Wpływ Obwodu Kaliningradzkiego Na Bezpieczeństwo W Regionie

UNIWERSYTET JAGIELLOSKI W KRAKOWIE
WYDZIA STUDIW MIDZYNARODOWYCH I POLITYCZNYCH

INSTYTUT NAUK POLITYCZNYCH I STOSUNKW
MIDZYNARODOWYCH
KATEDRA STOSUNKW MIDZYNARODOWYCH
Sebastian Szydowski
Nr albumu: 1066862
KIERUNEK stosunki midzynarodowe

Specjalno studia strategiczne
OBWD KALININGRADZKI
WPYW NA BEZPIECZESTWO
W REGIONIE
Praca magisterska
Promotor: Dr hab. Artur Gruszczak, prof. UJ
1
KRAKW 2015
2
Spis treci: d
Wstp..........................................................................................................................................5
Rozdzia 1. Historia regionu i status Obwodu............................................................................8
1.1. Pocztki osadnictwa oraz Pastwo Krzyackie na tych terenach....................................8
1.2. Pastwo Pruskie Prusy Ksice, Krlestwo Prus......................................................11
1.3. Dzieje obszaru w trakcie i po zakoczeniu II Wojny wiatowej...................................14
1.4. Obwd po upadku ZSRR...............................................................................................21
1.5. Ustrj prawny i status Obwodu......................................................................................23
Rozdzia 2. Obwd Kaliningradzki w rosyjskiej strategii bezpieczestwa..............................28
2.1. Koncepcje przyszoci Obwodu Kaliningradzkiego po upadku ZSRR.........................29
2.2. Rola Obwodu Kaliningradzkiego w rosyjskiej geopolityce...........................................30
2.3. Plany rozwoju gospodarczego eksklawy........................................................................35
2.4. Koncepcje ustrojowe i przyszo Obwodu Kaliningradzkiego w strategii rosyjskiej.. 38
Rozdzia 3. Militarny aspekt Obwodu Kaliningradzkiego siy zbrojne, ich podzia,
liczebno i znaczenie w polityce FR.......................................................................................42
3.1. Pocztki militaryzacji regionu........................................................................................42
3.2. Wspczesny stan si zbrojnych FR na terytorium Obwodu Kaliningradzkiego...........46
3.3. Manewry wojsk oraz ich rola w strategii politycznej Kremla.......................................55
Rozdzia 4. Obwd Kaliningradzki jako enklawa w Unii Europejskiej, miejsce regionu w
polityce UE oraz jego znaczenie dla stosunkw Unia Rosja.................................................57
4.1. Pocztki wsppracy.......................................................................................................57
4.2. Rozszerzenie Unii Europejskiej a Obwd Kaliningradzki.............................................60
4.3. Wymiar Pnocny a Obwd Kaliningradzki...............................................................63
4.4. Obwd Kaliningradzki jako rosyjska enklawa w UE po rozszerzeniu Unii w 2004 r.
...............................................................................................................................................65
Rozdzia 5. Obwd Kaliningradzki a Polska wsppraca transgraniczna..............................69
5.1. Pocztki i podstawa prawna wsppracy transgranicznej..............................................69
5.2. Euroregiony....................................................................................................................72
5.3. Programy wsparcia wsppracy transgranicznej w regionach na pograniczu polsko-
rosyjskim...............................................................................................................................78
5.4. Wpyw maego ruchu granicznego i wsppracy transgranicznej na opinie
mieszkacw regionw przygranicznych.............................................................................82
Zakoczenie..............................................................................................................................86
Bibliografia...............................................................................................................................89
3
Dokumenty i raporty.............................................................................................................89
Literatura naukowa................................................................................................................89
rda internetowe i artykuy................................................................................................91
Spis map................................................................................................................................92
Mapy......................................................................................................................................92
4
Wstp
Niniejsza praca obejmuje zakres tematyczny dotyczcy obszaru Obwodu
Kaliningradzkiego wraz z regionem Morza Batyckiego. Odnosi si do znaczenia eksklawy
dla sytuacji geopolitycznej na tym obszarze, zarwno jeli chodzi o bezpieczestwo, jak i
wspprac midzynarodow. W pracy bd stara si opisa, w jaki sposb region ten
wpywa na bezpieczestwo Polski oraz w jaki sposb oddziauje na relacje pomidzy takimi
podmiotami, jak Federacja Rosyjska, Unia Europejska i Rzeczpospolita Polska. Postaram si
take wyjani procesy zachodzce w historii eksklawy, ktre wpyny bezporednio, bd
porednio na obecn sytuacj geopolityczn w tym miejscu Europy.
Jest to niezwykle ciekawy temat biorc pod uwag dynamicznie zmieniajc si
sytuacj midzynarodow w ostatnim czasie, polityk zagraniczn prowadzon przez
prezydenta Federacji Rosyjskiej Wadimira Putina w stosunkach z Polsk i UE, przede
wszystkim za, dziaania Kremla na wschodniej Ukrainie oraz aneksj Krymu w pierwszej
poowie 2014 roku.
W celu zrozumienia zagadnienia niezbdne s pewne podstawowe informacje o
regionie, mianowicie krtka historia tego obszaru, aby zrozumie, jakie znaczenie mia ten
obszar i jaka ludno obecnie go zamieszkuje. Oczywicie nie moe zabrakn samych
informacji o pooeniu Obwodu Kaliningradzkiego, gdy to wanie umiejscowienie stanowi
o jego randze. Pokrtce postaram si wyjani rwnie ustrj prawny i struktur eksklawy, co
pozwoli lepiej zrozumie jakie siy wewntrzne i zewntrzne maj wpyw na obecny status
Obwodu.
W nastpnych czciach bd opisywa najwaniejsze aspekty, ktre wedug mnie s
powizane z tematyk pracy. Uwaam, e niezmiernie wane jest ukazanie Obwodu
Kaliningradzkiego w strategii polityki zagranicznej i bezpieczestwa Federacji Rosyjskiej, co
postaram si dokadnie opisa w drugim rozdziale. Dalej chciabym zawrze rozdzia
mwicy o wpywie Obwodu na bezpieczestwo w rejonie Morza Batyckiego, gdzie rwnie
wspomn o jego znaczeniu geopolitycznym jak i militaryzacji eksklawy, a take zasobach
naturalnych i bezpieczestwie energetycznym.
Po rozszerzeniu Unii Europejskiej w 2004 roku, Obwd Kaliningradzki sta si
enklaw w zjednoczonej Europie, co wpywa na jego rol we wsppracy pomidzy Uni
Europejsk, w tym Polsk, a Federacj Rosyjsk. Jakie miejsce posiada Obwd w polityce
Unii Europejskiej oraz Rosji w stosunku do Unii postaram si przybliy w kolejnej czci
pracy.
5
W zwizku z tym, i chciabym si gwnie skupi na wpywie na bezpieczestwo
Polski, jako i pisz z tej perspektywy, nie moe w pracy zabrakn miejsca na opisanie
relacji, jakie panuj midzy pastwem polskim a rosyjsk eksklaw. Bd si stara opisa jak
wyglda obecnie wsppraca transgraniczna w ramach maego ruchu granicznego. Ponadto
porusz tematyk wspdziaania w ramach euroregionw oraz programw pomocowych UE,
odnoszcych si do wsppracy transgranicznej pomidzy Polsk a Obwodem
Kaliningradzkim oraz ca Federacj.
W podsumowaniu postaram si wyjani, jakie znaczenie ma Obwd Kaliningradzki
dla bezpieczestwa w Europie, czy jego obecno moe wpywa niepokojco, czy te
pozytywnie na stosunki panujce w tym obszarze.
W pracy bd korzysta przede wszystkim z opracowa naukowych dotyczcych
zagadnienia Obwodu Kaliningradzkiego oraz wszystkiego co z nim zwizane, w jzyku
polskim oraz angielskim. Nie zabraknie rwnie oficjalnych dokumentw rzdowych,
strategii pastwowych, raportw, czy te map pogldowych. Jako e sytuacja
midzynarodowa jest zawsze dynamiczna, cz informacji bd czerpa z oglnie
dostpnych portali informacyjnych polsko- i angielskojzycznych. Nie zabraknie take
statystyk dotyczcych wanych danych ekonomicznych oraz spoecznych, jak i szeroko
pojtych tekstw rdowych.
Temat ten bd stara si przedstawi na podstawie dostpnych mi rde oraz wiedzy
zdobytej podczas piciu lat studiw. Ta problematyka jest niezmiernie interesujca, jednake
w mojej opinii niewystarczajco poruszana w opracowaniach naukowych. Uwaam, i tak
znaczcy region, jakim jest Obwd Kaliningradzki powinien zosta bardziej doceniony w
literaturze naukowej, jak i rwnie, a moe przede wszystkim w polityce zagranicznej
Rzeczpospolitej Polskiej.
Oczywicie nie mona zapomnie o wybitnych znawcach tej tematyki, dziki ktrym
byem w stanie dotrze do kolejnych rde jak i sprawi, aby praca bya bardziej
merytoryczna. Myl, e najwikszy wpyw na rozwj wiedzy o Obwodzie ma Pan Profesor
Tadeusz Palmowski, pod ktrego redakcj powstao wiele prac naukowych opisujcych
spoeczne i gospodarcze znaczenie Kaliningradu, a take monografie poruszajce ten temat.
Rwnie Pan Profesor Arkadiusz ukowski, wyda wiele interesujcych publikacji
dotyczcych Obwodu Kaliningradzkiego w kontekcie Polski. Naley wspomnie take o
takich naukowcach jak Dr Wojciech Kotowicz, Dr Krzysztof Piotr Sawicki oraz Dr Marcin
Cheminiak i wielu innych, ktrych publikacje s pomocne przy zrozumieniu funkcjonowania
Obwodu, jego struktury, a take roli we wspczesnych stosunkach midzynarodowych.
6
Rozdzia 1. Historia regionu i status Obwodu.
Chcc pozna teraniejszo w stopniu zadowalajcym nie obdzie si bez znajomoci
historii. Dlatego biorc pod uwag, jak wane wydarzenia wpywajce na ksztat i pozycj
naszego pastwa miay miejsce na obszarze, gdzie obecnie znajduje si Obwd
Kaliningradzki, naley t histori nakreli, take dlatego, aby znajc histori i poprawnie j
analizujc, mona byo odczyta sygnay mogce nam pomc w zrozumieniu teraniejszoci i
przyszoci. Patrzc na uksztatowanie granicy pomidzy Rzeczpospolit Polsk a Obwodem
Kaliningradzkim Federacji Rosyjskiej odnosimy wraenie, i ta granica niepodobna jest do
innych i ma ksztat charakterystyczny dla kontynentu afrykaskiego bd amerykaskiego,
gdzie wielkie mocarstwa dzieliy midzy sob jak od linijki wielkie poacie terenu, czsto
nienaturalnie i szkodliwie dla miejscowej ludnoci. Tak te byo w przypadku Obwodu,
ktrego granica przecia niektre miejscowoci na p. Jednake, zanim do tego doszo,
powinnimy pozna genez tego obszaru.
1.1. Pocztki osadnictwa oraz Pastwo Krzyackie na tych terenach.
Region ten, nazywany przez lata Prusami, by opanowany przez plemiona batyckie
ludw indoeuropejskich, a jednym z nich byli Prusowie. Pierwsze wzmianki o tym regionie
moemy odnale ju w poowie IX wieku, gdy jako pierwszy uy jej Geograf Bawarski dla
okrelenia kraju pomidzy Wis a Niemnem1. Prusy pojawiy si rwnie w X wieku w
relacjach arabskiego podrnika Ibrahima Ibn Jakuba. Nastpne przekazy z pocztku XI
wieku, takie jak ywot w. Wojciecha i Kroniki Galla Anonima, take wspominaj ten obszar
okrelajc go nazw Prusy2. Nazwa ta przechodzia zmiany znaczeniowe, okrelajc z czasem
wikszy, bd mniejszy obszar, za w kocu nazw pastwa i krlestwa.
1 Palmowski, T., Kaliningrad szansa czy zagroenie dla Europy Batyckiej?

Monografia spoeczno-gospodarcza. Wydawnictwo Bernardinum, Gdask-
Peplin 2013 s. 66.
2Sawicki K., Obwd Kaliningradzki FR w adzie midzynarodowym, Dom

Wydawniczy DUET, Toru 2013 r., s. 95.
7
Mapa 1. Europa od poowy IX do poowy X w. rdo: Dzieje wiata. Atlas ilustrowany. Demart SA Warszawa
2008 r.
Prusowie nigdy nie stworzyli organizacji pastwa, jednak ich dziaania daway si we
znaki Sowianom z Mazowsza, za w swoich wyprawach upieczych docierali nawet do
Maopolski.
Na pocztku XIII wieku zintensyfikowano prby chrystianizacji Prusw, jednak
bezskutecznie. W zwizku z niepowodzeniami, ksi Konrad Mazowiecki sprowadzi w
1226 roku Zakon Niemiecki, ktry mia pomc schrystianizowa ten kraj na wzr europejski 3.
Bya to daleko idca w skutkach decyzja, ktra miaa niebagatelny wpyw na dalsze losy
pastwa polskiego.
Krzyacy podjli si tego zadania i w 1230 roku wybudowali miasto Thorn (Toru),
skd rozpoczli dalsz ekspansje. W cigu niespena p wieku dokonali oni podboju Prus i
wraz z Zakonem Kawalerw Mieczowych podbili ziemi otewsk i estosk. Ten fakt sta si
pocztkiem dynamicznej kolonizacji niemieckiej w tym regionie. W tym okresie, a dokadnie
w 1255 roku, zostaa zaoona pniejsza stolica Prus, Knigsberg (Krlewiec)4.
3Sawicki, op. cit., s. 96.
4Palmowski, Kaliningrad(...), op. cit., s. 67.
8
Mapa 2. Polska w czasach rozbicia dzielnicowego (XIII w.), rdo: Dzieje wiata. Atlas ilustrowany. Demart
SA Warszawa 2008 r.
Od tego momentu nazwa Prus nie posiada ju wicej charakteru etnicznego, zostaje
przypisana do okrelonego terytorium. Oczywicie istnieli wwczas jeszcze Prusowie,
jednake z powodu intensywnego napywu ludnoci niemieckiej i innych narodowoci np.
Polakw czy Holendrw, nie przetrwali jako odrbna grupa etniczna. Wizao si to przede
wszystkim nie z eksterminacj, jakby si mogo wydawa, ale z asymilacj i wtopieniem w
ogromn wikszo niemieck.
Powstao tym samym potne pastwo u granic Polski, z ktrym w latach
pniejszych Rzeczpospolita prowadzia dugoletnie wojny. Krzyacy, majcy za zadanie
chrystianizacj ziem pogaskich, po podbiciu terenu Prus powinni zakoczy swoj
dziaalno. Szczeglnie po przyjciu chrztu przez wielkiego ksicia litewskiego Jagie
(Jogaj) w 1386 roku5. Zatem w sytuacji, gdy nie istnia ju aden organizm pastwowy, czy
5Sawicki, op. cit., s. 98
9
te nawet terytorium pogaskie w tej czci Europy, dziaalno chrystianizacyjna Krzyakw
wydawaa si zbdna. W celu utrzymania regionu pod swoim panowaniem, zakon
przeksztaci si we wadz wieck.
Kolejnym istotnym wydarzeniem bya bitwa pod Grunwaldem w 1410 roku pomidzy
Rzeczpospolit i Litw, a Zakonem Krzyackim, zakoczona niemieck porak. W latach
pniejszych doszo do kolejnego konfliktu, zakoczonego pokojem meleskim podpisanym
w 1422 roku, a pniej potwierdzonym w 1435 roku pokojem brzeskim, gdzie ustalono
przebieg granic midzy Mazurami a pastwem polsko-litewskim. Jako granica Polski z
Prusami Wschodnimi, przetrwaa ona do 1939 roku6.
W nastpnych latach postpowaa sekularyzacja ziem zakonu. W 1511 roku wielkim
mistrzem zosta Albrecht Hohenzollern, ktry pocztkowo odmawiajc uznania si lennikiem
Polski doprowadzi do wojny. Zainteresowany naukami Marcina Lutra doprowadzi do
odejcia Prus od kocioa katolickiego na rzecz protestantyzmu. W kocu doszo do tego, i
uzna si on za lennika Polski w 1525 roku na Wawelu, w zamian za opiek oraz uznanie jego
wadzy na terytorium byego Zakonu Krzyackiego, a od tego momentu zwanych Prusami
Ksicymi7.
1.2. Pastwo Pruskie Prusy Ksice, Krlestwo Prus.
Trudno okreli konkretn dat, ktra mogaby nam wskaza istotne zmiany
zachodzce na tym terytorium, jednak wedug mnie proces sekularyzacji Prus i powstanie
Prus Ksicych mona uzna za odpowiedni moment.
W cigu nastpnych lat problem niemiecki na tym obszarze by zasadniczy i
Rzeczpospolita, musiaa si niejednokrotnie ciera z pastwem pruskim. Podczas potopu
szwedzkiego doszo prawie do rozbioru Polski, jednak zmienne okolicznoci przystopoway
rozlege ambicje dynastii Hohenzollernw (na nieco ponad sto lat). Jednake, mimo to doszo
do wyzwolenie spod zalenoci lennej Rzeczpospolitej. Niezaleno ta ostatecznie zostaa
potwierdzona po zakoczeniu potopu, pokojem w Oliwie w 1660 roku.
Pene uniezalenienie si Prus Ksicych doprowadzio w przyszoci do upadku
Rzeczpospolitej i to co nie udao si w poowie XVII wieku, stao si faktem niewiele ponad
100 lat pniej, kiedy to doszo do pierwszego rozbioru Polski.
Tymczasem na zachodzie Rzeczpospolitej powstao silne pastwo pruskie, do ktrego
potgi przyczyni si Fryderyk Wilhelm I Hohenzollern i jego syn Fryderyk II Wielki.
6Ibidem, s. 98
7Ibidem, s. 100.
10
Fryderyk I (przed koronacj Fryderyk III), ojciec Fryderyka Wilhelma I, zosta pierwszym
koronowanym krlem Prus. Dokonao si to w 1701 roku w Krlewcu8.
W pierwszym traktacie rozbiorowym 1772 roku Fryderyk II zaanektowa Prusy
Krlewskie, ktre od tego momentu zwane s Prusami Wschodnimi. Poprzez opanowanie
czci terytorium Rzeczpospolitej, udao mu si zintegrowa terytorialnie Krlestwo Pruskie.
Pastwo niemieckie roso w si, za Polska znikna z map wiata pod koniec XVIII wieku i
a do I Wojny wiatowej szanse na niepodlego byy znikome.
Mapa 3. Prusy i terytorium Rzeczpospolitej w czasach rozbiorw, rdo: Dzieje wiata. Atlas ilustrowany.
Demart SA Warszawa 2008 r.
I Wojna wiatowa zmienia porzdek w Europie i przywrcia wolno kilku narodom,

m.in. Polakom. Oczywicie czynnikw byo wicej, jednake jeli chodzi o region naszych
zainteresowa, to zosta on odcity od Prus przez powstajc z gruzw II Rzeczpospolit. Po
przegranej wojnie przez Niemcy, Prusy Wschodnie stay si eksklaw odcit od macierzy
tzw. polskim korytarzem, o ktry w latach pniejszych powstay spory z III Rzesz.
8Ibidem, s. 101, 102.
11
Mapa 4. Europa po I Wojnie wiatowej, rdo: Wydawnictwo PWN. http://www.wszpwn.com.pl
Wanym czynnikiem rozwojowym Prus Wschodnich bya kolej i port w Krlewcu.

Wykorzystujc swoje korzystne pooenie geograficzne Krlewiec sta si miastem
tranzytowym pomidzy Zachodem a Rosj i pastwami batyckimi. Peni znaczc rol portu
morskiego i duego wza kolejowego, umoliwiajcych wymian handlow pomidzy
krajami batyckimi, a take handel zboem i drewnem z Rosji9.
Jednake w skutek traktatu wersalskiego i odciciem go od Niemiec region ten
czciowo straci swoje tempo rozwoju. Jednym z najwaniejszych rde dochodw by
handel z Rosj, ktry zosta ograniczony poprzez zmiany terytorialne. Nie pomaga w tym
rwnie wiatowy kryzys pod koniec lat 30. XX w.
Rzesza Niemiecka wspieraa finansowo Prusy, ktre m.in. dziki wyznaczeniu w
krlewieckim porcie strefy bezcowej i powikszenia kanau czcego go z Morzem
Batyckim powoli odzyskiway swoj pozycj. Rejon ten by stosunkowo zacofany w
porwnaniu z innymi regionami niemieckimi, jednake daleko bardziej rozwinity
technicznie i technologicznie w stosunku do Zwizku Radzieckiego. Mimo wszystko
pooenie geopolityczne rekompensowao zacofanie regionu. Mia on ogromne znaczenie dla
Niemiec zarwno w przypadku obrony przed agresj, jak i przeprowadzeniem ataku. Std te
znajdoway si tam liczne oddziay si zbrojnych10.
10Ibidem, s. 70, 71.
12
Prusy Wschodnie w dwudziestoleciu midzywojennym zamieszkane byy w
wikszoci przez ludno niemieck, jedynie na poudniowych obszarach wystpoway
wiksze skupiska ludnoci polskiej. Bya ona wraz z niewielk liczb Litwinw poddawana
germanizacji.
Region ten sprawia wraenie penego paradoksw. Intensywna militaryzacja, ktra
doprowadzia w swoim czasie Prusy do potgi. Z drugiej za strony osignicia cywilizacyjne
takie jak wprowadzenie powszechnego obowizku szkolnego i owiaty ludnoci, ktre
wprowadzono tam po raz pierwszy w Europie11.
1.3. Dzieje obszaru w trakcie i po zakoczeniu II Wojny wiatowej.
Region Prus Wschodnich do II Wojny wiatowej istotnie wpyn na losy pastwa

polskiego. Poczwszy od sprowadzenia Krzyakw na ten obszar, w XIII wieku przez
Konrada Mazowieckiego, nieustannie poszerza swoje wpywy. By to obszar w znacznej
mierze zamieszkany przez ludno niemieck, co miao si wkrtce zmieni. Ogromne
zmiany dokonay si w Europie w czasie i po zakoczeniu II Wojny wiatowej. Jedn z nich
byo pojawienie si rosyjskiego bytu zwanego pniej Obwodem Kaliningradzkim.
Analizujc ten region moemy miao uzna, i jest to cakowicie inny podmiot ni
by przez wieki, przynajmniej jeli chodzi o wadz i struktur spoeczestwa. Poniewa
biorc pod uwag pewne cechy geopolityczne moemy zobaczy i dzisiaj analogie midzy
Prusami Ksicymi, pniej Wschodnimi a Obwodem Kaliningradzkim. Uwaam, e mimo
i z pozoru nastpia ogromna zmiana, to jednak charakter tego terytorium pozostaje podobny.
Nadal jest to eksklawa odcita od macierzystego pastwa, dalej peni wan rol
geopolityczn i militarn. Moe by wykorzystywana do zwikszenia handlu, jak i
przeprowadzenia ataku, w tej kwestii nic si nie zmienio. Zasadnicza zmiana majca miejsce
to taka, i ludno niemiecka zamieniona zostaa na rosyjsk, za wadz z zachodu zastpio
panowanie mocarstwa ze wschodu.
Obszar Prus Wschodnich odegra wan rol w wybuchu II Wojny wiatowej.
Korytarz eksterytorialny majcy czy eksklaw z Rzesz, sta si pretekstem do rozpoczcia
ataku na Polsk, co byo jedn z pierwszych faz planu Hitlera opanowania Europy.
Dodatkowo to pooenie Prus umoliwio atak na Polsk z kierunku pnocnego i wzicie
Rzeczypospolitej w elazne kleszcze wojennej machiny.
Region ten sta si rwnie baz wypadow przy ataku Niemiec na Zwizek Radziecki
w 1941 roku. Odgrywa on wan rol w zaopatrzeniu frontu wschodniego, za pod koniec
13
wojny toczyy si tam cikie walki. Kiedy wojna miaa si ku kocowi, a alianci przekonani
o swej przewadze postanowili rozmawia o powojennym porzdku Europy, nie zabrako w
dyskusji tematyki tego regionu.
Jeli chodzi o charakter tego obszaru po wojnie, to strona polska od pocztku optowaa
za scenariuszem, w ktrym Niemcy utraciliby to terytorium. Gwnym argumentem byo
oczywicie pooenie strategiczne. W momencie gdyby Rzesza odzyskaa ten rejon,
powrcioby zagroenie dla Polski odcicia od Morza Batyckiego. Drug kwesti bya
wolno eglugi, ktra bya zagroona. Strona polska czynnie zabiegaa o otrzymanie Prus
Wschodnich po wojnie. Jednake, nie brano przy tym pod uwag moliwoci utracenia
kresw wschodnich w granicach z pokoju ryskiego. Proponowano rwnie, i Polska podzieli
obszar wedug kryterium etnicznego, a wic tereny, gdzie znajdowaa si znaczna ludno
litewska, zostayby przekazana Litwie12. Plany te miay poparcie Wielkiej Brytanii i Francji,
ktre obawiay si potgi niemieckiej i chciay zrobi wszystko, aby osabi to pastwo.
Zaoenia w pewnej kwestii si sprawdziy. Ju na pierwszej konferencji ministrw
spraw zagranicznych pastw alianckich w Moskwie pod koniec padziernika 1943 roku
uznano, i rejon ten naley bezwzgldnie oddzieli po wojnie od Niemiec. Podczas rozmowy
Stalina z ministrem spraw zagranicznych Wielkiej Brytanii Anthonym Edenem, ten pierwszy
powiedzia, i Prusy Wschodnie zostan przydzielone Polsce, minister przysta na t
propozycj, czekajc jedynie na zgod Churchilla13.
Podczas przygotowywania umowy brytyjsko-radzieckiej pojawi si projekt, w ktrym
Krlewiec wraz z pnocn czci Prus Wschodnich zostanie przekazany po wojnie ZSRR
na 20 lat jako rekompensata za straty poniesione podczas wojny. Pozostaa cz miaa zosta
przyznana Polsce. W ostatecznej wersji umowy tego zapisu jednak zabrako14.
Na przeomie listopada i grudnia 1943 roku w Teheranie odbyo si pierwsze z serii
spotkanie tzw. Wielkiej Trjki, do ktrej naleeli Jzef Stalin, Franklin D. Roosevelt i
Winston Churchill. Podejmowano tam decyzje odnonie do ksztatu powojennej Europy.
Zgodzono si ostatecznie wprowadzi formu zaproponowan przez Churchilla, ktra
mwia o wschodniej granicy Polski na linii Curzona oraz wczeniu do Polski Opolszczyzny
i Prus Wschodnich. Podczas gdy zachodni przywdcy podkrelali wkad Polski w wojn z
Niemcami, Stalin przypuci atak na Rzeczpospolit oskarajc Polakw o kooperacj z
13Ibidem, s. 116.
14Ibidem, s. 116.
14
nazistami15. Ponadto postulowa on wczenie czci pnocno-wschodniej Prus Wschodnich
wraz z Krlewcem do Zwizku Radzieckiego argumentujc to tym, i spoeczestwo
rosyjskie ponioso ogromne straty w wojnie z Niemcami i domaga si namacalnych korzyci
wynikajcych z wygranej wojny. W zwizku z tym ZSRR powinien otrzyma jaki obszar,
ktry nalea wczeniej do Rzeszy.
Polskie wadze zostay poinformowane oficjalnie o decyzjach podjtych w Teheranie
dopiero w padzierniku 1944 roku, kiedy to przybya delegacja polskiego rzdu
emigracyjnego, z premierem Stanisawem Mikoajczykiem, do Moskwy. Pojawiy si
wyranie gosy sprzeciwu, jednake ani Amerykanie, ani Brytyjczycy nie dostrzegali
zagroenia, jakie za sob niosa ta decyzja 16. Wadze brytyjskie zainteresowane byy przede
wszystkim osabieniem Niemiec, za Roosevelt praktycznie nie bra udziau w tych
rozmowach, gdy nie by to rejon jego zainteresowa. Tak wic wszelkie protesty zday si na
nic i nie zmieniono tych decyzji, ktre zapady w Teheranie odnonie do przyszoci m.in.
Prus Wschodnich i Polski po wojnie.
Przyjmuje si, i sprawa likwidacji Prus Wschodnich i podziau ich midzy Zwizek
Radziecki a Polsk bya ju przesdzona pod koniec 1943 roku po konferencji w Teheranie.
Pniejsze konferencje w Jacie i Poczdamie jedynie to potwierdziy. Na konferencji
jataskiej znalaza si jedynie informacja, i granica wschodnia Polski znajdowa si bdzie
na linii Curzona, w zamian Polska miaa otrzyma rekompensaty kosztem Niemiec, na
zachodzie i pnocy kraju. Zostaa jeszcze kwestia podziau terytorium Prus Wschodnich,
ktra nie bya w zakresie zainteresowania USA i Anglii. Podjta decyzja oznaczaa tylko tyle,
e pnocne rejony Prus zostan przydzielone ZSRR, za poudniowe Polsce. Wyznaczenie
ostatecznej polskiej granicy na zachodzie oraz zmian granicznych w Prusach Wschodnich
odroczono do przyszej konferencji pokojowej17. Konkretne postanowienia odnonie do
podziau Prus Wschodnich i granicy pomidzy Polsk a ZSRR nie zostay podjte a do
konferencji w Poczdamie w 1945 roku, a nawet do czasu opublikowania umowy polsko-
radzieckiej tego samego roku odnonie wytyczenia granicy.
Wyej wymieniona umowa bya negocjowana w Moskwie w poowie sierpnia 1945 r.
Polska delegacja zwrcia uwag na kuriozalno zapisu, ktry dzieli region niema lini
15Dobrzycki, W. Historia stosunkw midzynarodowych w czasach nowoytnych

