Professional Documents
Culture Documents
Streszczenie
Artyku omawia przyczyny powstania nowego ateizmu, zadania jakie sobie stawiaj zwizane
z nim ruchy, oraz przypomina odkrycia naukowe, ktre spowodoway rozwj naturalistycz-
nego punktu widzenia. Poszukujc waciwej paszczyzny do dialogu ateistw i teistw wska-
zano na konieczno zrozumienia gbszych przyczyn, dla ktrych akceptujemy rne wyja-
nienia jako prawdziwe. Pokazano problemy empirycznej weryfikacji obecnoci Boga w hi-
storii na poziomie fizycznych jak i psychologicznych przejaww Jego dziaalnoci. Postpu-
jc zgodnie z pierwszym przykazaniem: Nie bdziesz mia cudzych bogw przede Mn,
danym przez tego, ktry okrela si imieniem jestem, ktry jestem, religijni ludzie powinni
odrzuci swoje wyobraenia poszukujc zrozumienia, jaki naprawd jest wiat i natura ludz-
ka. Tych wyjanie nie znajdziemy w Biblii, tylko da nam je nauka. Nieliczne religie zrezy-
gnoway z rozumienia wiata w oparciu o swoje wite pisma, a praktycznie wszystkie uwa-
aj si za uprawnione do wyjaniania natury ludzkiej. Kognitywistyka i neuronauki poznaw-
cze opierajc si na dobrze ugruntowanych teoriach i empirycznie zweryfikowanych faktach
ukazuj nam obraz czowieka nie przystajcy do tradycyjnych wyobrae opartych na hebraj-
skich mitach z Ksigi rodzaju. Krytyka odkry naukowych na podstawie analizy tekstw
biblijnych w przeszoci jest pouczajc lekcj, ktra powinna uwiadomi teologom, jak nie-
bezpiecznie jest opiera zrozumienia natury ludzkiej na takich podstawach. Liczne przykady
wybrane z Katechizmu Kocioa Katolickiego pokazuj dominacj staroytnych idei, ktre
nie dadz si pogodzi z nauk, dotyczcych kwestii rnic midzy ludmi i zwierztami,
rozumienia pci, pochodzenia za, funkcji duszy, serca, wolnoci wyboru i wielu innych za-
gadnie. Omwione niektre problemy zwizane z pojciem wolnej woli wyjaniajc dlacze-
go dualizm nie da si utrzyma. Jako przeciwwag do skrajnie redukcjonistycznych pogldw
neurobiologw na ten temat zaproponowano rozumienie mzgu jest substratu umoliwiajce-
go powstanie niesubstancjalnego umysu, identyfikacj ja z caym organizmem a nie tylko
wiadomym umysem i wyobraeniami o sobie, oraz dziaania wolicjonalne jako refleksyjne
dziaania wiadomego umysu, ktry moe modyfikowa spontanicznie powstajce popdy i
myli. W tym wietle warto zwrci wiksz uwag na rol praktyki religijnych sprzyjajcych
gbszej refleksji.
Podzia pomidzy ateistami i ludmi wierzcymi moe mie podoe biologiczne, ale jego
znaczenie jest zapewne drugorzdne. Bardziej istotny jest stosunek do duchowoci rozumia-
nej jako wyszy, przekraczajcy jednostk wymiar psychiki. Ruch nowego ateizmu moe
przyczyni si do oczyszczenia religii z elementw nieracjonalnych i pogbienia wizi
wsplnoty ludzi poszukujcych wartoci, jak to okreli arcybiskup yciski.
Sowa kluczowe:
nowy ateizm, ruch Brights, kreacjonizm, ewolucja, historia nauki, neurobiologia moralnoci,
natura ludzka, duchowo, wolna wola, mzg i umys, wiadomo, mylenie magiczne, rela-
cje nauka- religia, Katechizm Kocioa Katolickiego, redukcjonizm neurobiologiczny.
NeuroscienceandHumanNature
Wodzisaw Duch, Department of Informatics,
Nicolaus Copernicus University, Toru, Poland
Google: W. Duch
Abstract
The reasons for the rise of new atheist movement are discussed, including its goals and scien-
tific discoveries that contributed to the development of naturalistic world view. Searching for
the fertile ground for the atheist-theist discussions one should look at biological reasons why
explanations are acknowledged as true only by selected people. Some problems with empiri-
cal verification of Gods presence in the history at physical as well as psychological levels
have been presented. Following the first commandment You shell have no other Gods before
me given by the one who describes himself as I Am That I Am, religious people should
reject all preconceived ideas searching for understanding of the world and human nature. This
understanding will not come from analysis of Scriptures, it has to come from science. Not all
religions gave up on the authority of the Bible in explaining Nature, and virtually all religions
insist on scripture-based understanding of human nature. Cognitive sciences revealed many
facts about human nature that do not fit to traditional picture based on ancient creation myths.
Critique of scientific discoveries based on biblical texts in the past should be a humiliating
lesson for theologians who base their understanding of human nature on such grounds. A
number of examples taken from the Catechism of the Catholic Church exposes ancient ideas
that cannot be reconciled with science, including the differences between men and animals,
understanding biological sex, the origin of evil, function of the soul and heart, freedom of will
and other issues. Some problems with the concept of free will in view of understanding the
mind through neuroscience are discussed, stressing why dualism is untenable. To counterbal-
ance reductionist views of some famous neurobiologists several proposals have been made:
brain as a substrate in which non-substantial mind may form, identification of self with the
whole organism, not just conscious mind and ideas about oneself, and volitional acts as re-
flexive activity of the conscious mind that modifies spontaneous impulses and thoughts. In
this light one should pay more attention to the effects of religious practices, contributing to
deeper reflection and searching for positive role models.
The differences between atheists and religious people may have biological roots, but these
differences may be of secondary importance. Attitudes toward spirituality, understood as in-
dividual, transpersonal pursuit of sense, seems to be more important. New atheism movement
may help to free religions from some non-rational elements, and create bonds between those
who belong to the community of people searching for values, as they were called by arch-
bishop J. yciski.
Keywords:
new atheism, spirituality, human nature, creationism, evolution, history of science, religion-
science relations, Brights movement, neurobiology of morality, free will, magical thinking,
Catechism of the Catholic Church, reductionism, mind-body relations, consciousness.
3
NeuronaukiiNaturaLudzka
Wodzisaw Duch
Katedra Informatyki Stosowanej UMK, Toru
Google: W. Duch
A1. Z perspektywy Polski dyskusja na temat wiary i religii zawa si zwykle do wiary kato-
lickiej, mamy wic wraenie, e krytyka religii apologetw Nowego Ateizmu, Richarda
Dawkinsa (2008), Daniela Dennetta (2006), Sama Harrisa (2006), Christophera Hitchensa
(2009) i innych to atak na Koci Katolicki. W wielu regionach i krajach wiata, w ktrych
zdarzyo mi si mieszka w Japonii, Kalifornii czy Singapurze katolicyzm jest religi do
egzotyczn, o ktrej przecitny czowiek prawie nic nie wie. Na wiecie istnieje okoo 10.000
religii i wyzna, encyklopedia religii wiata (Macmillan Reference, red. L. Jones, wyd. 2,
2004) ma 14 tomw i liczy ponad 11 tysicy stron. W obrbie samego chrzecijastwa mona
znale niesychan rnorodno wyzna, opierajcych si na odmiennych wyobraeniach o
naturze ludzkiej, od liberalnych po bardzo konserwatywne. Szczeglnie w USA pod pasz-
czykiem religii ukrywane s bardzo dziwaczne pogldy, opaca si wic zakada organizacje
religijne ze wzgldu na liczne przywileje podatkowe i szacunek, ktrym z powodu poprawno-
ci politycznej obdarzane s wszystkie religie.
A2. Organizacje zwalczajce teori ewolucji, pomimo przegrania kilku procesw sdowych w
rnych stanach, uprawiaj bardzo agresywny lobbing na rzecz wprowadzenia jakiej wersji
kreacjonizmu do szk. Tendencje te pojawiaj si rwnie w Europie. W Serbii w 2004 roku
minister edukacji Ljiljana Colic podja prb wprowadzenia nauczania kreacjonizmu do pro-
gramw szkolnych, ale jej decyzja zostaa zablokowana. W Polsce w 2006 minister edukacji
Roman Giertych popar kreacjonizm, a wiceminister Mirosaw Orzechowski wygasza ca-
kowicie bzdurne opinie na temat teorii ewolucji i samego Darwina. W USA prezydent G.W.
Bush rwnie uzna, e nauczanie kreacjonizmu w szkoach powinno by rwnouprawnione.
Nawet wrd nauczycieli biologii procent tych, ktrzy uznaj ewolucj za dobre wyjanienie
pochodzenia ycia jest niewielki (Clment i inn. 2008): w Wielkiej Brytanii jest to zaledwie
15% nauczycieli, a w Niemczech 18%. Ataki kreacjonistw w dobie niesychanego rozwoju
biologii molekularnej, medycyny ewolucyjnej i innych dziedzin zwizanych z myleniem
ewolucyjnym stanowi zagroenie dla rozwoju nauki. Reakcja na takie ataki wymaga zdecy-
dowanej postawy i taka reakcja nastpia przede wszystkim w USA, jedynym wysoce rozwi-
nitym kraju, w ktrym symbole religijne i wpyw religii na polityk widoczny jest na co
dzie. Na stronie newatheist.org czytamy:
Tolerancja powszechnie przyjmowanych mitw i zabobonw przez nowoczesne spoecze-
stwo nie jest cnot. Religijny fundamentalizm ma wielki negatywny wpyw na edukacj i na-
uk, hamuje postp spoeczny. Jeli ludzie wyksztaceni nie zaczn tego tumaczy niewy-
ksztaconym wszyscy staniemy si ofiarami tyranii ignorancji.
A3. W tej sytuacji nie naley si na nowy ateizm obraa tylko zdecydowanie odci od po-
gldw fundamentalistycznych. Najwaniejsze religie teistyczne nie uczyniy tego w dosta-
tecznym stopniu pozostawiajc szerokie pole do popisu krytykom. Sam Harris podkrela
wielokrotnie, e jego krytyka dotyczy fundamentalistycznych postaw religijnych (Harris,
4
2006). Wok kadej religii istnieje otoczka wierze zupenie nieracjonalnych. Niektre z
nich, takie jak magia czy astrologia, byy systematycznie krytykowane przez Koci Katolic-
ki, niezbyt jednak skutecznie, bo mylenie magiczne nadal jest powszechne. Inne nieracjonal-
ne pogldy s przez Koci nadal yczliwie tolerowane, a przynajmniej ignorowane. Przeko-
nanie, e wiara we wszystkie niezrozumiae i tajemnicze zjawiska (wizje, objawienia, opta-
nie, uzdrowienia, jasnowidzenie i cudy) sprzyja religii, poszerzajc przestrze tajemnicy, kt-
r wypeni moe religijna wiara, jest niebezpieczne. Ateici odrzucaj w wikszoci takie
zjawiska, ludzie religijni czsto je akceptuj.
W USA prawie poowa ludnoci oczekuje w niedalekiej przyszoci sdu ostatecznego, po-
dobnie jak irascy szyici. Istnieje realne niebezpieczestwo, e co bardziej gorliwi wyznawcy
skonni bd koniec wiata przyspieszy wywoujc konflikty na du skal. Daniel Schorr w
Los Angeles Times (3.01.1988) przypomina, e prezydent Reagan wielokrotnie wyraa w
wywiadach przekonanie o nadejciu Armagedonu, ktry zacznie si od wojny nuklearnej. W
Polsce i innych krajach wisz na billboardach plakaty zapowiadajce Sd Ostateczny na 21
maja 2011 roku. Programy radiowe Family Radio Network, ktra za tym stoi, nadawane s w
48 jzykach w wielu krajach wiata, a prywatne dotacje na kampani przekroczyy 120 milio-
nw dolarw. Ludzie porzucili swoj prace przygotowujc si do koca wiata. W przeszoci
czonkowie niektrych grup religijnych popeniali samobjstwo na skutek podobnych prze-
powiedni.
Zadaniem nowego ateizmu jest walka z przesdami. Religie aspirujce do miana racjonalnych
powinny w tym pomaga.
