FIZYKA JDROWA

Fizyka jdrowa jest nauk o budowie jdra atomowego, jego przemianach promieniotwrczych
i jego oddziaywaniach z innymi jdrami i czstkami.

19.1. Pojcia wstpne

Jdra dzielimy na dwie grupy:
jdra trwae (stabilne)
jdra nietrwae (promieniotwrcze).

Jdro skada si z protonw i neutronw zwizanych siami jdrowymi.

Neutron i proton (zwane nukleonami) maj prawie tak sam mas i bardzo zblione waciwoci:
mn = 1.6741027 kg,
mp = 1.6721027 kg, czyli mp = 1836,1me i mn = 1838,6me.

Nazwa nuklid jest stosowana dla kadego jdra wikszego ni nukleon.

A
Nuklid pierwiastka o symbolu chemicznym X, oznaczamy symbolem Z X :
A liczba nukleonw (liczba masowa),
Z liczba protonw (liczba atomowa porzdkowa).

Nuklidy o tej samej liczbie Z nosz nazw izotopw, a o tej samej liczbie A izobarw.

Jdra zawierajce jednakowe liczby neutronw, czyli N = A Z = const, nazywamy izotonami.

 N

N=Z

0 Z
Rys. 19.1. Liczba neutronw N w miar wzrostu liczby atomowej Z coraz bardziej przewysza
liczb protonw w jdrach kolejnych pierwiastkw.

Nuklid 126C przyjto do zdefiniowania jednostki masy atomowej (j.m.a. = 1.661027 kg) wynosi 12.
Jednostka masy atomowej jest rwnowana energii 931 MeV.

Znanych jest 105 pierwiastkw chemicznych, z ktrych przewaajca wikszo posiada izotopy.
Istnieje okoo 300 izotopw trwaych i powyej 1000 nietrwaych (promieniotwrczych).
Nukleony posiadaj spin powkowy, tj. h .
Spin jdra zoonego z parzystej liczby nukleonw jest liczb cakowit (w jednostkach h ).
Spin jdra zoonego z nieparzystej liczby czstek jest liczn powkow (w jednostkach h ).

Jdra atomowe posiadaj take momenty magnetyczne, ktrych jednostk jest tzw. magnetron
jdrowy
eh
n = 10 3 B (19.1)
2m p
zdefiniowany wzorem podobnym do magnetronu Bohra. Magnetron jdrowy jest m p me 1836 razy
mniejszy od magnetronu Bohra.
 19.2. Rozmiar jdra
Wynikiem dowiadcze Rutherforda (1911 r.), polegajcych na rozpraszaniu czstek przez cienkie
folie zota, byo odkrycie jdra atomowego i oszacowanie jego rozmiarw (promie mniejszy od 1014
m). Pniej jako wizki o maej dugoci fali stosowano wysokoenergetyczne protony i neutrony.

dow. Ernsta Rutherforda (~1910)

rdo czstek detektor czstek

(jdra He)

1871-1937
Folia metal. Nobel 1908
(Chemia)
rozproszenie:
czstka naadowana odpychajce oddziaywanie kulombowskie
silne wsteczne rozprosz. silne oddz. silne pola adunek ~ punktowy

F ~ caa materia folii skupiona w cikim jdrze

atomy = cikie jdra naadowane dodatnio o b. maych rozmiarach
(~ 10-14 m << rozmiar atomu ~ 10-10 m )
redni promie jder (oprcz najmniejszych)

( )
R 1.2 10 15 m A1 3 (19.2)
Jednostka: fermii = 1015 m.

Jeeli jdro potraktujemy jako kropl cieczy jdrowej to liczba czstek na jednostk objtoci wynosi
A 44 nukleonw
N= = 1 . 38 10 (19.3)
(4 3 )R 3 m3
Gsto masy to iloczyn tej liczby i masy nukleonu
( )( )
= Nmp = 1.38 10 44 1.67 10 27 kg m3 = 2.3 1017 kg m3 (19.4)

Wynika std, e 1 cm3 materii jdrowej wayby 230 milionw ton.

Gsto materii jdrowej nie zaley od rozmiarw jdra, poniewa jego objto jest
proporcjonalna do liczby masowej A.
 19.3. Energia wizania jdra. Defekt masy
Jdro mona traktowa jako kul zawierajc neutrony i protony. Odpychajcym siom kulombowskim
midzy protonami przeciwdziaaj silne, specyficzne siy jdrowe, ktre dziaaj midzy wszystkimi
nukleonami. Zwizana jest z nimi energia wizania jdra.

Energi wizania nukleonu nazywamy wielko rwn pracy potrzebnej na usunicie danego
nukleonu z jdra bez nadania mu energii kinetycznej.

Cakowita energia wizania jdra jest okrelona jako praca potrzebna na rozoenie jdra na
jego skadowe nukleony bez nadania im energii kinetycznej.

Energi wizania jdra okrelimy za pomoc niedoboru masy (defektu masy) jdra. Suma mas
atomowych poszczeglnych nukleonw jest zawsze wiksza o kilka dziesitych procent od
masy jdra utworzonego z tych nukleonw.

Zgodnie ze wzorem Einsteina

Ew = Mc 2 = c 2 [Zm p + ( A Z )mn M j ] (19.5)

gdzie M jest defektem masy, czyli rnic midzy sum mas swobodnych nukleonw i mas
jdra.
 24
Mg
20
Ne
8
16
O Ca Fe Zn Kr Mo Te
12
C 4He Sm Lu
Hg Ra
7 11
B

MeV na nukleon
6 7
Li
6
5 Li

4
3 3
H
2
2
H
1
0
50 100 150 200
Liczba masowa A
Rys. 19.2. Energia wizania przypadajca na jeden nukleon w funkcji liczby masowej.

Krzywa osiga maksimum 8.7 MeV w pobliu A = 60. Spadek dla malejcych A nie jest
monotoniczny, lecz wykazuje ostre maksimum dla liczb masowych bdcych wielokrotnociami 4 (4,
12, 16, ....). Wzrosty energii wizania wystpuj dla magicznych liczbach nukleonw: 2, 8, 20, 28, 50,
82, 126, 152 (Z lub N).
Wrd nuklidw trwaych (niepromieniotwrczych) przewaaj jdra parzysto-parzyste, tzn. o
parzystych liczbach zarwno protonw jak i neutronw.

