Ekman P, Davidson R. J - Natura Emocji - Podstawowe Zagadnienia PDF

pod redakcj
PAULA EKMANA
RICHARDA J. DAVIDS0MA
podstawowe
zagadnienia
DANSKIE WYDAWNICTWO PSYCHOLOGICZNE

pod redakcja
PAULA EKMANA
RICHARDA J. DAKIDSONA
Natura
emocji
podstawowe
zagadnienia
przekad:
Bogdan Wojciszke
GDASKIE
WYDAWNICTWO PSYCHOLOGICZNE
Gdask 2 0 0 2
Podzikowania
Pomys tej ksiki powsta w trakcie rocznego seminarium na temat emocji,

zorganizowanego dla doktorantw i stypendystw, pod nazw Postdoctoral Training
Program on Emotion Research, finansowanego przez National Institute of Mental
Health (NIMH). Dzikujemy Mollie 01ivieri i Lynn Huffman z NIMH, ktre
pomogy w realizacji tego projektu, a w szczeglnoci Stanowi Schneiderowi, ktry
zasugerowa Paulowi Ekmanowi potrzeb realizacji tego przedsiwzicia.
Herkulesow prac poczenia w jedn cao rnych fragmentw tej ksiki
wykonay Wanda Matsubayashi z laboratorium Paula Ekmana i Michele Albert
z laboratorium Richarda Davidsona. Wiele dobrych rad i sw zachty zawdziczamy
Joan Bossert, naszemu redaktorowi z wydawnictwa Oxford University Press.
Udzia Paula Ekmana w tym przedsiwziciu by finansowany z Research
Scientist Award, nagrody przyznanej przez NIMH (MH 06092), z grantu HL46192
przyznanego przez National Heart, Lung and Blood Institute oraz z grantu
IRI19217831 przyznanego przez National Science Foundation. Praca Richarda
J. Davidsona bya natomiast finansowana z nagrody Research Scientist Development
Award przyznanej przez NIMH (MH00875) oraz z grantw MH40747 i M.H43454
przyznanych przez NIMH, grantu P50-MH53354 przyznanego przez Center for
Behavioral Sciences Research NIMH, a take z grantu przyznanego przez Network
on Mind-Body Interactions, a ufundowanego przez John D. And Catherine
T. MacArthur Foundation.
Paul Ekman
Richard J. Davidson
Spis treci
Wstp 11
Pytanie 1: Czy istniej emocje podstawowe? 13
James R. Averill: W oku patrzcego 13

Paul Ekman: Wszystkie emocje s podstawowe 20
Jaak Panksepp: Podstawy emocji podstawowych 25
Klaus R. Scherer: Ku pojciu emocji modalnych" 30
Richard A. Shweder: Nie jeste chory, tylko si zakochae"
- emocja jako system interpretacji 36
Paul Ekman i Richard J. Davidson: Posowie 47
Pytanie 2: Co odrnia emocje od nastroju, temperamentu i innych poj

afektywnych? 50
Richard J. Davidson: O emocji, nastroju i innych pojciach

afektywnych 50
Paul Ekman: Nastroje, emocje i cechy 54
Nico H. Frijda: Rnorodno afektu: emocje i zdarzenia,
nastroje i sentymenty 56
H. H. Goldsmith: Dziedzina emocji z perspektywy rozwojowej
Jerome Kagan: Rnice midzy emocjami, nastrojami i cechami
temperamentalnymi 70
Richard Lazarus: Stao i niestao emocji 75
Jaak Panksepp: Emocje podstawowe i wielo poj, _
ktrych nie mona jednoznacznie rozrni ( 80 ;
David Watson i Lee Anna Clark: Emocje, nastroje,
cechy i temperament: rozwaania pojciowe i wyniki bada 83
Richard J. Davidson i Paul Ekman: Posowie 87
8 SPIS TRECI
Pytanie3f-Jak funkcj..peni emocje? 90
James R. Averill: Donioso emocji 90

Gerald C. Clore: Dlaczego przeywamy emocje 94
Nico H. Frijda: Emocje s funkcjonalne - na og 102
Robert W. Levenson: Funkcjonalne podejcie do ludzkich emocji 112
Klaus R. Scherer: Emocja suy odczeniu reakcji od bodca 115
Lee Anna Clark i David Watson: Funkcjonalne i dysfunkcjonalne
reakcje uczuciowe 119
Pytanie 4: Jak wyjani dowody na powszechno zdarze

poprzedzajcych emocje? 128
James R. Averill: May wiat, dua scena 128

Paul Ekman: Zdarzenia poprzedzajce a metafory emocji , 131
Phoebe C. Ellsworth: Niektre z powodw oczekiwania
uniwersalnych wyznacznikw emocji . 135
Nico H. Frijda: Powszechniki istniej i s interesujce , 139
Richard Lazarus: Uniwersalne zdarzenia poprzedzajce emocje . 146
Klaus R. Scherer: Dowody na uniwersalno i kulturow
specyfik wzbudzania emocji , 154
Paul Ekman i Richard J. Davidson: Posowie , 157
Pytanie 5: Ile procesw poznawczych potrzeba do

wzbudzenia emocji? 159
Gerald L. Clore: Dlaczego emocje wymagaj procesw poznawczych

Phoebe C. Ellsworth: Poziomy mylenia a poziomy emocji /19)
Nico J. Frijda: Emocje wymagaj procesw poznawczych, - ,
choby prostych ! 174 )
Carroll E. Izard: Procesy poznawcze stanowi jeden
z czterech typw systemw wzbudzajcych emocje j . 179
Richard Lazarus: Ocena poznawcza 183
Joseph"E. LeDoux: Mzgowe interakcje poznawczo-emocjonalne 190
Jaak Panksepp: Odpowiednie rozrnienie procesw afektywnych
i poznawczych jest istotne dla postpw w badaniu mzgu 197
Klaus R. Scherer: Wystpienie emocji zaley od istotnoci zdarzenia
dla hierachii celw/potrzeb organizmu 199
9 SPIS TRECI
Pytanie 6: Czy poszczeglne emocje cechuj si specyficznymi

wzorcami reakcji fizjologicznych? 205
Richard J. Davidson: Zoono poszukiwania fizjologicznej

specyficznocii emocji 205
Joseph E. LeDoux: Specyficzno fizjologiczna emocji -
nie zapominajmy o fizjologii CUN 215
Robert W. Levenson: W poszukiwaniu specyfiki autonomicznej 218
Jaak Panksepp: Najwyrazistsze rnice fizjologiczne
midzy emocjami znajdziemy w obwodach mzgowych 223
Pytanie 7: Czy jestemy w stanie kontrolowa nasze emocje? 227
James R. Averill: Nieodpowiednie i odpowiednie emocje 227

Joseph E. LeDoux: Stopie kontroli nad emocjami zaley
od rodzaju systemu reakcji 231
Pytanie 8: Czy emocje mog by niewiadome? 242
Gerald L. Clore: Dlaczego emocje zawsze s wiadome .1. 242

Joseph E. LeDoux: Niewiadome moe by przetwarzanie
emocjonalne, ale nie emocje 248
Robert B. Zajonc: Dowody na istnienie emocji niewiadomych 250
Pytanie 9: Jaki jest zwizek emocji z pamici? 255
Gordon H. Bower: Niektre relacje midzy emocjami

a pamici 255
Richard Lazarus: Przeszo i teraniejszo w emocji 258
Joseph E. LeDoux: Pami a pami emocjonalna w mzgu 262
Jaak Panksepp: Subiektywno moga rozwin si w mzgu
jako prosty proces kodowania wartoci uatwiajcy
uczenie si nowych zachowa 264
I Pytanie 10: Na czym polegaj indywidualne rnice

v w aktywnoci emocjonalnej? ..269
\
Richard J. Davidson: Biologiczne podstawy bada
nad stylem afektywnym 269
10 SPIS TRECI
: : ::;;:::: : -a: E= ;::::::;: : ; : : :
Jeffrey A. Gray: Wymiary osobowoci a systemy emocjonalne 276

Richard Lazarus: Rnice indywidualne w zakresie emocji 279
Mary K. Rothbart: Szerokie wymiary temperamentu i osobowoci 283
Pytanie 11: Na czym polega rozwj emocjonalny? 290
Linda A. Camras: Dwa aspekty rozwoju emocjonalnego:

ekspresja i wzbudzanie emocji 290
Judy Dunn: Dowiadczanie i rozumienie emocji,
relacji spoecznych oraz przynalenoci kulturowej 295
Carroll E. Izard: Zwizki midzysystemowe 298
Richard Lazarus: Znaczenie a rozwj emocjonalny 303
Jaak Panksepp: Rozwj emocjonalny : ....^58)
Mary K. Rothbart: Rozwj emocjonalny, zmiany
reaktywnoci i samoregulacji 310
Pytanie 12: Co wpywa na subiektywne dowiadczanie emocji? 316
James R. Averill: Czuj, wic jestem" - myl 316

Gerald L. Clore: Dlaczego emocje rni si intensywnoci? 323
Joseph E. LeDoux: Dowiadczenie emocjonalne jest wynikiem,
a nie przyczyn przetwarzania informacji 330
Jaak Panksepp: Moliwo subiektywnego dowiadczania
zostaa wbudowana w mzg ssakw przez ewolucj 332
David Watson i Lee Anna Clark: Zmienno nastroju:
model schematyczny 336
Paul Ekman i Richard J. Davidson: Co wpywa na subiektywne
dowiadczanie emocji? 341
Epilog 343
Paul Ekman i Richard J. Davidson: Nauka o afekcie:

dalsze perspektywy bada 343
Indeks osb 363

Indeks rzeczowy 366
Literatura 368
Wstp
W ostatniej dekadzie nastpi szybki aktywnych w tej dziedzinie. Niektre

rozwj teorii i bada nad emocjami. Jak z tematw bada s bardzo popularne
mona si byo spodziewa, w chwili i przycigny du liczb uczonych
obecnej rni badacze powszechnie po- prbujcych odpowiedzie na podobne
twierdzaj istnienie tylko niewielkiej pytania. W takich wypadkach nie mogli-
liczby prawidowoci rzdzcych emo- my zaprosi do wsppracy wszystkich
cjami, a w dodatku nie ma powszechnej badaczy. Postanowilimy zatem wybra
zgody co do sposobu, w jaki naleaoby tych, ktrzy zdawali si nam reprezen-
je wyjania. Wspczesne badania do- tatywni dla jakiego sposobu uprawiania
prowadziy do wielu obiecujcych wy- psychologii emocji.
nikw i jeszcze wikszej liczby poszlak Niektre problemy musielimy wy-
oraz do sformuowania wielu perspek- kluczy dlatego, e niewiele teorii lub
tyw teoretycznych, a nawet kilku r- bada prbuje je rozwiza; inne dla-
nych, do kompletnych teorii emocji. tego, e s ju rozwizane, a ewentualna
Celem tej ksiki jest promowa- dyskusja dotyczy jedynie jakich kwestii
nie rozwoju psychologii emocji poprzez szczegowych. Pytania ograniczaj si
skupienie uwagi na tych pytaniach do psychologii i biologii emocji, wybr
0 natur emocji, ktre s najwaniejsze autorw za do psychologw i badaczy
z punktu widzenia zarwno teorii, jak mzgu. Jedynym wyjtkiem jest sa-
1 bada empirycznych. Rozwaamy tu motny antropolog Richard R. Shweder,
rnorodne pogldy i argumenty for- udzielajcy tu jednej z odpowiedzi na
muowane przez wspczesn psycholo- pytanie o istnienie emocji podstawo-
gi emocji w odpowiedzi na dwanacie wych. Pominlimy kolegw z takich
pyta o natur emocji, pyta, ktre dziedzin, jak socjologia, antropologia, j-
stanowi o konstrukcyjn niniejszej zykoznawstwo i psychiatria nie z braku
ksiki. Nie ma zgody co do odpowiedzi zainteresowania ich pracami, lecz z po-
na te pytania i wanie dlatego je wodu oczywistych ogranicze objtoci,
zadalimy. S natomiast bardzo rne jakim poddana jest kada publikacja.
propozycje i przewidywania trafnej na Niektrych spord wspautorw tej
nie odpowiedzi. ksiki cz intelektualne powizania
Nie wczylimy tu wszystkich for- z tymi pokrewnymi dziedzinami, ktre
muowanych przez psychologi- pyta jednak na og zadaj nieco inne pytania
o natur emocji ani wszystkich badaczy o istot emocji.
12 WSTP
Mamy nadziej, e ksika ta stania informacji niezbdny do powstania

nie si wyzwaniem zarwno dla czy- emocji (Pytanie 5), czy poszczeglne
telnikw, jak i dla jej wspautorw. emocje maj specyficzne wzorce reakcji
Lektura tej pracy powinna motywowa fizjologicznych (Pytanie 6) i czy jestemy
obecne i nastpne pokolenia badaczy w stanie kontrolowa swoje emocje
do dalszych bada i refleksji, ktre (Pytanie 7). Jedyne pominite pytanie
dostarcz nowych wynikw i pomysw z poprzedniej ich listy dotyczy ekspresji
teoretycznych. Jeeli ksika ta speni emocji i pominlimy je tutaj, poniewa
nasze oczekiwania, niektre spord niestety tylko nieliczni badacze zajmuj
zadawanych tu pyta znajd odpowiedzi si obecnie tym problemem, nadal nie
za kilka lat, inne zostan doprecyzo- do koca rozwizanym (por. niedawn
wane, przeformuowane lub zastpione dyskusj na temat tej sprawy u Ekmana,
nowymi pytaniami. 1993). Jako redaktorzy tej ksiki sfor-
Dwudziestu czterech wspautorw muowalimy nastpne pytania, a take
dostarczyo cznie szedziesiciu trzech zachcalimy autorw, aby sprbowali
rnych odpowiedzi na rne pytania. poda wasne pytania lub przeformu-
Kady z dwunastu rozdziaw zawiera owa nasze. Pomimo znacznej liczby
jedno pytanie o natur emocji i sze- autorw i rocznego okresu wstpnych
reg odpowiedzi pochodzcych od r- prac nad t ksik liczba nowych pyta
nych uczonych, nierzadko najwybitniej- czy przeformuowa starych okazaa si
szych badaczy emocji. Taka konstrukcja niewielka.
ksiki ma na celu raczej pokazanie, Wielu bodcw intelektualnych do-
jak rni badacze podchodz do rnych starczyo nam pisanie posowia do
pyta, ni caociowe przedstawienie kadego z rozdziaw. Czsto gwne
pogldw jednego badacza. W zakocze- pytanie rozdziau prowadzio do for-
niu kadego z rozdziaw umieszczamy muowania przez autorw nastpnych,
nasze posowie, wskazujce obszar poro- pasjonujcych pyta. Jestemy przeko-
zumienia i sporu midzy wspautorami nani, e owe pytania wyznaczaj plan
tej ksiki. bada nad emocjami. Badania te nie-
Tuzin pyta jest interesujcy sam wtpliwie staj si bogatsze o nowe
w sobie, niezalenie od wypowiedzi metody i po raz pierwszy w swej historii
poszczeglnych autorw, i po czci ich metodologiczne zaawansowanie do-
wywodzi si z listy pyta o natur rwnuje poziomowi innych nauk biobe-
emocji, sformuowanych przed laty przez hawioralnych. Poczenie tych nowych
Ekmana i Scherera (1984). Tamte py- metod z nowatorskimi ideami teoretycz-
tania stanowiy osnow konferencji na- nymi dobrze wry na przyszo. Tak
ukowej, ktra zaowocowaa ksik po- jak lata siedemdziesite i osiemdzie-
konferencyjn (Scherer i Ekman, 1984), site upyny pod znakiem psychologii
skonstruowan jednak w bardziej trady- poznawczej, tak lata dziewidziesite
cyjny sposb - wedug autorw, nie za mog by okresem rozkwitu bada nad
problemw. emocjami. Przesuny si one z peryfe-
Obecna praca powtarza sze spo- rii do centrum docieka akademickich.
rd siedmiu pyta zadanych przez Mamy nadziej, e ten tom posuy
Ekmana i Scherera: jak odrni emo- studentom i badaczom za przewodnik
cje od innych zjawisk (Pytanie 2), i pomoe zakreli plany badawcze dla
jakie s funkcje emocji (Pytanie 3), nauki o emocjach na przysze stulecie.
jak wyjani elementy uniwersalizmu W ostatnim rozdziale przedstawiamy
w wyznacznikach emocji (Pytanie 4), wasn wizj takiego planu.
jaki jest minimalny zakres przetwarza-
Pytanie 1:
Czy istniej emocje
podstawowe?
James R. Averill: W oku patrzcego

/idea., e pewne emocje maj charakter Rozwaania te wskazuj na pewne
bardziej podstawowy od innych, wywiera dwuznacznoci, do ktrych warto si
subtelny, cho gboki wpyw na teo- na wstpie odnie. Czy bycie pod-
ri i badania psychologiczne.,-Problem stawowym" to logiczna cecha schematu
jednostek podstawowych nie ogranicza klasyfikacji, czy raczej obiektw klasy-
siN jednak do emocji - kwestia ta fikowanych? Osobicie bd argumento-
pojawia si zawsze, kiedy jakie zjawiska wa za pierwszym stanowiskiem, przy-
wymagaj klasyfikacji, a pewne obiekty najmniej w odniesieniu do emocji. To
czy zdarzenia otrzymuj pierwszestwo znaczy podstawowo" jest cech nie
w porzdku rzeczy". Potoczne kla- emocji, lecz naszych poj opisujcych
syfikacje (mineraw, rolin, zwierzt, emocje, cho wane jest tu pewne
ludzkich zachowa czy czegokolwiek zastrzeenie. Emocje rni si od
innego) wystpuj powszechnie - ludzie obiektw nieoywionych, ktre pozostaj
nie byliby w stanie y w wiecie, niezmienne niezalenie od sposobu ich
w ktrym kady obiekt czy zdarzenie pojmowania. Jako pewna posta ludz-
musiaoby by traktowane jako co kiego zachowania, emocje przynajmniej
niepowtarzalnego, jedynego w swoim po czci s ksztatowane przez te same
rodzaju. Klasyfikacja jest take punk- ukryte teorie", ktre nadaj znaczenie
tem wyjcia kadej nauki. Wiele dys- pojciom uywanym do opisu emocji.
cyplin obejmuje specjalndci powicone Kwestie logiczne i merytoryczne s tu
wycznie klasyfikacji, jak taksonomia zatem wzajemnie powizane. Jednak nie
wszystkie cechy jakiego pojcia opi-
w zoologii czy nozologia w medycynie.
sujcego emocje mona bez ogranicze
Jednak psychologowie przejawiaj za-
ekstrapolowa na odpowiadajc mu re-
skakujcy brak zainteresowania proble-
akcj emocjonaln. W szczeglnoci za
mami klasyfikajj^tVikszo klasyfikacji
fakt, e dane pojcie opisujce emocj
psychologicznych nie wykracza poza
ma charakter podstawowy w jakim
klasyfikacje potoczne i z pewnoci tak
schemacie klasyfikacyjnym, nie oznacza
wanie jest w wypadku emocji.
14 CZY ISTNIEJ EMOCJE PODSTAWOWE?
jeszcze, i opisywana tym pojciem od innych. Rozwamy dla ilustracji hi-

emocja jest w jakim sensie bardziej potetyczny schemat klasyfikacji ptakw
podstawowa od innych. (wrbli, wron, pingwinw, strusi itd.).
Dla prostoty wywodu, w dalszej Z naukowego czy definicyjnego punktu
dyskusji nie zawsze bd czyni to widzenia wszystkie gatunki ptakw
rozrnienie midzy podstawowymi po- mog mie jednakowy status. Jednak
jciami opisujcymi emocje a podsta- w typowej klasyfikacji potocznej pewne
wowymi emocjami, cho kontekst po- gatunki (powiedzmy, wrble w odr-
winien kadorazowo wyjania, o ktre nieniu od pingwinw) s uwaane za
ze znacze podstawowoci" chodzi. Za- bardziej podstawowe - reprezentatywne
miarem moim jest uzasadnienie trzech dla kategorii ptakw - ni inne. Zgodnie
opinii. Po pierwsze, dowolna emocja z panujc wspczenie konwencj, by-
(lub pojcie opisujce emocje) moe cie podstawowym w tym sensie nazw
by bardziej podstawowa od innych prototypowoci.
na wiele rnych sposobw. Po drugie, Czy pewne emocje s bardziej
z powodu wieloci moliwych znacze prototypowe od innych? Oczywicie tak.
podstawowoci", z ktrych kade jest W potocznych klasyfikacjach emocji
w jaki sposb zasadne, koncepcja emo- gniew jest bardziej prototypow emocj
cji podstawowych jest rdem raczej od poczucia zawodu, strach jest bardziej
zamieszania, ni jasnoci. Po trzecie, typowy od niepokoju itd. Wspczenie
miast ogranicza sens podstawowoci" pojcie prototypu zostao rozwinite
do jednego z moliwych znacze, lepiej w miniteori pozwalajc wyjani na-
uczynimy (ze cile naukowego punktu bywanie znaczenia poj, w tym poj
widzenia), w ogle rezygnujc z tego oznaczajcych emocje (np; Russell, 1991;
pojcia. Shaver, Schwartz, Kirson i 0'Connor,
Aby uzasadni te opinie, naley roz- 1987). Zasadnicza idea jest taka, e
way ogln logik klasyfikacji, a tak- ludzie klasyfikuj obiekty nie na pod-
e bardziej szczegowy problem kry- stawie warunkw koniecznych i wystar-
teriw uywanych do identyfikowania czajcych (czyli istoty" kategorii), lecz
emocji podstawowych. Schemat klasy- opierajc si na ich podobiestwie do
fikacji moe mie charakter poziomy pewnego prototypu (najlepszego" eg-
(jednostopniowy) lub pionowy (wielo- zemplarza kategorii). Dokadna natura
stopniowy), a najczciej zawiera oba te prototypu czy najlepszego egzemplarza
wymiary. Rozpoczn wic od rozwaenia, jest przedmiotem dyskusji (w ktrej
co to znaczy, e emocja jest podstawowa cieraj si opinie, czy jest on reprezen-
w wypadku poziomego schematu klasy- tatywnym, idealnym, czy przecitnym
fikacji. egzemplarzem klasy) i natura ta fak-
tycznie moe si zmienia w zalenoci
od rodzaju obiektw. Problem ten nie
musi nas tu specjalnie zajmowa (por.
Prototypowo Russell, 1991; Clore i Ortony, 1991),
cho chciabym wskaza na pewne pu-
apki waciwe prototypowemu podejciu
Schematy poziome s demokratyczne" do klasyfikacji emocji.
- wszystkie kategorie s sobie rwne,
przynajmniej w teorii. W praktyce jed- Wprowadzenie teorii prototypowo-
nak pewne kategorie mog by trakto- ci byo po czci konsekwencj roz-
wane jako bardziej rwne (podstawowe) poznania faktu, e wielu poj jzyka
potocznego nie mona zdefiniowa kla- nietypowe, ni najpowszechniejsze. Na

sycznie", to jest poprzez wskazanie przykad dziobak z pewnoci nie jest
warunkw koniecznych i wystarczaj- typowym ssakiem, ale to wanie jego
cych, jakie winien spenia egzemplarz niezwyko czyni go obiektem cennych
pojcia. Pojcia definiowane w ten kla- poznawczo obserwacji. Podobnie i emo-
syczny sposb odgrywaj wan rol cje nietypowe powinny zyska sobie
w nauce (Hull, 1976), cho maj pewne wicej uwagi, jeeli mamy sformuowa
ograniczenia w odniesieniu do obiektw ogln teori emocji. Jak wygldayby
i zdarze wystpujcych w wiecie nasze teorie, gdybymy powicili nie-
naturalnym (w odrnieniu od wiata typowym emocjom, takim jak nadzieja,
abstrakcji teoretycznych). Krtko m- duma czy poczucie winy, rwnie wiele
wic, wikszo obiektw naturalnych uwagi, jak emocjom typowym, takim
nie ma esencji (istoty), czyli warunkw jak gniew, strach i smutek? (Czciowa
koniecznych i wystarczajcych, ktrych odpowied na to pytanie - por. Averill,
wymaga definiowanie klasyczne. Nie Catlin i Chon, 1990).
bd si tutaj wdawa w szczegowe Krtko mwic, cho teoria pro-
rozwaania nad esencjalizmem w za- totypowoci jest czsto przedstawiana
stosowaniu do emocji (Averill, 1980, jako alternatywa dla esencjalizmu, moe
1984, 1991) i poprzestan na jednym prowadzi do podobnych puapek. Nie
tylko przykadzie. Jeeli esencjaln ce- znaczy to, e teoria prototypowoci jest
ch emocji jest, powiedzmy, pobudzenie nietrafna czy bezuyteczna pod kadym
fizjologiczne, to przebieg emocji w czasie wzgldem. Prototypy pomagaj nam
powinien si pokrywa z przebiegiem myle o zjawiskach, nie moglibymy
czasowym pobudzenia fizjologicznego. sobie bez nich poradzi, szczeglnie
Emocja nie moe bowiem trwa duej w sprawach codziennych. Jednak s
od swej esencjalnej waciwoci. Teoria one rwnie i mylce - dysponujemy
prototypowoci nie przewiduje takiej nawet specjalnym okreleniem tego ich
konsekwencji. Mimo to, czsto przyj- aspektu, a mianowicie terminem ste-
muje si ukryte zaoenie, e praw- reotyp".
dziwa" emocja musi w jaki sposb O ile prototypy su jako pod-
zgadza si z prototypem. Tak wic stawa do rozpoznawania czy identyfi-
jeeli emocje prototypowe cechuj si kacji reprezentantw kategorii, o tyle
pobudzeniem fizjologicznym, to mona mona je uwaa za podstawowe. Jed-
zaoy, e inne reakcje s emocjonalne nak nie naley ich uwaa za bardziej
w takim stopniu, w jakim rwnie podstawowych reprezentantw kategorii
cechuj si pobudzeniem emocjonalnym. w jakimkolwiek innym sensie. Warto
Inny kopot z prototypow koncep- tu przywoa pojcie rodzinnego podo-
cj emocji jest taki, e wszyscy pragn biestwa", wprowadzone przez Wittgen-
bada to, co podstawowe, a nie wtrne steina (1953), a stanowice filozoficzn
(tak jak wszyscy pragn bada to, co podstaw teorii prototypowoci. Jeden
istotne, a nie to, co przypadkowe). czonek rodziny moe by bardziej dla
Jednake wyczna koncentracja na niej reprezentatywny ni pozostali, ale
emocjach podstawowych (gniew, strach, przecie niekoniecznie musi by tym
smutek itd.) na dusz met moe samym waniejszy czy podstawowy w ja-
si okaza niedobr strategi badawcz. kim innym sensie.
Czasami wicej moemy si dowiedzie To, co prawdziwe dla rodzin, praw-
badajc przypadki raczj niezwyke czy dziwe jest i dla caych gatunkw
(na przykad rodziny ludzkiej"). Sokal na ktrym zmaksymalizowana jest in-

i Sneath (1963) wprowadzili termin formacyjna warto wizek waciwoci.
politetyczny" na oznaczenie faktu, e Na tym poziomie wewntrzkategorialne
nie wszyscy przedstawiciele danego ga- podobiestwo' obiektw ulega maksyma-
tunku musz podziela jak jedn lizacji w stosunku do ich podobiestwa
wspln waciwo (esencj). Rwnie midzykategorialnego" (s. 92). Emocje
emocje maj charakter politetyczny rwnie mona uporzdkowa w taki
(Averill, 1980), co ma dwie wane konse- hierarchiczny sposb (Storm i Storm,
kwencje. Po pierwsze, mwienie o emo- 1987; Shaver i in., 1987). Jak jednak
cjach podstawowych ma nie wicej sensu bd si stara pokrtce wykaza, nie
ni mwienie o podstawowych gatun- wszyscy teoretycy emocji akceptuj po-
kach zwierzt; po drugie, emocje mog dane przez Mervis i Rosch kryteria
powstawa i rozwija si w zalenoci od uznawania kategorii za podstawowe.
warunkw. Jednak w przeciwiestwie do W konsekwencji za emocje podstawowe
gatunkw, zmiana emocji nie ogranicza uznawano takie, ktre lokuj si za-
si do ewolucji biologicznej i mona j rwno powyej, jak i poniej poziomu
zaobserwowa zarwno w historii spo- oglnoci zaproponowanego przez te
ecznej, jak i w rozwoju indywidualnym autorki. Zanim rozwaymy te kwestie,
(Averill, 1984; Averill i Nunley, 1992; naley powiedzie sobie nieco o organi-
Averill i Thomas-Knowles, 1991). O tego zacjach hierarchicznych w oglnoci.
rodzaju twrczoci emocjonalnej" po- Uporzdkowania hierarchiczne mo-
wiem wicej, odpowiadajc na Pytanie 7. g si opiera albo na zawieraniu (in-
kluzji) klas, albo na relacji cz-cao.
Przedstawiona tu uproszczona klasyfika-
Stopie klasyfikacji cja sprztu domowego ilustruje zawiera-
nie klas, podobnie jak to jest w bardziej
Przejd teraz od klasyfikacji jedno- sformalizowanym wypadku taksonomii
poziomowych do wielostopniowych, a wic zoologicznych. Jednak zawieranie klas
od porwna w obrbie jednego ponie jest jedyn moliw podstaw hie-
ziomu do porwna midzy rnymi rarchicznego porzdkowania kategorii.
poziomami hierarchii poj. Rozwamy Rozwamy na przykad klasyfikacj cz-
tak oto potoczn klasyfikacj sprztu ci ciaa - do jest czci, a nie
domowego: podklas rki. Czasami do tych samych
zjawisk stosuje si zarwno zawieranie
poziom przykad klas, jak i relacj cz-cao. Tak
4. klasa nadrzdna sprzt domowy na przykad pierwiastki chemiczne na
3. klasa oglna meble, wyposaenie poziomie atomowym mog zosta pogru-
2. typ szczegowy krzeso, piecyk powane w kategorie na zasadzie zawie-
1. podtyp, odmiana krzeso kuchenne,
rania klas (w taki sposb hel, neon,
kuchenka gazowa
argon, krypton, ksenon i radon tworz
klas gazw szlachetnych). Jednake
Zgodnie z kryteriami zapropono-
mog by one rwnie grupowane na
wanymi przez Mervis i Rosch (1981),
podstawie relacji cz-cao (na tej
poziom 2, obejmujcy rne szczegowe
zasadzie mwi si o grupie wodoru,
typy mebli, takie jak krzesa czy piecyki,
grupie wgla itd.). Oba te rodzaje
jest najbardziej podstawowym poziomem
grupowania s uzasadnione, cho kady
klasyfikacji. Autorki te definiuj podsta-
z nich suy innym celom.
wowy poziom w hierarchii jako poziom,
CZY ISTNIEJ EMOCJE PODSTAWOWE?
mmmmmmmmmmmmmmmwmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmm
17
mmmmm
W potocznych klasyfikacjach emocji nazwy dla ptakw w ogle, to mogli-

nie zawsze jest jasne, czy poszcze- bymy posuy si nazw wrble" do
glne poziomy rni si na zasadzie oznaczenia zarwno ptakw w oglnoci,
nadrzdnoci-podrzdnoci klas, czy te jak i wrbli w szczeglnoci. Kiedy
na zasadzie relacji cz-cao. Czy mniej oglny termin zostaje uyty do
na przykad oburzenie jest szczegln oznaczenia klasy nadrzdnej lub na
odmian gniewu (relacja podrzdnoci), odwrt, nazywany jest on synekdoch.
czy te jakim aspektem gniewu (relacja Synekdochy s popularnymi figurami
cz-cao)? Podobnie jak w chemii, retorycznymi w dziedzinie emocji, gdzie
oba rodzaje relacji s moliwe i po- tym samym terminem czsto okrelamy
wszechnie uywane w rnych kontek- zarwno pewn ogln klas uczu, jak
stach. Podnosz t spraw dlatego, e i jakie szczeglne uczucie. Rozwamy
teoretycy mwicy o emocjach podstawo- dla przykadu gniew." Wbrew popular-
wych zwykle bior za pewnik, i emocje nemu stereotypowi, szczeglna emocja
s zorganizowane w hierarchie jedynie gniewu rzadko prowadzi do agresji.
na zasadzie zawierania klas. A jednak gniew sta si synekdoch
W wypadku organizacji na zasadzie uywan powszechnie w odniesieniu do
cz-cao orzekanie o podstawowo- wszelkiego rodzaju przejaww agresji.
ci pozbawione jest sensu (czy do Brak rozrnienia midzy oglnym (ka-
jest bardziej podstawowa od rki?)., tegorialnym) i szczegowym (konkretna
Przyjmijmy wic na uytek dyskusji, emocja) uyciem sowa gniew" prowa-
e emocje s zorganizowane wycznie dzi niektrych teoretykw do zaoenia,
na zasadzie zawierania klas. Nadal e to, co prawdziwe dla gniewu jako
stoimy w obliczu rnych trudnoci. kategorii oglnej, musi by te praw-
Jedna z nich to problem brakujcych dziwe dla gniewu jako emocji szczeglnej
poziomw. Nie kady poziom hierarchii - na przykad, e skoro agresja jest
musi mie odrbn nazw. Jest to do uniwersalna, to tym samym uniwersalny
powszechne zjawisko w klasyfikacjach musi by i gniew.
potocznych (Berlin, Breedlove i Ra- Idc dalej, zamy, e nasza takso-
ven, 1968). Na przykad jaka kultura nomia emocji nie tylko nie ma brakw,
moe nie mie odrbnej nazwy dla ale e udao si take unikn zamiesza-
ptakw, cho czonkowie owej kultury nia zwizanego z synekdochami. Nadal
mog swym zachowaniem dowodzi, stoimy przed problemem, ktre z kate-
e rozrniaj ptaki jako szczegln gorii maj bardziej podstawowy charak-
form ywych stworze. Podobnie prace ter. Jak ju zauwaylimy, w systemie
psychologw (Storm i Storm, 1987) Rosch kategorie podstawowe zajmuj
ilustruj, e nie wszystkim kategoriom porednie miejsce w hierarchii oglnoci,
skadajcym si na potoczn klasyfikacj i to wanie stanowisko Shaver i inni
emocji przysuguj odrbne nazwy. badacze (1987) przenieli w dziedzin
Jeeli jaka kategoria nie ma wa- emocji. Jednake nie jest to jedyna
snej nazwy, to do jej oznaczenia za- moliwo. W chemii za podstawowy
poyczana jest nazwa innej kategorii, uznaje si tradycyjnie poziom atomu,
z reguy z niszego poziomu hierarchii, a wic poziom najniszy, poniej ktrego
aby wypeni luk". Wybrana nazwa pierwiastkw nie da si ju dalej katego-
jest zwykle prototypowa dla podklasy, ryzowa. (Wspczesne odkrycia szeregu
z ktrej dokonano zapoyczenia. Jeeli czstek subatomowych zdaj si czy-
na przykad nie mielibymy specjalnej ni w pogld przestarzaym; zwamy
18
^mmmm^mmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmms
CZY ISTNIEJ EMOCJE PODSTAWOWE?
mmmmmmmmmmmmmmmmmm-mmmmmmmmmmmm^^^
jednak, e relacje midzy elementami sad, na ktrych mocy emocje zostaj

subatomowymi i atomowymi uporzd- zorganizowane w spjne syndromy lub
kowane s wedle reguy cz-cao, systemy zachowania. Mona wskaza
a nie reguy zawierania klas.) Midzy trzy rodzaje takich zasad: biologiczne
innymi Plutchik (1980) oraz Oatley (informacja zakodowana w genach), spo-
i Johnson-Laird (1987) argumentuj, e eczne (reguy i inne wytwory kultury)
za emocje podstawowe naley uzna i psychologiczne (schematy i struktury
emocje najniej pooone w hierarchii, wiedzy). Zanim jednak do tego doj-
to znaczy takie, ktrych nie mona dziemy, godzi si wspomnie o funkcjach
ju rozoy na emocje bardziej ele- emocji, jako e w organizacji zachowa-
mentarne. Jeszcze inni teoretycy (na nia funkcja wyprzedza form (moliwe
przykad de Rivera, 1977) zdaj si funkcje emocji omwi szerzej w swej
natomiast poda w kierunku przeciw- odpowiedzi na Pytanie 3).
nym, proponujc, aby za podstawowe W yciu codziennym uznajemy za
uzna najbardziej inkluzywne, pooone podstawowe czy pierwotne to, co peni
najwyej w.hierarchii kategorie emocji. jak wan funkcj. Prototyp czy za-
Nie interesuje mnie kwestia, ktry kadana istota jakiego obiektu moe
poziom w hierarchii (najniszy, poredni obejmowa jego funkcje (na przykad
czy najwyszy) jest w kocu naprawd prototypowy n to dobry przyrzd
podstawowy. Mona zasadnie argumen- do krajania, prototypowy samochd to
towa na rzecz kadego z tych pozio- dobry rodek transportu, a prototypowy
mw, wybr za zaley od szerszych ptak to taki, ktry lata). To codzienne
kwestii teoretycznych i od specyficznoci kryterium podstawowoci" ma swj od-
przedmiotu badania. Przede wszystkim powiednik w dyskusjach nad emocjami
chciabym podkreli, ile zamieszania - emocje podstawowe to zapewne takie,
i nie koczcych si sporw rodzi brak ktre peni jakie doniose funkcje. Mo-
precyzji lub niekonsekwencja w uy- emy zatem spyta - doniose z uwagi
waniu kryteriw pozwalajcych uzna na co i dla kogo? Istniej tu trzy
ktry z poziomw za podstawowy. moliwoci odpowiedzi. Emocja moe
by doniosa dla przetrwania gatunku
(kryteria biologiczne), dla spoeczestwa
(kryteria spoeczne) lub dla ,ja" czo-
Zasady organizacji
wieka (kryteria psychologiczne).
Zajmowaem si dotd ogln logik Ktra z tych trzech moliwoci
klasyfikacji i zasadami, na ktrych mocy jest najbardziej fundamentalna? Obecnie
pewne kategorie mog by uznawane uznaje si najczciej, e biologiczna. To
za podstawowe zarwno midzy pozio- znaczy emocje podstawowe to te, ktre
mami klasyfikacji, jak i w ich obrbie. peni wane funkcje biologiczne. Po
Wszystkie te uwagi mona by byo zaakceptowaniu takiej odpowiedzi wska-
sformuowa bez jakiegokolwiek odnie- za mona szereg bardziej precyzyjnych
sienia do emocji. Obecnie skupi si kryteriw podstawowoci" emocji. Na
krtko na niektrych kryteriach, jakie przykad emocje podstawowe powinny
- niezalenie od oglnych problemw mie charakter uniwersalny w obrbie
klasyfikacji - proponowano jako za- caego gatunku ludzkiego, powinny by
sady wyrniania emocji podstawowych. obserwowalne w jakiej szcztkowej po-
Dla prostoty ogranicz te rozwaania staci take u innych naczelnych i po-
do kilku obserwacji dotyczcych za- winny mie charakter dziedziczny.
Jednak dlaczego naley godzi si Spoeczne czy biologiczne zasady

z pomysem, e to wanie kryteria przejawiaj si ostatecznie w zacho-
biologiczne powinny by rozstrzygajce? waniu jednostek, a w procesie ich
W pewnym sensie odpowied jest oczy- przeksztacania w zachowanie wystpuj
wista. Jako gatunek, ludzie s wytwo- nieuchronne pomyki". W tym sensie
rem milionw lat ewolucji i w tym podstawowego znaczenia mog nabiera
sensie biologiczne zasady organizacji s zasady psychologiczne, ktre rozumiem
pierwotne w stosunku do zasad zarwno tu jako osobiste reguy, plany i struk-
spoecznych, jak i psychologicznych. tury wiedzy wyznaczajce psychiczne
Biologia dostarcza jednak tylko poczucie wasnego ja". Ludzie proszeni
wskazwek bardzo oglnych. Kiedy m- o sprawozdanie ze zdarze, ktre na-
wimy o standardowych emocjach (tych, prawd" wzbudziy ich uczucia, z reguy
ktre s rozpoznawane i nazywane przytaczaj zdarzenia wzmacniajce lub
na gruncie danej kultury), rzeczywista przeksztacajce ich poczucie wasnego
posta przez nie przybierana moe by ja" (Morgan, Averill, 1992). Tego ro-
uwarunkowana kulturowo. Tak na przy- dzaju dowiadczenia emocjonalne maj
kad u Japoczykw przywizanie do charakter podstawowy w psychologicz-
innego czowieka przybiera szczegln nym sensie tego sowa. (Notabene po-
posta nazywan amae (co w rodzaju czucie wasnego ,ja" nie musi mie cha-
sodkiego uzalenienia"), ktra uwa- rakteru pozytywnego. Osoba depresyjna
rwnie zachowuje poczucie wasnego
ana jest za emocj podstawow. W kul-
ja", cho moe to by na dusz met
turach zachodnich przywizanie jest nie
nieprzystosowawcze.)
mniej wane z biologicznego punktu
widzenia, cho przybiera inn posta, Kiedy jaka psychologicznie pod-
uksztatowan przez odmienne reguy stawowa emocja zdominuje ycie jed-
spoeczne (Doi, 1973). Wrd filipiskich nostki, nazywana bywa pasj lub mo-
Ilongotw, ktrzy s plemieniem owcw nomani. Jednymi rzdzi strach, in-
gw, za podstawow emocj uwaane nymi gniew, mio, duma, wstyd czy
jest liget (podniecajce doznanie przey- co jeszcze innego. Jest to przypa-
wane podczas odcinania gowy). Kultury dek szczeglny i kracowy, wskazu-
zachodnie nie znaj odpowiednika liget, jcy na pewn oglniejsz prawd.
tote Rosaldo (1980) musia uy nazwy Rozum jest tylko niewolnikiem na-
gniew" jako czciowego i bardzo nie- mitnoci i tylko nim winien pozo-
doskonaego tumaczenia terminu uy- sta, nie roszczc sobie pretensji do
wanego przez Ilongotw. Moemy te czegokolwiek innego, jak posusze-
rozway zmienne losy nadziei w kultu- stwo i suba namitnociom" (Hume,
rach Zachodu. W redniowieczu nadzieja 1739/1967, II(iii)3, s. 415). Czsto cytuje
uwaana bya za emocj podstawow, si ten fragment jako przykad albo
podczas gdy wspczenie wikszo teo- jawnego faszu, albo pustej tautologii.
retykw uwaa j za emocj wtrn, Nie bdmy jednak zbyt krytyczni, czy
bd te w ogle j pomija. Tak wic te zbyt dosowni, interpretujc t myl
syndromy emocjonalne s nie tylko Hume'a. Fakt pozostaje faktem: kady
z nas bywa i bywa powinien nie-
tworzone przez reguy spoeczne, ale
wolnikiem wasnych namitnoci, gdy
te same stanowi definicyjn cech
jest to oznaka bycia sob i zaanga-
kultur czy okresw w dziejach kultury.
owania wasnego ja" w sprawy tego
Takie emocje s zatem podstawowe
wiata.
w spoecznym sensie tego sowa.
Tak wic okrelenie podstawowa" Uwagi podsumowujce

moe by odnoszone do emocji w znacze-
niu biologicznym, spoecznym i psycho-
logicznym. Uznanie tylko jednego z nich Podsumowujc - okrelone emocje mo-
(powiedzmy, biologicznego) za znaczenie na uzna za podstawowe, przyjmujc
pierwotne nie jest odkryciem empirycz- wiele rnych kryteriw, takich jak sto-
nym, lecz apriorycznym zaoeniem. Nie pie prototypowoci, poziom oglnoci
ma niczego zego w apriorycznych zaczy reguy organizacji. Rne kryteria
oeniach (wszelkie poszukiwania trzeba prowadz przy tym do rnych i wza-
od czego zacz), dopki pozostajemy jemnie sprzecznych rozstrzygni. Powo-
wiadomi ich rzeczywistej natury. To duje to zamieszanie, z ktrym mona
za, ktre z zaoe jest lepsze od by sobie poradzi na zasadzie ustale
pozostaych, zaley w ostatecznym roz- terminologicznych czy konsekwentnego
rachunku od jego przydatnoci do wyja- stosowania jednego tylko kryterium. Nie
nienia zaobserwowanych faktw i sta- sdz jednak, by strategia ta okazaa si
wianiu interesujcych problemw. Zao- skuteczna, poniewa kryterium uznane
enie, i emocje podstawowe s zorgani- za istotne przez jednego teoretyka moe
zowane zgodnie z reguami biologii, ma by rwnie zasadnie odrzucone przez
niezaprzeczaln warto heurystyczn. innego badacza.
Jednak z powodw wyuszczonych gdzie Na szczcie z teoretycznego punk-
indziej (Averill, 1980, 1984, 1990a) tu widzenia nie ma jakich zniewala-
uwaam, e jego warto ju si wyczer- jcych powodw, dla ktrych w ogle
paa i wspczenie zaoenie to raczej naleaoby postulowa, e pewne emocje
przeszkadza ni pomaga w zrozumieniu s bardziej podstawowe od innych,
natury emocji. Czy lepiej wyszlibymy niezalenie od kryterium, na ktrym
na przyjciu kryteriw spoecznych lub taki podzia miaby si opiera. Jeeli
psychologicznych w rozstrzyganiu, ktre naszym celem jest oglna teoria emocji,
emocje s podstawowe? Nie sdz, po- musimy porzuci swoje zaciankowe
niewa problem taki nie w rodzaju przyzwyczajenia. Dla emocji podstawo-
przyjtych kryteriw, lecz w samym za- wych nie wicej jest miejsca w psycho-
oeniu, e jakie emocje maj charakter logii ni dla podstawowych gatunkw
podstawowy. zwierzt w zoologii czy podstawowych
chorb w medycynie.
Paul Ekman: Wszystkie emocje s podstawowe*

