Balistyka Końcowa Pocisków Amunicji Małokalibrowej Przy Strzelaniu Do Wybranych Celów

PODRCZNIK AKADEMICKI
Leszek Radziszewski
Balistyka kocowa
pociskw amunicji maokalibrowej
przy strzelaniu do wybranych celw
Politechnika witokrzyska
Kielce 2007
Leszek Radziszewski
Balistyka kocowa
Leszek Radziszewski
Balistyka kocowa
Politechnika witokrzyska
Kielce 2007
Copyright by Wydawnictwo Politechniki witokrzyskiej, Kielce 2007
Copyright by Leszek Radziszewski
Wszelkie prawa zastrzeone.

adna cz tej pracy nie moe by powielana czy rozpowszechniana w jakiejkolwiek formie,
w jakikolwiek sposb: elektroniczny bd mechaniczny, wcznie z fotokopiowaniem,
nagrywaniem na tamy lub przy uyciu innych systemw, bez pisemnej zgody wydawcy.
Redaktor Naukowy serii NAUKI TECHNICZNE: Budowa i Eksploatacja Maszyn

Prof. dr hab. in. Stanisaw Adamczak dr h.c.
Recenzenci
Prof. dr hab. in. Jzef Gacek
dr in. Mirosaw Adamski
Korekta
Marzena Makowska
Redakcja techniczna
Jarosaw Zachara
Zdjcie na okadce i stronie tytuowej dziki uprzejmoci TEIJIN twaron
ISBN 978-83-88906-76-3
25-314 Kielce, Al. Tysiclecia Pastwa Polskiego 7, tel. 0 41 342 45 81

www.tu.kielce.pl/wydawnictwo
Spis treci
1. Wstp...........................................................................................................................7
2. Wykaz oznacze i okrele zwizanych z budow najpopularniejszych
typw pociskw ......................................................................................................11
3. Balistyka kocowa pociskw strzeleckich w ywym organizmie....................17
3.1. Fizjologiczne, psychologiczne i biologiczne efekty ran postrzaowych
wywym organizmie .................................................................................................17
3.2. Analiza ruchu pocisku w orodku zastpczym .....................................................29
3.3. Testy FBI w zakresie balistyki kocowej pociskw................................................34
3.4. Stabilizacja pocisku ....................................................................................................37
3.5. Dyskusja etyczna..........................................................................................................41
4. Naboje pistoletowe i rewolwerowe........................................................................45

4.1. Budowa wybranych nabojw.....................................................................................45
4.2. Balistyka kocowa pociskw pistoletowych i rewolwerowych
worodkach zastpczych............................................................................................61
5. Naboje karabinowe i porednie.............................................................................69

5.1. Budowa wybranych nabojw karabinowych...........................................................69
5.2. Budowa wybranych nabojw porednich................................................................75
5.3. Balistyka kocowa pociskw porednich i karabinowych worodkach
zastpczych...................................................................................................................83
6. Amunicja o zmniejszonym zasigu dziaania.....................................................97

6.1. Budowa wybranych nabojw.....................................................................................97
6.2. Budowa wybranych nabojw do gadkolufowych strzelb bojowych.................102
6.3. Balistyka kocowa pociskw fragmentujcych lub wystrzelonych
zbroni gadkolufowej w orodkach zastpczych .................................................113
7. Indywidualne rodki ochronne...........................................................................123

7.1. Kamizelki kuloodporne............................................................................................123
7.2. Hemy..........................................................................................................................139
8. Literatura................................................................................................................151
Strony internetowe:............................................................................................................155
1. Wstp
Si vis pacem para bellum

Chcesz pokoju gotuj wojn
Wzrost terroryzmu midzynarodowego i przestpczoci zorganizowanej

powoduje, e na ulicach spokojnych dotd miast coraz czciej uywana jest bro
strzelecka. Stwarza to wiksze zagroenie ycia zarwno zwykych obywateli, jak
i policjantw czy onierzy. W tej sytuacji kady onierz czy funkcjonariusz si
porzdkowych musi mie pewno, e indywidualne rodki ochrony tj. kami-
zelka kuloodporna i hem, ktrych uywa zabezpieczaj go w duym stopniu
przed atakiem, a bro, w ktr jest wyposaony pozwala skutecznie obezwad-
ni nawet zdeterminowanego przeciwnika. Musimy pamita bowiem, e tylko
poczucie wzgldnego bezpieczestwa stwarza moliwo rozwanego uywania
broni strzeleckiej, zgodnie z prawem midzynarodowym, bez nadmiernej agresji
i w taki sposb, aby nie rani osb przypadkowych. Uytkownicy broni powinni
nie tylko umie celnie strzela, ale musz te wiedzie, jakie skutki powoduje tra-
fienie pocisku w ywy organizm. Przypadkow ofiar ulicznych pojedynkw
strzeleckich moe by kady, nawet dzieci. Dlatego fundamentalne znaczenie ma
dobr odpowiednich nabojw, zalenie od przewidywanego stopnia zagroenia
ycia.
Podrcznik ten przeznaczony jest przede wszystkim dla studentw interesu-
jcych si budow broni i amunicji maokalibrowej, oddziaywaniem pociskw
na ywy organizm oraz indywidualnymi rodkami ochrony, czyli kamizelkami
ihemami kuloodpornymi. Wiele informacji tu zawartych moe by rwnie
uytecznych dla funkcjonariuszy si porzdkowych oraz kadry technicznej za-
kadw produkujcych amunicj lub osony balistyczne.
Poniewa celem ostatecznym wystrzelonego pocisku jest obezwadnienie
przeciwnika, w ksice omwione zostay niektre zagadnienia z tzw. balisty-
ki kocowej. Nauk o balistyce moemy podzieli na: balistyk wewntrzn,
przejciow, zewntrzn i kocow. Balistyka wewntrzna analizuje ruch poci-
skw w lufie, spowodowany dziaaniem gazw prochowych. Balistyka przejcio-
wa bada prawa ruchu pociskw od chwili wylotu z lufy do chwili zakoczenia
Wstp
owylotowego dziaania gazw prochowych. Gazy te (o wysokim cinieniu, tem-

p
peraturze i prdkoci) opuszczaj luf razem z pociskiem i oddziaywuj na nie-
go, zakcajc jego stabilny ruch. Balistyka zewntrzna analizuje ruch pocisku
od chwili zakoczenia dziaania gazw prochowych do chwili trafienia w cel.
Balistyka kocowa pociskw amunicji strzeleckiej zajmuje si zagadnieniami od-
dziaywania pocisku na cel oraz analiz ruchu pocisku w organizmach ywych
i w ciaach staych [45]. Analiza problemw zwizanych z balistyk kocow,
omwionych w tej pracy, dotyczy przede wszystkim oddziaywania pociskw na
organizmy ywe i osony balistyczne.
Bro strzeleck ze wzgldu na przeznaczenie moemy podzieli na: wojsko-
w podstawow, wyspecjalizowan i niebojow. Do broni wyspecjalizowanej za-
liczymy: bro wyborow, granatniki, strzelby. W pracy opisane zostay naboje
uywane w broni maokalibrowej i strzelbach. Pojcie amunicja rozumiane jest
powszechnie jako rodki techniczne broni zawierajce w sobie materia wybu-
chowy czy inny o dziaaniu racym, niszczcym, zakaajcym, owietlajcym
lub sygnalizujcym, ktry imituje strzay oraz wybuchy. Przyjmujc kryterium
przeznaczenia, amunicj mona podzieli na: strzeleck, artyleryjsk, rakietow,
sapersk, morsk, lotnicz, sportow, myliwsk i granaty. Biorc pod uwag bu-
dow amunicji, dzieli si j na: bojow, wiczebn, treningow oraz przeznaczo-
n do bada balistycznych.
Przedstawiony podzia broni i amunicji jest dosy powierzchowny, lecz jego
zadaniem jest uatwienie czytelnikowi mniej zorientowanemu w problematyce
uzbrojenia waciwej orientacji w tej dziedzinie wiedzy. Kryterium podziau na-
bojw strzeleckich moe by rodzaj broni, do ktrej s przeznaczone, oraz ich
wylotowa energia kinetyczna [6]. Dlatego moemy przyj rwnie nastpujcy
podzia (rysunek 1):
1) naboje pistoletowe przeznaczone do strzelania z pistoletw i pistoletw maszy-
nowych nabj standardowy 919 mm NATO, energia kinetyczna 580J.
2) naboje porednie przeznaczone do strzelania z karabinkw, karabinkw ma-
szynowych, karabinkw wyborowych i subkarabinkw czcych w sobie ce-
chy pistoletw maszynowych i karabinw nabj standardowy 5,5645 mm
NATO, energia kinetyczna 1700 J.
3) naboje karabinowe przeznaczone do strzelania z karabinw oraz karabinw
maszynowych nabj standardowy 7,6251 mm NATO, energia kinetyczna
3300 J.
4) naboje wielkokalibrowe przeznaczone do strzelania z wielkokalibrowych ka-
rabinw maszynowych nabj standardowy 12,799 mm NATO, energia ki-
netyczna 17000 J.
Wstp
Rys 1. Energia kinetyczna wylotowa nabojw strzeleckich standardowych w NATO [2]
Przedmiotem zainteresowania w niniejszej pracy s przede wszystkim na-

boje standardowe wprowadzone i stosowane przez pastwa nalece do NATO.
Na ich przykadzie pokaemy budow i dziaanie amunicji strzeleckiej. Istnieje
dua grupa nabojw i pociskw, ktrych budowa oraz wasnoci s ekstremalne,
jednak z rnych wzgldw amunicja ta nie jest powszechnie dostpna. Przy-
kadem takiej amunicji s naboje strzakowe, w ktrych pocisk zbudowany jest
z duej iloci maych strzaek wykonanych z gstych polimerw. Penetruj one
dobrze ywy organizm, lecz s nieskuteczne przy zderzeniu z twardym celem.
Wykonane z gstego metalu s w stanie przebi pancerz. Do pociskw majcych
wasnoci ekstremalne nale te pociski Dum-Dum, ktrych uywania zabrania
konwencja z 1899 roku. Pociski te maj bardziej mikki wierzchoek oraz gbsze
nacicia ni zwyke pociski z wgbieniem wierzchokowym, co powoduje ich
rozpadanie si podczas penetracji. Entuzjaci broni palnej przerabiaj niekiedy
amunicj z mikkim wierzchokiem na pociski Dum-Dum, wykonujc na niej
nacicia noem. Tak wykonane pociski, maj jednak tendencj do rozpadania si
jeszcze przed opuszczeniem broni (efektem tego jest powane uszkodzenie bro-
ni). Do uytku cywilnego niedozwolone s pociski pistoletowe z cienk powok
z miedzi lub z teflonu uatwiajc penetracj pancerzy i przeszkd. Rzadko sto-
sowane s rwnie pociski wykonane z tytanu. S one lekkie i maj bardzo dobre
wasnoci penetrujce, ale szybko trac energi i prdko, w zwizku z czym
zdolno do przebijania celu maleje wraz z rosnc odlegoci. Pociski te s
znacznie drosze ni standardowe i trudno dostpne w cywilnej sieci sprzeday,
dlatego stosowanie ich jest mocno ograniczone. Z tych powodw oraz ze wzgldu
na rozmiary publikacji pociski ekstremalne nie zostay szerzej omwione.
2. Wykaz oznacze i okrele zwizanych z budow
najpopularniejszych typw pociskw
a prdko dwiku w orodku, w ktrym przemieszcza si pocisk

(wpowietrzu 333 m/s)
c wspczynnik ksztatu pocisku
cv staa materiaowa orodka
d kaliber lub rednica pocisku [m]
h skok bruzd w lufie [m]
hP odlego rodka masy pocisku od punktu przyoenia si oporu
aerodynamicznego [m]
m masa pocisku [kg]
y gboko penetracji [m]
A pole przekroju poprzecznego prostopadego do osi symetrii pocisku [m2]
C parametr jamy postrzaowej wedug systemu klasyfikacji ran Czer-
wonego Krzya
E parametr rany wejciowej wedug systemu klasyfikacji ran Czerwo-
nego Krzya
F parametr pknicia koci wedug systemu klasyfikacji ran Czerwo-
nego Krzya
M parametr okrelajcy ilo odamkw w ranie wedug systemu klasy-
fikacji ran Czerwonego Krzya
Er energia kinetyczna szcztkowa pocisku [J]
Edef energia kinetyczna zuywana do deformacji pocisku [J]
Erozp energia kinetyczna rozpraszana w orodku [J]
IX moment bezwadnoci pocisku wzgldem osi podunej [kgm2]
IY moment bezwadnoci pocisku wzgldem osi poprzecznej [kgm2]
L dugo pocisku [m]
Md masa zniszczonego orodka przez penetrujcy pocisk [kg]
Q
Zx 23 (10a
h
h skok bruzd w lufie.

gdzie: 12 Wykaz oznacze i okrele zwizanych z budow najpopularniejszych typw pociskw
Przykadowo pocisk do
R -3 wspczynnik naboju 7,62x51 mm NATO wylatujcy z lufy, z bruzda
korelacji
skoku 30510 m, z prdkoci 838 m/s, wykonuje ruch obrotowy z prdkoci 17 255
S masa rutu podzielona przez pole przekroju poprzecznego [kg/m2]
Pocisk powinien by stabilny, gdy warto wspczynnika Sg1. W literaturze spotyka si je
czsto pogld,Sg wspczynnik stabilizacji wylotowej
e aby ruch rzeczywistego pocisku(yroskopowej)
by stabilny, wspczynnik ten pow

przyjmowa X warto
parametr ranyowyjciowej
wiksz d 1,3. Dlawedug
pociskw systemu klasyfikacji
kalibru 5,56 mm ranwspczynnik
Czerwo- Sg pow
nego Krzya
zawiera si w przedziale od 1,5 do 2,0 [49].
Ab y wyznaczy
V parametrskokokrelajcy
bruzd w lufiezranienia
stopie zapewniajcy
narzdwstabilno
wewntrznychruchuwe- pocisku, m
dug systemu
skorzysta z nastpujcej klasyfikacji
(bardzo ran Czerwonego
przyblionej) zalenoci: Krzya
V objto staego kanau postrzaowego
wspczynnik= 150
tzw. d/L
potencjau I X2ranienia
Z X2
(11)
E zmiana wartociSenergii g 2 kinetycznej pocisku
G [J] (1
gdzie: wzgldny skok bruzdIYwyraony Ud 2 hP v 2SC wYapkalibrach,
S zmiana wielkoci pola przekroju poprzecznego prostopadego do osi
gdzie:d IX kaliber,
moment bezwadnoci
symetrii pocisku [m2pocisku
] wzgldem osi podunej,
L IY dugo
moment pocisku.
bezwadnoci pocisku wzgldem osi poprzecznej,
gsto orodka, w ktrym przemieszcza si pocisk [kg/m3]
d rednica pocisku, 3
Dokadniejsz
gstozalen omuwzgldniajc ksztat przy
i morza
prdko pocisku,
hPON odlego atmosfery
rodka standardowej na poziomie
asy pocisku od punktu [1,225
oenia oporu] gsto
sikg/m orodk
aerodynamicz
ktrym si przemieszcza,
prdko moemy
liniowa zapisa
pocisku w nastpujco
[m/s]
gsto orodka, w ktrym przemieszcza si pocisk, [21]:
ON X prdko
gsto atmosfery
obrotowastandardowej
pocisku wzgldem na poziomie morza,
osi podunej [rad/s]
CYGap pochodna
pochodna I X2 S 2 UON aerodynamicznej
K wspczynnika
2 wspczynnika
aerodynamicznej siysiy normalnej
normalnej (siy(siy
no-nonej) wzg
(12)
v
kta, nej) wzgldem 4 kta 3
IY d hP U10 K M
prdko
wzgldny skok pocisku,
liniowa bruzd w lufie awyraony
w kalibrach
v
gdzie: K MX prdko
funkcjaobrotowa
funkcja pocisku momentu
aerodynamicznego
aerodynamicznego wzgldem
momentu osiwywra
podune
wywracajcego j.
cajcego,
a
Pomiadzy prdkoci
prdko obrotow
dwiku a liniow
w orodku pocisku zachodzi
(w powietrzu 333 m/s). prosty zwizek, ktry mona
w postaciW zwizku z przystpieniem Polski do NATO i do Unii Europejskiej w li-
teraturze (zwaszcza popularnonaukowej) zwizanej z amunicj maokalibrow
Q
Z x 23 anglojzyczne niezrozumiae dla polskie-
czsto wystpuj skrty i okrelenia (1
go czytelnika nawet, jeeli posuguje hsi on biegle jzykiem angielskim. Z tego
wzgldu zebrano i wyjaniono niektre waniejsze i czciej uywane takie wa-
niehskrty
gdzie: skok[88].
bruzd w lufie.
Pociski FMJ (ang. full metal jacket penopaszczowe) posiadaj cienko-
Przykadowo
cienn pocisk do nabojucakowicie
powok osiowo-symetryczn 7,62x51 zamknit
mm NATO wylatujcypod-
(z wyjtkiem z lufy, z bruz
-3
skoku 30510 m, z prdko ci 838 m/s, wykonuje ruch obrotowy z prdkoci
stawy pocisku), w ktrej osadzony jest rdze (najczciej lity). S to najczciej 17 25
Pocisk powinien
pociski by stabilny,
wojskowe, gdy warto wspczynnika
ktrych przeznaczeniem Sg1.i czasowe
jest raczej zranienie W literaturze
obez- spotyka si
czsto pogld,przeciwnika
wadnienie e aby ruch rzeczywistego
ni cakowite pocisku by czyli
jego obezwadnienie, stabilny, wspczynnik
pozbawienie go ten po
przyjmowa warto
ycia. Pociski FMJwiksz od 1,3. Dla aby
s tak projektowane, pociskw kalibru 5,56
zminimalizowa lub mm wspczynnik
unikn ca- Sg po
zawiera
kowiciesiich
w przedziale
deformacji,od 1,5 do 2,0
zwaszcza [49].
poprzecznej. Pociski pistoletowe najczciej
Ab y zaokrglon
maj wyznaczy czskokgowicow
bruzd wi walcow
lufie zapewniajcy stabilno
cz tyln. Pociski ruchu pocisku,
karabinowe
skorzysta z nastpujcej (bardzo przyblionej) zalenoci:
n
ajczciej maj ostroukow cz wierzchokow, a cz tylna moe by wal-
= 150 d/L (1
gdzie: wzgldny skok bruzd wyraony w kalibrach,

Wykaz oznacze i okrele zwizanych z budow najpopularniejszych typw pociskw 13
cowa lub wksztacie stoka citego. Dobrze penetruj wikszo materiaw. Za-
budowana paszczem cz wierzchokowa zabezpiecza pocisk przed deformacj
poprzeczn i normalnie pocisk, po zderzeniu z przeszkod mikk, powinien
pozosta w caoci (pociski w nabojach kalibru 5,4539 mm i 5,5645 mm szcze-
glnie czsto ulegaj fragmentacji rysunek 2). Przeprowadzone w Wojskowej
Akademii Technicznej liczne badania wasne wykazay, e fragmentacji mog
ulega pociski wszystkich kalibrw. Decyduj o tym przede wszystkim budo-
wa, waciwoci fizyczne materiau pocisku i przeszkody oraz warunki uderzenia
(prdko pocisku, kt uderzenia).
a) b)
Rys. 2. Zdjcia pociskw po zderzeniu z celem: a) pocisk z naboju kalibru 5,56x45 mm M193 wyprodukowany
w RPA przed zderzeniem (z lewej strony) i po zderzeniu (z prawej strony zrekonstruowano okoo 98% masy
w postaci ponad 150 odamkw) z elatyn balistyczn przy prdkoci 960 m/s [49], dziki uprzejmoci
Ammo Oracle http://www.ammo-oracle.com/body.htm, b) pociski 9 mm Luger po fragmentacji, dziki
uprzejmoci Pana L. Mller http://home.snafu.de/l.moeller/Fangschuss.html
Pociski JSP (ang. jacketed soft point) maj niepeny metalowy paszcz
(tzw.pociski ppaszczowe) mikki rdze w czci wierzchokowej nie jest
zakryty. Mikki wierzchoek pocisku deformuje si gwatownie przy uderzeniu
w gsty orodek. Pociski te projektowane s tak, aby po zderzeniu z przeszko-
d mogy gwatownie zwikszy warto pola przekroju poprzecznego i przy-
j ksztat zbliony do grzyba. Powoduje to, e rodek masy pocisku pozostaje
w jego czci przedniej, a trajektoria ruchu pocisku w celu nie ulega zmianie.
Zwikszona warto pola powierzchni czci przedniej pocisku powoduje wik-
sze zniszczenia wtrafionym orodku, w porwnaniu z pociskami nieulegajcymi
deformacji. Taki sposb deformacji pozwala zaprojektowa pocisk o mniejszym
kalibrze, wikszej prdkoci i wikszej wartoci pola powierzchni uderzenia.
Ksztat i budowa tych pociskw s zrnicowane. Spotyka si pociski z pask,
zaokrglon jak i ostroukow czci gowicow. Ekspansja pocisku JSP zaley
gwnie od: gruboci paszcza, twardoci rdzenia, prdkoci uderzenia, ksztatu
14 Wykaz oznacze i okrele zwizanych z budow najpopularniejszych typw pociskw
czci gowicowej nieosonitej paszczem. Wielko ekspansji powinna wynosi

okoo 160%. Naley zaznaczy, e z rnych wzgldw tylko okoo 50% wystrze-
lonych pociskw JSP ekspanduje. Ekspansja nowszych pociskw JSP przebiega
wsposb kontrolowany i przyjmuj one symetryczny ksztat zbliony do banana
z rozchylonymi na zewntrz skrkami.
Pociski JHP (ang. jacketed hollow point) maj paszcz, ktry w czci wierz-
chokowej zakoczony jest maym sferycznym otworem, natomiast rdze posia-
da wgbienie wierzchokowe. Pociski te s tak projektowane, aby w momencie
zderzenia z przeszkod ulegay znacznej deformacji. Efekt grzybkowania
zachodzi znacznie szybciej, poniewa po zderzeniu z przeszkod cinienie po-
wietrza we wgbieniu wierzchokowym wzrasta do duych wartoci, co czsto
rwnie powoduje przesuwanie (ciganie) paszcza do tyu. Ksztat paszcza po-
cisku w czci wierzchokowej jest tak dobrany, eby zabezpieczy pocisk przed
nieplanowan ekspansj i rozcaleniem. Dla kadego pocisku okreli mona mi-
nimaln energi kinetyczn uderzenia lub pd, po przekroczeniu, ktrej wystpi
ekspansja. Pociski ppaszczowe mog by troch celniejsze ni pociski pe-
nopaszczowe. W pociskach ppaszczowych dno pocisku jest jednolite ipro-
stopade do osi symetrii z du dokadnoci. Powoduje to, e oddziaywanie
powylotowych gazw prochowych oraz opr denny s z wiksz dokadnoci
osiowosymetryczne ni w pociskach penopaszczowych, ktrych dno rdzenia
jest czciowo odkryte.
Pociski BT (ang. boat tail) maj cz tyln zwajc si agodnie (w kszta-
cie stoka citego) tak, e w przekroju wzdu osi symetrii przypomina ona ruf
dki. Powoduje to, e pocisk staje si duszy. Ksztat ten zmniejsza wpyw opo-
rw aerodynamicznych na pocisk, co pozwala mu utrzyma prdko i zachowa
tor lotu (nawet, gdy wystpi wiatr poprzeczny). Pociski BT uywane s do strze-
lania na due odlegoci, podczas gdy pociski z pask czci tyln s bardziej
odpowiednie do stosowania na krtkich odlegociach.
CRISAT (ang. collaborative research into small arms technology) program
badawczy majcy na celu przyjcie do uzbrojenia nowych modeli maokalibrowej
amunicji strzeleckiej, o zastosowaniu przewidzianym w broni do obrony osobi-
stej okrelanej jako PDW.
FBI (ang. Federal Bureau of Investigation) Federalne Biuro ledcze
wUSA
FMJHP (ang. full metal jacket hollow point) pocisk penopaszczowy zwg-
bieniem wierzchokowym w rdzeniu
FNSP (ang. flat nose soft point) pocisk ppaszczowy z mikkim, stoko-
wym pasko zakoczonym wierzchokiem
Wykaz oznacze i okrele zwizanych z budow najpopularniejszych typw pociskw 15
HPT (ang. high pressure test) amunicja o podwyszonym cinieniu mak-

symalnym, przeznaczona do badania elementw broni (wytrzyma-
o lufy, zespow ryglowych)
LRN (ang. lead round nose) pocisk oowiany z zaokrglonym wierzcho-
kiem
LSWC (ang. lead semi wad cutter) pocisk oowiany walcowo-stokowy bez
paszcza, ze spaszczonym wierzchokiem do strzela tarczowych
LWC (ang. lead wad cutter) pocisk oowiany walcowy bez paszcza, do
strzela tarczowych
PASGT (ang. personnel armor system for ground troops) system osobistej
ochrony dla onierzy wojsk ldowych
PDW (ang. personal defence weapon) nowe rodzaje broni do obrony oso-
bistej, przeznaczone gwnie dla artylerzystw, saperw, lotnikw,
czonkw pojazdw zmechanizowanych np. pistolety P90, 5,7 mm,
4,6 mm H&K
RNSP (ang. round nose soft point) pocisk ppaszczowy z zaokrglonym
mikkim wierzchokiem
RSP (ang. relativ stopping power) wzgldna moc zatrzymujca pocisku
RII (ang. relative incapacitation index) wzgldny wspczynnik obez-
wadniania
Stp. (ang. stopping power) moc zatrzymania
SJFN (ang. semi jacketed flat nose) pocisk ppaszczowy z paskim sto-
kowym wierzchokiem
SJHP (ang. semi jacketed hollow point) pocisk ppaszczowy z wgbie-
niem wierzchokowym
SJSP (ang. semi jacketed soft point) pocisk ppaszczowy z mikkim
(najczciej oowianym) wierzchokiem
TC (ang. truncated cone) dodatkowy symbol oznaczajcy pocisk ze
stokowym, citym (paskim) wierzchokiem; stosowany jest w po-
czeniu z innym oznaczeniem, np. FMJ TC
SRTA (ang. short range training ammunition) amunicja treningowa o ma-
ym zasigu, np. fragmentujca
SHORTAC (ang. short range tactical ammunition) amunicja taktyczna o ma-
ym zasigu, np. fragmentujca
W Europie podajc nazw naboju, podajemy kaliber broni i dugo uski
wmilimetrach [1mm=110-3 m], np. 919 mm lub nieraz kaliber i nazwisko kon-
struktora naboju, np. 9 mm Luger. W USA w tym samym celu podaje si wielko
16 Wykaz oznacze i okrele zwizanych z budow najpopularniejszych typw pociskw
kalibru w dziesitych czciach cala, np. .357 (tabela 1). Jednostk masy pocisku
w Europie jest 1 g=110-3 kg, a w USA 1 gr [grain]=0,0648 g.
Tabela 1. Zestawienie popularniejszych kalibrw broni strzeleckiej w [cal] i w [mm]
Kaliber w [cal] Kaliber w [mm]

.223 5,56
.30 7,62
.314 8
.357 9
.45 11,43
.50 12,7
3. Balistyka kocowa pociskw strzeleckich w ywym organizmie
3.1. Fizjologiczne, psychologiczne i biologiczne efekty ran

postrzaowych w ywym organizmie
Z punktu widzenia lekarza-chirurga interesujcego si bardziej ran pacjen-

ta ni rodzajem broni, ktra j spowodowaa, rodki bojowe uywane w kon-
wencjonalnym konflikcie moemy podzieli na eksplodujce oraz strzeleckie. Do
amunicji eksplodujcej zaliczamy: miny, granaty, bomby, naboje modzierzowe,
naboje artyleryjskie, pociski rakietowe, za do amunicji strzeleckiej: naboje do
rewolwerw, pistoletw, karabinkw, karabinw. Lekarze amerykascy podczas
duych wojen w XX wieku, w ktrych braa udzia armia USA, np. w czasie kam-
panii w 1944 roku na wyspie Bougaiville na Poudniowym Pacyfiku czy wojny
w Wietnamie, przeprowadzali projekty badawcze, majce na celu ustalenie przy-
czyn powstawania ran postrzaowych i ich skutkw dla zranionych onierzy.
Niektre wyniki tych bada, dotyczce rodzaju rodkw bojowych bdcych
przyczyn powstawania ran, przedstawiono w tabeli 2.
Tabela 2. Efektywno [w %] ranienia zastosowanych rodkw bojowych podczas walk o wysp Bougainville
w 1944 roku i podczas wojny w Wietnamie [12]
rodki bojowe Bougainville Wietnam

Amunicja strzelecka 33,3 30
Amunicja modzierzowa 38,8 19
Amunicja artyleryjska 10,9 3
Granaty 12,5 11
Miny 1,9 17
Granaty wystrzeliwane
12
zkarabinw
Inne 2,6
Z przedstawionej tabeli 2 wynika, e podczas kadego konfliktu zbrojnego

rany spowodowane amunicj strzeleck i modzierzow s o wiele czstsze ani-
18 Balistyka kocowa pociskw strzeleckich w ywym organizmie
eli rany zadane innymi rodzajami rodkw bojowych. Najczciej wystpujce

miejsca zranienia przedstawiono w tabeli 3.
Tabela 3. Prawdopodobiestwo [w %] wystpienia rany postrzaowej w okrelonym miejscu ciaa [12]
Gowa Klatka
Konflikt lub miejsce Brzuch Rce i nogi Inne
iszyja piersiowa
I wojna wiatowa 17 4 2 70 7
II wojna wiatowa 4 8 4 75 9
Wojna w Korei 17 7 7 67 2
Wojna w Wietnamie 14 7 5 74
Irlandia Pnocna 20 15 15 50 -
Wojna o Falklandy 16 15 10 59
Wojna w Zatoce Perskiej
6 12 11 71 (32)*
(wojska Wielkiej Brytanii)***
Wojna w Zatoce
11 8 7 56 18**
Perskiej(wojska USA)
Afganistan(wojska USA) 16 12 11 61
Czeczenia(wojska Rosji) 24 9 4 63
Somalia 20 8 5 65 2
rednio 15 9,5 7,4 64,6 3,5
* bez uwzgldnienia ran w poladkach i wielokrotnych ran od odamkw
** wielokrotne rany od odamkw
*** w 80% spowodowane przez odamki, ilo zranie od 1 do 45 rednio 9
Przeanalizujmy dziaanie pocisku w przypadku trafienia w organizm ywy.

Wielko rany postrzaowej zaley gwnie od: wartoci energii kinetycznej
wchwili uderzenia przypadajcej na jednostk powierzchni pola przekroju po-
przecznego pocisku prostopadego do osi symetrii, czyli tzw. energii kinetycz-
nej jednostkowej i prdkoci uderzenia. Niektrzy badacze wskazuj te na due
znaczenie wartoci opnienia pocisku przy wnikaniu w cel, tj. wskanik prze-
kazywania energii. Inne parametry majce wpyw na skuteczno dziaania to:
ksztat i masa pocisku, pooenie rodka masy, zjawiska zwizane z lotem po-
cisku np. ruchem obrotowym, odchylenie osi pocisku od stycznej do toru oraz
wspczynnik balistyczny [48]. Za niebezpieczne uznawane s elementy race
ciao czowieka (przy bezporednim uderzeniu) majce energi jednostkow
owartoci ponad 19104 J/m2. W przypadku, gdy warto energii tej jest mniej-
sza od 26104 J/m2 to powierzchnia skry czowieka nie powinna zosta przebita
(uszkodzenie oka wystpuje ju przy wartoci energii wynoszcej 4,5104 J/m2).
Przyjmowane jest, e w przypadku strzau do niechronionego celu ywego mi-
nimalna warto skuteczna energii jednostkowej konieczna do obezwadnienia
Balistyka kocowa pociskw strzeleckich w ywym organizmie 19
wynosi: w NATO 150104 J/m2, a w Rosji 98104 J/m2. Aby zrozumie mechanizm
zranienia, potrzebne s nastpujce podstawowe informacje:
1) jak gboko pocisk penetruje trafiony cel,
2) po jakim torze (prostoliniowym czy krzywoliniowym) porusza si pocisk,
jaki ruch obrotowy wykonuje (wok osi podunej czy poprzecznej), w jakiej
pozycji przemieszcza si: wierzchokiem do przodu czy te czci denn do
przodu,
3) sposb deformacji pocisku: odksztacony plastycznie czy rozcalony na od-
amki,
4) na jakim odcinku toru i w ktrym miejscu tworzy si chwilowa jama postrza-
owa.
Rana postrzaowa powstaje w wyniku wniknicia w organizm pocisku broni
strzeleckiej. W odrnieniu od klasycznej broni, np. n, szpada, ktra niszczy
tkanki tylko tam, gdzie dotrze ostrze, pocisk oddziaywuje na trafiony cel dyna-
micznie. Znaczy to, e nie tylko rozcina, miady tkanki czy dry otwr zosta-
wiajc za sob kana postrzaowy, ale jest te rdem zaburze przejciowych,
ktre rozchodz si we wszystkich kierunkach [24]. W otoczeniu toru pocisku
poza kanaem postrzaowym tworzy si chwilowa pulsujca jama postrzaowa.
Fale cinienia, bdce jej przyczyn, mog powodowa rozlege uszkodzenia
(fale o duej amplitudzie), np. pknicia czaszki, zamanie krgosupa, parali
[58]. Jeeli naprenia spowodowane przez fale nie bd przekraczay wytrzy-
maoci tkanek na rozciganie (okoo 4 MPa), wystpi nieznaczne uszkodzenia.
Fale cinienia mog uszkodzi rwnie nerwy, ale danych eksperymentalnych
potwierdzajcych to zjawisko jest niewiele. W chwilowej jamie postrzaowej ty-
powe pociski pistoletowe wytwarzaj naprenia mniejsze ni 1 MPa, dlatego
te nie powoduj duych zniszcze tkanek, z ktrymi nie s w bezporednim
kontakcie. Podcinienie wytwarzane przez chwilow jam postrzaow powo-
duje zassanie do rany rnych obcych cia, co z kolei jest przyczyn zakaenia
bakteryjnego organizmu rannego. Powstajce odksztacenia przekraczaj nieraz
zakres sprystoci. Tkanki puc, naczy krwiononych, jelit i mini s na tyle
elastyczne, e mog ulega duemu odksztaceniu bez wystpienia powaniej-
szych uszkodze. Tkanki nieelastyczne, jak np. wtroba, nie wytrzymuj takich
odksztace. Stopie zniszczenia tkanki powiksza wysoka temperatura pocisku.
Dodatkowo po wnikniciu pocisku w organizm jego prdko obrotowa zmniej-
sza si, co moe spowodowa zmian trajektorii ruchu z prostoliniowej na krzy-
woliniow. Wystpienie ruchu obrotowego pocisku wzgldem osi poprzecznej,
tzw. koziokowanie najczciej po przebyciu drogi okoo 12010-3 m, powiksza
stopie destrukcji tkanek. Koziokowanie moe by rwnie przyczyn fragmen-
tacji pocisku, a powstajce wtedy odamki perforuj tkanki w pewnej odlegoci
od jego zasadniczego toru ruchu. W efekcie tych zjawisk za pociskiem powstaje
kana postrzaowy otoczony warstw rozerwanych tkanek oraz tworzy si jama
postrzaowa o objtoci wielokrotnie wikszej od objtoci pocisku, co pokaza-

no na rysunku 3. W wyniku takiego dziaania pocisku organizm ywy doznaje
szoku nerwowego, a w skrajnym przypadku zostaje unicestwiony. Oddziaywa-
nie pocisku z celem, zgodnie z zasadami dynamiki Newtona powoduje, e on
sam rwnie ulega znacznym odksztaceniom rysunek 4 (taki mechanizm od-
dziaywania wykorzystywany jest w pociskach o tzw. kontrolowanej ekspansji,
np.ppaszczowych).
a)
b)
Rys. 3. a) Schemat rany postrzaowej w elatynie balistycznej wytworzonej przez pocisk oowiany kaliber
10,4x38 mm, wystrzelony z karabinu Vetterli (2 poowa XIX wieku) z prdkoci 414 m/s [13]; b) Penetracja
pocisku kulowego kaliber 12/70 Remington Reduced Recoil wystrzelonego z odlegoci 2,74 m ze strzelby
gadkolufowej Remington 870, o dugoci lufy 457x10 -3 m, w 10% elatynie balistycznej [91], dziki
uprzejmoci Eclectic Works Company, Calgary Alberta, Kanada
Rozkad napre w pocisku jest bardzo skomplikowany, zaley od jego bu-

dowy, zastosowanych materiaw, prdkoci zderzenia w pracy niniejszej nie
bdzie analizowany.
Wiele czynnikw, takich jak: miejsce trafienia, ksztat, budowa i prdko
pocisku wpywa na wielko kanau oraz na wielko chwilowej jamy postrza-
owej. Pociski z zaokrglonym lub szpiczastym wierzchokiem (tzw. hydrodyna-
miczne) rozrywaj tkank tylko na niewielkim kawaku powierzchni czoowej
imog penetrowa orodek gbiej. Czstki tkanki przylegajce do powierzchni
bocznej pocisku bd stopniowo przemieszczay si na zewntrz. Pociski z pa-
skim wierzchokiem rozrywaj tkank na wikszej powierzchni ni poprzednie,
lecz trac przy tym szybciej prdko i wnikaj na mniejsz gboko. Wiel-
ko rany postrzaowej zaley w duym stopniu od zoonego ruchu pocisku iod
sposobu utraty prdkoci podczas wnikania w trafiony orodek. Pocisk, ktry

ma du prdko uderzenia, lecz podczas wnikania szybko j traci np. pocisk
grzybkujcy, na pocztku bdzie rozrywa ran o duej powierzchni, ale wiel-
ko kanau postrzaowego (rednica, gboko) szybko bdzie si zmniejszaa.
Pocisk o mniejszej prdkoci uderzenia, ale ktry traci j wolniej (czsto pocisk
tego samego kalibru, lecz ciszy), wytwarza ran o mniejszej powierzchni, lecz
penetruje gbiej, zostawiajc za sob duy kana postrzaowy.
Rys. 4. Zdjcie pocisku kulowego z naboju Remington Reduced Recoil, wystrzelonego ze strzelby z luf
odugoci 35610 -3 m, po zderzeniu z elatyn balistyczn 10% [91] ], dziki uprzejmoci Eclectic Works
Company, Calgary Alberta, Kanada
Niektre pociski z powodu duej prdkoci lub zaplanowanego ksztatu ule-

gaj fragmentacji. Pociski z wymuszon fragmentacj, np. Glaser Safety Slugs
(produkcji USA), s tak skonstruowane, aby ulegay cakowitej fragmentacji przy
zderzeniu z dowoln przeszkod. Ich zadaniem jest nie tylko obezwadnienie
przeciwnika, ale i wykluczenie moliwoci jego penetracji na wskro, aby nie zra-
ni osb postronnych, uniknicie moliwoci odbicia si pocisku od przeszkody
(tzw. rykoszetu) oraz uniknicie moliwoci penetracji ciany i zranienia osoby
znajdujcej si po jej drugiej stronie. W tym przypadku nie wystpuje jedna rana
postrzaowa, lecz kady z odamkw tworzy may kana postrzaowy i nieznacz-
n chwilow jam postrzaow. Niektre pociski uderzajce w organizm z du
prdkoci np. 5,5645 mm M193 ulegaj fragmentacji gboko w ciele. Odamki
z rozpadajcego si pocisku przemieszczaj si z du prdkoci zwikszajc
tak efekt, jak i obszar oddziaywania chwilowych jam postrzaowych. W tak
zdeformowanym wstpnie orodku odamek gwny pocisku o najwikszych
rozmiarach i nieregularnym ksztacie przemieszcza si na znaczne odlegoci,

dokonujc bardzo powanych obrae wewntrznych. Powstajca w ten sposb
rana postrzaowa cechuje si duymi rozmiarami i znacznym stopniem znisz-
cze organw wewntrznych.
Skutki kanau postrzaowego, ktry pozostaje w ciele po przejciu pocisku,
s powszechnie znane. Kana postrzaowy w sercu spowoduje duy krwotok,
w mzgu natychmiastowe obezwadnienie a nawet mier, z kolei w ramieniu
lub nodze mocny bl, ktry nie przyczyni si do mierci. Skutki dla organizmu
chwilowej jamy postrzaowej s znacznie mniej znane, gwnie ze wzgldu na
brak odpowiedniego eksperymentalnego orodka zastpczego o waciwociach
zblionych do ywego organizmu. To czy przeciwnik zostanie unieszkodliwiony
w wyniku trafienia pociskiem zaley od wielu czynnikw, zarwno psycholo-
gicznych jak i fizjologicznych. Naley rozrni zdolno pocisku do ranienia
od zdolnoci do obezwadnienia. Z fizjologicznego punktu widzenia czowiek
zostaje obezwadniony natychmiast i cakowicie tylko wtedy, gdy pocisk znisz-
czy mzg lub grn cz rdzenia krgowego. Obezwadnienie powoduje rwnie
trafienie w centralny ukad nerwowy, obfite krwotoki z ran w sercu lub gwnych
naczy krwiononych w tuowiu, w wyniku braku tlenu dostarczanego do mz-
gu, ale trwa to nieco duej. Na przykad w mzgu jest wystarczajca ilo tlenu,
aby podtrzyma funkcje yciowe przez 10-15 s po zniszczeniu serca. Z bada sta-
tystycznych wynika, e w przypadku intensywnego krwotoku czowiek po utra-
cie okoo 20% objtoci krwi, czyli 110-3 m3 (1 litr), po okoo 5 s doznaje szoku
itraci przytomno. Uszkodzenie niektrych gwnych ttnic moe spowodo-
wa krwotok z prdkoci 9210-6 m3/s (5,5 litra/min). Utrata 50% objtoci krwi,
czyli okoo 2,510-3 m3 (2,5 litra), prawie zawsze powoduje mier [36]. Ztego
punktu widzenia im wiksz ran postrzaow spowoduje pocisk, a co za tym
idzie wystpi wikszy krwotok i szybszy spadek cinienia krwi, tym skuteczniej
obezwadni przeciwnika. Moemy powiedzie, e trafienie przeciwnika bdzie
skuteczne wtedy, gdy pocisk:
zniszczy bd uszkodzi mzg lub centralny ukad nerwowy,
penetruje na tyle gboko, e dotrze do gwnych organw, naczy krwiono-
nych i spowoduje ich zniszczenie oraz wywoa intensywny krwotok.
Rana wejciowa spowodowana przez pocisk penetrujcy organizm jest zwy-
kle mniejsza ni rana wyjciowa. Podczas tworzenia rany wejciowej pocisk naci-
ska na skr znajdujc si zazwyczaj na podou sprystym, czyli miniach, co
zmniejsza jej odksztacenia. Skra jest bardzo odporna na zranienie. Zbudowana
jest z trzech warstw, o cznej gruboci okoo 210-3 m. Warstw wierzchni two-
rzy naskrek wraz z przydatkami, takimi jak: paznokcie, wosy, gruczoy ojowe
i potowe. Niej znajduje si skra waciwa, czyli tkanka czna zbita, skadajca
si z warstwy zewntrznej brodawkowatej (od brodawek, ktre wpuklaj si
wnaskrek) i wewntrznej siatkowatej skadajcej si gwnie z wkien kola-
zazwyczaj na podou sprystym, czyli miniach, co zmniejsza jej odksztacenia. Skra
bardzo odporna na zranienie. Zbudowana jest z trzech warstw, o cznej gruboci okoo 210-3
Warstw wierzchni tworzy naskrek wraz z przydatkami, takimi jak: paznokcie, wo
gruczoy ojowe i potowe. Niej znajduje si skra waciwa, czyli tkanka czna zb
Balistyka kocowa pociskw strzeleckich w ywym organizmie
skadajca si z warstwy zewntrznej brodawkowatej (od brodawek, ktre23wpuklaj si
naskrek) i wewntrznej siatkowatej skadajcej si gwnie z wkien kolagenowy
genowych tworzcych sie o grubych oczkach. Obie warstwy przechodz agod-
tworzcych sie o grubych oczkach. Obie warstwy przechodz agodnie jedna w drug
nie jedna w drug bez wyranej powierzchni granicznej. Trzeci warstw tworzy
wyranejtkanka
powierzchni
podskrna granicznej.
skadajca Trzeci
si z lunej warstw tworzyktrej
tkanki cznej, tkanka podskrna
wkniste wizkiskadajca si
lunej tkanki
oddzielaj cznej, ktrej zawierajce
przestrzennie wkniste tkank wizkituszczow
oddzielaj[5].przestrzennie zawierajce tkan
tuszczow [5]. W wyniku trafienia przez pocisk skra moe zosta przebita i zniszczona,
Wleczwyniku
z reguy trafienia przez to
nie powoduje pocisk skra moe
koniecznoci zosta
usuwania jej przebita i zniszczona, lecz z reg
na duej powierzchni.
nie powoduje
Prdko , przy ktrej nastpuje przebicie skry, w duym stopniuPrdko
to koniecznoci usuwania jej na duej powierzchni. zaley od , przy kt
nastpujekalibru
przebicie skry,
pocisku. w duym
Skr stopniu zaley
o wytrzymaoci od kalibru182
na rozciganie pocisku. Skr
MPa oraz o wytrzymaoci
wydu-
rozciganie 182 MPa oraz wydueniu przy zerwaniu 655%,
eniu przy zerwaniu 655%, rut oowiany o rednicy 4,510 m przebija przy rut
-3 oowiany o rednicy 4,51
m przebija przy prdkoci
prdkoci 955 m/s.955 m/s. prdkoci
Zaleno Zalenoprzebicia
prdkociod przebicia od masy
masy pocisku pocisku i jego p
i jego pola
przekrojuprzekroju
poprzecznego monamona
poprzecznego opisaopisa
analitycznie [27]:[27]:
analitycznie

v 100 33.4 S (1)
gdzie: S masa ruciny podzielona przez pole przekroju poprzecznego [kg/m2].
gdzie: S masa ruciny podzielona przez pole przekroju poprzecznego [kg/m2].
Pocisk wychodzcy z organizmu czsto ma zdeformowany ksztat lub jego
ruch jest niestabilny i uderza czci denn lub boczn w skr, ktra nie jest
Pocisk wychodzcy z organizmu czsto ma zdeformowany ksztat lub jego ruch
podparta mechanicznie, co powiksza jej odksztacenie. Przy klasyfikowaniu ran
niestabilny i uderza czci denn lub boczn w skr, ktra nie jest podparta mechanicznie,
uwzgldnia si wielko rany wyjciowej. Dua rana wyjciowa jest sygnaem
moliwoci wystpienia duych obrae wewntrznych. Wskazuje te lekarzowi
miejsce, w ktrym pocisk (lub jego wiksza cz) opuci ciao rannego. Przy
mniej skomplikowanych ranach mini moe uatwi regenerowanie uszkodzo-
nych tkanek.
Koci w odrnieniu od innych tkanek organizmu s materiaem kruchym
i o wikszej gstoci [47]. Ich zranienie moe nastpi w wyniku zarwno bez-
poredniego uderzenia, jak i fali cinienia generowanej przez pocisk, w efekcie
czego wystpi zamanie koci oraz infekcja otaczajcych tkanek. Pociski o ma-
ej prdkoci uderzenia po trafieniu w ko mog ulec zatrzymaniu lub mog j
przebi na wskro. Zaley to od prdkoci i budowy pocisku, a take budowy
i pooenia koci [37]. Nastpstwem przebicia koci moe by powstanie duej
iloci odamkw kostnych o nieregularnych ksztatach, ktre bd si przemiesz-
cza razem z chwilow jam postrzaow, wykonujc ruch oscylacyjny. Odam-
ki koci przemieszczajc si w rnych kierunkach dziaaj jak wtrne pociski
i powikszaj uszkodzenie otaczajcych tkanek, jednak ze wzgldu na ich ma
mas nie powoduj istotnych uszkodze organizmu. Pociski o duej prdkoci
uderzenia przebijaj ko na wskro, tracc przy tym nieznacznie prdko. I tak
np. badania dowiadczalne wykazay, e pocisk uderzajcy w ko udow z prd-
koci 800 m/s zmniejsza prdko tylko o 30 m/s (energi kinetyczn zmniejsza
o 220 J) [40]. Impuls siy dziaajcy na pocisk w momencie zderzenia jest z reguy
zbyt saby, aby spowodowa jego deformacj lub pknicie. Penetracja koci przez
pocisk spowodowa moe jednak, e straci on stabilno i zacznie si przemiesz-
cza dalej po krzywoliniowym torze wykonujc zoony ruch obrotowy, co grozi

jego fragmentacj. Pocisk trafiajcy w gow powoduje trzy podstawowe rodza-
je uszkodze: pknicie czaszki (czaszka czowieka skada si z 22 poczonych
koci), ran skupion i ran mzgu. Bezporednie uderzenie pocisku w gow
zawsze powoduje powane skutki. Nawet wtedy, gdy uderzenie pocisku nastpu-
je w hem stycznie do jego powierzchni, moe spowodowa powane zranienie
poprzez szok, cinienie i kawitacje, gwatowne skrcenie gowy.
Istnieje wiele udokumentowanych przypadkw, gdy wystrzelony pocisk
nieznacznie musn lub nawet tylko przeszed obok czowieka, a spowo-
dowao to krtkotrwae obezwadnienie organizmu. Zastraszenie, zdziwienie,
szok emocjonalny rwnie mog spowodowa, e czowiek na krtko utraci siy.
Rozmiary chwilowej jamy postrzaowej, ktr widzi ranny, wpywaj na jego su-
biektywne odczucia odnonie do wielkoci i niebezpieczestwa rany, powodujc
zaprzestanie przez niego dalszych dziaa bojowych. Aczkolwiek w przypadku
osb zdeterminowanych i niewraliwych, bdcych pod wpywem narkotykw
lub innych rodkw psychotropowych, czynnik ten odgrywa nieznaczn rol.
Wstarszej literaturze, a zwaszcza popularnonaukowej, mona spotka te inne
teorie obezwadniania [13], np. w wyniku szybkiego przekazywania energii ki-
netycznej, chwilowej jamy postrzaowej, szoku hydrodynamicznego. Teorie te
maj zastosowanie w szczeglnych sytuacjach, nie s jednak naleycie udoku-
mentowane statystycznie i potwierdzone w badaniach eksperymentalnych.
Ilo energii kinetycznej przekazywanej do trafionego orodka zaley nie
tylko od prdkoci uderzenia czy masy pocisku, lecz rwnie od jego zachowania
si podczas penetracji: czy koziokuje, czy deformuje si, czy ulega fragmentacji
oraz od si oporu ruchu. Te rnorodne zjawiska s przyczyn zwikszania si
wartoci pola przekroju poprzecznego pocisku, co powoduje wzrost zarwno si
oporu ruchu, jak i iloci rozpraszanej przez pocisk energii. Bilans energetyczny
pocisku penetrujcego orodek moemy zapisa nastpujco:
Er=Ek Edef Erozp (2)
Energia kinetyczna pocisku w chwili uderzenia w cel wynosi:
Energia kinetyczna pocisku w chwili uderzenia w cel wynosi:
1 2
Ek mv (3)
2
gdzie:
gdzie:
m masa pocisku [kg],
m masa pocisku [kg],
prdko
prdko pocisku
pocisku wuderzenia
w chwili chwili uderzenia
[m/s], [m/s],
Er E r energia
energia kinetyczna
kinetyczna szcztkowa
szcztkowa pocisku [J], pocisku [J],
EdefE
def energia kinetyczna zuywana do deformacji pocisku [J],
energia kinetyczna zuywana do deformacji pocisku [J],
Erozp energia kinetyczna rozpraszana w orodku [J].
Cz energii kinetycznej jest rozpraszana w penetrowanym orodku, a cz

przez pocisk do wykonania okrelonej pracy. Niestabilno ruchu pocisku, jego
fragmentacja powikszaj ilo rozpraszanej energii. Pocisk, ktry penetruje cel n
nie trafi w cel, moe uderzy w przypadkowy obiekt i odbi si od niego. Spowo
deformacj plastyczn oraz dalszy ruch niestabilny w zupenie przypadkowym kier
2
gdzie: m masa pocisku [kg],
prdko pocisku w chwili uderzenia [m/s],
Er energia kinetyczna szcztkowa pocisku [J],
Balistyka kocowa pociskw strzeleckich w ywym organizmie
Edef energia kinetyczna zuywana do deformacji pocisku [J], 25

