyma 20-25 kcal
(84-105 kJ) na kg nalenej (prawidowej) masy ciaa na
Jakociowe aspekty medycznego ywienia
Biako
Ilo biaka, ktr naley uwzgldni wdiecie doro-
sych osb chorych na cukrzyc, jest podobna jak uosb
zdrowych. Oznacza to, e biako powinno pokry 15-20%
dobowego zapotrzebowania energetycznego. Naley poda-
wa biako pochodzenia zwierzcego irolinnego. Ilo
biaka mona nieco zwiksza wokresach dodatkowych
ostrych chorb. Dzieciom imodziey take podaje si
wiksze iloci biaka potrzebnego do budowy tkanek
(wzrost), na przykad, wzalenoci od wieku, 2,0-4,0 g/kg

Tab. 1. Schemat okrelenia nalenej masy ciaa w celu ustalenia zapotrzebowania energetycznego.
Budowa ciaa Kobiety Mczyni
45 kg dla pierwszych 150 cm wzrostu 48 kg dla pierwszych 150 cm wzrostu
rednia
+ 2,5 kg na kade dodatkowe 2,5 cm + 3 kg na kade dodatkowe 2,5 cm
Drobna odj 10% odj 10%
Masywna doda 10% doda 10%

Ustalenie zapotrzebowania energetycznego

A. Energia na funkcje podstawowe Nalena masa ciaa x 20 = energia w kcal
B. Energia na dodatkow aktywno fizyczn Siedzcy tryb ycia = energia na funkcje podstawowe + nalena masa ciaa x 6
(zapotrzebowanie energetyczne) Umiarkowany pod wzgldem aktywnoci fizycznej tryb ycia = energia na funkcje
podstawowe + nalena masa ciaa x 10. Intensywny pod wzgldem aktywnoci fizycznej
tryb ycia = energia na funkcje podstawowe + nalena masa ciaa x 20
C. Sytuacje szczeglne (okres wzrostu, cia Do zapotrzebowania energetycznego naley doda 300-500 kcal/24 h
i karmienie piersi)
D. W celu zmniejszenia masy ciaa Od zapotrzebowania energetycznego naley odj 750-1000 kcal/24 h; strata: 0,9-1,1 kg
tygodniowo