4/
'Wyraenie* emocje podstawowe uy- odegraa ewolucja w ksztatowaniu za-
wane jest przez teoretykw emocji na rwno specyficznego charakteru poszcze-
wiele sposobw. W moim wypadku ter- glnych emocji, jak i wsplnych ich wa-
min ten odwouje si do roli, jak ciwoci oraz wspczenie spenianych
* Wikszo tego tekstu zostaa zaczerpnita z duszego artykuu na ten temat pt. An argument for
basie emotions, ktry ukaza si w pimie Cognition and Emotion" wiosn 1992 r. Niektre z przedsta-
wionych tu pogldw ulegy jednak pewnej zmianie. Przygotowanie tamtego artykuu finansowane byo
w ramach Research Scientist Award przez National Institute of Mental Health (MH 06092)
21 :
funkcji. Czynniki wrodzone bowiem emocji jest czasami niezwykle krtki, w mecha-
nizm oceny musi by zdolny do funkcjonowania
odgrywaj pewn rol w wyjanianiu
z wielk szybkoci. Ocena jest czsto nie tylko
zarwno cech wsplnych, jak i specyficz- szybka, ale i niewiadoma, naley wic postulo-
nych dla poszczeglnych emocji. wa automatyczny charakter mechanizmu oceny
Emocje wyksztaciy si ze wzgldu zdarze. Musi on by skonstruowany w sposb
na ich warto adaptacyjn w roz- umoliwiajcy szybkie zwracanie uwagi na pewne
bodce i rozpoznanie, e nie tylko dotycz one
wizywaniu podstawowych zada ycio- emocji, ale take tego, jaka to emocja. [...] Ocena
wych. Zadania te mona opisywa na nie zawsze ma charakter automatyczny - cza-
rne sposoby. Johnson-Laird i Oatley sami jest powolna, przemylana i wiadoma. Ta-
(1992) twierdz, e s to uniwersalne kiej rozszerzonej ocenie moe towarzyszy pewne
automatyczne pobudzenie, prawdopodobnie sabo
elementy ludzkiego dowiadczenia, jak
zrnicowane. Mona wic powiedzie, e czowiek
osignicia, straty, frustracje itd. [...] jest pobudzony lub postawiony w stan czujnoci,
Kada emocja popycha nas w tym cho trudno mwi o przeywaniu przeze jakiej
kierunku, ktry w trakcie ewolucji lepiej konkretnej emocji. Czynniki poznawcze odgrywaj
istotn rol w wyznaczaniu treci powstaej emocji.
nam suy ni inne w rozwizywaniu
Taka rozszerzona ocena moe by dopasowywana
powtarzajcych si sytuacji istotnych do selektywnych filtrw automatycznego mechani-
z uwagi na cele czowieka" (por. take zmu oceny [...]. Jednake nie musi tak si zda-
dyskusj Lazarusa nad podstawowymi rzy i dowiadczenie emocjonalne moe utrzyma
tematami relacyjnymi, 1991, s. 202, oraz rozlany charakter, nie przeksztacajc si w specy-
ficzn emocj (Ekman, 1977, s. 58-59).
Stein, Trabasso, 1992).
Tooby i Cosmides podkrelaj klu-
czow rol ewolucji dla zrozumienia Zblione pogldy na natur oceny
naszych dzisiejszych emocji, powiada- poprzedzajcej emocj rozwijali pniej
jc, e emocje nakadaj na wsp- Zajonc (1985) i hman (1986).
czesny wiat krajobraz interpretacyjny Automatyczny mechanizm oceny
wyprowadzony ze wspzmieniajcej si nie bazuje jedynie czy wycznie na tym,
struktury przeszoci". Emocje dotycz co wrodzone. Wedug wszelkiego praw-
powtarzajcych si sytuacji przysto- dopodobiestwa, elementy wrodzone s
sowania [...], walki, zakochania si, zbyt ubogie, aby mechanizm oceny mg
ucieczki przed drapienikami, stawiania funkcjonowa bez wydatnego wpywu
czoa niewiernoci seksualnej i tak dalej, spoecznego uczenia si (por. w szcze-
z ktrych kada powtarzaa si niezli- glnoci hman, 1986). Indywidualne
czon ilo razy w ewolucyjnej historii zrnicowanie dowiadcze wyjania og-
gatunku" (1990, s. 407-408). Ocena romne zrnicowanie w wyznacznikach
biecych zdarze i przynajmniej cz- emocji, zrnicowanie, ktre przypisa
ciowe na nie reagowanie w kategoriach mona takim czynnikom, jak osobowo,
tego, co Tooby i Cosmides nazywaj rodzina i kultura. A jednak wyznaczniki
przeszoci przodkw (ancestral past) emocji nie s bez reszty uzalenione od
to - moim zdaniem - specyficzno tych czynnikw i mamy tu do czynienia
emocji odrniajca je od innych zjawisk z pewnymi niezmiennikami.
psychicznych. Jaki czas temu opisywa-
em istot tej oceny w taki oto sposb: Znaczeniem sytuacji, w ktrych organizm aktual-
nie siebie odnajduje, jest w istocie struktura sy-
Musi istnie mechanizm oceny, selektywnie zwra- tuacji powtarzajcych si w przeszoci jego przod-
cajcy uwag na te bodce (zewntrzne lub we- kw. Organizm widzi" sytuacje (to znaczy jest
wntrzne), ktre stanowi okazj do powstania przygotowany do reagowania na nie) w katego-
[tej czy innej emocji]. Poniewa okres upywa- riach adaptacyjnych, cho jest to adaptacja nie do
jcy midzy pojawieniem si bodca a powstaniem sytuacji biecych, lecz tych, ktre miay miejsce
w przeszoci gatunku. Emocje [...] prowadz orga- Poniewa emocje mog pojawia si
nizm do reagowania w taki sposb, jakby pewne
bardzo szybko, w wyniku automatycznej
rzeczy byy prawdziwe w teraniejszoci (niezale-
nie od tego, czy akurat s prawdziwe, czy nie), i niewiadomej oceny sytuacji i wraz
poniewa byy one prawdziwe w przeszoci. [...] z mimowolnymi zmianami fizjologicz-
Tkwi w tym zarwno sia, jak i sabo emo- nymi i mimicznymi, czsto dowiad-
cji. [...] [Automatyczny mechanizm oceny] nie jest czamy ich jako czego, co si nam
w stanie wykry, kiedy prawidowoci z przeszoci
przydarza, nie za jako czego, co
przestaj obowizywa (Tooby, Cosmides, 1990, s.
418-419). sami wybieramy. Po prostu nie jestemy
w stanie wybra przeywanej emocji.
Opiszmy teraz krcej inne wa- W dowiadczaniu wszystkich emocji
ciwoci emocji, wywodzce si z ich obecny jest automatyczny, mimowolny
ewolucyjnej genezy. (1) Konteksty wy- ich aspekt" (Stein, Trabasso, 1992).
woujce okrelon emocj maj pewne W dotychczasowych rozwaaniach
wsplne, niezmienne elementy pomimo wskazywaem, e reakcje emocjonalne
indywidualnych i kulturowych rnic maj zdolno do szybkiego powsta-
w spoecznym uczeniu si. (2) Emocje wania, s krtkotrwae i mimowolne,
mona zaobserwowa take u innych a wic przeywane s jako co, czego
naczelnych. Jakkolwiek jest moliwe, sami nie wybieramy. Zajmijmy si teraz
e pewne emocje s specyficzne tylko dwoma nastpnymi aspektami emocji -
dla ludzi, na razie brak na to prze- ich fizjologi i ekspresj.
konujcych dowodw. (Oczywicie poja- Badania empiryczne dowodz, e
wienie si zdolnoci do odzwierciedla- emocje gniewu, strachu i wstrtu ce-
nia dowiadcze emocjonalnych w so- chuj si specyficznymi dla siebie wzor-
wach silnie zmienia wiele aspektw cami pobudzenia autonomicznego uka-
tego dowiadczenia, nie sposb jednak du nerwowego (AUN) (Ekman, Leven-
tego opisa w niniejszej pracy.) (3) son, Friesen, 1983; Levenson, Ekman,
Emocje bywaj wzbudzane tak szybko, Friesen, 1990), a taki specyficzny wzo-
e mog si pojawi, zanim czowiek rzec prawdopodobnie istnieje rwnie
zorientuje si, i zostay wzbudzone. dla smutku (Levenson i in., 1991). Wy-
Szybkie wzbudzanie emocji ma klu- niki te zostay powtrzone w czterech
czowe znaczenie dla ich adapatacyjnych odrbnych eksperymentach dla dwch
funkcji, poniewa mobilizuje nas do rnych grup wiekowych. Cho wzorce
szybkiego reagowania na wane zdarze- pobudzenia AUN stwierdzane dla tych
nia. samych emocji przez rnych badaczy
Adaptacyjna jest rwnie dua szyb- nieco si rni, nie naley ignorowa
ko zmian stanu emocjonalnego, ktry znacznego podobiestwa naszych wyni-
z reguy nie trwa zbyt dugo, jeeli nie kw do rezultatw uzyskanych przez
innych badaczy, jak Schwartz, Weinber-
zostanie ponownie wzbudzony. Nie ma
ger i Singer (1981), Ax (1953), Roberts
tu miejsca na szczegowe dyskusje nad
i Weerts (1982) oraz Graham (1962).
typow dugoci trwania emocji; do
Jedynym niedawnym wyzwaniem dla
zauway, e z pewnoci jest to kwestia
naszych wynikw s rezultaty Stemm-
minut czy sekund, nie za godzin
lera (1989), ktry stwierdzi, e wzorzec
czy dni. Ci, ktrzy stwierdzaj dusze
pobudzenia AUN zaley od sposobu
trwanie emocji, zapewne opieraj swe
wzbudzania emocji. Wyniki Stemmlera
sdy na sumowaniu w rzeczywistoci
mona jednak kwestionowa z metodo-
bardziej krtkotrwaych epizodw emo- logicznego punktu widzenia, poniewa
cjonalnych.
dokonywa on pomiarw fizjologicznych w momencie wzbudzenia emocji, nawet

dugo po wzbudzeniu emocji, bada jeeli przeywajcy emocj podmiot wy-
emocje bardzo sabe, a wielu badanych braby ostatecznie przeciwstawny kie-
w jego eksperymentach twierdzio, e runek zachowania. Dopki dowodw
w ogle nie odczuwao emocji. Nasze takich nie ma, proponuj, aby nie
wyniki (Ekman, Davidson, 1993; Leven- traktowa jako warunku sine qua non
son i in., 1991) sugeruj wstpnie due okrelonej emocji ani gotowoci do zbli-
podobiestwo fizjologiczne reagowania ania si lub unikania, ani specyficznego
przy tych samych emocjach wzbudza- wzorca pobudzenia AUN.
nych bardzo rnymi metodami. Proponowana tu koncepcja emocji
Zakadamy, e okrelone wzorce wymaga jednak zaoenia, e kadej
reagowania AUN rozwiny si w trak- emocji podstawowej towarzyszy specy-
cie ewolucji, poniewa promoway one ficzna aktywno centralnego ukadu
wzorce reakcji motorycznych, zwizane nerwowego (CUN). Bez odpowiednich
z funkcj adaptacyjn kadej z emo- organizacji w CUN nie mogyby si
cji i przygotowujce organizm do sto- pojawia charakterystyczne dla kadej
sownych dziaa. Na przykad walka emocji waciwoci nie tylko w zakresie
jest zapewne dziaaniem adaptacyjnym ekspresji, ale take pamici, wyobrani,
w stanie gniewu, co zgadza si ze stwier- oczekiwa i innych czynnoci poznaw-
dzonym przez nas wzmoonym ukrwie- czych. Dla kadej emocji musz istnie
niem doni w stanie gniewu. Gdyby niepowtarzalne wzorce reagowania fizjo-
dane wzorce reagowania motorycznego logicznego i te wzorce aktywnoci CUN
w trakcie przeywania okrelonej emocji musz by specyficzne dla poszczeg-
nie podnosiy szans przetrwania, nie nych emocji, a przy tym nie mog si
byoby powodu, dla ktrego specyficzny pojawia w innych rodzajach aktywnoci
wzorzec pobudzenia AUN miaby emocji umysowej. W tych twierdzeniach wy-
tej towarzyszy. Myl, e wanie z tego chodz daleko poza dotd zgromadzone
powodu nie znalelimy wzorca pobu- fakty, cho niezbyt daleko poza to, co
dzenia AUN, ktry byby specyficzny dla zapewne pozwol wykry nowe metody
emocji zaskoczenia i radoci. badania aktywnoci mzgu, powstae
w cigu ostatniej dekady.
Zgadzam si Davidsonem, e de-
nie-unikanie jest podstawowym wymia- Opisaem dotd siedem waciwoci
rem, na ktrym naley opisywa plany emocji: automatyczn ocen sytuacji,
zachowania zwizane z kad emocj niezmienniki w zdarzeniach poprzedza-
podstawow. Jednak brak jest ostatecz- jcych pojawienie si emocji, wystpo-
nych dowodw na to, e emocje pozy- wanie u innych naczelnych, szybkie
tywne zawsze pocigaj za sob jedynie wzbudzanie, krtkotrwao, powstawa-
wzrost denia, a gniew, strach i obrzy- nie mimowolne i zrnicowanie wzorcw
dzenie z pewnoci prowadzi mog zareagowania fizjologicznego. Jestem prze-
rwno do unikania, jak i do denia. Czy konany, e przysze badania wyka wy-
Davidson twierdzi, e w obrbie kadej stpowanie tych waciwoci w wypadku
z emocji ewolucja przygotowuje nas albo takich emocji, jak rozbawienie, gniew,
do denia, albo do unikania, natomiast groza, pogarda, zadowolenie, obrzydze-
spoeczne uczenie si dodaje do niego nie, zakopotanie, podniecenie, strach,
komplementarny wzorzec reagowania? poczucie winy, zainteresowanie, duma
Gdyby tak byo, tendencj tak powinny z osigni, ulga, smutek, przyjemno
wykazywa pomiary eektromiograficzne zmysowa i wstyd. Jednak nie wszystkie
24 i : iS :: - - :=::-E::
z tych emocji cechuj si uniwersalnym, gni, ' satysfakcja, przyjemno zmy-

wyrniajcym je sygnaem - ostatni sowa i ulga, podzielaj jeden wsplny
waciwoci emocji, jak tu rozwa. sygna - pewien szczeglny rodzaj
Emocje mogyby mie wszystkie do- umiechu (Ekman, Davidson i Friesen,
td opisane wasnoci, a mimo to nie ko- 1990). Wasne i cudze badania nad
munikowa innym adnej informacji, co mimiczn ekspresj emocji przekonuj
jednak jest charakterystyczne dla wielu mnie, e nie uda si wykry adnych
spord nich. Taki uniwersalny, charak- innych sygnaw mimicznych rnicuj-
terystyczny sygna udao si zidenty- cych te pozytywne emocje; by moe uda
fikowa dla gniewu, strachu, wstrtu si wykry jaki rozrniajcy je sygna
i smutku (por. dyskusja i przegld wokalny.
danych na ten temat u Ekmana, 1989). Poza wymienionymi omioma ce-
Sporny pozostaje wypadek pogardy (Ek- chami istniej i s badane take inne
man, Friesen, 1986; Ekman, 0'Sullivan, wasnoci emocji. Szczeglnie wane
Matsumoto, w druku; Russell, w druku), kwestie to pytania, kiedy dana emocja
niedawne dane za przemawiaj za pojawia si w ontogenezie, jak emocje
istnieniem takiego sygnau w zako- reguluj nasz sposb mylenia i w jakiej
potaniu (Keltner, informacja osobista, formie s one subiektywnie dowiad-
padziernik 1991). Nie przeprowadzono czane. Na koniec warto poczyni pewne
dotd tego rodzaju bada nad groz zastrzeenia. Emocje rni si od siebie
i nie jest pewne, czy taki uniwersalny nawzajem, na przykad niektre mog
sygna istnieje zarwno dla podniecenia, by pozbawione charakterystycznego dla
jak i dla zainteresowania (ktre uwaam siebie sygnau. Niektre wasnoci mog
za odrbne emocje, w przeciwiestwie by wane dla jednych emocji, a nie
do Tomkinsa, 1963, czy Izarda, 1971). mie znaczenia dla innych. By moe
Sdz te, e brakuje przekonujcych nie uda si nigdy sformuowa oglnej
dowodw na odrbne sygnay dla wstydu teorii emocji i trzeba bdzie poprzesta
i poczucia winy - sygnay, ktre rni- na odrbnych teoriach poszczeglnych
yby si od sygnau smutku. Wreszcie, emocji pozwalajcych dobrze uchwyci
jakkolwiek istniej dowody na uniwer- ich specyficzny, charakter. ----
salno sygnau zaskoczenia, s te inne
Pomocne moe si tu okaza wpro-
powody aby wtpi, czy zaskoczenie
wadzenie pojcia rodziny emocji. Kada
w ogle jest emocj (por. Ekman, 1992).
emocja jest nie odrbnym stanem,
Uniwersalny sygna nie powinien lecz rodzin stanw pokrewnych. Kady
by uznawany za dowd na wystpowa- czonek rodziny emocjonalnej podziela
nie emocji, podobnie jak brak sygnau z innymi osiem opisanych tu wa-
nie powinien by uwaany za dowd na snoci, co odrnia ca rodzin od
to, e jakie zjawisko emocj nie jest. innych rodzin emocji. Inaczej mwic,
Jednak emocje, dla ktrych typowy jest kad rodzin emocji tworzy pewien
uniwersalny i im tylko waciwy sygna, temat z wariacjami. Temat to wa-
powinny si rni od emocji pozba- snoci charakterystyczne dla czonkw
wionych wasnego sygnau, cho brak danej rodziny, wariacje to rezultat in-
miejsca nie pozwala tu przedyskutowa dywidualnych rnic midzy emocjami
tej sprawy. i zrnicowania kontekstu pojawiania
Co ciekawe, prawdopodobnie takie si tych emocji. Tematy s rezulta-
emocje pozytywne, jak rozbawienie, zatem ewolucji, wariacje za to rezultaty
dowolenie, podniecenie, duma z osi- uczenia si.
Tak wic przedstawiona tu kon- raj te zwykle sygna informujcy

cepcja zakada, e wszystkie emocje innych o tym, jaka konkretna emocja
maj podstawowy charakter, gdy kad negatywna jest przeywana bd -
cechuje co najmniej siedem spord cha- w odniesieniu do emocji pozytywnych
rakteryzowanych przez nas wasnoci. - e przeywana jest ktra z emocji
Te wasnoci umoliwiaj nam rozpo- pozytywnych. Dokadniejsze poznanie
czcie radzenia sobie z najwaniejszymi opisanych tu omiu wasnoci emocji
zadaniami yciowymi w sposb szybki, wymaga jeszcze wielu bada, podobnie
nie poprzedzony rozbudowanym plano- jak wykrycie nowych wasnoci i roz-
waniem i zgodny z tym, co podwyszao strzygnicie kwestii, czy istniej i inne
stopie przystosowania si w naszej emocje oprcz tu opisanych.
ewolucyjnej przeszoci. Emocje zawie-
Jaak Panksepp: Podstawy emocji podstawowych

Kady rozsdny czowiek zgodzi si, e 1992, i komentarze - Ekman, 1992;
w emocjach jest co podstawowego. Ka- Izard, 1992; Panksepp, 1992). atwiej
demu wanemu wydarzeniu yciowemu zdefiniowa, co znaczy podstawowa"
towarzysz emocje - dostrzegalne lub w odniesieniu do emocji, gdy mo-
niedostrzegalne. Nikt nie musi si te emy tu si odwoa do pojcia reali-
uczy co to znaczy odczuwa szczcie, zacji programu genetycznego. Niestety,
smutek, frustracj, strach, przypyw po- rzadko mona precyzyjnie wskaza,
dania czy inne niezliczone pragnienia, gdzie koczy si realizacja programw
ani nie musi si uczy, jakie bodce genetycznych, a zaczyna wszechobecny
sytuacyjne wywouj owe uczucia. I czy wpyw rodowiska. Oczywicie s one
nasilona emocjonalno nie jest najbar- nierozdzielnie powizane. Z wyjtkiem
dziej oczywistymi aspektem zachowa najlepiej kontrolowanych sytuacji, nie
niemowlcia? Tylko najbardziej kra- jestemy w stanie wiarygodnie odrni
cowy sceptyk nie zgodzi si z tez, e ujawniania si potencjau genetycznego
miotajce maym dzieckiem namitnoci od inspirujcych wpyww rodowiska
s wyrazem odziedziczonego potencjau (wspczesny stan tej dyskusji - por.
ludzkiego systemu nerwowego. Rwnie Plomin, Bergeman, 1991).
oglne funkcje emocji staj si oczywi- Wraz z ogromnymi postpami wsp-
ste przy zaoeniu, e dostarczaj one czesnej genetyki staje si coraz bardziej
zrnicowanych i wewntrznie spjnych oczywiste, e wiele moliwoci gene-
sposobw radzenia sobie z gwnymi tycznych realizuje si tylko w specy-
wyzwaniami, przed jakimi staje orga- ficznych rodowiskach, co tym bardziej
nizm. utrudnia rozrnienie wpyww natury
Trudniej jednak odpowiedzie na i kultury. Geny nie s wic biernymi
pytanie, na czym polega to, e emocje przekanikami wiedzy przodkw, lecz
s podstawowe, poniewa nieuchronnie wraliwymi na biec sytuacj magazy-
musimy zaj si kontrowersjami na nami informacji. Bardziej ni kiedykol-
temat tego, co znaczy podstawowe" wiek przedtem zaczynamy wspczenie
i co znaczy emocja" (na przykad rozumie ca zoono epigenetycznego
Ortony i Turner, 1990; Turner, Ortony, mieszania potencjaw wrodzonych i ro-
dowiskowych (wicej szczegw zawiera nie emocje s takimi mechanizmami.

moja odpowied na Pytanie 11). Wyposaaj one organizm w do zo-
Oglna regua wydaje si taka, e one potencjay behawioralne (to znaczy
wikszo powszechnie obserwowanych tendencje instynktowne) oraz podoe
tendencji behawioralnych ma swoje pod- kierujce indywidualnymi nabywaniem
oe genetyczne (w postaci uoglnionych dowiadcze. Mechanizmy te reguluj
planw" kierujcych budow systemu zachowanie organizmu przez cae jego
nerwowego). Wiele potencjaw behawio- ycie - pocztkowo w sposb impul-
ralnych systemu nerwowego ma charak- sywny, pniej za w sposb bardziej
ter wrodzony, cho wszystkie musz by stonowany.
wystawione na wpywy rodowiskowe, Cho indywidualna historia wzmoc-
aby osign koordynacj i precyzj. nie otrzymywanych w trakcie ycia
Zadziwiajce, jak szeroko geneza wa- prowadzi do ogromnego zrnicowa-
ciwoci zachowania upatrywana jest nia indywidualnego organizmw, oglny
w oddziaywaniach rodowiska, nie za plan genetyczny, jaki umoliwia wy-
w niewiarygodnie wyrafinowanych, ge- ksztacenie si owej rnorodnoci, jest
netycznie zakodowanych neuromecha- darem genetyki. Zdumiewajce, e na-
nizmach dostarczajcych podstawowego dal trzeba to podkrela, gdy wci
systemu operacyjnego, ktry umoliwia jeszcze zbyt wielu uczonych skonnych
organizmom rne jakoci zachowania. jest twierdzi, i mzg ludzki jest
Zudzenie to jest oczywicie atwe do czym na ksztat czystej karty" i e
zrozumienia. Znacznie trudniej bowiem ludzie s gatunkiem pozbawionym in-
dostrzec ukryte oddziaywanie genw stynktw. Daleko do tego. Jestemy
i funkcjonowanie obwodw komrko- wypenieni emocjonalnymi instynktami
wych, ktre geny pomogy wytworzy, rwnie mocno jak nisze zwierzta, ale
ni opisa narzucajce si uwadze z powodu powikszonej kory mzgowej
zdarzenia sytuacyjne, ktrymi jestemy (przypominajcej waciwociami kom-
bombardowani w kadym momencie puterow pami RAM - Panksepp,
czuwania. Trudnoci te nasila fakt, e 1989) nie jestemy tak dalece poddani
analityczne moliwoci naszych mzgw dyktatowi owych instynktw. Dostpna
zostay ukierunkowane - poprzez ewolu- jest nam wiksza liczba wyborw ni
cyjny dobr - na wykrywanie zalenoci innym gatunkom. Jestemy w stanie
przyczynowych w wiecie zewntrznym. uczyni z naszych emocji jedynie uwew-
Badacze, podobnie jak ludzie w oglno- ntrznione uczucia sterujce nieobser-
ci, mog by genetycznie przygotowani wowalnymi strategiami poznawczymi.
do przekonania, e wiele spord zmian Mimo to posugiwanie si odpowiednimi
rozwojowych jest uwarunkowanych od- modelami zwierzcymi pozostaje istotne
dziaywaniami rodowiska, podczas gdy dla zrozumienia mzgowych mechani-
w rzeczywistoci s one co najmniej zmw lecych u podstaw emocji (Pank-
w takim samymi stopniu epigenetycznym sepp, 1991), jeeli ludzkie instynkty
ujawnianiem si dziedzicznych skonno- emocjonalne odzwierciedlaj ewolucyjne
ci zakodowanych w DNA. rozwizania tak dobrze widoczne u ssa-
kw i innych krgowcw. Niestety,
Mzg skada si z licznych, powsta- neurofizjologiczne podejcie pozostaje
ych na drodze selekcji ewolucyjnej, me- sabo rozwinite (czciowo z powodu
chanizmw rozwizywania problemw uproszczonego behawioryzmu", ktry
zarwno oglnych, jak i szczegowych. w poowie wieku zahamowa mylenie
Przynajmniej w oglnym zarysie rw-
w kategoriach psychoneurologicznych, charakteru naszemu gatunkowi. Oba-

por. Panksepp, 1990). wiam si, e ci, ktrzy tak twierdz,
C podstawowego jest zatem wdaj si w destruktywne zabawy inte-
w emocjach? Wspczenie z du doz lektualne (bardzo uatwione zoonoci
pewnoci mona twierdzi, e wik- naszych potencjaw korowych) i po-
szo gatunkw cechuje si wrodzon wicaj rozsdek na rzecz utrzymania
zdolnoci emocjonalnego reagowania na hegemonii pewnych kulturowych inkli-
pewne specyficzne rodzaje stymulacji nacji (jak metafizyczno-spirytualistyczne
sensoryczno-percepcyjnej. Na przykad pogldy na organizacj umysu). Oczy-
nawet te szczury, ktre w caym swoim wicie dziaaj tu rwnie przyczyny
yciu nie miay adnych dowiadcze o mniej mrocznym charakterze. Sama
z kotami, reaguj strachem na za- nieznajomo bada neuropsychologicz-
pach kota (Crepeau i Panksepp, 1988). nych obnia szanse uwierzenia w tezy,
Jednak sama analiza bodcw wyzwa- ktrych one dowodz. Jest to przy tym
lajcych emocje nie dostarcza jeszcze problem dwustronny. Odsetek badaczy
wgldu w istot rzeczy. Mona bowiem mzgu doceniajcych osignicia psycho-
argumentowa, e podstawowy charak- logw jest rwnie niewielki, jak odsetek
ter maj rwnie motoryczne reakcje to- psychologw doceniajcych prac tych
warzyszce emocjom. Na przykad reak- pierwszych. Wzajemne inspirowanie si
cje emocjonalne s wywoywane miejsco- tych dwch dziedzin jest, rzecz jasna,
wym pobudzeniem mzgu nawet u bar- niemoliwe bez znajomoci i doceniania
dzo modych zwierzt, zanim znajd tych poziomw analizy, ktre s typowe
one okazj, by nauczy si zachowa dla ssiedniej dziedziny (Bunge, 1990).
wyraajcych emocje (Moran, Schwartz A zatem, o ktrych emocjach mona
i Blass, 1983; Roberts i Beruist, 1968). twierdzi, e s podstawowe, z interdy-
Analiza ekspresji emocjonalnej sama scyplinarnego punktu widzenia? Oczywi-
w sobie rwnie nie wystarcza. Naley cie nie bdzie zaskoczeniem, e o tych,
wic uzna, e istota emocji ukrywa ktre wymieniane s najczciej. Na
si w wielkiej nerwowej sieci poredni- poziomie psychologii potocznej mona
czcej" midzy stymulacj wzbudzajc si zgodzi co do tego, jakie emocje
emocje a reakcjami, ktre je wyraaj. znajd si na czele kadej listy propo-
Stanowisko to jest nieco dyskusyjne, ale nowanych emocji podstawowych, takich
inaczej nie sposb wytumaczy, dla- jak gniew, strach, smutek, podanie
czego miejscowe pobudzenie okrelonych seksualne, rado czy macierzyska ak-
okolic kory mzgowej wywouje bardzo ceptacja i opieka. Badania nad mzgiem
podobne reakcje emocjonalne u r- rwnie najczciej potwierdzaj ich spe-
nych gatunkw zwierzt (Panksepp, cyficzny charakter. Nie ma wiarygod-
1981, 1982, 1985). Trudno uwierzy, nych dowodw, e te podstawowe emocje
e tego rodzaju podobiestwa mog s wyuczane w indywidualnym do-
wynika z podobiestwa indywidualnych wiadczeniu zwierzt czy ludzi na dro-
dowiadcze yciowych przedstawicieli dze kojarzenia bardziej elementarnych
owych rnych gatunkw. mechanizmw mzgowych. Przeciwnie,
ogromna ilo danych podsumowanych
Nieatwo- te uwierzy, by takie
w innych miejscach (LeDoux, 1987;
systemy mzgowe utrwalone w ewolucji
MacLean, 1990; Panksepp, 1982, 1985,
ssakw nagle przestaway istnie na
1986, 1989, 1990b, 1991, 1992, 1993)
poziomie ludzkiego mzgu, co miaoby
dowodzi, e emocje wyrastaj z sil-
przydawa specjalnego metafizycznego
nie utrwalonych podkorowych mechani- charakter utylitarystyczy i opiera si

zmw mzgu, ktre nadal podzielamy na przekonaniu, e psychobiologia po-
z innymi gatunkami zwierzt. winna skupi wysiki na rozwikaniu
Jak dowodzi tego wikszo tak- natury zjawisk podstawowych, w ro-
sonomii, istnieje rwnie wiele innych dzaju emocji tworzcych kategori 2
stanw emocjonalnych (Plutchik, 1980), z przedstawionej klasyfikacji zjawisk
jednak kluczowy problem dla nauki afektywnych (Panksepp, 1986, 1992).
o mzgu, a take dla psychologii to Sdz te, e najbardziej uytecznym
pytanie o specyficzne, mzgowe wyr- rodzajem analizy jest charakterystyka
niki emocji. Czy powinnimy wyrnia neurochemicznych kodw typowych dla
rne rodzaje procesw afektywnych, tych emocji (Buck, 1985; Panksepp,
tylko niektre z nich uznajc za emocje? 1986, 1992). Krtko mwic, nie za-
Osobicie wierz, e tak, i sdz, e przeczam realnoci mzgowej rnych
mamy tu do czynienia przynajmniej stanw afektywnych, cho z duym
z trzema kategoriami zjawisk o rnym rozczarowaniem stwierdzam, e wiele
poziomie zoonoci: z nich, szczeglnie tych subtelniej szych
Kategoria 1 to najprostsze reakcje z kategorii 3, nie moe by wspczenie
emotywne, niemale automatyczne, jak przedmiotem rzetelnych bada. Warto
wzdrygnicie si, wstrt i rne rodzaje te doda, e ograniczenie bada do
godu, ktrych trwanie w czasie jest zjawisk z kategorii 1 spowodowaoby, e
ograniczone do dugoci trwania wywo- uzyskiwane wyniki miayby niewielkie
ujcych je warunkw (cho mog by znaczenie dla zrozumienia zaburze
reprezentowane w sposb bardziej meta- emocjonalnych i psychiatrycznych.
foryczny na poziomie bardziej zaawan- Skoordynowane wysiki ukierunko-
sowanym, jak to si dzieje w wypadku wane na zrozumienie neurologicznych
zaskoczenia czy pogardy). podstaw emocji z kategorii 2 musz za-
Kategoria 2 to typowe emocje owocowa potnym wzrostem moliwo-
majce u swego podoa pobudzenie ci przewidywania i kontroli w psychia-
sensomotorycznych mechanizmw m- trii biologicznej. Dziki zastosowaniu tej
zgowych, dziki czemu stany te i ich strategii (Panksepp, 1979), udao nam
konsekwencje trwaj duej od wzbu- si osign pewne sukcesy w leczeniu
dzajcych je bodcw. Generuj one naltrexonem schorzenia, ktre nastrcza
plastyczne stany behawioralne i poma- terapeutom wielu trudnoci, a mia-
gaj w koordynowaniu znacznej liczby nowicie autyzmu dziecicego (Leboyer
..czynnoci mzgu. i in., 1992; Panksepp i Lensing, 1991).
' Kategoria 3 to systemy odpowie- Analiza podstawowych emocji na pozio-
dzialne za rne uczucia wysze, ktre mie neuronalnym zapewne nie bdzie
pozostj w wikszoci uwewntrznione miaa charakteru powtarzalnych prb
jako stany subiektywne i dlatego mona odkrywajcych to, co i tak oczywiste,
je bada jedynie u ludzi. lecz stanie si podr prowadzc
Myl, e problem taksonomii emo- coraz bardziej w gb istoty ludzkiej
cji nie zostanie zadowalajco rozwizany, i zwierzcej egzystencji, a podr taka
dopki propozycje jego rozwiza nie nie moe si oby bez wielu pomyek.
bd si odwoyway do specyficznego Bez zakotwiczenia w neurobiologii
charakteru mechanizmw mzgowych dyskusja nad emocjami podstawowymi"
lecych u podstaw rnych emocji. moe atwo zej do poziomu waki na
Moja wasna perspektywa badawcza ma opinie, nieco tylko wsparte dowodami
;m;m:i mmh
empirycznymi (por. Turner i Ortony, jedynczy neuron nie spenia ostatecznie

1992). Uytecznym punktem wyjcia do nadrzdnej roli. Jest te oczywiste, e
ustalenia ponadgatunkowych homologii mzgowe mechanizmy emocji wpywaj
w funkcjonowaniu emocji jest przynaj- na intensywno emocji na zasadzie
mniej czciowe zdefiniowanie emocji zmasowanego pobudzenia wielu neuro-
podstawowych w kategoriach obwodw nw - intensywno pojedynczego stanu
nueronalnych (Panksepp, 1982, 1986, emocjonalnego wzrasta dziki wzbudza-
1992). Myl, e na najoglniejszym niu coraz to nowych neuronw, czy
poziomie rozsdnie jest uzna emocj to na zasadzie zwikszenia aktywno-
podstawow za rezultat funkcjonowania ci konkretnych obwodw neuronalnych
spjnego systemu mechanizmw m- poprzez stymulacj elektryczn, czy to
zgowych, ktre czy znaczna liczba poprzez wzrost potencjaw synaptycz-
wsplnych cech neuronalnych. Jedn nych spowodowany wydzielaniem odpo-
z waniejszych waciwoci jest zdolno wiednich transmiterw do mzgu (w ten
do planowania i koordynacji dziaa- sposb oddziauj na przykad wszystkie
nia duej liczby systemw zarzdzaj- neuropeptydy modyfikujce emocje -
cych reakcjami w odpowiedzi na spe- coraz silniej w miar wzrostu dawki -
cyficzn stymulacj bodcow. Owe sys- mog godzinami utrzymywa dany stan
temy z kolei koordynuj funkcjonowanie emocjonalny, Panksepp, 1990c; 1993).
rnych reakcji, dziki czemu wzgld- Mzgowe mechanizmy emocji maj
nie powtarzalnym tendencjom do dzia- te samoistn zdolno do hamowa-
ania towarzysz odpowiednie procesy nia funkcji mechanizmw antagonistycz-
nych, a zarazem do pobudzania funk-
fizjologiczno-hormonalne, behawioralne
cji mechanizmw synergicznych. Brak
i psychiczne. Mzgowe systemy wzbu-
miejsca nie pozwala na szczegow
dzania emocji generuj rwnie charak-
dyskusj nad tymi mechanizmami (por.
terystyczne odczucia wewntrzne (ktre
prace zacytowane wczeniej). Wspcze-
mog by najskuteczniejszym neurosym-
sne dane dotyczce mzgowego systemu
bolicznym sposobem kodowania wartoci
zoci podsumowuj Bandler (1988) oraz
nadchodzcej informacji). Wtpi, czy
Siegel, Brutus (1990); strachu - Gray
bez odwoywania si do podstaw bio-
(1987), Panksepp (1990b) oraz Panksepp
logicznych moliwe jest skonstruowa- i in. (1991); oczekiwania-uatwienia za-
nie jakiegokolwiek wiarygodnego modelu chowania - Depue i lacono (1989) oraz
zachowania, co dawno ju zrozumiay Panksepp (1981, 1986); stresu rozstania
dziedziny zajmujce si obiektywnie ob- - paniki Newman (1988), Panksepp i in.,
serwowalnym zachowaniem zwierzt. (1985) oraz Panksepp i in. (1988).
Mzgowe mechanizmy emocji u ssa-
kw przypominaj w pewnym stop- Krtko mwic, dostpne dane sil-
niu systemy zarzdzania reakcjami mo- nie sugeruj, e neurodynamika ludz-
torycznymi badane u bezkrgowcw. kich stanw emocjonalnych regulowana
Wspczesne prace nad bezkrgowcami jest prawidowociami, ktre mona wy-
i prostymi krgowcami pokazuj, jak krywa w badaniach nad mzgiem zwie-
subtelny i plastyczny charakter maj te rzcym (Panksepp, 1991). Nie znaczy
systemy (Berkinblit, Feldman i Fukson, to, e tego rodzaju prace s take
1986; Larimer, 1988). Stwierdzono na w stanie wykry charakterystyczne dla
przykad, e w koordynowaniu reakcji ludzi nowoci" ewolucyjne czy efekty
motorycznej uczestniczy moe dua wpyww kulturowych. Jest rzecz oczy-
liczba neuronw, przy czym aden po- wist, e nie potrafi tego zrobi; jednak
: :
prymitywne substraty emocji podzielane si i -pojawia bd jako poznawczo
przez czowieka ze zwierztami s na uyteczne homologie (Panksepp, 1985,
tyle silne, e wci jeszcze pojawiaj 1993).
Klaus R. Scherer: Ku pojciu emocji modalnych"

