136 P r z e g l d S o c ja ld e m o k r a ty c z n y

gram zwrcenia szlachcie kosztw i strat, spow odow anych przez

zwycisk rewolucj roln.
Tak czy inaczej bdzie, - obecnie przecie w y praco w ujem y
nie zarzdzenia przeciw przyszej restauracji, lecz pro gram w alki
z istniejcym caratem.
Dziaalno nasz w 3-ciej Dumie rozp atry w a pow innim y
w perspektywie naszych oglnych zada rew olucyjnych. Im m ielej,
i energiczniej frakcja nasza w ysunie te dania naszego program u,
ktre wanie teraz, kiedy w sferze handlow o-przem ysow ej panuje
straszny kryzys a na wsi gd, niechybnie cign na siebie uw ag
szerokich m as ludowych, tym szybciej pjdzie sam ookrelenie frakcji
wociaskiej, tym wiksze zaw ady postaw im y na drodze rzdow i
stoypinowskiemu i jego Dumie i, co najwaniejsza, tym cilej skupim y
wokoo naszej partji socjalistyczne ywioy klasy robotniczej. Nikt
nie moe powiedzie, kiedy przyjd wielkie w ypadki, lecz b d co
bd najlepszym sposobem przygotow yw ania si do nich jest
szeroko rozwin przed m asam i sztandar re w o lu c jiJ).

Kwestja n aro do w o cio w a i autonom ja.

N ap isa a Ra Luxemburg.
5. A u ton o m ja Krlestwa P o ls k ie g o .

I.
Z poprzednio rozpatrzonych przykadw w ynika, e autonom ja
narodowa nie jest ani jedyn i zastosow aln do w szystkich grup
narodowociowych form polityczn, ani te ideaem czysto w olno
ciowym, do ktrego socjalici mogliby dy w w szelkich w a ru n
kach. Do jakich przeciwnych wolnoci i dem okratyzm cw i rezultatw
prowadzi pom ys stosowania autonomji w pew nych razach, w ykaza
przykad Litwy. O ile za myl o zastosowalnoci pow szechnej tej
formy bytu, jako podstaw y organizacji pastw ow ej, przy r n o ro d
noci skadu narodow ociow ego ludnoci jest fantastyczn, dow id
nam socjalistyczno-rew olucyjny projekt urzdze autonom icznych
w przyszej wolnej Rosji. W yzbyw szy si tradycyjnych frazesw
anarchistyczno-nacjonalistycznych, socjalizm dzisiejszy moe w a u
tonomji widzie jedynie pew n form postpow ego rozw oju poli
tycznego buruazyjnego spoeczestwa, form , k t ra si staje h isto
rycznie niezbdn i dla buruazji i dla p ro letarjatu w zupe
nie okrelonych warunkach, k tra natom iast jest zgoa niem oliw
do urzeczywistnienia tam, gdzie rozwj now oczesny nie prow adzi
ani do odrbnego w pewnej mierze ugrupow ania interesw ekon o
m icznych danego terytorjum , ani do w yodrbnienia odnonej kul-

D Artyku powyszy napisany zosta w przed paru miesicami.

Na skutek przeszkd natury technicznej moemy go niestety zamieci
dopiero teraz. R e d .
 R. Luxemburg: Kwestja narodowociowa i autonomja. 137

tury buruazyjnej danej narodow oci, alboli te gdzie pom ieszanie

terytorjalne i spoeczne rnych narodow oci nie p o zw a la na ro z
graniczenie ich terytorjalne. A utonom ja, po jm o w an a jako a b s tra k
cyjne panaceum na wszelkie bolczki n aro d o w o cio w e i sto so w an a
w takich nieodpow iednich w arunkach, m oe p ro w a d zi n ao d w r t
naw et do pog w acen ia p ra w tej narodow oci, k trej asp iracjo m m a
zadouczyni, albo te do zaognienia antagonizm w narodow ych,
0 ktrych zaegnanie chodzi. W tych w szystkich w y p a d k a c h nie
dla p o krzyw dzenia narodow oci podbitych, lecz w anie d la ich
obrony kom binacja szerokiego sam orzdu m iejscow ego z r w n o
upraw nieniem obyw atelskim i specjalnym og ln opa stw ow ym p r a
w em jzykow ym jest jed y n y m w yjciem z trudn oci w tej m ierze,
w jakiej stosunki sp oecze stw a buruazyjnego pozw alaj w ogle
na um ierzenie i zagodzenie w danych w aru n k ach p rz eciw ie stw
narodow ociow ych.
W arunki spoeczno-kulturalne oraz h istoryczne kraju naszego
czyni, jak widzielim y, niezbdn autonom j k ra jo w w K rle
stw ie Polskim, jako nieodzow ny w ynik oglnego p rzew ro tu politycz
nego w p a stw ie rosyjskim , zm ierzajcego ku zniesieniu azjatyckiego
despotyzm u i stw orzeniu p o stp o w y ch form ycia politycznego, o d
pow iadajcych potrzebo m g osp o d ark i kapitalistycznej i ro zw o ju b u r
uazyjnego. Z tych sam ych w zgldw autonom ja jest daniem p ro
gram ow ym rew olu cyjnego p ro le ta rja tu polskiego. Co p raw da, w ia
dom y nasz p ro letarja t k ieru je si, w ygaszajc to haso, odw rotnem i
wzgldam i, ni nasze p artje buruazyjne. Dla polskich klas p o siad a
jcych auto nom ja k ra jo w a je st celem m arze p rzedew szy stkim jako
doskonae narzdzie pano w an ia klasow ego. W y ta rte frazesy patrjo-
tyczne p o k ry w a j tylko bardzo nieudolnie i ladajako nagie denie
rozjuszonych akcj p ro le ta rja tu w okresie rew o lu cy jn y m obszarni
kw, fabrykantw , m ajsterk w , kleru i caej rz eszy ich ideologicz
nych tra b a n t w do niekrpow anej naro d o w ej", sw o jsk iej" ro z p ra w y
z w alczcym ro botnikiem m iejskim i w iejskim . J a k dokadnie oglny
ten podkad aspiracji autonom icznych naszego spoeczestw a b u r u
azyjnego odzw ierciedla si w p rogram ach i tak ty ce oddzielnych
w a rs tw i partji, w y kaem y w kocu ro z p raw y niniejszej. Bd co
bd niezalenie n aw et od klasycznego cynizm u, z jak im wszelkie
in teresy w y zy sk u k lasow ego w y stp u j na w ierzch w polityce
1 publicystyce naszej buruazji, ju zaw arto o b jek ty w n a autonom ji
w w arunk ach d zisiejszego spoeczestw a spraw ia, i nie je st i nie
m oe ona by niczym innym, ja k przed ew szy stk im narzdziem p a
now ania klasow ego. Taksam o, ja k form y k on sty tu cy jn e p a s tw n o
woczesnych, ja k urzdzenia dem okratyczne, jak rep u b lik a sk ie form y
rzdu s w gruncie rzeczy jeno rozw initem i form am i p an o w an ia
buruazyjnego, jak synne p ra w a czow ieka i o b y w a te la , w y g o
szone u p ro g u zeszego stulecia, zo stay przez ca h isto rj s p o
eczn i polityczn tego stulecia zred u k o w an e do sw ej istotnej
treci: wolnoci w yzy sku i pano w ania buruazji, jak zdobice p ie rw
sz now oczesn ko nsty tucj na ldzie E u ro p y w zniose trjhaso:
wolno, rw no i b ra te rs tw o '1 zam ienio si dla p ro le ta rja tu
 138 Przegld Socjaldemokratyczny

m wic sowami Marxa w bardzo poziom trjc: infanterj, k a-

w alerj i artylerj*, taksam o i autonom ja krajow a, w yoniw szy si
z osonek frazesu patrjotycznego partji buruazyjnych oraz m glis
tych m arze nacjonalistycznych rew olucjonistw " i ujrzana zblizka
w rzeczywistoci, ukae si jako nader prozaiczna form a dojrzaego
panowania rodzim ej szlachty i buruazji nad narodow ym " pro-
letarjatem miejskim i chopem bezrolnym oraz m aorolnym . W tym
tkwi nie szkopu, nie wada, przeciwnie to w anie historyczna racja
bytu i objektyw ne gw arancje urzeczyw istnienia naszej autonom ji
krajowej. udzi si co do tego charak teru autonom ji najtrudniej
chyba wanie ludowi polskiemu, m ajcem u o m iedz ta k sw o jsk i*1
przykad i dowiadczenie, jak autonom iczna g o sp odarka galicyjska.
W szake jeeli proletarjatow i naszem u, uw iadom ionem u w swej
stray przedniej przez chodn analiz naukow ego socjalizmu, obce
by m usz wszelkie iluzje co do w aciw ej treci autonomji, w szelka
jej idealizacja nacjonalistyczna, to jednoczenie powinien on by
rwnie dalekim od anarchistycznego rozczarowania i zobojtnienia dla
buruazyjnych form rozw oju z tej racji, e s one buruazyjne, t. j. t a
kie, jakie jedynie w spoeczestwie dzisiejszym by mog, a nie takie,
jak je sobie wypiecia fantazja pseudorew olucyjna rozm aitych politycz
nych lekkoduchw. Zrozumiawszy, e w yzw olenie z pod panow ania
klasowego moliwe jest li tylko przez jak najszerszy i niekrpow any jego
rozwj oraz przez codzienn niezm ordow an w alk klasow, czerpic
z tego rozwoju wszystkie narzdzia i w szystkie widoki zw yci
stwa, Socjaldem okracja jest w e w szystkich krajach najenergiczniejsz
rzeczniczk wszelkich buruazyjnych" wolnoci i urzdze dem o
kratycznych, nie dlatego, iby miay one sam e przez si znie lub
choby zatam ow a istotnie w yzysk ekonomiczny lub ch a rak ter k la
sowy pastw a dzisiejszego, tylko dlatego, e czynic dojrzalszem i
i postpowszemi form y tego w yzysku i klasowoci, uatw iaj uw ia
domienie i zorganizowanie do walki proletarjatu oraz przypieszaj
nieodzowne jego zwycistwo.
Zupenie taksam o autonom ja krajow a jest podan dla p ro
letarjatu polskiego wanie dlatego, e jest postpow form p ano
wania buruazyjnego, tkwicego dzi u nas jeszcze w form ach dzi
kich, archaicznych, paczcych w iadom o i utrudniajcych walk
proletarjatu. Wolno kulturalno-narodow a, k t ra posuy naszym
w arstw om posiadajcym za spraw ne narzdzie na usugach ich in te
resw klasowych, dostarczy jednoczenie proletarjatow i tyle nowych
siecznych ory do odpornej akcji klasow ej. Spotgow anie rozw oju
gospodarczego, oywienie produkcji przem ysow ej jak i rolnej, h a n d
lu , komunikacji,, oywienie ycia um ysowego, politycznego
w szystko to, ku czemu przyczyni si m og urzdzenia autonom iczne
kraju na tle oglnych urzdze wolnociowych w pastw ie, bdzie
atm osfer najdogodniejsz dla dojrzew ania i skupienia klasow ego p ra
cujcych.
Atoli taksam o jak rne form y konstytucyjne i republikaskie
s dla p ro letarjatu bardziej lub mniej podatnym polem do ro z to
czenia potnej i otw artej walki klasowej, podobnie autonom ja kra-
R. Luxem burg: K w estja narodow ociow a i autonomja. 139

jow a w bardzo rnym stopniu m oe si do teg o przyczyni, za

lenie od ow ego lub innego uksztato w an ia i zakresu in sty tu cji s a
m orzdnych. J a k przeciw legem i biegunow o s in teresy i widoki,
skaniajce nasze p artje buruazyjne i nasz p ro le ta rja t rew o lu cy jn y
do staw ian ia postulatu autonom icznego, ta k sprzecznem i m usz
by z n a tu ry rzeczy plany ich i w ym agania co do szczegw u rz e
czyw istnienia tego postulatu. O ile nasze w a rstw y posiadajce d
do tego, ab y urzd zen ia autonom iczne p rzy sto so w a do celw ochrony
dla specyficznego naszego w stecznictw a buruazyjnego, o tyle p ro
letarjat musi u w aa za w ytyczn nadanie autonom ji ch a rak teru ,
um oliw iajcego i w aru n k u jceg o d em okratyczne i rew olucyjne z e
spolenie Polski z pozostay m ludem p astw a. O ile szlachcie i p rz e
m ysow com polskim sam orzd krajo w y w ita jako w y m arzo ne pole
do ho dow ania i pielgnow ania interesw klik ojczystych" i ich gie-
szeftw, o tyle ze stan o w isk a p roletarjatu w anym on jest jak o
dwignia racjonalnego rozw oju gospodarczego i spoecznego. O ile
dla czoa n aro d u " naszego w olno b y tu narod ow o-k ulturalnego
p rzed staw ia si p rzed ew szy stk im w postaci niekrpow anej p resji
duchow ej i m oralnej sw ojskiej inteligiencji drobnom ieszczaskiej
oraz kleru na um y sy klas pracujcych, o tyle Socjaldem okracja
dy m usi do tego, aby urzdzenia sam orzdno-ow iatow e i k u ltu
raln e p rz y sto so w a m oliwie do celw duchow ej em ancypacji i uzbro
jenia szerokich m as ludu w iejskiego i m iejskiego przeciw w p y w o m
naszych przyrodzonych w y c h o w aw c w " ludu.
Std dla p artji klasow ej p ro letarja tu autonom ja je st p rz ed e
w szystkim szczegem zaledwie, nierozerw alnie zczonym z w ielk
refo rm rew o lu cyjn w a ru n k w oglnopastw ow ych, jako czciowe
zastosow anie dem okratycznych urzdze w caej Rosji. Postulat a u to
nomji krajow ej je st w p ro g ram ie Socjaldem okracji nieodczny od
postulatu rep ublik i w caym pastw ie. A utonom ja bow iem K rlestw a
Polskiego nietylko jed y n ie je st moliw do urzeczyw istnienia w razie
ostatecznego zw y cistw a rew olucji i obalenia caego porzdku absolu-
tystycznego, ale te tylko w tym zw izku moe si sta sam a w k ra ju
narzdziem p o stp u i rozw o ju spoecznego.
N astpnie sam e p o d staw y autonom icznych urzdze m og nosi
mniej lub bardziej dem o k raty czn y i postpow y ch arakter. Tote p artja
p ro le ta rja to d o m a g a si m usi nietylko krajow ego sejm u p ra w o d aw cz e
go i cakow itego p o d porzd kow an ia m u adm inistracji krajow ej oraz
niekrpow anych niczym kom petencji sejm ow ych w zakresie w szystkich
spraw , nalecych do sam orzdu, ale i pow szechnych, rw nych, tajnych
i bezporednich w y b o r w do tego sejm u. da ona m usi nietylko
adm inistracji i sdow nictw a, sp raw o w an y ch wycznie przez krajow cw ,
ale i obieralnoci tych urzdnikw i sdziw k rajo w y ch przez ca
doros ludno kraju. Nietylko szkoy narodow ej dla ludnoci pol
skiej, ale i stw o rzen ia p raw d ziw eg o szkolnictw a ludow ego, z a p e w n ia
jcego rz eczy w ist ow iat najszerszej m asie pracujcej.
Ta sam a cile okrelona pozycja p ro letarja tu stanow i w in n a te
o daniach Socjaldem okracji w zgldem zakresu sam ej autonom ji i u s to
sunkow ania jej do zakresu p ra w o d a w stw a centralnego. Nie k ieru jc
140 P rzegld Socjaldem okratyczny

