JAN TATO, WALDEMAR KARNAFEL

PRAKTYCZNE ZASADY WYBORU ZAWODU

IOCHRONY PRACY OSB ZCUKRZYC
PRACTICAL PRINCIPLES OF CHOOSING THE PROFESSION AND OF WORK
PROTECTION FOR PERSONS WITH DIABETES MELLITUS
Warszawski Uniwersytet Medyczny
Sekcja Diabetologii Spoecznej Polskiego Towarzystwa Diabetologicznego

STRESZCZENIE. Osoby z cukrzyc napotykaj wiele yciowych problemw, ktre naley rozwizywa we wsppracy lekarza z pacjentem i
jednoczenie w zgodnoci z celami i zaleceniami medycznymi. U wielu pacjentw jest to problem wyboru i wykonywania pracy zawodowej.
Praca fizyczna. Cukrzyca moe pojawia si przed wyborem zawodu i stanowiska pracy obcionej duymi wysikami fizycznymi w czasie jej
wykonywania. W opiece diabetologicznej pojawia si wtedy potrzeba oceny patofizjologicznego i klinicznego wpywu wykonywanej pracy na
indywidualnie scharakteryzowan cukrzyc.
W opracowaniu przedstawiono kolejno omwienia: metod oceny zdolnoci do wykonywania pracy fizycznej, zakresu adaptacji metabolicznej
i hemodynamicznej do wysikw fizycznych, sposobw oceny intensywnoci wysikw fizycznych w relacji do indywidualnie okrelonej wy-
dolnoci fizycznej i klinicznej pacjenta.
Praca bez znacznych wysikw fizycznych. W drugiej czci opracowania przedstawiono dyskusj klinicznego znaczenia pracy bez wysikw
fizycznych dla przebiegu cukrzycy oraz zasady wyboru i praktykowania odpowiedniego zawodu opartego na pracy umysowej.
Problemy te maj istotne znaczenie w praktyce leczenia i rokowania w cukrzycy.

Sowa kluczowe Cukrzyca, praca fizyczna, patofizjologia, metody diagnostyczne, wybr zawodu.

SUMMARY. Persons with diabetes mellitus encounter many life problems, which have to be solved in the concordance with individual medi-
cal aims and therapeutic recommendations. Selection of profession and type of work, adapting professional activity to the medical, social
and economical circumstances is the responsibility of the physicians.
1. Work connected with every day, professional, physical efforts creates special needs in this area.
Diabetes mellitus may exist before selecting the type of profession and character of work or may appear later during practice of the earlier
selected profession. In both situations it creates specific problems in diabetological care as the need for the new pathophysiological as-
sessments and specification of the physical work influence on the diabetes mellitus clinical status.
Therefore the following topics were presented and discussed: 1. methods of the individual physical efficiency assessment, 2. metabolic
adaptation to physical efforts connected with profession, 3. hemodynamic changes, 4. methods of establishing relation between intensity of
physical efforts and individual, physical efficiency of the person with diabetes mellitus. All these problems influence the practical diabetes
mellitus care.
2. In the second part of this elaboration problems of selecting the professional education and executing the work not connected with physical
efforts are discussed. Advances of diabetes mellitus control liberalize the choices and practice in this area.

Key words Diabetes mellitus, physical professional work, methods of diagnosing physical efficiency, pathophysiological and clinical
adaptations.

Medycyna Metaboliczna, 2017, tom XXI, nr 1-2 63

www.medycyna-metaboliczna.pl
 Wyksztacenie, rodzaj zawodu, ilo, rodzaj izaangao-
wanie wpracy zawodowej czsto stanowi ojakoci ycia
ileczenia osb zcukrzyc. Powinny mie swoje uczestni-
ctwo wholistycznej opiece diabetologicznej.
WYKSZTACENIE IPRZYGOTOWANIE
DO ZAWODU
Uzyskanie wyksztacenia dobrze przygotowujcego do
zawodu moe by ograniczane przez cukrzyc ju wszko-
le. Instytucje edukacyjne czsto nie angauj si wpomoc
dla uczniw istudentw.
Obecno powika iwymogi codziennej samokontroli
ileczenia utrudniaj take pniej nabycie dowiadczenia
zawodowego. Mimo takich uwarunkowa - jak wskazuj
liczne iobiektywne obserwacje oraz oceny medyczne, do-
tyczce uzyskiwania dowiadczenia pracowniczego ido-
brych wynikw pracy, take na bardzo odpowiedzialnych
stanowiskach, przez osoby zcukrzyc - s one wpraktyce
podobne jak uosb bez cukrzycy.