Zaoenie, e jaka emocja ma pod- wstyd i poczucie winy) w sposb za-
stawowy charakter, jest zwykle uza- dowalajcy naszych lokalnych wsppra-
sadniane empirycznymi dowodami na cownikw. Jednak nieformalne rozmowy
powszechno wystpowania jej sownej przekonay nas take o duych roz-
nazwy, mimicznego sposobu wyraania bienociach w konotacjach tych nazw.
i sytuacji j wywoujcych. Blisze Staranne badania nad polami seman-
przyjrzenie si tym dowodom spra- tycznymi nazw emocji wykazay wiele
wia jednak, e zdaj si one mniej istotnych rnic, nawet midzy bar-
przekonujce, ni si zwykle twierdzi. dzo zblionymi jzykami (jak niemiecki
Sdz, e kada prba rozwizania i szwajcarski niemiecki - Diinker, 1979).
tego, problemu musi rozpocz si od Z kolei znaczna liczba antropologw
odpowiedzi na pytanie, czy zgromadzone utrzymuje, e w egzotycznych dla nas
dowody naprawd wskazuj na istnie- jzykach nierzadko trudno jest znale
nie ograniczonej liczby uniwersalnych jednowyrazowe odpowiedniki nazw emo-
i niezmiennych wzorcw emocjonalnego cji podstawowych, wystpujcych w j-
reagowania (emocji podstawowych"), zykach zachodnich. Aczkolwiek nie jest
czy te raczej na istnienie duej liczby to ostateczny dowd na nieistnienie
elementw reakcji i na to, i pewne ich tych emocji, rnice te i ekonomiczno
kombinacje pojawiaj si w ludzkich re- krtkich nazw sownych moe wyraa
akcjach emocjonalnych czciej ni inne. znaczce rnice midzykulturowe (por.
Mesuita, Frijda, 1992).
Pytanie to ma wane konsekwencje dla
sposobu definiowania emocji. Mimiczne wyrazy emocji Wiele
dowodw wskazuje, e prototypowe na
gruncie kultury zachodniej wyrazy mi-
miczne rnych emocji s dobrze] roz-
Krtki przegld dowodw
poznawane w krajach niezachodnich
na istnienie emocji podstawowych (Ekman, 1972; Ekman i in.,, 1987;
Izard, 1971; Matsumoto, Ekman, 1989).
Nazwy werbalne Wikszo, emocji Istniej rwnie; pewne dowdy na to,
uznawanych za podstawowe m swoje e osoby z bardzo rnych kultur
nazwy niemal we wszystkich gwnych tworz bardzo podobne wzorce reakcji
jzykach wiata. W midzykulturowym mimicznej w odpowiedzi na takie same
badaniu porwnawczym nad dowiad- sytuacje rzeczywiste lub wyobraone
czaniem emocji w 37 krajach (Scherer, (Eibl-Eibesfeldt, 1962; Ekman, 1972).
Wallbott, 1994; Wallbott, Scherer, 1986) Jednake znale mona take doniesie-
bylimy w .stanie prztMmaczy siedem nia o rnicach w wyraaniu tej samej
anglojzycznych nazw badanych emocji emocji w rnych kulturach, a nawet
(gniew, strach, smutek, rado, wstrt, w obrbie tej samej kultury (Ricci-Bitti,
1989). Co najwaniejsze, wiele z tych chowa si moe zmiennoci. Skoro

dowodw mona jednak interpretowa tak, to mona zapyta, czy zrnicowa-
jako dowd uniwersalnoci jedynie uner- nie oglnej oceny sytuacji odzwiercie-
wienia pewnych duych czci twarzy dla zrnicowanie odpowiadajcego im
(w szczeglnoci minia jarzmowego stanu emocjonalnego.
i marszczcego brew). O ile wiem, nie Zaobserwowane w badaniach r-
wykonano jeszcze dotd zakrojonego na nice indywidualne w obrbie tej samej
szerok skal badania nad naturalnie kultury s jeszcze bardziej uderzajce
pojawiajcymi si reakcjami mimicznymi od rnic midzykulturowych. Ta sama
w odpowiedzi na standardowe sytuacje sytuacja nie musi prowadzi do takiej
- ani w perspektywie ponadkulturowej, samej ekspresji emocjonalnej i przywo-
ani nawet w obrbie jednej tylko kul- ania jednakowych nazw emocji u dwch
tury - badania, ktre ustalioby zakres rnych osb, a nawet u tej samej
zmiennoci i niezmiennoci mimicznych osoby przy rnych okazjach. Nie jest
reakcji emocjonalnych. Prawdopodobnie to kwestia wsplnoty repertuaru reakcji
pewne gwne elementy wykazuj fak- (ktra z pewnoci istnieje), lecz pro-
tycznie du stabilno, cho oglny blem stereotypowoci czy prototypowoci
obraz mimiczny dowolnej emocji cechuje wzorcw reakcji emocjonalnych. Czy
si znacznym stopniem zmiennoci (por. stwierdza si wzgldnie stay wzorzec
Gosselin, Kirouac, Dore, zoone do reakcji wyraajcych kilka podstawo-
druku). Gdyby tak byo w istocie, nale- wych emocji? Czy te raczej stwierdza
aoby zapyta, czy rnice w mimicz- si znaczn zmienno oglnego wzorca
nej ekspresji emocji wyraaj rzeczywi- reakcji, przy jednoczesnej stabilnoci
ste zrnicowanie stanu emocjonalnego, pewnych jego centralnych skadnikw
ktrego dotycz. stanowicych reakcj na sytuacje o uni-
Sytuacje wywoujce emocje Ba- wersalnym znaczeniu dla jednostki?
dania dowodz, e okrelone sytuacje Zwaywszy na brak systematycznych
lub zdarzenia wywouj podobne reakcje obserwacji dokonywanych w warunkach
w rnych kulturach (Boucher, 1988; naturalnych, nie jestemy w stanie
Scherer, Wallbott, Sumerfield, 19861). powiedzie, jak daleko siga stao,
Istniej jednak rwnie dowody na zr- a jak daleko zmienno wzorcw oceny
nicowanie kulturowe pod tym wzgldem emocjonalnej, ekspresji i nazw emocji.
(Scherer, 1988; por. take moj odpo- Osobicie sdz, e s one do zmienne.
wied na Pytanie 4). Osobicie/sdz, I znowu - jeli tak byoby w istocie,
e to nie same sytuacje wzbudzajce to naleaoby zapyta, czy tego rodzaju
emocje maj charakter uniwersalny, lecz zrnicowanie caego wzorca reakcji od-
uniwersalne \s wzorce ich oceny wy- zwierciedla zrnicowanie lecego u ich
raajce znaczenie' pewnych wydarze podstaw stanu emocjonalnego.
dla jednostki. W tym sensie uniwersalne
s pewne strukturalne, transakcyjne
cechy znacze sytuacyjnych - jak utrata, Definiowanie emocji jako procesu
niebezpieczestwo, gratyfikacja, niespra-
wiedliwo - i wykazuj one take ci- Argumentowa mona, e zmienno
go filogenetyczn (por. Johnson-Laird, przejawiania si jakiego wzorca nie
Oatley, 1989). I znowu zasadnicze ele- wyklucza, istnienia podstawowej" ka-
menty procesu oceny wykazywa bd tegorii (szczeglnie, gdy si zaoy jej
stao, cho cay wzorzec oceny ce- prototypow natur i pynno granic).
Wwczas jednak problem przeksztaca niuj emocj jako sekwencj wzajem-

si w pytanie o definicj emocji. nie powizanych i zsynchronizowanych
Jeeli zaoy, e emocja jest poj- zmian wszystkich subsystemw organi-
ciem teoretycznym egzemplifikowanym zmu (przetwarzania informacji - pozna-
przez raczej zmienne wzorce wzbu- nia, pobudzenia fizjologicznego - AUN,
dzania i reagowania nadbudowane na wykonania - motywacji, dziaania -
pewnymi stabilnym rdzeniu, to precyzyj- CUN, monitorowania - subiektywnego
nego zdefiniowania wymaga w rdze". odczuwania) w odpowiedzi na ocen
Pewne kroki w tym kierunku zostay ju zewntrznego lub wewntrznego bodca
poczynione: Tomkins (1984) i Ekman jako wanego z punktu widzenia cen-
(1992) upatruj taki rdze w tym, co tralnych zada organizmu (Scherer,
uwaaj za ograniczon liczb typo- 1993a). W tym znaczeniu emocj tworzy
wych wyrazw mimicznych opierajcych wzorzec wszystkich zsynchronizowanych
si na programach neuromotorycznych, zmian w rnych podsystemach orga-
Panksepp (1982) zakada istnienie wro- nizmu, co prowadzi do tezy, e nawet
dzonych cieek neuropsychologicznych, niewielkie zrnicowanie wzorca wyraa
Lazarus (1991c) postuluje istnienie te- rzeczywiste zrnicowanie istoty stanu
matw", natomiast teoretycy prototypo- emocjonalnego.
wej struktury emocji odwouj si do Na uwag zasuguje kumulatyw-
wynikw analiz skupie bd czynniko- no tego procesu synchronizacji. Emo-
wych (Russell, 1983; Shaver i in., 1987). cja nie jest tu rozwaana jako nie-
Sdz, e wszystkie te prby zdefiniowa- zmienny stan wywoany przez jakie
nia rdzenia emocji podstawowych cierpi typowe zdarzenie go wyzwalajce, z na-
na pewien niedostatek z uwagi na tychmiastowym pobudzeniem caego go-
to, e oferowane przez nie wyjanienia towego programu efektorowego (jak to
formuowane s post hoc. Wszystkie one zdaj si zakada tradycyjne teorie
wyraaj fakt, e emocje s, oglnie emocji jako stanw dyskretnych - por.
rzecz biorc, dowiadczane jako stany Ekman, 1992; Izard, 1971, 1977; Tom-
dyskretne i e rne stany emocjo- kins, 1984). Zamiast tego, traktuj emo-
nalne wydaj si ukada w wizki cj jako epizod, pewne okno czasowe,
wok pewnej ograniczonej liczby typw. w trakcie ktrego rne skadniki ule-
Niektre wzorce ekspresji (i by moe gaj synchronizacji lub desynchronizacji
pobudzenia autonomicznego) pojawiaj w wysoce zrnicowany sposb. Przy
si czciej ni inne w odpowiedzi na czym skumulowane zmiany zale nie
pewne rwnowanie oceniane sytuacje, tylko od licznych sprze zwrotnych
a wikszo opatrzona jest wygodnymi i antycypacyjnych, ale rwnie od zmian
okreleniami werbalnymi. Nie zdarzyo w stale dokonywanej ocenie sytuacji
mi si jednak napotka adnego sfor- z punktu widzenia zada organizmu.
muowanego a priori argumentu, nie W konsekwencji oczekuj (wbrew zao-
mwic ju o dowodzie, ktry przekony- eniom prototypowych teorii emocji czy
waby do istnienia podstawowych emocji teorii emocji jako stanu dyskretnego), e
jako niezalenych czy integralnych ka- emocjonalne epizody s rwnie zmienne
tegorii lub mechanizmw biologicznych jak owe uzalenione od stale dokonywa-
bd psychologicznych. nej oceny kumulatywne wzorce synchro-
nizacji poszczeglnych skadnikw.
Mj pogld jest do odmienny,
gwnie z powodu przyjcia radykal- Prbujc przewidzie, jaki typ stanu
nie odmiennej definicji emocji. Defi- emocjonalnego moe wynika z kumu-
latywnej oceny istotnych dla organi-

zmu zmian w stymulacji zewntrznej
i wewntrznej, zaproponowaem picio-
fazow sekwencj oceny bodca (spraw-
dzanie, czy bodziec jest nowy, sam NOWY
w sobie przyjemny, jak wpywa na
realizacj celw, czy mona sobie z nim
poradzi i jak si ma do wasnego
Ja" oraz norm - por. Scherer, 1984a,
1986b, 1993b, oraz moja odpowied na
Pytanie 4). Fazy te uwaam za ko-
nieczne i wystarczajce do wyjanienia
rnic w przebiegu wikszoci emocji
modalnych. NIEPRZYJEMNY
W latach osiemdziesitych propono-
wano wiele podobnych modeli usiuj-
cych zrnicowa emocje na podstawie
specyficznych wzorcw oceny wydarze
(por. porwnawczy przegld tej litera-
tury u Scherera, 1988a). Jednake nie-
wielu teoretykw emocji prbowao bez-
porednio powiza mechanizm oceny NIEZGODNY
bodcw z innymi skadnikami procesu
emocjonalnego (byy jednak ^wyjtki -
por. Smith, 1989; Smith, Ellsworth,
1985). To powizanie stanowi istot mo-
delu procesu zoonego (Scherer, 1984).
Przyjmujc funkcjonalny punkt widze-
nia, twierdziem, e rezultat kadej
fazy oceny bodca powinien zaowocowa
WYSOKA KONTROLA
wzbudzeniem odpowiedniej reakcji adap- WYSOKA
tacyjnej w innych systemach organizmu. MOC
Sformuowaem te szczegowe przewi-
dywania (Scherer, 1984b, 1986) doty-
czce zmian w funkcjonowaniu AUN,
ekspresji mimicznych i wokalnych oraz
innych modalnoci reakcji emocjonalnej,
co do ktrych mona teoretycznie ocze-
kiwa, e stanowi bd konsekwencje
poszczeglnych etapw oceny. Zamiesz-
czony rysunek ilustruje ten sekwen-
cyjny, kumulatywny proces za pomoc
kolejnych zmian mimicznego wyrazu Sekwencja kumulatywnych zmian w wy-
twarzy wskutek nastpujcych po sobie razie mimicznym jako rezultat nakada-
konstatacji, e bodziec jest nowy, nienia si skutkw kolejnych ocen stymu-
przyjemny, sprzeczny z Ja" lub z nor- lacji (zgodnie z przewidywaniami teorii
mami, poziom kontroli i mocy za jest procesu zoonego). Reprodukcja z pracy
Scherera (1992)
wysoki. W konsekwencji powstaje twarz, bardzo, czste u rnych organizmw

ktr powszechnie nazywamy gniewn. i prowadz do specyficznych, powtarzal-
W istocie teoria ta sugeruje, e wiele nych wzorcw zmian stanu emocjonal-
skadnikw emocji (na przykad odruch nego.
orientacyjny w odpowiedzi na wykrycie W innym miejscu zaproponowa-
nowoci) ma charakter wrodzony i s em dla nich nazw emocji modalnych
one wsplne dla czowieka oraz innych (Scherer, 1984b). Podobnie jak pewne
gatunkw, a zatem maj charakter kombinacje oceny bodcw s czstsze
uniwersalny. od innych, tak i pewne kombinacje
pozostaych skadnikw procesu emo-
cjonalnego cechuje nasilona czsto
Pojcie emocji modalnych pojawiania si. Emocje modalne cechuj
si wic pewnymi typowymi wzorcami
Jak ju wspomniaem, moliwe s liczne oceny i odpowiadajcymi im wzorcami
kombinacje poszczeglnych ocen bodca ekspresji, pobudzenia autonomicznego,
wydawanych w kolejnych fazach, szcze- tendencji do dziaania i stanw su-
glnie e koncepcja zakada, i ocena ma biektywnych. Ta prawidowo zdaje si
charakter cigy oraz e wyznacza ona wyjania wspomniane na wstpie do-
nie tylko typ, ale i natenie pobudzenia wody na prototypow struktur emocji.
emocjonalnego. Daje to w konsekwencji Naley jednak podkreli wan r-
praktycznie nieskoczon liczb mo- nic midzy postulowanym tu pojciem
liwych stanw emocjonalnych (trakto- emocji modalnych a pojciem emocji
wanych jako okna czasowe w proce- podstawowych. To pierwsze podejcie
sie synchronizacji-desynchronizacji ponie poszukuje ani nie okrela jakiej
szczeglnych skadnikw procesu emo- skoczonej liczby wewntrznie jedno-
cjonalnego). Jednake w yciu organi- rodnych kategorii czy mechanizmw,
zmw pewne wzorce adaptacji wyraaj ktre uzasadniayby jak z gry po-
szczeglnie czsto wystpujce rezul- wzit definicj tego, co podstawowe.
taty oceny otoczenia (por. take moj Skupia raczej uwag na empirycznej
odpowied na Pytanie 4). Na przy- obserwacji czstoci wystpowania r-
kad wszystkie organizmy we wszystkich nych kombinacji sekwencyjnych zmian
fazach swego rozwoju napotykaj na w funkcjonowaniu rnych subsyste-
przeszkody w deniu do celu, co spra- mw organizmu. Jestem przekonany, e
wia, e frustracja jest dowiadczeniem szczegln rol w empirycznym badaniu
powszechnym. Rwnie uniwersalny cha- wizkowania" tych zmian i emocji
rakter maj dwa inne wzorce reakcji modalnych odgrywaj werbalne nazwy
- walka i ucieczka. Nic wic dziw- emocji.
nego, e emocje, ktre zwykle wywouj
takie zachowania, a mianowicie gniew
i strach, s, jak si zdaje, uniwersalne
i wystpuj u wielu gatunkw. W kate-
Rola nazw werbalnych
goriach rozwaanego tu modelu wydaje
si wielce prawdopodobne, e gdyby Zwaywszy na du czsto wyst-
przedstawi rozkad czstoci wystpo- powania pewnych epizodw cechuj-
wania rnych wzorcw oceny bodca, cych si szczegln kombinacj zmian
okazaoby si, i pewne kombinacje w funkcjonowaniu rnych subsystemw
omawianych piciu rodzajw ocen s organizmu, nic dziwnego, e w wik-
szoci jzykw wiata zyskay one sobie
:mm
krtkie, zwykle jednowyrazowe nazwy. cje do okrelonych dziaa. Wiele nazw,
Pozwala tego oczekiwa zasada ekono- zwaszcza emocji uwaanych za podsta-
mii w kodowaniu informacji o przed- wowe, zawiera takie wanie odzwier-
miocie komunikacji (por. Clark, Clark, ciedlenia.
1977, s. 552-557; Whorf, 1956; Zipf, Pamita jednak naley, e przy-
1949). Dyskretnej naturze zjawisk to- pisywanie nazw jest niezalene od sa-
warzyszy przynajmniej po czci ich mego procesu emocjonalnego i caoci
wyposaenie w kategoryzacje jzykowe dowiadczania emocji. To, ktry z aspek-
i prototypowe reprezentacje obiektw tw procesu emocjonalnego zostanie wy-
wyraanych przez te nazwy. Kategorie brany i nazwany, jest w pewnym stopniu
jzykowe porzdkuj nasz obraz rze- arbitralne i zaley od intencji kieru-
czywistoci w wielu dziedzinach, take jcych danym aktem komunikacji. Tak
w dziedzinie emocji. Uatwienie ko- wic pewne sowa podkrelaj gwnie
munikacji i ekonomiczno przetwarza- fizjologiczny aspekt dowiadczanej emo-
nia informacji stanowi najwaniejsze cji, jak pobudzony", czy zmczony".
korzyci z dysponowania organizacj Inne podkrelaj aspekt poznawczy, jak
kategorialn. Mona przedstawi wiele zdumiony" czy ciekawy", jeszcze inne
do precyzyjnych przewidywa co do - pewne aspekty motywacji, jak wrogi"
zwizkw werbalnych nazw emocji mo- czy zazdrosny". Szczeglna wano
dalnych w rnych jzykach wiata nazw emocji podstawowych moe zasa-
z okrelonymi kombinacjami rnych dza si na tym, e odnosz si one
ocen bodcw, ktre wywouj stany do bardziej globalnych zmian w procesie
opatrzone tymi nazwami (por. Scherer, emocjonalnymi, zmian dotyczcych funk-
1986, 1988). Na podstawie przypomnia- cjonowania wielu rnych subsystemw
nego przez jednostk procesu oceny organizmu rwnoczenie (por. Scherer,
sytuacji wywoujcej emocj mona prze- 1984).
widzie werbaln nazw uyt przez
Jednak pojawianie si jakiej na-
czowieka do oznaczenia tej emocji
zwy emocji nawet w wielu rnych
(Scherer, 1993b).
jzykach nie stanowi jeszcze dowodu
Werbalne nazwy emocji s tylko na modalny charakter owej emocji, nie
jedn z moliwych reprezentacji pro- dowodzi zatem, e nazwie tej odpo-
cesu emocjonalnego i wyraaj reflek- wiada okrelona kombinacja rnych
syjn cz uprzednio wspomnianego ocen i zmian w funkcjonowaniu r-
subsystemu monitorowania przez or- nych subsystemw organizmu. Dowie
ganizm zachodzcych w nim samym tego mog jedynie badania empiryczne.
zmian. System ten kontroluje prze- W konsekwencji werbalne nazwy emocji
bieg zmian zachodzcych w rnych nie mog by uywane w charakterze
subsystemach organizmu i - przy- wyjanie, jak to si czsto dzieje
najmniej u czowieka - pewna jego w psychologii. Przeciwnie - to one
cz jest wiadoma; na niej wanie same wymagaj wyjanienia. Nazwy
zbudowana jest autorefleksja i wer- emocji mog czciowo si opiera na
balne opisy emocji. wiadoma cz typowych reakcjach otoczenia spoecz-
systemu monitorowania moe odzwier- nego, ktre mog by do podobne
ciedla liczne aspekty innych skad- w odniesieniu do nawet bardzo r-
nikw procesu emocjonalnego, takich nych emocji (por. konstruktywistyczne
jak ocena sytuacji, zmiany neurofizjolo- pogldy Averilla, 1980, por te. Mesu-
giczne, ekspresja emocjonalna i tenden- ita, Frijda, 1992). Rozstrzygnicie, jak
uywanie nazw werbalnych czy si waniu - rnych subsystemw organi-

z rnymi ocenami sytuacji emocjonalnej zmu, wymaga dalszych bada empirycz-
i kombinacjami zmian w funkcjono- nych.
Richard A. Shweder: Nie jeste chory, tylko si

zakochae" - emocja jako system interpretacji*
Pytanie: Czy istniej emocje podsta- Esej ten ma dwa cele. Po pierwsze,
wowe?", jest tak zwodniczo proste, e chciabym przeledzi zarysy symbo-
zasuguje na dekompozycj. Tak wic licznej", interpretacyjnej", czy te in-
zanim odpowiem tak" albo nie", albo tencjonalnej teorii emocji"1, przeciwsta-
by moe", czy te nie ufaj ni- wiajc j innym teoriom dowiadczenia
komu, kto twierdzi, e zna odpowied", somatycznego i afektywnego. Po drugie,
chciabym si przez chwil zastanowi chciabym si odnie do Pytania 1,
nad znaczeniemdwch kluczowych poj rozwaajc dwie kwestie: (1) czy ludzie
zawartych w tym pytaniu. wszdzie na wiecie nadaj swoim do-
Emocja" jest terminem-~-inaczej wiadczeniom somatycznym i afektyw-
rozumianym w psychologii, antropologii nym ksztat i znaczenie emocji" oraz
i biologii, std te atwo o nieporozu- (2) czy ci ludzie, ktrzy emocjonali-
mienia midzy przedstawicielami tych zuj" swoje dowiadczenie, czyni to
dziedzin, kiedy mwi o emocjach, jak zawsze za pomoc tych samych emocji.
na przykad w pytaniu: Czy istniej Moja odpowied w obu tych kwestiach
emocje podstawowe?" Powodem jest brzmie bdzie: Nie ufaj nikomu, kto
gwnie to, e teoretycy wywodzcy si twierdzi, e zna odpowied".
z rnych szk mylowych rni si Oglnie rzecz biorc, twierdz, e
pogldami na ludzk natur, psyche nazwy emocji (wyrzuty sumienia", po-
i som, a w konsekwencji inaczej pre- czucie winy", gniew", wstyd" itd.) s
cyzuj terminy jzyka potocznego, roz- nazwami szczeglnych schematw in-
wizujc rne stawiane sobie problemy terpretacyjnych o skryptowej strukturze
badawcze. Ponadto badacze z rnych narracyjnej, przypominajcej opowiada-
dziedzin wytyczaj sobie odmienne cele nie, ktre to schematy mog, cho nie
intelektualne, tote gdy odpowiadaj na musz by uywane przez ludzi do
pytanie: Czy istniej emocje podsta- nadawania znaczenia i postaci wasnym
wowe?", skonni s pomija pogldy odczuciom somatycznym i afektywnym.
przedstawicieli innych dyscyplin.
* Pomysy przedstawione w tym eseju powstay w czasie, kiedy byem stypendyst w Kussell Sage
Foundation. Roy D'Andrade, Shinobu Kitayama i Anna Wierzbicka to osoby, ktrym chciabym podzi-
kowa za opinie na temat wczeniejszej wersji tej pracy. Za wsparcie dzikuj MacArthur Foundation
Research Network on Health and Related Behayior, a take MacArthur Foundation Eesearch Network on
Successful Mid-Life Development.
1 By moe najbardziej gbokim sformuowaniem tego, co nazwa mona symboliczn teori emocji",
jest teoria rasas" oraz ich zwizku z bhavas" i innymi rnego rodzaju zjawiskami psychicznymi.
Teoria ta zostaa przedstawiona w staroytnych i redniowiecznych pismach hinduskiego sanskrytu
i w komentarzach na temat dramatu i estetyki, w szczeglnoci za w synnym rozdziale szstym pt.
Rasadhyaya trzeciowiecznego tekstu zatytuowanego Natyaasastra, komentowanego w X wieku przez
kaszmirskiego bramina i filozofa, Abhivanagupt (por. Masson i Patwardhan, 1970; Shweder, 1992).
W szczeglnoci odczucia te (zarwno Co do rozkadu emocji, na kdego

somatyczne, jak i afektywne) nabieraj Johnsona-Lairda, i Oatleya (1989, s.
znaczenia i postaci emocji" wtedy, 90), twierdzcych, e istnieje/pewien
kiedy dowiadczane s jako spostrzee- zbir emocji podstawowych (na przy-
nie jakich stanw wiata wanych dla kad szczcie, smutek, gniew, strach
czowieka i jako plan dziaa chroni- i wstrt), ktre powinny zosta po-
cych jego godno, honor i dobre mnie- wszechnie zaakceptowane jako odrbne
manie o sobie. Twierdz, e jeszcze nie kategorie bezporedniego dowiadcze-
wiemy, czy wszystkie ludy wiata emo- nia"2, czy na kadego Paula Ekmana
cjonalizuj swoje dowiadczenie w tym (1973, s. 219-220), twierdzcego, e
samym stopniu i za pomoc tych samych niezalenie od jzyka, kultury i hi-
schematw interpretacyjnych. Skonny storii te wzorce ekspresji mimicznej
jestem sdzi, e alternatywne sche- s okrelane tymi samymi nazwami:
maty diagnozy stanw somatycznych szczcie, smutek, gniew, strach, wstrt
i afektywnych to choroba", czary" i zaskoczenie", przypada przynajmniej
i cierpienia moralne". jedna Anna Wierzbicka (nie datowany,
por. te 1990). Ta za twierdzi, w od-
powiedzi na wanie przytoczone tezy,
Cz 1: podstawy i emocje N
e nie cay wiat mwi po angielsku,
e takie angielskie sowa, jak szczcie,
Pojcie emocji ma charakter sporny, strach czy gniew, oznaczaj pojcia
a przedmiotem sporu jest tu w zasadzie rne od tych, ktre opatrywane s
wszystko - od ich istoty, poprzez rozkad nazwami emocji w innych jzykach", e
wystpowania, do formy logicznej. w rzeczywistoci NIE MA takich nazw
emocji, ktre pozostawayby niezalene
Jeli id.zie o, istot emocji, to na
od rnic jzykowych i kulturowych",
kadego Williama Jamesa, twierdzcego,
i e NIE MA uniwersalnych poj
e emocje sprowadzi mona do odczu
oznaczajcych emocje, zleksykalizowa-
stanw ciaa, przypada jeden Errol
nych we wszystkich jzykach wiata".
Bedford (1962) twierdzcy, e nie maj
Natomiast tumaczenie anglojzycznych
one w ogle nic wsplnego z odczuciami
okrele emocji na inne jzyki powoduje,
czy faktami psychicznymi, a stanowi je-
e w wikszym lub mniejszym stopniu
dynie jzykowe rodki imputowania od-
podciga si pod owe okrelenia nazwy
powiedzialnoci i winy czy pochwalania
funkcjonujce w innych jzykach.
bd krytykowania rnych sposobw
postpowania (jak we frazach mam Wikszo antropologw niewt-
nadziej, e si wstydzisz" czy z pew- pliwie doceni wraliwo Wierzbickiej
noci zazdroszcz ci twojej techniki"). na problemy translacyjne, ktre cz-
^ Znaczenie sowa bezporednie" jest tu dosy niejasne, poniewa nie wiadomo, czy oznacza ono
co samoistnie wczajcego si", czy te co wolnego od interpretacji czy mediacji symbolicznej".
Przy tym niektrzy badacze uwaaj, e akty interpretacji czy mediacji symbolicznej wykonywane s
z tak szybkoci i na tak gbokim poziomie, e niemoliwe jest ich wiadome odrnienie od samego
dowiadczenia, co stwarza zudzenie, e dowiadczenie ma bezporedni, niezaporedniczony charakter.
Mona tu dooy jeszcze jeden argument: przychodzimy na wiat ju wyposaeni w skomplikowane
i zrnicowane schematy interpretacyjne, a niektre z nich podlegaj w trakcie ycia transformacjom
wskutek interakcji z praktykami i instytucjami kulturowymi (w tym jzykowymi), co okrelane jest
mianem uczenia si. W symboliczno-interpretacyjnej teorii emocji nie ma niczego, co wymagaoby naiwnie
niewinnego zaoenia, e dzieci przychodz na wiat niewinne i naiwne, czy te jako tabula rasa.
sto traktowane s przez badaczy na- pojcia- gwarantowana jest przez sam
zbyt powierzchownie. Moje wasne do- jego definicj. Sposobem odkrywania
wiadczenia sugeruj, e dopasowywa- znaczenia sowa kawaler" jest ana-
nie do siebie rnojzycznych termi- liza pojciowa (logiczna). Osoby, ktre
nw jest szczeglnie ryzykowne, kiedy dobrze znaj jzyk angielski, mona
idzie o opisy stanw psychicznych, po na przykad zapyta: Czy nazwaby
czci dlatego, e kultura i ludzka papiea kawalerem?" albo Czy kawa-
psyche s wspzalene i wzajemnie lerem jest mczyzna oeniony z jedn
si ksztatuj. Implikacje, konsekwencje on w spoeczestwie dopuszczajcym
i konotacje terminw oznaczajcych psy- wieloestwo?" W ten sposb mona
chik w rnych jzykach nie pokrywaj si zorientowa - jak w przykadzie
si, przynajmniej w leksykalnym sensie, z pytaniem o papiea - e by kawa-
poprawne zrozumienie jakiego teminu lerem to co wicej ni by bezennym
za wymaga dobrego rozumienia r- mczyzn. Warunkiem koniecznym jest
nych lokalnych systemw wartoci i sty- te mono oenku, cho nie jest
lw ycia. Zwaywszy na t ryzykow- to warunek wystarczajcy w wypadku
no przekadw, wszelkie twierdzenia spoeczestwa dopuszczajcego wielo-
o rozkadzie czy czstoci wystpowa- estwo. I tak dalej. Kady antropolog
nia w rnych kulturach poszczegnych wystpujcy z jakim przeciwstawnym,
emocji (tak jak definiujemy je na gruncie egzotycznym twierdzeniem (typu wrd
wasnej kultury) naley traktowa ze Bongo-Bongo kawalerami s monoga-
spor doz nieufnoci. Problemw tych micznie zamne dziewice") daby po
nie da si rozwiza wskazujc niewin- prostu wiadectwo swego niezrozumie-
nie, e zgodnie z jakim sownikiem nia, co w jzyku angielskim oznacza
czy wedug dwujzycznego informatora sowo kawaler". Jeeli zaoy, e tak
w tym czy w tamtym jzyku wystpuje naley pojmowa pojcie na przykad
ta lub inna nazwa emocji. smutku" - zamy dla dobra dyskusji,
e zdefiniowane za Smedslundem, 1991,
Nawet posta logiczna emocji jest
jako sposb reagowania przez ludzi
przedmiotem sporu. Jedni twierdz, e
na trwa nieosigalno rzeczy, ktrych
takie wyraenia, jak szczliwy" czy
pragn" - to wwczas definicja ta
zawstydzony", oznaczaj pojcia, po-
okrela znaczenie smutku" wszdzie
dobnie jak terminy w rodzaju trj-
i po wieki wiekw. I nie trzeba biega
kta" czy kawalera", ktre w wyniku
po wiecie celem sprawdzenia, czy aby
starannej analizy mona precyzyjnie
na pewno dotyczy to wszystkich kul-
zdefiniowa poprzez podanie warunkw
tur, gdy znaczenie tak zdefiniowanego
koniecznych i wystarczajcych, jakie
smutku jest uniwersalne na mocy samej
obiekt musi spenia, aby mona go byo
definicji.
danym pojciem okreli. Jednakowo
nie jest jasne, jakie warunki (zdarze- Jednake w odniesieniu do logicznej
nia fizjologiczne, subiektywne odczucia, postaci emocji mona przyj i pogld
sowne sprawozdania, zdarzenia poprze- alternatywny, mianowicie, e emocje
dzajce, wyrazy mimiczne itd.) powinna podobne s do obiektw naturalnych,
zawiera definicja emocji. takich jak roliny czy zwierzta, ktrych
Nie trzeba dokdkolwiek wyjeda, istot mona pozna jedynie dziki
aby stwierdzi e kawaler" to tyle odnajdywaniu ich w czasie i przestrzeni,
co bezenny, a mogcy si oeni ogldaniu i wykrywaniu wspzaleno-
mczyzna". Uniwersalna prawdziwo ci midzy ich obserwowalnymi wa-
snociami (na przykad pozycja ciaa, czsto pojcia stanowice elementarne,

ruchy mini twarzy, temperatura skry, pierwotne i niesprowadzalne do innych
tempo akcji serca, wydarzenia poprze- elementy wszystkich definicji. W myl
dzajce itd.). tej linii rozumowania (por. np. Wierz-
Jeszcze inni, do ktrych i ja si bicka) emocje podstawowe nie istniej,
zaliczam, twierdz, e smutek, poczucie poniewa nazwy emocji nie maj cha-
winy i inne emocje wcale nie s obiek- rakteru prostego, lecz zoony i s
tami naturalnymi. Inaczej ni tygrysy rozkadalne na prostsze czy bardziej
czy dby, istniejce w wiecie jako pierwotne elementy (czu, zy, chcie,
dostrzegalne rodzaje obiektw, ktre myle). Wikszo analiz skupie czy
mona wskaza i obejrze. Emocje - skalowa emocji dokonuje klasyfikacji
jak twierdz - s wykraczajcymi poza emocji poprzez sprowadzanie ich do
dowiadczenie skryptami czy opowiada- nieemocjonalnych poj prostych, jak
niami. Natomiast kojarzone z emocjami pobudzenie (jest - nie ma) czy dobre
- jako ich wskaniki czy symptomy samopoczucie (jest - nie ma).
- stany biochemiczne, zdarzenia spo- W kontekcie bada nad podsta-
eczne, wzorce ekspresji, subiektywne wowymi terminami okrelenie pod-
relacje, tendencje do dziaania lub sdy stawowe" jest czsto stosowane do
nie s jednoci na takiej samej za- tych form jzykowych, ktre s mo-
sadzie, na ktrej mocy wspwystpuj noleksemiczne (monolexemic), abstrak-
ze sob decydujce o tygrysioci" pasy, cyjne i oglne (na przykad czerwie",
futro, ostre pazury, wsy i zdolno do le nie truskawka", winia", pur-
niebezpiecznych uksze. Rozwaenie, pura" czy krwisty"). Gdyby trzyma
jaka to wic mogaby by zasada, jest si tego podejcia, emocje podstawowe
wanie celem niniejszego eseju. istniayby jedynie w jzykach, ktre
Sporne jest nie tylko pojcie emocji, leksykalizuj swoje formy wyrazowe
ale take pojcie podstawowoci"1. Pod- w terminy monoleksemiczne, abstrak-
stawowe obiekty", podstawowe ter- cyjne i oglne, cho cakowicie nieja-
miny" cy podstawowe pojcia" s sne jest psychologiczne znaczenie ta-
rozmaicie uywane w literaturze psycho- kiego przesunicia lingwistycznego, jak
logicznej, jzykoznawczej i filozoficznej na przykad zmiana metaforycznego
do oznaczenia,' tego co: elementarne, i nie- podstawowego wyraenia za-
wewntrzpochodne, wyraziste, abstrak- mane serce" w podstawowy termin
cyjne, szeroko wystpujce, powszechnie abstrakcyjny smutek" czy metonimii
przygryza jzyk" w podstawow abs-
spotykane, logicznie konieczne, funkcjo-
trakcj wstyd". (Por. Orissa i in.,
nalnie niezbdne, wane, naturalne, g-
1992, ktrzy przeprowadzili dyskusj
boko zakorzenione, niezmienne, dostrze-
nad przygryzaniem jzyka jako mimicz-
galne, minimalne, ontogenetycznie ory-
nym wyrazem i jzykowym idiomem
ginalne, filogenetycznie oryginalne, ro-
oznaczajcym wstyd.)
dzajowe w taksonomicznych schematach
klasyfikacji, znajdujce si na pozio- W kontekcie bada nad podsta-
mie, na ktrym zachodzi spostrzeganie, wowymi obiektami mamy do czynie-
mylenie, pami i proces komunikacji. nia z niejak anarchi intelektualn.
Zapewne istniej rwnie jeszcze inne Czasami za emocje podstawowe uznaje
znaczenia podstawowoci". si te, ktre tworz pewien minimalny
W kontekcie bada nad podstawo- zestaw emocji prostych, z jakich two-
wymi pojciami podstawowe" oznaczaj rzone s wszystkie pozostae na zasadzie
rnych mieszanek bd rnicowania snoci smutku za (na przykad skon-

jakich parametrw. Nie jest jednak no do wycofywania si z kontaktw
bynajmniej jasne, w jakim sensie owe spoecznych) zawarte zostan w alu",
postulowane emocje podstawowe (smu- czy te wszystkie wasnoci strachu
tek, strach itd.) s prostsze od emocji (na przykad ch ucieczki) zawarte
nie-podstawowych, jak mio, tsknota, zostan w popochu". Mona co prawda
czy al. Nie wiadomo nawet, dlaczego napotka wiele lunych analogii do
pewne obiekty" (na przykad zaskocze- rzeczywistych taksonomii, ale nie s one
nie) s uwaane za emocje, inne za - zbyt przekonujce.
nie (na przykad ciekawo, optymizm, Z bada nad obiektami podsta-
sympatia). wowymi wiadomo, e stopie ich wy-
Powiada si czasem, i emocje razistoci (czsto uywania, atwo
podstawowe to w may zbir rodza- przypominania) jest niemoliwy do prze-
jowych" emocji, w stosunku do ktrych widzenia na podstawie formalnego czy
wszystkie pozostae mog by skla- strukturalnego poziomu ich pooenia
syfikowane jako stanowice jak ich w hierarchii. Najwyrazistsze obiekty"
podklas czy odmian. Badania nad tak- to takie, ktre maj charakter kon-
sonomiami obiektw (por. D'Andrade, kretny i wizualny (jabko, krzeso, n,
1991; Wierzbicka, 1985) wskazuj, e kot). Wyrazisto wydaje si miar do-
wszystkie potocznie uywane klasyfika- strzegalnoci. Niedostrzegalne abstrak-
cje maj od trzech do szeciu poziomw cje (kategorie nadrzdne, zbiory czy
oglnoci. Przy tym same zasady, na funkcje, takie jak owoce, meble lub
ktrych zbudowane s taksonomie nie bro) nie s psychicznie wyraziste
umoliwiaj okrelenia, jakie obiekty (D'Andrade, 1991; Wierzbicka, 1985).
maj charakter rodzajowy, podstawowy Nasuwa to myl, e stany psychiczne
czy najbardziej wyrazisty psychicznie (bl, szczcie, zmieszanie) o atwo
zauwaalnych wyrazach mimicznych (na
(D'Andrade, 1991). Na przykad w kla-
przykad umiech) czy oznakach (na
syfikacji kolorw taki charakter ma po-
przykad rumieniec) mog by bardziej
ziom najoglniejszy (a wic raczej nie-
wyraziste od innych. Nie przypadkiem
bieski" ni turkusowy"), ulokowany
emocje" uwaane przez teoretykw
tylko o jeden poziom poniej pojcia ko-
zachodnich za podstawowe" s sche-
lor". W klasyfikacji rolin, w zalenoci
matami interpretacyjnymi skojarzonymi
od przyjtego sposobu klasyfikowania,
z moliwym do zapamitania obrazem,
podstawowym i najwyrazistszym pozio-
ktry w kracowych wypadkach moe
mem moe by poziom najoglniejszy by wrcz utosamiany z emocj. Jednak
(wiecznie zielone" zamiast sosny") niektre z najwaniejszych schematw
ulokowany dwa poziomy poniej po- emocji (poczucie winy, mio, empatia)
ziomu roliny". Jeden poziom poniej nie zawieraj mimicznego obrazu czy
roliny" ulokowane jest drzewo", ale innych widzialnych oznak.
nie jest to obiekt ani podstawowy,
ani najwyrazistszy. Pozostaje rzecz do Powiada si czasami, e dla emo-
wykazania, e rne waciwoci emocji cji podstawowych charakterystyczne s
faktycznie tworz taksonomi lub mog pewne zdarzenia je poprzedzajce, ktre
zosta uoone w taki sposb, e (na stanowi ich przyczyn. Jednak pojcie
przykad) wszystkie waciwoci gniewu zdarze poprzedzajcych jest tu po-
(na przykad ch ataku) zawarte zo- dwjnie mylce. Kady antropolog bez
stan w zoliwoci", wszystkie wa- trudu wymieni dug list wydarze,
ktre u przedstawiciele rnych kultur Bongo-Bongo miay si i witoway

wzbudzaj zupenie inne emocje ni za kadym razem, gdy umieraj im
u obserwatora wywodzcego si z naszej dzieci, interpretowalibymy albo mier
kultury (na przykad picie krowiego jako ukryt posta zysku, albo t
moczu, zjadanie kurczaka w pi dni reakcj jako jak form obrony przed
po mierci ojca, caowanie genitaliw smutkiem. Nie powiedzielibymy jed-
niemowlcia pci mskiej, wysuchiwanie nak, e oto zaobserwowano, i zda-
komplementw na temat ciy, cho- rzeniem poprzedzajcym szczcie jest
stanie dziecka, dotykanie stopy lub utrata". Bowiem w naszym schema-
ramienia, i tak w nieskoczono). cie narracyjnym szczcie" nie ma
Cz zamieszania bierze si std, e miejsca na takie zdarzenie poprzedza-
w wyraeniu zdarzenia poprzedzajce" jce.
w istocie wcale nie idzie o zdarzenia, W istocie rzeczy nie trzeba nawet
lecz o pewne angaujce czowieka stany odwoywa si do Bongo-Bongo, aby
wiata i o jego wasny stosunek do uzasadni pogld, e zdarzenia poprze-
tych stanw, lub te o pewne (abs- dzajce" s nie zdarzeniami czy przy-
trakcyjne) interpretacje zdarzenia jako czynami, lecz miejscami do wypenienia
(na przykad) utraty, niesprawiedliwo- w schemacie opowiadania. Wyobramy
ci, naduycia, frustracji, niebezpiecze- sobie osoby z naszej wasnej kultury,
stwa, degradacji itd. Innym rdem ktre czuj si osowiae, przygnbione,
zamieszania jest to, e tego rodzaju' nieskonne do umiechu i ktre zawsze
abstrakcyjne interpretacje wcale nie trac zainteresowanie wiatem, kiedy
s zdarzeniami poprzedzajcymi emocj, uzyskuj to, co chciay. Poniewa w na-
lecz stanowi nieodczn cz struk- szej kulturowej teorii emocji nie ma
tury narracyjnej, ktra nadaje emo- adnego schematu, ktry nadaby sens
cji posta i znaczenie (por. Shweder, tym uczuciom w kontekcie zysku, kusi
1993). nas, by uzna, e zyski tych osb s
Innymi sowy, istota emocji" nie w istocie pozorne i e faktycznie skry-
jest pojciowo niezalena od istoty inter- wajysi za nimi jakie niedopowiedziane
pretacji zdarzenia jako utraty", nie- straty.
sprawiedliwoci" , niebezpieczestwa", Innymi sowy, uniwersalny cha-
itd. Nie "bdziemy okrela wystpu- rakter zwizku midzy zdarzeniem
jcego u ludu Bongo-Bongo dowiad- poprzedzajcym" (a waciwie okre-
czenia mianem smutku, jeeli opowia- lonym sposobem interpretacji stanu
danie o tym dowiadczeniu dotyczy wiata i naszego do stosunku", na
objaww somatycznych (na przykad przykad jako utraty") a jak emocj
zmczenie, zanik aknienia), odczu (na (na przykad smutkiem) gwarantowany
przykad poczucie pustki) i dziaa (na jest ju na mocy naszej koncepcji
przykad wycofanie si z kontaktw okrelajcej, czym jest emocja. Nie ma
spoecznych) wystpujcych wraz z po- jednak gwarancji, e nasze odczucia
jawieniem si nowoci" lub sawy". (doznania somatyczne i afektywne) mu-
Chyba e chcemy (jak to nader cz- sz przybra posta i sens emocji",
sto bywa w wypadku przypisywania podobnie jak nie ma gwarancji, e
stanw psychicznych ludziom z innych emocjonalizacja" przey we wszyst-
kultur) interpretowa ich nowo" czy kich kulturach czy nawet u wszystkich
saw" jako przetworzon czy ukryt osb z tej samej kultury musi si
posta naszego smutku". Gdyby matki odwoywa do identycznego schematu
narracji, z takimi samymi zwizkami Owe opowiadania, skrypty (scena-