si w ietrznem i pogldami utopijnych nacjonalistw, uw aajcych za

swj obowizek zagarnicie wszystkiego co si d a na rzecz k o m p e
tencji samorzdnych i wogle jak najszerszej autonom ji oraz p rz eciw
staw iajc wyranie sw linj polityczn polskim klasom posiadajcym ,
ktre kieruj si konsekw entnie i przy podziale zakresw m idzy
autonom j krajow a instytucjam i centralnem i pa stw a przew anie
wzgldami na interesy w stecznictw a polskiego i rosyjskiego, S ocjal
dem okracja stoi i w tym w ypadk u na sw ym oglnym stanow isku
programowym.
Z tego stanow iska zakres praw o d aw stw a autonomiczego, k t
rego p ro letarjat polski musi si dom aga dla kraju naszego, nie jest
zgoa rzecz dowoln ani rzecz konjunktury politycznej. Granice
jego raczej zakrelone s przez te sam e w arunki o bjektyw ne rozwoju
kapitalistycznego, ktre w ytw orzyy podkad m aterjalny dla autonom ji
K rlestw a wogle. Cay obecny rozwj spoeczny i kulturalny u nas,
jak rwnie ruch rewolucyjny, m ogcy jedynie urzeczywistni wolno
polityczn i autonomj w naszym kraju, opiera si na rozwoju kapita
listycznym, wicym Krlestwo z Rosj, i znajduje w yraz w w alce
klasowej proletarjatu, zjednoczonego przez tene rozwj w jedn klas
w caym pastwie, bez rnicy narodowoci. Interesy zatym tego
rozwoju kapitalistycznego, jak i interesy zjednoczenia i walki k laso
wej proletarjatu s naturalnym objektyw nym miernikiem, zapom oc
ktrego Socjaldemokracja zakreli moe jedynie w aciw y podzia sfer
ycia spoecznego i politycznego pom idzy p ra w o d aw stw o oglno-
pastw'owe a kompetencje sam orzdu krajow ego. Tym si pod w j
nym wzgldem kierujc dochodzimy do wniosku, e do zakresu
praw odaw stw a centralnego, w ktrym ludno K rlestw a przy jm o
wa winna udzia narwni z ca pozosta ludnoci na mocy pow szech
nego i rwnego praw a wyborczego, nalee pow inny przedew szystkim
oczywicie wszystkie te spraw y, ktre stanow i tre i zasady sam ej
konstytucji politycznej w pastwie. Dom agajc si ustanow ienia
ustroju republikasko-dem okratycznego w caym pastw ie drog
oglnopastwowego Zgrom adzenia konstytucyjnego, Socjaldem okracja
da konsekwentnie, aby do reprezentacji ludowej caego obszaru
pa stw a naleao rwnie praw odaw stw o, rozw ijajce i uzupeniajce
te zasady ustroju politycznego w detalach, a zatym p raw o d aw stw o ,
dotyczce nietykalnoci osobistej obywateli i rw noci _ ich w obec
praw a, dalej zgromadze, zwizkw, sow a i prasy, sam orzdu gm in
nego i prowincjonalnego.
ISastpnie za, skoro przechodzim y do spraw biecych ycia
politycznego, stanowicych tre sta p raw o d aw stw a w spczesnych
parlamentw, to z tego sam ego stanow iska zasadniczego Socjalde
mokracji wynika, e do p raw odaw stw a centralnego nalee m usz
te spraw y gospodarcze i polityczne, ktre stanow i p o d staw y yciowe
gospodarki kapitalistycznej i dzisiejszego p a stw a klasow ego. S to:
polityka cow o-handlow a, nowoczesne rodki kom unikacji (koleje,
poczta, telegraf), wojskowo, system podatkow y, praw o cywilne
no sd ow e, wreszcie oglne podstaw y ow iaty publicznej. Roz
patrzm y po kolei kad z tych spraw szczegowiej.
R. Luxem burg: K w estja narodow ociow a i autonom ja. 141

II.
Zniesienie tam i p rzegrd cow o-handlow ych pom idzy rnem i
czciami tego sam ego tery to rju m pastw ow ego, zjednoczenie caego
obszaru p a stw a w jedno w splne tery to rju m hand low e stanow i w e
w szystkich k rajach jeden z najw czeniejszych w y n ik w i zarazem
gw nych w a ru n k w rozw oju kapitalistycznego podobnie ja k i wieko-
pastw ow ego. N aw et dualizm au strjacko -w g ierski mimo lunego,
federalistycznego sto su n k u dw u krlestw i mimo silnej opozycji
przem ysow ej buruazji w gierskiej, upoledzonej przez k o n k u re n t w
austrjackich zw aszcza przez przem ys tkacki Czech i M orawy, nie
jest w stanie rozupa w splnoty cowo-handlowej i jednolitego u s ta w o
d aw stw a handlow ego obu pow m onarchji. Rwnie najm ielsz) n aw e t
i najdalej sigajcy program autonom iczny Galicji, sform u ow an y
w sawnej rezolucji sejm ow ej z dn. 24 w rzenia 1868 r., n ie d o m a
ga si autonom ji cowej Galicji. A gdy w latach 80-tych dw igajce
si m ieszczastw o galicyjskie poczy woa o potrzebie stw o rz en ia
przem ysu k rajow ego w Galicji" i k w e stja w yem ancy pow ania si
od toczcego przem y su austrjackiego stana na porzdku dziennym ,
najobrotniejszy rzecznik tego ruchu wypowiedzia kategorycznie:
,.Jak bdziem y mieli linj cow to bdzie krajow y przem ys.
Na to odrazu o d pow iadam y : nie bdziem y mieli galicyjskiej linji
co w ej. O dkd w A ustrjiupady w ew ntrzne linje cowe, Z w i s c h e n -
z o l l l i n i e n , upady na zawsze. Czy si kto zapatruje na A ustrj
z punktu w idzenia centralisty czy autonom isty, o w zniesieniu b arje r
cowych pom idzy prow incjam i nie m oe by m ow y. Rozdzia k ra
jw koronnych i prow incji austrjackich na zw izek odrbnych pod
w zgldem handlow o-politycznym caoci autonom icznych je s t niemo-
ebny. Kada prowincja, m ajca sw granic cow i sw atonomicz-
n tary f cow, je st pom ysem , nie liczcym si z racj bytu
m onarchji. W ko nsekw en cji kad a prow incja m usiaab y mie nie-
tylko auto nom j cow w zgldem innych k raj w austrjackich, ale
i w zgldem zagranicy. Inaczej cel autonom icznych ce prow incji
staby si iluzorycznym . W ic tra k ta ty handlow e m idzynarodow e
naleeby m usiay do autonom ji krajw . Ot jak dugo stoim y na
gruncie austrjackim , nie po trzeb u jem y dalej rozbiera tej k w e s tji" 1).
M ieszczastwo galicyjskie, stojce na gruncie au strjack im ", t. j. na
gruncie historycznym pastw o w ej przynalenoci do Austrji, skw ito
wao zatym zgry z idei autonom ji cowej, jako z nieziszczalnej utopji.
To sam o w sto su n k u do k ra ju naszego potw ierdza historja
rozw oju K ongresw ki. Moc tra k ta tu w iedeskiego z r. 1815 posia
dao K rlestw o autonom j cow i byo o dgrodzone od Rosji g ra
nic handlow , podczas gdy z obiem a pozostaem i dzielnicam i d a w
nej R zeczypospolitej stanow io jedno tery to rju m handlow e. W szake
sto su n ek ten, bdcy przeytkiem i pozostaoci po n iedaw n ej
jeszcze caoci i niepodlegoci p astw ow ej Polski, zo sta po pew -

') Dr . T a d e u s z R u t o w s k i : W sprawie przemysu krajowego.

Krakw 1883.
!42 Przegld Socjaldem okratyczny

nym czasie usunity przez rozwj kapitalistyczny, k try w latach

20-tych wkroczy do K ongresw ki. Odkd m an u fak tu ra w Polsce
pocza korzysta z rynkw zbytu w e wschodniej Rosji, b ez u sta n
nym woaniem fabrykantw polskich byo cakow ite zniesienie linji
celnej midzy P olsk a Rosj. J u w r. 1826 autonom iczny m inister
finansw Krlestwa, ksi Lubecki, mwi w podaniu sw ym do
rzdu rosyjskiego, uzasadniajc danie usunicia granicy handlo
wej : Polska naley przecie do Rosji i oba kraje tw o rz jedn
cao"4. Rosyjscy fabrykanci wszake, zwaszcza m oskiew scy, dla
tyche powodw, to jest w obec gronej dla nich konkurencji p rz e
mysu polskiego na rynkach wschodnich, dom agali si, naodw rt,
podwyszenia ce granicznych midzy Rosj a Polsk, czyli jeszcze
wikszego w yodrbnienia handlowego autonomicznej Kongreswki.
Jak o po stumieniu pow stania listopadow ego w r. 1831 pro tek cjo
nistyczna partja ro sy jsk a pod w odz m inistra Kankrina, re p reze n
tujca za Mikoaja reakcj ekonom iczn jak i polityczn, uzyskuje
czasowo w prow adzenie ce prohibicyjnych, odgradzajcych Rosj od
Polski. Ze strony rzdu rosyjskiego by to w iadom y ak t zem sty
politycznej: za pow stanie listopadow e kraj m ia by ekonom icznie
u k a ra n y 44, aby odczu doranie, jakich dobrodziejstw si pozbawi.
Na pierw sz bowiem w ie o w ybuchu pow stania Mikoaj I zaw oa
do hr. Jeziersk ieg o: Chociaby si dobili niepodlegoci, jakie
byoby ich pooenie bez portu przy brzegach m orskich? Cby si
stao z ich rkodzielniam i bez zbytu w R o sji? 44. Jak o po p od
wyszeniu ce rosyjskich wywz i przem ys w knisty w K ongre
swce szybko upad. Ale tendencja spajajca kapitalizm u, faw oryzo
w ana wiadomie przez carat, uczynia swoje. W r. 1851 granica
cowa midzy Rosj a K ongresw k zostaje ostatecznie usunita
i odtd dopiero rozpoczyna si w zw izku z przew rotem gosp o
darczym w Rosji i w Polsce: zniesieniem paszczyzny, budow ko
lei elaznych, stworzeniem instytucji k redytu przem ysow ego i t. d.
w ielkoprzem ysow y okres kapitalistyczny, ktry w ytw arza z dniem
kadym cilejsz spjni gospodarcz midzy K ongresw k a Rosj,
zamieniajc oba kraje w jeden mechanizm ekonomiczny *). Dzi za-
tym idea pow rotu do rozbicia obszaru handlow o-cow ego Rosji na
sam odzielne terytorja prowincjonalne byaby rw n idei po w ro tu
od produkcji wielkoprzemysowej do form produkcji przedrkodziel-
niczej, w raz z ktrem i autonom ja cowa Polski zostaa p o g rz e b a n a ,
idei unicestw ienia kapitalizmu polsko-rosyjskiego, i to nie za p o
moc m etody rewolucyjnej, przez denie do bardziej postpow ych,
tylko odwrotnie za pom oc reakcyjnej m etody cofania si do
przeytych ju i minionych dawno stosunkw .
Idea w prow adzenia autonom ji cowej dla K rlestw a m ogaby
dlatego by w naszych w arunkach jedynie deniem z n atu ry swej
drobnom ieszczaskim , hasem partji, bdcej w y ra z e m drobnom iesz-