Cz energii kinetycznej jest rozpraszana w penetrowanym orodku,
acz zuywana przez pocisk do wykonania okrelonej pracy. Niestabilno
Cz energii kinetycznej jest rozpraszana w penetrowanym orodku, a cz
ruchu pocisku, jego deformacja i fragmentacja powikszaj ilo rozpraszanej
przez pocisk do wykonania okrelonej pracy. Niestabilno ruchu pocisku, jego d
energii. Pocisk, ktry penetruje cel na wskro lub nie trafi w cel, moe uderzy
fragmentacja powikszaj
wprzypadkowy obiekt i odbiilo
si odrozpraszanej energii.
niego. Spowoduje Pocisk,
to jego ktry penetruje
deformacj pla- cel na
nie trafi
styczn w dalszy
oraz cel, moe
ruch uder zy w wprzypadkowy
niestabilny obiekt i odbi
zupenie przypadkowym si odPo-
kierunku. niego. Spowo
deformacj plastyczn oraz da lszy ruch niestabilny w zupenie
cisk taki popularnie nazywany rykoszetujcym stanowi due zagroenie dla przypadkowym kieru
taki postronnych
osb popularnie inazywany rykoszetuj
dlatego energia cym stanowi due zagroenie
kinetyczna szcztkowa, jak ma po wyjciu dla osb po
zdlatego energia
trafionego kinetyczna
celu, powinna szcztkowa,
by jak jak
najmniejsza. po wyjciu zorodka
mauszkodzonego
Ilo trafionego
za- celu, pow
najmni ejsza. Ilo uszkodzonego orodka zaley te o d wielkoci
ley te od wielkoci organizmu bdcego celem. Liczne badania na winiach organizmu bd
Liczne badania
potwierdziy, na winiach
e objto potwierdziy,
uszkodzonych tkanek jeste objto
wprost uszkodzonych
proporcjonalna do tkanek
propor cjonalna do wielkoci rozpraszanej energii. Wedug teorii
wielkoci rozpraszanej energii. Wedug teorii Martela [27] zachodzi zwizek: Marte la [27] zachod
Erozp cv V (4)

gdzie: cv staa materiaowa orodka,
gdzie:V cv objto
staa materiaowa orodka,
staego kanau postrzaowego.
V objto staego kanau postrzaowego.
Zdaniem niektrych naukowcw teoria ta zawya ilo uszkodzonych tka-
nek, ktreZdaniem niektrych
chirurg powinien naukowcw
wyci. Zwolennicyteoria ta uwaaj
tej teorii zawyajednak,
ilo euszkodzonych
po- tk
zostawienie czci uszkodzonych tkanek w organizmie jest znacznie
chirurg powinien wyci. Zwolennicy tej teorii uwaaj jednak, e pozostaw groniejsze
dla rannego od usunicia
uszkodzonych tkanek ich w wikszej iloci,
w organizmie jest ni jest to niezbdne.
znacznie groniejszeNiedla
ustalono
rannego od usun
zalenoci pomidzy wielkoci chwilowej jamy postrzaowej a iloci martwych
wikszej iloci, ni jest to niezbdne. Nie ustalono zalenoci pomidzy wielkoci
tkanek. Stopie niebezpieczestwa
jamy postrzaowej tego zjawiska
a iloci martwych dla czowieka
tkanek. Stopiezaley od umiej-
niebezpieczestwa tego z
scowienia rany. Chwilowa jama postrzaowa powodowana jest cinieniem
czowieka zaley od umiejscowienia rany. Chwilowa jama postrzaowa powo wpra-
wiajcym
cinieniemorodek w ruch. Maksymalna
wprawiajcym orodek wwarto cinienia wewntrznego
ruch. Maksymalna nie jest wewntrz
warto cinienia
raczej skorelowana z iloci zniszczonego orodka. W pracy [27] wyznaczono
raczej skorelowana z iloci zniszczonego orodka. W pracy [27] wyznaczono ekspe
eksperymentalnie zaleno (dla pocisku nieulegajcego deformacji) pomidzy
zaleno (dla pocisku nieulegajcego deformacji) pomidzy iloci energii rozpra
iloci energii rozpraszanej Erozp, przypadajcej na jednostk dugoci kanau
przypadajcej na jednostk dugoci kanau postrzaowego w [10-3 m], a iloci z
postrzaowego w [10-3 m], a iloci zniszczonego orodka:
orodka:
Md=44,575 Erozp + 10,319 (5)
Md=44,575 Erozp + 10,319
gdzie: Md masa zniszczonego orodka w [10 -3 kg],
Erozp rozproszona energia kinetyczna pocisku [J].
gdzie: Md masa zniszczonego orodka w [10-3 kg],
Erozp rozproszona
Wspczynnik korelacji Renergia kinetycznajest
tych parametrw pocisku
may i[J].
wynosi tylko 0,54.
W tabeli 4 przedstawiono wspczynniki korelacji R zalenoci pomidzy iloci
Wspczynnik
zniszczonego korelacji
orodka, a innymi R tych parametrw
parametrami jest may i wynosi tylko 0,54.
balistycznymi.
przedstawiono wspczynniki korelacji R zalenoci pomidzy iloci zniszczoneg
innymi parametrami balistycznymi.
Tabela 4. Wspczynniki korelacji pomidzy iloci zniszczonego orodka a rnymi parametrami

balistycznymi [27]
Parametr balistyczny Wspczynnik korelacji R

Prdko uderzenia 0,11
Pd w chwili uderzenia [mv] 0,09
Energia kinetyczna w chwili uderzenia [0,5 mv2] 0,16
Moc uderzenia [mv3] 0,23
Erozp przypadajca na 110-3 m dugoci kanau
0,54
postrzaowego
Erozp przypadajca na 110-3 s czasu penetracji 0,48
W literaturze przedmiotu istnieje wiele rnych teorii, ktre usiuj opisa

w prosty sposb zdolno pocisku do obezwadniania [27] przy pomocy tylko
jednego parametru, posugujc si np. jego prdkoci, mas, wspczynnikiem
ksztatu lub kalibrem. Pierwsza z tych teorii, to tzw. wzgldna moc zatrzymujca
(ang. relativ stopping power) pocisku
RSP= 17,9 m v A c (6)
gdzie: m, masa i prdko pocisku w chwili uderzenia, odpowiednio,
A pole przekroju poprzecznego prostopadego do osi symetrii pocisku [10 -4 m2],
c wspczynnik zaleny od ksztatu pocisku (np. c=0,9 dla FMJ RN,
c=1 dla LRN, c=1,25 dla WC).
Teoria ta zostaa przeksztacona i nazwana teori mocy zatrzymania
(ang.stopping power). Zgodnie z t teori o moliwoci obezwadnienia lub
zatrzymania decyduje ilo energii kinetycznej, ktr pocisk przekazuje napast-
nikowi. Miar mocy zatrzymania jest ilo energii kinetycznej przekazywanej
przez pocisk do orodka zastpczego podczas penetracji na drodze pierw-
szych15010 -3m.
Stp=0,114 Erozp A c (7)
gdzie: Erozp energia kinetyczna rozpraszana w elatynie balistycznej na drodze 15010 -3 m.
W roku 1983 w USA do oceny skutecznoci zranienia pociskiem pistoleto-

wym zaproponowano parametr RII (ang. relative incapacitation index), ktry
zaley gwnie od wielkoci chwilowej jamy postrzaowej oraz ksztatu, redni-
cy pocisku i prawdopodobiestwa zranienia wanych narzdw wewntrznych.
Przyjto, e im wiksze s rozmiary chwilowej jamy postrzaowej, tym wikszy
bdzie stopie unieszkodliwienia przeciwnika. Podstaw takiej oceny jest bdne
zaoenie, e orodek znajdujcy si w chwilowej jamie postrzaowej jest nisz-
czony. Pomijano gboko penetracji i wielko kanau postrzaowego. Obecnie
wiadomo ju, e jest to bd systematyczny. Parametr RII nie zosta zaakcep-
towany, okaza si bowiem niepraktyczny, poniewa wymaga przeprowadzenia
duej iloci bada.tzw.

obezwadniania, Innapotencja
teoria obezwadniania,
ranienia mwi,tzw.e
potencja
jest onranienia mwi, e do rozprosz
proporcjonalny
jest on proporcjonalny
i staej [27]: do rozproszonej energii i staej [27]:
'E Ek A
T (8)
'S m
gdzie: E zmiana wartoci energii kinetycznej pocisku [J],
gdzie:S E zmiana
zmiana wartoci
wielkoci energiipoprzecznego
pola przekroju kinetycznej pocisku
[J],
pocisku [m2].
S zmiana wielkoci pola przekroju poprzecznego pocisku [m2].
NaleyNaley podkreli,
podkreli, e powysze
e powysze teorienie
teorie nieznalazy
znalazypraktycznego
praktycznego zastosowania.
zastoso-
wania. Ocen stopnia zranienia mona rwnie przeprowadzi na podstawie znajomo
Ocen
danych, stopnia zranienia mona rwnie przeprowadzi na podstawie znajo-
jak:
moci takich danych, jak:
1) rodzaj broni i jej kaliber,
1) rodzaj broni i jej kaliber,
2) rodzaj naboju i rodzaj pocisku,
2) rodzaj naboju i rodzaj pocisku,
3) odlego, z ktrej oddano strza,
3) odlego, z ktrej oddano strza,
4) rodzaj trafienia: bezporednie, rykoszet, poprzez przeszkody,
4) rodzaj trafienia: bezporednie, rykoszet, poprzez przeszkody,
5) rodzaj pokonanych przez pocisk przeszkd,
5) rodzaj pokonanych przez pocisk przeszkd,
) zachowana
66) masa pocisku,
zachowana masa pocisku,
7) stopie deformacji pocisku,
7) stopie deformacji pocisku,
8)
8) dug o kanau
dugo kanau postrzaowego
postrzaowego ii jego
jego pooenie
pooenie wzgldem
wzgldem organw wewntrznych,
organw we-
9) pooenie
wntrznych,rany wejciowej i wyjciowej,
10) maksymalne
9) pooenie ranyrozmiary
wejciowejrany wejciowej i wyjciowej na powierzchni skry,
i wyjciowej,
11)masa usun itych tkanek,
10) maksymalne rozmiary rany wejciowej i wyjciowej na powierzchni skry,
12) masa
11) stopie uszkodzenia
usunitych koci.
tkanek,
12) stopie uszkodzenia koci.
Midzynarodowy Czerwony Krzy zaproponowa prost w uyciu klasy
Midzynarodowy Czerwony Krzy zaproponowa prost w uyciu klasyfi-
kacj ran, do
moliw zastosowania
moliw rwnierwnie
do zastosowania w badaniach symulacyjnych
w badaniach tabela
symulacyjnych ta-5. Nie jest tu
znajomo
bela 5. Nie jestuytej broni czy
tu wymagana amunicji.
znajomo broni ikacja
uytejKlasyf ta uwzgldnia:
czy amunicji. Klasyfikacja wielko w
wyjciowej rany, wielko kanau postrzaowego, moliwo zamania
ta uwzgldnia: wielko wejciowej i wyjciowej rany, wielko kanau postrza- koci, zranien
wewntrznych,
owego, moliwoilo koci, .zranienie
odamkw
zamania Zakadanarzdw
ona, e pocisk pistoletowy
wewntrznych, najczciej pow
ilo od-
amkw. Zakada ona, e pocisk pistoletowy najczciej powoduje ran stopniaz maej od
stopnia pierwszego. Pocisk wystrzelony z pistoletu maszynowego
czowieka najczciej
pierwszego. powoduje
Pocisk wystrzelony ran stopnia
z pistoletu trzeciego,
maszynowego a pociski
z maej porednie
odlegoci od lub karabi
powodowa rany wszystkich stopni. Jest to metoda anatomiczna klasyfikacji
czowieka najczciej powoduje ran stopnia trzeciego, a pociski porednie lub ran i nie
parametrwmog
karabinowe fizjologicznych zachodzcych
powodowa rany w zranionym
wszystkich stopni. organizmie.
Jest to metoda anatomicz-
na klasyfikacji ran i nie uwzgldnia parametrw fizjologicznych zachodzcych
Tabela 5. System
wzranionym klasyfikacji ran Czerwonego Krzya [7]
organizmie.
Rodzaj rany Oceniany parametr rany i jego w
E rana wejciowa maksymalny rozmiar w [10-2 m]
X rana wyjciowa maksymalny rozmiar w [10-2 m], X=

Tabela 5. System klasyfikacji ran Czerwonego Krzya [7]
Rodzaj rany Oceniany parametr rany i jego warto

E rana wejciowa maksymalny rozmiar w [10-2 m]
maksymalny rozmiar w [10-2 m], X=0 , jeeli
X rana wyjciowa
nie wystpuje
C=1, gdy jama postrzaowa jest wiksza ni
C jama postrzaowa
dwa palce, w innym przypadku C=0
F=0 nie ma pknicia; F=1 proste zamanie,
F pknicie koci otwr lub nieznaczne odamki; F=2 powane
rozszczepienie
V=1, gdy zraniony jest mzg lub organy
V zranione narzdy wewntrzne
wewntrzne lub gwne ttnice; inaczej V=0
odamki pocisku widoczne na zdjciu
M w ranie pozostay kawaki
rentgenowskim; brak odamkw M=0, jeden
metalu
odamek M=1, wiele odamkw M=2
Ocena ran
Stopie 1 rozmiary rany skry mniejsze od 10-1 m (E+X< 10), bez jam
postrzaowych (C=0) oraz bez skomplikowanych ran koci (F=0 lub F=1)
Stopie 2 rozmiary rany skry mniejsze od 10-1 m (E+X<10), wystpuj rany
postrzaowe (C=1) lub skomplikowane rany koci (F=2)
Stopie 3 rozmiary rany skry wiksze od 10-1 m (E+X10), wystpuj jamy
postrzaowe (C=1) lub skomplikowane rany koci F=2
System klasyfikacji ran Czerwonego Krzya nie uwzgldnia czynnikw neu-

rologicznych wystpujcych przy zranieniu oraz iloci martwych tkanek, ktre,
jeeli nie zostan usunite, doprowadz do powanego zakaenia organizmu.
Poniewa tkanki te s bezpowrotnie tracone, powinny nie tylko by uwzgld-
niane w ocenie rany, lecz stanowi podstawowy element tej oceny. Identyfikacj
martwych tkanek mona przeprowadzi na podstawie:
1) braku ciliwoci tkanek,
2) zmienionej konsystencji tkanek,
3) zmienionego koloru tkanek,
4) braku krwawienia kapilarnego.
Chirurg musi wyway czy bezpieczniejsze dla rannego jest usunicie zbyt
wielu uszkodzonych odamkami tkanek, czy pozostawienie pewnej ich iloci
wranie. Pozostawienie odamkw w ranie moe spowodowa po paru latach
przemieszczenie ich do wanych narzdw wewntrznych w wyniku dziaa-
nia systemu naczyniowego. Stworzy to powane zagroenie dla ycia pacjenta.
Metody okrelania stopnia zranienia, ktre powiksza si z czasem, nie zostay
dotychczas opracowane. Analiza szkodliwego wpywu na organizm odamkw
pozostawionych w ranie jest zoona i wymaga dalszych bada.
3.2. Analiza ruchu pocisku w orodku zastpczym
Czsto badania eksperymentalne balistyki kocowej pociskw przeprowa-

dzane s na ywych zwierztach wszystkich gatunkw, np. winiach, jeleniach,
psach, niektrych ich narzdach, a take owocach. Ze wszystkich zwierzt naj-
czciej uywane s winie. Eksperymenty na zwierztach mog by przeprowa-
dzane w celu zbadania fizjologicznych efektw zranienia, ale w adnym wypadku
nie po to, aby stwierdzi: potencja zranienia, rozpraszanie energii pocisku, po-
wtarzalno czy zgodno wynikw. Prby te s niehumanitarne, a ich wyniki
obarczone duym bdem systematycznym, gdy budowa anatomiczna i ukad
nerwowy innych ssakw rni si znacznie od ludzkiej (niejednorodno budo-
wy tkanek miniowych i tuszczowych wini powoduje, e dokadno pomiaru
gbokoci penetracji wynosi 18% tabela 6).
Tabela 6. Gboko penetracji pocisku w tkankach wini i w rnych orodkach zastpczych [89]
Orodek zastpczy Gboko penetracji [10-3 m]

Udziec wieo zabitej wini 8816
10% elatyna w temperaturze 277 K 854
Mydo szwedzkie w temperaturze 277 K 423
Mydo szwedzkie w temperaturze 297 K 584
Badania oddziaywania pocisku na ywy organizm przeprowadza si rw-

nie w orodku zastpczym dla: mini, skry, koci, czaszki. Poprawnie dobrany
orodek zastpczy dla badanego organizmu ywego charakteryzuje si:
1) podobn gbokoci penetracji pocisku,
2) podobnym opnieniem pocisku,
3) podobiestwem deformacji plastycznej i fragmentacji pocisku,
4) podobiestwem w rozpraszaniu energii kinetycznej,
5) moliwoci pomiaru iloci rozpraszanej energii kinetycznej z zadawalajc
dokadnoci,
6) moliwoci oceny rozmiarw chwilowej jamy postrzaowej,
7) moliwoci pomiaru wymiarw kanau postrzaowego,
8) powtarzalnoci uzyskiwanych wynikw.
Powysze wymagania oznaczaj, e orodek zastpczy nie musi mie do-
kadnie takich samych biomechanicznych wasnoci jak ywy organizm tabe-
la7. Wystarczy, e wyniki bada mona rejestrowa i odpowiednio interpretowa
tak, aby zobrazowa, co si dzieje w ywym organizmie.
Tabela 7. Moliwoci stosowania rnych orodkw zastpczych wg [27]
Rodzaj rany Orodek zastpczy

sztuczna skra przymocowana do bloku
Rana wejciowa
elatyny lub myda
sztuczna skra przymocowana do bloku
Rana wyjciowa
elatyny lub myda
elatyna jako orodek zastpczy tkanek
Chwilowa jama postrzaowa sprystych, mydo nie rejestruje wielkoci
kanau postrzaowego
Pknicie koci koci zalane elatyn, mydo nie nadaje si
organy wewntrzne zalane elatyn, mydo
Zranione narzdy wewntrzne
nie nadaje si
elatyna jako orodek zastpczy tkanek
Odamki pocisku w ranie
sprystych, mydo jest niewygodne w uyciu
Z rnych stosowanych orodkw zastpczych dla mini najlepsze wyniki

otrzymywane s w elatynie balistycznej lub mydle glicerynowym, gsto ich
bowiem jest zbliona do gstoci organizmu ludzkiego (tabela 8). Rzadziej s sto-
sowane orodki zastpcze dla skry, a ich znaczenie jest czsto niedoceniane.
Uwzgldnienie obecnoci skry zwiksza dokadno pomiarw oddziaywania
pociskw, zwaszcza o maej prdkoci np. przy tzw. rykoszetach. Sztuczne koci
wykorzystywane do eksperymentw wytwarzane s w rnych ksztatach. Istnie-
j wyniki bada wskazujce, e spadek prdkoci, szcztkowa energia kinetycz-
na, fragmentacja koci i kana postrzaowy s identyczne zarwno wsztucznych
kociach, jak i kociach wini. Do badania ran gowy stosowana jest czaszka
zbudowana ze sztucznych koci, wypeniona 10% elatyn balistyczn i pokryta
sztuczn skr.
Tabela 8. Gsto tkanek ludzkich i niektrych orodkw zastpczych
Orodek Tuszcz Wtroba Skra Minie Puca Koci elatyna Mydo

Gsto
0,8 1,01-1,02 1,09 1,02-1,06 0,4-0,5 1,11 1,03-1,06 0,93
[103 kg/m3]
Przezroczysta elatyna balistyczna pozwala atwo wyznaczy stopie frag-

mentacji pocisku i dystrybucj wielkoci odamkw. W nieprzeroczystym myd-
le glicerynowym trzeba do tego celu stosowa aparatur rentgenowsk. Zalet
myda jest niska cena i atwo odtworzenia wielkoci jamy postrzaowej. Mydo
jest orodkiem niesprystym, co uatwia odtworzenie wielkoci maksymalnej
chwilowej jamy postrzaowej [11]. W rezultacie pomiary w tym orodku zawya-
j wielko jamy postrzaowej w porwnaniu do organizmw ywych. Mimo i
mydo glicerynowe jest dobrym orodkiem zastpczym dla mini, moliwoci
jego wykorzystania do badania balistyki kocowej pocisku i odtwarzania kszta-
tu rany s raczej ograniczone. Czsto stosowane jest w Szwecji, gdzie stwierdzo-

no, e objto kanau postrzaowego o dugoci 0,14 m w mydle (rysunek 5)
odpowiada iloci zniszczonego orodka przez badany pocisk w ludzkim organi-
zmie [2]. Poza tym przyjmuje si, e ilo energii kinetycznej pocisku pochoni-
tej przez tkanki organizmu (przy strzale z odlegoci 100 m) odpowiada rednicy
jamy postrzaowej w danym punkcie w mydle.
Oddziaywanie pocisku z orodkiem podczas penetracji mona przedsta-
wi obrazowo i w zrozumiay sposb, wykorzystujc tzw. metod schematu rany
worodku zastpczym. Otrzymane schematy ran wskazuj maksymalne znisz-
czenia, jakie mona przewidzie w elastycznym organizmie ywego stworzenia.
Kana postrzaowy wystpujcy na schemacie rany jest trwaym ladem po po-
cisku, ktry wnika, penetruje i niszczy tkanki trafionego organizmu. Chwilowa
jama postrzaowa wystpujca na schemacie rany przedstawia maksymalne od-
ksztacenia tkanki, jakie wystpi wok trajektorii pocisku w cigu paru milise-
kund po jego przejciu.
a) b)
Rys. 5. Badanie ksztatu jamy postrzaowej w szwedzkim mydle balistycznym [2]: a) idea pomiaru
iloci zniszczonych tkanek na podstawie wielkoci tymczasowej jamy postrzaowej, b) rednica jamy
postrzaowej w danym punkcie odpowiada iloci energii kinetycznej pocisku pochonitej przez tkanki,
dziki uprzejmoci P. G. Arvidsson, FMV (Demence Materiel Administration), Sztokholm, Szwecja
elatyna balistyczna uywana jest od 1960 roku jako orodek zastpczy

symulujcy waciwoci (gsto i lepko) tkanek sprystych ywego organi-
zmu[38]. ywe organizmy maj budow bardzo niejednorodn, co utrudnia in-
terpretacj wynikw pomiarw. Budowa strukturalna elatyny jest jednorodna,
lecz nie posiada ona naczy krwiononych, nerww i szkieletu kostnego. Poczt-
kowo do wyznaczania energii traconej przez pocisk podczas penetracji stoso-
wano elatyn 20% w temperaturze 287 K, w celu okrelenia jego zdolnoci do
obezwadniania. W 1984 roku opublikowano [16] wyniki bada balistyki ko-
cowej pociskw w miniach ywej wini oraz w elatynie 10% w temperaturze
277 K. Praca ta przyczynia si do powstania tzw. modelu Facklera elatyny ba-
listycznej[17], ktry pomimo wielu zastrzee zosta przyjty jako orodek
zastpczy o podobnych wasnociach jak minie ywych organizmw. Jedn
znajwaniejszych zalet elatyny jest jej przeroczysto, co umoliwia dokad-

ne zbadanie toru pocisku, kanau postrzaowego, chwilowej jamy postrzaowej
oraz deformacji pocisku i rozkadu przestrzennego odamkw (rysunek 6). Na-
ley podkreli jednak, e ywe tkanki s bardziej spryste i wytrzymae ni
elatyna. W wielu testach balistycznych potwierdzono, e elatyna balistyczna
(np. Vyse Ballistic Gelatin) symuluje gboko penetracji pocisku w typowych
tkankach ywych organizmw z dokadnoci 3% a wielko chwilowej jamy
postrzaowej z dokadnoci 4%. elatyna balistyczna powinna by odpowied-
nio przygotowana i przechowywana oraz bezporednio przed pomiarami wyka-
librowana. Po wykonaniu pomiarw wskazane jest przeprowadzenie powtrnej
kalibracji. Sposb przygotowania, przechowywania elatyny i interpretacji wy-
nikw pomiarw wodniesieniu do ywych organizmw, a w szczeglnoci ludzi,
budzi najwicej kontrowersji i nie zosta znormalizowany [52].
Rys. 6. Penetracja pocisku rutowego kaliber 12/70 Kent Tungsten Matrix Nr 1 birdshot w standardowym
bloku elatyny balistycznej, wystrzelonego z odlegoci okoo 3 m [91] ], dziki uprzejmoci Eclectic Works
Company, Calgary Alberta, Kanada
Po przygotowaniu roztworu elatyny (10% wagowo) naley j wla do for-

my o wymiarach: 15154010-2 m do bada pociskw pistoletowych lub
20205010-2 m do bada pociskw karabinowych. W niektrych laborato-
riach uywaj elatyn 11%, poniewa nieraz z nieznanych powodw elatyna
10% nie spenia prby kalibrowania pociskiem o kalibrze 4,5 mm. W celu uzy-
skania wikszej przejrzystoci mona do roztworu doda kilka kropel oleju cyna-
monowego. Po otrzymaniu jednorodnego roztworu elatyny naley przetrzyma
go przez 4 godz. w temperaturze pokojowej. Po zakrzepniciu form z elatyn
naley woy do lodwki i przetrzyma przez 36 godz. w temperaturze od 273K

do 277 K. Po wyjciu z formy naley woy j do worka foliowego i szczelnie
go zamkn, aby gsto elatyny nie ulega zmianie. W takiej postaci mona
j przechowywa w zamraarce do 6 miesicy lub 1 tydzie w lodwce. Przed
przeprowadzeniem pomiarw balistycznych naley ustabilizowa temperatur
bloku elatyny poprzez przetrzymanie go przez jedn noc w lodwce w tempera-
turze 277 K, poniewa prawidowa struktura elatyny zaley od jej temperatury.
W zwizku z tym czas trwania prby nie powinien przekracza 1200 s. Mona
stosowa kilka blokw przyoonych do siebie powierzchniami czoowymi. Ist-
niej jeszcze inne sposoby przygotowywania elatyny, ale niewiele jest informacji
na temat wpywu parametrw procesu przygotowania elatyny na jej wasnoci
kocowe.
Kalibrowanie elatyny polega na oddaniu strzau pociskiem rutowym
izmierzeniu gbokoci penetracji, aby potwierdzi jej odpowiedni struktur
igsto. Pocisk rutowy o kalibrze 4,5 mm wystrzelony z broni pneumatycznej,
uderzajcy z prdkoci 180 m/s 4,6 m/s w blok elatyny, powinien zagbi si
w niej na gboko 8,50,810-2 m, zgodnie z tym co zaproponowano w pracy
[14] na podstawie licznych obserwacji gbokoci penetracji pociskw w tkan-
kach ywych organizmw. elatyna speniajca ten trudny warunek nazywa si
standardow i mona w niej przeprowadzi wiarygodne badania zdolnoci poci-
sku do penetracji. Niestety niewiele blokw elatyny spenia warunek Facklera
odpowiedniej gbokoci penetracji. W standardowym bloku elatyny balistycz-
nej powinna by speniona nastpujca zaleno:
y= 0,94 v 21,925 (9)
gdzie: y gboko penetracji w [10 -3 m],

v prdko pocisku w [m/s] w chwili uderzenia w blok elatyny.
Powoduje to kopotliw sytuacj, w ktrej odrzucenie niestandardowych

blokw elatyny jest bardzo drogie, lecz z drugiej strony uywanie ich sprawia,
e otrzymane wyniki s niewiarygodne. Sytuacja taka przyczynia si do opra-
cowania metod korygowania wynikw pomiarw w niestandardowych blokach
elatyny z dokadnoci 3% (np. metoda MacPhersona) [34]. Przy wyborze po-
cisku jednym z najwaniejszych parametrw majcych wpyw na obezwadnie-
nie jest gboko penetracji. Czynnikiem gwnym jest zawsze miejsce, w ktre
strzelamy. Zgodnie z danymi zamieszczonymi w literaturze [15] optymalna g-
boko penetracji w wykalibrowanym orodku zastpczym wynosi od 0,318 m
do 0,356 m. Wedug norm amerykaskiego biura ledczego (FBI) odnonie do
balistyki kocowej, pocisk powinien penetrowa wzorcow elatyn balistyczn
na gboko od 0,305 m (12 cali) do 0,457 m (18 cali). Jeeli pocisk penetruje
pyciej, to jest to niewystarczajce, a gdy penetruje gbiej, to jest to zadawalaj-
ce, aczkolwiek moe by niebezpieczne. Naturalnie w porwnaniu do gbokoci

penetracji welatynie, w tkankach o rzadszej strukturze penetracja bdzie wik-
sza (np.puca) ni w tkankach o gciejszej strukturze (np. minie). Gboko
penetracji w elatynie od 0,318 m do 0,356 m moe by niewystarczajca. Pocisk
podczas wnikania w ciao systematycznie zmniejsza prdko w wyniku czego
kana postrzaowy jest coraz mniejszy. Powoduje to, e ilo zniszczonego orod-
ka, w kocowym odcinku (o dugoci od 0,080 m do 0,050 m) toru balistyczne-
go, jest coraz mniejsza, a efektywna gboko penetracji wynosi od 0,241m do
0,305m. Badania waciwoci ludzkiej skry wykazay, e ze wzgldu na du
wytrzymao na rozciganie i sprysto moe ona ograniczy gboko pe-
netracji pocisku w miniach: przy wnikaniu o okoo 0,051 m, a przy jego wyj-
ciu o okoo 0,102 m. Zmniejsza to dodatkowo efektywn penetracj. Tak wic
(zgodnie z danymi FBI przecitna grubo tuowia czowieka wynosi 0,229m
9cali), aby pocisk przeszed na wylot przez tuw ludzki, musi penetrowa oro-
dek zastpczy gbiej ni 0,356 m. Ustalenia odnonie do gbokoci penetracji
maj zapewni, e pocisk trafiajcy w cel pod dowolnym ktem (w najczciej
spotykanych sytuacjach ulicznych) dotrze do gwnych organw wewntrznych
i pozostawi za sob kana postrzaowy o wystarczajco duych rozmiarach, aby
obezwadni przeciwnika. Dua rnorodno rzeczywistych sytuacji, w ktrych
naley odda strza powodujcy obezwadnienie agresora, powoduje konieczno
opracowania w miar kompletnego, obszernego zestawu bada dotyczcego ba-
listyki kocowej pocisku. Wyniki tych bada informuj uytkownika danego
typu amunicji, w jakich sytuacjach stosowanie jej jest skuteczne, oraz pozwalaj
porwna rne naboje (tego samego lub rnych kalibrw). Jedn z takich prb
jest zestaw 8 bada zalecanych przez FBI [18]. Tkank miniow i tuszczow
wtestach FBI symuluje 10% elatyna (np. Kind

&Knox 250-A).

W kadym bada-
niu oddawanych jest 5 strzaw. Po kadym strzale zmieniana jest badana prze-
szkoda i blok elatyny. W badaniach uywana jest bro typowa.
3.3. Testy FBI w zakresie balistyki kocowej pociskw
Test nr 1: Blok elatyny bez adnej osony

Do bloku elatyny balistycznej oddawany jest strza z odlegoci 3,048 m
(10stp) od wylotu z lufy. Celem badania jest sprawdzenie zdolnoci pocisku do
penetracji organizmu. Pociski, ktre nie speniaj wymogw tego testu, z reguy
nie speniaj rwnie wymogw innych bada, bardziej zwizanych z realnymi
sytuacjami. W badaniu tym czsto uzyskiwana jest najwiksza ekspansja poci-
sku (wzrost wartoci pola przekroju poprzecznego). Badanie to pozwala porw-
na wyniki testw FBI z badaniami w innych laboratoriach.
Test nr 2: Blok elatyny przykryty grubym okryciem tekstylnym

Blok elatyny przykryty jest czterema warstwami materiaw symulujcy-
mi gruby ubir zimowy. Pierwsza warstwa to bawena typu T-Shirt (48 nici na
odcinku 25,410-3 m). Druga warstwa to bawena koszulowa (80 nici na odcinku
25,410-3 m). Trzecia warstwa to powoka z flaneli (232 nici na odcinku 25,410-3m)
o masie 283,510-3 kg. Czwarta warstwa to bawena jeansowa (50 nici na odcinku
25,410-3 m) o masie 370,510-3 kg. Strza do tak przykrytego bloku elatyny od-
dawany jest z odlegoci 3,048 m od wylotu z lufy.
Test nr 3: Stalowa pyta
Dwie pyty ze stali walcowanej na gorco, galwanizowane, kwadratowe
ogruboci 110-3 m i powierzchni 232,2610-4 m2 (6 cali 6 cali) oddalone s od
siebie o 0,076 m (3 cale). W odlegoci 0,457 m (18 cali) za tylni pyt stalow
znajduje si blok elatyny przykryty warstw letniego okrycia tekstylnego. Strza
oddawany jest z odlegoci 3,048 m od pierwszej pyty stalowej. Letnie okrycie
tekstylne skada si z jednej warstwy materiau bawenianego typu T-Shirt i jed-
nej warstwy materiau z baweny koszulowej. Pyty stalowe wykonano ze stali
powszechnie stosowanej do produkcji drzwi samochodowych. W prbie badana
jest zdolno przebicia przez pocisk najsabszego miejsca w drzwiach samocho-
dowych i obezwadnienia znajdujcego si za nimi przeciwnika.
Test nr 4: Wewntrzna ciana budowlana
Dwie standardowe pyty gipsowo-kartonowe o gruboci 12,710-3 m i po-
wierzchni 232,2610-4 m2 oddalone s od siebie o 8910-3 m (3,5 cala). Blok elaty-
ny przykryty jest warstw letniego okrycia tekstylnego i znajduje si w odlegoci
0,457 m za tylni pyt gipsow. Strza jest oddawany z odlegoci 3,048 m do
pierwszej pyty gipsowej. Badanie to symuluje zdolno pocisku do przebicia ty-
powej wewntrznej ciany budowlanej.
Test nr 5: Drewniana pyta warstwowa
Blok elatyny przykryty jest warstw letniego okrycia tekstylnego i znajduje
si w odlegoci 0,457 m za tyln powierzchni drewnianej pyty warstwowej
kwadratowej o powierzchni 232,26 10-4 m2 i gruboci 0,019 m (0,75 cala). Strza
oddawany jest z odlegoci 3,048 m do przedniej powierzchni pyty. Prba ta
symuluje przebicie drewnianych drzwi lub desek sosnowych.
Test nr 6: Szyba samochodowa
Szyba samochodowa (klejona, a nie hartowana) o gruboci 6,3510-3 m o wy-
miarach 0,381 m 0,457 m (15 cali 18 cali) ustawiona jest pod ktem /4 do
poziomu. Linia celowania odchylona jest w paszczynie poziomej o kt /12 od
kierunku jazdy samochodem. Blok elatyny ustawiony jest w odlegoci 0,457 m
za szyb i przykryty jest warstw letniego okrycia tekstylnego. Strza oddawany
jest z odlegoci 3,048 m od wylotu z lufy do rodka tafli szklanej. Prba ta symu-
luje strza oddawany do kierowcy samochodu z jego przedniej lewej strony (nie
z naprzeciwka).
Test nr 7: Blok elatyny, przykryty grubym okryciem tekstylnym strza z odle-
goci 18,288 m
Prba ta jest powtrzeniem testu nr 2, lecz przy strzale z odlegoci 18,288 m
(20 jardw) mierzonej od wylotu z lufy do bloku elatyny. Wynik prby pokazuje
wpyw wzrostu odlegoci do celu i konsekwentnie spadku prdkoci pocisku na
jego zdolno do penetracji.
Test nr 8: Szyba samochodowa strza z odlegoci 18,288 m
Badanie to jest w duym stopniu powtrzeniem testu nr 6, tym razem z od-
legoci 18,288 m, z pozycji naprzeciwko szyby i symuluje strza do kierowcy sa-
mochodu bdcego w ruchu.
Oprcz dotychczas opisanych testw, kady nabj jest poddawany badaniu
prdkoci oraz celnoci. Z lufy balistycznej i z wybranego typu broni dostpnej
w handlu wystrzeliwanych jest po 20 pociskw. Z odlegoci 22,86 m (25 jar-
dw) oddawane s dwie serie 10-strzaowe z luf balistycznych i z broni dostp-
nej whandlu, nastpnie wyznaczany jest redni punkt trafienia. Porwnanie
wynikw bada z luf balistycznych i z danego typu broni pozwala oceni, na
ile dobrze wsppracuje nabj z wybranym typem broni. Istniej jeszcze inne
testy (uproszczone i tasze) balistyki kocowej pociskw. Przykadem moe by
test INS National Firearms Tactical Institute USA, skadajcy si z piciu prb:
zblokiem elatyny, z blokiem elatyny przykrytym warstw grubego okrycia
tekstylnego, z szyb samochodow, z pyt stalow, z pyt kamienn. W testach
tych stosuje si rwnie elatyn balistyczn 10% typu Kind&Knox 250-A. Przed
kad prb naley przeprowadzi kalibracj bloku elatyny polegajc na odda-
niu strzau pociskiem rutowym kalibru 4,5 mm z broni pneumatycznej. Prd-
ko pocisku powinna wynosi 183 m/s 3 m/s, odlego pomidzy wylotem
zlufy a przedni powierzchni bloku elatyny 3,05 m. Pocisk rutowy powi-
nien wnikn na gboko od 82,510-3 m do 95,210-3 m. Gboko penetracji
badanego pocisku wbloku elatyny powinna wynosi od 22910-3 m do 381103m.
Wkadej prbie oddawanych jest 5 strzaw. Analiza uzyskanych wynikw
bada wkadym tecie jest nieco inna i nie ogranicza si tylko do gbokoci
penetracji czy wielkoci rany postrzaowej. Wany jest take sposb i miejsce de-
formacji pocisku, ilo iwielko odamkw itd. Kryteria oceny wynikw kadej
z prb nie s tak surowe jak w testach FBI. Wszystkie te badania maj utwierdzi
nas w przekonaniu, e pocisk, ktry planujemy wystrzeli, wykona przewidziane
zadanie zchirurgiczn dokadnoci i nie spowoduje przypadkowych, nieprze-
widzianych szkd.
3.4. Stabilizacja pocisku
Proces spalania si adunku prochowego w kadym naboju przebiega z nie-

wielkimi rnicami. Dlatego te pociski opuszczajce luf maj zrnicowane
fazy ruchu, a to wpywa na ich celno. Osiowo-symetryczny ksztat i bdy
ksztatu pocisku oraz drobne, niesymetrycznie rozoone wady materiaowe
iniesymetryczno montau powoduj, e jego rodek masy nie pokrywa si
zpunktem przyoenia si oporu aerodynamicznego. Jest to przyczyn rozbie-
noci rzeczywistej i teoretycznej trajektorii pocisku. Zastosowanie ciszego me-
talu w czci przedniej a lejszego w czci tylnej pocisku spowoduje, e rodek
masy pocisku bdzie pooony bliej punktu przyoenia si oporu aerodyna-
micznego, co daje bardziej stabilny ruch pocisku. Drgania lufy rwnie mog
zwikszy kt odchylenia osi pocisku od toru lotu. Jedn z metod zmniejszenia
tych rozbienoci ruchu jest wprawienie pocisku w ruch obrotowy, najczciej
poprzez uycie bruzdowanej lufy wok podunej osi symetrii (tzw. stabiliza-
cja obrotowa) z odpowiedni prdkoci ktow. Zbyt maa prdko obrotowa
spowoduje koziokowanie pocisku i moe on uderzy w cel w taki sposb, e jego
penetracja bdzie nieprzewidywalna. Zbyt dua prdko obrotowa jest rwnie
niekorzystna, gdy powoduje, e o poduna pocisku zachowuje ten sam kie-
runek w przestrzeni (wykonujc ruch precesyjny wzgldem tego kierunku). Na
skutek obniania si stycznej do toru (kierunku wektora prdkoci) wykonywa-
by ruch w rzeczywistoci z coraz to wikszym ktem nutacji. Doprowadzioby
to w efekcie do utraty jego stabilnoci [21]. Stabilizacja obrotowa (yroskopowa)
pocisku zaley od jego ksztatu, rozkadu masy, gstoci penetrowanego orod-
ka, prdkoci ruchu postpowego i obrotowego. Do oceny stabilizacji pocisku
na pocztkowej czci toru mona wykorzysta tzw. wspczynnik stabilizacji
wylotowej (yroskopowej) [81]:
I 2Z 2
S g 2 I 2 Z22X X2 G
Sg 2 IY UX d XhP v SC Yap (10) (10
IY Ud 2 hP v 2SCYGap
gdzie:
IX moment bezwadnoci pocisku wzgldem osi podunej,
IX Imoment
gdzie:gdzie: bezwadnoci
IYX moment
moment bezwadnoci
bezwadnoci pocisku wzgldem
pocisku
pocisku wzgldem wzgldem osi podunej,
osi poprzecznej,
osi podunej,
IY dImoment
Y bezwadnoci
rednica
moment pocisku,
bezwadnoci pocisku
pocisku wzgldem
wzgldem osi osi poprzecznej,
poprzecznej,
dh rednica
d rednicapocisku,
pocisku,
P odlego rodka masy pocisku od punktu przyoenia si oporu aerodynam
hP odlego rodka masy pocisku od punktu przyoenia si oporu aerodynamicznego,

h P odlego
gsto rodka
orodka, masy
gsto orodka, w ktrym
pocisku
w ktry od punktu
m przemieszcza
przemieszcza
przyoenia si oporu aerodynamiczn
si pocisk, si pocisk,
gsto
ON orodka,
gsto
ON gsto
w ktry
atmosfery
atmosfery m przemieszcza
standardowej
standardowej na poziomie si
namorza, pocisk,morza,
poziomie
ON C gsto
G atmosfery standardowej na poziomie morza,
Yap pochodna wspczynnika aerodynamicznej siy normalnej (siy nonej) w
pochodna wspczynnika aerodynamicznej siy normalnej (siy nonej) wzgl-
G
CYap pochodna wspczynnika aerodynamicznej siy normalnej (siy nonej) wzgl
dem kta,
kta,
prdko liniowa pocisku,
kta, X prdko liniowapocisku
prdko obrotowa pocisku,wzgldem osi podunej.
prdko
X prdko liniowa pocisku,pocisku wzgldem osi podunej.
obrotowa
X prdko obrotowa pocisku wzgldem osi podunej.
Pomidzy prdkoci obrotow a liniow pocisku zachodzi prosty zwizek, ktry mon
Pomi dzy prdkoci obrotow a liniow pocisku zachodzi prosty zwizek, ktry mona z
w postaci
w postaci
Y
XapXprdko obrotowa pocisku wzgldem osi podunej.
kta, prdko obrotowa pocisku wzgldem osi podunej.
Pomi dzydzy
Pomi
prdko obrotow
prdkoci liniowa pocisku,
a liniow
prdkoci obrotow a liniow pocisku
pocisku zachodzi
zachodzi prosty
prostyzwizek,
zwizek, ktry mo
ktry m
w38postaci X prdko obrotowa pocisku wzgldem osi podunej.
w postaci Balistyka kocowa pociskw strzeleckich w ywym organizmie
Pomidzy prdkoci obrotow a liniow Q Q pocisku zachodzi prosty zwizek, ktry mo

Pomidzy prdkoci obrotow
Z x Z x a23
liniow pocisku zachodzi prosty zwizek,
w postaci 23
ktry mona zapisa w postaci h h
Q
gdzie: h hskok
gdzie: bruzd
skok w lufie.
bruzd w lufie.Z x 23 (10a)
h
gdzie: hPrzykadowo
skok pocisk
bruzd w lufie.
Przykadowo do do
pocisk naboju 7,62x51
naboju mmmm
7,62x51 NATO wylatujcy
NATO z
wylatujcy lufy, z bz
z lufy,
skoku h skok
gdzie:30510 -3 -3bruzd w lufie.
m, z prdko ci 838 m/s, wykonuje ruch obrotowy z prdkoci 17 1
skoku 30510 m, z prdkoci 838 m/s, wykonuje ruch obrotowy z prdkoci
PociskPrzykadowo
powinien pocisk
by do naboju
stabilny, gdy 7,6251
warto mm NATO wylatujcy
wspczynnika S 1. W z lufy,
literaturze spotyka
PociskPrzykadowo
zbruzdami
powinien
o skoku
by stabilny,
pocisk
30510 -3 m, do gdy warto7,62x51
naboju
z prdkoci
wspczynnika
838pociskummbyNATO
m/s, wykonuje
g Sg1. W literaturze spoty
ruchwylatujcy
obrotowy z lufy,tenz
czsto pogld,
czsto30510
pogld, e aby
e abyruch
ruchrzeczywistego
rzeczywistego pocisku stabilny,
by obrotowy wspczynnik
stabilny, wspczynnik t
skoku 17-3255
m, z prdko ci 838 m/s, wykonuje gdyruch z prdkoci
zprdkoci
przyjmowa
przyjmowa warto rad/s.
warto
Pocisk
wiksz
wiksz
powinien
od o1,3.
d 1,3.
by stabilny,
DlaDla
pociskw
pociskw
warto
kalibru 5,56
kalibru
wspczyn-
mmmm
5,56 wspczynnik
wspczynnik S1g
Pocisk
nikaS
zawiera powinien
g1. by stabilny,
W literaturze
sisi
w przedziale
spotyka gdy
od od warto
si jednak
1,51,5
do do
2,0 wspczynnika
czsto
[49]. Sg1.
pogld, e aby ruchWrzeczy-
literaturze spotyk
zawiera
czsto w przedziale 2,0 [49].
y pogld, e stabilny,
aby ruch rzeczywistego pocisku przyjmowa
by stabilny, wspczynnik te
wistego pocisku by wspczynnik ten powinien warto
AbAb ywyznaczy
wyznaczy skok
skok bruzd
bruzd w lufie zapewniajcy stabilno ruchu
ruchupocisk
wiksz od
przyjmowa 1,3. Dla pociskw
warto kalibru
wiksz o d 5,56wmm
1,3. Dla lufie zapewniajcy
wspczynnik
pociskw kalibru stabilno
Sg powinien
5,56 mmzawie-
wspczynnik poc
skorzysta
skorzystaz nastpujcej (bardzo przyblionej) zalenoci:
ra
zawiera sizwnastpujcej
si w przedziale od 1,5 dood
przedziale (bardzo
2,01,5 doprzyblionej)
[49]. 2,0 [49]. zalenoci:
Abyy wyznaczy
Ab wyznaczy skokskok
bruzdbruzd
w lufie w
zapewniajcy stabilno ruchu
lufie zapewniajcy pocisku,ruchu pocis
stabilno
mona skorzysta =
z nastpujcej 150
= 150
(bardzod/Ld/L
przyblionej) zalenoci:
skorzysta z nastpujcej (bardzo przyblionej) zalenoci:
gdzie: wzgldny
gdzie: wzgldny skok bruzd
skok bruzdwyraony w kalibrach,
d/L wyraony w kalibrach,
= 150 d/L (11)
d kaliber, = 150
gdzie: d kaliber,
wzgldny skok bruzd wyraony w kalibrach,
dLkaliber,
Ldugo
pocisku.
dugo pocisku.skok bruzd wyraony w kalibrach,
gdzie: wzgldny
L dugo pocisku.
d kaliber, zaleno uwzgldniajc ksztat i prdko pocisku, gsto o
Dokadniejsz
Dokadniejsz zaleno uwzgldniajc ksztat i prdko pocisku, gsto
ktrym L przemieszcza,
si dugo
Dokadniejsz pocisku.
zaleno uwzgldniajc
moemy zapisa ksztat i prdko
nastpujco [21]:pocisku, gsto
ktrym si przemieszcza, moemy zapisa nastpujco [21]:
orodka, w ktrym si przemieszcza, moemy zapisa nastpujco [21]:
Dokadniejsz zaleno uwzgldniajc ksztat i prdko pocisku, gsto
I X2 SI X22 S
UON
2
UON nastpujco [21]:
ktrym si przemieszcza, K2K 2 moemy
zapisa (12)
3 3 v v
IY dI4YhdP4Uh10 K
P U10 MK M
I X2 S 2 UON aa
K
2
v v vmomentu

gdzie: K MK M funkcja
gdzie:
gdzie: funkcja
funkcjaaerodynamicznego
Y d hP U10 K M
4
Iaerodynamicznego
aerodynamicznego 3
momentu momentu wywra
wywracajcego, cajcego,
wywra cajcego,
aa a
a aprdko
prdko dwiku
va prdko dwikuwworodku
dwiku w orodku
orodku (w(w powietrzu
(w powietrzu
powietrzu 333333
333 m/s). m/s).
m/s).
gdzie: K M funkcja aerodynamicznego momentu wywracajcego,
Pozostae aoznaczenia
s takie same jak w zalenoci (10). Powysze zalenoci
a okrelaj
(10, 11, 12) prdko dwiku
warunki w orodku
konieczne, jakie(w powietrzu
powinny 333 m/s).aby pocisk
by spenione,
wykonujcy ruch obrotowy by stabilny na pocztkowej (prostoliniowej) czci
toru balistycznego. Dla zapewnienia cakowitej stabilnoci na torze balistycznym
pocisk powinien spenia jeszcze warunki stabilnoci dynamicznej[35]. Przyka-
dowo dla pocisku 9 mm Luger penopaszczowego wspczynnik stabilizacji y-
roskopowej Sg =22,5 i jest on rwnie stabilny dynamicznie. Pocisk 5,5645mm
M193 jest stabilny statycznie (Sg =1,38), lecz nie jest stabilny dynamicznie. Po wy-
strzeleniu z lufy z bruzdami o skoku 30510-3 m pocztkowy kt odchylenia osi
pocisku od toru balistycznego wynoszcy okoo 0,07 rad (40) zmniejsza si do

okoo 0,03 rad (1,50) w odlegoci 100 m. Nastpnie w odlegoci500 m od wylo-
tu z lufy wzrasta, przyjmujc warto 0,18 rad (10,40) dla 800m (rysunek 7).
Rys. 7. Zaleno kta odchylenia osi pocisku od toru balistycznego w funkcji drogi, dla pocisku 5,56x45mm
M193 [2] ], dziki uprzejmoci P. G. Arvidsson, FMV (Demence Materiel Administration), Sztokholm,
Szwecja
Z zalenoci (10) wynika, e prdko obrotowa i gsto orodka, w ktrym

porusza si pocisk, maj duy wpyw na warto wspczynnika Sg wymagan do
uzyskania stabilizacji. Wpyw gstoci tumaczy dlaczego pocisk w powietrzu,
przy normalnych warunkach atmosferycznych prawie stabilny, traci j w niskich
temperaturach. Pocisk stabilny w powietrzu, aby zachowa stabilno podczas
penetracji tkanek ywego organizmu (przyjmijmy, e gsto mini wynosi
1040kg/m3 850 razy wicej ni gsto powietrza), przy niezmienionych in-
nych parametrach ruchu, wymaga prdkoci obrotowej okoo 500 000 rad/s. Tak
dua prdko obrotowa nie jest raczej moliwa do uzyskania. Oznacza to, e
pocisk po przebiciu skry i wnikniciu w gb organizmu moe szybko straci
stabilizacj. Porwnujc wartoci prdkoci obrotowej dla tych dwch orodkw
widzimy, e zmiana skoku bruzd od 35610-3 m do 17810-3 m nie rozwizuje
problemu zachowania stabilizacji pocisku po wnikniciu w cel.
W odrnieniu od wikszoci pociskw penopaszczowych, w przypadku
pociskw 5,5645 mm M193 i M855 gwny mechanizm ranienia polega na ich
fragmentacji. Przy odpowiednio duej prdkoci uderzenia pociski te przebijaj
skr i po uamku sekundy zbaczaj z pierwotnego toru lotu. Zachowanie takie
jest typowe dla pociskw penopaszczowych z ostroukow czci wierzcho-
kow, posiadajcych odpowiednio du prdko, poniewa ich rodek masy
przesunity jest do tyu i nie pokrywa si z punktem przyoenia si oporu aero-
dynamicznego. Przy odpowiednio duej prdkoci pocisk moe zboczy z pier-
wotnego toru (w ciekym gstym orodku) o kt rwny nawet /2. Powoduje to
ruch zoony (krzywoliniowy i obrotowy) oraz drgania pocisku. Zoony stan
napre w pocisku, jak i w otaczajcym orodku powoduje jego fragmentacj.