midzy zdarzeniami poprzedzajcymi" riusze) czy struktury narracyjne nie
a odczuciami, tendencjami do okrelo- stanowi wycznej wasnoci tych, kt-
nych zachowa itd. Nie tylko nie ma rzy maj ksiki czy te opowiadaj
takiej gwarancji - tego rodzaju prawido- sobie nawzajem rne historie przy
wo po prostu nie zostaa przez nikogo jakich specjalnych okazjach. S one
wykazana. schematycznymi strukturami interpre-
tacyjnymi, ktre porzdkuj przeywane
dowiadczenia. Musz one by otwarcie
sformuowane, kiedy kto z przyczyn
Cz 2: Czego dotyczy teoria emocji teoretycznych interesuje si funkcjo-
podstawowych? nowaniem emocji. Jednak wasne do-
wiadczenia i doznania somatyczne oraz
Podsumowujc dotychczasowe rozwaa- afektywne mog nabra emocjonalnej
nia, powiemy, e emocje nie s ani postaci i znaczenia take bez uwia-
pojciami, ani obiektami, ani terminami damiania sobie struktury narracyjnej
jzykowymi. S one zoonymi struk- nadajcej im sens. Z reguy struktury
turami narracyjnymi (wzorcami opowia- te pozostaj ukryte za dowiadczeniami,
dania), nadajcymi posta i znaczenie ktrym nadaj sens, a ich odkrywanie
odczuciom somatycznym i afektywnym, jest zadaniem badaczy emocji.
doznaniom ciaa (takim jak napicie Co najwaniejsze, dla tych, ktrych
mini) i duszy (na przykad poczucie odczucia przybieraj posta i znacze-
pustki). Jednoci tych odczu nie mona nie emocji, dowiadczanie strachu czy
odnale ani w precyzyjnych kryteriach wstydu nie jest czym odrbnym i nieza-
logiki, ani w tym, co poddaje si lenym od warunkw, ktre uzasadniaj
obserwacji, lecz w ich skadaniu si te doznania, czy od dziaa, jakich
na to samo opowiadanie, sensowny cig one wymagaj. Emocja" jest caym
wydarze dotyczcych Ja". opowiadaniem, jednoci zawierajc za-
W kadym uczuciowym opowiada- rwno wydarzenia somatyczne (zmcze-
niu (opowiadaniu strach", wstyd", czy nie, bl w piersiach), jak i afektywne
smutek") dowiadczenia somatyczne (panika, poczucie pustki), dowiadczane
i afektywne (zmczenie, pobudzenie, jako rodzaj spostrzeenia (utraty, zagro-
poczucie pustki) przedstawiane s jako enia) powizanego z pewnym rodzajem
spostrzeenia jakiego dotyczcego Ja" planu dziaania (zaatakowa, wycofa
stanu wiata (na przykad utrata), si, ukry).
prowadzcego do pewnego planu (na Poniewa emocje s pewnymi struk-
przykad do pragnienia, aby umrze). turami schematycznymi, mona je, oczy-
Kade opowiadanie czy we wsplnym wicie, rnie klasyfikowa przez wzgld
wtku pewne pojcia dotyczce stanw na poszczeglne elementy schematu -
wiata i wasnego z nimi zwizku (takie z uwagi na dotyczcy czowieka stan
jak utrata, frustracja, zamanie normy), wiata, rodzaj odczu somatycznych,
ktre uczyni to czy tamto doznanie so- afektywnych, celu-planu dziaania, a by
matyczne lub afektywne (napicie, zm- moe nawet z uwagi na sposb ich
czenie, bl gowy) dokadnym, trafnym ekspresji. Na przykad, koncentrujc si
i uzasadnionym, oraz pewne pojcia na celach, moemy emocje podzieli na
dotyczce wasnych celw (ukry si, afiliatywne", takie jak mio, szczcie,
wyzna, zaatakowa, ochroni). zainteresowanie czy poczucie winy, ktre
prowadz do kontaktw z innymi, co naley stawi czoo" lub je stumi, jak

czy si z realizacj jakiej misji (jak ao, zazdro i wcieko, a take
wyraenie uczu, witowanie czy doko- takie jak rado lub mio, ktrym
nanie wyznania), i na emocje unikania, pozwalamy zalewa nas i cae nasze
takie jak smutek, pogarda, obrzydzenie dowiadczenie somatyczne i afektywne.
i wstyd, ktre prowadz czowieka do Niektre emocje (szczcie, gniew
ukrywania si czy oddawania melancho- czy obrzydzenie) s podobnie jak bl
lijnym medytacjom w samotnoci. (odczucie nieemocjonalne) skojarzone
Pewne emocje, jak szczcie lub z okrelonym wyrazem twarzy (gry-
gniew, mona uporzdkowa na swo- masem, umiechem), podczas gdy inne
istej skali temperatury somatycznej od pozbawione s tej wasnoci.
ciepych" do gorcych", inne za, jak Istniej te humoralne klasyfikacje
smutek czy strach, mona na tej samej emocji, grupujce je wedug ich zakada-
skali uporzdkowa od chodnych" do nego powizania z okrelonym rodzajem
zimnych". Jeszcze inne emocje, jak pynu czy z organem wewntrznym. Na-
szczcie czy mio, umieci mona wet w kulturze wspczesnej, ktra ofi-
w wizce odczu typu penia, nadcie" cjalnie dawno ju porzucia humoralne
i otwarto, podczas gdy inne, jak teorie emocji, wiele osb kojarzy rne
smutek czy poczucie winy, w wizce emocje1" z rnymi stanami krwi. Krew
odczu typu pustka, spaszczenie i za- si burzy czy zalewa (gniew), cina si
mknicie3. Istniej te emocje, ktrym w yach (strach), serce ronie (duma),
3 Warto zauway, e odczucia wasnej duszy czy j a " wymagaj oznacze metaforycznych - pusty,
peny, otwarty, zamknity. Dla interpretacyjno-symbolicznej teorii emocji wane jest rozrnienie midzy
emocjami i afektami. Afekty stanowi jedynie miejsca do wypenienia w bardziej zoonych schematach
narracyjnych emocji.
Wikszo wynikw uzyskiwanych metod analizy skupie (np. Shaver i in., 1987) dowodzi
z grubsza tego samego metaforycznego pogrupowania emocji. Moim zdaniem dowody te sugeruj, e
badani informatorzy upraszczaj stojce przed nimi zadanie grupowania emocji, zwracajc uwag na
podobiestwo miejsc do wypenienia w schematach rnych emocji (por. Gerber, 1986, ktry przedstawia
analiz skupie terminw oznaczajcych emocje na Samoa i pogbion analiz afektw). Badacz wybiera
potem jeden z terminw oznaczajcych emocje, by uy go do nazwania i reprezentacji caego skupienia,
co mnie wydaje si zabiegiem arbitralnym i bdnym. Uwaam, e wizki emocji wykrywane w tego
rodzaju badaniach nie powinny by oznaczane adnym terminem stanowicym nazw pojedynczej emocji,
jak strach czy smutek. Bardziej waciwe jest traktowanie ich jako wizek afektw (ni wizek emocji),
w ktrych rne struktury narracyjne, jak strach czy smutek, zostay zgrupowane na zasadzie jakiego
podobiestwa ich scenariuszy. Na przykad w wypadku wizki D nazwanej przez Shavera i in. (1987, s.
1067) smutkiem", niektre ze wspwystpujcych tam emocji dotycz smutku, inne - poczucia winy,
jeszcze inne za - wstydu. Dlaczego wic okrela ca t wizk mianem smutku? Rwnie dobrze
mona by j nazwa wizk emocji cechujcych si takimi afektami, jak poczucie pustki, spaszczenia
i zamknicia. Osobicie pozmieniabym wic nazwy wizek wykrytych przez Shavera i wsppracownikw
na takie, ktre odwouj si do wasnoci skadajcych si na nie afektw, takich jak ekspansywne,
skurczone, pobudzeniowe, nadte itd. Deskryptory odnoszce si do odczu somatycznych (jak zmczony,
roztrzsiony, pobudzony erotycznie) mogyby tu by rwnie adekwatne.
Przygldajc si wynikom analiz skupie wykonanych w rnych kulturach wiata mona doj
do wniosku, e istnieje pewna abstrakcyjna przestrze afektywna rozpinajca si w trzech-czterech
wymiarach, jak poczucie pustki kontra poczucie peni, ekspansja-zwarto, pobudzenie-spokj, zadowole-
nie-niezadowolenie. Moim zdaniem, w analizie skupie idzie o afekty, nie za o emocje, pomimo bdnych
nazw przypisywanych poszczeglnym wizkom przez rnych autorw. Na przykad afektywna cz
struktury narracyjnej gniewu skada si z odczu wasnego ,ja" jako zwartego, penego, pobudzonego
i nieprzyjemnego, cho oczywicie same afekty nie wyczerpuj pojcia gniewu czy jakiejkolwiek innej
emocji.
co robimy z cikim sercem (smutek), osoby. Jest to dowiadczenie somatyczne

kto ma serce z kamienia (brak wsp- lub afektywne obarczone pewn misj,
czucia) albo zamane (smutek) i tak a nie jedynie wywoane jak przyczyn
dalej. U wielu ludw klasyfikacje emocji biochemiczn czy somatyczn.
odwouj si do stanu rnych organw Kada znana mi z ogldu czy
wewntrznych i nietrudno zrozumie lektur kultura zdaje si mie wiele
dlaczego. Na przykad normalne bd rodkw jzykowych przedstawiajcych
nienormalne stany wtroby mog by dowiadczenia somatyczne i afektywne.
uywane do opisu i klasyfikacji odczu Zakadam wic (pozostajc z nalenym
na pozytywne (oczyszczone) i negatywne szacunkiem dla radykalnych sceptykw
(zatrute), poniewa w danej kulturze i androidw rodem z powieci science
panuje przekonanie, e rol wtroby jest fiction), e wszystkie ludy wiata maj
oczyszczanie krwi z trucizn oraz ich odczucia". Zdolno do odczu jest
magazynowanie. w mojej koncepcji podstawow" waci-
Jakkolwiek by klasyfikowa emocje woci normalnego ludzkiego funkcjono-
i niezalenie od tego, czy owa kla- wania. Gdy ju przyjmiemy to zaoe-
syfikacja byaby zasadna, czy bezuy- nie, warto przyjrze si rnorodnoci
teczna, dowiadczenie somatyczne bd jzykowych przedstawie dowiadczenia
afektywne (odczucia ciaa i duszy, takie somatycznego i afektywnego. Mamy tu
jak napicie mini, pustka, pobudzenie) bowiem do czynienia z wieloma subtel-
staje si dowiadczeniem emocjonalnym nymi i niezbyt subtelnymi problemami
(gniew, obrzydzenie), gdy zdarzenia fi- przy tumaczeniu tych przedstawie na
zyczne, spoeczne i moralne (utrata kon- inne jzyki i nader atwo popa tu
troli, pogwacenie oczekiwa czy obraza) w zudzenie, e inne kultury rwnie
dotkn na drodze psychosomatycznej przedstawiaj sobie swe dowiadczenia
czowieka i jego uczucia w sposb, ktry w postaci emocji, co nie musi by
implikuje jego ja". prawd. Problemy z przekadem s
To wanie z tego gwnie po- oczywiste, nawet jeeli zastanowi si
wodu emocje" naley traktowa jako tylko nad uywaniem wasnego jzyka.
interpretacyjno-symboliczny aspekt do- W obrbie naszego wasnego j-
wiadczenia somatycznego i afektyw- zyka i kultury istnieje wiele sposobw
nego. Emocjonalizowanie wasnych od- wyraenia dowiadczenia somatycznego,
czu jako (na przykad) poczucia winy, ktre mog, ale nie musz odwoy-
furii czy pogardy oznacza okrelone od- wa si do emocji. Mie mdoci"
czytanie" dowiadczenia somatycznego to nie to samo co czu wstrt";
"i afektywnego, rozpoznanie znaczenia mdoci s nieemocjonalnym odczuciem
wszystkich tych palpitacji, mdoci, od- somatycznym, neutralnym z uwagi na
czu zimna czy gorca itd. Emocje" swe rdo, podczas gdy wstrt to
oznaczaj re-prezentacj dowiadczenia mdoci zemocjonalizowane poprzez ich
somatycznego i afektywnego nie jako od- interpretacj jako wyniku spostrzeenia
czu (w rodzaju zmczenia czy napicia), (ukierunkowujcego nasz uwag na
ale jako spostrzee (na przykad e pewien czynnik stanowicy przyczyn
si zostao zdradzonym przez zaufanych mdoci) obarczonego pewn misj (uni-
sojusznikw) i planw (rewanu, zmiany kanie, przerwanie kontaktu). Poniewa
sojuszy, wycofania si itd.). Emocja" emocje" s interpretacyjnymi czy sym-
jest odczuciem aktywizujcym program bolicznymi schematami integrowania so-
ochrony samooceny czy te schemat matycznego lub afektywnego dowiad-
czenia w pojedyncz histori, ktra (rzucenia uroku, zaczarowania, czarnej

rwnie zawiera pewne spostrzeenia magii) i cierpienia moralnego (grzech,
i plany, nasze nazwy emocji nie odno- transgresja moralna, karma, duchowe
sz si bezporednio do dowiadczenia zobowizania, ktre s nabywane lub
jako takiego. Nasze rzeczywiste odczu- dziedziczone). W kulturach takich teorie
cia staj si przezroczyste po procesie czarw i cierpienia z reguy wsp-
ich emocjonalizacji. Kiedy ju nadamy zawodnicz nie tylko ze sob nawza-
im posta lub znaczenie zakochania" jem, ale take z lokalnymi teoriami
czy wpadnicia w gniew" oznacza to, choroby (nierwnowagi biochemicznej,
e przejrzelimy przez owe odczucia dysfunkcji tkanek, schorze narzdw)
i odnalelimy ich prawdziw" istot w wyjanianiu stanw sbmatycznych
zwizan z naszym ja". i afektywnych oraz we wspomaganiu
Jestem przekonany, e kada kul- ludzi w radzeniu sobie z tymi stanami.
tura dysponuje ogromnym arsenaem Metafizyczne zaplecze koncepcji czarw
jzykowym pozwalajcym na wyraanie czy cierpienia moralnego stracio na po-
dowiadcze somatycznych i afektyw- pularnoci w gwnym, unaukowionym
nych w terminach nieemocjonalnych. nurcie intelektualnym naszej kultury,
Mwimy o odczuciach zmczenia, roz- nie zanikn jednak, rzecz jasna, sam
lunienia, godu, pustki, roztrzsienia, problem odczytywania sensu dowiad-
mdoci, blu, utraty oddechu, napicia, cze somatycznych i afektywnych.
spokoju. Mwimy o ogromnym ciarze W skali wiata czy historii ludzkoci
spoczywajcym na barkach", co moe, najczstsze wydaj si trzy rodzaje
ale nie musi by cielesn metafor potocznych teorii dowiadczenia soma-
smutku. Podobnie jest i w innych tycznego i afektywnego: (1) teorie cho-
kulturach. Naley zdawa sobie z tego roby (biochemiczne), (2) teorie czarw
spraw podczas tumaczenia wyrae (interpersonalne) i (3) teorie cierpienia
z jednego jzyka na inny i nie podciga (moralne) (por. Shweder i in., w druku).
pochopnie takich nazw stanw soma- W oficjalnej kulturze wspczesnego Za-
tycznych lub afektywnych pod nasze chodu teorie czarw (na przykad rzuce-
wasne, zemocjonalizowane ich rozumienia uroku) czy cierpienia (natura sama
nie. Tumaczenie sownikowe lub po- karze tych, ktrzy zgrzeszyli) zostay
zyskane od dwujzycznego informatora zastpione ogln teori przyczynowoci
moe brzmie gniew", podczas gdy umysowej i psychosomatycznej, ktrej
przedstawiciel obcej kultury wyraa si szczegln podklas jest teoria emocji".
mnie zalaa", co nie musi dla Wszystkie znane mi kultury nie
niego oznacza emocji gniewu, tak jak tylko dysponuj licznymi rodkami j-
my j rozumiemy, a stanowi jedynie zykowymi umoliwiajcymi niezemocjo-
wyraz przekonania, jak funkcjonowanie nalizowane przedstawianie odczu, ale
wtroby wpywa na stany ciaa. zdaj si te rozumie, e istniej
Podczas przekadu z jednego j- trzy wielkie przyczyny dowiadczenia
zyka na drugi naley pamita o tym, somatycznego i afektywnego - bio-
e nasza wspczesna teoria emocji" chemiczne, interpersonalne i moralne.
odgrywa do szczegln rol w hi- Powody biochemiczne maj charakter
storii ludzkiej samowiadomoci, ponie- bezporednich przyczyn somatycznych,
wa wkracza ona w przestrze inter- natomiast dwie pozostae klasy przyczyn
pretacyjn, ktra w innych kulturach dowiadcze somatycznych i afektyw-
okupowana jest przez teorie czarw nych s zaporedniczone oddziaywa-
niem umysowych struktur interpreta- (psycho)analiza]. Czujesz si bardzo dziwnie, ale

cyjnych i symbolicznych, ktre w jzyku mio [przyjemne pobudzenie]. Serce ci wali [palpi-
tacje serca]. Dokadnie wiem, o co chodzi. Byo ju
angielskim maj nazwy emocji. tak raz czy dwa [dowiadczenia te s powszechne
Kwesti dyskusyjn pozostaje pro- w naszej kulturze].
blem, czy nasza teoria emocji" i przy-
czynowoci psychosomatycznej jest lep- A potem, kiedy ju gowa jest na
sza od innych szk mylenia, ktre j ramieniu kogo, kto jest starszy", po
historycznie poprzedzay, czy te zna- dotkniciu aksamitn rkawic" wiersz
mionuje upadek ludzkiej samowiadomo- konkluduje: Nie moesz wzi niczego
ci. Jednak jedynym sensownym wybo- na ten dobry bl. Nie jeste chory -
rem na gruncie wspczesnego zdrowego zakochae si [kulturowo zdefiniowany
rozsdku i zachodniego dyskursu na- wybr midzy somatycznym i psycho-
ukowego o emocjach jest wybr pomi- somatycznym wyjanieniem naszych od-
dzy interpretacj somatyczn (bioche- czu].
miczn) i psychosomatyczn (umysow Sugestia moja jest wic taka, e
lub emocjonaln). Jak zauway autor wspczesna teoria emocji stanowi przy-
sw popularnej piosenki, gdy idzie czynek naszej kultury do uniwersal-
o wiat wspczesny, albo Jeste chory", nego przedsiwzicia ludzkoci, jakim
albo po prostu si zakochae". Nie jest interpretacja odczu. Dowiadczenie
bywa si naprawd zaczarowanym ani somatyczne lub afektywne inspiruje do
nie cierpi si z powodu karmy. zapytywania, co odczucia odkrywaj,
Irving Berlin nie jest w krgach do refleksji nad rnymi porzdkami
akademickich uznawany za specjalist rzeczywistoci (biochemicznym, inter-
w dziedzinie psychologii kulturowej, personalnym, moralnym), do diagnozy
a jednak w jednej z jego synnych wasnego biochemicznego, interpersonal-
piosenek znale mona dobr cha- nego i moralnego statusu w wiecie
rakterystyk owego oferowanego przez i do poczynienia stosownych planw.
wspczesn kultur wyboru midzy so- W rzeczy samej, jedn z wanych funkcji
matycznym i psychosomatycznym odczy- odczu moe by oddziaywanie w cha-
tywaniem naszych odczu. Zacytowana rakterze systemu sprze zwrotnych
dalej poezja jest autorstwa Berlina, na poziomie indywidualnej wiadomoci,
niepoetyckie komentarze w nawiasach tak e jednostka uwraliwiona zostaje
pochodz oczywicie ode mnie: na swoj kondycj w otaczajcym j
wiecie (por. Levy, 1984b).
Sysz muzyk, cho nie ma tam nikogo [halucy- Wypada zatem zapyta: co szcze-
nacje suchowe]. Czuj zapachy, cho drzewa s
glnego wnosi nasza wspczesna teoria
nagie [halucynacje wchowe]. Cay dzie zdawa-
em si pyn w powietrzu [zawroty gowy]. My- emocji" do tego uniwersalnego przed-
l, dlaczego. Myl, dlaczego [dowiadczenie so- siwzicia intelektualnego? Czy emo-
matyczne jako zaproszenie do refleksji - co owo cje" s jedyn drog nadania postaci
dowiadczenie mwi o stanie wasnego ciaa jako i znaczenia dowiadczeniu somatycz-
systemu biochemicznego lub te o stanie wasnego
nemu i afektywnemu? Do jakiego stop-
ja" jako systemu umysowego]. Miotam si no-
cami we nie [bezsenno, niepokj] i straciem nia odczucia s emocjonalizowane w r-
apetyt [zanik aknienia]. Gwiazdy, zamiast migota nych kulturach wiata i za porednic-
na niebie, migocz w mych oczach [pomieszanie twem jakich schematw?
przedmiotu z podmiotem]. Myl, dlaczego [znw
zaproszenie do refleksji]. Nie trzeba analizowa.
Wszystko to oczywicie nie przeczy
To nic niezwykego [dowiadczenia te s czci moliwoci istnienia pewnych podsta-
kulturowego skryptu; niepotrzebna jest gbinowa wowych" warunkw angaujcych ludz-
kie Ja" (takich jak strata i zysk, samymi tendencjami do dziaania (do
ochrona i niebezpieczestwo), podsta- ataku lub ucieczki, do ukrycia si
wowych" odczu somatycznych (napicie lub otworzenia si itd.). Wspczesne
miniowe, bl, zawroty gowy, mdo- nauki spoeczne wiedz do niewiele
ci, zmczenie), podstawowych" od- o narracyjnej strukturze dowiadczenia
czu afektywnych (pobudzenie, poczu- w rnych kulturach, o koniecznoci
cie pustki, poczucie ekspansji), pod- lub niekoniecznoci pewnych zdarze
stawowych" planw regulacji wasnego poprzedzajcych" emocje, o odczuciach
zachowania (uciec, zrewanowa si, somatycznych i afektywnych oraz o ten-
witowa, zainwestowa), a nawet ist- dencjach do dziaania. Nie wiemy na-
nienia podstawowych" emocji. Celem wet tego, czy podsystemy kontrolu-
dokonanej tu dekompozycji byo raczej jce odczucia somatyczne s jednakowe
sprecyzowanie sensu pytania o istnienie w rnych populacjach ludzkich. Nie ma
emocji podstawowych w taki oto sposb. adnego apriorycznego powodu, aby za-
Jeeli emocje podstawowe istniej, kada taki uniwersalizm. Zanim odpo-
to pewien podzbir skryptopodobnych wiemy na pytanie o emocje podstawowe
struktur narracyjnych nazywanych przez z jakimkolwiek stopniem rzeczywistej
nas gniewem, poczuciem winy, mioci pewnoci, musimy wykona znacznie
itd. bdzie nadawa posta i znaczenie wicej bada i to bada nie zniekszta-
dowiadczeniom somatycznymi i afek- conych etnocentrycznymi zudzeniami,
tywnym (odczuciom") doznanym przez filozoficzn naiwnoci czy wtpliwej
ludzi wszystkich kultur. Jeeli podsta- wartoci metodologi. W momencie gdy
wowe emocje istniej, to kady czo- stoimy dopiero na progu tego, co - jak
wiek na wiecie bdzie dziki swoim wierz - okae si zotym wiekiem ba-
odczuciom wiza te same warunki da nad psychologi kultury (Shweder,
angaujce jego Ja" (takie jak spadek 1991a; Shweder i Sullivan, 1993), moja
lub wzrost pozycji spoecznej, sukces odpowied na pytanie: Czy istniej
lub poraka, zagroenie lub ochrona) emocje podstawowe?", brzmi: Nie ufaj
z tymi samymi podsystemami soma- nikomu, kto twierdzi, e naprawd to
tycznymi i afektywnymi (jak zmczenie, wie".
pobudzenie czy poczucie pustki) i tymi
Paul Ekman i Richard J. Davidson: Posowie

Trzech autorw - Averill, Scherer pewne wizki owych elementw wyst-
i Shweder - odpowiada NIE. Scherer puj z du czstoci. Jego wasna
rozpoczyna od zakwestionowania dowo- teoria etapowej oceny zdarze wywo-
dw dotyczcych nazw emocji i zdarze ujcych emocje dopuszcza wielk r-
poprzedzajcych emocje. Cho dowodw norodno wzorcw reagowania emocjo-
jest wiele - powiada - nie s one nalnego, cho rozpoznanie duej po-
kompletne. Staje na stanowisku, e wszechnoci tego, co nazywa emocjami
uniwersalne s pewne elementy emo- modalnymi", wydaje si stanowiskiem
cji, a nie cae ich wzorce tworzce niezbyt odlegym od pogldw Ek-
wanie emocje. Przyznaje jednak, e mana.
Averill przytacza szereg argumen- senki, by podkreli, e odczucia mog

tw przeciwko uytecznoci pojcia emo- by odczytywane na rne sposoby.
cji podstawowych. Objania pojcie pro- Obecnie dominuje odczytywanie ich jako
totypowoci i powiada, e emocje nie emocji, cho nie jest to ani jedyny, ani
maj cech istotnych (esencjalnych), jak uniwersalny, ani konieczny i z pewno-
na przykad okrelone zmiany fizjolo- ci nie najbardziej naturalny sposb
giczne. Inny argument Averilla dotyczy odczytania znaczenia odczu. Shweder
tego, e koncentracja na emocjach podpowiada, e jest to jedynie zachodni
stawowych moe nas odwie od badania sposb ich odczytywania.
emocji nie uwaanych za podstawowe. Nie zgadzajc si z Ekmanem,
(Zauwamy, e dla Ekmana i Pank- a take z Johnsonem-Lairdem i Oat-
seppa nie ma emocji nie-podstawowych; leyem, Shweder przywouje argumenty
okrelenia podstawowe" uywaj oni Wierzbickiej dotyczce rnic jzyko-
w odniesieniu do biologicznych wyznacz- wych. Jednak nawet Scherer nie zaak-
nikw wielu dyskretnych emocji). ceptowaby pogldu Wierzbickiej o ca-
Warto przeciwstawi przytaczan kowitej zmiennoci jzyka opisujcego
przez Averilla metafor liny Ekma- emocje. Shweder zdaje si nie zauwaa,
nowskiej metaforze rodziny z tematem e dowody na uniwersalno pewnych
i wariacjami. Averilla niepokoi, e kon- emocji nie ograniczaj si do sw, lecz
centracja na temacie doprowadzi do dotycz te wyraania emocji w zacho-
pominicia wariacji. Wyjania on take waniu, zmian fizjologicznych, zdarze
sposb, w jaki pojcie podstawowoci" poprzedzajcych i tak dalej.
implikuje hierarchi pojciow, i stwier- Shweder bardzo jasno formuuje
dza bezuyteczno takich hierarchii dla swj pogld, e emocje nie s obiektami
teorii emocji (z czym zgodziliby si naturalnymi, lecz wykraczajcymi poza
Ekman i Panksepp). Averill zgadza si dowiadczenie schematami czy skryp-
te z Ekmanem i Pankseppem co do tami interpretacyjnymi. Nie jest jasne,
powodw, dla ktrych pewne emocje czy i Averill poszedby tak daleko. Sche-
mona uzna za podstawowe, powiada- rer zapewne zgodzi si ze stanowiskiem
jc, e emocje podstawowe powinny Shwedera, e takie emocje, jak gniew
by uniwersalne u ludzi, obserwowalne czy strach, sprowadzi mona do pew-
w szcztkowej postaci u innych naczelnych elementw, ktre mog tworzy
nych i tak dalej". Po czym argumentuje, take i inne kombinacje stanowice
e wpyw biologii na nasze emocje jest zupenie odmienne stany emocjonalne.
minimalny. Dla Shwedera liczba tych kombinacji
Najbardziej radykalne jest stanowi- jest nieskoczona i wcale nie wszystkie
sko Shwedera, ktry kwestionuje po- one musz by emocjami. Scherer ze
gld, e emocje istniej we wszystkich swoj koncepcj wizek tych elementw
spoeczestwach czy kulturach. Nawet i pojciem emocji modalnych zakada,
jeeli wszyscy ludzie emocjonalizowa- e pewne kombinacje elementw s
liby" swoje odczucia cielesne i duchowe, czstsze od innych, na co z kolei nie
nie wszyscy robi to bd w jednakowy zgadza si Shweder.
sposb - argumentuje Shweder. Autor Dla Pankseppa podstawowy" to
ten przyznaje, e wszyscy ludzie maj tyle, co odnoszcy si do ujawniania
odczucia, cho uwaa, e nie wszyscy si potencjau genetycznego, przy czym
odczytuj je jako emocje. W tytule swojej autor ten podkrela, e geny stano-
wypowiedzi umieszcza tytu znanej pio- wi magazyny informacji dynamicznie
CZY ISTNIEJ EMOCJE PODSTAWOWE? 49M S
reagujce na specyficzne oddziaywania jest przekonany, e emocje s poj-

rodowiska. Panksepp wydaje si sta ciami interpretacyjnymi, ktre mog,
na stanowisku, e pomidzy pewnymi cho nie musz by przywoywane przy
informacjami wejciowymi a pewnymi odczytywaniu znaczenia naszych odczu,
reakcjami organizmu istniej podsta- i e nie ma powodu przypuszcza, i
wowe poczenia nerwowe, ktrych wy- wszyscy je przywoujemy, nie mwic
ksztacenie nie wymaga uczenia si ju o tym, e kady z nas moe
i ktre odpowiadaj pewnym emocjom, przywoywa rne schematy interpre-
jak gniew, strach, smutek itd. Pank- tacyjne. Mniej radykalne stanowisko
sepp odrnia takie emocje od stanw zajmuje Scherer, zakadajc istnienie
bardziej odruchowych, jak wzdrygnicie biologicznego podoa wielu elementw,
si, i od bardziej uwewntrznionych ktrych kombinacje tworz emocje (cho
sentymentw. Opowiada si za koncen- inne kombinacje mog tworzy cakiem
tracj wysikw na badaniu najbardziej odmienne emocje). Z punktu widzenia
reprezentatywnych emocji, takich jak Scherera, wystpowanie jakiej emocji
strach, czy gniew. tylko w jednej kulturze czy tylko u poje-
Ekman zakada, e wszystkie emo- dynczej osoby jest mao prawdopodobne,
cje s podstawowe w tym sensie, e cho moliwe. Dla Shwedera prawdopo-
zarwno specyficzne cechy emocji, jak dobne jest istnienie jednostek czy kultur
i ich cechy podzielane z innymi emo- w ogle pozbawionych emocji. Bardziej
cjami oraz funkcje uksztatowane zo- umiarkowane stanowisko zajmuje Ave-
stay przez ewolucj. Wskazuje na osiem rill, uznajc biologiczne podstawy nie-
cech, z ktrych przynajmniej siedem ktrych emocji, cho nie wierzy on, e
odnale mona we wszystkich emocjach te wanie emocje maj w jakim sensie
(z wyjtkiem specyficznego sygnau). charakter podstawowy i twierdzi, e
Cechy waciwe emocjom i odrniajce emocje mog by cakowicie wytworem
je od innych zjawisk pozwalaj reago- spoecznego procesu ich konstrukcji.
wa na fundamentalne zadania yciowe Wypowiedzi Pankseppa i Ekmana
szybko, bez rozbudowanego planowania nie s sprzeczne, cho koncentruj si
i na sposoby, ktre byy adaptacyjne na rnych kwestiach. Obaj autorzy
w przeszoci naszego gatunku. Ekman zakadaj istnienie ograniczonej liczby
wprowadza te pojcie rodziny emocji, emocji, z ktrych kada stanowi rezultat
proponujc, by kad emocj uwaa ewolucji i ma uniwersalny charakter.
za rodzin pokrewnych stanw afektyw- Obaj podkrelaj te rol rodowiska
nych, nie za za pojedynczy stan. Kada w przejawianiu i rozwoju emocji, cho
z takich rodzin zawiera pewien temat uwaaj, e emocje nie s bez reszty wy-
(stanowicy rezultat ewolucji) i wiele znaczone oddziaywaniem rodowiska,
jego wariacji (stanowicych rezultaty gdy wyraaj one przystosowanie do
uczenia si). ewolucyjnej przeszoci.
W kwestii istnienia emocji podsta- Cho wszyscy autorzy zgadzaj si,
wowych wystpuj wic znaczne r- e potrzeba nam wicej danych, nie
nice zda. Dla Shwedera i Scherera ma zgody co do tego, jakie dane
emocje nie s dane; nie ma biolo- s najbardziej potrzebne, ani co do
gicznych wyznacznikw takich emocji, tego, jak rzetelne s dane dotychczas
jak gniew, strach czy smutek. Shweder zgromadzone.
Pytanie 2:
Co odrnia emocje od
nastroju, temperamentu
i innych poj afektywnych?
Richard J. Davidson: O emocji, nastroju i innych

pojciach afektywnych
Nastrj i emocja to sowa uywane e tylko emocja poprzedzona jest specy-
w jzyku zarwno potocznym, jak i psy- ficznymi zdarzeniami j wywoujcymi.
chologicznym do oznaczenia pewnych Blisza analiza tych rnic pokazuje
aspektw zjawisk afektywnych. Niekt- jednak, e maj one wtpliwy charakter.
rzy psychologowie uywaj tych termi- Na przykad Ekman (1992) dowodzi,
nw zamiennie, dla innych oznaczaj e nie wszystkie emocje cechuje cha-
one odmienne typy stanw umysowych rakterystyczny tylko dla nich wyraz
(na przykad Ekman, 1984). twarzy, co sprawia, e obecno okre-
W pierwszej czci tego krtkiego lonej mimiki trudno uzna za czynnik
eseju proponuj now definicj funk- odrniajcy emocj od nastroju. Nie
cjonaln nastroju. Moja propozycja jest wszystkie badania potwierdzaj te tez,
do spekulatywna, cho staram si po- e wyrnikiem emocji jest wystpowa-
kaza sposb, w jaki mona j sprawdzi nie okrelonych zdarze poprzedzaj-
empirycznie. W czci drugiej rozwaam cych. Pewna liczba badaczy wykazaa,
pojcia temperamentu i stylu afektyw- e krtkie epizody emocjonalne mona
nego, prbujc wskaza, czym si one wywoa za pomoc metod omijaj-
rni, a w czym s podobne do emocji cych wiadomo czowieka. Na przy-
i nastroju. kad hman, Dimberg i Esteves (1989)
Dla niektrych badaczy afektu pod- stwierdzili, e reakcj strachu mona
stawowa rnica midzy emocj i na- uwarunkowa na bodce prezentowane
strojem dotyczy dugoci ich trwania: tak krtko, e badani nie s wiadomi
emocje uwaane s za krtkotrwae, tego, jaki bodziec jest im prezentowany.
nastrj za - za dugotrway. Inna pro- Podobnie Kunst-Wilson i Zajonc (1980)
pozycja zakada, e emocjom - w przeci- wykazali, e moliwe jest wywoywanie
wiestwie do nastroju - towarzyszy spe- pozytywnych reakcji na bodce eks-
cyficzny wyraz mimiczny, jeszcze inna - ponowane podprogowo. Przykady te
51 CO ODROZNIA E MOCJE OD NASTROJU, TEMPERAMENTU...
ilustruj moliwo wywoywania emo- Teasdale i Fogarty, 1979; por. przegld

cji pod nieobecno rozpoznawalnych danych - Mineka i Sutton, 1992).
zdarze poprzedzajcych, trudno zatem Nastrj moe wpywa nie tylko na
uzna te zdarzenia za czynnik odrnia- przetwarzane treci, ale i na sposb ich
jcy emocje od nastroju. przetwarzania. Na przykad Isen (1987)
Pozostaje kryterium dugoci trwa- stwierdzia, e pozytywno nastroju
nia. W wikszoci wypadkw emocje podwysza plastyczno fukcjonowania
istotnie mog trwa krcej od nastro- poznawczego, co prowadzi do wzrostu
jw, jednak kryterium to ma charak- twrczoci, tworzenia bardziej odlegych
ter jedynie opisowy i zapewne mona skojarze i spostrzegania wikszej liczby
znale przykady dugotrwaych emocji zwizkw pomidzy rnymi informa-
bd krtkotrwaych nastrojw. Zanim cjami.
dokadniej zajmiemy si t spraw, Prawdopodobnie nastrj - przy-
sprbujmy gbiej wnikn w rnice najmniej saby - jest zawsze obecny
midzy dwiema omawianymi klasami i nadaje afektywny koloryt wszystkiemu,
afektu. co robimy. Emocje mona natomiast
traktowa jako chwilowe perturbacje
pojawiajce si na tle nastroju. O tyle,
Emocje i nastroje: wyjanienie o ile nastrj jest stale obecny, mona te
funkcjonalne mwi, e nasze czynnoci poznawcze
podlegaj stale modulacji i utendencyj-
Uwaam, e istotn rnic midzy nianiu.
emocjami i nastrojami mona wskaza Kiedy dany stan afektywny jest na-
dziki funkcjonalnej analizie kadego strojem, a kiedy emocj? Zgromadzona
z tych zjawisk. Wielu teoretykw za- dotd wiedza nie umoliwia jeszcze
kada, e podstawow funkcj emocji precyzyjnej odpowiedzi na to pytanie.
jest modulacja i selekcja dziaa (na Jeeli nastrj byby istotnie stale obecny,
przykad Frijda, Kuipers, ter Schure, jak to tutaj sugeruj, pytanie to mona
1989). Emocje wzbudzane s najcz- przeformuowa w sposb nastpujcy:
ciej w sytuacjach wymagajcych dziaa na jakiej podstawie mona wnioskowa
przystosowawczych, a ich wzbudzeniu 0 rnicy midzy nastrojami? Poniewa
towarzyszy zwykle aktywno autono- emocje, pojawiaj si na tle nastrojw,
micznego ukadu nerwowego wspiera- a wic mog by one w jakim momencie
jca dziaanie wywoane emocj (na obecne lub nie, zapyta naley: na jakiej
przykad Levenson, Ekman, Friesen, podstawie wnioskowa mona o pojawie-
1990). niu si emocji?
Gwn funkcj nastroju jest na- Nastrj czsto znajduje odzwier-
tomiast modulacja i selekcjonowanie ciedlenie w subiektywnym dowiadcze-
czynnoci poznawczych. Nastrj dziaa niu. Dorosych badanych mona popro-
jako podstawowy mechanizm zmiany si o oszacowanie wasnego nastroju
przetwarzanych treci i sposobu ich 1 stwierdzi, e oszacowania te odpowia-
przetwarzania. Nasila on pamiciow daj innym, bardziej obiektywnym jego
dostpno pewnych treci i osabia wskanikom. Nie ma jednak powodu,
dostpno innych. Na przykad osoby by zakada nieobecno nastroju u nie-
depresyjne cechuje podwyszona dostp- mowlt nie posugujcych si jeszcze
no wspomnie smutnych, a obniona sowami czy u innych gatunkw. W jaki
- wspomnie wesoych (na przykad sposb mona wnioskowa o wystpo-
waniu nastroju w takich wypadkach? (na przykad Schwarz i Clore, 1983).