32 Medycyna Metaboliczna, 2017, tom XXI, nr 1-2

www.medycyna-metaboliczna.pl
nalenej masy ciaa. Wskazane jest, aby 60-70% cakowitej
iloci biaka byo pochodzenia zwierzcego. Wicej peno-
wartociowego biaka powinny take spoywa kobiety
chore na cukrzyc wokresie ciy ilaktacji - okoo 1,3 g/
kg nalenej masy ciaa awic ilo, ktra dostarczy okoo
30% dobowego zapotrzebowania kalorycznego. U cho-
rych zjawn nefropati naley natomiast zmniejszy ilo
spoywanego biaka. Opublikowano wyniki wielu bada,
obejmujcych mae grupy chorych znefropati cukrzycow,
wktrych udokumentowano, e ograniczenie poday biaka
wdiecie zmniejsza szybko spadku filtracji kbuszkowej.
Nowsze badania nie potwierdzaj tak korzystnego wpywu
diety niskobiakowej na czynno nerek. Obecnie chorym na
cukrzyc zjawn nefropati cukrzycow zaleca si ograni-
czenie iloci biaka do 0,8 g/kg nalenej masy ciaa na dob
Wglowodany
Wglowodany zoone powinny najczciej pokry 45-
50% cakowitego zapotrzebowania energetycznego (4).
Naley dostarcza gwnie wpostaci produktw skro-
biowych: mki (zgrubego przemiau), pieczywa razowego,
kasz, ryu, nasion rolin strczkowych, patkw zboo-
wych ikukurydzianych oraz ziemniakw. Powinny by
one elementem skadowym kadego posiku. Korzystne
jest zwikszenie ich spoycia cznie zbonnikiem po
karmowym, znajdujcym si wnaturalnych, nieoczysz-
czonych przemysowo produktach.
Wzalenoci od rodzaju cukrzycy, sposobu insulinote-
rapii istopnia kontroli leczniczej ogranicza si wmniej-
szym lub wikszym stopniu produkty zawierajce wglo-
wodany proste (owoce, mid, cukier, sodycze, demy,
soki). Nie zaleca si spoywania glukozy icukru (1, 3).
Sztuczne rodki sodzce
Zdiety chorego na cukrzyc wzasadzie usuwa si cukier,
jednak wiele osb nie moe si oby bez jego smaku. Mona
wtedy uywa sztucznego rodka sodzcego, np. aspartamu.
Ma on do naturalny sodki smak, ale traci go wtempe
raturze 200C, dlatego nie nadaje si do pieczenia ciast. Nie
mona go stosowa uosb zfenyloketonuri. Do przyrzdza-
nia potraw wwysokiej temperaturze nadaje si acesulfam K.
Znanym od dawna, jednak coraz rzadziej stosowanym
sztucznym rodkiem sodzcym jest sacharyna. Nie po-
winno si jej uywa wicej ni 10-15 tabletek dziennie,
czyli 2,5 mg/kg mc. (maksymalna ilo, jak mona spoy
wcigu dnia, wynosi 200 mg). rodek ten jest zabronio-
ny wokresie ciy ikarmienia. Nadal jednak jest bardzo
przydatny wywieniu chorych na cukrzyc.
Terapeutycznie korzystne jest szczeglnie stosowanie
glikozydw stewii.
Tuszcze
Cakowite spoycie tuszczu, take zgodnie zzasada-
mi diety przeciwmiadycowej dla chorych na cukrzyc,
Medycyna Metaboliczna, 2017, tom XXI, nr 1-2
www.medycyna-metaboliczna.pl
powinno dostarcza nie wicej ni 35% oglnej energii
zawartej wcaodziennej racji pokarmowej. Wskazane jest,
aby tuszcze nasycone dostarczay mniej ni 10% caej
energii, natomiast tuszcze zawierajce kwasy jednonie-
nasycone (oliwa zoliwek) - 10-15% energii, atuszcze
zawierajce kwasy wielonienasycone (oleje rolinne) -
poniej 10% energii (5).
Tuszcze zawierajce nasycone kwasy tuszczowe trans
naley szczeglnie ogranicza.
Tuszcze zwierzce - maso, mietana, penotuste mle-
ko, tuste ryby imiso, boczek, smalec, sonina, te sery
(np. ementaler), sery kozie iowcze - po strawieniu iroz-
oeniu do kwasw tuszczowych iglicerolu dostarczaj
energii, ale przyczyniaj si te do nadmiaru cholesterolu
worganizmie. Jak ju wspomniano, zaleca si spoywa-
nie produktw zwierzcych omaej zawartoci tuszczw
nasyconych, takich jak: ryby morskie, drb (bez skry)
ichude miso, odtuszczone mleko ijego przetwory.
Wywieniu chorych na cukrzyc owiele bardziej wska-
zane s tuszcze rolinne ni tuszcze zwierzce. Nale
do nich: oliwa, olej sonecznikowy i sojowy, produkty
bdce mieszanin masa inieutwardzonych (pynnych)
olejw rolinnych, ze zmniejszon zawartoci tuszczu
icholesterolu, czyli tak zwane miksy, atake specjal-
ne, mikkie margaryny ze zmniejszon zawartoci
tuszczu, zawierajce niezmienione oleje rolinne boga-
te wwielonienasycone kwasy tuszczowe (nie naley ich
podgrzewa powyej 100C,).
Trzeba pamita, e margaryny wytwarzane zolejw
rolinnych za pomoc starej technologii, czyli poddawane
procesowi utwardzania, nie s produktami wartociowy-
mi, poniewa nie zawieraj ju one naturalnych olejw
rolinnych, ale ich zmienion posta, ktra nadaje im cechy
tuszczu zwierzcego. Nie maj wic wartoci przypisywa-
nej olejom rolinnym, czsto natomiast zawieraj domiesz-
ki metali (chrom), ktre mog by szkodliwe.
Naley take pamita, e maso ulega rozkadowi
wznacznie niszej temperaturze ni inne tuszcze, zatem
nie nadaje si do smaenia.
Ograniczenie iloci cholesterolu wdiecie
Wdiecie naley znacznie ograniczy produkty ozwik-
szonej zawartoci cholesterolu (najlepiej spoywa mniej
ni 300 mg cholesterolu na dob). Ztego wzgldu nie po-
winno si je podrobw (wtroba, mzg, nerki, ozory)
iograniczy spoycie tek jaj. Uchorych na cukrzyc
stenie cakowitego cholesterolu we krwi powinno by
mniejsze ni 4,5 mmol/l (175 mg/dl), acholesterolu frakcji
LDL mniejsze ni 2,6 mmol/l (100 mg/dl) (4).
Bonnik pokarmowy (wkna rolinne)
Jest to szczeglnie zalecany, nieulegajcy strawie-
niu i niewchanialny skadnik diety. Jego obecno
zwalnia tempo trawienia iwchaniania wglowodanw
33
wprzewodzie pokarmowym, atake nasila perystaltyk
jelit iuatwia wyprnienie. Skada si gwnie zcelulozy
(bonnik waciwy), atake hemicelulozy, lignin, pektyn,
ywic rolinnych (guar, agary) (3, 4). Skadniki te znajduj
si wbulwach, odygach iwliciach rolin (jarzyny, owo-
ce), wuskach ziaren, awic wciemnej mce lub otrbach,
oraz wrolinach strczkowych iwupinach. Do due
iloci bonnika pokarmowego zawiera chleb razowy.
Zwikszenie iloci rozpuszczalnego bonnika wdiecie
chorych na cukrzyc umiarkowanie obnia glikemi, atak-
e poprawia profil lipidowy.
Wywieniu zdrowych osb dorosych zawarto bon-
nika pokarmowego wdiecie nie przekracza na og 10 g
na 1000 kcal. Uwaa si, e doroli chorzy na cukrzyc
powinni spoywa okoo 15 g bonnika na 1000 kcal. Jest
to znaczna rnica.
Udzieci do zwikszenia iloci bonnika pokarmowego
wdiecie naley dy stopniowo poniewa nie zawsze jest
on dobrze tolerowany.
Efekty lecznicze zwikszenia iloci bonnika pokarmo-
wego pojawiaj si wtedy, gdy udzia skrobi wcodziennej
diecie przekracza 50% zapotrzebowania energetycznego.
Tak wic zaleca si zwikszenie iloci produktw bogatych
wrozpuszczalny bonnik pokarmowy, takich jak: jarzyny
(licie, odygi, korzenie, bulwy), mka razowa (pszenna),
patki owsiane, ry kasze oraz owoce. Jarzyny iowoce
naley spoywa na surowo, wtedy ilo bonnika jest
najwiksza.
Nie ma dugookresowych bada oceniajcych wpyw
zwikszenia iloci rozpuszczalnego bonnika w y-
wieniu chorych na cukrzyc na przyswajanie innych
skadnikw. Wprowadzajc do diety zwikszone iloci
bonnika pokarmowego (take preparaty pektyn), zazwy
czaj naley zmniejszy dawk insuliny lub pochodnych
sulfonylomocznika.
Witaminy isole mineralne
Ilo witamin isoli mineralnych wdiecie chorych na
cukrzyc powinna by taka sama jak uosb zdrowych.
Pacjenci ze zwikszonym ryzykiem powstania niedoborw
pokarmowych, na przykad kobiety po menopauzie, oso-
by wpodeszym wieku, dzieci imodzie, atake osoby
zbiegunkami na tle neuropatii autonomicznej lub stosujce
diet redukcyjn, powinny otrzymywa dodatkowe iloci
wapnia ipierwiastkw ladowych oraz witamin wposta-
ci odpowiednich preparatw. Witaminom A(karoten), C
iE przypisuje si aktywno antyoksydacyjn. Moe ona
odgrywa du rol wzapobieganiu miadycy ipowi-
kaniom cukrzycy,
Sd
Nie ma penej zgodnoci na temat optymalnej iloci
sodu wdiecie chorego na cukrzyc. Niektrzy autorzy
zalecaj ograniczenie spoywania sodu do 3,0 g na dob.
34 Medycyna Metaboliczna, 2017, tom XXI, nr 1-2
www.medycyna-metaboliczna.pl
Osoby zupoledzon czynnoci nerek inadcinieniem
ttniczym powinny ograniczy ilo spoywanego sodu
do 2,0 g lub mniej na dob.
Uwagi dodatkowe
Alkohol
Alkohol dostarcza 7 kcal (29 kJ)/h (spala si zszybko-
ci ok. 100 mg/kg mc/h). Spalanie alkoholu nie podlega
wzasadzie regulacji neurohormonalnej, dlatego jest mao