1815-1945, Wydawnictwo Naukowe SCHOLAR, Warszawa 1996, s. 557.
16Najnowsza historia wiata 1945-1963, Patek, A. (red.), Wydawnictwo

Literackie, Krakw 2000, s. 13.
17Ibidem, s. 16, 17.
15
prost, nie patrzc na to czy linia ta nie przecina miejscowoci, albo nie oddziela powiza
infrastrukturalnych, co byoby uciliwe dla obu stron. Postulowano m.in o przekazanie
Polsce dwch wzw kolejowych: Gierdawy (eleznodorony) i Pruska Iawa
(Bagrationowsk). Miasta te znajdoway si przy wyznaczonej linii bardziej cignc ku Polsce.
Wspomniano rwnie o zapewnieniu wolnej drogi morskiej z Zalewu Wilanego na Batyk,
co byo konieczne do funkcjonowania portu w Elblgu. Ostatecznie wszystkie postulaty
podnoszone przez stron polsk zostay odrzucone przez ZSRR18.
Stalin by przebiegym graczem i potrafi zadba o swoje korzyci. Mona zakada, i
jego intencj byo przejcie tych ziem ze wzgldw strategicznych. Posiadajc to terytorium
by w stanie kontrolowa region Morza Batyckiego. Tym samym odcina pastwa batyckie
od kontaktu z Europ, a do tego posiada przyczek do ewentualnego marszu na zachd. W
konsekwencji doprowadzio to do umocnienia radzieckiej dominacji w tym miejscu Europy,
za w przyszoci zakoczyo si podziaem Europy i wiata.
Strona radziecka przy wyznaczaniu granic okazywaa z wol i mimo e
formalnoprawny charakter postanowie okrela przebieg granicy, ostatecznie rnia si ona
od tej na papierze. Dziao si tak m.in. z powodu samowoli wojskowych oraz
niedostatecznych moliwociach kontroli ich dziaa poprzez wadze w Polsce, z powodw
oczywistych. Rzeczpospolita znacznie ucierpiaa podczas wojny i nie byo moliwoci
przeprowadzenia wszystkich dziaa w sposb odpowiedni, rzetelny, za rzdy komunistw
bardziej dbay o ciganie wrogw wadzy ni o interesy Polakw.
W 1945 roku i na pocztku 1946 wojska radzieckie nagminnie przesuway
umiejscowienie swoich posterunkw, dokonujc przy tym niewielkich, lokalnych zmian
granic. Miao to miejsce przede wszystkim w regionach, gdzie nowa granica sztucznie dzielia
miejscowoci, czy cae powiaty. Zmiany oczywicie dokonywane byy na niekorzy Polski,
za radzieccy komendanci niejednokrotnie nakazywali polskim starostom opuszczenie
terenw wczeniej przekazanych protokoem19.
Polska polityka zagraniczna spotkaa si z nowym wyzwaniem, co prawda i wczeniej
na tym terytorium znajdowao si obce pastwo, przewanie wrogo nastawione, jednake
teraz zmieni si ssiad. Obwd Kaliningradzki powstay w miejsce czci Prus Wschodnich
sta si baz wojskow Zwizku Radzieckiego, ktry kontrolowa bezsprzecznie t cz
Europy przez nastpnych 50 lat. Niewtpliwie pomocna bya w tym baza militarna z
niezamarzajcym portem nad Batykiem. Od momentu zakoczenia II Wojny wiatowej
18Palmowski, Kaliningrad(...), op. cit., s. 73, 74.
19Sawicki, op. cit., s. 128, 129.
16
naley mwi o cakiem innym charakterze tego regionu, ktry przez lata komunizmu by
nieznany i tajemniczy, za po upadku ZSRR sta si eksklaw Federacji Rosyjskiej i
najbardziej wysunitym na zachd przyczkiem Kremla.
Obwd Kaliningradzki by nierozerwalnie poczony przez wieki z regionem Warmii i
Mazur tworzc Prusy Ksice, pniej Wschodnie. Po II Wojnie wiatowej zosta on
rozdzielony midzy Polsk Rzeczpospolit Ludow a Zwizek Sowiecki.
We wrzeniu 1945 roku na terytorium obecnego Obwodu Kaliningradzkiego
utworzono Knigsberdzki Specjalny Okrg Wojenny. A do lipca nastpnego roku
obowizywao tam radzieckie prawo wojenne. Midzy kocem 1945 roku, a pocztkiem 1946
powoano Tymczasowy Zarzd ds. Cywilnych przy Radzie Wojennej Specjalnego Okrgu
Wojennego oraz podzielono obszar na 14 rejonw administracyjnych i 8 miasta Knigsberg20.
W konsekwencji utworzona zostaa po raz pierwszy jednolita administracja obejmujca
wydzielone terytorium.
W poowie 1946 roku Okrg przeksztacono w Obwd w skadzie Rosyjskiej Federacji
Socjalistycznych Republik Radzieckich, za rok pniej zmieniono nazw Knigsberg na
Kaliningrad, na cze zmarego przewodniczcego Rady Najwyszej Zwizku Radzieckiego,
Michaia Kalinina21. W tym samym momencie utworzono cywiln administracj obwodow,
ktra obejmowaatrzy rejony miejskie i 14 wiejskich. Powoano rwnie Komitet
Wykonawczy Obwodu Kaliningradzkiego, tzw. Rad Delegatw, a take miejskie i
obwodowe komitety wykonawcze22.
W powstaym Obwodzie Kaliningradzkim, szybko podjto dziaania majce na celu
zamazanie ladu po przeszoci tego regionu. Niemal natychmiast zmieniono nazwy miast np.
Knigsberg (Krlewiec) sta si Kaliningradem, Tilsit (Tyla) Sowietskiem, itd. Nowe wadze
cakowicie odciy si od poprzedniej historii, zniszczonego podczas wojny Krlewca
postanowiono nie odnawia, ale na jego gruzach zbudowa radziecki Kaliningrad. Wywoono
niemieckie dziea sztuki, zabytki architektury, a take wszystkie pamitki historyczne, ktre
mogyby przypomina prawdziw histori tego regionu. W tej walce odrzucono ca
spucizn kulturowego dziedzictwa Prus i wszystkie oznaki niemieckiej egzystencji23.
23Ibidem, s. 78, 79.
17
Nie oszczdzono te ludnoci, szczeglnie podczas wojny. W zwizku z tym, i
Krlewiec by pierwszym zdobytym niemieckim miastem przez Armi Czerwon, onierze
sowieccy rozprawiali si brutalnie z miejscow ludnoci cywiln24.
Ludno niemiecka, ktra nie ucieka, zostaa w caoci wysiedlona z terytorium
Obwodu. W jej miejsce cigano ludno rosyjsk, chocia w pierwszej kolejnoci po wojnie
przebyway tam sowieckie siy zbrojne. Ich obecno oraz koncepcje strategiczne ZSRR
prowadziy do procesu militaryzacji Obwodu Kaliningradzkiego.
Mapa 5. Przemieszczenia ludnoci w latach 1944-1949 r., rdo: Dzieje wiata. Atlas ilustrowany. Demart SA
Warszawa 2008 r.
Szczeglnie w pierwszych latach istnienia Kaliningrad sta si niemal zamknit baz

wojskow Zwizku Radzieckiego. Gospodarka Obwodu bya cile powizana ze zwizkow.
W 1950 roku ustanowiono nowy podzia administracyjny kraju, gdzie oddano Okrg
Kajpedzki, dotychczas znajdujcy si w granicach Obwodu, w skad Litewskiej
Socjalistycznej Republiki Radzieckiej25.
24Ibidem, s. 79.
18
W 1956 roku Obwd zyska jeszcze wiksz rol geostrategiczn ze wzgldu na
przeniesienie z Leningradu do Kaliningradu dowdztwa Floty Batyckiej. Umocniy si tym
samym wpywy radzieckie w regionie Morza Batyckiego i kleszcze oplatajce t cz
Europy26.
Obwd Kaliningradzki sta si niemal zamknit baz wojskow, rwnie gospodarka
Obwodu posiadaa silnie militarny charakter. Skupiona bya na zaspokajaniu potrzeb wojska,
ktrego w pocztkowych latach stacjonowao tam ponad 100 tysicy, wraz z siami tzw.
drugiego rzutu. Na podstawie postanowie Moskwy, teren ten w poowie 1946 roku zyska
kategori zakazanej strefy granicznej i wjazd tam by moliwy tylko na podstawie
specjalnych przepustek, ktre wydaway organy milicji. Ten status zosta zagodzony dopiero
pod koniec lat 50.27.
Po wysiedleniu w caoci ludnoci niemieckiej od maja 1945 roku do 1948 roku 28
Obwd Kaliningradzki a do upadku ZSRR pozostawa zamknity dla cudzoziemcw i
Zachodu. Samoloty wylatyway tylko na wschd, za do portu w Kaliningradzie przypyway
tylko radzieckie statki29.
W latach pniejszych skupiono si na odbudowie gospodarczej regionu stawiajc w
duej mierze na rybowstwo. Przy odbudowie miast starano si skutecznie zamazywa lady
obecnoci ludnoci niemieckiej, jej kultury i architektury. Jednake nie pomijano rwnie
militarnego i strategicznego pooenia Kaliningradu, co wizao si wci z liczb onierzy
przewyszajc potrzeby obronne okrgu. Ten okres by czasem znacznej izolacji Obwodu
Kaliningradzkiego, za zabetonowany ukad si w Europie nie pozwala na wiksze zmiany.
Charakter ten w latach pniejszych stopniowo sab, jednak nie byy to spektakularne
przeobraenie.
1.4. Obwd po upadku ZSRR.
Wiksze zmiany pojawiy si dopiero wraz z powolnym rozpadem Zwizku

Radzieckiego. Oswobadzajce si pastwa regionu doprowadziy do sytuacji, i Obwd
Kaliningradzki, nalecy do Rosji, zosta odcity od macierzy.W unikniciu cakowitej
26Ibidem, s. 131.
27Palmowski, Kaliningrad(...), op. cit., s 79
28Ibidem, s. 8.
29Ibidem, s. 25.
19
izolacji pomg mu jedynie dostp do morza co pozwolio nadal w miar swobodny przepyw
towarw z i do enklawy. Pojawia si nowa sytuacja geopolityczna, na ktr niebagatelne
znaczenie miaa ch pastw batyckich i Polski doczenia do zachodnich struktur Paktu
Pnocnoatlantyckiego oraz Unii Europejskiej.
Zmiany, ktre nastpiy odbiy si negatywnie na sytuacji gospodarczej Obwodu
Kaliningradzkiego. Gwnym problemem stao si zerwanie wizi z ssiedni Litw, ktra
ogosia niepodlego 11 maja 1991 roku. Dla ludnoci zamieszkujcej Obwd to
wydarzenie, jak i sam upadek ZSRR pod koniec tego samego roku, byo ogromnym
zaskoczeniem30.
Trudnoci gospodarcze byy dosy uciliwe w szczeglnoci dlatego, e przez Litw
transportowano 95% produkcji przemysowej, wikszo ywnoci i towarw powszechnego
uytku, a take importowano stamtd due iloci materiaw budowlanych i ywnoci.
Problemy te wzmogy si w wyniku wycofywania wojsk radzieckich z byych pastw
komunistycznych. Wedug niektrych danych liczba onierzy z upadajcego Ukadu
Warszawskiego, przede wszystkim z NRD, ktra znalaza si na terytorium Kaliningradu
wynosia od 100 do 200 tysicy31.
W tej sytuacji, gdy na potrzeby wzmoonej liczby ludnoci (przede wszystkim
onierzy) byo konieczne zwikszenie dostaw, a zostao to ograniczone poprzez zmiany
polityczne, sprawa nie naleaa do atwych. Naley pamita rwnie o kryzysie, ktry
nastpi po upadku ZSRR, a wiza si on z reformami, koniecznymi dla bdcego w
katastrofalnej kondycji ustroju komunistycznego.
Z powodu izolacji, reformy i kryzys dotkn szczeglnie dotkliwie Obwd
Kaliningradzki. Pooenie eksklawy stao si nie lada wyzwaniem dla Federacji Rosyjskiej.
Trzeba jednak podkreli, i posiadao to rwnie swoje dobre strony. Pojawia si moliwo
wikszego otwarcia na Zachd samego okrgu jak i caej Rosji. Jednake sprzeczne
koncepcje i wci jeszcze konserwatywne mylenie elit Rosji i Obwodu tonowao te zapdy.
Podejcia do koncepcji przyszoci rejonu byy odmienne i wci si cieray. Naley
jednak odnotowa mimo wszystko otwarcie si Obwodu na wiat wraz z upadkiem Zwizku
Radzieckiego.
31Ibidem, s. 88.
20
Mapa 6. Europa po 1989 r., rdo: Dzieje wiata. Atlas ilustrowany. Demart SA Warszawa 2008 r.
Podsumowujc ten wstp historyczny, naley zwrci uwag na pewne kwestie.

Pierwsza to pocztki cywilizacji na tym obszarze, gdzie nie moglimy mwi o pastwie, a
raczej terytorium zamieszkiwanym przez pogaskie ludy. Druga to panowanie na tym terenie
Zakonu Krzyackiego, ktre pynnie przechodzi w panowanie niemieckie, czy te pruskie.
Nastpnie dwudziestolecie midzywojenne, gdzie rejon ten posiada charakter eksklawy, jak i
wspczenie. Tu naleaoby postawi grub kresk, gdy od zakoczenia II Wojny
wiatowej rejon ten zmieni cakowicie charakter jeli chodzi o struktur ludnociow,
etniczn. Rwnoczenie mona mwi o pewnym zastopowaniu rozwoju technicznego i
technologicznego, ktry mia niewtpliwie miejsce w Prusach Wschodnich, a zosta
zamieniony w wikszoci na praktycznie zamknit dla wiata sowieck baz wojskow.
Ostatni okres to ten po upadku ZSRR, a do dzisiaj, gdzie Obwd Kaliningradzki uzyska po
wtre status eksklawy.
Mimo to uwaam, i mona dostrzec pewne analogi w historii i mimo wydawaoby
si ogromnych zmian, rejon ten mona wci uzna za zagraajc nam z punktu
strategicznego i geopolitycznego eksklaw obcego mocarstwa. Za czasw niemieckich region
ten rwnie posiada bardzo militarny charakter, chociaby ze wzgldu na samo pastwo
Pruskie. Od momentu sprowadzenia na te ziemie Krzyakw, by regionem problemowym.
21
Obecnie powierzchnia jest mniejsza, jednake nie zmienia to faktu, i posiadamy u granic
mocarstwo, ktre jest spadkobierc historycznym pastwa okupujcego Polsk przez wiele
lat, poczwszy od rozbiorw, a skoczywszy na komunizmie, z ma przerw w
dwudziestoleciu midzywojennym.
yjc w bezpiecznym wiecie czsto zapominamy o historii i o tym, e lubi si ona
powtarza. To nie znaczy, e istnieje spore ryzyko, jednak powinnimy pamita, e obecna
sytuacja nie jest czym, co nie moe ulec zmianom. Oczywicie od tych czasw zmienio si
wiele, przede wszystkim technologia, co wie si take z innym sposobem prowadzenia
wojny, jednake mimo wszystko uwaam, za korzystne poznawanie historii i regionu, ktry w
przyszoci moe odegra jeszcze wan rol w naszej historii jak to miao miejsce do tej
pory.
1.5. Ustrj prawny i status Obwodu.
Po zmianach jakie dokonay si na wiecie oraz rozpadzie Zwizku Radzieckiego,

przed nowo powsta Federacj Rosyjsk pojawiy si wyzwania i problemy, ktrym musiaa
sprosta wczesna wadza.
Do chwili rozpadu ZSRR Rosja znajdowaa si w systemie komunistycznym
uksztatowanym po rewolucji padziernikowej i przedstawiaa model republiki
socjalistycznej w skadzie Zwizku Sowieckiego. Wanym wydarzeniem bya deklaracja
niepodlegoci z 1990 roku oraz przyjcie nowej konstytucji pod koniec 1993 roku32.
Nowa ustawa zasadnicza opiera si na standardach demokratycznych, mwi m.in. o
republikaskiej formie rzdw, demokratycznym pastwie prawa, trjpodziale wadzy oraz
pluralizmie politycznym. Mimo tego, i ustrj rosyjski okrela si mianem demokracji
prezydenckiej, czsto w praktyce uywa si zwrotu autokracja prezydencka33.
Konstytucja z 1993 roku rozwija zasad federacyjnoci, okrelajc podstawy podziau
terytorialnego poszczeglnych podmiotw oraz wzajemnych relacji midzy nimi, a
pastwem.
Obwd Kaliningradzki jest jednym z 89 podmiotw Federacji Rosyjskiej, w ktrej
skad wchodzi: 21 republik, 6 krajw, 49 obwodw, 1 obwd autonomiczny, 10 okrgw
autonomicznych oraz 2 miasta znaczenia federalnego Moskwa i Sankt Petersburg34.
22
W tym ustroju federalnym kompetencje poszczeglnych podmiotw s mocno
ograniczone przez rozlege kompetencje wadz federalnych. Z punktu widzenia zapisw
konstytucyjnych, niewiele praw realnie pozostaje w gestii wadz lokalnych. Jednym z
gwnych wymogw jest zakaz sprzecznoci prawodawstwa poszczeglnych podmiotw z
prawem federalnym35.
Jeli chodzi o sam Obwd Kaliningradzki Federacji Rosyjskiej to jest regulowany
prawnie na podstawie Statutu, ktry jest ustaw zasadnicz Obwodu. Zosta on uchwalony 28
grudnia 1995 roku i tworzy system organw wadzy pastwowej obwodu jako podmiotu
Federacji Rosyjskiej, ponadto ustala kompetencje i obowizki samorzdu lokalnego a take
oglne zasady jego organizacji36.
Obwd reprezentowany jest przez instytucje wadzy pastwowej, jak to ma miejsce w
innych regionach Federacji. Podobnie jak inne podmioty, Obwd Kaliningradzki posiada
prawo do obrony swoich interesw poprzez Rad Federacji (dwch przedstawicieli) i poprzez
Dum Pastwow. Ma on take prawo inicjatywy ustawodawczej dziki Radzie Federacji,
posom z Dumy Pastwowej oraz organowi ustawodawczemu tzw. Dumie Obwodowej37.
Kaliningradzka Duma Obwodowa to organ ustawodawczy (przedstawicielski) wadzy
pastwowej, ktry skada si z 40 deputowanych wybieranych na 5letni kadencj.
Gosowanie jest tajne, za prawo do niego posiadaj tylko stale mieszkajcy w Obwodzie
obywatele Federacji Rosyjskiej38.
Do 1995 roku rola i niezaleno organw lokalnych bya znikoma, zmienia to ustawa
federalna o oglnych zasadach organizacji samorzdu lokalnego w Federacji Rosyjskiej,
przyjta przez Dum Pastwow w poowie 1995 roku. Wprowadzono nowy samorzd,
korzystajc ze standardw europejskich. Dotychczas funkcjonowa system zespolonej
wadzy pastwowej z samorzdow. Ustawa z 1995 roku zmienia ten stan rzeczy i
powstawa zaczy rwnie nowe akty normatywne dotyczce samorzdu lokalnego na
szczeblu federacji, m.in. powstaa Ustawa Obwodu Kaliningradzkiego39.
Pocztki samorzdowoci w Federacji Rosyjskiej odbyway si na zasadzie
implementacji podstawowych standardw europejskich w tym zakresie. Dotyczy to m.in.
37Ibidem, s. 98.
23
wprowadzenia lokalnych budetw oraz wybieralnych organw administracji lokalnej.
Ponadto w prawodawstwie rosyjskim zdefiniowano pojcia wymagane do prawidowej pracy
lokalnego samorzdu takie jak sprawy lokalne, podatki lokalne, organy samorzdu lokalnego
itp. Dodatkowo zostay wyranie podkrelone kompetencje administracji pastwowej nad
wadzami lokalnymi, a take penomocnictwo Moskwy w obszarze samorzdu
obwodowego40.
W roku 2003 przyjta zostaa nowa ustawa federalna O oglnych zasadach
organizacji samorzdu lokalnego w Federacji Rosyjskiej, ktra reguluje dziaalno
samorzdow. W zaoeniu miaa zblia rosyjskie standardy do modelu europejskiego.
Okrelaa kompetencje organw samorzdw lokalnych, ich podstaw organizacyjnych oraz
tworzya na terenie caej federacji jednolity system organw samorzdu lokalnego41.
Struktura wadzy w Obwodzie Kaliningradzki przedstawia si nastpujco.
Najwaniejszym organem ustawodawczym jest Kaliningradzka Duma Obwodowa dziaajca
na rwni z Gubernatorem (szefem rzdu) Obwodu, rzdem, innymi organami wadzy
wykonawczej i Sdem Statutowym Obwodu oraz czci systemu organw wadzy
pastwowej regionu42.
Inicjatywa ustawodawcza w Obwodzie Kaliningradzkim naley do deputowanych
Dumy Obwodowej, staych komitetw dumy, Gubernatora Obwodu, Rzdu Obwodu,
organw przedstawicielskich samorzdu lokalnego oraz Stowarzyszenia Jednostek
Samorzdowych Obwodu Kaliningradzkiego (obecnie Rady Jednostek Samorzdowych
Obwodu Kaliningradzkiego). Ponadto inicjatyw posiada Sd Obwodowy, Sd Arbitraowy
Obwodu, Sd Statutowy Obwodu, penomocnik praw czowieka oraz istnieje obywatelska
inicjatywa ustawodawcza zgodna z obowizujcym w Kaliningradzie prawem43.
Kaliningradzka Duma Obwodowa posiada takie kompetencje w sprawach lokalnych
jak: zatwierdza budet, programy rozwojowe, ustanawia podatki i opaty obwodowe,
sprawuje piecze nad przeprowadzeniem lokalnych wyborw oraz zarzdzaniem i
dysponowaniem wasnoci obwodu. Ponadto wykonuje uregulowania prawne dotyczce
innych zagadnie w granicach penomocnictw podmiotu Federacji Rosyjskiej. Duma
kontroluje rwnie wykonanie budetu lokalnego i budetw pastwowych terytorialnych
40Ibidem, s. 99.
43Ibidem, s. 100.
24
funduszy pozabudetowych, zatwierdza zawierane umowy dotyczce obwodu oraz wykonuje
inne penomocnictwa ustanowione przez prawodawstwo federalne jak i obwodowe44.
Najwaniejszym organem wykonawczym po reformie z 2005 roku jest Rzd Obwodu,
na czele z Gubernatorem, jako szefem administracji obwodu. Jest on wybierany na wniosek
Prezydenta Federacji Rosyjskiej oraz Kaliningradzkiej Dumy Obwodowej. Gubernator
sporzdza projekt lokalnego budetu i dba o jego realizacj, okrela struktur administracji
lokalnej oraz posiada prawo veta wobec aktw prawnych uchwalonych przez Kaliningradzk
Dum Obwodow45.
Liczba urzdnikw rzdowych zostaa znacznie ograniczona reform w 2005 roku. Z
48 czonkw administracji Obwodu zostao ograniczonych do 18 czonkw rzdu
obwodowego. Skad rzdu tworzy 18 czonkw, s to: premier, ktrym jest Gubernator, trzej
wiceprzewodniczcy, 12 ministrw, przedstawiciel Gubernatora w Dumie Obwodowej oraz
koordynator organw wykonawczych rzdu. Rzd kieruje si zasad kolegialnoci.
Posiedzenia na ktrych omawiane s aktualne sprawy regionu, odbywaj si dwa razy w
miesicu46.
Do organw wadzy wykonawczej mona jeszcze wczy 15 agencji rzdowych i 11
inspekcji rzdowych47.
Na wadz sdownicz skada si Kaliningradzki Sd Obwodowy z podlegymi mu
Sdami Rejonowymi (miejskimi) oraz sdziami pokoju w regionie. Istnieje jeszcze Sd
Arbitraowy Obwodu Kaliningradzkiego oraz Statutowy Sd Obwodu Kaliningradzkiego48.
Dodatkowo na terenie Obwodu funkcjonuje ponad setka terytorialnych urzdw
pastwowej wadzy wykonawczej FR oraz rnego rodzaju suby podlege resortom FR
majce za zadanie nadzorowa i kontrolowa dziaanie administracji obwodowej49.
Przede wszystkim podlege wadzy federalnej s siy zbrojne oraz suby specjalne
Obwodu Kaliningradzkiego. Aby zadba o prawidow wspprac na linii Kaliningrad
44Ibidem, s. 100.
45Sawicki, op. cit., s. 218, 219.
46Ibidem, s. 219.
48Ibidem, s. 101.
49Ibidem, s. 101.
25
Moskwa powoano do ycia Rad Koordynacyjn Organw Wadzy Pastwowej Federacji
Rosyjskiej i Obwodu Kaliningradzkiego50.
Oczywicie patrzc na uprawnienia organw administracji obwodowej, naley wzi
pod uwag podejcie Kremla do tych spraw. Wida wyranie, i Obwd Kaliningradzki nie
posiada szerokich autonomicznych uprawnie, za nad wikszoci decyzji o znaczeniu
ponadregionalnym czuwa Moskwa. Nie powinno to dziwi analizujc sposb sprawowania
wadzy w Federacji Rosyjskiej, gdzie najwikszy wpyw na wszystko posiada obecny
prezydent Wadimir Wadimirowicz Putin. Mona miao uzna, i to w stolicy federacji, a
nie Kaliningradzie i lokalnej Dumie, zapada wikszo istotnych rozstrzygni.
Mimo to, pewne uprawnienia istniej i chociaby ze wzgldu na moliwo
wybierania swoich przedstawicieli do Dumy Obwodowej, mieszkacy s w stanie rozwin
pewn doz obywatelskoci, co w konsekwencji moe prowadzi do wikszej wiadomoci
spoecznej i w przyszoci pewnych zmian. Naley pamita, i niejednokrotnie wadze
lokalne podejmoway prby uniezalenienia, jeli chodzi o podejmowane decyzje i sam
charakter Obwodu.
Nie bez znaczenia jest take odizolowanie od Federacji Rosyjskiej, z czym wie si
wiksza wsppraca i wymiana gospodarcza z pastwami w regionie, a co za tym idzie z Uni
Europejsk. Pooenie Obwodu Kaliningradzkiego w sporej mierze warunkuje charakter tego
obszaru jak i moliwoci prowadzenia polityki.
50Ibidem, s. 102.
26
Rozdzia 2. Obwd Kaliningradzki w rosyjskiej strategii
bezpieczestwa.
Terytorium Obwodu Kaliningradzkiego odgrywa istotn rol w strategii
bezpieczestwa Rosji. Mona si jednak pokusi o ocen, i nie jest to najwaniejszy skadnik
w sferze oddziaywa Federacji Rosyjskiej. Peni on natomiast zasadnicze znaczenie w
polityce Kremla, szczeglnie wobec regionu Morza Batyckiego. Mwic o rosyjskiej
strategii bezpieczestwa w stosunku do Obwodu, naleaoby raczej spojrze szerzej na to
zagadnienie i wzi pod uwag polityk prowadzon przez obecne wadze w Moskwie
wzgldem caego regionu, nie tylko Morza Batyckiego, ale rwnie, w wietle wydarze na
Ukrainie, ca polityk Rosji w stosunku do Europy Wschodniej i byego bloku
komunistycznego.
Powinno si rwnie wzi pod uwag sposb mylenie elit rosyjskich o
wspczesnych stosunkach midzynarodowych. Analizujc wydarzenia oraz sposb
prowadzenia polityki zagranicznej przez wadze w Rosji, moemy wysnu pewne wnioski.
Oczywicie, mylc o wadzach Federacji Rosyjskiej, mylimy o obecnym prezydencie Rosji
Wadimirze Putinie. To on ma najwiksz realn wadz w pastwie i to jego strategi
polityczn powinnimy bra pod uwag, gdy przekada si ona bezporednio na dziaania
prowadzone przez Moskw.
Pragnbym rwnie podnie kwesti, jak owa polityka wygldaa w przeszoci,
gdy to wanie przeszo w pewien sposb uksztatowaa model rzdzenia Rosj oraz
charakter jej polityki. W tym przypadku widzimy, i Rosja nie ma w zwyczaju opierania
swoich stosunkw z innymi graczami areny midzynarodowej, na zasadach innych ni
bilateralne. Wikszo organizacji midzynarodowych, do ktrych naley Rosja s dalekie od
wsppracy na zasadach rwnoci, Rosja raczej peni w nich rol hegemona. Wszelkie
rozmowy wielostronne traktowane s z podejrzliwoci, przede wszystkim kiedy do stou
zasiadaj przedstawiciele Federacji Rosyjskiej wraz z przedstawicielami pastw o mniejszym
znaczeniu. Dlatego te wydawaoby si bdem ocenia strategi Moskwy w stosunku tylko
do Obwodu Kaliningradzkiego. Oczywicie moemy okreli jego rol w polityce Kremla,
jednak o wiele istotniejszy jest caoksztat tego dziaania.
Mona wic powiedzie, e Federacja Rosyjska nie traktuje z osobna kadego pastwa
znajdujcego si w regionie Morza Batyckiego, a nawet nie rozdziela szczeglnie polityki
prowadzonej w tym regionie, za jest ona odzwierciedleniem tej prowadzonej w stosunku do
caej Europy. Oczywicie moemy wyrni skadowe strategii wadz rosyjskich w stosunku
27
do poszczeglnych pastw, jednak generalnie polityka prowadzona w stosunku do obszaru
euroatlantyckiego jest spjna. Jej konsekwencj s poszczeglne dziaania Moskwy w
stosunku do pastw Morza Batyckiego. Zatem naley uwzgldni fakt, i dla Kremla region
ten nie jest odrbnym obszarem planowania politycznego, wprost przeciwnie, jest to grupa
omiu pastw, ktre znajduj si na tym terytorium. Ich znaczenie jest zgoa inne dla kadego
z osobna, rnicowane przez Moskw, wedug ich siy, potencjau, pozycji midzynarodowej,
przynalenoci do struktur takich, jak NATO czy UE oraz historii stosunkw wzajemnych51.
Rosja nie traktowaa nigdy pastw znajdujcych si w regionie Morza Batyckiego
jako rwnych sobie partnerw. Dla Kremla ten obszar jest nadal rosyjsk stref wpyww, co
mona byo zaobserwowa chociaby podczas sporu o tarcz antyrakietow, czy budow
gazocigu Nord Stream.
2.1. Koncepcje przyszoci Obwodu Kaliningradzkiego po upadku