Jestem przekonany, e uda si to osta- Nastroje mog take kumulowa si
tecznie osign na podstawie analizy wraz z upywem czasu - na przykad
zmian sposobu przetwarzania przez or- seria przyjemnych lub nieprzyjemnych
ganizm informacji. Moemy na przykad interakcji z innymi moe zaowocowa
poszukiwa tendencyjnoci (jawnej lub pod koniec dnia pozytywnym lub nega-
ukrytej) w odtwarzaniu rnych infor- tywnym nastrojem.
macji (na przykad Tobias, Kihlstrom Sdzi te mona, e emocje i na-
i Schacter, 1992), selektywnoci w me- stroje dynamicznie odziauj na siebie
chanizmach przeduwagowych (na przy- nawzajem. Emocje mog prowadzi do
kad Mathews i in., 1990) czy w miarach okrelonego nastroju, nastroje za mog
plastycznoci poznawczej (na przykad zmienia prawdopodobiestwo pojawia-
Isen, 1990) i wskanikach funkcjonowania si rnych emocji. Precyzyjne okre-
nia percepcyjnego. By moe uda si lenie, co wyzwala stany afektywne,
skonstruowa bateri testw przetwa- w tym kontekcie moe by spraw
rzania informacji pozwalajcych diagno- trudn. Na przykad, jeeli nastrj
zowa zmiany nastroju niezalenie od wynika z emocji, to co waciwie jest
subiektywnych wypowiedzi czowieka na czynnikiem go wyzwalajcym? Czy wy-
temat jego dowiadcze. W wypadku zwaaczem jest emocja, czy te czynniki,
nastroju - inaczej ni w wypadku ktre j wywouj? Jeeli emocja, to
emocji - nie mona oczekiwa zmian czy wyzwalaczem nastroju jest faza jej
autonomicznych towarzyszcych zmia- wzbudzania, czy te zanikania? Spraw
nom stanu afektywnego. Mona jednak jeszcze bardziej komplikuje fakt, e
oczekiwa pewnych bardziej trwaych rne systemy reakcji cechuj si od-
zmian w stanie centralnego ukadu miennymi przebiegami czasowymi, tak
nerwowego. wic fazy narastania i zanikania mi-
Inna rnica midzy nastrojem micznej ekspresji emocji mog nie od-
i emocj dotyczy natury zdarze je powiada podobnym fazom pobudzenia
wywoujcych. Emocje wydaj si kon- autonomicznego i tak dalej. Jak dotd
sekwencj zdarze spostrzeganych jako nie dysponujemy w istocie adnymi
pojawiajce si szybko i bez ostrzeenia, danymi, ktre dotyczyyby tych kwestii.
nastroje za - zdarze rozgrywajcych
si w wolniejszym tempie. Pocztkowa
zmiana fizjologiczna w reakcji na ad- O temperamencie i stylu afektywnym
aptacyjnie wane i nage wydarzenia
prawie zawsze wyzwala emocj. Utrata Termin styl afektywny" oznacza ca
kontroli nad samochodem na oblodzo- dziedzin rnic indywidualnych modu-
nej drodze wzbudza strach, ktremu lujcych sposb reagowania jednostki
towarzysz nasilone zmiany autono- na rodzce emocje zdarzenia (Davidson,
miczne i szybkie zmiany w sekwencji 1992a). Rnice takie rozumiane s
zachowa ukierunkowanych na radzenie - na podobiestwo cech osobowoci -
sobie z niebezpieczestwem. Czynniki jako wzgldnie stae w czasie. Kategoria
wyzwalajce nastrj maj zwykle od- stylu afektywnego nie obejmuje wic
mienn natur. Nastrj zmienia si nastroju. Jednake pewne cechy osobo-
pod wpywem pogody - ciemny, desz- woci uwaa mona za wyraz stylu
czowy dzie wywouje smutny nastrj, afektywnego, gdy skojarzone s z sys-
dzie soneczny - nastrj pozytywny tematycznymi rnicami pod wzgldem
reaktywnoci afektywnej (na przykad tywnych, mao strachliwych (Robertson,

Larsen, Ketelaar, 1991). Styl afektywny Martin, Candy, 1978). Wydaje si praw-
wie si te z pewnymi funkcjami dopodobne, e indywidualne zrnico-
centralnego ukadu nerwowego, ktre wanie stylu afektywnego, pojawiajce
wykazuj zrnicowanie indywidualne si we wczesnych fazach rozwoju, po-
i stao w czasie. Na przykad nasze zostaje te pod wpywem uczenia si.
wasne badania wielokrotnie wykazay, Wielu autorw wskazuje na donios
e asymetryczne pobudzenie przednich rol wczesnych zdarze stresujcych dla
obszarw kory (okolicy przedczoowej pniejszego rozwoju stylu afektywnego,
i przedniej czci pata skroniowego) szczeglnie o cechach patologicznych.
wyraa rnice indywidualne w reak- Nacisk na wczesne dowiadczenia ka-
tywnoci emocjonalnej (na przykad Da- dzie nie tylko behawioryzm i psychoana-
vidson, Fox, 1989; Tomarken, Davidson, liza, ale rwnie teoretycy zorientowani
Henriues, 1990; Tomarken i in., 1992). biologicznie, ktrzy podkrelaj donios
Przy takim ujciu temperament uwa- rol wczesnych stresw w ksztatowa-
any bdzie za cz stylu afektywnego. niu trwaych zmian afektywnych (na
Temperament odnosi si do wcze- przykad Jacobs, Nadel, 1985; Jacobs,
nie pojawiajcych si rnic indywi- Nadel, Hayden, 1992). Model Jacobsa
dualnych w reagowaniu na wyzwania i Nadela (1985) zakada, e jeeli
rodowiska, rnic przynajmniej cz- awersyjne uczenie si nastpuje przed
anatomiczn i fizjologiczn dojrzaoci
ciowo wyznaczonych genetycznie. R-
hipokampa, stresy nastpujce w p-
nice temperamentalne midzy dziemi
niejszym yciu mog upoledza jego
prowadzi mog do systematycznych
funkcjonowanie i przywraca awersyjne
odmiennoci w reaktywnoci emocjonal-
reakcje wyuczone przed osigniciem
nej (na przykad Goldsmith, 1993). Co
dojrzaoci przez struktury hipokampa.
wicej, temperament u dzieci i styl
Cho brak wystarczajcej iloci danych
afektywny u dorosych wydaj si za-
do penej oceny tego modelu, wyjania
wiadywane przez te same okolice kory
on w przekonujcy sposb liczne fakty
mzgowej, gdy jedno i drugie zwizane dotyczce fobii i ostrych atakw lku
jest z podobnymi wzorcami pobudzenia (przegld danych - por. Jacobs, 1992).
przednich okolic kory (przegld danych
- por. Davidson, 1992b).
Temperament i style afektywne s
zwizane z trwaymi zrnicowaniami Podsumowanie i wnioski
ukadu nerwowego, takimi jak rnice
pod wzgldem gstoci receptorw spe- Emocja, nastrj i temperament to ter-
cyficznych neurotransmiterw czy neu- miny uywane do oznaczenia rnych
romodulatorw, co wykazuj badania wasnoci zjawisk afektywnych. Czasami
nad szczurami hodowanymi selektyw- uywane s zamiennie, czasami niepre-
nie w celu rozwinicia rnych cech cyzyjnie. Prbowaem tu przekonywa
emocjonalnych. Na przykad reaktywny o funkcjonalnej rnicy midzy emo-
szczep Maudsley selekcjonowano przez cjami i nastrojami. Emocje moduluj
wiele pokole w taki sposb, by uzy- zachowanie, podczas gdy nastroje mo-
ska osobniki strachliwe i wiele bada duluj przetwarzanie informacji. Cho
wykazao, e osobniki z tego szczepu zrnicowanie to moe si wydawa ar-
maj mniej receptorw benzodiazepiny bitralne, przedstawiam je tu w nadziei,
ni osobniki ze szczepw nisko reak- i stanowi bdzie stymulacj do dal-
szych bada. Rozrnienie to podkrela indywidualnych pod wzgldem wzor-

take potrzeb nowych strategii badaw- cw reaktywnoci emocjonalnej. Tego
czych w studiach nad zwizkami zjawisk rodzaju trwae rnice indywidualne
afektywnych z innymi dziedzinami sta- dotycz temperamentu i innych trwa-
nowicymi przedmiot zainteresowania ych cech pozostajcych pod znacznymi
nauk biobehawioralnych. Zdefiniowaem wpywem wczesnego uczenia si.
tu styl afektywny jako cao rnic
Paul Ekman: Nastroje, emocje i cechy

W odpowiedzi na Pytanie 1 wskazaem dugo zalegajcego nastroju w odr-
pewn liczb wasnoci odrniajcych nieniu od bardziej przelotnych reakcji
emocje od innych stanw afektywnych gniewu. Jednak moe ono by take
(por. te Ekman, 1992). Tutaj skupi si uyte do okrelenia gniewu o maej
na rnicach midzy emocjami a nastro- intensywnoci lub takiego, ktry dopiero
jami. si zaczyna. Wypowiedzi ludzi s co
Nastroje mona odrnia od emo- prawda interesujce, jednak nie naley
cji pod wzgldem przebiegu czasowego, ich traktowa jako jedynego czy decydu-
a zatem rwnie i pod wzgldem tych jcego rda danych przy rozstrzyganiu
wasnoci czynnoci nerwowych, ktre 0 rnicy midzy emocjami i nastro-
le u podstaw kadego z tych stanw jami. Przekonany jestem, e koncen-
afektywnych. Cho nie ma powszechnej tracja bada na wzorcach ekspresji
zgodny co do typowego czasu trwania 1 zmianach fizjologicznych pojawiajcych
emocji, wikszo teoretykw rozrnia- si w trakcie emocjonujcych zdarze
jcych emocje i nastroje zgadza si, e te pozwoli na odrnienie pojedynczych
drugie trwaj znacznie duej. W innej i powtarzajcych si epizodw emocjo-
pracy (Ekman, 1984) przekonuj, e nalnych z jednej strony, z drugiej za
emocje mog by bardzo krtkotrwae, - duej zalegajcych nastrojw. Myl
rzdu sekund lub minut; kiedy za m- te, e sami ludzie atwiej potrafi
wimy o emocjach trwajcych godzinami, je rozrni, jeeli akurat przeywaj
mamy zapewne na myli sumowanie ktry z tych stanw.
powtarzajcych si, krtszych epizodw Cho najbardziej oczywisty, czas
emocjonalnych. Z kolei czas trwania trwania nie jest jedynym kryterium
nastrojw siga rzdu godzin lub dni. rozrniania nastrojw i emocji. Na-
Jeeli jednak jaki stan trwa tygodniami stroje zdaj si obnia prg pobudze-
lub miesicami, bardziej wskazane jest nia tych emocji, ktre najczciej im
tu mwi o zaburzeniach afektywnych towarzysz. Jeeli kto jest w nastroju
ni o nastrojach. poirytowania, atwiej wpada w gniew ni
Proponowane tu rozrnienie moe zwykle, interpretuje bowiem pojawiajce
nie pasowa do tych koncepcji, ktre si wydarzenia w sposb prowadzcy do
badaj dziedzin emocji za pomoc przeycia gniewu. Nie przeprowadzono
analiz sw opisujcych emocje (Ortony dotd bada pozwalajcych rozstrzy-
i Turner, 1990), poniewa potoczne gn, czy istot poirytowania jest cige
uywanie jzyka dalekie jest od precyzji. pozostawanie w stanie lekkiego gniewu,
Na przykad sowo poirytowany" moe atwo zamieniajcego si w wybuch emo-
by uywane do okrelenia pewnego cjonalny, czy te mamy tu do czynienia
raczej ze zrnicowanymi progami po- dowodami, skonny jestem sdzi, e

budzenia i jakim szczeglnym rodzajem ludzie czciej potrafi wskaza przy-
ocen specyficznych wanie dla nastroju. czyny wasnych emocji ni nastrojw.
Inna rnica wie si z widoczn Emocje mog zosta wywoane zdarze-
trudnoci modulowania emocji, jeeli niem zewntrznym, wspomnieniami lub
pojawia si ona w trakcie trwania okre- wyobrani.. Fakt, e ludzie potrafi je
lonego nastroju. Przypuszcza mona, wskaza jako przyczyny swoich emocji,
e osoba ju poirytowana jest mniej nie oznacza jeszcze, e s z reguy
zdolna do modulowania pojawiajcej si wiadomi zdarze wzbudzajcych emo-
reakcji gniewu ni osoba w nastroju cje. Czasami wiadomo taka wystpuje
neutralnym, a jej gniew bdzie silniejszy (szczeglnie gdy zdarzenia rozwijaj si
i trwalszy. powoli), jednak czsto pojawia si ona
Ponadto nastrojom nie towarzyszy dopiero po fakcie lub dopiero w trak-
specyficzny wyraz mimiczny, typowy dla cie przeywania emocji. Z nastrojami
wikszoci emocji. Z faktu, e kto ma sprawy maj si inaczej. Myl, e rodz
gniewny wyraz twarzy, mona wniosko- si one na dwa sposoby. Po pierwsze,
wa, i jest on poirytowany, cho ani wskutek zmiany stanw neurohormo-
poirytowanie, ani aden inny nastrj nie nalnych czy biochemicznych. Precyzyjne
objawia si jakim szczeglnym wyra- opisanie charakteru tych zmian wy-
kracza poza moje kompetencje, cho
zem mimicznym. By moe znamieniem
sdz, e trwaj one zwykle duej ni
nastrojw s jakie specyficzne sygnay
bezporednie fizjologiczne wyznaczniki
wokalne, jednak nikt, jak dotd, ich nie
emocji. Dwie oczywiste zmiany fizjo-
zidentyfikowa. Bardziej prawdopodobne
logiczne pocigajce za sob zmiany
jest to, e wyrnikami poszczeglnych
w przebiegu procesw chemicznych to
nastrojw s nie jakie obserwowalne
brak snu i poywienia, cho zmiany tych
sygnay, lecz specyficzne wzorce aktyw-
procesw mog mie rwnie charakter
noci mini twarzy, identyfikowane za
cykliczny (na przykad jako funkcja
pomoc elektromiografii. cyklu menstruacyjnego u kobiet). Brak
Cho rne nastroje prawdopodob- snu wywouje poirytowanie zarwno
nie nasilaj szanse wzbudzania rnych u dorosych, jak i u dzieci, co rodzice
emocji (na przykad poirytowanie - nazywaj marudnoci", cho czasami
gniewu, nastrj pozytywny - szczcia moe te prowadzi do nastroju rozba-
itd.), nie s mi znane badania, ktre wienia.
wykazayby ten fakt za pomoc po-
miarw zmian mimiki czy wskanikw Moliwa jest i druga, odmienna
fizjologicznych. Podobnie brakuje wyni- droga powstawania nastroju - w wyniku
kw bada nad ewentualnym hamo- czstego przeywania powtarzajcych si
waniem przez nastrj emocji z nim emocji o duej sile. Wyobramy sobie,
niezgodnych. Czy osoba poirytowana jest e kto nas obraa, co budzi reakcj
mniej skonna do przeywania wstrtu, gniewu, a zanim gniew zdy cakowicie
smutku czy strachu? Czy tylko smutku wygasn, osoba ta ponownie nas ob-
i strachu? Czy te jedynie emocji pozy- raa - i to wielokrotnie si powtarza.
tywnych, trudniejszych do wzbudzenia Taka nasilona gsto" dowiadcza-
w stanie irytacji? nia gniewu prawdopodobnie prowadzi
Inna rnica dotyczy moe warun- do przekroczenia pewnego progu, co
kw wzbudzajcych nastroje i emocje. powoduje zmiany biochemiczne, ktre
Cho nie dysponuj na to bezporednimi przez dugi czas podtrzymuj zalegajcy
56_ 54 CO ODROZNIA E MOCJE OD NASTROJU, TEMPERAMENTU...
mmmmm^mmmm
nastrj. Podejrzewam, e stumienie no, wstydliwo czy melancholijno.

- z takich czy innych powodw - Cho kady bywa od czasu do czasu
wyraania emocji gniewu doprowadzi poirytowany, nie kadego cechuje wro-
w takiej sytuacji do dugotrwaego zale- go. Jak dotd nie wiemy, w jaki sposb
gania nastroju. Zjawisko takie wystpuje powstaj takie emocjonalne cechy i czy
prawdopodobnie jedynie przy emocjach utrzymuj si one przez cae ycie,
negatywnych. nie wiemy te, czy ludzie o okrelo-
Brak miejsca nie pozwala na szcze- nych cechach maj wiksz skonno
gowe rozwaenie kwestii, w jaki spo- do przeywania odpowiadajcych tym
sb nastroje wi si z takimi cechami cechom nastrojw.
emocjonalnymi, jak wrogo, euforycz-
Nico H. Frijda: Rnorodno afektu: emocje

i zdarzenia, nastroje i sentymenty
Sowa opisujce emocje uywane s punktu wyjcia do poszukiwa badaw-
w odniesieniu do bardzo rnorodnych czych.
stanw i zdarze psychicznych. Rno- Sdz, e za zrnicowaniem sw
rodno t wyraaj rozrnienia m:i ukrywaj si dwa najwaniejsze i wza-
dzy emocjami, odczuciami, nastrojami, jem niezalene od siebie typy rnic
sentymentami i cechami osobowoci, midzy stanami afektywnymi. Pierwszy
a take takie frazy, jak by prze- dotyczy tego, czy idzie o jak relacj
straszonym jakim zdarzeniem", wy- midzy przeywajcym emocje podmio-
obraa sobie przeraajce wydarzenie", tem a jakim obiektem, czy te nie.
obawia si jakiego rodzaju zdarze" Druga - czy idzie o jaki przemijajcy
czy by strachliwym z natury". Zja- proces lub stan, czy te o mniej lub
wiska czy pojcia wyraane za po- bardziej trwa cech dyspozycyjn.
moc tych fraz rni si pod wieloma
wzgldami, takimi jak czas trwania,
rda, odnoszenie si do szczeglnego Stany intencjonalne
obiektu lub caej ich klasy itd. Nie i nieintencjonalne
naley jednak sdzi, e za pomoc
analizy takich sformuowa uda si Faktem o podstawowym znaczeniu dla
odkry prawdziw natur emocji, na- analiz psychologicznych jest to, e wiele
strojw, ani e kade z nich odnosi stanw lub procesw wynika z ist-
si do odrbnej klasy zdarze schlud- nienia pewnej relacji midzy podmio-
nie odrniajcej si od innych. Mimo tem a obiektem. O takich stanach
to sowa wskazuj na faktyczne ist- czy procesach powiada si, e s one
nienie pewnych rnic i dostarczaj intencjonalne"1, i dotyczy to rwnie
1 W tym podrozdziale okrelenie intencjonalny" nie znaczy tyle co zamierzony i celowy" (zapewne
najczstsze znaczenie tego sowa w jzyku potocznym i psychologicznym), lecz wskazuje na czynno
psychiczn skierowan na okrelony obiekt", jak w zwrotach myle o czym" (na przykad o egzaminie,
o Adamie) nienawidzi czego" (na przykad egzaminu). Zrdosowem jest tu aciskie intentio w zna-
czeniu skierowanie", podstaw filozoficzn za s pogldy niemieckiego filozofa F. Brentano (1838-1907),
ktry w skierowaniu aktw psychicznych upatrywa ich cech charakterystyczn (przyp. tum.).
emocji. Emocje mog wynika z relacji si z grubsza ze zjawiskami okrelanymi

czcych czowieka z jakim obiektem zwykle mianem nastroju. Wie si to
- mwimy, e kto si boi czego, oczywicie z tym, e nastroje maj
gniewa na kogo, jest szczliwy z po- bardziej rozmyty czy globalny charakter
wodu czego itd. Owa intencjonalno ni emocje (na przykad Morris, 1989),
dotyczy nie tylko dowiadczenia, ale a badani uwaaj, e sowa opisujce
i zachowania emocjonalnego - gniewne nastrj (na przykad pogodny") od-
zachowanie jest skierowane na co lub nosz si do bardziej rozmytych sta-
na kogo, strach oznacza wycofanie nw ni sowa opisujce emocje (na
si z kontaktw z jakim obiektem przykad rozbawiony") (Frijda, 1987).
itd. Nawet w zamieranie ze strachu" Dziedzina nieintencjonalnych stanw
uwikana jest pewna intencjonalno afektywnych" tylko czciowo pokrywa
i ukierunkowanie - emocja dotyczy si z nastrojami, gdy takie pojcia
obiektu, przed ktrym zamieramy, od potoczne, jak nastrj", nigdy nie s
ktrego nie moemy si ani oderwa, uywane w sposb cakowicie konse-
ani do zbliy. Od czasw Hume'a kwentny i nie odpowiadaj zawsze tym
czyni si rozrnienie midzy obiektem samym warunkom koniecznym.
i przyczyn emocji, ktre mog si Hume'owskie rozrnienie pomi-
nie pokrywa. Powodem gniewu moe dzy obiektami i przyczynami stanw
by zniewaga, jego obiektem za - afektywnych jest bardzo istotne dla
zniewaajca nas osoba. Teoretycznie analizy nastroju. Oczywicie nastroje
moliwe jest, aby jaki stan afektywny maj swe przyczyny, czasami o charak-
mia przyczyn, a nie mia obiektu, bd terze wyrazistego zdarzenia naadowa-
te aby mia obiekt pomimo e czowiek nego emocjonalnie; jednak to nie one
nie uwiadamia sobie jego przyczyn. s ich obiektem. Mona sobie zdawa
Na mocy definicji emocje skierowane spraw z tego, e wasny zy nastrj
s na jakie obiekty, cho mona by wywoany zosta czyj kliw uwag,
niewiadomym ich przyczyn w jakich co jednak nie wyklucza oglnie" zego
poszczeglnych przypadkach. Np. mog samopoczucia, irytacji czy wtpliwoci
nie zdawa sobie sprawy ze rde kierowanej pod adresem wasnej osoby
wasnego irracjonalnego gniewu. w dziedzinach zupenie nie zwizanych
Mona zatem powiedzie, e emo- z t uwag.
cje s uwikane w relacje czowieka Skonny jestem sdzi, e nastroje
z pewnymi obiektami, lub precyzyjniej, maj charakter stanw nieintencjonal-
e w umyle istniej stany afektywne nych, jednak nie wszyscy autorzy s
i stany gotowoci zwizane z obiek- tego zdania. Niektrzy je podzielaj (na
tami oraz e stany te pokrywaj si przykad Brentano, 1874), inni utrzy-
z tym, co nazywamy zwykle emocjami. muj, e jako stany psychiczne, nastroje
Stwierdzenie to jest o tyle wane, maj na mocy definicji charakter inten-
e w umyle istniej rwnie niein- cjonalny (Stumpf, 1899; por. Reisenzein
tencjonalne stany afektywne, lub te i Schonpflug, 1992). Jednake zgodnie
stany intencjonalne w innym sensie (w z takim pogldem obiektem nastrojw
literaturze mona napotka rne ich jest wiat jako cao", nie za jakikol-
definicje, por. niej). Dziedzina nieinten- wiek obiekt szczeglny.
cjonalnych stanw afektywnych ma od-
mienny charakter ni dziedzina stanw
intencjonalnych; ta pierwsza pokrywa
Analiza emocji i nastrojw zmiany progw nale do definicyjnych

aspektw nastroju. Nastrj niepokoju
Stany afektywne s zrnicowane pod jest po czci definiowany przez trwae
wzgldem afektu, oceny sytuacji, goto- i rozlane uczucie niepokoju, a po czci
woci do dziaania i reakcji fizjologicz- - przez liczb i czsto wypadkw,
nych. Afekt" oznacza tutaj przyjemne w ktrych nawet nike wydarzenia
lub nieprzyjemne doznania; ocena" - wzbudzaj reakcje niepokoju; nastrj
interpretacj i ocen zdarzenia, ktre poirytowania definiowany jest po czci
wywouje owe odczucia, w kategoriach rozlanym uczuciem gniewu, a po czci
jego wartociowoci i wpywu na wa- nasilon skonnoci do irytowania si
sn sytuacj podmiotu (uatwianie bd i spostrzegania wydarze jako frustruj-
utrudnianie osignicia celu, kontrolo- cych przejaww zej woli innych. Celem
walno, sprawstwo, pewno wyniku takich bada jest wic w istocie wyka-
itd.); gotowo do dziaania" - ten- zanie stopnia korelacji midzy rnymi
dencje do dziaania lub impulsy do cechami definicyjnymi nastroju.
ustalenia bad przerwania jakiej relacji
z otoczeniem i zwizane z nimi stany
pobudzenia. Stany afektywne skadaj Epizody emocjonalne
si ze wszystkich tych skadnikw:
okrelonych dozna, okrelonych ocen, Jednym z aspektw odrniajcych emo-
gotowoci do okrelonych dziaa wraz cje od nastroju jest czas trwania -
z ewentualnym zaangaowaniem moto- zakada si, e jest on krtki dla emocji,
rycznym oraz ze szczeglnych wzorcw dugi za - dla nastroju. Jednake
pobudzenia fizjologicznego. Mog za- w jzyku potocznym sowo emocja"
wiera take uwiadomienie sobie tych nie jest zarezerwowane wycznie dla
wszystkich skadnikw. stanw o czasie trwania rzdu minut
Rwnie nastrj moe by opisy- czy godziny. Co waniejsze, czas trwania
wany pod wzgldem tych aspektw, stanu afektywnego nie jest skorelowany
jednak rnica polega na tym, e w wy- z tym, czy ma on intencjonalny, czy
padku emocji afekt, ocena i gotowo te nieintencjonalny charakter, a wic
do dziaania s skoncentrowane na kon- czy jest skierowany na jaki obiekt,
kretnym obiekcie, w wypadku nastroju czy nie. Kiedy w jednym z bada
za brak jest takiego zogniskowania. poproszono ludzi o opis jakiego nie-
Nastrj depresyjny mona rozumie jako dawnego przeycia emocji, 50% tych
rozlany afekt negatywny, zgeneralizo- zdarze opisano jako trwajce duej
wany brak celw i uoglniony brak ni godzin, 22% za - duej ni dob
skonnoci do podejmowania dziaa lub (Frijda i in., 1991). Opisy te wyra-
nawizywania relacji z otoczeniem. nie ujawniy skoncentrowanie stanw
Zrnicowanie gotowoci do dziaa- afektywnych na okrelonych obiektach
nia jako cecha nastroju wyranie ujaw- nieprzerwanie, bd te na zasadzie
nia si w zmianach progw reagowa- nawracania. W tym ostatnim wypadku
nia emocjami odpowiadajcymi danemu kolejne nawroty przeywane byy jako
nastrojowi. Badanie zwizku midzy wci ta sama emocja, nie za jako
nastrojami a progami reakcji emocjonal- kolejne stany emocjonalne. Badanych
nych jest oczywicie dziedzin oywio- poproszono rwnie o narysowanie dia-
nych bada (Morris, 1989). Jednake gramu przebiegu emocji w czasie". Dia-
z teoretycznego punktu widzenia owe gramy obrazoway fluktuowanie stanu
danej emocji (wzrosty i spadki nat- nej kobiety gotowo do dziaania zmie-
enia) midzy pocztkiem a kocem niaa si z odrzucenia i obrony przed
epizodu emocjonalnego. napastnikiem w ch odparcia ataku, od
Tak wic w subiektywnych opisach niepokoju i niemonoci skupienia myli
epizodw emocjonalnych duszy okres na czym innym do wyartykuowania
trwania jest raczej regu ni wyjtkiem myli o niemonoci zaakceptowania
- emocjonujce zdarzenia prowadz tego incydentu.
do epizodw emocjonalnych trwajcych Poszczeglne fazy nie s odczu-
z reguy godzin lub duej. Wanie wane jako niezalene od siebie. Podwy-
nazwa epizod emocjonalny" wydaje si szona aktywacja zalega w organizmie,
odpowiednia do okrelenia tych stanw nawet podczas snu, co objawia si
afektywnych - nie mona ich uzna za niespokojnymi snami lub zaburzeniami
nastroje, poniewa s skoncentrowane snu. Zalega te skonno do staego
na okrelonym obiekcie. skupiania uwagi na epizodzie, ktry
Sdzc po relacjach samych ba- wywoa emocje. Badani relacjonuj
danych, dugie trwanie emocji moe tego rodzaju epizody jako nieprzerwane
mie rne przyczyny, na przykad dugi caoci, w ktrych pojawiaj si na
czas trwania wywoujcych je wydarze przemian ostrzejsze i agodniejsze fazy.
bd ich powracanie (jak w wypadku W fazach ostrzejszych nasileniu ulega
strachu opisanego przez badanego, kt- gotowo motoryczna, pobudzenie fizjo-
remu jaki wczga godzinami grozi logiczne i ekspresja emocjonalna oraz
noem) albo wielka intensywno prze- hamowanie innych czynnoci; w fazach
ytej emocji (jak w wypadku pewnej agodniejszych uczucia i myli pozostaj
badanej, ktra zostaa potraktowana na obecne w tle innych czynnoci. Fazy
ulicy wulgarnymi uwagami i przeywaa te mona by nazwa stanami nastroju,
gniew i zdenerwowanie przez reszt gdyby nie to, e wzbudzajcy emocj
wieczoru, noc i cz nastpnego ranka). obiekt pozostaje w centrum uwagi lub
Zasadne jest odrnienie tego ro- moe natychmiast tam powrci.
dzaju epizodw emocjonalnych" od
emocji", nawet jeeli badani sami nie
dokonuj takiego rozrnienia. W trak- Czy emocje, epizody emocjonalne
cie trwania epizodu natenie emocji i nastroje s odrbnymi procesami?
nie jest stae, lecz ulega fluktuacjom.
Zmianom ulega zreszt i natura emo- Skonny tu jestem odpowiedzie tak"
cji. Aczkolwiek poszczeglne epizody pod warunkiem, e nacisk bdzie poo-
opisywano jako przykady konkretnych ony na okrelenie proces" afektywny,
emocji (gniewu, strachu, radoci), wspo- nie za na okrelenie kategoria" zja-
minane one byy jako cigi, w ktrych wisk afektywnych. Psychologia czsto
jedna emocja nastpowaa po drugiej, na jeszcze pozostaje w ucisku tradycji
przykad zdenerwowanie, po nim gniew, arystotelesowskiej czy redniowiecznej,
po nim obrzydzenie, po nim oburzenie, skupionej na poszukiwaniu istoty (cech
bd te rne emocje przeywane byy koniecznych i wystarczajcych) klas
rwnoczenie. Oznacza to, e w trakcie obiektw (Lewin, 1935; Cassirer, 1908).
przeywania epizodu ulegaa zmianie W dokonywanych tu rozrnieniach
tre myli i ocen sytuacji, jak rw- prbuj opisa rne procesy, nie za
nie charakter gotowoci do dziaania. rne stany czy kategorie: z jednej
W przytoczonym przykadzie zniewao- strony intencjonalne czynnoci afek-
tywne skoncentrowane na okrelonym sdw. Dua liczba bada wykazaa, e

obiekcie, z drugiej za nieintencjonalne nastrj negatywny obnia ocen zado-
czynnoci afektywne nie koncentrujce wolenia z ycia, a zawya oszacowania
si na obiekcie, a ponadto sekwencje prawdopodobiestw zdarze negatyw-
takich procesw (gwnie intencjonalnych (Morris, 1989; Frijda, w druku;
nych) nastpujcych po sobie w trakcie Clore i Parrott, 1991; Schwarz, Bless
transakcji z okrelonym obiektem czy i Bohner, 1991). Natomiast zmiany
zdarzeniem. konkretnych przekona zdaj si nast-
Warto zauway, e rne procesy powa jedynie w wyniku emocji. Gniew
niekoniecznie musz si wiza ze sta- nasila przypisywanie winy, cho gniewny
nami o odmiennej naturze. Myl, e nastrj nie ma takich konsekwencji
mona bez ryzyka wikszego bdu za- (Schwarz i in., 1991).
oy, i kada emocja ma tendencj do Zrnicowane konsekwencje nastro-
koczenia si czy kontynuacji w postaci ju dyskutowane byy w literaturze psy-
pewnej rozlanej i uoglnionej zmiany chologicznej pod nagwkiem wpywu
nastroju. Rodzic rozgniewany na jedno nastroju na pami i przypominanie
dziecko czsto skonny jest ofukn w ramach teorii Bowera (1991), trak-
i inne; duma i zadowolenie z jakiego tujcej nastroje jako wzy w sieci aso-
obiektu przeradzaj si w skonno do cjacyjnej. Te rne zjawiska, a w szcze-
patrzenia przez rowe okulary i na glnoci odmienno poznawczych na-
inne obiekty. Chyba niezbyt mdrze stpstw nastroju i emocji, mona jed-
byoby twierdzi, e w tych wypadkach nak lepiej zrozumie, analizujc natur
emocje i nastroje wystpuj na prze- i struktur nastrojw jako stanw afek-
mian; jest raczej tak, e to odpowia- tywnych. Zarwno nastroje, jak i emocje
dajce im procesy zmieniaj si lub s dla przeywajcego je czowieka
nawet wystpuj rwnoczenie. To samo rdem informacji o znaczeniu sytuacji,
dotyczy zreszt i poszczeglnych emocji. w jakich si znajduje, i o wasnej
Nie naley mwi, e w obrbie tego gotowoci do rnych dziaa.
samego epizodu jedna emocja nastpuje
po drugiej, gdy stawia to nas przed
nierozwizywalnym problemem, kiedy Sentymenty
koczy si jedna, a zaczyna druga
emocja. To raczej poszczeglne skadowe Drug obok intencjonalnoci waciwo-
procesw oceny sytuacji, gotowoci do ci przydatn do rozrniania stanw
dziaania czy reakcji fizjologicznych na- afektywnych jest to, czy maj one
silaj si lub sabn - bd jedne po charakter ostrego stanu, czy te trwaej
drugich, bd rwnoczenie. cechy dyspozycyjnej.
Ludzie cechui si pewnymi dys-
pozycjami do emocjonalnego reagowania
Konsekwencje emocji i nastrojw na poszczeglne obiekty lub ich rodzaje.
Zaoenie to pozwala wyjani skonno
Wyodrbnianie rnych rodzajw zja- do reagowania przez tego samego czo-
wisk afektywnych ma sens o tyle, o ile wieka zblionymi emocjami na ten sam
prowadz one do rnych konsekwencji. obiekt w rnych momentach oraz zr-
Specyficzne dla nastrojw nastpstwa - nicowanie indywidualne reakcji rnych
ktrych nie maj emocje - to uoglnione ludzi na ten sam obiekt w tym samym
zmiany progw pobudzenia i treci momencie. Dyspozycje takie nazywane
s sentymentami lub postawami emo- o w sensie sentymentu ma zwykle

cjonalnymi i odnosi si je do trwaych swoje rdo w przeywaniu mioci jako
sympatii bd antypatii (na przykad emocji i na odwrt.
nie znosz foksterierw"). Zakada si, Struktur sentymentw mona opi-
e wikszo tego rodzaju sentymentw sywa dwojako. Po pierwsze, jako po-
nabywana jest w wyniku wczeniejszych znawcz skonno do oceniania obiektu
dowiadcze lub spoecznego uczenia w okrelony sposb. W tym sensie
si; jednak niektre z nich (jak niech sentymenty mona rozumie jako sche-
do widoku krwi) mog mie podstawy maty poznawcze (Fiske, 1982), ktrych
wrodzone i by powszechne u ludzi. zawarto informacyjna stanowi pod-
Pewne okrelenia zdaj si odnosi staw okrelonej oceny obiektu podczas
raczej do tak pojtych sentymentw ni kolejnego z nim spotkania. Schemat taki
do emocji, jak mio" czy nienawi". zostaje zaktywizowany, kiedy czowiek
Oba te sowa odnosz si zwykle do wiadomie rozmyla o obiekcie uczu,
do trwaych sposobw spostrzegania co prowadzi take do zaktywizowania
i traktowania obiektw, a nie do jedno- emocji o niezmiennej treci (jak w sy-
razowych reakcji. Jednak jzyk potoczny tuacjach, gdy przypominamy sobie nie
jest tu zawodnym wskanikiem, gdy znosz tego faceta!" czy uwielbiam
dopuszcza takie zwroty, jak poczuem wariacje Bacha na skrzypce solo!"). Po
przypyw mioci" czy zalaa go niena- drugie, sentymenty s dyspozycjami do
wi", gdzie sowa te wyranie oznaczaj traktowania obiektu w sposb zbieny
emocje. Mio i nienawi s te jed- z gotowoci do dziaa wzbudzan
nymi z najczciej wymienianych typo- w momencie przeywania odpowiadaj-
wych okrele emocji (Fehr i Russell, cej sentymentowi emocji. Innymi sowy,
1984; Van Goozen i Frijda, 1992). Tego s one potencjalnymi motywacjami,
rodzaju zamieszanie (uycie tego samego ktre aktywizuje samo pojawienie si
okrelenia dla sentymentu i emocji) jest obiektu uczu lub mylenie o nim. Sen-
zrozumiae, jeli zway, e sentyment tymenty o charakterze strachu prowa-
jest podstaw do przeycia emocji o tej dz do unikania ich obiektu. Nienawi
samej nazwie w momencie, gdy co jest podobna do gniewu, gdy oznacza
si wydarzy w zwizku z obiektem, na motywacj do szkodzenia obiektowi lub
ktry s kierowane, a take jeli zway, aplauz; gdy szkodz mu inne osoby.
e struktura sentymentw i odpowia- Sentymenty mona wic opisywa jako
dajcych im emocji jest podobna (na pragnienia - na przykad mio opisy-
przykad zawiera podobne oceny obiektu wana bya jako pragnienie dobra dla jej
i motywacje). obiektu (Scheler, 1923).
Niepoprawnie byoby wic powie- Ludzie mog sobie zdawa spraw
dzie, e mio i nienawi s" sen- ze swych sentymentw dziki kademu
tymentami, nie za emocjami. Te same z tych aspektw. Mona sobie zdawa
nazwy mog si stosowa i do przemija- spraw z zawartoci wasnych sche-
jcych emocji, i do trwaych dyspozycji. matw (sdw, przekona itd.), bd
Co wicej, rwnie dyspozycje mog te z treci wasnych pragnie. Po-
by odczuwane, to znaczy czowiek nadto sentymenty mona sobie uwia-
moe je sobie uwiadamia - zwykle damia poprzez przypominanie prze-
wiemy, czy jakiego czowieka lubimy, ytych w przeszoci, odpowiadajcych
czy nienawidzimy. Emocje i sentymenty im emocji w stosunku do obiektu
wzajem wic na siebie oddziauj, a mi- uczu.
62 CO ODRNIA EMOCJE OD NASTROJU, TEMPERAMENTU.
ii : : : ::::: : : : :: V : :
Przedstawiona tu prba odrnie- dzaje zdarze, cho ludzie rni si

nia sentymetw od emocji i nastro- take uoglnionymi skonnociami do
jw nie jest pozbawiona pewnych pro- okrelonego reagowania emocjonalnego.
blemw. Zarwno emocje, jak i na- Przykadem moe by indywidualne
stroje mog funkcjonowa w charak- zrnicowanie w zakresie skonnoci
terze dyspozycji. Emocje pocigaj za do reagowania strachem czy emocjami
sob stany gotowoci behawioralnej, pozytywnymi (stabilno emocjonalna,
ktre same maj natur dyspozycji - neurotyzm, ekstrawersja, lk jako ce-
gotowoci do okrelonego dziaania - cha czy skonno do negatywnoci
i faktycznie nazywane s dyspozy- afektu" - Eysenck, 1967; Spielberger,
cjami epizodycznymi" (Averil, w druku). 1975; Watson, Tellegen, 1985), bd te
Wczeniej wskazywaem ju na dyspo- w zakresie skonnoci do reagowania
zycyjne aspekty nastroju. Istota emo- gniewem (gniew jako cecha - Spielber-
cji i nastroju polega jednak na tym, ger i in., 1985), albo do poszukiwania
e stanowi one aktualne, na bieco silnych emocji (poszukiwanie dozna -
przeywane stany (Ryle, 1949), co nie Zuckerman, 1979).
odnosi si do sentymentw. Czy te Osobowociowe dyspozycje emocjo-
precyzyjniej mwic, pojcia emocji" nalne s czsto nazywane za pomoc
i nastroju" odnosz si do pewnych okrele emocji - w jzyku potocznym
szczeglnych pojawiajcych si zjawisk, mwimy o osobach strachliwych, szcz-
podczas gdy pojcie sentymentu" od- liwych czy niespokojnych. Te dyspo-
nosi si do takiej zawartoci umysu zycje osobowociowe mona rozumie
jednostki, ktra sprawia, e zjawiska te jako skonnoci do nasilonego oceniania
powstaj w reakcji na pojawienie si zdarze w sposb charakterystyczny dla
obiektu uczu, nawet jeeli nic w owym rnych emocji. Gniewno jest wic
obiekcie w danym momencie uczu tych skonnoci do interpretacji nieprzyjem-
nie uzasadnia. nych zdarze jako rezultatu cudzych
Nie moemy tu dokadniej przele- zamierzonych dziaa, lk jako cecha -
dzi kwestii rde sentymentw (por. skonnoci do interpretowania nowych
Shand, 1920; Frijda i in., 1991). Do lub dwuznacznych sytuacji jako za-
powiedzie, e wynikaj one albo z wa- graajcych. Osobowociowe dyspozycje
snych uprzednich dowiadcze emo- emocjonalne mona te rozumie w ka-
cjonalnych z obiektem (obawa przed tegoriach niskich progw pobudzenia
kim wywoana uprzednio przeywanym poszczeglnych emocji: gniewno jako
strachem), albo ze spoecznego uczenia niski prg pobudzenia emocji gniewu,
si (na przykad sentymenty skierowane lk jako cecha - niski prg pobudzenia
na wasny nard czy religi). Niektre autonomicznego i zahamowania reakcji.
z nich mog te by czciowo uatwiane Osobowociowe dyspozycje emocjonalne
przez pewne wrodzone skonnoci (por. czsto s nazywane cechami tempera-
pojcie gatunkowej skonnoci do pew- mentalnymi.
nych fobii - Seligman, 1971). Pojcie cech osobowoci niesie w so-
bie oczywicie zaoenie o staoci
Dyspozycje osobowociowe w czasie rnych sposobw reagowa-
nia emocjonalnego. Rozstrzygnicie traf-
Sentymenty" s terminem oznacza- noci tego zaoenia wymaga bada
jcym skonnoci do okrelonego re- empirycznych. Istniej pewne dowody
agowania na jakie obiekty czy ro- na wrodzone podstawy niektrych oso-
bowociowych dyspozycji emocjonalnych oznaczenia emocji s uwikane w rne

(szczeglnie niestaoci emocjonalnej, rodzaje zjawisk. Wszystkie te rodzaje
ekstrawersji i poszukiwania dozna), zjawisk maj pewne wsplne wasnoci
cho rwnie wan rol odgrywaj - dotycz interpretacyjnej oceny zda-
dowiadczenia yciowe (na przykad rze, czy to skupionej na konkretnych
w ksztatowaniu osobowoci depresyjnej) obiektach, czy to rozlanej, dokonywanej
oraz zmiany biologiczne (na przykad na bieco, czy te stanowicej sche-
hormonalne). Rnice pomidzy emocjo- matyczn podstaw owych na bieco
nalnymi cechami osobowoci i nastro- dokonywanych interpretacji. Wszystkie
jami dotycz gwnie czasu trwania, te w jakim sensie odnosz si do
a w konsekwencji ich rozrnianie jest gotowoci do okrelonych dziaa -
do pewnego stopnia kwesti upodoba. albo zaktywizowanych, albo potencjal-
nych tendencji do dziaania. W tekcie
tym staraem si pokaza, na jak rne
Wnioski sposoby mog by uywane te same
sowa i na czym polegaj rnice midzy
Sowne oznaczenia emocji, odnosz si zjawiskami afektywnymi, do ktrych
do bardzo zrnicowanych poi i zja- sowa te s odnoszone.
wisk. Mona poczyni midzy nimi sze- Zjawiska okrelane podobnymi so-
reg rozrnie, przy czym rozrnienie wami s zwykle pokrewne i silnie powi-
midzy emocjami i nastrojami opiera zane, co przyczynia si do zatarcia r-
si na pojciu skierowania stanu afek- nic midzy odmiennymi sposobami uy-
tywnego na konkretny obiekt. Z kolei cia podobnych terminw. Emocje mog
rozrnienie midzy nastrojami i senty- zakoczy swe trwanie jako nastroje,
mentami opiera si na zupenie innym ale te i nastroje mog przeksztaci
kryterium - nietrwaej lub trwaej ich si w emocje, poniewa czsto prowadz
naturze. Emocje maj si do senty- do obnienia progu reagowania odpo-
mentw tak, jak nastroje maj si do wiadajcymi im emocjami. Sentymenty
emocjonalnych czy temperamentalnych mog powodowa emocje oraz lee
cech osobowoci. Jeszcze inne dokonane u podstaw ich przeywania i stanowi to
tu rozrnienie epizodw emocjonalnych ich definicyjn wasno. Cechy tempe-
odwouje si do strukturalnej zoonoci ramentalne i osobowociowe wywouj
objaww emocji. zarwno emocje, jak i nastroje, co
Mam nadziej, e przedstawione rwnie jest ich wasnoci definicyjn.
tu analizy pokazuj, dlaczego sowne
H. H. Goldsmith: Dziedzii emocji z perspektywy

rozwojowej
Podzia psychologii osobowoci na w- tuicjach i naraenia si na bardzo
sze dziedziny, dokonany na podstawie prawdopodobny zarzut upraszczania, ar-
naszej dotychczasowej wiedzy, jest nie- bitralnoci, wrcz ignorancji. Rozrnie-
zbdnym warunkiem docieka nauko- nie, moim zdaniem, najbardziej podne
wych, a jednoczenie wymaga pew- z punktu widzenia dalszych bada nad
nych spekulacji, opierania si na in- zjawiskami afektywnymi, to rozrni-
nie skokowych (dyskretnych) reakcji akcjami istniej i inne wskaniki stanu

emocjonalnych, nastroju i cech tempera- emocjonalnego, jak na przykad poznaw-
mentalnych2. cze oceny sytuacji, ktre speniaj rol
Podejrzewam, e redaktorzy zadali podobn do procesu, ktry wywouje
pytanie stanowice osnow tego roz- zamieszanie na dyskietce naraonej na
dziau dlatego, i ten sam termin emo- oddziaywanie magnesu. Podobnie jak fi-
cja" jest uywany do opisu tak rnych zycy rozumiejcy proces odpowiedzialny
zjawisk, jak reakcje, stany, nastroje, za wystawienie dyskietki na dziaanie
sentymenty, cechy, a nawet zaburzenia magnesu, badacze emocji staraj si
(trzy spord wymienionych rodzajw zrozumie skadowe czci procesu emo-
zjawisk zostan tutaj zreszt cako- cjonalnego, ktry nie jest moliwy do za-
wicie pominite). Mamy wic skon- obserwowania w zachowaniu. Tak wic
no do uywania tego samego sowa emocjonalny stan organizmu, z funkcjo-
i jego odmian do opisania bardzo nalnego punktu widzenia - stan relacji
rnych zjawisk - powiadamy zare- organizmu z otoczeniem (szczeglnie
agowa gniewem", ona jest w gniew- spoecznym), jest analogiczny do proce-
nym nastroju", czy modzi gniewni". sw zachodzcych podczas interakcji"
Przywoajmy tu przyblion analogi magnesu ze spinaczem.
z dziedziny magnetyzmu. Jeeli spinacz Z takim nastawieniem postaram
przeskoczy ze rodka biurka, by przyle si obecnie zdefiniowa i rozrni ce-
do magnesu, mwimy o przyciganiu chy temperamentalne, nastroje i re-
magnetycznym". Przedmiot nazywany akcje emocjonalne, szczegln uwag
magnesem" nie miesza si nikomu zwracajc na temperament, ktry jest
ze zdarzeniem przycigania magnetycz- gwn dziedzin moich zainteresowa
nego. Magnes ma dyspozycyjn wasno badawczych.
przycigania (magnetyczno") nawet
pod nieobecno spinacza, a cecha ta
objawi si take i przy innych okazjach - Temperament jako cechy
gdy na przykad nieszczliwie wylduje emocjonalne
przy nim dyskietka komputerowa. Na-
tomiast moje noyczki, zrobione gwnie Cechy temperamentalne pojmowa mo-
ze stali, maj pewn ukryt wasno na jako charakterystyczne rnice
magnetyzowalnoci". Cechy tempera- indywidualne pod wzgldem do-
mentalne, jak, powiedzmy, silna skon- wiadczania i wyraania podsta-
no do wpadania w gniew, s podobne wowych emocji (Goldsmith, Campos,
do moich noyczek - gdy ju pojawi si 1982, 1986), co oczywicie wymaga
pewne sabo dotd rozumiane procesy, wyjanienia samego terminu emocje".
ukryta skonno do gniewu zaowocuje Z perspektywy funkcjonalnej emocja
objawami i zachowaniami nasilajcymi oznacza poczucie" organizmu (spo-
szans faktycznego wystpienia gniewu. strzeganie i ocen), e nastpia wana
Tak wic mimiczne, wokalne i inne ob- zmiana w relacji midzy wasnym Ja"
jawy reakcji emocjonalnej s analogiczne (czy to fizycznym, czy to symbolicznym)
do obserwowalnego przylegania spinacza a innymi osobami, bd te - rzadziej
do magnesu. Poza obserwowalnymi re- - w relacji midzy Ja" a wiatem
2 Prawdopodobni wyrni mona jeszcze i czwarte pojcie afektu", zgodnie z sugestiami Batsona
i in. (1992).
65 l CO ODRNIA EMOCJE OD NASTROJU, TEMPERAMENTU...
obiektw. Emocje maj wic natur Jednak oczekiwanie zgodnoci midzy-