Tabela 19.1. Rozkad trwaych nuklidw wedug rodzaju ich parzystoci.

A N Z Liczna trwaych nuklidw

parzyste parzyste parzyste 161
nieparzyste nieparzyste 4
nieparzyste parzyste nieparzyste 50
nieparzyste parzyste 54
 19.4. Modele struktury jdra atomowego
Modele stanowi uproszczone teorie o ograniczonym zakresie stosowalnoci:
model kroplowy,
model powokowy,
model kolektywny.

Kady z tych modeli jest w stanie wyjani pewne waciwoci, nie odwoujc si do wszystkich
szczegowych waciwoci si jdrowych.

19.4.1. Model kroplowy

Model kroplowy, zaproponowany przez N. Bohra w 1939 r., powsta na gruncie podobiestw midzy
jdrem atomowym a kropl cieczy, takich jak:
staa gsto materii jdrowej i energii wizania na jeden nukleon,
staa gsto cieczy nieciliwej i staa jej energia wizania na jednostk objtoci.

Model ten pozwoli na opisanie szeregu waciwoci jder, takich jak masa i energia wizania oraz
zawizanych z tym zagadnie stabilnoci, a ponadto pewnych faktw z fizyki rozszczepienia jdra.

W modelu kroplowym przyjmuje si, e jdro w przyblieniu jest kul, ktrej gsto jest wewntrz
staa i raptownie spada do zera przy przekraczaniu powierzchni. Promie kuli jest proporcjonalny do
A1/3, pole powierzchni do A2/3, a objto kuli za do A.
W pierwszym przyblieniu energia wizania jest proporcjonalna do liczby masowej A, czyli
Ew A (19.6)

gdzie jest wspczynnikiem proporcjonalnoci.

Wzr (19.6) jest rwnowany stwierdzeniu, e kady nukleon w jdrze podlega identycznemu
oddziaywaniu. W rzeczywistoci tak nie jest, poniewa nukleony lece w pobliu powierzchni jdra
podlegaj siom napicia powierzchniowego, tj. siom skierowanym w gb jdra.

We wzorze (19.6) naley uwzgldni poprawk na:

energi napicia powierzchniowego,
siy odpychania elektrostatycznego midzy protonami
zaleno energii wizania od liczby nukleonw w jdrze
fakt, e jdra o parzystej liczbie nukleonw jednego rodzaju s silniej zwizane i w zwizku z tym
s bardziej stabilne w porwnaniu z jdrami o nieparzystej liczbie nukleonw

Po uwzgldnieniu wszystkich poprawek cakowita energia wizania

Z2 ( A 2Z )2
Ew = A A 3
3 2
+ A 3 4 (19.22)
A 4A
Wzr (19.22) nosi nazw pempirycznego wzoru Weizsckera (z 1935 roku), w ktrym:
= 15.75 MeV = 17.8 MeV = 0.71 MeV
= 94.8 MeV = 34 MeV
 19.4.2. Model powokowy
Model powokowy powsta w analogii do istniejcych powok elektronowych atomu. Wrd jder
atomowych szczegln trwaoci wyrniaj si jdra o pewnych, cile okrelonych liczbach
protonw i neutronw, nazywanych liczbami magicznymi. W zwizku z tym wysunito hipotez, e
pod wzgldem energetycznym budowa jdra podobna jest do budowy atomu; nukleony w jdrze
zachowuj si tak, e ich stany o danej energii tworz poszczeglne powoki. Stwierdzono, ze powoki
energetyczne jdra obsadzone s przez protony i neutrony w sposb niezaleny.

Ze wzgldu na wiksz trwao, izotopy o magicznych liczbach nukleonw wystpuj w przyrodzie w

szczeglnie duych ilociach. Zaliczamy do nich m. in. takie pierwiastki jak: 24 He, 168O , 20
40
Cu , 208
82 Pb.

19.4.3. Model kolektywny

W modelu powokowym poszczeglne skadniki jdra poruszaj si niezalenie od siebie. Model
kroplowy sugeruje co wrcz przeciwnego, gdy w kropli cieczy nieciliwej ruch kadej czstki
skadowej jest cile skorelowany z ruchami ssiadujcych z ni czstek. W celu usunicia
sprzecznoci midzy tymi modelami wprowadzono doskonalszy model, o szerszym zakresie
stosowalnoci. Jest nim kolektywny model jdra zaproponowany w 1953 r. przez A. Bohra (syna
twrcy modelu atomu) i B. Mottelsona.

W modelu kolektywnym nukleony poruszaj si niezalenie (jak w modelu powokowym) w polu si

jdrowych. Jednak potencja zwizany z tymi siami nie jest potencjaem statycznym (jak w modelu
powokowym), lecz jest potencjaem o zmiennym ksztacie. Deformacje tego potencjau
odzwierciedlaj pewne skorelowane ruchy nukleonw w jdrze.
 19.5. Siy jdrowe
Trwae wizania midzy nukleonami w jdrze wskazuj na istnienie w jdrach atomowych
specyficznych si, tzw. si jdrowych (oddziaywania silne):
oddziaywania te nie moemy wyjani za pomoc klasycznych oddziaywa grawitacyjnych czy
elektromagnetycznych (s zbyt sabe),
siy jdrowe s przycigajce,
s krtkozasigowe. Zanikaj na odlegoci okoo 21015 m,
s niezalene od adunku. Oznacza to, e nie rozrniaj one protonw od neutronw. Biorc pod
uwag oddziaywanie protonu z protonem, naley oczywicie uwzgldni dodatkowo
kulombowskie odpychanie midzy nimi,
wysycaj si, co wskazuje e kady nukleon oddziauje z najbliszymi ssiednimi nukleonami,
zale od orientacji spinw oddziaujcych nukleonw i nie s siami centralnymi,
s siami wymiennymi; istnieje czstka wymieniana midzy nukleonami. Jest ni czstka zwana
mezonem (pion). Istnienie takiej czstki zostao potwierdzone eksperymentalnie. Mezonow
teori si jdrowych przedstawi H. Yukawa w 1935 r. Siy jdrowe midzy protonem i neutronem
moemy wyjani przez wirtualn wymian pionu naadowanego
p n ++ ; n p + ,
natomiast siy midzy dwoma neutronami lub midzy dwoma protonami, przez wymian pionu
neutralnego
p p +o ; n n +o
W 1947 r. odkryto mezony w promieniowaniu kosmicznym i stwierdzono, e ich masa wynosi
274me.
Nukleony oraz mezony (poza pionami s jeszcze inne mezony) to czstki silnie oddziaujce
hadrony.