!) Szczegy czytelnik znajdzie w Die Industrielle Entwicklung Po-

le n s teje autorki (Lipsk 1898).
R. Luxem burg: K w estja narodow ociow a i autonomja. 143

czaskiej reakcji, w rodzaju byej Narodowej Demokracji. Atoli utopij-

no podobnej tendencji jest dzi natyle dla wszystkich oczywist, e
adna z partji buruazyjnych w kraju naszym autonomji cowo-
handlowej dla Krlestwa si nie domaga. Tymbardziej partja wia
domego proletarjatu, opierajca si we wszystkich punktach swego pro
gramu nie na zastoju lub cofaniu si kapitalizmu, tylko przeciwnie na
jak najsilniejszym, nietamowanym jego rozwoju, oczywicie nie moe
adn miar dy do wyodrbnienia handlowego i cowego Polski
od Rosji, gdy sam ruch klasowy proletarjatu wyrs u nas na
gruncie wielkoprzemysowego rozwoju Polski, ktry znis granic
cow midzy Krlestwem a cesarstwem. Prcz tego Socjaldemo
kracja ju z tego wzgldu nie moe domaga si autonomji cowo-
handlowej dla Polski, e jest zasadnicz stronniczk wolnego handlu.
Zniesienie wszelkich granic celnych jest daniem midzynarodowym
socjalistycznego proletarjatu. Autonomja za cowa Polski oznacza
aby w praktyce nic innego, jak ustanowienie midzy Polsk a Rosj
takiej lub innej granicy cowej, gdy samodzielne stanowienie ta
ryfy cowej Polski wzgldem zagranicy Niemiec, Austrji i t. d.
niemoliwe byoby bez uprzedniego odgrodzenia si Polski od Rosji
barjer handlow. danie autonomji cowo-handlowej dla Polski
rwnaoby si zatym dla Socjaldemokracji polskiej nietylko zwro
towi od stanowiska wielko-pastwowego i wielkokapitalistycznego
do drobnomieszczaskiego partykularyzmu, ale i zwrotowi od za
sadniczego popierania wolnego handlu do uznania protekcjonizmu
cowego.
Przejdmy z kolei do drugiego punktu. W gospodarce kapi
talistycznej nowoczesne rodki komunikacji koleje elazne, poczta
i telegraf graj pierwszorzdn rol. Sama technika tych instytucji
obliczona ju jest zgry na-wielkie przedsibiorstwo i rozwija si rwno
legle do wzrostu kapitalizmu, w zalenoci od niego. Koleje, poczta
i telegraf s materjalnym narzdziem nowoczesnej wymiany towaro
wej i dlatego nabieraj coraz wikszego znaczenia wraz ze wzros
tem produkcji kapitalistycznej, stanowic w cisej zalenoci wza
jemnej zarwno warunek jak wynik rynku wszechwiatowego. Dla
tego polityka kierownicza i zarzd kolejami, poczt i telegrafem
rwnie mao daj si pokawakowa i rwnie przeciwne s z istoty
swej wszelkiemu partykularyzmowi, jak samo wytwarzanie kapita
listyczne. Odwrotnie, rodki komunikacji nowoczesnej, jako mater-
jalne wizada i podstawa istnienia rynku wszechwiatowego, s
objawem, ktry najbardziej przers szranki pastwa buruazyj-
nego i najbardziej nabra charakteru wszechwiatowego. Gospodarka
kolejowa i pocztowa jest te ju przedmiotem regulacji i prawo
dawstwa midzynarodowego. Wszechwiatowy zwizek pocztowy
istnieje od r. 1874. Tymbardziej rozwj i stosunki wielkoprzemy
sowe i wielkohandlowe na caej przestrzeni pastwa nowoytnego
wymagaj niezbdnie jednolitej gospodarki kolejowej i pocztowej,
wsplnego zarzdu na mocy wsplnego prawodawstwa centralnego.
W tym te kierunku posuwa si faktyczny rozwj we wszystkich
144 Przegld Socjaldem okratyczny

gw nych pastw ach: w e Francji, w Stanach Zjednoczonych, w A ustro-

W grzech, w Niemczech. W tych ostatnich zwaszcza panuje obecnie
po dugich w alkach nietylko form alna jedno zasad polityki t a n -
fowej na kolejach, ale i m aterjalnie praw ie e zupena jednolito
taryfy. Jeeli pomimo to istnieje dzi jeszcze siedem odrbnych for
malnie samodzielnych zarzdw k o le jo w y c h : pruski, baw arski, saski,
wirtem berski, badeski, oldenburski i m eklem burski, to jest to tylko
pozostaoci przedaw nionych stosunkw federalizm u niemieckiego.
Resztki te federalistycznych stosunkw w ykazay jednak natyle sw
reakcyjno i szkodliwo w zgldem interesw rozwoju, e w y w o
ay jednoczenie opozycj w koach w ielkoprzem ysow ych i wiel-
kohandlowych na poudniu i w rd Socjaldem okracji Niemiec. T a
ostatnia przyja na sw ym zjedzie w Moguncji, w r. 1900, uchwa,
dom agajc si przejcia wszystkich kolei niemieckich przez Rzesz
oraz podporzdkow ania gospodarki kolejowej, bdcej dotd wycznie
sfer dziaania administracji, w pyw ow i decydujcem u p raw o d aw stw a
centralnego. Centralizacja ruchu kom unikacyjnego sform uow a
Bebel na pomienionym zjedzie stanowisko Socjaldem okracji je st
nieodzow n konsekw encj koncentracji caej polityki gospodarczej Nie
miec, jednolitego praw o d aw stw a cowego i h a n d l o w e g o U j a w n i o n e
w krtce potym denie socjaldem okratycznych deputow anych sejm w
poudniowych do partykularystycznego hasa zjednoczonej gospodarki
kolejowej pastw poudnia, w b re w idei zrzeszenia w szystkich kolei,
napotkao w szeregach partji stanowczy odpr. Znam iennym sposobem
Socjaldemokracja niemiecka uzasadnia sw polityk cile c e n tra
listyczn w spraw ach komunikacji nietylko przez potrzeb u atw ienia
i uprzystpnienia ruchu osobowego i tow arow ego, lecz rwnie i ze stan o
wiska interesw personalu subowego kolei. Pomimo e w scentralizo
w anym zarzdzie kolejowym Rzeszy najpraw dopodobniej cieszyby si
tak sam przewag, jak w caej polityce Niemiec, system pruski,
najreakcyjniejszy z system w niemieckich, p artja proletarjatu nie
szuka obrony dla poudniowych kolejarzy w zachowaniu kom petencji
wrzekomo dem okratycznych rzdw poudniowych, lecz n aod w rt
w otw artym scentralizowaniu system u kolejowego oraz w e wczeniu
go do sfery oddziaywania scentralizowanej rwnie klasy robotniczej
przez organ praw odaw stw a centralnego Rzeszy. Tu bowiem skupione
natarcie proletarjatu najw iksz m a w ag polityczn i widoki na
skuteczno, oraz co najwaniejsza .najw ik sz donioso agita-
cyjn, uw iadam iajc pojedycze w arstw y pracujce.
W Polsce koleje elazne i nowoczesne instytucje poczty i t e
legrafu pow stay w raz z rozwojem w ielkoprzem ysow ym ju w r a
mach wsplnoty pastw ow ej z Rosj i w zw izku przyczynow ym
z t wsplnot. P ow stay one przew anie n aw et ju po zniesieniu
autonomicznej odrbnoci kraju, jako czciowy objaw oglnej re
stauracji wew ntrznej p a stw a po katastrofie sew astopolskiej. P ie rw
sza kolej elazna kraju W arszaw sko-W iedeska bdca dzie
em Banku Polskiego, zaoona zostaa w r. 1845. N astpne w szy st
kie pow staj dopiero poczynajc od lat szedziesitych: P e te rs
burska w 1862, Terespolska w 1866, N adw ilaska i Iw angrodz-
R. Luxemburg: Kwestja narodowociowa i auionomja. 145
*

ko - D bro w ska w latach s ie d e m d z ie si ty c h ; rodki kom unikacji

K rlestw a nie b y y zatym z pochodzenia sw ego in sty tu cj m iej
scow, krajow , przyczon m echanicznie do Rosji, lecz p rz e w a
nie zgry ju p o w stay na p o d staw ach w ielko pastw ow ych. W y
odrbnienie ich zatym z p ra w o d a w stw a centralnego b yo b y sztucz
nym odciciem kom unikacji k ra ju od caoci p a stw o w e j, idcym
w brew interesom i w ym ogom g osp odarki w ielkokapitalistycznej s a
mej Polski. J u z tego w zgldu S ocjaldem okracja nie m oe dy
do w yczenia polityki kolejow ej i pocztow ej w zakresie Polski z kom-
pentencji parlam entu cen traln ego, poniew a w sp raw ach ro d k w
komunikacji, jako m aterjalnych narzdzi k u ltu ry now oytnej, nietylko
ekonom icznej, ale i duchow ej, jakiem i bezsprzecznie s koleje e
lazne, poczta i telegraf, p a rtja p ro le ta rja tu stoi zasadniczo na s ta
now isku m idzy n aro d o w y m i dy do oddania ich na uytek i w a s
no pow szechn, a wic pod p ra w o d a w stw o i zarzd moliwie
w szechw iatow e, conajm niej w ielk o p a stw o w e. D obry przykad, e
interesy Socjaldem okracji w y m ag a j centralizacji polityki kolejow ej,
stanow i sp ra w a ta ry f na zboe. Ta m a te rja je s t zarazem ciekaw ym
fragm entem z dziejw socjalizmu w Polsce, b y a ona bow iem p rz e d
m iotem zabaw neg o qui pro quo w literatu rze socjalnacjonalizm u. T a
ryfy rniczkow e" o degray rol jednego z filarw ..teorji" od bu
dow ania Polski, m ianow icie w rzekom o m aterjalist\rcznego jej u za
sadnienia ze sta n o w isk a socjalizm u. Byy one gw nym dow od em
upoledzenia ekonom icznego P olski przez rzd najezdnicz}*-" i te
m atem gorzkich alw w niezliczonych arty k u ach . W ynalazc tego
sw ojskiego m aterjalizm u jest p. Stanisaw Grabski, k t ry ju w roku
1S92 w anonim ow ej broszurce, uzasadniajcej po raz p ierw szy p ro
gram pseudosocjalistyczny odbudow ania Poiski, p. t. F rz y czy n ek do
pro g ram u socjalnych d em o k ra t w polskich" p. Zborowicza, Berlin, puci
w obieg d y k te ry jk o tary fach rniczkow ych", zapom oc k t rych
rzd ro sy jsk i specjalnie wzi jak o b y na kie rozwj przemysw}*-
kraju. T sam a legiend p ro pag uje tene te o re ty k " socjalpatrjoyzm u
w r. 1894 w organie nau k o w y m Socjaldem okracji niemieckiej N e u e
Z e i t : R zd rosyjski, opow iada, w p ro w ad zi t. zw. tary fy rnicz
k o w e", ktre polegaj na tym , e to w ary , przyw oone z Rosji do
Poiski, opacaj nisz ta ry f kolejow , anieli to w ary , tra n sp o rto
w ane z Poiski do Rosji. Przez ten ostatni ro d ek zostaa m idzy
P olsk a R osj znow u zaprow adzona granica cow a !).
W obec tego stw ierdzi naley przed ew szy stkim , e te tary fy
rniczkow e", na jakie p. G rabski z innem i socjalpatrjotam i zy r o
nili przez cae lata, stan o w i ich w asny n ajczy stszy w ym ys. TarjT,
k t re b y na jednej i tej sam ej p rzestrzeni inne oznaczay staw ki, gdy
to w ar jest w ysy an y z Polski do Rosji, a inne w o d w ro tn stron,
nigdy nie byo. Te za ta ry fy rniczkow e", ktre istniay w rze
czyw istoci, oznaczaj co najzupeniej innego. Isto tn e fakty, k t
rych cakow ita nieznajom o posuya za k an w do w ysn ucia

J) Die Jndustrielle Politik Russlands in dessen polnischen Provin-

zen von S. G. D i e N e u e Z e i t , 1893 94, str. 790.
146 Przegld Socjaldemokratyczny

powyszych kw iatw patrjotycznej fantazji, w ygldaj nastpujco.