interpersonaln, a takie zjawiska, jak sytuacyjnej nie dotyczy wszystkich wa-
pragnienie, czujno czy senno, nie s runkw i jest ograniczone na co naj-
emocjami. Definicja ta zostaa wypra- mniej trzy sposoby. Jeeli oczekuje si
cowana przez Camposa i jego wsp- zgodnoci midzysytuacyjnej, to jedynie
pracownikw (Barrett, Campos, 1987; po takich sytuacjach, ktre cechuj si
Campos, Campos, Barrettt, 1889; Cam- podobn struktur wzmocnie, oferuj
pos i in., 1983), spoeczno-interakcyjna wyrane opcje dziaania i s istotne
natura emocji za jest jeszcze silniej dla celw jednostki. Podobnie stao
podkrelana przez innych teoretykw. czasowa jest oczekiwana jedynie w od-
Na przykad Averill (1980) ju przed niesieniu do okresw midzy przeo-
laty mwi o emocjach, e s one mami w yciu jednostki i nie zakada
przemijajcymi rolami spoecznymi". si, e ma ona przytumi pozostae
Z perspektywy strukturalnej emocja rda zmiennoci. Co wicej, stao
oznacza nie tylko odczuwanie wskaza- temperamentalna jest czasami widoczna
nego stanu, ale rwnie zwizan z nim jedynie w warunkach stresu, nowoci,
tendencj behawioraln (na przykad lub w innych sytuacjach nadzwyczaj-
Frijda, 1986). Emocje s ustrukturo- nych (Thomas, Chess, 1977). Niekiedy
wane w rodziny (Shaver i in., 1987) ze do tych dwch wymienionych wasnoci
wsplnymi warunkami je wywoujcymi cech osobowoci dodaje si w sformu-
i wsplnymi wzorcami ich wyraania owaniach dotyczcych temperamentu
wokalnego, mimicznego i pantomimicz- jeszcze i trzeci w postaci uwarun-
nego. Skad listy takich podstawowych kowania genetycznego (Buss, Plomin,
emocji zmienia si w zalenoci od 1984) czy konstytucjonalnego (Rothbart,
formuujcego j teoretyka. Niedawna 1989a). Nie ma jednak powodu, by
i do obszerna lista podana przez zakada, e midzysytuacyjna i czasowa
Ekmana (1992) zawiera: gniew, groz, stao cech musz mie swe rdo
wstrt, poczucie winy, podniecenie, po- w kodzie genetycznym. Stao moe
gard, rado (w kilku odmianach), wypywa na przykad z chronicznie
smutek, strach, wstyd, zainteresowa- podwyszonej dostpnoci pamiciowej
nie, zakopotanie i zaskoczenie. Spord schematw poznawczych lub z procesw
tych emocji jedynie gniew, podniecenie, uczenia i generaizacji, jak to si dzieje
strach, zainteresowanie i rado byy w wypadku lkw nabytych drog wa-
przedmiotem szerzej zakrojonych ba- runkowania klasycznego.
da prowadzonych z perspektywy cech Majc ju te kwestie za sob,
temperamentalnych, cho perspektywa wrmy do definicji temperamentu. Ce-
ta bya czasami okrelana i innymi chy temperamentalne oznaczaj skon-
nazwami (jak dyspozycja do agresji noci do wejcia w pewien stan emo-
gniewnej w odrnieniu od instrumen- cjonalny lub do pozostawania w ja-
talnej, lkowo, poszukiwanie dozna, kim emocjonalnym nastroju. Podobnie
wytrwao i emocjonalno pozytywna). Malatesta (1990) traktuje cechy tem-
Czytelnik moe te spyta, co mam peramentalne jako pewne skonnoci
na myli, uywajc w przyjtej de- emocjonalne" (emotional biases). Jednak
finicji okrelenia charakterystyczne". inni badacze rozszerzaj dziedzin tem-
Teoretycy oczekuj zazwyczaj od cech peramentu poza zjawiska tylko emo-
osobowoci dwch wasnoci: zgodnoci cjonalne, jak wskazuje pewna dyskusja
midzysytuacyjnej i staoci w czasie. okrgego stou na ten temat (Gold-
66 l C O ODRNIA E MOCJE OD NASTROJU, TEMPERAMENTU...
smith i in., 1987). Wielu badaczy zga- wieka ani nawet wszystkich charakte-
sza te zastrzeenia co do praktyki rystyk funkjonowania emocjonalnego.
definiowania cech temperamentalnych Osobowo czowieka obejmuje bowiem
jako konstytucjonalnych czy dziedzicz- takie pozatemperamentalne wasnoci,
nych (Goldsmith, 1986; McCall, 1986; jak postawy spoeczne, wasnoci zwi-
Hinde, 1987). Cho wczanie etiologii zane z ,ja" i inne zoone struktury
cech temperamentalnych w ich definicj osobowociowe. Jednak czy istniej takie
wydaje si przedwczesne w wypadku cechy emocjonalnoci czowieka, ktre
pojcia identyfikowanego wycznie na mona skutecznie odrni od tem-
poziomie behawioralnym, sam rwnie peramentu? Prba odpowiedzi na to
poszukuj biologicznej etiologii tempera- pytanie prowadzi nas na powrt do
mentu (Goldsmith, 1993). Nawet jeeli rozwaanej w rozdziale 1 kwestii istnie-
definiowanie temperamentu na poziomie nia emocji podstawowych. Trudno tutaj
biologicznym okazaoby si moliwe ju ca t kwesti dyskutowa. Jednake
w niedalekiej przyszoci, niewiele jest osoby przekonane o uytecznoci poda-
powodw, aby oczekiwa penej odpo- nych przez Ekmana (1992) kryteriw
wiednioci midzy pojciami biologicz- odrniania emocji podstawowych (na
nymi a pojciami behawioralnymi, naj- przykad gniewu) od innych zjawisk
bardziej popularnymi we wspczesnych emocjonalnych (na przykad postawy
badaniach temperamentu (Goldsmith, nienawici) znajd podobne podstawy do
1993). odrnienia temperamentu od innych
Pojcia uywane wspczenie do cech emocjonalnoci czowieka. Podsta-
opisu indywidualnych rnic w zakresie wowa rnica wydaje si mie charakter
emocji w duym stopniu pokrywaj si rozwojowy - cechy temperamentalne
z pojciami uywanymi w badaniach zostaj wczeniej wyksztacone.
temperamentu. Goldsmith i Campos Niedawno zaproponowaem jeszcze
(1982) wykazali, e nazwy wikszoci inn, zblion definicj temperamentu
skal mierzcych rne aspekty tempe- (Goldsmith, 1993), opart na podejciu
ramentu daj si atwo interpretowa systemowym, dla zrwnowaenia reduk-
w jzyku podstawowych rodzin emocji cjonistycznych tendencji w badaniach
i parametrw reakcji (na przykad inten- nad temperamentem. Istotn cech nie-
sywnoci i latencji reakcji). Wikszo ktrych systemw jest wraliwo na
wspczesnych bada amerykaskich warunki pocztkowe, temperament za
nad temperamentem koncentruje si jest gwnym kandydatem do roli ta-
na okresie niemowlctwa i dziecistwa. kiego warunku pocztkowego, przy czym
W miar rozwoju dziecka rozrnienie okrelenie pocztkowy" odnosi si nie
midzy cechami temperamentu i osobo- do wystpowania w chwili urodzin,
woci staje si coraz bardziej arbitralne. lecz do obecnoci w kadym momencie,
Traktuj wic cechy temperamentalne w ktrym system ulega (re)organizacji.
jako w istocie emocjonalne i - jak Podobna idea zawarta jest rwnie
zauwaa Strelau (1987), komentujc w innych rozwojowych podejciach do
wczeniejsz wersj mojego podejcia - temperamentu, szczeglnie w badaniach
jest to trafne w odniesieniu do okresu nad regulacj emocjonaln (Kopp, 1989;
niemowlctwa. Oczywicie, jeeli wzi Rothbart, 1989b). Najlepszym pocze-
pod uwag cay okres rozwoju czowieka, niem podejcia systemowego z problema-
take w yciu dojrzaym, temperament tyk temperamentu s wanie badania
nie wyczerpuje caej osobowoci czo- nad regulacj emocjonaln, obejmujc
takie procesy, jak ukierunkowywanie Rozrnienie temperamentu, nastroju

uwagi, komunikacja z innymi, pro- i reakcji emocjonalnych
cesy zaporedniczone przez Ja", style
radzenia sobie itd. Procesy regulacji Po tym krtkim rozwaeniu proble-
emocjonalnej traktowa mona albo jako matyki temperamentu skoncentruj si
wewntrzny (i specyficzny) element pro- na zadaniu, jakie w tym rozdziale
cesw emocjonalnych, albo jako system postawili przed nami redaktorzy ni-
w stosunku do nich zewntrzny (i niejszej pracy. Mj sposb pojmowania
o bardziej oglnej naturze), ktry wsp- reakcji emocjonalnych, nastroju i cech
dziaa z emocjami w trakcie rozwoju. temperamentalnych zobrazowany zosta
To rozrnienie definicyjne zapewne nie w tabeli ze strony 69. Zanim przejd
jest najbardziej istotne na obecnym do jej omwienia, chciabym podkreli
etapie rozwoju wiedzy. ograniczenia moich pogldw, wynika-
Inne zaoenie teorii systemw dy- jce ze specyficznego charakteru mojej
namicznych gosi, e najbardziej podne wasnej praktyki badawczej. Zajmuj si
s analizy dowolnego procesu w fa- gwnie badaniem niemowlt, przede
zie jego przemian, kiedy w syste- wszystkim za pomoc metod behawioral-
mie pojawiaj si nowe elementy lub nych. Tak wic pewne wyidealizowane
zmianie ulega tempo cechujcych go rozrnienia, ktre prbuj tu zaryso-
zmian. Majc to na uwadze, warto de- wa, mog okaza si niezbyt jasne po
finiowa temperament jako zmienno ich zastosowaniu do osb dorosych.
rozwijajcych si systemw emo- Przedstawiony w tabeli 1 opis re-
cjonalnych. Podany typ bada nad akcji emocjonalnych nie jest oryginalny
temperamentem oznacza zatem analiz - w znacznym stopniu pokrywa si
sposobu, w jaki jednostka radzi sobie on z pogldami Ekmana (1992), Laza-
z istotnymi przemianami w swoim yciu. rusa (199 la) i innych. Charakterystyka
Niektre z tych przemian pojawiaj si nastroju jest natomiast zapoyczona
w yciu codziennym i oznaczaj nowe z wanych analiz Mayera i Saloveya
relacje z innymi ludmi czy obiek- (na przykad Mayer i in., 1991), ktrzy
tami (na przykad spotkanie nieznanej zakadaj, e procesy regulacji emocji
osoby); inne maj bardziej doniosy stanowi kluczowy skadnik nastroju.
charakter i oznaczaj nowy kontekst Podobn ide sformuowa te Frijda
dla przebiegu ycia codziennego (na (1986), piszc, e reagowanie emocjo-
przykad rozpoczcie nauki w szkole). nalne polega nie tyle na nastpstwie
W miar rozwoju pojawiaj si pewne oddzielnych zdarze, ile na strumieniu
niezmienniki w sposobach, jakimi jed- zmieniajcych si nastawie, przypy-
nostka radzi sobie z tymi przemianami ww aprobaty, odrzucenia, zaniechania
- niezmienniki te nazywamy tempe- i rezerwy" (s. 479). Tego rodzaju po-
ramentalnymi. W rzeczy samej stao gld na natur nastroju oznacza, e
taka jest prawdopodobnie najbardziej wiele naszych bada nad emocjami tak
widoczna wanie w okresach przemian, naprawd zawiera w sobie i pomiar
jak sugeruj to badania na tych samych nastroju, co jest zreszt powszechnie
osobach powtarzane w cigu ich ycia zauwaane, na przykad w literatu-
(Thomas, Chess, 1977). rze dotyczcej zwizku nastroju z pa-
mici. Wikszo eksperymentalnych
bada psychologii spoecznej zawiera
manipulacje raczej nastrojem ni emo-
cjami (Batson, Show, Oleson, 1992), czajce poza sam stan gniewu (por.
a podobnie i przymiotnikowe narzdzia Berkowitz, w druku).
mierzce reakcje afektywne odnosz si Aby zrozumie przesanie tabeli 1,
raczej do nastroju ni do reakcji emocjo- czytelnik powinien uwzgldni aspekty
nalnych (na przykad Watson, Tellegen, rozwojowe. W szczeglnoci wane jest
1985). Jest tak po czci dlatego, e to, e reakcje emocjonalne pojawiaj si
na stany nastroju skadaj si zoone wczeniej w rozwoju jednostki ni stany
schematy emocjonalne, dajce si odr- nastroju, behawioralne oznaki tempe-
ni od schematw intelektualnych (Ave- ramentu za zmieniaj si w miar
rill, 1990). Oczywicie uproszczeniem rozwoju dziecka. Cho zawarto tabeli
byoby uwaa nastroje jedynie za stany 1 pomaga zrozumie rnice pomi-
emocjonalne wzbogacone o aktywiza- dzy reakcjami emocjonalnymi, nastrojem
cj pewnych reprezentacji poznawczych. i temperamentem, nie jest ona zbyt
Nawet najbardziej elementarne reakcje przydatna jako rdo wskazwek do
emocjonalne niemowlt zawieraj za- dalszych bada. Do tego celu bardziej
pewne jakie podstawowe procesy oceny, odpowiednia byaby szczegowa koncep-
nawet jeeli oceny te s niewiadome, tualizacja na poziomie poszczeglnych
szybkie i bardziej percepcyjne" ni po- emocji, takich jak gniew, i zwizanych
znawcze" (kwestia ta jest przedmiotem z nimi nastrojw i cech.
wielu dyskusji - por. Lazarus, 1991b
Cho tabela 1 nie przedstawia biolo-
i cytowana przeze bibliografia). Roz-
gicznych kryteriw rozrniania trzech
sdne wydaje si rwnie wyodrbnie-
omawianych typw zjawisk afektyw-
nie rnych kategorii nastroju. Nastrj
nych, prawdopodobne jest pojawienie si
stanowicy nastpstwo wyrazistej reak-
takich kryteriw w przyszoci - mam
cji emocjonalnej i trwajcy, powiedzmy,
nadziej, e inni autorzy odpowiadajcy
godzin, warto odrni od nastroju
na to pytanie pokusz si o zarysowanie
bardziej przewlekego, rozcigajcego si
takich moliwych kryteriw biologicz-
na cae dni.
nych (por. Frijda, 1986). Na zakoczenie
Biorc pod uwag przedstawion warto wskaza, e samo rozrnienie
dyskusj nad temperamentem, nie ma oddzielnych typw zjawisk afektywnych
potrzeby szerzej komentowa przedsta- jest tylko pocztkiem zadania. Znacznie
wionych w tabeli 1 rnic midzy waniejsze i trudniejsze jest wyjanie-
temperamentem a nastrojem i reakcj nie ich wzajemnych interakcji zarwno
emocjonaln. Warto jednak zauway, w dowolnym momencie, jak i w perspek-
e poza teori osobowoci pojcie cechy tywie rozwojowej.
czsto staje si swoj wasn kary-
katur. Cechy s bowiem opisywane
czasami jako co stale oddziaujcego
i niezmiennego w stopniu, ktry wy-
daby si przesadny nawet klasykom
teorii cech w rodzaju Allporta (1937),
Cattella (1946) czy Sterna (1938). Pod-
kreli te naley, e niektre cechy
oznaczaj co wicej ni tylko stan
emocjonalny stanowicy ich istot. Na
przykad pojcie agresywnoci emocjo-
nalnej" ma konotacje znacznie wykra-
i:1:: ::
waciwo reakcja emocjonalna nastrj temperament

typ zjawiska wyodrbnione stan o charak- dyspozycja lub cecha
zdarzenia zwizane terze bardziej
z krtkotrwaym stanem dugotrwaym
charakterystyka okres trwania rzdu okres trwania stao w okresach
czasowa sekund lub duej, rzdu od minut do mierzonych
jeeli duej obecny jest dni, intensywno miesicami-latami;
bodziec zmian; epizodyczny aktywizacja
charakter w odpowiednich
kontekstach
skadniki konieczna jest ocena procesy regulacji ograniczone
poznawcze poznawcza, moe nastroju, atrybucje we wczesnych
by o charakterze i inne zoone fazach rozwoju,
elementarnym lub skadniki poznawcze centralne w fazach
automatycznym pniejszych, kiedy
temperament
przeksztaca si
w cechy osobowoci
zdarzenia typowe dla gatunku moe by zrozmcowanie
poprzedzajce rodzaje relacji nastpstwem reakcji genotypu i/lub
z otoczeniem lub emocjonalnych lub dowiadczenia
spostrzeganie istotnych wynika ze sabo indywidualnego
zmian w otoczeniu poznanych procesw
rola sytuacji ograniczona do pomaga podtrzyma komplementarna
emotogennych lub zakoczy dany do temperamentu
wasnoci bodcw stan we wpywie na
zachowanie
uniwersalno uniwersalno przejawy zarowno pojmowany
a zindywidu- wystpowania, ale nie uniwersalnoci, jako zmienna
alizowanie formy jak i zindywidu- dotyczca rnic
alizowania (tego indywidualnych;
drugiego szczeglnie poszczeglne cechy
w regulacji emocji) mog mie rny
stopie wyrazistoci
u rnych osb
aspekt rozwojowy w 1. roku ycia rzadko badany, poczwszy od 1. roku
obserwowalne s reakcje mona oczekiwa ycia rne cechy
typowe dla szeregu wyduania si z rn szybkoci
emocji, w 2. i 3. roku okresu trwania organizuj si
pojawiaj si pozostae nastroju w miar w stabilne wasnoci,
reakcje emocjonalne rozwoju moliwoci wzgldne pooenie
poznawczych cechy moe si
zmienia w trakcie
rozwoju jednostki
Tabela. Waciwoci odrniajce temperament, nastrj i reakcje emocjonalne

70 l C O ODRNIA EMOCJE O D NASTROJU, TEMPERAMENTU...
Jerome Kagan: Rnice midzy emocjami,

nastrojami i cechami temperamentalnymi*
Rozrnienie ostrych emocji, przewle- czenie jest pewnym ostrym stanem
kych nastrojw i cech temperamental- uczuciowym. Natomiast zajmowanie si
nych jest teoretycznie przydatne, jako e trojaczkami przez pierwszych pi lat
kade z tych poj ma zarwno odrbny ich ycia owocowa moe chronicznym
sens, jak i znaczenie referencyjne. Pod stanem zmczenia. Wreszcie zmczenie
pojciem ostrej emocji wikszo bada- osoby, ktra odziedziczya umiarkowan
czy rozumie czasow zmian w prze- niedoczynno tarczycy, jest analogiczne
biegu procesw psychicznych i biologicz- do cechy temperamentalnej.
nych, spowodowan przez szczegln
klas zdarze poprzedzajcych. Dodat-
kowo zakada si, e niektre z ostrych Trzy sposoby uywania poj
emocji maj charakter uniwersalny. afektywnych
Chroniczny nastrj jest oglnie ro-
zumiany jako atwo zauwaalna, trwaa Gwna rnica pomidzy wikszoci
jako emocjonalna ujawniana w sze- biologw a przedstawicielami nauk be-
rokim zakresie sytuacji i odrniajca hawioralnych polega na tym, e ci
jedn klas ludzi od innych. W przeci- pierwsi wol rozpocz od obserwacji
wiestwie do ostrych emocji, wzbudza- jakiego rzetelnie stwierdzanego zjawi-
nych przez jakie szczeglne zdarzenia ska, a pojcia wyjaniajce konstru-
poprzedzajce, nastroje wykraczaj poza uj dopiero po ustaleniu rzetelnych
ramy jednego kontekstu. relacji funkcjonalnych dotyczcych tego
Wreszcie cechy temperamentalne zjawiska. Wielu psychologw postpuje
odnoszone s zwykle do pewnego odwrotnie - najpierw konstruuj oni
dziedzicznego sprofilowania zachowania pewne pojcia teoretyczne, dopiero po-
i procesw biologicznych, ktre predys- tem za poszukuj ich odpowiednikw
ponuj jednostk do dowiadczania okre- w rzeczywistoci. Warto zatem spyta
lonej reakcji emocjonalnej pod warun- o to, jakie rzetelne zjawiska psycholo-
kiem pojawienia si stosownych zdarze gowie chc wyjania za pomoc poj
poprzedzajcych. Podobnie jak nastrj, afektywnych.
cechy temperamentalne decyduj o r- Pierwsz tak klas zjawisk s
nicach indywidualnych midzy ludmi. wyraziste zmiany w zakresie fizjologii,
Jednak w odrnieniu od nastrojw, procesw poznawczych i dziaania, jakie
cechy temperamentalne implikuj pe- pojawiaj si w odpowiedzi na nowo,
wien wpyw czynnikw genetycznych. wyzwanie, utrat, atak i frustracj.
Osoby chronicznie zalknione z powodu Zmiany te maj charakter nagy, zwykle
dziedzicznej podatnoci na t emocj krtkotrway i odpowiadaj emocjom
ujawniaj zarwno pewien nastrj, jak skokowym wyrnianym przez Tom-
i cech temperamentaln. kinsa, Ekmana i Izarda.
Dobr analogi jest tu stan zm- Druga klasa zjawisk odnosi si
czenia. Wywoane bezsenn noc zm- do stanw trwajcych duej, dowiad-
* Praca ta powstaa w wyniku bada prowadzonych przy wsparciu grantw otrzymanych z John D.
and Catherine T. Mac Arthur Foundation oraz Lewenstein Foundation.
czanych przez miesice lub lata. Ta- enie poziomu funkcjonowania pamici
kie chroniczne nastroje mog by na mianem ostrego lku, piszc: Dorosy
przykad nastpstwem przynalenoci do czowiek reaguje lkiem w sytuacji,
okrelonych grup spoecznych, dugo- w ktrej staje przed wyzwaniem, a nie
trwaych niepowodze szkolnych czy dysponuje zasobami wystarczajcymi do
powtarzajcego si odrzucenia spoecz- tego, by sobie z nim poradzi".
nego. Mog one w szczeglny spo- 2. Osoba, ktra wyrosa w biedzie
sb utendencyjnia reakcje jednostki na i wczenie opucia szko z powodu
rne wydarzenia. Zarwno psychologia niepowodze, nie przejawia wytrwaoci
potoczna, jak i badania naukowe odr- w obliczu postawionych przed ni zada,
niaj emocje skokowe od chronicznych szybko ustpuje, cho w wikszoci
nastrojw. Kiedy powiadamy: Pawe zada testowych nie towarzysz temu
jest rozgniewany, bo zosta popchnity", adne zmiany fizjologiczne. Badacze po-
mamy co innego na myli ni w zdaniu: traktuj to zapewne jako przypadek
Pawe jest gniewny, bo od dawna yje chronicznego lku stanowicego rezultat
w biedzie", nawet jeeli sowo gniew" dugiej historii niepowodze i napisz:
zostao uyte w obu tych zdaniach. Lkowo przejawiana jest przez osoby
Jednak rozsdne byoby uycie tu dwch dorose, ktre maj za sob dug
rnych terminw, jako e odmienne s histori niedorwnywania wymaganym
stany fizjologiczne i poznawcze towarzy- standardom intelektualnymi".
szce skokowej emocji i chronicznemu 3. Osoba, ktra ju jako nie-
nastrojowi. mowl atwo popadaa w rozdranie-
Istniej te wreszcie biologicznie nie i bya strachliwym dzieckiem, re-
uwarunkowane rnice w indywidual- aguje na nieznane sytuacje testowe lub
nych reakcjach na pewne zdarzenia. Te spoeczne podwyszeniem tempa akcji
indywidualnie zrnicowane skonnoci serca i wzrostem poziomu kortyzolu.
nazywane s teperamentem. Rozr- Psychologowie skonni s tak osob
nienie chronicznych nastrojw i cech okreli mianem temperamentalnie l-
osobowociowych wprowadzone zostao kliwej" i napisa: Doroli o zahamo-
przez twrcw dziewitnastowiecznych, waniach temperamentalnych reaguj l-
cho nie wystpuje ani w psychologii po- kiem w nowych sytuacjach stanowicych
tocznej, ani we wspczesnej psychologii dla nich wyzwanie". Sugeruj w ten
naukowej. sposb, e osoba taka rozpocza ycie
Sdz, e w odniesieniu do tych od pewnej specyfiki reagowania fizjolo-
trzech rodzajw zjawisk afektywnych gicznego, a w rezultacie pniejszych
powinny by uywane co najmniej trzy dowiadcze staa si silnie podatna na
rodzaje terminw, ktre pozwalaj roz- oddziaywanie niepewnoci.
rnia afekty przynalece do tej samej Poniewa w trzech opisanych przy-
rodziny treciowej. Rozwamy nastpu- padkach okrelenie lkowo" opiera
jce przykady. si na rnego rodzaju przesankach,
1. Osoba stajca w obliczu trudnego teoretyczne znaczenie tego terminu nie
problemu reaguje wzrostem tempa akcji jest jednakowe. W przypadku pierw-
serca, rozszerzeniem renic, a take szym, lkowo" uywana jest w sposb
spadkiem poziomu przypominania da- sugerujcy pewien wymiar ilociowy,
nych z pamici. Wikszo badaczy okre- jak temperatura u pacjenta z infekcj
li t czasow zmian w dziaaniu sym- czy stopie receptywnoci seksualnej
patycznego ukadu nerwowego i obni- u samicy makaka. W drugim natomiast
przypadku lkowo" oznacza pewn pokj ruchowy i pacz w odpowiedzi

szczegln jako, jak, powiedzmy pro- na ekspozycj dynamicznej stymulacji
fil cech konia udomowionego w po- wzrokowej, dwikw mowy czy zapachu
rwnaniu z koniem dzikim. Wreszcie alkoholu butylowego. Niemowlta takie
w przypadku trzecim lkowo" impli- wyginaj plecy, intensywnie wymachuj
kuje pewn genetycznie uwarunkowan ramionami i nogami, a okoo dwch
kategori jakociow, jak w wypadku trzecich spord nich pacze w trakcie
okrelonego szczepu zwierzt, na przy- nasilonej aktywnoci motorycznej w wy-
kad psw czy ptakw. padku 15-25% prb testowych. Prawie
Historia biologii poucza o przy- dwie trzecie niemowlt o tym wzorcu
datnoci rozrnienia midzy ilociow reagowania (nazwanym siln reaktyw-
cech podzielan przez wiele osobnikw noci) odpowiada w wieku czternastu
tego samego gatunku a jakociowymi i dwudziestu jeden miesicy nasilonym
rnicami midzy rnymi gatunkami. strachem na nowe bodce pojawiajce
Tempo podstawowej przemiany materii si w laboratorium, natomiast tylko
stanowi kontinuum, na ktrym mona 10% ujawnia w tych sytuacjach nieprze-
umieci wszystkie gatunki zwierzce. citnie niski poziom strachu. Dla po-
Jednake fizjologiczne podstawy obnie- rwnania niemowlta nisko reaktywne
nia tempa przemiany materii s inne (saby poziom aktywnoci ruchowej, bez
w wypadku krokodyla, ni w wypadku paczu) reaguj pniej w znacznej
niedwiedzia w stanie snu zimowego. wikszoci sabym poziomem strachu,
Jest to jeden z powodw, dla ktrych a tylko 10% spord nich ujawnia silny
zwierzta te s zaliczane do bardzo lk w odpowiedzi na nowo w wieku
rnych kategorii. Podobnie i procesy, czternastu i dwudziestu jeden miesicy.
ktre wystpuj u temperamentalnie Natomiast wczesne reagowanie siln
zahamowanego dziecka w obliczu prze- aktywnoci motoiyczn, bez paczu
mijajcego wyzwania, mog by rne lub nisk aktywnoci motoryczn, ale
od procesw regulujcych zachowanie silnym paczem pozwala dobrze przewi-
niemiaego dziecka, ktre nie nale do dywa pniejsze reagowanie umiarko-
tej kategorii temperamentalnej. Obec- wanym poziomem lku w drugim roku
nie rozwaymy kwesti temperamentu ycia.
w sposb nieco bardziej szczegowy. Niemowlta silnie reaktywne w wie-
ku czterech miesicy cechoway si -
w porwnaniu z niemowltami sabo
Temperamentalna podatno reaktywnymi - szybszym tempem akcji
na stany lkowe serca na tydzie przed urodzeniem oraz
w dwa tygodnie po urodzeniu (podczas
Ostatnio wykrylimy dwa wyranie od- snu w wyprostowanej pozycji), w wieku
rbne profile reagowania przez czte- czternastu i dwudziestu jeden miesicy
romiesiczne niemowlta na bodce za reagoway silniejszym przyspiesze-
wzrokowe, suchowe i wchowe. Te niem akcji serca w odpowiedzi na pewne
wczesne wzorce reagowania pozwalaj nie znane sobie bodce, jak gorzki smak
przewidywa zahamowania lub brak czy nieprzyjemny dwik obracajcego
zahamowa w zachowaniu dwulatkw si koa (Snidman i Kagan, praca nie
(Kagan i Snidman, 1991a, 1991b). publikowana).
Jedn grup niemowlt cechuje due Nasza interpretacja tych danych
nasilenie aktywnoci motorycznej, nie- opiera si na zaoeniu, e niemw-
lta silnie reaktywne dziedzicz niski niej reaguj na zagraajc stymulacj

prg pobudzenia ciaa migdaowatego u kotw nastawionych obronnie ni
i jego pocze z czci boczn pod- u kotw , ktre nie maj takiego
wzgrza oraz z sympatycznym uka- nastawienia. Co wicej, u tych pierw-
dem nerwowym, a take z systemami szych pobudzenie ciaa migdaowatego
motorycznymi zawiadywanymi przez skutkuje rwnie wiksz aktywnoci
brzuszne czci prkowia. Komplemen- elektryczn brzuszno-przyrodkowej cz-
tarna grupa niemowlt sabo reaktyw- ci podwzgrza. Jednak nasilenie reakcji
nych dziedziczy wysoki prg pobudzenia ciaa migdaowatego u kotw nastawio-
ciaa migdaowatego i poczonych z nim nych obronnie wystpuje jedynie w od-
struktur. Podejrzewamy te jakociowe powiedzi na zdarzenia dajce si inter-
rnice neurochemiczne midzy tymi pretowa jako sygna niebezpieczestwa
grupami, o czym rozstrzygn mog (na przykad odgos przestraszonego do-
dopiero przysze badania. Niedawne ba- rosego osobnika), nie za w odpowiedzi
dania Adameca (1991) pozwalaj tu na na zdarzenia neutralne (na przykad
pewien optymizm. Autor ten wykry zwyke mruczenie kota). Fakt, e pobu-
u 15% badanych kotw domowych (Felis dliwo obwodu czcego ciao migda-
catus) wzorzec reagowania przypomina- owate z podwzgrzem jest niezalena
jcy zachowanie naszych zahamowanych od wraliwoci podstawy ciaa migda-
dzieci. Koty te wycofuj si w obliczu owatego na zagroenie, wskazuje, i
nowych bodcw, wolno reaguj na no- dzieci zahamowane cechuj si zarwno
wo w otoczeniu i nie atakuj szczurw, specyficznym progiem reaktywnoci na
cho atakuj myszy. Natomiast nieco nieznane zdarzenia, jak i szczegln
wiksza grupa kotw zarwno atakuje pobudliwoci pocze ciaa migdaowa-
szczury, jak i nie ujawnia zachowa tego z podwzgrzem.
obronnych czy unikowych w obliczu Nie publikowane wyniki bada
nowoci. Foxa wskazuj ponadto, e niemowlta
Koty nastawione obronnie ujaw- wysoce reaktywne, o skonnoci do zaha-
niaj t cech ju w drugim miesicu mowa, cechuj si silniejsz aktywacj
ycia - co z grubsza odpowiada dwu- EEG (desynchronizacj czstotliwoci
nastemu-czternastemu^miesicowi ycia od 6 do 12 Hz) prawego bieguna
u ludzi - i utrzymuj j przez cay wiek czoowego, podczas gdy dzieci nisko
dojrzay. Nastawienie obronne ulega reaktywne cechuje silniejsza aktywacja
zanikowi w wyniku takich dowiad- lewego bieguna czoowego. Zarwno Fox
cze, jak kontakty z unieruchomionymi (1991), jak i Davidson (1992) stwierdzili
szczurami, co w warunkach natural- niezalenie, e nasilona aktywacja pra-
nych odpowiada otrzymywaniu zranio- wego bieguna czoowego pozwala dobrze
nej ofiary od kota-rodzica. Natomiast przewidywa lkliwo u niemowlt,
kontakty z ywymi ofiarami - bd brak a dysforyczno u dorosych.
jakichkolwiek kontaktw tego typu - Wyniki te s zgodne ze zjawi-
prowadz u obronnie nastawionych ko- skiem asymetrii pod wzgldem tem-
tw do utrzymania takiego nastawienia peratury prawej i lewej strony twa-
w dorosym yciu. rzy. Ttniczki umiejscowione pod po-
Mierzc aktywno ciaa migdao- wierzchni skry kontrolowane s przez
watego i podwzgrza, Adamec stwier- ukad wspczulny i niektre maj
dzi, e neurony zlokalizowane w oko- charakter alfa-adrenergiczny, inne za
licy podstawy ciaa migdaowatego sil- - beta-adrenergiczny. Skurcze ttniczek
alfa-adrenergicznych zmniejszaj dopyw i strachu' s bardziej zaporedniczone

krwi do skry i powoduj w konsekwen- przez aktywno pkuli prawej (Cut-
cji ochodzenie jej powierzchni. Teore- ting, 1990). Dzieci silnie reaktywne
tyczn podstaw oczekiwania stronnej i zahamowane ju w wieku dwch mie-
asymetrii temperatury twarzy jest pe- sicy rzadziej si umiechaj w trakcie
wien zaskakujcy fakt wykryty w trak- bada laboratoryjnych ni dzieci nisko
cie bada ostatniego dwudziestolecia. reaktywne, a rnice te utrzymuj si
Okazuje si mianowicie, e aktyw- do pomiarw wykonanych w 21 miesicu
no elektryczna wspczulnego ukadu ycia.
nerwowego jest nieco wysza w prawej Wyobramy sobie setk dorosych
ni w lewej stronie ciaa. Na przykad osb stawiajcych czoo jakiemu stre-
stymulacja prawego zwoju gwiadzistego sorowi w warunkach laboratoryjnych,
u psw prowadzi do czstoskurczu gdzie mierzy im si desynchronizacj
(tachykardii), ktry nie wystpuje po EEG, tempo akcji serca, zmiany cinie-
stymulacji lewego zwoju gwiadzistego nia krwi, poziom kortyzolu w linie
(Randall, Priola, 1965). Co wicej, ipsila- i napicie miniowe. Osoby ujawniajce
teralne poczenia anatomiczne midzy zmiany w zakresie przynajmniej trzech
ciaem migdaowatym i podwzgrzem spord tych wskanikw zapewne s
z jednej strony a zwojami sympatycz- w stanie silnego lku. Ci spord bada-
nymi z drugiej strony s silniejsze nych, ktrzy ujawnili podobne zmiany
od pocze kontralateralnych (Saper, jeszcze przed oddziaywaniem stresora,
Loewy, Swanson, Cowan, 1976). Wresz- to osoby cierpice na chroniczny nastrj
cie wiele bada (por. Cutting, 1990; niepewnoci. Osoby przesadnie silnie
Silberman, Weingartner, 1986) sugeruje reagujce w zakresie tych trzech wska-
zwizek funkcjonalny midzy asyme- nikw mona podejrzewa o tempe-
tri obszarw mzgu wpywajcych na ramentaln skonno do reagowania
czynnoci sympatycznego ukadu ner- lkiem na wyzwania.
wowego a rnicami indywidualnymi
w przebiegu tych procesw fizjologicz-
nych i zachowania, ktre towarzysz Podsumowanie
stanom lku i strachu. W badaniach
duej grupy dwudziestej ednomiesicz- Wikszo zjawisk biologicznych kate-
nych niemowlt stwierdzilimy nisz goryzuje si z uwagi na ich histori,
temperatur lewej strony czoa u tych przebieg w czasie i stopie zmienno-
dzieci, ktre wczeniej, midzy 14 a 21 ci, mona wic sdzi, e uyteczne
miesicem ycia, czsto umiechay si okae si take klasyfikowanie zjawisk
podczas prb laboratoryjnych, nisz afektywnych z uwagi na te same kry-
temperatur prawej czci czoa za teria. Oznacza to rozrnianie midzy
u tych dzieci, ktre umiechay si ostrymi" stanami emocjonalnymi, prze-
rzadko (x 2 =8,5, p<0,01). Grupy te wlekymi nastrojami i stabilnymi ty-
zdaj si rni czstoci przeywania pami temperamentalnymi. Mona mie
radoci i szczcia z jednej strony oraz nadziej, e rozrnienia te przyczyni
lku, strachu i niepewnoci z drugiej si do lepszego zrozumienia natury zja-
strony. Wspczesne badania wskazuj, wisk afektywnych w przyszych pracach
e pozytywne stany uczuciowe s silniej empirycznych.
zaporedniczone aktywnoci pkuli le-
wej, podczas gdy dysforyczne stany lku
Richard Lazarus: Stao i niestao emocji

Filozofowie i psychologowie od dawna Najprostsza definicja cechy emocjo-
prbuj zdefiniowa pojcie emocji i po- nalnej zakada, e jest to tendencja
klasyfikowa pojcia odnoszce si do do powtarzania si danej emocji u tej
zjawisk emocjonalnych. Zadaniem mo- samej osoby. Mwimy o osobach gniew-
jej wypowiedzi jest wyjanienie, co nych (dumnych, skonnych do poczucia
oznacza pojmowanie emocji jako stanu winy), co nie oznacza, e osoba taka
i jako cechy, na czym polega r- jest zawsze zagniewana, lecz e atwiej
nica midzy waciwociami tempera- czy czciej ni wikszo ludzi wpada
mentalnymi a ostrymi emocjami czy w gniew, a kiedy ju we wpadnie,
nastrojem. Rozwaanie rnicy midzy to dowiadcza czy ujawnia t emocj
stanem a cech moe si okaza nie- z wikszym nateniem ni inni ludzie.
zbyt interesujce, chyba e uda si Inna, bardziej wysycona interpretacj
wskaza jakie interesujce implikacje wersja takiego okrelenia zakada, e
dokonywanych rozrnie pojciowych, owa powtarzalno danej emocji wie
co bd si stara tu uczyni. Bardziej si z pewnymi wasnociami osobowoci
inspirujce moe si okaza rozrnienie danej jednostki bd z waciwociami
midzy ostr emocj a przewlekym otoczenia, w jakim ona przebywa. Po-
nastrojem, ktrego zrozumienie wymaga wiadamy na przykad, e jaka osoba
odwoania si do teorii i metateorii reaguje w emocjonalny sposb z powodu
emocji - w wypadku tego tekstu bdzie jakiej cechy osobowoci, powiedzmy, po-
to moja poznawczo-motywacyjno-rela- siadania okrelonego celu, wyznawania
cyjna teoria emocji (Lazarus, 199 la, pewnych przekona czy przejawiania
1991c). skonnoci do interpretowania napoty-
kanych sytuacji w okrelony sposb, co
przyczynia si do nasilonego przeywa-
Cecha a stan nia gniewu, lku czy jakiej innej emocji.
W dalszej czci swojej wypowiedzi
Najprostsze, najbardziej podstawowe poo nacisk na szczegln relacj
i najmniej dyskusyjne jest rozrinie midzy jednostk a jej otoczeniem,
midzy stanem a cech/'Emocja jako miast mwi o jednostce albo o jej
'stan odnosi si zwykle do przeriii- otoczeniu, gdy ten pierwszy sposb wy-
jajcej reakcji na specyficzne rodzaje raania si jest trafniejszy w odniesieniu
warunkw. Kiedy powiadamy, e kto do procesw emocjonalnych.
przeywa czy ujawnia gniew w jakim Wanie z powodu tego drugiego
czasie i miejscu, mamy na myli stan sposobu rozumienia emocji (odwouj-
przemijajcy wraz ze zmian tych kon- cego si do interpretacji, a wic do
kretnych warunkw Natomiast emocja takich poj, jak cele, przekonania
jako cecha zwykle odnosi si do pewnej i techniki zaradcze) kategoria emo-
skonnoci (dyspozycji) do reagowania cji jako cechy budzi zainteresowanie
w pewien szczeglny sposb na pewien klinicystw. Wikszo udzi poszukuje
rodzaj warunkw. Kategoria cechy im- bowiem fachowej pomocy psychologa
plikuje powtarzalno stanu w rnych, z powodu chronicznie powtarzajcych
cho dajcych si w okrelony sposb si emocji lku, depresji, gniewu i zwi-
sprecyzowa warunkach. zanych z nimi dysfunkcji, leczenie za
polega zwykle na prbach zrozumie- niajcych je relacji midzy jednostk

nia i zmiany domniemanych przyczyn a otoczeniem. Zainteresowanie emocj
owych emocji i ich dysfunkcji. jako stanem sprzyja za poszukiwaniu
Pojcie cechy pokrywa si w znacz- zmiennoci stanu emocjonalnego i kon-
nym stopniu z pojciami sentymentu centracji na uzalenieniu tego stanu od
czy postawy, ktre same w sobie nie zmian w relacjach midzy jednostk a jej
stanowi emocji, lecz skonno do po- otoczeniem.
zytywnego lub negatywnego reagowania O wzgldnie staych strukturach
na dan osob czy zdarzenie. Aby osobowociowych mylimy tradycyjnie
zaowocowa emocj, postawa taka musi w kategoriach cechy. Kategori cechy
zosta zaktywizowana rzeczywistym lub osobowoci przywoujemy, na przykad
wyobraonym pojawieniem si danej opisujc osob mocno przekonan, e
osoby czy zdarzenia. Gniew pojawia wiat jest niebezpieczny, albo bardziej
si wic dopiero w obliczu prowokacji, ni inni skonn do reagowania lkiem.
cho t ostatni stanowi moe jedynie I cho stabilnoci otoczenia zwykle nie
wspomnienie przeszych zdarze. Jak opisujemy w kategoriach cech, pojcie
podkrela Ortony i jego wsppracow- cechy otoczenia predysponujcej ludzi
nicy, odczuwa jak emocj jako stan do reagowania okrelonymi emocjami
(na przykad dum) to nie to samo byoby tu w istocie jak najbardziej
co mie okrelon cech (by dumnym) adekwatne i na miejscu. Jest oczywiste,
- nawet osoba dumna nie odczuwa e pewne warunki stawiaj jednostki
dumy, dopki nie znajdzie si w sytuacji w obliczu tak duych wymaga, i
wzbudzajcej t emocj (Clore, Ortony nasila to prawdopodobiestwo reagowa-
i Foss, 1987; Ortony, Clore i Foss, 1987; nia stresowymi emocjami gniewu, ku,
Ortony, Clore i Collins, 1988). poczucia winy czy smutku.
Dotychczasowe rozrnienia s pro-
ste i zrozumiae, a jedn z ich implikacji
jest teza, e stan i cecha stanowi Temperament
niejako dwie strony tej samej monety.
W odniesieniu do kadego z tych po- Rozrnienie midzy cech i stanem
j moemy zadawa rne, a jednak stosuje si te do pojcia tempera-
wzajemnie powizane pytania. Pytajc mentu. Na przykad, definicja Cam-
o stan gniewu, interesowa si b- posa i in., (1983), pokrywajca si
dziemy sytuacj, ktra go wywoaa (w w duym stopniu z wczeniejszym uj-
odrnieniu od sytuacji wywoujcych, ciem Allporta (1937), kadzie nacisk
powiedzmy, dum); natomiast pytajc na rnice indywidualne pod wzgldem
o gniewno jako cech interesowa si intensywnoci i czasowych charaktery-
bdziemy osob i kwesti, co w tej styk zachowania, ekspresji pobudzenia
osobie wyjania nawracajce przeywa- i reagowania emocjonalnego oraz na
nie gniewu. To, czy interesujemy si sposb, w jaki rnice te wpywaj
emocj jako stanem, czy jako cech, na procesy intrapersonalne i interper-
decyduje przy tym o kwestiach, na jakie sonalne (por. te Derryberry, Rothbart,
zwracamy uwag. Na przykad zainte- 1984). Niezalenie od rnic w defi-
resowanie emocj jako cech sprzyja niowaniu temperamentu przez rnych
koncentracji na czasowej i midzy- autorw, zwykle jest on traktowany
sytuacyjnej staoci zarwno wzorcw jako cecha czy pojcie dyspozycyjne. Nie
reagowania emocjonalnego, jak i wyja- znam adnej znaczcej koncepcji, ktra
nie traktowaaby temperamentu jako z wasnoci otoczenia oka si wane

zbioru wasnoci dyspozycyjnych lub i jakie bdzie ich znaczenie w proce-
cech, uwarunkowanych czy to dziedzi- sie wzbudzania emocji, natomiast same
czeniem, czy to dowiadczeniami, czy te cechy osobowoci nie ujawni swego
obydwoma tymi rodzajami czynnikw. wpywu na emocje pod nieobecno
Wszystkie koncepcje koncentruj si na odpowiednich czynnikw sytuacyjnych.
rnicach indywidualnych gwnie, cho Na przykad osoba o silnej potrzebie
nie wycznie, w zakresie reagowania osigni nie bdzie przejawiaa emocji
emocjonalnego. Zakada si, e emocje stresowych (takich jak gniew, smutek
i emocjonano pozostaj pod wpywem lub lk), dopki nie napotka otoczenia
temperamentu, co czyni temperament utrudniajcego realizacj tej potrzeby,
pewn cech czy dyspozycj. a osoba pozbawiona potrzeby osigni
Jak dotd nie sformuowano jeszcze nie bdzie na utrudniajce warunki
przekonujcej teorii wyjaniajcej, w jaki reagowa takimi emocjami. Aby wic
sposb temperament faktycznie wpywa emocje zrozumie i mc je w szerokim
na rozwj emocjonalny. Jednak tempe- zakresie przewidywa, zawsze musimy
rament jest wczenie pojawiajc si bada koniunkcj cech osobowocio-
dyspozycj, ktra daje si zaobserwowa wych i cech otoczenia.
ju u noworodkw, i decyduje o oglnej Mwienie o cechach emocjonalnych
organizacji ycia emocjonalnego oraz jako o osobowociowych wasnociach
o sposobie reagowania przez dziecko czowieka jest wic do pewnego stopnia
w rnych interakcjach z otoczeniem. naduyciem jzykowym, emocje bowiem,
Mylenie w kategoriach wpywu tem- powtarzalne czy nie, zawsze zale od
peramentu na rozwj emocjonalny po- koniunkcji pewnych cech, takich jak
mija jednak pewien istotny problem wzorce celw czy przekona, z pewnymi
- mianowicie w jaki sposb przebiega wasnociami otoczenia, ktrych zdol-
rozwj samego temperamentu? W jakim no do wzbudzania emocji zaley od
stopniu jest on dziedziczony? W jakim wystpowania tyche cech osobowoci.
stopniu zaley od wczesnych dowiad- Z punktu widzenia poznawczo-mo-
cze spoecznych? Dowody empiryczne tywacyjno-relacyjnej teorii emocji doda
w tej skomplikowanej kwestii s nadal naley, e wyjanieniem jakiej cechy
skpe, mimo to o wczesnych przeja- emocjonalnej jest znaczenie relacyjne
wach temperamentu warto myle jako opierajce si na ocenie powtarzajcych
o stanach majcych wasne, specyficzne si, funkcjonalnych koniunkcji zmien-
uwarunkowania. nych osobowociowych i sytuacyjnych.
Relacyjne znaczenie tych koniunkcji
zaley od cznego, a nie izolowanego
Znaczenie relacyjne oddziaywania czynnikw osobowocio-
wych i sytuacyjnych. Gniew wynika
Niezalenie od tego, czy jaka emo- wic z relacyjnego znaczenia, jakim
cja ma charakter ulotny (stan), czy jest nieuzasadniona obraza odczuwajcej
powtarzalny (cecha), jej pena analiza t emocje osoby, lk - z zagroenia
wymaga rozwaenia relacji midzy oso- egzystencjalnego, poczucie winy - ze
bowoci a otoczeniem, emocje bowiem zamania standardw moralnych, by
zawsze zale od relacji midzy tymi poda tylko niektre przykady znacze
dwoma rodzajami waciwoci. To ce- relacyjnych (czy te podstawowych te-
chy osobowoci decyduj o tym, ktre matw relacyjnych, jak je nazwaem
w innym miejscu - Lazarus, 1991a, Z ide dyspozycyjnej natury na-