Przemieszczajce si w rnych kierunkach z du prdkoci odamki tworz
obszern ran postrzaow.
Pociski z mikkim lub wklnitym wierzchokiem (ppaszczowe i pe-
nopaszczowe) jako mechanizm obezwadnienia przeciwnika wykorzystuj za-
miast fragmentacji kontrolowan ekspansj. Kontrolowan ekspansj uzyskuje
si np.poprzez pozostawienie w wierzchoku pocisku maej pustki powietrznej.
Na rysunku 8 pokazano dwie typowe konstrukcje pociskw ekspandujcych.
Zmiana sposobu uksztatowania wierzchoka zmienia te jego wspczynnik
aerodynamiczny. Podczas zderzenia pociski te rozpoczynaj ekspandowanie od
wierzchoka, co zwiksza warto pola przekroju poprzecznego i zwiksza ilo
energii rozpraszanej w orodku. W pociskach tych zmiana trajektorii lotu po
wnikniciu w organizm wystpuje w nieznacznym stopniu, poniewa po zderze-
niu z celem wierzchoek pocisku deformuje si przyjmujc ksztat grzyba. Wwy-
niku tej deformacji rodek masy pocisku przyblia si do punktu przyoenia si
oporu hydrodynamicznego, co zwiksza stabilno ruchu. O wielkoci isposobie
ekspansji decyduj rozmiary i ksztat pustki oraz materia i konstrukcja pocisku.
a)
b)
Rys. 8. Schemat konstrukcji pociskw deformujcych si w sposb kontrolowany; a) konwencjonalna

pustka, b) pustka z kulk (klinem) wnikajc w rdze, ktry nastpnie ekspanduje rdze pocisku
wykonany jest ze stopw oowiu lub miedzi [27]
Niektre bardzo lekkie pociski (o masie 2,5910-3 kg) JSP i JHP mog jed-
nak ulega fragmentacji, poniewa posiadaj bardzo cienki paszcz oraz bardzo
du prdko (okoo 1158 m/s). W przypadku tych pociskw skuteczno obez-
wadnienia przeciwnika jest mniejsza, gdy gboko penetracji oraz wielko
rany postrzaowej moe by mniejsza ni powodowana przez pocisk M193 lub
M855. Pociski HP s tak projektowane, aby spowodowa du, pytk ran przy
relatywnie maej gbokoci penetracji od 0,127 m do 0,152 m. Zalet ciszych
pociskw JHP i JSP o masach od 4,1510-3 kg do 4,4710-3 kg jest moliwo kon-
trolowanej ekspansji przy mniejszych prdkociach. Zachodzi to zwykle w od-
legociach wikszych ni 200 m od wylotu z lufy, gdy prdko pocisku spada
poniej minimalnej wartoci koniecznej do wystpienia fragmentacji. Pocisk
penopaszczowy przy tej prdkoci moe wykonywa ruch obrotowy wok

osi poprzecznej, lecz wydaje si, e wtedy mechanizm kontrolowanej ekspansji
jest skuteczniejszym mechanizmem obezwadniania przeciwnika. Wad tych
pociskw jest saba stabilizacja przy bruzdach o skoku 30510-3 m i cena 3 razy
wiksza ni pocisku M193. Niektre z tych ciszych pociskw, prawdopodob-
nie z powodu duej dugoci, zachowuj zdolno do fragmentacji jeszcze przy
prdkoci 640 m/s i odlegoci okoo 274 m od wylotu z lufy. Ich wad jest to,
e s znacznie drosze od pociskw M193 a take, e dla uzyskania poprawnej
stabilnoci bruzdy w lufie powinny mie skok 17810-3 m. Naley pamita, e
decydujcy wpyw na balistyk kocow pocisku ma jego konstrukcja i jest on
znacznie wikszy ni masa czy prdko.
3.5. Dyskusja etyczna
Rzadko kiedy policjant czy onierz ma moliwo spokojnego, precyzyjne-

go wycelowania i oddania strzau do przeciwnika. Zwykle, zwaszcza na ulicy
w miecie, strza oddawany jest w sytuacji nagej, nieprzewidywalnej, w warun-
kach zej widocznoci i w stanie zagroenia wasnego ycia. Z tych wzgldw
uzasadnione jest celowanie w rodek masy widocznej czci celu, a nie w gow
przeciwnika. Z bada statystycznych wynika, e w walkach ulicznych niezale-
nie od oglnej iloci oddanych strzaw (zwaszcza z pistoletu) mona oczekiwa
jednego lub dwch trafie w tuw przeciwnika [51].
Wiele argumentw natury etycznej przemawia za tym, aby rozwj broni
iamunicji nie sprowadza si przede wszystkim do spowodowania jak najwik-
szych zniszcze w trafionym organizmie. Wiksza zdolno pocisku do natych-
miastowego obezwadnienia musi spowodowa wiksz destrukcj trafionego
organizmu, zwikszajc prawdopodobiestwo zabicia lub trwaego kalectwa.
Wiele rodzajw tkanek, wczajc nerwy i minie, nie moe by zregenerowana.
Zniszczone komrki utracone s na zawsze. Rana postrzaowa o duych rozmia-
rach zwiksza moliwo zniszczenia lub uszkodzenia gwnych organw we-
wntrznych, co czsto jest przyczyn mierci gwnie poprzez gwatown utrat
krwi. Uszkodzenie centralnego ukadu nerwowego czsto powoduje inwalidz-
two, np. amnezj, utrat wzroku, parali. Take uszkodzenia innych narzdw,
mniej wanych mog by nieodwracalne. W szczeglnoci pociski ekspandujce
lub ulegajce fragmentacji niszcz bardzo duo tkanek, ktrych w wielu przy-
padkach nie mona zregenerowa. Czsto rany postrzaowe nie stanowi zagro-
enia dla ycia, gdy: nie zawsze pocisk zniszczy gwne naczynia krwionone,
spadek cinienia krwi zmniejsza intensywno krwawienia i tkanki otaczajce
kana postrzaowy zmniejszaj w duym stopniu krwawienie. Statystyczny strza
z pistoletu powoduje mier w 5%, a w 15% powane uszkodzenie organizmu.

Oszacowano, e wspczynnik przeycia po strzeleniu w serce wynosi 50%. No-
woczesna bro i amunicja policyjna jest tak wybierana, eby duego i mocnego,
fanatycznego i nieprzewidywalnego napastnika obezwadni. W zwizku z tym
jej zdolno do obezwadniania moe by o wiele za dua dla mniej niebezpiecz-
nych, szczeglnie modych napastnikw, tu ryzyko ich powanego zranienia
jest wiksze. W niektrych pastwach ze wzgldw etycznych standardowym
wyposaeniem policji s tylko pociski penopaszczowe. np. w Niemczech. Za-
stpowane s one jednak coraz czciej, nawet w Europie, pociskami ekspandu-
jcymi, a w wielu stanach USA policjantom nie wolno uywa innych pociskw.
W wojsku uywane s pociski penopaszczowe. Tumaczy si to istotn rnic
moraln pomidzy onierzem, ktry walczy za swj kraj, nawet gdy jest naszym
wrogiem, a przestpc, ktry atakuje innych dla osignicia prywatnego celu.
Rozumowanie takie jest pewnym uzasadnieniem wybranego uzbrojenia, lecz na-
ley pamita, e w pastwie demokratycznym ocena prawna takiego wyboru
zarezerwowana jest dla okrelonych instytucji. W cigu ostatnich 150 lat podej-
mowano wiele midzynarodowych dyskusji, aby okreli dopuszczalne zasady
uywania broni i jej skutkw dla organizmu ludzkiego. Dokumenty zajmujce si
tym problemem dotycz wojska oraz sub porzdkowych. Niektre waniejsze
umowy to:
1) Deklaracja z St. Petersburga z roku 1868 zabraniajca uywania pociskw
omasie mniejszej ni 40010-3 kg wypenionych materiaami eksplodujcymi
lub zapalajcymi przy zderzeniu z ludzkim ciaem.
2) Konferencja w Brukseli w roku 1874 artyku 13 zabraniajcy uywania bro-
ni, amunicji lub materiaw powodujcych nieuzasadnione cierpienia.
3) Konwencja w Hadze w roku 1899 podpisano Deklaracj o zakazie stosowania
podczas wojny amunicji, ekspandujcej w organizmie ludzkim (tzw.pociski
dum-dum), powodujcej nieuzasadnione due obraenia i cierpienia (pociski
te obecnie s okrelane jako ppaszczowe). Deklaracj t mona uzna za
pierwsz skuteczn prb zakazu stosowania podczas wojny pewnych rodza-
jw klasycznej amunicji. Przez ostatnie 100 lat Deklaracja ta bya powszech-
nie uznawana nawet przez pastwa, ktre jej nie podpisay. Deklaracja haska
ustanowia pewien standard prawa midzynarodowego.
4) W roku 1994 podczas spotkania ekspertw Midzynarodowego Czerwo-
nego Krzya szwajcarska delegacja przedstawia dokument pt. Draft proto-
kol on small calliber weapon systems, w ktrym stwierdzono, e w zwizku
zrozwojem technologii zabijania [41] powinny by zakazane rwnie inne
klasyczne, nowo opracowane pociski maokalibrowe, powodujce nadmierne
obraenia i cierpienia. Wspczesne pociski karabinowe ulegajce fragmenta-
cji w ciele ludzkim np. kalibru 5,45 mm lub 5,56 mm maj dziaanie podobne
jak pociski grzybkujce. Mona przyj wic, e pociski przekazujce energi
kinetyczn rwnie szybko jak pociski dum-dum, lecz deformujce si inaczej
ni dum-dum powinny rwnie by zakazane przez prawo midzynarodowe.

Dotyczy to obecnie pociskw o kalibrze mniejszym ni 12,7 mm, ktre wy-
strzelone z odlegoci co najmniej 25 m przekazuj trafionemu czowiekowi
na drodze 0,15 m energi kinetyczn wiksz ni 300 J (2000 J/m) [40], co
zwizane jest ze zoonym ruchem, jaki pocisk maokalibrowy o duej prd-
koci wykonuje w ciele ludzkim.
5) W roku 1979 Kodeks ONZ dla funkcjonariuszy sub porzdkowych okreli
zasady postpowania obowizujce suby porzdkowe tak, aby przestrzega-
ne byy podstawowe prawa czowieka. W artykule 3 stwierdzono, e naley
czyni wszystko, aby wykluczy uycie broni palnej, szczeglnie przeciwko
dzieciom.
6) W roku 1990 uchwalono Podstawowe zasady ONZ w sprawie uycia siy i broni
palnej przez funkcjonariuszy sub porzdkowych. W paragrafie 2 stwierdzo-
no, e rzdy pastw powinny rozbudowa jak najbardziej rodki i wyposay
funkcjonariuszy si porzdkowych w rne rodzaje broni i amunicji, ktre
pozwol na zrnicowanie uycia siy i broni adekwatnie do zaistniaej sytu-
acji zagroenia. Naley rozbudowa bro obezwadniajc i uywa jej wod-
powiednich sytuacjach tak, aby ograniczy moliwo zabicia lub zranienia
osb postronnych. W tym samym celu funkcjonariusze sub porzdkowych
powinni by wyposaeni w tarcze, hemy, kamizelki kuloodporne, pojazdy
opancerzone, aby ograniczy za wszelk cen uycie broni strzeleckiej.
Stosowana w uchwaach midzynarodowych terminologia techniczna ma za
zadanie tylko lepsze odzwierciedlenie intencji ustawodawcy, a nie ograniczenie
zakresu jej stosowania do wskazanych przykadowych konstrukcji. Moralna ko-
nieczno stosowania zasady badania zgodnoci z przepisami midzynarodowy-
mi nowo opracowanego uzbrojenia, uywanego przez siy porzdkowe, zostaa
oficjalnie usankcjonowana w uchwale ONZ z 1990 roku. Wynik tych bada po-
winien potwierdza zgodno formaln, jak i zgodno z intencjami ustawodaw-
cy. Nie jest to proste zadanie, lecz nieuzasadnione zabicie czy cikie zranienie
przeciwnika lub osoby zupenie postronnej wywouje jeszcze wicej problemw
natury moralnej. Bro niezabijajc, np. pistolety gazowe, naboje z pociskami
gumowymi, urzdzenia elektryczne paraliujce, nie zawsze mona zaakcepto-
wa jako alternatyw dla broni strzeleckiej. Bro oznaczon jako niezabijajc
niektrzy ludzie uywaj bardzo nieodpowiedzialnie. Odnotowano wiele przy-
padkw w rnych pastwach, e nawet dobrze wyszkoleni onierze i policjanci
stosujc tak bro spowodowali mier przeciwnika.
4. Naboje pistoletowe i rewolwerowe
4.1. Budowa wybranych nabojw
Najstarszym nabojem standardowym w grupie amunicji stosowanej do sa-

mopowtarzalnej i samoczynnej broni krtkiej jest nabj 919 mm Parabellum.
Aby zrozumie, jak doszo do ustanowienia tego standardu oraz co daje indy-
widualnemu uytkownikowi broni przyjcie modelu sprawdzonego i powszech-
nego, zamiast rozwiza najnowszych lub ekstremalnych, przeledmy krtko
histori tego naboju.
W roku 1893 Hugo Borchardt skonstruowa pierwszy pistolet automatyczny
z ryglowanym podczas strzau przewodem lufy, zasilany z magazynka pude-
kowego i specjalnie do niego przeznaczony nabj [8]. Jego konstrukcja rnia
si znacznie od konstrukcji nabojw do broni krtkiej, stosowanych pod ko-
niecXIXwieku, scalanych najczciej w uskach cylindrycznych z wystajc
kryz. Pocisk do pistoletu Borchardta o rednicy 7,810-3 m i masie 5,510-3 kg
osadzano w zwonej szyjce mosinej uski butelkowego ksztatu bez wystaj-
cej kryzy, zamiast ktrej rwnolegle do krawdzi podstawy na caym obwodzie
nacinano rowek. W roku 1893 konstrukcja tego naboju zostaa wykorzystana
podczas prac nad nabojem do pistoletu 7,63 mm Mauser. W roku 1903 na-
bj o podobnych wymiarach, ale o znacznie sabszym adunku prochowym, zo-
sta zastosowany w pistolecie Mannlichera model 1903. Georg Luger pod koniec
lat90. XIX wieku udoskonali konstrukcj pistoletu Borchardta, uzyskujc bro
porczn i celn, lecz nie woln od powanych wad. Jej budowa bya skompli-
kowana, a technologia kosztowna. Sprawiaa rwnie due problemy eksploa-
tacyjne. Bya bardzo wraliwa na jako amunicji i ze wzgldu na konstrukcj
zamka bardziej podatna na wszelkie zanieczyszczenia ni wiele konkurujcych
zni pistoletw. Pistolet Lugera zosta przyjty w 1901 roku na wyposaenie
przez armi szwajcarsk (pistolet 7,65 mm model 1900), jako pierwszy w historii
pistolet automatyczny. W Niemczech uywany by przez 40 lat, w tym w czasie
dwch wojen wiatowych. Luger podejmujc prac nad udoskonaleniem broni
Borchardta, nie zastosowa oryginalnego naboju. Zaprojektowa pocisk o takiej
samej rednicy, jednak nieco wyduony, dziki czemu jego masa w porwnaniu
46 Naboje pistoletowe i rewolwerowe
z nabojem Borchardta wzrosa o 0,510-3 kg. Zachowa butelkowy ksztat uski

zapewniajcy jej du pojemno, zmieni jej wymiary, skracajc do 21,610-3 m.
W efekcie powsta nabj 7,6522 mm Luger o troch mniejszych wymiarach,
lecz o zblionych do naboju Borchardta charakterystykach balistycznych. Pocisk
omasie 610-3 kg i prdkoci ponad 370 m/s uzyskiwa energi 416 J. Nabj ten po
raz pierwszy zosta zastosowany w wersji pistoletu Lugera z 1899 roku.
W tym okresie w armiach europejskich upowszechni si pogld, e tzw.moc
obezwadniajca pociskw mniejszych kalibrw ni 9 mm (rozumiana jako zdol-
no pocisku do obezwadnienia przeciwnika w wyniku jednego trafienia) nie
odpowiada potrzebom wojska. Na pogldy o skutecznoci krtkiej broni pal-
nej w duej mierze wpyway dowiadczenia z amerykaskich wojen na Kubie
i Filipinach. W latach 1902-1904 na zamwienie zakadu niemieckiego DWM
(niem.Deutsche Waffen und Munitionsfabrik) Luger skonstruowa nabj kali-
bru 9 mm. Konstruktor zrezygnowa z butelkowego ksztatu uski i skrci j
do 19,310-3 m, zachowa rednic zewntrzn czci dennej. Pocisk o redni-
cy9,0210-3 m iocitym wierzchoku mia ksztat walcowo-stokowy. Nabj
zosta przyjty wraz z przekonstruowanym pistoletem Parabellum do uzbrojenia
niemieckiej marynarki wojennej i oddziaw karabinw maszynowych wojsk l-
dowych w1904 roku, a w 1908 do pozostaych formacji. Ze wzgldu na kopoty
z zapewnieniem niezawodnego zasilania broni, w 1915 roku zmieniono pocisk
walcowo-stokowy ze citym wierzchokiem na pocisk z owaln czci go-
wicow (rysunek 9). Nabj o takim ksztacie jest stosowany do dzisiaj w wie-
lu pastwach. Zmieniaa si jedynie nazwa naboju. W Europie stosowane jest
oznaczenie 9 mm Parabellum od nazwy broni, dla ktrej zosta skonstruowany
lub919 mm. WStanach Zjednoczonych upowszechnia si nazwa 9 mm Luger.
Rys. 9. Nabj pistoletowy 9x19 mm Parabellum (9 mm Luger) [85]

Naboje pistoletowe i rewolwerowe 47
Nabj 9 mm Parabellum przed I wojn wiatow zosta przyjty przez armie

kilku krajw europejskich, np. Holandi i Bugari. W okresie pniejszym jego
popularno wzrosa nawet w krajach neutralnych, takich jak Szwajcaria iSzwe-
cja. Gwn przyczyn cigego wzrostu zainteresowania tym nabojem byy za-
lety uytkowe pistoletu Parabellum. Powstay rwnie inne bardzo popularne
konstrukcje pistoletw na nabj 919 mm, np. belgijski Browning Mod.35HP
stosowany w czasie II wojny wiatowej, fiski pistolet Lahti, zewntrznie podob-
ny do Parabellum, rnicy si jednak zastosowanymi rozwizaniami konstruk-
cyjnymi, polski pistolet wz. 35 VIS Wilniewczyca i Skrzypiskiego, WaltherP38.
Konkurentami naboju 9 mm Parabellum, obok licznych nabojw rewolwerowych,
byy pocztkowo naboje pistoletowe wywodzce si od naboju Borchardta oraz
naboje konstrukcji Johna Mosesa Browninga, ktre z powodu jego wsppracy
zbelgijsk firm FN (franc. Fabrique Nationale dArms de Guerre) byy obecne na
europejskim rynku. Powan konkurencj dla naboju 919 mm stanowi nabj
923 mm Bayard z 1901 roku o podobnych waciwociach balistycznych, ale po-
siadajcy usk o wikszej pojemnoci. Nabj ten zosta zastosowany po raz pierw-
szy w pistolecie skonstruowanym przez T. Bergmanna pod nazw Mars. Na bro
t, bdc pierwszym i jedynym w tym czasie automatycznym pistoletem kalibru
9 mm, due zamwienie zoya armia hiszpaska. Oniepowodzeniu tego nabo-
ju w rywalizacji z nabojem 9 mm Lugera przesdziy nie najlepsze waciwoci
uytkowe pistoletu (nieporczny, ciki, le wywaony). W Hiszpanii jednak na-
bj 923 mm Bayard zosta przyjty jako standardowy nabj wojskowy i by du-
go stosowany. Podobny pod wzgldem konstrukcji i parametrw balistycznych
nabj 923 mm Steyr, zaprojektowany do pistoletu automatycznego Steyr-Hahn
wz. 1911, nie zyska wikszej popularnoci (poza Austri i Rumuni). Woski na-
bj 9 mm Glisenti i niemiecki 9 mm Mauser mimo niewtpliwych zalet rwnie
nie zdobyy wikszej popularnoci, poniewa pojawiy si za pno.
W przypadku nabojw Browninga zwaszcza jeden z nich 7,6517 mm
SR(.32ACP), zastosowany w pierwszym udanym pistolecie automatycznym
Browninga, zasuguje na szczegln uwag. Sta si on powszechnie stosowanym
nabojem policyjnym i cywilnym przeznaczonym do obrony osobistej. Kolejny
nabj 9 mm Browning Long, wprowadzony przez firm FN w 1903 roku wraz
zpistoletem Browning model 1903, okaza si znacznie sabszy nie tylko od na-
boju Lugera, ale rwnie od wczeniejszego .38 ACP. Przez pewien czas stosowa-
ny by jako nabj wojskowy w Szwecji. Inny nabj Browninga 9 mm Browning
Short (.38 ACP) zdoby du popularno jako nabj policyjny. Mimo tej samej
rednicy pocisku, by to nabj nalecy do innej kategorii.
Nabj .38 Colt Automatic, zaprojektowany w 1900 roku jako nabj wojsko-
wy, mimo uski duszej o 410-3 m, ustpowa nieco pod wzgldem prdkoci
ienergii pocztkowej pocisku nabojowi 9 mm Luger. Odnis umiarkowany
sukces w Stanach Zjednoczonych. W roku 1929 na jego podstawie skonstruowa-
no nabj .38 Super Automatic, ktry zachowujc wszystkie wymiary orygina-

u, mia zwikszony adunek prochowy nadajcy pociskowi energi pocztkow
o okoo 30% wiksz ni w przypadku naboju 9 mm Luger. Nabj ten jednak
pojawi si w czasie, gdy pozycja naboju 9 mm Parabellum bya ju w Europie
ugruntowana, a na rynku amerykaskim od 1911 roku niepodzielnie panowa
jako podstawowy nabj wojskowy .45 ACP 11,4323 mm (rysunek 10). Dlatego
uzyska jedynie pewn popularno jako nabj sportowy.
Rys. 10.
Nabj .45 ACP (Automatic Colt Pistol) [85]
Od momentu powstania pistoletu Colt wz. 1911 nabj pistoletowy .45 ACP
przez dugi czas (do 1985 roku) by przepisowym nabojem w armii ameryka-
skiej, z pociskiem paszczowym zwykym M1911 oraz z pociskiem smugowym
M26. W policji uywane s pociski ppaszczowe lub bez paszcza, czsto
zwgbieniem na oowianym wierzchoku lub ze spaszczonym wierzchokiem.
Masa naboju wynosi 21,410-3 kg, masa adunku prochowego 0,3310-3 kg, masa
pocisku zwykego 15,1610-3 kg, masa pocisku smugowego 13,4810-3 kg. Dugo
naboju wynosi 0,0324 m, dugo pocisku 0,0168 m, dugo uski 0,0228m.
Cinienie maksymalne zawiera si w przedziale od 105 MPa do 112MPa.
Prdko pocztkowa pocisku wystrzelonego z lufy o dugoci 0,1276 m wy-
nosi 250 m/s. Energia kinetyczna pocztkowa pocisku zwykego wynosi 474 J.
W roku 1951 do uzbrojenia armii rosyjskiej wprowadzono wraz z pistoletem na-
bj 918 mm (rysunek 11). Pocztkowo produkowano go z pociskiem z rdzeniem
stalowym, a pniej z rdzeniem oowianym. Masa naboju wynosi 1010-3kg, masa
pocisku 6,110-3 kg, masa adunku prochowego 0,2510-3 kg. Dugo naboju wy-
nosi 25,110-3 m, dugo pocisku 11,1510-3 m. Cinienie maksymalne podczas
strzau osiga warto 118 MPa, a prdko pocztkowa pocisku wystrzelonego
zlufy o dugoci 9310-3 m wynosi 315 m/s.
Rys. 11. Nabj 9x18 mm Makarow
W roku 1983 w USA zaprezentowano nabj 10 mm Auto (rysunek 12). Ener-

gia kinetyczna pocisku miaa by znacznie wiksza ni energia pociskw do 9mm
Parabellum lub .38 Super Automatic. Pierwszy pocisk do tego naboju mia mas
12,9610-3 kg i energi kinetyczn 796 J. Poniewa parametry odrzutu przy strze-
laniu tym nabojem byy zbyt due, w roku 1989 zaproponowano modyfikacj po-
legajc na zmniejszeniu masy pocisku do 11,6610-3 kg i prdkoci pocztkowej
do 290 m/s. Nabj ten o energii kinetycznej wylotowej 490 J nazwano 10mm FBI
i przyjto jako standardowy nabj amerykaskiego Federalnego Biura ledczego
(ang. FBI). Poza USA nabj 10 mm Auto produkowany jest rwnie w Europie.
W zalenoci od producenta energia wylotowa pocisku wynosi od 550 J do 916 J,
a jego masa wynosi od 1010-3 kg do 11,6610-3 kg.
Rys. 12. Nabj 10 mm Auto [85]

Rys. 13. Nabj .41 Action Express (10,41x22 mm) [85]
W roku 1987 w USA przedstawiono nabj .41 Action Express 10,4122mm

(rysunek 13). Jego konstrukcja stanowi wynik poszukiwa amunicji o wikszej
energii i kalibrze ni 9 mm Parabellum, ktr mona by stosowa w istniejcych
pistoletach, po wprowadzeniu tylko niewielkich zmian. Wymiary dna uski s
w tym naboju takie same jak w 9 mm Parabellum, natomiast korpus uski po-
wikszono tak, aby osadzi w nim pocisk kalibru 10,41 mm (.41 cala). Tak wic
od strony dna uski mamy nabj kalibru 9 mm, a od strony pocisku 10 mm.
Dostosowanie istniejcych pistoletw kalibru 9 mm do kalibru 10,41 mm polega
na dostarczeniu uytkownikowi lufy kalibru 10,41 mm, magazynka i spryny
powrotnej. Energia kinetyczna wylotowa pocisku o masie 12,9610-3 kg wyno-
si623J, a pocisku o masie 11,0210-3 kg 825 J.
Rys. 14. Nabj .40 Smith&Wesson (10,11x22 mm) [85]

W roku 1990 w USA przedstawiono nabj .40 Smith&Wesson (S&W)

10.1121,60 mm (rysunek 14). Podstawowa rnica pomidzy tym nabojem,
a10mm Auto polega na tym, e ma on usk krtsz ni 10 mm Auto. Dzi-
ki temu atwiej jest do niego przystosowa pistolety zaprojektowane do naboju
9mm Parabellum. Energia kinetyczna pocisku o masie 11,6610-3 kg zawiera si
w przedziale od 453 J do 497 J. Pociski lejsze o masie 10,0410-3 kg uzyskuj
energi kinetyczn do 630 J. Nabj .40 S&W przyjto do uzbrojenia w ameryka-
skich oddziaach sub bezpieczestwa.
Przed II wojn wiatow pistolety i pistolety maszynowe wykorzystujce
nabj 9 mm Parabellum stosowano rwnie w: Polsce, Czechosowacji, Belgii,
Finlandii, Szwecji, Szwajcarii. Aktualnie nabj ten produkowany jest blisko
w70krajach i sta si prawdziwym wiatowym kalibrem standardowym pistole-
tw i pistoletw maszynowych. Pozycja jego umocnia si rwnie dziki temu,
e zosta przyjty jako standardowy nabj paktu wojskowego NATO. Stosowanie
nazwy nabj 9 mm NATO jest poprawne jedynie w odniesieniu do standardo-
wego naboju wojskowego z pociskiem penopaszczowym. Parametry techniczne
naboju 9 mm NATO s nastpujce: pocisk penopaszczowy o masie 7,4510-3kg,
prdko pocztkowa 396 m/s, energia kinetyczna pocztkowa 584 J [4]. Wro-
ku1985 zosta przyjty w USA jako standardowy nabj pistoletowy (oznaczenie
M 882) razem z pistoletem M9, zastpujc dotychczasowy nabj .45 ACP i pis
tolet Colt. Nabj M 882 posiada pocisk penopaszczowy o masie 8,0310-3 kg,
ktry uzyskuje prdko pocztkow 375 m/s i energi 565 J.
Nabj 9 mm Parabellum Lugera odnis oglnowiatowy sukces nie dlatego,
e by najlepszym nabojem pistoletowym, lecz dlatego, e stanowi najkorzyst-
niejszy wybr w okrelonym miejscu i czasie. Jego sukcesy wynikay z potgi
standardu: masowoci produkcji zarwno amunicji, jak i przystosowanej do niej
broni oraz wielkiej liczby wariantw stosowanych adunkw prochowych i po-
ciskw umoliwiajcych optymalny dobr naboju dla kadego zadania i kade-
go uytkownika. W cigu ponad 100-letniej obecnoci na rynku amunicji nabj
9mm Parabellum produkowany by prawie z wszystkimi moliwymi do skon-
struowania pociskami, nie wyczajc pociskw z tworzyw sztucznych. Najpopu-
larniejszy jest pocisk penopaszczowy (ang. FMJ full metal jacket). Wystpuj

te pociski: przeciwpancerne, przeciwpancerno-zapalajce, smugowe, pozora-
cyjne, o ograniczonym zasigu, z subpociskami, z wgbieniem w wierzchoku,
z mikkim wierzchokiem, THV, EMB i wiele innych. Zmiany konstrukcyjne
wbudowie naboju 9 mm Parabellum wynikay ze wzgldw oszczdnocio-
wych lub z powodu nowych wymaga odnonie do balistyki kocowej poci-
sku. Wpierwszych latach II wojny wiatowej, aby zmniejszy zuycie oowiu,
wNiemczech skonstruowano dwa nowe pociski. Pierwszy z nich posiada rdze
stalowy natomiast w drugim rdze wykonany by ze spiekanych proszkw ela-
za. Pomidzy rdzeniem a paszczem wystpowaa tzw. koszulka oowiana. Takie
rozwizanie konstrukcyjne (paszczkoszulkardze) stosowane jest rwnie

wpociskach wspczenie produkowanych. W czasie II wojny wiatowej Niem-
cy skonstruowali rwnie pociski poddwikowe do broni z tumikiem. Zmiany
konstrukcyjne wynikajce z koniecznoci modyfikacji balistyki kocowej poci-
sku przeanalizujemy na przykadzie pociskw przeciwpancernych i pociskw
zograniczonym zasigiem dziaania. Wzrastajce wymagania odnonie do gru-
boci przebijanego pancerza spowodoway pojawienie si pociskw o zupenie
nowej konstrukcji, takich jak: francuski THV w 1970 roku, angielski CBAP, au-
striacki EMB i szwajcarski SWISS P SeCa.
Naboje 9 mm Parabellum wystpuj z uskami mosinymi, stalowymi
ialuminiowymi. W zalenoci od przeznaczenia pocisku i od producenta masa
pociskw wynosi od 2,2010-3 kg do 9,2510-3 kg, a masa adunku prochowego od
0,2410-3 kg do 0,4210-3 kg. Prdko pocztkowa pocisku zawiera si w prze-
dziale od 305 m/s do 740 m/s i dodatkowo zaley od dugoci lufy, ktr zastosu-
jemy. Pod wzgldem budowy rozrnia si pociski grzybkujce, niegrzybkujce,
ulegajce fragmentacji. Pociski niegrzybkujce w penym paszczu metalowym
cechuj si du gbokoci penetracji.
Rys. 15. Nabj 9x19 mm Parabellum Action 4 [83], dziki uprzejmoci Jordi Camern Vinaixa,
http://www.municion.org
W pociskach przeciwpancernych znajduje si gsty rdze ze stali wolfra-

mowej lub tytanowej majcy za zadanie przebicie pancerza. Wystpuj rwnie
pociski przeciwpancerno-zapalajce, w ktrych rdze przeciwpancerny otoczo-
ny zosta rodkiem zapalajcym. Czsto jest nim biay fosfor. Pociski grzybku-
jce: ppaszczowe z wgbieniem wierzchokowym, ppaszczowe z mikkim
wierzchokiem oraz konstrukcje szczeglne (rysunek 15) w procesie grzybkowa-
nia zwikszaj znacznie swoj rednic, co powoduje, e osigaj wysok zdol-
no do obezwadniania. W pociskach podwjnego dziaania gsty rdze ma za
zadanie przebi si przez pancerz, a atwo grzybkujcy paszcz ma zada obrae-
nia mikkim celom nieopancerzonym. W katalogach amunicji wystpuj naboje
z oznaczeniem +P lub +P+, co oznacza, e wskutek wikszego cinienia gazw
prochowych w lufie (ang. pressure) maj one zwikszon prdko pocztkow.

Cinienie dla standardowego naboju 9 mm Parabellum wynosi 262 MPa, a dla
naboju +P+ 294 MPa.
Polskie naboje 9 mm Parabellum produkowane s z nastpujcymi pociska-
mi: pocisk penopaszczowy, pocisk ppaszczowy z mikkim wierzchokiem,
pocisk oowiany bez paszcza z zaokrglon czci gowicow, pocisk antyryko-
szetowy i pocisk o zwikszonej sile przebicia.
Z przeprowadzonej dotychczas analizy wynika, e obecnie prace nad budo-
w nabojw pistoletowych zmierzaj do rozwizania trzech problemw:
1) zwikszenia zdolnoci obezwadniajcej pocisku przy raeniu nieosonitego
celu ywego (rysunek 16),
2) ograniczenia moliwoci ranienia osb przypadkowych (rysunek 17),
3) zwikszenia zdolnoci przebicia lekkich pancerzy osobistych, zwaszcza ka-
mizelek kuloodpornych, ktre maj obecnie tak dobre wasnoci ochronne, e
zwyke pociski pistoletowe s przez nie skutecznie zatrzymywane.
Rozwizanie tych problemw w pewnym zakresie mona osign zmie-
niajc budow naboju i zwikszajc prdko pocztkow pocisku. We Francji
opracowano now amunicj pod nazw THV (franc. tres haute vitesse), co ozna-
cza o bardzo duej prdkoci. Opracowano j przede wszystkim dla sub bez-
pieczestwa. Nadaje si praktycznie do wszystkich wspczesnych rewolwerw,
pistoletw samopowtarzalnych i maszynowych. Amunicja ta wystpuje w r-
nych kalibrach, np.: .32 ACP, 7,65 mm Auto, .38 Special, .357 Magnum, 919 mm
Parabellum, .45 ACP (rysunek 18).
Rys. 16. Zdjcie pocisku naboju niemieckiej firmy MEN 9x19 mm QD1 po zderzeniu z celem
oraz przekrj iwidok naboju (w dolnej czci) [83], dziki uprzejmoci Jordi Camern Vinaixa,
http://www.municion.org
a) b)
Rys. 17. Zdjcie naboju 9x19 mm fiskiej firmy SAKO z pociskiem antyrykoszetowym KPO a) przekrj naboju,
b) pocisk po zderzeniu z celem oraz przekrj i widok naboju (w dolnej czci) [83], dziki uprzejmoci Jordi
Camern Vinaixa, http://www.municion.org
a) b) c) d) e) f)
Rys. 18. Naboje z pociskiem typu THV od lewej: a) .32 ACP, b) 7,62x25 mm, c) 9x19 mm, d) .357 Magnum,
e)5,56x45 mm, f) 7,62x51 mm [54], dziki uprzejmoci Pana Tony Williams, www.quarry.nildram.co.uk
W porwnaniu z pociskami zwykymi, pociski THV wykonane s z mie-

dzi i s rwnie celne, ale ich prdko pocztkowa jest dwa razy wiksza. Dziki
temu maj bardzo du zdolno przebijania rnych przeszkd, np. karoserii
samochodw, a po przebiciu zachowuj jeszcze zadawalajc zdolno raenia
celw ywych. Dua prdko pocztkowa pocisku THV wynika z jego budo-
wy. Wewntrzne wgbienie (rysunek 19) pozwala zaelaborowa wikszy adu-
nek prochowy ni w zwykych nabojach, a jednoczenie powoduje zmniejszenie

masy pocisku. Dziki temu np. pociski 919 mm Parabellum osigaj prdko
pocztkow 620 m/s z pistoletu samopowtarzalnego i 740 m/s z pistoletu maszy-
nowego (tabela 9).
Tabela 9. Wybrane parametry nabojw z pociskiem typu THV [54]
Grubo
Dugo lufy Masa Prdko Gboko
Oznaczenie przebijanej
pistoletu pocisku wylotowa penetracji*
naboju pyty stalowej
[10-3 m] [10-3 kg] [m/s] [10-3 m]
[10-3 m]
.32 ACP 127 1,25 780 2,0 100
.38 SPECIAL 152 2,90 720 3,0 130
.38 SPECIAL 102 2,90 690
.38 SPECIAL 51 2,90 610
.357 MAGNUM 152 2,90 780 3,5 140
.357 MAGNUM 102 2,90 740
.357 MAGNUM 76 2,90 675
.357 MAGNUM 63 2,90 640
9x19
114 2,90 620
Parabellum
9x19
225 2,90 740 3,0 120
Parabellum
.45 ACP 127 3,90 620 3,0 100
* penetracja w bloku plasteliny
Rys. 19. Schemat budowy pociskw typu THV o kalibrze 9 mm [54]
Energia pocztkowa pocisku wynosi okoo 600 J natomiast masa od 2,2103kg

do 3,1210-3 kg. Pociski THV mog przebi pyt stalow o gruboci 310-3 m, ale
tylko z niewielkiej odlegoci, poniewa maa masa pocisku i jego ksztat spra-
wia, e traci on energi na torze balistycznym rwnie szybko, jak j uzyska.
Ocenia si, e pociski THV trac energi kinetyczn ruchu ju po 30m lotu.
Jest to zjawisko korzystne w przypadku, gdy pociski te s uywane wobecnoci
osb postronnych, np. na pokadzie samolotu lub na ulicy. Jeli pocisk nie tra-
fi w cel, to niebezpieczestwo zranienia innych osb jest niewielkie. Mae jest
rwnie prawdopodobiestwo przebicia kaduba irozhermetyzowania samolotu
oraz wystpienia rykoszetw.
Amunicj przeznaczon dla sub specjalnych opracowaa rwnie angiel-
ska firma Conjay Arms. Pociski przeciwpancerne tej firmy, oznaczone CBAP,
okalibrze 919 mm Parabellum i .357 Magnum, przebijaj pyty stalowe o gru-
boci odpowiednio 510-3 m oraz 8,710-3 m. Podaje si, e amunicja CBAP jest
obecnie najskuteczniejsz pistoletow amunicj przeciwpancern. Uywanie
tych pociskw, majcych w odrnieniu od pociskw francuskich pene paszcze
i ostrouki wypuke [66], nie powoduje wikszego zuycia lufy, ni przy stosowa-
niu pociskw zwykych o takiej samej prdkoci pocztkowej.
Uderzenie pocisku CBAP w pancerz powoduje wyrywanie odamkw,
oduej sile raenia, z tylnej powierzchni pancerza. S one rwnie zdolne do
uszkodzenia silnikw samochodowych. Prdko pocztkowa pociskw CBAP
okalibrze919mm Parabellum wynosi 510-520 m/s, a pociskw .357 Mag-
num680-700 m/s. Pociski CBX do zwalczania celw ywych, jeli chodzi o wygld,
nie wyrniaj si adn cech szczegln, tak jak: wklsy ostrouk, szczeliny
wpaszczu czy goy ow, ale dziaaj poprzez grzybkowanie i wskutek tego wblo-
kach plastelinowych powoduj kana postrzaowy o bardzo duych rozmiarach.
Grzybek utworzony z pocisku CBX o kalibrze 9 mm ma rednic 1610-3m, ale
nie pka. Natomiast grzybek z pocisku CBX o kalibrze .357 Magnum ma rednic
jeszcze wiksz, pka i tworzy krater o rednicy 7510-3 m i gbokoci8010-3 m.
W Austrii wyprodukowano pociski o nazwie EMB (ang. expansions monoblock
bullet), przeznaczone do nabojw bojowych uywanych w broni krtkiej i pistoletach
maszynowych (rysunek 20). uska naboju wykonana jest z mosidzu CuZn 30.
a) b)
Rys. 20 . Naboje z pociskiem typu EMB: a) nabj .40 S&W, z przodu przekrj pocisku oraz grzybkowane
pociski po strzelaniu do elatyny balistycznej, dziki uprzejmoci Pana K. Wiszniewskiego http://www.
giwera.pl/ [74], b) zdeformowane pociski naboju 9x19 mm po strzelaniu do rnych celw [83], dziki
uprzejmoci Jordi Camern Vinaixa, http://www.municion.org
Pocisk EMB wykonany jest z mosidzu CuZn 10 i nie ma rdzenia oowia-

nego (rysunek 20). Konstrukcja jego jest zbliona do konstrukcji pociskw p-
paszczowych, co zapewnia szybkie i atwe grzybkowanie w ywym organizmie
ijednoczenie due zdolnoci penetracyjne po trafieniu w tward przeszkod.
Przy strzelaniu do przestpcy nie istnieje ryzyko, e pocisk po przebiciu
jego ciaa zrani osob postronn. Strzay testowe do elatyny balistycznej po-
twierdzaj, e pocisk zatrzymuje si na gbokoci do 20010-3 m. Pocisk EMB
umoliwia take przestrzelenie typowych zason wykorzystywanych w poje-
dynkach ogniowych (drzwi mieszkania lub samochodowe, szyby samochodowe,
blachy stalowe itp.). Po przebiciu przeszkody pocisk EMB traci wprawdzie zdol-
no do grzybkowania, ale jest w stanie razi ukrytego za ni bandyt, podczas
gdy zwyky pocisk ppaszczowy rozbija si o tward przeszkod (rysunek 21).
Zastosowanie stopu miedzi obniyo mas pocisku i jednoczenie pozwolio na
zwikszenie prdkoci wylotowej. Energia kinetyczna pocisku (do naboju 9 mm
Parabellum) typu EMB jest wiksza o 30%, w porwnaniu ze standardowym po-
ciskiem penopaszczowy o tym kalibrze. Przy masie pocisku 510-3 kg osiga
on wylotow energi kinetyczn 650 J (strza oddany z balistycznej lufy NATO
odugoci0,2m, prdko v10 okoo 500 m/s). Energia odrzutu tego pocisku jest
mniejsza ookoo 10-15% od energii odrzutu standardowego naboju 9 mm Para-
bellum. Wybrane parametry balistyczne niektrych nabojw z pociskami typu
EMB przedstawione s w tabeli 10.
a) b)
c)
Rys. 21. Zdjcia pociskw EMB naboju 9x19 mm Parabellum przebijajcych przeszkod zbudowan
zpyt stalowych o gruboci 110 -3 m: a) pocisku przebijajcego 6 pyt, b) pocisku po przebiciu 6 pyt,
c)pocisku wtrakcie przebijania pyty [75], dziki uprzejmoci Pana Werner Mehl, Kurzzeitmesstechnik,
www.kurzzeit.com
Tabela 10. Wybrane parametry balistyczne nabojw z pociskami typu EMB [75]
9x19 mm 9x19 mm .38 .357 .357 .40 10 mm .45