Obecnie przyjmuje si, e hadrony s podzielne skadaj si z mniejszych czstek, kwarkw.

Przyjmuje si, e istnieje sze kwarkw i sze antykwarkw, chocia dotychczas nikt nie wykaza
dowiadczalnie istnienia swobodnego kwarku. By moe, e istniej tylko w postaci zwizanej jako
skadniki, np. protonu czy innego hadronu. Przyjmuje si, e czstk wymienn w oddziaywaniu
kwarkw jest gluon.
 19.6. Przemiany jdrowe
Jdra atomowe niektrych pierwiastkw s nietrwae i samorzutnie przeksztacaj si w jdra innych
pierwiastkw, czemu towarzyszy wysyanie rnego rodzaju promieniowania. Przemiany (rozpady) te
nosz historyczne nazwy przemian , i , a towarzyszce im promieniowania odpowiednio
promieniowa , i . Promieniowanie stanowi strumie jder helu ( 24 He ), promieniowanie
strumie elektronw, a promieniowanie strumie kwantw promieniowania
elektromagnetycznego o duej energii.

Naturaln radioaktywno obserwujemy w przypadku jder cikich, ktre w ukadzie okresowym

pierwiastkw zajmuj miejsca za oowiem. Jednake istniej take jdra o mniejszej liczbie masowej
40
wykazujce naturaln radioaktywno. S to izotopy potasu 19 K , wgla 146C , rubidu 37
87
Rb , ziem
rzadkich lantanu, samaru, lutetu, a take indu i renu.
 19.6.1. Promieniotwrczo naturalna
Zjawisko naturalnej promieniotwrczoci zostao odkryte w zwizkach uranu w 1896 roku przez A.H.
Becquerela. P. Curie i M. Skodowska-Curie odkryli, e smolista ruda uranowa emituje
promieniowanie 4-krotnie wiksze od promieniowania uranu, a nastpnie odkryli dwa nowe pierwiastki
radioaktywne (polon 210 88 Ra ) wysyajce czstki , i .
226
84 Po i rad

W przemianach jdrowych spenione s prawa zachowania adunku, liczby nukleonw, energii

i pdu.

W przemianie jdro pochodne ma liczb masow i atomow mniejsz odpowiednio o 4 i 2 od

odpowiednich liczb jdra macierzystego
A 4
Z X Z 2Y + 2 He
A 4

W przemianie liczba masowa nie ulega zmianie, a liczba atomowa zmienia si o 1 (rozpad
przemieszcza pierwiastek w tablicy Mendelejewa o jedno miejsce w prawo)
+0
Z X Z +1Y + 1e
A A

Reguy te stanowi tzw. prawo przesuni F. Soddyego i K. Fajansa. Ilustracj tych przemian jest
np. rozpad radu, ktry odbywa si z wydzieleniem radonu i czstki

88 Ra 86 Rn + 2 He
226 222 4

Istnieje rwnie promieniotwrczo sztuczna.

Liczba jder dN rozpadajcych si w przedziale czasu t i t + dt, jest proporcjonalna do przedziau
czasu dt i do liczby N jder:
dN = N (t )dt (19.27)

gdzie jest sta rozpadu. Cakujc powysze rwnanie, otrzymujemy

N (t ) = N 0 e t (19.28)

Zaleno (19.28) jest nazywana prawem rozpadu promieniotwrczego.

Liczba jder dN yje cznie przez czas rwny tdN = t(t)dt. Std redni czas ycia jdra
pierwiastka promieniotwrczego wynosi

1 1
( ) t
N 0 0
= tN t dt = te dt = (19.29)
0

Staa rozpadu jest odwrotnoci redniego czasu ycia danego pierwiastka
promieniotwrczego, a wic czasu, w ktrym liczba jder promieniotwrczych, ktra nie ulega
rozpadowi maleje e-krotnie.
 N0
Czas poowicznego zaniku T1/2 jest
definiowany jako warto t, dla ktrej N =
N0/2. Wstawiajc to do rwnania (19.28),
otrzymujemy
Liczba atomw

N0
= N0 exp ( T1 / 2 )
N0/2 2
czyli
ln 2
N0/4 T1 / 2 = = ln 2 (19.30)

N0/8
W przypadku gdy jdro pochodne rozpadu
N0/16
promieniotwrczego jest rwnie jdrem
0 T 2T 3T 4T promieniotwrczym, wwczas powstaje cay
Czas
acuch przemian promieniotwrczych,
Rys. 19.4. Krzywa opisujca prawo zwany rodzin promieniotwrcz.
rozpadu promieniotwrczego. Wykres
obejmuje przedzia czasu odpowiadajcy
czterem okresom poowicznego zaniku.
Istniej cztery rodziny promieniotwrcze:

rodzina toru
232
90 Th 208
82 Pb (T1/2 = 1.391010 lat)
rodzina uranu
238
92 U 206
82 Pb (T1/2 = 4.5109 lat)
rodzina aktynu
235
89 Ac 207
82 Pb (T1/2 = 7.1108 lat)
rodzina neptunu
237
93 Np 209
83 Bi (T1/2 = 2.2106 lat)

Przejcia pomidzy poszczeglnymi czonami rodzin promieniotwrczych odbywa si poprzez kolejne

rozpady , i kocz si na trwaych izotopach oowiu (trzy rodziny).

Poniewa liczba masowa zmienia si tylko w przejciach , liczby atomowe wszystkich porednich
czonkw szeregw promieniotwrczych mona opisa wzorem
A = 4n + m (19.31)
gdzie n jest liczn cakowit, a m = 0, 2 i 3, odpowiednio dla szeregu toru, uranu i aktynu.