Najczciej krzywdy wzakresie zatrudniania ikarier
zawodowych wynikaj gwnie z powodowanej przez
konkurencj lub ignorancj dyskryminacji chorych na
cukrzyc. Tak si dzieje wrealnym yciu indywidualnym
ispoecznym pomimo, e osoby zcukrzyc bardzo czsto
wyrniaj si szczegln sumiennoci wrealizacji za-
da wynikajcych zzatrudnienia, dobr komunikacj ze
rodowiskiem pracy (1, 2, 3).
JAKI ZAWD WYBRA?
Wzalenoci od wyksztacenia istopnia specjalistycz-
nego przygotowania pacjenci mog by wzasadzie zatrud-
nieni we wszystkich zawodach, zwyjtkiem tych, wkt-
rych stany niedocukrzenia uchorych leczonych insulin
mog stwarza niebezpieczestwo dla samego chorego lub
jego otoczenia. Innym rodzajem ogranicze s narzdowe
powikania cukrzycy oraz choroby towarzyszce.
Istniej wobec tego takie zawody lub stanowiska pra-
cy, ktre mog niekorzystnie oddziaywa na przebieg
cukrzycy iwarunki jej leczenia. Ztego wzgldu naley
je odradza (4).
Lekarz, doradzajc wybr zawodu, bierze pod uwag
nastpujce okolicznoci:
Uwarunkowania oglne:
Zawd powinien by zgodny zfizyczn ipsychiczn
sprawnoci chorego.
Chory powinien uzyska pene szkolne przygotowanie
do zawodu.
Wykonywanie zawodu nie moe utrudnia uzyskiwania
dobrych wynikw leczenia cukrzycy.
Kontynuowanie zawodu bdzie moliwe take wokre-
sie, kiedy ewentualnie pojawi si przewleke powika-
nia cukrzycy.
64 Medycyna Metaboliczna, 2017, tom XXI, nr 1-2
www.medycyna-metaboliczna.pl
Uwarunkowania zwizane zwykonywaniem pracy:
Praca wstaych godzinach, preferencja zmiany wycz-
nie rannej.
Obcienie wysikiem wczasie pracy jest umiarkowane
irwnomiernie rozoone.
Wczasie pracy mona znale przerwy na dodatkowe
posiki.
Praca nie utrudnia kontroli metabolizmu.
Niebezpieczestwo dla chorego lub zakadu pracy zwi-
zane zhipoglikemi jest minimalne.
Przykady zawodw szczeglnie wskazanych dla cho-
rych na cukrzyc:
Lekarz, ksigowy, prawnik, pielgniarka (jedna zmia-
na), nauczyciel, dietetyk, pracownik socjalny, farmaceuta,
analityk laboratoryjny, pracownik administracji, nauczy-
ciel, inynier, pracownik przemysu lekkiego (zwyjtkiem
pracy akordowej, przy tamie, na 2-3 zmiany), ogrodnik,
artysta (wtym rkodzieo artystyczne), urzdnik.
Zawody przeciwwskazane dla chorych na cukrzyc:
Zawody, ktre naraaj na niebezpieczestwo chorych
lub ich wspmaonkw, takie jak dekarz, straak, bu-
downiczy, maszynista pocigw, lotnik, zawodowy kie-
rowca ciarwek, operator dwigw, kierowca pojaz-
dw transportu publicznego, np. autobusw, takswek.
Zawody wymagajce bardzo dobrego wzroku, takie jak
zegarmistrz, monter, hafciarka, krawiec.
Zawody zwizane zprzygotowaniem isprzeda yw-
noci, takie jak cukiernik, kucharz, piekarz (trudnoci
zutrzymaniem diety).
Zawody wymagajce szczeglnie duego wysiku fizycz-
nego ibiecej orientacji, takie jak grnik, hutnik, drwal.
Zawody wymagajce czstego podrowania (trudno
zaplanowa diet), takie jak zaopatrzeniowiec, geolog,
podrujcy kupiec, meneder, aktor.
Zawody, wktrych wymagany jest kontakt zprdem
elektrycznym owysokim napiciu, praca na rusztowa-
niach, staej gotowoci do nieprzewidywalnych akcji
elektryk, dwigowy, policjant (5).