Dopki polityka taryfow a w Rosji bya p ry w a tn sp raw p o je
dynczych tow arzystw kolejowych, istniaa, jak w e w szystkich k ra
jach przed upastwowieniem kolei i jak do dzi dnia jeszcze w e
Francji i w Stanach Zjednoczonych Am eryki, w ielka rozm aito
zasad i skal taryfow ych, w yw oana przez widoki konkurencji za
rwno z drog m orsk jak i pom idzy rnem i linjami kolejow em u
Midzy innemi na drogach elaznych kresw , m ianowicie w Polsce
i nad Batykiem panow ay specjalnie znione ta ry fy n a to w ary za
graniczne dla pozyskania tranzytu z Niemiec do Rosji, w sk u tek
czego przew z tow arw z Polski do cesarstw a ta szym by po
czci, ni w kierunku odwrotnym . Gdy w roku 1890 polityka ta
ryfow a i kolejowa wogle poddana zostaa regulacji pastw ow ej, rzd
rosyjski ujrza w tych nizkich tary fach kresow ych przedew szystkim
zamanie granicy cowej na korzy zagranicy, a zarazem, jak gosi
urzdow e sprawozdanie na w ystaw pow szechn w Chicago w roku
1896, nieuzasadnione uprzyw ilejow anie przem ysu k resw w po
rwnaniu z centralnym okrgiem przem ysow ym ", mianowicie przy
sprow adzaniu tow arw i rodkw produkcji z zagranicy. T ary fa w k o m u
nikacji z zagranic zostaa przystosow an do taryfy w ew n trzp a stw o
wej, a w r. 1893 oglnie w caym pastw ie podniesion. T ak np.
koszta przew ozu tow arw wknistych w ynosiy przedtym z odzi
do Moskwy lub odwrotnie 60 kop. od puda, od roku 1893 91 kop.
z odzi do Odessy lub odw rotnie 67, wzgldnie 84 kop., z odzi do
P etersbu rg a lub odw rotnie 62, wzgldnie 79 kop., z M oskwy do
Odessy 86, wzgldnie 105 kop. itd. Gdy w ten sposb tary fy r
niczkowe", jako w ytw r specjalnie m oskiewskiej k ru c ja ty przeciw
polskiemu przemysowi, s najczystsz fantazj, stanow i one z d ru
giej strony o czym teoretycy" socjalpatrjotyzm u zgoa sna nie
wiedzieli, objaw nowoczesnej polityki kolejowej, stosow anej w e
w szystkich bez w yjtku k r a ja c h : w Niemczech np. w zastosow aniu
do caej klasy tow arw , oznaczonej jako Stiikgut", w A ustro-W g-
rzech w zastosow aniu do w szystkich tow arw , we F rancji rw nie
na wszystkich linjach kolejowych, niemniej w Belgji, a take w k o
munikacji w ew ntrznej w duej mierze w Stanach Zjednoczonych.
Jako taryfy obniajce rniczkowo koszta przew ozu w raz ze w zro
stem odlegoci na tow ary m asowe, zwaszcza na zboe, m aj one
na celu oywienie ruchu handlow ego pom idzy odlegemi dzielni
cami pastw a, a szczeglnie uatw ienie zbytu zapasw zboow ych
z dzielnic przew anie rolniczych do dzielnic przem ysow ych lub, co
niemniej wane, z okolic, produkujcych w ysze gatunki zboa, do
okolic, produkujcych nisze (tak zw any po niem iecku V eredelungs-
verkehr). T ary fy takie s zwykle daniem in teresa n t w o najbardziej
skdind reakcyjnym charakterze, mianowicie agrarjuszw n a jb a r
dziej rolniczych, a wic najbardziej zacofanych okrgw . W Niem
czech Staffeltarife" (taryfy rniczkowe) g ray rol k om pensaty, d a
nej przez Capriviego wschodnio-abskim jun krom za po krzy w d ze
nie ich przez w olnohandlow y tra k ta t z R osj w 1894 roku, ktry
o tw iera granic niem ieck dla zboa rosyjskiego. Pom im o to ta-
R. Luxem burg: K w estja narodow ociow a i autonom ja. 147

ryfy rniczkow e s sam e przez si zjaw iskiem p o stp o w y m z dw uch

w zg ld w : po pierw sze, jako uatw ienie ruchu handlow ego, a za-
tym rozw oju kapitalistycznego w ew ntrzneg o i m idzynarodow ego,
po drugie, jako skuteczny ro d e k do obnienia cen zboow ych w ok o
licach, ktrych k onsum cja zboow a w y m ag a dow ozu z zew n trz. Sto
suje si to w zupenoci do ta ry f rniczkow ych w Rosji, m ian o
wicie za do ta ry f na zboe. Nie byy one zgoa ak tem u p o led ze
nia narodow ego zw aszcza przem ysu polskiego, jak w y k o m b in o w aa
bujna im aginacja ..m aterjalistw " socjalpatrjotycznych, ty lk o ow ocem
presji ag rarju sz w centralnych i w schodnich gubernji cesarstw a, a z a
razem aktem m idzynarodow ej polityki handlow ej. T ary fy te g ra y
bow iem rol m echanicznego sposobu w rodzaju p ra sy h y d ra u
licznej, pchajcej zapasy zboow e z ce n tru m i ze w schodu pa stw a
na poudnie, na pnocny zachd i na zachd, z k trych to okolic
w ypierajc zboe m iejscow e w yszych g a tu n k w zagranic, obniay
zarazem m iejscow e ceny zboa. Gdy w r. 1890 p rzy oglnej re fo r
mie tary fo w ej zaprow adzone zostay mocno zrniczkow ane ta ry fy
zboowe, nastpio niebaw em znaczne n agro m ad zenie zap as w zboa
i mki, zw aszcza z nad Wogi, zarw no w poudniow ych okrgach,
przylegajcych do m orza Czarnego, jak nad B atykiem i w K rle
stwie, a co za tym idzie silny spad ek cen. W w czas to dotknici
w sw ych najdroszych uczuciach narodow ych" a g rarju sze polscy
oraz przedstaw iciele in te re s w m cznych kraju wszczli haas wielki
w obronie caej przez tanio chleba zgnbionej ojczyzny. Alici
gd y ten do tro nu carskiego w zniesiony gos szlachty polskiej m ia
znale posuch i w r. 1894 miao nastp i przynajm niej czciow e
zniesienie ta ry f rniczkow ych, natychm iast g ru p a przem ysow cw
i kupcw z K rlestw a zw rcia si telegraficznie do zarzdu kole
jow ego w P etersb u rg u , d om agajc si usilnie zatrzym ania tary fy
rniczkow ej, aby ludnoci nie podroy ch leb a", ja k brzm ia h u
m anitarny arg um ent, z kieszeni fabrykan tw dobyty. Z drugiej stro n y
m em orja W arszaw skiego K om itetu Giedowego, w ysto so w an y w w
czas w spraw ie taryfy zboowej do Z arzdu Kolejowego, gosi: znie
sienie silnego zrniczkow ania ta ry f nie pow innoby napotka adnych
trudnoci ze w zgldu na w rzeko m e (!) in teresy niszych klas ludow ych
Polski... Zuboenie ludnoci rolniczej Polski, ktre pociga za sob r w
nie pogorszenie pooenia m aterjalneg o p rzem y su fabrycznego, w y
chodzi na korzy tylko w ielkoprzem ysow ym przedsibiorstw om , k t re
w sk u tek nizkich cen zboa i stosow nie nizkich pac roboczych j e
dynie z oglnej biedy korzystaj... Na zasadzie w szystkiego w yej
przytoczonego nie ulega w tpliwoci, e je s t do yczenia w in te
resach w acicieli ziem skich obu przy w ew n trzny ch ry n k a c h zbytu
pooonych o k r g w : polskiego oraz pnocnego czarnoziem nego,
zarw no jak wacicieli ziem skich w szystkich ok rg w nadm orskich,
aby taryfy zboow e w nastpujcy sposb byy zorgan izo w ane" i t. d.
T aksam o przy obrad ach nad tary fam i zboowem i, k t re si o d b y
w ay w P e te rsb u rg u w padzierniku 1896 r. przeciw g ru pie a g r a r
juszw nadw oaskich, jako filarw tary fy rniczkow ej, w y s t
powali zgodnym chrem ag rarju sze z K rlestw a, Inflant, W iteb ska,
148 Przegld Socjaldemokratyczny

Odesy oraz okrgu m oskiew skiego, a polscy waciciele ziem scy

i m ynarze wyrazili sw zupen zgod z program em p rezesa m o s
kiew skiego tow arzystw a rolniczego, ksicia Szczerbatow a. Obraz
powyszy, stanowicy typow y w yjtek z dziejw ta ry f kolejowych,
jest dostatecznym dowodem, o ile interesy gospodarcze K rlestw a
na tym polu nie stanow i bynajm niej odrbnej grupy, m ogcej by
podstaw autonomji kolejowej, lecz przeciwnie, rozsczepione s sto
sownie do sprzecznych interesw rnych sfer spo eczestw a bur-
uazyjnego, a jednoczenie splecione cile z caoci sto su n k w
gospodarczych w p a stw ie 1).
Rzecz prosta, e Socjaldem okracja jest u nas, jak we w sz y st
kich krajach, naturaln stronniczk ta ry f rniczkow ych, i je st to
ciekawym przyczynkiem do spustosze, czynionych przez nacjona
listyczny punkt widzenia w pojciach socjalistw, e doprow adzi
on stronnikw socjalpatrjotyzm u w tej kw estji do stanow iska, b
dcego w iernym echem sk arg polskich obszarnikw na spadek cen
zboowych, skarg, sform uow anych w program ie -- N arodow ej D e
mokracji.'2)
Sprawa rniczkowych tary f na zboe jest klasycznym p rz y
kadem, jak dalece polityka kolejow a zw izana jest z interesam i
ju nie oglnopastwowego, lecz caego m idzynarodow ego handlu
i jak w skutek tego nie moe by uregulow ana z punktu w idzenia
zacianka. Zarazem przykad ten wykazuje, e interesy Socjaldem o
kracji, zgodne zawsze z interesam i rozwoju w szechw iatow ej g o s
podarki oraz z interesam i m asy konsum entw , w ym agaj, aby p o
lityka kolejowa, poddana decyzjom ciaa praw odaw czego, regu lo w an
bya na mocy najszerszej konkurencji interesw m idzy p ro d u cen
tami rnych okolic pastw a, to jest z tego punk tu centralnego,
w ktrym cieraj si wszystkie interesy lokalne.
Jednoczenie przeciw partykularyzm ow i w polityce kolejowej
i pocztowej przem awiaj, zgodnie z powyszemi w zgldam i zasad-
niczemi, bezporednie interesy klasowe proletarjatu. rodki kom u
nikacji nowoczesnej zatrudniaj cay wielki zastp p roletarjatu w czci
przem ysowego, w czci urzdniczego. Losy tego p ro letarjatu ob
chodz Socjaldemokracj taksam o, jak losy kadej innej kategorji
wyzyskiwanych, a obrona jego interesw jest tym pow aniejszym
obowizkiem partji robotniczej, e chlebodawc w tym razie jest
samo pastw o kapitalistyczne najtw ardszy i najm oniejszy z chle
bodawcw. W obronie personalu kolejow ego i pocztow ego Socjal
dem okracja we w szystkich krajach zmuszona dzi jest toczy specjaln
walk, prowadzi osobn akcj, skierow an p rzedew szystkim w stron

F^kty pow ysze przytaczamy po czci z pracy autorki rDie in-

dustriele tntw icklung Polens" w obec tego, e rozprawa ta nie ukazaa
si w jzyku polskim.
2) P. odezw w yborcz N. D., ogoszon w W arszaw ie w lutym 1906 r.
F razes o specjalnie nam nieprzychylnej konstrukcji taryf kolejowych",
rujnujcych nasze rolnictwo", panuje po dzi dzie w publicystyce kra
jowej. P. np. dzieo W. ukowskiego o Dochodach i wydatkach pastw o
w ych w Krlestwie Polskim. 1907, str. 75 i 86.
R. Luxemburg: Kwestja narodowociowa i autonomja. 149

zapewnienia mu podstawowego prawa dla polepszenia bytu : prawa

koalicji. To samo jest i pozostanie zadaniem Socjaldemokracji w Pol
sce, jak i w Rosji. Ale zapewnienie znonego bytu i praw a koalicji
proletarjatowi poczt i kolei w samej Polsce niemoliwym jest, o ile
odnony proletarjat w Rosji ich nie zdobdzie. Ju sam bieg rew o
lucji wskaza w tym kierunku ywioowo linje wytyczne akcji ko-
lejowcw i pocztowcw, ktrej potga pozostaje w prostej zalenoci
od solidarnego skupienia walczcych na caej przestrzeni pastwa.
Rewolucja stworzya ju z personalu poczt i kolei w caym pastwie
jedn kategorj o wsplnych interesach i wsplnych deniach.
W interesie wic bytu materjalnego i politycznego caej wielkiej
kategorji zatrudnionych przy rodkach komunikacji publicznej ley,
aby ich pooenie, dotyczce ich bytu prawodawstwo i stanowicy
0 ich losach zarzd byy jednolite i scentralizowane dla umoliwie
nia jednolitej i scentralizowanej ich walki klasowej. Wyodrbnienie
kolei i poczt Krlestwa z kompetencji parlamentu i rzdu central
nego i oddanie ich pod kompetencj sejmu i wadz autonomicznych
nietylko nie zmniejszyoby presji pastwowej na polski personal ko
lejowy i pocztowy, lecz przeciwnie, oderwawszy go sztucznie od
teje kategorji proletarjatu rosyjskiego, zmniejszyoby znacznie si
odporn i polskiego i rosyjskiego personalu komunikacji, rozdrob
nioby ich walk i uczynioby gorsze pooenie jednych czynnikiem,
pogarszajcym pooenie drugich. Kwestje takie, jak budowanie lub
nie kolei miejscowych w kraju, lub zakadanie, zwijanie albo te
przenoszenie pojedyczych stacji i filji pocztowych i telegraficznych
w Polsce, oczywicie musz by rozstrzygane na zasadzie potrzeb
1 warunkw miejscowych i dlatego mog najlepiej by zaatwiane
przez sejm krajowy i rzd autonomiczny. Ale oglne zasady gospo
darki kolejowej i pocztowej, dotyczce materjau martwego jak
i ludzkiego tych rodkw komunikacji, musz by regulowane przez
prawodawstwo centralne.
Z kolei przechodzimy do sprawy wojskowoci. Militaryzm
wspczesny, stanowicy jeden z najbardziej wpywowych czynnikw
ycia spoecznego zarwno dla spoeczestwa buruazyjnego, jak
i dla proletarjatu, jest zgry ju zakrojony sam na mod wielko-
pastwow. Jak najwiksza centralizacja w organizacji i zarzdzie woj
skowoci jest cech podstawow, rysem zasadniczym spczesnego
militaryzmu, odpowiadajcym rozwojowi wielkokapitalistycznemu,
ktrego wytwr stanowi. Nawet w pastwach o mniejszych lub
wikszych pozostaociach federalizmu w ustroju politycznym, cen
tralizacja militarna jest przeprowadzona z mniejsz lub wiksz ci
soci. Ma to naprzykad miejsce w Rzeszy Niemieckiej, gdzie fakt
ten tymbardziej jest uderzajcy i znamienny wobec cisego zwizku
midzy militaryzmem niemieckim a wadz monarchiczn. Pomimo,
e Niemcy skadaj si z dwuch tuzinw monarchji, sprawa woj
skowoci skupiona jest w rkach Rzeszy, a chocia Bawarja np. moc
tak zwanych praw zastrzeonych" (Reservatrechte) posiada wasne
umundurowanie, wasne ministerjum wojny oraz wasne sdownictwo
wojskowe, s to w istocie tylko zewntrzne czcze akcesorja par-
150 Przegld Socjaldem okratyczny