ekonomiczne iwywouje zatrucie.
Alkohol we wszystkich postaciach naley wykluczy
zdiety chorych na cukrzyc. Wypicie kieliszka alkoholu
jest dozwolone wyjtkowo, przy szczeglnych okazjach.
Trzeba przy tym pamita, e wcigu dnia nie powinno
si pi wicej alkoholu, ni wynosi dawka presyjna, to
znaczy okoo 15 g czystego alkoholu (tak ilo zawiera
100 ml wytrawnego wina lub 40 ml napojw wysokopro-
centowych, takich jak: koniak, brandy, gin lub whisky) (6).
Picie alkoholu jest szczeglnie przeciwwskazane pod-
czas przyjmowania niektrych lekw, takich jak: pochod-
ne sulfonylomocznika, sulfonamidy, leki -adrenolityczne
isalicylany.
Naley pamita, e alkohol wznacznym stopniu naraa
chorego na hipoglikemi.
Warzywa iowoce
Zawarto biaka wwarzywach jest bardzo maa, waha
si wgranicach 1,0-4,4% ich wagi. Zawarto tuszczu jest
jeszcze mniejsza iwynosi okoo 0,1-0,8%. Mona zatem
wobliczeniach pomin t ilo biaka ituszczu. Warto
natomiast zwrci uwag na zawarto wglowodanw
wwarzywach; jest ona bardzo zrnicowana - wniekt-
rych stosunkowo dua.
Biorc pod uwag procentow zawarto wglowoda-
nw, warzywa mona podzieli na cztery grupy:
zawierajce mniej ni 3% wglowodanw: cykoria,
grzyby wiee, endywia, ogrek, rabarbar, rzodkiewka,
saata, szczypiorek, szparagi, szpinak;
zawierajce 3-6% wglowodanw: botwina, brokuy,
cebula, kabaczek, kalafior, kalarepa, papryka, pomidory,
szczaw;
zawierajce 6-10% wglowodanw: brukiew, bruk-
selka, buraki, dynia, fasola (strczki), jarmu, kapusta
biaa, czerwona, woska, marchew, na pietruszki, por,
rzepa, woszczyzna zkapust;
zawierajce 11% (i wicej) wglowodanw: bb,
chrzan, groszek zielony, groszek konserwowy bez
zalewy, korze pietruszki, salsefia, seler, skorzonera,
ziemniaki.
Warzywa nalece do 1 i2 grupy mona spoywa bez
ogranicze. Pietruszk (na) lub koper zielony oraz chrzan
mona podawa jako przyprawy. Warzywa nalece do 3
i4 grupy naley stosowa wdiecie zgodnie zwyznaczon
liczb wymiennikw wglowodanowych.
 DIETY WRNYCH TYPACH CUKRZYCY
Cele leczenia diet, liczba i rozkad posikw oraz
ich skad s rne wzalenoci od rodzaju cukrzycy (7). produkty przyrzdzone zdodatkiem maych iloci cukru
Wtablicy 2 przedstawiono podstawowe rnice dotyczce
celw izasad diety przy rnych rodzajach farmakoterapii.
Przykadowy plan diety dla osoby zprawidow mas ciaa
podano wtab. 3.
Normalizacja masy ciaa
Wprewencji ileczeniu cukrzycy naley powoli, ale sy-
stematycznie dy do uzyskania prawidowej masy ciaa
odpowiadajcej BMI wgranicach 20-25 kg/m2, uzyskanie
takiego BMI wotyoci brzusznej skojarzonej zcukrzyc
typu 2, upoledzeniem tolerancji glukozy lub hiperglikemia
na czczo nie jest atwym zadaniem. Jednak kade zblienie
si do podanego zakresu BMI ma istotny efekt prewencyjny
ileczniczy. Uosb znadwag lub otyoci naley wdraa czaj zupenie lub dostarczaj tylko niewielkie iloci ener-
kompleksowy program stopniowej normalizacji masy ciaa,
obejmujcy zarwno diet zdziennym deficytem energe-
tycznym np. rzdu 500-700 kcal, jak isystematyczne wi-
czenia fizyczne oraz pomoc psychologiczn (tab. 4).
Stosowanie takiego programu musi by zawsze moni-
torowane ioceniane. Bez wnikliwej obserwacji rezultatw
programu pacjenci czsto rezygnuj zjego realizacji (7).
Stosujc diet z niedoborem energetycznym naley
uwzgldnia posiki mieszane, dostarczajce wszystkich
niezbdnych skadnikw pokarmowych. Choremu trzeba
zapewni umiarkowany, ale stay niedobr energetyczny.
Wwyspecjalizowanych orodkach mona stosowa diety
bardzo niskoenergetyczne (VLCD, Very Low Caloric Diet).
Stosuje si wtedy kolejne, stopniowe ograniczenia: 2 tygo-
dnie - diet zawierajc 1500 kcal (6280 kJ), 2 tygodnie
- diet zawierajc 1000 kcal (4187 kJ) i2 tygodnie - die-
t zawierajc 500 kcal (2093 kJ), anastpnie stopniowy
powrt do diety odeficycie 500-1000 kcal (2093-4187 kJ)
wstosunku do zapotrzebowania, stosowanej przez duszy
czas. Wczasie leczenia konieczne jest podawanie zestawu
witamin isoli mineralnych. Zasady stosowania diety nisko-
energetycznej, listy zalecanych izabronionych produktw
oraz przykady jadospisw przedstawiono wtablicach 5 i6.
Diety niskoenergetyczne np. wedug powyej podane-
go programu naley stosowa tylko wwybranych przy-
padkach iprowadzi wsposb nadzorowany. Dieta taka
stosowana przez chorych na cukrzyc moe by niekiedy
przyczyn gronych powika hipoglikemii, kwasicy
ketonowej anawet nagego zgonu sercowego.
PRODUKTY YWNOCIOWE: INFORMACJE
PRAKTYCZNE
Rodzaje cukrw isztucznych substancji sodzonych
Wywieniu chorych na cukrzyc nie naley cakowicie
rezygnowa zcukru isodyczy. Udowodniono, e spoycie
Medycyna Metaboliczna, 2017, tom XXI, nr 1-2
www.medycyna-metaboliczna.pl
30 g cukru dziennie (6 paskich yeczek do herbaty) nie
zmienia glikemii i wynikw leczenia, zwaszcza jeli
spoywa si go wproduktach. Chorzy mog spoywa
lub te wnapojach sodzonych, na przykad wproporcji
yeczka cukru na 300 ml pynu (herbata, kawa). Trudnoci
wleczeniu mog spowodowa dopiero wiksze iloci cu-
kru powyej 30 g na dob. Cakowity zakaz jego uywania
nie jest wic potrzebny ani nawet racjonalny, istotne jest
tylko jego ograniczenie iumiejtne wykorzystanie wpla-
nie ywienia. Potrzeb sodkiego smaku chorzy na cukrzy-
c mog zaspokaja innymi, poza cukrem, substancjami
sodzcymi. Nie wpywaj one na stenie glukozy lub
tuszczw we krwi. Naley je umiejtnie wybiera. Po-
moc wwaciwej selekcji moe suy tablica 7. Podano
wniej nazwy wikszoci sztucznych rodkw sodzcych
stosowanych na wiecie. rodki niekaloryczne nie dostar
gii, natomiast zmieniaj smak: mog by uywane przez
dzieci idorosych. Kobiety wciy nie powinny uywa
sacharyny. rodki sodzce kaloryczne s take wglowo-
danami, zawieraj 4 kcal na 1 g imog zwiksza nieco
stenie glukozy we krwi. Mona je wczy do posikw,
kontrolujc jednak ich ilo. atwo si zorientowa, e
poszczeglne rodki sodzce rni si smakiem iprzy-
datnoci wsporzdzaniu posikw. Dlatego wzalenoci
od potrzeb uywa si rnych preparatw.
Gotowe produkty ywnociowe
We wszystkich sklepach spoywczych jest znaczny
wybr gotowych do spoycia produktw, zaksek, da.
Naley unika potraw oduej zawartoci tuszczu iw-
glowodanw, na przykad wzmacniajcej laktozy, bo-
gatotuszczowych mas do smarowania chleba itp. Naley
zawsze uwanie przeczyta informacj na opakowaniu
gotowego do spoycia wyrobu. Naley unika produk-
tw, ktre maj wicej ni 3 g tuszczu na jedn porcj,
lub wicej ni 30% energii pochodzi ztuszczu, zawieraj
wicej ni 150 mg sodu wporcji, mniej ni 20 mg choleste-
rolu wporcji, nie zawieraj zupenie lub niewiele szybko
wchaniajcych si cukrw iwzgldnie mao kalorii.
Produkty ywnociowe zdu zawartoci cukru eli-
minacja wmedycznym ywieniu
Do tej grupy nale rne produkty lub potrawy za-
wierajce, obok duej iloci cukru, take duo tuszczu.
S wic bogatokaloryczne i sprzyjaj tyciu. Czsto,
poza walorami smakowymi, nie maj istotnych warto-
ci zdrowotnych. Mog si przyczynia do hiperglike-
mii, zaburze wprofilu tuszczw wsurowicy krwi, na
przykad podwyszenia stenia cholesterolu, trjglice-
rydw iglukozy we krwi oraz do powstawania otyo-
ci. Takich produktw zarwno osoby bez cukrzycy, jak
ichorzy na cukrzyc powinni szczeglnie unika lub te,
35
Tab. 2. Cele diety w zalenoci od rodzaju leczenia hipoglikemizujcego.
Leczenie
Cele Preparatami
Insulin Tylko diet
doustnymi
Cele ukierunkowane Utrzymanie normalnej masy ciaa Czsto wane jest odtuszczenie Wane jest odtuszczenie
na normalizacj masy ciaa
Cele ukierunkowane na stenie Unikanie hiperglikemii Unikanie hiperglikemii Unikanie hiperglikemii
glukozy we krwi ihipoglikemii
Wglowodany w poywieniu
szybko wchaniajce si Ograniczenie Ograniczenie Ograniczenie
wolno wchaniajce si Zwikszenie iloci Zwikszenie iloci Zwikszenie iloci
Tuszcze w posikach Ograniczenie, zaleca si Ograniczenie, zaleca si Ograniczenie, zaleca si
tuszcze rolinne tuszcze rolinne tuszcze rolinne
Liczba posikw w cigu dnia 5-6 3-5 3-4
Systematyczne spoywanie Bardzo wane Mniej wane Niewane
posikw o tej samej porze
Waenie produktw w kuchni Wane Poyteczne przy odtuszczaniu Poyteczne przy odchudzaniu