ZSRR.
Obwd Kaliningradzki posiada on wany status w polityce rosyjskiej. Na poziomie

pastwa istnieje gbokie przekonanie co do statusu Obwodu, a mianowicie, i jest on
nierozczn czci Federacji Rosyjskiej. W przeszoci pojawiay si rne koncepcje
mwice o charakterze regionu. Szczeglnie sporo z nich powstao po upadku Zwizku
Radzieckiego. Midzy innymi, w prasie pojawiay si doniesienia, i wysannicy Michaia
Gorbaczowa zoyli ofert sprzeday Obwodu ministrowi spraw zagranicznych RFN
Hansowi-Dietrichowi Genscherowi52. Wedug niektrych rde w 1992 roku, propozycj
przekazania Kaliningradu Polsce zoy doradca prezydenta Jelcyna Siergiej Stankiewicz,
strona rosyjska jednak dementowaa owe sensacje 53. Pojawiy si nawet pomysy, aby
stworzy tam Romanistan, w ramach rekompensaty za straty poniesione przez Romw w
czasach stalinowskich, czy batycki Hong Kong, gdzie zamieszka mieli wszyscy Niemcy
dotychczas yjcy w Rosji54. Jedna z idei mwia rwnie o podzieleniu Obwodu midzy
51urawski vel Krajewski, P., Strategia Federacji Rosyjskiej wobec pastw Morza
Batyckiego, Analizy natoliskie, 4(52)2011., s. 1.
52Wojnowski, E., Obwd Kaliningradzki w publikacjach niemieckich w latach

1989-1994, Komunikaty Mazursko-Warmiskie 1995, nr 1, s. 83.
54Ibidem, s. 505, 506.
28
Polsk a Litw, tudzie oddanie wadzy ekonomicznej nad byymi Prusami Wschodnimi
Niemcom, w zamian za umorzenie czci dugu Moskwy wobec Berlina55.
W Federacji Rosyjskiej, na pocztku lat 90. XX wieku, podczas opracowywanie
strategii dla Obwodu Kaliningradzkiego kierowano si dwiema gwnymi ideami. Jedn byo
stawianie na rozwj politycznej i gospodarczej samodzielnoci regionu oraz zwikszenie
uprawnie, ktrymi dysponuj organy wadzy pastwowej Obwodu. Druga idea mwia o
wikszym wsparciu Obwodu ze rodkw centralnych, co miao na celu m.in. podniesienie
statutu Obwodu, wiksz samodzielno wadz, gdy pozwolioby to lepiej rozwizywa
problemu spoeczno-gospodarcze rozwoju oraz zabezpieczy suwerenno Rosji na tym
terytorium56.
Powstay dwa modele rozwoju Obwodu, jednym z nich bya forpoczta za drugim
most. W tym pierwszym modelu kluczowe znaczenie maj interesy wojenno-strategiczne i
znajduj si one przed gospodarczymi. Za model mostu wskazuje na dogodne pooenie
geograficzne, ktre moe atwo sta si ogniwem czcym Zachd ze Wschodem57.
Polscy badacze tego zagadnienia twierdz, i istniej dwie moliwe strategie
prowadzone przez Federacj Rosyjsk w kwestii Obwodu Kaliningradzkiego. Jedna z nich to
decentralizacja oraz autonomizacja stosunkw midzy Obwodem a Moskw, mogca mie w
perspektywie jak form stowarzyszenia z Uni Europejsk. Za druga strategia to
reunifikacja, majca na celu odtworzenie bezporedniej wadzy Kremla w Obwodzie. Obecnie
wadze FR podaj t drug drog58.
W stosunku do Obwodu polityka Moskwy charakteryzuje si obaw o jedno
terytorialn pastwa. Ostatni okres rzdw, a wic czasy Wadimira Putina, charakteryzuj si
wzrostem tendencji centralistycznych. Przejawiaj si one wzrostem kontroli pastwa nad
rnymi sektorami gospodarki oraz wzrostem autorytaryzmu w polityce59.
55Ibidem, s. 506.
56Ibidem, s. 506.
57Ibidem, s. 506, 507.
58Biernat, J. Gmaj, K., Wokacz, M., Nie tylko wizy. Obwd Kaliningradzki a
rozszerzenie UE, Warszawa 2003, s. 14.
59Kotowicz, W., ycie polityczne Obwodu Kaliningradzkiego Federacji

Rosyjskiej, Wydawnictwo Naukowe GRADO, Toru 2012, s. 179.
29
2.2. Rola Obwodu Kaliningradzkiego w rosyjskiej geopolityce.
Gwnym czynnikiem okrelajcym wyjtkowo Obwodu jest oczywicie jego

geograficzne pooenie, co nie mogo nie zosta uwzgldnione w opracowywaniu
odpowiedniej polityki wobec Obwodu przez Moskw. Z wojskowego punktu widzenia
Obwd Kaliningradzki posiada charakter wysunitego strategicznego przyczku, ktry
stwarza warunki do stacjonowania wszystkich rodzajw si zbrojnych. Nie mona si zatem
dziwi, i region ten peni znaczc rol w strategicznej koncepcji obronnej FR na kierunku
zachodnim, gdy jego geopolityczne pooenie umoliwia przeprowadzenie poczonych
operacji rnych si zbrojnych. Rola Obwodu jest znaczca, jeli chodzi o polityk Moskwy w
stosunku do tego regionu, gdy znajduj si na nim jedyne niezamarzajce porty bdce w
posiadaniu FR w obrbie Morza Batyckiego.
Siy zbrojne Federacji Rosyjskiej znajdujce si na terytorium Obwodu
Kaliningradzkiego, zapewniaj moliwo kontrolowania basenu Morza Batyckiego oraz
oddziaywania na inne pastwa znajdujce si w regionie. Infrastruktura brzegowa portw
znajdujcych si w Obwodzie pozwala na przyjmowanie i obsug bojow wszystkich klas
operacyjnych okrtw na Morzu Batyckim. Co wicej, znajduj si tam trzy stocznie
budujce okrty nawodne oraz remontujce wikszo jednostek pywajcych z pozostaych
flot FR60. Oprcz baz znajdujcych si w Obwodzie, Federacja Rosyjska posiada tylko
potencjalnie atwe do zablokowania porty na wybrzeu Zatoki Fiskiej, w kontynentalnej
czci Rosji.
Wedug rosyjskiej strategii Obwd Kaliningradzki odgrywa znaczce znaczenie w
zapewnieniu obecnoci politycznej, ekonomicznej oraz militarnej w regionie Morza
Batyckiego. Cele wojskowo-polityczne, jakie powinien realizowa Obwd Kaliningradzki to
m.in.: utrzymanie przewagi si w regionie oraz wpyw na ssiadujce pastwa,
zagwarantowanie dostpnoci Morza Batyckiego oraz cigoci zwizkw ekonomicznych,
politycznych i wojskowych regionu z macierz61.
Na wag rosyjskich regionw wpywa to, jak s one postrzegane przez wadze w
Moskwie. Istotna jest ocena potencjalnych zagroe oraz wyzwania polityki zagranicznej.
Jeli region uzna si za strategicznie wany, rozmieszcza si tam federalne siy wojskowe,
ktre rwnie mog pomc w zapobiegniciu moliwym deniom do wikszej autonomii
jednostki terytorialnej. Ma to przeoenie na znaczenie Obwodu Kaliningradzkiego, gdy ze
60Sawicki, op.cit., s. 309.
61Ibidem, s. 309.
30
wzgldu na swoje pooenie peni on strategiczn rol w polityce i systemie bezpieczestwa
ZSRR, a pniej Federacji Rosyjskiej62.
Jednak sam Obwd Kaliningradzki stanowi jedynie jedn skadow wikszej strategii
Rosji w stosunku do caego regionu Morza Batyckiego. Naley mie na uwadze, i polityka
FR si rzeczy bdzie inna w stosunku do Niemiec i np. do otwy czy Estonii. Zwaajc na
fakt w jaki sposb Moskwa okrela swoje cele, a przy tym partnerw, jasnym jest, e stosunki
z jedynym mocarstwem w regionie, Niemcami, bd inne ni z pastwami nie majcymi
duego znaczenia na arenie midzynarodowej. Oczywicie dla tych pastw, jak Litwa, otwa,
czy Estonia wana jest przynaleno do struktur midzynarodowych Paktu
Pnocnoatlantyckiego i Unii Europejskiej. Niemniej jednak, jak ju wczeniej zostao
wspomniane, Kreml inaczej patrzy na obecno danego pastwa w takich strukturach, ni
mogoby si wydawa wiatu zachodniemu.
Wedug opinii wielu badaczy zagadnienia, nie powinnimy zbytnio przecenia
znaczenia militarnego Obwodu63. Chocia nadal stacjonuj tam siy przewyszajce potrzeby
obronne samego regionu, to skala ich koncentracji ulega znacznej redukcji w porwnaniu z
pocztkiem lat dziewidziesitych. Potencjalny konflikt wydaje si by nierealny,
przynajmniej dopki istnieje Sojusz Pnocnoatlantycki. Jednak mimo wszystko tak
ewentualno naley bra pod uwag szczeglnie w perspektywie, gdy do Warszawy z
Obwodu jest okoo 300 kilometrw.
Natomiast rola Obwodu Kaliningradzkiego jest wykorzystywana do demonstracji
niezadowolenia FR, np. z aktywnoci si NATO w regionie Morza Batyckiego. Nie tak
dawno mielimy sytuacj z prb umieszczenia amerykaskiej tarczy antyrakietowej w
Polsce, co spotkao si z ostrym sprzeciwem Moskwy i co w konsekwencji doprowadzio do
zaniechania projektu. W tym czasie Kreml zapowiada wzmoon aktywno, w postaci
dozbrojenia Obwodu, o czym wci co jaki czas moemy sysze, chociaby przy okazji
kolejnych wicze wojsk rosyjskich na terytorium swojej eksklawy.
Ostatnie wiczenia wojsk rosyjskich na terytorium Obwodu Kaliningradzkiego miay
miejsce w sierpniu 2015 roku. Uczestniczyy w nich samoloty Su-24 i An-26 oraz migowce
Mi-24 i Ka-27 z Floty Batyckiej, Floty Pnocnej, Floty Czarnomorskiej i Floty Oceanu
Spokojnego. Zrzucanie bomb z produkowanych w latach 1969-86 samolotw An-26
wiczono po raz pierwszy od 20 lat. W sieci pojawiy si zdjcia na ktrych widoczne bomby,
62Ibidem, s. 310.
63urawski vel Grajewski, op.cit., s. 26.
31
a na nich byy odrcznie zrobione napisy Na Berlin, Za Stalina 64. Trudno uwierzy, i jest
to przypadkowe dziaanie, bardziej prawdopodobne jest to, e to take element strategii
zastraszania.
W marcu 2015 r. pojawiy si informacje o manewrach si Federacji Rosyjskiej na
terytorium enklawy. Jak poinformowao Ministerstwo Obrony Federacji Rosyjskiej nastpi
niezapowiedziany sprawdzian gotowoci bojowej Si Zbrojnych FR, obejmujcy szerok
skal, m.in. przegrupowanie wojsk na kierunkach Zachodnim, Pnocnym i Poudniowym.
Przekazano rwnie informacj, i elementem tego przegrupowania bdzie przerzucenie
rakiet balistycznych Iskander-M (SS-26 Stone) do Obwodu Kaliningradzkiego, oraz
przeniesienie czci lotnictwa myliwego i bombowego (m.in. bombowce strategiczne Tu-
22M3 [Backfire]) do tego regionu. Podobne informacje odnonie do rakiet Iskander miay
miejsce ju wczeniej m.in. podczas manewrw odbywajcych si w Obwodzie w dniach 5-
10 grudnia 201465. W maju 2015 r. pojawiy si oficjalne informacje potwierdzajce ch
umieszczenia rakiet Iskander na terytorium Obwodu. Dowdca rosyjskich wojsk
artyleryjskich genera major Michai Matwiejewski poinformowa, i brygada wojsk
rakietowych stacjonujca w Kaliningradzie do 2018 roku otrzyma zestawy Iskander, zdolne
do przenoszenia gowic atomowych66. Iskandery mog by umieszczone na mobilnej
platformie samochodowej i maj zasig 380-500 km, przy czym s zdolne przenosi adunki
nuklearne. Podobne informacj pojawiay si ju wczeniej, przy okazji innych wicze i
wydaj si jedynie gr polityczno-psychologiczn, gdy Rosja nie potrzebuje mie w takiej
odlegoci broni jdrowej. W razie potrzeby mogaby jej uy z terytorium Federacji, bd z
wykorzystaniem okrtw podwodnych, ktre maj moliwo przeprowadzenia ataku
nuklearnego. Wicej odnonie manewrw oraz charakteru militarnego Obwodu
Kaliningradzkiego opisane jest w rozdziale powiconym militaryzacji enklawy.
Federacja Rosyjska mimo sabncej pozycji w ubiegych latach, wci posiada
ambicje mocarstwowe oraz pragnie odgrywa znaczc rol w stosunkach
64http://wiadomosci.wp.pl/kat,8311,title,Rosyjskie-lotnictwo-zrzucalo-bomby-z-
napisami-Na-Berlin-i-Za-Stalina,wid,17771805,wiadomosc.html [dostp:
17.09.2015 r.]
65http://www.polskieradio.pl/5/3/Artykul/1400820,Rosja-przerzuca-Iskandery-do-
Kaliningradu-bombowce-strategiczne-na-Krym-Polskie-MSZ-zly-sygnal [dostp:
17.09.2015 r.]
66http://wiadomosci.wp.pl/kat,1374,title,Moskwa-oficjalnie-zapowiada-do-2018-r-
Iskandery-w-Kaliningradzie,wid,17544404,wiadomosc.html [dostp: 17.09.2015
r.]
32
midzynarodowych. Ambicje te wzrosy za czasw Wadimira Putina. Ju w 2000 roku w
Koncepcji bezpieczestwa narodowego Federacji Rosyjskiej wskazywano na jej znaczcy
potencja ekonomiczny, naukowo-techniczny i wojskowy oraz unikatowe pooenie
strategiczne na kontynencie euroazjatyckim67. Nowe kroki podjte przez Wadimira Putina
miay na celu centralizacj prowadzc do umocnienia roli Federacji Rosyjskiej, ograniczenie
wpyww oligarchw oraz zwikszenie kontroli nad administracj. Takie dziaania pozwalaj
na wiksze moliwoci w prowadzeniu polityki zagranicznej68.
W 2001 roku zostaa opublikowana Doktryna morska Federacji Rosyjskiej na okres
do 2020 roku gdzie moemy znale rwnie odniesienia do Obwodu Kaliningradzkiego. W
owej doktrynie czytamy i do podstawowych zada dugookresowych na Morzu Batyckim
naley zaliczy [] zapewnienie ekonomicznego i wojskowego bezpieczestwa Obwodu
Kaliningradzkiego FR; rozwj batyckiej komunikacji morskiej w celu zasilania Obwodu
Kaliningradzkiego.69 Wadzom w Moskwie zaley, aby ich eksklawa staa si niezalena od
dostaw m.in. energii przez terytorium Liwy oraz jednoczenie rozwijajc si gospodarczo,
rwnie jako istotny wze tranzytowy w tej czci Europy.
Obwd Kaliningradzki Federacji Rosyjskiej jest wany dla Kremla rwnie w
stosunkach z Uni Europejsk. W dokumencie Strategia rozwoju stosunkw Federacji
Rosyjskiej z Uni Europejsk, przedstawionym przez Wadimira Putina na szczycie Unii
Europejskiej w Helsinkach w 1999 roku, moemy znale takie okrelenie jak region
pilotaowy70. Twrcy strategii rozumiej przez to okrelenie Obwd jako region wsppracy
z Uni Europejsk, ktra odgrywa istotn rol w polityce zagranicznej FR. Powinien on zatem
peni rol pilotaowego regionu we wsppracy Rosji oraz Unii. Dostrzeono w niej, i
region posiada szans na rozwj cywilizacyjny dziki wsppracy z UE. Wicej jak wygldaa
i jak wyglda obecnie wsppraca, zostanie poruszone w rozdziale dotyczcym tematyki
miejsca, roli Obwodu Kaliningradzkiego w polityce Unii Europejskiej.
Niewtpliwie jednym z celw polityki militarnej Federacji Rosyjskiej jest osabienie

wizi transatlantyckich. Polityka ta realizowana jest w stosunku do pastw Morza
67Koncepcja bezpieczestwa narodowego Federacji Rosyjskiej z 10 stycznia 2000

r. Dokumenty. Orodek Studiw Wschodnich, s. 3.
69Ibidem, s. 496.
70Wojnowski, E., Obwd Kaliningradzki Federacji Rosyjskiej od obszaru

zamknitego ku regionowi wsppracy (1946-2006), Olsztyn 2006, s. 63.
33
Batyckiego i ma wymiar ksztatowania stosunkw globalnych z caym Zachodem. W
zwizku z tym odnosi si do wszystkich pastw UE, za przede wszystkim do gwnych
graczy Francji i Niemiec.
Potwierdza to ogoszona w 2008 roku przez Kreml inicjatywa nowej architektury
bezpieczestwa europejskiego, ktra zostaa oceniona jako narzdzie blokowania dalszego
rozszerzania si NATO na obszar dawnego bloku wschodniego, usamodzielniania si Europy
w zakresie bezpieczestwa oraz zmniejszenie wpyww USA. Wypchnicie z tego obszaru
Stanw Zjednoczonych, ktre decyduj o charakterze NATO i jego dominacji w regionie, co
stanowi stay kontekst polityki militarnej Federacji Rosyjskiej, spowodowaoby przejcie tego
miejsca przez ni sam, jako dominujcej siy wojskowej w Europie71.
2.3. Plany rozwoju gospodarczego eksklawy.

Po upadku ZSRR w latach 90. XX wieku, nie istniaa okrelona polityka wadz
Federacji Rosyjskiej wobec Obwodu. Czste zmiany w przepisach oraz brak zgodnoci co do
charakteru oraz przyszoci Kaliningradu w polityce rosyjskiej spowodowa, i niemoliwym
byo stworzenie z niego dobrze prosperujcego obszaru gospodarczego72.
Wpyw na to miay rwnie spory pomidzy wadzami regionalnymi, a centraln
administracj. Najwikszym z nich by projekt wadz regionalnych majcy na celu utworzenie
Wolnej Strefy Ekonomicznej73. Pierwsza koncepcja uniezalenienia si gospodarczego
Obwodu okazaa si niemoliwa, gdy lokalne rda kapitau byy niewystarczajce, aby
zreformowa gospodark regionu74.
Kolejnym projektem reformy gospodarczej Obwodu Kaliningradzkiego oraz
polepszenia warunkw bytowych ludnoci tam zamieszkaej, byo utworzenie wolnej strefy
ekonomicznej. Owa koncepcja bya przeciwiestwem pierwszej, gdy zaoenie jej opierao
si na otwarciu Obwodu na kapita zagraniczny. Miao to nastpi dziki dogodnemu
71Zaski K., Polityka militarna Federacji Rosyjskiej. Wprowadzenie do analizy.,

Wydawnictwo Wyszej Szkoy Oficerskiej Si Powietrznych,Dblin 2014 r., s. 294.
73Kotowicz, op.cit., s. 190.
74Ibidem, s. 190.
34
systemowi podatkowemu, zniesieniu ce oraz swobodnemu wywozowi wypracowanych
zyskw75.
Pocztkowo koncepcja utworzenia Wolnej Strefy Ekonomicznej w Obwodzie
Kaliningradzkim Federacji Rosyjskiej powstaa w 1988 roku. Jej autorem by Wadim
Chodacziek, ktry proponowa stworzenie specjalnych stref ekonomicznych w eksklawie.76
Midzy innymi te zabiegi doprowadziy do utworzenia w czerwcu 1991 roku Wolnej
Strefy Ekonomicznej Jantar. Ulgi dotyczyy zwolnie z ce oraz podatkw porednich (VAT
i akcyzy). Zakadano, i projekt ten pozwoli Obwodowi Kaliningradzkiemu na
przezwycienie izolacji ekonomicznej i pozwoli na rozwj regionu. Miao si tak sta za
spraw przycignicia inwestorw zagranicznych, jednak nie udao si to m.in. dlatego, i
przepisy wci si zmieniay, za sytuacja w Federacji Rosyjskiej nie bya stabilna.77
Niewielki sukces jednak mona odnotowa, gdy owe uregulowania przyczyniy si
do rozwoju wymiany gospodarczej pomidzy Obwodem a zagranic oraz zwrciy uwag
inwestorw na ten region.78
Jednake ju w 1995 roku, dekretem prezydenta FR, zostay zlikwidowane wszystkie
ulgi podatkowe. Administracja lokalna bya przeciwna takiemu rozwizaniu, a w
konsekwencji nawet wydano owiadczenie, mwice o tym, i: Administracja Obwodu i
Duma Obwodowa wyraa kategoryczny sprzeciw wobec takich praktyk, a zniesienie ulg
celnych dla regionu uwaa si za przykry bd i rezultat niespjnych dziaa aparatu
prezydenta i rzdu FR.79 To owiadczenie dobitne ukazuje nam jak sprzeczne byy
oczekiwania i denie wadz lokalnych oraz Moskwy. Wadze Federacji Rosyjskiej obawiay
si de separatystycznych mogcych wystpi z powodu zwikszonej wymiany
zagranicznej, oraz rozwoju Obwodu, ktry od Moskwy dzieli wiksza odlego ni od kilku
innych stolic pastw europejskich.
75Ibidem, s. 190.
76Ibidem, s. 191.
78Ibidem, s. 222.
35
Mapa 7. Odlego od Kaliningradu do poszczeglnych stolic europejskich. Opracowanie wasne, na
podstawie Google Maps.
Jednak wadze centralne uwzgldniy gos regionu i w 1996 roku prezydent Jelcyn
podpisa ustaw federaln O Specjalnej Strefie Ekonomicznej Obwodu Kaliningradzkiego.
Nowy system posiada solidniejsze podstawy prawne, jednak w stosunku do warunkw
oferujcych przez poprzedni Woln Stref Ekonomiczn by krokiem wstecz. Pomimo
problemw liczba zarejestrowanych przedsibiorstw z kapitaem zagranicznym wzrastaa.80
Nie odbywao si to jednak w zadowalajcym tempie, gdy brak poczucia stabilnoci
oraz zmienny system prawny nie przyciga inwestorw, a w tym przypadku nawet cz
zagranicznych firm wycofaa si z Obwodu. Aby zakoczy kryzys rzd Rosji przygotowa w
1999 roku uchwa O Federalnym Programie Rozwoju Specjalnej Strefy Ekonomicznej w
Obwodzie Kaliningradzkim w latach 1998-200581. W tym dokumencie podkrelono przede
wszystkim strategiczne geopolityczne znaczenie eksklawy, za w mniejszym stopniu jej
potencja ekonomiczny. W programie znalaz si m.in. zapis: W Obwodzie Kaliningradzkim
rozlokowane s gwne siy Floty Batyckiej Rosji []. Ich rola jako rodka
powstrzymywania wojskowego wzrosa w warunkach rozszerzania bloku NATO. Pooenie
geopolityczne Obwodu pod wieloma wzgldami okrela interesy strategiczne Rosji w
regionie82.
81Ibidem, s. 223.
36
Gwne interesy Federacji Rosyjskiej w stosunku do Obwodu, ktre znalazy si w
dokumencie to: zapewnienie suwerennoci Federacji Rosyjskiej na tym terytorium;
wykorzystanie Obwodu w interesie zapewnienia zdolnoci obronnej pastwa; przyspieszenie
rozwoju zwizkw ekonomicznych i gospodarczych Federacji Rosyjskiej z pastwami
europejskimi; przeksztacenie Obwodu Kaliningradzkiego, aby z regionu dotowanego
centralnie sta si regionem-dawc rodkw do budetu federalnego 83. Wadze rosyjskie w
tym dokumencie wskazay rwnie na rzekome zagroenie dla Obwodu Kaliningradzkiego ze
strony Stanw Zjednoczonych i Rady Europy.
Za priorytetowe kierunki dziaa uznano m.in.: uksztatowanie w regionie wanego
wza transportowego; wspieranie wymiany handlowej z zagranic; pobudzanie rozwoju
nowoczesnych gazi przemysu; zapewnienie niezalenoci ywnociowej regionu poprzez
rozwj kompleksu rolno-spoywczego84.
Kolejnym kompleksowym programem majcym na celu rozwizanie problemw
eksklawy by plan przedstawiony w 2001 roku na posiedzeniu rzdu Federacji Rosyjskiej.
Mia na celu przeksztacenie Obwodu z regionu funkcjonujcego w oparciu o import w region
produkcyjno-eksportowy. Jednak wprowadzenie tego w ycie okazao si mao realne ze
wzgldu gownie na niedostateczne rodki finansowe i inwestycyjne85.
W 2005 roku przyjto kolejn Ustaw o Specjalnej Strefie Ekonomicznej w
Obwodzie Kaliningradzkim. Okrelaa ona nowy porzdek prawny nowej SSE
uwzgldniajc przy tym geopolityczne pooenie Obwodu Kaliningradzkiego. Miaa ona na
celu przypieszenie rozwoju spoeczno-gospodarczego. Okrelaa rwnie obszary wyczone
z dziaalnoci w ramach Strefy. Byy nimi m.in.: sektor wydobycia ropy i gazu, wyrobw
spirytusowych, wyrobw tytoniowych i innych towarw akcyzowych z wyczeniem
osobowych i motocykli, sfera dziaalnoci finansowej86.
83Ibidem, s. 195, 196.
84Ibidem, s. 196.
86Ibidem s. 224, 225.
37
2.4. Koncepcje ustrojowe i przyszo Obwodu Kaliningradzkiego w
strategii rosyjskiej.
Jeli chodzi o model ustrojowy Federacji Rosyjskiej oraz podejcie do regionu