1991b, 1991c) lecych u podstaw r- stroju zgodny jest fakt, e nastrj
nych emocji. jest zwykle dowiadczany przez du-
szy czas ni emocje, ktre z reguy
s bardzo krtkotrwae (por. Ekman,
Ostre emocje a nastroje 1984). Jednak i nastroje bywaj niekiedy
do krtkotrwae, co czyni sam czas
Teraz przedstawi trudniejszy problem, trwania raczej wtpliwym kryterium
obarczony silnymi tradycjami definicyj- odrniania tych dwch typw zjawisk
nymi, a przy ktrym poznawczo-mo- emocjonalnych. Ponadto nastrj, na-
tywacyjno-relacyjna teoria emocji ma wet jeeli towarzyszy jednostce przez
do powiedzenia co interesujcego. Ter- duszy czas, nie pozostaje cakowicie
min ostre emocje" odnosi si do niezmienny przez cay ten okres
krtkotrwaych zjawisk emocjonalnych mamy do czynienia z jego narastaniem
powstajcych w kontekcie konkretnej i opadaniem. Z kolei gniew moe sta-
adaptacyjnej interakcji z otoczeniem. nowi ostr reakcj emocjonaln, ktra
Odrnia je to od nastrojw, ktre nie osabnie wskutek zwrcenia uwagi na
opieraj si na konkretnych interakcjach jak inn kwesti, ale nie zaniknie
z otoczeniem, lecz funkcjonuj raczej cakowicie i bdzie okresowo nawraca,
jako to stanw, ktrych podstaw s jeeli problem bdcy jego przyczyn nie
bardziej oglne kwestie egzystencjalne. zostanie rozwizany. Tak wic zarwno
Jak odrni ostr emocj od na- ostre emocje, jak i nastroje mona
stroju? Bez konkretnej teorii emocji opisywa raczej jako stany latentne
zdani jestemy na tak niedoskonae i nawracajce ni jako stany chroniczne.
kryterium, jak sposb subiektywnego Wyobramy sobie par ludzi, ktrzy
odczuwania danego stanu. Czy szcz- pokcili si rano, co doprowadzio do
cie jest emocj, czy raczej nastrojem? ostrych, gniewnych wypowiedzi z obu
A smutek? Opierajc si na samych stron. Gniew ten zdaje si zanika
odczuciach, mona odpowiedzie tylko w cigu dnia, kiedy kade z nich
tyle, e czasami bd one emocjami, udao si do pracy i zajo si spra-
a czasami nastrojami. wami zawodowymi. Jednak po powrocie
Najczciej zakada si, e nastroje z pracy da o sobie zna w postaci
maj charakter cech czy dyspozycji, chodu i milczcej niechci. Cho z po-
emocje za - charakter stanw. Po- zoru mamy do czynienia z sekwencj
niewa nastrj ma konsekwencje dla wczania si i wyczania kolejnych
wystpujcych po nim myli i dziaa, emocji, jasne jest, e tak naprawd idzie
mona o nim myle tak, jakby by tu o pewn latentn waciwo zwizku
cech dyspozycyjn - na przykad natych dwojga i waciwo ta bdzie trwa
strj irytacji predysponuje do wybuchu tak dugo, dopki nie rozwi oni
gniewu, nastrj szczcia za predyspo- jako swego problemu. Podobn analiz
nuje do przeoczania negatywnych zja- mona te przeprowadzi dla nastroju.
wisk itd. By moe to samo daoby Wyglda zatem na to, e sam czas
si powiedzie o ostrych emocjach (cho trwania jest nie najlepsz podstaw do
brak bada jednoznacznie porwnuj- odrniania emocji od nastroju, gdy
cych nastpstwa nastroju i emocji), lecz jest to do powierzchowna i niekonse-
zarazem pozbawioby to nas kryterium kwentna cecha stanw emocjonalnych.
odrniania nastroju od emocji. Ponadto nastroje uwiadamiamy sobie
wyraniej wtedy, kiedy akurat nie jeste- zaley od motywacyjnych i poznawczych

my zaangaowani w jak absorbujc warunkw, ktre ksztatuj oceny owo-
interakcj z otoczeniem. cujce kadym z tych stanw. Cho
Traktowanie nastroju jako zmien- ocena relacji jednostki z otoczeniem
nej dyspozycyjnej naraa nas ponadto na ley u podstaw zarwno emocji, jak
pewne puapki logiczne. Cho niektrzy i nastroju, w kadym z tych wy-
ludzie bardziej ni inni s predyspono- padkw co innego jest szczegowym
wani do melancholii czy pogody ducha, jej przedmiotem. W wypadku emocji
wikszo z nas potrafi dowiadcza ka- ocena odnosi si do losw konkretnego,
dego z tych nastrojw. Uproszczeniem realizowanego przez jednostk celu - czy
i zapewne znieksztaceniem rzeczywisto- biece warunki sytuacyjne zagraaj
ci jest wic twierdzenie, e nastroje temu celowi, czy te uatwiaj jego
przypominaj cechy osobowoci, podczas realizacj. W innym miejscu (Lazarus,
gdy ostre emocje s wzbudzane sytu- 199 la, 1991b, 1991c) nazwaem to re-
acyjnie. Kiedy mwimy o kim, e jest gu motywacji, ktra okrela, co jest
wrogo nastawiony czy poirytowany, nie wane, a co niewane dla jednostki,
mamy na myli jakiej cechy osobowoci, a w konsekwencji decyduje o podstawie,
lecz tendencj do okrelonego sposobu na ktrej opiera si ocena dobroczyn-
reagowania na dowolne zdarzenie, ale nego czy szkodliwego oddziaywania bie-
tendencja trwa jedynie tak dugo, jak cych warunkw sytuacyjnych, i o emo-
dugo owa osoba znajduje si w tym cji wzbudzanej przez te warunki.
wanie nastroju. Z tego wanie powodu ostre emocje
Powinnimy zatem rozrni dwa trwaj krcej od nastrojw, cho nie
rodzaje poj dyspozycyjnych: dyspozycje uznabym samego czasu trwania za
osobowociowe i dyspozycje czasowe, kryterialn cech emocji. Kiedy dana
czy te kontekstualne. Oba te rodzaje interakcja jednostki z otoczeniem ule-
dyspozycji odgrywaj rol przyczynow gnie zakoczeniu, zwaszcza gdy zako-
w odniesieniu do nastpujcych po nich czony zostanie akt realizowania przez
zdarze, cho na mocy rnych zmien- jednostk jakiego celu, w nastpstwie
nych, funkcjonujcych na rne sposoby. koczy si i trwanie emocji. Ostre
Nastrj powinno si zawsze rozwaa emocje funkcjonuj wic w procesie
jako stan bdcy przede wszystkim adaptacyjnej interakcji z otoczeniem
pewn reakcj jednostki, nawet jeeli ta w charakterze figur przycigajcych
reakcja predysponuje potem jednostk nasz uwag. Jeeli chcemy ukoczy
do jakiego szczeglnego sposobu funk- studia i odnosi sukcesy zawodowe,
cjonowania. Podstawow kwesti jest za- musimy najpierw stawi czoo wielu
wsze pytanie o to, co (w relacji czowiek- interakcjom z otoczeniem, takim jak
-otoczenie) wywoao w nastrj. Wpyw egzaminy i inne prby, ktrych wyniki
nastroju na nastpujce potem reak- wpyn na realizacj naszych dugofalo-
cje emocjonalne jest wprawdzie spraw wych celw czy planw.
wan, ale jednak o wtrnym znaczeniu. Z kolei w wypadku nastrojw ocena
Traktowanie nastroju niczym zmiennej odnosi si do egzystencjalnego tla
dyspozycynej zaciemnia obraz procesu naszego ycia. To dotyczy tego, kim
emocjonalnego, dopki nie rozrnimy jestemy, obecnie i na dug met,
tych dwch rodzajw dyspozycji. a take tego, jak w oglnoci przebiega
Myl, e podstawowa rnica nasze ycie. Nastroje s zwykle sabo
midzy ostrymi emocjami a nastrojami okrelone, cho przemone, poniewa
nie s wizane z jakim jednym konkret- bre, ludzie, ktrych kochamy, kochaj
nym wydarzeniem. Czasami moemy nas i szanuj, wiat jest sprawiedliwy,
w wyniku nacisku wskaza konkretne a sprawy, ktrymi yjemy, maj sens
zdarzenie stanowice powd naszego i znaczenie. Egzystencjalne problemy
nastroju i bdzie to wwczas zdarzenie znikaj, a figury zdarze negatywnych,
o bardzo istotnych implikacjach ycio- jak si zdaje, nie s w stanie na nas
wych, takich jak utrata roli zawodowej, wpywa.
mier ukochanej osoby, atak na wyzna- Moim gwnym zaoeniem jest
wane przez cale ycie wartoci itd. teza, e rozrnianie poszczeglnych
Nastrj staje si negatywny nie rodzajw zjawisk afektywnych jest zada-
dlatego, e nie powioda si jaka niem trudnym, rozmytym, moe nawet
konkretna interakcja z otoczeniem, lecz niewykonalnym, jeeli ograniczy si do
dlatego, e gorzkie wydaje si cae ycie, peryferyjnych objaww reakcji emocjo-
e odbieramy warto sobie i innym, nalnych. Rozrnienia takie mog nato-
wiatu i temu wszystkiemu, co nadaje miast sta si wewntrznie spjne i kon-
yciu znaczenie. Wydaje si nam, i y- sekwentne, jeeli oprze je na central-
jemy w teatrze absurdu", gdzie ludzka nych procesach umysowych, a przede
egzystencja jest mieszna i pozbawiona wszystkim, jeeli bd si odwoywa do
znaczenia niczym w Czekajc na Godota relacyjnych znacze lecych u podstaw
Becketta lub w Nosorocu Ionesco. kadej emocji. Te znaczenia za zale
Figury zdarze pozytywnych zdaj si od sposobu, w jaki jednostka ocenia to,
nie mie na nas wpywu. Z drugiej co si jej przydarza, i wpywaj na jej
strony nastrj pozytywny wydaje si osobiste, oglne samopoczucie.
taki dlatego, e ycie wydaje si do-
Jaak Panksepp: Emocje podstawowe i wielo

poj, ktrych nie mona jednoznacznie rozrni
Nie ma dobrze ugruntowanego sposobu podda weryfikacji w laboratorium bada-
na rozrnienie tych poj. Mimo to nia mzgu. Std te skonny jestem my-
warto rozway rne moliwoci, jako le o rnicach midzy tymi pojciami
e takie mylowe amigwki mog w kategoriach odrbnoci cechujcych je
z czasem doprowadzi do obiektywnych procesw mzgowych.
anahz.|jedna z rnic midzy emocjami Jak ju sygnalizowaem w mojej
i nastrojami moe polega na tym, e odpowiedzi na Pytanie 1, emocje po-
emocje wyraaj intensywne pobudzenie wstaj w wyniku pobudzenia spe.cyficz-_
systemw mzgowych zachcajce orga- 1>yeh_ systemw mzgowych. Systemy
nizm do impulsywnego dziaania, pod- "Te wspdziaaj zarwno ze sob na :
czas gdy nastroje wyraaj pobudzenie "wzajem, jak i z innymi systemami
agodniejsze, cho trwalsze i nastawia- mzgowymi, a okrelenie tych interakcji
jce organizm w bardziej refleksyjny" moe wymaga licznych poj. Systemy
sposE|Jednak takie rozrnienia nie emocjonalne zapewne mog by aktywi-
prowadz jeszcze do konkretnych prze- zowane tonicznie na niskich poziomach
widywa empirycznych, ktre mona by przez rnorodne bodce percepcyjne
CO ODRNIA EMOCJE OD NASTROJU, TEMPERAMENTU. 81
i wewntrzne (jak myli lub procesy przynajmniej z omioma podstawowymi
metaboliczne) o sabym nateniu. Na- systemami (w co wierzy wielu teorety-
strj mona wic roboczo okreli jako kw cznie ze mn - Panksepp, 1989,
sabe, toniczne pobudzenie mzgowych 1991, 1992, 1993), liczba permutacji
systemw emocjonalnych, emocj za ronie w miliony. Liczba ta wzronie
jako silne pobudzenie tych samych sys- do rzdu miliardw przy zaoeniu,
temw. Silne pobudzenie systemu emo- e kady system moe by wzbudzany
cjonalnego ma tendencj do hamowania kombinacjami zoonych bodcw, je-
dziaania innych systemw emocjonal- eli za doda do tego cay zakres
nych (Panksepp, 1982, rysunek 2, s. nieemocjonalnych" dowiadcze afek-
12), natomiast saby poziom pobudzenia tywnych, takich jak gd, pragnienie,
umoliwia rwnoczesne funkcjonowanie zmczenie itd., liczba permutacji staje
rnych systemw, co moe by odpo- si niepoliczalnie wielka. Zwaywszy
wiedzialne za ogromn wielo odmian t niesychan liczb moliwoci, zdu-
nastroju, a jedynie ograniczon liczb miewa atwo wydobycia z tej dungli
emocji podstawowych. jakichkolwiek semantycznych okrele
Czsto twierdzono, e nie spo- gwnych typw dowiadczenia emocjo-
sb wyjani ogromnego zrnicowania nalnego. Podejrzewam jednak, e bez
emocji i nastrojw dziaaniem tylko znalezienia neurologicznych odniesie
nielicznych mzgowych mechanizmw dla gwnych poj dziedzina bada nad
emocjonalnych. Myl, e to nietrafny emocjami bdzie nadal nkana dziele-
argument. Gdyby biologowie moleku- niem semantycznych wosw na czworo.
larni dali si zwie podobnym twier- Obiektywne miary nastrojw za trudno
dzeniom, nigdy nie zaczliby poszukiwa uzyska, jak si wydaje, bez poszerzenia
wyjanienia ogromnej rnorodnoci y- naszej wiedzy na temat neuronalnej
cia w permutacjach zaledwie czterech natury emocji podstawowych (Panksepp,
nukleotydw DNA. 1993). Ponadto jeli uzna, e nastroje
Subtelnoci funkcjonowania synaps wyraaj si gwnie w wewntrznych
i fluktuacja wzorcw pobudzenia neu- odczuciach, a nie w zachowaniu, uy-
roelektrycznego umoliwiaj ogromn teczno modeli zwierzcych bdzie bar-
liczb odrbnych kombinacji stanw, dzo ograniczona, dopki nie znajdziemy
w jakich znajdowa si mog mzgowe elektrofizjologicznych i neurochemicz-
systemy emocjonalne. W charakterze nych wskanikw nastroju. Trafno
prostego wiczenia matematycznego roz- tego rodzaju wskanikw mona by
wamy tylko cztery mzgowe mechani- sprawdza, mierzc zmiany fizjologiczne
zmy, z ktrych kady moe przyjmo- zachodzce u zwierzt w wyniku sabej
wa jedynie dwa stany (jest wczony i dugotrwaej stymulacji okrelonych
lub wyczony). Nazwanie moliwych struktur mzgowych. Dopki nie dopra-
kombinatorycznie stanw tych syste- cujemy si tego rodzaju wskanikw,
mw wymaga ju dwudziestu czterech zdani jestemy na subiektywne relacje
odrbnych poj. Jeeli doda do tego ludzi i ich korelowanie ze wzorcami
kilka nastpnych wasnoci pojedyn- aktywnoci ukadu autonomicznego oraz
czego systemu, jak oglna intensywno ekspresji mimicznej i pantomimicznej.
jego pobudzenia, czasowy przebieg jego Z kolei pojcie temperamentu musi
aktywnoci i poziom interakcji z in- si wiza z trwaymi cechami emo-
nymi systemami, otrzymujemy tysice cjonalnymi jednostki, a w sensie me-
permutacji. Jeeli mamy do czynienia chanizmu temperament moe by zwi-
zany z jakimi szczeglnymi typami rzyskimi' wilkami preriowymi a prowa-

neurobiologicznych interakcji systemw dzcymi samotniczy tryb ycia wilkami
emocjonalnych z innymi, powizanymi grskimi. Jednake w tych okresach,
systemami neuronalnymi. Cechy tempe- w ktrych wilki grskie prowadz bar-
ramentalne mona te pojmowa jako dziej towarzyski tryb ycia (takich jak
typy nawykowo przejawianych przez jed- macierzystwo) wzorce funkcjonowania
nostk interakcji midzy systemami po- receptorw oksytocyny bardzo si u nich
znawczymi i emocjonalnymi. Wiadomo, upodabniaj do wzorca typowego dla
e systemy emocjonalne wspdziaaj towarzyskich wilkw preriowych (por.
z mechanizmami mzgowymi odpowie- Insel, 1992).
dzialnymi za formuowanie myli (Be- Wiele trwaych tendencji emocjo-
agley i Holley, 1977; Roberts, 1980), nalnych zawiera wyrany komponent
myli za mog wzbudza i podtrzymy- dziedzicznoci, czego dowodz liczne
wa rne nastroje i stany emocjonalne badania nad rezultatami selekcji gene-
(przypuszczalnie za porednictwem nie- tycznej. Selektywne krzyowanie osobni-
znanych procesw wzmacniania emocji, kw ju po trzech pokoleniach pozwala
prowadzcych do utrwalenia si okrelo- uzyska znaczce nasilenie lkowoci
nych wzorcw mylenia). Temperament (Broadhurst, 1975), agresywnoci (Hyde,
moe by wic pojciem oznaczajcym Sawyer, 1979; Maxson, Schrenker, Vi-
wrodzone reagowanie na pewne treci gue, 1983) i wielu innych cech beha-
poznawcze (przykadem jest ewolucyj- wioralnych (Fuller, Thompson, 1978),
nie wyksztacona wraliwo na pewne wcznie ze skonnoci do autostymu-
wzorce aktywnoci twarzy i ciaa), jak lacji mzgu (Moreau, Cohen, Lieblich,
rwnie reagowanie wyuczone w trak- 1984). W badaniach tych dochodzi
cie ycia jednostki. Pojcie tempera- moe do selektywnego wzmacniania
mentu jest zapewne blisko zwizane aktywnoci pewnych mzgowych syste-
z osobowociowymi cechami dotyczcymi mw neurochemicznych, cho zwykle
emocjonalnoci jednostki, czy to wy- nie wiemy, jakie dokadnie systemy ule-
uczonymi, czy nie wyuczonymi. Poj- gaj wzmocnieniu lub osabieniu w wy-
cia te dugo jeszcze pozostan trudno niku selekcji. Jednak selekcja z uwagi
uchwytne dla nauki o mechanizmach na specyficzne parametry chemiczne
nerwowych. mzgu, takie jak wysokie poziomy
Jednake dociekania dotyczce tych acetylocholiny, prowadzi do uzyskania
poj nie musz by beznadziejne nawet osobnikw o okrelonym typie tempe-
w badaniach nad zwierztami.. Rne ramentu i zdolnoci poznawczych (Will,
gatunki cechuj si rnymi mocnymi 1977).
i sabymi punktami procesw emocjo- Ponura historia XX wieku nakazuje
nalnych. Drapieniki ujawniaj wicej wielk ostrono w uoglnianiu tych
ciekawoci i emocji agresywnych ni ga- wynikw i odnoszeniu ich do ludzi,
tunki rolinoerne, ktre z kolei czciej cho faktem jest, e to wanie czyn-
ujawniaj strach, lkliwo i panik. niki neurochemiczne odpowiadaj za
Natenie cech temperamentalnych za- temperamentalne zrnicowanie ludz-
pewne zmienia si jako funkcja cyklu kich zachowa (Depue, Spoont, 1987;
ycia zwierzcia. Na przykad Shapiro Zuckerman, 1984). Inna rzecz, co z tym
i Insel (1990) stwierdzili znaczne r- faktem zrobimy. Nawet badacze kultury
nice pod wzgldem mzgowych recep- igraj z myl, e poszczeglne narody
torw oksytocyny midzy bardzo towa- rni si cechami temperamentalnymi
C O ODRNIA EMOCJE O D NASTROJU, TEMPERAMENTU... 83
: : w : v " V-::;:: ; ; ;
(Gachev, 1987), i gdyby okazao si nym zrnicowaniem ukrywaj si rne

to prawd, nie naley ze wstrtem wasnoci neurochemiczne, a nie tylko
odrzuca myli, i za t a k i m ^ w e n ^ postawy.
David Watson i Lee Anna Clark: Emocje, nastroje,

cechy i temperament: rozwaania pojciowe
i wyniki bada
Emocja a nastrj twa skry (Ekman, Levenson, Friesen,

1983). Towarzysz mu u wreszcie okre-
| Dla wielu ludzi emocja to pewien silny, lone dowiadczenia subiektywne - jed-
L- mocno wysycony wartociowaniem stan nostka czuje si przestraszon, nerwowa
uczuciowy. W odpowiedzi na prob i zaniepokojona (Izard, 1977;, Watson,
o/charakterystyk na przykad epiocji Clak,J.992a).
gniewu wiele osb po prostu opisaoby f Poza tymi trzema skadnikami,
uczucia wciekoci i urazy. Tego ro- emocj cechuj take i inne waciwoci.
dzju odczucia stanowi wany aspekt Przede wszystkim kada emocja wyraa
emocji,., cho nie mona ich z emocjami reakcj na pewien szczeglny typ zda-
utosamia, gdy te naley zdefinio- rze i kada prowadzi do adaptacyjnych,
wa jako wyodrbnione, zintegrowane zachowa o charakterystycznej postaci.
systemy reakcji psychofizjologicznych. Na przykad strach jest reakcj na
Jednak nawet jeszcze ta definicja nie sytuacje spostrzegane jako ryzykowne
jest wystarczajca, poniewa emocja jest i niebezpieczne, a motywuje rne za-
w istocie pewn zorganizowan, silnie chowania (na przykad ucieczk) ukie-
ustrukturowan reakcj na zdarzenie runkowane na eliminacj niebezpiecze-
o istotnych konsekwencjach dla potrzeb, stwa. Co wicej, poniewa emocje sa
celw lub przetrwania organizmu. reakcjami na spec^czne_wjixju,nt,.jh
f a emocj skadaj si trzy odrbne pena posta trwa zwykle krtko, przez
pkadniki: (1) prototypowa posta jej okresy rzdu sekund lub minut.
fekspresji (zwykle mimiczna), (2) wzo- Pojcie nastroju" jest natomiast
j rzec typowych zmian w funkcjonowa- znacznie blisze wspomnianym wcze-
\ niu autonomicznego ukadu nerwowego niej potocznym pogldom na emo-
) i (3) szczeglny stan subiektywnych cje. Nastrj mona oglnie zdefiniowa
^ odczu (Izard, 1977). Na przykad emo- jako przemijajce uczucie lub afekt, co
cj strachu cechuje specyficzny wyraz upodabnia nastroje do subiektywnego
mimiczny: uniesione i cignite brwi, skadnika emocji. Jedna z wanych
szeroko otwarte oczy, napita dolna rnic polega na znacznie duszym
warga i cignite do tyu wargi) (Ek- czasie trwania nastroju. Podczas gdy
man, Friesen, 1975). Dla strachu typowe kompletna posta gniewu moe trwa
s te charakterystyczne zmiany auto- tylko kilka sekund czy minut, gniewny
nomiczne, w tym szybki wzrost tempa bd poirytowany nastrj moe trwa
akcji serca i elektrycznego przewodnic- godziny, a nawet dni.
84 C O ODRNIA EMOCJE O D NASTROJU, TEMPERAMENTU...
::: :::: 1
: :
iii: 1 : 11 - 1 ;; :
Utosamienie nastrojw z subiek- nienia (por. Watson, Clark, 1991) czy

tywnym skadnikiem emocji byoby te o stanie spokoju i rozlunienia (por.
bdne take i z tego wzgldu, e pojcie Watson, Clark, 1992a).
nastroju jest znacznie szersze, to znaczy Emocje podstawowe s niezmiernie
nastroje nie ograniczaj si do odczu wane w wielu dziedzinach i adne
towarzyszcych specyficznym emocjom. oddziaywanie psychologiczne nie moe
Specyficzne emocje s w istocie odpo- ich pomija, cho sdzimy, e wy-
wiedzialne za jedynie niewielk cz czna koncentracja na konkretnych
nastrojw dowiadczanych przez czo- emocjach uniemoliwiaby uchwycenie
wieka. Przecitna osoba czuwa dziennie samej istoty codziennego dowiadczenia
przez okoo tysic minut. Jak wiele afektywnego. Czowiek prawie zawsze
spord nich spdzamy zwykle w stanie co odczuwa, cho rzadko s to wyra-
odpowiadajcym klasycznym emocjom, ziste, w peni rozwinite emocje. Jak
takim jak gniew, strach czy rado? wic dokadniej uj w strumie do-
Dostpne dane nie pozwalaj jedno- wiadczenia afektywnego? Nasze wasne
znacznie odpowiedzie na to pytanie, badania, biorce za punkt wyjcia prac
jednak nasze rozlege analizy chwilo- Tellegena (1985), wykazay warto al-
wych i dziennych fluktuacji nastroju (na ternatywnego podejcia skupiajcego si
przykad Clark, Watson, Leeka, 1989; nie na konkretnych emocjach, lecz na
Watson, 1988a) wskazuj, e znaczna dwch bardzo rozlegych klasach na-
wikszo czasu czuwania spdzana jest stroju - afekcie negatywnym i afekcie
w stanach nieemocjonalnych. pozytywnym (Watson, 1988b; Watson,
Nie znaczy to jednak, e wikszo Clark, Tellegen, 1988; Watson, Telle-
naszego codziennego ycia jest wyzuta gen, 1985). Mwic w skrcie, afekt
z wanych uczu. Przeciwnie, wiadome negatywny to stopie, w jakim czowiek
czuwanie jest dowiadczane jako ci- jest w danej chwili podenerwowany
gy strumie dozna afektywnych - czy zestresowany. Osoby dowiadczajce
czowiek w kadym momencie dowiad-, afektu negatywnego zwykle relacjonuj
cza jakiego nastroju. Wikszo czasu szereg stanw . negatywnego nastroju,
wypenia moe dowiadczanie jakiej takich jak zdenerwowanie, niezadowo-
osabionej, zagodzonej wersji klasycz- lenie, zniechcenie i poirytowanie, pod-
nych emocji, a wic raczej poirytowanie czas gdy osoby o niskim afekcie ne-
ni w peni rozwinita reakcja gniewu; gatywnym opisuj siebie jako spokojne
raczej przyjemny i wesoy stan ni i rozlunione. Fakt, e ludzie donosz
wyrana emocja radoci. Ludzie czsto o rwnoczesnym przeywaniu szerokiej
te dowiadczaj stanw mieszanych, gamy nastrojw negatywnych - wcznie
stanowicych jakie kombinacje podsta- z tymi, ktre wi si z podstawowymi
wowych emocji. Rozpoczynajc nowy emocjami strachu, gniewu i smutku
zwizek z innym czowiekiem, moemy - jest zreszt kolejnym dowodem na
odczuwa mieszanin radoci, podnie- to, i specyficzne emocje sabo si
ceni i obawy; w stanie nostalgii za wyodrbniaj w codziennym strumieniu
odczuwamy zoon mieszanin radoci przey (por. Watson, Clark, 1992).
i smutku. Wreszcie ludzie czsto do- ^ Z kolei afekt pozytywny odnosi si
wiadczaj stanw o niskiej aktywacji, do stopnia, w jakim czowiek odczuwa
ktre oglnie sygnalizuj nieobecno w danym momencie rado i entuzjazm,
jakiejkolwiek silnej emocji. Na przykad Osoby w stanie afektu pozytywnego
donosz o stanie zmczenia i spowol- dowiadczaj zwykle szerokiej gamy na-
strojw dodatnich - dobry humor, podnie charakteryzowany w kategoriach
niecenie, przypyw energii i koncentra- afektu pozytywnego i negatywnego.
cji, wiary w siebie itd. Osoby o sabym Charakterystyka nastroju wymaga za-
afekcie pozytywnym opisuj natomiast tem uwzgldnienia obu tych czynnikw.
spowolnienie oraz spadek energii i za-
interesowania otoczeniem. I znowu fakt
rwnoczesnego przeywania rnych od- Emocja jako cecha i temperament
czu pozytywnych sugeruje, e emocje te
sabo si wyodrbniaj w zwyczajnych, Uwzgldnialimy dotd jedynie prze-
codziennych sytuacjach. lotne epizody afektywne, tradycyjnie
Dotychczasowy opis moe sugero- okrelane mianem emocji jako stanu"
wa, e wskazane dwa czynniki nastroju (Cattell, Scheier, 1961). Rozway jed-
stanowi przeciwlege krace tego sa- nak naley take konsekwentne i trwae
mego wymiaru i wzajemnie si wyklu- rnice indywidualne w dowiadczeniu
czaj, e afekt negatywny uniemoliwia emocjonalnym, ktre s czsto Opatry-
przeywanie afektu pozytywnego i na wane etykietk emocja jako cecha"
odwrt. Jest to jednak prawda tylko - bdziemy je tu okrela miknem
w zakresie ograniczonym do afektw cech emocjonalnych. Cechy te mona
bardzo silnych - osoby przeywajce zdefiniowa po prostu jako indywidualne
wysokie poziomy afektu negatywnego rnice w zakresie tendencji d dowiad-
mwi zwykle o niskich poziomach czania odpowiadajcych im stanw na-
afektu pozytywnego i na odwrt (Die- stroju.. Na przykad osoba silnie lkowa
ner, Iran-Nejad, 1986; Watson, 1988). to taka, ktra czciej i z wikszym
Z wanym wyjtkiem od tej reguy nateniem przeywa epizody strachu
mamy do czynienia, gdy stan negatywny ni inni ludzie.
(zwykle strach) jest poszukiwany i an- Zgodnie z naszymi dotychczaso-
tycypowany, jak w wypadku ogldania wymi wywodami sdzimy, e dwie naj-
filmu-horroru czy jazdy na diabelskim waniejsze cechy emocjonalne s odpo-
mynie w wesoym miasteczku. wiednikami negatywnego i pozytywnego
Na bardziej umiarkowanych po- afektu. Wiele danych wskazuje, e kady
ziomach afektu, stanowicych znaczn z tych dwch czynnikw nastroju ma
wikszo codziennych dowiadcze afe- silny komponent dyspozycyjny - ludzie
ktywnych, oba wyrnione czynniki wykazuj konsekwentne zrnicowanie
wykazuj znaczny stopie niezaleno- w skonnoci do ich dowiadczania.
ci (Diener, Iran-Nejad, 1986; Watson, Dowody na to s dwojakiego rodzaju. Po
1988b). Na przykad osoby dowiad- pierwsze, wyniki na skalach mierzcych
czajce sabego afektu negatywnego (a afekt pozytywny i negatywny cechuj
wic spokojne i rozlunione) nieko- si du staoci w czasie (na przykad
niecznie czuj si tym samym szcz- Diener, Larsen, 1984; Ormel, Schaufeli,
liwe i radosne - ich doznania mog 1991; Watson, Slack, 1993). Na przykad
przypada na dowolny punkt wymiaru Watson i Slack (1993) badali prbk do-
afektu pozytywnego. Podobnie osoby rosych osb dwukrotnie w przecitnym
o niskim poziomie afektu pozytywnego odstpie dwudziestu siedmiu miesicy
(spowolniae i osowiae) niekoniecznie s i stwierdzili dla tego okresu wysok
zdenerwowane, wystraszone lub zagnie- stabilno zarwno afektu pozytywnego
wane. Nastrj przeywany w dowolnym (r=0,74), jak i negatywnego (r=0,63).
momencie moe by wic rwnocze- Jeszcze bardziej uderzajce wyniki uzy-
skali Ormel i Schaufeli (1991), kt- cech temperamentalnych. Skonno do

rzy stwierdzili znaczn stao afektu przeywania afektu negatywnego jest
negatywnego, mierzonego dwukrotnie definicyjn cech wymiaru osobowocio-
w odstpie siedmiu i omiu lat (wsp- wego, nazywanego zwykle neuroty-
czynniki korelacji wyniosy 0,57 i 0,52). zmem" czy afektywnoci negatywn"
Po drugie, indywidualne rnice w za- (por. McCrae, Costa, 1987; Watson,
kresie dowiadczania tych dwch rodza- Clark, 1984, 1992b). Osoby o skonno-
jw afektu wykazuj znaczn stao ciach neurotycznych cechuj si wik-
midzysytuacyjn (na przykad Diener, sz tendencj do przeywania rozma-
Larsen, 1984; Watson, Clark, 1984). itych nastrojw negatywnych, wcznie
Diener i Larsen donosz o silnych ko- z czstymi epizodami lku, depresji
relacjach afektu negatywnego (r=0,70), i wrogoci. Ponadto wysoki poziom
jak i pozytywnego (r=0,58), dowiadcza- neurotyzmu wie si rwnie i z in-
nego w samotnoci i podczas kontaktw nymi cechami poznawczymi, takimi jak
towarzyskich; podobnie wysokie wsp- nasilona skonno do introspekcji i na-
czynniki korelacji stwierdzono take dla wracania tych samych myli (ruminacji),
afektu przeywanego w sytuacjach pracy co moe by powodem nasilenia si
i wypoczynku. Tak znaczne rnice in- dolegliwoci psychosomatycznych. Osoby
dywidualne s oczywicie bardzo wane takie cechuj si negatywizmem w spo-
dla zrozumienia afektywnego dowiad- strzeganiu i wyjanianiu wiata oraz
czenia jednostek. skonnoci do koncentrowania si na
negatywnych aspektach wasnej osoby,
Czym rni si te cechy emo-
innych ludzi i wiata w oglnoci,
cjonalne od temperamentu? Naszym
wskutek czego s one bardziej nie-
zdaniem, rnica jest dwojaka. Po pierw-
zadowolone i maj nisz samoocen.
sze, postulowanie istnienia jakiej cechy
Osoby neurotyczne relacjonuj wresz-
emocjonalnej stanowi jedynie konstata-
cie wzgldnie wysoki poziom przey-
cj rnic indywidualnych w zakresie
wanego stresu chronicznego i stresw
dowiadczenia emocjonalnego, cho nie
przelotnych, a ponadto gorzej sobie
oznacza jeszcze jakich zaoe co do po- radz ze stresem. Natomiast osoby
wodw ich wystpowania. Tego rodzaju nieneurotyczne czuj si zadowolone,
oglne rnice indywidualne mog by bezpieczne, maj o sobie dobre mnie-
skutkiem czynnikw dziedzicznych, ro- manie i zgaszaj mniej dolegliwoci
dowiskowych lub jakiego ich wspdzia- zarwno fizycznych, jak i psychicznych
ania. Natomiast pojcie temperamentu (McCrae, Costa, 1987; Watson, Clark,
opiera si na jednoznacznymi zaoeniu, 1984; Watson, Pennebaker, 1989).
e rnice te s przynajmniej czciowo
dziedziczne i e w jakim stopniu s one Z kolei skonno do przeywa-
obecne ju w momencie narodzin (np. nia afektu pozytywnego jest kluczo-
Buss i Plomin, 1984). wym skadnikiem oglnego wymiaru
Po drugie, sdzimy, e cechy tem- osobowociowego, zwanego ekstrawersj
peramentalne stanowi bardzo oglne czy afektywnoci pozytywn (McCrae,
dyspozycje, obejmujce zarwno cechy Costa, 1987; Watson, Clark, 1992b).
emocjonalne, jak i inne wasnoci po- Ekstrawertycy maj skonno do prze-
znawcze oraz behawioralne. Rnice ywania silnych nastrojw pozytywnych,
indywidualne pod wzgldem afektu po- charakteryzuj siebie samych jako we-
zytywnego i negatywnego wyraaj wic soych i optymistycznych entuzjastw,
kluczowe skadniki bardziej oglnych swoje ycie za uwaaj za pene
i interesujce. Introwertycy natomiast indywidualnych w zakresie tempera-
dowiadczaj wzgldnie sabych afek- mentu? Tellegen (1985) sformuowa
tw pozytywnych. Poza tymi rnicami pogld, e neurotyzm i negatywna afek-
emocjonalnymi ekstrawersja ma szereg tywno wyraaj ogln wraliwo jed-
konsekwencji dla funkcjonowania spo- nostki na kary, podczas gdy ekstrawersja
ecznego - ekstrawertycy s towarzyscy, i pozytywna afektywno wyraaj jej
przyjani i asertywni, podczas gdy in- wraliwo na nagrody. W myl tego
trowertykw cechuje rezerwa, skonno pogldu zrnicowanie pod wzgldem
do wycofywania si i samotnoci. Eks- afektu negatywnego nie jest prost
trawersja jest te powizana z innymi konsekwencj rnicy w iloci nega-
cechami, na przykad ze skonnoci do tywnych zdarze yciowych, z jakimi
poszukiwania dozna i silnej stymulacji spotykaj si rne jednostki. Podob-
(McCrae, Costa, 1987). nie zrnicowanie w zakresie afektu
Zgodnie z przyjmowan tu definicj pozytywnego nie jest skutkiem rnej
temperamentu, zarwno neurotyzm (i liczby napotykanych w yciu .zdarze
skonno do afektu negatywnego), jak pozytywnych. Przeciwnie, te dwa wy-
i ekstrawersja (i skonno do afektu miary temperamentalne przynajmniej
pozytywnego) s w duym stopniu dzie- czciowo wyznaczaj rnice w reago-
dziczne. Tellegen i jego wsppracownicy waniu przez ludzi na te same wy-
(1988) zbadali ponad 400 par blinit darzenia yciowe. Osoby silnie neu-
jedno- bd dwujajowych wychowywa- rotyczne s wic niezwykle wraliwe
nych razem lub oddzielnie i stwier- na bodce rodzce afekt negatywny,
dzili, e dziedziczno wyjania okoo ekstrawertycy za cechuj si podwy-
55% wariancji neurotyzmu, podczas gdy szon gotowoci do reagowania przy-
wpywy rodowiska wyjaniaj zaledwie jemnoci i reakcjami pozytywnymi na
2% wariancji. W wypadku ekstrawersji spotykajce ich wydarzenia. Koncep-
przewaga czynnika dziedzicznoci bya cja Tellegena dostarcza dobrej defi-
mniejsza, cho nadal znaczna (40% nicji roboczej tych dwch wymiarw
w stosunku do 22% wariancji). Podobne temperamentu i warto odnotowa, e
wyniki przyniosy i inne badania nad potwierdzaj j take niedawne bada-
tym problemem (Fulker, 1981). nia innych autorw (Larsen, Ketelaar,
Co decyduje o tych oglnych i w du- 1991).,
ym stopniu dziedzicznych rnicach
Richard J. Davidson i Paul Ekman: Posowie

Wszyscy odpowiadajcy na Pytanie 2 odrnienia emocji i nastroju. Tak jest
odrniaj nastrj od emocji. Jakkolwiek w wypadku Ekmana i Kagana, nato-
w jzyku potocznym terminy te bywaj miast Lazarus kryterium to kwestio-
uywane zamiennie, wikszo badaczy nuje, wskazujc, e zarwno emocja,
emocji opowiada si za ich rozrnie- jak i nastrj mog by przeywane
niem, cho na podstawie nie zawsze tych w postaci czasowych nawrotw. Ekman
samych kryteriw. i Kagan wskazuj ponadto dodatkowe
Niektrzy z odpowiadajcych uwa- rnice midzy tymi pojciami: pierwszy
aj czas trwania za gwne kryterium z nich podkrela rol wydarze poprze-
dzajcych przeywanie emocji i nastroju, dzajcych przeycie emocji i nastroju.