Tab. 3. Przykad planu diety cukrzycowej dla chorego z prawidow mas ciaa.

PLAN DIETY CUKRZYCOWEJ (indywidualny przepis dla pacjenta)

Nazwisko . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . X, wiek: 46 l (nrXXXX) . . . . . . . . . . . . . . . . .

Liczba posikw 7. Warto energetyczna diety 2100 kcal
Sztuczny rodek sodzcy - aspartam lub sacharyna
Posiki spoywane w cigu dnia powinny zawiera:
Wglowodany 40-50% dobowej wartoci energetycznej diety, 300 g w wymiennikach wglowodanowych. Jeden wymiennik
wglowodanowy (lub jedna jednostka chlebowa) odpowiada 25 g chleba oraz 10 g skrobi. 1 g skrobi daje 4 kcal, 1 g tuszczu daje 9 kcal.
1 g biaka daje 4 kcal. Patrz lista wymiennikw i skadu produktw ywnociowych
Posiki Liczba wymiennikw wglowodanowych
Pierwsze niadanie 7-8
Drugie niadanie 4-5
Obiad 10
Pierwsza kolacja 4
Druga kolacja 3
Tuszcze 25-30% dobowej wartoci energetycznej diety
zwierzce (zawierajce kwasy tuszczowe nasycone) 30% przepisanej iloci tuszczu, 21 g oleje rolinne
(zawierajce kwasy tuszczowe wielonienasycone) 20% przepisanej iloci tuszczu, 14 g tran ioliwa
zoliwek (zawierajcy kwasy tuszczowe jednonienasycone) 50% przepisanej iloci tuszczu, 35 g
Biako 15-20% dobowej wartoci energetycznej diety, 100 g:
50% biako zwierzce, 50% biako rolinne
Jarzyny wkno rolinne co najmniej 30 g na dob, jarzyny niskokaloryczne bez ogranicze, obecne co
najmniej w 3 posikach,
Owoce do 200 g midzy posikami
Sl kuchenna do 5,0 g/d.
Alkohol wyklucza si z diety
Sztuczny rodek sodzcy - stevia
Naley way si co 7 dni. W razie zmniejszania si masy ciaa wskazane zgoszenie si do poradni w celu zmiany leczenia
Masa ciaa/data

Podpis lekarza . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Podpis dietetyka . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

36 Medycyna Metaboliczna, 2017, tom XXI, nr 1-2

www.medycyna-metaboliczna.pl
Tab. 4. Zasady stosowania diety niskoenergetycznej.