Pocisk
Luger Luger Special SIG Magnum S&W Auto ACP
Masa pocisku
5 6 6 6 7 7 7 7,5
[10-3kg]
Prdko* v10
455 415 450 550 600 500 600 425
[m/s]
Cinienie
270 270
[MPa]
Energia E10
518 517 610 900 1260 875 1260 680
[J]
*dugo lufy, z ktrej oddawane s strzay wynosi 0,1 m
Nabojem o podobnym dziaaniu jest nabj 9 mm SWISS P Luger SeCa (ang.se-

curity cartridge), tzw. nabj bezpieczny. Nabj z pociskiem o masie 6,510-3kg wytwa-
rza cinienie maksymalne 250 MPa. Pocisk ten uzyskuje prdko pocztkow
395 m/s i energi 507 J. Pocisk tego naboju cechuje dobra zdolno penetracji
twardych materiaw. Zachowuje si wtedy podobnie jak nabj penopaszczo-
wy. W mikkim podou istnieje moliwo sterowania stopniem deformacji
iprzekazywaniem energii. Pocisk jest dwuczciowy (rysunek 22), wykonano go
ze stopu miedzi (CuZn5) i nie zawiera oowiu. Po zainicjowaniu strzau rdze
przesuwa si w gb pocisku pod wpywem dziaania siy bezwadnoci. W mo-
mencie zderzenia z celem nastpuje inicjacja deformacji na czciowo otwartym
wierzchoku pocisku.
a) b)
Rys. 22. Schemat budowy pocisku naboju 9 mm SWISS P Luger SeCa: a) pocisk przed wystrzaem, b) pocisk
po wystrzale [90]
W rnych pastwach europejskich od koca XX wieku prowadzone s pra-

ce badawcze nazwane CRISAT (ang. collaborative research into small arms tech-
nology), majce na celu przyjcie do uzbrojenia nowych modeli maokalibrowej
amunicji strzeleckiej. Zastosowanie tej amunicji przewidziane jest w nowej broni
do obrony osobistej, okrelanej jako PDW (ang. personal defence weapon). Taka
bro o nieznacznych rozmiarach, pozwalajca odda skuteczny strza na odle-

go 100 m do 200 m znajduje gwnie zastosowanie dla: czonkw zag wozw
bojowych, lotnikw, saperw, funkcjonariuszy si porzdkowych. Opracowywa-
na nowa amunicja pistoletowa ma konstrukcj zblion od amunicji poredniej.
Pociski w tych nabojach, o budowie zblionej do pociskw przeciwpancernych,
maj paski tor lotu, szybko trac energi po trafieniu w organizm ywy i mog
przebi kamizelk kuloodporn. Jednymi z bardziej znanych nabojw w tej gru-
pie amunicji s naboje belgijskie kalibru 5,728 mm (tabela 11), przeznaczone do
strzelania z pistoletu Five-seveN lub pistoletu maszynowego FN P90.
a)
b)
Rys. 23. Nabj belgijski kalibru 5.7x28 mm: a) SS190, b) poddwikowy Sb193 [83] ], dziki uprzejmoci
Jordi Camern Vinaixa, http://www.municion.org
Nabj SS190 (przeciwpancerny) o dugoci 40,510-3 m, masie 6,0310-3 kg

posiada pocisk o masie 2,0710-3 kg, adunek miotajcy o masie 0,4210-3 kg i wy-
twarza cinienie maksymalne w komorze nabojowej 345 MPa. Prdko wylo-
towa 716 m/s z lufy o dugoci 0,249 m pozwala mu przebi z odlegoci 200 m
wkad balistyczny do kamizelki kuloodpornej, zbudowany z 48 warstw Kevlaru
lub hem kompozytowy PASGT. Nabj SS190 moe przebi kamizelk kulood-
porn klasy IIIA (wg normy USA), dlatego jego sprzeda w cywilnej sieci handlo-
wej jest zabroniona. Pocisk jest stabilny przy skoku bruzd w lufie 0,229 m. Rdze
naboju SS190 jest dwuczciowy i skada si ze stalowego penetratora w czci
wierzchokowej i aluminiowego cylindra w czci rodkowej (rysunek 23). Po-
midzy penetratorem a paszczem jest dua pustka powietrzna. Paszcz pocisku
jest stalowy, platerowany miedzi. Pocisk SS192 z wklnitym wierzchokiem
ma rdze wykonany z aluminium. Wedug niektrych ekspertw, pocisk SS192
potrafi przebi kamizelk kuloodporn klasy IIA, dlatego zosta wycofany z pro-
dukcji. Nabj poddwikowy Sb193 charakteryzuje si nieznaczn zdolnoci
penetracji. Nabj SS195LF nie zawiera zwizkw oowiu. Wierzchoek pocisku
jest wklnity, rdze pocisku jest aluminiowy, a paszcz wykonany jest z miedzi.
Pociski w nabojach SS196SR i SS197SR rni si nieznacznie prdkoci. Poci-

ski te z wklniciem wierzchokowym maj paszcz miedziany, rdze oowiany,
awierzchoek wykonany jest z poliwglanu, co powiksza ekspansj po zderze-
niu z celem (rysunek 24).
Tabela 11. Niektre parametry nabojw belgijskich kalibru 5,7x28 mm
Oznacznie
SS190 SS191 SS192 Sb193 SS195LF SS196SR SS197SR
naboju
Masa
pocisku 2,07 2,07 1,81 3,56 1,81 2,59 2,59
[10-3 kg]
Prdko
wylotowa* 716 701 701 305 701 549 594
[m/s]
ppaszczowy ppaszczowy
Rodzaj AP FMJBT
smugowy z wklnitym z wklnitym V-Max V-Max
pocisku FMJ poddwikowy
wierzchokiem wierzchokiem
Zasig [m] 200 200 200 100 200 200 200
* Prdko wylotowa z pistoletu maszynowego P90, z lufy o dugoci 0,254 m
Rys. 24. Schemat budowy pocisku ppaszczowego typu V-Max do naboju kaliber 5.7x28 mm
SS196SR[78]
Naboje niemieckie kalibru 4,630 mm (rysunek 25) o masie 6,510-3 kg,

dugoci 38,510-3 m zaprojektowano do pistoletu maszynowego HK MP7 PDW.
Energia wylotowa pocisku penopaszczowego (paszcz stalowy platerowany
miedzi) z rdzeniem z hartowanej stali o masie 1,610-3 kg wynosi okoo 420 J
(prdko wylotowa 725 m/s z lufy o dugoci 0,178 m). Pocisk ten nie wytwa-
rza duej staej rany postrzaowej. Przebija cel modelowy (pyta z tytanu oraz 20-
warstwowy kompozyt z Kevlaru) z odlegoci 100 m, zachowujc energi 115 J,
co pozwala mu perforowa blok elatyny balistycznej na drodze 15010 -3 m. Po-
cisk ten wzorcow pyt CRISAT moe przebi z odlegoci 200 m, hem PASGT
oraz22warstwy Kevlaru przebija z odlegoci 50 m.
Nabj szwedzki 6,525 mm zaprojektowany zosta do pistoletu Saab Bo-
fors CBJ-MS PDW. Jest to nabj podkalibrowy o dugoci 29,710 -3 m i ma-
sie4,510 -3 kg, charakteryzujcy si tym, e pocisk znajduje si w plastikowym
sabocie, a uska jest aluminiowa. Masa pocisku wynosi 2,0710-3 kg, jego rdze
orednicy 410-3 m wykonany jest z wglika wolframu. Prdko wylotowa po-
cisku zlufy o dugoci 0,178 m jest 815 m/s, w odlegoci 200 m od wylotu zlufy
wynosi 632 m/s, a w odlegoci 400 m 468 m/s. Pocisk ten przebija pyt CRISAT
z odlegoci 400 m, a pyt pancern o gruboci 0,007 m z odlegoci 200m.
Rys. 25. Zdjcia nabojw: od lewej; 4,6x30 mm HK, 5,7x28 mm FN, 9x19 mm NATO, .45 ACP [55], dziki
uprzejmoci Pana Tony Williams, www.quarry.nildram.co.uk/
4.2. Balistyka kocowa pociskw pistoletowych i rewolwerowych

worodkach zastpczych
Pocisk pistoletowy lub rewolwerowy penetrujc orodek niszczy tkanki,

znajdujce si na jego trajektorii oraz w ssiedztwie jego powierzchni bocznej.
W dalszej odlegoci od pocisku wytwarzany jest przy tym tymczasowy kana
postrzaowy (chwilowa jama postrzaowa). Model rany w elatynie balistycznej
spowodowanej pociskiem pistoletowym rysunek 26 (najczciej tor tego poci-
sku jest prostoliniowy i nie wykonuje on ruchu obrotowego wok osi poprzecz-
nej), zbudowany jest ze staego i tymczasowego kanau postrzaowego. Wielko
tymczasowego kanau postrzaowego (chwilowej jamy postrzaowej) jest nie
wiksza ni 10 kalibrw pocisku.
Rys. 26. Schemat rany postrzaowej w elatynie balistycznej po penetracji pocisku kalibru .45 ACP (prdko
265 m/s, masa pocisku 14,910 -3 kg) [14]
Ilo energii kinetycznej przekazywanej orodkowi przez pocisk pistole-

towy lub rewolwerowy jest za maa, aby spowodowa uszkodzenia dalej poo-
onych tkanek, jakie moe wytworzy pocisk karabinowy o duej prdkoci.
Zniszczenia powodowane przez pocisk pistoletowy s wic nastpstwem wyst-
powania dwch mechanizmw. Pierwszy mechanizm to powstawanie kanau
postrzaowego, gdzie zniszczenia tkanek s nieodwracalne, a drugi to chwilowa
jama postrzaowa. Kana postrzaowy bdcy nastpstwem penetracji pocisku
jest podstawowym mechanizmem powstawania pistoletowej rany postrzaowej.
Pocisk pistoletowy musi penetrowa orodek na tyle gboko, aby przej przez
gwne organy yciowe, a kana postrzaowy musi by wystarczajco duy, aby
zniszczy orodek i spowodowa krwotok o jak najwikszej intensywnoci (ry-
sunek 27).
Rys. 27. Schemat rany postrzaowej w elatynie balistycznej po penetracji pocisku kalibru 9 mm NATO
(prdko 352 m/s, masa pocisku 810 -3 kg) [14]
Pociski pistoletowe z powodu maej prdkoci, po wnikniciu w tkanki orga-

nizmu raczej nie ulegaj fragmentacji. Jeeli nie wystpuje fragmentacja pocisku
w organizmie, to zniszczenia tkanek spowodowane chwilow jam postrzaow
mog by pominite, czsto nawet przy pociskach karabinowych o duej prd-
koci. Lekarze patolodzy nie zawsze mog rozrni ran spowodowan poci-
skiem grzybkujcym (dua chwilowa jama postrzaowa rysunek 28) od rany
spowodowanej pociskiem penopaszczowym tego samego kalibru (maa chwi-
lowa jama postrzaowa). Pod wzgldem fizycznym rany te mog si nie rni.
Wtych przypadkach, gdy wystpia jednak mimo wszystko fragmentacja poci-
sku, jego odamki znajduj si w odlegoci do 0,01m od kanau postrzaowego,

co znacznie uatwia ich usunicie.
Rys. 28. Schemat rany postrzaowej w elatynie balistycznej po penetracji pocisku kalibru .38 FBI (prdko
268 m/s, masa pocisku 10,2410 -3 kg) [14]
Opracowano wiele rodzajw pociskw pistoletowych, aby zwikszy efek-

tywno ranienia. Najbardziej udanym jest pocisk ppaszczowy z wklnitym
wierzchokiem tak zaprojektowany, eby przy uderzeniu w cel ulega ekspansji.
Ekspansji towarzyszy par zjawisk. Wzrost powierzchni czci gowicowej po-
cisku ma tak zalet, e ilo uszkodzonego orodka na drodze pocisku zwik-
sza si. Negatywn stron ekspansji jest zmniejszajca si gboko penetracji
rysunek 29. Moe to uniemoliwi pociskowi (zwaszcza lekkiemu) dotarcie
do gwnych organw wewntrznych szczeglnie, gdy musi pokona najpierw
odzie i skr a nastpnie warstw tuszczu i minie.
Rys. 29. Schemat rany postrzaowej w elatynie balistycznej po penetracji pocisku kalibru .45 Auto Silvertip
ppaszczowego (prdko 287 m/s, masa pocisku 1210 -3 kg), z wklnitym wierzchokiem [14]
Zwikszenie masy pocisku zwiksza gboko penetracji. Zwikszenie prd-

koci uderzenia zwiksza gboko penetracji, ale tylko tak dugo dopki pocisk
nie zacznie si deformowa dalszy wzrost prdkoci zmniejsza penetracj.
Rys. 30. Schemat rany postrzaowej w elatynie balistycznej po penetracji pocisku kalibru .38
ppaszczowego (prdko 285m/s, masa 7,1310 -3 kg) z wklnitym wierzchokiem [14]
Rys. 31. Schemat rany postrzaowej w elatynie balistycznej po penetracji pocisku kalibru .357 Magnum
JSP (prdko 425 m/s, masa pocisku 8,110 -3 kg), fragmentacja 2,4% [14]
Z porwnania rysunku 28 i rysunku 30 wyranie wida, e pocisk o wik-

szej masie penetruje orodek gbiej. Wymiary kanau postrzaowego mog by
zwikszone poprzez uycie ekspandujcego pocisku, pocisku o wikszej rednicy
i/lub o wikszej prdkoci rysunek 31. Jednak w adnym wypadku nie mona
wybiera pocisku przy zaoeniu, e speni on swoje zadanie pod warunkiem, e
bdzie ekspandowa. Pociski ekspanduj w ciele ludzkim najwyej tylko w 60-70%.
Uszkodzenie wklnitego wierzchoka poprzez uderzenie w ko, szko lub inn
przeszkod moe uniemoliwi ekspansj. Niewystarczajca prdko pocisku
lub zbyt dua odlego do celu bd ograniczay ekspansj. Ekspansja nigdy nie
moe by podstaw wyboru pocisku, ale jest zalet, gdy wystpi. Wybr pocisku
musi opiera si przede wszystkim na gbokoci penetracji, a nastpnie na red-

nicy przed ekspandowaniem. Majc zapewnion minimaln gboko penetra-
cji pocisk o wikszej rednicy, bdzie mia wicej zalet przy ocenie efektywnoci
ranienia. Bdzie on mg uszkodzi te naczynia krwionone, ktre pocisk mniej-
szy omija. Wikszy kana postrzaowy moe uatwi wikszy krwotok. Aczkol-
wiek takie dodatkowe zalety niewtpliwie wystpuj, ich znaczenie trudno jest
ilociowo oceni.
Podobne wnioski wynikaj z porwnania balistyki kocowej pociskw
penopaszczowych kalibru 9 mm Parabellum i .45 ACP. Pociski te maj zbli-
on energi kinetyczn wylotow i zadawalajce gbokoci penetracji. Po-
cisk .45ACP wytwarza kana postrzaowy o duej rednicy i du chwilow jam
postrzaow. Pocisk 9 mm Parabellum ma wiksz prdko wylotow, wytwa-
rza kana postrzaowy o mniejszej rednicy i wiksz chwilow jam postrzaow
ni .45 ACP. Porwnanie danych archiwalnych z rnych konfliktw zuyciem
tych pociskw potwierdza, e obezwadnienie przeciwnika w wikszym stopniu
zaley od wielkoci kanau postrzaowego ni wielkoci chwilowej jamy postrza-
owej. Analizujc penetracj na wskro, nieliczne s przypadki ranienia osb po-
stronnych, natomiast odnotowano liczne przypadki, gdy zginli onierze czy te
policjanci z powodu zbyt pytkiej penetracji pocisku.
Oddziaywanie pociskw THV na czowieka jest bardzo silne. Wynika to
rwnie z budowy pocisku, ktrego cz gowicowa ma ksztat wklsego ostro-
uku, a nie wypukego, jak w normalnych pociskach. Dziki temu pocisk jest bar-
dzo szybko wyhamowywany i prawie natychmiast przekazuje ca swoj energi
trafionemu czowiekowi. Przy strzelaniu do blokw z plasteliny lub z myda na-
bojami 9 mm Parabellum, z pociskami typu THV powstaje otwr o rednicy
wejciowej okoo 8010-3 m. Maa gboko penetracji spowodowaa, e naboje
zpociskami THV nie zostay zaakceptowane w USA, co spowodowao zaprzesta-
nie ich produkcji we Francji. Po wprowadzeniu pewnych zmian konstrukcyjnych
naboje 9 mm Parabellum z pociskiem typu THV w 1991roku zostay przyjte na
wyposaenie przez policj w RPA.
a) b)
Rys. 32. Pociski typu Action: a) zdjcie po zderzeniu z elatyn balistyczn, b) wykres przekazywania
energii kinetycznej, dziki uprzejmoci firmy M. K. Szuster, www.szuster.com.pl
Pociski typu Action (1, 2, 3, 4, 5) firmy Dynamit Nobel, uywane s przez

policj RFN, po zderzeniu z obiektem ekspanduj i bardzo szybko przekazuj
mu energi kinetyczn. Szybko ta wynosi maksymalnie od 3300 J/m dla Action
3do 7200 J/m dla Action 5, po przebyciu drogi 5010-3 m w bloku elatyny bali-
stycznej. Gboko penetracji w elatynie balistycznej wynosi 17010-3 m dla po-
ciskw Action 1 i 5, 27010-3 m dla Action 4 oraz 35010-3 m dla Action 3 i zaley
od ksztatu czci wierzchokowej pociskw (rysunek 32).
Badania przekazywania energii kinetycznej pocisku 9 mm SWISS P SeCa do
otaczajcego orodka (w bloku z myda) wykazay, e ilo ta zawiera si w prze-
dziale od 3000 J/m do 6000 J/m i zaley od odlegoci, z ktrej oddawany jest strza.
Badania te wykazay te, e gboko penetracji zwiksza si ze wzrostem odlego-
ci, z ktrej oddawany jest strza (rysunek 33), lecz nie przekracza 0,27m.
a)
b)
c)
d)
Rys. 33. Penetracja bloku z myda przez pocisk 9 mm SWISS P SeCa wystrzelony z odlegoci: a) 25 m,
b)50m, c) 75 m, d) 100 m [90]
rednica pocisku po oddaniu strzau i zdeformowaniu w bloku myda zwik-

sza si od 0,010 m do 0,012 m (rysunek 34b). Maksymalna rednica jamy postrza-
owej wynosi 3710-3 m.
a) b)
Rys. 34. Pocisk do naboju 9 mm Swiss P Luger SeCa: a) przed deformacj, b) po deformacji [90]
Pociski wystrzelone z broni PDW penetruj ywy organizm, podobnie jak po-
ciski porednie (rysunek 35). Gboko penetracji pocisku z naboju5,728mm
SS190, w 10% elatynie balistycznej, wynosi od 0,25 m do 0,30 m, co jest nieza-
dowalajce zgodnie z wymaganiami testw FBI. Budowa wewntrzna pocisku
powoduje, e po zderzeniu z ywym organizmem penetruje on prostoliniowo na
drodze okoo 0,05 m, a nastpnie obraca si wok osi poprzecznej okt itak
kontynuuje ruch. Pocisk nie ulega fragmentacji. Taki ruch pocisku powoduje
due obraenia wewntrzne oraz zabezpiecza przed moliwoci niepodane-
go przebicia na wskro, nawet przy strzale z odlegoci 10 m. Naley zaznaczy,
e zdolno tego pocisku do obezwadniania ywego organizmu jest przez wie-
lu ekspertw oceniana negatywnie. Wystrzelony z odlegoci 100 m przebija cel
modelowy (pyta z tytanu oraz 20 warstwowy kompozyt z Kevlaru) i zachowuje
energi 65 J. Pocisk naboju kalibru 4,630 mm rwnie nie wytwarza duej staej
rany postrzaowej. Wystrzelony z pistoletu maszynowego HK MP7 przebija cel
modelowy z odlegoci 100 m zachowujc energi 115 J, co pozwala mu perforo-
wa blok elatyny balistycznej na drodze 15010-3 m.
Rys. 35. Schemat kanau postrzaowego w elatynie balistycznej po zderzeniu pocisku z naboju kalibru
5,7x28 mm SS190 [69]
Naley zauway brak rzetelnych naukowych analiz statystycznych (opartych

na odpowiednio duej liczbie przypadkw) efektywnoci zranienia. Ze wzgldu
na du liczb zmiennych zwizanych z budow ciaa ludzkiego i z sytuacjami,
gdy strzelamy, nawet 100-strzaowa prba jest statystycznie niewystarczajca.
Aby oceni efektywno kalibru pocisku, naley rozway ile osb trafionych
zostao obezwadnionych i gdzie zostali trafieni. Aby okreli sukces czy pora-
k, naley oceni ilu z nich byo trafionych w gwne organy yciowe (a nie tylko
ilu zostao zabitych), a take naley skorelowa obezwadnienie dokadnie z tym,
co oni robili, gdy zostali trafieni np. czy natychmiast upadli, czy biegli jeszcze
przez jaki czas. Tylko przypadek natychmiastowego upadku jest zadawalajcy.
Wszystkie inne reakcje s nieprawidowe (w sensie natychmiastowego obezwad-
nienia), poniewa pokazuj moliwoci kontynuowania dziaania [51].
Wyniki bada laboratoryjnych s zbyt ograniczone rnymi zaoeniami,
aby pokaza ca prawd o pocisku. Naukowcy pokazuj, w jaki sposb mo-
na sklasyfikowa szkody czynione przez pocisk, jak zrozumie mechanizmy
niszczenia, spowodowane przez pocisk i jego wpyw na ciao ludzkie, oraz jak,
opierajc si na obiektywnych kryteriach i danych statystycznych, stworzy baz
wyboru informacji. Rnice midzy pociskami mog by mae i nauka pokazuje
nam sposoby, jak je zidentyfikowa. Prawdziwym testem efektywnoci pocisku
pistoletowego s jednak walki uliczne.
5. Naboje karabinowe i porednie
5.1. Budowa wybranych nabojw karabinowych
Rnorodno uzbrojenia strzeleckiego uywanego podczas II wojny wiato-

wej spowodowaa tak duo problemw logistycznych, e ju w 1946 roku wUSA,
Wielkiej Brytanii i Kanadzie rozpoczto prace majce na celu znormalizowanie
naboju karabinowego i karabinu. Powoany w Wielkiej Brytanii Komitet Bada
Idealnego Kalibru opracowa nabj o kalibrze 7 mm oznaczony Mk1Z oraz karabin
do niego oznaczony EM2. Nabj ten posiada pocisk o masie 9,0910-3kg i energi
pocztkow 2700 J. Przez krtki okres (do 1953 roku) by to nabj znormalizo-
wany tylko w Wielkiej Brytanii. Ostatecznie w 1953 roku przyjto w pastwach
NATO jako standardowy nabj kalibru 7,6251 mm. Decyzja normalizacyjna do-
tyczya naboju, ale tylko niektrych jego wymiarw, prdkoci, cinienia gazw
prochowych. Normalizacja nie dotyczy, budowy uski i zastosowanych materia-
w [92]. Nie ustalono te zalece do normalizacji karabinu. Wrezultacie po-
wsta nabj bardzo podobny do 7,6263 mm Springfield ze skrcon do 5110-3m
usk. Zastosowanie tego naboju w karabinach maszynowych nie budzi wtpli-
woci. Podstawowymi zarzutami odnonie do tego naboju s due wartoci para-
metrw charakteryzujcych zjawisko odrzutu swobodnego broni, co zmniejsza
jej celno, zwaszcza przy prowadzeniu ognia seryjnego. Ranga normalizacji na-
boju w NATO jest tak wielka, e obecnie jest on w powszechnym uytkowaniu na
caym wiecie. Nabj ten w kadym kraju oznaczany jest inaczej, np. w USA M80
oraz M59, w RFN DM41A1, Belgi SS77. Wikszo nabojw ma uski mosine,
jednake produkowane s te naboje z uskami stalowymi. Naboje wytwarzane
zgodnie z wymaganiami NATO maj na dnie uski wybity symbol NATO (krzy
w kole), co oznacza ich cakowit wymienno. Nabj 7,6251 mm (rysunek 36)
rwnie jest sprzedawany jako nabj sportowy pod nazw .308 Winchester. Po-
mimo tego, e oba naboje wygldaj bardzo podobnie, nie s one identyczne. Po-
ciski w obu tych nabojach rni si budow, jak izastosowanymi materiaami.
uski nabojw rni si gruboci (naboje NATO maj grubsze uski) oraz tole-
rancjami wykonania niektrych wymiarw. Cinienie maksymalne gazw pro-
chowych dla naboju wojskowego wynosi 351,5 MPa, a dla naboju sportowego nie
70 Naboje karabinowe i porednie
powinno przekracza 436 MPa. Z tego powodu nie naley strzela nabojem spor-
towym z karabinu wojskowego (dugo minimalna komory nabojowej karabinu
wojskowego jest wiksza o 3810-6 m ni dugo maksymalna komory nabojowej
karabinu sportowego), poniewa moe wystpi pknicie lub zakleszczenie u-
ski [73, 92]. Prba oddania strzau nabojem wojskowym z karabinu sportowe-
go rwnie moe zakoczy si niepowodzeniem. Naboje kalibru 7,6251 mm
produkowane s w rnych odmianach, np.: M62 smugowy, M80 zwyky, M82
pozoracyjny, M993 AP przeciwpancerny (tabela 12).
Rys. 36. Budowa naboju 7,62x51 mm [83], dziki uprzejmoci Jordi Camern Vinaixa, http://www.municion.org
Tabela 12. Wybrane parametry nabojw kalibru 7,62x51 mm produkowanych w USA [22]
Masa
Masa Dugo Masa Cinienie Prdko
Materia materiau
Rodzaj naboju naboju naboju pocisku maksymalne wylotowa
miotajcy miotajcego
[10-3 kg] [ 10-3 m] [10-3 kg] [MPa] [m/s]
[10-3 kg]
M59 zwyky 25, 47 71,10 WC 846 2,98 9,75 351,5 838*
M60 HPT 26,70 71,10 IMR 4475 2,66 11,11 474,5 -
M61 AP
25,47 71,10 IMR 4475 2,66 9,75 351,5 838*
przeciwpancerny
M62 smugowy 24,82 71,10 WC 846 2,98 9,20 351,5 838*
M62 OFM smugowy 25,08 71,10 WC 846 2,98 9,46 351,5 8381
M63 treningowy 16,72 71,10 - - - -
M64 miotajcy do
19,12 50,80 WC 830 2,92 - - 49**
granatnika
M80 zwyky 25,40 71,10 WC 846 2,98 9,46 351,5 838*
M82 pozoracyjny 15,23 66,55 SR 8231 0,97 - - -
WC 846
M118 wyborowy 25,27 71,88 2,85 11,15 351,5 805*
lub IMR 895
M160 fragmentujcy 20,41 71,10 SR 8074 0,68 7,03 - 402***
M172 treningowy 24,95 71,10 - - - -
838* GMCS
M276 smugowy 24,69 71,10 WC 846 2,98 9,07-9,72 351,5
lub 817 GM
M852 wyborowy 24,95 71,88 IMR 4895 2,72 10,89 351,5 777*
M993 AP Bofors
23,50 71,10 2,92 8,20 387,5 910*
przeciwpancerny NC 1290
* prdko w odlegoci 23,8 m od wylotu z lufy
** prdko wystrzelonego granatu w odlegoci 1,7 m od wylotu z lufy
*** prdko w odlegoci 91 m od wylotu z lufy
Naboje karabinowe i porednie 71
Nabj M59 zwyky, jest przeznaczony do uycia przeciwko ludziom i nie-

opancerzonym obiektom. Pocisk o dugoci 32,510-3 m ma rdze wykonany
zmikkiej stali.
Nabj M60 HPT nie jest nabojem bojowym uywany jest do bada ele-
mentw broni (wytrzymaoci lufy, zespow ryglowych), jest posrebrzany. Po-
cisk ma dugo 31,210-3 m.
Nabj M61 AP przeciwpancerny jest uywany przeciwko ludziom i lekko
opancerzonym celom, bloczkom betonowym. Pocisk o dugoci 32,510-3 m prze-
bija z odlegoci 300 m pyt o gruboci 710-3 m (rysunek 37), z odlegoci 500m
pyt o gruboci 510-3 m, a z odlegoci 1100 m pyt o gruboci 3,4310-3m.
Pocisk mona rozpozna po czarnym wierzchoku.
Rys. 37. Przebijalno pancerzy przez pociski kalibru 7,62x51 mm, z odlegoci 300 m [76]
Nabj M62 smugowy jest przeznaczony do: obserwacji wystrzaw, sygna-

lizacji, efektw wzniecania poaru, szkole. W przypadku, gdy naboje te s wy-
strzeliwane z karabinu maszynowego, naley stosowa zasad (aby zmniejszy
zuycie lufy), e po jednym naboju smugowym zostan wystrzelone 4 naboje
innego typu, co wynika rwnie z taktyki, polegajcej na moliwoci cigego
korygowania prowadzonego ognia. Pocisk o dugoci 34,310-3 m ma charaktery-
styczny pomaraczowy wierzchoek.
Nabj M62 OFM (ang. overhead fire application do strzela ponad gow)
jest przeznaczony do strzelania ponad gowami onierzy podczas ich wicze na
poligonie. W celu zapewnienia bezpieczestwa wiczcym onierzom naboje te
musz by bardzo starannie selekcjonowane. Pocisk ma dugo 34,310-3 m.
Nabj M63 jest nabojem treningowym sucym do nauki adowania, ba-
da symulacyjnych dziaania rnych mechanizmw broni oraz oddziaywania
broni na strzelca. uska tego naboju charakteryzuje si 6 dugimi podunymi
wgnieceniami. Pocisk ma dugo 34,310-3 m.
Nabj M64 suy do wytworzenia cinienia odpowiedniego do wystrzelenia
granatu z karabinu M14. uska naboju zacinita jest w charakterystyczn 5-ra-
mienn gwiazd i jest uszczelniona czerwonym lakierem.
Nabj M80 zwyky jest przeznaczony do uycia przeciwko ludziom

iprzeszkodom z lekkich materiaw, jak rwnie do szkole poligonowych. Jego
dugo cakowita wynosi 71,1210-3 m, a jego masa 2510-3 kg. uska naboju
wykonana jest z mosidzu. Pocisk tego naboju o masie 9,5310-3 kg wystrzelony
zlufy o dugoci 0, 559 m z bruzdami o skoku 0, 305 m (z karabinu M14) ma
prdko wylotow 848 m/s. Pocisk jest penopaszczowy z oowianym rdzeniem
i przebija pyt stalow o gruboci 410-3 m z odlegoci 300 m, a z odlegoci
500m pyt stalowa o gruboci 310-3 m. Cena naboju wynosi okoo 1,70 PLN
(cena w USA zroku 2005).
Nabj M82 pozoracyjny jest uywany do szkole wtedy, gdy podany jest
widok ognia wydobywajcego si z lufy karabinu. Cena naboju wynosi okoo
1,00 PLN (w USA).
Nabj M118 wyborowy jest uywany do karabinw: M14, M21, M24
ikarabinu snajperskiego M40A1. Nabj ten jest przeznaczony i specjalnie wy-
konywany do bardzo celnej broni. Rozproszenie 10 strzaw z lufy balistycznej
iodlegoci 550 m wynosi nie wicej ni 0,305 m. Pocisk tego naboju jest peno-
paszczowy, rdze jest oowiany. Dugo pocisku wynosi 33,310-3 m. Na dnie
uski naboju wybity jest symbol NATO.
Nabj M160 fragmentujcy jest uywany do karabinw maszynowych
M219 i M240. Dugo pocisku wynosi 30,210-3 m. Nabj przeznaczony jest do
strzelania pojedynczym ogniem z karabinw maszynowych w celach szkolenio-
wych. Fragmentujcy pocisk po zderzeniu z celem rozpada si na wiele czci
pozostawiajc jedynie znak w punkcie uderzenia.
Nabj M172 treningowy jest przeznaczony do badania mechanizmw
imetalowych tam podajcych, uywanych w broni kalibru 7,62 mm. Pocisk
wtym naboju jest oksydowany na czarno i ma dugo 2910-3 m lub 3010-3 m
zalenie od rodzaju paszcza.
Nabj M276 smugowy jest nabojem bojowym przeznaczonym dla onie-
rzy wyposaonych w sprzt noktowizyjny. Uywany jest w karabinach maszyno-
wych: M60, M134, M219, M240 i karabinie M14.
Nabj M852 przeznaczony jest do uycia w karabinach M14 National Ma-
tch. Jest to nabj wyborowy do prowadzenia precyzyjnych strzela. Jego uska
ma blisko podstawy moletowany rowek. Pocisk w czci wierzchokowej posiada
wgbienie.
Nabj M993 AP przeciwpancerny jest uywany w karabinach maszyno-
wych M60, M240 i zestawie snajperskim M24. Przeznaczony do uycia przeciwko
lekko opancerzonym celom. Nabj ten posiada zdolno przebijania takich prze-
szkd z odlegoci 2-3 razy wikszej ni wczeniejsze pociski przeciwpancerne.
Pocisk zbudowany jest z metalowej koszulki platerowanej tombakiem, w ktrej
znajduje si wolframowy rdze i aluminiowy krek. Odpowiednio uksztato-
wany rdze wolframowy spenia funkcj penetratora przeciwpancernego. uska
naboju wykonana jest z mosidzu. Pocisk tego naboju moe przebi pyt pan-
cern o duej twardoci, o gruboci 710-3 m, z odlegoci 500 m od wylotu z lufy.
Odpowiada to zdolnoci przebicia pyty pancernej o gruboci 6,3510-3m zodle-
goci550m. Pocisk naboju 7,6251 mm M993 AP moe przebi pyt pancer-
n o gruboci 0,015m z odlegoci 300 m lub pyt stalow otwardoci 300HB
ogruboci 0,020m ze 100 m. Przebija te pyty ochronne z plexiglasu ogrubo-
ci 0,120 m uywane w helikopterach. Cena naboju wynosi okoo 10,00PLN.
Wwikszoci przypadkw przeszkody, ktrych pociski kalibru 5,5645 mm
SS109 (z twardym metalowym rdzeniem) nie s w stanie pokona, skutecznie
chroni rwnie przed pociskami kalibru 7,6251 mm M80 (z mikkim rdze-
niem oowianym). Pociski kalibru 7,62 mm najskuteczniej przebijaj przeszkody
z odlegoci okoo 600 m. Naley zaznaczy, e wielokrotne, skupione uderzenie
pociskw moe spowodowa penetracj wikszoci typowych przeszkd budow-
lanych. Jednym z wyjtkw jest gruba ciana elbetonowa lub ciana z natural-
nych, gstych kamieni. Oznaczenia kolorystyczne, stosowane w USA, wybranych
nabojw 7,6251 mm pokazane s na rysunku 38.
Rys. 38. Oznaczenia wybranych nabojw kalibru 7,62x51 mm [22]
Amerykaski nabj karabinowy 7,6263 mm Springfield (.30-06 Springfield

lub .30 US service) wprowadzony zosta do uzbrojenia armii USA w 1903roku
wraz z karabinem Springfield M1903. Ksztat pocisku modernizowano wla-
tach1906, 1926, 1940. Pocisk z 1940 roku zosta znormalizowany, otrzyma na-
zw M2 i uywany jest do dzi. Nabj Springfield zosta przyjty do uzbrojenia
wwielu pastwach, wystpuje dua rnorodno stosowanych pociskw np.:
pocisk zwyky M2 z rdzeniem oowianym o masie 9,8510-3 kg i prdkoci
pocztkowej 837 m/s,
pocisk przeciwpancerny APM2 z rdzeniem stalowym o masie 10,6910-3 kg
iprdkoci pocztkowej 829 m/s,
pocisk przeciwpancerno zapalajcy M14 z rdzeniem stalowym o ma-
sie9,7210-3 kg i prdkoci pocztkowej 849 m/s,
pocisk zapalajcy M1 o masie 9,0710-3 kg i prdkoci pocztkowej 901 m/s,

pocisk smugowy M25 o masie 9,4610-3 kg i prdkoci pocztkowej 814 m/s,
pocisk fragmentujcy M22 o masie 710-3 kg i prdkoci pocztkowej 396 m/s
wykonany z proszku oowiu i bakelitu,
pocisk angielski zwyky Mark 4z o masie 9,7210-3 kg i prdkoci pocztko-
wej855 m/s,
pocisk angielski zapalajcy B Mark 2z o masie 9,9810-3 kg i prdkoci poczt-
kowej 870 m/s,
pocisk belgijski zwyky o masie 9,7510-3 kg i prdkoci pocztkowej 845 m/s,
pocisk belgijski przeciwpancerny o masie 10,5110-3 kg i prdkoci pocztko-
wej 830 m/s,
pocisk belgijski smugowy o masie 9,1410 -3 kg i prdkoci pocztkowej
830m/s.
Nabj wyrnia si du dugoci cakowit 84,810-3 m. Dugo po-
cisku wynosi 32,510-3 m, dugo uski 63,210-3 m, masa naboju 27,710-3 kg,
masa adunku miotajcego 3,6210-3 kg. rednie cinienie maksymalne wyno-
si301MPa.
Rys. 39. Nabj 7,62x54R mm Mosin
Rosyjski nabj karabinowy 7,6254R mm Mosin (rysunek 39) wprowadzo-

ny zosta do uzbrojenia armii carskiej w 1891 roku wraz z karabinem Mosin
wz.1891. Cech wyrniajc ten nabj jest wystajca kryza uski. Wprawdzie to
stary wzr naboju karabinowego, lecz jest stosowany jeszcze do dzisiaj w niekt-
rych karabinach wyborowych oraz rcznych i uniwersalnych karabinach maszy-
nowych [25]. Dugo naboju wynosi 76,710-3 m, dugo uski 53,610-3 m. Masa
naboju wynosi od 23,210-3 kg do 25,210-3 kg. rednie cinienie maksymalne wy-
nosi 300 MPa. Prdko wylotowa w zalenoci od pocisku jest w przedziale od
800 m/s do 870 m/s. W podstawie pocisku (lekkiego z rdzeniem oowianym) jest
stokowa pustka o gbokoci 510-3 m. Pocisk zwyky do tego naboju by wielo-
krotnie modernizowany. Pocztkowo cz wierzchokowa pocisku bya zaokr-
glona i jego masa wynosia 13,9210-3 kg, a po licznych modyfikacjach powsta
pocisk ostroukowy. W Rosji, oprcz pocisku zwykego (z rdzeniem stalowym
omasie 9,6510-3 kg lub oowianym o masie 11,9810-3 kg), produkowane s m.in.
pociski: przeciwpancerno-zapalajce (z rdzeniem stalowym o masie 10,0410-3kg
lub wolframowym o masie 12,1110-3 kg), smugowe o masie 9,6510-3 kg, prze-
ciwpancerno-zapalajco-smugowe o masie 9,210-3 kg, zapalajco-wskanikowe
omasie 10,3610-3 kg.
5.2. Budowa wybranych nabojw porednich
W roku 1941 niemiecka firma wyprodukowaa nabj oznaczony 7,9233mm

o masie od 16,510-3 kg do 16,810-3 kg (masa pocisku od 7,910-3 kg do 8,210-3 kg,
masa adunku prochowego od 1,5710-3 kg do 1,5910-3 kg), ktry powsta z na-
boju karabinowego poprzez zmniejszenie jego gabarytw. Nabj ten o dugoci
47,810-3 m posiada pocisk o dugoci 25,610-3 m i prdkoci pocztkowej oko-
o700 m/s. Pocisk zwyky z rdzeniem stalowym przebija pyt stalow o grubo-
ci 3,710-3 m z odlegoci 100 m. By to pierwszy nabj poredni [4].
Rys. 40. Nabj 7,62x39 mm
W roku 1943 w Rosji (w wczesnym Zwizku Radzieckim) zaprojektowano

nabj poredni o kalibrze 7,62 mm i karabin samopowtarzalny SKS oraz AK47
Kaasznikowa. Nabj 7,6239 mm wz. 43 (rysunek 40) powszechnie stosowa-

no wpastwach byego Ukadu Warszawskiego, a ponadto zosta przyjty do
uzbrojenia w Chinach. Masa naboju wynosi 16,210 -3 kg, masa adunku pro-
chowego1,610 -3kg, dugo naboju 55,810 -3 m, dugo pocisku 2610 -3m,
dugo uski3910 -3 m. Prdko pocztkowa pocisku zwykego wynosi
715m/s (270-295m/s dla pocisku poddwikowego) przy strzelaniu z karabinka
AKM zluf odugoci 41510-3 m oraz 735 m/s przy strzelaniu z karabinu sa-
mopowtarzalnego Simonowa z luf odugoci 52010-3 m. Cinienie maksymalne
gazw prochowych wkomorze nabojowej wynosi 275 MPa. Nabj rosyjski moe
mie pocisk zwyky z rdzeniem stalowym omasie 7,9110-3 kg, pocisk przeciw-
pancerno-zapalajcy omasie7,7710-3kg, pocisk smugowy o masie 7,4510-3kg,
pocisk zapalajco-wskanikowy omasie6,6110-3kg. W nabojach fiskich wy-
stpuj pociski zwyke z rdzeniem oowianym omasie8,0410-3 kg. Pocisk prze-
ciwpancerno-zapalajcy przebija pyt metalow ogruboci 710-3 m z odlegoci
200mw90%, hem stalowy z odlegoci 1000 m w80-90%. Pocisk zwyky z rdze-
niem stalowym przebija hem z odlegoci 900 m w 80-90%, a pocisk przeciw-
pancerno-zapalajcy ma taki sam procent przebi hemu, ale z odlegoci 1100m
[4]. Wnaboju poddwikowym o masie 20,510-3 kg zaelaborowany jest adunek
prochowy omasie0,7510-3kg. Cinienie maksymalne gazw prochowych w ko-
morze nabojowej wynosi 160 MPa. Masa pocisku naboju poddwikowego wyno-
si12,510-3kg ajego dugo 3310-3 m.
Na pocztku lat 70. XX wieku opracowano w wczesnym Zwizku Radzieckim
nabj poredni 5,4539 mm przeznaczony do karabinw AK 74 iRPK 74 oraz rcz-
nego karabinu maszynowego RPKS-74. Masa naboju wynosi 10,610-3kg, masa po-
cisku zwykego (rosyjskiego) 3,4110-3 kg, masa adunku prochowego 1,4910-3kg,
dugo naboju 56,710-3 m, dugo uski 39,510-3 m. uska jest stalowa lakiero-
wana, z szyjk i kryz zwyk (rysunek 41). Cinienie maksymalne gazw procho-
wych w lufie wynosi 310 MPa. Pocisk ten wystrzelony z karabinu AK-74 uzyskuje
prdko pocztkow 900 m/s i energi kinetyczn pocztkow1383J. Oprcz
pociskw zwykych w naboju stosowane s pociski smugowe i przeciwpancerne.
Paszcz pocisku wykonany jest ze stali platerowanej stopem miedzi i cynku. Po-
midzy paszczem a rdzeniem stalowym o dugoci okoo 1510-3m znajduje si
oowiana koszulka. W grnej czci koszulka ma zgrubienie o wielkoci 310-3m.
Nad jej zgrubieniem pozostawiono znaczn pust przestrze (wierzchokowa
cz paszcza pozostaje pusta), dziki czemu obniono pooenie rodka ciko-
ci pocisku. Skok bruzd w lufie karabinu AK-74 wynosi 19510-3 m, co powoduje,
e wystrzelony pocisk podczas lotu znajduje si na granicy stabilnoci (obliczony
skok bruzd zapewniajcy stabilno wynosi okoo 12010-3 m). Pocisk przy ude-
rzeniu w organizm ywy ulega odksztaceniu, wykonuje ruch obrotowy wok
osi poprzecznej koziokuje i porusza si wewntrz niego po linii krzywej,
powodujc ran postrzaow o duych rozmiarach (patrz rysunek 46).
Rys. 41. Nabj 5,45x39 mm
W pierwszych latach wojny w Wietnamie wojskowi eksperci z USA stwier-

dzili, e stary karabin M1 oraz nowszy M14 (wykorzystujce nabj 7,6251 mm)
posiadaj istotne wady taktyczne. Doprowadzio to w 1957 roku do uzbrojenia
armii USA w karabin oznaczony M16 oraz nabj 5,5645 mm M193 (wojskowa
wersja naboju .222 Remington). W latach 60. XX wieku karabin ten by szeroko
uywany podczas wojny w Wietnamie, a w kocu tych lat wojska ameryka-
skie rwnie w Europie zaczy powszechnie stosowa nabj 5,5645 mm M193.
Pocisk do tego naboju posiada du zdolno (uwaana jest w Europie za nad-
miern) raenia celw ywych. Nabj 5,5645 mm M193 (w Belgii odpowiada
mu nabj oznaczony SS92) produkowany jest w okoo 20 krajach (np. Francji,
Izraelu, RPA). W kilku krajach pastw NATO wprowadzono do uzbrojenia kara-
biny M16 i w ten sposb produkcja amunicji poredniej kalibru 5,56 mm zacza
stopniowo powiksza si. Po przeprowadzeniu bada balistycznych w NATO
w latach 1977-1980 ustalono, e nabj kalibru 5,5645 mm bdzie znormalizo-
wanym nabojem pastw Ukadu Pnocnoatlantyckiego, ale nabojem wiodcym
bdzie belgijski nabj 5,5645 mm SS109, zamiast dotychczasowego ameryka-
skiego 5,5645 mm M193. Belgijskie naboje 5,5645 mm (SS109 z pociskiem
zwykym, P112 z pociskiem przeciwpancernym, L110 z pociskiem smugowym)
zostay opracowane w poowie lat 70 jako alternatywa dla amerykaskiego na-
boju 5,5645 mm M193. Pociski stosowane w tych nabojach s smuklejsze, du-
sze icisze od pocisku amerykaskiego M193, lecz powinny by wystrzeliwane
zluf o krtszym skoku bruzd, co zapewnia im stabilizacj lotu i wiksz zdol-
no przebicia. Rdzenie pociskw belgijskich skadaj si z dwch czci: stalo-
wej i oowianej. Stalowa cz rdzenia znajdujca si pod wierzchokiem pocisku

dziaa jak penetrator pancerza.
Tabela 13. Wybrane naboje amerykaskie kalibru 5,56x45 mm [79]
Masa Prdko
Kolor
Masa Dugo adunku Masa [m/s]
Materia Cinienie wierz-
Nabj naboju naboju procho- pocisku (4,6 m
miotajcy [MPa] choka
[10-3 kg] [10-3 m] wego [10-3 kg] odwylotu
pocisku
[10-3 kg] zlufy)
WC 844 1,72
M193 11,79 57,40 lub lub 3,63 358,53 991
CMR 170 1,85
WC 844, 1,85
czer
M196 11,47 57,40 IMR 8208, 1,64 3,56 358,53 975
wony
CMR 170 1,72
M199 9,72 57,40
M200 6,93 48,30 HPC13
M855
12,31 57,40 WC844 1,69 4,02 379,21 922* zielony
NATO
poma
M856
12,38 57,40 WC844 1,60 4,13 379,21 875* raczo
NATO
wy
M862
7,00 51,56 WPR260 0,23 108,59 1379
SRTA
M995
11,66 57,15 WCR845 1,78 3,37 346,46 1013* czarny
AP
* prdko w odlegoci 24 m od wylotu z lufy
Naboje amerykaskie 5,5645 mm produkowane s w rnych odmia-

nach (tabela 13), np.: M193, M196 (smugowy), M197, M199 (treningowy), M200
(pozoracyjny), M855 NATO, M856 NATO (smugowy), M862 SRTA, M995 AP
(przeciwpancerny), M996 (smugowy), Frangible (Dodic AA40 fragmentujcy).
Wymiary nabojw amerykaskich 5,5645 mm wojskowych i oglnego uyt-
ku (np.: policyjnych, cywilnych, sportowych, dla sub porzdkowych ozna-
czenie .223 Remington) s identyczne. Rni si one jednak rozkadem cinie
iprdkoci w lufie uzyskiwanych po zainicjowaniu zjawiska wystrzau. Wartoci
cinie i prdkoci s wiksze dla naboju wojskowego ni dla naboju oglnego
uytku. Wymiary oraz budowa komory nabojowej i uski dla naboju wojskowego
s inne ni dla naboju .223 Remington. W szczeglnoci w komorze nabojowej
wojskowej ostatni stoek przejciowy jest duszy o 0,19610-3 m od analogicz-
nego w komorze do naboju .223 Rem, wystpuj take due rnice zbienoci
tych stokw. Strza oddany nabojem wojskowym z komory przeznaczonej do
naboju .223 Rem moe spowodowa wzrost cinienia gazw prochowych o 20%,
co grozi uszkodzeniem broni i jest niebezpieczne dla strzelajcego. Powoduje to,
e nie naley oddawa strzau nabojem wojskowym z karabinu zaprojektowane-

go do naboju .223 Remington (mog wystpi problemy z ekstrakcj uski oraz
zautomatyk broni) [93, 95].
Nabj wojskowy amerykaski 5,5645 mm M193 z pociskiem o ma-
sie3,5610-3kg (55 grains 0,064810-3 kg/grain) i dugoci 19,310-3 m, zgodnie
znorm USA MIL-C-9963 F przeznaczony jest do uycia przeciwko celom y-
wym i obiektom nieopancerzonym z broni o lufie z bruzdami o skoku 30510-3m
(12 cali), np. karabin amerykaski M16A1. Pocisk tego naboju jest penopasz-
czowy. Masa naboju M193 wynosi 11,7910-3 kg, masa adunku prochowego 1,62
10-3 kg, dugo naboju 57,410-3 m, dugo pocisku 1910-3 m, dugo uski
44,610-3 m. Paszcz pocisku wykonany jest z mosidzu, a rdze jest lity i wyko-
nany ze stopu oowiu. Prdko pocisku wystrzelonego z lufy o dugoci 0,51m
w odlegoci 23,8 m od jej wylotu wynosi 965 m/s. Pocisk M193 powinien przebi
wzorcow pyt stalow z odlegoci 366 m, a w 50% z odlegoci 457 m. Obec-
nie nabj ten jest w wojskach USA rzadziej stosowany, gwnie przez jednost-
ki pomocnicze. Najlepszym producentem tych nabojw jest zakad w Lake City
wUSA oraz firma Winchester (oznaczenie Q3131). Produkcj nabojw cywil-
nych M193 firma Winchester podzlecia izraelskim zakadom IMI (ang. Israeli
Military Industries) i oznacza je Q3131A naboje te s dodatkowo polerowane.
Pomimo normalizacji, naboje M193 rni si pomidzy sob m. in. ksztatem
czci tylnej pocisku, gruboci paszcza, sposobem i ksztatem rowka sucego
do osadzenia pocisku w usce, co pokazano na rysunku 42. Kady z producentw
stosuje nieco inne materiay i technologi. Rne partie nabojw nawet od tego
samego producenta te mog si rni.
Rys. 42. Pocisk z naboju kalibru 5,56x45 mm M193 wyprodukowany w Lake City USA
grny (w roku 2000), a w RPA dolny (w roku 1986) [49], dziki uprzejmoci Ammo Oracle
http://www.ammo-oracle.com/body.htm
Nabj wojskowy amerykaski 5,5645 mm M196 z pociskiem smugowym

omasie 3,5610-3 kg przeznaczony jest do uycia na nieduych (do 450 m) odle-
gociach. Wierzchoek pocisku malowany jest na czerwono. Skad chemiczny

masy smugowej powoduje przypieszone zuycie lufy karabinu. Dlatego zale-
cane jest stosowanie tych nabojw przemiennie z nabojem 5,5645 mm M193,
co wynika rwnie z taktyki strzelania, poniewa pociski smugowe maj ma
zdolno raenia i gorsz celno. Naboje 5,5645 mm M193 i M196 nie s stan-
dardowymi nabojami NATO. Naboje te przeznaczone s do karabinu M16. Mo-
na nimi wprawdzie strzela z karabinu M249, do ktrego przeznaczone s naboje
5,5645mm M855 i M856, ale celno ulegnie zmniejszeniu. Nabj 5,5645mm
M199 jest nabojem treningowym, bez adunku prochowego i masy zapalajcej.
uska naboju posiada sze podunych wgniece. Mona go uywa do wszyst-
kich karabinw kalibru 5,56 mm. Nabj 5,5645 mm M200 jest pozoracyjny,
bez pocisku. Szyjka uski jest zagnieciona do rodka i pomalowana na fioletowo.
Mona go uywa do wszystkich karabinw kalibru 5,56 mm. Nabj wojsko-
wy amerykaski 5,5645 mm M855 z pociskiem omasie 410-3kg (61,7gra-
ins0,064810-3kg/grain) przeznaczony jest do uycia przeciwko celom ywym,
obiektom nieopancerzonym lub lekko opancerzonym (zgodnie anorm USA
MIL-C-63989). Wierzchoek pocisku malowany jest na zielono. Nabj ten wy-
strzeliwany moe by z broni o lufie z bruzdami o skoku 22910-3 m. Nabj M855
wzorowany jest na naboju belgijskim SS109 pocisk posiada mosiny paszcz,
rdze dzielony: oowiany, a w czci wierzchokowej stalowy utwardzony pene-
trator o masie 64810-6 kg i rednicy 4,6210-3 m oraz ma pustk powietrzn.
Waciwa stabilizacja tych pociskw wymaga zachowania odpowiednich tole-
rancji wykonania i zmontowania rdzenia, a zwaszcza wsprodkowego umo-
cowania go w paszczu. Zarwno ksztat, tolerancja wykonania i montau, jak
izastosowane materiay na poszczeglne elementy maj duy wpyw na bali-
styk kocow (krzywizna toru, fragmentacja, gboko penetracji). Naley
zaznaczy, e naboje amerykaski M855 i belgijski SS109 nie s nabojami iden-
tycznymi. Nabj M855 musi spenia dodatkowe wymagania, np. odnonie do
prdkoci pocisku. Prdko wylotowa pocisku z lufy o dugoci 0,51 m w odle-
goci 24 m od jej wylotu wynosi 914 m/s. Typowa prdko w odlegoci 4,6 m
od wylotu z lufy karabinu M16A2 wynosi 945 m/s (bruzdy o skoku 17810 -3 m).
Pocisk ten powinien przebi stalow pyt wzorcow z odlegoci, co najmniej
570 m. W roku 1980 nabj ten zosta przyjty przez NATO jako nabj standar-
dowy i obecnie jest uywany przez wikszo oddziaw liniowych armii USA.
Pewn wad nabojw M855, zdaniem taktykw wojskowych, s niezadowalajce
nieraz parametry balistyki kocowej (chocia i tak lepsze ni nabojw M193
rysunek 43), szczeglnie w przypadku strzelania z karabinw z krtkimi lufami
(o dugoci od 0,26 m do 0,37 m). Naboje M855 bardzo dobrej jakoci produkuje
firma IMI z Izraela.
Rys. 43. Rozwj zdolnoci przebijania pancerzy przez pociski kalibru 5,56x45 mm [76]
Naley zaznaczy, e w armii amerykaskiej, szczeglnie w jednostkach spe-

cjalnych, pojawia si obecnie pewna tendencja do uywania ciszych pociskw
(oznaczonych: Mk 262 Mod 0, Mk 12 Mod 0 SPR, o masie a do 6,510-3kg), aby
poprawi ich balistyk kocow. Naboje 5,5645 mm MK262 Mod 1 z pociskami
o masie 510-3 kg, np. Sierra Mach King, uywane byy w roku 2004 przez woj-
ska USA w Afganistanie i Iraku. Trzeba pamita, e zmiana masy pocisku oraz
zmiana jego parametrw geometrycznych powoduje zmian toru balistyczne-
go, pomimo zachowania tego samego kalibru. Tory balistyczne pociskw M193
i M855 s bardzo zblione (rnice do 0,13 m) w odlegociach do 300 m od
wylotu zlufy i rni si znacznie w odlegociach wikszych od 400 m. Nabj
amerykaski 5,5645 mm M856 (wzorowany na belgijskim L110) z pociskiem
smugowym omasie 3,9510-3 kg ma duy zasig (do 800 m). Wierzchoek poci-
sku malowany jest na pomaraczowo. Wystrzeliwany moe by z broni o lufie
z bruzdami oskoku 17810-3 m lub ewentualnie 20310-3 m, aby lot pocisku by
stabilny. Paszcz pocisku wykonywany jest ze stali pokrytej mosidzem. Nabj
5,5645 mm M862 SRTA z pociskiem o dugoci 2310-3 m jest nabojem przezna-
czonym do treningu zwaszcza w zamknitych obiektach i obszarach, w ktrych
nie mona stosowa pociskw o wikszej sile raenia. Tor balistyczny tych po-
ciskw pokrywa si z torami innych pociskw w odlegociach do 25 m. Nabj
amerykaski 5,5645 mm M955 AP z pociskiem przeciwpancernym jest nabo-
jem wojskowym i w cywilnej sieci handlowej jego sprzeda nie jest dozwolona.
Rdze dzielony pocisku zbudowany jest z trzech czci (rysunek 44). Penetrator
wykonany jest z wglika wolframu (materia ten ma wiksz gsto i jest bar-
dziej wytrzymay ni ow). Aluminiowa cz rdzenia suy do prawidowego
osadzenia rdzenia ze spiekw. Nabj ten przebija pyt przeciwpancern o gru-
boci 0,012 m i twardoci 300 HB z odlegoci 100 m.
R ys. 4 4. Nabj kalibru 5, 56x45 mm M955 AP [49], dzik i upr zejmoci Ammo Oracle
ht tp: //w w w. ammo - oracle.com/body. htm
Dua prdko wylotowa pociskw (nawet ponad 1000 m/s) powoduje zwik-
szone zuycie przewodu lufy. W przypadku amunicji wojskowej dajcej rwnie
wysze cinienia ni amunicja cywilna zuycie to jest jeszcze wiksze. Zuycie to
mona zmniejszy pokrywajc paszcz pocisku (stalowy) warstw niklu. Wta-
kim przypadku jednak lufa powinna by chromowana. Pocisk te mona po-
kry dwusiarczkiem molibdenu, aby zmniejszy zuycie lufy. Wad dwusiarczku
molibdenu jest jego higroskopijno (zdolno do absorbowania wody), co moe
spowodowa przejcie zaabsorbowanych czstek wody do przewodu lufy i zwik-
szy jej zuycie. Wielu producentw, szczeglnie w pastwach byego Ukadu
Warszawskiego, paszcze pociskw wykonuje ze stali gbokotocznej pokrytej
odpowiednimi powokami antykorozyjnymi. Najczciej stosowane s powoki:
galwaniczne (z mosidzu lub cynku), lakiernicze lub polimerowe. Powoki lakier-
nicze byy rwnie powszechnie stosowane (tanie, z szarego lub zielonego lakieru
odpornego na temperatur). Pewn wad takiego zabezpieczenia antykorozyjne-
go jest nierwnomierno gruboci powoki lakierniczej, co moe utrudnia wy-
ciganie (ekstrakcj) uski z komory nabojowej. Powoki galwaniczne maj dobre
wasnoci, lecz nie s tanie. Na pocztku roku 2004 wprowadzono powoki po-
limerowe, dajce gadsz powierzchni ni lakierowane i tasze ni cynkowane.
Zastosowanie stalowych paszczy zwiksza troch zuycie niektrych elementw
broni. Pewn wad stalowych paszczy jest moliwo powstawania iskier elek-
trycznych, gdy pocisk uderza w tward przeszkod, a zwaszcza stalow, oraz
moliwo wystpienia odbi pociskw tzw. rykoszetw.
Na dnie uski w niektrych nabojach wojskowych wystpuje symbol NATO