Zmiana zawodu
Zachorowanie na cukrzyc moe zmusi do zmiany
zawodu. Konieczne jest wtedy odpowiednio wczesne ira-
cjonalne przekwalifikowanie. czy si to czsto zprob-
lemami natury psychicznej, obnieniem zarobkw izpo-
wstawaniem napi nerwicowych, awszczeglnoci lku
przed przedwczesn rent inwalidzk (6). Zmiany te mog
komplikowa ycie rodzinne. Uwzgldniane wic wpla-
nach zmiany zawodu okolicznoci naley ksztatowa tak,
aby straty byy minimalne iczyy si - co czsto jest mo-
liwe - zrekompensat winnych dziedzinach ycia. Obecnie
niekorzystne s zajcia poczone wycznie zprac siedz-
c wykonywan wstylu korporacyjnym. Lekkie wysiki
dynamiczne iruch wczasie pracy s zawsze korzystniejsze.
 Odrbny problem wporadnictwie zawodowym stanowi
ocena zdolnoci psychofizycznych modziey zcukrzyc
typu 1 oraz wybr kierunku szkolenia zawodowego. Decyzja
owyborze zawodu zaley przede wszystkim od zdolnoci
zainteresowa samego dziecka. Jest podane, aby modzie
chora na cukrzyc studiowaa na wyszych uczelniach.
Po bliszej analizie pytania: czy chorzy na cukrzyc s
gorszymi pracownikami? okazuje si, e nie. Bardzo cz-
sto s oni bardziej zdyscyplinowani iwydajni anieli osoby
nie chorujce na cukrzyc. Mimo to moliwoci ksztacenia
zawodowego, zatrudnienia iawansu maj niekiedy mniej-
sze s czsto dyskryminowani.
Zazwyczaj dzieje si to bez waciwej analizy stanu ich
zdrowia oraz obiektywnej oceny przydatnoci zawodowej.
Sytuacje takie staj si wtedy niekorzystne ekonomicznie
zarwno dla poszczeglnych pracownikw, jak idla za-
trudniajcych ich zakadw pracy. Wydaje si wic celowe
stworzenie medycznie uksztatowanych warunkw eduka-
cji izwikszania kwalifikacji zawodowych dla chorych na
cukrzyc co najmniej na rwni zpracownikami zdrowymi.
Wybr zawodu irodzaju zawodowej pracy ma indywi-
dualny charakter. Decyzje zale wtedy od indywidualnego
rodzaju cukrzycy, rodzaju leczenia iobecnoci powika.
Podstaw wyboru jest zasada, ktra wskazuje, e zawd
ipraca nie mog naraa pacjenta zcukrzyc na adne
ryzyko szkody dla zdrowia.
W podsumowaniu mona wymieni, e do przeciw-
wskazanych zawodw nale szczeglnie zawody takie
jak: kierowca, suby ratownicze, policja, hutnictwo, gr-
nictwo, praca na wysokociowych platformach, torach,
zawody stranicze (7, 8, 9).
ILE MONA PRACOWA?
Wedug oceny Organizacji Wsppracy Gospodarczej
iRozwoju (OECD) przecitna ilo pracy przypadajca na
1 obywatela 35 pastw, ktre tworz t organizacj wynosia
w2015 r 1766 godzin rocznie. Zanotowano znaczne rnice
midzy pastwami, np. rednia dla Niemiec wynosia 1371
godzin, podobnie wHolandii, Norwegii iFrancji. rednia
dla Polski to a 1963 godziny rocznie 7-me miejsce pod
wzgldem obcienia prac; wicej godzin pracy charakte-
ryzuje np. Meksyk 2246 godzin lub Kore 2113.
Wwielu badaniach wykazano, e zbyt due obcienie
prac jest czynnikiem ryzyka chorb sercowo-naczynio-
wych, udaru mzgu itake otyoci icukrzycy.
Ztego powodu osoby zcukrzyc dla realizacji celw
ipostulatw wdobrej jakoci wynikw leczenia cukrzycy
iycia powinni:
a. nie przekracza 30-40 godzinnego tygodnia pracy;
b. eliminowa korporacyjne presje na nieliczenie godzin
pracy ale wykonanie zada;
c. ogranicza prac dyurow 12-24 godzinne dyury
iprac nocn;
Medycyna Metaboliczna, 2017, tom XXI, nr 1-2
www.medycyna-metaboliczna.pl
d. zadba osprzyjajc lepszej kontroli cukrzycy rwno-
wag midzy 1) czasem inasileniem pracy, 2) czasem
przeznaczonym na prywatne ycie i3) czasem potrzeb-
nym do realizacji zalece medycznych iprzeciwcuk-
rzycowego stylu ycia.