4-5 posikw dziennie

Wskazania
Zasada
Skad
Produkty i potrawy zabronione
Produkty dozwolone
wograniczonych ilociach
Produkty zalecane
otyo
dieta niskoenergetyczna ze znacznym ograniczeniem zawartoci tuszczw iwglowodanw,
zodpowiedni iloci biaka
okoo 800-1500 kcal/d. (3350-6280 kj/d.) albo 41,9-83,8 kJ/kg nalenej mc/d., wzalenoci od rodzaju
pracy, wieku oraz moliwoci chorego ijego aktualnej masy ciaa; dieta powinna zawiera 70-90 g
biaka, 25-35 g tuszczu; reszt zapotrzebowania energetycznego pokrywaj wglowodany (60-160 g),
zwykluczeniem cukrw prostych
cukier iwszelkiego rodzaju sodycze (czekolada, mid, sodkie pieczywo) oraz przetwory sodzone, na
przykad soki owocowe, kompoty, demy, marmolady, penotuste mleko ijego przetwory (mietana,
tuste sery); tuste miso iwdliny; tuste ryby; warzywa strczkowe; tuste przetwory, tuste zupy
isosy, majonez, ostre przyprawy, wszelkiego rodzaju napoje alkoholowe, rwnie piwo
chleb, ziemniaki, kluski, makarony, ser ty, jaja
chude mleko, malanka, chudy twarg; chude miso (cielcina, woowina, konina, krlik, dziczyzna,
drb), chude wdliny (szynka, poldwica, kiebasa szynkowa i woowa), chude ryby (dorsz, szczupak,
sandacz, lin, po, oko, fldra); jaja; warzywa i owoce niskoenergetyczne (np. kapusta, kalafior, saata,
ogrek, pomidory, rzodkiewki, szpinak, szparagi, kalarepa, truskawki, poziomki, morele, brzoskwinie,
jabka, agrest, melon, arbuz)

Przykady jadospisw
Dieta o wartoci 800 kcal (3350 kJ)
Sniadanie chudy biay ser 100 g, 1 jajko, mleko 200 ml, chleb 50 g; II niadanie lub podwieczorek; jabko 100 g
Obiad malanka 200 ml, chuda gotowana woowina 200 g, warzywa 100 g, ziemniaki 50 g, maso 5 g
Kolacja szynka wolowa 50 g, chleb razowy 50 g, saata zielona z zsiadym mlekiem 30 ml
Dodatkowe napoje woda mineralna niegazowana lub gazowana, gorzka kawa i herbata
W powyszym zestawieniu znajduje si okoo 84 g biaka, 22 g tuszczu, 68 g wglowodanw
Dieta o wartoci 1200 kcal (5025 kJ)
Sniadanie szynka wolowa 100 g, bulka 50 g, mleko 250 ml; II niadanie lub podwieczorek: chudy twarg 100 g,
chleb 50 g, owoce 100-150 g
Obiad chuda ryba 250 g, warzywa (2 rodzaje) 200 g, ziemniaki 100 g, maso 5 g, sok pomidorowy 250 ml
Kolacja tatar (woowina) 100 g, 1 jajko, ogrek kiszony, chleb 50 g, gorzka herbata
Dodatkowe napoje woda mineralna niegazowana lub gazowana, gorzka kawa i herbata
W powyszym zestawieniu znajduje si okoo 100g biaka, 30 g tuszczu, 120 g wglowodanw

Tab. 5. Produkty zalecane w ywieniu chorych na cukrzyc.

Produkty zboowe Pieczywo penoziarniste, razowe, mieszane, patki owsiane, kukurydziane, kasze, ry, makarony
(wograniczonych ilociach)
Nabia Mleko odtuszczone (do 1,0%), chudy biay ser, chudy jogurt
Miso Miso biae: kurczak, indyk, perliczka (bez skry), cielcina, krlik, dziczyzna
Ryby Ryby chude (bez skry), zrusztu, gotowane, wdzone
Tuszcze Rolinne: oliwa zoliwek, olej sojowy, rzepakowy bezerukowy, sonecznikowy; mikkie rodzaje
margaryn, zawierajce oleje rolinne zobnion zawartoci tuszczu icholesterolu, produkowane bez
procesu utwardzania
Warzywa Wszystkie rodzaje wieych lub mroonych warzyw isokw zwarzyw, zwaszcza warzywa strczkowe,
kiszona kapusta iogrki, ziemniaki, przetwory zsoi
Napoje Wody mineralne, soki jarzynowe - bez ogranicze, kawa, herbata sodzono sodzikami, bawarka, cola
light zumiarem
Sodziki Aspartam lub sacharyna (do 10 tabl na dob) - wedug potrzeb, glikozydy stewii

Medycyna Metaboliczna, 2017, tom XXI, nr 1-2 37

www.medycyna-metaboliczna.pl
Tab. 6. Produkty niezalecane w ywieniu chorych na cukrzyc.
Produkty zboowe Makarony wielojajeczne, rogaliki francuskie
Nabia Mleko pene i jego przetwory, mietana, lody, kremy, penotuste te sery, zabielacze do kawy
Miso Wieprzowe, kaczki, gsi, kiebasy, boczek, salceson, salami, pasztety, baranina, sonina, wtroba, mdek,
nerki, hamburgery, cheesburgery
Tuszcze Maso, smalec, majonez, olej kokosowy, gotowe sosy saatkowe
Przetwory ziemniaczane Ziemniaki smaone, frytki, chipsy
Owoce Owoce kandyzowane, owoce w cukrze, suszone, rodzynki, orzechy, daktyle
Sodycze Cukier, mid, demy z normaln zawartoci cukru, czekolada, cukierki, nektary, sodkie i tuste ciasta
(np. torty, ciasto francuskie), ciasto z du zawartoci tek jaj (np skacz), przemysowe wyroby
cukiernicze (ciasta, ciastka, paszteciki), batony, chawa
Napoje Coca cola i podobne napoje (z wyjtkiem napojw typu light), piwo, napoje alkoholowe

Tab. 7. rodki sodzce stosowane w diecie chorych na cukrzyc.