tykularyzm u, m ajce schlebia m onarchizm ow i oraz drobno m iesz

czastw u baw arskiem u. Faktycznie w ojsko baw arskie jest tylko o d
dziaem w szechniem ieckiego m ilitaryzmu, podlegajcym w splnem u
p raw u i oglnej kom endzie. W czasie w ojennym bow iem w szystkie
siy w ojskow e Niemiec stanow i jedn cao, a z w yjtkiem Ba-
warji rwnie i w czasie pokoju, pozostajc pod najw yszym
dow dztw em cesarza niemieckiego, k try stanow i o mocy, podziale,
organizacji i m obilizacji tych si, m a praw o nadzoru nad stanem
wojskowoci, nom inuje jeneraw dow odzcych i kom endantw tw ierdz.
Krlowie Bawarji, W irtem bergji i Saksonji nom inuj oficerw sw ych
kontyngiensw , trzy te kr lestw a posiadaj te osobne adm inistracje
w ojskow e, baw arskie za w ojsko stanow i odrbn cz skadow
w ojsk Rzeszy pod dow dztw em k r l a ; wszake z chwil mobilizacji
przechodzi i ono pod kom end cesarza. Nadto B aw arja zobow i
zana jest stosow a w sw ym wojsku w szystkie reguy o organizacji,
form ow aniu, wiczeniu, uzbrojeniu i stopniach w ojskow ych Rzeszy.
Co za najgw niejsza: budet w ojskow y naley do kom petencji p a rla
m entu oglnoniemieckiego. W A ustro-W grzech, mimo e A u strja jest
politycznie zbiorem samych autonom icznych krlestw i krajw koronnych,
korzystajcych notabene z szerokiej samodzielnoci, a stosunek z W
gram i czysto federalistycznym, w ojskow o jest zupenie scentralizow ana
i postaw iona na bardziej jeszcze jednolitych zasadach, ni w Niem
czech. W Polsce autonom ja w rzeczach wojskowoci bya zw izana
z epok przedkapitalistycznego, szlacheckiego ukadu stosunkw
spoecznyh. Zniesienie wojska polskiego w K ongresw ce po po w
staniu listopadow ym byo przedew szystkim aktem gw atu i polityki
zaborczej ze strony caratu rosyjskiego, rodkiem zapobieenia po w
staniom narodowym. Ale dalszy rozwj gospodarczy dziaa i pod
tym wzgldem, jak pod innemi, jako sojusznik polityki caratu. Mili-
taryzm dzisiejszy w Rosji, ktry w wojnie japoskiej stan ju na tyle
w kolizji z istnieniem absolutyzmu, e dowid ze swej strony prostej
niemoliwoci dalszego istnienia carskich rzdw, jest sam w ytw o rem
i jednym z objaww tego nowoczesnego rozw oju buruazyjnego, k try
sku Polsk z Rosj w jedn cao gospodarcz i polityczn,
i dzi pow rt do wyodrbnienia w ojska polskiego je st ta k sam
utop j drobnomieszczask, jak idea handlowego w yodrbnienia Polski
przez w prow adzenie granicy cowej midzy Polsk a Rosj.
Socjaldemokracji w kw estji m ilitaryzm u dyktuje stanow isko punkt
jej p ro g ra m u : zniesienie armji staych, pow szechne uzbrojenie ludu,
uzalenienie pokoju i w ojny od reprezentacji ludowej. Milicja, b
dca deniem w ytycznym minimalnego program u Socjaldem okracji,
nie jest w jej rozum ieniu ideaem chopsko-partykularystycznym na
mod milicji Boerw poudniow o-afrykaskich lub n aw et milicji
szwajcarskiej, zwizanej z zupenie w yjtkow ym charakterem i p o
oeniem tego kraju, z jego zag w aran tow an na mocy tra k ta t w
neutralnoci polityczn w Europie, z cakiem podrzdn jego rol
w polityce m ocarstw kapitalistycznych. Milicja w pojm ow aniu Socjal
dem okracji nie jest sposobem umknicia jakiego pojedyczego k ra ju ze
stosunkw wielkopastw ow ych, tylko przeciwnie zwizana je s tz reform
R. Luxem burg: Kwestja narodow ociow a i autonom ja. 151

sam ych stosunk w m idzynarodow ych, z deniem do usunicia polityki

zaboru, je st sow em reform w sam ym zaoeniu sw y m m id zy n a
rodow, obliczon przedew szystk im na stosunki w ielk o p a stw o w e.
Dlatego denie p ro g ram o w e Socjaldem okracji do pow szechnego
uzbrojenia ludu nie daje si w cale przep row ad zi na m a skal,
w obrbie np. pojedynczych czci tery to rju m je d n eg o pastw a.
U rzeczyw istnienie np. sy stem u milicji w sam ej tylko Polsce, d ro g
autonom iczn, podczas g d y w Rosji pozo staw ab y n adal w m ocy
system arm ji staej, je s t chim er choby ju z tego w zgldu, e
w takim razie spokj i bezpieczestw o w ew n trzn e K r le stw a b y
yby bezustannie naraone. G dyby wic S ocjaldem okracja p o lsk a
postaw ia danie autonom icznego w y odrbnienia w ojskow oci pol
skiej z oglnopastw ow ej, r w n a o b y si to w ostatniej linji sp rz e
niew ierzeniu si jej w zgldem zasadniczego stan ow isk a m idzy
narodow ej Socjaldem okracji w obec m ilitaryzm u, m ianow icie w zgl
dem denia do zniesienia arm ji staych i zaprow adzenia milicji.
Ale tak sam o i w szystkie blisze i czciow e dania Socjalde
mokracji, skiero w an e ku zd em o kratyzow aniu w o jsk a i usuniciu
przeciw iestw a m idzy ludem pod b ro n i" a ludem pracujcy m ,
z n atu ry sw ej obliczone s n a scentralizow ane sto su n k i w ielko
pa stw o w e i nie d aj si urzeczyw istni na ro zdro bnion ym te r y
torjum , czciowo. S krcenie czasu suby w ojskow ej do ro k u jako
rodek przejciow y niem oliwe je s t do p rzep ro w ad zen ia w sam ej
tylko Polsce, g dy w pozostaym p a stw ie suba pozostaje cz te ro
letni lub trzyletni. Zniesienie o d rb nego sd o w n ictw a w o jsk o w eg o
stanow i rw nie reform , natyle zw izan z caym sy stem em m ili
tarn y m i ta k daleko sigajc do sam ego j d ra tego system u, e
nie moe by osignite inaczej, ja k w caym pastw ie, lub te
wcale o signite by nie moe. T ak sam o nadzw yczaj w ane ze s ta
now iska p ro letarja tu praw o, ustanaw iajce, i ludno, o dbyw ajca
re g u la rn sub w ojskow , winna by trzy m an a pod broni tylko
w okolicy sw ego staego m iejsca zam ieszkania lub w k ra ju ojczystym ,
nie m oe za by przeno szon w czasach pok oju do innych okolic
pa stw a, nie daje si zdoby ani zastosow a inaczej, jak drog p ra
w o d a w stw a centralnego. A lbow iem ono jedynie m oe za g w aran to w a
zarw no P olakom jak Litwinom , O rm janom jak Rusinom, Syberyj-
zykom jak i T atarom , Rosjanom z nad Uralu, ja k i R osjanom z nad
Dniepru, e bd trzym ani pod broni k ad y tylko w sw ej ojczystej
okolicy. e oddanie losw poko ju i w ojny do r k w adzy p ra w o
daw czej sto su je si z n a tu ry rzeczy do p arla m e n tu oglnopastw o-
wego, nie za do p ojedyczego sejm u k rajow ego, nie w ym ag a to
specjalnego uzasadnienia.
Do zupenie analogicznych w nioskw prow adzi nas analiza
sp raw y finansw pastw o w y ch . S y stem pod atk ow y w p a stw ie n o
w oczesnym cile je st zw izany z ogln g o sp o d ark k apitalistyczn
oraz z caym c h a rak tere m polityki buruazy jnej. N ow oy tny a p a ra t
w ielkopastw ow y: m ilitaryzm dzisiejszy, b iu ro k ra ty c zn a adm inistracja,
o w iata publiczna na szerok skal, kom unikacja, w ielkie p rz e d s i
wzicia k u ltu ry przem ysow ej i rolniczej, ja k b u d o w a kanaw , tune-
3*
152 Przegld Socjaldemokratyczny

lw itp. wszystko to wymaga scentralizowanych zasobw materjal-

nych caego pastwa. To te system podatkowy jako jeden z fila
rw bytu wielkopastwowego musi by regulowany w nowoytnym
pastwie drog jednolitego prawodawstwa centralnego. W yodrbnienie
autonomiczne caej polityki podatkowej Polski byoby moliwe tylko
wraz z wyodrbnieniem jej militarnym, kolejowym, pocztowym,
cowo-handlowym, sowem jest ono na tyle utopijnym deniem,
jak wyodrbnienie jej wogle z kapitalistycznego, wielkoprzemyso
wego rozwoju pastwa.
Partja klasowa proletarjatu ma prcz tego powody natury
zasadniczej, ktre sprzeciwiaj si dnociom partykularystycznym
w zakresie polityki podatkowej. Socjaldemokracja polska jak i m i
dzynarodowa dy przedewszystkim do gruntownego zreformowania
caego systemu podatkowego pastw nowoytnych, mianowicie do
zniesienia wszelkich podatkw porednich, obciajcych konsumcj,
i do zastpienia ich przez podatki bezporednie, obciajce post
powo majtki, dochody i spadki klas posiadajcych. Reforma tej
miary rwnie mao daje si uskuteczni na wikszym lub mniej
szym skrawku pastwa, drog prawodawstwa autonomicznego, jak
zaprowadzenie milicji miast armji staej. Program Socjaldemokracji
w kwestji polityki podatkowej jest wic z natury swej obliczony
na reform wielkopastwow, zwizany jest bowiem z ca gospo
dark finansow i militarn, a w drugim rzdzie nawet z ca po
lityk midzynarodow pastwa. System armji staych, polityka ko-
lonjalna, wszechwiatowa a system ce i podatkw porednich s
cile zwizane ze sob przyczynowo, historycznie i politycznie.
W cznoci swej tworz one tre nowoczesnej polityki m ocarstw
kapitalistycznych. Dlatego reforma systemu podatkowego w duchu
programu Socjaldemokracji moliwa jest tylko w zwizku z odpo
wiedni reform militaryzmu, polityki cowo-handlowej i polityki
wszechwiatowej. Sowem stanowisko i walka klasowa proletarjatu
na polu finansw pastwowych zwizana jest z oddziaywaniem
jej jednoczesnym na caoksztat polityki wielkopastwowej, na samo
centrum wadzy politycznej. Oglne i podstawowe prawodawstwo
co do systemu podatkowego musi wic i z natury rozwoju kapita
listycznego i ze stanowiska zasadniczego Socjaldemokracji nalee do
dziedziny parlamentu centralnego.
Obecne pooenie Krlestwa pod wzgldem podatkowym jest
w czci zastosowaniem oglnych zasad gospodarki fiskalnej caratu,
w czci za objawem stanu wyjtkowego, stosowanego wzgldem
kraju naszego. Wedug najnowszych oblicze udzia Krlestwa w po
datkach pastwowych przedstawia si jak nastpuje.
Kategorja podatkw bezporednich gruntowego, od nierucho
moci, przemysowego i kuponowego wynosia w caym pastwie
w r. 1901 130.9, 1902 133.1, 1903 135.2, 1904 - 134.9
i w 1905 r. 126.9 miljonw rb. Wpywy z tyche kategorji w Kr
lestwie wynosiy w odnonych latach: 19.4 czyli 14.8% , wzgldnie
20.8 czyli 15.9% , 21.1 czyli 15.5% , 21.8 czyli 16.1% , wreszcie
18.8 mil. rb. czyli 14.7/q ogu bezporednich dochodw pastwo-
R. Luxem burg: K w estja narodow ociow a i autonom ja. 153

