ukasz GODECKI

Katowice

Atakowa wojskiem, druyn, a moe pukiem

- dylematy wodzw prasowiaskich
i wspczesnych jzykoznawcw

Zadajc pytanie, co dzisiaj oznaczaj wyrazy wojsko, druyna

i puk, z odpowiedzi nie mamy najmniejszych problemw. W Sow
niku jzyka polskiego moemy przeczyta, e wojsko to siy zbrojne
pastwa, armia; druyna to najmniejszy pododdzia piechoty (poni
ej 10 onierzy), cz plutonu. Natomiast pod pojciem puku znaj
dziemy bardziej skomplikowan definicj samodzielna jednostka
organizacyjna w rnych rodzajach wojsk, skadajca si ze sztabu,
3-5 batalionw (eskadr, dywizjonw) i pododdziaw specjalnych,
wchodzca z zasady w skad brygady, dywizji1. Sovnik spisovne
etiny pro koua verejnos podaje znaczenie drustva jako nejnii
(bojova) jednotka, pluku jako zakladni samostatny vojensky utvar
natomiast vojska jako vojaci, armada (Slovnik spisovne... 2001).
Oglnie rzecz biorc, druyna to najmniejszy organizacyjnie oddzia
wojskowy, puk jest gdzie na rodku tej drabiny, natomiast wojsko to
pojcie oglne, ktre obejmuje zarwno druyn, jak i puk. Czy tak
byo od zawsze? Niestety, nie. Co wicej, znaczenie tych poj na
przestrzeni dziejw zmieniao si kilkakrotnie.
O ile pierwotne znaczenie sw wojsko i druyna nie sprawia pro
blemw, o tyle z pukiem jest ju gorzej. Jeeli signiemy po sownik
etymologiczny autorstwa Vacava Machka, najlepszy czeski sownik
etymologiczny, to przeczytamy:

1 http://sjp.pwn.pl - Sownik jzyka polskiego PWN.

59
 Ponvad vojskem bya puvodn jen druina vladcova, zda se, e pblkb je
pribuzne s nem. Folgen (z germ. *fulg-) nasledovati, od ide. *plk- stati pfi kom, zur
Seite stehen vyznamem by byo nejblie nem. Ge-folge druina (Machek 1971).

Aleksander Bruckner pisa, e puk by prasowiask nazw od

dziau wojska i ludu. Dwa najnowsze sowniki etymologiczne, polski
- Wiesawa Borysia i czeski - Jirego Rejzka, podaj pierwotne zna
czenie puku - kolejno - jako gromady ludzi oraz vojska, bitevniho
siku. Dlatego celem niniejszego artykuu jest sprecyzowanie, co
dokadnie oznaczao sowo puk w pierwotnym jego znaczeniu. Aby
to osign, naley rwnie pokrtce scharakteryzowa znaczenie
wojska i druyny2.
Derywat wojsko pochodzi od prasowiaskiego sowa vojb, ktre
pochodzi od indoeuropejskiego sowa *uei- oznaczajcego zda ku
czemu, ciga co. Vaclav Machek pisze:
Vojb je tudi puvodn bud pronsledovani, hon na nepritele (byl-li ph'zvuk na
koreni), nebo etapronasledujlci (byl-li na pripon); bohuel se puvodni prizvuk ned
zjistit. A f tomu byo jakkoli, je povaha voje patma: neminilo se tim stal vojsko,
trvala pohotova ozbrojena druina, ale pouze branny lid, vztahnuvi podle okamit
potreby, aby zahnal nepfftele. Znamena to, e stlho vojska- podobnS jako u nej-
starSich Rimanu a Reku - nebylo (M&chek 1971, s. 370).

Aby uzmysowi sobie czym rni si vojb, tj. pierwotne wojsko,

ktre dzisiaj nazwalibymy pospolitym ruszeniem, od druyny, warto
przytoczy fragment ksiki Ludwika Krzywickiego:
Za dzikoci si zbrojn plemienia tworzy pospolite ruszenie, t. j . kady mczyz
na ma or przy sobie i stawa kadej chwili do rozprawy wojennej. Zasada ta
obowizuje i w kopieniactwie barbarzyskim: ciar pracy w polu spoczywa cako
wicie na kobiecie, mczyzna za poczytuje tylko polowanie i rzemioso orne, jako
zajcia jedynie szlachetne i godziwe. Sia zbrojna jest zawsze na podordziu, aeby
stan w obronie kobiety, pracujcej w polu, bd praw caego plemienia (Krzywicki
2003, s. 347).