Niskokaloryczne (nieodzywcze) Inne nazwy Uwagi dotyczce stosowania
rodki sodzce
Aspartam Dispram 180 razy sodszy od cukru, po ogrzaniu
Nutrasweet powyej 150C traci sodki smak, nie nadaje
si do pieczenia lub gotowania, mona
stosowa podczas ciy
Sacharyna Sucaryl 375 razy sodszy od cukru;
Sweet Magie Zero-Cal mona uywa do pieczenia i gotowania
Acetosulfam K Swiss Sweet One 200 razy sodszy od cukru;
mona uywa do pieczenia lub gotowania
Stewia - glikozydy produkt rolinny 100 razy sodszy od cukru
Kaloryczne rodki sodzce, naley je eliminowa z diety osb z cukrzyc
Fruktoza Sprzyja zwikszeniu masy ciaa
Glukoza Dekstroza Mniej sodka od sacharozy (cukru
cukier gronowy trzcinowego lub buraczanego - kuchennego)
Laktoza Cukier mleczny Zawiera 50% glukozy i 50% galaktozy, mniej
sodki od sacharozy
Maltoza Zawiera w 100% spolimeryzowan glukoz,
mniej sodka od sacharozy
Sacharoza Cukier trzcinowy, buraczany, Zawiera 50% glukozy i 50% fruktozy
Syrop Rne syropy z owocw, sokw drzew Zawieraj gwnie glukoz
Mid Zawiera 35% glukozy, w 40% fruktozy oraz
wod
Czekolada Rne Zawiera 40-45% sacharozy i tuszcz

wwyjtkowych wypadkach, zastosowa si do indywi- rne produkty powszechnie reklamowane jako od-
dualnych porad dietetyka (8). wieacze, generatory energii wformie batonw,
Do produktw zdu zawartoci cukru nale: tabliczek do jednorazowego spoycia zawierajcych
sodkie wina ilikiery; syropy, nektary;
cukierki; mleko pene, mietana;
napoje sodzone; czekolada;
demy bogatocukrowe (50%), konfitury imarmolada; lody, sodzone mieszanki lodowe ze mietan;
sodzone produkty mczne, wtym sodkie ciasta, torty, sodzona elatyna deserowa;
kremy; czekolada, czekoladki, pomadki, nadziewane ciastka;
owoce sodzone ijogurty owocowe; sodkie desery, pudingi, sorbety;
mieszanki mleczne (milk shake); produkty zdu iloci fruktozy, mid, cukier;
sodzone soki owocowe; przemysowe produkty dietetyczne zalecane jako bo-
sodzona guma do ucia; gatoenergetyczne, mleko skondensowane.