wych. Jeeli uwzgldni, e ludno Krlestwa stanowi okoo 8 %

ludnoci pastwa, to udzia w podatkach bezporednich, wynoszcy
14 - 1 6 % , jest zgoa nieproporcjonalny. Na wynik ten skada
si mianowicie podatek gruntowy, wyszy znacznie w Krlestwie
ni w Cesarstwie, a zaprowadzony po ostatnim powstaniu narodo
wym tytuem represji przeciw stanowi szlacheckiemu, oraz podatek
od nieruchomoci, pod ktrym to oglnym mianem tkwi bardzo
wiele rozmaitych podatkw, przytym zupenie innych w Krlestwie,
ni w Cesarstwie. Wasno ziemsk w Rosji obciay wprawdzie
od reformy wociaskiej do niedawna t. zw. opaty wykupne,
przeznaczone na oprocentowanie i amortyzacj kosztw reformy.
Wszake, nawet przy uwzgldnieniu opat wykupnych w Cesarstwie,
udzia Krlestwa w etacie podatkw gruntowych i od nieruchomoci
wynis w latach 1901 1905 9 11% , nadto opaty wykupne
w Rosji zostay teraz ostatecznie zniesione. Rwnie obcienie nie
ruchomoci miejskich na rzecz skarbu, powikszone w Krlestwie
w 1903 r. i wynoszce ostatnio okoo 2 5 % ogu wpyww w' pa
stwie z pomienionego etatu, wysze jest znacznie, ni w Cesarstwie.
Naog opodatkowanie bezporednie w Krlestwie jest chaotycznym
zbiorem metod archaicznych z nadsztukowanemi nowemi podatkami.
W ostatnim roku autonomji, 1866, wynosiy one 6.5 miljona rb.
w 1880 8.9, w 1894 14.3, w 1904 21.2 miljonw rb.
W rezultacie obcienie podatkami bezporedniemi wynosi obecnie
w Cesarstwie na gow ludnoci nieco wicej ni 90 kop., w Krle
stwie prawie 2 rb., w caym pastwie stanowi ono 6 7.5 procent
oglnego dochodu skarbowego, w Krlestwie 12 14 procent.
Std oburzenie i rozgoryczenie w oficjalnym spoeczestwie
kraju, w sferach agrarjuszw i posiadaczy nieruchomoci miejskich,
ktrych wiernym echem s publicyci oraz byli i obecni posowie
do Dumy realistycznego, jak i narodowo - demokratycznego zabar
wienia. Zwaszcza zestawienie faktu, e z jednej strony zrwnanie
podatkw bezporednich w Krlestwie z takiemi w Cesarstwie zmniej
szyoby dochd z tej kategorji w kraju naszym mniej wicej o 10
miljonw rb., e z drugiej strony oglna suma dochodw pastwo
wych z Krlestwa, wynoszca w ostatnich latach przeciciowo 150
miljonw rocznie, przenosi wydatki roczne na Krlestwo (wcznie
z udziaem tego w wydatkach wojskowych, administracji pastw o
wej i dugu pastwowego), stanowice okoo 140 miljonw, rwnie
o 10 miljonw rubli, reprezentujcych czysty zysk4* skarbu, pro
wadzi sfery te do melancholijnego wniosku, e to waciwie klasa
agrarjuszw, fabrykantw i kamienicznikw polskich jest istotn ofiar
wyzysku ze strony rzdu najezdniczego, ofiar, cierpic za ca
ujarzmion ojczyzn. Tote najpilniejszym daniem odnonych partji
jest rwnouprawnienie podatkowe z Cesarstwem", odleglejszym
za ideaem: samorzd skarbowy, ktryby pozwoli skutecznie zmniej
szy ciar publiczny, spoczywajcy na barkach naszych klas posiadaj
cych, i co za tym idzie zwali go na barki klas pracujcych.
P. W. ukowski np. owiadcza kategorycznie: Podatki stae (bez
porednie) musz by w Krlestwie sprowadzone do poziomu obci-
 154 Przegld Socjaldem okratyczny

eni w Cesarstwie i niesprawiedliwo obecna duej cierpiana by

nie moe". A w innym miejscu: Wogle podatki bezporednie
musz by u nas zbudowane inaczej ni w Cesarstwie, a to moli
wym jest jedynie przy niezalenoci skarbow ej u. W reszcie: O ile
by program autonomiczny mia widoki urzeczywistnienia, to sytuacja
taka moga by cierpian, o ile jednak autonomja Krlestwa staje
si kwestj przyszoci, to zupene rwnouprawnienie podatkowe musi
by uwaane za jedno z najwaniejszych zada naszej akcji politycznej" *)
W rzeczywistoci rzecz si ma cakiem inaczej i reforma po
datkowa musi by przeprowadzona w zgoa odwrotnym kierunku.
Jeeli mianowicie powikszenie podatkw bezporednich osignite
przez rzd rosyjski w Krlestwie w cigu ubiegych lat czterdziestu,
wydaje si naszym klasom posiadajcym anormalnie" wygrowanym,
i to chocia np. podatek gruntowy i podymny u nas spada na posiad
o chopsk daleko wikszym ciarem ni na obszarnikw i w a
cicieli nieruchomoci miejskich, to przemilczan bywa przytym okolicz
no, e wzrost podatkw porednich, obciajcych szerokie masy
pracujce, odbywa si w tyme czasie w tempie niezrwnanie szyb
szym. Dochd z podatku gruntowego, od nieruchomoci miejskich,
przemysowego i kuponowego, wynoszcy obecnie razem w Krle
stwie okoo 21 miljonw rubli, a ktrego cz dopiero reprezentuje
wszystkie prawie ciary, ponoszone przez nasze klasy posiadajce,
miejskie i wiejskie, suma okrzyczana za niesychane pognbienie
spoeczestwa" jest miesznie ma w zestawieniu z sum podat
kw porednich, opacanych przez konsumentw masowych. W prze
ciciu piciolecia 1901 1905 kategorja ta przedstawiaa w Krlestwie
nastpujce pozycje: akcyza od trunkw (z wyjtkiem wdki), tyto
niu, cukru, nafty, zapaek 21 mil. rubli, monopol wdczany 31 m il.
ca, ponoszone przez miejscowych konsumentw (po odliczeniu tran-
zyta), 29 mil. razem 81 miljonw rubli dochd niemal o 300 %
wikszy ni z podatkw bezporednich. Czy czysty zysk skarbu
rosyjskiego, stanowicy nadwyk dochodu nad rozchodem na Kr
lestwo, a uywany przewanie na wydatki nadzwyczajne" dla kraju,
mwic poprostu na koszta stanu wojennego w Krlestwie, sucego
do obrony klas posiadajcych i do zgnbienia klas pracujcych,
nie pochodz raczej z tego obfitego rda wyzysku najniezbd
niejszej konsumcji robotnikw miejskich i wocian, pozostaje do
wie obrocom naukowym" naszych agrarjuszw, kamienicznikw
i przemysowcw.
W kadym razie faktu, e dochd w Krlestwie z podatkw
porednich, obciajcych konsumcj mas, z wyjtkiem monopolu
wdczanego, stanowi 12% oglnego dochodu pastwowego z tego
etatu, tj. rwnie przewysza znacznie stosunek ilociowy ludnoci,

:) 1. c., str. 20, 27, 86. Jako czciowe urzeczywistnienie tego pro
gramu rwnouprawnienie" kamienicznikw polskich z rosyjskiemi wo
bec podatku od nieruchomoci stanowi jedyn zdobycz narodow",
za ktr Koo Polskie uprawia polityk ugody z rzdem Stoypina
i Skalona.
 R. Luxem burg: K w estja n arod ow ociow a i autonomja. 155

ci sami pp. ukow ski i Ska nie uw aaj zgoa za k rzyczc n ie sp ra

wiedliwo, k t ra duej cierpiana by nie moe'*, uznajc raczej
w tym fakcie z przedziw n objektyw noci natu raln y sk u tek wyszej
kulturalnoci, a wic zw ikszonej konsum cji ludnoci naszej w o d
nonych k ateg o rjach produktw . Dlaczego w aciw ie w ysza k u ltu ra
ludu i w iksza jego konsum cja musi opaca h aracz sk arb o w i
carskiem u, o to sta ty sta sw ojski si nie frasuje, uw aajc, e zdzie
ranie sk ry z chopa i robotnika, jak z w gorza, o d p o w iad a n a tu r a l
nym praw om boskim i ludzkim.
Jeeli przy tak nizkim opo datko w aniu wasnoci nieruchom ej
i przem ysu e ta t p o d atk w bezporednich w K rlestw ie je s t jeszcze
w porw naniu z odnon k a te g o rj w C esarstw ie k rzyw dzc K rlestw o
niespraw iedliw oci", pochodzi to std, i w Rosji sto su n ek obci
enia p o d atko w ego k las posiadajcych do ciarw, ponoszonych
przez m as ludu, jest jeszcze bardziej krzyczcym i cakiem w y
jtkow ym n aw e t w porw naniu z innemi pastw am i spczesnem i.
Gdy przed laty 3 0-tu podatki bezporednie w pastw ie d aw ay
2 8 % ogu dochodw pastw ow ych, a na pocztku lat 90-tych je s z
cze 1 0 % , rozpoczte w tym e czasie nieokieznane w yszru bow y w a-
nie p o d atk w konsum cyjnych zredukow ao obecnie sto su n ek p o d at
kw bezporednich do niesychanego poziom u 6 % caoci doch od w
pastw a. Jed n o czesn e system aty czne podw yszanie ce, akcyzy oraz
zaprow adzenie m onopolu w dczanego zwalio cay m iadcy ciar
ap aratu absolutystyczn ego na barki m as pracujcych. O becnie g w
nym filarem caej go sp o d ark i p astw ow ej, najw iksz pozycj w dwu-
m iljardow ym budecie ca ratu je st dochd z monopolu, dosigajcy
ju 700 m iljonw rubli, przyczym ca i akcyza od tru nk w , tyto-
- niu, cukru, nafty i zapaek daje jeszcze koo 450 m iljonw rubli. Przeciw
tym pozycjom stoi etat podatk w gru ntow ych i od nieruchom oci,
ktry po zniesieniu opat w y k upow ych nie przeniesie w caym p a
stwie 50 m iljonw r u b l i ! Ten to stosunek cyniczny pom idzy o b
cieniem klas posiadajcych a m asy pracujcej stanow i idea r w
noupraw nienia p o d a tk o w e g o *, do k t rego dy posiadajce spo e
czestw o polskie, zdradzajc zarazem widomie, z ja k tendencj
polityki podatk ow ej zw izany je st jego p ro g ra m sam o rzdu sk a rb o
wego. Rzecz oczyw ista, e ze stanow iska p ro letarja tu oraz postpu
spoecznego rw no upraw nien ie podatkowe*4 K rlestw a z R osj winno
by osignite przez w p ro st o d w ro tn r e f o r m : nie przez rozcig
nicie na K rlestw o p o tw o rn iejszeg o jeszcze przyw ileju podatkow ego
stanw m ajtny ch, lecz przez usunicie cakow ite tego przyw ileju,
zredukow anie p o d atk w konsum cyjnych w k ierunku cakow itego
ich zniesienia oraz zastpienie chaotycznego i archaicznego sy stem u
sabych i nierw nom iernych po datkw bezporednich, m ianowicie
reakcyjnych^i zniesionych ju naw et w P rusiech przy reform ie finan
sowej r. 1893 po datkw gruntow ego, od nieruchom oci i p rz em y so
wego, przez w yczny i po stp o w y po trjny p o d a te k : od m ajtku,
dochodu i spadkw . R eform a ta k a oczyw icie m oe by o signit
jedynie w cen traln ym ciele p raw o d aw czy m p astw a. Z arazem da
ona n atu ra ln p o d staw dla skarbow oci sam orzdnej K rlestw a,
156 Przegld Socjaldemokratyczny

k t ra moe oprze koszta urzdze i funkcji autonom icznych na do

datkach do podatkw bezporednich, ktre to dodatki w otow a po
w oany jest z natury rzeczy sejm krajow y.
Owiata publiczna i jej kierunek stanow i w spoeczestw ie
dzisiejszym jeden z najw aniejszych dziaw polityki p astw o w ej
i jeden z najwaniejszych atrybu tw panow ania klasow ego buru-
azji. Z drugiej strony ow iata publiczna je st w spoeczestw ie bur-
uazyjnym jedn z gw nych dziedzin ycia kulturalno-narodow ego.
Interesy Socjaldemokracji, jako przedstaw icielki walki klasow ej pro-
letarjatu, w ym agaj uregulow ania tej sp raw y pod obu ktam i w i
dzenia. Urzdzenia autonomiczne m usz w pierw szym rzdzie za
gw arantow a wolno kultury duchowej narodu i dlatego szkoy
krajowe, zakadanie ich i uposaanie, obsadzenie ich siami nauczy-
cielskiemi, jzyk ich wykadowy, plan ich szkolny pow inny podle
ga praw od aw stw u sejmu krajow ego i kom petencji obieralnych w adz
krajowych, o czym szczegowiej pom wi w ypadnie w czci n a
stpnej. Jednoczenie w szake interes yw otny sam ej ow iaty i ro
zwoju um ysowego w kraju w ym aga cznoci po dstaw sp raw y
owiatowej Krlestwa z caoci pastw ow . P ew ne zadania ow iaty,
jak wysze specjalne zakady naukowe, jak stacje, przedsiw zicia,
ekspedycje naukowe, przechodz siy i rodki autonom iczne kraju
i daj si uskuteczni tylko przy pom ocy rozlegych zasobw ma-
terjalnych i intelektualnych oraz szerokiej organizacji pastw a.
Niemniej wsplno zasad nauczania, w zajem ny k o n tak t w yszych
zakadw naukowych, wzajem ny podzia pracy w badaniach n auko
wych pomidzy instytucjami, umoliwienie studjujcym k o rzy stan ia
z rnych zakadw naukow ych w ym aga regulow ania podstaw ow ej
organizacji owiaty z jednego wsplnego centrum praw odaw czego.
Do tego sam ego wniosku prow adz w zgldy n atury narodo
wociowej. Interesy rw noupraw nienia narodowociowego, obrony
interesw kulturalnych tych narodowoci, ktrych w arunki spoeczne
nie daj dostatecznej podstaw y do autonomji krajowej, wreszcie
rwnom ierna obrona interesw mniejszoci narodow ociow ych na
caym terytorjum pastw a w ym agaj oglnego zasadniczego u re g u
lowania spraw jzykowych, a w pierw szym rzdzie spraw szkol
nictwa. Poniewa zarwno Polacy gstem i m asam i siedz zw aszcza
na Litwie i odwrotnie powane mniejszoci ludnoci ydow skiej,
ruskiej, litewskiej, niemieckiej zamieszkuj Krlestwo, przeto cako
wite oddzielenie spraw y ow iaty publicznej K rlestw a od oglnopa-
stwowej nie daje si uskuteczni, pom ijajc inny wzgld p ierw szo rzd
nej wagi, e walka w obronie rw noupraw nienia narodow ociow ego
na polu kultury umysowej winna by z n atu ry rzeczy przedm iotem
zjednoczonego nacisku caej klasy p roletarjatu w pastw ie.
Z drugiej strony interes klasow y p ro letarjatu w ym aga prze-
dewszystkim w duchu program u Socjaldemokracji, aby ow iata p u
bliczna opart bya na pew nych podstaw ach oglnych, jako t o : p o w
szechne bezpatne i przym usow e nauczanie, zapew nienie niezamonej
dziatwie rodkw nauki i utrzym ania, umoliwienie w ybitnie zdolnym
dzieciom niezamonych rodzicw w yszego w yksztacenia na koszt
R. Luxemburg: Kwestja narodowociowa i autonomja. 157