(krzy w kole). Znaczy to, e nabj ten wyprodukowany zosta zgodnie z wy-
maganiami NATO oraz jego parametry techniczne te zgodne s z tymi wy-
maganiami. Naley zaznaczy, e wymagania NATO nie zawsze odpowiadaj
wymaganiom wojsk USA. W wymaganiach amerykaskich np. da si, aby
prdko pocisku nie bya mniejsza od pewnej ustalonej wartoci minimalnej.
Normy NATO nie podaj, z jakiego materiau ma by wykonany paszcz lub
jaka ma by jego grubo. Ze wzgldu na znaczne rnice konstrukcyjne (gru-
boci imasy: paszcza, stalowego penetratora, oowianego rdzenia) i rne to-
lerancje wykonania, pomidzy rnymi producentami naboju np. 5,5645mm
SS109/M855, parametry balistyki kocowej pociskw, tj. fragmentacja, gbo-
ko penetracji, zmiana trajektorii lotu rwnie s zmienne.
5.3. Balistyka kocowa pociskw porednich i karabinowych

worodkach zastpczych
Analizujc oddziaywanie pociskw karabinowych na tkanki ywego orga-

nizmu, bdziemy porwnywali schemat rany w orodku zastpczym z uprosz-
czonym opisem rany w brzuchu i udzie [15].
Pocisk zwyky do naboju rosyjskiego kalibru 7,6239 mm ma paszcz ze stali
platerowanej mosidzem, duy stalowy rdze oraz tzw. koszulk z oowiu pomi-
dzy nimi. Po wnikniciu do organizmu pocisk ten normalnie przemieszcza si
po torze prostoliniowym okoo 0,26 m w pozycji wierzchoek do przodu, zanim
rozpocznie znaczco zbacza i odchyla si od poprzedniego toru (rysunek45).
Typowe trafienie tego pocisku w brzuch czowieka powoduje stosunkowo mae
zniszczenia. Kana postrzaowy w organach wewntrznych jest podobny do ka-
nau pozostawianego przez pocisk pistoletowy (taki, ktry nie ekspanduje). Ty-
powa, nieskomplikowana rana w udzie jest taka, jakiej mona si spodziewa po
pocisku pistoletowym o maej energii kinetycznej may postrzpiony otwr
wejciowy i wyjciowy oraz stosunkowo mae zniszczenia mini.
Rys. 45. Schemat rany postrzaowej w elatynie balistycznej dla pocisku zwykego do naboju rosyjskiego
7,62x39 mm [14]
Pocisk do naboju jugosowiaskiego kalibru 7,6239 mm jest rwnie pe-

nopaszczowy, rdze wykonany jest z oowiu, lecz nie posiada cicia tylnego, co
powoduje zupenie inne oddziaywanie na organizm w porwnaniu do pocisku
rosyjskiego. Pocisk jugosowiaski przemieszcza si w pozycji wierzchoek do
przodu tylko okoo 0,09 m, po czym zbacza i odchyla si od toru. Oowiany rdze
rozpaszcza si, gdy pocisk rozpoczyna zbaczanie z toru ruchu i nastpuje wyci-
skanie przez otwart podstaw maych oowianych odamkw. Dobre przyblie-
nie schematu rany postrzaowej powodowanej przez ten pocisk otrzymamy, gdy
na analogicznym schemacie dla pocisku rosyjskiego zakryjemy pierwsze0,17m
drogi. Pocisk jugosowiaski przemieszcza si przez wiksz cz drogi w ranie
brzucha bokiem do przodu i moe zniszczy trwale w ten sposb obszar tkanek
trzy razy wikszy od tego, ktry niszczy analogiczny pocisk przemieszczajcy si
wierzchokiem do przodu. Dodatkowo, taki zoony obrotowy ruch pocisku
powoduje, e chwilowa jama postrzaowa rwnie jest wiksza.
Sposb oddziaywania chwilowej jamy postrzaowej na tkanki organizmu
moe zmienia si od wybuchowego, co niszczy gwnie organy kruche (np. w-
trob, ale moe spowodowa te powane uszkodzenie organw sprystych,
np.pcherza moczowego, gdy bdzie wypeniony ciecz), do cakowicie spry-
stego, ktry bdzie prawie niezauwaalny np. w jelitach, gdy w chwili uderze-
nia zawieraj mao cieczy. Ksztat rany wejciowej i wyjciowej zaley zarwno
od energii pocisku, jak i jego pooenia w chwili uderzenia w powierzchnie ze-
wntrzne skry. Rana moe by okrga, wyduona jak i postrzpiona. Rana
postrzpiona (gwiadzista) spowodowana jest oddziaywaniem rozcigajcym
chwilowej jamy postrzaowej na skr, przekraczajcym granic jej wytrzyma-
oci na rozerwanie.
Rys. 46. Schemat rany postrzaowej w elatynie balistycznej od pocisku do naboju 5,45x39 mm [14]
Nabj rosyjski kalibru 5,4539 mm, penopaszczowy ze stali platerowanej mo-

sidzem, posiada duy stalowy rdze, podobnie jak jego poprzednik7,6239mm.
Specyficzn cech konstrukcyjn tego pocisku jest pustka powietrzna w czci

wierzchokowej, pomidzy rdzeniem a paszczem, o dugoci 0,005 m. Pustka
powietrzna przyczynia si do przesunicia rodka masy pocisku do tyu, co praw-
dopodobnie powoduje jego bardzo wczesne zboczenie od toru lotu. Dodatkowo
przy uderzeniu pocisku w cel, oowiany rdze przesuwa si do przodu w t pust
przestrze. Przesunicie tego rdzenia moe nie by symetryczne (wystpuje rw-
noczenie z deformacj paszcza), co wyjaniaoby czciowo dziwn trajektori
drugiej poowy drogi pocisku w organizmie (rysunek 46).
Taki zakrzywiony tor lotu moe wystpi np. po trafieniu w tuw pod k-
tem innym ni /4, lecz raczej nie zwiksza to wasnoci obezwadniajcych po-
cisku. Pocisk kalibru 5,4539 mm przestaje by stabilny ju po przebyciu drogi
okoo0,07 m w tkankach organizmu, co przyczynia si znacznie do zwiksze-
nia stopnia obrae wewntrznych wynikajcych z dziaania chwilowej jamy
postrzaowej. Pociski potrzebujce wikszej gbokoci penetracji, aby zboczy
ztoru przy trafieniu w analogiczne miejsce najczciej powoduj obraenia we-
wntrzne o wiele mniej niebezpieczne dla ycia. Rany brzucha i uda od pocisku
kalibru 5,4539 mm powinny by zasadniczo takie same, jak opisane przy po-
cisku jugosowiaskim kalibru 7,6239 mm. Wszystkie omwione dotychczas
pociski, ktre nie ulegaj rozcaleniu i uderzaj w cel czci wierzchokow,
obracaj si w tkance o kt /2 (lub 3/2) i kontynuuj ruch czci denn w gb
organizmu. W tym pooeniu rodek masy przemieszcza si do przodu i pocisk
staje si stabilniejszy. Naley pamita, e cechy specyficzne ruchu, inne dla ka-
dego pocisku, maj o wiele mniejsze znaczenie ni dugo drogi, ktr przebywa
pocisk w organizmie zanim zacznie koziokowa.
Pocisk do naboju 5,5645 mm M193 (penopaszczowy) wytwarza kana po-
strzaowy o bardzo duych rozmiarach, czego gwn przyczyn jest jego frag-
mentacja. Jak pokazano na schemacie rany postrzaowej (rysunek 47), pocisk ten
przemieszcza si w tkance w pozycji wierzchoek do przodu przez okoo0,12m,
po czym obraca si o /4, rozpaszcza si i pka w miejscu rowka sucego do
jego osadzenia w usce. Cz gowicowa pocisku rozpaszcza si, lecz pozostaje
w jednym kawaku zachowujc okoo 60% pocztkowej masy pocisku. Czci cy-
lindryczna i denna pkaj na wiele kawakw o nieregularnych ksztatach, ktre
penetruj tkank prostopadle do trajektorii pocisku a do gbokoci0,07m (ry-
sunek 47). W wyniku penetrowania tkanek przez odamki zmniejsza si znacznie
ich wytrzymao na rozciganie i powikszaj si odksztacenia trwae powodo-
wane przez fale odksztace, ktre s generowane poprzez dynamiczne oddzia-
ywanie pocisku na orodek. Efektem tego bdzie, e w tkankach, np. jelitach,
po uderzeniu pocisku M193 tworzy si kana postrzaowy o rednicy do0,07m,
anie o wielkoci odpowiadajcej kalibrowi pocisku. Rana wejciowa w udzie b-
dzie maa i porozrywana. W przedniej czci zranionych tkanek zniszczenia bd
minimalne. Rana wyjciowa bdzie zmieniaa si zalenie od tego, jak grube jest
udo w miejscu perforacji. W grubym udzie pocisk M193 moe ulec fragmentacji
ispowodowa due uszkodzenia tkanek i prawdopodobnie jeden lub par ma-
ych otworw wyjciowych obok duego poszarpanego.
Rys. 47. Schemat rany postrzaowej w elatynie balistycznej od pocisku do naboju 5,56x45 mm M193 [14]
Stopie fragmentacji pocisku zmniejsza si ze wzrostem odlegoci od wylo-

tu z lufy (zmniejsza si prdko uderzenia). Pocisk pka w miejscu rowka su-
cego do jego osadzenia w usce tworzc dwa due odamki, gdy odlego strzau
wynosi nieco ponad 100 m. Zwikszanie tej odlegoci w przedziale od200 m do
400 m powoduje, e pocisk ju nie pka, aczkolwiek stopniowo ulega pewnemu
rozpaszczeniu. Tego rodzaju ciga zaleno sposobu deformacji od drogi po-
zwala okreli odlego, z ktrej zosta oddany strza. Niewiele ciszy idu-
szy pocisk do naboju 5,5645 mm M855/SS109 posiada stalowy penetrator jako
przedni cz rdzenia. Rana w brzuchu lub udzie pozostawiona przez pocisk
naboju M855 (rysunek 48) jest bardzo podobna do rany od pocisku naboju M193.
Duszy pocisk naboju M855/SS109, aby by stabilnym w powietrzu, wymaga
wikszej prdkoci obrotowej. Konstruktorzy pocisku do naboju SS109 tumacz,
e wiksza prdko obrotowa rwnie powoduje dusz drog pocisku w tkance
zanim wystpi zauwaalne zboczenie i w ten sposb stopie obrae wewntrz-
nych jest mniejszy. Teza ta jest trudna do udowodnienia, poniewa nadwyka
prdkoci obrotowej ponad t, ktra jest niezbdna do stabilizacji wpowietrzu,
nie ma lub ma may wpyw na zachowanie si pocisku w tkance. Odwrotna sy-
tuacja, gdy pocisk nie bdzie stabilny w powietrzu, moe spowodowa, e uderzy
on w cel powierzchni boczn i od razu tu pod powierzchni celu ulegnie frag-
mentacji, co wytworzy ran o duych rozmiarach i duym stopniu uszkodzenia
organizmu.
Rys. 48. Schemat rany postrzaowej w elatynie balistycznej od pocisku do naboju 5,56x45 mm
M855/SS109 [14]
Pocisk do naboju 7,6251mm NATO penopaszczowy (M80 w USA) pozo-

stawia ran postrzaow posiadajc elementy charakterystyczne, obserwowane
we wszystkich pociskach wojskowych nieulegajcych fragmentacji. Pocisk po
wnikniciu w tkank odchyla si najpierw o /4, a nastpnie po zajciu stabil-
nej pozycji czci denn do przodu, kontynuuje reszt drogi z maym zbocze-
niem lub bez zboczenia (rysunek 49). W nieskomplikowanej ranie uda tkanki
mog zosta minimalnie zniszczone, gdy dziki opywowemu ksztatowi przez
pierwsze0,16m drogi pocisk przemieszcza si tak, e wierzchoek jest z przo-
du. Wprzypadku rany w brzuch duga droga penetracji spowoduje zboczenie
pocisku z trajektorii oraz du chwilow jam postrzaow i znaczne obraenia
wewntrzne. Jeeli trajektoria pocisku bdzie tak przebiegaa, e obszar chwilo-
wej jamy postrzaowej obejmie wtrob, to stopie zniszczenia organizmu bdzie
na tyle duy, e prawdopodobiestwo przeycia jest niewielkie. Standardy kon-
strukcyjne tzw. amunicji NATO nie okrelaj, z jakiego materiau ma by wy-
konany ijak ma mie grubo paszcz pocisku. W pocisku niemieckim paszcz
wykonany jest ze stali i jest platerowany mosidzem, natomiast paszcz pocisku
amerykaskiego jest mosiny. W pocisku niemieckim paszcz w miejscu row-
ka sucego do osadzenia pocisku w usce ma grubo 0,0006 m, a w amery-
kaskim w tym samym miejscu 0,0008 m. Te nieznaczne zmiany konstrukcyjne
powoduj rozlege rnice w zachowaniu si pociskw w tkankach. Pocisk nie-
miecki po przebyciu w organizmie drogi okoo 0,08 m obraca si i pka w miejscu
rowka sucego do jego osadzenia w usce. Spaszczona cz wierzchokowa
zachowuje 56% masy pocisku. Pozostaa cz staje si odamkami. Schemat
rany po pocisku niemieckim mona opisa jako wyduon ran po pocisku do
naboju 5,5645 mm M193 (rysunek 47), z rozmiarami zniszcze tkanki wikszy-
mi o60% (rednica chwilowej jamy postrzaowej okoo 0,22 m, rednica kana-
u postrzaowego okoo 0,11 m, gboko penetracji czci gowicowej pocisku

okoo 0,58 m).
Rys. 49. Schemat rany postrzaowej w elatynie balistycznej od pocisku amerykaskiego do

naboju7,62x51mm NATO M80 [14]
Nieskomplikowana rana w udzie od tego pocisku powinna mie duy otwr

wyjciowy z istotn utrat tkanek w pobliu wyjcia. O ile nie wystpi fragmen-
tacja pocisku i ominie on gwne naczynia krwionone, bdzie to nieskompli-
kowana do wyleczenia rana. Strza w brzuch, z powodu powikszonego przez
fragmentacj kanau postrzaowego koczy si tragicznie. Na rysunku 50 poka-
zano schemat rany w elatynie balistycznej od pocisku do naboju .308 Winche-
ster JSP, ktry te ma kaliber 7,6251 mm. Pocisk ten ma jednak inn budow,
albowiem jest ppaszczowy i w zwizku z tym powoduje znacznie wiksz de-
strukcj w trafionym organizmie, lecz jego gboko penetracji jest mniejsza.
Rys. 50. Schemat rany postrzaowej w elatynie balistycznej od pocisku do naboju .308 Winchester JSP
(7,62x51 mm) [14]
Pocisk przemieszczajcy si wzdu bruzdowanej lufy wprawiany jest wruch

obrotowy w celu zachowania stabilnego pooenia na torze balistycznym. Zjawi-
sko to opisane jest szerzej w rozdziale 3.4. W tym punkcie skupimy nasz uwa-
g na problemach zwizanych ze stabilizacj pociskw o kalibrze 5,5645mm.
Warto wspczynnika stabilizacji yroskopowej Sg, bdcego miar stabilno-
ci, dla pocisku o kalibrze 5,5645 mm powinna zawiera si w przedziale od1,3
do2,0[43]. Zakadajc gsto powietrza na poziomie morza 1,225 kg/m3, mona
wyznaczy, e dla uzyskania dobrej stabilnoci pocisk wymaga, aby jego prd-
ko obrotowa wynosia 24 700 rad/s (Sg>1,3). Przy prdkoci wylotowej 975m/s
pocisk naboju M193 uzyskuje prdko obrotow 26 790 rad/s (przy bruzdach
oskoku 22910-3 m 9 cali) lub 34 540 rad/s (bruzdy o skoku 17810-3 m 7cali),
awartoci wspczynnika Sg s w przedziale od 1,9 do 2,0. Bruzdy oskoku
30510-3 m 12 cali wprawiaj pocisk w ruch obrotowy z prdkoci 20 100rad/s,
abruzdy o skoku 35610-3 m nadaj prdko ktow 17 270 rad/s.
Pierwsze pociski do nabojw 5,5645 mm M193 wystrzeliwane byy z luf
zbruzdami o skoku 35610-3 m i byy mao stabilne nawet w temperaturach
dodatnich, a w temperaturze poniej zera (wzrasta gsto powietrza) traci-
y stabilno na torze balistycznym. Zmniejszenie skoku bruzd do 30510-3 m
spowodowao stabilizacj ich lotu (pocisk naboju M855 jest niestabilny przy
takim skoku bruzd). Dla pocisku kalibru 5,5610-3 m do naboju M855 warto
wspczynnika stabilizacji yroskopowej 1,3 uzyskiwana jest przy bruzdach
oskoku 22910-3 m. Dla porwnania bruzdy o skoku 25410-3 m 10 cali po-
zwalaj uzyska dla tego pocisku warto wspczynnika Sg okoo 1,2, co nie
zapewnia poprawnej stabilizacji, a zwaszcza w niszych temperaturach powie-
trza. Wrzeczywistoci dla uzyskania stabilizacji pocisku naboju M855 wystrze-
lonego z lufy z bruzdami oskoku 20310-3 m 8 cali, warto wspczynnika
stabilizacji yroskopowej powinna zawiera si w przedziale od 1,5 do 2,0. Na-
tomiast pocisk naboju 5,5645mm M856 jest stabilny dopiero przy bruzdach
o skoku 17810-3m. Pewnym niebezpieczestwem zmniejszania skoku bruzd
izwikszania prdkoci wylotowej pocisku jest moliwo uzyskania tak duej
prdkoci obrotowej pocisku, e ulegnie on fragmentacji po opuszczeniu lufy.
Istnieje te moliwo, e przy zbyt duej prdkoci obrotowej o symetrii figury
utworzonej przez obracajcy si pocisk bdzie w kolejnych pooeniach zawsze
rwnolega do siebie. Spowoduje to niezamierzony efekt: pocisk bdzie uderza
wcel powierzchni boczn a nie wierzchokiem. Podsumowujc rozwaania
owpywie skoku bruzd na balistyk zewntrzn pocisku, moemy przyj, e dla
lejszych pociskw omasie od 2,2010-3 kg do 3,2510-3 kg najlepsze bd bruzdy
oskoku30510-3m anawet35610-3 m. Dla pociskw cikich i dugich o masie
od 510-3 kg do 6103kg, oprzewidywanej dononoci od 500 m do 1000 m, pra-
widowy skok bruzd wynosi od 20310-3 m do 16510-3 m (optymalny 17810-3 m).
W przypadku strzelania pociskami o masie od 3,2010-3 kg do 4,510-3 kg dobre
parametry balistyczne daj bruzdy o skoku 22910-3 m.
Zarwno pocisk do naboju 5,5645 mm M193, jak i M855 moe ulega frag-
mentacji po wnikniciu w tkanki organizmu. Aby zjawisko to zachodzio pocisk
musi uderza w cel z wystarczajco du prdkoci (praktycznie z odlegoci
nie wikszej ni 200 m). Fragmentacji ulega gwnie cz cylindryczna i tylna
pocisku (moe powsta ponad 150 odamkw rysunek 51).
Rys. 51. Fragmentacja pocisku do naboju 5,56x45 mm M193 po zderzeniu z rn prdkoci, z blokiem
elatyny balistycznej [49], dziki uprzejmoci Ammo Oracle http://www.ammo-oracle.com/body.htm
Natomiast cz wierzchokowa o duych rozmiarach moe penetrowa

tkank do gbokoci nawet 0,37 m. Rozmiary rany postrzaowej spowodowanej
pociskiem fragmentujcym s znacznie wiksze od rozmiarw rany spowodowa-
nej pociskiem deformujcym si w sposb kontrolowany (np. ppaszczowym).
Pocisk naboju M193 w odlegoci do 100 m trafia celniej w cel, a nastpnie szyb-
ciej zbacza z toru lotu i ulega fragmentacji na wiksz ilo odamkw ni pocisk
naboju M855. Jeeli cel znajduje si w odlegoci od 100 m do 150 m, to lepsze
efekty daje pocisk naboju M855. Zostao stwierdzone, e istotna fragmentacja
tych pociskw wystpuje przy prdkoci uderzenia w cel wikszej od 820 m/s.
Przy mniejszych prdkociach uderzenia do 760 m/s fragmentacja, moe ale nie
musi wystpi. Przy jeszcze mniejszych prdkociach nie naley si spodziewa
fragmentacji. Rezultatem trafienia z maymi prdkociami bdzie rana o gbo-
koci do 0,12 m i rednicy, ktra moe by rwna dugoci pocisku (gdy pocisk
obraca si wok osi poprzecznej koziokuje). Pocisk naboju 5,5645 mm
M193 wystrzelony z lufy o dugoci 0,51 m ulega fragmentacji uderzajc w cel
zodlegoci nie wikszej ni 200 m, a pocisk M855 z odlegoci 150 m. Strzelajc
z lufy o dugoci 0,368 m, pocisk naboju M193 fragmentuje przy odlegociach
nie wikszych ni 100 m, a pocisk naboju M855 z odlegoci 50 m. W przypadku,
gdy cel znajduje si w wikszych odlegociach oraz przy mniejszych prdko-
ciach uderzenia rwnie efektywnym lub nawet skuteczniejszym mechanizmem

obezwadniania jest kontrolowana deformacja pocisku (naley stosowa cisze
pociski ppaszczowe z mikkim lub wklnitym wierzchokiem). Przedsta-
wione dane liczbowe s prawidowe przy temperaturze 296 K, wilgotnoci 25%,
na poziomie morza. Warunki atmosferyczne, w ktrych przeprowadzany jest po-
miar prdkoci, maj duy wpyw na wartoci uzyskiwanych wynikw. Rnica
temperatur 10 K moe powodowa w odlegoci 100 m rnice prdkoci do 9m/s.
Badania kanau postrzaowego pocisku naboju M193 w bloku elatyny wyka-
zay, e wodlegoci 0,076 m od zewntrznej powierzchni jego pole przekroju
poprzecznego powiksza si. Dua ilo odamkw znajduje si w odlegoci po-
midzy 0,102m a 0,178 m. Przecitnie w odlegoci pomidzy 0,330m a0,368m
koczy si penetracja czci wierzchokowej pocisku. Optymalny ksztat rany
postrzaowej otrzymujemy, gdy pocisk penetruje na gboko do 0,3 m, a naj-
wiksze uszkodzenie tkanek organizmu wystpuje na gbokoci od 0,1m
do0,3m. Mona przyj jako zasad, e trwae uszkodzenie gwnych organw
ywej istoty i jej naczy krwiononych nastpuje przy penetracji pocisku na g-
boko okoo 0,15 m. W przypadku, gdy pocisk wydobdzie si z trafionego celu
zostawiajc otwarte ran wejciow i wyjciow, krwawienie z rany jest wiksze,
ni gdy zostaje on wewntrz ciaa.
Przyczyna duej wielkoci rany postrzaowej spowodowanej pociskiem
naboju M193 nie jest wyjaniona cakowicie. Pocztkowo przypuszczano,
e duy skok (35610-3 m) bruzd w lufie karabinu M16 powoduje, e pocisk
po uderzeniu w organizm staje si niestabilny, obraca si wok osi poprzecz-
nej izbacza z pierwotnego toru lotu. Dokadniejsza analiza budowy pociskw
okalibrze5,5645mm wykazaa, e kady pocisk, w ktrym punkt przyoenia
si oporu aerodynamicznego nie pokrywa si ze rodkiem masy, ma tendencj do
wykonywania ruchu obrotowego wok osi poprzecznej, zwaszcza po zderzeniu
si z ywym organizmem. Dalsza analiza wskazuje, e pociski nabojw M193
iM855 ulegaj fragmentacji nie tylko z powodu duej prdkoci uderzenia, ale
rwnie ze wzgldu na swoj konstrukcj. Paszcz z mosidzu w obu tych poci-
skach jest cienki i posiada na caym obwodzie w czci cylindrycznej may rowek
(moletowany), sucy do wzmocnienia osadzenia pocisku w usce i dziaajcy
jak koncentrator napre, co w duym stopniu przyczynia si do ich fragmenta-
cji. Duym uproszczeniem byoby jednak przyjcie zaoenia, e wszystkie poci-
ski do nabojw typu .223 Remington czy 5,5645 mm bd ulegay fragmentacji
lub bd rozcalay si przy tej samej prdkoci uderzenia. Istniej przykady po-
ciskw kalibru 5,5645 mm, ktre nie ulegaj fragmentacji np.:
1) pocisk firmy Sellier @Bellot z Czech posiada gruby paszcz wykonany z mik-
kiej stali, platerowany mosidzem,
2) pocisk Power Point Winchester (oznaczenie RA223T2) o masie 4,1510-3 kg
zmikkim wierzchokiem i grubym ppaszczem nie ma wycinitego na
obwodzie rowka sucego do osadzania pocisku w usce (pocisk uywany

przez policj drogow w stanie Kalifornia USA),
3) pocisk M995 AP przeciwpancerny.
Pierwsze pociski penopaszczowe produkowane w latach 1885-1910 miay
dugo przekraczajc 4 kalibry i okrgy wierzchoek. Mogy one penetrowa
orodek zastpczy w pooeniu wierzchoek do przodu przez 0,50 m, zanim
rozpoczy istotnie zbacza z toru. Powodoway one mae zniszczenia w ranie
postrzaowej. Nawet ci onierze, ktrzy zostali trafieni w pier i pocisk prze-
szed przez puca, po paru tygodniach mogli wrci do swoich jednostek. Nowe
naboje wojskowe maj ostroukowy ksztat, co zmniejsza si oporu aerodyna-
micznego. Nowoczesny pocisk kalibru 7,6210-3 m (z rdzeniem oowianym) traci
na dystansie 467 m 33% prdkoci pocztkowej a pocisk o tym samym kalibrze
z zaokrglonym wierzchokiem traci 50% prdkoci. Ostroukowe zakoczenie
czci gowicowej pocisku ma duy wpyw na jego zboczenie z toru podczas pe-
netracji w organizmie. Odlego, ktr pocisk pokonuje w pooeniu wierz-
choek do przodu zanim zacznie odchyla si od toru ruchu, jest krytyczn
wielkoci dla efektu ranienia. Odlego ta pokazywana na schematach ran jest
rednim dystansem, na ktrym zjawisko to wystpuje. Masa pocisku i prdko
uderzenia okrelaj tzw. potencja pocisku, ktry wyznacza granice zniszcze
tkanki. Ksztat pocisku i konstrukcja okrelaj ile z tego potencjau jest aktual-
nie wykorzystywane do zniszczenia tkanki. Z opisanych pociskw najbardziej
niszczcym ywy organizm jest pocisk do naboju 7,6251 mm NATO niemiecki
(pocisk 7,6251 mm szwedzki zachowuje si podobnie jak niemiecki). Zdolno
do fragmentacji powiksza maksymalnie i tak wysoki jego potencja do znisz-
czenia orodka.
Rys. 52. Zaleno prdkoci pociskw w funkcji odlegoci od wylotu z lufy (przy skoku bruzd w lufie
17810 -3 m). 1) nabj karabinowy 7,62x51 mm SS 77, 2) nabj poredni 5,56x45 mm M 193, 3) nabj
poredni5,56x45 mm SS 109 [4]
Pociski do nabojw porednich 5,5645 mm maj prdko pocztkow wik-

sz o okoo 15% od prdkoci pociskw do nabojw karabinowych7,6251mm
(rysunek 52). W odlegoci okoo 300 m od wylotu z lufy prdkoci tych po-
ciskw s zblione. W dalszych odlegociach od lufy prdko pocisku oka-
librze5,5645 mm jest jednak mniejsza w porwnaniu do prdkoci pocisku
o kalibrze 7,6251 mm. Masa pociskw do nabojw porednich jest mniejsza
ookoo 60% w porwnaniu do masy pociskw do nabojw karabinowych. Ener-
gia kinetyczna pocztkowa pociskw nabojw porednich jest mniejsza o oko-
o 48% od energii pocztkowej pociskw nabojw karabinowych. Porwnanie
pocztkowych prdkoci i energii kinetycznych niektrych pociskw kalibru
5,5610-3 m oraz 7,6210-3 m wystrzeliwanych z rnych wzorw broni przedsta-
wia tabela 14.
Tabela 14. Porwnanie niektrych parametrw nabojw 5,45x39 mm, 5,56x45 mm, 7,62x51 mm
Prdko Energia
Oznaczenie Oznaczenie Dugo lufy Skok bruzd
pocztkowa pocztkowa
naboju broni [10-3 m] [10-3 m]
[m/s] [J]
5,45x39 mm
AK 74 437 195 900 1380
zwyky
5,56x45 mm
M 16 508 305 991 1780
M 193
5,56x45 mm
FNC 449 305 965 1690
M193
5,56x45 mm
F2000 400 178 900 1630
SS 109
5,56x45 mm
FNC 449 178 915 1680
SS 109
7,62x51 mm
M 14 559 305 853 3440
NATO M80
7,62x51 mm
FN FAL 533 305 840 3280
NATO SS77
7,62x39 mm
AKM 415 240 715 2020
wz.43 PS
Najbardziej istotn praktyczn waciwoci pocisku poza celnoci jest

zdolno do obezwadniania oraz przebijania przeszkd (opancerzonych i bu-
dowlanych). Moemy porwna zdolnoci przebijania przeszkd przez poci-
ski kalibru 5,5645 mm i pociski o kalibrze 7,6251 mm. Porwnanie to nie
ma na celu wykazania, ktry nabj jest lepszy, lecz jedynie ma pokaza zale-
noci pomidzy przebijalnoci a budow pocisku i zastosowanymi materiaa-
mi. Analizujc dane dotyczce przebijania okrelonych wzorcowych przeszkd
przedstawione wtabeli 15, naley pamita, e w pocisku SS 109/M855 znajduje
si stalowy rdze, a w pocisku 7,6251 mm SS77/M80 relatywnie mikki rdze
oowiany przeznaczony do raenia celw ywych.
Tabela 15. Porwnanie najwikszych odlegoci, z ktrych s przebijane wybrane przeszkody, dla
niektrych nabojw [4]
5,56x45 mm 5,56x45 mm 5,56x45 mm 5,56x45 mm 7,62x51 mm

Nabj
SS92 SS109 SS109 XM777* NATO SS77
Skok bruzd
30510-3 30510-3 17810-3 30510-3 30510-3
wlufie [m]
Pyta wzorcowa
400 m 416 m 640 m 410 m 620 m
stalowa NATO
Hem stalowy
485 m 1150 m 600 m 640 m
niemiecki
Hem stalowy
515 m 825 m 1300 m 820 m 800 m
USA
* nabj amerykaski stosowany w roku 1976 o konstrukcji zblionej do belgijskiego SS109 (amerykaski
pocisk by krtszy i lejszy) zastpiony zosta przez M855
Z analizy danych przedstawionych w tabeli 15 wynika, e skok bruzd w lufie,

a wic prdko obrotowa pocisku, porednio te stabilizacja pocisku maj bar-
dzo duy wpyw na przebijalno. Pocisk naboju 5,5645mm SS109 wystrzelony
z lufy z bruzdami o skoku 17810-3 m ma wiksz zdolno przebijania pancerza
ni pocisk naboju 7,6251 mm NATO SS77/M80. Natomiast ten sam pocisk wy-
strzelony z lufy z bruzdami o skoku 30510-3 m ma porwnywaln przebijalno,
jak pocisk naboju 5,56x45 mm XM777. Mona wycign nastpujce wnioski
odnonie do wpywu niektrych cech konstrukcyjnych lufy karabinu ipocisku
na przebijalno:
1) Duy wpyw na zdolno pocisku do przebijania przeszkd ma skok bruzd
w lufie, decydujcy o jego prdkoci obrotowej pocztkowej i majcy wpyw
na stabilizacj lotu. Powyszy wniosek potwierdzaj przedstawione w tabe-
li 15 wyniki przebijania przeszkd przez pocisk SS 109 wystrzelony z lufy
zbruzdami o skoku 17810-3 m oraz 30510-3 m. Wiksz zdolno przebijania
zapewnia lufa o mniejszym skoku bruzd rwnym 17810-3 m.
2) Dla zdolnoci pocisku do przebijania przeszkd istotne znaczenie maj jego
parametry balistyczne i budowa rdzenia. Masa pocisku nie decyduje bez-
porednio o zdolnoci do przebijania. Spord badanych pociskw pocisk
naboju SS 109 mia mas 4,0210-3 kg i wykazywa najwiksz zdolno do
przebijania przeszkd. W rozpatrywanych przypadkach na zdolno prze-
bijania wpywa nie tylko kaliber czy energia kinetyczna pocisku w momen-
cie trafienia w przeszkod. Pocisk naboju SS 77 kaliber 7,6251 mm przebija
np.stalowy hem wojskowy USA z odlegoci 800 m przy energii kinetycznej
okoo 580J, podczas gdy pocisk naboju SS 109 kaliber 5,5645 mm przebi-
ja ten hem nawet z odlegoci okoo 1200-1300 m przy energii wynoszcej
tylko165 J. Zkolei pocisk naboju SS 92 kaliber 5.5610-3 m przebija stalowy
hem wojskowy USA z odlegoci tylko 515 m przy energii okoo 380 J. Po-
cisk naboju SS109 jest wstanie przebi stalowy hem amerykaski z dwch
stron, zodlegoci600m, a pocisk naboju SS77 nie jest w stanie tego dokona.
Gwne zalety nabojw 5,5645 mm NATO s nastpujce:
przy normalnie spotykanych odlegociach prowadzenia dziaa bojowych
(a zwaszcza w terenach zabudowanych) zdolnoci obezwadniajce poci-
skw nabojw 5,5645 mm s co najmniej porwnywalne do pociskw
nabojw 7,6251 mm NATO SS77,
zdolno pocisku w naboju SS-109 do penetracji jest wiksza ni pocisku
w naboju 7,6251 mm NATO SS77/M80 szczeglnie przy odlegociach
do300 m,
mniejsza energia odrzutu naboju 5,5645 mm pozwala na celne strzelanie,
szczeglnie przy ogniu seryjnym,
mniejsza masa nabojw 5,5645 mm (47% masy naboju 7,6251 mm) po-
zwala onierzom zabra wicej amunicji i innego wyposaenia.
Pocisk do naboju 7,6251 mm NATO bez trudu pokonuje pocisk nabo-
ju SS109/M855 we wszystkich testach penetracyjnych. W szczeglnoci pocisk
naboju SS 109 nie przebija nawet jednego bloczka budowlanego, a pocisk nabo-
ju7,6251 mm SS77/M80 przebija dwa takie bloczki.
6. Amunicja o zmniejszonym zasigu dziaania
6.1. Budowa wybranych nabojw
Zastosowanie amunicji bojowej do szkolenia osb uywajcych broni strze-

leckiej jest rozwizaniem bardzo dobrym, ale rwnie niepozbawionym istotnych
wad. Jest to rozwizanie drogie, nie ekologiczne i stwarzajce due zagroenie dla
osb postronnych. Amunicja strzelecka stosowana w wojsku, policji, na strzel-
nicach sportowych zanieczyszcza rodowisko naturalne (ziemi, wod, powie-
trze, ludzi i zwierzta) oowiem i jego toksycznymi zwizkami. Z tego wzgldu
opracowano nowe rodzaje amunicji, tasze i charakteryzujce si ograniczonymi
strefami raenia. Porwnanie wybranych rodzajw amunicji wiczebnej z bojo-
w przedstawiono w tabeli 16.
Tabela 16. Niektre parametry wybranych rodzajw amunicji wiczebnej [19]
9x19 mm
Rodzaj naboju Parametry naboju 5,56x45 mm 7,62x51 mm 12,7x99 mm
Parabellum
masa pocisku 10-3 kg
0,4 0,210-3 kg 0,710-3 kg 3,210-3 kg
Z pociskiem prdko wylotowa 410 m/s 1000 m/s 1100 m/s 1070 m/s
plastikowym zasig skuteczny* 12 m 30 m 50 m 150 m
donono maksymalna 125 m 250 m 300 m 700 m
masa pocisku 6,410-3 kg 1,810-3 kg 5,610-3 kg 3810-3 kg
O zmniejszonej prdko wylotowa 350 m/s 1050 m/s 870 m/s 900 m/s
dononoci
pocisku zasig skuteczny 50 m 180 m 150 m 600 m
Z pociskiem masa pocisku 6,210-3 kg 2,910-3 kg 7,710-3 kg 45,610-3 kg
fragmentujcym prdko wylotowa 442 m/s 670 m/s 790 m/s 900 m/s
masa pocisku 810-3 kg 410-3 kg 9,710-3 kg 42,910-3 kg
Bojowy
prdko wylotowa 350 m/s 915 m/s 855 m/s 890 m/s
NATO
* Odlego, na ktrej tor lotu pocisku wiczebnego z zadawalajcym przyblieniem pokrywa si z torem
lotu pocisku bojowego

98 Naboje o zmniejszonym zasigu dziaania
Amunicja z pociskami plastikowymi zapewnia bezpieczestwo szkolenia,

jednak aby j stosowa, naley dodatkowo opracowa zmniejszone cele oraz
zmiany nastaw celownikw. Wystpuje rwnie amunicja smugowa z plastiko-
wym pociskiem, wtedy w gniazdo pocisku wciska si metalowy pojemnik z za-
prasowan mas pirotechniczn. May adunek prochowy i maa masa pocisku
powoduj konieczno stosowania dodatkowych urzdze wspomagajcych pra-
widowe dziaanie automatyki broni (rysunek 53). Takie rozwizanie konstruk-
cyjne zostao wprawdzie zaakceptowane, lecz jest kopotliwe. Dlatego te trwaj
prace badawcze majce na celu skonstruowanie takich pociskw szkoleniowych,
ktre mona bezpiecznie stosowa, bez koniecznoci uywania tzw. adapte-
rw[33].
Rys. 53. Nabj 5,56x45 mm M862 SRTA i zestaw urzdze tzw. adaptujcych, pozwalajcych na strzelanie
zkarabinu M249 SAW, skadajcy si ze: spryny, regulatora cinienia, wkadki do zamka, suwada, tamy
z nabojami [1] ], dziki uprzejmoci S. J. Aponte Crew Served Weapon Systems AM SRD-AAR-AEW-M
Pocztkowa cz toru balistycznego pocisku plastikowego okoo 25m