A4. Powstanie ruchu Brights (the-brights.net) czy takich organizacji jak Koci Rzeczywisto-
ci (Church of Reality, www.churchofreality.org) pozwolio ateistom skupi si wok wspl-
nej idei, jak jest naturalistyczny pogld na wiat. Jest to pogld pozbawiony elementw nad-
przyrodzonych i mistycznych, majcy swoje implikacje etyczne. Jego zadaniem jest propaga-
cja powszechnego zrozumienia postawy naturalistycznej, spoeczna akceptacja pogldw na-
turalistycznych, a przede wszystkim zdjcie stygmatu z ateistw, ktrzy w USA nie mog
dziaa spoecznie. aden amerykaski polityk, ktry przyzna si do ateizmu, nie ma szans u
wyborcw. Prezydent G.W. Bush stwierdzi, e ateistw nie mona uzna za obywateli, gdy
amerykanie to jeden nard i Bg nad nim (one nation under God).
Znaczny procent czonkw amerykaskiego Senatu i Kongresu zapewne wstydliwie ukrywa
swj ateizm, gdy jest mao prawdopodobne by ich procent odbiega od przecitnej wrd
ludzi z wyszym wyksztaceniem (czyli okoo 35-40%, Shermer 1999). Idea ujawnienia si,
jaka przywieca ruchowi Brights, ma wic wpyn na wiksz uczciwo postaw w yciu
publicznym. Fakt, e wrd czonkw Kongresu i Senatu USA nikt nie przyznaje si do atei-
zmu pokazuje, e istnieje silny nacisk ze strony rodowisk religijnych na deklarowanie i od-
woywanie si do wiary w Boga. Ankieta Gallupa z 1998 roku pokazaa, e ateist na stano-
wisko Prezydenta USA skonnych byo poprze tylko 49% pytanych, homoseksualist 55%,
mormona 72%, latynosa 87%, kobiet 88%, yda 92%, afroamerykanina 94%, a katolika
95%. Chocia ateici maj w USA wyjtkowo z opini nic nie wiadczy o tym, by ateici
byli mniej moralni ni ludzie religijni. W wizieniach jest ich niezwykle mao, znacznie mniej
ni mona by oczekiwa na podstawie statystyki (Pinker, 2004, rozdz. 11).
A5. Czy ruch nowego ateizmu naprawd jest agresywny? Wniosek Dawkinsa Boga prawdo-
podobnie nie ma (God Delusion, 2006) jest raczej do ostrony. Z drugiej strony czsto
cytowany fragment Ksigi Mdroci (13, 1-9): Gupi z natury s wszyscy ludzie, ktrzy
nie poznali Boga jest wyranie agresywny i obraliwy. Prba walki ze zjawiskiem nowego
ateizmu za pomoc obraania przeciwnika zamiast podawania dobrych kontrargumentw nie
jest dobr strategi. Zgodnie z badaniami Larsona (1998) wrd wybitnych biologw z Naro-
5
dowej Akademii Nauk USA tylko 5.5% deklarowao wiar w Boga, a mamy tu do czynienia
ze starszym pokoleniem naukowcw, wychowanym w wikszoci w bardzo tradycyjnych,
religijnych rodzinach. Mona wic podejrzewa, e ten procent jeszcze si zmniejszy. Uzna-
nie naturalnych przyczyn powstania i ewolucji wiata, a w konsekwencji odrzucenie elemen-
tw nadprzyrodzonych, na moe by traktowane jako przejaw gupoty.
A6. Nie ma gwarancji, e teista lub ateista bdzie moralnym czowiekiem, wiara lub jej brak
nie koreluje si z empati czy altruizmem (de Vignemont, Singer, 2008). Hitler z pewnoci
nie by ateist, mia poczucie boskiej misji (Murphy 1999). Ani Stalin ani Mao Tse Tung nie
jest dobrym przykadem racjonalnego naturalisty, ktry rozumie zoono przyrody. Wrd
wybitnych uczonych mona znale zarwno osoby religijne jak i ateistw. Edukacja oderwa-
a si na dobre od instytucji religijnych dopiero na pocztku 20 wieku. Nie znaczy to, e wiara
w Boga pocigna za sob rozwj nauki. Newton powici wikszo swojego ycia na al-
chemi i studia biblijne, zajmowa si proroctwami i pisa teologiczne traktaty. Jest spraw
dyskusyjn, czy religia bya motywacj dla jego bada naukowych czy te raczej zahamowaa
te badania zajmujc umys wielkiego uczonego spekulacjami na temat koca wiata.
A7. Fakt, e ludzie religijni czsto wol proste, naiwne wyjanienia zamiast znacznie bardziej
skomplikowanych, szczegowych wyjanie naukowych, oznacza jedynie oglny brak zro-
zumienia naukowego obrazu wiata, a nie tylko mechanizmw ewolucji. Trudno spotka lu-
dzie kwestionujcych istnienie fal elektromagnetycznych, nie brakuje za to laikw, ktrzy
wypowiadaj swoje wtpliwoci na temat teorii ewolucji. Jeli kto nie rozumie fizyki, ktra
jest stosunkowo prosta, np. nie wie jak dziaa telefon komrkowy, nie powinien si wypowia-
da na temat biologii, a w szczeglnoci ewolucji, gdy s to zagadnienia znacznie bardziej
skomplikowane. Nie mona prowadzi powanej dyskusji na temat wiadomoci nic nie wie-
dzc o mzgu i nie dysponujc aparatem pojciowym, pozwalajcym zrozumie neurodyna-
mik sieci neuronowych. Jednak ludzie religijni wyraaj czasem nadziej, e nie uda si na-
ukowo wyjani natury umysu, wiadomoci, subiektywnych wrae i caego ycia we-
wntrznego. Maj nadziej, e za procesy podejmowania decyzji i woln wol, nie odpowia-
daj mzgi, tylko jaki niematerialny pierwiastek, bdcy przy tym jakiego rodzaju substan-
cj. Odkrycie, e taki pierwiastek istnieje byoby rwnie ekscytujce dla ateistw jak i dla
ludzi wierzcych, jednak na to si nie zanosi. Dyskusje na temat mechanizmw funkcjonowa-
nia mzgu i umysu lepiej zostawi ludziom kompetentnym.
A8. Czy mona nie wierzy w wpyw selekcji naturalnej na przetrwanie, zmian waciwoci
i powstawanie gatunkw? Ewolucja dziaa w nieludzko powolny sposb. Wikszo ras psw
powstaa w przecigu ostatnich kilku tysicy lat i wywodz si od wsplnego przodka, cho-
cia na podstawie samego wygldu mona by je uzna za inne gatunki. Rnica ciaru po-
midzy najmniejszymi i najwikszymi rasami psw znacznie przekracza 100 razy a rnice w
ich budowie i fizjologii s wiksze ni midzy czowiekiem i szympansem.
Teistyczny ewolucjonizm zamiast fundamentalistycznego kreacjonizmu jest krokiem w do-
brym kierunku, ale jego gwna teza, e za ewolucj nie mog odpowiada lepe siy natury,
jest empirycznie weryfikowalna. Wiele gatunkw bardzo podobnych do czowieka wymaro.
Badania genomw neandertalczykw pokazay, e s one prawie identyczne z genomami ho-
mo sapiens, wczajc w to gen FOXP2 zwizany z mow. Porwnanie genomw pokazuje,
e kilka procent naszego genomu pochodzi od neandertalczykw, jedynie w populacji ludzi
zamieszkujcych Afryk nie ma ladw krzyowania si z nimi. Istniay te inne gatunki spo-
krewnione z nami (np. odkryty w 2004 roku may Homo Florensis). Gatunki te miay szans
zdominowa i wytpi konkurencj, ale przetrwa tylko jeden z nich Homo Sapiens. Maso-
we wymieranie ludzi w czasach pandemii pokazuje jednak, e nasze przetrwanie nie byo
nigdy pewne.
6
Co wic stoi za przekonaniem, e czowiek nie mg powsta na drodze ewolucji, tylko po-
trzebowa specjalnej interwencji Boga? Tylko przywizanie do mitu staroytnych plemion
Izraela o stworzeniu wiata. Na czym miaoby polega boskie tchnienie oywiajce czowie-
ka? Teistyczny ewolucjonizm zamiast stopniowego rozwoju proponuje jaki skokowy proces,
dziki ktremu pra-przodek czowieka staje si istot ludzk. Czy moliwa jest istota z m-
zgiem czowieka, ktrej brakuje jakich ludzkich cech? Czy te pra-czowiekowi urs nagle
mzg i sta si w ten sposb zdolny do refleksji? Stwarza to wiele pyta, na ktre nie ma od-
powiedzi co waciwie si zmienio? Czowiek nie jest ulepiony z prochu ziemi (materia
organiczna to zwizki wgla, a nie krzemionka), dlaczego wic si upiera, e to boskie
tchnienie oywio czowieka i pozwolio mu odrni si od zwierzt? Trudno takie pogldy
uzna za zgodne z nauk.
A11. Do niedawna Bg by pojciem przywoywanym jako odpowied na wszystkie pytania
zbyt trudne by zrozumie ich prawdziwe przyczyny: powstania wiata, klsk ywioowych
czy przyczyn epidemii. Zadawalamy si prostymi, zrozumiaymi dla laika odpowiedziami,
pseudowyjanieniami zgodnymi z naiwnym obrazem wiata. Jednak gdy stoimy w obliczu
realnych problemw mylenie magiczne jest niebezpieczne. wiatu gro liczne niebezpie-
czestwa: globalna zmiana klimatu, superwulkany, katastrofy ekologiczne, pandemie, astero-
idy, wybuchy supernowych.
Czy mona si dziwi, e ateici boj si religijnych fundamentalistw i prbuj walczy z
naiwnym myleniem na wszystkich frontach?
B. Dyskusje z ateistami.
B1. Dlaczego argumenty za lub przeciw istnieniu Boga wysuwane i krytykowane od setek lat
wydaj si ludziom wierzcym przekonywujce, a ateistom nie? To bardzo interesujce pyta-
nie. Dyskusje na temat istnienia Boga nie s dobr podstaw do dialogu z ateistami. Z teolo-
gicznego punktu widzenia Nikt nie moe wysuy sobie pierwszej aski, ktra znajduje si u
pocztku nawrcenia (1986, Katechizm), wiara nie jest wic decyzj, ktr mona podj
wiadomie.
Wiele naszych przewiadcze jest po prostu racjonalizacjami gbszych przekona, ktre mo-
tywuj nas do wybirczej oceny informacji. Zarwno nauka jak i religia prbuj stworzy
sensowny obraz wiata, a w szczeglnoci zrozumie miejsce czowieka w wiecie. Nauka
poszukuje odpowiedzi na konkretne pytania, takie jak budowa materii na poziomie mikro i
makroskopowym, przyczyny chorb, pochodzenie ycia na ziemi, a w ostatnich latach rw-
nie na pytania dotyczce natury ludzkich umysw. Stao si to moliwe dziki wielkiemu
rozwojowi nauk kognitywnych, w szczeglnoci neuronauk badajcych funkcjonowanie
ludzkiego mzgu. Po raz pierwszy w historii mamy prawdziwe, a nie tylko pozorne, odpo-
wiedzi na pytania o rda moralnoci, empatii, altruizmu, zachowa socjopatycznych.
B2. Religie nie odpowiadaj na konkretne pytania, ale maj ambicje by odpowiedzie na py-
tania oglne dlaczego wiat jest taki, jaki jest. Ewolucyjne podejcie daje odpowied na wiele
pyta dlaczego, np. dlaczego u yrafy, czowieka i kreta mamy 7 krgw szyjnych, dlacze-
go zebry maj paski, czy dlaczego ucho rodkowe ma trzy kosteczki, moteczek, kowadeko,
strzemiczko. Religie zadaj bardziej oglne pytania: dlaczego istnieje wiat, lub jaki jest
sens ycia i mierci (Heller, 2008). Czy na takie pytania mona da rzeczywicie odpowiedzi,
ktre co wyjaniaj? Sowo tajemnica wystpuje w Katechizmie Kocioa Katolickiego
kilkaset razy, a wic wiara wyjaniajc sens ycia tylko mnoy tajemnice.
8
Samo istnienie Boga traktowane jako wyjanienie tajemnicy istnienia wiata jeszcze niczego
nie implikuje, zastpujc jedn tajemnice drug, jeszcze wiksz. Deizm nie ma obserwowal-
nych konsekwencji nie ma wic znaczenia, czy Wszechwiat istnia wiecznie, czy te stwo-
rzy go jaki Bg, ktry si nim nie interesuje, gdy taki Bg to tylko zbdna hipoteza. W
rzeczywistym wiecie twrca jest zawsze bardziej skomplikowany od swojego dziea. Kady
byt im bardziej jest skomplikowany tym bardziej jest zawodny. Mzg jest najbardziej skom-
plikowanym organem w znanym Wszechwiecie, cigle si zmienia w wyniku uczenia si,
czynnikw rodowiskowych i kultury (Dehaene, Cohen, 2007) i najczciej ulega chorobom.