Obwodu Kaliningradzkiego na tym tle, to sprawa ta bya podnoszona ju na pocztku lat 90.
Zostao to wymuszone poprzez, przede wszystkim, uwarunkowania militarne i polityczne.
W 1992 roku opracowano projekt ustawy O statusie Obwodu Kaliningradzkiego, za dwa
lata pniej powsta dokument O zabezpieczeniu suwerennoci Federacji Rosyjskiej na
terytorium Obwodu Kaliningradzkiego. W 1995 roku powsta projekt O Obwodzie
Kaliningradzkim87.
Wszystkie te projekty staray si okreli rol oraz znaczenie Obwodu w Federacji
Rosyjskiej, ktry po zmianach dokonanych w tej czci Europy zosta odcity od macierzy.
Ze wzgldu na wiele propozycji znajdujcych si w tych projektach, ktre mogyby
doprowadzi do niebezpieczestwa zagroenia separacj Obwodu, aden z nich nie znalaz
poparcia wadz centralnych88.
Zosta za to przyjty w 1995 roku Statut Obwodu, w ktrym znalaz si zapis, i
granice Obwodu Kaliningradzkiego Federacji Rosyjskiej s nienaruszalne, za ich zmiana
musi by zatwierdzona przez mieszkacw Obwodu i caej Rosji. W tym przypadku nic si
nie zmienio od lat i Kreml wci nie godzi si na jakiekolwiek ustpstwa, jeli chodzi o
potencjaln daleko idc autonomi Obwodu Kaliningradzkiego89.
W 2003 roku przyjto uchwa dokument Strategia rozwoju spoeczno-
gospodarczego Obwodu Kaliningradzkiego jako regionu wsppracy w okresie do 2010 r..
Celem okrelonym w tej strategii byo tworzenie korzystnych warunkw spoecznych oraz
modelu gospodarki, ktry dugofalowo przyczyni si do poprawy sytuacji mieszkacw
Obwodu. Obok tego, wanym punktem by rwnie rozwj i modernizacja produkcji oraz
pooenie nacisku na wzrost konkurencyjnoci, bezpieczestwa regionu oraz zmniejszenie
rnic w poziomie ycia ludnoci Obwodu Kaliningradzkiego oraz krajw lepiej
rozwinitych. Uznano i moliwe to bdzie dziki spoecznej gospodarce rynkowej oraz
odpowiedniemu ustawodawstwu90.
88Ibidem, s. 216.
89Ibidem, s. 216.
38
Kolejnym wanym dokumentem, ktry zosta przyjty w 2004 roku by Terytorialny
kompleksowy schemat planowania urbanistycznego Obwodu Kaliningradzkiego i jego
rejonw. Pomimo i tytu sugeruje ograniczenie tylko planowania urbanistycznego,
dokument ten jest kompleksowym opracowaniem dotyczcym rozwoju gospodarczego
Obwodu. Zawarto w nim strategi rozwoju regionu do 2030 roku, ktra dotyczy polepszenia
konkurencyjnoci Obwodu Kaliningradzkiego oraz jego rozwj we wsppracy pomidzy
Rosj a pastwami batyckimi. W zwizku z tym ustalono, i naley polepszy klimat
inwestycyjny regionu, poprzez m.in. popraw infrastruktury transportowej, uniezalenienie
si energetyczne od dostaw przez Litw, zmian struktury gospodarczej w kierunku rozwoju
eksportu, a take inne czynniki. Rozwj enklawy ma za zadanie polepszy warunki bytowe
ludnoci i zrwna je z poziomem ycia w pastwach ssiadujcych. Jako gwne cele
rozwoju Obwodu wskazano: integracj z krajami regionu, rozwj wsppracy transgranicznej,
popraw jakoci ycia, rozwj infrastruktury turystycznej i integracja jej z istniejc w
pastwach Europy Batyckiej91.
W 2005 roku na spotkaniu Unia Europejska Rosja w Luksemburgu, minister spraw
zagranicznych Siergiej awrow przedstawi strategiczny cel rzdu FR: przeksztacenie
Obwodu Kaliningradzkiego w wany obszar produkcji eksportowej na rynki europejskie.
Doda on przy tym: Pojcie strategia czy strategiczny w odniesieniu do Obwodu
Kaliningradzkiego nie jest rwnoznaczne z pojciem militarny92.
Mimo to opracowana strategia wsppracy w zakresie reformy wojskowej definiuje
Obwd Kaliningradzki jako region, ktry: Z racji swego specyficznego geopolitycznego
pooenia [] odgrywa szczegln rol w zabezpieczeniu narodowych interesw Rosji w
regionie Morza Batyckiego i w caej Europie. Obronne znaczenie Obwodu zamyka si w
moliwoci kontroli za pomoc urzdze morskich i powietrznych Morza Batyckiego i
znacznej czci centralnej i wschodniej Europy93.
Kolejny program strategiczny zwizany z Obwodem Kaliningradzkim zosta
uchwalony w 2006 roku. Program rozwoju spoeczno-gospodarczego Obwodu
Kaliningradzkiego na lata 2007-2016 przewiduje m.in.: zabezpieczenie interesw Obwodu, a
tym samym obecnoci FR na Batyku; stworzenie warunkw dla rozwoju gospodarczego,
ktre opieraj si na efektywnej integracji na midzynarodowym rynku i sprostanie
91Ibidem, s. 277, 279.
93Ibidem, s. 513.
39
wyzwaniom globalnego systemu ekonomicznemu, technologicznej modernizacji oraz rozwoju
infrastruktury94.
Rok pniej przez wadze lokalne zostaa przyjta Strategia rozwoju spoeczno-
gospodarczego Obwodu Kaliningradzkiego w perspektywie redniookresowej i
dugookresowej. Poruszono w niej aspekt dwch moliwych orientacji polityki handlowej na
rynek rosyjski, bd rynki europejskie95.
Wadze Obwodu uchwaliy rwnie Strategi rozwoju spoeczno-gospodarczego
Obwodu Kaliningradzkiego w perspektywie dugoterminowej. Zostaa ona uchwalona w
sierpniu 2012 roku i dotyczy lat 2012-2031. Uwzgldniono w niej m.in. now sytuacj, w
jakiej znalaz si Obwd w obliczu unii celnej Rosji, Kazachstanu i Biaorusi oraz wstpienia
Rosji do WTO. Gwne zaoenia strategii dotycz rozwoju gospodarczego, ktry przyczyni
si do rozwoju spoecznego i wzrostu poziomu ycia mieszkacw, oraz wsppracy,
zabezpieczenia i czenia interesw lokalnych, midzyregionalnych i federacyjnych przy
podejmowaniu decyzji strategicznych odnonie rozwoju gospodarczego, spoecznego i
przestrzennego96.
Wedug tej strategii region powinien sta si europejsk stolic Rosji i przeksztaci
si w centrum transferu technologii i innowacji spoecznych wytworzonych w pastwach Unii
Europejskiej i przetransferowania ich do regionw Federacji Rosyjskiej i pastw nalecych
do Wsplnoty Niepodlegych Pastw97.
W zwizku ze strategi dugookresow rozwoju Obwodu Kaliningradzkiego
zaplanowano utworzenie siedmiu stref przemysowych w regionie. Rwnie uwzgldniono
rozwj obszarw przygranicznych ssiadujcych z Polsk, oraz wspomniano m.in. o rozwoju
turystyki, sektora technologii informatycznych, oraz przemysu maszynowego, gwnie
samochodowego98.
Mona zaobserwowa przy okazji analizowania tej strategii, i wadze lokalne d w
pewnym stopniu do uzyskania minimalnego stopnia autonomii decyzyjnej, mogcej pozwoli
na stosunkowo swobodne funkcjonowanie gospodarcze Obwodu Kaliningradzkiego w
specyficznej sytuacji geopolitycznej.
95Ibidem, s. 282.
96Ibidem, s. 282, 283.
97Ibidem, s. 283.
98Ibidem, s. 284.
40
Podsumowujc, Obwd Kaliningradzki Federacji Rosyjskiej odgrywa istotn rol z
punktu widzenia strategii polityczno-militarnej. Przede wszystkim decyduje o tym jego
pooenie geopolityczne, ktre implikuje jego rol. Zwiksza ono moliwoci wojskowe Rosji
i uatwia obecno jej floty na Morzu Batyckim. Obwd jest enklaw w Unii Europejskiej,
przez co ma wpyw na stosunki Rosja Unia. Znajduje si on rwnie na skrzyowaniu
wanych szlakw komunikacyjno-towarowych ze wschodu na pnocny zachd. Moskwa
zatem traktuje Obwd jako region tworzenia i wzmacniania wsppracy z pastwami
europejskimi.
Trudno o jedn konkretn strategi odnonie do Obwodu, gdy inne spojrzenie na
przyszo regionu maj wadze lokalne, a inne Kreml. Jednak peni on wan rol w doranej
polityce jako istotny or Moskwy, dziki ktremu moe pokaza swoje niezadowolenie, czy
te intencje wzgldem pastw Zachodu. Mona uzna, i znaczenie regionu wzroso po
wstpieniu pastw batyckich do Unii Europejskiej i Sojuszu Pnocnoatlantyckiego.
Natomiast nie powinnymy traktowa tego regionu tylko dwupaszczyznowo, jako regionu
zmilitaryzowanego, bd rozwijajcej si strefy ekonomicznej umoliwiajcej wspprac z
Europ. Mimo, i ciko jest okreli dokadn strategi Moskwy w stosunku do Obwodu,
wydaje si, e jest ona rwnie pragmatyczna co ca polityka zagraniczna prowadzona przez
Wadimira Putina. Za jego wadzy doszo do centralizacji, ktra nie omina te Obwodu, w
zwizku z czym obecnie wikszy wpyw na niego od wadz lokalnych ma Moskwa.
41
Rozdzia 3. Militarny aspekt Obwodu
Kaliningradzkiego siy zbrojne, ich podzia,
liczebno i znaczenie w polityce FR.
3.1. Pocztki militaryzacji regionu.
Obwd Kaliningradzki Federacji Rosyjskiej jako eksklawa znajdujca si pomidzy

pastwami Unii Europejskiej oraz nalecymi do Paktu Pnocnoatlantyckiego stanowi
strategiczne miejsce geopolityczne dla wspczesnej Federacji Rosyjskiej. Ten obszar jednak
zajmowa szczegln rol take w latach wczeniejszych, kiedy jako terytorium ZSRR
stanowio jeden z najbardziej wysunitych na zachd regionw bezporednio podlegych
Zwizkowi Socjalistycznych Republik Radzieckich. Byy jeszcze co prawda takie republiki
jak Polska Rzeczpospolita Ludowa oraz Niemiecka Republika Demokratyczna, ktre
faktycznie podlegay Moskwie, jednak naley je uzna za twory chocia czciowo
niezalene, przynajmniej formalnie.
Jeszcze w 1945 roku Zwizek Radziecki opanowany przez siebie obszar
podporzdkowa nowo utworzonemu Specjalnemu Okrgowi Wojskowemu. W 1946 roku
oficjalnie powsta Obwd Kaliningradzki Rosyjskiej Socjalistycznej Federacyjnej Republiki
Radzieckiej, w latach 1946-1948 dokonano wysiedlenia Niemcw z tego obszaru przy
jednoczesnym przesiedleniu ludnoci z ZSRR na ich miejsce 99. Po wysiedleniu Niemcw,
teren ten pozosta praktycznie a do 1991 roku zamknity dla cudzoziemcw i cakowicie
odizolowany. Jedyne kontakty wystpoway wewntrz ZSRR, do portu mogy wpywa tylko
statki radzieckie, a wikszo drg i pocze kolejowych koczya si przy granicy z Polsk.
Byo to uwarunkowane strategicznym umiejscowieniem obwodu jako miejsca stacjonowania
floty batyckiej ZSRR oraz si ldowych i powietrznych nalecych do tzw. drugiego
rzutu100.
Do 1991 roku Obwd Kaliningradzki wchodzi skad Batyckiego Okrgu
Wojskowego, gdzie peni w praktyce rol duego garnizonu, za wszelkie kontakty pomidzy
terytorium ZSRR, a obwodem wymagay specjalnych zezwole. Po rozpadzie Zwizku
Radzieckiego przeksztacono go w Pnocno-Zachodni Okrg Wojskowy (lub Pnocno-
99http://dziennikzbrojny.pl/artykuly/art,2,6,6819,armie-swiata,potencjal,rosyjskie-
sily-zbrojne-w-kaliningradzie [dostp: 17.09.2015 r.]
42
Zachodnia Grupa Wojsk - nazwa zalena od tumaczenia), ktry obejmowa take trzy
republiki batyckie. Stacjonowao tam cznie 10-12 dywizji o rnym stopniu gotowoci,
ktre liczyy ok. 140 tys. onierzy, z czego troch ponad poow stanowiy siy ldowe.
Uzbrojenie ich stanowio 2600 czogw i 6300 pojazdw opancerzonych. Siy powietrzne
liczyy 53 tys. onierzy majcych w posiadaniu okoo 500 samolotw bojowych. Na obszarze
caego okrgu rozmieszczonych byo 59 systemw rakietowych krtkiego zasigu. We flocie
batyckiej suyo ok. 87 tys. marynarzy i onierzy, posiadaa 39 okrtw podwodnych, 3
krowniki, 8 niszczycieli, 34 fregaty i korwety do zwalczania okrtw podwodnych
nieprzyjaciela oraz ponad 300 innych jednostek wojskowych101.
W obwodzie kaliningradzkim stacjonowao dowdztwo 11. Armii Gwardyjskiej, z
podlegymi im: 1. Dywizj Pancern Gwardii, 1. Dywizj Zmechanizowan Gwardii, 18.
Dywizj Zmechanizowan z Gusiewa, 40. Dywizj Pancern z Sowietska, 149. Dywizj
Artylerii oraz Brygad Powietrzno-Desantow stacjonujc w Czerniachowsku (rozwizana
w 1994 r.). Do tego oddziay wsparcia, zabezpieczenia i obsugi. Wojska ldowe mogy by
wspierane take przez stacjonujc w obwodzie, przynalen do Floty Batyckiej, Brygad
Piechoty Morskiej oraz 710. Brygad Artylerii Polowej.102
Po wycofaniu si z nadbatyckich republik Pnocno-Zachodni Okrg Wojskowy zosta
rozwizany, a dowdztwo Kaliningradzkiego Rejonu Obronnego (dawnego Specjalnego
Okrgu Wojskowego) w 1994 roku stao si dowdztwem poczonym z podporzdkowanymi
jednostkami floty i lotnictwa, wojsk obrony powietrznej, komponentu ldowego oraz
operacyjnie si ochrony granicznej i wojsk wewntrznych. W latach 1991-1996 zlikwidowano
lub przeniesiono w gb Zwizku Radzieckiego wikszo jednostek 11. Armii Gwardyjskiej,
a ostatecznie jej dowdztwo zniesiono w 1997 roku. Z kolei przeniesiono do obwodu 18.
Dywizj Strzelcw Zmotoryzowanych z Czechosowacji. Siy, ktre si zachoway przeszy
pod dowdztwo Floty Batyckiej jako wojska obrony brzegowej103.
Po wycofaniu oddziaw z pastw wychodzcych spod jarzma Moskwy, zostay one
przeniesione w wikszoci na obszar Obwodu Kaliningradzkiego. Z samych tylko krajw
batyckich w latach 1992-1994 przemieszczono ok 83 tys. onierzy. Po podpisaniu umowy
ZSRR RFN o wycofaniu wojsk radzieckich ze wschodnich Niemiec oraz podobnych umw
z Polsk i Czechosowacj, jak rwnie traktatu o konwencjonalnych siach zbrojnych w
101Ibidem, s. 233.
102Ibidem, s. 233.
103Dziennikzbrojny.pl
43
Europie (CFE), nastpia powana koncentracja zasobw militarnych na terenie Obwodu. W
tym okresie zgromadzono tam ok. 35 tys. ton broni i amunicji, co odpowiadao 10 tysicom
ton trotylu i sprawio, e Obwd Kaliningradzki by najbardziej zmilitaryzowanym regionem
Rosji104.
Zgodnie z traktatem CFE Federacja Rosyjska moga umieci 2800 czogw, 7800
bojowych wozw opancerzonych oraz 1900 systemw artyleryjskich. W Moskwie trway
prace nad utworzeniem na terenie Obwodu Kaliningradzkiego specjalnego regionu
obronnego obejmujcego marynark wojenn, wojska ldowe, lotnictwo oraz wojska obrony
pogranicza. Ostatecznie w 1994 roku nadano mu status Specjalnego Kaliningradzkiego
Rejonu Obronnego, ktry mia by podlegy dowdcy Floty Batyckiej105.
W ramach programu Partnerstwo dla pokoju od 1994 roku okrty Floty Batyckiej
uczestniczyy we wsplnych wiczeniach midzynarodowych z pastwami NATO. Wskutek
wydarze na Krymie, w 2014 roku pastwa Paktu Pnocnoatlantyckiego zawiesiy
praktyczn wspprac cywiln i wojskow z Federacj Rosyjsk 106. Podczas tych dwudziestu
lat kooperacji, m.in. w ramach programu Partnerstwo dla Pokoju, miay miejsce coroczne
manewry si zbrojnych pastw uczestniczcych, w tym Rosji. Odbyway si one w ramach
najwikszych midzynarodowych wicze majcych miejsce na Batyku Baltops (Baltic
Operations)107.
Po rozpoczciu wsppracy z pastwami NATO sukcesywnie wycofywano cz si
zbrojnych z Obwodu Kaliningradzkiego w gb Federacji Rosyjskiej. Cz jednostek w
wyniku reformy niektre zostao rozwizanych, a onierzy i oficerw przeniesiono do
rezerwy.
W 1996 roku siy zbrojne w obwodzie wynosiy ok. 24 tys. onierzy 11. Armii
Gwardyjskiej, w skad ktrej podlegaa jedna dywizja czogw, trzy zmotoryzowane dywizje
strzeleckie, trzy brygady artylerii, pociski ziemia-ziemia oraz ziemia-powietrze, oraz
migowce bojowe. Flota Batycka posiadaa trzy krowniki, dwa niszczyciele, 18 fregat, 65
odzi zwiadowczych oraz 195 samolotw bojowych wraz z jedn brygad piechoty morskiej
oraz dwoma pukami artylerii obrony przybrzenej. Zachodni eksperci szacuj, e cznie na
obszarze Obwodu stacjonowao a 200 tys. personelu wojskowego, wedug Rosjan liczba ta
105Sawicki K., op. cit., s.308.
106http://www.nato.int/cps/en/natohq/topics_50090.htm? [dostp: 17.09.2015 r.]
107http://www.globalsecurity.org/military/ops/baltops.htm [dostp: 17.09.2015 r.]
44
wynosia 100 tys.108. Ta rozbieno pokazuje, jak trudno oszacowa realny pozom liczebny
si zbrojnych w tym regionie. Nawet opierajc si na oficjalnych danych moemy jedynie
przypuszcza, jaki jest stan faktyczny zwaywszy na fakt, i liczby te s zaniane bd
zawyane, w zalenoci od intencji wadz, bd moliwoci weryfikacji ich przez ekspertw.
Pod koniec 1997 roku armia zostaa podporzdkowana dowdcy Floty Batyckiej, w
nastpstwie przeksztacenia, w ramach dalszej integracji si zbrojnych w obwodzie, w
Zgrupowanie Si Ldowych Wojsk Brzegowych Floty Batyckiej. Decyzja ta pozwolia m.in.
unikn Rosji ogranicze flankowych CFE, ktre nie obejmuj si ldowych wchodzcych w
skad marynarki wojennej. Przemianom towarzyszyy rwnie zmiany w zadaniach i
strukturze si zbrojnych. W poprzedniej koncepcji jednostki wojskowe miay opanowa
akwen Morza Batyckiego, gdzie szczegln rol przykadano do broni jdrowej, ktra miaa
zapewni m.in. zajcie cienin duskich i Pwyspu Jutlandzkiego, dziki czemu siy ldowe
mogyby wej do Europy Pnocno-Wschodniej, a siy Floty Batyckiej (morskie) wyj na
Morze Pnocne i wspdziaa z Flot Pnocn109.
Zmiany w strukturze si zbrojnych Federacji Rosyjskiej w tym regionie dotyczyy
gwnie koncepcji zorganizowania zintegrowanego systemu obrony powietrznej, ktry byby
zdolny do odparcia zmasowanego ataku rakietowo-lotniczego. Z tego powodu
podporzdkowano dowdcy floty batyckiej rodki obrony powietrznej 11. Armii (43.
Brygada rakiet S-300W) oraz armijne i dywizyjne puki rakiet przeciwlotniczych Kub.
Utworzono rwnie scentralizowany system rozpoznania i kontroli powietrznej. Od poowy
1998 roku Obwd Kaliningradzki sta si jednym z najbardziej strzeonych w Rosji,
zainstalowano tam m.in. ruchome rakietowe systemy przeciwlotnicze S-300P, za liczba
wojsk liczya przeszo dwie dywizje i 855 czogw. Dwie brygady wyposaono w pociski
operacyjno-taktyczne typu SCUD (o zasigu 300 km), a jedn w pociski SS-21 (zasig 120
km). Marynarka wojenna liczya jeden zwizek taktycznych okrtw nawodnych duej
wypornoci, dwie formacje wspomagajce, formacje lotnictwa morskiego, wojska obrony
wybrzea (nadbrzene jednostki rakietowe i piechota morska) oraz pododdziay zaplecza
logistycznego i specjalnego przeznaczenia110.
W 1999 roku Polska doczya do Paktu Pnocnoatlantyckiego, za w 2004 roku w jej
lady poszy kraje batyckie, w zwizku z czym eksklawa rosyjska zostaa otoczona przez
108http://www.globalsecurity.org/military/world/russia/kor-kaliningrad.htm
[dostp: 17.09.2015 r.]
110 Ibidem, s. 236.
45
pastwa nalece do Sojuszu. Rola Obwodu Kaliningradzkiego z perspektywy Moskwy
wzrosa, rwnie z punktu widzenia pastw NATO, gdy w jego granicach znalazo si
terytorium nalece do pastwa niekoniecznie sprzyjajcego polityce Sojuszu. Wadze
Federacji Rosyjskiej oraz dowdztwo wojskowe zauwayy, e znaczenie obwodu w sensie
strategiczno-militarnym jest znacznie wiksze ni gospodarczym, szczeglnie biorc pod
uwag fakt, e jeli chodzi o gospodark tego regionu, to odbiegaa ona od redniej dla
Federacji Rosyjskiej i innych poszczeglnych obwodw. Dodatkowo po rozszerzeniu Unii
Europejskiej, Obwd Kaliningradzki zosta otoczony nie tylko przez pastwa NATO, ale
rwnie znalaz si wewntrz UE, co powodowao wzrost jego znaczenia w stosunkach Rosja
UE.
Ju sama zapowied rozszerzenia NATO spowodowaa reakcje wadz rosyjskich. W
1997 roku szef Rosyjskiej Rady Bezpieczestwa Iwan Rybkin stwierdzi, e wobec
rozszerzania granic NATO: Kaliningrad staje si kluczowym elementem gwarantujcym
bezpieczestwo Rosji i jej sojusznika Biaorusi111.
3.2. Wspczesny stan si zbrojnych FR na terytorium Obwodu

Kaliningradzkiego.
Jeli chodzi o podejcie geopolityczne to nastpia zmiana, gdy do wadzy doszed

Wadimir Putin. Wczeniej w podejciu do roli Obwodu dominowa nurt zachowawczy, ktry
postrzega polityk midzynarodow w kategoriach zimnowojennych i zauwaa zagroenie
dla Rosji, ktrym byo wedug nich rozszerzenie wpyww NATO. Po dojciu do wadzy
Putina, zaczto patrzy na spraw obwodu nieco inaczej, przede wszystkim dominujc rol
zaczli odgrywa pragmatycy, ktrzy zauwaali zalet pooenia eksklawy. Starano si
pokazywa ten region jako teren wsppracy pomidzy Federacj Rosyjsk, a pastwami
europejskimi, jednak rwnoczenie uywano go jako straszaka w negocjacjach z Uni
Europejsk, czy Sojuszem Pnocnoatlantyckim. Podejcie to cechowao si zwrceniem
wikszej uwagi na sprawy spoeczno-ekonomiczne Obwodu Kaliningradzkiego, w zwizku z
czym powstao kilka dokumentw, ktre miay doprowadzi do odbudowy gospodarczej tego
regionu. Moskwa, pomimo radykalnego zwikszenia si zbrojnych w Obwodzie w I poowie
lat 90., stopniowo odchodzia od koncepcji geopolitycznej tego obszaru jako gwnej
militarnej bazy Rosji w obrbie Morza Batyckiego. Polityka pragmatykw, prowadzona w
111 Janusauskas R., Four Tales on the Kings Hill. The Kaliningrad Puzzle in
Lithuanian, Polish, Russian and the Western Political Discourses, Warszawa 2001,
s. 68.
46
czasach rzdw Wadimira Putina, oznaczaa nowe podejcie do roli regionu, jednak z jednej
strony prbuje si rozwija wspprac midzynarodow, za z drugiej ogranicza si
uprawnienia Obwodu na rzecz uzalenienia od wadz centralnych112.
W 2000 roku w Obwodzie Kaliningradzkim stacjonowao ok. 25 tys. onierzy, a na
stanie Kaliningradzkiego Rejonu Obronnego byo 816 czogw, 853 wozw opancerzonych,
345 systemw artyleryjskich o kalibrze powyej 100 mm, 20 migowcw bojowych oraz 29
pomocniczych. Liczba okrtw we Flocie Batyckiej wynosia 99 sztuk, za lotnictwo floty i
si powietrznych ponad 120 samolotw i migowcw oraz ponad 100 systemw
przeciwlotniczych. W 2002 roku 18. Dywizj Strzelcw Zmotoryzowanych przeformowano
w 1. Brygad, 1. Dywizj Strzelcw Zmotoryzowanych rwnie w Brygad (7.), a z 1.
Dywizji Czogw wyodrbniono 79. Brygad Strzelcw Zmotoryzowanych 113.
Koszary i obiekty specjalne rozmieszczone s na terenie caego obwodu, wrd nich
znajduj si magazyny przystosowane do przechowywania taktycznej broni jdrowej. Rakiety
taktyczne, samoloty oraz okrty stacjonujce w obwodzie mog przenosi gowice nuklearne.
Szacuje si, e ok. 10% mieszkacw Obwodu Kaliningradzkiego stanowili wojskowi i ich
rodziny, za 30-40% gospodarki tego regionu i prawie poowa terytorium zwizane byo z
wojskiem i bezporednio uzalenione od finansowania z budetu pastwa. W 2001 roku
gubernator Obwodu Kaliningradzkiego zapowiedzia redukcj onierzy w obwodzie w 2003
roku z 25 tys. do 16 tys. przy czym warto zaznaczy, e wedug polskich danych
stacjonowao ich wtedy ok. 53 tys.114.
Na pocztku 2001 roku The Washington Times stwierdzi, powoujc si na rdo w
wywiadzie, e Rosja przeniosa taktyczn bro nuklearn do bazy wojskowej w Obwodzie
Kaliningradzkim po raz pierwszy od zakoczenia Zimnej Wojny. Rosjanie oczywicie
zaprzeczyli temu115.
Kwestia rozmieszczenia broni jdrowej na terytorium Obwodu Kaliningradzkiego z
oczywistych wzgldw wzbudza emocje, przede wszystkim w pastwach regionu. Eksperci
zwracaj uwag na fakt, i nie jest to sprawa drugorzdna dla bezpieczestwa Polski, Litwy
oraz innych pastw lecych w pobliu, gdy Rosja posiada inne moliwoci dokonania
112http://geopolityka.net/obwod-kaliningradzki-federacji-rosyjskiej-rosyjskich-
koncepcjach-geopolitycznych/ [dostp: 17.09.2015 r.]
115 Bill Gertz, "Russia Transfers Nuclear Arms to Baltics," Washington Times, 3
January 2001, p. 1.
47
uderzenia jdrowego (m.in. za pomoc wyrzutni rakiet strategicznych znajdujcych si na
okrtach podwodnych lub tych w gbi Federacji Rosyjskiej). Tak wic kwestia faktycznego
rozmieszczenia broni jdrowej w obwodzie niewiele zmienia z militarnego punktu widzenia,
chocia faktem jest, i rozmieszczenie takich rakiet ma znaczenie psychologiczne i
polityczne, na co zwraca uwag m.in. Richard Pipes, byy dyrektor biura ds. Europy
Wschodniej w Radzie Bezpieczestwa Narodowego USA116.
Zgromadzony potencja militarny na terenie Obwodu Kaliningradzkiego znacznie
przewysza potrzeby obronne tej eksklawy. Minister obrony Rosji Siergiej Iwanow twierdzi
nawet, e flota batycka stanowi wysunit pi Moskwy w Europie rodkowej117
W 2001 roku zostaa ogoszona przez Wadimira Putina morska doktryna Federacji
Rosyjskiej obowizujca do 2020 roku. Dla Obwodu Kaliningradzkiego deklaruje ona
zapewnienie bezpieczestwa gospodarczego oraz militarnego, jak i rozwj komunikacji
morskiej118.
W poowie pierwszej dekady obecnego stulecia Flota Batycka staa si jedn z
najlepszych formacji armii rosyjskiej pod wzgldem organizacji i wyszkolenia. W 2004 roku
jej liczebno wynosia 33 tys. marynarzy i onierzy, ok 160 okrtw oraz 116 samolotw i
migowcw. Due znaczenie dla tak wanej roli Floty Batyckiej oraz Obwodu
Kaliningradzkiego ma fakt, i na jego terenie znajduj si jedyne niezamarzajce porty
nalece do Rosji na Morzu Batyckim. Infrastruktura i wyposaenie portw pozawala na
przyjmowanie i obsug bojow okrtw wszystkich klas operacyjnych. Znajduj si tam
rwnie trzy stocznie budujce okrty nawodne oraz remontujce wikszo jednostek
pywajcych z pozostaych flot nalecych do Federacji Rosyjskiej119.
Do 2007 roku rosyjskie bazy wojskowe na terenie Obwodu Kaliningradzkiego
podlegay midzynarodowej inspekcji zgodnie z porozumieniami midzynarodowymi, jednak
w lipcu 2007 roku nastpio zamknicie rosyjskich baz dla inspekcji midzynarodowych.
Spowodowane to byo podpisaniem przez Putina dekretu zawieszajcego uczestnictwo Rosji
w Traktacie o konwencjonalnych siach zbrojnych w Europie. 120 Mona podejrzewa, e
116Chemiak, M., Obwd Kaliningradzki FR w Europie. Rosyjska enklawa w
nowym midzynarodowym adzie politycznym., Toru 2009, s. 132.
118Ibidem, s.239.
119migielski, R., Osierocona armia. Zaoenia polityki obronnej oraz Siy

Zbrojne Federacji Rosyjskiej w latach 1992-2004, Warszawa 2006, s. 388.
120 Palmowski, Kaliningrad(...), op. cit., s. 239.
48
miao to zwizek z planami amerykaskimi o rozmieszczeniu tarczy antyrakietowej, a
konkretnie jej elementw na terenie Rzeczypospolitej Polskiej, gdy wanie w tamtym
okresie rozpoczy si negocjacje z przedstawicielami Departamentu Stanu USA w sprawie
tarczy.
Pod koniec 2008 roku wadze Federacji Rosyjskiej owiadczyy, i w zwizku z
planowanym rozmieszczeniem przez Stany Zjednoczone elementw tarczy antyrakietowej w
Polsce, Rosja moe rozmieci swoje pociski rakietowe typu Iskander na terenie Obwodu
Kaliningradzkiego. Wspomniay rwnie o rozmieszczeniu sprztu, ktry mgby utrudnia
funkcjonowanie tarczy antyrakietowej w Polsce i Czechach. Zabieg ten si uda, gdy
rozmowy wstrzymano, za Moskwa owiadczya, i odejdzie od tego planu zauwaajc
zmiany w podejciu USA wobec niej po wygraniu wyborw przez Baracka Obam.
Ostatecznie w sierpniu 2009 roku Rosja odstpia od planw rozmieszczenia rakiet krtkiego
zasigu na terenie obwodu w odpowiedzi na decyzj prezydenta Obamy o odejciu od
pomysu systemu obrony przeciwrakietowej w Europie rodkowej 121. Jednak sprawa tarczy
powrcia i Moskwa wrcia do retoryki straszenia rozmieszczeniem swojego systemu
rakietowego, co nastpio w 2012 roku.
Po reformie armii w 2008 roku, rozpoczto wywoenie z obwodu czogw T-72, ktre
zastpi maj nowe czogi T-90. Powracajc do systemu rakietowego to od kwietnia 2012
roku zestawy rakiet przeciwlotniczych i przeciwrakietowych S-300P, zastpowane s
systemem S-400 Triumf. Nowe rakiety ziemia-powietrze maj zasig do 450km. Obecne
pociski przeciwlotnicze pozwalaj na objcie zasigiem znacznej czci Polski oraz Litwy,
za pociski ziemia-powietrze dalekiego zasigu mogyby obj wikszo regionu Morza
Batyckiego122.
121"Russia 'halts missile deployment'".