(10% dononoci maksymalnej, tj. 250 m) powinna by identyczna jak poci-
sku bojowego. Na skutek oporu aerodynamicznego pocisk plastikowy szybko
zmniejsza prdko i nie uzyskuje duej dononoci. Z uwagi na ma mas
iszybki spadek prdkoci energia kinetyczna pociskw plastikowych jest znacz-
nie mniejsza ni pociskw bojowych, a dua powierzchnia czci wierzchoko-
wej pocisku powoduje, e po uderzeniu w cel nie nastpuje jego penetracja. Po
uderzeniu prostopadym w przeszkod pocisk plastikowy pka lub deformu-
je si tak, e przekazuje ca energi przeszkodzie i nie odbija si. Przykado-
wo wpocisku SIMUNITION5,56 mm FX o masie 0,2510-3 kg po uderzeniu
wprzeszkod zprdkoci 200 m/s rednica czci wierzchokowej zwiksza
si do 910-3m, aenergia kinetyczna jednostkowa wynosi 8104 J/m2. W poci-
sku SIMUNITION9mm FXo masie 0,4510-3 kg po uderzeniu w przeszkod
Naboje o zmniejszonym zasigu dziaania 99
zprdkoci 145 m/s rednica czci wierzchokowej zwiksza do 1110-3 m,

aenergia kinetyczna jednostkowa wynosi 5104 J/m2. Tak maa energia kinetycz-
na jednostkowa uderzenia powoduje, e pociski te nie penetruj bloku 20% ela-
tyny balistycznej [33].
Donono pociskw w nabojach o zmniejszonym zasigu jest par razy
mniejsza ni dla pociskw bojowych standardowych, lecz ich masy i prdkoci
wylotowe s zblione. Naboje tego typu ze skrconymi, pasko citymi poci-
skami byy stosowane ju przed II wojn wiatow. Zmniejszenie dononoci
pociskw uzyska mona w rny sposb. Jeden ze starszych sposobw polega na
takim dobraniu masy i ksztatu pocisku, aby siy oporu aerodynamicznego byy
znacznie wiksze ni w przypadku pocisku bojowego [20]. Przykadem takiego
rozwizania jest nabj poredni 7,6239 mm M76 produkowany w byej Jugosa-
wii. Ppaszczowy pocisk ma aluminiowy rdze. Zmniejszona masa w stosun-
ku do pocisku zwykego oraz dua sia oporu aerodynamicznego powoduj, e
mimo duej prdkoci wylotowej nastpuje szybki jej spadek na torze balistycz-
nym [19]. W grupie pociskw o ograniczonym zasigu dziaania ciekawe rozwi-
zanie zaproponowali konstruktorzy niemieccy (rysunek 54). Pocisk wykonany
ze stopw miedzi ma w czci rodkowej duy otwr wypeniony tworzywem
sztucznym. Po oddaniu strzau cinienie gazw prochowych wypycha najpierw
plastikow wkadk, co powoduje, e do celu zmierza pocisk z otworem w czci
centralnej o zmniejszonej dononoci i zadawalajcej zdolnoci do penetracji.
Rys. 54. Nabj policyjny o ograniczonej dononoci 9x19 mm Parabellum Action 3 [83], dziki uprzejmoci
Jordi Camern Vinaixa, http://www.municion.org
Innym rozwizaniem jest nabj z rozdzielajcym si pociskiem, co zostao

przedstawione w pracy [31]. Autorzy zaprojektowali pocisk do naboju 918 mm
pokazany na rysunku 55 o dononoci zmniejszonej czterokrotnie w porwna-
niu do pocisku penopaszczowego.
Rys. 55. Pocisk 9x18 mm o zmniejszonej dononoci wedug patentu Nr 180835
Po zainicjowaniu palenia si w usce adunku miotajcego wzrastajce ci-

nienie gazw prochowych przedostajcych si przez kana centralny toczka
powoduje w pierwszej kolejnoci usunicie czepca, a nastpnie toczek razem
z korpusem przemieszczaj si w stron wylotu lufy. Po opuszczeniu lufy sia
oporu aerodynamicznego oddziela toczek od korpusu, ktry szybko traci ener-
gi kinetyczn i samodzielnie dociera do celu. Skuteczny zasig takiego pocisku
ograniczony jest do okoo 75 m. Prdko wylotowa korpusu wynosi 275 m/s,
astrata energii kinetycznej 1,94 J/m.
a) b)
Rys. 56. Pociski fragmentujce: a) wykonane z proszkw metali, b) przekrj pocisku [10], dziki uprzejmoci
Oak Ridge National Laboratory
W latach 1970-1980 taktycy policyjni i wojskowi wskazali na konieczno

opracowania amunicji, ktra zmniejszyaby znacznie niebezpieczestwo wyst-
pienia rykoszetw oraz prawdopodobiestwo zranienia osb przypadkowych,
szczeglnie podczas walk prowadzonych w obiektach o niewielkich rozmiarach,
a take niezawierajcej zwizkw oowiu, rtci, strontu, baru, antymonu [84].
Sponki w tych nabojach rwnie nie mog zawiera oowiu, ale nie powinno to
zmniejszy ich wasnoci uytkowych. Jednym z nowszych, lecz ju powszech-
nie zaakceptowanych rozwiza tak postawionego zadania, s naboje z poci-
skami tzw. fragmentujcymi (o zmniejszonym rykoszetowaniu i ograniczonej
penetracji rysunek 56). Pociski te dziel si na du ilo czci po zderzeniu
z tward przeszkod, co ogranicza ich zdolnoci penetracyjne, ale pozwala na

bardzo szybkie przekazanie trafionemu obiektowi prawie caej ich energii kine-
tycznej. Pociski te powinny posiada takie same charakterystyki balistyczne, jak
pociski bojowe (co najmniej na pocztkowej czci toru balistycznego do 50 m
lub100m). W zalenoci od waciwoci przeszkody pocisk moe ulec fragmen-
tacji po uderzeniu w ni lub po jej przebiciu. Powstajce drobne czci, wszystkie
o zblionej wielkoci i masie mniejszej od 1210-6 kg, szybko trac energi kine-
tyczn, nie zagraajc w ten sposb nastpnym celom [44].
Niemniej jednak przy niewielkich prdkociach i bardzo maych ktach ude-
rzenia wystpuje niebezpieczestwo odbicia si, tzw. rykoszetowanie pocisku.
Amunicja z pociskami fragmentujcymi moe mie podwjne zastosowanie na-
daje si zarwno do szkolenia przyszych uytkownikw broni strzeleckiej (60%
zuycia amunicji fragmentujcej), jak i do tych dziaa interwencyjnych, gdzie
wystpuje due niebezpieczestwo raenia osb postronnych oraz uszkodzenia
urzdze technicznych, np. samolotw, elektrowni jdrowych. Ztego wzgldu
pociski fragmentujce stosowane s gwnie w nabojach pistoletowych (np.9mm
Parabellum, .45 ACP, .40 S&W), porednich i karabinowych (np.5,56mm
NATO, 7,62 mm NATO, 7,6239 mm). Podstawowe problemy zwizane ztymi
nabojami to: nadmierna penetracja twardych celw, czuo sponki, higrosko-
pijno, celno. W roku 1974 firma Glaser Safety Slug z USA zaprezentowaa
nabj z pociskiem, wypenionym drobnymi czsteczkami metalu, posiadajcy
wgbienie na wierzchoku, o zmniejszonej zdolnoci do rykoszetowania i pene-
tracji celu na wskro. Pocztkowe problemy z funkcjonowaniem broni wiksze
zuycie lufy ograniczay zastosowanie tych nabojw. W roku 1987 ta sama firma
skonstruowaa pocisk fragmentujcy z zaokrglonym wierzchokiem (uatwia to
dziaanie mechanizmw podajcych w broni). W roku 1988 konstruktorzy z tej
firmy opracowali pociski z rdzeniem prasowanym, co pozwolio zwikszy mas
pocisku oraz ilo powstajcych odamkw. W roku 1994 firma ta wprowadzia
na rynek pocisk ulegajcy fragmentacji ju przy prdkoci zderzenia 305 m/s,
co uzyskano poprzez zastosowanie w czci wierzchokowej pocisku mikkiego
(a nie twardego) tworzywa sztucznego (rysunek 57). Pociski fragmentujce nie
zawieraj oowiu, mog by z paszczem lub bez paszcza. Pociski te wykonywa-
ne s technologi metalurgii proszkw: prasowane s w temperaturze pokojowej
i nie wymagaj spiekania lub jako kompozyty z proszkw metali i polimerw.
Stosowana jest rwnie technologia tzw. spiekania reakcyjnego. Najczciej wy-
konywane s z proszkw: miedzi (93% Cu + 7% polimeru), wolframu z cyn lub
cynkiem, bizmutu. Parametry procesu technologicznego mog by tak dobrane,
e otrzymywany jest pocisk o podanej gstoci i budowie, ulegajcy fragmen-
tacji przy uderzeniu w tward przeszkod i pozostajcy w caoci przy trafieniu
wprzeszkod mikk. Pozwala to w stosunkowo prosty sposb sterowa para-
metrami balistycznymi pocisku. Rozkady prdkoci i cinienia dla tych poci-
skw s takie, jak dla pociskw o tradycyjnej budowie (tabela 17), a celno (ze
wzgldu na jednorodno budowy) moe by nawet lepsza. Pocisk fragmentujcy
musi by odporny na dziaanie wody.
Rys. 57. Pocisk fragmentujcy firmy Glaser Safety Slug: w grnym rogu pocisk kompletny, w rodku
pocisk po rozcaleniu [71], dziki uprzejmoci FirearmsID http://www.FirearmsID.com
Tabela 17. Amunicja fragmentujca z proszkw miedzi firmy Delta z USA [68]
Masa Cinienie
Prdko1 v0 Prdko2 v30 Energia3 E0 Energia4 E30
Kaliber pocisku w komorze
[m/s] [m/s] [J] [J]
[10-3 kg] [MPa]
9 mm 7,45 351 306 245,50 459 349
.38 Special 9,07 291 261 122,20 384 309
.357 Sig 7,45 386 307 245,40 555 351
.40 S&W 10,04 320 282 260,20 514 399
.45 ACP 12,64 282 274 144,30 502 474
1 prdko pocisku wylotowa
2 prdko pocisku w odlegoci 30 m od wylotu z lufy
3 energia kinetyczna pocisku wylotowa
4 energia kinetyczna pocisku w odlegoci 30 m od wylotu z lufy
6.2. Budowa wybranych nabojw do gadkolufowych strzelb bojowych
Gadkolufowe strzelby znane i uywane s zarwno w wojsku (w Europie

od poowy XVI wieku), jak i policji (od okoo 150 lat), w subach porzdkowych
atake jako bro myliwska lub sportowa. Cech charakterystyczn tej broni jest
lufa nieposiadajca bruzd oraz moliwo zastosowania nabojw o bardzo zr-
nicowanej budowie, do oddawania strzaw na odlego nie wiksz ni 100m
(50 m dla pociskw rutowych). Oprcz nabojw rutowych czsto stosowane s
te naboje z pociskami: kulowymi np. breneka, proszkowymi, fragmentujcymi,

naboje akustyczne, naboje gazowe i tzw. naboje bezpieczne. W armii ameryka-
skiej do broni gadkolufowej kalibru 12 uywane s jako standardowe nastpuj-
ce naboje: rutowe Nr 00 o dugoci 70 i 76 np. M162, rutowe Nr 4 o dugoci 65
np. M257, kulowe o dugoci 70, bezpieczne M1012 i M1013, proszkowe M1030.
Badania brytyjskich naukowcw w 1952 roku wykazay, e strzelby gadkolufowe
bojowe s broni bardzo efektywn, lecz w odlegociach do okoo 70 m od wylo-
tu z lufy. Zalet strzelb gadkolufowych jest rwnie to, e w odlegoci do 27 m
od wylotu z lufy prawdopodobiestwo trafienia w cel wielkoci czowieka (amu-
nicj rutow) jest znacznie wiksze ni dla innych rodzajw broni strzeleckiej.
Prawdopodobiestwo to dla broni gadkolufowej wynosi 18%, dla karabinw 9%
a dla pistoletw maszynowych strzelajcych seriami 5-strzaowymi 12% [39].
Wad natomiast jest duy ich rozmiar, maa szybkostrzelno, maa donono
pociskw, aczkolwiek prowadzone s prace badawcze majce na celu ograni-
czenie takich niedogodnoci. Gadkolufowe strzelby bojowe najwiksze zasto-
sowanie znalazy w USA, ju od czasw wojny secesyjnej. W Europie wXVIII
iXIXwieku wykorzystywane byy, z rnych wzgldw, sporadycznie a do cza-
sw Iwojny wiatowej. Taktycy wojskowi brytyjscy i francuscy rozwaali ww-
czas moliwo zastosowania gadkolufowej broni i amunicji rutowej. Zpowodu
trudnoci z szybkim przeadowaniem strzelb oraz le dobranej amunicji (ruciny
o zbyt maej rednicy 310-3 m), projekt ten nie zosta zrealizowany. onierze
wojsk USA uczestniczcy w I wojnie wiatowej posiadali na wyposaeniu strzelby
gadkolufowe, 6-strzaowe i amunicj rutow kalibru12. Strzelby przeadowy-
wane byy rcznie w systemie tzw. pump-action, z magazynku rurowego znajdu-
jcego si pod luf. W nabojach zastosowano ruciny o rednicy 8,3810-3 m,
tzw. buckshot Nr 00. Bro ta przeznaczona bya gwnie do walk na maych od-
legociach, atakw na pozycje karabinw maszynowych. Zastosowanie strzelb
gadkolufowych spowodowao wwczas wystosowanie oficjalnego protestu rz-
du Niemiec, odnonie do legalnoci uywania podczas wojny takiej broni, ktry
jednak zosta odrzucony przez rzd USA. Maa donono broni gadkolufowej
ogranicza jej zastosowanie w klasycznych dziaaniach wojskowych, w otwartym
terenie. Natomiast w obszarach zurbanizowanych, lenych oraz tam, gdzie walki
odbywaj si w maych odlegociach, efektywno stosowania amunicji ruto-
wej jest bardzo dua.
Naboje rutowe stosowane w strzelbach gadkolufowych bojowych maj bu-
dow i oznaczenia zblione do nabojw myliwskich. uska w ksztacie walca,
z kryz wystajc (metalowa cz tzw. okucie), moe by wykonana z tektury,
tworzywa sztucznego lub mosidzu (rysunek 58). Przybitki oddzielajce adunek
prochowy od adunku rutowego wykonane s z filcu lub odpowiedniego two-
rzywa sztucznego (np. polietylen w nabojach firmy Federal). Jako i ksztat
przybitki ma duy wpyw na prdko pocztkow, odrzut i ksztatowanie si

przestrzenne wizki rucin po wystrzale [46].
a) b) c) d)
Rys. 58. Schemat budowy nabojw rutowych do strzelb gadkolufowych: ze rucinami: a) oowianymi,
b) stalowymi, c) ze stopu wolframu z elazem [70], dziki uprzejmoci Federal Cartridge Company oraz
d)naboju proszkowego, dziki uprzejmoci Dynamit Nobel AmmoTec; oznaczenia: 1 uska, 2 ruciny,
3 przybitka, 4 adunek prochowy, 5 sponka, 6 przybitka, 7 obudowa metalowa uski, 8 koszyczek,
9 proszek amortyzujcy zderzenia rucin
Tabela 18. Wybrane parametry nabojw do strzelb gadkolufowych [91]
Dugo uski
Kaliber rednica lufy [10-3 m]
[wagomiarowy] [10-3 m]
standardowa magnum
.410 10,414 63,5 lub 76 -
28 13,970 70 -
20 15,621 70 70 lub 76
16 16,815 70 70
12 18,517 70 70 lub 76
10 19,685 73 88,90
Zarwno rednica rucin, jak i materia, z ktrego s wykonane (zwaszcza

jego gsto i twardo), maj duy wpyw na balistyk kocow. Podczas prze-
mieszczania si w lufie ksztat rucin moe ulega deformacji (ze wzgldu na zde-
rzenia wzajemne oraz z powierzchni wewntrzn lufy), co negatywnie wpywa
na ich balistyk zewntrzn i kocow. ruciny stosowane w tych nabojach wyko-
nywane s najczciej ze stopu oowiu z antymonem, molibdenu, arsenu, a nieraz
pokrywane s warstw niklu, miedzi lub chromu, co ma za zadanie zwikszenie
ich twardoci. Rzadziej stosowany jest rut wykonany z bizmutu, elaza, cynku,
wolframu, spiekw wolframu z elazem lub ruciny fragmentujce wykonane
zkompozytw na bazie miedzi lub wolframu. Masa pociskw rutowych wynosi
okoo 30410-3 kg i zaley od kalibru oraz przeznaczenia naboju. Kaliber amu-
nicji do broni gadkolufowej okrela si zgodnie z tradycj za pomoc tzw. wa-
gomiaru kulistego pocisku [46]. Zgodnie z tym systemem kaliber oznacza liczb
kul np. 12, o cznej masie jednego funta angielskiego (0,45359 kg), wykonanych
z czystego oowiu, o jednakowej rednicy, rwnej rednicy wewntrznej czci

prowadzcej lufy. Najczciej stosowane s naboje kalibru 12 (tabela 18). Du-
goci usek, przed zawiniciem powinny by dopasowane do wymiarw komory
nabojowej, wynosz one najczciej: 6510-3 m, 69,810-3 m, 7610-3 m, 88,710-3 m.
rednica rucin moe zmienia si od 210-3 m do 610-3 m, tzw. birdshot, oraz od
610-3 m do 910-3 m, tzw. buckshot, co przedstawiono w tabeli 19.
Tabela 19. Oznaczenia i parametry pociskw (z oowiu) w amerykaskich nabojach rutowych kalibru 12 [91]
Liczba rucin,
Masa pojedynczej wykonanych
Nazwa Oznaczenie rednica ruciny
ruciny zoowiu o masie
naboju wielkoci rucin [10-3 m]
[10-3 kg] 28,3610-3 kg
(jedna uncja)
12 0,01 1,30 2385
11 0,02 1,50 1750
9 0,05 2,03 585
8,5 0,06 2,16 485
8 0,07 2,29 410
7,5 0,08 2,41 350
rutowy, 7 0,09 2,54 315
tzw.
birdshot 6 0,13 2,79 225
5 0,17 3,05 170
4 0,21 3,30 135
3 0,24 3,56 115
2 0,31 3,81 90
1 0,36 4,06 80
BB 0,57 4,57 50
BBB 0,61 4,83 45
T 0,71 5,08 40
F 0,95 5,59 30
4 1,33 6,10 22
3 1,52 6,35 19
rutowy, 2 1,90 6,86 15
tzw. 1 2,59 7,62 11
buckshot 0 3,13 8,13 9
00 3,49 8,38 8
000 4,41 9,14 6
Naboje oznaczane s przez podanie kalibru i dugoci uski wyraonej
wmilimetrach [1mm=110-3 m], np. 12/70. Masa adunku prochowego wynosi
od 1,510-3 kg do 2,310-3 kg. Prdko wylotowa pociskw rutowych i kulowych
wynosi okoo 400 m/s. Warto rednia cinienia maksymalnego gazw procho-
wych dla nabojw rutowych wynosi okoo 684 MPa (90 MPa dla naboi mag-
num).
Dua rnorodno zada oraz stosowanej amunicji powoduje, e bro
gadkolufowa wspczenie konstruowana moe by przeadowywana rcznie
lub strzela w trybie automatycznym, np.: Franchi SPAS 12 i 15 kaliber 12, Be-
nelli M1 i M3 kaliber 12, Saiga 12 kaliber 12, Mossberg 500, Remington M870
Mk1 (rysunek 59). Strzelby te posiadaj magazynek pudekowy lub rurowy na
8 nabojw. Przeadowanie rczne konieczne jest przy stosowaniu amunicji tzw.
bezpiecznej, z pociskami o maej energii kinetycznej wylotowej, natomiast prze-
adowanie automatyczne broni jest moliwe przy stosowaniu amunicji bojowej.
a)
b)
c)
Rys. 59. Strzelba gadkolufowa Remington: a) model M870 z akcesoriami [64], b) model M 870, widok
zprawej strony, c) model M 870 MCS [86], dziki uprzejmoci Remington Arms Company
Pociski w nabojach bojowych najczciej s kulowe lub rutowe. Energia

kinetyczna pociskw kulowych typu breneka przy wylocie z lufy wynosi oko-
o3100J. Po przebyciu drogi 50 m energia ta zmniejsza si do okoo 1900J,
awodlegoci100 m od wylotu z lufy wynosi okoo 1000 J. W nabojach ru-
towych pocisk zbudowany jest z duej iloci rucin o ksztacie zblionym do
kulistego (rysunek58). Masa cakowita pocisku jest wprawdzie dua lecz masa
pojedynczej ruciny jest maa (tabela 19). Energia kinetyczna wylotowa poci-
skw rutowych rwnie jest dosy dua, ale szybciej ulega zmniejszeniu ni
wprzypadku pociskw kulowych. W odlegoci okoo 100 m od wylotu z lufy
jej warto zmniejsza si o 50%-90%, w zalenoci od budowy pocisku (gwnie
wielkoci rucin). Prdko pocztkowa pocisku rutowego np. 00 buckshot po
przebyciu drogi 50 m zmniejsza si o 50% a po przebyciu drogi 100 m zmniejsza
si o 75%. Prdko pocztkowa pocisku birdshot Nr 2 po przebyciu drogi 50 m
zmniejsza si o 60%, a po przebyciu drogi 100 m zmniejsza si o 80%. Spadek
prdkoci rucin w duym stopniu zaley od ich masy oraz od tzw. gstoci prze-
kroju poprzecznego parametr S, ktry wystpowa we wzorze [1]. Zakadajc
kulisty ksztat rucin, pomidzy ich rednic a wartoci tego parametru wyst-
puje liniowa zaleno. Warto parametru S dla rucin wykonanych z oowiu
jest prawie o 50% wiksza ni ze stali. Zwikszanie prdkoci wylotowej pocisku
i jego masy powoduje wzrost wartoci parametrw charakteryzujcych zjawisko
odrzutu (ktre, w przypadku broni gadkolufowych i tak s znacznie wiksze ni
w innych rodzajach broni strzeleckich), co znacznie utrudnia celne oddawanie
strzaw [29]. Z tego powodu m. in. zostay opracowane naboje o tzw. zmniejszo-
nej energii odrzutu, np. firmy Federal z USA (rysunek 60).
a) b) c) d) e) f)
Rys. 60. Naboje firmy Federal (USA) do broni gadkolufowej kalibru [70]; a) 10, b) 12, c) 16, d) 20, e) 28, f) .410,
dziki uprzejmoci Federal Cartridge Company
Skuteczno dziaania nabojw rutowych typu birdshot ograniczona jest

do bardzo niewielkich odlegoci od wylotu z lufy, ze wzgldu na gwatownie
zmniejszajc si prdko rucin. Wynika to gwnie z maych wartoci gsto-
ci przekroju poprzecznego rucin. ruciny o rednicy mniejszej od 4,510-3 m,
z praktycznego punktu widzenia (maa donono i gboko penetracji) nie
nadaj si do zastosowa bojowych, a zwaszcza ofensywnych. Naley jednak
zaznaczy, e z tych samych wzgldw niektrzy uytkownicy broni do dziaa
defensywnych wybieraj wanie te pociski, gdy nie wykazuj one nadmiernej
penetracji. Jest to wana cecha gwnie w terenach gsto zaludnionych, gdzie ry-
zyko zranienia osb postronnych jest szczeglnie due.
Naboje rutowe o rednicach rucin wikszych od 610-3 m (tzw. buckshot)
stosowane s w amunicji bojowej. Liczba rucin w nabojach zaley od ich red-
nicy i dla kalibru 12 wynosi 8-27 sztuk. Najczciej stosowane s naboje kali-
bru12/70 Nr 00 zawierajce 9 rucin (w odmianie Magnum wystpuje 12 rucin).
Zlicznych bada wynika, e naboje kalibru 12 Nr 1 zawierajce 16 rucin tworz

najlepsz kompozycj pod wzgldem penetracji, rednicy i prawdopodobie-
stwa trafienia w cel. Niektre naboje wystpuj w odmianie tzw. Magnum, ktra
charakteryzuje si wyszymi cinieniami gazw prochowych oraz wiksz licz-
b rucin, czyli wiksz mas pocisku (energia kinetyczna wylotowa moe by
wiksza o 60%).
W ramach programu CAWS (ang. close assault weapoon system) system
broni do walki na ma odlego, firmy Heckler & Koch z RFN oraz Olin-Win-
chester z USA opracoway automatyczn strzelb gadkolufow [30]. Amunicj
do tego typu broni stanowi naboje o kalibrze 19,576 mm zawierajce gruby
rut oowiany, kulki wolframowe lub strzaki. uska naboju jest mosina. rut
oowiany moe przebi ustawion w odlegoci 150 m desk sosnow o gruboci
1910-3 m, a kulki wolframowe pyt z mikkiej stali o gruboci 1,510-3 m, usta-
wion w tej samej odlegoci. Program ten zosta zamknity, a produkcja seryjna
broni nie zostaa uruchomiona.
Naboje kulowe wystpuj w rnych odmianach, lecz ksztat wikszoci
pociskw zbliony jest do tzw. konstrukcji Brennekego lub Fostera [46]. W po-
ciskach tych z metalowym korpusem zespolona jest na stae lekka wojokowa
przybitka, co znacznie polepsza ich waciwoci aerodynamiczne. Rowki znaj-
dujce si na powierzchni bocznej tych pociskw w liczbie 12-15 maj istotny
wpyw na balistyk wewntrzn i zuycie lufy, a jak wykazay badania nieznacz-
ny wpyw na ruch obrotowy (stabilizacj). Wprawdzie rzadko, lecz mona spot-
ka pociski kulowe w sabocie z tworzywa sztucznego przeznaczone do strzelania
z lufy bruzdowanej.
Rys. 61. Pociski do nabojw kulowych firmy Brenneke: z lewej strony dwa pociski z tzw. stabilizatorami
typu B.E.T, z prawej strony dwa pociski o klasycznej konstrukcji, dziki uprzejmoci Brenneke Gmbh oraz
Pana K. Wiszniewski http://www.giwera.pl/artykuly/2005/02/23/brenneke/brenneke.htm
W Polsce amunicj do broni gadkolufowej bojowej produkuje Fabryka Amu-

nicji Myliwskiej w Pionkach. Zakad ten produkuje nabj rutowy kalibru12/70
oznaczony LFT 6,8. Pocisk skada si z 12 rucin oowianych tzw. loftek o red-
nicy6,810-3 m, ktre znajduj si w polietylenowym koszyku. Prdko ruciny
w odlegoci 15 m od wylotu z lufy wynosi 350 m/s, a jej energia kinetyczna
okoo 120 J. Produkowana jest rwnie tzw. amunicja proszkowa kalibru12/70,

wtrzech odmianach, w ktrej funkcj pocisku peni umieszczony wplastiko-
wym pojemniku proszek stalowy wymieszany z talkiem. Nabj proszkowy ozna-
czony PR PIK 98 ma pocisk o masie okoo 1910-3 kg, ktry w odlegoci 2,5 m
od wylotu z lufy uzyskuje prdko 460 m/s. Naboje proszkowe su gwnie
do pokonywania niektrych przeszkd, np. wyamywania zamkw wdrzwiach;
pociski te nie rykoszetuj. Wystpuje te amunicja proszkowa kaliber 12/70 odo-
datkowym dziaaniu zawicym, z pewnym dodatkiem gazu obezwadniajcego
(Ochlorobenzylidenomalanodinitryl). Nabj tego typu oznaczony CS 98 ma po-
cisk omasie okoo 1910-3 kg zawierajcy 0,0710-3 kg gazu. Pocisk ten wodlego-
ci 2,5 m od wylotu z lufy posiada energi kinetyczn wynoszc 2000J. Nabj
kulowy produkcji FAM Pionki, oznaczony W8 MP kaliber 12/70, przeznaczony
jest do raenia celw ywych oraz niektrych obiektw i pojazdw. Pocisk oo-
wiany orednicy 16,410-3 m i masie 2910-3 kg posiada w odlegoci 2,5 m od
wylotu z lufy prdko 350 m/s. Energia kinetyczna pocisku w odlegoci 35m
wynosi 1000 J; mona spotka pogld, e jest nadmierna, co grozi zbyt du g-
bokoci penetracji. Wad pociskw kulowych jest ich nadmierna zdolno do
rykoszetowania.
Amunicja do broni gadkolufowej ze wzgldu na swoje wasnoci jest wyko-
rzystywana te przez oddziay policji do walk ulicznych z demonstrantami jej
zadaniem jest spowodowanie silnego blu i krtkotrwae obezwadnienie prze-
ciwnika, bez koniecznoci przebijania jego skry. Penetracja moe wystpi w 2%
strzaw, pomimo e nie jest planowanym efektem. Po raz pierwszy w Europie
zastosowano amunicj z gumowymi pociskami do broni gadkolufowej w roku
1970 w Irlandii Pnocnej. Uyte pociski wayy 15010-3 kg, miay prdko po-
cztkow 73 m/s i energi kinetyczn 400 J (rysunek 62 a).
a) b)
Rys. 62. Schemat budowy pociskw bezpiecznych: a) gumowy z roku 1970 L5A7, b) plastikowy L21A1 [63]
Bezpieczn odlego strzelania nimi okrelano na ponad 30 m. Zasto-

sowanie tego rodzaju amunicji spowodowao wwczas u protestujcych wie-
le cikich ran, w tym take miertelne. Na podstawie takich dowiadcze,
wroku1974 zostay one zastpione pociskami w ksztacie walca o wymiarach:

3810-3m 8910-3 m, wykonanymi z polichlorku winylu o masie 14210-3 kg
iprdkoci wylotowej 71 m/s. Jednak w latach 1974-1981 w Irlandii Pnocnej
pociskami tymi zabito 14 osb (9 dzieci i 5 dorosych), a par tysicy osb zosta-
o ciko zranionych.
Tabela 20. Porwnanie niektrych parametrw pociskw plastikowych L21A1 i L5A7 [3]
Oznaczenie pocisku L21A1 L5A7

Masa pocisku 96,810-3 kg 99,210-3 kg 13210-3 kg - 13510-3 kg
minimalna 69 m/s minimalna 55 m/s
Prdko w odlegoci 2m od
maksymalna 76 m/s maksymalna 70 m/s
wylotu z lufy
rednia:72,5 m/s rednia: 62,5 m/s
walec o rednicy 3710-3 m, walec o rednicy 3710-3 m,
promie zaokrglenia krawdzi czci promie zaokrglenia krawdzi
Ksztat pocisku
wierzchokowej 910-3 m, czci wierzchokowej i tylnej
stoek city w czci tylnej 310-3 m
Powierzchnia uderzenia 28410-6 m2 75510-6 m2
Wspczynnik oporu
0,24 0,64
aerodynamicznego
Twardo [oIRHD] 92-95 85-90
2m 257 J 274 J
Energia kinetyczna pocisku 20 m 244 J 246 J
w odlegoci (od wylotu
z lufy) 35 m 230 J 216 J
50 m 215 J 200 J
W roku 1994 zosta wprowadzony do uytku pocisk oznaczony L5A7 razem

z karabinem HK L104, a w 2001 zastpi go pocisk oznaczony L21A1 wykona-
ny z polimetakrylanu metylu. Porwnanie obu pociskw przedstawione zostao
wtabeli 20. Prdko pocisku L5A7 wynosia 62,5 m/s, a jego masa 13310-3 kg.
Prdko pocisku L21A1 wynosi 72 m/s, a masa 9810-3 kg, cena okoo 25 PLN.
Bezpieczna odlego strzelania tymi pociskami wynosi od 20 m do 50 m.
Pociski L21A1 razem z granatnikiem 37 mm HK L104 i celownikiem op-
tycznym (cena okoo 6000 PLN) wprowadzono, aby zmniejszy rozrzut i zwik-
szy celno oddawanych strzaw. W Izraelu stosowano na przeomie wiekw
XX iXXI naboje z pociskami metalowymi pokrytymi gum. W naboju oznaczo-
nym RCC-95 masa pocisku wynosi 4910-3 kg, a prdko wylotowa 130 m/s. Po-
cisk ten skada si z 3 rdzeni metalowych o rednicy 1810-3 m pokrytych tward
gum ogruboci 210-3 m. Po opuszczeniu lufy pocisk rozdziela si na 3czci,
z ktrych kada porusza si po innym torze balistycznym. Zalecana odlego
strzau wynosi od 40 m do 70 m. Podobn konstrukcj ma nabj izraelski ozna-
czony MA/RA 88. W naboju tym pocisk skadajcy si z 15 kulek (rdze meta-
lowy pokryty gum) o rednicy 1710-3 m i masie 1710-3 kg posiada prdko
wylotow78m/s. Po wystrzeleniu, w odlegoci 50 m od lufy, kulki te tworz ob-

ok o rednicy okoo 7 m. Zalecana odlego strzau wynosi od 30 m do 80 m.
Znane s te naboje, w ktrych funkcj pocisku spenia woreczek tekstylny
(w rnych ksztatach) wypeniony rucinami oowianymi. Wad tego rozwi-
zania jest moliwo uszkodzenia materiau tekstylnego, czego nastpstwem jest
niekontrolowany ruch rucin. W USA wystpuj naboje kalibru 12/70 z gumo-
wymi pociskami: pojedynczymi o masie 8,4210-3 kg, potrjnymi o masie ka-
dej gumowej ruciny wynoszcej 310-3 kg, skadajce si z 20 gumowych rucin
kada o rednicy 7,8210-3 m i masie 5,8310-3 kg. Donono tych gumowych
pociskw wynosi od 3 m do 13 m. Dla nabojw kalibru 12/70 z pociskami cie-
czowymi (tzw. hydro-kinetycznymi) o masie 4,510-3 kg prawdopodobiestwo
wystpienia penetracji jest bardzo bliskie zera (rysunek 63).
Rys. 63. Naboje kalibru 12/70 firmy ALS z USA: a) pocisk z trzema gumowymi rucinami, b) pocisk
hydro-kinetyczny, c) pocisk z woreczkiem tekstylnym, d) pocisk gumowy [62], dziki uprzejmoci ALS
Technologies Inc., www.alslesslethal.com
Polskim odpowiednikiem tego typu amunicji bezpiecznej s naboje ozna-

czone jako: Chrabszcz, Bk, Rj (rysunek 64).
Rys. 64. Naboje z pociskami gumowymi typu Chrabszcz, Bk, Rj [74], dziki uprzejmoci FAM PIONKI
oraz Pana K. Wiszniewski http://www.giwera.pl/artykuly/2003/news15/amuguma.htm
W naboju Chrabszcz pocisk z gumy o masie 810-3 kg, w ksztacie cylin-

dra o rednicy 17,410-3 m, umieszczony jest na przybitce filcowej lub polietyleno-
wej. Produkowane s trzy typy tych nabojw oznaczone symbolami:CHRB20,
CHRB30 i CHRB 50. Pociski te posiadaj odpowiednio prdko: 94 m/s, 101m/s
i 116 m/s. Liczba znajdujca si za oznaczeniem literowym mwi, w jakiej od-

legoci (w metrach) od wylotu z lufy pocisk bdzie mia energi kinetyczn
wgranicach 30-40 J. Taka warto energii zostaa okrelona w wymaganiach
postawionych przez policj i nawet pocisk z naboju CHRB 50 nie powinien spo-
wodowa (wedug producenta) powanych obrae u osoby, przeciwko ktrej
go uyto. W naboju Bk pociskiem jest gumowa kulka o rednicy 0,0174m
imasie410-3 kg. Prdko wylotowa zostaa tak dobrana, aby w odlegoci 20m
od wylotu z lufy pocisk mia energi kinetyczn 25-33 J, co rwnie nie powin-
no spowodowa (wedug producenta) powanych obrae u osoby trafionej.
Wszystkie wystrzelone pociski powinny by skupione (w odlegoci 20 m od wy-
lotu z lufy) w kole o rednicy 0,70 m. Nabj Rj zawiera 15 kulek gumowych
orednicy 0,0076 m i masie jednej ruciny ok. 0,310-3 kg. rut umieszczony jest
w polietylenowym koszyczku i wylatuje z prdkoci 240 m/s (w odlegoci 2,5m
od wylotu z lufy). W odlegoci 15 m od wylotu z lufy 50% rucin mieci si
wkwadracie o boku 1m. Wanym parametrem jest tzw. pewno rozcalania,
czyli zdolno oddzielenia si rutu od koszyczka, co w przypadku naboju Rj
nastpuje w odlegoci maksymalnie 8 m od wylotu lufy. Naboje Rj nie s
ju uywane w policj, zpowodu maej skutecznoci, ponadto w duym stopniu
oprcz chuliganw raniy przypadkowe osoby, co jest niedopuszczalne.
a)
b) c) d)
Rys. 65. Zdjcie: a) strzelby gadkolufowej FNH USA, Inc. LESS LETHAL SYSTEMS FN 303 przeznaczonej
do wystrzeliwania pociskw bezpiecznych oraz pociskw fragmentujcych wykonanych z bizmutu
ipolistyrenu zawierajcych; b) glikol + 10% OC, c)glikol pocisk treningowy, d) lakier polimerowy [72]
Potwierdzeniem duego zagroenia dla zdrowia uczestnikw demonstracji,

przeciwko ktrym uyto amunicj bezpieczn jest przypadek zabicia (w Bostonie
w USA w roku 2004) kobiety trafionej w oko, pociskiem o nowoczesnej kon-
strukcji, wystrzelonym ze strzelby FN 303, na sprone powietrze (rysunek 65).
Pociski te nie powinny penetrowa celu. Cz przednia pociskw o rednicy
12,2710-3 m i masie 8,510-3 kg wykonana jest z bizmutu, fragmentujcego przy
zderzeniu z celem. Cz tylna wykonana jest z polistyrenu w ksztacie walca

odpowiednio profilowanego, ktry moe by wypeniony rnymi cieczami na
bazie glikolu, np. glikol + 10% OC. W przedstawionym przypadku zabicia osoby
zupenie przypadkowej pocisk trafi i uszkodzi lewe oko, a nastpnie uleg frag-
mentacji w mzgu. Prdko wylotowa pociskw wynosi okoo 90 m/s, a energia
kinetyczna (przypadajca na jednostk pola przekroju poprzecznego pocisku)
okoo 25104 J/m2, co przedstawiono w tabeli 21.
Tabela 21. Wybrane parametry balistyki zewntrznej pociskw do strzelby FN 303 [65]
Odlego od wylotu
przy wylocie z lufy 15 m 30 m 50 m
z lufy
Prdko [m/s] 88,4 82,9 77,7 71,6
Energia [J] 33,2 29,3 25,8 21,9
6.3. Balistyka kocowa pociskw fragmentujcych lub wystrzelonych

zbroni gadkolufowej w orodkach zastpczych
Pociski z wymuszon fragmentacj po uderzeniu w przeszkod rozcalaj si

bardzo szybko, na bardzo du ilo odamkw o masie mniejszej od 1210-6 kg,
co zapewnia optymalny transfer ich energii kinetycznej do celu oraz powstaje
dua, lecz pytka rana postrzaowa. Charakteryzuj si one ma gbokoci
penetracji i wtedy raczej nie stanowi zagroenia dla ycia trafionego czowie-
ka[14]. Na rysunku 66 pokazany jest schemat rany postrzaowej od pocisku .357
o masie 5,210-3 kg i prdkoci 544 m/s wyprodukowanego przez firm Glaser Sa-
fety Slug z USA. Gboko penetracji wynosi 0,120 m. W przypadku, gdy pociski
te nie ulegn fragmentacji gboko ich penetracji moe by znaczna i mog
wtedy stanowi powane zagroenie dla ycia.
Rys. 66. Schemat rany postrzaowej od pocisku fragmentujcego .357 Glaser Safety Slug [14]
Wystpuj rwnie pociski, w ktrych po zderzeniu z celem, tylko cz wierz-

chokowa ulega fragmentacji na du ilo odamkw, a cz tylna pozostaje w ca-
oci i penetruje gboko orodek. W przypadku pocisku .45 Auto HP, rysunek 67,
odamki czci wierzchokowej penetruj na gboko okoo 15010-3m, a cz
tylna o masie 510-3 kg na gboko okoo 36010-3 m. rednica raenia odam-
kw wynosi okoo 12010-3 m. Pocisk w ten sposb szybko przekazuje orodkowi
swoj energi kinetyczn jak i penetruje na zadawalajc gboko.
Rys. 67. Schemat kanau postrzaowego dla pocisku .45 Auto HP Special Duty firmy Int. Cartrige
Corporation z USA (o masie 1010-3 kg) po zderzeniu z elatyn balistyczn, z prdkoci 366 m/s [77]
Pocisk rutowy kalibru 12/70 Nr 00 posiada energi kinetyczn wylotow

prawie rwn energii pocisku karabinowego 7,6263 mm Springfield. Energia
kinetyczna pocisku kulowego o masie 2610-3 kg i prdkoci 488 m/s wynosi
okoo 3400 J a wic jest jeszcze wiksza. Podstawowym mechanizmem ranie-
nia przez pociski wystrzeliwane ze strzelb gadkolufowych, charakteryzujce si
maymi lub co najwyej rednimi prdkociami, jest niszczenie tkanek w staym
kanale postrzaowym, ktry pozostaje w organizmie po penetracji. Powstajce
rwnie tymczasowe jamy postrzaowe nie wpywaj w znaczcy sposb na wiel-
ko obrae. Pocisk o maej prdkoci, lecz duych gabarytach bdzie niszczy
du ilo orodka, podczas gdy pocisk may o duej prdkoci i o takiej samej
energii kinetycznej bdzie odksztaca wiksz objto orodka lecz ilo znisz-
czonych tkanek bdzie mniejsza. Jeeli zniszczone czci orodka bd zawieray
naczynia krwionone, to wynikiem tego bd powaniejsze konsekwencje, ni
gdy te same naczynia zaabsorbuj tak sam ilo energii podczas odksztaca-
nia przez tymczasow jam postrzaow. Potencja ranienia pocisku rutowego
mona oceni stosujc dwie metody. W pierwszej moemy przyj, e pocisk ma
mas rwn sumie mas rucin i wszystkie one (skupione w kole o rednicy rw-
nej rednicy lufy) uderzaj w cel z jednakow prdkoci, w tej samej chwili, co
da nam wartoci zawyone. Zakadamy bowiem, e wszystkie ruciny w tym sa-
mym momencie trafi w cel. W drugiej metodzie przyjmujemy, e wszystkie ru-
ciny trafiaj niezalenie w cel, w rnych momentach czasowych i przekazuj mu
energi kinetyczn, w obszarze o powierzchni zalenej od odlegoci od wylotu

z lufy. Taki sposb obliczania potencjau ranienia powoduje zanianie wartoci.
Uwzgldniajc dodatkowo gwatownie zmniejszajc si prdko oraz rozpro-
szenie rucin, mona zrozumie, dlaczego odlego celu od wylotu z lufy jest
tak wana. Wielko rany postrzaowej od pocisku rutowego w bardzo duym
stopniu zaley wanie od odlegoci celu od wylotu z lufy [57]:
przy odlegoci mniejszej od 2 m ze wzgldu na du energi kinetyczn
wylotow pocisk rutowy penetruje gboko, na powierzchni rany wida lady
dziaania gazw prochowych o bardzo wysokiej temperaturze, rana na po-
wierzchni i wewntrz celu wyglda podobnie jak od pojedynczego duego
pocisku a dodatkowo przybitka penetruje cel
przy odlegoci od 3 m do 6 m pocisk rutowy penetruje w dalszym cigu
gboko, lecz mona zauway na powierzchni rany lady dziaania gazw
prochowych oraz lady pojedynczych rutw po za gwnym obszarem rae-
nia, wewntrz celu rana wyglda podobnie jak od pojedynczego duego poci-
sku
przy odlegoci wikszej od 6 m gboko penetracji zmniejsza si, lecz
zwiksza si cakowita powierzchnia rany, poniewa kady rut dziaa jak
niezaleny pocisk (o maej prdkoci i masie).
a)
b)
Rys. 68. Rana postrzaowa w elatynie balistycznej po oddaniu strzau z naboju rutowego kaliber 12/70:
a) schemat [14], b) zdjcie pocisku Federal Nr 4 buckshot penetrujcego elatyn balistyczn [91], dziki
Zespolony pocisk rutowy po opuszczeniu lufy, przemieszcza si przez pe-

wien czas razem z tzw. przybitk (filcow lub z tworzywa sztucznego), ktra
oddziela ruciny od gazw prochowych, co pozwala uzyska wiksz celno.
Powoduje to jednak, e przybitka moe penetrowa trafiony obiekt (gdy cel
znajduje si w maej odlegoci od wylotu z lufy). Na rysunku 68a pokazany jest
schemat rany postrzaowej w elatynie balistycznej po oddaniu strzau z naboju
rutowego kalibru 12 zawierajcego 27 rucin. Strza oddano z odlegoci 3 m,
prdko rucin wynosi 412 m/s, a ich czna masa wynosi 3510-3 kg. rednica
koa, w ktrym skupiaj si wszystkie ruciny wynosi okoo 0,08 m. ruciny maj
ma mas i szybko trac prdko, co powoduje, e nie penetruj gboko. G-
boko penetracji wynosi do okoo 0,25 m.
Na rysunku 68b przedstawione jest zdjcie pocisku Federal Nr 4 penetru-
jcego elatyn balistyczn. Kada rucina jest przyczyn powstania maej rany
postrzaowej (staa i chwilowa jama postrzaowa). Naczynia krwionone pomi-
dzy poszczeglnymi kanaami, mog rwnie ulec zniszczeniu [12], zwaszcza na
drodze pierwszych 0,15 m gdzie cz staych kanaw postrzaowych jest po-
czona, gwnie w wyniku wzajemnego oddziaywania chwilowych jam postrza-
owych. ruciny w tym naboju uznawane s za najmniejsze, jakie mona stosowa
w nabojach o przeznaczeniu bojowym. Gboko penetracji jest wystarczajca
(tabela 22) a liczba rucin odpowiednio dua. Przy maych odlegociach od wy-
lotu z lufy prawdopodobiestwo obezwadnienia przeciwnika pierwszym strza-
em jest nawet wiksze ni dla nabojw kaliber 12/70 Nr 00 lub Nr 1.
Zastosowanie rutu o wikszej twardoci lub wikszych rozmiarach umoli-
wia zwikszenie gbokoci penetracji do 0,419 m dla naboju Remington Nr 1, co
pokazano na rysunku 69, a nawet do 0,566 m dla naboju Federal Classic Nr 00.
Wniektrych nabojach np. Remington Nr 00 Managed Recoil ruciny po wyj-
ciu z elatyny byy nieznacznie zdeformowane.
Rys. 69. Penetracja pocisku rutowego naboju Remington Nr 1 buckshot w elatynie balistycznej [91],
dziki uprzejmoci Eclectic Works Company, Calgary Alberta, Kanada
Tabela 22. Wybrane parametry balistyki kocowej, w bloku elatyny balistycznej 10% o wymiarach
(229x229x483)10 -3 m, pociskw do nabojw kaliber 12/70 wystrzelonych z odlegoci 2,74 m ze strzelby
gadkolufowej Remington 870, o dugoci lufy 45710 -3 m [91]
Dugo
Szeroko jamy Moliwoci
staego kanau Ilo rucin
Oznaczenie naboju postrzaowej zastosowa
postrzaowego w pocisku
[10-3 m] bojowych
[10-3 m]
Nr 00 buckshot
566 od 13 do 406 9 tak
Federal Classic
Nr 00 buckshot
533 od 13 do 419 9 tak
Remington Express
Nr 00 buckshot
Remington Managed 521 od 51 do 267 8 tak
Recoil
Nr 00 buckshot
508 od 25 do 305 12 tak
Federal Magnum
Nr 1 buckshot
419 od 25 do 241 16 tak
Remington
Nr 4 buckshot Federal
394 od 13 do 254 34 tak
Premium Magnum
Nr 4 buckshot Federal 356,8 od 25 do 241 27 tak
BB Remington Express tak, w maych
279 od 13 do 216
Lead odlegociach
Nr 1 birdshot Kent tak, w maych
229 od 64 do 178
Tungsten Matrix odlegociach
tak, w bardzo
Nr 2 birdshot
241 od 25 do 216 maych
Remington Express
odlegociach
Nr 4 birdshot
165 od 0 do 152 nie
Remington Heavy Dove
Nr 5 birdshot Kent
195 od 0 do 165 nie
Tungsten Matrix
Nr 8 birdshot
114 od 25 do 76 nie
Remington Heavy Dove
Kulowy Remington
762 od 25 do 394 1 tak
Reduced Recoil
Kulowy* Remington
699 od 127 do 343 1 tak
Reduced Recoil
Kulowy, Brenneke R10 648 od 13 do 406 1 tak
Kulowy Winchester
432 od 13 do 394 1 tak
Foster
Kulowy Int. Frangible
191 od 25 do 191 1 nie
slug
* strzelba z luf o dugoci 35610 -3 m
Na podstawie wynikw testw balistycznych przedstawionych w tabeli 22

mona powiedzie, e nie wszystkie pociski kulowe penetruj gbiej ni pociski
rutowe. Gboko penetracji rucin zaley nie tylko od ich wielkoci, lecz rw-
nie od budowy caego naboju. Pociski breneka uznawane s za majce lepsze
parametry penetracyjne ni inne pociski kulowe o duej prdkoci. Breneki
wykonywane s z twardszych materiaw, co polepsza stabilno ksztatu (rysu-
nek 70) w porwnaniu do mikkich oowianych pociskw fostera. Przy duych
prdkociach pociski typu fostera ulegaj duej deformacji, co znacznie zmniej-
sza gboko penetracji. Jama postrzaowa spowodowana penetracj pocisku
breneki jest dusza i bardziej rozbudowana ni dla pocisku fostera.
Rys. 70. Zdjcie pocisku breneki po zderzeniu z elatyn balistyczn 10% [91], dziki uprzejmoci Eclectic
Works Company, Calgary Alberta, Kanada
Gboko penetracji pociskw kulowych fragmentujcych wynosi 19110-3 m

i jest za maa (rysunek 71) aby mogy by stosowane w celach ofensywnych. Nato-
miast posiadaj one ograniczone zdolnoci do rykoszetowania, co jest du zalet.
Rys. 71. Penetracja pocisku kulowego fragmentujcego w elatynie balistycznej 10% [91], dziki
Policjanci i onierze do walki z demonstrantami czsto stosuj amunicj