Jednake teolodzy uwaaj, e Bg jest bezwzgldnie prosty i niezmienny. To bardzo dziwna
koncepcja, nic w naturze jej nie przypomina.
B3. Od wiary w istnienie abstrakcyjnego doskonaego Boga do konkretnej religii jest bardzo
daleka droga. Religie teistyczne gosz, e Bg nie tylko stworzy wiat, ale te troszczy si o
jego rozwj, a szczeglnie troszczy si o kadego czowieka. Powstaje wwczas pytanie: czy
to si w jakikolwiek obserwowalny sposb przejawia? Jeli nie, to sytuacja jest podoba jak w
przypadku deizmu: Bg staje si niepotrzebn hipotez. Jeli tak, to przejawy dziaania Boga
mona bada, czy to na poziomie zjawisk fizycznych czy psychologicznych. Religia powinna
si wwczas poddawa jakiej naukowej weryfikacji. Gdyby takie przejawy udao si wykry
mielibymy fizyczny dowd na istnienie Boga.
Zarwno z religijnego jak i naukowego punktu widzenia nie jest to jednak prawdopodobne. Z
religijnego punktu widzenia Bg pozostaje ukryty by nie umniejszy naszej wolnoci. Dla-
czego wic pierwsi ludzie potrafili si Bogu sprzeciwi, chocia si przed nimi nie ukrywa
czy ich wolno bya ograniczona? Czy pewno istnienia Boga, ktr maj ludzi religijni,
zawsze wystarcza by powstrzyma ich przed czynieniem za? Czy poszukiwanie znakw, np.
wiara w autentyczno caunu Turyskiego, da si pogodzi z ide Boga ukrytego?
B4. Jedn z prb szukania przejaww dziaania Boga byo badanie skutecznoci modlitwy o
powrt do zdrowia. Przed wykonaniem eksperymentu wielu ludzi miao nadziej, e modli-
twa okae si skuteczna, ale si zawiedli (Dawkins, 2006, str. 61-66). Wyniki wiadcz raczej
o negatywnym wpywie, spowodowanym zapewne dodatkowym stresem u ludzi, ktrzy wie-
dz o modlcych si za nich grupach. W czasach gdy na wiecie prawie nie byo ateistw po-
wszechne pandemie dumy i innych chorb zmniejszyy populacj Europy pomidzy 550 a
700 rokiem o poow, w 14 wieku o jedn trzeci. Pandemie wywouj najmniejsze szkody w
krajach silnie zlaicyzowanych, takich jak kraje skandynawskie.
W maju 2011 roku z powodu dugotrwaej suszy i zwizanych z tym poarw gubernator
Teksasu Rick Perry wezwa mieszkacw do modlitwy o deszcz. Skuteczno tacw Indian
jak i modlitw tego rodzaju ogranicza si do zmniejszenia poczucia lku u modlcych oraz do
efektu placebo. Mechanizmy fizjologiczne za tym stojce s w znacznej mierze zrozumiae, a
ich efekty mog mie istotny wpyw na wyznawcw, nie wiadcz jednak o ingerencji si
nadprzyrodzonych. Neuroteologia jest now dyscyplin naukow, starajc si wyjani, jak
w mzgu powstaj duchowe przeycia i jak mona je indukowa sztucznie (Apfalter, 2009).
Wizje religijne maj ludzie cierpicy na padaczk skroniow, mona je te wywoa rodkami
chemicznymi lub pobudzajc mzg polem magnetycznym. Wszelkie wizje powstaj w m-
zgach ludzi, nie mog wic stanowi dowodu na dziaanie Boga w wiecie. Wiele objawie i
uzdrowie uznawanych jest za autentyczne, chocia da si je wytumaczy za pomoc natu-
ralnych procesw zachodzcych w mzgu.
B5. Dawkins przyznaje, e nie mona logicznie udowodni nieistnienia Boga, ale wedug
niego mona ocenia prawdopodobiestwo jego istnienia. Dyskusje na temat istnienia Boga
absorbuj wielu ludzi, ale w rzeczywistoci mog stanowi temat zastpczy, pozwalajcy uni-
ka rzeczywistych problemw przez zagbienie si w nigdy niekoczc si argumentacj.
9
Daje to poczucie zajmowania si wanymi sprawami, walki o suszn spraw. W wielu kra-
jach nadal prowadzi to do gwatownych konfliktw pomidzy zwolennikami rnych religii
(Indie i Pakistan s tu dobrym przykadem), jak i walki rnych wyzna w obrbie tej samej
religii (szyici i sunnici w krajach islamu).
Sport jest rwnie doskonaym tematem zastpczym: wygrana naszego zawodnika czy na-
szej druyny wzmacnia poczucie dumy z przynalenoci do grupy pozwalajc zapomnie o
rzeczywistych problemach. Z bada neuromarketingowych wynika, e wizerunki sportowcw
wywouj podobne reakcje emocjonalne mzgu (Lindstrom, 2009) co symbole religijne i wi-
zerunki produktw synnych marek. Kibice druyny sportowej, wdajcy si nawzajem w
krwawe walki maj silne wraenie, e walcz o suszn spraw (Kapuciski 1978). W lipcu
2010 roku po powodzi w Pakistanie, ktra pozostawia ponad 20 milionw ludzi bez dachu
nad gow opini Pakistaczykw zaprztaa gwnie sprawa podejrze o ustawienie meczu
krykieta przez ich narodow druyn. wiatowe media, cznie z azjatyckimi kanaami wia-
domoci telewizyjnych, powicay dyskusjom na ten temat wielokrotnie wicej czasu ni
milionom rannych i tysicom zabitych w wyniku powodzi.
Dodawanie magicznych skadnikw do produktw kosmetycznych znacznie wzmaga ich
atrakcyjno, tylko nieliczni racjonalnie mylcy ludzie nie daj si na to nabra. Religie maj
wiele tajemnic, ktre dziaajc na wierzcych wzmagajc ich atrakcyjno, ale u ateistw
wywouj odwrotne reakcje.
B6. Czy wiara jest podstaw moralnoci? Nie znaleziono istotnych korelacji pomidzy moral-
nym zachowaniem a religijnoci. Czsto powtarzane przekonanie, e bez Boga wszystko
wolno, jest sprzeczne z prost obserwacj, e w krajach o najwyszym stopniu ateizacji prze-
stpczo jest znacznie nisza ni w krajach, w ktrych ateistw nie ma. Z samej wiary w
Boga, nawet opartej na tych samych rdach historycznych, nic konkretnego nie wynika.
Rnice pomidzy przekonaniami moralnymi ateistw i katolikw s nie wiksze ni rnice
pomidzy poszczeglnymi wyznaniami protestanckimi lub innymi religiami1.
Doszukiwanie si rda godnoci czowieka w jego specjalnej relacja z Bogiem jest dla atei-
stw w istocie degradacj unikalnej biologicznej natury ludzkiej. Czowiek ma najwiksze
potencjalne moliwoci rozwoju i najbardziej zoony mzgu w znanym wszechwiecie, ale
powinien zna swoje moliwoci i ograniczenia, nauczy si osiga swj peny potencja.
Nadal nie w peni rozumiemy, jak to osign, ale tu obszar zainteresowa nauki i religii jest
zbieny. Najwaniejszym tematem dyskusji powinno by zrozumienie natury ludzkiej czy
wiara prowadzi do pogldw zgodnych z odkryciami nauki, czy te opiera si na tradycji z
czasw, kiedy ludzko nie rozumiaa podstawowych praw przyrody? Na ile pewne s inter-
pretacje neurobiologw, a na ile pewne rozwaania teologw?
B7. John Haught (2007) uwaa, e nowy ateizm nie jest dla teologw ciekawym wyzwaniem,
gdy ich argumenty s na poziomie kreacjonistw. Ateici zwalczaj gwnie fundamentali-
stw, nie znajc si na teologii. Te same zjawiska opisywa mona na rnym poziomie nie
przeczc sobie nawzajem. Religia moe y w zgodzie z nauk zajmujc si opisem innego
porzdku ni tylko materialny. Nowy ateizm jest wic wspania okazj do wyjanienia, czym
wiara naprawd jest a czym by nie powinna, bo w tej materii panuje ogromne pomieszanie.
Jakie s wic istotne pytania? Kim jestem i jaki jestem? Jaka jest moja natura? Co wiem o
sobie i co naprawd mog o sobie wiedzie? Jakie decyzje mog podj? Co i jak mog zro-
bi i jakie mam ograniczenia? Jakie s moje wartoci? W co waciwie wierz?
1
http://www.thearda.com/ pozwala na porwnanie pogldw rnych wyzna w USA.
10
C1. Najwaniejsz zasad medycyny jest nie szkodzi pacjentowi. Najwaniejsz zasad na-
uki jest nie udawa, e si na pewno co wie jeli nie mamy na to wiarygodnych dowodw.
Bg zapytany przez Mojesza o swoje imi nazywa siebie Jahwe, czyli jestem, ktry je-
stem. Za najwaniejsz zasad wiary chrzecijaskiej mona uzna pierwsze przykazanie:
Nie bdziesz mia cudzych bogw przede Mn.
Nie wiedzc jaki naprawd jest wiat tworzymy bezustannie kolejne idole. Jan Pawe II napi-
sa: Nie wolno tylko czowiekowi trwa w bdzie, nie usiujc si przekona o tym, jaka jest
prawda (Przekroczy prg nadziei, str. 143). Jak moemy si o tym przekona jeli nie przez
uwan obserwacj, stawianie hipotez i prby ich falsyfikacji? Wiedza dotyczca nauk przy-
rodniczych nigdy nie jest cakowicie pewna, chocia w wielu przypadkach graniczy z pewno-
ci.
C2. Spekulacje s domen filozofw, hipotezy i teorie to domena naukowcw, a niepodwa-
alne prawdy s domen teologw ateistom wydaj si za to objawem wielkiej arogancji.
Jaki jest waciwy zakres kompetencji teologw i jak pewna jest ich wiedza? Jak pozby si
przesdw, ktre zamiecaj wiar, nie wylewajc jednoczenie dziecka z kpiel?
Sowa, uywane w rnych dziedzinach maj czsto cakiem odmienne znaczenie. Nauka
stara si zwykle precyzyjnie zdefiniowa pojcia, ktrymi si posuguje. Religia uywa wielu
metafor wzbudzajcych emocjonalne reakcje, ale takie sowa jak prawda, syn, ojciec, zbawie-
nie, uywane w staroytnych tekstach religijnych maj obecnie odmienne konotacje. Angli-
kaski biskup D. Nineham pokaza (1993), jak odmienne byo chrzecijastwo w X wieku we
Francji, i jak bardzo musia si zmieni sens poj uywanych w Biblii przez ostatnie dwa
tysice lat, zwaszcza, e przerwana zostaa cigo kultury, w ktrej te teksty powstay. Na-
prawd nie wiemy co znaczyy sowa w staroytnych tekstach dla yjcych wwczas ludzi.
C3. Drog do religii byy pytania egzystencjalne, ktre zadaje w swoich Wyznaniach w.
Augustyn: Quis ego et qualis ego? Kim jestem i jaki jestem? W staroytnej Grecji na fronto-
nie wityni Apollina w Delfach umieszczono wezwanie Poznaj samego siebie, przypisy-
wane wielu znakomitym filozofom. W witej ksidze hinduizmu Mahabharacie, w witej
ksidze taoizmu Tao Te King (Ksiga Drogi i Cnoty) Laozi (Lao Tse), w witej ksidze
buddyzmu Dhammapadzie i innych staroytnych dziaach znajdujemy bardzo podobne we-
zwania. Czy to jest tylko domena religii i czy odpowiedzi dawane na takie pytania istotnie co
odkryway? Czy w ogle mona odpowiedzie na pytanie kim lub czym jestem w zadawa-
lajcy i powszechnie zrozumiay sposb? Czy mechanizmy odpowiedzialne za nasz osobo-
wo, wiadomo, zdolnoci poznawcze i reakcje emocjonalne s prostsze ni te, ktre po-
zwalaj dziaa komputerom i telefonom komrkowym? Jeli s bardziej skomplikowane (a
tak z pewnoci jest) to tylko specjalici bd zdolni je w pewnym stopniu zrozumie. Nie
naley si spodziewa, e filozofia czy teologia mog tu wiele wyjani.