http://news.bbc.co.uk/2/hi/europe/7855216.stm 2009-01-28. [dostp: 17.09.2015
r.]
49
Mapa 8. Zasig rakiet Iskander z moliwoci przenoszenia gowic jdrowych. Opracowanie wasne, na
podstawie Google Maps.
Ju w 2006 roku zapady decyzje o przezbrojeniu co najmniej dwch dywizjonw

rakietowych 114, Brygady Rakietowej ze Znamienska w nowe rakiety Iskander, ktre s
zdolne do przenoszenia taktycznych gowic jdrowych na odlego 500 km. Przezbrajanie w
te rakiety rozpoczto w 2012 roku, za do 2015 maj one wej na wyposaenie kolejnych
piciu brygad rakietowych.123 W grudniu 2013 roku Moskwa potwierdzia, e rozmieszczone
zostay przez ni taktyczne rakiety balistyczne w pobliu jej granic z NATO, jednak
zaznaczono, e nie narusza to umw midzynarodowych. Niemiecki dziennik Bild
informowa, e Rosja przeniosa 10 systemw rakietowych Iskander-M (SS-26 Stone) na
teren Obwodu Kaliningradzkiego wzdu granicy z pastwami batyckimi. Jednoczenie
wadze rosyjskie argumentoway ten ruch jako odpowied na zapowiedzi pastw Sojuszu
odnonie tzw. europejskiej tarczy antyrakietowej w pobliu rosyjskich granic. Rzecznik
ministerstwa Gen. Igor Konashenkov powiedzia, e: Rozmieszczenie systemw
rakietowych Iskander na terytorium Zachodniego Okrgu Wojskowego nie narusza adnych
respektowanych umw midzynarodowych. Przy czym odmwi on podania szczegowych
informacji na temat liczby i rozmieszczenia tych rakiet124.
W lipcu 2009 roku w Rosji powoano Zjednoczone Dowdztwo Strategiczne Obrony
Powietrzno-Kosmicznej, w celu zwikszenia efektywnoci przeciwrakietowej. W eksklawie
obok zmodernizowanego lotniska w Dunajewce, Wojska Obrony Powietrzno-Kosmicznej
zbudoway now stacj radiolokacyjn Worone-DM. Jest ona w stanie ostrzega o startach
50
rakiet balistycznych, przekazywa dane o poruszajcych si w strefie obserwacji obiektach w
przestrzeni kosmicznej. Budowa caego systemu ostrzegania przed atakiem rakietowym ma
by ukoczona przed 2016 rokiem. Zasig takiej stacji radiolokacyjnej wynosi ponad 6 tys.
km. Oprcz radaru powstaje rwnie, na terenie obwodu, punkt pomiarowy do sterowania
satelitami Wojsk Kosmicznych Federacji Rosyjskiej125.
Moemy obserwowa postpujce zmiany w armii rosyjskiej, z tej o charakterze
ilociowym, na bardziej nowoczesn, gdzie wiksz rol odgrywaj nowe technologie oraz
rodki radioelektroniczne i rakietowe. Znaczna redukcja iloci wojsk stacjonujcych na
terenie Obwodu Kaliningradzkiego nie zmienia jednak faktu, i nadal pozostaje on jednym z
najwikszych skupisk wojsk w Rosji, co przy specyficznym pooeniu sprawia, e znaczenie
czynnika militarnego jest wiksze ni w innych regionach Federacji.
Obwd Kaliningradzki ma dla wadz federalnych szczeglne znaczenie wojskowo-
strategiczne. Potwierdzaj to stacjonujce tam wojska, rozmieszczenie infrastruktury
wojskowej oraz znacznej iloci sprztu militarnego i floty, ktre umoliwiaj kontrol nad
basenem Morza Batyckiego jak i porednio maj wpyw na pastwa ssiadujce. Obwd jest
wany dla Rosji rwnie ze wzgldu na du lini brzegow oraz kilka portw znajdujcych
si na niezamarzajcych brzegach Batyku. Wystpuje tam rwnie liczna infrastruktura
wojskowa pozostaa po czasach zimnej wojny, co uatwia militarny charakter obwodu. Nie
bez znaczenia jest te gsta sie kolejowa o europejskim rozstawie torw. Dla bezpieczestwa
Europy niepokojcy moe by fakt stacjonowania sporej liczby jednostek, ktre s w stanie
przenosi bro jdrow. Obecno znacznych si zbrojny Federacji Rosyjskiej w tym regionie
jest nie tyle motywowana obron granic, co raczej elementem polityki mocarstwowej Kremla
oraz pewn nostalgi za imperium utraconym po rozpadzie ZSRR.
Pod koniec 2010 roku po reformach systemu dowodzenia siami zbrojnymi FR,
Kaliningradzki Rejon Obronny zosta podporzdkowany dowdztwu powstaego
Zachodniego Okrgu Wojskowego, jako samodzielny zwizek operacyjny. Stacjonowao
wtedy na obszarze obwodu ok. 13 tys. onierzy, 811 czogw, 1239 wozw opancerzonych,
345 systemw artyleryjskich, w tym 18 taktycznych rakiet balistycznych oraz 170 samolotw
i migowcw. Siy morskie liczyy 2 niszczyciele, 2 fregaty oraz 3 korwety, 4 due okrty
desantowe, 11 maych jednostek rakietowych oraz 4 mae okrty ZOP126.
Prawie wszystkie okrty nawodne s zgrupowane w bazie marynarki wojennej w
Batyjsku. Siy zbrojne Rosji uytkuj rwnie lotniska w Chrabrowie, Czerniachowsku,
51
Donskoje i Czkaowsku. Baza w Batyjsku ma by rozbudowana i zmodernizowana, prace
rozpoczto w 2012 roku i wstpnie plany zakaday ich ukoczenie do koca 2014 roku. Prace
dotycz m.in. pogbienia kanaw portowych oraz przystosowania infrastruktury do
bazowania okrtw nawodnych i jednostek podwodnych. Rwnoczenie s kontynuowane
prace remontowe m.in. gwnego lotniska wojskowego w Czkaowsku127.
W Obwodzie Kaliningradzkim rozmieszczone s siy podporzdkowane Flocie
Batyckiej, do ktrych nale okrty, jednostki brzegowe, czy lotnictwo, ale rwnie siy
bezporednio podlege dowdztwu Zachodniego Okrgu Wojskowego, ktre dziel si na
morskie, wojska obrony brzegowej, siy powietrzne, wojska obrony powietrzno-kosmicznej.
Kaliningrad wedug doktryny si zbrojnych Federacji Rosyjskiej jest idealnym rejonem
rozmieszczenia jednostek rozpoznania elektronicznego, si specjalnych i dywersyjnych oraz
uderzeniowych jednostek rakietowych128.
Jeli chodzi o jednostki ldowe na terenie obwodu, s one zgrupowane w dywizji
oglnowojskowej w skad ktrej wchodz: 336. Samodzielna Gwardyjska Brygada Piechoty
Morskiej z Batyjska, 79. Samodzielna Gwardyjska Brygada Zmotoryzowana z Gusiewa, 152.
Gwardyjska Brygada Rakietowa z Czerniachowska, 244. Brygada Artylerii z Kaliningradu, 7.
Samodzielny Puk Strzelcw Zmotoryzowanych stacjonujcy w Kaliningradzie i 25.
Samodzielny Brzegowy Puk Rakietowy z Batyjska. Siy specjalne reprezentowane s przez
oficjalnie wykazywany przeciwdywersyjny 313. Oddzia Specjalnego Przeznaczenia Floty
Batyckiej w Batyjsku oraz 561. Brzegowy Punkt Rozpoznawczy (pododdzia Specnazu). Z
innych oddziaw naley wymieni 73. samodzielny batalion pontonowo-mostowy z
Gwardiejska, czy 841. Centrum Walki Radioelektronicznej (Jantarnyj)129.
Na terenie Obwodu Kaliningradzkiego znajduj si cztery due Bazy Przechowania
Techniki Wojskowej, na ktrych wyposaeniu jest znaczna ilo sprztu bojowego m.in.
czogi T-72, gsienicowe wozy opancerzone BMP-2 i koowe BTR-70 oraz systemy
artyleryjskie. Sprzt, ktry si tam znajduje moe by uyty przez kilkukrotnie wikszy
kontyngent wojskowy ni obecnie tam stacjonuje.
Najwaniejszy zwizek taktyczny jeli chodzi o siy ldowe to 336. Samodzielna
Brygada Piechoty Morskiej na ktrej wyposaeniu znajduj si m.in. koowe transportery
opancerzone BTR-80 i BTR-82A, samobiene haubice 2S1 Godzik kalibru 122mm,
artyleryjskie wyrzutnie rakietowe BM-21 kalibru 122 mm oraz samobiene zestawy
127Ibidem.
128Ibidem.
129Ibidem.
52
przeciwpancerne 9P148 Konkurs. Kolejnym elementem komponentu ldowego jest 79.
Samodzielna Brygada Zmotoryzowana, posiadajca na wyposaeniu taki sprzt jak: czogi T-
72, bojowe wozy piechoty BMP-2, koowe transportery opancerzone BTR-70 i BTR-90,
samobiene haubice 2S1 Godzik (kaliber 122 mm), artyleryjskie wyrzutnie rakietowe BM-
21 (kaliber 122 mm), przeciwlotnicze wozy rakietowe 9K33 Osa, przenone zestawy
przeciwlotnicze Strzaa-3 i Iga. Kolejn wan jednostk jest 152. Gwardyjska Brygada
Rakietowa wyposaona w operacyjno-taktyczne systemy rakietowe 9K71-1 Toczka-U o
zasigu do 120 km i 9K79M Toczka-M o zasigu do 185 km. Obok niej drug wan
jednostk ofensywn jest 244. Brygada Artylerii zoona z trzech dywizjonw, majcych na
wyposaeniu holowane armaty 2A36 Hiacynt-B kalibru 152 mm o zasigu do 33 km i
wyrzutnie BM-21. 7. Samodzielny Puk Strzelcw Zmotoryzowanych wyposaony jest z
kolei m.in. w koowe transportery opancerzone BTR-70 i BTR-80. Jeli chodzi o 25.
Samodzielny Brzegowy Puk Rakietowy to posiada on trzy baterie mobilnych kompleksw
rakietowych woda-woda P-35 Redut na podwoziach cikich pojazdw BAZ-135MB (jedna
bateria skada si z trzech kompleksw startowych, kadego z wozem rakietowym z
naddwikowym pociskiem przeciw okrtowym P-35 o zasigu do 270 km). W 2011 roku
puk ten przeniesiono z Donskoje do Batyjska130.
W czasach Zwizku Radzieckiego na terenie Obwodu Kaliningradzkiego znajdowaa
si jedna z najwikszych baz wojskowych w Batijsku, ktry jako niezamarzajcy port sta si
miejsce stacjonowania 400 jednostek Floty Batyckiej. Posiadaa ona od 200 do 400 tys.
onierzy, jednak w ostatnich latach siy zbrojne w tym regionie przeszy gruntown reform,
podczas ktrej zredukowano o prawie liczb personelu oraz sprztu wojskowego.
Flota Batycka, ktrej dowdztwo umieszczone jest w Batyjsku skada si m.in. z
wystpujcej na terenie obwodu 128. Brygady Okrtw Nawodnych i 71. Brygady Okrtw
Desantowych oraz Batyjskiej Bazy Wojennomorskiej z 36. Brygad Kutrw Rakietowym i
64. Brygad Okrtw Ochrony Rejonu Wodnego i jednostkami pomocniczymi131.
W skad Floty Batyckiej wchodz trzy okrty podwodne z moliwoci zwalczania
okrtw podwodnych. Rwnie na jej wyposaeniu znajduj si dwa niszczyciele (z
pociskami woda-powietrze), oba niszczyciele przede wszystkim posiadaj potencja
uderzeniowy przeciwko okrtom nawodnym. Pi fregat (okrtw dozorowych), z czego 4
posiadaj hangar, maj one podobne zadania co niszczyciele. W skad FB wchodzi rwnie 21
okrtw patrolujcych i obrony wybrzea z czego 12 korwet (w tym 8 z pociskami woda-
130 Ibidem.
131Ibidem.
53
powietrze), 8 szybkich statkw patrolowych wyposaonych w pociski rakietowe oraz jeden
kuter przeciwdesantowy projektu 21980 Graczonok przyjty do suby w 2010 roku. Na razie
nie ma informacji o budowie kolejnych okrtw tego typu dla Floty Batyckiej. Znajduje si
take 15 okrtw, ktre za zadanie maj wykrywa i niszczy miny podwodne. 132 71. Brygada
Okrtw Desantowych posiada cztery due okrty desantowe (mogce pomieci 10 czogw
lub 12 transporterw opancerzonych oraz 340 onierzy lub 500 ton adunku kady), dwa
mae okrty desantowe na poduszce powietrznej oraz pi rednich okrtw desantowych.
Ciekawostk jest fakt, i due okrty desantowe (projektu 775 Ropucha) Floty Batyckiej
zbudowane zostay w Polsce133.
Flota Batycka peni rwnie nie ma rol w gospodarce maego Obwodu
Kaliningradzkiego, gdy posiada ona duy potencja nabywczy oraz wzgldnie pewne miejsca
pracy, co przy bezrobociu oraz innych problemach mieszkacw, ma due znaczenie.
Za lotnictwo i obron powietrzn na terenie Obwodu Kaliningradzkiego odpowiada 3.
Brygada Obrony Powietrzno-Kosmicznej, ktra ma na wyposaeniu jednostki rozpoznania
radiotechnicznego, walki elektronicznej (stacje zakcajce) i jednostki rakietowe. rodki
przeciwlotnicze to m.in. systemy S-300, ktre zastpowane s przez najnowsze systemy S-
400 Triumf. Na terenie obwodu znajduj si rwnie wozy rakietowe 9K331 Tor-M1, ktre
maj za zadanie zapewni ochron przeciwlotnicz siom ldowym. Za ostrzeganie przed
pociskami balistycznymi odpowiada wczeniej wspomniany radar Worone-DM.
Najwaniejsz jednostk lotnicz jest 689. Lotniczy Puk Myliwski z bazy w
Czkaowskij majcy na wyposaeniu ok. 28 samolotw Su-27. 4. Samodzielny Puk
Szturmowy z Czerniachowska posiada 24 samoloty uderzeniowe Su-24 i rozpoznawcze Su-
24MR, ktre mog dysponowa rakietami powietrze-ziema, powietrze-powietrze oraz
przenosi bomby o masie do 1500kg. Wersja rozpoznawcza posiada system BKR-1, ktry
zbiera dane i moe przesya drog radiow do dowdztwa134.
Na wyposaeniu FR w tym regionie znajduj si rwnie bojowe migowce Mi-24P
oraz wielozadaniowe maszyny Mi-8. Istnieje rwnie jeden dywizjon majcy za zadanie
zwalczanie okrtw podwodnych wyposaony w migowce wojskowe Ka-27 Helix i do
transportu zmodernizowane Ka-29. migowce wyposaone s m.in. w wyrzutnik boi
132 Military Balance 2013. The International Institute for Strategic Studies.
133Military Balance 2013, dziennikzbrojny.pl
134Ibidem.
54
hydroakustycznych i lekkie torpedy. Za transport odpowiada dywizjon wyposaony samoloty
transportowe An-12, An-26 i Tu-134135.
Za ochron linii brzegowej odpowiadaj dwa puki artyleryjskie oraz jeden puk
wyposaony w przeciwokrtowe kierowane pociski rakietowe P-5 i P-35 (SS-C-1 Sepal).
Cay Obszar Batycki ma na wyposaeniu pi szybkich okrtw , oraz 26 straniczych
kutrw ochrony granicznej. Okrty te s do silnie uzbrojone jak na jednostki patrolowe,
gdy posiadaj armaty AK-176M lub AK-230 i zestawy przeciwrakietowe AK-640, do tego
wyrzutnie rakiet Iga, wyrzutnie OTA-40-204A, zrzutnie bomb gbinowych oraz granatniki
przeciwdywersyjne RG-55. Spord 26 kutrw tylko trzy nie s uzbrojone, pozostae
wyposaone s m.in. w armaty 2M-3M, wielokalibrowe karabiny maszynowe kalibru 14,5
MPTU lub 2M-7, czy granatniki AG-30 Pamia136.
3.3. Manewry wojsk oraz ich rola w strategii politycznej Kremla.
Jak widzimy siy znajdujce si na terenie Obwodu Kaliningradzkiego dysponuj

sporym potencjaem militarnym, szczeglnie jeli wemiemy pod uwag magazyny
dysponujce iloci sprztu dla znacznie wikszych si ni stacjonuj tam obecnie. Jak
wiadomo, o poziomie si zbrojnych nie decyduje tylko i wycznie sprzt, ale kluczow rol
peni take stopie wyszkolenia. Jeli chodzi o przygotowanie to najwicej moemy
powiedzie o Flocie Batyckiej, ktra przeprowadza regularnie wiczenia o rnych
scenariuszach dziaania. Regularnie odbywaj si manewry, takie jak w sierpniu 2014 r.,
podczas ktrych kulminacyjnym punktem byo wysadzenie desantu z morza na poligonie
Chmielwka. Ministerstwo obrony Federacji Rosyjskiej poinformowao, e w wiczeniach
wzio udzia ponad 500 onierzy, 70 jednostek sprztu bojowego i 10 okrtw. Scenariusz
zakada zaadowanie transporterw opancerzonych wraz z onierzami na due okrty
desantowe FB oraz desant ich na wybrzeu. Wspierane byy one przez samoloty transportowe
An-26 i migowce Ka-27 lotnictwa Floty Batyckiej. Wczeniej na terenie obwodu
wystartoway manewry si artyleryjskich, ktre maj potrwa do koca wrzenia. W czasie ich
trwania artylerzyci maj wykona ponad 100 zada ogniowych z wykorzystaniem dzia
samobienych Hiacynt, systemw rakietowych Grad, haubic samobienych Akacja i Godzik,
modzierzy samobienych Nona, modzierzy Podnos i przeciwpancernych systemw
135Ibidem.
136Ibidem.
55
rakietowych Konkurs. Jak podaje resort obrony Rosji w tych manewrach bierze udzia ok 400
onierzy i 60 jednostek sprztu bojowego137.
Najmniej wiadomo o przygotowaniu jednostek rakietowych i lotniczych Obwodu
Kaliningradzkiego, jednak pewne jest, i moemy zaobserwowa wiksz aktywno si
rosyjskich w tym rejonie si wraz z liczb zada, ktre realizuj podczas wicze. Pozostaje
otwarta kwestia, czy naley si obawia wzmoonych dziaa Federacji Rosyjskiej w tej
czci Europy, czy raczej jest to sprawa zagra czysto polityczno-psychologicznych. Nie
mniej jednak zastanawiajcy jest fakt takiego postpowania oraz niewtpliwe moe budzi to
obawy. W szczeglnoci jeli chodzi o pastwa batyckie, jak i Polsk, ktra niejednokrotnie
pojawiaa si w scenariuszach wicze rosyjskich jako pastwo wrogie. Takie manewry
odbyy si m.in. we wrzeniu 2013 roku pod nazw Zachd 2013 gdzie oficjalnie wiczono
dziaania w wypadku konfliktu religijno-etnicznego i zagroenia terrorystycznego. Jednak
mona poddawa pod wtpliwo wycznie obronny charakter manewrw, ktre odbyway
si na terenie Biaorusi oraz Obwodu Kaliningradzkiego, gdzie zakadano w wiczeniach
uycie strategicznych bombowcw, podwodnych okrtw atomowych oraz rakiet dalekiego
zasigu oraz w ktrych brao udzia ok. 22 tys. onierzy138 (wedug innych rde nawet 70
tys.)139.Trudno uzasadni tak wielkie siy akcj antyterrorystyczn. Dlatego te obawy mog
wzbudza dziaania Moskwy, szczeglnie jeli wemiemy pod uwag rzeczywisto.
Konflikt na wschodzie Ukrainy, jest po czci przedstawiany przez rosyjsk propagand
wanie jako konflikt religijno-etniczny. Za akcja antyterrorystyczna przeprowadzana bya
m.in. w Czeczenii.
Kwestia wpywu Obwodu Kaliningradzkiego na bezpieczestwo w regionie, jest

szczeglnie wana dla Polski, jako ssiada, jak i dla pastw batyckich. Przynamniej
czciowa demilitaryzacja tego regionu oraz zmiana podejcia do roli obwodu przez wadze w
Moskwie, byaby dla nas z pewnoci korzystna. Region ten, ju nie jako najbardziej
wysunita na zachd baza wojskowa Federacji Rosyjskiej, ale jako wany partner
137http://wyborcza.pl/1,75477,16503398,Flota_Baltycka_cwiczy_w_obwodzie_kali
ningradzkim.html [dostp: 17.09.2015 r.]
138http://www.osw.waw.pl/pl/publikacje/analizy/2013-09-25/zachod-2013-
cwiczenia-z-antynatowskiej-integracji-armii-bialoruskiej-i [dostp11.09.2015 r..]
139http://konflikty.wp.pl/kat,132916,title,Rosja-i-Bialorus-cwiczyly-atak-na-Polske-
i-kraje-baltyckie-Na-tym-polegaly-manewry-Zachod-
2013,wid,16041948,wiadomosc.html?ticaid=113696&_ticrsn=3 [dostp:
17.09.2015 r.]
56
gospodarczy, mgby by pomostem pokojowej wsppracy midzy pastwami regionu w
szczeglnoci, ale rwnie ca Uni Europejsk, a Rosj. Niestety na chwil obecn nic nie
wskazuje na zmian w doktrynie rosyjskiej odnonie Obwodu Kaliningradzkiego oraz
odejcia od retoryki siy w polityce midzynarodowej Kremla.
57
Rozdzia 4. Obwd Kaliningradzki jako enklawa w Unii
Europejskiej, miejsce regionu w polityce UE oraz jego
znaczenie dla stosunkw Unia Rosja.
4.1. Pocztki wsppracy.

Zmiany polityczne po rozpadzie Zwizku Radzieckiego doprowadziy do nowej
sytuacji geopolitycznej. Po doczeniu pastw batyckich i Polski do Unii Europejskiej w
2004 roku, Obwd Kaliningradzki sta si rosyjsk eksklaw w granicach Zjednoczonej
Europy.
Wczeniej w czasach Zimnej Wojny Wsplnota Europejska i ZSRR nawet si nie
uznaway wzajemnie, nie mwic o ju o jakiejkolwiek wsppracy. Sytuacja ulega zmianie
dopiero w 1988 roku kiedy to w lipcu powstaa wsplna deklaracja EWG i RWPG w sprawie
wzajemnego uznania obu stron i umoliwia ona nawizanie stosunkw dyplomatycznych.
Nastpnym krokiem byo podpisanie w grudniu tego roku oglnej umowy o handlu i
wsppracy pomidzy Wsplnot a ZSRR140.
Kilka lat pniej, ju nie byo Zwizku Radzieckiego, za po Traktacie z Maastricht w
1993 roku powstaa Unia Europejska. W zwizku z tym potrzebne byy nowe uregulowania.
Dce do zmian rodowisko polityczne w nowo powstaej Federacji Rosyjskiej umoliwio
zapocztkowanie wsppracy pomidzy UE a FR.
Takim krokiem bya Umowa o Partnerstwie i Wsppracy (PCA) z 1994 roku. Wesza
ona w ycie trzy lata pniej, co stworzyo podstaw prawn do nawizania stosunkw Rosja
UE i nakrelenia dla nich nowych perspektyw141.
Wczeniej jednak nie obyo si bez zgrzytw na linii Moskwa Bruksela. Wizao si
to z rezolucj Parlamentu Europejskiego z lutego 1994 roku. Zostaa ona podniesiona pod
obrady Komisji Spraw Zagranicznych i Bezpieczestwa w dokumencie o tytule W sprawie
140Wojcieszak, ., Obwd Kaliningradzki w relacjach Unia Europejska Rosja

(1992-2005), Wysza Szkoa Administracji, Bielsko-Biaa 2010, s. 47.
141Gobiowski, J., W., Stosunki polityczne Rosja UE. Wnioski dla Polski, w:
Wsppraca transgraniczna Polski z krajami batyckimi, Biaorusi i Rosj-Obwd
Kaliningradzki, w warunkach integracji z Uni Europejsk, Biekowski W.,
Grabowiecki, J., Wnorowski, H., (red.), Wydawnictwo Uniwersytetu w Biaymstoku,
Biaystok 2003., s. 39.
58
Kaliningradu (Knigsberga) rosyjskiej enklawy nad Morzem Batyckim: sytuacja i
perspektywy z europejskiego punktu widzenia142.
W projekcie tym zwracano uwag na pomoc Unii w celu zagodzenia trudnoci
gospodarczych Obwodu oraz dbanie o rozwj europejskiej wsppracy gospodarczej z tym
rejonem. Podnoszono kwestie intensywniejszego wczenia Kaliningradu do europejskich
systemw komunikacji i transportu oraz ich dopasowanie do europejskich standardw.
Ponadto Parlament Europejski by zdania, i wadze w Moskwie powinny poszerzy
uprawnienia administracji lokalnej, ktre umoliwiyby niezalene negocjacje pomidzy
Obwodem Kaliningradzkim a Bankiem wiatowym, Europejskim Bankiem Odbudowy i
Rozwoju, Wsplnot Europejsk oraz innymi ciaami, aby Obwd nie sta si odizolowany od
Europy143.
Najwicej kontrowersji wrd elit rosyjskich wzbudzio jednak owiadczenie
doczone do rezolucji, w ktrym Parlament Europejski stwierdza, i utrzymanie
dotychczasowego statusu Obwodu doprowadzi go do katastrofy gospodarczej, za
postpujca militaryzacja destabilizuje cay region batycki. Ponadto w konkluzji pojawia si
teza, i Obwd Kaliningradzki nie jest w stanie przetrwa o wasnych siach pod rzdami
Federacji Rosyjskiej144.
Takie stwierdzenia spotkay si z oburzeniem moskiewskich elit, ktre traktoway
Obwd Kaliningradzki jako najbardziej wysunity na zachd bastion Rosji, ktry niezmiennie
mia peni wan rol militarn. By to jeden z powodw, dla ktrych wadze rosyjskie a do
1997 roku zwklekay z podpisaniem umowy PCA z 1994 roku. Traktowaa ona Obwd
Kaliningradzki tak samo, jak inne podmioty wchodzce w skad Federacji Rosyjskiej.
Umowa o Partnerstwie i Wsppracy bya milowym krokiem w stosunkach
wzajemnych. Mimo i spotyka si ona ze sowami krytyki, nie mona odmwi jej
doniosoci jeli spogldamy na praktyczn wag umowy oraz gotowo obu stron do
realizacji zapisw. Staa si ona wstpem do wzajemnych spotka i w niedugim okresie po
wejciu w ycie umowy szczyty Unia Rosja dwa razy do roku stay si polityczn praktyk,
co byo sporym osigniciem145.
Niebagatelne znaczenie miaa zmiana rzdw w Rosji w tym okresie. Nowym
premierem zosta Wadimir Putin, ktrego strategia zakadaa stopniowo wiksz wspprac
142Wojnowski, E., Obwd Kaliningradzki Federacji Rosyjskiej (...), op. cit., s. 67.
143Ibidem, s. 67, 68.
144Ibidem, s. 68.
145Gobiowski, J., W., op. cit., s. 43.
59
na linii Moskwa Bruksela. Uy on nawet jako pierwszy wobec Kaliningradu okrelenia
region pilotaowy w stosunkach z Uni.
W 1999 roku powstay nowe dokumenty odnoszce si do wzajemnych relacji Unia
Rosja. Bya to Wsplna Strategia Unii Europejskiej wobec Rosji, pierwszy tego typu
dokument by niejako sprawdzianem funkcjonowania Wsplnej Polityki Zagranicznej i
Bezpieczestwa (WPZiB). Ze strony rosyjskiej powstaa redniookresowa Strategia
Rozwoju Stosunkw pomidzy Federacj Rosyjsk a Uni Europejsk w latach 2000 2010,
przedstawiona tego samego roku w Helsinkach, pokazujca nowe podejcie w rosyjskiej
polityce zagranicznej146.
W obu dokumentach pojawiy si zapisy nadajce strategiczn role wzajemnym
stosunkom. Unia Europejska miaa nadziej, i poprzez wspprac otworzy Federacj
Rosyjsk na zachd i umoliwi jej szybszy rozwj wedug europejskich standardw. Za
Rosja rwnie zauwaaa istotn rol UE, zapowiadajc tym samym nowe otwarcie na
wspprac i porozumienie, ktrych w zamknitym zimnowojennym wiecie brakowao.
Obie strony zauwaay, i wsppraca midzy sob jest niezbdna. Unia potrzebuje
Rosji jako rynek zbytu dla swoich dbr, a take dostawc surowcw, za Rosja potrzebuje
nowoczesnych technologii, ktre mog jej zaoferowa wysoko rozwinite pastwa UE.
Ponadto w krgach Kremla panuje przekonanie, i wsppraca z tak wielkim partnerem jakim
jest Unia przycignie rwnie innych partnerw zagranicznych do wsppracy.
Unia Europejska pomagaa Federacji Rosyjskiej w reformach ekonomicznych oraz
wspieraa procesy demokratyzacji. UE staraa si wpyn na przestrzeganie pewnych
podstawowych praw, jak prawa czowieka oraz swobody obywatelskie, ktre niejednokrotnie
znacznie rni si od europejskich standardw. Dostarczaa wsparcia finansowego oraz
technologicznego. Europa szukaa w Rosji swojego strategicznego partnera z ktrym jest w
stanie nie tylko wsppracowa gospodarczo, ale rwnie na innych paszczyznach. Rosja jest
istotnym partnerem jeli chodzi o bezpieczestwo energetyczne wielu pastw europejskich.
Jest najwikszym eksporterem surowcw w regionie i odpowiednio wykorzystuje t sytuacj
do prowadzenia polityki zagranicznej.
4.2. Rozszerzenie Unii Europejskiej a Obwd Kaliningradzki.
Rozpoczta dyskusja na temat rozszerzenia Unii Europejskiej o kolejne pastwa, w