Wojna w okresie tuackiego trybu ycia jest tylko odruchem obraonej dumy, nie
kiedy objawem ambicji, szukajcej odznaczenia. Z natury rzeczy jest niezbyt krwa

2 Leksem puk notuj: Machek 1971: pluk, Bruckner 2000: puk, Borys 2005:
puk, Rejzek 2001: pluk.

60
w, a przede wszystkim rzadk: poniewa prcz zaspokojenia zemsty lub ambicji, nie
dziaaj inne pobudki, przeto plemieniu wicej chodzi o zachowanie ycia obywateli
swoich, ni o splendory wojenne (Krzywicki 2003, s. 377).

Kolejnym etapem rozwoju wojskowoci bya druyna. Niestety,

nie posiadamy adnych informacji pisanych o pierwszych druynach
sowiaskich. Zakadamy jednak, e wyglday one podobnie jak pie
rwotne druyny germaskie. Cezar pisa o druynach germaskich:
[...] gdy ktokolwiek spord starszyzny plemienia oznajmi na zgromadzeniu ludo
wym o swoim zamiarze objcia przewodnictwa (w przedsiwziciu wojennym)
i wzywa tych, ktrzy chc pj za nim, aby okazali swoj gotowo, wtedy podnosz
si ci, ktrzy popieraj zarwno samo przedsiwzicie, jak i wodza, i pozdrawiani
przez obecnych obiecuj mu swoj pomoc (Caesar 1955, s. 356).

Przyczyn owych wypraw moemy dopatrywa si w braku ywno

ci, chci atwego wzbogacenia si kosztem innych plemion, czy cho
ciaby zwykej ludzkiej ambicji. Tak wic ta pierwotna druyna tym
rnia si od pospolitego ruszenia (yojb), e bya zorganizowan i do
wodzon jednostk wojskow skadajc si z ochotnikw - zazwy
czaj najaktywniejszego elementu plemienia - i powsta dla konkret
nego przedsiwzicia wojennego majcego charakter zaczepny.
Czonek plemienia, ktry zdecydowa si towarzyszy swojemu
przywdcy w wyprawie, by okrelany sowem *drugb, ktre ozna
czao czonka jakiego zespou, grupy, wspuczestnika czego, to
warzysza, koleg, przyjaciela, powiernika i pochodzio od indoeuro-
pejskiego rzeczownika *dhrougho- czonek druyny (wojennej).
Z kolei sowo *dhrougho- pochodzio od indoeuropejskiego czasow
nika *dheregh- oznaczajcego trzyma, dziery, trzyma si moc
no. Od wyrazu drugb utworzony zosta derywat druina, ktrego
pierwotne wojskowe znaczenie zostao opisane ju wyej (por. Bory
2005, haso druh, druyna', Rejzek 2001, haso druh). Czym w takim
razie by puki
Jedna z teorii wyprowadza ten wyraz od gockiego sowa *fulk(s)
lud, ludzie, zbrojni ludzie. Sowo to nie jest powiadczone u Wulfili,
jednak jest znane pod zlatynizowan posta ifulcus w glossach z Rei-
chenau. Ma swoje odpowiedniki w jzykach germaskich: stwniem.