Kada kultura, poszukujc odpowiedzi na fundamentalne pytania, tworzc mity o powstaniu
wiata, mity o szczeglnej roli czowieka w tym wiecie, jak i mity o szczeglnej roli naro-
dw lub grup spoecznych, zadawalaa si wieloma pozornymi odpowiedziami przed roz-
wojem nauki nie mogo by inaczej. Mity przetrway przez bardzo dugi okres w wierzeniach
religijnych, nadal wywierajc wielki wpyw na ludzi w wielu krajach wiata. Niewiele osb
odwayo si myle samodzielnie, podwaajc powszechnie przyjte wierzenia. Antyczne
religie Wedyjskie, Summeryjskie czy Egipskie opieray si na mitach, ktre przetrway przez
11
tysice lat stanowic podstaw wyobrae o wiecie i nadal wywieraj wpywa na zachowa-
nia ludzi wielu krajw. Staroytne mity hebrajskie przetrway a do dnia dzisiejszego, stajc
si podstaw kilku wielkich religii. S one tylko nieco bardziej racjonalne ni mity wczeniej-
sze, gdy ich forma ulegaa zmianom w czasach nastawionych bardziej racjonalnie ni te, z
ktrych pochodz najstarsze mity.
C4. Kognitywistyka jest bardzo mod nauk, neuronauki poznawcze s jeszcze modsze, ale
po raz pierwszy w historii moemy wykroczy poza naiwne spekulacje oparte na powierz-
chownych obserwacjach, opierajc si na dobrze ugruntowanych teoriach i empirycznie zwe-
ryfikowanych faktach. Obraz, jaki si z tych bada wyania, rni si rwnie mocno od trady-
cyjnego rozumienia natury ludzkiej jak obraz wiata sprzed czasw Kopernika rni si od
obrazu wiata oferowanego przez wspczesn astronomi. Moemy si wic w tym obszarze
spodziewa rwnie silnych emocji i konfliktw pomidzy nauk i wszelkimi wiatopogldami
religijnymi zakorzenionymi w antycznej tradycji. Pomimo znacznego postpu w zblieniu
niektrych tradycji religijnych do nauki porzucenie prostych wyjanie oferowanych przez
mity na rzecz znacznie mniej zrozumiaych pogldw naukowych nie bdzie atwe.
C5. Jakie s podstawy teologicznej antropologii i jak si one maj do antropologii naukowej?
Z jednej strony mamy przekonanie, i cay rodzaj ludzki wywodzi si od jednej ludzkiej pary,
przekonanie oparte na hebrajskich mitach. Ksiga rodzaju, rezultat kompilacji pracy wielu
autorw, jest wyrazem panujcych w ich czasach wyobrae, w znacznej mierze pokrywaj-
cych si z mitami innych ludw. Wnioski wycigane ze staroytnych tekstw nigdy nie oka-
zay si prawdziwe ani nie zawieray wielkiej mdroci. Zwizek pomidzy myciem rk a
gorczk poogow, ktra zabijaa 10-35% kobiet i przyczynia si do niezliczonych cierpie
yjcych w okropnych warunkach sierot, mona byo zauway ju w staroytnoci. Udao
si to dopiero Ignacemu Semmelweisowi w drugiej poowie XIX wieku, a akceptacja tego
prostego faktu zaja lekarzom kilkadziesit lat. Zamiast prostych procedur ratujcych ycie,
takich jak mycie rk czy gotowanie wody, wite pisma wikszoci religii skupiaj si na mo-
dlitwach o uzdrowienie i cudach. Czarna ospa zabia w samym XX wieku 300-500 milionw
ludzi ale dziki szczepieniom udao si j cakowicie zwalczy.
Naukowe rozumienie czowieka jest wic nieporwnywalnie bardziej skuteczne ni pozwala
na to wiedza wyniesiona z religijnych ksig. Naukowe zrozumienie psychiki ludzkiej, cznie
z duchowymi potrzebami czowieka, jest rwnie znacznie gbsze ni jest to moliwe w
oparciu o religijne przesania.
D1. Liczne przykady pozornych wyjanie teologw ze wszystkich dziedzin nauki znale
mona w dwutomowym dziele Historia Walki Nauki i Teologii w wiecie Chrzecijaskim
(History of the Warfare of Science with Theology in Christendom), ktr napisa Andrew
Dickson White w 1894 roku. White by amerykaskim historykiem (pierwszym prezesem
Amerykaskiego Towarzystwa Historycznego) i dyplomat, wsporganizatorem razem z
biznesmenem Ezr Cornell jednej z najlepszych wyszych uczelni w USA, Cornell Univer-
sity (1865), a take pierwszym prezydentem tej uczelni. Obaj dentelmeni zaangaowani byli
w prac na rzecz licznych instytucji chrzecijaskich, ale uznali, e ich Uniwersytet bdzie
niezaleny od instytucji politycznych i religijnych, wic ich wydzia teologiczny nie by zwi-
zany z adnym konkretnym wyznaniem. Efektem takiego postepowania bya silna krytyka i
opozycja ze wszystkich stron, oskarenia o szerzenie ateizmu, niewiary i indyferentyzmu.
White zrozumia wwczas, e najwiksz przeszkod dla normalnego rozwoju nowoczesnego
spoeczestwa jest przywizanie do redniowiecznych form mylenia chrzecijaskiego wia-
12
Podkrela si czsto, e nauka i religia dotycz innych porzdkw i nie ma pomidzy nimi
sprzecznoci (Haught 2007). W tradycji katolickiej jest szereg koncepcji, ktre istotnie stoj
poza nauk, a wic ich dyskusja na gruncie naukowym jest bezcelowa. Jednak wszystko, co
ma dajcy si zauway wpyw na wiat materialny jak i na psychik czowieka ley w krgu
zainteresowania nauki i powinno si da wyjani w naukowy sposb, a wic bada za pomo-
c empirycznie weryfikowalnych hipotez. Dlatego wszelkie twierdzenia dotyczce natury
ludzkiej le w krgu zainteresowania nauki, w odrnieniu od np. wiary w zmartwychwsta-
nie na kocu wiata, ktre jest kwesti wiary a nie procesem obserwowalnym. Nawet taka
wiara prowadzi jednak do pyta naukowych dotyczcych zachowania indywidualnej tosa-
moci w procesie, ktry musiaby cakowicie przemieni czowieka, tworzc z niego w ca-
kiem odmienn istot. Naley wtpi, czy taki proces jest moliwy, a racjonalnie nastawiona
teologia moe tworzy wyobraenia takiej przemiany, ktre powinny by zgodne z naukow
wiedz o naturze ludzkiej. Nauka moe te bada rda historyczne pojawienia si takich
przekona, korelaty socjologiczne czy te mechanizmy psychologiczne i funkcje mzgu pre-
dysponujce do takiej wiary. Koniec wiata na pewno nadejdzie: astrofizycy s przekonani, e
za 5 mld lat Soce zamieni si w czerwonego kara i pochonie Ziemi, ale to bardzo odlega
perspektywa.
Postaram si krtko podsumowa te aspekty katolickiego obrazu natury ludzkiej, do ktrych
mona zastosowa rwnie rozumowanie naukowe i przedstawi zwizane z tym problemy.
Naley przy tym pamita, e posugujc si tymi samymi rdami inne wyznania chrzeci-
jaskie uznaj cakiem odmienn interpretacj, jak np. kalwini w odniesieniu do wolnej woli.
Katechizm Kocioa Katolickiego zawiera szereg twierdze, ktre w oczywisty sposb wkra-
czaj na teren badany przez nauk.
E1. Czowiek zajmuje wyjtkowe miejsce w stworzeniu, w swojej wasnej naturze jednoczy
wiat duchowy i wiat materialny.
Oczywicie, e czowiek ma swj wiat duchowy, a bdc stworzeniem o najbardziej rozwi-
nitym mzgu wiat jego przey wewntrznych jest nieskoczenie bardziej zoony ni
zwierzt. Jestemy wyjtkowi na wiele sposobw, ale kady gatunek jest na swj sposb wy-
jtkowy. Niezliczone badania etologw nad yciem spoecznym zwierzt pokazuj nawet u
stosunkowo prymitywnych ssakw zacztki wszystkich cech, ktre do niedawna uwaano za
wycznie ludzkie. Nie ma wtpliwoci, e rda ludzkiej inteligencji, kultury, altruizmu i
moralnoci s wynikiem ewolucji biologicznych organizmw. Szczeglnie wane s prace
nad mapami naczelnymi; podsumowujc sto lat prac nad szympansami Frans de Waal (2005)
pisze: ludzie zajmuj specjalne miejsce wrd naczelnych, ale w coraz wikszym stopniu
od sposobu korzystania z narzdzi, kulturowo uwarunkowanego uczenia si, rozwoju indywi-
dualnego charakteru i osobowoci, samowiadomoci, empatii, wsppracy i walki o przy-
wdztwo, do wojen midzy rnymi grupami widzimy jak due jest nasze podobiestwo.
15
ludzi. Niewielki procent osb ma bardzo silnie rozwinit empati i pracuje dla dobra innych
nie troszczc si o siebie. Na drugim biegunie s ludzie pozbawieni cakowicie empatii, egoi-
ci oraz psychopaci (Weber i inn. 2008). Mamy te ludzi zawsze opanowanych i bardzo im-
pulsywnych, furiatw. Rozrzut takich cech po obu stronach spektrum zwykle dobrze opisuje
krzywa dzwonowa (rozkad Gaussa), skupiona wok rednich wartoci. Znaczna cz mor-
derstw i innych powanych przestpstw popeniana jest przez psychopatw i furiatw.
Czemu wszyscy ludzie nie s z natury dobrzy, nie odczuwaj silnej empatii i nie s opanowa-
ni? Wolna wola wcale nie wymaga by musieli istnie psychopaci, zbrodniarze zabijajcych z
zimn krwi, ani tyrani rzdzcy w systemach totalitarnych. Nie da si uzasadni tezy, e lu-
dzie dobrzy z natury sami uczynili si zymi, zbuntowali si i czyni zo wbrew swoim wro-
dzonym skonnociom. Dlaczego wic istniej psychopaci? By mogli istnie wici. Rwno-
waga w przyrodzie istnieje dziki przeciwnociom, jak zauwayli to chiscy taoici ju par
tysicy lat temu. Bez wiata nie ma ciemnoci, bez za nie ma dobra. Howard Bloom (1997)
nazwa to zasad Lucyfera.
Nauka nie zajmuje si wprawdzie anioami i diabami, ale podobna teza w odniesieniu do
upadych aniow wydaje si rwnie karkoomna. adna rozumna istota nie moe sta si z
tylko moc swojej wasnej woli (Sebanz, Prinz, 2006). Altruizm odwzajemniony i konfor-
mizm konieczny jest do istnienia wszystkich grup spoecznych. Bunt przeciwko Wszechmoc-
nej Istocie i czynienie za implikuje cakowity brak zarwno rozumu jak i empatii. Obydwie
te cechy nie s kwesti wolnego wyboru, za ich brak odpowiada Stwrca. Czowiek pozba-
wiony rozumu i empatii jest powanie upoledzony i prbujemy go leczy, gdy nie potrafi
oceni wasnych czynw. Istnienie za jak i diagnoza kondycji ludzkiej oparta na dotychcza-
sowych rozwaaniach teologicznych nie da si pogodzi z tym co wiemy o naturze ludzkiej.
Dla nauki nie ma tajemnicy czowieka, s tylko niesychanie skomplikowane systemy biolo-
giczne jak i powstae na tej bazie wiaty umysu i kultury.
E6. Serce czowieka to rdo, z ktrego wypywaj uczucia. rdem wszystkich grzechw
jest serce czowieka.
Nawet jeli rozumiemy, e jest to stwierdzenie metaforyczne, po co wstawia tego typu
stwierdzenia do katechizmu? Co maj wyjania? Skojarzenia ludzi znajcych histori bd tu
cakiem jednoznaczne: to pogldy goszone jeszcze przez Galena, popularne w staroytnoci,
wic mona znale ich lady w Biblii. Prawdziw funkcj serca opisa William Harvey w
1628 roku. Uczucia wpywaj na krenie krwi, gdy to mzg steruje tymi procesami. O m-
zgu w czasach antycznych niewiele wiedziano, panowao przekonanie, e za uczucia i myli
odpowiedzialne jest serce. Stwarza to cakiem faszywy obraz natury ludzkiej. Mona oczy-
wicie w sposb metaforyczny odwoywa si do serca, ale trzeba sobie jasno zdawa spraw,
e s to tylko metafory, a prawdziwym rdem grzechw jest mzg, czsto po prostu le
funkcjonujcy z powodu niedorozwoju pocze pomidzy obszarami odpowiedzialnymi za
reakcje emocjonalne i poznawcze.