tym pastwa batyckie i Polsk, nie moga nie dotyczy take sprawy Obwodu
Kaliningradzkiego. Politycy unijni pragnli zapobiec izolacji tego regionu poprzez wsplne
60
dziaania UE, pastw czonkowskich ywotnie zainteresowanych tym obszarem oraz Rosji.
Wyzwanie, przed jakimi staa Unia to m.in. zanieczyszczenie rodowiska naturalnego, czy
zorganizowana przestpczo. Zwracano uwag, i tego typu problemy mog wypywa poza
granic samego Obwodu, a wic do przyszej poszerzonej Wsplnoty147.
Wanym rokiem dla rozwoju stosunkw na linii Bruksela Moskwa by rok 2001
kiedy to mia miejsce m.in. kolejny, sidmy ju szczyt Unia Rosja. Odby si on w Moskwie
w maju i zapowiada on nowy pocztek we wzajemnych relacjach. Dotyczy problemw
rozwojowych w Rosji oraz Unii, koordynacji wsplnych dziaa i biecych kwestii
politycznych148.
Wczeniej podczas szczytu w Sztokholmie w marcu 2001 doszo do jeszcze jednego
istotnego wydarzenia. Mianowicie na spotkanie unijnych przywdcw przyby sam prezydent
Putin. Byo to wydarzenie bez precedensu, gdy po raz pierwszy w historii gowa pastwa
rosyjskiego wzia udzia w unijnym szczycie149.
W tym okresie zauwaamy rwnie zmian w podejciu UE do kwestii Obwodu. W
stosunku do rezolucji Parlamentu Europejskiego z 1994 roku nowe decyzje i komunikaty byy
bardziej powcigliwe. Jednym z nich by Komunikat Komisji dla Rady Unii Europejskiej.
Unia Europejska a Kaliningrad, ogoszony na pocztku 2001 roku. Unika on formuowania
zalece, czy te wskazwek dla Federacji Rosyjskiej jak powinna postpowa w stosunku do
swojej enklawy. Komisja nie przedstawia adnych konkretnych decyzji, jedynie skupia si
na przekazaniu swoich przemyle. Wedug KE rozszerzenie Unii o nowe pastwa bdzie
wpywa korzystnie na sam Rosj jak i przede wszystkim na sam Obwd Kaliningradzki,
ktry powinien wykorzysta tworzce si nowe moliwoci150.
W Komunikacie Komisji Europejskiej omwiono poszczeglne zagadnienia
zwizane z now, przysz sytuacj w jakiej znajdzie si Kaliningrad. Szczegln uwag
powicono gospodarce i yciu spoecznym. Niemniejsz wag przypisano problemowi
granicy pomidzy Obwodem a Polsk i Litw przyszymi czonkami UE. Wskazano
rwnie na problemy, jakie mog wynikn w zwizku z ruchem osobowym. By to
szczeglnie wraliwy temat, gdy Unia oczekiwaa wzmocnionej kontroli na swoich
przyszych granicach, za Rosja negatywnie odbieraa wprowadzenie przez Polsk i Litw
147Ibidem, s. 71.
149Ibidem, s. 44.
61
obowizku wizowego. Spowodowao to ochodzenie na linii Unia Rosja i a do poowy
2003 roku mimo pewnych dziaa majcych osabi rygorystyczne wymagania, problem wiz i
transportu sta si jednym z gwnych tematw rozmw pomidzy Uni Europejsk a
Federacj Rosyjsk151.
W tych wydarzeniach mona si doszukiwa zmiany tonu w wypowiedziach
prezydenta federacji Wadimira Putina. Podczas wizyty w Obwodzie Kaliningradzki w
poowie 2002 roku stwierdzi, i nie moe by mowy o enklawie jako o programie
pilotaowym, co sam kilka lat wczeniej gosi. Kolejn przyczyn takiej zmiany moga by
obawa przed wzrostem de separatystycznych Obwodu. Lokalni politycy nie ukrywali
zaskoczenia tymi sowami152.
W tym okresie doszo do kolejnego wanego szczytu Rosja Unia w Rzymie w maju
2002. Poruszono na nim problem Obwodu Kaliningradzkiego i jego przyszoci po
rozszerzeniu UE. Prezydent Putin uzalenia dalsze stosunki z Uni i strategiczne partnerstwo
pomidzy Rosj a UE od rozstrzygnicia kwestii statusu Obwodu. Domaga si on utworzenia
korytarzy tranzytowych biegncych przez terytoria Polski i Litwy. Rozmowy zakoczyy si
jednak bez waniejszych decyzji regulujcych te kwestie153.
Wydawao si, i nastpi impas w rozmowach, gdy stanowisko Moskwy byo bardzo
silne. Na kadym kroku podnoszono absurd jakim miaoby by podrowanie obywateli
Federacji Rosyjskiej z jednego miasta do drugiego z koniecznoci posiadania wizy.
Przedstawiciele Rosji deklarowali nawet, i swobodny przejazd obywateli midzy regionami
jest podstawowym prawem czowieka, ktre gwarantuje im Konstytucja FR jak i wiele umw
midzynarodowych. Uywano nawet stwierdze, i jest to upokorzenie Rosji i groono
nieobecnoci Putina na nastpnym szczycie w Kopenhadze. Mimo to szczyt odby si w
listopadzie i doszo na nim do przyjcia Wsplnego Owiadczenia w sprawie tranzytu osb i
towarw pomidzy Kaliningradem a reszt Federacji Rosyjskiej. Uczestnicy szczytu
zadeklarowali przy tym poszanowanie interesw Litwy i wspieranie rozwoju gospodarczego i
spoecznego w regionie. W ramach porozumienia zgodzono si, i obywatele Federacji
Rosyjskiej bd mogli podrowa do Obwodu Kaliningradzkiego na podstawie specjalnie
wprowadzonych dokumentw FTD i FRTD (Free Transit Document, Free Railroad Transit
151Ibidem, s. 72.
152Wojcieszak, ., op. cit., s. 61.
153Ibidem, s. 70.
62
Document). Miay by one atwo dostpne i tanie, za Unia zobowizaa si do pomocy w
implementacji postanowie dotyczcych tych defacto wiz tylko pod inn nazw154.
Umow dotyczc uproszczonego tranzytu osb pomidzy Obwodem a federacj
zawarto w lipcu 2003 r. Byy to dokumenty wynegocjowane wczeniej na szczycie Rosja
Unia155.
Przed faktycznym rozszerzeniem Unii doszo jeszcze do kolejnych ustale. W 2004
roku przyjto uzgodnienia dotyczce przewozu towarw na teren Obwodu i wywozu z niego.
Kolejnymi decyzjami by rozwj infrastruktury granicznej pozwalajcej na sprawny tranzyt
dbr.
W tym samym roku miao miejsce ostateczne rozwizanie kwestii zwizanych z
tranzytem kaliningradzkim. Miao to miejsce podczas wizyty delegacji Komisji Europejskiej
w Moskwie w kwietniu 2004. Przedstawiciele UE zgodzili si, aby przewz przez terytorium
Litwy odbywa si bez adnych dodatkowych opat oprcz kosztw zwizanych z normaln
procedur tranzytow156.
Jeszcze przed rozszerzeniem Unii Europejskiej, doszo do kolejnego wanego
wydarzenia. Po dugich negocjacjach podpisano w Luksemburgu protok do ukadu PCA.
Okrela on zasady wymiany handlowej pomidzy pastwami. Po wstpieniu Polski do UE
(1.05.2004 r.) zostaa ona wraz z innymi nowymi czonkami UE objta tymi ustaleniami.
Oznaczao to spadek przecitnych stawek celnych na import z Rosji z 9 do 4%. Podczas
procesu negocjacyjnego Rosja i tak, wbrew ustaleniom, podnosia ca i korzystaa z innych
metod protekcjonistycznych157.
Na tym samym szczycie wydano rwnie Wsplne Owiadczenie o rozszerzeniu UE i
stosunkach Rosja Unia, w ktrym stwierdzono, i Federacja Rosyjska i Unia Europejska
mog w dalszym cigu wzmacnia strategiczne partnerstwo, a take czce ich polityczne,
gospodarcze i kulturalne relacje, ktre nabray nowego znaczenia w zwizku z rozszerzeniem
UE. Uznano take istotne znaczenie roli wsppracy Rosji i Unii w sferze energetyki158.
156Ibidem, s. 267.
157Ibidem, s. 267.
158Wojcieszak, ., op. cit., s. 82, 83.
63
4.3. Wymiar Pnocny a Obwd Kaliningradzki.
Kolejnym wanym krokiem w stosunkach pomidzy Uni Europejsk, a Federacj

Rosyjsk by program Wymiar Pnocny. Inicjatywa ta obejmuje pastwa zrzeszone w
Radzie Pastw Morza Batyckiego w tym pnocne obszary Rosji i ma ona na celu
przyczynienie si do ponownego wzrostu znaczenia tego regionu w polityce
midzynarodowej. W tej koncepcji pojawi si rwnie Obwd Kaliningradzki, ktry wedug
autorw powinien by wspierany w celu zmniejszenia rnicy poziomu gospodarczego,
spoecznego oraz w ochronie rodowiska pomidzy Obwodem, a graniczcymi z nim
rejonami Polski i Litwy159.
W poowie roku 2000, w Kopenhadze, odbya si konferencja midzynarodowa pt.
Wymiar Pnocny a Obwd Kaliningradzki integracja europejska i regionalna. W skadzie
delegacji rosyjskiej znaleli si badacze z Kaliningradu, m.in. dr Wiktor Romanowski,
wczesny wicegubernator Obwodu. W swoim referacie gosi, i Kaliningrad powinien sta
si poligonem do wypracowania nowych mechanizmw w stosunkach Rosja UE160.
Przedstawiciele Unii na konferencji potwierdzili, i Unia Europejska wspiera rozwj
regionalny oraz proces integracji, opowiada si za rozwojem stosunkw partnerskich z
Obwodem, jednake gwna odpowiedzialno za rozwj spoeczno-gospodarczy spoczywa
na samej federacji. Unia moe jedynie wspiera te dziaania poprzez swoje programy
pomocowe161.
Priorytety Wymiaru Pnocnego zostay przedstawione w 1999 roku w stolicy
Finlandii (pomysodawcy projektu), Helsinkach. Jako gwne cele uznano bezpieczestwo
nuklearne, zrwnowaone oraz ekologiczne wydobycie i uytkowanie surowcw naturalnych,
transport i czno, ochron rodowiska i zdrowia, zwalczanie przestpczoci, wspprac
transgraniczn, handel regionalny, a take rozwizywanie problemw spoecznych162.
Jednym z istotnych celw przed ktrymi staa inicjatywa Wymiaru Pnocnego byo
wspomaganie rozszerzenia Unii Europejskiej, szczeglnie o pastwa batyckie i Polsk, w
sposb nie tworzcy nowych linii podziaw na przyszych granicach UE z Federacj
Rosyjsk. W zwizku z tym Rosja zostaa gwnym partnerem tego programu, za Obwodowi
160Ibidem, s. 70.
161Ibidem, s. 70.
64
Kaliningradzkiemu przyznano szczeglne znaczenie ze wzgldu na jego wyjtkowy status
geograficzno-polityczny.
Temat Kaliningradu pojawia si stale w spotkaniach organizowanych w ramach
Wymiaru Pnocnego. Jednym z wanych wymiarw wsppracy byo partnerstwo
ekologiczne. Unia Europejska wspieraa projekty budowy oczyszczalni ciekw w Obwodzie
Kaliningradzkim i innych projektw przyczyniajcych si do poprawy rodowiska.
Jednym z przykadw by bezzwrotny grant dla rosyjskiego przedsibiorstwa w
kwocie 7,3 miliona euro na modernizacje sieci i urzdze ciepowniczych na obszarze
Kaliningradu163.
W ramach tej inicjatywy podnoszono rwnie konieczno rozwoju sieci
energetycznych we wschodniej czci Morza Batyckiego, utworzenie Batyckiego Piercienia
Energetycznego oraz poczenie istniejcych tu sieci z europejsk sieci energetyczn.
Postawiono rwnie nacisk na zwikszenie wykorzystania odnawialnych rde i wzrost
efektywnoci zuycia energii164.
Ochrona rodowiska jest jednym z gwnych obszarw wsppracy pastw
europejskich w Wymiarze Pnocnym. Celem jest likwidacja rde zanieczyszcze do
czego niezbdna jest odpowiednia kontrola. W zwizku z tym z funduszu TACIS Unia
przeznaczya 2,4 mln euro na budow systemu monitoringu powietrza i wody w
Kaliningradzie165.
Unia Europejska zdaje sobie spraw, i aby ograniczy rnice poziomu ycia
pomidzy obywatelami poszczeglnych pastw Europy Batyckiej naley wzmocni
wspprac rwnie w polityce spoecznej. Uznaje si, e najwaniejszym rodkiem do
osignicia celu jest wspieranie rozwoju gospodarczego i spoecznego. Pomoe to poprawi
problemy zdrowotne oraz podnie poziom dobrobytu w caym regionie.
Nie pominito te aspektw owiatowych, a dziki rnym programom unijnym udao
si doposay szkoy w potrzebny sprzt oraz wspierano inicjatywy wymiany studenckiej i
modzieowej oraz kontaktw kulturalnych.
Te wyej wymienione dziaania i wiele innych pozwala zauway jak du rol peni
Kaliningrad jako znaczcy beneficjent inicjatywy Wymiaru Pnocnego. Inicjatywa ta staa
si czci unijnej polityki, za region zacz by postrzegany jako test wsppracy na linii
Unia Rosja.
163Ibidem, s. 262.
164Ibidem, s. 263.
165Ibidem, s. 263.
65
Naley jednak zwrci uwag na fakt, i Obwd Kaliningradzki spenia rwnie
istotn rol jako hamulec rozszerzenia Unii Europejskiej o nowe pastwa z dawnego bloku
wschodniego. dajc uwzgldnienia niektrych interesw enklawy Rosja chciaa wpyn na
opnienie decyzji UE o kolejnej integracji. Omwienie wszystkich kwestii i uregulowanie
wanych spraw trwao bardzo dugo co byo korzystne dla Federacji Rosyjskiej, ktra do
koca nie chciaa utraci swojej strefy wpyww w tym regionie.
4.4. Obwd Kaliningradzki jako rosyjska enklawa w UE po

rozszerzeniu Unii w 2004 r.
Po zakoczeniu procesu integracyjnego do Unii Europejskiej doczya najwiksza w
historii tej organizacji liczba dziesiciu pastw. Bya to Polska, Wgry, Sowacja, Czechy,
Litwa, otwa, Estonia, Malta, Cypr oraz Sowenia. Szczeglnie wane dla sytuacji
geopolitycznej Obwodu Kaliningradzkiego byo rozszerzenie Unii o pastwa batyckie oraz
Polsk. Region ten sta si enklaw okron przez pastwa czonkowskie Unii Europejskiej,
jak rwnie nalece do Sojuszu Pnocnoatlantyckiego.
Jednym z ywotnych interesw dla Federacji Rosyjskiej po rozpadzie Zwizku
Radzieckiego byo doczenie do wiatowej Organizacji Handlu. Rosja sojusznika w tej
kwestii poszukiwaa wrd unijnych dygnitarzy. Dua cz rozmw na linii Rosja Unia
dotyczya wanie przystpienia FR do WTO.
Po wielu spotkaniach i rozmowach, pod koniec maja 2004 roku na Kremlu doszo do
ustalenia warunkw przystpienia Rosji do WTO. wczesny szef Komisji Europejskiej
Romano Prodi zapewni, i Unia przeznaczy rodki na rozwj Obwodu Kaliningradzkiego.
Przez szereg nastpnych lat jeszcze trwa ten proces, a w ostatecznie, w grudniu 2011 r.
warunki czonkostwa Rosji w wiatowej Organizacji Handlu zostay zatwierdzone. W lipcu
2012 roku prezydent Federacji Rosyjskiej Wadimir Putin ratyfikowa protok przystpienia
Rosji do WTO166.
Rok po rozszerzeniu Unii Europejskiej o kolejne pastwa, w Londynie mia miejsce
kolejny szczyt Unia Rosja. By on o tyle istotny, i poruszano spraw wci nie do koca
satysfakcjonujcej dla Moskwy procedury tranzytu. Zagodzenie trybu wizowego
zdominowao obrady. Jednake w kocu osignito porozumienie. Wyrazem tego byo
parafowanie dwch umw dwustronnych odnonie do uproszczenia trybu wizowego i
166Ibidem, s. 267.
66
readmisji, majce miejsce na posiedzeniu Staej Rady Partnerstwa ds. Praworzdnoci i Spraw
Wewntrznych w Luksemburgu. Oznaczao to formalny koniec trwajcych ponad pi lat
rokowa pomidzy UE a Rosj. Miao to spowodowa uatwienia wyjazdw oraz wspiera
rozwj kontaktw midzyludzkich w caej Europie, a take zapobiega nielegalnej imigracji.
Umowa ta upraszcza procedury co wpywa na czas wydania wiz oraz koszty dokumentu167.
W listopadzie 2006 roku miaa miejsce w Brukseli IX Sesja Komitetu Wsppracy
Midzyparlamentarnej Federacji Rosyjskiej i Unii Europejskiej. Jednym z tematw rozmw
by: Obwd Kaliningradzki jako region modelowy wsppracy Federacji Rosyjskiej i Unii
Europejskiej168.
W ramach Programu Wsppracy Przygranicznej UE na lata 2007-2013 realizowane
byy projekty w Polsce, na Litwie oraz w Obwodzie Kaliningradzkim na czn kwot 130
mln euro. Kwota ta bya trzykrotnie wysza od tej przyznanej w ramach innych programw
pomocowych: TACIS i Interreg169.
Obwd Kaliningradzki zajmuje szczegln pozycj geopolityczn. Ze wzgldu na to,
i jest on najdalej wysunitym na zachd rejonem Federacji Rosyjskiej, moe by obszarem
dialogu i wsppracy pomidzy Wschodem a Zachodem. Moe odgrywa rol forum dla
spotka na linii UE Rosja. Mimo to naley pamita, e kwestia enklawy jest wyjtkowo
zoona i sytuacja ta jest wyzwaniem dla obu stron.
Poszerzenie Strefy Schengen 21 grudnia 2007 roku o kolejne dziewi pastw, w tym
Polsk, Litw, otw i Estoni wpyno znaczco na kontakty i wspprac transgraniczn
tych pastw z Obwodem Kaliningradzkim170.
Kwestia ta wpyna znaczco na przepyw ludzi. Na podstawie porozumienia
pomidzy Uni a Rosj z czerwca 2006 roku, mieszkacy Obwodu mieli prawo do bezpatnej
wizy, za w zwizku z rozszerzeniem Strefy Schengen zmieniono to i od czerwca 2007 musz
uici opat w wysokoci 35 euro. Tyle samo wynosi opata dla Polakw i Litwinw
starajcych si o wizy rosyjskie. Z tego powodu, zaraz po wprowadzeniu opat, liczba
167Wojcieszak, ., op. cit., s. 113.
169Ibidem, s. 489.
67
wnioskw o wiz w polskim konsulacie w Kaliningradzkie spada trzykrotnie w stosunku do
miesica przed wprowadzeniem opat. Podobna sytuacja miaa miejsce na Litwie171.
Wprowadzenie obowizku wizowego pomidzy Rzeczpospolit Polsk a Federacj
Rosyjsk znaczco utrudnio prowadzenie drobnego handlu przygranicznego, ktry wczeniej
by jednym ze sposobw ograniczania problemw spoeczno-ekonomicznych tego obszaru.
W zwizku z t sytuacj prowadzono negocjacje, aby zmieni niekorzystny stan
rzeczy. Pocztkowo chciano wprowadzi specjalny tryb przekraczania granic Polski i Litwy w
postaci maego ruchu granicznego. Jednake problem by w tym, i z wydzielonej strefy 30
kilometrw od granicy nie mieci si gwne miasto regionu Kaliningrad.
Polska i Litwa wsplnie z Federacj Rosyjsk postanowia w 2009 roku wystpi do
Komisji Europejskiej o wczenie caego Obwodu Kaliningradzkiego do strefy maego ruchu
granicznego. Poszerzona strefa miaa by podobna rwnie po stronie polskiej i litewskiej.
Ostatecznie Litwa wycofaa si z tego pomysu obawiajc si, i zbyt duy jej obszar zostaby
objty maym ruchem granicznym172.
W zwizku z powyszym Polska i Rosja postanowiy w kwietniu 2010 roku wystpi
do Unii Europejskiej z pomysem objcia caego Obwodu maym ruchem granicznym. Przy
wsparciu Niemiec zosta on zaakceptowany w 2011 r. przez UE. Wedug KE to rozwizanie
stanowi wyjtek niespotykany dotychczas w Europie. Jednak z powodu, i Obwd
Kaliningradzki stanowi take wyjtkow rol, przede wszystkim poprzez swoje pooenie w
granicach Unii, naley uzna takie rozwizanie, aby sztucznie nie dzieli tego obszaru. Po
zatwierdzeniu tego rozwizania przez Rad UE i Parlament Europejski, podpisano w
Moskwie w grudniu 2011 r. umow dwustronn. Umow ratyfikowano rok pniej i wesza w
ycie 27 lipca 2012 roku173.
Umowa zakada, i mieszkacy yjcy na terytorium Obwodu przynajmniej trzy lata,
mog uzyska specjaln przepustk od dwch do piciu lat za kwot 20 euro. Mog
przebywa miesic na terytorium objtym maym ruchem granicznym, jednak nie duej ni
90 dni w przecigu procza. Nie upowania ich do podejmowania pracy, czy te dziaalnoci
gospodarczej.
171Ibidem, s. 269.
172Ibidem, s. 270.
173Ibidem, s. 270.
68
Przekraczanie granicy jest moliwe jedynie przez wyznaczone przejcia ldowe.
Niestety, nie zdecydowano si na uwzgldnienie ruchu przez istniejce morskie przejcia
graniczne, co mogoby wpyn korzystnie na rozwj turystyki w lecie poprzez Zalew
Wilany i Zatok Gdask.
Obwd Kaliningradzki jest regionem, w ktrym moemy zaobserwowa problemy

dotyczce caej wspczesnej Rosji. S nimi trudna sytuacja ekonomiczna mieszkacw,
korupcja, niestabilna gospodarka, uzalenienia, przestpczo itp. Federacja Rosyjska dbajc
o swoje interesy obawia si rwnoczenie osabnicia wpyww wadzy centralnej w
Obwodzie.
Region ten sta si take istotnym obszarem ze wzgldu na stosunki wzajemne na linii
Moskwa Bruksela. Unia zdaje sobie sprawz konsekwencji rozszerzenia UE dla Obwodu
Kaliningradzkiego, przez co staraa si porozumie z Rosj w sprawie przyszoci enklawy.
Zarwno UE jak i FR zdaj sobie spraw, i s sobie potrzebni jako partnerzy. Skazuje ich to
na wspprac i pomaga w agodzeniu powstajcych sporw prowadzc do poszukiwania
kompromisw. Obwd Kaliningradzki zajmuje wyjtkowe miejsce we wzajemnych relacjach
przede wszystkim z powodu swojego pooenia. Sta si niejako obszarem eksperymentw
zarwno z jednej jak i z drugiej strony. Unia Europejska stara si wspiera ekonomicznie jego
rozwj oraz stabilizowa sytuacj w regionie, za Rosja prbuje nie dopuci do nadmiernego
usamodzielnienia si Kaliningradu. Moskwa wykorzystuje take enklaw rwnie do badania
moliwoci wsppracy z Uni.
Mimo e Obwd Kaliningradzki odgrywa wan rol we wzajemnych relacjach, uzna
mona, i nie jest to rola obecnie wiodca. Jest pewn platform pozwalajc na wiksz
wspprac w pewnych kwestiach i siln geopolityczn kart w rkach Kremla, jednak trzeba
podkreli, i wszystkie wane decyzje podejmowane s przez wadze centralne, ktre nie
dopuszcz do utraty wpywu na swoj enklaw. Pomimo to pozostaje on istotnym cznikiem
pomidzy Rosj a Uni i w sprzyjajcych warunkach moe doprowadzi do zacienienia
wzajemnej wsppracy.
Trudno wyobrazi sobie wspprac w kwestii Obwodu na arenie midzynarodowej
bez dziaa Unii, ktra odgrywa gwn rol w kontaktach z eksklaw. Gwnym problemem
ostatnich lat byo niejednoznaczne stanowisko Moskwy w wizji przyszoci regionu. Z jednej
strony Rosja deklarowaa otwarto na wspprac z Uni, czego przykadem moe by
pomys wykorzystania Kaliningradu jako regionu pilotaowego. Z drugiej za, Moskwa
69
wykazuje obawy o uniezalenienie si enklawy, ktre mogoby mie miejsce poprzez
zacienienie wsppracy obszaru z Uni Europejsk.
70
Rozdzia 5. Obwd Kaliningradzki a Polska
wsppraca transgraniczna.
Po wstpieniu do NATO pastw batyckich i Polski, a take rozszerzeniu Unii
Europejskiej o te pastwa, wsppraca transgraniczna w Europie batyckiej zyskaa
wyjtkowe znaczenie polityczne i geostrategiczne.
W samym Obwodzie Kaliningradzkim od kilku lat mona zaobserwowa wzrost
zainteresowania wyjazdami do pastw Unii, w zwizku z czym konsulaty Polski i Litwy w
Kaliningradzie byy zmuszone zwikszy liczb personelu oraz niezbdnego sprztu. Taka
wsppraca i przepyw ludnoci moe niewtpliwie korzystnie wpyn na stosunki pomidzy
pastwami w regionie. Porednio rwnie poprzez ludno lokaln, ktra otwiera si na
swoich ssiadw.
5.1. Pocztki i podstawa prawna wsppracy transgranicznej.
Wsppraca transgraniczna zostaa zdefiniowana przez instytucje europejskie ju w