61
folk, stang./o/c tum, gromada ludzi. Najprawdopodobniej Sowia
nie przejli to sowo w II-IV wieku n.e., jednak nie jest pewne, czy
jest to bezporednie zapoyczenie, czy te przeniknicie. Wedug dru
giej, mniej przekonujcej teorii, wyraz ten jest rodzim formacj wy
wodzc si bezporednio od indoeuropejskiego wyrazu *ple- nape
nia. Zbigniew Gob podaje pierwotne znaczenie wyrazu *pbkb ja
ko druyna wojownikw. Zwraca rwnie uwag, e sowo to jest
powiadczone w scs. p h k b w znaczeniu acies; cuneus - oba sowa
maj znaczenie militarne i odnosz si do grupy w szyku bojowym.
Ptlkb wystpuje jako drugi czon nazwy osobowej *Svtoptlkb -
przywdca silnej grupy, majcej mocne puki (scs. Svtophkb, ros.
Syjatopolk, poi. witopek). W Polsce sowo to moemy rwnie
spotka w nazwach miejscowych - Peki, Peczyn, Przedpece, czy
Pecznica i Peczyszcza (wg Andrzeja Bakowskiego prawdopodob
nie oznaczajce kolejno miejsce zborne wojska albo ptakw odla
tujcych jesieni i miejsce, gdzie sta obz wojskowy). Wyraz do j
zyka polskiego przyszed take ze staroruskiego polkb wojsko, siy
wojskowe; duy oddzia wojskowy; wyprawa wojenna; bitwa, bj.
W jzyku staroczeskim oznacza zastup, sbor, vojensky oddil, rod.
Dawne znaczenia w jzyku rosyjskim to tum, horda, gromada; wy
prawa wojenna; bj, bitwa; dialektycznie obz. Warto rwnie zwr
ci uwag na wspczesne rosyjskie derywaty sowa puk: onommb
powoywa pod bro i ononuuHue pospolite ruszenie, ochotnicze
oddziay. W jzyku starocerkiewnosowiaskim p h k b oznacza gro
mad ludzi, tum; lud, natomiast w jzykach serbskim i chorwackim
sowo to oznacza iu d , posplstwo, gmin, masy, puk (por. Francie
1987, Mirowicz... 1996, Bory 2005, Rejzek 2001, Machek 1971,
Bakowski 2000, Gob 2004, s. 328-329).
Powiadczenia jzykowe wskazuj, e *p-bkb sematycznie jest
bliszy sowu *vojb, czyli pospolitemu ruszeniu, ni druynie, czyli
zorganizowanemu i dowodzonemu oddziaowi. Pod pojciem tym
moemy dopatrywa si wielkich mas wojska zoonego z ludu. Pisze
o tym np. Borys Grekw, ktry stawia znak rwnoci midzy wczes
nym ludem i wojskiem.

62
 Rzecz oczywista, e w okresie tym u wszystkich ludw wojsko i lud stanowi
pojcia jednoznaczne. [...] Suba wojskowa w tym czasie nie bya przywilejem dla
jednych ani brzemieniem dla innych, lecz powszechnym obowizkiem. Siy zbrojne
skaday si z uzbrojonych ludzi, na wojn szed kady, kto by do tego zdolny.
wiadcz o tym trzy nazwy: wojska, eljad, puk. Sowa te oznaczay pierwotnie
zesp ludzi danego domu lub rodu, a pniej take uzbrojony lud (Grekw 1955,
s. 326-327).

Jednak Zbigniew Gob podaje pierwotne znaczenie puku jako

druZyny wojw. Co wane, zwraca rwnie uwag, e wyraz ten
czy si z pojciem szyku bojowego. Warto si rwnie zastanowi,
w jakim celu Sowianie mieliby przyswaja sobie nowe sowo *p-blkb,
ktre, jak wynika z powyszego, miaoby by synonimem wyrazu
*vo/6? Aby odpowiedzie na to pytanie i sprecyzowa znaczenie
sowa *pblkb, musimy sign po informacje historyczne. Pseudo-
-Maurycy, autor traktatu o dziaaniach wojennych Strategikon pisze
0 Sowianach m.in.:
Bdc anarchicznego usposobienia i nienawidzc si wzajemnie, nie znaj szyku
bojowego i nic lubi walczy w zwartych oddziaach ani pojawia si na otwartych
1rwninnych miejscach. Jeli si zdarzy, e zdobd si na odwag w momencie spot
kania, z krzykiem posuwaj si nieco naprzd i jeli przeciwnik ustpi przed ich
krzykiem, nacieraj gwatownie, ale jeli nie, cofaj si z powrotem, nie spieszc si
wyprbowa w walce wrcz siy swych wrogw. Natomiast uciekaj w lasy, znajdu
jc w tym wielk pomoc, poniewa umiej zrcznie walczy w ciasnym miejscu.
Czsto bowiem uchodzc z upem, za lada jakim powodem do strachu rzucaj go
i uciekaj do lasu, a gdy nadchodzcy zajm si zdobycz, z atwoci wracaj
i zadaj im straty, a nawet robi to umylnie w rozmaity sposb za zgub swoich nie
przyjaci3.