E7. Wolno jest zakorzenion w rozumie i woli moliwoci dziaania lub niedziaania, czy-
nienia tego lub czego innego, a wic podejmowania przez siebie dobrowolnych dziaa.
Dziki wolnej woli kady decyduje o sobie.
Jeli nie dziaamy pod wpywem przymusu mamy silne wraenie wolnego wyboru. Jednake
naiwne wyobraenie, e ja mog podj dowoln decyzj, uwarunkowan tylko moj wol,
okazuje si iluzj (Wegner 2002). Najpierw trzeba zdefiniowa czym jest to ja i w jaki spo-
sb mzg podejmuje decyzje, ktre nazywam moimi, w jakim stopniu ja jest za nie od-
powiedzialne. Dla zrozumienia natury ludzkiej jest to zagadnienie centralne, ktremu trzeba
powici wicej miejsca, poniej jest tylko krtkie podsumowanie (dokadniej opisaem to w
19
Duch, 2010). S to skomplikowane zagadnienia, ktre z pewnoci nale do nauki i nie jest
jasne co i na jakiej podstawie teologia miaaby tu dopowiedzie.
F1. Sposb, w jaki rozumiemy natur ludzk, a w szczeglnoci granice naszej wolnoci i
odpowiedzialnoci, jest istotn cech wiatopogldu czowieka, ma wpyw na cay system
jego wartoci. W ostatnich dekadach neuronauki poznawcze (cognitive neurosciences) ujaw-
niy wiele aspektw zwizanych z funkcjonowaniem mzgu i umysu. Wyniki te zostay zin-
terpretowane przez neurobiologw w do radykalny sposb. W ksice Zdumiewajca hi-
poteza, czyli nauka w poszukiwaniu duszy (1997) Francis Crick, wspodkrywca struktury
DNA, zajmujcy si od 1977 roku badaniami nad mzgiem i wiadomoci, napisa: Zdu-
miewajca hipoteza brzmi: Ty, Twoje radoci i smutki, Twoje wspomnienia i ambicje, Twoje
poczucie tosamoci i wolna wola, nie s w rzeczywistoci niczym innym ni sposobem, w
jaki zachowuje si ogromny zbir komrek nerwowych i zwizanych z nimi czsteczek ...
Jeste niczym innym jak wizk neuronw. Nikt z nas nie czuje si oczywicie wizk neu-
ronw. Joseph LeDoux, jeden z pionierw bada nad neurobiologi emocji, w ksice Synap-
tic self (2003) stwierdzi krtko: Jeste swoimi synapsami, bo to wanie moje synapsy de-
cyduj o tym, jakie pobudzenia powstan w mzgu i jakie w zwizku z tym bd mia myli i
odczucia. Takie metafory naukowe mwi nam jeszcze mniej ni religijne: same synapsy i
neurony nie wyjaniaj istnienia psychiki, dopki nie zrozumiemy jak dziaa cay system.
Biolog Anthony Cashmore (2010), czonek Narodowej Akademii Nauki USA napisa jeszcze
bardziej dosadnie: System prawny musi uzna rzeczywisto, jestemy tylko mechanicznymi
siami natury Nie mamy wicej wolnej woli ni miska cukru ... jestemy niczym wicej jak
workiem chemikaliw ... Wiara w woln wol to nic innego jak wiara w witalizm pomys,
ktry wydawao si zarzucilimy 100 lat temu! Jestem zaniepokojony, bo ten witalistyczny
sposb mylenia o ludzkim zachowaniu jedynie opnia wielki atak na problemy genetycz-
nych i molekularny podstaw ludzkiego zachowania.
F2. Pogldy tego typu wywouj siln reakcj obronn: nie czujemy si neuronami czy synap-
sami, ani tym bardziej workiem chemikaliw. Jeli ja jestem tylko materi wypeniajc
czaszk, to ja w rzeczywistoci nie istnieje. Materialistyczny monizm wydaje si prowadzi
do katastrofalnych wnioskw. Jeli ja podlega deterministycznym prawom fizyki to jest
tylko automatem! Nawet jeli prawa fizyki nie s deterministyczne, tylko probabilistyczne
tak jak opisuje wiat mechanika kwantowa to i tak nie ma tu miejsca na woln wol, a po-
czucie kontroli mojego dziaania jest tylko zudzeniem. Prby odwoywania si do egzotycz-
nych teorii kwantowych dla wyjanienia natury
wiadomoci (Penrose, 1995, 2000) nie przywrc
wolnej woli tylko dlatego, e s mniej zrozumiae.
wiadomo
Mzg zoony z klasycznych neuronw, przy swo-
jej ogromnej zoonoci, jest w praktyce rwnie
nieprzewidywalny co mzg kwantowy. Nieprzewi-
dywalny automat pozostaje jednak automatem. Mzg
Wedug biologw sytuacja przedstawia si wic tak
jak na rysunku: geny (G), rodowisko () i przy-
padkowe fluktuacje (F) parametrw naszego orga-
G
nizmu (gorczka, zmiany nastroju, procesy trawie-
nia) okrelaj stan mzgu, ktry decyduje o zacho- F Zachowanie
20
mzgu, ale nie dociaraj do niego wszystkie informacje ja nie wie co si dzieje we
wasnym domu, jak to okreli Freud.
F5. Drugim problemem jest sposb oddziaywania umysu na ciao, dyskutowany ju od cza-
sw Arystotelesa (1988). Jeli traktowa umys jako odbiornik to rozwizanie Ecclesa nadal
nie jest zadawalajce. Tosamo czowieka wie si z jego cielesnoci. Pojcia, jakie uy-
wamy do opisu wiata ksztatuj si i maj swj sens dziki afordancjom, sposobnociom do
dziaania w wiecie. Zauway to ju M. Heidegger, M. Merleau-Ponty, J.J. Gibson, F. Varela
i liczni inni filozofowie, ktrzy w gboki sposb analizowali stany umysu, przyczyniajc si
do rozwoju wspczesnej neurofenomenologii (por. Avant, 2010). Abstrakcyjny niematerialny
umys nie pozwala nam zrozumie w jaki sposb dowiadczenie bycia w wiecie wpywa
na rozwj umysu dziecka, jakie s etapy tego procesu i dlaczego dochodzi w nim do rnych
patologii. Wraenia, ktrych doznaj dziki ciau s podstaw do formownia si poj o wie-
cie. Moja tosamo jest wynikiem przey, ktrych doznawaem, pamici minionych zda-
rze dajcej mi ukad odniesienia do rozumienia biecych przey, organicznej przynaleno-
ci do wiata, nadajcej sens moim przeyciom. Tajemnicze niematerialne procesy, o ktrych
niczego nie wiemy niczego nie wyjaniaj. Same korelacje pomidzy stanami mzgu a su-
biektywnymi stanami psychicznymi rwnie nie wystarcz by pokaza, e to mzg tworzy
umys.
F6. Trzeci powd, dla ktrego mzg nie moe by tylko odbiornikiem umysu wynika z po-
stpu komputerowych symulacji procesw poznawczych. Pozwala nam to coraz lepiej rozu-
mie mechanizm tworzenia subiektywnych odczu jak i powstawania myli. Nawet proste
sieci neuronowe pokazuj, jak specyficzna mzgo-podobna organizacja przetwarzania infor-
macji prowadzi do zachowa, sposobu zapamitywania i dziaania, ktry znamy z introspek-
cji. Materia mzgu przyjmuje takie sekwencje stanw, ktre z dochodzcej do nich z ze-
wntrz i obecnej w nich wewntrz (dziki pamici i uczeniu si) informacji wydobywa z niej
cechy obecne w dowiadczeniu wewntrznym, tworzc subiektywne stany umysu. Dziaanie
interaktywnej konsoli do gry tworzy na ekranie sceny tej gry, reagujc na to co odbieraj sen-
sory konsoli. Jeli dodamy do niej moliwo komentowania sytuacji, odnoszenia jej do
wczeniejszych wydarze, otrzymamy narracj przypominajc opis strumie wiadomoci.
Kiedy kilka konsol zacznie gra ze sob, a ich stany wewntrzne reprezentujce sytuacj w
grze bd coraz bardziej wyrafinowane, to rwnie ich narracja stanie si coraz bardziej po-
dobna do naszej. Otrzymamy wic prosty model dziaania umysu. Komentarze fizycznych
stanw wewntrznych s konieczne, ale nie wystarczajce dla samowiadomoci, do tego
potrzebna jest jeszcze konstrukcja ja, reprezentacji siebie (Damasio, 2010).
Prby utrzymania specjalnego statusu umysu jako niefizycznego obiektu kontrolujcego za-
chowanie i podejmujcego decyzje nie maj szans powodzenia. Zbudowanie neuromorficz-
nych, elektronicznych systemw i modeli komputerowych realizujcych funkcje umysu po-
moe nam zrozumie i przywykn do tego, e zachowanie zwierzt i ludzi jest wynikiem
procesw zachodzcych w ich mzgach (Markram, 2006). Myl i materia nale do innego
porzdku, ale to wcale nie znaczy, e materia o odpowiedniej strukturze nie zrodzi myli
wida to ju po sukcesach sztucznej inteligencji nie tylko w grze w szachy, ale te wygranym
teleturnieju wymagajcym rozumienia trudnych skojarze (IBM Watson, 2011). Dopki tak
si nie stanie brak naocznych modeli bdzie powodowa trudnoci w zrozumieniu, e jest to
moliwe.
F7. Czwarty powd to wyniki rozlicznych eksperymentw pokazujcych, e racj mia T.H.
Huxley piszc w ksice O hipotezie, e zwierzta s automatami, i o jej historii w 1874
roku: Poczucie, ktre zwiemy wol, nie jest przyczyn dobrowolnego czynu, a tylko poja-
wiajcym si w wiadomoci symbolem tego etapu czynnoci mzgowych, ktry stanowi
bezporedni przyczyn owego uczynku. Ten symbol, a raczej stan mzg interpretowany
22
jako chc, odczuwany jako spontaniczna wola dziaania, pojawia si w wyniku dranienia
prdem obszarw ciemieniowych mzgu (Desmurget i inn, 2009), manipulacji polem magne-
tycznym (Brasil-Neto i inn, 1992), oraz wewntrznych pobudze w mzgu, zbyt sabych i
trudnych do odrnienia bymy je wiadomie odczuwali. Mzg przygotowany do dziaania
informuje nas wywoujc wraenie chc, interpretowane jako wola dziaania.
F8. Neurobiolodzy zajmujcy si mzgiem w cigu stosunkowo krtkiego czasu podali prze-
konywujce argumenty i stworzyli spjny obraz wiata, w ktrym umys ma nalene miejsce.
Trwajce znacznie duej wysiki filozofw i teologw rozumienia niefizycznej natury umy-
su, odwoujce si do naiwnej introspekcji, niczego konkretnego nie wyjaniy. Przyznaj to
niektrzy teolodzy (Brown i inn. 1998): Zgromadzone fakty naukowe silnie sugeruj, e
dusza pojmowana jako niematerialny umys zamieszkujcy ciaa nie istnieje. [..] Wielu
teologw przyjmuje dzisiaj cakowicie fizykaln koncepcj, w ktrej osoba jest w istocie
utosamiana z jej ciaem fizycznym. W rzeczywistoci przegld tematw dyskutowanych we
wspczesnej filozofii religii pokazuje oywione zainteresowanie pord filozofw chrzeci-
jaskich obron idei zmartwychwstania cia bez zakadania istnienia duszy, by zagwaranto-
wa, e przeksztacone zmartwychwstae ciao bdzie t sam osob, ktr bya osoba ma-
jca ciao organiczne przed mierci.
F9. Brak duszy nie jest wic adnym nieszczciem, chrzecijastwo podobnie jak wczeniej
buddyzm, moe si oby bez duszy duchowej. Nie to odrnia nas od zwierzt. wiat kultu-
ry, wiat wewntrznych wyobrae i wartoci, powstaje dziki wychowaniu i spoecznym
wpywom w biologicznym substracie, jakim jest uczcy si mzg. Mzgi zwierzt maj
znacznie bardziej ubogi wiat wewntrzy, zdominowany w duo wikszej mierze przez in-
formacj dochodzc ze zmysw ni przez wewntrzne wyobraenia. Umys mona uzna za
niematerialn form osoby, bdc pewnego rodzaju odbiciem rodowiska, norm spoecz-
nych, moralnych, kultury w ktrej ksztatowa si mzg. Informacja wydestylowana z indy-
widualnej historii danej osoby, jak i moliwoci poznawcze mzgu wynikajce z historii ga-
tunku, wpywaj na struktur biologicznego substratu ograniczajc jego potencjalnie dostpne
stany, tworzc cigle zmieniajcy si program jego dziaania, sterowany w rwnej mierze
przez wewntrzny przepyw informacji co zewntrzne zdarzenia.