Naley podkreli potrzeb wywierania wikszego na-
cisku na takie warunki tworzone przez pracodawcw ko-
nieczna jest odpowiednia nowa legislacja itake aktywno
spoeczna wtym zakresie.
Idea dochodu podstawowego.
Interesujce wtym zakresie s pilotaowe badania usta-
lenia dla kadego obywatela (Holandia, Finlandia, Szkocja,
Kanada), tzw. dochodu podstawowego lub obywatelskiego
czyli zagwarantowanie kademu wtym szczeglnie oso-
bom przewlekle np. zcukrzyc minimalnej ale systema-
tycznie wypacanej sumy umoliwiajcej unikanie biedy.
Gwarancja podstawowego dochodu poprawi stan zdrowia
iwyniki opieki medycznej, zmniejsza koszty ochrony zdro-
wia. Powysze przykady powinny sta si realnym prob-
lemem organizatorw opieki diabetologicznej.
JAK ZDEFINIOWA DYSKRYMINACJ
WZATRUDNIENIU OSB ZCUKRZYC?
Dyskryminacja wzatrudnieniu jest to - nie oparta na
obiektywnych przesankach - odmowa zatrudnienia, de-
cyzja ozwolnieniu zpracy, brak awansowania lub degra-
dacja whierarchii stanowisk iwysokoci wynagrodzenia
pomimo, e osoba zcukrzyc optymalnie spenia wszystkie
przesanki dobrego pracownika. Decyzje dyskryminacyj-
ne maj zawsze bardzo due, negatywne znaczenie dla
pracownika zcukrzyc osobiste, medyczne, spoeczne
iekonomiczne.
Decyzje dyskryminacyjne pracodawcw mog by
utajniane podawane bez wyjanie lub te otwarte
wynikajce znegatywnej spoecznie iprawnie instytu-
cjonalnej polityki zatrudnienia.
Takie decyzje bardzo czsto powstaj zpowodu igno-
rancji, braku dobrej woli, antyspoecznej postawy wielu
szefw firm lub instytucji. Takie przypadki moe rozpa-
trywa dowiadczony prawnik isd.
Okolicznoci krzywdzce osoby zcukrzyc stara si
midzy innymi zmienia deklaracja Polskiego Towarzy-
stwa Diabetologicznego dobrze okrelajca przystosowa-
nie do aktualnych irealnych uwarunkowa leczenia iycia
osb zcukrzyc decyzji ozatrudnieniu (10).
DEKLARACJA POLSKIEGO TOWARZYSTWA
DIABETOLOGICZNEGO - 2016
Prawa iobowizki pracownika zcukrzyc
1. Kady chorujcy na cukrzyc powinien by wiadomy,
e efektywna kontrola cukrzycy odbywa si zarwno
wdomu, jak iwpracy.
65
2. Pracownik z cukrzyc obowizany jest przestrzega
wpracy tych samych zasad, jakie stosuje wcelu kontro
lowania choroby wdomu, tj.: okresowego pomiaru gli-
kemii, przyjmowania lekw zgodnie zzaleceniem leka
rza, przestrzegania godzin posikw istosowania diety.
3. Pracownik zcukrzyc powinien poinformowa praco
dawc ochorobie iwmiar moliwoci samodzielnie
dostosowa tryb igodziny pracy tak, aby kontrola cho-
roby bya moliwa.
4. Chorujcy na cukrzyc powinien by wiadomy istnie
nia przeciwwskaza do wykonywania pewnych zawo
dw (m.in. pilot, kierowca transportu publicznego,
praca na wysokociach, praca wymagajca wyjtkowo
intensywnego wysiku fizycznego) ijeli zajmuje ktre
kolwiek ztych stanowisk, zawiadomi otym swojego
pracodawc
5. Pracownik zcukrzyc powinien poinformowa oswo
jej chorobie najbliszych wsppracownikw tak, aby
wprzypadku incydentu hiper- lub hipoglikemii koledzy
mogli udzieli mu pomocy we waciwy sposb oraz
zadba outrzymanie cigoci wykonywanej pracy.