38 Medycyna Metaboliczna, 2017, tom XXI, nr 1-2

www.medycyna-metaboliczna.pl
 Sposoby ograniczania aterogennych tuszczw wdiecie
osb zcukrzyc
Sposoby ograniczania tuszczw wdiecie mona prze-
kaza pacjentom wformie zwizych zalece:
przy sporzdzaniu potraw lub produktw do spoycia
wedug przepisw kucharskich prbuj obniy zaleca-
n ilo tuszczu o25-35%; czsto jest to moliwe bez
utraty smaku potrawy;
stosuj mleko odtuszczone lub niskotuszczowe
0,5-1,0%; staraj si odparowa odtuszczone mleko, po
zagszczeniu zpowodzeniem zastpuje mietan (do
zupy);
usuwaj widoczny tuszcz zproduktw misnych, atake
zbieraj tuszcz yk zpowierzchni sosw lub zup po ich
ochodzeniu wlodwce;
uywaj odtuszczonych jogurtw iprzetworw mlecz-
nych; do gotowania moesz je zagci 1-2 ykami
mki;
zastpuj miso wieprzowe iwoowe biaym misem lub
chudymi rybami;
spoywaj nie wicej ni 2-4 jajka na tydzie; kade jajo
kurze zawiera okoo 200 mg cholesterolu;
czsto spoywaj tylko biako jaja;
spoywaj specjalne produkty zawierajce jako podsta-
w tuszcze ozmniejszonym odsetku cholesterolu (np.
margaryny bezcholesterolowe, oleje rolinne).
Zawarto sodu wdiecie dieta zograniczeniem iloci
sodu
Wiksz cz dziennego spoycia sodu stanowi chlo-
rek sodu, czyli sl kuchenna (obecnie jodowana) oczysz-
czona lub kamienna (ktra, obok chlorku sodu, zawiera
wiele pierwiastkw ladowych). Chlorek sodu znajduje
si wskadzie wikszoci produktw naturalnych, ale jego
gwna cz to sl dodawana wczasie przyrzdzania po-
traw lub wczasie ich spoywania. Nie powinno si uywa
na dob wicej ni 2,5-3,0 g sodu lub okoo 5,0-6,0 g soli
kuchennej (3, 6). WPolsce przecitne spoycie soli wynosi
10,0-15,0 g na dob ijest zbyt due. Naley je ograni-
czy, zmniejszajc ilo soli dodawanej do potraw. Sd
zawarty wsoli kuchennej (NaCl) nie jest skadnikiem da-
jcym energi. Jest to minera niezbdny do prawidowego
funkcjonowania kadego ywego organizmu, ale sprzyja
zatrzymywaniu wody worganizmie izwikszeniu cinienia
ttniczego krwi. Ograniczenie spoycia sodu wpywa na
obnienie cinienia ttniczego krwi iryzyka chorb ukadu
sercowo-naczyniowego (1).
Jak obniy spoycie sodu - instrukcja dla pacjenta (4):
Mona pacjentowi poda zwize informacje:
uywaj bardzo oszczdnie soli do gotowania iprzyrz-
dzania potraw; zawsze najpierw posmakuj potraw -
moe jest ju smaczna bez dodatku soli;
ograniczaj uywanie produktw wpuszkach, paczkowa-
nych lub gotowych; zazwyczaj zawieraj one duo soli;
Medycyna Metaboliczna, 2017, tom XXI, nr 1-2
www.medycyna-metaboliczna.pl
spoywaj tylko przekski bez soli; zamiast solonych
patkw ziemniaczanych (chipsy), orzeszkw, kraker-
sw spoywaj surowe jarzyny, owoce, niesolone ciasto;
stosuj przyprawy bez soli: zamiast musztardy, gotowych
sosw itp. uywaj zi, przypraw korzennych, cebul,
ocet, papryk, sok cytrynowy;
zamiast wdzonych lub marynowanych mis, jak bo-
czek, parwki (hot-dogi), wdliny imiso na zimno,
spoywaj miso drobiowe icielcin;
czytaj opis skadu produktu na opakowaniu, odrzu pro-
dukty oznacznej zawartoci soli.
Pozarecepturowe preparaty witamin isoli mineralnych
Dobrze dobrana, mieszana dieta dostarcza wystarczaj-
cych iloci witamin. Zazwyczaj nie ma potrzeby podawania
ich wformie preparatw farmakologicznych (1, 3).
Czsto przyjmowania posikw
Posiki powinno si spoywa, kiedy odczuwa si
gd. Uchorych na cukrzyc istnieje wzajemna zaleno
midzy diet aleczeniem hipoglikemizujcym, Wielko
ipory spoywania posikw powinny by dostosowane
do rodzaju dawkowania oraz cech farmakodynamicznych
insuliny lub doustnych lekw hipoglikemizujcych oraz
do charakteru wysiku fizycznego. Przy stosowaniu 4
wstrzykni insuliny dziennie korzystne jest spoywanie
5 posikw wcigu doby uoonych indywidualnie. Wtej
liczbie wyrnia si 3 posiki wiksze oraz 1 (lub niekiedy
wicej) posikw mniejszych. Leczenie doustnymi lekami
hipoglikemizujcymi czsto czy si zmniejsz liczb
posikw 3 lub 4.
Dieta pacjentw, ktrzy musz pracowa na zmiany,
wymaga wicej stara. Trzeba wtedy przystosowa rytm
ywienia ijedzenia do harmonogramu zmian wmiejscu
pracy ido dni wolnych, Nie zawsze jest to moliwe. Chorzy
na cukrzyc powinni mie moliwo pracy tylko wsyste-
mie zmiany porannej.
Informacje dietetyczne na opakowaniach produktw
czy s wiarygodne?
Wsklepach mona znale produkty spoywcze, ktre
producenci nazywaj dietetycznymi czsto s one tak-
e oznaczone jako bezcukrowe lub niskocukrowe,
niskocholesterolowe, maokaloryczne (6). Wopisie
na opakowaniu zwykle podaje si skad jakociowy ilicz-
b kalorii w100 g produktu. Nie naley myli oznacze-
nia dietetyczne zoznaczeniem Diab dla chorych na
cukrzyc. Produkty te zawsze s przetworzone, zmienione
isztuczne. Niektre znich mona wykorzysta do uroz-
maicenia jadospisu uoonego na podstawie zalece y-
wieniowych izawierajcego przede wszystkim produkty
naturalne, zestawione wtaki sposb, aby dieta dostarczaa
odpowiednich iloci niezbdnych skadnikw pokarmo-
wych. Nie naley spoywa przetworzonych, sztucznych
39
produktw czciej ni 1-2 razy dziennie ito wiloci nie
wikszej ni 20-40 kcal na dob. Oznaczenie produktw
dietetycznych jest czsto mylce, na przykad pudeko
kruchych ciastek, ktre producent nazwa dietetycznymi
ze wzgldu na obnion ilo soli kuchennej, moe by
bogatokaloryczne izawiera duo tuszczw nasyconych
icukru. Producenci czsto nie dodaj do swoich diete-
tycznych produktw sacharozy (cukru kuchennego), za-
stpujc go innymi cukrami (np. sorbitolem). Dostarcza on
t sam liczb kalorii co sacharoza, amoe by przyczyn
biegunek. Ztego powodu naley bardzo uwanie czyta
objanienia na opakowaniach produktw nazywanych
przez producentw dietetycznymi inajlepiej omwi
wczeniej zamiar wprowadzenia przetworzonego produk-
tu zdietetykiem.
Wybierajc produkty spoywcze wopakowaniach, na
ktrych podano ilo tuszczu, cholesterolu, sodu, w-
glowodanw, wkna pokarmowego i witamin, naley
uwzgldni te, ktre s najkorzystniejsze z punktu wi-
dzenia zaleconego planu ywienia. Lepsze s te produkty,
ktre wporcji maj mniej tuszczu icholesterolu, wicej
wkna pokarmowego, mniej cukrw prostych, wicej wi-
tamin ipodanych soli mineralnych (9).
PODSUMOWANIE - WNIOSKI
Postpy bada patofizjologicznych iklinicznych wdia-
betologii umoliwiaj wprowadzenie wielu istotnych
zmian wzakresie charakteru istylu ywienia chorych na
cukrzyc.
Wynikaj znich zmiany wpraktycznych zaleceniach.
Obecnie mona je przedstawi nastpujco (4, 10):
1. Warto energii zawartej wdiecie (liczba kalorii - ilo
jedzenia) ustala si na takim poziomie, aby uzyska
iutrzyma podan mas ciaa (BMI 20-25 kg/m2).
2. 45-60% cakowitej dziennej liczby kalorii powinno po-
chodzi zwglowodanw (skrobi). Ilo wglowoda-
nw moe by indywidualnie zmieniana wzalenoci
od stopnia powiza midzy skadem posikw agli-
kemi isteniem lipidw wsurowicy. Redukcja masy
ciaa uosb otyych izupoledzeniem tolerancji glu-
kozy ju o5-10% zmniejsza ryzyko rozwoju cukrzycy.
3. Wglowodany oczyszczone, szybko wchanialne,
szczeglnie sacharoza ipotrawy zawierajce duo sa-
charozy, atake dekstryn, maltoz, laktoz icukry
proste, jak glukoza, fruktoza imannoza, naley zast-
powa wglowodanami zoonymi (skrobi) razem
zwknem pokarmowym.
4. Uchorych zzachowan wpewnej mierze tolerancj
glukozy nieszkodliwe jest stosowanie maych iloci
(10-30g) sacharozy lub cukrw prostych (oczyszczo-
nych), jeli pod ich wpywem nie zmieniaj si stopie
kontroli, metabolizm imasa ciaa.
40 Medycyna Metaboliczna, 2017, tom XXI, nr 1-2
www.medycyna-metaboliczna.pl
5. Ilo biaka, ktr naley uwzgldnia wdiecie cuk-
rzycowej udorosych wynosi okoo 1,0 g/kg nalenej
masy ciaa. Uosb wpodeszym wieku naley jed-
nak poda wicej biaka - okoo 1,0-1,3 g/kg nalenej
masy ciaa. Zwikszon ilo biaka naley take poda
przejciowo wokresach ostrych zaburze lub chorb,
wczasie ciy, laktacji, kiedy wzrasta zuycie biaka
na cele energetyczne (6).
6. Uchorych na cukrzyc zmikroalbuminuri, utajon
lub wczesn, jawn nefropati ilo biaka wdiecie
zmniejsza si do 0,8 g/kg nalenej masy ciaa, przy
czym poow tej iloci naley poda wpostaci biaka
rolinnego.
7. Ilo tuszczu icholesterolu wdiecie jest wyranie ogra-
niczona. Ztuszczu, ktry pacjent spoywa wcigu dnia,
nie moe pochodzi wicej ni 30% cakowitej dobowej
liczby kalorii. Jednoczenie dy si do ustalenia pro-
porcji midzy rnymi rodzajami tuszczw. Ogranicza
si udzia tuszczw nasyconych (np. masa), preferuje
si tuszcze jednonienasycone (oliwa zoliwek) ituszcze
wielonienasycone (ryby, olej sonecznikowy lub sojo-
wy). Znaczenie niektrych tuszczw wdiecie, takich
jak kwas eiko-sapentanoinowy ituszcze jednonienasy-
cone wymaga dalszych bada (1,3).
8. Ilo cholesterolu wdiecie nie powinna by wiksza
ni 300 mg/24 h. Powysze ograniczenia tuszczu
wpywaj na smak potraw inie zawsze mona je sto-
sowa przez dugi czas.
9. Akceptowane jest stosowanie wielu zarwno kalorycz-
nych (aspartamian), jak iniekalorycznych (sacharyna)
sztucznych rodkw sodzcych. Sacharyny nie naley
podawa kobietom wokresie ciy ikarmienia piersi.
10. Zaleca si, aby poda sodu wdiecie nie bya wik-
sza ni 1000 mg/1000 kcal oraz 3000 mg/24 h. Wik-
sze ograniczenie sodu mona przejciowo stosowa
uchorych na cukrzyc inadcinienie ttnicze. Zbyt-
nie ograniczenie sodu gorzej toleruj chorzy ze le
wyrwnan cukrzyc, atake ze skonnoci do pod-
cinienia ortostatycznego i zaburze w przemianie
wodno-elektrolitowej.
11. Alkohol wywieniu chorych jest substancj jeszcze
bardziej szkodliw ni uosb bez cukrzycy. Picie al-
koholu moe uchorych na cukrzyc wywoa hipogli-
kemi, kwasic mleczanow, niekiedy hiperglikemi
iketoz, hiperlipidemi. Moe nasila otyo iob
wodow neuropati cukrzycy. Najlepiej wykluczy go
zdiety zupenie.
12. Wywieniu chorych na cukrzyc podaje si takie iloci
witamin isoli mineralnych, jakie zaleca si osobom
zdrowym. Podawanie preparatw witamin isoli mine-
ralnych moe by uzasadnione jedynie przy stosowaniu
diety zdeficytem energetycznym, na przykad wczasie
odtuszczania.
 PIMIENNICTWO
1. Tato J, Czech A, Bernas M, Diabetologia kliniczna,
Wyd. Lekarskie PZWL, Warszawa, 2008.
2. Look AHEAD Research Group, cardiovascular effects
of intensiva life style intervention in type 2 diabetes,
NEJM, 2013, 369, 145.
3. Tato J (red.), Zdrowe ismaczne ywienie osb zcuk-
rzyc i ich rodzin, wyd. III, Wyd. Lekarskie PZWL,
Warszawa, 2002.
4. American Diabetes Association Nutrition therapy re-
commendation for management of adults with diabetes
(Position Statement), Diabetes Care, 2014, 36, 3821.
5. Summers LK, Fielding BA, Bradshow HA i wsp.,
Substituting dietary saturad fat with polyunsaturated
fat changes abdominal fat distribution and improves
insulin sensitivity, Diabetologia, 2002, 45, 369.
6. Ajani UA, Hennekens CH, Spelsberg A, Manson JE,
Alcohol consumption and risk of type 2 diabetes mel-
litus among US male physicians, Arch Internal Med,
2000, 160, 1025.
7. Fraz MJ, Powers MA, Leontos C iwsp., The evidence
for medical butrition therapy for type 1 and type 2 dia-
betes in adults, J Am Diet Ass, 2010, 110, 1852.
8. Venn BJ, Green TJ, Glycemic index and glycemic load
measurement issues and their effect on diet-disease re-
lationship, Eur Journal of Clinical Nutrition, 2007, 61
(Suppl 1), S122.
9. Wolf AM, Conaway MR, Crowther JQ iwsp.: Trans-
lating lifestyle intervention to practice in dese patients
with type 2 diabetes. Improving Control with Activity
and Nutrition, Diabetes Care, 2004, 27, 1570.
10. The DAFNE Study Group, Training in flexible, inten-
sive insulin management to enable dietary freedom
in people with type 1 diabetes: dose adjustment for
normal eating (DAFNE) randomized controlled trial,
BMJ, 2002, 325, 746.
Adres do korespondencji:
Zofia Szczeklik-Kumala
ul. Literacka 19C/57
01-864 Warszawa