1980 roku, w Europejskiej Konwencji Ramowej o Wsppracy Transgranicznej midzy
Wsplnotami i Wadzami Terytorialnymi. Tzw. Konwencja Madrycka okrela wspprac
transgraniczn jako: kade wsplnie podjte dziaanie majce na celu umocnienie i rozwj
ssiedzkich kontaktw midzy wsplnotami i wadzami terytorialnymi dwch lub wikszej
liczby umawiajcych si stron, jak rwnie zawarcie porozumie i przyjcie uzgodnie
koniecznych do realizacji takich zamierze174.
Taka wsppraca jest realizowana na rnych poziomach instytucjonalnych.
Wspprac transgraniczn reguluj wielostronne i dwustronne umowy midzynarodowe,
umowy na szczeblu regionalnym i lokalnym oraz akty prawa wewntrznego (konstytucja,
ustawy, rozporzdzenia).
Istnieje wiele umw midzynarodowych do ktrych przystpia Rzeczpospolita Polska
regulujcych to zagadnienie. Najwaniejsze z nich uchwalone przez UE i Rad Europy, ktre
daj podstaw do wsppracy transgranicznej ze wszystkimi pastwami ssiadujcymi, w tym
z Rosj poprzez Obwd Kaliningradzki to: wyej wymieniona Konwencja Madrycka z 1980r.
174Palmowski, T. Uwarunkowania i czynniki polsko-rosyjskiej wsppracy
transgranicznej, w: Pogranicze polsko-rosyjskie. Problemy wsppracy
transgranicznej z Obwodem Kaliningradzkim, Palmowski, T. (red.), Wydawnictwo
Bernardinum, Gdynia-Pelplin 2007, s. 32.
71
(Polska przystpia w 1993 r.), Europejska Karta Samorzdu Terytorialnego z 1985 roku,
Europejska Karta Regionw Granicznych i Transgranicznych z 1995 r. (wczeniej od 1981 r.
Europejska Karta Regionw Przygranicznych) oraz Europejska Karta Samorzdu
Regionalnego z 1997 roku175.
Konwencja Madrycka odegraa istotn rol w aktywizacji wsppracy transgranicznej
w Europie. Bya umow o charakterze politycznym, jednak zawarto w niej oprcz
wytycznych zasad wsppracy, take wzory i schematy umw zawieranych midzy
pastwami i organami terytorialnymi odnoszcymi si do wsppracy transgranicznej.
Europejska Karta Samorzdu Terytorialnego zawieraa obszar dziaalnoci
samorzdw terytorialnych i wyznaczaa standardy wsppracy midzy podmiotami
lokalnymi przygranicznymi. Jako bardzo wany czynnik takiej wsppracy, przyczyniajcej
si do ksztatowania postaw demokratycznych, uznano miejscowe spoecznoci.
Europejska Karta Regionw Przygranicznych proponowaa reguy dziaa w ramach
wsppracy transgranicznej. Okrelaa ona cele, do ktrych realizacji powinny dy pastwa,
aby przyczyni si do rozwoju regionw przygranicznych. Jednym z gwnych celw byo
przezwycianie charakteru granic jako czego co dzieli na rzecz pomostu i miejsca spotka
ludnoci lokalnej. Innymi celami byo m.in. stworzenie podstaw prawnych dla wsppracy
transgranicznej na zasadach partnerstwa, ujednolicenie zagospodarowania przestrzennego
oraz planowanie inwestycji w skali Europy, zwracano rwnie uwag na ograniczenie rnic
gospodarczych i infrastrukturalnych. Po zmianie nazwy na Europejsk Kart Regionw
Granicznych i Transgranicznych zwrcono te uwag na now sytuacj geopolityczn w
Europie po rozpadzie Zwizku Radzieckiego.
Europejska Karta Samorzdu Regionalnego zawiera zasady, jakimi powinno si
kierowa pastwo zdecentralizowane rzdzone w oparciu o samorzd terytorialny. Do tych
zasad naley m.in. zasada konstytucyjnego zapewnienia obywatelom prawa do sprawowania
wadzy lokalnej i regionalnej oraz ich suwerennoci w decyzjach, zasada subsydiarnoci,
posiadania wasnego budetu przez wadze lokalne, zasada wolnoci stowarzysze i
demokracji (mimo rnic w ksztacie struktury pastwa przynajmniej jeden organ powinien
by wybierany w wyborach powszechnych). Wedug tej Karty wszystkie publiczne kwestie
dotyczce interesw mieszkacw powinny by w gestii administracji lokalnej.
175Ibidem, s. 32.
72
Oprcz umw wielostronnych podpisanych przez Polsk, wsppraca transgraniczna
prowadzona jest rwnie przez porozumienia dwustronne dotyczce wsppracy
transgranicznej i midzyregionalnej.
Jednymi z pierwszych dokumentw stanowicych podstaw prawn wsppracy
transgranicznej na linii Rosja Polska byy te zawarte wkrtce po rozpadzie ZSRR. Nale
do nich: Traktat midzy Rzeczpospolit Polsk a Federacj Rosyjsk o przyjaznej i
dobrossiedzkiej wsppracy, z maja 1992 roku; Porozumienie midzy Rzdem
Rzeczpospolitej Polskiej a Rzdem Federacji Rosyjskiej o wsppracy pnocno-wschodnich
wojewdztw RP i Obwodu Kaliningradzkiego FR rwnie z maja 1992; Umowa midzy
Rzdem Rzeczpospolitej Polskiej a Rzdem Federacji Rosyjskiej o wsppracy
transgranicznej, z padziernika 1992 r.; Porozumienie midzy Rzdem Rzeczpospolitej
Polskiej a Rzdem Federacji Rosyjskiej o wsppracy regionw Rzeczpospolitej Polskiej z
Regionem Sankt Petersburga, take z padziernika 1992 r.176 To ostatnie porozumienie nie
dotyczy naszego obszaru zainteresowa.
Traktat o przyjaznej i dobrossiedzkiej wsppracy jest podstaw kontaktw polsko-
rosyjskich. Stwarza fundamenty do kooperacji w caym regionie wsplnej granicy, mwi o
stworzeniu bezporednich relacji pomidzy jednostkami administracyjno-terytorialnymi
Polski i Rosji. Pomaga on rwnie rozwija wspprac pnocno-wschodnich wojewdztw
Rzeczpospolitej z Obwodem Kaliningradzkim. Zawiera rwnie zobowizania do
zwikszenia liczby przej granicznych oraz usprawnienia kontroli na granicach.
Wanym organem odpowiedzialnym za koordynacj i stymulowanie wsppracy
transgranicznej pomidzy Polsk a Obwodem Kaliningradzkim jest Polsko-Rosyjska Rada ds.
Wsppracy Regionw Pnocnych RP z Obwodem Kaliningradzkim FR. Rada zostaa
powoana w czerwcu 1993 r. na podstawie porozumienia z 1992 roku. Pierwsze posiedzenie
miao miejsce w padzierniku 1994 r. Jest ona organem roboczym, ktry do rozwizywania
problemw utworzy wiele komisji, m.in. komisje do spraw przej granicznych, transportu i
eglugi, finansw, przemysu i handlu, ochrony rodowiska, turystyki, energetyki itd.177.
Rada stara si wpywa na wzrost skutecznoci wsppracy transgranicznej oraz
rozwizuje problemy z tym zwizane. Wyznacza rwnie nowe kierunki dziaa i projekty
nowych porozumie dwustronnych. Rada zbiera si na spotkaniach celem omwienia
176Ibidem, s. 34.
177Ibidem, s. 41, 42.
73
biecych spraw i poszukiwania rozwiza. Trudno jednoznacznie oceni jej wpyw, gdy
skada si z ogromnej liczby komisji, ktrych obszar zainteresowania jest ogromny.
Podejmowane przez Rad zagadnienia dotyczyy najwaniejszych problemw
koniecznych dla rozwoju wsppracy transgranicznej, staa si ona polem kooperacji
pomidzy podmiotami lokalnymi, regionalnymi oraz wadz centraln. Nie udao si wykona
wszystkich postanowie, jednak jednym z najwaniejszych jej osigni uwaa si rozwj
przej granicznych.
5.2. Euroregiony.
Obecna globalizacja i zanikanie tradycyjnej roli granic prowadzi do nowych

rozwiza i zacienienia wsppracy pomidzy regionami ssiadujcych ze sob pastw.
Pomys wsppracy transgranicznej w obecnej formie powsta i rozwin si w Europie
Zachodniej, gdzie do takich procesw dochodzio ju wczeniej. Zauwaono zrnicowanie
ssiadujcych ze sob terenw na ktre wpywaa odmienna sytuacja polityczno-prawna, a w
konsekwencji gospodarcza. W okresie, gdy Europa dya do integracji postanowiono
ograniczy te negatywne zjawiska i w ten sposb powstawaa koncepcja wsppracy
transgranicznej w ramach euroregionw.
Euroregion, inaczej zwany regionem transgranicznym, jest obszarem przekraczajcym
co najmniej jedn granic pastwow i stanowicy sum co najmniej dwu przestrzeni
spoeczno-gospodarczych o policentrycznym sposobie organizacji178.
Warto wspomnie, i pocztkowo w Polsce obawiano si idei euroregionw. Nie
rozumiano istoty i celw tego projektu i utosamiano je z utworzeniem odrbnych,
autonomicznych struktur ponadpastwowych uderzajcych w niezaleno pastwa.
Obawiano si rwnie przewagi bogatych Niemiec we wsplnych strukturach
euroregionalnych. Sam pomys euroregionw wywoa dyskusje na temat jego celowoci179.
Po rozwianiu wtpliwoci i dostrzeeniu korzyci jakie za sob nios euroregiony,
stay si one wanym elementem polskiej polityki zagranicznej, kontynuowanej przez kolejne
178Zyblikiewicz, L. W., Regionalizm, [w:] Zarys wspczesnych stosunkw

midzyanrodowych, pod red. E. Cziomera, L.W. Zyblikiewicza, Warszawa 2006, s.
304-315.
179Modzelewski, W., T., Polska Obwd Kaliningradzki FR. Polityczne

uwarunkowania wsppracy transgranicznej, Pracownia Wydawnicza Elset,
Olsztyn 2006, s. 63.
74
wadze. W 1997 r. minister spraw zagranicznych RP Dariusz Rosati mwic o
najistotniejszych zadaniach polskiej polityki zagranicznej powiedzia: Wspieramy
dziaalno euroregionw z udziaem strony polskiej, dc przy tym do objcia t
wspprac nowych pastw naszego regionu oraz w wikszym zakresie wykorzystujc
moliwoci pomocy ze strony Unii Europejskiej180.
W realizacj polityki zagranicznej wczya si obok wadz centralnych, administracja
lokalna oraz spoeczestwo w postaci rnorodnych form aktywnoci. Euroregiony mona
traktowa jako instrument decentralizacji angaujcy spoecznoci lokalne, przede wszystkim
zamieszkujce tereny przygraniczne. Dziki temu moe postpowa rozwj kontaktw
transgranicznych pomidzy instytucjami pozarzdowymi, lokalnymi organizacjami
gospodarczymi i spoecznymi, przedsibiorstwami, czy nawet instytucjami kulturowymi.
Pomaga to w uwiadamianiu spoeczestwa, i wsppraca taka moe nie za sob rozlege
korzyci dla regionw.
Obecnie istniej cztery euroregiony w ktrych stronami jest Rzeczpospolita Polska
oraz Federacja Rosyjska w postaci Obwodu Kaliningradzkiego. S nimi euroregiony Batyk
(1998 r.), Niemen (1997 r.), yna/awa (2003 r.) oraz Szeszupa (2003 r.)181.
Najstarszym z nich jest Euroregion Niemien, ktry zosta stworzony, aby poprawi
poziom ycia spoecznoci lokalnej pogranicza. Naley do niego oprcz Polski i Rosji
Biaoru oraz Litwa. Pocztkowo powsta na mocy podpisania polsko-litewsko-biaoruskiego
Porozumienia o utworzeniu Zwizku Transgranicznego Euroregionu Niemien w 1997 roku.
Rok pniej powikszono go o wojewdztwo biaostockie, w 1999 o region wileski, za w
2000 r. doczy do niego Obwd Kaliningradzki w postaci rejonu czernichowskiego182.
Obszar tego euroregionu posiada wyjtkowy zwizek z Morzem Batyckim i ochron
jego wd. Region ten obejmuje ujcie rzeki Niemien, ktre znajduje si na pograniczu
litewsko-rosyjskim, do morza, za cz dorzeczy ley na terytorium Polski, Litwy i
Biaorusi.
Dziaania w obrbie Euroregionu Niemen pokrywaj si z Euroregionem Batyk,
ktry rwnie dziaa w regionie Morza Batyckiego. Powsta on w 1998 roku i naley do
jednego z najwikszych euroregionw. W jego obszarze znajduj si regiony takich pastw
180 Ibidem, s. 64.
181 Central European Service for Cross-border Initiatives CESCI.

http://www.cesci-net.eu/euroregions-PL [dostp: 10.09.2015 r.]
75
jak Dania, Litwa, Polska, Rosja oraz Szwecja, do 2006 roku take otwa. W ramach
Euroregionu Batyk postpuje wsppraca zwizana z kwestiami ochrony rodowiska,
zasobw morza, komunikacji, gospodarki oraz rozwoju miast nadmorskich. Szczeglnie due
znaczenie ma wsppraca miast nadmorskich w zakresie ochrony rodowiska i rozbudowy
komunikacji, co pozwala na rozwj turystyki oraz uatwia dostp do pracy inowych rynkw
zbytu. Powanym wyzwaniem jest zrwnowaenie rozwoju regionw nalecych do pastw,
o drastycznie rnym poziomie cywilizacyjnym183.
Mapa 9. Euroregion Niemien rdo: : Euroregiony na granicach Polski 2007 r.

http://wroclaw.stat.gov.pl/euroregiony-na-granicach-polski-2007-202/spis-wykresow-map-i-kartogramow-203/
[dostp: 10.09.2015 r.]
W ramach Euroregionu Batyk zorganizowano wiele konferencji dotyczcych

kwestii Obwodu Kaliningradzkiego. Na przykad w 2004 roku w Kaliningradzkie odbya si
pod nazw Regiony przygraniczne: Obwd Kaliningradzki region wsppracy Rosji i Unii
Europejskiej. Do uczestnikw spotkania naleeli przedstawiciele wadz federalnych i
regionalnych, organizacji spoecznych oraz ludzi z krgw biznesowych. Omawiali oni
projekt, ktry braby pod uwag integracj strategii rozwoju spoeczno-gospodarczego
Obwodu ze strategi UE. Projekt by realizowany w ramach programu TACIS Wsppraca
183Euroregiony na granicach Polski 2007. Urzd Statystyczny we Wrocawiu. s.

25, 167. http://wroclaw.stat.gov.pl/euroregiony-na-granicach-polski-2007-202/
[dostp:10.09.2015 r.]
76
przygranicza i by on pierwszym realizowanym na terytorium enklawy, przy wsppracy
Polski, Litwy oraz Rosji184.
Kolejn inicjatyw tego euroregionu bya konferencja odnonie przyszoci
wsppracy przygranicznej Obwodu Kaliningradzkiego z pastwami ssiadujcymi, a wic
Polsk i Litw. Miaa ona miejsce 2006 roku i dotyczya przeksztacenia euroregionu w
obszar zrwnowaonego rozwoju gospodarczego i stworzenie odpowiednich warunkw
materialnych i spoecznych dla mieszkacw enklawy, porwnywalnych z warunkami ycia
w regionach przygranicznych pastw ssiadujcych185.
Euroregion Batyk naley do jednych z aktywniejszych tego typu przedsiwzi.
Organizowa rwnie inne spotkania i konferencje, poruszajce wane kwestie dla rozwoju
regionu. Oprcz istotnych zagadnie ekonomicznych i spoecznych, nie pomijano rwnie
wsppracy kulturalnej i w ramach poprawy owiaty.
Mapa 10. Euroregion Batyk. rdo: : Euroregiony na granicach Polski 2007 r.

[dostp: 10.09.2015 r.]
185Ibidem, s. 661.
77
Kolejnym regionem jest Euroregion yna-awa, czy on regiony znajdujce si na
przygraniczu polsko-rosyjskim. Do jego celw naley m.in. utrzymanie i rozwijanie
dobrossiedzkiej wsppracy, wspieranie rozwoju przedsibiorczoci, denie do wyrwnania
standardw ycia mieszkacw, rozwj samorzdw, rozwizywanie problemw
ekologicznych na tym obszarze. Ponadto wspprace w dziedzinie transportu, komunikacji,
cznoci i bezpieczestwa publicznego, kultury, owiaty i sportu, take rozwj turystyki oraz
usprawnienie ruchu granicznego186.
Do najwaniejszych inicjatyw podejmowanych przez ten euroregion nale dziaania
na rzecz uruchomienia midzynarodowego przejcia granicznego dla ruchu turystycznego na
rzece ynie, dziaania na rzecz aktywizacji poczenia kolejowego Bagrationowsk
Bartoszyce, wsppraca w opracowywaniu Planw Operacyjnych na przyszo.187
Mapa 11. Euroregion yna-awa. rdo: Euroregiony na granicach Polski 2007 r.

[dostp: 10.09.2015 r.]
Ostatnim ju omawianym euroregionem jest Szeszupa. Zosta utworzony w 2003

roku i skada si z obszarw znajdujcych si w granicach Litwy, Polski, Obwodu
Kaliningradzkiego oraz Szwecji. Projekty dotyczce Kaliningradu dotyczyy m.in. budowy
186Euroregiony na granicach Polski 2007. s. 25, 165.
187Ibidem, s. 166.
78
cieek rowerowych, systemw zaopatrzenia w wod i odprowadzania ciekw, a take
alternatywnych rde energii188.
Ze wzgldu na fakt, i inicjatywa ta skada si jedynie z dwch polskich regionw, a w
gwnej mierze dotyczy wsppracy rosyjsko-litewskiej, trudno jednoznacznie oceni efekty
tych dziaa i wpyw na polskie pogranicze. Rwnie dostp do informacji o dziaaniach
regionu jest ograniczony, poprzez brak podstawowych danych na oficjalnej stronie
internetowej Euroregionu Szeszupa, gdzie wicej informacji moemy znale jedynie w
jzyku litewskim189.
Mapa 12. Euroregion Szeszupa. rdo: Oficjalna strona internetowa regionu. http://euro.sesupe.lt/index.php
[dostp: 10.09.2015 r.]
Podstawowym motywem wsppracy w ramach euroregionw jest wpywanie na

rozwj gospodarczo-spoeczny na ich obszarze. Ma to na celu popraw warunkw ycia
mieszkacw euroregionw oraz wyrwnywanie rnic midzy przygranicznymi regionami,
ktre spowodowane s histori, innymi systemami politycznymi, czy czynnikami
kulturowymi. Dziki sposobnoci dostpu do rodkw unijnych moliwa jest realizacja
projektw transgranicznych.
Wsppraca w tym zakresie pozwala na nawizywanie nowych kontaktw midzy
spoecznociami oraz lokalnymi samorzdami w celu lepszej realizacji celw korzystnych dla
189http://euro.sesupe.lt/ [dostp: 10.09.2015 r.]
79
kadej ze stron. Tworzenie struktur euroregionalnych pozwala na integracje na poziomie
lokalnym oraz transgranicznym ludnoci tam zamieszkujcej.
Gwnym celem dugofalowym euroregionw jest wzrost wiadomoci spoecznoci
lokalnych oraz rozwj kontaktw midzyludzkich. Umoliwia to zacienianie wizi na
wsplnych pograniczach oraz moe wpyn korzystnie na rozwj spoeczno-ekonomiczny
tych regionw, a take wiksz wiadomo wsplnej odpowiedzialnoci w takich
dziedzinach jak ochrona rodowiska. Umoliwia to rwnie wspprac naukow oraz
dzielenie si dowiadczeniami w funkcjonowaniu samorzdw lokalnych.
5.3. Programy wsparcia wsppracy transgranicznej w regionach na

pograniczu polsko-rosyjskim.
Jednym z waniejszych instrumentw wsparcia wsppracy transgranicznej by

program Phare. By to jeden z przedakcesyjnych instrumentw, z ktrego rodki
przekazywane byy na rozwj pastw Europy rodkowo-Wschodniej. W latach 2000-2003
Polska bya najwikszym beneficjentem tego programu. W 1994 roku z inicjatywy
Parlamentu Europejskiego w ramach tego programu utworzono Program Wsppracy
Przygranicznej CBC i a jedn czwart ze rodkw przeznaczono na wspprace
przygraniczn midzy krajami Europy rodkowo-Wschodniej a ssiednimi pastwami UE190.
W obrbie programu Phare stworzono rwnie program Phare Taxis, majcy na celu
wsparcie wsppracy pomidzy regionami przygranicznymi pastw nalecych do Wsplnoty
Niepodlegych Pastw oraz krajw Europy rodkowo-Wschodniej. Mogy one take
korzysta z Funduszu Maych Projektw Phare CBC, z ktrego w znacznej mierze korzystay
euroregiony realizujc mae projektu. Najwiksz ilo projektw realizowanych w ramach
tego programu wykona Euroregion Batyk, za zaraz za nim Euroregion Niemen191.
Euroregion Batyk charakteryzowa si ogromn liczb projektw
przeprowadzanych w ramach dwustronnych inicjatyw pomidzy Polsk a Obwodem
Kaliningradzkim. W ponad poowie przypadkw to wanie Rosjanie byli beneficjentami
Programu Phare w tym regionie. Najwiksze korzyci pyny do jednostek samorzdu
terytorialnego wojewdztwa pomorskiego i warmisko-mazurskiego, ale take wiele rodkw
190Gomka, K., Wsppraca transgraniczna Polski z Republik Ukrainy,

Republik Biaorusi i Obwodem Kaliningradzkim Federacji Rosyjskiej,
Wydawnictwo Naukowe Semper, Warszawa 2010 r., s. 127.
191Ibidem, s. 128.
80
pyno do organizacji pozarzdowych oraz szk i organizacji kulturalnych. We wsppracy z
Obwodem Kaliningradzkim wan rol odgryway przedsiwzicia skierowane do dzieci i
modziey oraz te zwizane z turystyk, co pozwala twierdzi, i kultura moe by pomostem
czcym ludno rosyjsk i polsk192.
Rozwj wsppracy kulturalnej przyczyni si do zwikszania wiadomoci
spoeczestw oraz pozwala przeamywa stereotypy. Te motywy byy rwnie wanymi
pobudkami wsppracy w ramach innych euroregionw.
W ramach Euroregionu Niemen najwicej przedsiwzi byo realizowanych ze
stron litewsk ponad poowa, za w okoo jednej czwartej projektw brali udzia
przedstawiciele Obwodu Kaliningradzkiego. Dziaania podejmowane ze stron rosyjsk
dotyczyy gwnie wymiany kulturalnej i turystyki, a take zagadnie lokalnej demokracji i
samorzdu193.
Niestety trzeba przyzna, i pocztkowo pojawiy si problemy z wykorzystaniem
funduszy przekazywanych w ramach instrumentw przedakcesyjnych. Sabe przygotowanie
instytucjonalno-administracyjne byo istotn przeszkod w realizacji programw
pomocowych, rwnie brak odpowiednich rodkw na wspfinansowanie projektw przez
polskie struktury regionalne i samorzdowe. Poprzez kiepskie przegotowanie merytoryczne,
zarzdzanie funduszami jak m.in. Phare byo w znacznym stopniu ograniczone194.
Kolejnym instrumentem unijnym majcym wpyw na rozwj regionw
przygranicznych bya inicjatywa wsplnotowa Interreg III (Wsppraca transeuropejska na
rzecz harmonijnego i zrwnowaonego rozwoju terytorium europejskiego na lata 2000-2006.
Skadaa si ona z trzech komponentw. Pierwszy z nich komponent A wiza si ze
wspprac transgraniczn i mia na celu promocj zintegrowanego rozwoju regionalnego
midzy ssiadujcymi regionami przygranicznymi, dotyczy take granic zewntrznych oraz
niektrych granic morskich. Z kolei drugi B by zwizany z zagadnieniami szerszej
wsppracy transnarodowej, ktra przyczynia si do skoordynowanej integracji terytorialnej
192Ibidem, s. 136, 137.
193Ibidem, s. 134, 135.
194Kisiel-owczyc, A., B., Rola i zakres funduszy przedakcesyjnych Unii

Europejskiej: Phare, Ispa i Sapard w procesach dostosowawczych nowych krajw
czonkowskich na przykadzie Polski, w: Wsppraca transgraniczna Polski z
krajami batyckimi, Biaorusi i Rosj-Obwd Kaliningradzki, w warunkach
integracji z Uni Europejsk, Biekowski W., Grabowiecki, J., Wnorowski, H.,
(red.), Wydawnictwo Uniwersytetu w Biaymstoku, Biaystok 2003, s. 296.
81
w caej Unii. Ostatni komponent C dotyczy wsppracy midzyregionalnej w skali
europejskiej majcej na celu zwikszenie skutecznoci polityk i narzdzi rozwoju
regionalnego i spjnoci195.
rodki na realizacj Interreg III pochodziy z Europejskiego Funduszu Rozwoju
Regionalnego. Polska przystpia do inicjatywy Interreg III A w 2004 roku, gdy zostaa
czonkiem UE. Na wschodniej granicy Polski, w ramach komponentu A wsparcie dostay dwa
programy. Jeden dotyczy Polski, Litwy i Obwodu Kaliningradzkiego (Rosji), za drugi:
Polski, Biaorusi i Ukrainy. Program Ssiedztwa Polska-Litwa-Federacja Rosyjska Interreg III
A/Tacis CBC dotyczy rozwoju gospodarczego regionu, zwikszenia bezpieczestwa na
granicach oraz integracji spoeczno-kulturalnej196.
Wzrost konkurencyjnoci oraz produkcyjnoci, obszaru objtego programem, poprzez
rozwj infrastruktury transgranicznej oraz wsppracy gospodarczej i naukowo-
technologicznej byy gwnymi priorytetami Interreg III A dla tego regionu. Kolejne
dotyczce integracji mieszkacw zamieszkujcych tereny przygraniczne miay za cel
dostosowanie zasobw ludzkich do sprostania konkurencji rynkowej, a ponadto stworzenie
moliwoci dla powstawania nowych miejsc pracy. Konieczne do tego byy inwestycje w
zasoby ludzkie, szkolenia i system edukacji, poprzez m.in. wspprac orodkw naukowo-
badawczych197.
Wsppraca w ramach inicjatywy Interreg III B prowadzona bya w programie Region
Morza Batyckiego (ang. BSR) na lata 2004-2006. Dla tego programu zaplanowano trzy
priorytety. Pierwszym byo wspieranie dziaa na rzecz rozwoju przestrzennego w odniesieniu
do okrelonych regionw i sektorw. Dziaania odbyway si poprzez pomoc w
opracowywaniu wsplnych strategii i planw dziaania dla makroregionw, promocja
zrwnowaonego rozwoju przestrzennego oraz obszarw przybrzenych, wysp i innych
obszarw szczeglnych. Drugim priorytetem bya promocja struktur terytorialnych
wspierajcych zrwnowaony rozwj Regionu Morza Batyckiego. Postanowiono wspiera
195Proniewski, M., Programowanie rozwoju regionw przygranicznych Polski-

Litwy-Rosji (Obwd Kaliningradzki) w ramach Inicjatywy Wsplnotowej INTERREG
III A/TACIS, w: Wsppraca transgraniczna Polski z krajami batyckimi, Biaorusi
i Rosj-Obwd Kaliningradzki, w warunkach integracji z Uni Europejsk,
Biekowski W., Grabowiecki, J., Wnorowski, H., (red.), Wydawnictwo Uniwersytetu
w Biaymstoku, Biaystok 2003, s. 313.
196Gomka, op. cit., s. 138, 139.
197Sawicki, op. cit., s. 665, 666.
82
struktury osadnicze, tworzy poczenia komunikacyjne dla poprawy integracji przestrzennej
oraz poprawi zarzdzanie dziedzictwem kulturowym i przyrodniczym oraz zasobami
naturalnymi. Ostatni priorytet dotyczy wspierania procesu tworzenia instytucji oraz
umacniania transnarodowego rozwoju przestrzennego198.
Powstao take wiele porednich programw jak program Seagull II, ktry by
uzupenieniem wspdziaania polskich gmin z rosyjskimi dla Euroregionu Batyk.
Zawiera si on w inicjatywie Interreg III B BSR i mia za zadanie przygotowanie regionw
czonkowskich do wdroenia Wsplnego Programu Rozwoju przez instytucjonalne
wzmocnienie euroregionu oraz organizacje tzw. sieci referencyjnych wok terenw
innowacji, obszarw wiejskich, turystyki, infrastruktury transportowej, spoeczestwa oraz
zagroe rodowiskowych enklawy199.
Cay program Ssiedztwa Interreg III dotyczcy wsppracy transgranicznej na linii
Polska-Litwa-Rosja (Obwd Kaliningradzki) posiada budet wynoszcy 58,2 mln euro z
czego a 46 mln euro to rodki unijne200.
Kontynuacj programw wsppracy transgranicznej, transnarodowej i
midzyregionalnej w ramach Inicjatywy Wsplnotowej Interreg III bya Europejska
Wsppraca Terytorialna w latach 2007-2013. Miaa ona za zadanie wspiera wspprac
pomidzy euroregionami, suy promocji oraz wykonywaniu wsplnych projektw
midzynarodowych na terytorium caej UE. Za na zewntrznych granicach Unii wsppraca
bya wspierana ze rodkw Europejskiego Instrumentu Ssiedztwa i Partnerstwa. W jej
ramach wykonano Program Polska-Litwa-Federacja Rosyjska, ktry mia za zadanie
poszerzy wspprac i rozwj w dziedzinie potencjau ekonomicznego i rodowiskowego,
poprawi kontakty midzyludzkie i midzyinstytucjonalne oraz wsparcie techniczne.
Skupiono si w nim na kwestiach komunikacji i transportu, turystyki, zrwnowaonego
wykorzystania rodowiska, rozwoju przedsibiorczoci oraz edukacji. Program Polska-Litwa-
FR (Obwd Kaliningradzki) by najistotniejszym w tym czasie instrumentem wsppracy
obszaru przygranicznego Polski i Federacji Rosyjskiej.201.
198Palmowski, Pogranicze(...), op. cit., s. 69.
199Gomka, op. cit., s. 146.
200Portal Komisji Europejskiej, Polityka Regionalna.

http://ec.europa.eu/regional_policy/pl/atlas/programmes/2000-
2006/european/interreg-iii-neighbourhood-programme-lithuania-poland-
kaliningrad [dostp: 17.09.2015 r.]
83
Europejski Instrument Partnerstwa i Ssiedztwa by czci Programu Transnarodowej
Wsppracy w Regionie Morza Batyckiego na lata 2007-2013. Priorytety odnoszce si do
tego programu to krzewienie innowacyjnoci w regionie Morza Batyckiego, poprawa
dostpnoci zewntrznej i wewntrznej, zarzdzanie zasobami morskimi oraz promowanie
atrakcyjnoci i konkurencyjnoci miast i regionw z tego obszaru202.
Jednym z dodatkowych programw wspomagajcych wspprac transgraniczn by
Norweski Mechanizm Finansowy pochodzcy z krajw EFTA (Europejskie Stowarzyszenie
Wolnego Handlu). Beneficjentami tego programu byy m.in. Euroregion Batyk oraz
Niemen. Bya to kolejna okazja, aby zacieni wspprac transgraniczn pomidzy
wojewdztwami pnocno-wschodniej Polski a Obwodem Kaliningradzkim203.
cznie ze rodkw unijnych obszar Obwodu Kaliningradzkiego w latach 1991-2006
otrzyma wsparcie w wysokoci ok. 100 mln euro. W perspektywie 2007-2013 przewidziano
na ten cel ok. 50 mln euro. Wsparcie UE dla rosyjskiej enklawy dotyczy przede wszystkim
ochrony rodowiska (budowy oczyszczalni ciekw, monitoring zanieczyszcze), rozwoju
infrastruktury granicznej, rozwoju maej i redniej przedsibiorczoci, zwikszenia
energooszczdnoci i efektywnoci, suby zdrowia, zwikszenia potencjay administracji
Obwodu oraz wsppracy akademickiej204.
5.4. Wpyw maego ruchu granicznego i wsppracy transgranicznej

na opinie mieszkacw regionw przygranicznych.
May ruch graniczny jest inicjatyw, w ramach ktrej umoliwiono znacznie

atwiejsze przekraczanie granicy przez mieszkacw obszarw przygranicznych. Polska na
podstawie umw dwustronnych wprowadzia may ruch graniczny dla pastw takich jak:
Niemcy, Czechy, Sowacja (po przystpieniu do strefy Schengen w 2007 r. zniesiono kontrole
na granicach z tymi pastwami), Ukraina, Biaoru oraz Rosja.
201Palmowski, Pogranicze(...), op. cit., s. 70, 71.
202Ibidem, s. 71, 72.
203Gomka, op. cit., s. 150-154.
204Rogoa J., Wierzbowska-Miazga A., Winiewska I., Wyspa na uwizi.