Program sterujcy jest form przetwarzania informacji, mona wic w takim sensie nawiza
do rozrnienia materii i formy Arystotelesa. Umys rozumiany jako forma, struktura infor-
macyjna dostpnych stanw mzgu, nie jest materialny, chocia ma materialne podoe. Nie
mona go utosamia z materi, tak jak algorytm, w oparciu o ktry dziaa uczca si sie
neuronowa sterujca robotem nie jest materi, chocia potrzebuje sprztu (komputera i efek-
torw robota) by mg si aktualizowa dziaajc w fizycznym wiecie. Informacja nie istnie-
je bez materialnego nonika, tak jak umys nie istnieje bez mzgu, ale bdem jest utosamia
informacj z nonikiem. By moe w dalekiej przyszoci nauczymy si na tyle dokadnie
analizowa struktur mzgu by przenie informacj w nim zawart do innego, podobnego
nonika.
F10. Tradycyjny punkt widzenia zakada, e znamy swj umys dziki introspekcji. Co wa-
ciwie o sobie wiemy i skd to wiemy? Refleksje dorosych ludzi na swj temat, oparte na
introspekcji, s w znacznej mierze bdne. Mzgi nie powstay by poznawa siebie, lecz by
zapewni przetrwanie we wrogim rodowisku. Amnezja dziecica, spowodowana reorganiza-
cj pocze w mzgu powoduje, e stopniowo zapominamy co dziao si w pierwszych
dwch latach ycia, jak rozwijay si podstawowe zdolnoci poznawcze: rozrnianie obiek-
tw, fonemw mowy, przekonanie o cigoci istnienia przysonitych rzeczy, teoria innych
umysw i swojego wasnego, prba okrelenia swojego charakteru jaki waciwie jestem,
jak rozwija si moja ja, czy s krytyczne okresu jej rozwoju? Tylko dziki systematycznym
23
praktyki religijne polegajce na powtarzaniu tej samej frazy (mantry lub krtkiej modlitwy), a
nawet cakiem bdna identyfikacja poczona z nadaniem nazwy moe zmniejszy niepokj,
tymczasowo obniajc poziom lku. Czsto stosowan technik jest wywoywanie poczucia
zagroenia, a nastpnie ukojenie poprzez rytuay i modlitwy. Podobne techniki stosowane
byy od niepamitnych czasw przez rne grupy religijne, w propagandzie politycznej, a
ostatnio stosowane s rwnie w marketingu (Lindstrom 2011). Oczywicie efekty takich
praktyk przypisywano tradycyjnie czynnikom magicznym, wpywom kuszcych demonw i
opiekuczych aniow.
F14. Dopki mylimy ja mam mzg, a nie mzg ma mnie, napotkamy na liczne proble-
my, a wyjanienia w stylu teorii spiskowych co mnie podkusio bd si wydawa prze-
konywujce. Teoretyzowanie na temat przyczyn swojego zachowania prowadzi do konfabu-
lacji i racjonalizacji, a nie do odkrywania prawdy. Orodki mzgu zaangaowane w rozumie-
nie i generowanie mowy kategoryzuj stany mzgu i przypisuj im etykiety sowne, ktre
umoliwiaj komunikacj. Interpretator to zachodzcy w mzgu proces, ktry usiuje stwo-
rzy racjonalny model zachowania, przypisujc komentarze sowne do serii powizanych ze
sob stanw mzgu (Gazzaniga, 1997). Wan rol gra tu z pewnoci orodek Wernickiego,
znajdujcy si w tylnej czci zakrtu skroniowego (grny pat skroniowy) kory mzgu. In-
terpretator ma jednak ograniczony dostp do informacji, nie wszystko co dzieje si w mzgu
do niego dociera, a jego moliwoci skojarzenia danej kategorii stanw z reprezentacjami
fonologicznymi poj je okrelajcych s dalekie od doskonaoci, dlatego tak trudno jest
czasem opisa swoje uczucia czy pragnienia. Przekonanie, e jest tak jak mi si wydaje moe
by silne, ale nie ma nic wsplnego z rzeczywistoci. Narracyjny model w peni opisujcy
zachowanie, ktre jest wynikiem dziaania caego mzgu, nie istnieje i nie moe istnie! Ja
nie moe w peni kontrolowa stanw umysu, bo nie ma wszystkich informacji na temat pro-
cesw zachodzcych w mzgu. Mona jedynie stara si kontrolowa swoje zachowanie blo-
kujc fizyczne dziaania niezgodne z wasnymi przekonaniami.
F15. Dylemat stabilnoci i plastycznoci widoczny jest na wielu poziomach: synapsa, neuron,
mzg, czowiek, cae spoeczestwa nie powinny zmienia si ani zbyt szybko brak stabil-
noci prowadzi do zapominania uytecznych umiejtnoci ani zbyt wolno zbytnia stabil-
no to niezdolno do nauki i przystosowania si do zmieniajcych si warunkw.
Jednym z przejaww tego dylematu jest konieczno kompromisu pomidzy opieraniem si
na wasnym dowiadczeniu a opieraniem si na wskazwkach i informacjach z drugiej rki
(Doll, 2011). Dlaczego jedni ludzie wierz, chocia nie widzieli, a inni s sceptyczni? Oczy-
wicie nie mona wszystkiego samemu odkrywa, szczeglnie w dziecistwie suchanie auto-
rytetw (dorosych) zwiksza szanse przeycia. Jednake w okresie dorastania cz ludzi
rwnie odrzuca autorytety poszukujc wasnej drogi, dziki czemu moliwe s zmiany. Ta-
kie osoby robi mniej systematycznych bdw konfirmacji, czyli nie maj silnych tenden-
cji do oceny rzeczywistoci przez pryzmat swoich wczeniejszych przekona. Bdy konfir-
macji prowadz do ignorowania informacji sprzecznych z ustalonymi przekonaniami i do
trudnoci formowania si nowych przekona, bardziej zgodnych z rzeczywistoci.
Kora przedczoowa mzgu peni kluczow rol w pamitaniu wskazwek, a prkowie (dua
struktura podkorowa) w uczeniu si na podstawie obserwacji. W obu przypadkach kluczow
rol peni neuroprzekanik zwany dopamin. Gen COMT, ktry wpywa na reakcje kory
przedczoowej na dopamin, ma dwa warianty. Kiedy w eksperymentach podawano bdn
wskazwk osoby z pierwszym wariantem tego genu nadal trzymay si jej w 50% przypad-
kw, a z drugim wariantem tylko w 30%. Inny gen, nazywany DARPP-32, reguluje sposb
reakcji prkowia na dopamin. Gen ten ma wariant, ktry sprzyja szybkiemu uczeniu si na
podstawie samych obserwacji bez adnych wskazwek, ale osoby, ktre go posiadaj trzyma-
25
tomnoci umysu, pozytywne emocje. Jeli mamy jasno wytyczony wzorzec, jeli wiemy, co
chcemy osign, jakie cechy w sobie rozwija i jakie wartoci kultywowa, to proces dosko-
nalenia siebie jest moliwy, chocia wymaga dugotrwaego treningu umysu tak, by mzg
reagowa w podany sposb nawet w sytuacjach, w ktrych nie ma czasu na refleksj.
G7. Psychoterapia nie jest zwykle alternatyw dla rozwoju duchowego, bo jej celem jest
uwolnienie czowieka od powanych problemw psychicznych, a nie jego peny rozwj. Nie-
ktre szkoy psychoterapii zmierzaj do integracji osobowoci, powoujc si np. na wywo-
dzce si od Junga idee dotyczce procesu indywiduacji, scalania jani. Jung sdzi, e al-
chemia zajmowaa si takim symbolicznym procesem przemiany osobowoci. Niektre trady-
cje religijne mieszaj si z formami psychoterapii, jednake mona odnie wraenie, e nadal
robi to po omacku, nie rozumiejc w peni na czym ten proces ma polega. Powizanie psy-
choterapii z neuronaukami dopiero si zaczyna (Cozolino, 2004), s prby poczenia psycho-
terapii tradycjami duchowymi (Genpo, 2010).
G8. Umys stawiajcy sobie cele duchowe pokazuje swoj autonomi, porwnujc si do ide-
au stara si zmieni przez trening mentalny powstajce w mzgu odczucia, w peni je zinte-
growa ze swoimi wyobraeniami i celami. Integracja osobowoci wok jakiego ideau czy
symbolu jest celem wielu tradycji duchowych, chocia zwykle wyraanym w bardzo zawoa-
lowany sposb. Dla ludzi religijnych Bg, Jezus, Prorok, Budda, awatar, czy wici s takim
przykadem.
C ci przyjdzie ze wzniosej dysputy o Trjcy witej, jeli nie masz wspczucia dla lu-
dzi, pisze Tomasz a Kempis w O naladowaniu Chrystusa, drugiej po Biblii najbardziej
popularnej ksice chrzecijastwa. Cz tej ksiki pena jest uniwersalnej mdroci, za-
chca do gbszej refleksji, wspczucia i pokory, wykorzeniania wasnych wad, moe by
wic akceptowana przez wszystkich, ale cz trudna jest w dzisiejszych czasach do zaakcep-
towania nie tylko przez ateistw. Kultywowanie gbokiego zrozumienia umysu jest czstym
tematem nauczania rwnie w tradycjach buddyjskich (Thich Nhat Hahn, 2008; Merton
2003). Chocia metafory uywane na Dalekim Wschodzie s zupenie inne podobiestwo
tradycji kontemplacyjnych jest oczywiste. Merton (2003, str. 7) pisze o rodzinie duchowej
czowieka poszukujcego sensu ycia, ponad podziaami wewntrz religii czy nawet pomi-
dzy religiami a ateistami.
G9. Podstawow tez socjobiologii (Alcock, 2001) jest to, e stabilne formy zachowa spo-
ecznych maj zawsze swoje rdo w potrzebach biologicznych. Spoeczne mechanizmy
wymuszajce podane zachowania przyczyniay si do spjnoci i stabilnoci grupy. Nalea-
y do nich normy obyczajowe, moralne, strach przed ostracyzmem i opini spoeczn, wierze-
nia religijne. Wolno to uwiadomiona konieczno, jak pisa Hegel, a wic wolno w
pewnych ramach, w ktrych konieczno rozumiana jest jako dobro oglne. Legendy, mity,
a pniej dramaty i literatura czsto przedstawiay trudne problemy moralne i pozytywne jak i
negatywne skutki wyborw, pozwalajc przemyle skutki decyzji, dajc wzorce zachowania.
Kultura Egiptu, Imperium Rzymskiego, Indii, czy Chin przesiknita bya odnonikami do
takich wzorcw (Stafford, Herrin, 2005). Cechy doskonaego charakteru uosabiane byy w
staroytnych kulturach przez rne bstwa, a w redniowieczu przez ywoty witych (Duch,
2010). W rnych epokach doszuka si mona kilku dominujcych wzorcw godnych nala-
dowania. Wspczenie najsilniej oddziauje na nas film, ktry czsto kreuje bohaterw wt-
pliwej jakoci. Wytworzyy si liczne subkultury o rnych systemach wartoci.
Ankiety wrd nauczycieli w Wielkiej Brytanii pokazay, e wzorami s jedynie sportowcy,
aktorzy, modelki i inni celebryci. Brakuje pozytywnych, powszechnie akceptowanych wzor-
cw. W ostatnich dziesicioleciach Jan Pawe II mia najsilniejszy wpyw na ksztatowanie
pozytywnych postaw, ale by to wpyw ograniczony jedynie do czci wiata chrzecijaskie-
29
go. Niestety szkoy nie realizuj znanego w staroytnej Grecji ideau paideia, czyli penego
system edukacji, zmierzajcego do uksztatowania dobrego i szlachetnego czowieka.
H1. Pene zrozumienie siebie od czasw staroytnych do dzisiaj byo i jest wielkim wyzwa-
niem ludzkoci. We wszystkich kulturach powstay mity i naiwne wierzenia dajce pozornie
zadawalajce odpowiedzi. Chocia w dalszym cigu nie brakuje ludzi uznajcych rne mity
za fakty nauka dostarcza nam dzisiaj wiarygodne informacje o wiecie i nas samych. Znacze-
nie mitw bdzie powoli przemija, w wielu krajach rozwinitych znaczenie religii drastycz-
nie zmalao w cigu krtkiego czasu (Hiszpania, Wielka Brytania, Urugwaj). Stawia to przed
nami wyzwanie, jak zbudowa obraz wiata, ktry bdzie zgodny z nauk a jednoczenie b-
dzie odpowiada duchowym inspiracjom czowieka, ktre wyraaj religie. Co jest w nim
niezbdne a co mona odrzuci? Co jest naprawd potrzebne by w peni rozwija ludzki po-
tencja, a co jest tylko potrzeb wmwion, faszywym stereotypem, wywoujcym strachu po
to, by skupienie na rytuaach dawao silniejszy efekt wyzwolenia?