Natomiast Prokop z Cezarei pisze:

[...] te plemiona, Sklawinowie i Antowie, nie podlegaj wadzy jednego czowieka,
lecz od dawna yj w ludowadztwie i dlatego zawsze wszystkie pomylne i niepo
mylne sprawy zaatwiane bywaj na oglnym zgromadzeniu. A take co si tyczy
innych szczegw, te same maj, krtko mwic, urzdzenia i obyczaje jedni

3 Pseudo-Maurycy, Strategikon, ks. XI, r. 5: Jak naley wojowa ze Sklawina-

mi, Antami i innymi podobnymi szczepami (cyt. za: Labuda 1999, s. 76-77).

63
i drudzy, ci pnocni barbarzycy (Prokop z Cezarei, De bello Gothico, ks. III, r. 14;
cyt. za: Labuda 1999, s. 74).

Z powyszego wynika, e pierwotne wojsko sowiaskie byo

wielk, niezorganizowan mas ludu, walczc bez jakiegokolwiek
szyku i nie posiadajca dowdcw. Czy jednak w takim razie Sowia
nie byliby w stanie opanowa p Europy? Nie potrzeba bujnej wyob
rani, aby zrozumie, e tylko sprawnie dowodzone wojsko jest w sta
nie w jednej chwili, bez dyskusji, porzuci w lesie (tj. w terenie, gdzie
dowodzenie zawsze sprawiao problemy) swoje upy, upozorowa
ucieczk, po czym po chwili zorganizowa kontratak. Dlatego Borys
Grekw pisze:
Sowianie i Antowie, wszyscy uzbrojeni, w wielkiej masie z wodzami na czele
skutecznie nacierajna Bizancjum. Byo oczywicie rzecz niemoliw odnosi zwy
cistwa nas Bizantyjczykami i Gotami bez wyranej organizacji, tj. walczc bezad
nym tumem (Grekw 1955, s. 331).

Nieprzeliczony w lud - Sowianie i Antowie - w okresie woj ny z Gotami i ma

sowej wyprawy na Cesarstwo Wschodnio-Rzymskie by zorganizowany wedug sy
stemu dziesitnego (Grekw 1955, s. 334).

System ten polega na podziale wojska na oddziay: dziesitki, set

ki i tysice. Kady z tych oddziaw posiada swego dowdc. Na te
mat systemu dziesitnego wrd Sowian, a dokadnie tego kiedy po
wsta, do dzisiaj wrd naukowcw tocz si spory4.
Sprbujmy teraz spojrze na to, jak organizowane byy sowia
skie wyprawy zoone z mas ludu, ktrych celem byo nie tylko upie-
stwo, ale rwnie zdobycie nowych terytoriw? Odpowiedzi poszu
kamy w charakterystyce plemion i ich wadcw - wojewodw i ksi
t.
Plemiona byy samodzielnymi jednostkami politycznymi. rda wymieniaj
do czsto imiona rozmaitych naczelnikw plemiennych, okrelajc ich rnymi
nazwami. Jak mona wnosi z dochowanych informacji, niektrzy naczelnicy cieszy
li si autorytetem nie tylko u wasnych wspplemiecw, lccz i u ssiednich maych

4 Najwaniejsze teorie rnych naukowcw dotyczce systemu dziesitnego

omwione zostay przez Borysa Grekowa 1955, s. 328-330.

64
plemion (np. Daurentios, Medzamir), zawdziczali to jednak gwnie walorom osobi
stym. Znaczenie ich wzrastao szczeglnie w czasie wypraw wojennych, kiedy to jed
noczyli pod swym dowdztwem szereg plemion, np. Ardagast, ktry przygotowywa
wypraw na Bakany, lub Chacon, ktry sta na czele 5 plemion oblegajcych
w latach 614616 Tesalonik (Kurnatowska 1977, s. 82).