Rodzina neptunu (m = 1) koczy si na jdrze bizmutu (charakteryzuje si najkrtszym czasem

poowicznego zaniku). Poniewa wiek Ziemi ocenia si na 5109 lat, dlatego rodzina neptunu w stanie
naturalnym ju nie istnieje.
 19.6.2. Rozpad
Rozpad jest charakterystyczny tylko dla jder
20
24
Mg cikich o A > 200, dla ktrych ze wzrostem liczby
Ne
masowej maleje energia wizania pojedynczego
8 O 16
CaFe Zn Kr Mo Te
12
C He
4 Sm Lu
Hg Ra
nukleonu. Wyzwalana energia, przy zmniejszeniu
7 11
B liczby nukleonw A w jdrze o jeden nukleon, jest
MeV na nukleon

6 7
Li znacznie mniejsza od energii wizania
6
Li
5 pojedynczego nukleonu w jdrze.
4
3 3
H
Rozpad jest moliwy, jeeli suma energii
2 wizania jdra otrzymanego po rozpadzie i
czstki jest wiksza od energii wizania jdra
2
H
1
0
macierzystego.
50 100 150 200
Liczba masowa A
Energia wizania przypadajca na jeden Emisja jdra helu jest energetycznie moliwa,
nukleon w funkcji liczby masowej. poniewa energia wizania przypadajca na jeden
nukleon w tym jdrze wynosi okoo 7.1 MeV.

Energie rozpadu zmieniaj si w granicach od 4 do 9 MeV i praktycznie caa energia rozpadu

unoszona jest przez czstk .

Czstki oddziauj z materi (jonizacja, wzbudzanie, dysocjacja czsteczek). Czstki te, spord
czstek , i , odznaczaj si najwikszym stopniem jonizacji; na drodze 1 mm wytwarzaj okoo
3103 par jonw w powietrzu w warunkach normalnych. Poniewa ich strata energii jest dua, std
may ich zasig, np. w powietrzu do okoo 10 cm, w Al zasig jest znikomy.
 19.6.3. Rozpad

W rozpadach rozrniamy emisj (elektron 0

1 e ) i + (pozyton 01e ).

W pierwszym przypadku jdro pochodne ma liczb protonw zwikszon o 1 (Z = +1) w stosunku do

jdra macierzystego, a w drugim zmniejszon o 1 (Z = 1). W obydwu przypadkach liczba masowa
nie ulega zmianie.
A
Z X A
Z +1Y + 0
1e ,

A
Z X A
Z 1Y + 0
+1e .

Elektrony i pozytony powstaj w procesie przejcia kwantowego, np. z neutronowego w protonowy z

wyemitowaniem elektronu.

Pomiary eksperymentalne wykazay cige widmo energetyczne rozpadu . Fakt ten trudno jest
wytumaczy biorc pod uwag dyskretno poziomw energetycznych jdra.
 N(E)dE
Emax

0 0.4 0.8 1.2

E (MeV)
40
Rys. 19.6. Widmo energetyczne elektronw emitowanych przez 19 K .

Elektron emitowany przez jdro ma spin powkowy ( h / 2 ). Wynikaoby std, e przy rozpadzie
powinien ulega zmianie spin jdra. Jednake taka zmiana nie nastpuje.

Trudnoci w wyjanieniu rozpadu (cigy charakter widma energetycznego i spin) zostay usunite
przez Pauliego w 1931 r. Zaoy, e podczas kadego aktu rozpadu jdro emituje dwie czstki:
elektron i czstk obojtn elektrycznie o zerowej masie spoczynkowej i spinie powkowym h / 2 .
Czstk t nazwano neutrinem ( 00 e ) lub antyneutrinem ( 00 e ).

Dowiadczalnego potwierdzenia istnienia neutrina dokonali G.F. Reins i C.L. Cowan w 1956.
Obecnie rozpad wyjania si nastpujco
1
0 n 1
1
p + 0
1 e + 0e;
0
(19.46)

neutron zamienia si na proton, powstajce przy tym elektron i antyneutrino s emitowane z jdra.
Proton pozostaje w jdrze pochodnym i dlatego liczba masowa A nie ulega zmianie.

Rozpad + wyjania si przemian protonu w neutron

0 p 0 n + 1e + 0 e
1 1 0 0
(19.47)

Czstki oddziauj na materi gwnie w procesach jonizacji oraz powstawania promieniowania

hamowania. Charakteryzuj si mniejszym stopniem jonizacji w porwnaniu z czstkami , std ich
zasig w powietrzu dochodzi do kilkunastu metrw, a w Al do 4 mm.

Prdko najbardziej energetycznych czstek wynosi okoo 0.9c.

 19.6.4. Promieniowanie
Promieniowanie jest emitowane przez wzbudzone jdra pierwiastka pochodnego, powstajcego z
rozpadu , bd . Podobnie jak widmo energetyczne czstek , widmo promieniowania jest
widmem liniowym. Emisji promieniowania moe towarzyszy emisja promieniowania X.

Promieniowanie oddziauje na materi poprzez trzy zjawiska:

zjawisko fotoelektryczne,
zjawisko Comptona,
zjawisko powstawania par.
a) b) c)
e-
e-
e-



e+

Rys. 19.7. Zjawiska oddziaywania kwantw z materi: (a) zjawisko fotoelektryczne, (b)
zjawisko Comptona, (c) zjawisko tworzenia pary elektron-pozyton.

W zjawisku tworzenia pary elektronowej (oglniej pary czstka-antyczstka) kwant promieniowania

ulega cakowitej absorpcji, a pojawia si para czstek; elektron i pozyton. Z prawa zachowania energii
wynika, e minimalna energia padajcego fotonu musi by rwna 2moc2 = 1.02 MeV.
Wyej wymienione trzy zjawiska s przyczyn pochaniania wizki promieniowania w materii.
Natenie wizki zmienia si z wzorem
I = I0 exp( x ) (19.50)

gdzie I0 pocztkowe natenie wizki, I natenie po przejciu warstwy absorbenta o gruboci x, a

cakowity wspczynnik pochaniania.

Zjawisko
fotoelektryczne Powstawanie par

Zjawisko Comptona

0.005 0.01 0.05 0.1 0.5 1 5 10

E (MeV)

Rys. 19.8. Zaleno wspczynnikw absorpcji promieniowania od energii dla zjawiska

fotoelektrycznego, Comptona i tworzenia par.
 19.7. Reakcje jdrowe
19.7.1. Charakterystyka reakcji jdrowych
Pierwsz reakcj jdrow odkry Rutherford w 1919 r. bombardujc jdra azotu czstkami
(emitowanymi przez jdra 214
84 Po ):

7 N + 2 He 8 O +1H
14 4 17 1
(19.51)

Oglnie reakcj jdrow zapisujemy w postaci

a + X b +Y (19.52)
gdzie a jest czstk bombardujc, X jdrem-tarcz, Y i b odpowiednio jdrem i czstk powstaymi
w wyniku reakcji.