spoeczestwa, cakowite wyzwolenie szkoy z pod w pyw u ducho

wiestwa, postawienie owiaty publicznej na gruncie nauki wieckiej
z wyczeniem religji z planu obowizujcego szkoy. Osignicie po
wyszych reform stanowi rdzenny interes klasowy proletarjatu nie
zalenie do narodowoci, jest programem Socjaldemokracji we w szyst
kich krajach, stanowi bowiem etap w oglnym rozwoju m idzyna
rodowym demokratyzmu i walki proletarjackiej w kierunku socjalizmu.
W pastwie rosyjskim program ten jednakowy jest i jednakowo
wany dla polskiego, jak i dla litewskiego, rosyjskiego, otew skiego,
ydowskiego, ormjaskiego, tatarskiego proletarjatu. Nie do na tym :
jest to program i interes wsplny caego proletarjatu bez rnicy na
rodowoci, jako jednej klasy. O ile bowiem proletarjat rosyjski np.
znajdowaby si w warunkach ow iaty publicznej zasadniczo gor
szych od polskiego, odbioby si to przez niszy poziom rozwoju
umysowego i kulturalnego ludu w Rosji i na dojrzaoci polityczno-
klasowej proletarjatu rosyjskiego, a przez to na stanie oglnym
walki klasowej i stosunkw politycznych w pastwie, zatym i na
pooeniu proletarjatu polskiego. Niemniej stan owiaty i rozwoju
duchowego ludu roboczego w Polsce odbija si na poziomie ogl
nym walki proletarjatu i na stosunkach politycznych w Rosji. Tak-
samo jak warunki materjalne, ekonomiczne proletarjatu kadej na
rodowoci i kadej okolicy w pastwie wpywaj porednio na wa
runki bytu klasy robotniczej w caym pastwie, tak i w arunki du-
chowo-kulturalne kadej kategorji robotnikw dotykaj porednio
interesw caej klasy robotniczej pastwa. W skutek tego walk
o zreformowanie samych p o d s t a w owiaty publicznej w duchu Socjal
demokracji proletarjat polski winien prowadzi wsplnie z rosyjskim,
drog jednej oglnej akcji klasowej i program ten osign drog
reformy oglno pastwowej. W ten sposb w zakres praw odaw stw a
centralnego winno wchodzi ustalenie z a s a d nauczania dla szk lu
dowych, rednich i wyszych oraz organizacja instytucji i przed
siwzi naukowych oglnego poytku.
W tym to kierunku rozwija si sprawa owiatowa wzorowego
pod tym wzgldem kraju Szwajcarji. Uregulowanie powszech
nego obowizkowego nauczania elementarnego jest ju dzieem usta
w odawstwa zwizkowego, mimo rnic a naw et antagonizmw na
rodowociowych czterech dzielnic kraju. Ale za tym nastpuj dalsze
reformy postpowego szkolnictwa, rozpoczynane przez pojedycze
gminy, upastwowione nastpnie przez prawodawstwo pojedyczych
kantonw, skd nieodzownym etapem dalszego rozwoju jest prze
jcie spraw y przez praw odaw stwo zwizkowe. T drog posuwa si
wana reform a obowizkowej nauki dopeniajcej (Fortbildungssciu-
len). W czterech kantonach Szw ajcarji: Bern, zachodni Appenzell,
St. Gallen i Graubiinden gminy decyduj jeszcze o obowizkowoci
szk dopeniajcych, natom iast w 13 kantonach: W aadt, Wallis,
Neuchatel, Bazylea wie, Aargau, Szafuza, Soloturn, Turgau, Uri.
Zug, Fryburg, Tesyn i Appenzell wschodni szkoy te s ju obowiz
kowe na mocy praw odaw stw a kantonalnego. Rwnie doniosa re
forma bezpatnego dostarczania dziatwie rodkw nauczania w uczel-
 158 P rzegld Socjaldem okratyczny

niach ludowych, zaprowadzona pocztkowo przez pojedyncze gminy,

zostaa przejta przez prawodawstwo pastwowe w nastpujcych
12 kantonach: Zurych, Glarus, Soloturn, Bazylea miasto, Bazylea
wie, Appenzell zachodni. Waadt, Neuchatel, Gienewa, Zug, St. Gallen
i Turgau. W dwuch z tych kantonw ponosz jeszcze koszta tej re
formy gminy, w piciu wsplnie gminy z pastwem, w piciu po
zostaych wycznie skarb kantonalny. Poniewa inne kantony, acz
wolno, wstpuj w lady pomienionych, wic uregulowanie sprawy
bezpatnego udzielania rodkw szkolnych przez prawodawstwo
zwizkowe jest tylko kwestj czasu.
Zgry kompetencja co do zasad nauczania elementarnego i red
niego (a nadto cae prawodawstwo o uniwersytetach) zostaa za
strzeona przez obowizujc dzi konstytucj austrjack dla dzia
alnoci wiedeskiej Rady pastwa, tj. prawodawstwa oglnopa-
stwowego. e zastrzeenie to nie przeszkodzio autonomicznym wa
dzom galicyjskim rozwin krajowego szkolnictwa ludowego i redniego,
dowodzi najlepiej ten fakt, e wietne wrzekomo rezultaty dziaal
noci galicyjskiej Rady szkolnej s jednym z gwnych tytuw
dumy i obrony szlacheckiej gospodarki autonomicznej. Oto w jakich
barwach maluje te rezultaty dzieo, specjalnie traktujce o Odro
dzeniu Galicji w epoce autonomji :
Obejmujc zarzd szkolnictwa w r. 1868 zastaa Rada szkolna
krajowa w Galicji 81 szk czteroklasowych (o czterech nauczycie
lach), 1961 szk t. zw. trywialnych z reguy o jednym nauczy
cielu i 427 szk parafjalnych nieuregulowanych i niezabezpieczo
nych w swoim istnieniu, nadto siedem szk picio- i szecioklaso-
wych eskich klasztornych, razem wic 2476 szk ludowych,
liczcych razem niecae 3000 klas czyli oddziaw i tyle nauczy
cieli. Po trzydziestu piciu latach usilnej pracy organizacyjnej Rady
szkolnej z pocztkiem roku szkolnego 1903 liczya Galicja czynnych
szk ludowych:
publicznych prywatnych razem
jednoklasowych 2 326 96 2 422
dwuklasowych 1 398 25 1 423
trzyklasowych 46 17 63
czteroklasowych 3 12 53 365
picioklasowych 100 3 103
szecioklasowych 70 6 76
wydziaowych (7 10
klasowych) 70 34 104
Ogem 4 322 215 4 556
Liczba szk zatym podwoia si prawie, a liczba klas czyli
oddziaw, majcych osobnego nauczyciela, wzrosa w szkoach
publicznych do 9 907, w prywatnych do 700, razem do 10 600, czyli
przeszo potroia si.
Liczba nauczycieli, uczcych w szkoach ludowych, wynosia
w r. 1875 (z ktrego mamy daty dokadne) 3 266, za w r. 1903
wynosia w szkoach publicznych 10 082, nie liczc nauczycieli religji.
R. Luxem burg: K w estja narodow ociow a i autonomja. 159

Liczba dzieci, uczszczajcych w r. 1871 do szk ludowych,

wynosia 156 015, w r. 1903/4 uczyo si w szkoach publicznych
765 383, w prywatnych 27 535, w domu 7 285, nadto na nauk do
peniajc (po ukoczeniu codziennej) uczszczao 148 365, razem
948 588. Liczba dzieci, pobierajcych nauk w zakresie szkoy lu
dowej, wzrosa wic przeszo szeciokrotnie.
Wydatek na szkoy ludowe publiczne z funduszw lokalnych,
powiatowych i krajowych wynosi w r. 1874 razem 424 271 zo
tych austr., czyli 848 542 koron, za w r. 1903 wynosi z tyche
funduszw razem 15 722 664 koron, wzrs zatym przeszo 18 razy.
Ze wzgldu na jzyk wykadowy byo w r. 1903 szk:
publicznych prywatnych razem
polskich 2 209 131 2 340
ruskich 2 086 4 2 090
niemieckich 27 99 126
Kiedy w r. 1868 Rada szkolna krajowa obja zarzd szk
rednich, zastaa 12 gimnazjw wyszych omioklasowych i 7 gim
nazjw niszych czteroklasowych. Z pocztkiem roku szkolnego 1904
istniao 37 gimnazjw wyszych publicznych, jedno prywatne. Liczba
uczniw w gimnazjach w r. 1868 wynosia 7 258, w r. 1904
25 286. W szkoach tych udziela nauki 928 dyrektorw i nauczy
cieli. Zwyczajne koszta utrzymania gimnazjw publicznych, pono
szone przez skarb pastwa, w r. 1869 wynosiy okoo 500 000 ko
ron, na r. 1905 preliminowano je w kwocie 4 004 395 koron. Ze
wzgldu na jzyk wykadowy w dwuch gimnazjach panuje niemiecki,
w czterech ruski, w pozostaych 31 polski. W ostatnich latach
zostao nadto zaoone 5 szk gimnazjalnych eskich, w ktrych
pobiera nauk 536 uczennic.
W r. 1868 bya w Galicji jedna szecioklasowa szkoa realna,
jedna nisza trzyklasowa. Z pocztkiem roku szkolnego 1904 istniao
szk realnych wyszych siedmioklasowych jedenacie. Liczba ucz
niw w szkoach realnych w r. 1868 wynosia 647, w 1904
3 687. W szkoach tych uczy 172 dyrektorw i nauczycieli. Zwy
czajne koszta utrzymania szk realnych, ponoszone przez skarb
pastwa, wynosiy w r. 1868 okoo 50 000 koron, w r. 1905
874 200 koron. Wszystkie szkoy realne maj jzyk wykadowy
polski ]).
Przykad powyszy, osobliwie dla nas pouczajcy, bo z po
krewnych nam stosunkw zaczerpnity, i dlatego tak szczegowo
przez nas przytoczony, dowodzi bd co bd niezbicie, e oglno-
pastwowa regulacja zasad szkolnictwa nawet w tak wstecznym
jeszcze pastwie, jak Austrja i zwaszcza w pastwie o tak miesza
nym skadzie narodowociowym ludnoci nie stoi na przeszkodzie
rozwojowi owiaty publicznej w kraju. Jeeli rezultaty, ktremi