Naczelnikami maych plemion byli wojewodowie. Sowo wojewo

da powstao z poczenia czonw *vojb wojsko; wojownik i *voda,
czyli rzeczownika odczasownikowego od prasowiaskiego *vesti
wie, prowadzi. Oznaczao pierwotnie tego, kto wiedzie, prowa
dzi wojownikw, wodza, dowdc wojskowego (Bory 2005, haso
wojewoda). W momencie, gdy kilka plemion organizowao wielk
wypraw wojenn starszyzna i naczelnicy, czyli wojewodowie, zbie
rali si i wybierali jednego z nich (wojewodw) na swego przywdc
zwanego coraz czciej ksiciem (od ps. *kbndzb < *kbtigb panu
jcy, wadca, ksi przejtego od Germanw; por. Bory 2005, haso
ksidz). Naley jednak zwrci uwag, e:
Nazwa sama wojewody przetrwaa niejednokrotnie do czasw pniejszych
w znaczeniu ju wadzy ksicej. Tak byo, jak wiadomo, u niektrych Sowian
poudniowych a do czasw wspczesnych (Czarnogra). U Sowian zachodnich
nazwa wojewody musiaa w ten sposb utrwali si przynajmniej u Obotrytw, czego
dowodzi i pniej wystpujca na terytorium Meklemburgii danina pastwowa,
zwana wojewodnic (Tymieniecki 1996, s. 205).

Na wielk wypraw wojenn w kadym plemieniu zgaszali si

ochotnicy - wojowie, ktrymi dowodzi wojewoda. Poniewa wypra
wy takie miay na celu nie tylko zdobycie poywienia, upw, czy nie
wolnikw, ale rwnie zajcie nowych terenw, wojom towarzyszyli
niekiedy czonkowie rodzin i ich niewolnicy, zwani czeladzi (ps.
*eladb rodzina, rd, wsplnota rodowa, wszyscy domownicy; pod
dani, suba; por. Bory 2005, haso czelad). By to nowy typ organi
zacji wojskowej, ktr Borys Grekw czy z powstaniem systemu
dziesitnego u Sowian.
Kiedy wic mg powsta w system? Wydaje mi si, i najprostszym rozwiza
niem tej kwestii bdzie przypuszczenie, e podzia na dziesitki, seciny i tysice
powsta z t chwil, kiedy rody i plemiona zjednoczyy si dla wsplnych celw
w wielkie organizacje o charakterze wojskowym, tzn. w okresie demokracji wojsko

65
wej, gdy uzbrojony lud inicjowa wyprawy wojenne. [...] Tak szli na Rzym Germano
wie i tak samo - dziesitkami, a moe setkami tysicy - przekraczali Dunaj Sowia
nie, wywalczajc kad pid ziemi w starciach z armi bizantyjsk i niszczc jej
twierdz. [...] Wielkie masy ludzi dla osignicia stojcych przed nimi celw, w da
nym wypadku wojennych, musiay wnie do swojej organizacji elementy nowe
w stosunku do ustroju rodowego, dla ktrego byy zbdne. Nowo t stanowi
wanie dziesitny system organizacji ludu zbrojnego. [...] System ten nie zanik
cakowicie i we wczesnym okresie istnienia pastwa staroruskiego, ktre dyspono
wao znacznymi siami zbrojnymi (Grekw 1955, s. 332-333).