Czsto stosuje si uproszczony zapis X(a,b)Y, lub gdy interesuje nas tylko typ reakcji (a,b).

Zasada zachowania energii

( ) (
E a + ma c 2 + m X c 2 = E b +mb c 2 + EY + mY c 2 ) (19.53)

gdzie Ei i mi s odpowiednio energi kinetyczn i mas spoczynkow i-tego elementu reakcji. Przy
tym przyjlimy, e EX = 0, tzn. rozpatrujemy ukad w ktrym jdro X spoczywa.
Ciepo reakcji

Q = [(ma + m X ) (mb + mY )]c 2 (19.54)

Uwzgldniajc rwnanie (19.53) mamy

Q = EY + E b E a (19.55)

Gdy Q < 0, to mamy reakcj endotermiczn, czyli cakowita energia spoczynkowa reagentw jest
mniejsza od cakowitej energii produktw reakcji. Reakcja tego typu odbywa si kosztem energii
kinetycznej czstki padajcej. Przykadem takiej reakcji jest reakcja przeprowadzona przez
Rutherforda. Dla tej reakcji z rwnania (19.54) uzyskujemy Q = 7 MeV. Reakcja ta zachodzi
poniewa czstka emitowana przez 214
84 Po ma energi 7.5 MeV.

Gdy Q > 0, to mamy reakcj egzotermiczn.

Do przeprowadzenia reakcji jdrowych mog by uyte protony ( 11 p lub 11H ), deuterony ( 21 H lub 21 D ),
neutrony ( 01n ), fotony (kwanty ), trytony ( 31 H lub 31T ). Rzadziej stosuje si w tym celu cikie jdra;
musz posiada dostatecznie du energi pocztkow, aby mogy zbliy si do jdra
bombardowanego na odlego si jdrowych.
W 1930 r. Bohe i Becker przeprowadzili reakcje jdrowe w ktrych odkryto neutron:
7
3 Li + 4
2 He 10
5 B + 1
0n (19.56)

4 Be + 2 He 6 C + 0 n
9 4 13 1
(19.57)

11
5 B + 4
2 He 14
7 N + 1
0n (19.58)

Jednak identyfikacji neutronu dokona Chadwick w 1932 r. [w reakcji (19.57)] i jemu przypisuje si
odkrycie neutronu.

W 1934 r. Fryderyk i Irena Joliot-Curie przeprowadzili reakcje jdrowe, w ktrych odkryli pierwiastki
sztucznie promieniotwrcze:

13 Al + 2 He 15 P + 0 n 15 P 14 Si + 1e + e
27 4 30 1 30 30 0

10
5 B + 4
2 He 13
7 N + 1
0n
13
7 N 13
6 C + 0
1e + e (19.59)

12 Mg + 2 He 14 Si + 0 n 14 Si 13 Al + 1e + e
24 4 27 1 27 27 0
 30
W jdrach sztucznie promieniotwrczych ( 15 27
P , 137N , 14 Si ) zachodzi przemiana protonu w neutron
wedug schematu opisanego wzorem (19.47). Czstka 01e o dodatnim adunku jednostkowym ma
mas rwn masie elektronu, spin rwny h / 2 i nazywa si pozytonem.
14
7 N + 1
0 n 14
6 C + 1
1H (19.60)

3 Li +1p 2 24 He
7 1
(19.61)

Reakcja (19.60) prowadzi do powstawania radioaktywnego wgla C-14 i zachodzi w atmosferze

ziemskiej. Ten izotop wgla jest -promieniotwrczym ( 146C 147 N + 01e + 00 e ) o pokresie zaniku 5100
lat.

Drug reakcj [wzr (19.61)] przeprowadzili w 1932 r. Cockroft i Walton i bya to pierwsza reakcja
jdrowa przeprowadzona przy pomocy czstek przypieszanych w akceleratorze.
 19.7.2. Reakcje rozszczepienia
Spord wszystkich czstek wywoujcych reakcje jdrowe, najbardziej skuteczne s neutrony.
Wzbudzone jdro, ktre powstaje w wyniku wychwytu neutronu, ulega rnym przemianom jdrowym
z ktrych najwaniejsze to reakcje typu (n,), (n,p), (n,2n).

238
Absorpcja powolnych neutronw przez najbardziej rozpowszechniony izotop uranu 92 U prowadzi do
powstania radioaktywnego izotopu 239
93 U , ktry ulegajc przemianie przeksztaca si w izotop
neptunu 239
93 Np :

92 U + 0 n 92 U
238 1 239 239
93 Np
23 min
239 239
Z kolei jdro izotopu 93 Np o okresie poowicznego rozpadu 2.3 dnia, przeksztaca si w pluton 94 Pu
wedug reakcji

239
93 Np 239
94 Pu
2.3 dnia
Pluton 239
94 Pu jest cennym paliwem jdrowym, dziki wydajnemu rozszczepianiu si pod wpywem
neutronw termicznych odgrywa on podstawow rol przy otrzymywaniu energii jdrowej. Pluton
94 Pu jest -radioaktywny i ma bardzo duy pokres rozpadu (24 000 lat). Zmienia si na stabilny
239

izotop uranu 235

92 U :

239
94 Pu 235
92 Pu
2.4 10 4 lat

238 237
Reakcja (n,2n) przeksztaca izotop uranu 92 U w sztuczny izotop radioaktywny 92 U . Ten izotop z
kolei emitujc czstk przeksztaca si w izotop neptunu 237
93 Np , ktry jest -promieniotwrczy i
posiada dugi pokres rozpadu 2.2106 lat:

92 U + 0 n 93 U +2 01n
238 1 237

237
92 U 237
93 Np
6.8 dnia
237
Izotop 93 Np daje pocztek jednej z rodzin promieniotwrczych.
 24
Mg
Rozpad cikich jder atomowych na dwie
20
Ne czci jest korzystny energetycznie. Wynika
8
16
O Ca Fe Zn Kr Mo Te to z ksztatu zalenoci redniej energii
12
C 4He Sm Lu
7 11
Hg Ra wizania przypadajcej na jeden nukleon od
B
liczby atomowej. Poczynajc od A 60,
MeV na nukleon

6 7
Li energia ta maleje ze wzrostem wartoci A i
6
5 Li np. dla cikiego jdra uranu wynosi okoo
4
7.6 MeV, podczas gdy dla jder o masie o
poow mniejszej wynosi okoo 8.3 MeV.
3 3
H
2 Gdyby jdro 23892 U rozpado si na dwie
2
H rwne czci, to wydzielioby si okoo 0.7
1
MeV na kady nukleon, czyli rzdu 200 MeV
0
50 100 150 200 na kade jdro uranu. Zysk energetyczny
Liczba masowa A jest wic duy i wydawa by si mogo, e
jdra te samorzutnie powinny ulega temu
Energia wizania przypadajca na jeden procesowi. Tak jednak nie jest.
nukleon w funkcji liczby masowej.