Przykadw straszenia faszywymi wizjami jest wiele, np. czsto powtarzane zdanie Dosto-
jewskiego, jeli Boga nie ma to wszystko wolno. Tak by byo, gdyby moralno nie miaa
korzeni biologicznych, ale co do tego nie mamy obecnie wtpliwoci. Wrd krajw rozwi-
nitych najwyszy wskanik przestpczoci maj kraje o najmniejszej liczbie ateistw, np.
USA w porwnaniu z Kanad czy Wielk Brytani, lub Paragwaj w porwnaniu z Urugwa-
jem. W Hondurasie jest 100% chrzecijan i procentowo ponad 100 razy wicej morderstw ni
w Danii, gdzie tylko 30% pytanych zadeklarowao wiar w Boga. Potrafimy obecnie zrozu-
mie duo wicej i pomc ludziom bardziej ni tylko uznajc zo za wynik podszeptw szata-
na (Gazzaniga, 2008). Psychopata i wity to dwie strony tego samego medalu (Mobbs i inn
2007). Podobnie twierdzenie, e jedynie dusza pochodzca od Boga moe by fundamentem
ludzkiej godnoci nie da si utrzyma. Czy 500 milionw ludzi wyznajcych buddyzm, od-
rzucajc wiar w dusz, czuje si mniej godnie? Czy ateici czuj si mniej godnie?
Uporczywe powtarzanie faszywych twierdze pokazuje si mechanizmu przestraszy i wy-
zwoli. Biologiczna i psychologiczna strona pragmatyki wiary bya lekcewaona przez teo-
logw, ale to wanie w tych obszarach nastpi najwikszy postp.
H2. Niezalenie od oceny prawdy czy faszu konkretnych doktryn religijnych moemy bada,
czy predyspozycje do wiary s wrodzone, czy wi si ze specyficzn budow mzgu. Ogl-
ne przekonania o akceptacji bd odrzuceniu stwierdze o charakterze religijnym lub innym
prowadz do podobnych aktywacji mzgu, niezalenie od ich treci (Harris i inn, 2009). Neu-
roanatomiczne rnice, predysponujce ludzi do wierze religijnych zwizane s z systemem
poj, okrelanych w psychologii jako teoria umysu (Doherty, 2008), sieciami funkcjonal-
nych pobudze obszarw mzgu odpowiedzialnych za emocje, wyobrani, rozumienie abs-
trakcyjnych poj. Z aktywnoci tych sieci wi si trzy aspekty religijnej wiary: dopatry-
wanie si dziaania Boga w wiecie, emocjonalne reakcje na religijne symbole, oraz wiedza
doktrynalna i wasne dowiadczenie religijne (Kapogiannis i inn. 2009). W tym przypadku,
podobnie jak dla przekonania, e warto trzyma si bdnych wskazwek chocia nie przysta-
j do rzeczywistoci (Doll, 2011), zapewne rwnie uda si znale genetyczne podoe.
Oczywicie korelacje obserwowane w takich eksperymentach nigdy nie s doskonae, ale to
tylko wskazuje na bardziej ukryte, jeszcze nie poznane mechanizmy, a nie na wolno wybo-
ru. Wiara wydaje si neurobiologom ask posiadania odpowiednich genw.
30
H3. Wszystkie docierajce do nas informacje zamieniane s na impulsy wysyane przez neu-
rony, a wic mzg musi si nauczy kategoryzowa swoje stany analizujc gdzie i w jakiej
kolejnoci doszo do pobudzenia rnych obszarw. Nawet to, czy informacja pomagajca w
orientacji dociera do nas jako sygna akustyczny czy wzrokowy wymaga nauczenia si kore-
lacji pomidzy struktur tej informacji a dziaaniem zmysw. Nasze przekonania, wszystko
co wiemy o sobie i o wiecie, s wynikiem utrwalonych skojarze, neuronalnego determini-
zmu. Wynika on czciowo z tego, jak genetyka uksztatowaa nasze mzgi ograniczajc
moliwoci mylenia (np. pojemno pamici roboczej), a czciowo z tego, jak w ramach
tych moliwoci rodowisko uksztatowao konkretne cieki pobudze w mzgu.
Psychoterapia nie zawsze jest skuteczna, podobnie jak edukacja, wpywy religii czy naciski
spoeczne. Jedni ludzie atwo si uzaleniaj, inni s bardziej odporni. Jedynie nauka daje
szans na znalezienie przyczyn patologicznych zachowa i ich uleczenie, przypadki w kt-
rych sama presja spoeczna, psychoterapia bd religia si do tego przyczynia s bardzo rzad-
kie i maj zapewne rwnie biologiczne przyczyny.
H4. Pogldy, ktre wydaj si nam oczywiste i naturalne, s wynikiem ukrytych potrzeb, g-
boko zakorzenionych skojarze, antycznych form mylenia obecnych w naszej kulturze, ktre
racjonalizujemy w do pytki sposb. Odkrycia naukowe mog wywoa przeraenie, gdy
podwaaj dobrze ustalone antropocentryczne pogldy, ktre uznawano za podstaw porzd-
ku spoecznego: najpierw wielki Wszechwiat w systemie heliocentrycznym Kopernika, po-
tem przynaleno czowieka do wiata zwierzcego wynikajca z teorii ewolucji, a teraz
ograniczenia umysu, ktry zosta sprowadzony do funkcji mzgu. Jedynie wiedza zweryfi-
kowana w systematyczny sposb przez nauk jest trwa podstaw, na ktrej mona budowa
obraz wiata. Zamiast broni antycznych wyobrae trzeba poszukiwa nowego, spjnego,
pozytywnego obrazu rzeczywistoci. Musimy nauczy si wykorzysta w pozytywny sposb
wyniki tych odkry zamiast si od nich ze strachem odwraca.
By tak si stao trzeba si zastanowi dlaczego argumenty, ktre wydaj si jednym ludziom
rozsdne odrzucane s przez innych. Dlaczego uznanie, e wiat stworzy Bg, ktry istnia
wiecznie, uwaane jest przez ludzi religijnych za wystarczajce wyjanienie, podczas gdy
Wszechwiat istniejcy wiecznie zachca ich do dalszych pyta? S tu zapewne gbsze, nie-
uwiadomione, biologicznie uwarunkowane przyczyny formowania si przekona i dlatego
dyskusja teistw i ateistw na poziomie tego typu argumentw nigdzie nie prowadzi. Nauki
kognitywne wskazuj tu na konieczno przeniesienia czci dyskusji na meta-poziom.
Prby stworzenia racjonalnej teologii maj oczywicie dug tradycj. Ju John Locke w swo-
ich pismach na temat religii wskazywa, e wiara bez racji by wierzy to tylko fantazje, rezy-
gnacja z poszukiwania prawdy, nieposuszestwo Stwrcy, ktry po to nam da zdolnoci
poznawcze bymy unikali zudze i bdw (Locke, 2002, str. 199). Mamy obecnie znacznie
wicej powodw ni kiedykolwiek by poszukiwa takiej racjonalnej wiary.
H5. Gbsze zrozumienie natury ludzkiej nie oznacza koca uksztatowanej przez tysiclecia
ludzkiej cywilizacji. Czowiek jest jedynym zwierzciem, ktre ma na tyle duy i skompliko-
wany mzg, by jego ycie wewntrzne mogo przebiega w cakiem odmienny sposb od
innych gatunkw, skupiajc si na wiecie kultury i wartociach duchowych zamiast bie-
cych potrzeb zwizanych z przetrwaniem, reakcjami na dane zmysowe. Mzg jest najbardziej
zoonym obiektem w znanym nam Wszechwiecie, ale atwo go zniszczy nie tylko przez
fizyczne uszkodzenia z powodu chorb, uszkodze mechanicznych czy uzalenie, lecz rw-
nie ogupienie kultur masow, skaenie teoriami spiskowymi i niedobrymi wzorcami
zachowa. Fizyczne zmiany, zachodzce w mzgach nieatwo jest odwrci, tak jak nieatwo
jest leczy uzalenienia. Musimy lepiej zrozumie jak rodowisko ksztatuje nasze umysy i
jak si broni przed manipulacj, co jest prawd a co tylko jej pozorem.
31
H6. Podzia pomidzy ludmi religijnymi i ateistami jest mao istotny, bo zarwno jedni jak i
drudzy mog sobie stawia cele duchowe i doskonali swj charakter. Znacznie bardziej
istotny jest podzia oparty o biologiczne podstawy, wynikajcy z trudnoci w nauczeniu si
kontrolowania wasnego zachowania i braku poczucia empatii. Jeli naprawd poszukujemy
prawdy powinnimy przyzna si do niewiedzy. Czy religijno to to samo co duchowo?
Czy wyszy, duchowy wymiar psychiki musi opiera si na wierze w siy nadprzyrodzone?
Problemem jest definicja duchowoci, ktr wiele ruchw parareligijnych (np. new age)
czsto myli z wiar w zabobony, a zorganizowane zwizki religijne utosamiaj z wiar w
Boga lub swoich bogw. Nie ma to wiele wsplnego z duchowoci zwizan ze stawianiem
sobie wzniosych celw, poszukiwaniem sensu i prawdy, prac nad swoim charakterem.
Wrd naukowcw, ktrzy nie wierz w istnienie Boga jest okoo 20% okrelajcych siebie
jako uduchowieni ateici (spiritual atheists). Socjolodzy religii po raz pierwszy wyrnili
tak kategori dopiero w 2011 roku (Ecklund, Long, 2011) na podstawie okoo 2200 ankiet z
21 najlepszych amerykaskich uniwersytetw. Grupa ta uwaa, e nauka da si pogodzi z
duchowoci, rozumian jako indywidualna postawa poszukiwania wartoci dajcych si
zweryfikowa jako przyczyniajcych si do szczcia ogu, ale nie zorganizowan religi
opart na nieweryfikowalnej wierze. Ich osobiste dowiadczenie nie pozwala im zaakcepto-
wa takich stwierdze jak bogosawieni, ktrzy nie widzieli a uwierzyli, bo potrzebuj
jasnego kryterium, pozwalajcego co uzna za prawd. Nie przeszkadza im to w uznaniu
penego rozwoju potencjau ludzkiego (cznie z potencjaem duchowym), refleksji i kontroli
nad wasnym postpowaniem, rozwoju moralnego, denia do stabilnoci i szczcia (Ricard,
2005), ekologii umysu, poszerzania marginesu wolnoci w bezpiecznych granicach, tworze-
nia dobrych wzorcw postpowania, za wyrany cel, w ktrego realizacji mog pomaga za-
rwno instytucje publicznej edukacji jak i religijne. Samorealizacja, pena integracja wyzna-
wanych wartoci z codziennym zachowaniem, jest naszym moralnym obowizkiem. Warto
podkrela wsplne cele ludzi dobrej woli, odrzucajc mylenie magiczne. Nowy obraz wia-
ta, zgodny z nauk i uznawanymi oglnoludzkimi wartociami, dopiero si tworzy.
H7. Pozbycie si egoizmu i dziaanie dla dobra wszystkich istot jest wsplnym celem wielu
religii: cakowite poddanie si woli Allaha, nie ja yj, lecz yje we mnie Chrystus (Ga
2,20), osignicie natury Buddy, stanu umysu w ktrym nie ma oddzielenia pomidzy ja i
innymi istotami. Ateistom brakuje takiego ideau, mog jedynie szuka inspiracji w yciory-
sach niektrych ludzi, np. Marii Curie-Skodowskiej, czy takich wspczesnych filantropw
jak Bill Gates i Warren Buffet. Nie s to jednak bohaterzy dorastajcych pokole zapatrzo-
nych w celebrytw. Bardzo potrzebne s nowe, powszechnie akceptowane przykady yciory-
sw wartych naladowania.
H8. Nie moemy by zbyt pewni wielu swoich pogldw, zarwno naukowych jak i religij-
nych. Nauka to zbir pogldw o rnym stopniu prawdopodobiestwa, jednak daje nam
spjny, coraz lepiej zweryfikowany i coraz bardziej szczegowy obraz natury ludzkiej. Wy-
obraenia religijne s bardzo zrnicowane, niespjne, bez adnej weryfikacji, nie daj si w
wielu miejscach pogodzi z wspczesn wiedz naukow. Nauka zmienia si bardzo szybko,
powikszajc, korygujc i ucilajc swoj wiedz. Pogldy religijne trwaj pomimo narasta-
jcych sprzecznoci. Nie wolno czowiekowi trwa w bdzie, jest to wbrew pierwszemu
przykazaniu.