Z powyszych informacji wynika, e pocztek tej nowej organiza

cji wojskowej moemy datowa na wejcie Sowian w okres demo
kracji wojennej, czyli na IV-VI wiek. Wtedy to na czele kilku dowo
dzonych przez wojewodw plemion tworzcych druyn, stawa ksi
. Poniewa - jak pisze Grekw - pewne elementy tej pierwotnej or
ganizacji wojskowej przetrway w pastwie staroruskim, warto sig
n po informacje historyczne dotyczce wojsk Rusi Kijowskiej.
Tadeusz Wasilewski, charakteryzujc siy zbrojne Rusi Kijow
skiej, pisze:
Latopisy wyrniaj stale wyprawy ksit [ruskich - przyp. .G.J z ma
druyn, z druyn i wojami, z licznymi wojami czy z bardzo licznymi
wojami. [...] Oddziay wojskowe wystawiane przez woci [wo to ruska nazwa
dzielnicy kraju - przyp. .G.] wystpuj pod nazwami puku, sia wzgldnie
nawet druyna. [...] W rdach ruskich wystpuje wyranie zasada, na podstawie
ktrej powoywano wojw do pukw ruskich. [...] Wo-ksistwo wystawiao
puk. W rdach z tego powodu nazwa puk oznaczaa rwnie i obszar woci. Obok
terminu wo-puk do jednostek administracyjno-politycznych tych rozmiarw od
nosi si rwnie termin tysic (Wasilewski 1953, s. 357-372).

Tak wic puki, zwane rwnie tysicami, byy oddziaami wojw

zwoywanych z danej woci, czyli dzielnicy. Jak podaje Henryk ow-
miaski tysic nie oznacza bynajmniej, e oddzia skada si z ty
sica wojw5. By to termin umowny. Na czele takiego oddziau sta
tysicznik.

5 Znajdujemy tedy w I latopisie nowogrodzkim wskazwk, e ju w wieku XI

og grodzian nowogrodzkich by zorganizowany w puk miejski, co nie znaczy by
najmniej, e miasto mogo ju wwczas wystawi 1000 onierzy. Setka w sensie

66
 Tysicznicy wystpuj jako dowdcy pukw i jednoczenie druyn. S gw
nymi zastpcami ksicia w dowodzeniu obu czciami skadowymi wojsk ruskich [tj.
druyny i pukw - przypis .G.] (Wasilewski 1953, s. 374).

Tysicznikiem by prawdopodobnie pierwotnie wojewoda. Zwra

ca na to uwag Tadeusz Wasilewski:

Na konieczno przesunicia wstecz genezy tysicznikw wskazuje rwnie wy

stpowanie wojewodw w X-XI w. Tytuy tysicznikw i wojewodw odnosiy si
do tych samych osb. [...] Puciata Wyszatycz wystpuje w otoczeniu wiatopeka
jako wojewoda i jedynie z okazji buntu 1113 r. dowiadujemy si, e wojewoda
Puciata jest tysicznikiem. W 1113 r. ulega rozgrabieniu dwr tysicznika Puciaty,
w 1068 r. Kijowianie nachodz na dwr wojewody Koniaczka. Sprawowali oni jed
nakowe funkcje zastpcw ksicia i przeciw nim w pierwszym rzdzie wystpili
zbuntowani. W latopisach czytamy: trzyma wojewdztwo tysica, co rwnie
wskazuje, e tysicznik by potocznie wojewod. Termin wojewoda mia jednak
i szersze znaczenie, stosowano go w ogle do dowdcw wojskowych (Wasilewski
1953, s. 375).

Warto jeszcze odpowiedzie na pytanie, od czego pochodziy

nazwy pukw?

Wojsko za Olega i Igora pojawia si w latopisach pod nazwami plemiennymi. Od

XI w. obok nazw plemiennych zaczynaj pojawia si nazwy prowincji, bdce
pniej nazwami dzielnic, pochodzce od gwnych miast lub grodw - orodkw
administracyjnych i politycznych danych terytoriw. Wystpuj one jednak na prze
mian z nazwami plemiennymi. Z drugiej strony stare okrelenia plemienne nie
zanikaj nawet w cigu XI-XII w., wystpujc obok coraz powszechniej uywanych
nazw dzielnicowych. Dowodzi to, e nazwy typu plemiennego, jak i dzielnicowego
miay w zastosowaniu do pukw ruskich t sam tre spoeczn i oznaczay miesz
kacw pewnych terytoriw czy dzielnic. Okrelenia plemienne, jak wykazay prace
Rybakowa i Tretiakowa oparte na badaniach archeologicznych, miay ju stale
w okresie istnienia pastwa wczesnofeudalnego charakter oznacze geograficzno-
terytorialnych i odnosiy si do ludnoci ziem zamieszkaych dawniej przez odnone
plemi (Wasilewski 1953, s. 369).

jednostki organizacyjnej pierwotnie nie przedstawiaa cisego okrelenia liczbowe

go, tote i tysic mg skada si z setek, liczcych tylko po kilkudziesiciu
ludzi (owmiaski 1960, s. 446).