Podobnie jak w przypadku rozpadu , czynnikiem warunkujcym reakcj jest prawdopodobiestwo

przeniknicia czstki przez barier kulombowsk, ktre w przypadku rozszczepienia jest znikomo
mae. Energi, jakiej naley dostarczy jdru, aby mogo ulec rozszczepieniu nazywa si
energi progow rozszczepienia lub energi aktywacji.
Proces rozszczepienia cikiego jdra mona wyjani na podstawie modelu kroplowego
jdra. Przed rozdzieleniem si na dwie czci jdro przechodzi przez porednie etapy znieksztace
(rys. 19.9): jdro o symetrii kulistej zmienia pocztkowo swj ksztat na elipsoidalny, nastpnie ulega
przeweniu i po osigniciu stanu krytycznego rozpada si na dwie czci. Zwikszenie powierzchni
wskutek znieksztace powoduje wzrost energii napicia powierzchniowego jdra oraz nieznaczne
zmniejszenie energii odpychania kulombowskiego (poniewa adunki przemieszczaj si na niewielk
odlego), i przeciwdziaaj tym odksztaceniom.

Jdro Jdro
o symetrii o symetrii Przewenie Rozszczepienie
kulistej elipsoidalnej jdra jdra

(a)

(b)

s
Rys. 19.9. Proces rozszczepienie jdra wg
modelu kroplowego: (a) konfiguracja ukadu,
(b) energia potencjalna w funkcji parametru
rozszczepienia s.
 101

Wydajno na jedno rozszczepienie (%)

Obliczenia wykazuj, e wysoko maksimum 10
0

energii liczonego w stosunku do jdra wyjciowego

(parametr V) wynosi kilka MeV. Wystarczy wic
-1
dostarczy tej energii (przez pochonicie protonu, 10
neutronu lub kwantu ) aby nastpi rozpad jdra
na dwie czci.
-2
10
Wysoko bariery V wynosi okoo 6.5 MeV dla
jdra 235 238
92 U i okoo 7.0 MeV dla jdra 92 U .
10-3
W reakcji rozszczepienia najbardziej
prawdopodobny jest podzia jdra na dwa
fragmenty o stosunku mas okoo 3:2 (patrz rys. 10-4
19.10).
10-5
70 90 110 130 150
Liczba atomowa
Rys. 19.10. Zaleno procentowego
udziau rozkadu mas fragmentw
przypadajca na jedno rozszczepienie
235
jdra uranu 92 U pod wpywem
promieniowania neutronowego.
Reakcj rozszczepienia po raz pierwszy przeprowadzi E. Fermii w 1934 r. Zauway, e uran
napromieniowany przez neutrony daje produkty radioaktywne o kilku okresach poowicznego zaniku.

W 1939 r. Hahn i Strassmann wykazali, e napromieniowanie uranu prowadzi do pojawienia si

pierwiastkw chemicznych ze rodka ukadu okresowego. Nastpnie Frisch i Meitner podali
wyjanienie tego zjawiska jako rozszczepienie jdra na dwa jdra ze rodkowej czci ukadu
okresowego pierwiastkw. Przykady reakcji rozszczepienia s przytoczone poniej:

92 U + 0 n 56 Ba + 36 Kr +3 01n + Q
235 1 141 92
(19.62)

235
92 U + 1
0 n 140
54 Xe + 94
38 Sr + 201n + Q (19.63)

gdzie Q jest energi jdrow (200 MeV), wydzielajc si w jednym akcie rozszczepienia jednego
jdra uranu.
19.7.3. Reakcje acuchowe. Reaktor atomowy
Zjawisko rozszczepienia jder uzyskao ogromne
znaczenie praktyczne dziki moliwoci wykorzystania
go do produkcji energii. Moliwo ta wie si z
wystpowaniem tzw. reakcji acuchowej. W procesie
rozszczepienia uranu powstaje rednio 2.5 nowego
neutronu. Jeeli rednio wicej ni jeden z nich wywoa
dalsze rozszczepienia, to liczba powstajcych
neutronw i rozszczepionych jder bdzie si
samorzutnie zwiksza.

Uran naturalny posiada 0.7% izotopu U-235; reszt

stanowi izotop U-238. Uran U-238 rozszczepia si tylko
pod wpywem neutronw szybkich, natomiast U-235
moe rozszczepia si pod wpywem neutronw o
dowolnej energii.

Neutrony powstajce po rozszczepieniu charakteryzuj

si energi nisz od energii progowej rozszczepienia
U-238 co powoduje, e neutrony te bd silnie
pochaniane przez U-238 nie prowadzc do reakcji
rozszczepienia. Wynika z tego konieczno
wzbogacania masy rozszczepialnej o U-235 i
zastosowanie moderatorw (spowalniaczy) neutronw.
Najmniejsza masa, w ktrej jest moliwe rozwinicie reakcji acuchowej nazywa si mas
krytyczn. W celu zmniejszenia strat neutronw i zmniejszenia masy krytycznej, materia
rozszczepialny otacza si reflektorem neutronw. Reflektor stanowi substancje stosowane na
moderatory takie jak: H2O, D2O, grafit, beryl czy zwizki berylu.

Urzdzenia w ktrych przeprowadza si kontrolowane acuchowe reakcje rozszczepienia,

nazywaj si reaktorami jdrowymi lub atomowymi. Pierwszy reaktor jdrowy zbudowany zosta
pod kierunkiem E. Fermiego w Chicago w 1942 r.

Enrico Fermii (19011954) Reactor Fermiego

Nagroda Nobla 1938 Uniwersytet w Chicago, 1942
 235 233 238 232
Jako paliwo jdrowe stosuje si: 92 U , 94 Pu , 92 U i 90Th .