KONTROLA SKADNIKW DIETY OSB ZCUKRZYC

ZMNIEJSZAJCA RYZYKO MIADYCY
Do czynnikw ryzyka miadycy, zwizanych znieprawidowym ywieniem, nale:
dieta ozbyt duej, wstosunku do zapotrzebowania, wartoci energetycznej iotyo spowodowana nadmiarem
poywienia,
zawarto tuszczw wdiecie wiksza ni 30% caej wartoci energetycznej,
udzia tuszczw pochodzenia zwierzcego (nasyconych) wikszy ni 15% wartoci energetycznej diety, ajednoczenie
mniejszy ni 15% udzia tuszczw pochodzenia rolinnego, zawierajcych jedno- iwielonienasycone kwasy tuszczowe,
spoywanie cholesterolu wiloci wikszej ni 300 mg na dob,
zawarto cukrw prostych, szczeglnie glukozy isacharozy, wiksza ni 10% energetycznej wartoci diety,
niedobr miedzi, elaza, chromu, selenu lub magnezu wwodzie pitnej, ktry moe dziaa aterogennie, na co wskazuj
niektrzy badacze,
niedobr witamin antyoksydacyjnych A, C, E,
niedobr bonnika, przez ktry zmniejsza si wydzielanie kwasw ciowych oraz cholesterolu.
W klinicznej praktyce mona si posuy prostszymi, porednimi metodami oceny relacji glikemii do insulinemii.
S to:
wartoci insulinemii na czczo w surowicy krwi (stenie insuliny w warunkach podstawowych przekraczajce 12 j/ml);
okrelenie wartoci wskanika insulinemia/glikemia na podstawie wartoci tych miernikw na czczo;
ocena wartoci stenia peptydu C w surowicy krwi na czczo;
okrelenie wartoci porednich wskanikw insulinoopornoci na podstawie wartoci glikemii i insulinemii w tecie
polegajcym na doustnym podaniu 75,0 g glukozy;
test tolerancji doylnie podanej glukozy z okreleniem wartoci wspczynnika asymilacji tkankowej glukozy;
metoda Bergmana (minimal model method);
test tolerancji insuliny egzogennej;
test supresji insuliny endogennej;
okrelenie wartoci porednich wskanikw insulinoopornoci na podstawie wartoci glikemii i insulinemii wyzna-
czonych w warunkach podstawowych np. wskanik HOMA (homeostatic model assessment).
Wymienione wyej wskaniki wykazuj znamienn korelacj z antropometrycznymi miernikami otyoci brzusznej.

Medycyna Metaboliczna, 2017, tom XXI, nr 1-2 41

www.medycyna-metaboliczna.pl