67
 Jak wynika z powyszego, wyrazy wojsko, druyna, puk wyst
puj razem ze sob dopiero w okresie demokracji wojennej. W tym
czasie organizacja wojskowa Sowian opiera si na caej ludnoci. Ka
dy z tych wyrazw oznacza co innego. Druyna to jakby wczesna
armia, na jej czele stoi ksi (u niektrych Sowian poudniowych
wojewoda). Druyna ta skada si z ludnoci kilku plemion. Kade
z tych plemion wystawia jeden duy oddzia zwany pukiem. Puk
skada si z wojw i czeladzi, a na jego czele stoi wojewoda. Zatem
uwaga Zbigniewa Goba, i puk czy si z pojciem szyku, jest
trafna. Na polu bitwy kade plemi miao swoje miejsce i wykony
wao rozkazy wojewody. Nad caoci si wadz sprawowa ksi.
Przyczyn zapoyczenia od Gotw sowa puk bya potrzeba nazwa
nia nowego typu organizacji wojskowej, by moe podpatrzonej u ge
rmaskich ssiadw. Sowo to moe rwnie potwierdza istnienie or
ganizacji dziesitnej u dawnych Sowian. Dlatego na postawione
w tytule pytanie moemy odpowiedzie, e wodzowie prasowiascy
powinni byli atakowa druyn zoon z wojw (wojska) zorganizo
wan w puki.

Literatura

B a k o w s k i A., 2000, Etymologiczny sownik jzyka polskiego, t. 2, Warszawa.

B o r y W., 2005, Sownik etymologiczny jzyka polskiego, Krakw.
B r i l c k n e r A., 2000, Sownik etymologiczny jzyka polskiego, Warszawa.
C a e s a r , 1955, De bello gallico, lib. VI, cap. 23, [w:] B. Grekw, Ru Kijowska,
Warszawa.
F r a n i V., 1987, Sownik serbsko-chorwacko-polski, t. 2, Warszawa.
G o b Z., 2004, O pochodzeniu Sowian w wietle faktw jzykowych, Krakw.
G r e k w B., 1955, Ru Kijowska, Warszawa.
K r z y w i c k i L., 2003, Ustroje spoeczno-gospodarcze w okresie dzikoci i barba
rzystwa, Pozna.
K u r n a t o w s k a Z., 1977, Sowiaszczyzna Poudniowa, Wrocaw.
L a b u d a G., 1999, Sowiaszczyzna staroytna i wczesnoredniowieczna. Antolo
gia tekstw rdowych, Pozna.
o w m i a s k i IL, 1960, O skadzie spoecznym wczesnoredniowiecznych si
zbrojnych na Rusi, Kwartalnik Historyczny LXVI1, nr 2.

68
M a c h e k V., 1971, Etymologicky slovnikjazyka eskeho, Praha.
M i r o w i c z A., D u l e w i c z o w a I., G r e k - P a b i s o w a I., M a r y n i a k o -
w a I., 1996, Wielki sownik rosyjsko-polski, Warszawa.
R e j z e k J., 2001, esky etymologicky slovnik, Praha.
Slovnik spisovne etiny pro 5kou a vefejnost, 2001, red. J. Filipec, F. DaneS,
J. Macha, V. Mejstflk, Praha.
T y m i e n i e c k i K .,1996, Ksztatowanie si spoeczestwa redniowiecznego (Pol
ska na tle sowiaszczyzny zachodniej), t. 2: Spoeczestwo Sowian lednic
kich (rd i plemi), Pozna.
W a s i l e w s k i T., 1953, Studia nad skadem spoecznym wczesnoredniowiecznych
si zbrojnych na Rusi [w:] Studia wczesnoredniowieczne, t. 4, Warszawa-
-Wrocaw.

69