Energia neutronw rozszczepialnych uranu U-235 wynosi okoo 0.7 MeV. Warunkiem rozwinicia
reakcji acuchowej w termicznych reaktorach jdrowych jest zastosowanie moderatora w celu
zmniejszenia wychwytu neutronw przez jdra uranu U-238. Paliwo jdrowe (najczciej w postaci
prtw) umieszczane jest wewntrz moderatora, np. w graficie lub cikiej wodzie. Pierwsze reaktory
zawieray okoo 45 ton uranu i okoo 450 ton grafitu (sucego jako moderator i reflektor neutronw).

Podczas rozruchu reaktora jdrowego ronie ilo wydzielanej energii (reaktor stanowi ukad
nadkrytyczny) i kiedy zostanie osignita dana moc reaktora, musi on przej w stan krytyczny i ten
stan musi by utrzymany przez cay czas pracy reaktora.

W celu zmniejszenia wspczynnika powielania neutronw do rdzenia reaktora wprowadza si prty z

materiaw, ktre silnie pochaniaj neutrony termiczne, np. z boru lub kadmu.

Rozrniamy reaktory badawcze i techniczne; m.in. reaktory do produkcji pierwiastkw

promieniotwrczych, stosowanych w medycynie i technice, reaktory do wytwarzania energii
(elektrownie jdrowe). Wan rol speniaj reaktory wytwarzajce paliwo jdrowe, stosowane w
bombach atomowych i reaktorach jdrowych.
 19.7.4. Reakcje termonuklearne
24
Mg Z rysunku wynika, e masa lub energia
20
Ne spoczynkowa dwch lekkich nuklidw jest
8 O
16
Ca Fe Zn Kr Mo Te wiksza ni masa jdra powstajcego po ich
12
C 4He Sm Lu
7 11
B
Hg Ra poczeniu. Np. dwa deutery mog si poczy
MeV na nukleon

tworzc jdro helu.

6 7
Li
6
5 Li
Masa jdra helu jest o okoo 24 MeV mniejsza,
4 ni suma mas deuterw i energia 24 MeV
3 3
wyzwoli si przy takim poczeniu (syntezie)
H
jder. Jeeli dwa deutery cz si tworzc
2
2
H
jdro helu, to 0.6% masy spoczynkowej jest
1 zamieniane na energi.
0
50 100 150 200
Liczba masowa A
Podobnie, w procesie syntezy czterech
protonw na jdro helu uwalnia si energia
Energia wizania przypadajca na jeden okoo 26 MeV, co stanowi zamian okoo 7%
nukleon w funkcji liczby masowej. pocztkowej masy spoczynkowej na energi.

Gdyby proces syntezy mg by wykorzystywany do produkcji energii mielibymy metod sze razy
wydajniejsz ni rozszczepienie uranu. Poza tym mamy do dyspozycji niemal nieograniczone i
niedrogie rdo deuteru w wodzie mrz i oceanw, znacznie atwiej dostpne ni rda materiaw
do reakcji rozszczepienia.
Procesy syntezy pierwiastkw s realizowane we Wszechwiecie. Stanowi one gwne rdo
energii gwiazd; ich temperatura jest rzdu 107 K. Taka temperatura jest warunkiem zajcia reakcji
termonuklearnych, tj. reakcji syntezy jder. Czstki dodatnie charakteryzuj si wysok energi
kinetyczn wystarczajc do pokonania si kulombowskiego odpychania umoliwiajc przez to ich
zblienie na odlego dziaania si przycigania jdrowego. Soce w 80% skada si z wodoru a
swoj energi zawdzicza reakcjom termonuklearnym przebiegajcym w zamknitym cyklu reakcji.

Z chwil zrealizowania w warunkach ziemskich produkcji energii w wyniku rozszczepienia cikich

jder, zaczto zastanawia si nad moliwoci uzyskania w tych warunkach produkcji energii w
reakcjach termojdrowych z lekkimi pierwiastkami. Pierwsze praktyczne tych wysikw nastpio w
tzw. bombie wodorowej. Bardzo wysokie temperatury osigane przy wybuchu zwykej bomby
atomowej stworzyy warunki konieczne do uzyskania reakcji termojdrowej. Bomba atomowa jest wic
zapalnikiem dla przebiegajcych rwnie wybuchowo reakcji syntezy.

Poszukuje si rozwiza przeprowadzenia reakcji termojdrowych w sposb kontrolowany, dziki

czemu energia ta mogaby by wykorzystywana do celw pokojowych.
Jako paliwo termojdrowe mona wykorzysta szereg substancji.


3
He + 1
n + 3.25 MeV
1 D + 1D 3
2 2 2 0

1T +1p + 4 MeV
1

1
1 H + 3
1 T 4
2 He + 18.8 MeV

2
1 D + 3
2 He 4
2 He + 1
1p + 18.3 MeV

1 D + 1T 2 He + 0 n + 17.6 MeV
2 3 4 1
(19.65)

6
3 Li + 2
1D 224 He + 22 MeV
Podstawowym warunkiem uzyskania kontrolowanej reakcji termojdrowej jest utrzymanie stabilnej,
wysokiej temperatury dziesitek i setek milionw stopni w pewnej objtoci deuteru lub jego
mieszaniny z trytem. Przy tak wysokiej temperaturze gaz bdzie cakowicie zjonizowany; taki stan
gazu nazywamy plazm. Zauwamy, e jeeli problem kontrolowanej reakcji termonuklearnej zostanie
rozwizany, to ludzko rozwie problem braku energii na zawsze.
Obecnie na wiecie pracuje okoo 400 elektrowni atomowych o cznej mocy okoo 1000 GW.
Obserwuje si jednak spadkow tendencj rozwoju energetyki atomowej. Jest to wynikiem problemw
zwizanych z jej rozwojem, takich jak: bezpieczestwo, odpady promieniotwrcze (a dokadniej ich
pozbywanie si), nieproliferencja (rozprzestrzenienie si broni jdrowej), likwidacja obiektw po
zakoczeniu produkcji (po 30 latach), opacalno ekonomiczna. Spadkow tendencj obserwuje si
rwnie w produkcji bomb jdrowych (procesy rozbrojeniowe i ekonomiczne).