(tzw. bezpieczn), wystrzeliwan z broni gadko lufowej. Amunicja taka powinna
powodowa silny bl i krtkotrwae obezwadnienie, ale rwnoczenie minimal-
ne komplikacje medyczne wrd trafionych osb. Istniejce modele teoretyczne
opisujce rany powodowane przez amunicj bezpieczn s poprawne, co najwyej
dla niektrych pociskw i miejsc trafie [53]. Wynika to z trudnoci uwzgldnie-
nia wszystkich parametrw zwizanych z pociskiem oraz ywym organizmem,
w ktry trafia. Dlatego te przyjmowane jest, e nabj bezpieczny przy strzale
zodlegoci 10 m od wylotu z lufy nie powinien spowodowa ugicia wikszego
od 4210-3 m powierzchni bloku elatyny balistycznej. Dla zapewnienia jednak
skutecznoci dziaania tych nabojw ugicie to nie moe by mniejsze od 510-3m
(przy zachowaniu takich samych warunkw pomiaru). Waniejsze parametry
pocisku to: energia kinetyczna i pd w chwili trafienia, czas trwania uderzenia,
pole przekroju poprzecznego i jego ksztat oraz wasnoci fizyczne materiau,
zktrego zosta wykonany. Stopie zranienia czowieka zaley te od jego wieku,
masy, pci, stanu zdrowia oraz miejsca, w ktre trafi pocisk. Z bada przeprowa-
dzonych w rnych laboratoriach wynika, e organem szczeglnie wraliwym na
uderzenia takimi pociskami jest wtroba. Powane zranienie wtroby moe wy-
stpi w takich sytuacjach czciej (przy mniejszych prdkociach uderzenia) ni
ma to miejsce dla puc lub gowy. Uytkownicy amunicji bezpiecznej szkoleni s,
aby strzela z odlegoci nie mniejszej ni 20 m, w tuw lub koczyny przeciw-
nika. Czsto jednak, z rnych wzgldw, nie jest ona uywana poprawnie. Zpo-
wodu niezadowalajcych parametrw balistycznych amunicja ta nie jest celna.
Niezalene badania potwierdziy, e pociski te s niebezpieczne dla ludzi, mog
powodowa grone rany i dlatego wymagaj znacznej poprawy. Zmiany wymaga
zarwno konstrukcja jak i materia, z ktrego s wykonywane, a nie tylko ich
masa czy te prdko. Pociski plastikowe s szczeglnie niebezpieczne, gdy trafia-
j wgow lub szyj. Powoduj one cisze obraenia czaszki imzgu ni pociski
gumowe. Wiksza prdko pociskw L21A1 stwarza niebezpieczestwo wystpie-
nia rykoszetw (pociski s lejsze, twardsze, sztywniejsze). O niebezpieczestwie
wynikajcym ze stosowania amunicji z plastikowymi pociskami wiadcz take
wiatowe statystyki. Ryzyko doznania miertelnych obrae od wystrzelonych po-
ciskw plastikowych ocenia si w pimiennictwie na 1:(160000-18000), a dla po-
ciskw gumowych na 1:4000. Z kolei prawdopodobiestwo doznania powanych
uszkodze ciaa ocenia si na 1:800 wystrzelonych pociskw. Przykadowo w ci-
gu 6 lat, tylko w dwch szpitalach okulistycznych wIzraelu, odnotowano obra-
enia 567 oczu powodujce w86 przypadkach konieczno enukleacji gaki lub
inne trwae powane ograniczenie widzenia (143oczy z utrat poczucia wiata).
Pociski wykonane z metalu pokrytego warstw gumy mog spowodowa zarw-
no rany powierzchniowe jak i mog penetrowa w gb trafionego organizmu.
Badania przeprowadzone przez izraelskich lekarzy podczas rozruchw spoecz-
nych w Hajfie, Nazarecie, Umm El Fahem w roku 2000 [32] wykazay, e tylko
okoo 60% pacjentw miao rany powierzchniowe a w pozostaych przypadkach
pociski penetroway w gb organizmu. Wicej ni jedn ran miao 13% pacjen-
tw. Badania te wykazay rwnie, e 30 % ran byo w gow, szyj lub twarz.
Rany w gow s zawsze niebezpieczne i byy bd powierzchowne (lecz wparu
przypadkach spowodoway wstrzs mzgu) bd te byy to np. pknicia koci,
zamania podstawy czaszki. Rany w twarz, a zwaszcza w oko s rwnie bardzo
niebezpieczne i czsto powoduj utrat wzroku, a w dwch przypadkach spowo-
doway mier. Trafienie w klatk piersiow (19% ran) w 50% powodowao ran
powierzchniow a w 50% pocisk penetrowa w gb powodujc powane uszko-
dzenie organizmu. W 6% rany byy w brzuch, ale tylko w dwch przypadkach
pocisk penetrowa w gb. W 8% rany byy na plecach. Jeden pacjent trafiony
wnog umar, w wyniku komplikacji pooperacyjnych.
Mimo przyjtego zaoenia, i amunicja tzw. bezpieczna nie powinna za-
dawa dotkliwych ran, czsto zdarzaj si grone wypadki, rwnie w Polsce
np.[23]:
1. Nabj Bk wystrzelony zosta z odlegoci 5 m, ze strzelby typu Mossberg
wycelowanej w nogi biegncego mczyzny. W wyniku postrzau u 19-let-
niego mczyzny stwierdzono ran nadbrzusza rodkowego. Rana miaa
rednic 0,02 m, i nierwne postrzpione, ciemne brzegi. Ranny by przy-
tomny, ale z utrudnionym kontaktem sownym, z prawidowym cinieniem
ttniczym krwi i z przyspieszonym ttnem (2/s). Mia wzdty, ywobolesny
brzuch, zzaznaczonym objawem Blumberga i z niesyszaln perystaltyk.
Podczas badania jamy brzusznej tomografem komputerowym stwierdzono
obecno hyperdensyjnego ogniska obrazujcego obecno kulistego ciaa
obcego orednicy 0,017 m, zlokalizowanego poniej gowy trzustki, w blisko-
ci yy czczej dolnej. Drugie takie ognisko o rednicy ok. 0,055 m, odpowia-
dajce krwiakowi zaotrzewnowemu znajdowao si w pobliu poprzedniego.
Na poziomie lewego pata wtroby, podtorebkowo by widoczny lad powie-
trza. Podczas zabiegu operacyjnego w jamie otrzewnej stwierdzono 0,2l krwi,
ran postrzaow brzegu prawego pata wtroby, z fragmentami pocisku gu-
mowego, tkwicymi w jego miszu oraz otwr o rednicy 0,01 m w przed-
nio-przyrodkowej cianie zstpujcego odcinka dwunastnicy. W tym miej-
scu wwietle dwunastnicy znaleziono plastikowy pocisk a drugi fragment
gumowego pocisku usunito z krezki poprzecznicy. Fragmenty pocisku
znalezione w jamie brzusznej byy czciami skadowymi naboju Bk (kula
gumowa, dwie przybitki filcowe i dwie przybitki tekturowe). Obraenia jamy
brzusznej opatrzono chirurgicznie, a przebieg pooperacyjny choroby by nie-
powikany i pacjenta po 11 dniach wypisano z Kliniki. Na kurtce postrzelone-
go mczyzny nie znaleziono osmalin powystrzaowych ani ziaren prochu.
2. Policjanci wystrzelili ze strzelby typu Mossberg do 30 agresywnie zachowu-
jcych si mczyzn, 6 nabojw Chrabszcz 20, 6 nabojw Chrabszcz
30, dziesi nabojw typu Chrabszcz 50 oraz osiem nabojw typu Bk.
Wikszo napastnikw doznaa tylko ran powierzchownych w postaci si-

niakw. U jednego z postrzelonych stwierdzono podun, dziesiciocenty-
metrow ran szarpan, zlokalizowan w prawej okolicy pachwinowej. Rana
powstaa w wyniku oddania strzau, gdy napastnik chwyci za luf broni. Ka-
na tej rany przebiega wzdu powrzka nasiennego, w kierunku prawego
jdra. Podczas operacji na jego przebiegu znaleziono pocisk gumowy, dwie
przybitki tekturowe i jedn wojokow pochodzce z naboju Chrabszcz 30,
oraz dziewi fragmentw plastikowej zatyczki stosowanej w naboju Bk.
Na spodniach ibluzie rannego stwierdzono rozerwanie materiau oraz osma-
liny powystrzaowe i drobiny ziaren prochu (w promieniu 0,110 m) w miejscu,
gdzie pocisk uszkodzi tkanki pachwiny. wiadczyo to o tym, e strza ten
pad z bliskiej odlegoci od ciaa. Ponadto po prawej stronie kurtki postrzelo-
nego stwierdzono dodatkowo rozerwanie materiau spowodowane pociskiem
gumowym Chrabszcz 30, ktry wraz z przybitk filcow utkwi pomidzy
warstwami tej czci odziey. Po 9-dniowym niepowikanym leczeniu pacjent
opuci szpital.
7. Indywidualne rodki ochronne
7.1. Kamizelki kuloodporne
Dua oferta handlowa producentw kamizelek kuloodpornych (po-

nad65firm) oraz wielo nowych okrele zwizanych z ich budow wprowa-
dza przyszego uytkownika w zakopotanie, czy kamizelka, ktr chce wybra,
gwarantuje naleyt ochron jego ycia. Jednym z celw niniejszego rozdziau
jest uatwienie takiego wyboru. Kamizelki kuloodporne s rodzajem odziey
ochronnej zabezpieczajcej przed szkodliwym dziaaniem rnych odamkw
ipociskw wystrzelonych z pistoletw, rewolwerw, pistoletw maszynowych lub
karabinw. Uywane s gwnie przez onierzy, policjantw i funkcjonariuszy
sub porzdkowych. Uywanie kamizelek kuloodpornych przez inne osoby jest
w zalenoci od pastwa zabronione np. w USA, lub dozwolone, np. w Wielkiej
Brytanii. Nazywanie tych kamizelek kuloodpornymi jest troch mylce, ponie-
wa chroni one gwnie przed pociskami kalibru 0.22 LR. W przypadku innych
pociskw stopie ochrony zaley od budowy kamizelki. Kady uytkownik musi
jednak pamita, e nawet najlepsz kamizelk, podczas penienia obowizkw
subowych, trzeba uywa bez adnych przerw i dopiero tylko wtedy moe za-
pewni przewidywany stopie ochrony. Z danych statystycznych FBI wynika, e
w latach 1989-1998 w USA zgino podczas penienia obowizkw subowych
270 policjantw, pomimo noszenia kamizelki kuloodpornej. W 17przypadkach
kamizelka zostaa przestrzelona. W pozostaych 253 przypadkach policjan-
ci zostali miertelnie trafieni poza obszarem ochronnym kamizelki: w gow
153osoby, ponad kamizelk 32 osoby, poniej kamizelki 28 osb, z boku 40 osb.
Wcigu ostatnich 30 lat w USA 2700 policjantw przeyo trafienie pociskiem
dziki noszeniu takiej kamizelki.
Wraz z pojawieniem si broni palnej, ju w redniowieczu podjto prby
udoskonalania istniejcych pancerzy w celu skutecznego zabezpieczenia onie-
rzy przed dziaaniem pociskw. Rozwj broni palnej nastpowa jednak szybciej
ni rozwj metalowych pancerzy, ktre mogy ochroni onierza przed wystrze-
lonymi pociskami i jednoczenie pozwalay na prowadzenie walki. Pancerze te
byy przede wszystkim niewygodne, mao skuteczne i nie zostay zaakceptowa-
124 Indywidualne rodki ochronne
ne przez onierzy. Podstawowych wad pancerzy metalowych, czyli sztywnoci

i duego ciaru, byy pozbawione kuloodporne osony tekstylne w formie ka-
mizelek. Kamizelki kuloodporne tekstylne wykonywano z jedwabiu, lecz mo-
gy one zatrzymywa tylko stosunkowo wolne pociski, byy te bardzo drogie
okoo10000 PLN. Arcyksi Ferdynand, nastpca tronu w Austrii, w dniu
mierci 28 czerwca 1914 roku nosi tak jedwabn kamizelk, zgin poniewa
zosta trafiony w szyj pociskiem kalibru .32 ACP. Podczas I wojny wiatowej we
wszystkich walczcych pastwach konstruowano pancerze osobiste chronice
gwnie tuw czowieka, lecz dua masa, utrudnianie ruchw onierza ibrak
wystarczajcego stopnia ochrony ograniczay ich uycie w walkach. W tym
czasie stwierdzono, e okoo 80% ran byo spowodowanych pociskami o maej
i redniej prdkoci, co w dalszym cigu powodowao zainteresowanie zasto-
sowaniem takich pancerzy. Okoo roku 1930 w USA przestpcy zaczli uywa
tanie tekstylne (baweniane) kamizelki zdolne do zatrzymania pociskw pisto-
letowych i rewolwerowych (np. .22, .25 S&W, .38 ACP, .45 ACP) o prdkoci do
300 m/s. Doprowadzio to do skonstruowania dla funkcjonariuszy FBI pocisku
.357 Magnum, ktry mg przebi tak kamizelk. W roku 1941 armia brytyj-
ska opracowaa pancerze osobiste o rnej konstrukcji zbudowane z pyt ze sta-
li manganowej o gruboci110-3m. Brytyjczycy byli zainteresowani osobistymi
pancerzami ochronnymi wykonanymi nie tylko z metalu, lecz rwnie nieme-
talowymi. Byy to wielowarstwowe ubiory wykonane z jedwabiu, lnu, baweny,
ktre czsto impregnowano rnymi ywicami. Zdaniem taktykw wojsko-
wych, korzyci wynikajce z noszenia tych tzw. kamizelek kuloodpornych byy
mniejsze, ni straty wynikajce z mniejszej ruchliwoci i moliwoci obcienia
onierza uzbrojeniem. Problemy te nie miay wikszego znaczenia dla zag
samolotw i okrtw. Zainteresowanie kamizelkami ochronnymi wzroso, gdy
opublikowano analiz przypadkw ranienia lotnikw amerykaskich, ktra wy-
kazaa, e w 70% rany byy spowodowane pociskami i odamkami o nieznacznej
prdkoci. Dla czonkw zag samolotw (w zalenoci od ich funkcji) wykony-
wano kamizelki ze stali manganowej, o zrnicowanej konstrukcji, ktre wayy
okoo 8 kg i chroniy 1,35 m2 powierzchni ciaa. W kamizelkach tych wykorzy-
stywano te warstwy materiaw z baweny, a nastpnie z wkna syntetycznego
nylonu, co zwikszao stopie odpornoci na przebicie. W roku 1945 zasto-
sowano w kamizelkach pyty aluminiowe i nylon. Zwikszone zainteresowanie
taktykw wojskowych ochron onierzy przed odamkami z min przeciwpie-
chotnych oraz japoskie kamizelki kuloodporne, zdobyte w walkach na Pou-
dniowym Pacyfiku, spowodoway opracowanie nowych konstrukcji kamizelek.
Kamizelki te rniy si gwnie mas, sposobem czenia pyt aluminiowych,
iloci warstw nylonu jako wewntrznej wykadziny. Znaczny wzrost zaintere-
sowania kamizelkami wystpi podczas wojny koreaskiej, kiedy to pojawiy si
kamizelki cakowicie wykonane z nylonu oraz z ywicy wzmacnianej wknem
Indywidualne rodki ochronne 125
szklanym. Pniejsze modyfikacje tego kompozytu polegay na zmianie rodzaju

ywicy. Marynarka wojenna USA zacza wykorzystywa takie wielowarstwowe
materiay kompozytowe kamizelki wayy okoo 1,8 kg i chroniy 0,84 m2 po-
wierzchni ciaa.
Z powodu rnorodnoci konstrukcyjnej pociskw i nabojw wystpuj-
cych w ramach tego samego kalibru, kamizelka, ktra zabezpiecza uytkowni-
ka przed standardowym pociskiem uytym w badaniach, moe zosta przebita
przez pocisk tego samego kalibru o innej budowie i innych parametrach bali-
stycznych. Z tego wzgldu wyznaczone w badaniach laboratoryjnych stopnie
odpornoci kamizelek na dziaanie pociskw i odamkw (tabele 23 i 24) maj
jedynie za zadanie uatwienie funkcjonariuszom sub porzdkowych wyboru
waciwej kamizelki, w zalenoci od przewidywanego stopnia zagroenia ycia.
Oddziaywanie pocisku na kamizelk (wkady balistyczne) zaley rwnie od
nastpujcych parametrw:
1) materiau rdzenia pocisku (rdze mikki lub hartowany),
2) ksztatu i budowy pocisku (paszczowy, ppaszczowy),
3) prdkoci i energii pocisku,
4) stabilnoci lotu pocisku,
5) odlegoci wkadu balistycznego od wylotu z lufy,
6) kta uderzenia pocisku i miejsca uderzenia (blisko krawdzi, rodek wkadu),
7) warunkw pogodowych (temperatury, wilgotnoci).
Tabela 23. Wymagania dotyczce kuloodpornoci kamizelek wedug PNV87 000
Masa Prdko Dopuszczalna gboko

Klasa
Rodzaj pocisku pocisku pocisku wgniecenia podoa
kuloodpornoci
[10-3 kg] [m/s] [10-3 m]
1 9x18 mm FMJ LC 6,0 300+15 40
2 9x19 mm FMJ 8,0 358+15 40
3 7,62x25 mm FMJ LC 5,5 420+15 40
4 7,62x39 mm FMJ 7,9 710+20 40
5 7,62x39 mm1 7,7 725+20 40
1 pocisk przeciwpancerno-zapalajcy
Podczas okrelania klasy kuloodpornoci kamizelki tylko niektre z tych pa-

rametrw brane s pod uwag. Dlatego te wane jest, eby kamizelka posiadaa
jeszcze pewien zapas bezpieczestwa (15%), w ramach okrelonej klasy kulood-
pornoci. W przypadku pocisku z rdzeniem hartowanym do jego zatrzymania
niezbdne s dodatkowe wkady balistyczne. Liczne analizy wikszych konflik-
tw zbrojnych w ostatnich latach wykazay, e bardzo dua liczba ran spowodo-
wana bya odamkami o rnych prdkociach. Std powstaa potrzeba badania
odpornoci kamizelek rwnie na dziaanie odamkw. Klas tej odpornoci (ta-
bela 24) okrela si na podstawie znajomoci prdkoci, przy ktrej istnieje 50%
prawdopodobiestwa, e odamek o okrelonym ksztacie (standardowy) i o ma-

sie 1,110-3 kg przebije badan oson balistyczn lub zostanie zatrzymany, tzw.
parametr V50. Warto tego parametru zaley od: twardoci materiau odamka,
temperatury, cinienia powietrza i wilgotnoci.
Tabela 24. Wymagania dotyczce odpornoci na dziaanie odamkw dla kamizelek kuloodpornych
wgPNV87000
Klasa odamkoodpornoci Granica ochrony balistycznej V50 [m/s]

1 450<V50<525
2 525<V50<600
3 600<V50<675
4 675<V50<750
W zalenoci od pastwa rne s wymagania odnonie do stopnia ochrony

kamizelki, co zostao przedstawione w tabeli 25. Najczciej wynika to z rnych
przyzwyczaje uytkownikw broni w poszczeglnych pastwach odnonie do
amunicji. Przykadowo w Europie czsto stosowane s pociski o duej prdkoci
z twardym rdzeniem, podczas gdy w USA pociski cikie z mikkim rdzeniem.
Tabela 25. Porwnanie klas kuloodpornoci kamizelek wedug norm: niemieckich, amerykaskich,
brytyjskich i polskich
Klasa kuloodpornoci kamizelki

Rodzaj pocisku, Masa Prdko Masa wkadu
przed ktrym pocisku pocisku 1
balistycznego RFN USA Wielka
Polska
kamizelka chroni [10-3 kg] [m/s] 2
[kg/m ] Brytania
1994 2001 1999
1995
.22 LR LRN 2,60 320+15 I
.38 ACP FMJ RN 6,20 312+15 I
9 x18 mm Makarow 6,00 300+15 1
.40 S&W FMJ 11,70 312+15 IIA
.357 Magnum SP FN 10,20 38510 HG1
9 mm FMJ RN 8,00 332+15 IIA
9 mm FMJ 8,00 36010 HG1
9 mm FMJ LC 8,00 3655 4,5 L
.357 Magnum JSP 10,20 427+15 II
.357 Magnum SP FN 10,20 45010 HG2
9 mm FMJ RN 8,00 358+15 II 2
7,62x25mm Tokariew 5,50 420+15 3
9 mm FMJ 8,00 41010 7,5 I
9 mm FMJ 8,00 42510 HG2
.44 Magnum SJHP 15,55 427+15 IIIA
.44 Magnum SP FN 15,60 44010 HG2
9 mm FMJ RN 8,00 427+15 IIIA

.357 Magnum FN 7,10 58010 30,0 II
.223 Remmington 4,00 92010 45,0 III
7,62 x39 mm 7,95 73010 4
7,62x39 mm API 7,70 725+20 5
.308 Winchester 9,55 83010 45,0 III
7,62 NATO Ball 9,30 83010 RF1
7,62x51 mm FMJ M80 9,60 838+15 III
.308 Winchester 9,75 83010 55, 0 IV
.30-06 M2 AP 10.80 869+15 IV
1Masa powierzchniowa wkadu balistycznego okrela jego mas przypadajc na jednostk powierzchni
ochronnej kamizelki. Wyznaczany jest jako masa wkadu balistycznego o powierzchni ochronnej 0,01 m2.
Parametr ten pozwala porwnywa kamizelki o rnej powierzchni ochronnej wykonane z tych samych
materiaw. Masa kamizelki jest jednym z parametrw branym pod uwag przy ich zakupie. Dlatego
niektrzy producenci zmniejszaj powierzchni ochranian, aby kamizelka bya lejsza. Przy zachowaniu
tej samej klasy kuloodpornoci prowadzi to jednak do obnienia stopnia ochrony.
Tabela 26. Wasnoci mechaniczne wybranych wkien
Rodzaj E1 E2 G12 1 2 Cena

wkna [103 kg/m3] [GPa] [GPa] [GPa] [10-6K-1] [10-6 K-1] [GPa] [%] [PLN/kg]
DYNEEMA SK65 0,97 95 -12,0 3,00 3,5 42,0
Spectra 900 0,97 73 2,60 42,0
Spectra 1000 0,97 113 3,25 2,9 42,0
Spectra 2000 0,97 124 3,50 42,0
Kevlar 29 1,44 83 4,2 2,9 -4,0 54,0 3,60 4,0 16,0
Kevlar 49 1,44 131 4,2 2,9 -4,0 54,0 3,60 2,8 16,0
Kevlar 149 1,44 186 3,40 2,0 16,0
PBO Zylon AS 1,54 180 -6,0 5,80 3,5 53,0
PBO Zylon HM 1,56 270 -6,0 5,80 2,5 53,0
Grafitowe AS 1,75 224 14,0 14,0 -1,0 10,0 2,10 1,6 25,0
Grafitowe HMS 1,94 385 6,3 7,7 -1,0 10,0 1,75 28,0
Szklane 2,45 71 71,0 30,0 5,0 5,0 3,50 4,9 2,5
Wglik krzemu
3,20 406 406,0 169,0 5,2 5,2 3,40 263,0
SiC
E1 modu Younga w kierunku osi wkna
E2 modu Younga w kierunku prostopadym do osi wkna
G12 modu Kirchoffa
wytrzymao na rozciganie w kierunku osi wkna
gsto
wyduenie przy zerwaniu
1 wspczynnik rozszerzalnoci cieplnej w kierunku osi wkna
2 wspczynnik rozszerzalnoci cieplnej w kierunku prostopadym do osi
Stopie ochrony balistycznej kamizelek kuloodpornych gwnie zaley od
wasnoci mechanicznych zastosowanych wkien. Najczciej stosowane s
wkna polimerowe, przedstawione w tabeli 26, nalece do grupy polimerw

ciekokrystalicznych, ktre mog generowa fazy ciekokrystaliczne (w stanie
ciekym wystpuj domeny o uporzdkowanej budowie, co jest przyczyn ani-
zotropowych waciwoci). Wikszo polimerw ciekokrystalicznych zawie-
ra w swojej strukturze ugrupowania (znane z niskoczsteczkowych ciekych
krysztaw) o ksztacie zblionym do prta lub dysku. Ugrupowania te mog by
wbudowane w gwne acuchy polimerw lub mog by przyczone jako ugru-
powania boczne. Istniej te polimery nieposiadajce typowych ugrupowa zna-
nych z ciekokrystalicznych zwizkw organicznych, a mimo to generujce fazy
ciekokrystaliczne. Najwaniejsz zalet polimerw ciekokrystalicznych, w po-
rwnaniu do ciekych krysztaw opartych na zwizkach niskoczsteczkowych,
s ich podwyszone wasnoci mechaniczne.
Do najbardziej znanych klas polimerw ciekokrystalicznych mona za-
liczy gwnoacuchowe poliestry i poliamidy. Poliamidy to polimery, ktre
posiadaj wizania amidowe CONH w swoich gwnych acuchach. Polia-
midy maj du zdolno do krystalizacji, ktr dodatkowo wzmacnia tworzenie
si wiza wodorowych midzy atomem tlenu i azotu z dwch rnych grup
amidowych. Dziki temu poliamidy s bardziej twarde i trudniej topliwe ni po-
liestry, nie mwic ju o polimerach winylowych. Z poliamidw produkuje si
przede wszystkim wkna nylonowe lub aramidowe. Armidy, a waciwie polia-
midy aromatyczne odrnia od innych poliamidw, np. nylonu, wystpowanie
w ich acuchach gwnych ugrupowa aromatycznych. Niektre aramidy za-
wieraj midzy wizaniami amidowymi tylko grupy aromatyczne, inne za za-
wieraj te ugrupowania alifatyczne. Czym wicej w jego strukturze ugrupowa
aromatycznych, tym wiksza odporno mechaniczna i termiczna, ale spada te
rozpuszczalno, co powoduje wzrost trudnoci przy przetwarzaniu. Dua wy-
trzymao na rozciganie wkien aramidowych spowodowana jest tym, e:
1) nastpujce po sobie ugrupowania aromatyczne i wizania amidowe tworz
struktur o duej sztywnoci, ze wzgldu na delokalizacj elektronw z orbi-
tali ukadw aromatycznych na wizania amidowe,
2) sztywne acuchy polimeru atwiej krystalizuj i atwiej porzdkuj si
wtrakcie przdzenia, dziki czemu otrzymane wkna posiadaj bardzo upo-
rzdkowan, kierunkow mikrostruktur [61].
Z wkien aramidowych wytwarzane s, np.: kamizelki kuloodporne i he-
my, ubrania ochronne dla straakw, lotnikw, kierowcw rajdowych i astronau-
tw, maszty jachtw oraz sprzt sportowy. Polimery te stosuje si te w postaci
cienkich folii, ktre wprasowuje si midzy inne materiay, tworzc laminaty
oduej wytrzymaoci mechanicznej. Do najbardziej znanych typw wkien
aramidowych zalicza si:
poli-1,4-fenyloamid (poliparafenylenotereftalamid) tzw. KEVLAR firmy
DuPont,
poli-1,3-fenyloamid,
kopolimer poli-1,3-fenyloamid co 1,4-fenyloamid tzw. TWARON firmy
Teijin.
Wkno z KEVLARU skada si z dugich acuchw polimerw rwno-
legych do siebie. Wytrzymao wkien z KEVLARU wynika z silnych mi-
dzyczsteczkowych wiza wodorowych oraz oddziaywa pomidzy grupami
aromatycznymi w ssiednich wknach. Taki rodzaj oddziaywa jest znacznie
mocniejszy ni siy van der Waalsa wystpujce w innych polimerach, np. we
wknach typu DYNEEMA. Molekuy KEVLARU maj grupy polarne zdolne
do przyczania wodoru. Czsteczki wody, ktre dyfunduj do wntrza wkna
mog zaj miejsca pocze pomidzy molekuami, co osabia materia, podczas
gdy dostpne grupy na powierzchni prowadz do dobrej zwilalnoci. Gwn
saboci KEVLARU jest to, e ulega rozkadowi w rodowisku alkalicznym,
atake gdy dziaaj na niego chlorki, rwnie to, e ulega degradacji pod wpy-
wem promieniowania ultrafioletowego. Zalet wkien aramidowych jest bardzo
dobra relacja wytrzymaoci wkien do ich masy oraz duy modu Younga, do-
bre wasnoci dielektryczne i antymagnetyczne, wysoka okoo 823 K tempera-
tura topnienia.
W rodkach ochrony indywidualnej stosowane jest te wkno syntetyczne,
tzw. DYNEEMA, nalece do grupy polietylenw o bardzo cikich czstecz-
kach. Wkno to w skali przemysowej jest produkowane od 1990 roku przez
koncern DSM z Holandii. W Japonii wkno to produkuje firma Toyoto, a w USA
firma Honeywell (wczeniej Allied Signal). Niezalenie od Holendrw firma ta
produkuje te wasne, identyczne chemicznie wkno pod nazw SPECTRA.
Wytrzymao wkien DYNEEMA wynika z bardzo dugich pojedynczych cz-
steczek (znacznie duszych ni w KEVLARZE). We wknach tych czsteczki
mog uzyska stopie rwnolegoci wikszy ni 95% i stopie krystalicznoci do
85%. Punkt topnienia wkien DYNEEMA wynosi od 417 K do 425 K i nie jest
zalecane uywanie ich przez duszy czas w temperaturze przekraczajcej353K.
Wkna te staj si sztywne w temperaturze poniej 123 K. Wkna te s tak
liskie, e utrudnia to ich stosowanie, nadto odksztacaj si plastycznie przy
kadym napreniu pezaj. S one odporne na wod, wikszo substancji
chemicznych, promieniowanie ultrafioletowe i mikroorganizmy.
W roku 1998 zaczto stosowa w kamizelkach kuloodpornych bardzo wy-
trzymae wkno poliuretanowe o nazwie PBO ZYLON, o temperaturze top-
nienia 923 K. Okrelenie PBO jest skrtem od angielskiej nazwy okrelajcej
chemiczn budow wkna poly (p-phenylene-2,6-benzobisoxazole) z grupy
ciekokrystalicznych polimerw. Wkno to pocztkowo zdobyo du popular-
no, jednak po paru tragicznych przypadkach mierci oficerw, NIJ (ang. Na-
tional Institute of Justice) w USA opublikowa raport wskazujcy, e kamizelki
z Zylonu wraz z upywem czasu trac w duym stopniu (do 30%) waciwoci
ochronne. Spowodowao to, e gwni wytwrcy tych kamizelek Second Chan-

ce Body Armor Inc. i Armor Holdings Inc. w 2005 roku zaprzestali ich produkcji.
Naley zaznaczy, e wasnoci mechaniczne wszystkich wymienionych wkien
ulegaj zmniejszeniu wraz z upywem czasu (najczciej pod wpywem wysokiej
temperatury, wysokiej wilgotnoci, promieniowania ultrafioletowego, wiata
widzialnego). Dlatego producenci kamizelek musz to uwzgldnia i przewidy-
wa zawsze pewien zapas bezpieczestwa tak, aby deklarowany stopie ochrony
by zachowany do koca okresu gwarancji (najczciej 5 lat).
Tabela 27. Waciwoci wybranych ywic
E G Cena
ywica
[103 kg/m3] [GPa] [GPa] [10-6 K-1] [MPa] [PLN/kg]
Epoksydowa 1,54 3,5 1,25 57,5 60 28
Poliestrowa 1,38 2,5 1,20 35 7
Poliwynylowa 1,50 3,0 60 11
Polisulfon 1,25 2,7 56,0 106 49
Polisulfon fenylonu 1,25 4,8 56,0 135 49
Polieteroimid 1,27 3,3 62,0 145 60
Poliamidoimid 1,40 4,8 63,0 197 56
Polieteroeteroketon 1,30 3,6 1,40 45,0 70 63
E modu Younga
G modu Kirchoffa
wytrzymao na rozciganie
wspczynnik rozszerzalnoci cieplnej
gsto
Wkna aramidowe i polietylenowe w kamizelkach kuloodpornych s stoso-
wane jako tkane (wzory paskie i przestrzenne) i nietkane materiay lub jednokie-
runkowe maty, najczciej w postaci wielowarstwowych, zszywanych pakietw.
Wszystkie wkna wystpuj te w postaci jednokierunkowych preimpregnatw
(jedna warstwa rwnolegle uoonych wkien, poczonych ywic tabe-
la 27), z ktrych wykonywane s metod prasowania w wysokiej temperaturze
wielowarstwowe kompozyty najczciej o strukturze (00, 900)n. W przypadku
struktury (00, 900)2 pokrytej od dou i od gry warstw folii zabezpieczajcej
przed tarciem i zuyciem, otrzymujemy cienki, elastyczny tzw. kompozyt Shield;
najbardziej znane to Spectra Shield, Gold Flex, Zylon-Shield. Grubsze, zbu-
dowane z wikszej iloci warstw kompozyty Shield s o wiele bardziej sztywne.
Zwarta i uporzdkowana struktura kompozytw powoduje, e absorbuj one
energi uderzajcego pocisku lepiej ni porwnywalne pakiety tkane, w ktrych
wkna zmieniaj kierunek uoenia. Wkady balistyczne tkane o przestrzennej
strukturze maj podwyszon odporno na wielokrotne uderzenia pociskw.
W kamizelkach stosowane s rwnie polietylenowe folie wysokowytrzymae,
ktre dobrze i rwnomiernie absorbuj energi pocisku. W porwnaniu z tka-
nymi materiaami balistycznymi, kompozyty wielowarstwowe oferuj najwy-

sz ochron balistyczn w testach porwnawczych V50; wysz ochron przed
wielokrotnymi trafieniami oraz znacznie zmniejszaj deformacj kamizelki
spowodowan uderzeniem pocisku, redukujc szok postrzaowy. Najwaniejsze
czynniki majce wpyw na skuteczno ochrony balistycznej to: rodzaj materiau
wkna (gwnie modu Younga, wytrzymao na rozciganie, odksztacenie
przy rozerwaniu) i jego grubo, typ splotu (paski lub przestrzenny) tkaniny lub
uoenie wkien w macie, ilo warstw materiau oraz sposb ich zszycia. Wa-
ciwoci mechaniczne wszystkich wkien ulegaj zmniejszeniu w miar upywu
czasu, pod wpywem rnych czynnikw, np.: temperatury, wilgotnoci, promie-
niowania elektromagnetycznego, rodkw chemicznych.
Gwnym zadaniem kamizelki kuloodpornej jest zatrzymanie pocisku.
Wtrakcie tego procesu ksztat czci wierzchokowej pocisku ulega zmianie
przyjmuje najczciej posta kapelusza grzyba. Jeeli kamizelka nie zdoa za-
trzyma tak zdeformowanego pocisku, to wniknie on do organizmu. Powstajca
rana postrzaowa bdzie miaa ksztat zbliony do rany pokazanej na rysunku 28,
lecz gboko penetracji bdzie znacznie mniejsza. Zadanie kamizelki kulood-
pornej nie sprowadza si jedynie do uniemoliwienia pociskowi penetracji w y-
wym organizmie. Pocisk penetrujcy kamizelk powoduje w pewnym obszarze
wok miejsca uderzenia, odksztacenia i przemieszczenia jej wzdu trajektorii
ruchu. Odksztacona cz kamizelki przyjmuje ksztat zbliony do wierzchoka
wulkanu, co powoduje rozoenie w miar rwnomiernie energii uderzenia na
wikszej powierzchni. Dopuszczalna gboko wgniecenia podoa (powstaj-
cego krateru) podawana jest zawsze w normach dotyczcych badania kulood-
pornoci i jest zrnicowana w zalenoci od pastwa, np. w Polsce 4010-3 m,
w USA 4410-3 m. W ten sposb pocisk oddziaywuje (za porednictwem kami-
zelki) dynamicznie na ywy organizm uytkownika, co powoduje rozchodzenie
si fal napre i odksztace [42]. Oddziaywanie tych fal na ywy organizm
omwiono w rozdziale 3. Brakuje danych literaturowych potwierdzajcych, eby
fale tak generowane spowodoway cakowite obezwadnienie uytkownika. Fale
te sprawiaj jednak zawsze odczucie blu i rne komplikacje fizjologiczne wor-
ganizmie, co powoduje jego krtkotrwae obezwadnienie, tzw. szok postrzao-
wy. Wikszo kamizelek kuloodpornych moe zabezpieczy ich uytkownikw
przed penetracj pociskw wystrzelonych ze strzelb gadkolufowych. Na tej pod-
stawie powszechnie uwaa si, e kamizelki te chroni przed amunicj do bro-
ni gadkolufowej. Takie mylenie jest troch bdne. Typowy pocisk naboju do
broni gadkolufowej ma tak du energi kinetyczn wylotow, e pomimo za-
trzymania go przez wkad balistyczny, moe spowodowa bardzo silne stuczenie
zpowanymi nastpstwami fizjologicznymi dla ywego organizmu.
Z tego wzgldu konstruktorzy kamizelek d do zmniejszenia omawianego
przemieszczenia, stosujc w tym celu rne sztywne pyty, tzw. amortyzatory
uderzenia. Naley pamita, e amortyzatory te nie s w stanie zatrzyma poci-

sku i musz by uywane zawsze razem z wkadem balistycznym. Tkanina kulo-
odporna pod wzgldem budowy geometrycznej jest podobna do sieci wykonanej
z bardzo mocnych nici. Mankamentem wkadw balistycznych tkanych jest to,
e miejsca skrzyowania wkien tkaniny po uderzeniu pocisku dziaaj jako
punkty koncentracji naprenia i dlatego w tych miejscach wkna rozrywaj
si najatwiej. Przecitna kamizelka kuloodporna skada si z okoo 20 warstw
siateczek (klasa IIA okoo 16 warstw z Kevlaru, klasa IIIA okoo 30 warstw
z Kevlaru) umieszczonych pomidzy dwiema warstwami plastiku. Ilo warstw
tkaniny lub preimpregnatw we wkadzie balistycznym jest bardzo wanym pa-
rametrem decydujcym o jego masie powierzchniowej i klasie kuloodpornoci
kamizelki. Nie jest to jednak decydujce kryterium. Dopiero wtedy, gdy znamy
rodzaj zastosowanego wkna i wasnoci mechaniczne, jego zalety i wady, to
moemy oceni zdolnoci ochronne kamizelki.
Pocisk pistoletowy (o niezbyt ostrej czci gowicowej, z mikkiego materia-
u) uderzajc w ywy organizm w wikszym stopniu miady i rozrywa tkank,
ni j tnie, czy rozsuwa. Postawienie na drodze pocisku materiau sprystego
obardzo wysokiej wytrzymaoci na rozerwanie stwarza szans zatrzymania po-
cisku i niedopuszczenia do dalszej penetracji w tkanki organizmu. Materia ten
powinien dodatkowo odksztaci pocisk, powikszajc jego rednic, zmniejszy
i rozoy jego energi na moliwie duej powierzchni [82]. Uderzajc w tekstyl-
ny wkad balistyczny, pocisk rozrywa pierwsze jego warstwy, ale traci przy tym
znaczn cz swojej energii kinetycznej zuytej wanie na rozerwanie bardzo
wytrzymaych wkien. Pozostaa cz energii kinetycznej pocisku powoduje,
e caa sie napra si i odksztaca na znacznie wikszym obszarze ni obszar
trafienia, a jego prdko zmniejsza si do zera [26]. Pocisk pistoletowy ulega
silnemu spaszczeniu w trakcie tego procesu (zwaszcza jego cz gowicowa).
Zjawisko to nazywane jest grzybkowaniem pocisku (rysunek 72).
Rys. 72. Pocisk, ktry uleg tzw. grzybkowaniu podczas penetracji kamizelki, dziki uprzejmoci TEIJIN
twaron
W miar przebijania kolejnych warstw, co raz mniejsza energia pocisku roz-

kada si, na co raz wikszej powierzchni, a w kocu staje si niewystarczajc
do rozerwania wkien w kolejnych warstwach. Nawet nie mogc rozerwa ko-
lejnych warstw wkadu balistycznego, pocisk dalej przemieszcza si. Jego energia
jest jeszcze wystarczajco dua, aby zada cikie (zmiadenie mini, zamanie
koci), a przy szczeglnie pechowych okolicznociach nawet miertelne (pkni-
cie organw wewntrznych, zamanie krgosupa) obraenia. Wobec tego istotn
rol kamizelki kuloodpornej jest rwnie pochonicie znacznej czci energii
uderzenia pocisku i rozoenie jej na moliwie duej powierzchni, zmniejszajc
w ten sposb ugicie kamizelki. Takie rozwizania sprawdzaj si, gdy trzeba
zatrzyma pocisk wystrzelony z pistoletu lub rewolweru o stosunkowo duym
kalibrze, a maej energii. W przypadku ochrony przed pociskami nabojw PDW,
porednich lub karabinowych, naley zastosowa kamizelki o nieco innej bu-
dowie, tzw. hybrydowe. Energia tych pociskw moe by znacznie wiksza od
energii pociskw pistoletowych, natomiast kaliber czsto jest mniejszy od ka-
libru pociskw pistoletowych, a cz gowicowa jest uksztatowana w postaci
ostrouku. Rdze pociskw jest wykonywany ze stali otoczonej oowian koszul-
k i mosinym lub stalowym paszczem. Zatrzyma taki pocisk jest znacznie
trudniej igdyby prbowano zrobi to jedynie za pomoc tekstylnego wkadu ba-
listycznego, to tak uksztatowana kamizelka okazaaby si grub, niewygodn
oraz niezbyt skuteczn. Aby skutecznie zmniejszy energi kinetyczn pocisku
irozoy j na jak najwikszej powierzchni, trzeba postawi na jego drodze twar-
d pyt owymiarach okoo 25430010-3 m, z np. wysokowytrzymaej stali lub
stopu tytanu o gruboci od 310-3 m do 710-3 m, ceramiki o gruboci od 1310-3m
do 1710-3m, polietylenu o gruboci okoo 2510-3 m. Pocisk moe przebi tak
pyt, ale straci przy tym znaczn cz swojej energii i odksztaci si. Wiksz
odporno na przebicie posiadaj struktury warstwowe zbudowane np. z pyt
ceramicznych i polimerowych.
Uderzajc w bardzo tward, lecz kruch pyt z ceramiki, pocisk niszczy j, ale
przy tym do mocno si odksztaca w swojej czci gowicowej. Ceramika (Al2O3,
SiC, B4C, Ti3SiC2) rozprasza energi pociskw, ale szybko te spada jej wytrzyma-
o, a po wielokrotnych trafieniach kruszy si i pka. Gdy pocisk uderza w pyt
ceramiczn ze redni prdkoci, wyrni mona cztery fazy: zetknicie pocisku
z ceramik i hydrodynamiczne pynicie pocisku i ceramiki, pkanie i fragmen-
tacja pocisku i ceramiki, a nastpnie dalsze pynicie materiau pocisku i kawa-
kw popkanej ceramiki z bardzo du prdkoci, pkanie ipynicie pocisku
oraz tworzenia si spka w tylnej czci ceramiki na skutek dziaania napre
rozcigajcych, erozja pocisku i rozlege pkanie ceramiki [56]. Z kolei warstwy
tworzywa nie pozwalaj pycie si rozpa i jednoczenie hamuj tak sam pocisk,
jak i odamki ceramiki, ktre zamieniaj si w pociski wtrne i mog okaza si
niebezpieczne dla uytkownika osony, o ile nie zostan zatrzymane. Dodatkow
zalet pyt kompozytowych w porwnaniu ze stalowymi jest znacznie mniejsza

masa przy porwnywalnych waciwociach odpornoci balistycznych (ochron-
nych). Po przebiciu twardej pyty pancernej (metalowej lub ceramicznej) pocisk ma
ju znacznie mniejsz energi kinetyczn i zdeformowan cz wierzchokow, co
pozwala na zatrzymanie go w mikkim wkadzie balistycznym, znajdujcym si
za pyt. Naturalnie kamizelka kuloodporna wzmocniona twardymi pytami pan-
cernymi jest cisza, sztywniejsza, aprzez to mniej wygodna do noszenia. Mimo
to taka kamizelka i tak zabezpiecza jedynie tuw. Skuteczno ochrony kamizelek
mikkich zdodatkowymi wkadami (metalowe wkadki z tytanu) zostaa potwier-
dzona przez onierzy amerykaskich podczas konfliktu w Somalii. Nie zanoto-
wano wwczas ani jednego przypadku przebicia przez pociski pancernych pyt
chronicych klatk piersiow iplecy. miertelne okazyway si natomiast czste
postrzay w gow, twarz, szyj oraz podbrzusze. System indywidualnej ochrony
przed pociskami i odamkami dla onierzy wojsk ldowych PASGT, wprowa-
dzony w wojskach ldowych USA w1980 roku, zastpowany jest od roku 1999
przez zestaw Interceptor Body Armor System. Skada si z taktycznej kuloodpornej
kamizelki w klasie IIIA wykonanej z wkien aramidowych (Kevlar) lub poliety-
lenowych (Dyneema) iwyposaonej w dodatkowo doczane elementy chronice
szyj oraz brzuch (w przyszoci rwnie ramiona i uda). W kamizelce przewidzia-
ne s z przodu i z tyu kieszenie przeznaczone na doczenie dodatkowych pyt
ochronnych, z ktrych kada moe zatrzyma trzykrotne uderzenie pociskw ka-
libru 7,62 mm przy prdkoci uderzenia 838 m/s. Pyty te w postaci kompozytw
warstwowych wykonane s zceramiki (wglik boru) i kompozytu ywicy wzmac-
nianej wknami polietylenowymi Spectra/Dyneema, kosztuj okoo 1000 PLN.
Masa kompletnej kamizelki Interceptor Body Armor System (rysunek 73) wynosi
7,4 kg, przy czym masa samej kamizelki 3,8 kg, a masa kadej z pyt 1,8 kg.
Kamizelki te wystpuj w 8, apyty w 5 rnych rozmiarach.
a) b)
Rys.73. Kamizelki kuloodporne uywane w armii USA: a) Interceptor Body Armor, b) SPEAR Body Armor [88a]
Rys. 74. Kamizelki kuloodporne: a) konstrukcja opracowana przez WITU [94], b) zdjcie kamizelki typu OLV
dla onierzy wojsk ldowych, produkowanej przez firm LUBAWA S.A. [80]
W Wojskowym Instytucie Techniki i Uzbrojenia w Zielonce koo Warsza-

wy zaprojektowano nastpujc kamizelk kuloodporn rysunek 74a. Ska-
da si ona z czci przedniej, tylnej oraz osony podbrzusza, poczonych ze
sob za pomoc tam samoszczepnych oraz tam zabezpieczajcych, zawiera-
jca wkadej czci wkad balistyczny oraz kiesze na dodatkowy wkad. Ka-
mizelka charakteryzuje si tym, e w czci przedniej (1) na grnym obrzeu
kieszeni (4), ma tamy zabezpieczajce (6), zaopatrzone na kocu w tam sa-
moszczepn (7). Kiesze (4) posiada na dole na linii (A-A) otwr do umieszcza-
nia dodatkowego wkadu balistycznego. Ponadto na linii (A-A) zamocowane
s dwie ramki podwjne (5a), przy czym na naramiennikach czci tylnej (2)
umieszczone s dwie ramki podwjne (5). Osona podbrzusza (3) w linii gr-
nej zaopatrzona jest w dwie tamy zabezpieczajce, a na kocach ma tam
samoszczepn. Rwnoczenie ksztat iwielko osony podbrzusza (3) pozwa-
la na umieszczenie jej w kieszeni (4), przy czym ksztat tej osony odpowiada
wyciciu czci tylnej (2) w okolicach szyi (12), natomiast wszystkie wkady ba-
listyczne posiadaj jeden szew czcy je ztkaninami osonowymi. Kamizelka
typu OLV (rysunek74b) przeznaczona jest dla onierzy wojsk ldowych. Ska-
da si z poszycia zewntrznego (wodoodporna tkanina poliestrowa z nadru-
kiem maskujcym), wkadw balistycznych oraz pyty stalowej. Chroni przed
pociskami919 mm FMJ o prdkoci uderzenia 358+15 m/s, awobrbie pyty
przed pociskami7,6239mm zwykymi, oprdkoci uderzenia 710+20m/s.
Wtabeli28 przedstawiono wybrane parametry kamizelek kuloodpornych pro-
dukowanych przez firm RESAL-HELMET [87].
Tabela 28. Parametry kamizelek kuloodpornych firmy RESAL-HELMET [87]
Powierzchnia chroniona Masa kamizelki

Oznaczenie
Klasa odpornoci dlarozmiaru XL dlarozmiaru XL
kamizelki
[m2] [kg]
RSL 102 1 0,61 3,8
RSL 201 2 0,52 3,5
RSL 202/203 2 0,30 1,5
RSL 103 3 0,43 3,5
Wszystkie kamizeli kuloodporne posiadaj certyfikat oraz symbol jakoci

klas kuloodpornoci. Zazwyczaj tekstylne stroje kuloodporne (zabezpieczaj-
ce przed pociskami z broni krtkiej) s przyporzdkowywane do jednej z trzech
pierwszych klas, podczas gdy ochraniajce przed ogniem strzelb i karabinw
do ktrej z nastpnych klas. Im wysza klasa kuloodpornoci (tabela 23), tym
lepsza ochrona przed pociskami i mniejszy szok postrzaowy (tzn. tym sabiej
uytkownik odczuwa uderzenie pocisku). Jednak kamizelki te s cisze i tym
bardziej niewygodne w uytkowaniu. Poza tym w przypadku tekstylnych kulo-
odpornych wkadw balistycznych, kada kolejna wysza klasa odpowiada wik-
szej iloci warstw tkaniny. Kamizelka kuloodporna powinna by dosy twarda,
lecz niepozbawiona cakowicie elastycznoci. Nalen sztywno mona uzyska
poprzez odpowiedni sposb tkania wkien, pokrycie siatki wkien ywicami
o umiarkowanych wasnociach usztywniajcych. Wkady balistyczne tkane
wa wicej ni porwnywalne wkady kompozytowe. Wynika to z faktu, e dla
osignicia tego samego stopnia ochrony potrzeba na jednostk powierzchni we
wkadzie tkanym wicej wkien np. aramidowych (5,8-6,5 kg/m2) ni w zwar-
tym wkadzie kompozytowym (5,6-6,0 kg/m2). Waciwoci ochronne wkadu
balistycznego s znacznie mniejsze, gdy pocisk uderza blisko jego krawdzi. Gra-
niczna odlego punktu trafienia od krawdzi po przekroczeniu, ktrej wkad
ma pene wasnoci ochronne wynosi: dla wkadw tekstylnych 0,030 m, a dla
wkadw kompozytowych 0,015 m (tabela 29). Podczas przeprowadzania bada
laboratoryjnych kamizelek uwzgldniane s tylko te trafienia, ktre znajduj si
w odlegoci co najmniej 0,07 m od krawdzi wkadu balistycznego. Niektrzy
producenci kamizelek stosuj specjalnie skonstruowane wkady balistyczne
mieszane, tzn. tekstylne, kompozytowe, oraz folie polietylenowe, np.: kompo-
zyt GoldFlex/wkno aramidowe/folia polietylenowa 5,01 kg/m2, kompozyt
Z-Shield/folia polietylenowa 3,84 kg/m2 [67]. Oceniajc ich waciwoci, nale-
y pamita, e na waciwoci wkadw mieszanych wpywaj nie tylko zalety
poszczeglnych skadnikw, ale i ich wady. Wanym parametrem branym pod
uwag przy wybieraniu rodzaju wkadu balistycznego jest jego cena. Wkady
zwkien aramidowych s obecnie o wiele tasze ni wkady z wkien PBO.
Tabela 29. Porwnanie waciwoci wkadw balistycznych tkanych i kompozytowych [9]
Kryterium porwnania Wkady tekstylne Wkady kompozytowe

im duszy czas uytkowania, tym
elastyczno zaley od sposobu tkania
wiksze odczucie elastycznoci;
wkien; wikszy komfort uytkowania
Elastyczno kamizelki zpierwszego subiektywnego odczucia
daj tkaniny, niestebnowane,
wynika, e wkady tekstylne s
orzadszym splocie wkien
bardziej elastyczne
penetracja ostrza broni powoduje gciejsze uoenie powoduje, e
Ochrona przed pchniciem
rozsuwanie na boki czci wkien, bez wicej wkien musi by rozcitych, co
bia broni
przecicia, co nie zmniejsza jego energii ogranicza gboko penetracji ostrza
wiksza elastyczno i rzadszy sposb wiksza zdolno rozproszenia
Gboko wgniecenia
tkania powoduj wiksz gboko energii pocisku zmniejsza gboko
kamizelki
wgniecenia wgniecenia
dla zdolnoci zatrzymania pocisku dobra ochrona dziki duemu
Penetracja poprzeczna decydujca jest ilo warstw i sposb wspczynnikowi tarcia pomidzy
tkania wkien warstwami preimpregnatw
Penetracja blisko krawdzi pena zdolno ochronna w odlegoci pena zdolno ochronna w odlegoci
wkadu 0,030 m od krawdzi 0,015 m od krawdzi
W zalenoci od konstrukcji i powierzchni chronionej wyrniamy kami-
zelki:
wewntrzne o powierzchni chronionej okoo 0,35 m2 i gruboci do 1510-3 m,
ktre noszone s pod warstw odziey zewntrznej i nie mog by widocz-
ne dla przeciwnika, poniewa grozi to niebezpieczestwem oddania strzau
wgow,
kamizelki zewntrzne o powierzchni chronionej okoo 0,6 m2 oraz cikie
kamizelki taktyczne o powierzchni ponad 0,75 m2.
Kamizelki niszych klas odpornoci nie gwarantuj ochrony przed uderze-
niem broni bia, grota strzay lub innego podobnego ostro zakoczonego na-
rzdzia. Energia uderzenia (okoo 50 J), skoncentrowana na powierzchni ostrego
stalowego wierzchoka noa, moe spowodowa, e po pierwszym zagbieniu si
zaczyna on rozcina wkna (tabela 30). Energia strzay z uku lub kuszy wynosi
okoo 120 J i jest skoncentrowana na wierzchoku hartowanego stalowego grota,
ktry nie odksztaca si przy uderzeniu o kamizelk, jak to robi pocisk. Wobec
tego moe przebi (stara si jakby rozsun wkna tkaniny ochronnej) tekstylny
wkad balistyczny zatrzymujcy pociski o ponad dwukrotnie wyszej energii.
Tabela 30. Odporno kamizelek kuloodpornych na przebicie tzw. bia broni wedug normy NIJ 0115
Energia minimalna przebicia Energia maksymalna przebicia