Kaliningrad midzy Moskw a UE., Orodek Studiw Wschodnich im. Marka
Karpia, Warszawa 2012., s. 60.
84
Jeli chodzi o may ruch graniczny z Obwodem Kaliningradzkim, to powsta on na
mocy Umowy midzy Rzdem Rzeczypospolitej Polskiej a Rzdem Federacji Rosyjskiej o
zasadach maego ruchu granicznego, podpisanej w Moskwie dnia 14 grudnia 2011 r.,
ratyfikowanej w marcu 2012 r. W ramach tego porozumienia moliwe jest regularne
przekraczanie granicy pomidzy Rzeczpospolit a Obwodem Kaliningradzkim przez
mieszkacw strefy przygranicznej. Mog oni przebywa w ssiednim pastwie ze wzgldw
ekonomicznych (nie uznanych za dziaalno zarobkow), spoecznych, kulturalnych lub
rodzinnych. Dziki maemu ruchowi granicznemu umoliwiono wielokrotne przekraczanie
granicy z Obwodem Kaliningradzkim na podstawie zezwole przez obywateli Polski,
zamieszkujcymi obszar przygraniczny. Analogicznie dla mieszkacw Obwodu moliwe jest
przekraczanie granicy z Polsk i przebywanie na wyznaczonym terytorium Polski. Umowa ta
zezwala na pobyt w obcym pastwie na okres 30 dni, z tym e czas ten nie moe przekroczy
90 dni w przecigu szeciu miesicy205.
Mapa 13. Obszar objty maym ruchem granicznym., rdo: http://www.wm.strazgraniczna.pl/index.php/94-

wmosg-linki-graficzne/440-mrg [dostp: 17.09.2015 r.]
Jednym z gwnych celw wszystkich programw pomocowych i inicjatyw

podejmowanych przez rozmaite organy poczwszy od struktur europejskich skoczywszy na
205Umowa midzy Rzdem Rzeczypospolitej Polskiej a Rzdem Federacji
Rosyjskiej o zasadach maego ruchu granicznego, podpisana w Moskwie dnia 14
grudnia 2011 r. http://isap.sejm.gov.pl/DetailsServlet?id=WDU20120000814
[dostp: 17.09.2015 r.]
85
dziaaniach samorzdowych, bya poprawa stosunkw midzyludzkich, zanik stereotypw
pomidzy graniczcymi ze sob narodowociami oraz wiksza integracja i kooperacja w
obrbie obszarw przygranicznych. Wszystkie euroregiony i ich powstanie miao za zadanie
zbliy spoecznoci oddzielone od siebie granicami, nie tylko tymi fizycznymi
pastwowymi, ale rwnie mentalnymi. Inicjatywy te miay stworzy podstaw rozwoju
wsppracy oraz rozwiniciu kontaktw midzyludzkich. Taki sam cel miaa take umowa o
maym ruchu granicznym pomidzy Rzeczpospolit Polsk a Federacj Rosyjsk. Na ile to
zadanie okazao si skuteczne czciowo daje nam odpowied rozmowa z mieszkacami tych
regionw.
W tym celu pod koniec 2013 roku pojawi si raport z badania opinii publicznej wrd
mieszkacw powiatw objtych maym ruchem granicznym o tytule May ruch w dobrym
kierunku. Badania przeprowadzono w sierpniu i wrzeniu 2013 roku, jednake w raporcie
znajduj si rwnie wyniki oglnopolskiego badania dotyczcego stosunkw polsko-
rosyjskich zorganizowanego we wrzeniu 2012 roku na zlecenie Centrum Polsko-Rosyjskiego
Dialogu i Porozumienia206.
Wnioski z wyej wymienionego raportu wskazuj na to, i ruch odbywa si w
wikszoci jednostronnie. Zanotowano znaczny wzrost liczby ludnoci rosyjskiej
odwiedzajcej Polsk, za w drug stron ruch ten jest znikomy.Na gwne przyczyny takiego
stanu rzeczy wskazuje si ograniczenia instytucjonalne Polacy posiadaj moliwo
wyrobienia odpowiednich, koniecznych do przekroczenia granicy, dokumentw jedynie w
Gdasku, gdzie znajduje si najbliszy konsulat rosyjski. Dla mieszkacw z rejonw
pnocno-wschodnich jest to znaczne utrudnienie. Ponadto naley zwrci uwag na fakt, i
regiony objte tym programem po stronie polskiej to w wikszoci mniej zamone tereny, o
sporym bezrobociu, co nie sprzyja w prowadzeniu turystyki.
Ze strony Rosjan sprawa ma si inaczej, przede wszystkim ze wzgldu na atrakcyjne
ceny oraz jako produktw oferowanych po polskiej stronie granicy. Przyjedaj oni
gwnie na zakupy, jako konsumenci, korzystajc przy tym z usug kawiarni, restauracji,
hoteli, gwnie w wikszych miastach jak Olsztyn czy w Trjmiecie. Zachca ich do tego
bogata oferta turystyczna Mazur i okolic nadmorskich. Za wrd Polakw panuje
przewiadczenie, i nie odnajd oni podobnych atrakcji po stronie rosyjskiej.
206May ruch w dobrym kierunku. Raport z badania opinii publicznej wrd

mieszkacw powiatw objtych Maym Ruchem Granicznym. Centrum Polsko-
Rosyjskiego Dialogu i Porozumienia. Warszawa 2013. s. 4.
86
Badania pokazuj, e a 83% respondentw dowiadczyo obecnoci ludnoci
rosyjskiej, w taki czy inny sposb, w cigu ostatniego miesica. Znaczna wikszo widziaa
samochody z rosyjsk rejestracj bd spotkaa goci z Rosji np. w sklepie, czy restauracji
(odpowiednio 72 i 70%). Jedynie 22% miao okazje rozmawia z Rosjanami, za co nie
napawa optymizmem tylko ok. 8 % zetkno si z nimi w ramach wsppracy biznesowej207.
W rozmowach z ankieterami mona sysze gosy, i Rosjanie przyjedajcy do
Polski to gwnie osoby zamone. Mona spotka du liczb luksusowych aut z rejestracj
rosyjsk. Powstay rwnie firmy specjalizujce si w organizowaniu przyjazdw z
Kaliningradu do galerii handlowej w Gdasku. W okolicznych miejscowociach, w sklepach,
restauracjach czy kawiarniach coraz czeciej mona si natkn na szyldy, banery, ulotki czy
menu w restauracjach w jzyku rosyjskim.
Ze strony polskiej 57% ludnoci wskazao, i zna osobicie kogo kto korzysta w taki
czy inny sposb z udogodnie powstaych w wyniku wprowadzenia uproszczonej procedury
przekraczania granicy. Najwicej z nich korzystao z taszego paliwa kupowanego na
terytorium Obwodu Kaliningradzkiego (40%), bd innych taszych dbr (38%)208.
Jeli chodzi o emocje jakie odczuwali respondenci na myl o Rosjanach, wikszo to
emocje pozytywne (25% zdecydowanie pozytywne, 33% raczej pozytywne). Zdecydowanie
negatywne to zaledwie 12%, a raczej negatywne 22%. Gwnymi emocjami s szacunek,
sympatia, ale rwnie wspczucie i nieufno. Wedug raportu osobista znajomo z
obywatelami rosyjskimi wyranie przekada si na to, e s postrzegani w korzystniejszym
wietle.Wskazuje to na zasadniczo przedsiwzi majcych na celu umoliwi lepsze
poznanie siebie nawzajem poprzez wspprac w ramach euroregionw.
Wikszo badanych wskazuje, i Polacy i Rosjanie korzystaj w rwnym stopniu z
korzyci zwizanych z maym ruchem granicznym (68%). Jednake dane mwice o
podrach Polakw do Obwodu Kaliningradzkiego pokazuj mae zainteresowanie t
moliwoci. 73% respondentw majcych moliwo korzystania z maego ruchu
granicznego nigdy nie bya na terytorium enklawy, za a 97% pytanych odpowiedziao, i
nie przekroczyo nigdy granicy z Rosj korzystajc z uproszczonej procedury w ramach
MRG.
Na podstawie tego raportu wida, i takie przedsiwzicia mog wpyn korzystnie
na zmian postaw i uprzedze wzgldem siebie, mieszkacw Federacji Rosyjskiej i
207Ibidem, s. 8.
208 Ibidem, s. 15.
87
Rzeczpospolitej. Jednake tempo tych zmian jest w znacznej mierze ograniczone, szczeglnie
ze wzgldu na jednostronno przepywu osb, oraz jednowymiarowo codziennych spotka
w strefie MRG.
Podobne inicjatywy s z pewnoci potrzebne i mimo wszelkich przeciwnoci, mona
by dobrej myli, i sytuacja powoli ulegnie zmianie. Mimo wszystko polskie
przedsibiorstwa i sklepy korzystaj na zwikszonym napywie turystw z Rosji, co wpywa
pozytywnie na ludno lokaln i pomaga w rozwoju. Uwaam, e sam tytu raportu oddaje
sedno sprawy, mianowicie jest to May ruch w dobrym kierunku i naley mie nadziej, i
bdzie on postpowa.
88
Zakoczenie
Podsumowujc zagadnienie przedstawione w niniejszej pracy, uwaam e powinnimy
zwrci uwag na kilka aspektw zwizanych z wpywem Obwodu Kaliningradzkiego
Federacji Rosyjskiej na bezpieczestwo w regionie Morza Batyckiego. Wspomnie naley
uwarunkowania historyczne tego obszaru i mimo e, obecnie jego ksztat i struktura jest
odmienna od tej za czasw niemieckich, to charakter regionu pozostaje podobny. Oczywicie
historia enklawy nie ma tak wielkiego wpywu na moliwe zdarzenia w przyszoci, jednake
od zawsze Polska bya zagroona ze strony pnocnej i posiadajc jako ssiada Federacj
Rosyjsk, myl i powinnimy si mu dokadnie przyglda.
Kaliningrad to rejon o bogatej historii, gdzie obecnie moemy zaobserwowa pewne
prby powstawania regionalnej wsplnoty, tosamoci. Wpyw na to maj bez wtpienia
wsplne dziaania podejmowane w ramach wielu inicjatyw wspomaganych przez Uni
Europejsk. Wiksze zaangaowanie UE w rozwj tego regionu, moe prowadzi do
uniezaleniania si tego obszaru od wadz centralnych co byoby zjawiskiem korzystnym dla
bezpieczestwa w regionie, ktre poprzez niektre dziaania Kremla wydaje si by
zagroone.
W czerwcu 2015 zosta wydany raport przygotowany przez Centrum Analiz Polityki
Europejskiej (Center for European Policy Analysis CEPA). Autorem tekstu jest Edward
Lucas za tytu raportu to: Nadchodzca burza. Raport bezpieczestwa Morza
Batyckiego209 (The Coming Storm. Baltic Sea Security Report). CEPA jest jedynym
amerykaskim think-tankiem zajmujcym si problematyk Europy rodkowo-Wschodniej.
Posiada swoje biura w Waszyngtonie oraz Warszawie210.
Centrum wskazuje na wzmoone manewry wojsk rosyjskich w basenie Morza
Batyckiego. Opisywane manewry z marca 2015 r. miay za zadanie przewiczy moliwo
odcicia Litwy, otwy i Estonii od pomocy ze strony NATO. Znaczne rosyjskie siy
symuloway desanty na Wyspy Alandzkie (Finlandia), Gotlandi (Szwecja) i Bornholm
(Dania). Osobne siy wiczyy te okupacj pnocnej Norwegii. Autor wymienia te szereg
innych manewrw z ostatnich lat, ktre w scenariuszach miay np. atak nuklearny na
Warszaw. W raporcie moemy przeczyta, i atak bezporedni jest moliwy chocia mao
209 Tum. wasne.
210 Lucas, E., The Coming Storm. Baltic Sea Security Report, CEPA 2015.
89
prawdopodobny. Istnieje za wiksza szansa na to, e Rosja bdzie chciaa destabilizowa
region poprzez zastraszanie i dziaania wywrotowe. CEPA zwraca uwag na to, i siy
rosyjskie testoway rne scenariusze jak np. atak terrorystyczny na ktr z instalacji
przesyajcych gaz bd prd lub te lini kolejow, ktr Rosja dostarcza dobra do Obwodu
Kaliningradzkiego, co mogoby sta si pretekstem dla Moskwy do wikszego zaangaowania
swoich si i domagania si np. utworzenia korytarza eksterytorialnego przez Litw. Wskazuje
si rwnie, na wzmoon w Rosjipropagand przeciwko pastwom batyckim oraz czste
naruszanie stref powietrznych pastw ssiadujcych. Raport w sposb alarmujcy pokazuje
sytuacj w regionie Morza Batyckiego oraz zwraca uwag na destabilizujce dziaania
Moskwy w stosunku do tego obszaru. FR wpywa negatywnie na bezpieczestwo w basenie
Morza Batyckiego poprzez wzmoon aktywno wojskow211.
Takie analizy pokazuj prawdziwe oblicze Rosji Wadimira Putina. Wedug mnie na
wadze w Rosji naley patrze z perspektywy realistycznej. To Wadimir Putin i jego
otoczenie kieruj ca federacj. Majc w pamici przeszo prezydenta Rosji oraz
teraniejsze dziaania na Ukrainie, a take wzmoone inwestycje przeznaczone na rosyjsk
armi, powinnimy si niepokoi. Nie ma oczywicie powodw do paniki. Myl, i pewnym
aspektem, ktry odgrywa istotn rol we wspczesnej Rosji, jest pami o upadku Zwizku
Radzieckiego i resentymenty z tym zwizane. Osabione imperium, ktre w kocu upado
daje do mylenia dzisiejszym wadzom. Federacja Rosyjska skada si z wielu podmiotw i
ponad setki rnych narodowoci i jedyn rzecz jaka czy tych ludzi to wadza, rosyjski
paszport i wsplna przeszo. Dlatego, aby utrzyma swj stan posiadania Rosja potrzebuje
silnej wadzy, ktra reprezentuje Putin.
Naley jednak pamita, i Federacja Rosyjska potrzebuje take partnera, jakim jest
Unia Europejska. Oczywicie to nie oznacza, e jest od niej zalena, jednake w obecnych
czasach wydaje si wtpliwe dziaanie Moskwy, ktre mogoby doprowadzi do ograniczenia
powiza handlowych z UE. Unia nie jest jednolita w podejmowaniu decyzji, co doskonale
byo widoczne i nadal jest w kontekcie wojny na wschodzie Ukrainy. Brak wsplnych
dziaa, powodowany rozbienymi interesami jest niekorzystny i moe stanowi zagroenie
dla wsplnej silnej i bezpiecznej Europy.
Mimo wyaniajcego si pesymistycznego obrazu, myl i trzeba take bra pod
uwag dobre strony istnienia rosyjskiej enklawy w UE. Wsplne projekty pokazay, i
Rosjanie chc wsppracowa z pastwami europejskimi w celu rozwoju gospodarczego,
211Ibidem.
90
kulturalnego czy edukacyjnego. Pozwala to na eliminacje pewnych stereotypw, ktre w
zetkniciu z rzeczywistoci nie s w stanie si utrzyma. Wsppraca przygraniczna jest
szans na rozwj regionw biorcych w nich udzia, ale rwnie na silniejsze powizania
midzypastwami co moe by sposobem na zapobiegnicie konfliktom.
Tak wic, jeli mylimy o Obwodzie Kaliningradzkim jako rejonie majcym wpyw na
bezpieczestwo w regionie Morza Batyckiego, musimy pamita, i gwn rol jak
odgrywa jest to propagandowa rola straszaka. Jest on narzdziem w rkach Moskwy, ktra
wykorzystuje go zarwno do budowy wsppracy z UE, jak i do tworzenia atmosfery lku czy
niepewnoci. Rosyjskie wadze zdaj sobie spraw z siy, jak posiadaj dziaania
propagandowe i umiejtnie wykorzystuj w ten sposb pozycj swojej enklawy.
Wedug mnie Obwd Kaliningradzki mgby peni pozytywn rol i doprowadzi do
zblienia pomidzy Rosjanami a obywatelami pastw europejskich, jednake nie jest to,
przynajmniej obecnie, moliwe na szczeblu centralnym. Trzeba uzna dziaania regionalne,
transgraniczne za korzystne dla spoecznoci, jednak nie moemy zapomina, kto tak
naprawd sprawuje wadz w Federacji Rosyjskiej. Uwaam, i fakt prowadzenia agresywnej,
ekspansjonistycznej polityki przez wadze rosyjskie przyczynia si atmosfery niepewnoci w
regionie. Mona zakada, i jest to dziaanie celowe i granie kart enklawy ma na celu wzrost
znaczenia Rosji na arenie midzynarodowej. Ponadto Moskwa daje sygna, i nie dopuci do
adnych autonomicznych ruchw wrd poszczeglnych podmiotw federacji. W zwizku z
powyszym uwaam, e obecno Rosji Putina w tym regionie wpywa niekorzystnie na
bezpieczestwo, a z pewnoci na poczucie bezpieczestwa pastw batyckich i Polski.
Powinnimy bacznie ledzi rozwijajc si sytuacj i pomimo wzgldnego spokoju i
poczucia bezpieczestwa, mie w pamici ostatnie dziaania Moskwy w stosunku do Ukrainy,
czy wczeniej Gruzji. Niech nie upi nas pozorna ochrona ze strony pastw Sojuszu
Pnocnoatlantyckiego, gdy niejednokrotnie bolenie przekonalimy si jako nard, ile warte
s wzajemne zapewnienia bezpieczestwa.
91
Bibliografia
Dokumenty i raporty
Koncepcja bezpieczestwa narodowego Federacji Rosyjskiej, z 10 stycznia 2000 r.

Dokumenty. Orodek Studiw Wschodnich,
Lucas, E., The Coming Storm. Baltic Sea Security Report, CEPA 2015.
May ruch w dobrym kierunku. Raport z badania opinii publicznej wrd mieszkacw
powiatw objtych Maym Ruchem Granicznym. Centrum Polsko-Rosyjskiego
Dialogu i Porozumienia. Warszawa 2013
Military Balance 2013. The International Institute for Strategic Studies.
Umowa midzy Rzdem Rzeczypospolitej Polskiej a Rzdem Federacji Rosyjskiej o
zasadach maego ruchu granicznego, podpisana w Moskwie dnia 14 grudnia 2011 r.
Literatura naukowa
Biernat J., Gmaj K., Wokacz M., Nie tylko wizy. Obwd Kaliningradzki a
rozszerzenie UE, Instytut Spraw Publicznych, Warszawa 2003.
Cheminiak M. Obwd Kaliningradzki FR w Europie. Rosyjska enklawa w nowym
midzynarodowym adzie politycznym., Dom Wydawniczy DUET, Toru 2009.
Dobrzycki, W. Historia stosunkw midzynarodowych w czasach nowoytnych
1815-1945, Wydawnictwo naukowe SCHOLAR, Warszawa 1996.
Gobiowski, J., W., Stosunki polityczne Rosja UE. Wnioski dla Polski, w:
Wsppraca transgraniczna Polski z krajami batyckimi, Biaorusi i Rosj-Obwd
Kaliningradzki, w warunkach integracji z Uni Europejsk, Biekowski W.,
Grabowiecki, J., Wnorowski, H., (red.), Wydawnictwo Uniwersytetu w Biaymstoku,
Biaystok 2003.
Gomka, K., Wsppraca transgraniczna Polski z Republik Ukrainy, Republik
Biaorusi i Obwodem Kaliningradzkim Federacji Rosyjskiej, Wydawnictwo
Naukowe Semper, Warszawa 2010.
Janusaukas R., Four tales on the Kings Hill: the Kaliningrad Puzzle in
Lithuanian, Polish, Russian and Western political discourses, ISP PAN, Warszawa-
Wilno 2001.
Kisiel-owczyc, A., B., Rola i zakres funduszy przedakcesyjnych Unii Europejskiej:
Phare, Ispa i Sapard w procesach dostosowawczych nowych krajw czonkowskich na
przykadzie Polski, w: Wsppraca transgraniczna Polski z krajami batyckimi,
Biaorusi i Rosj-Obwd Kaliningradzki, w warunkach integracji z Uni
Europejsk, Biekowski W., Grabowiecki, J., Wnorowski, H., (red.), Wydawnictwo
Uniwersytetu w Biaymstoku, Biaystok 2003.
92
Kotowicz W., ycie polityczne Obwodu Kaliningradzkiego Federacji Rosyjskiej,
Wydawnictwo Naukowe GRADO, Toru 2012.
Modzelewski T., Polska- Obwd Kaliningradzki FR: polityczne uwarunkowania
wsppracy transgranicznej, Instytut Nauk Politycznych Uniwersytetu Warmisko-
Mazurskiego, Olsztyn 2006.
Palmowski T., Kaliningrad szansa czy zagroenie dla Europy Batyckiej?,
Wydawnictwo Bernardinum, Gdask-Pelplin 2013.
Palmowski T. [red.], Pogranicze polsko-rosyjskie. Problemy wsppracy trans
granicznej z Obwodem Kaliningradzkim., Wydawnictwo Bernardunium, Gdynia-
Pelplin 2007.
Patek, A. (red.), Najnowsza historia wiata 1945-1963, Wydawnictwo Literackie,
Krakw 2000.
Proniewski, M., Programowanie rozwoju regionw przygranicznych Polski-Litwy-
Rosji (Obwd Kaliningradzki) w ramach Inicjatywy Wsplnotowej INTERREG III
A/TACIS, w: Wsppraca transgraniczna Polski z krajami batyckimi, Biaorusi i
Rosj-Obwd Kaliningradzki, w warunkach integracji z Uni Europejsk,
Biekowski W., Grabowiecki, J., Wnorowski, H., (red.), Wydawnictwo Uniwersytetu
w Biaymstoku, Biaystok 2003.
Rogoa J., Wierzbowska-Miazga A., Winiewska I., Wyspa na uwizi. Kaliningrad
midzy Moskw a UE., Orodek Studiw Wschodnich im. Marka Karpia, Warszawa
2012.
Sawicki K., Obwd Kaliningradzki FR w adzie midzynarodowym, Dom
Wydawniczy DUET, 2013.
migielski, R., Osierocona armia. Zaoenia polityki obronnej oraz Siy Zbrojne
Federacji Rosyjskiej w latach 1992-2004, Warszawa 2006.
Wojcieszak ., Obwd Kaliningradzki w relacjach Unia Europejska Rosja (1992-
2005), Wysza Szkoa Administracji, Bielsko-Biaa 2010.
Wojnowski, E., Obwd Kaliningradzki Federacji Rosyjskiej od obszaru
zamknitego ku regionowi wsppracy (1946-2006), Olsztyn 2006,
Wojnowski, E., Obwd Kaliningradzki w publikacjach niemieckich w latach 1989-
1994, Komunikaty Mazursko-Warmiskie 1995, nr 1.
Zaski K., Polityka militarna Federacji Rosyjskiej. Wprowadzenie do analizy.,
Wydawnictwo Wyszej Szkoy Oficerskiej Si Powietrznych,Dblin 2014.
Zyblikiewicz, L. W., Regionalizm, [w:] Zarys wspczesnych stosunkw
midzynarodowych, pod red. E. Cziomera, L.W. Zyblikiewicza, Warszawa 2006,
urawski vel Grajewski, P., Strategia Federacji Rosyjskiej wobec pastw Morza
Batyckiego, Analizy natoliskie, 4(52)2011.
93
rda internetowe i artykuy
Bill Gertz, "Russia Transfers Nuclear Arms to Baltics," Washington Times, 3 January
2001.
www.bbc.co.uk Portal informacyjny BBC
www.cesci-net.eu Portal z informacjami nt. Wsppracy transgranicznej Central
European Service for Cross-border Initiatives CESCI
www.dziennikzbrojny.pl Portal powicony zagadnieniom militarnym
www.ec.europa.eu Strona internetowa Komisji Europejskiej
www.euro.sesupe.lt Strona internetowa Euroregionu Szeszupe
www.geopolityka.net Polski portal o geopolityce
www.globalsecurity.org Portal powicony zagadnieniom militarnym
www.in.rbth.com Portal informacyjny Russia & India Report
isap.sejm.gov.pl Internetowy System Aktw Prawnych
www.konflikty.wp.pl Portal Wirtualnej Polski o tematyce militarnej
www.nato.intPortal Sojuszu Pnocnoatlantyckiego
www.osw.waw.pl Portal Orodka Studiw Wschodnich
www.polskieradio.pl Portal informacyjny Polskiego Radia
www.rferl.org Portal informacyjny Radio Wolna Europa
www.wiadomoci.wp.pl Portal informacyjny Wirtualnej Polski
www.wm.strazgraniczna.pl Warmisko-Mazurski Oddzia Stray Granicznej
www.wroclaw.stat.gov.pl Portal Wrocawskiego Urzdu Statystycznego
www.wyborcza.pl Portal informacyjny Gazety Wyborczej
94
Spis map
Rozdzia 1. Historia regionu i status Obwodu.

Mapa 1. Europa od poowy IX do poowy X w. strona 9.
Mapa 2. Polska w czasach rozbicia dzielnicowego (XIII w.) strona 10.
Mapa 3. Prusy i terytorium Rzeczpospolitej w czasach rozbiorw strona 12.
Mapa 4. Europa po I Wojnie wiatowej strona 13.
Mapa 5. Przemieszczenia ludnoci w latach 1944-1949 r. strona 19.
Mapa 6. Europa po 1989 r. strona 22.
Rozdzia 2. Obwd Kaliningradzki w rosyjskiej strategii bezpieczestwa.

Mapa 7. Odlego od Kaliningradu do poszczeglnych stolic europejskich. strona
36.
Rozdzia 3. Militarny aspekt Obwodu Kaliningradzkiego siy zbrojne ich

podzia, liczebno, znaczenie w polityce FR.
Mapa 8. Zasig rakiet Iskander z moliwoci przenoszenia gowic jdrowych.
strona 49.
Rozdzia 5. Obwd Kaliningradzki a Polska wsppraca transgraniczna.

Mapa 9. Euroregion Niemien strona 74.
Mapa 10. Euroregion Batyk strona 75.
Mapa 11. Euroregion yna-awa strona 76.
Mapa 12. Euroregion Szeszupa strona 77.
Mapa 13. Obszar objty maym ruchem granicznym. - strona 83.
Mapy
Dzieje wiata. Atlas ilustrowany, Wydawnictwo Demart SA, Warszawa 2008 r.

Euroregiony na granicach Polski 2007 r. Urzd Statystyczny we Wrocawiu.
Google Maps www.maps.google.com
Strona internetowa Euroregionu Szeszupe www.euro.sesupe.lt
Wydawnictwo Szkolne PWN http://www.wszpwn.com.pl/
95

Wpływ Obwodu Kaliningradzkiego Na Bezpieczeństwo W Regionie

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Wpływ Obwodu Kaliningradzkiego Na Bezpieczeństwo W Regionie

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

UNIWERSYTET JAGIELLOSKI W KRAKOWIE

WYDZIA STUDIW MIDZYNARODOWYCH I POLITYCZNYCH

KIERUNEK stosunki midzynarodowe

Promotor: Dr hab. Artur Gruszczak, prof. UJ

1.1. Pocztki osadnictwa oraz Pastwo Krzyackie na tych terenach.

1 Palmowski, T., Kaliningrad szansa czy zagroenie dla Europy Batyckiej?

2Sawicki K., Obwd Kaliningradzki FR w adzie midzynarodowym, Dom

3Sawicki, op. cit., s. 96.

4Palmowski, Kaliningrad(...), op. cit., s. 67.

1.2. Pastwo Pruskie Prusy Ksice, Krlestwo Prus.

I Wojna wiatowa zmienia porzdek w Europie i przywrcia wolno kilku narodom,

8Ibidem, s. 101, 102.

Wanym czynnikiem rozwojowym Prus Wschodnich bya kolej i port w Krlewcu.

10Ibidem, s. 70, 71.

1.3. Dzieje obszaru w trakcie i po zakoczeniu II Wojny wiatowej.

Region Prus Wschodnich do II Wojny wiatowej istotnie wpyn na losy pastwa

11Sawicki, op. cit., s. 111.

12Sawicki, op. cit., s. 114.

15Dobrzycki, W. Historia stosunkw midzynarodowych w czasach nowoytnych

16Najnowsza historia wiata 1945-1963, Patek, A. (red.), Wydawnictwo

17Ibidem, s. 16, 17.

18Palmowski, Kaliningrad(...), op. cit., s. 73, 74.

19Sawicki, op. cit., s. 128, 129.

20Palmowski, Kaliningrad(...), op. cit., s. 76, 77.

21Sawicki, op. cit., s. 126.

22Palmowski, Kaliningrad(...), op. cit., s. 78.

23Ibidem, s. 78, 79.

Szczeglnie w pierwszych latach istnienia Kaliningrad sta si niemal zamknit baz

25Sawicki, op. cit., s. 130.

1.4. Obwd po upadku ZSRR.

Wiksze zmiany pojawiy si dopiero wraz z powolnym rozpadem Zwizku

27Palmowski, Kaliningrad(...), op. cit., s 79

30Palmowski, Kaliningrad(...), op. cit., s. 87.

Podsumowujc ten wstp historyczny, naley zwrci uwag na pewne kwestie.

1.5. Ustrj prawny i status Obwodu.

Po zmianach jakie dokonay si na wiecie oraz rozpadzie Zwizku Radzieckiego,

32Palmowski, Kaliningrad(...), op. cit., s. 97.

33Sawicki, op. cit., s. 198.

34Palmowski, Kaliningrad(...), op. cit., s. 97.

35Sawicki, op. cit., s. 199.

36Palmowski, Kaliningrad(...), op. cit., s. 97.

38Sawicki, op. cit., s. 213.

39Palmowski, Kaliningrad(...), op. cit., s. 98, 99.

41Sawicki, op. cit., s. 214.

42Palmowski, Kaliningrad(...), op. cit., s. 100.

45Sawicki, op. cit., s. 218, 219.

47Palmowski, Kaliningrad(...), op. cit., s. 101.

2.1. Koncepcje przyszoci Obwodu Kaliningradzkiego po upadku

Obwd Kaliningradzki posiada on wany status w polityce rosyjskiej. Na poziomie

52Wojnowski, E., Obwd Kaliningradzki w publikacjach niemieckich w latach

53Sawicki, op. cit., s. 505.

54Ibidem, s. 505, 506.

57Ibidem, s. 506, 507.

59Kotowicz, W., ycie polityczne Obwodu Kaliningradzkiego Federacji

Gwnym czynnikiem okrelajcym wyjtkowo Obwodu jest oczywicie jego

60Sawicki, op.cit., s. 309.

63urawski vel Grajewski, op.cit., s. 26.

Niewtpliwie jednym z celw polityki militarnej Federacji Rosyjskiej jest osabienie

67Koncepcja bezpieczestwa narodowego Federacji Rosyjskiej z 10 stycznia 2000

68Sawicki, op.cit., s. 497.

70Wojnowski, E., Obwd Kaliningradzki Federacji Rosyjskiej od obszaru

2.3. Plany rozwoju gospodarczego eksklawy.

71Zaski K., Polityka militarna Federacji Rosyjskiej. Wprowadzenie do analizy.,