Niestety w Polsce niewielu ludzi ma odwag wdawa si w krytyczne dyskusje o relacji nauki
i wiary. Naukowcy czuj si oniemieleni wyczajc krytyczne mylenie, jak napisa dr Ta-
deusz Barto OP, wierz, wic nie myl2, a dalej: brak krytycznej refleksji nad wiar,
2
http://tygodnik2003-2007.onet.pl/1546,1308759,0,dzial.html
32
brak konfrontacji ze wspczesn wiedz o wiecie i czowieku jest dla przekazu autentycz-
nego ducha chrzecijastwa zagroeniem miertelnym. Wiara oderwana od ycia, od istot-
nych elementw ludzkiego dowiadczenia, zatraca si i staje swoim przeciwiestwem: ideo-
logi udajc wiedz, zawajc horyzont, rodzc niech do obcych, inaczej mylcych,
drtw struktur rnorakich interesw i wpyww.
adna z habilitacji polskich teologw nie ociera si nawet o nauki przyrodnicze, o neuronau-
kach nie wspominajc. Ks. prof. M. Heller napisa3, e istnieje ogromna rnica mentalnoci
teologw i przedstawicieli nauk empirycznych. Chocia teologia jest na uniwersytetach i nie-
raz z wydziaami fizyki czy biologii graniczy przez cian, ale oddziela j od nich przepa
stuleci. Postulatu przyblienia wiary i rozumu, wyraony w encyklice Fides et ratio nie da
si speni bez dogbnej dyskusji i wzajemnego przygotowania, zarwno po stronie nauki jak
i teologii. Paradoksalnie, to wanie ruch nowego ateizmu moe da impuls do rozpoczcia
powanej dyskusji, moe by sprzymierzecem tych religii, ktre bd zdolne do reformacji,
odrzucajc nieracjonalne elementy i podkrelajc metaforyczne interpretacje.
Wielk zasug arcybiskupa J. yciskiego bya organizacja konferencji Wspczesna nauka
a nowy ateizm, Katolicki Uniwersytet Lubelski, 16-17 listopada 2010 roku. Artyku ten na-
pisany zosta do ksiki planowanej po tej konferencji.
Literatura
3
http://www.opoka.org.pl/biblioteka/T/TI/TIN/popyt.html
33
Clment, Pierre, Quessada M-P, Laurent C, Carvalho G. (2008) Science and Religion: Evolu-
tionism and Creationism in Education: A Survey of Teachers Conceptions in 14 Coun-
tries. XIII IOSTE Symposium, Izmir, Turkey, 21-26.09.2008.
Cozolino L.J. (2004), Neuronauka w psychoterapii. Budowa i przebudowa ludzkiego mzgu.
Zysk i Ska, Pozna 2004.
Crick F. (1997) Zdumiewajca hipoteza czyli nauka w poszukiwaniu duszy. Prszyski i S-
ka, Warszawa.
Damasio A.S. (2000). Tajemnica wiadomoci. Jak ciao i emocje wsptworz wiadomo.
Rebis, Pozna.
Damasio A.S. (2010). Self Comes to Mind. Constructing the Conscious Brain. Pantheon
Books.
Danziger S, Levav J, Avnaim-Pesso L. (2011) Extraneous factors in judicial decisions. Pro-
ceedings of the National Academy of Sciences, DOI: 10.1073/pnas.1018033108
Dawkins R. (2008) The God Delusion. Mariner Books.
de Waal F. (1989) The age of empathy. Cambridge, MA: Harvard University Press.
de Waal F. (1996) Good Natured: The Origins of Right and Wrong in Humans and Other An-
imals. Cambridge, MA: Harvard University Press.
de Waal F. (2005). Our Inner Ape, Granta Books, London 2005.
de Waal F, Ferrari P.F. (2010) Towards a bottom-up perspective on animal and human cogni-
tion", Trends in Cognitive Sciences 14: 201-207
Dehaene S, Cohen L. (2007). Cultural recycling of cortical maps. Neuron, 56(2):384-398.
Demertzi A, Liew C, Ledoux D, Bruno M.A, Sharpe M, Laureys S, Zeman A. (2009) Dualism
persists in the science of mind. Annals of the New York Academy of Sciences 1157: 1-9
Dennett, D. C. (2006) Breaking the Spell: Religion as a Natural Phenomenon. Viking Adult.
Desmurget M, Reilly K.T, Richard N, Szathmari A, Mottolese C, Sirigu A. (2009) Movement
Intention After Parietal Cortex Stimulation in Humans. Science 324: 811-813.
Dijksterhuis, A, Bos, M.W, Nordgren, L.F, van Baaren R.B. (2006) Complex choices better
made unconsciously? Science 313: 760-761.
Doherty M.J. (2008) Theory of Mind. How Children Understand Others' Thoughts and Feel-
ings. Psychology Press.
Doll B.B, Hutchison K.E, Frank M.J. (2011) Dopaminergic Genes Predict Individual Differ-
ences in Susceptibility to Confirmation Bias. Journal of Neuroscience online,
20.04.2011. DOI: 10.1523/JNEUROSCI.6486-10.2011
Dobroczyski B. (2009) Szlachetny banita na wygnaniu. Czy jest miejsce dla duszy w psy-
chologii? Znak 1: 11-18
Draper J.W. (1881) History of the Conflict Between Religion and Science, D. Appleton & Co.
Drscher V. B. (1982) Regua przetrwania. Warszawa: PIW
Duch W. (1999) Duch i dusza, czyli prehistoria kognitywistyki. Kognitywistyka i Media w
Edukacji 1: 7-38.
Duch, W. (2005) Brain-inspired conscious computing architecture. Journal of Mind and Be-
havior, Vol. 26(1-2), 1-22.
34
Duch W, (2010) Czy jestemy automatami? Mzgi, wolna wola i odpowiedzialno. Rozdz.
8, str. 219-264, Na ciekach neuronauki. red. P. Francuz, Lublin: Wydawnictwo KUL.
Eccles, J. C. (1994) How the Self Controls Its Brain. Berlin/New York: Springer.
Ecklund E. H, Long E. (2011) Scientists and Spirituality. Sociology of Religion; DOI:
10.1093/socrel/srr003
Gazzaniga M. (1997) O tajemnicach ludzkiego umysu. Biologiczne korzenie mylenia, emo-
cji, seksualnoci, jzyka i inteligencji. Ksika i Wiedza, Warszawa.
Gazzaniga M. (2008) The Law and Neuroscience. Neuron 60(3): 412-415.
Genpo R. (2010) Wielki Umys Wielkie Serce. Instrukcja Obsugi Umysu i Podrcznik
Owiecenia. Wyd. Czarna Owca.
Gopnik A, Meltzoff A.N, Kuhl P.K. (2004) Naukowiec w koysce. Media Rodzina.
Greve W, Wentura D. (2010) True lies: Self-stabilization without self-deception, Conscious-
ness and Cognition 19(3): 721-730
Haggard P. (2009) The sources of human volition. Science 324: 731733.
Harris S. (2006) Letter to a Christian nation (List do chrzecijaskiego narodu, t. Sienx A).
Random House.
Harris S, Kaplan JT, Curiel A, Bookheimer SY, Iacoboni M, i inn. (2009) The Neural Corre-
lates of Religious and Nonreligious Belief. PLoS ONE 4(10): e0007272.
doi:10.1371/journal.pone.0007272
Haught J.F. (2007) God and the New Atheism: A Critical Response to Dawkins, Harris, and
Hitchens (Westminster: John Knox Press).
Hauser M. (2006) Moral Minds. The Nature of Right and Wrong. Harper-Collins.
Haynes, J.-D., Sakai, K., Rees, G., Gilbert, S., Frith, C., & Passingham, R. E. (2007). Reading
hidden intentions in the human brain. Current Biology, 17(4), 323-328.
Heller M. (2008) Sens ycia i sens wszechwiata. Tarnw: Biblos Wyd. 2
Hitchens C. (2009) God Is Not Great: How Religion Poisons Everything. Twelve.
Jakowski P. (2009) Neuronauka poznawcza. Jak mzg tworzy umys. Wydawnictwo: Vizja
Press & IT.
Kapogiannis D, Barbey AK, Su M, Zamboni G, Krueger F, Grafman J. (2009). Cognitive and
neural foundations of religious belief. Proc. of the National Academy of Sciences of the
USA, 106, 4876-4881.
Khn S, Haggard P, Brass M. (2009) Intentional Inhibition: How the Veto-Area Exerts
Control. Human Brain Mapping 30:2834-2843
Larson, E.J, Witham L. (1998) Leading scientists still reject God. Nature 394 (6691): 313.
Lau H.C, Rogers R.D, Passingham R.E. (2007) Manipulating the Experienced Onset of Inten-
tion after Action. Execution Journal of Cognitive Neuroscience, 19: 81-90
LeDoux, J. (2003) Synaptic self: how our brains become who we are. New York: Penguin.
Lewis M, Saarni C, red. (2003) Lying and deception in everyday life. Guilford Press.
Libet B, Freeman A, Sutherland K, red. (2000) The Volitional Brain: Towards a Neuroscience
of Free Will. Imprint Academic, Exeter, UK.
35
Lindberg D.C., Numbers R.L. (1987) Beyond War and Peace: A Reappraisal of the Encounter
between Christianity and Science. Perspectives on Science and Christian Faith
39.3:140-149
Lindstrom M. (2009) Zakupologia. Prawdy i kamstwa o tym, dlaczego kupujemy. Krakw:
Znak
Locke J. (2002) Writings on Religion, red. Nuovo V, Clarendon Press, Oxford.
McCaig, R.G, Dixon, M.L, Keramatian, K, Liu, I, Christoff, K, (2011) Improved modulation
of rostrolateral prefrontal cortex using real-time fMRI training and meta-cognitive
awareness. Neuroimage, 55. 1298-1305.
Markram, H. (2006) The blue brain project. Nature Reviews Neuroscience 7, 153-160
Merton T. (2003) Mistycy i mistrzowie Zen. Zysk i Ska.
Mobbs D, Lau H.C, Jones O.D, Frith C.D. (2007) Law, Responsibility, and the Brain. PLoS
Biol 5(4): e103
Murphy, I.P.M. 1999. Hitler was not an atheist. Free Inquiry, Spring, 9
Nineham D. (1993) Christianity Medieval and Modern. A Study in Religious Change. SCM
Press.
Passingham R.E, Lau HC (2006) Free Choice and the Human Brain. W: Does Consciousness
Cause Behavior? An Investigation of the Nature of Volition. Red. S. Pockett, W. Banks
i S. Gallgher. MIT Press, Cambridge MA.
Pascal B (2008). Penses, tum. T. eleski-Boy: Myli. Krakw: Hachette.
Penrose R. (1995). Nowy umys cesarza: o komputerach, umyle i prawach fizyki, Warszawa:
PWN.
Penrose R. (2000). Cienie umysu. Poszukiwanie naukowej teorii wiadomoci. Pozna: Zysk
i S-ka.
Pinker, S. (2004) Tabula rasa. Spory o natur ludzk, Gdaskie Wyd. Psychologiczne.
Popper K, Eccles J.C. (1999). Mzg i Ja, Pozna: wyd. Protext.
Preston, S. D., & de Waal, F.B.M. (2002). Empathy: Its ultimate and proximate bases. Be-
havioral and Brain Sciences, 25, 1-72.
Ricard M. (2005) W obronie szczcia. Warszawa: Czarna Owca.
Schacter D.L. (2003) Siedem grzechw pamici. PIW.
Sebanz N, Prinz W (red.) (2006) Disorders of Volition, MIT Press, Cambridge, MA.
Shermer M. How We Believe: Science, Skepticism, and the Search for God. (New York: Wil-
liam H Freeman, 1999).
Soon, C.S, Brass M, Hans-Jochen H, Haynes J-D. (2008) Unconscious determinants of free
decisions in the human brain. Nature Neuroscience 11: 543-545.
Stapp H.P, (1993). Mind, matter and quantum mechanics. Springer Verlag, Heidelberg.
Stafford E, Herrin J. (2005), Personification in the Greek World: from Antiquity to Byzanti-
um. Centre for Hellenic Studies, Aldershot: Ashgate.
Thich Nhat Hanh (2007) Zrozumie nasz umys. Wyd. Santorski & Co.
36