Klasa odpornoci
[J] [J]
1 240,50 360,60
2 330,60 500,70
3 430,60 650,80
Energia przebicia 35 J wedug normy odpowiada energii, jak ma ostrze

wzorcowe obcione mas 2,6 kg i spadajce z wysokoci 1,35 m. Ostrze posiada-
jce tak energi jest w stanie przeci pyt stalow o gruboci 0,810-3 m. Aby
zabezpieczy uytkownika kamizelki przed przebiciem tak broni, naley wy-
posay j w dodatkowe wkady balistyczne. Mog to by metalowe pytki, pyty
kompozytowe, ksztatki z aluminium lub zwizkw korundu. Zwikszy si w ten
sposb ciar kamizelki, co spowoduje zmniejszenie ruchliwoci uytkownika.
Dlatego wielu producentw stosuje rozwizanie porednie, polegajce na stwo-
rzeniu konstrukcyjnych moliwoci czasowego doczenia takich wkadw, gdy
przewidywane jest niebezpieczestwo uycia biaej broni. Zarwno doczanie,
jak i zdejmowanie takich dodatkowych wkadw powinno odbywa si w bardzo
krtkim czasie.
Oddziaywanie promieniowania ultrafioletowego na waciwoci wkien
polietylenowych jest raczej nieznaczne, natomiast na waciwoci mechaniczne
wkien aramidowych i poliuretanowych (PBO) wywiera duy wpyw. Pewnym
sposobem ochrony jest umieszczenie wkien w szczelnych pokrowcach, kt-
re zabezpieczaj je przed wiatem sonecznym. Wpyw wilgoci na waciwoci
ochronne kamizelek mona analizowa z rnych punktw widzenia. Podstawo-
wym problemem pozostaje jednak zawsze odpowied na pytanie: w jaki sposb
wilgo podczas codziennego uytkowania, wpywa na waciwoci ochronne ka-
mizelki? Woda, ktra dostanie si do wntrza wkadu balistycznego, niezalenie
od oddziaywania fizyko-chemicznego na wkna zmniejsza wspczynnik tar-
cia pomidzy wknami, a tym samym zdolno absorbowania energii pocisku,
natomiast zwiksza gboko jego penetracji. W praktyce oznacza to, e nie-
zalenie od rodzaju zastosowanego wkna kamizelka, ktra ulega zamoczeniu
przed ponownym uyciem, musi zosta dokadnie wysuszona. Wkna poliety-
lenowe s niewraliwe na dziaanie wody. Wkna aramidowe i poliuretanowe
PBO absorbuj czsteczki wody, co zmniejsza ich waciwoci wytrzymaociowe
i wspczynnik tarcia, a w nastpstwie tego zmniejsza si ich zdolno zatrzy-
mywania pociskw. Znane i stosowane s wprawdzie powoki zabezpieczajce
wkna przed wilgoci, jednak uytkownik kamizelki nie jest w stanie samo-
dzielnie oceni ich jakoci i musi zda si na gwarancj producenta. W przy-
padku uszkodzenia powok tekstylnych zabezpieczajcych wkady balistyczne
uytkownik z reguy traci gwarancj producenta. Wpyw wilgoci jest bardzo
niebezpieczny w przypadku kompozytw wielowarstwowych, gdy woda wni-
ka pomidzy poszczeglne warstwy (dziki efektowi kapilarnemu) i obnia jego
waciwoci wytrzymaociowe. W zalenoci od zastosowanego hydrofobowego
zabezpieczenia wkien proces ten przebiega z rn intensywnoci. Naley za-
znaczy, e kompozyty warstwowe aramidowe s o wiele bardziej wraliwe na
dziaanie wilgoci ni wkna aramidowe tkane. Okrelanie odpornoci na dzia-
anie wody rni si zalenie od pastwa. W USA wkad balistyczny jest polewa-
ny wod, natomiast w Niemczech wkad taki jest cakowicie zanurzany w wodzie

i dopiero wtedy poddaje si go badaniom balistycznym. Utrzymanie kamizelki
wnaleytej czystoci rwnie nie jest atwe. Pranie chemiczne jest szkodliwe dla
wkadw balistycznych, a czste pranie w wodzie nie jest zalecane. Kamizelki
powinny by prane rcznie z zachowaniem duej ostronoci i nie powinny by
suszone poza domem. Czsto analizowany jest rwnie problem palnoci wka-
dw balistycznych. Wprawdzie wkna aramidowe s waciwie niepalne, lecz
zpowodu ochrony przed wilgoci wkady balistyczne s szczelnie zapakowane
wfolie zPCW. Podczas oddziaywania wysokiej temperatury na PCW wydzie-
laj si rne trujce gazy, ktre mog spowodowa mier czowieka. Dlatego
palno wkien nie jest adnym kryterium wyboru kamizelki. Aby zabezpie-
czy si przed ogniem, naley stosowa dodatkowe ognioodporne ubiory. Stopie
ochrony, jak i komfort uytkowania kamizelki zaley te od jej dopasowania do
ciaa uytkownika, zwaszcza w przypadku kobiet. Pierwsze kamizelki wykony-
wane byy w standardowych czterech wielkociach (S, M, L, XL). Uytkownicy
okrelili jako wygodne jedynie 5% tych kamizelek, dlatego producenci dodatko-
wo zrnicowali dugo na 5 podgrup. Nastpnym elementem byo zrnico-
wanie wyci na ramiona i szyj. Naley pamita, e kamizelka za krtka nie
gwarantuje naleytej ochrony, a kamizelka za duga bdzie niewygodna i pod-
czas uywania moe si zdeformowa i straci gwarancj producenta.
Kamizelki kuloodporne w miejscach, gdzie znajduj si wkady balistyczne,
praktycznie nie przepuszczaj powietrza. Z tego wzgldu powstaje problem poce-
nia si uytkownika pod kamizelk, ktry istotnie powiksza si przy wzmoonej
aktywnoci fizycznej i podwyszonej temperaturze otoczenia. Due iloci agresyw-
nego potu (w normalnych warunkach okoo 110-3 m3) oddziaywaj negatywnie
zarwno na skr czowieka, jak i kamizelk. Zmniejszenie tego problemu mona
uzyska poprzez stosowanie wewntrznej odziey wykonanej ze specjalnych mate-
riaw poliestrowych lub polipropylenowych (stosowane s nieraz w sportach wy-
czynowych), uatwiajcych odprowadzenie potu na zewntrz kamizelki. Wszystkie
te zabiegi maj na celu zachcenie uytkownikw do cigego uywania kamizelek,
a nie do przechowywania ich w baganiku samochodu lub w piwnicy.
7.2. Hemy
Hem jest to ochronne nakrycie gowy uywane przez onierzy od czasw

staroytnych. Ewolucja hemw zwizana jest cile z rozwojem broni, przed
ktr naleao ochroni gow onierza i warunkw, w ktrych byy uywane.
Hemy redniowieczne przypominaj ksztatem dzwon. Wykonywano je z jed-
nego kawaka metalu lub czono ze sob kilka elementw[28]. W dolnej czci
hemu wystpowaa czasem obrcz stanowica jego krawd, do ktrej mocowa-
no drucian oson, tzw. kolczy czepiec chronicy kark. Twarz osaniaa pytka
znajdujca si z przodu dzwonu lub ruchoma zasona, tzw. nosal. W grnej czci
dzwonu czsto mocowano tulejk na piropusz lub kit. We wczesnym rednio-
wieczu (X-XII wieku) dzwon hemu, tzw. szyszak (rysunek 75), zbliony by
ksztatem do wypukego stoka. Wykonywano go z czterech blach stalowych,
poczonych nitami, ktre w dolnej czci przymocowywane byy do obrczy
[87a]. Hemy te byy bardzo efektowne, lecz nie miay duych zalet ochronnych.
Rys. 75. Replika hemu szyszak, dziki uprzejmoci Pana P. Nieczarowskiego http://www.nieczar.civ.pl/
foto/chazar.jpg
W XIV wieku upowszechni si hem, ktrego dzwon mia ksztat zbli-

ony do pkuli lub spaszczonego stoka, tzw. kapalin (rysunek 76). Wykony-
wano go z kilku kawakw stalowych blach, skutych lub poczonych nitami.
Posiada on rondo przeduone, lekko opuszczone i rozchylone na boki. W jego
wntrzu znajdoway si zaczepy mocujce czepiec kolczy i wycik. Z biegiem
lat stopniowo pogbiano dzwon i powikszano rondo, ktre byo niekiedy tak
szerokie, e wymagao wycicia szczeliny wzrokowej. Czsto rondo w czci tyl-
nej byo dusze i tworzyo rodzaj nakarczka. Pod koniec redniowiecza hemy
zaopatrzono w podbrdek, a na dzwon umieszczono grzebie. W Europie
uywano ich do poowy XVII wieku.
Rys. 76. Hem typu kapalin, replika, dziki uprzejmoci Pana P. Nieczarowskiego http://www.nieczar.civ.pl/
foto/chazar.jpg
Od wieku XII do XVIII uywane byy hemy stokowe (rysunek 77). Dzwon
o ksztacie lekko wybrzuszonego stoka, czsto wykuty by z jednego kawaka
elaza (wraz z nosalem). Na rodku dzwonu znajduje si tzw. gra, a haczyk na
kocu nosala suy do zaczepiania poy czepca kolczego. W dolnej czci dzwo-
nu znajduj si niewielkie otworki wiadczce o pierwotnym podkadzie ze skry
lub tkaniny.
Rys. 77. Hem stokowy z nosalem: a) replika dziki uprzejmoci Pana P. Nieczarowskiego
http://www.nieczar.civ.pl/foto/chazar.jpg, b) wojownik w hemie obrczowym [32a]
W wieku XIII obok hemw otwartych pojawiaj si egzemplarze o spasz-

czonym i wyduonym dzwonie, chronicym policzki i kark, z ochron twarzy
w postaci wyprofilowanej przestrzennie pyty z otworami wzrokowymi i wen-
tylacyjnymi. W celu lepszej ochrony twarzy wytwrcy hemw powikszali
ow pyt, w wyniku czego powsta charakterystyczny dla tamtego czasu, hem
garnczkowy (rysunek 78). By on cakowicie zamknity i chroni gow oraz
czciowo kark i szyj. Hem garnczkowy w XIII wieku mia ksztat cylindra
zpaskim szczytem. Dzwon skada si z nitowanych blach wzmocnionych obr-
czami, a z przodu znajdowaa si szczelina wzrokowa oraz otwory wentylacyjne.
Na gow nakadano najpierw czepek z tkaniny lub kaptur kolczy, a nastpnie
hem. Hem garnczkowy mia istotne wady: znaczny ciar, ogranicza pole wi-
dzenia, utrudnia oddychanie. Niedostatecznie chroni gow, gdy wytrzyma-
o dzwonu na uderzenia broni osabiaa skomplikowana budowa zcz i paski
szczyt, po ktrym nie zelizgiway si uderzenia zadane przez przeciwnika.
a) b)
Rys. 78. Replika hemw garnczkowych: a) ze szczytem paskim, b) ze szczytem zaokrglonym [83b], dziki
uprzejmoci Pana A. S. Sporna http://www.platnerstwo.pl
Inny typ hemu, ktry by powszechny w pnym redniowieczu, to tzw.eb-

ka (rysunek 79). By to hem otwarty, stokowaty, noszony z czepcem kolczym.
ebka powstaa w wyniku ewolucji hemu stokowego, ktremu przeduono
dzwon w czci tylnej. Wykonywana bya z jednej lub dwch skutych blach, co
zwikszao wytrzymao na uderzenia. Bya to konstrukcja lekka i dobrze chro-
nica gow.
Rys. 79. Hem typu ebka [34a]
Okoo poowy XIV wieku pojawi si w Europie hem, zwany przybic. Przy-
bica to nazwa hemu z ruchom zason, a nie samej zasony. Zasona nie bya
czci dzwonu, ale czya si z nim za pomoc odpowiednich zaczepw. Wypu-
ka, nieprzylegajca do twarzy zasona, ze szczelin wzrokow i otworami wenty-
lacyjnymi zastpia dotychczasow oson nosa tzw. nosal. Mocowywano j na
zawiasach z boku dzwonu, co pozwalao zason podnie lub odczy. Innym ty-
pem hemu popularnym w pnym redniowieczu bya tzw. salada (rysunek80),

ktra prawdopodobnie powstaa w wyniku ewolucji kapalina. Hem mia wydu-
on tyln cian dzwonu osaniajc kark, ktra przybraa posta nakarczka.
Zasona w saladach miaa grn krawd profilowan, mocowan na zawiasach
skroniowych. Bya to funkcjonalna, prawie zamknita ochrona gowy [59].
Rys. 80. Salady z koca XV wieku, dziki uprzejmoci Pana P. Nieczarowskiego http://www.nieczar.civ.pl/
foto/chazar.jpg
W wieku XVI w Europie uywany by hem, tzw. szturmak, ktry mia

dzwon z wysokim grzebieniem i szerokim nakarczkiem oraz daszkiem. Jego po-
liczki umieszczone na zawiasach mogy by odchylane na boki. W wieku XVII
powsta hem otwarty, tzw. pappenheimer (rysunek 81), z policzkami, nakarczni-
kiem inosalem, uywany przez kirasjerw.
Rys. 81. Replika hemu pappenheimer, dziki uprzejmoci Pana A. S. Sporna http://www.platnerstwo.pl
W wieku XVIII i XIX wraz z rozwojem broni palnej powsta hem stalowy
z mosinym grzebieniem, zdobiony kit, tzw. kask. Uywany by do I wojny
wiatowej.
Zmasowane zastosowanie w czasie I wojny wiatowej broni strzeleckiej, ar-

tylerii, rnego rodzaju granatw fragmentujcych na due iloci maych odam-
kw, spowodowao znacznie wiksze zagroenie dla onierzy. Powszechne stay
si rany gowy tabela 3. Z danych statystycznych angielskich wynika, e w75%
przypadkw mona byo unikn ran miertelnych zabezpieczajc skutecznie
gow. W wikszoci walczcych pastw rozpoczto opracowywanie nowych
konstrukcji i technologii masowej produkcji hemw o dostatecznej odpornoci
na przebicie odamkami lub pociskami broni strzeleckiej przy minimalnym ich
ciarze. Czerepy hemw (sztywna zewntrzna cz, ktra nie dotyka gowy
ispenia gwn funkcj ochrony balistycznej) po wytoczeniu byy poddawane
obrbce termicznej i wykaczajcej. Nastpnie montowano w nich wyposaenie
wewntrzne (wkad mocujcy, wkadka amortyzujca, wzy regulacyjne, pa-
sek potyliczny, obejma brody), ktrego gwnym zadaniem jest: stabilne, pewne
itrwae mocowanie hemu na gowie, amortyzacja uderze oraz zapewnienie do-
brej wentylacji. Hem powinien utrzymywa swoje zdolnoci ochronne zakresie
temperatur 233-323 K. Obecnie na hemie montowane jest rwnie wyposae-
nie dodatkowe np. pokrowiec maskujcy, gogle noktowizyjne, instalacja fonicz-
na. Hemy dzielone s na rne grupy w zalenoci od: gwnego uytkownika
(np.policja, wojsko), klasy odpornoci balistycznej, wyposaenia dodatkowego,
rozmiaru.
a) b)
Rys. 82. Zdjcia hemw a) francuski wz.15 Adrian b) angielski Mk 1 [34a]
Pierwszy nowoczesny, stalowy hem francuski skonstruowano pod kierun-

kiem, pk. A. Adriana. Zosta on przyjty na wyposaenie w armii francuskiej
w1915 roku (rysunek 82a). Hem zbudowany by z czerepu (z blachy o grubo-
ci okoo 0,710-3 m), grzebienia oraz 2 daszkw (przedniego i tylnego). Dasz-
ki zgrzewano lub nitowano, po czym cao przymocowywano do czerepu
przez zawalcowania, tworzce charakterystyczne zgrubienia o szerokoci okoo
310-3m. Brzegi daszkw zawijano do gry i zawalcowywano (dla nadania im
sztywnoci istpienia krawdzi). W szczycie czerepu znajdowa si poduny
otwr wentylacyjny, przykryty grzebieniem, podwjnie profilowanym. Grze-
bie mia 2otwory wentylacyjne przy powierzchni czerepu. Wyposaeniem we-
wntrznym bya wkadka ze skry, skadajca si z 6 patw wizanych w szczycie
oraz potnik. Skrzany potnik oddziela od czerepu hemu gruby tekstylny pasek
oraz 4przekadki zprofilowanej blachy aluminiowej. Podpink hemu stanowi

pasek ze skry oszerokoci 1010-3 m, z regulacj przesuwan klamr. Podpin-
ka mocowana bya do metalowych zaczepw, przylutowanych do czerepu. Masa
hemu wynosia 0,67-0,76 kg w zalenoci od rozmiaru [28].
Rys. 83. Niemiecki hem wz. 16 widok zewntrzny [34a]
Innym hemem wprowadzonym na du skal by paski hem angielski (ze

stali manganowej), wzorowany na kapalinie (rysunek 78) ucznikw z XV wieku.
Po raz pierwszy zastosowany zosta rwnie w 1915 roku. Hem ten jest jedno-
czciowy, o bardzo pytkim czerepie, otoczonym lekko pochylonym rondem
(rysunek 82b), a jego odporno balistyczna bya prawie dwukrotnie wiksza ni
francuskiego Adriana (przy czym masa wynosia 0,78 kg). Obrzea ronda zabez-
piecza zawalcowana nakadka. Elementem nonym wyposaenia wewntrznego
jest pas ze skry, o szerokoci 2510-3 m. Do pasa przyszyte s: jutowa tkanina,
pasek z wojoku oraz potnik ze sztucznej skry. Pas jutowej tkaniny poczony
jest zdrobn siatk z grubych nici, cigan w szczycie sznurowadem. Wpa-
sie nonym znajduj si przecicia, w ktre woone s tulejki gumowe, bdce
amortyzatorami i elementami dystansowymi, umoliwiajcymi wentylacj mi-
dzy czerepem i pasem nonym. Podpinka skrzana o szerokoci okoo 2010-3 m
ma klamr, suc do regulowania jej dugoci. Hemy amerykaskie z okre-
su Iwojny wiatowej wzorowano na angielskich. Wykonywane byy z 13% stali
manganowej o gruboci 0,910-3 m. Hemu tego nie przebija pocisk kalibru .45
omasie 14,910-3 kg i prdkoci uderzenia 183 m/s. Niemiecki hem (z blachy
chromoniklowej o gruboci okoo 1,110-3 m) jest jednoczciowy, z dugim dasz-
kiem i wyranie wyprofilowanymi nausznikami i nakarczkiem (rysunek 83). Na
czerepie hemu, znajduj si dwa bolce speniajce funkcje tulejek wentylacyj-
nych i umoliwiajce rwnoczenie mocowanie dodatkowego, czoowego pan-
cerza. Wyposaenie wewntrzne skada si z 3 kawakw skry, kady wycity
w2listki z dziurkami na sznurowado oraz z przymocowanych do nich kiesze-
nipciennych. Kieszenie po wypenieniu materiaami amortyzujcymi uderze-
nia (np. traw morsk), dopasowuj hem do gowy. Wkadki ze skry przyszyte
s do skrzanej obrczy, przymocowanej do czerepu 3 rozginanymi nitami. Pod-

pinka z przesuwan klamr mocowana jest bezporednio do czerepu. W zale-
noci od rozmiarw masa hemu waha si w granicach 0,98-1,40 kg.
Hemy, ktre skonstruowano w okresie pomidzy I a II wojn wiatow,
rniy si nieznacznie od starych hemw (rysunek 84a). Zabezpieczay gow
przed odamkami oraz pociskami karabinowymi, wystrzeliwanymi z odlego-
ci wikszej ni 500 m, ktre nie uderzay prostopadle do powierzchni czere-
pu. W nowych konstrukcjach zwracano szczegln uwag na wyeliminowanie
elementw powodujcych koncentracj napre, ktre znacznie osabiaj wy-
trzymao hemu. Odporno hemw na przebicie zwikszano przez zastoso-
wanie nowych gatunkw stali stopowych (chromoniklowe, manganowe 12%)
i przez odpowiedni ksztat czerepu, tzn. zminimalizowanie iloci powierzchni
omaych krzywiznach oraz rwnolegych do osi gowy, preferujc powierzchnie
ukone, uatwiajce rykoszetowanie pociskw. Hemy ze stali chromoniklowej
(domieszkowanej wglem, manganem, siark, fosforem, okoo 4% niklu i 0,25%
chromu) ogruboci okoo 110-3 m wytrzymyway uderzenia pociskw kalibru
6,554R wystrzelonych z odlegoci 550-600 m oraz pociskw 9 mm Parabel-
lum przy prdkoci uderzenia 345 m/s. Wyposaenie wewntrzne skadao si
najczciej z3, a czasem 4 patw odpowiednio wycitej skry, z umieszczonymi
od wewntrz poduszkami tak, aby odlego midzy czerepem a gow na linii
skroni wynosia 2010-3 m i do 4010-3 m na ciemieniu. W niektrych pastwach
produkowano hemy w kilku rozmiarach, w innych za tylko w jednym rozmia-
rze, ale z kilkoma wielkociami wyposaenia wewntrznego. Masa hemw osi-
gaa wwczas 1,2-1,4 kg.
a) b) c)
Rys. 84. Zdjcia hemw: a) niemieckiego wz. 35 [34a], b) amerykaskiego M1, c) wyposaenie wewntrzne
hemu M1 [83a], dziki uprzejmoci Operation Helmet
W Stanach Zjednoczonych pod koniec lat 30 XX wieku skonstruowano

hem jednoczciowy, z blachy manganowej o gruboci okoo 1,210-3 m. Ame-
rykaski hem M1 (rysunek 84b i c) wytrzymywa uderzenie pocisku kalibru
.45 o masie 14,910-3 kg i prdkoci 244 m/s. Wyposaenie wewntrzne stano-
wia grubocienna powoka kompozytowa. Hem kompozytowy stanowi nie
tylko wyposaenie wewntrzne, lecz suy take jako nakrycie gowy w subie
garnizonowej. Masa czerepu stalowego wynosia 1 kg, za wewntrznego hemu

okoo0,35 kg.
Pierwsze hemy z tworzyw sztucznych wyprodukowali w niewielkich ilo-
ciach Japoczycy ju w czasie II wojny wiatowej. Po zakoczeniu wojny prace
nad hemami z wkien sztucznych podjto w Wielkiej Brytanii i Stanach Zjedno-
czonych. Hemy takie s odporne na pociski uderzajce z prdkoci do480m/s,
daj si lepiej ksztatowa i dopasowywa do ksztatu gowy. Ponadto wewntrz-
na cianka hemu nie odpryskuje przy uderzeniu pocisku, nie powodujc zra-
nie, zdarzajcych si przy hemach stalowych.
a)
b)
c)
e)
d)
Rys. 85. Hemy kompozytowe: a) typu PASGT ze starym wyposaeniem wewntrznym [88a], b) typu PASGT
ze zmodyfikowanym wyposaeniem [83a], c) typu MICH TC 2000 [88a], d) typu ACH [83a], e) przykad
prawidowego uytkowania hemu ACH, dziki uprzejmoci Operation Helmet
Przyspieszenie prac nad zastosowaniem nowych tworzyw do produkcji he-

mw nastpio w latach 70. XX wieku, w czasie wojny w Wietnamie. W oparciu
o wkna aramidowe orodki badawcze armii amerykaskiej opracoway nowy
model hemu, ktry otrzyma oznaczenie PASGT (rysunek 85) [50]. Hemy ame-
rykaskie musz spenia norm MIL-STD-662E (odamkoodporno) oraz
NIJ0106.01, NIJ 0108.01, NIJ 0101.04 (kuloodporno), tabela 31.
Hemy te zostay przyjte w roku 1980 jako standardowe wyposaenie wojsk
ldowych w Stanach Zjednoczonych. Hem PASGT zapewnia ochron bali-
styczn: przed odamkami amunicji fragmentujcej (warto parametru V50 co
najmniej 610 m/s), przed pociskami w klasie III A (tabela 25). Wystpuje w5 roz-
miarach i jest przedstawicielem nowej generacji hemw kompozytowych. Wy-
konany jest z 19 warstw Kevlaru29, ktry stanowi 82% masy i 18% ywicy.
Tabela 31. Odporno balistyczna hemw amerykaskich wg normy NIJ 0106.01
Parametry testu
Klasa
hemu Masa pocisku Dugo lufy Prdko pocisku
Amunicja testowa
[10-3 kg] [10-3 kg] [m/s]
.22 LRHV* 2,6 150-165 32012
I
.38 Special RN* 10,2 150-165 25915
.357 Magnum JSP 10,2 100-120 38115
II-A
9 mm FMJ 8,0 100-120 33215
.357 Magnum JSP 10,2 150-165 42515
II
9 mm FMJ 8,0 100-120 35815
* pocisk

z oowianym rdzeniem
Hemy klasy I powinny rwnie zabezpieczy uytkownika przed wikszo-

ci pociskw kalibru .25-.32 oraz pociskami rutowymi kalibru 12 nr 4 z oo-
wianymi rucinami. Hemy klasy II-A i II powinny rwnie zabezpiecza przed
pociskami rutowymi kalibru 12 nr 00 buckshot, .45 Auto.
Odporno na przebicie takiej osony zaley od jej struktury, wasnoci me-
chanicznych zastosowanych wkien i ywicy oraz technologii. Im wkna s
bardziej wytrzymae oraz im wiksza jest liczba warstw, tym wiksza jest od-
porno balistyczna przy okrelonej masie tkaniny. Hem ten o masie cako-
witej1,31,6kg, zalenie od rozmiarw, jest troch tylko ciszy od dotychczas
uywanego stalowego hemu amerykaskiego M 1 (rysunek 84). Zmniejszenie
jego masy nie jest jednak zalecane z uwagi na energi wspczesnych pociskw
broni strzeleckiej, tak du, e przy mniejszej masie hemu, nawet gdy nie dojdzie
do przebicia czerepu, mog ulec uszkodzeniu krgi szyjne uytkownika. Masa
wspczesnego hemu nie powinna by mniejsza od okoo 1,3 kg, gdy musi on
rwnie przejmowa energi pocisku w przypadku trafienia. Hemy PASGT
zostay na pocztku naszego wieku udoskonalone i zastpione hemami typu
MICH (modular/integrated communications helmet) oraz ACH (advanced com-
bat helmet). Nowsze wersje hemw wykonane s z wkien z Kevlaru129 lub

KevlaruKM2 i wa okoo 10% mniej, lecz cena ich wynosi okoo 2000 PLN.
Parametr V50 (okrelajcy przy jakiej prdkoci tzw. symulatora odamka o ma-
sie 1,110-3 kg wystpuje 50% przebi) dla hemw wykonanych z tych wkien
przyjmuje warto 686 m/s. Powierzchnia hemw ACH jest o 8% mniejsza ni
PASGT (zwikszono wycicie nad oczami, co polepszyo widzialno i syszal-
no) a ich kuloodporno wzrosa lecz pozostaa w klasie III A. Nowy, bardziej
ergonomiczny ksztat hemu typu MICH uatwia rwnoczesne uywanie broni,
kamizelek kuloodpornych. Modernizacja tych hemw polega gwnie na zmia-
nach konstrukcyjnych i technologicznych czerepu i wyposaenia wewntrz-
nego. Ma to na celu istotne zwikszenie: moliwoci zainstalowania rnych
urzdze elektronicznych ioptycznych, oraz komfortu uytkowania, a zwasz-
cza stabilnoci zamocowania na gowie i wikszego bezpieczestwa szczeglnie
przy dugotrwaym uytkowaniu. Zwikszenie bezpieczestwa hemw polega
te, co wykazaa wojna wIraku, na zastosowaniu rozwiza zwikszajcych ich
zdolno do absorbowania i rozpraszania energii uderze spowodowanych r-
nymi przyczynami np. wypadkiem samochodowym, wybuchem miny. Hemy
typu MICH wykonywane s w 2 wielkociach, lecz wyposaenie wewntrzne
zbudowane jest moduowo z 6, 7, lub 8elementw. Elementy te mog by doda-
wane, usuwane lub zmieniane zalenie od subiektywnych odczu uytkowni-
ka, tak aby mia poczucie najwikszego komfortu. Elementy zczne stosowane
do mocowania wyposaenia wewntrznego do czerepu maj tak sam jak on
odporno balistyczn. Nowe hemy musz by uywane zgodnie z instrukcj
(TM 108470204-10), gdy dopiero wtedy zapewniaj uytkownikowi waciwy
poziom bezpieczestwa.
Tabela 32. Odporno balistyczna hemw wg polskiej normy PNV87001
Odporno balistyczna Ugicie

Klasa hemu
[m/s] [10-3 m]
A 400V50500 Ug20
B 500<V50600 Ug20
600<V50680 Ug20
C lub
9 mm Parabellum FMJ* Ug32
* pocisk o masie 810 -3 kg i prdkoci 345+15 m/s
Polski hem kompozytowy skonstruowano w Wojskowym Instytucie Tech-

nicznym Uzbrojenia w 2 poowie lat 80. Czerep tego hemu (wz. 93) jest spasz-
czony w grnej czci i nieznacznie wycignity do przodu w czci czoowej, lecz
nie ma wyranie zaznaczonego daszka. Gbokie nauszniki oraz lekkie podcicie
na nakarczku, uatwiaj strzelanie w pozycji lecej. Grubo cianek czerepu
wynosi okoo 810-3 m, masa hemu 1,4 kg. Odpowiednia technologia oraz zasto-
sowanie aramidowych preimpregnatw (Kevlar HT i Twaron CT) pozwoliy na

uzyskanie wysokich wartoci parametrw ochrony balistycznej. Hemy uywane
w Polsce powinny spenia wymagania normy PN-V-87001, tabela 32.
Warto parametru V50 wynosi dla hemu wz. 93 620 m/s. Hemy s od-
porne na przebicie odamkami rcznego granatu z odlegoci 2 m. Posiadaj od-
porno na przebicie pociskami pistoletowymi kalibru 7,6225 mm (zmikkim
rdzeniem) wystrzeliwanymi z prdkoci 420 m/s, oraz 919 mm (z mikkim
rdzeniem) z broni maszynowej z prdkoci 380 m/s. Hem pozwala na rwno-
czesne uywanie indywidualnych rodkw cznoci i okularw noktowizyjnych.
Hem, firmy WSO Resal Helmet typu RSL-12, wykonany jest rwnie zkom-
pozytw aramidowych. Produkowany jest w 3 rozmiarach o masie 1,251,50 kg.
Odporno obu tych hemw na przebicie pociskami pistoletowymi oraz warto-
ci parametru V50 s zblione. Ugicie czerepu hemu spowodowane uderzeniem
odamka standardowego wynosi do 2010-3 m. Hem ma trjpunktow uprz
mocujc wyposaon w zapink zatrzaskow z funkcj wypinania bezpieczni-
kowego oraz istnieje moliwo zamocowania kuloodpornej osony twarzy.
Hem tej samej firmy przeznaczony dla policjantw chroni gow przed
uderzeniami i przenikaniem kwasw i zasad. Warto parametru V50 wyno-
si450 m/s. Posiada odporno na przebicie pociskami pistoletowymi 919 mm
FMJ o masie 810-3 kg i prdkoci uderzenia 360 m/s. Wkad wewntrzny wy-
konano z polistyrenu oraz pianki poliuretanowej. Osona twarzy wykonana jest
zpoliwglanu o gruboci 410-3 m, a osona karku z naturalnej skry oraz wkad-
ki amortyzujcej. Cakowita masa hemu wynosi 1,9 kg.
Hemy przeznaczone dla lotnikw maj troch mniejsz odporno ba-
listyczn (wykonywane s gwnie z wkien szklanych) lecz wyposaone s
wspecjalistyczne urzdzenia optyczne i radiofoniczne (rysunek 86). Umoliwiaj
one rwnie amortyzacj uderze o energii kinetycznej do 120 J.
a) b) c)
Rys. 86. Hemy lotnicze firmy FAS z Bielska B. a) schemat budowy hemu THL-5 NV, b) zdjcie
hemu THL-5 NV, c) zdjcie hemu THL-5 R, dziki uprzejmoci FAS Mariusz Fico, Bielsko Biaa
http://www.fas.com.pl
8. Literatura
1. Aponte S. J., M249 SAW short range training ammunition (SRTA) bolt adaptor,
2003 Joint Services Small arms systems Section Annual Symposium,
Exhibition and Firing Demonstration, Kansas City, Missouri, 14 may,
www.dtic.mil/ndia/2003smallarms/aponte.ppt
2. Arvidsson P. G., Soldier lethality and wound ballistics from a Swedish perspective,
NDIA 51 Joint Services Small Arms Symposium, Atlantic City,
18.05.2005, www.dtic.mil/ndia/2005smallarms/wednesday/arvidsson.pdf
3. Baton rounds, A review of the human rights implications of the introduction and use
of the L21A1 baton round in Northern Ireland and proposed alternatives
to the baton round, Northern Ireland Human Rights Commission, by
the Omega Foundation, Temple Court39 North Street Belfast BT1 1NA,
2003, www.nihrc.org
4. Biaczak B., Amunicja strzelecka, skrypty uczelniane Politechniki witokrzyskiej,
Nr 167, Kielce 1988
5. Bogusawski S., Maa encyklopedia medycyny, PWN, Warszawa 1990
6. Brodacki J., Amunicja maokalibrowa, Wydawnictwa Politechniki Warszawskiej,
Warszawa 1983
7. Coupland R., Clinical and legal significance of fragmentation of bullets in relation
to size of wounds: retrospective analysis, BMJ 1999;319:403406,
http://bmj.bmjjournals.com/cgi/content/full/319/7207/403
8. Curtis L., Introduction to collecting the 9 mm Parabellum (Luger) Cartridge, Lew
Curtis and International Ammunition AssociationInc.,
http://www.cartridgecollectors.org/intro9mm/
9. Die Ballistische Unterzieschutzweste, 2001, www.bsstgmbh.de
10. Don Mikko, US Military Green Bullet, www.FirearmsID.com
11. Dyckmans G., Ndompetelo N., Chabotier A., Numerical and experimental study
of the impact of small caliber projectiles on ballistic soap, J. Phys. IV
France110 (2003), s. 627
152 Literatura
12. Emergency War Surgery, Borden Institute Walter Reed Army Medical Center,
Washington, DC 2004, wyd. 3, www.brooksidepress.org/Products/Emerg
ency%20War20%Surgery/Table of Contents.pdf
13. Fackler M. L., Whats wrong with the wound ballistics literature, and why,
Letterman Army Institute of Research, Presidio of San Francisco,
California-USA, Report No. 239, July 1987
14. Fackler M. L., Wound Profiles, Wound Ballistic Review 5(2): 25-38, 2001
15. Fackler M. L., Bellamy R. F., Malinowski J. A, The wound profile: illustration of the
missle-tissue interaction, Journal of Trauma-Injury Infection & Critical
Care, 28 (1 Suppl): S21-29, 1988 Jan.
16. Fackler M. L. i in., Bullet fragmentation: a major cause of tissue disruption, Journal
of Trauma-Injury Infection & Critical Care 24(1), 1984
17. Fackler M. L., Malinowski J. A., The wound profile: a visual method for
quantifying gunshot wound components, Journal of Trauma-Injury
Infection&Critical Care, 25(6): 522-529 1985 Jun.
18. FBI ballistic test protocol, http://greent.com/40Page/general/fbitest.htm
19. Furmanek W., Kupidura P., Charakterystyka nowoczesnej wiczebnopozoracyjnej
amunicji strzeleckiej i kierunki jej rozwoju, Rozwj imodernizacja
rodkw bojowych IV Midzynarodowa konferencja
naukowotechniczna, 20-21 wrzenia 2001 Skarysko-Kamienna,
s.107118, ISBN83-910318-3-7
20. Furmanek W., Kijewski J., Badania efektw oddziaywania wybranych pociskw
strzeleckich na przegrody o rnych waciwociach fizycznych, rozprawa
doktorska WAT 2006, Warszawa
21. Gacek J., Balistyka zewntrzna, Wojskowa Akademia Techniczna, Warszawa 1999
22. Garys U.S. infantry weapons reference guide,
www.inetres.com/gp/military/riifle/762mm_ammo.htm
23. Gross A., Pohl J., Maseko J., Obraenia od postrzaw pociskami gumowymi
z broni gadkolufowej, http://www.kms.cm-uj.krakow.pl/
ArchMedSadKrym/2000/2_2000/127_136.htm
24. Heaton L. D. i in., Wound ballistics, Medical department, United States Army,
Washington 1962, http://history.amedd.army.mil/booksdoc/wwii/
woundblstcs/default.htm
25. Hogg I. V., Amunicja strzelecka, artyleryjska i granaty, Bellona, Warszawa 2001,
26. Hogg P. J., Composites for ballistic applications, J. of Composites Processing, CPA,
Bromsgrove U. K., 2003, http://www.composites-proc-assoc.co.uk/view.
php?pid=24
Literatura 153
27. Jussila Jorma, Wound ballistic simulation: assessment of the legitimacy of law
enforcement firearms ammunition by means of wound ballistic simulation,
Uniwersytet w Helsinkach, Finlandia 2005, praca doktorska
28. Kijak J., Hemy wojska polskiego 1917-2000, Bellona, Warszawa 2004
29. Kochaski S., Wybrane zagadnienia z podstaw projektowania broni strzeleckiej,
Wydawnictwa Politechniki Warszawskiej, Warszawa 1986
30. Kochaski S., Automatyczna bro strzelecka, SIGMA-NOT, Warszawa 1991
31. Kowalczyk A., Starek W., Lewandowski P., Specjalny pocisk pistoletowy M,
Problemy Techniki Uzbrojenia Nr 1/2002(81), Wojskowy Instytut
Techniki Uzbrojenia
32. Krausz M., Blunt and penetrating injuries caused by rubber bullets during the
Israeli-Arab conflict in October 2000: a retrospective study, The Lancet
medical journal Vol.359, n.9320, 25.05.2002, http://www.mindfully.org/
Health/2002/Rubber-Bullets-Israeli-Arab25may02.htm
32a Linder K., Dawne wojsko polskie w ilustracji, Wydawnictwo MON, Warszawa 1955
33. MacDougall J., Bernier A., Terminal effects of new small arms ammunition,
Int.Infantry & Joint Services Small Arms System Annual Symposium,
NDIA 17 May 2005, www.dtic.mil/ndia/2005smallarms/tuesday/
macdougall.pdf, www.macdouJ&snctec.com
34. MacPherson Duncan, Bullet penetration Modeling the dynamics and the
incapacitation resulting from wound trauma, Ballistic Publications,
ElSegundo, California 1994
34a Mller H., Kunter F., Europische Helme, Militrverlag der DDR, Erfurt, 1971
35. Nennstiel R., How do bullets fly, AFTE Journal, Vol. 28 No 2 April 1996, s. 104-143
36. Newgard K., The physiological effects of handgun bullets; the mechanisms of
wounding and incapacitation, Wound Ballistics Review, 1(3):12-17, 1992
37. Newton Ch. D. i in., Textbook of Small Animal Orthopedics, J. B. Lippincott
Company 1985, http://cal.vet.upenn.edu/saortho/info/info.htm
38. Nicholas N. C., Welsch J. R., Ballistic Gelatin, Applied Research Laboratory
ThePennsylvania State University, 2004
39. Parks W. H., Joint service combat shotgun program, 1997, http://ww.jagcnet.army.mil
40. Prokosch E., The Swiss draft Protocol on Small-Caliber Weapon Systems, Bringing
the dumdum ban (1899) up to date, International Review of the Red
Cross No. 307: 411-425
41. Prokosch E., The technology of killing; a military and political history
ofantipersonnel weapons, Zed Books, London 1995
154 Literatura
42. Radziszewski L., O kalibracji przetwornikw do emisji akustycznej, Zeszyty

Naukowe Politechniki witokrzyskiej, Mechanika 54, 1995 Kielce,
s.111-122
43. Shotgun home defense ammunition, www.firearmstactical.com/briefs10.htm
44. Sung Kim, Frangible ammunition, International Infantry & Joint Services Small
Arms Systems Section Symposium, Exhibition & Firing Demonstration
13-16 May 2002, Atlantic City, NJ http://www.dtic.mil/ndia/
2002infantry/kim.pdf
45. Szadkowski J., Balistyka zewntrzna, model balistyczny, Kielce 2004,
Wydawnictwo Politechniki witokrzyskiej, skrypt nr 407
46. Szyrkowiec A., Wszystko o broni myliwskiej, Bellona, Warszawa 2001, wyd. 6
47. wicki Z., Bioceramika dla ortopedii, IPPT PAN, Warszawa 1992
48. Terminal ballistics, http://www.angelfire.com/art/enchanter/terminal.html
49. Troy T. i in., History and basic design of .223 and 5.56 ammunition, 2004,
wersja3.3, http://www.ammo-oracle.com/body.htm
50. Trumble Ch.C. i in., Blunt head injury protection for paratroopers, U.S. Army
Aeromedical Research Laboratory Report No. 2005-05, Fort Rucker 2005,
http://www.usaarl.army.mil/techreports/2005-05.pdf
51. Urey W. P., Handgun wounding factors and effectiveness, FBI Academy Firearms
Tactical Institute, Quantico, Virginia USA, 1989
52. Uzar AI i in., A new ballistic simulant transparent gel candle (experimental
study), Turkish Journal of Trauma and Emergency Surgery 9(2): 104-6,
2003 April
53. Widder J. M., Review of methodologies for assessing the blunt trauma potential of
free flying projectiles used in non-lethal weapons, www.dtic.mil/ndia/
nld4/widder.pdf
54. Williams A. G., The Story of the THV and Monad Bullets, www.quarry.nildram.
co.uk/THV.htm
55. Williams A. G., Where next for PDWs?, www.quarry.nildram.co.uk/
56. Winiewski A., Pancerze-budowa, projektowanie i badanie, WNT, Warszawa 2001
57. Wound ballistics, http://www.geocities.com/Pentagon/Bunker/8996/s3opstx/slp/
woundballistics.htm?20
58. Wodarczyk E., Balistyka kocowa pociskw amunicji strzeleckiej, WAT,
Warszawa2006
59. ygulski Z., Bro w dawnej Polsce na tle uzbrojenia Europy i Bliskiego Wschodu,
PWN, Warszawa 1975
Literatura 155
Strony internetowe:
60. http://capefearww2.uncwil.edu/veWebDailyLife/exhibit4/e40003b.htm
61. http://pl.wikipedia.org
62. http://www.alslesslethal.com/12cat.htm
63. http://www.answers.com/topic/plastic-bullet
64. http://www.arniesairsoft.co.uk/?filnavn=/reviews/m870/m870_review_mi.htm
65. http://www.certops.com/certops/downloads/FN%20303%20ballistic%20testing.pdf
66. http://www.conjay.com/Security%20Products.htm
67. http://www.cop-gmbh.de/shop_content.php?coID=24
68. http://www.dfafrangible.com/f-home.html
69. http://www.d3lf.net/p90/ammo.htm
70. http://www.federalcartridge.com/default.asp?menu=1&s1=3&s2=1&sec=1
71. http://www.FirearmsID,com
72. http://www.fnhusa.com/contents/ll_303.htm
73. http://www.frfrogspad.com/miscelld.htm
74. http://www.giwera.pl/artykuly/2003/news15/amuguma.htm
75. http://www.globalarms.net/topics/hp_emb/hp_emb0.htm
76. http://www.globalsecurity.org/military/systems/munitions/images/556rvol.gif
77. http://www.iccammo.com/ballistics.html
78. http://www.impactguns.com/store
79. http://www.inetres.com/gp/military/infantry/rifle/556mm_ammo.html
80. http://www.lubawa.com.pl
81. http://www.military-science.com/military-library/ballistics-ammunition.shtml
82. http://www.mt.com.pl/artykul.php?co=num/09_02/brver.php
83. http://www.municion.org
156 Literatura
83a http://www.operation-helmet.org/helmets.html
84. http://www.reedsammo.com/contact.html
85. http://www.reloadbench.com
86. http://www.remingtonmilitary.com/images/smallarms/870mcs_10.jpg
87. http://www.resal.pl/
87a. http://www.rycerze.org/rola_uzbrojenia/ryc10.htm
88. http://www.saami.org/glossary/display
88a. http://www.specwargear.com/images/Helmet-PASGT-2.jpg
89. http://www.steyrscout.org/gelatin.htm
90. http://www.swissmun.ch/e/security/security_text.htm
91. http://www.tacticalshotgun.ca
92. http://www.thegunzone.com/30cal.html
93. http://www.thegunzone.com/556v223.html
94. http://www.uprp.pl/wydawnictwa/wyd/bup_00/bup08_00/html/wzo08f.html
95. http://www.winchester.com/lawenforcement/news/newsview.aspx?storyid=11
ISBN 978-83-88906-76-3

Balistyka Końcowa Pocisków Amunicji Małokalibrowej Przy Strzelaniu Do Wybranych Celów

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Balistyka Końcowa Pocisków Amunicji Małokalibrowej Przy Strzelaniu Do Wybranych Celów

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

PODRCZNIK AKADEMICKI

Wszelkie prawa zastrzeone.

Redaktor Naukowy serii NAUKI TECHNICZNE: Budowa i Eksploatacja Maszyn

Zdjcie na okadce i stronie tytuowej dziki uprzejmoci TEIJIN twaron

25-314 Kielce, Al. Tysiclecia Pastwa Polskiego 7, tel. 0 41 342 45 81

4. Naboje pistoletowe i rewolwerowe........................................................................45

5. Naboje karabinowe i porednie.............................................................................69

6. Amunicja o zmniejszonym zasigu dziaania.....................................................97

7. Indywidualne rodki ochronne...........................................................................123

Si vis pacem para bellum

Wzrost terroryzmu midzynarodowego i przestpczoci zorganizowanej

owylotowego dziaania gazw prochowych. Gazy te (o wysokim cinieniu, tem-

Rys 1. Energia kinetyczna wylotowa nabojw strzeleckich standardowych w NATO [2]

Przedmiotem zainteresowania w niniejszej pracy s przede wszystkim na-

a prdko dwiku w orodku, w ktrym przemieszcza si pocisk

h skok bruzd w lufie.

gdzie: wzgldny skok bruzd wyraony w kalibrach,

czci gowicowej nieosonitej paszczem. Wielko ekspansji powinna wynosi

HPT (ang. high pressure test) amunicja o podwyszonym cinieniu mak-

Kaliber w [cal] Kaliber w [mm]

3.1. Fizjologiczne, psychologiczne i biologiczne efekty ran

Z punktu widzenia lekarza-chirurga interesujcego si bardziej ran pacjen-

rodki bojowe Bougainville Wietnam

Z przedstawionej tabeli 2 wynika, e podczas kadego konfliktu zbrojnego

eli rany zadane innymi rodzajami rodkw bojowych. Najczciej wystpujce

Przeanalizujmy dziaanie pocisku w przypadku trafienia w organizm ywy.

postrzaowa o objtoci wielokrotnie wikszej od objtoci pocisku, co pokaza-

Rozkad napre w pocisku jest bardzo skomplikowany, zaley od jego bu-

sposobu utraty prdkoci podczas wnikania w trafiony orodek. Pocisk, ktry

Niektre pociski z powodu duej prdkoci lub zaplanowanego ksztatu ule-

rozmiarach i nieregularnym ksztacie przemieszcza si na znaczne odlegoci,

cza dalej po krzywoliniowym torze wykonujc zoony ruch obrotowy, co grozi

Cz energii kinetycznej jest rozpraszana w penetrowanym orodku, a cz

Erozp energia kinetyczna rozpraszana w orodku [J].

Tabela 4. Wspczynniki korelacji pomidzy iloci zniszczonego orodka a rnymi parametrami

Parametr balistyczny Wspczynnik korelacji R

W literaturze przedmiotu istnieje wiele rnych teorii, ktre usiuj opisa

W roku 1983 w USA do oceny skutecznoci zranienia pociskiem pistoleto-

duej iloci bada.tzw.

Rodzaj rany Oceniany parametr rany i jego w

E rana wejciowa maksymalny rozmiar w [10-2 m]

X rana wyjciowa maksymalny rozmiar w [10-2 m], X=

Tabela 5. System klasyfikacji ran Czerwonego Krzya [7]

Rodzaj rany Oceniany parametr rany i jego warto

System klasyfikacji ran Czerwonego Krzya nie uwzgldnia czynnikw neu-

3.2. Analiza ruchu pocisku w orodku zastpczym

Czsto badania eksperymentalne balistyki kocowej pociskw przeprowa-

Orodek zastpczy Gboko penetracji [10-3 m]

Badania oddziaywania pocisku na ywy organizm przeprowadza si rw-

Tabela 7. Moliwoci stosowania rnych orodkw zastpczych wg [27]

Rodzaj rany Orodek zastpczy

Z rnych stosowanych orodkw zastpczych dla mini najlepsze wyniki

Orodek Tuszcz Wtroba Skra Minie Puca Koci elatyna Mydo

Przezroczysta elatyna balistyczna pozwala atwo wyznaczy stopie frag-

tu rany s raczej ograniczone. Czsto stosowane jest w Szwecji, gdzie stwierdzo-

elatyna balistyczna uywana jest od 1960 roku jako orodek zastpczy

znajwaniejszych zalet elatyny jest jej przeroczysto, co umoliwia dokad-

Po przygotowaniu roztworu elatyny (10% wagowo) naley j wla do for-

naley woy do lodwki i przetrzyma przez 36 godz. w temperaturze od 273K

y= 0,94 v 21,925 (9)

gdzie: y gboko penetracji w [10 -3 m],

Powoduje to kopotliw sytuacj, w ktrej odrzucenie niestandardowych

ce, aczkolwiek moe by niebezpieczne. Naturalnie w porwnaniu do gbokoci