Komentarz do deklaracji Polskiego Towarzystwa
Diabetologicznego
Osoby zatrudniajce nie maj prawa pyta kandyda-
tw do pracy oich osobiste, prywatne ycie ale clara
pacta faciunt amicos osoba zcukrzyc moe wsposb
racjonalny przedstawi informacje dotyczce cukrzycy
oraz umiejtnoci jej kontroli wsposb nie zmniejszajcy
sprawnoci pracowniczej. Wzamian pracodawca tworzy
wrodowisku pracy, niewielkie wistocie, przystosowanie
do ich potrzeb leczniczych, ktre naley wypeni wokre-
sie dnia pracy.
Wwtpliwych przypadkach osob poredniczc wtym
zakresie moe by lekarz. Okreli moe za zgod pa-
cjenta - jego stan zdrowia jako kandydata na pracownika
ijego konkretne potrzeby wmiejscu pracy np. ryzyko
hipoglikemii, potrzeb spoywania regularnych posikw,
wykonywanie samokontrolnych oznacze glikemii wcza-
sie pracy itd.
Nie naley wtym zakresie przyjmowa postaw pesy-
mistycznych lub ograniczajcych, ale odwrotnie, naley
uatwi liberalizowanie stylu ycia ipracy. Su do tego
celu rne, oparte na badaniach systemy lecznicze.
Priorytetem lekarza jest zawsze pacjent ta zasada jest
te zgodna zinteresem pracodawcy, oferuje take moli-
woci wykazania si jego prospoeczn postaw.
Lekarz wsplnie zpacjentem dyskutuje iustala zakres
wysikw intelektualnych, organizacyjnych, emocjonal-
nych atake jego norm wzakresie pracy fizycznej. Po-
trzebne moe by przed zatrudnieniem okrelenie indy-
widualnej zdolnoci do wykonywania konkretnych zada
pracowniczych, zwikszanie odpornoci psychoemo-
cjonalnej, umiejtnoci samokontroli cukrzycy, atake
66 Medycyna Metaboliczna, 2017, tom XXI, nr 1-2
www.medycyna-metaboliczna.pl
wydolnoci fizycznej (np. porednia ocena maksymalnego
puapu pochaniania tlenu (V02max) woparciu otesty
marszowe atake reaktywnoci metabolicznej ihemody-
namicznej na obcienia wynikajce zcharakteru pracy.
Su one tworzeniu optymalnej organizacji wykonywania
pracy dla dobra pracownika zcukrzyc oraz jednoczenie
pracodawcy (11).
Polskie Towarzystwo Diabetologiczne formuuje take
Prawa iobowizki pracodawcy (10). Ich realizowanie
znacznie rozszerza moliwoci pracy dla osb zcukrzyc.
Prawa iobowizki pracodawcy
1. Kady pracodawca powinien by wiadomy, e cukrzy-
ca nie dyskwalifikuje osb zt chorob zpodejmowa-
nia pracy wramach aktywnoci zawodowej, awszelka
dyskryminacja pracownika zpowodu wystpienia lub
wystpowania uniego cukrzycy jest niedopuszczalna.
Kluczem do zrozumienia sytuacji chorego na cukrzyc
jest posiadanie przez pracodawc podstawowej wiedzy
otej chorobie.
2. Pracodawca, by mc wywizywa si zcicych na
nim zobowiza, wtym obowizku zapewnienia bez
piecznych ihigienicznych warunkw pracy, ma prawo
ipowinien wiedzie, kto zjego pracownikw choruje
na cukrzyc.
3. Pracodawca powinien umoliwi pracownikowi zcu
krzyc przestrzeganie zasad kontrolowania choroby
wmiejscu pracy imotywowa go do odpowiedzialne-
go zachowania, gwarantujcego bezpieczestwo pracy
choremu, atake jego wsppracownikom.
4. Pracodawca powinien, wmiar moliwoci, zapewni
pracownikowi zcukrzyc stanowisko, ktre umoliwia
optymaln kontrol choroby (m.in. moliwo rezygna
cji ze zmianowego trybu pracy, krtkie przerwy na do-
datkowe posiki).