) Z dziejw odrodzenia politycznego Galicji 1859 1873. P rzez

Michaa B obrzyskiego, W adysaw a Leopolda Jaw orskiego i Jzefa Mi
lew skiego. W arszawa 1905, str. 483 - 7.
180 Przegld Socjaldemokratyczny

pyszni si filary szlacheckiego spoeczestwa Galicji, s w rzeczy

wistoci tak dalekie od tego, co zdziaanem by mogo i powinno,
wina to oczywicie nie tyle wiedeskiej Rady Pastwa, co sw oj
skich wielkorzdcw, gospodarujcych w instytucjach autonomicz
nych. Postpowe parcie zjednoczonego proletarjatu w dziedzinie
owiaty publicznej zdobyo sobie w kadym razie wikszy dostp
do organu prawodawstwa oglnopastwowego, ni do w rt sejmu
krajowego.
Pozostaje do rozpatrzenia ostatni z punktw, dotyczcych
spraw ywotnych pastwa klasowego: prawo cywilne oraz karno-
sdowe. Panujcy system prawny jest w kadym spoeczestwie
tylko ujciem w formu obowizujc zasad i interesw panujcej
formy wasnoci. Ju gienjalny francuski krytyk buruazyjnego libe
ralizmu, Linguet, w XVIII w. sformuowa w dwuch sowach istot
rzeczy, gdy przeciw synnemu Duchowi P raw Montesquieugo
owiadczy: Duch praw jest to nic innego jak wasno". W dzi
siejszym spoeczestwie burua2yjnym system praw cywilny i karny
jest sformuowaniem zasad prawnych wasnoci kapitalistycznej i opar
tego na niej panowania klasowego buruazji. Std to i oglna cetrali-
styczna tendencja kapitalistycznego rozwoju odbija si bardzo wcze
nie w ujednostajnieniu systemw prawnych, obowizujcych w pa
stwach nowoczesnych. O ile przy gospodarce naturalnej, pod pano
waniem feudalnej formy wasnoci, rozmaito stosunkw prawnych
w obrbie jednego i tego samego pastwa daleko jeszcze bya
wiksza, ni rozdrobnienie polityczne terytorjum, o tyle w okresie
buruazyjnym naodwrt centralizacja obowizujcych systemw praw
nych znacznie wczeniej i energiczniej dochodzi do skutku, anieli
centralizacja polityczna. We Francji naprzykad przed Wielk Rewo
lucj panowao rozmaite prawo. Terytorjum francuskie dzielio si
pod tym wzgldem naog na tak zw. pays du droit ecrit (pro
wincje prawa pisanego, gwnie rzymskiego) oraz pays du droit
coutumier (prowincje prawa obyczajowego, czyli redniowiecznego,
pochodzenia frauko-giermaskiego). Jedynie dekrety krlewskie miay
jednakow moc obowizujc we wszystkich prowincjach pastwa,
ile e absolutyzm sw centralizacj administracyjn torowa drog
tu, jak w innych krajach Zachodu, gospodarce buruazyjnej. Z t
redniowieczyzn w dziedzinie prawa zerwaa pora pierwszy ze
sw znamienn stanowczoci Wielka Rewolucja. Ju konstytucja 1791
nakazaa uoenie jednolitego obowizujcego kodeksu praw dla ca
ej Francji. Decyzja ta dosza do skutku wobec zawika ery jako
biskiej, a nastpnie zainaugurowanej przez Dyrektorjat kontrrew o
lucji, dopiero za konsulatu Napoleona. Kodeks Napoleoski, stano
wicy jedno z wiekopomnych dzie nowej, buruazyjnej Francji,
jesh jak i inne dziea Napoleonowe, tylko odpowiednio spaczon
spucizn po Wielkiej Rewolucji.
Kodeks Napoleona by jak wiadomo zaprowadzony ladem
zwycizkiej jego polityki zaborczej w szeregu krajw poza Francj.
W Niemczech mia on moc obowizujc od roku 1809 a po rok
1901 w Nadreskiej prowincji Prus, w Nadreskiej Hesji, w Nad-
R. Luxem burg: K w estja narodow ociow a i autonomja. 161

reskim Palatynacie Bawarji, w Alzacji i Lotaryngji oraz w Badenji.

Na pozostaym terytorjum Niemiec kade pastwo i pastew ko po
siadao wasny system prawny, przyczym te tuziny kodeksw cy
wilnych i karnych poczy ustpowa miejsca jednolitoci dopiero
po zjednoczeniu politycznym Niemiec. Zato odtd spraw a centralizacji
prawnej Niemiec posuwaa si tak energicznie, e gdy Rzesza do
dzi dnia zawiera pod w zgldem politycznym pozostaoci federali-
stycznych stosunkw i rozdrobnienie terytorjalne, pod wzgldem
obowizujcych praw cywilnych stanowi ona jedno terytorjum od
chwili wprowadzenia z dniem 1-go stycznia 1900 roku powszechnego
kodeksu cywilnego, przyjtego przez parlam ent niemiecki ju w roku
1896. W Szwajcarji rwnie rozmaito praw cywilnych pojedy-
czych kantonw ustpuje z drogi przed jednolitym obowizujcym
prawem zwizkowym.
U nas dotd przeciwnie, rnice i odrbno w prawie i s
downictwie polskim w porwnaniu z rosyjskim przechoway si
w wikszym daleko stopniu, ni w* jakiejkolwiek innej dziedzinie
ycia spoecznego. Atoli odrbnoci te i rnice zwizane s ze
stosunkami, z natury swej przemijajcemi. O ile naprzykad Kon
greswka stosuje ju od czasw ksistw a W arszawskiego kodeks
Napoleona, podczas gdy Rosja rdzenna ma odmienny kodeks, bdcy
systemem wiekowej ataniny prawnej na swojskim*4 gruncie, a uo
ony w przewanej czci jeszcze za Mikoaja I, jest to tylko rezul
tatem zacofastwa Rosji, zwizanego bezporednio z panowaniem
absolutyzmu. Z jednej strony archaiczne formy ycia przemysowego
i handlowego, przechowane w takim okrgu moskiewskim i innych
pod opiekuczemi skrzydam i dugoletniej protekcji caratu, z drugiej
cay system przeytkw w stosunkach rolnych, wreszcie liczne prze-
starzaoci w stosunkach cywilnych, trzym anych rwnie przez wieki
w klubach absolutyzmu, s tyloma przeszkodami w rozwoju i ru
chach nowoczesnej wasnoci buruazyjnej.
W odnowionej Rosji jedn z pierwszych reform bdzie z na
tury rzeczy usunicie caej niesfornej budowy przestarzaego system u
prawnego, wprowadzenie nowoczesnego prawa, niezbdnego dla nieta-
mowanego rozwoju buruazyjnych stosunkw. O ile za z drugiej
strony organizacja wym iaru sprawiedliwoci w kraju naszym jest
naodw rt daleko bardziej reakcyjna od rosyjskiej, to jest to skutkiem
okolicznoci, e Kongreswka swego czasu bya tytuem kary i re
presji wyczona czciowo z dobrodziejstw* liberalnej reformy s
dowej roku 1864, zarwno jak np. z instytucji samorzdu ziemskiego.
To postawienie sdownictwa Polski w stanie wyjtkowym jest zatym
take zwizane z rzdami absolutyzmu i wraz z nim bdzie naleao
do przeszoci. Odnowienie system u prawnego i sdowego w Rosji,
jak i w Polsce jest wspln potrzeb ich rozwoju spoecznego,
a jednolite regulowanie stosunkw prawnych w caym pastw ie
drog praw odaw stwa parlamentu centralnego wynika z samych potrzeb
wsplnego rozwoju kapitalistycznego i stworzonych przeze wzw
gospodarczych i spoecznych, ktre po usuniciu absolutyzmu nie
j02 Przegld Socjaldem okratyczny

osabn, tylko przeciwnie wraz z wyzwolonym buruazyjnym roz

wojem jeszcze bardziej si prawdopodobnie zacieni.
Stanowisko Socjaldemokracji, bronicej interesw klasy robot
niczej jak i postpu spoecznego wogle wymaga ze swej strony
ujednostajnienia prawodawstwa i procedury sdowej w pastw ie ro
syjskim, taksamo jak w Niemczech, w Austrji, w Szwajcarji we
wszystkich pastwach nowoytnych. Moliwe okieznanie charakteru
buruazyjno-klasowego prawodawstwa, jak i sdownictwa, obrona
postpu w duchu spoecznego i moralnego ideau socjalizmu, jako to:
obrona praw niemajtnych wzgldem posiadajcych, kobiety w zgl
dem mczyzny, nieletnich wzgldem rodzicw i opiekunw, tak
zwanych dzieci nieprawych wzgldem ojcw i spoeczestwa, obrona
kobiet upadych, wyzwolenie stosunkw cywilnych z pod opieki
kocioa, uatwienie rozwodu i tak dalej, jest niezbdne zarwno ze
stanowiska polskiego, jak rosyjskiego, ydowskiego lub ormjaskiego
proletarjatu. Niemniej zasadniczej natury s denia partji robotni
czej na polu prawodawstwa i sdownictwa karnego. Najlepszy znawca
kryminalistyki w szeregach Socjaldemokracji niemieckiej, mecenas
Hugo Heinemann pisze w swym najnowszym studjum krytycznym
z powodu projektu rzdowego nowej procedury karno-sdowej dla
Rzeszy:
Klasa robotnicza jest mocno zainteresowana w jak najbar
dziej postpowej procedurze karno-sdow ej wobec faktu, e walka
klasowa w nieznanym przedtym stopniu doprowadzia do tego. i
usiuje si zdawi polityczny i zawodowy ruch proletarjatu moli
wie te za pomoc stosowania systemu karnego. Jest to nieuniknio
nym objawem pastwa klasowego, e w walce politycznej, prowa
dzonej przez klas wyzyskiwan przeciw wyzyskujcej o wadz
w pastwie, stosuje ono system karny jako narzdzie do utrzymania
panowania klasowego buruazji. Ta sama tendencja niewtpliwie
ujawni si w Rosji oraz mianowicie w kraju naszym i po zniesie
niu absolutyzmu, czego dowodem niezbitym energja i bezecno,
z jak buruazja nasza korzysta ju z narzdzia wymiaru sprawied
liwoci" absoluty stycznej w swej walce z rewolucyjnym proletarjatem,
popierajc czynnie i biernie system sdw wojennych i sdownictwa
administracyjnego, stosowany od lat dziesitkw przeciw socja
listom. Ze z drugiej strony nawet demokratyczno-liberalne urzdzenia
praw orzdnej a nawet formy republikaskie nie stanowi pod tym
wzgldem gwarancji dla proletarjatu w miar zaostrzenia antagoniz
mw klasowych, dowodz liczne dowiadczenia kampanji sdowej
przeciw koalicjom robotniczym i socjalistom w Anglji. Francji i Sta
nach Zjednoczonych. Std zdemokratyzowanie i zhumanitaryzo-
wanie procedury sdowej, a co za tym idzie: zupena niezaleno
sdu od administracji, obieralno sdziw, wprowadzenie zupenej
jawnoci dochodzenia i badania wstpnego, obrona praw oskaro
nego, rwnouprawnienie obrony z urzdem oskarenia i urzdem
ledczym, zagwarantowanie praw i niezalenoci wiadkw, odszko
dowanie niewinnie trzymanych w wizieniu ledczym i niewinnie
zasdzonych, zniesienie wszelkiego sdownictwa wyjtkowego, jak
R. Luxemburg: Kwestja narodowociowa i autonom ja. 163

np. sdy wojenne, natomiast zaprowadzenie osobnych sdw dla

modocianych, wreszcie zreformowanie samego systemu karnego
w duchu postpu i ludzkoci, a wic zniesienie cakowite kary
mierci, wprowadzenie skazania warunkowego i warunkowego zwol
nienia od kary, ktre day ju tak wybitne rezultaty w Szwajcarji,
wszystko to jest jednakowym i wsplnym interesem wiadomego
proletarjatu w caym pastwie. Wszystkie te reformy same przez
si nie s sprawami lokalnemi ani narodowemi, jeno spoecznemi
i zwizanemi z caym aparatem pastwowym, z systemem oglnej
polityki pastwowej.
O ile wic sdy, jak i caa administracja, winny nosi w kraju
charakter krajowy i narodowy czego gwarancj najlepsz jest
naczelne danie programowe Socjaldemokracji w tej dziedzinie:
obieralno sdziw przez ca doros ludno kraju, o ile dalej
najwyszy trybuna, drog naturaln wsplny dla caego p a st./a
wobec nieuniknionej wsplnoty interesw prawnych, winien rozpa
trywa sprawy obywateli Krlestwa w skadzie swych czonkw
krajowcw, o tyle z a s a d y organizacji i procedury sdowej oraz
prawo cywilne i karne powinny podlega kompetencji parlamentu,
oglnopastwowego i by przedmiotem wsplnej akcji klasowej
proletarjatu w caym pastwie.
Poza temi dziedzinami oglnego rozwoju kapitalistycznego wcho
dz w rachub te dziedziny prawodawstwa, ktre bezporednio do
tycz interesw klasowych proletarjatu w caoci, jako t o : caoksztat
prawodawstwa ochronnego dla robotnikw oraz prawodawstwo w spra
wach koalicji, zwizkw zgromadze i prasy. Sprawy te rozpatrzymy
w rozdziale nastpnym.

C harakter i p e r sp e k ty w y rew olucji tureckiej.

Napisa K. R a d e k .
I. P o d s t a w y s p o e c z n e rewolucji tureckiej oraz siy kontrrew olucji i).

Dziesi miesicy tureckiej rewolucji i kontrrewolucji uwidocz

nio na tyle wewntrzny mechanizm Turcji, ustosunkowanie si jej
si spoecznych, e moliwy ju jest sd o spoecznych podstawach
i czynnikach rewolucji, oparty nietylko na anatomji Turcji, jak jest
badanie uwarstwowienia jej organizmu ekonomicznego, lecz rwnie
na obserwacji gry jej muskuw i krenia jej krwi. Jeeli za sd
ten zgodny jest z pesymistycznym pogldem na szanse rozwoju re
wolucji tureckiej, jaki wypowiadali przed laty dwunastu Luxemburg,
) Opieram si gw nie na 1) Dr. V. T o t a m i a n c a i E . T o p t -
s c h i a n a : Die sozialoekonom ische Tiirkei. Berlin 1901, V erlag R. L. Pra-
ger, 2) Dr. J. G r u n z l a : Die w irtschaftlichen V erhaltnisse K leinasiens.
W ien 1897, V erlag Dorn. Nadto uzupeniam w iadom ociam i o stosunkach
ekonom icznych Turcji, rozproszonem i w rocznikach czasopism a w ied e
sk iego O r i e n t , w artykuach o k w estji m acedoskiej, p om ieszczonych
w rozmaitych rocznikach N e u e Z e i t, i m aterjaem dziennikarskim .