Bomba atomowa skada si z dwu lub wicej kawakw uranu 235U (lub plutonu 239Pu, ktry zachowuje
si podobnie), przy czym masa kadego z tych kawakw jest mniejsza od masy krytycznej. Wobec
tego w kawakach nie moe rozwija si reakcja acuchowa (masa krytyczna 235U wynosi 43 kg; 50
kg tej masy stanowi wic stan nadkrytyczny wybuchowy; czas wybuchu wynosi 2.4 s).

Jeeli kawaki te zcz si, to powstaje brya 235U o rozmiarach przewyszajcych krytyczne i
nastpuje wybuchowa reakcja lawinowa. Energia wydzielana przy wybuchu bomby atomowej jest
porwnywalna do energii wyzwalanej przy wybuchu 20100 tysicy trjnitrotoluenu (TNT). W chwili
wybuchu bomby wytwarza si w jej wntrzu temperatura rzdu 10 milionw K, po czym spada.
W pierwszych chwilach po wybuchu powstaj w niewielkiej objtoci warunki zblione do panujcych
we wntrzu gwiazd, a wic warunki umoliwiajce przeprowadzenie reakcji termonuklearnej.
Wykorzystano to do produkcji jeszcze potniejszego narzdzia niszczenia bomby wodorowej. W
temperaturze rzdu 107 K zachodzi reakcja opisana wzorem (19.65), ktra stanowi podstaw
dziaania bomb wodorowych.

1 D + 1T 2 He + 0 n + 17.6 MeV
2 3 4 1
(19.65)
Energia wyzwalana przez bomby wodorowe odpowiada energii otrzymanej przy wybuchu od kilku do
kilkunastu milionw ton TNT (MT TNT).

Trzecim rodzajem bomby nuklearnej jest bomba wodorowo-uranowa. W tym przypadku bomba
wodorowa otoczona jest mas uranu 238U (w postaci paszcza), ktry ulega rozszczepieniu pod
wpywem szybkich neutronw powstajcych w duych ilociach w reakcji termojdrowej [wzr
(19.65)]. W ten sposb powstaje dodatkowa energia oraz chmura promieniotwrczych produktw
rozszczepienia, wrd ktrych najbardziej dugowieczne s 90Sr (okres poowicznego rozpadu 28 lat),
137
Cs (27 lat), 144Ce (290 dni) i 95Zr (65 dni). Bomby wodorowo-uranowe (238U) maj moc okoo 100
MT TNT.

W arsenaach broni nuklearnej USA i Rosji znajduje si okoo 2030 tysicy pociskw z
gowicami jdrowymi rnego typu. W caym wiecie jest ich okoo 50 tysicy, a ich moc jest
wystarczajca aby wielokrotnie zniszczy ycie na Ziemi.
 Pierwsze bomby atomowe wyprodukowano pod
kierownictwem Oppenheimera, Comptona,
Fermiego, Lawrencea i Bethego.

Dnia 15 lipca 1945 r. wybucha na pustyni w

New Mexico (USA) pierwsza w historii
Schemat bomby uranowej ludzkoci bomba atomowa
6 sierpnia 1945 startujca z wyspy Tinian superforteca B-29 Enola Gay lotnictwa USA, pilotowana
przez pk. Paula Tibbetsa, zrzucia na miasto 4-tonow uranow bomb atomow Little Boy.

W chwili ataku w Hiroszimie mieszkao 275 tysicy ludzi, oprcz tego stacjonowa tam 40-tysiczny
garnizon wojskowy. Bomb zrzucono na rdmiecie miasta (celem by most Aioi). Wybucha o
godzinie 8:16:02 na wysokoci 580 metrw z si okoo 15 kiloton trotylu, zabijajc 78100
mieszkacw. i ciko ranic 37424. 13983 osb uznano za zaginione, a dziesitki tysicy zostao
napromieniowanych lub odnioso inne obraenia.
Little Boy mia dugo 3 metrw, rednic, w
najgrubszym miejscu, 71 cm i way 4035 kg, cho
adunek uranu 235 way zaledwie 1 kg. Nazwano
go Little Boy (may chopiec), gdy pod takim
kryptonimem kryy si te due bomby zapalajce,
ktre masowo zrzucano ju wczeniej na Japoni.
Little Boy odziedziczy po tych bombach
zewntrzny pancerz, co upodabniao go do
zudzenia do tych bomb. Bomba posiadaa
zapalnik cinieniowy, ktry uruchamia eksplozj
automatycznie na zadanej wysokoci.
Serce Little Boy skadao si ze sfery wypenionej ok. 0.5 kg izotopu uranu. Sfera bya podzielona
na trzy sekcje odseparowane od siebie cienkimi foliami oowianymi. W kadej znajdowaa si 1/3
cakowitej iloci uranu. Wybuch zosta inicjowany przez symetrycznie rozmieszczone wok tej sfery
adunki trotylu, ktre wtoczyy trzy fragmenty uranu do rodka sfery tworzc odpowiedni mas
krytyczn uranu.
W czasie II wojny wiatowej 9 sierpnia 1945 roku o godz. 11:02 amerykaski pilot Charles Sweeney
sterujcy superfortec B-29 Bock's Car zrzuci na Nagasaki drug bomb atomow, ktra zabia 75
tysicy ludzi oraz zniszczya blisko poow miasta. W eksplozji w Nagasaki zgino 74300 osb.

W odrnieniu od Little Boy zbudowanej ze

wzbogacanego uranu, Fat Man zawiera adunek z
plutonu. Bomba miaa dugo ponad 3 m, rednic
1.5 m i waya 4.5 tys. kg. Sia adunku wynosia 20
kiloton (84 TJ).
Wybuch bomby atomowej w Nagasaki Blok reaktora nr 4 w Czarnobylu
9 sierpnia 1945 po wybuchu 28 kwietnia 1986 r.
1 listopada 1952 roku na atolu Eniwetok na poudniowym Pacyfiku odby si pierwszy w
historii test bomby wodorowej. Rozpocza si era termojdrowa. Pierwsza eksplozja
termojdrowa - "Ivy Mike" - miaa miejsce na atolu Eniwetok 1 listopada 1952r. prawie
kwadrans po godzinie sidmej. Jej si oszacowano na 10,4 Mt, czyli ponad 500 razy wicej
ni bomb z Hiroszimy czy Nagasaki.
Elektrownia atomowa