5. Pracodawca powinien, wmiar moliwoci, zapewni
pracownikowi znowo zdiagnozowan cukrzyc inne/
rwnorzdne stanowisko pracy, jeli dotychczas zajmo
wane mogoby wiza si zzagroeniem bezpiecze
stwa w miejscu pracy lub utrudniao pracownikowi
kontrolowanie choroby.
6. Pracodawca powinien, wmiar moliwoci, promowa
wmiejscu pracy zasady zdrowego trybu ycia, zachca
jc pracownikw do aktywnoci fizycznej. (aneks 3, za-
lecenia PTD -0)
PODSUMOWANIE
Wykonywanie pracy wwybranym zawodzie, organi
zacja zaj pracowniczych, okolicznoci ekonomicz-
ne i perspektywy awansu stanowi grup problemw,
ktre codziennie musz rozwizywa osoby pracujce.
Warunki liberalnej gospodarki ipost-modernistycznego
spoeczestwa stawiaj powyszy problem na wane miej-
sce wukadaniu yciowych planw pracownikw.
Nabieraj one szczeglnego znaczenia pod wieloma
wpywami - biologicznymi, medycznymi ispoecznymi
przy obecnoci przewlekej choroby jak jest cukrzyca.
Problemy zatrudnienia, wykonywania pracy iproduk
tywno, rekompensaty ekonomicznej staj si szczeglnie
trudne przy obecnoci przewlekej choroby jak jest cuk
rzyca. Dotyczy to duej populacji osb zcukrzyc wwie
ku produkcyjnym. Przyczyny utrudnie s rne; maj
charakter patofizjologiczny, kliniczny, spoeczny iekono
miczny. Niekiedy staj si one powodem dyskryminacji
osb zcukrzyc.
PIMIENNICTWO
1. Tato J, Czech A, Bernas M, iwsp.: Socjologia cuk-
rzycy, wyd. Esculap, d, 2013.
2. Holt RG, Cockram CS, Flyvbjerg A, Goldstein BJ:
Textbook of Diabetes 4-te wyd., Wiley-Blackwell,
2010, rozdz. Social Aspects of Diabetes Frier BM,
Stracham MWJ, 384-386.
3. Von Korff M, Katon W, Lin EHB iwsp.: Work disa-
bility among individuals with diabetes. Diabetes Care
2005, 28, 1326.
4. Hutchison SK, Kesson CM, Slater SD: Does diabetes
affect employment prospects? Br Med J, 1983, 287, 946.
ZNACZENIE PRACY ZAWODOWEJ DLA OSB Z CUKRZYC
W ICH WASNEJ OCENIE SOCJALNY WPYW ZWIKSZONEGO
PRZEZ CUKRZYC BEZROBOCIA (ANKIETA)
Opinia
Praca:
daje lepsze samopoczucie
daje uczucie uytecznoci
daje szans na kontakty z ludmi
polepsza sytuacj ekonomiczn
daje moliwo dalszej kariery
Konferencja: Cukrzyca problem spoeczny, A.M. Wrocaw 27-28.09.2002
Medycyna Metaboliczna, 2017, tom XXI, nr 1-2
www.medycyna-metaboliczna.pl
5. Singh R, Press M: Employment in working age men
with diabetes mellitus, Pract Diab Int, 2007, 24, 75.
6. Kraut A, Wulld R, Tate R, Mustard C: Impact of dia-
betes on employment and income in Manitaba, Cana-
da, Diabetes Care, 2001, 24, 64.
7. American Diabetes Association: Diabetes and Em-
ployment, Diabetes Care, 2009, t. 32, Supl. 1, 880-4.
8. American Diabetes Association, Hypoglycemia and em-
ployment/licensure, Diabetes Care, 2002, 25 (supl. 1),
132.
9. Leckie AM, Graham MK, Grant JB iwsp.: Frequency,
severity and morbidity of hypoglycemia occurring in
the workplace in people with insulin-treated diabetes,
Diabetes Care 2005, 28, 1333.
10. Polskie Towarzystwo Diabetologiczne, Zalecenia kli-
niczne dotyczce postpowania uchorych na cukrzy-
c, Diabetologia Kliniczna, 2016, 5, Sup. A.
11. Tunceli K, Bradley CJ, Nerenz D iwsp.: The impast of
diabetes on employment and work productivity. Dia-
betes Care 2007, 28, 2662.
Adres do korespondencji:
Jan Tato
jan.taton@interia.pl
%
40
35
30
40
15
wg K. Kuchtyn,
67