drugi za - odmienno tkwicych u ich Ekman wskazuje, e zdarzenia poprze-
podoa procesw biologicznych. Niekt- dzajce emocje s z reguy lepiej uwia-
rzy z autorw dopatruj si te odmien- damiane, nastroje za mog by nastp-
noci emocji i nastrojw w sposobie, stwem albo intensywnych emocji, albo
w jaki oba te stany oddziauj na autonomicznych zmian w przebiegu pro-
siebie nawzajem. Ekman i Panksepp cesw neurochemicznych. Frijda wpro-
uwaaj, e nastroje zmieniaj progi wadza rozrnienie midzy intencjo-
wzbudzenia powizanych z nimi emocji. nalnymi i nieintencjonalnymi stanami
Z kolei emocje uatwiaj pojawianie si afektywnymi, czyli ukierunkowanymi na
okrelonych nastrojw. Przy tym Pank- okrelony obiekt (jak emocje) i po-
sepp wskazuje te na interesujc mo- zbawione takiego ukierunkowania (jak
liwo, e silne pobudzenie mzgowego nastroje). W tym sensie jest si zi-
systemu jednej emocji hamuje moli- rytowanym na co lub na kogo, ale
wo rwnoczesnego wzbudzenia innych nastrj oglnego poirytowania nie jest
emocji, podczas gdy nastrj cechujcy skierowany na aden konkretny obiekt.
si niskim poziomem pobudzenia nie Podobne stanowisko zajmuje Lazarus,
wyklucza rwnoczesnego przeywania wskazujc, e emocje wi si z re-
take i innych nastrojw. alizacj konkretnych zada czy aktw
Do odmienne stanowisko zajmuje przystosowania, podczas gdy nastroje
tu Frijda, zakadajc, e kada emo- s efektem oglnych ocen egzysten-
cja ma tendencj do przeradzania si cjalnego ta naszego ycia". Autor ten
w jaki nastrj. Z kolei Watson i Clark zauwaa, e w nastrj negatywny po-
twierdz, e zawsze znajdujemy si padamy nie z powodu jakiego kon-
w jakim nastroju (cho moe on mie kretnego niepowodzenia, lecz dlatego,
sabe natenie), w zwizku z czym e cae ycie zdaje si gorzkie". Nie-
emocje zawsze pojawiaj si na tle ktrzy z odpowiadajcych podkrelaj
jakiego nastroju. Autorzy ci opowiadaj te rol odmiennych nastpstw emocji
si rwnie przeciw rozwaaniu nastroju i nastroju. Davidson sugeruje, e emo-
w bardziej specyficznych kategoriach, cje ukierunkowuj dziaanie, podczas
jak lkliwo czy poirytowanie, preferu- gdy nastroje ukierunkowuj procesy
jc rozrnienie tylko dwch oglnych poznawcze. Z twierdzeniem tym zgodna
klas nastroju: pozytywnego i negatyw- jest teza Frijdy, e nastroje prowadz
nego. do uoglnionych nastpstw poznawczych
(na przykad wywouj niespecyficzne
Zdaniem Ekmana, dodatkowym kry- zmiany sdw, takich jak ocena zadowo-
terium odrniajcym omawiane dwa lenia z ycia), podczas gdy emocje zmie-
stany emocjonalne jest specyficzny wy- niaj gotowo do okrelonych dziaa.
raz mimiczny, ktry towarzyszy emocji,
ale nie nastrojowi. Autor ten sugeruje Niektrzy z autorw wprowadzaj
te interesujc moliwo, e nastro- te wiele innych poj dotyczcych
jowi towarzyszy zrnicowana aktyw- afektu, takich jak styl afektywny, tempe-
no mini twarzy, ktrej nie mona rament, sentymenty, cechy emocjonalne
dostrzec goym okiem, ale mona j wy- i dyspozycje osobowociowe. Davidson
kry za pomoc pomiaru ich potencjaw proponuje pojcie stylu afektywnego na
elektrycznych. oznaczenie ogu poj o cechopodob-
Wielu odpowiadajcych porusza te nym" charakterze, jak temperament,
kwesti odmiennoci zdarze poprze- sentymenty, cechy emocjonalne i pewne
zwizane z emocjonalnoci cechy oso- Watsona i Clark, temperament zawiera
bowoci w rodzaju ekstrawersji. skadniki wykraczajce poza sam emo-
Pojcie temperamentu rozwaane cjonalno (dotyczce rnic w przebiegu
byo przez wielu autorw i wszyscy procesw poznawczych i zachowania),
zgadzaj si, e odnosi si ono do indy- a wic jest pojciem szerszym od pojcia
widualnych rnic pod wzgldem reak- cechy emocjonalnej.
tywnoci emocjonalnej, rnic, ktre po- Zarwno Frijda, jak i Lazarus
jawiaj si we wczesnych fazach rozwoju posuguj si terminem sentyment",
ontogenetycznego. Najbardziej wyrazista i to w podobnym sensie, oznaczajcym
jest tu definicja Goldsmitha okrelajca skonno do emocjonalnego reagowania
temperament jako charakterystyczne na jaki konkretny obiekt, zdarzenie lub
rnice indywidualne pod wzgldem ich klas, jak wtedy, gdy mwimy nie-
przeywania i wyraania emocji pod- nawidz foksterierw" czy uwielbiam
stawowych". Wikszo odpowiadajcych narty". W przeciwiestwie do emocji
zgodnie uznaje te, e temperament i nastrojw, sentymenty nie odnosz si
przynajmniej czciowo jest dziedziczny, wic do przeywanych przez jednostk
cho Goldsmith ostrzega przed wcza- stanw, lecz do zmian emocjonalnych,
niem tej wasnoci do samej definicji ktre stanem takim mog zaowocowa
temperamentu, ktry skdind jest iden- dopiero wskutek pojawienia si odpo-
tyfikowany jedynie na podstawie wska- wiedniego obiektu.
nikw behawioralnych. Z kolei Kagan Watson i Clark wprowadzaj pojcie
przypomina nam, e znaczenie pojcia cechy emocjonalnej, ktra ma oznacza
teoretycznego jest zawsze uzalenione ogln i sta skonno do przeywania
od metod jego mierzenia - na przykad pozytywnego afektu z jednej strony,
pojcie lku moe oznacza bardzo rne afektu negatywnego za - z drugiej.
zjawiska w zalenoci od kontekstu Owe oglne cechy emocjonalne s re-
i sposobu pomiaru tej emocji. Lkliwo prezentowane w subiektywnym dowiad-
temperamentalna" za jest pojciem opi- czeniu i wyjaniaj wicej zmiennoci
sujcym pewne wczenie pojawiajce si subiektywnych przey emocjonalnych
tendencje do reagowania emocjonalnego ni emocje podstawowe.
o wyranym podou fizjologicznym. Wiele cech osobowoci, jak ekstra-
Niezalenie od odleglejszych przyczyn wersja czy neurotyzm, zawiera istotny
rnic temperamentalnych, ich podoe skadnik uczuciowy. Jak zauwaa Frijda,
zawsze wymaga analizy mechanizmw cechy osobowoci s dyspozycyjnymi od-
biologicznych, jak sdzi Kagan, ktry powiednikami nastrojw w tym sensie,
wskazuje, e w wypadku temperamen- e nie s ukierunkowane na konkretne
talnej lkliwoci podoem tym s praw- obiekty; natomiast takim ukierunkowa-
dopodobnie rnice progu pobudzenia niem (intencjonalnoci") cechuj si
obwodw ciaa migdaowatego. Zdaniem emocje i sentymenty.
Pytanie 3:
Jak funkcj peni emocje?
James R. Averill: Donioso emocji

Pytanie o funkcje emocji jest jedn celowym moemy zamiennie uywa
z najwaniejszych kwestii dotyczcych wyrae ukierunkowane" i intencjo-
natury emocji - nie pojawiaj si one nalne".) Ukierunkowanie jakiej reakcji
bowiem bez powodu. Jednake wyjanienie musi by przy tym wiadome i uza-
nia funkcjonalne nie ciesz si w nauce lenione od woli czowieka, jak w przy-
dobr opini z powodu towarzyszcego kadzie z dentyst, a moe stanowi
im posmaku ostatecznych powodw" - rezultat ewolucji biologicznej, zwyczajw
tych umieszczanych w przyszoci meta- spoecznych czy specyficznych dla danej
fizycznych bytw, ktre miayby kszta- jednostki nawykw.
towa przeszo. Scenariusz oddziay- Teoretycznie rzecz biorc, wyjanie-
wania przyszych stanw rzeczy na prze- nia funkcjonalne s zatem do nie-
szo opiera si na pewnym nieporo- winne, cho ich stosowanie w praktyce
zumieniu, poniewa powody ostateczne czsto uzasadnia fataln opini, jak
nie s przyczynami zdarze w zwy- maj wrd naukowcw. Przy wystar-
kym (Hume'owskim) znaczeniu tego czajcej pomysowoci znale mona
terminu. Najprociej mwic, wyjanie- uzasadnienie dla niemal kadej konse-
nia funkcjonalne polegaj na okreleniu kwencji kadego zachowania; std te
konsekwencji, do jakich wyjaniana re- powiada si czsto, e wyjanienia funk-
akcja ma doprowadzi w danych wa- cjonalne wiadcz raczej o pomysowoci
runkach rodowiskowych, i konsekwen- badacza ni mwi cokolwiek o bada-
cje takie s empirycznie sprawdzalne, nym zjawisku.
cho czsto trudne do bezporedniego
zaobserwowania.
Wemy przykad z ycia codzien- Od jednego do wielu
nego - wybieram si do dentysty, aby
usun chory zb. Usunicie zba jest Jedn z przeszkd w stosowaniu wy-
t konsekwencj, na ktr ukierunko- janie funkcjonalnych w dziedzinie
wane jest moje zachowanie i przez emocji jest zaoenie, czciej zreszt
wzgld na ktr zachowanie to moe milczce ni wypowiadane, e wszyst-
by rozwaane jako speniajce pewn kie emocje speniaj t sam funk-
funkcj. (Mwic o ludzkim zachowaniu cj. (Zwamy, e tak sugesti za-
91 JAK FUNKCJ PENI EMOCJE?
wiera nawet sformuowanie Pytania 3 nastpstwa mog by poyteczne, na

- jak funkcj peni emocje?). Po- przykad dziki zapobieeniu pojawiania
wiadam, e wyjanienie funkcjonalne si w przyszoci zdarze, ktre gniew
polega na okreleniu konsekwencji, do wywoay (Averill, 1982).
jakich wyjaniana reakcja ma dopro- Konsekwencje szczeglne i ty-
wadzi w danych warunkach. Jednak powe Wiele rozwaa nad funkcjami
kada reakcja moe mie wiele r- emocji koncentruje si na pojedynczych
nych konsekwencji i mona je podzieli konsekwencjach szczeglnie dramatycz-
na wiele sposobw: (1) konsekwencje nych zdarze. Kiedy na przykad gniew
zamierzone i niezamierzone, (2) kon- objawia si fizyczn agresj, jego re-
sekwencje krtkofalowe i dugofalowe, zultaty s czsto dramatyczne i dys-
(3) konsekwencje szczeglne i typowe funkcjonalne. Jednake typowe nastp-
oraz (4) konsekwencje indywidualne stwa gniewu nie maj tak agresyw-
i grupowe (biologiczne i spoeczne). nego charakteru, a o funkcji gniewu
Konsekwencje zamierzone i nie powinnimy wnioskowa na podstawie
zamierzone Nie wszystkie konsekwen- jego nastpstw typowych, nie za kra-
cje s funkcjonalne. Jedn z konse- cowych, a wic i rzadkich (Averill,
kwencji wizyty u stomatologa jest na 1982).
przykad przeywanie blu, cho nie jest Konsekwencje indywidualne
to zamierzony rezultat wizyty i nie na i grupowe Jak ju wskazywaem
taki cel byo ukierunkowane zachowa- przy okazji swojej odpowiedzi na Pyta-
nie. Rozrnienie konsekwencji zamie- nie 1, emocja moe by funkcjonalna
rzonych i niezamierzonych nie zawsze z punktu widzenia jednostki (konse-
jest rwnie proste. Oatley i Jenkins kwencje psychologiczne), gatunku (kon-
(1992, s. 60) postuluj na przykad, sekwencje biologiczne) i spoeczestwa
e funkcj emocji jest zmiana prio- (konsekwencje spoeczne). Te trzy ro-
rytetw w hierarchii celw jednostki". dzaje konsekwencji mog si wzajemnie
W wikszoci wypadkw emocje faktycz- wzmacnia, cho nie zawsze tak si
nie zmieniaj hierarchi celw, jednak dzieje. Co, co jest dobre dla jednostki,
czy jest to ich funkcja, czy jedynie nie- niekoniecznie musi by dobre dla grupy
zamierzona konsekwencja? Czy funkcj (gatunku lub spoeczestwa), na po-
strachu jest zmiana hierarchii celw, czy ziomie grupowym za, poytki biolo-
ucieczka przed niebezpieczestwem? giczne i spoeczne czsto pozostaj we
Konsekwencje krtkofalowe wzajemnym konflikcie. Ta sama emocja
i dugofalowe Zachowanie funkcjo- moe wic by zarazem funkcjonalna
nalne na krtk met moe by nie- i dysfunkcjonalna, w zalenoci od tego,
funkcjonalne, a nawet dysfunkcjonalne czy bierze si pod uwag perspektyw
jednostki, gatunku, czy spoeczestwa
w duszej perspektywie czasowej, i na
(Averill, 1990b).
odwrt. Wybuch gniewu na on moe
przysuy si realizacji mojego zamie- Mwic o funkcjach emocji, teo-
rzenia w danej chwili, jednak ze szkod retycy z reguy maj na myli ich
dla losw mojego dugofalowego z ni konsekwencje dla przetrwania gatunku.
zwizku. I odwrotnie - bezporednie Nie ma jednak adnego powodu, aby
nastpstwa jakiego wybuchu gniewu udziela tutaj pierwszestwa kryteriom
mog by negatywne (na przykad biologicznym (por. moja odpowied na
koszty konfrontacji z osob, na ktr Pytanie 1), czynniki psychiczne i spo-
gniew kierujemy), cho dugotrwae eczne bowiem mog by rwnie istotne
(a w wielu wypadkach s istotniejsze) stanowi istotny element adaptacji. Po-

jak biologia w wyznaczaniu ukierunko- niewa wikszo wypadkw rozstania
wania zespou reakcji emocjonalnych. ma charakter krtkotrway, taki rodzaj
pocztkowej reakcji owocuje zwykle po-
nownym poczeniem si z obiektem
Konsekwencje to tylko pocztek emocji. Kiedy jednak jest to niemoliwe
z powodu mierci ukochanej osoby,
Po rozwaeniu tych rnych sposo- nastpi moe drugi etap aoby, w po-
bw funkcjonalnoci emocji wemy pod staci letargicznego przytumienia emocji
uwag, e nawet gdybymy si ograni- i postawy wycofania. Funkcj tego etapu
czyli wycznie do konsekwencji jednego moe by zapobieganie bezowocnemu
rodzaju (na przykad krtkofalowych marnotrawstwu energii na rzecz prze-
i przecitnych konsekwencji biologicz- granej sprawy" (Kaufman i Rosenblum,
nych), nasze problemy dopiero si za- 1967). Jeszcze inne reakcje, powszechnie
czynaj, poniewa nazw emocji" okre- pojawiajce si podczas aoby, takie
lana jest niejednorodna kategoria zja- jak al, zanik aknienia, zaburzenia
wisk. Zapytywa, czy wszystkie emocje snu czy samookaleczenia, mog same
speniaj te same funkcje, to tak jak w sobie nie peni adnej funkcji.
pyta, czy wszystkie myli czowieka Podobnie jak pospolicie wystpujcy bl
maj ten sam cel - pytanie jest posta- plecw mog by one nie zamierzo-
wione po prostu zbyt szeroko, by mona nym i niepodanym efektem ubocznym
innej adaptacji biologicznej (postawy
byo na nie sensownie odpowiedzie.
wyprostowanej w wypadku blu plecw,
Kada emocja musi zosta zanalizowana
a ycia spoecznego w wypadku aoby).
oddzielnie i tylko za cen kompletnego
pominicia kontekstu moemy mwi, Opis ten odnosi si tylko do nie-
e, powiedzmy, mio spenia te same ktrych biologicznych funkcji aoby.
funkcje co gniew czy strach. mier ma wane konsekwencje za-
To, co prawdziwe jest dla emocji rwno dla spoeczestwa, jak i dla jed-
w ogle, stosuje si - z odpowiednimi nostki. Nic wic dziwnego, e wikszo
zmianami - take do emocji szczego- spoeczestw wyksztaca pewne zrytu-
wych, gdy one rwnie nie maj jed- alizowane sposoby odbywania aoby,
norodnego charakteru. Zawieraj rno- ktrych funkcj jest wzmacnianie wizi
rodne reakcje, a w konsekwencji funkcje spoecznej w tym okresie. W ten sposb
tej samej emocji mog si zmienia w za- aoba przestaje by jedynie impera-
lenoci od tego, ktry jej aspekt wemie tywem biologicznym, a staje si spo-
si pod uwag. Kracowym, cho po- ecznym obowizkiem. Obowizek taki
uczajcym przykadem jest aoba (Ave- bywa czasami nakadany na jednostk
rill, 1979; Averill, Nunley, 1988) prze- z pominiciem jej wasnego dobra, jak
biegajca zwykle miesicami w kilku w wypadku spoeczestw zobowizuj-
etapach. Etap pocztkowy to stan nasi- cych ony do rzucenia si ywcem na
lonego pobudzenia, ktremu towarzyszy stos pogrzebowy ma.
poszukiwanie utraconego obiektu oraz Nie wszystkie biologiczne i spo-
denie do odbudowania z nim kontaktu eczne reakcje skadajce si na aob
i ktry wyraa biologicznie uwarun- musz by szkodliwe dla jednostki. Cza-
kowan odpowied na rozstanie. Tego sami osieroconym przyznaje si pewne
rodzaju reakcj obserwuje si u wielu szczeglne przywileje (na przykad zwol-
gatunkw, u ktrych ycie spoeczne nienie z czci obowizkw), a tego
rodzaju wzmocnienia mog ich duej szkodliwymi nastpstwami dla jednostki

utrzymywa w stanie aoby, ni dyk- lub grupy. Przeduajce si pobudzenie
towayby to wzgldy biologiczne czy fizjologiczne moe rwnie by rdem
spoeczne. W kracowych wypadkach problemw, cho prawdopodobnie nie
ludzie mog popada w histeryczne" jest ono tak wane, jak to si powszech-
reakcje alu, jeeli nie dokonali aoby. nie zakada (Averill, 1989).
Krtko mwic, moja odpowied na Zahamowanie ekspresji emocji jest
pytanie: Jak funkcj peni emocje", jednym z aspektw znacznie szerszego
jest taka, e kada emocja moe peni zagadnienia, jakim jest kontrola emocji.
wiele funkcji, w zalenoci od tego, Poniewa odnios si do tej kwestii
ktry jej aspekt wemiemy pod uwag, w swojej odpowiedzi na Pytanie 7,
na jakich jej konsekwencjach si sku- tutaj ogranicz si tylko do jednego
pimy (na przykad krtkotrwaych czy punktu. Jak ju wspomniaem, wik-
dugotrwaych) i czy bd to konse- szo badaczy zdaje si sdzi, e
kwencje dla jednostki, gatunku, czy dla przeciwiestwem zahamowania emocji
spoeczestwa. jest jej niczym nie powstrzymywana
ekspresja, cho niewielu ujoby swj
pogld w tak prostacki sposb (badacze
Zahamowanie a wyraanie emocji ci wol takie okrelenia, jak kathar-
sis"). Jednake czasami zahamowanie
ekspresji emocji jest wanie tym, czego
Jeeli wyraanie danej emocji w ja-
sytuacja wymaga, rdo problemw
kim kontekcie bdzie funkcjonalne,
tkwi w otwartym wyraaniu emocji.
to zahamowanie jej ekspresji w tym
Zdrowie fizyczne i psychiczne wie
samym kontekcie bdzie afunkcjonalne
si nie tyle z ekspresj emocji lub
lub wrcz dysfunkcjonalne. Nie ma
jej zahamowaniem, ile z plastycznoci
potrzeby rozwija tej oczywistej prawdy.
czowieka w tym wzgldzie (Averill
Warto jednak zauway, e bardzo sabo i Nunley, 1992). Co zreszt atwiej
znamy mechanizmy, dziki ktrym ha- powiedzie ni praktycznie wprowadzi
mowanie emocji prowadzi do szkodli- w ycie; mimo to powszechna koncen-
wych konsekwencji, a take te, ktre tracja wspczesnych badaczy emocji na
zapewne ponosz odpowiedzialno za niemonoci poradzenia sobie z nimi na
wychylenie wahada w stron przeciwn, pewno w tym nie pomaga.
czyli w kierunku emocjonalnego ekshi-
bicjonizmu.
Wikszo spekulatywnych rozwa-
a nad dysfunkcjonalnoci niewyra- Uwagi kocowe
ania emocji koncentrowao si na
moliwych konsekwencjach przedua- Pytanie o funkcj naley do tych, na
jcego si pobudzenia fizjologicznego, ktre najtrudniej odpowiedzie z roz-
wcznie z zahamowaniem funkcjono- sdn doz pewnoci, poniewa emocje
wania ukadu immunologicznego. Myl, s skomplikowanymi zespoami zjawisk
e przypisuje si temu zjawisku zbyt o wielorakich konsekwencjach, a take
du wag. Sytuacje wzbudzajce emocje dlatego, e nie sposb orzeka o funk-
wymagaj z reguy jakiego dziaania cjonalnoci jakiego zachowania samego
i rozwizania. Gdy emocja pozostaje w sobie, z pominiciem jego kontekstu.
nie wyraona, owocuje to brakiem Trudnoci te s co prawda bez trudu
zmian sytuacji, a w konsekwencji - rozpoznawane, ale te i bez trudu je
mmmmmmmmmmmm
ignorujemy. W szczeglnoci silna jest tej samej- emocji) oraz zrnicowania

pokusa traktowania emocji tak, jakby kontekstw, w jakich si one pojawiaj.
wszystkie speniay te same funkcje, Chocia pokusa ta jest silna, powin-
przy jednoczesnym pomijaniu rnic nimy si jej oprze, jako e uleganie
midzy rnymi emocjami (a nawet po- jej prowadzi z reguy do faszywych
midzy rnymi okazjami przeywania wnioskw.
Gerald C. Clore: Dlaczego przeywamy emocje

Pewnego popoudnia 1989 roku mczyzna uzbro- (Schwarz, Clore, 1983). Dziki ekspresji
jony w pautomatyczny karabin zastrzeli picioro mimicznej i wokalnej emocje dostarczaj
dzieci na boisku szkolnym w Stockton w stanie
Kalifornia. W rok pniej radiowa stacja PBS prze-
informacji innym, dziki mylom i od-
prowadzia wywiad z rodzicami jednej z zamor- czuciom za dostarczaj informacji take
dowanych dziewczynek. ycie tych dwojga ludzi i samej jednostce, ktra je przeywa.
pochodzcych z poudniowo-wschodniej Azji stano Z tego punktu widzenia funkcjonalno
w miejscu. Ojciec spdza wikszo czasu po pro-
lub dysfunkcjonalno jakiej ekspresji
stu lec na ku i wpatrujc si w zdjcie za-
mordowanej creczki, oboje rodzice za codziennie emocji zaley od wywieranego przez
ogldali wideo z nagraniem zabaw swego dziecka. ni wpywu na informacyjn warto
stanu emocjonalnego, ktry jej towa-
Przeciwiestwem cakowitego po- rzyszy. Przytoczone przykady wskazuj,
grenia si tej pary w aobie moe e zarwno ekspresja emocji, jak i jej
by postpowanie niektrych ofiar fi- hamowanie mog by dysfunkcjonalne -
zycznego lub seksualnego maltretowania tak nieprzerwana aoba rodzicw, jak
w dziecistwie, ktre czsto dorastaj, i cakowite milczenie maltretowanego
nie mwic nikomu o swoim nieszcz- chopca mog stanowi bardzo niesku-
ciu i mylc o nim tak mao, jak to teczny sposb radzenia sobie ze stre-
tylko-moliwe. Na przykad Pennebaker sem. Kiedy czowiek bez przerwy myli
(1991) bada pewn liczb osb ma- o traumatycznym wydarzeniu bd nie
jcych za sob cikie dowiadczenia, myli o nim nigdy, towarzyszce temu
o ktrych nikomu dotd nie opowiaday. zdarzeniu reakcje emocjonalne przestaj
Przykadem moe by przypadek mo- by umieszczone w jakim konkretnym
dego mczyzny maltretowanego przez czasie, miejscu i okolicznociach. Gdy
ojczyma (s. 29): za przeycie przestaje by w ten spo-
sb umiejscowione" poznawczo, kiedy
[...] ojczym maltretowa go fizycznie od czasu, gdy przestaje by powizane z konkretnym
Jimmy ukoczy czternacie lat, i trwao to przez obiektem, moe zacz wpywa take
trzy lata. Chopiec nigdy nie powiedzia o tym na sdy o zupenie innych sytuacjach.
matce w obawie, e doprowadzioby to do rozbicia
rodziny. W okresach gdy by maltretowany, Jimmy
Emocjonalne przeycia rodzicw za-
dodatkowo cierpia na silne migrenowe ble gowy. mordowanej dziewczynki straciy tak
W wieku siedemnastu lat podj prb samobjcz, lokalizacj, gdy podtrzymywali oni stan
po ktrej zosta hospitalizowany. aoby przez dugi czas. Podobne kon-
sekwencje moe mie milczenie tor-
W tekcie tym bd si stara turowanej ofiary, gdy brak rozmowy
uzasadni twierdzenie, e gwn funk- o wasnych przeyciach z innymi nie
cj emocji jest dostarczanie informacji chroni przed mylami o nieszczciu,
JAK FUNKCJ PENI EMOCJE?
i s w s m m m m m m m ^ m s ^ m m m m m m m m m m M i m m ^ ^ m ^ m m m
95
a ucieczka od wiadomych myli o ja- wykonywane przez nich zadanie zo-
kich zdarzeniach nie tylko nie chroni stao ju cakowicie ukoczone, czci
przed tymi treciami, ale prowadzi za - e wkrtce do tego zadania
moe do paradoksalnego nasilenia ich powrc. Zgodnie z przewidywaniami
aktywizacji (Wegner, 1989). Wskutek wpyw wzbudzanych zadaniem uczu na
braku wiadomego mylenia o budz- sdy wystpowa jedynie w warunkach
cym emocje zdarzeniu zwizane z nim przerwanego zadania, podtrzymujcych
sygnay emocjonalne staj si rozmyte przeywanie owych uczu. Natomiast
i nieokrelone, a w efekcie mog by wpyw ten zanika w warunkach do-
one bezzasadnie czone z szerokim koczonego zadania, kiedy to przey-
zakresem sytuacji. Ofiary maltretowania wanie uczu zostao zamknite" wraz
mog wic przeywa rezygnacj, lk z ukoczeniem wywoujcego je zadania.
i konflikt w wielu sytuacjach, take Eksperyment ten zgrabnie pokazuje, e
tych, w ktrych nie ma do tego powodu. wpyw uczu na pniej wydawane sdy
Zamiast by reakcjami na konkretne zaley od sposobu ujcia dowiadczenia
wydarzenie z przeszoci, odczucia takie emocjonalnego.
staj si czci codziennego dowiad- W badaniach nad osobami utrzy-
czenia, sdw o wiecie i decyzji. mujcymi w tajemnicy swoje trau-
Twierdz zatem, e to, czy sprz- matyczne dowiadczenia Pennebaker
enie zwrotne z przey emocjonalnych (1991) stwierdzi, e podzielenie si po
dostarcza informacji, czy te dezinfor- raz pierwszy swoimi dowiadczeniami
macji, zaley od sposobu ujcia tego do- z kim innym prowadzio czasami do
wiadczenia przez jednostk. Aby emocje dramatycznych zmian w przeywanym
mogy by funkcjonalne, musz by nie poziomie pobudzenia i lku. By moe
tylko odczuwane, ale odczucia te musz dlatego, e sowne opowiadanie o wa-
te dostarcza rnicujcej informacji snym cierpieniu prowadzi do jego umiej-
o otoczeniu. Dobr ilustracj tej idei scowienia w konkretnym czasie, miejscu
jest prosty eksperyment Martina (1986). i okolicznociach, podczas gdy nieuj-
W pocztkowej fazie badani angao- mowanie cierpienia w sowa utrudnia
wali si w zadanie aktywizujce pewne oddzielenie go od pniejszych dowiad-
myli i odczucia emocjonalne, potem cze. Sygnay afektywne cierpienia nie
za czytali wartociujco dwuznaczny ujtego w sowa mog bowiem by
opis pewnej osoby i oceniali, jak dalece oderwane od konkretnych okolicznoci
polubiliby t osob. Oceny okazay si i w zwizku z tym silniej wpywa na
utendencyjnione przez uprzednio prze- sdy nie zwizane z tym cierpieniem.
ywane uczucia - badani, u ktrych Przedstawione tu hipotezy na temat
wzbudzano dobry nastrj, oceniali nie- skutkw wyraania i hamowania emocji
znajom osob wyej ni badani, ktrzy opieraj si na modelu teoretycznym
uprzednio przeywali smutek. zakadajcym, e afekt stanowi rdo
Tego rodzaju zjawiska afektywne informacji, przede wszystkim o sposobie
s czsto opisywane w literaturze, cho oceny sytuacji (Schwarz, Clore, 1983,
eksperyment Martina jest szczeglnie 1988). Informacja ta jest przesyana
interesujcy, poniewa wykaza moli- wewntrznie w postaci odczu emocjo-
wo kontrolowania ich przebiegu za nalnych i suy moe jako podstawa
pomoc prostej instrukcji. Po pierw- sdw i decyzji (Carver, Scheier, 1990;
szej fazie aktywizujcej uczucia Mar- Clore, 1992) oraz jako podstawa zmiany
tin powiedzia czci badanych, e hierarchii celw poznawczych (Clore,
Schwarz, Conway, w druku; Schwarz, szych wydarze. W rezultacie miewamy

1990; Simon, 1967). Obecnie omwi te czasem do czynienia z eskalacj emocji -
wanie konsekwencje emocji. jeeli frustracja spotka osob ju poiry-
towan, atwo moe ona wpa w furi,
podobnie jak ju niepewna osoba atwiej
Emocje a sdy wpadnie w panik w odpowiedzi na
niezbyt zagraajc sytuacj. Podejrzewa
Nastroje wpywaj na oceniajcy ko- si, e emocje prowadz ludzi do irra-
loryt spostrzee. Jednym z najlepiej cjonalnoci. Intensywne reakcje wydaj
powtarzalnych wynikw w badaniach si po fakcie nieuzasadnione, midzy
nad afektem jest wzrost ocen niemale innymi dlatego, e poprzedzajce i nasi-
kadego obiektu pod wpywem dobrego lajce ich wybuch nastroje poirytowania
nastroju, a spadek - pod wpywem czy niepewnoci ju znikny i zostay
zego. Zjawisko to mona bez trudu zapomniane. Poniewa ludzkie sdy za-
zaobserwowa zarwno w yciu cole po czci od uczu przeywanych
w momencie ich wydawania, wska-
dziennym, jak i w laboratorium (na
niki stanu afektywnego nie zwizanego
przykad Isen i in., 1978; Forgas,
z przedmiotem oceny mog wpywa na
Bower, 1988). W typowym ekspery-
tre ocen.
mencie wzbudza si w badanych oso-
bach jaki agodny nastrj (wywietla- Warto odnotowa jeszcze inne r-
jc odpowiedni film lub za pomoc do irracjonalnoci zwizanej z emocjami
innych rodkw), po czym prosi si i ich drug wan funkcj, jak jest
je o wykonanie zadania polegajcego zmiana hierarchii celw w przetwarza-
na formuowaniu jakich sdw czy niu informacji. Emocje ukierunkowuj
ocen. Na przykad Gallagher i Clore uwag czowieka na obiekty zwizane
(1985) stwierdzili, e badani w nastroju z celami i ocenami emocjorodnej sytuacji
lkowym przeceniali ryzyko wystpo- (Simon, 1967), dziki czemu uwaga
wania rnych wypadkw, przestpstw zostaje w pierwszej kolejnoci zwr-
i chorb, badani w nastroju gniewnym cona na to, co najwaniejsze. Jednake
za przeceniali stopie winy innych kompletne pochonicie uwagi przez
osb. czynniki afektywne moe doprowadzi
Irracjonalno Reakcja na sytu- do dosownego zatracenia perspektywy.
acj rodzc gniew czy przestrach zaley Dziaanie w taki sposb, jakby jedyn
wan rzecz byy czynniki zwizane
od spostrzeganego stopnia winy lub
z aktualnie przeywanymi uczuciami,
zagroenia. Jednake gwn podstaw
prowadzi do przesady i krtkowzrocz-
informacyjn tego rodzaju sdw (szcze-
noci dostrzeganej dopiero po fakcie.
glnie w sytuacjach nieznanych) jest
Na przykad zwycistwo w ktni moe
natenie wasnego gniewu czy strachu.
sta si najwaniejszym celem i do-
System afektywny umoliwia szybkie
piero ochonwszy moemy doj do
i z reguy adaptacyjne reakcje, cho nie
wniosku, e kosztowao ono zbyt wiele,
jest on wolny od pewnych bdw. Pro-
poniewa zagrozio istnieniu cenionego
blem polega na tym, e oglnie trudno przez nas zwizku z innym czowiekiem.
odrni emocjonaln reakcj na dan Tak wic skdind funkcjonalny aspekt
sytuacj od emocjonalnych pozostaoci wpywu emocji na przetwarzanie infor-
po innych, niedawnych sytuacjach, czy macji moe mie niepodane efekty
nawet od przey wynikajcych z sa- uboczne.
mego tylko przypominania sobie prze-
smmMmmmmmmmmmmmwmmimmmmmmmmmmmmmmMmmsmmm
97
Nietrafne rozpoznanie przyczyn ci rde rzeczywistych. Jednak gw-
wasnych uczu Niezalenie od prze- nym powodem naszego zainteresowania
sadnych skutkw ubocznych sama zdol- tendencyjnoci sdw w pewnych sytu-
no do biecego posugiwania si acjach jest to, e sytuacje takie umoli-
afektywnym sprzeniem zwrotnym jest wiaj wgld w normalne, nietendencyjne
bardzo wana dla samoregulujcego si oddziaywanie afektu na sdy. Wzajemne
systemu wyposaonego we wasne moty- oddziaywanie uczu i sdw przebiega
wacje. Sprzenie takie jest szczeglnie w podobny sposb niezalenie od tego,
istotne dla procesu formuowania sdw, jak dalece trafnie jednostka odczytuje
ktry ulega emocjom z tak atwoci, rda wasnych emocji.
e trudno wrcz wyodrbni mechanizm Zastosowania prawidowoci
tego zjawiska. Jednym ze sposobw afekt jako informacja" Prawidowo-
badania tego mechanizmu s ekspery- ci wykrywane w przytoczonych bada-
menty nad rozpoznawaniem przez ludzi niach psychologicznych s tylko pewn
przyczyn wasnych uczu. formalizacj wiedzy od dawna znanej
W jednymi z takich bada uczest- rnym praktykom perswazji, takim
nicy oceniali wasne zadowolenie z y- jak sprzedawcy czy uwodziciele, a za-
cia albo w dni ciepe i soneczne, pewne i tym, ktrzy sami nauczyli si
albo w chodne i deszczowe (Schwarz, broni przed niepodanym wpywem
Clore, 1983). Badani czuli si szczliwsi spoecznym. Na przykad romantycz-
i bardziej zadowoleni z ycia w dni no czsto zaley od tego, jak dalece
pogodne ni niepogodne. W niektrych sami partnerzy nie potrafi (lub nie
warunkach badacz napomyka o zmia- chc) oddzieli uczu wywoanych eks-
nie pogody, co prowadzi miao do cytujcymi zaletami drugiej strony od
uwiadomienia badanym, i rzeczywist uczu wzbudzonych nastrojow muzyk,
przyczyn ich nastroju jest wanie przymionym wiatem czy alkoholem.
pogoda. W tych warunkach nastrj prze- Wiele rnych decyzji - od zakupu
stawa wpywa na zadowolenie z ycia encyklopedii po religijne nawrcenie -
- badani trafnie przypisujcy wasny w duym stopniu zaley od naszej
nastrj pogodzie nadal go odczuwali, ale umiejtnoci odrnienia uczu spowo-
przestali go traktowa jako wskanik dowanych aksamitnym gosem nadawcy
poziomu zadowolenia z ycia. od uczu wywoanych treci jego wy-
Nastroje a emocje Wiele bada powiedzi. Jedn za z najstarszych
nad wpywem afektu na formuowanie technik reklamowych jest wprowadzanie
sdw dotyczyo raczej nastrojw ni mczyzn-konsumentw w stan zamie-
specyficznych emocji, poniewa konse- szania emocjonalnego, tak by przenieli
kwencje tych pierwszych atwiej jest na reklamowany obiekt uczucia, ktre
bada. Emocje maj na og jaki faktycznie wzbudzia w nich pocigajca
konkretny obiekt i trwaj krtko, pod- modelka przedstawiajca w obiekt.
czas gdy nastroje maj sabo okrelone Ju krtka chwila refleksji wy-
przyczyny i trwaj duej. Rnice te starcza do rozpracowania mechanizmu
s wane dlatego, e stwierdzany w ba- warunkujcego wszystkie te strategie
daniach wpyw afektu na sdy zaley wpywu spoecznego. Mimo to pozostaj
w istocie od tego, czy badani faszywie one tak skuteczne i powszechne, po-
rozpoznaj rda przeywanych przez niewa podejmujc rne decyzje, lu-
siebie uczu, co oczywicie jest bardziej dzie nawykowo traktuj wasne uczu-
prawdopodobne w wypadkach niejasno- cia jako rdo informacji. Gdyby byo
inaczej, specjalici od reklamy, politycy wpywaj na sdy take lub przede

czy zalotnicy zapewne nie posuwaliby wszystkim w sposb bezporedni (Clore,
si tak daleko, aby tylko wzbudzi 1992).
w innych okrelone odczucia i zachci By zilustrowa rnice midzy po-
do faszywego spostrzegania ich r- rednim i bezporednim wpywem emo-
de. Podobne mechanizmy warunkuj cji na sdy, rozwamy takie sdy,
wpyw spoeczny w wielu kontekstach. w ktrych wypadku odwoanie si do
Sdziowie umiejscowieni s na wyso- wasnych przey jest jak najbardziej
kim podium w sali sdowej, tak by na miejscu. W jaki sposb odpowia-
dosowne patrzenie na nich z dou damy na pytanie, powiedzmy: Jak
mieszao si z wraeniem patrzenia smakowa ci obiad?" Tradycyjne mo-
na wysoki autorytet; Bankierzy lubi dele formuowania sdw sugeruj, e
siedziby otoczone masywnymi kolum- najpierw powinnimy rozpozna skad-
nadami i oboone kamieniem, tak by niki obiadu, odwoa si do tego, czy
wraenie solidnoci, jakim emanuj ich i jak dalece kady z nich lubimy, po
gmachy, mieszao si klientom z przeko- czym zintegrowa te rne szczegowe
naniem o solidnoci finansowej samego oceny w ogln ocen posiku. Zgod-
banku. nie z bardziej wspczesnymi mode-
Efekty porednie a bezpored- lami poznania spoecznego, odwouj-
nie Proponowane tu wyjanienie od- cymi si do schematw i kategoryzacji,
dziaywania emocji na sdy (ludzie zaoyyby natomiast, e rozpoczliby-
nawykowo posuguj si nawet mi- my od skategoryzowania posiku (To
nimalnymi odczuciami jako podstaw spaghetti"), po czym wydobylibymy
sdw i decyzji) do daleko odbiega swoj typow dla tej kategorii reak-
od tradycyjnych w psychologii wyja- cj uczuciow, przenoszc j na w
nie procesu zmiany postaw i sdw. posiek (Musiao mi smakowa, bo
Psychologowie od dawna zakadaj, e byo spaghetti, a ja lubi spaghetti").
zmiany ocen obiektw s pochodnymi Tego rodzaju wyjanienia zdaj si
zmian przekona o cechach tych obiek- pomija co oczywistego. To, czy si
tw (lub o wanoci tych cech - na lubi swoje spaghetti, czy nie, zaley
przykad Anderson, 1971; Fishbein, Aj- przecie od dozna przeytych w trakcie
zen, 1975). Podobne zaoenie przyjmuj jedzenia, a nie tylko od zmagazynowej
badacze poznania spoecznego, docie- ju w pamici wiedzy na temat spa-
kajcy, w jaki sposb jest reprezento- ghetti.
wana, przechowywana i przypominana Podobny proces moe lee u pod-
wiedza o ludziach i innych obiektach staw na bieco dokonywanych ocen
spoecznych (Wyer, Srull, 1984). Gdy emocjonalnych. Prbujc odpowiedzie
badacze zajli si oddziaywaniem emocji na pytanie, jak nam si podoba nie-
i nastrojw na formuowanie sdw, dawno poznana osoba, prawdopodobnie
naturalne wydawao si im zaoenie, przypominamy sobie swoje z ni spotka-
e rwnie czynniki afektywne porednie i doznania, jakie w nas wywoao.
nio wpywaj na sdy, na przykad Czsto nie bdziemy w stanie powie-
poprzez sposb, w jaki obiekty sdw dzie, dlaczego ta osoba wzbudzia w nas
s reprezentowane czy przypominane sympati lub antypati, poniewa mo-
(na przykad Bower, 1981; Isen, 1984). glimy wcale nie odnotowywa powodw
Hipoteza afektu jako informacji za- swojej oceny - po prostu odczytalimy
kada natomiast, e emocje i nastroje znak oraz natenie wasnych dozna
i bezporednio posuylimy si t in- tycznych dziaa (Parrott, 1988). Podob-

formacj jako podstaw oceny. Ten spo- nie jak dowiadczanie odczu, przey-
sb rozumowania prowadzi do rnych wanie takich myli dostarcza naszemu
sprawdzalnych przewidywa. Na przy- kochankowi informacji o naturze i po-
kad hipoteza bezporedniego oddziay- wadze sytuacji, w jakiej si znalaz. Tego
wania dozna jako informacji (Schwarz, rodzaju niewiadome rezultaty dziaania
Clore, 1983) pozwala przewidywa, e umysu mog si pojawi niejako znikd,
emocja wpywa na sd w momencie jeeli za pojawi si we waciwym
jego dokonywania, a nie tylko w chwili czasie i miejscu, mog wpyn na wy-
pocztkowego zapamitywania informa- dawane sdy rwnie silnie jak uczucia.
cji, na ktrych ocena si opiera (Clore Potwierdzaj to wspczesne badania po-
i in., 1990). Hipoteza ta przewiduje kazujce, e ewentualny wpyw zaktywi-
ponadto, e wpyw nastroju na oceny zowanych myli na ocen zaley od tego,
jest niezaleny od sposobu reprezentacji czy s one dowiadczane jako element
ocenianego obiektu (Schwarz, Robbins, wasnej reakcji na obiekt oceny (Clore,
Clore, 1985). Parrott, 1991). Sama aktywizacja danej
Omwione dotd dowody wskazuj myli jeszcze nie wystarcza, by owa myl
na wpyw uczu pozytywnych i nega- moga wpyn na dokonywane oceny,
tywnych na proces formuowania ocen. potrzebna jest tu taka sama subtelno
atwo pojawiania si takich afektyw- jak w wypadku poprzednio omawianych
nie uwarunkowanych deformacji ocen nastrojw, poniewa rwnie tutaj po-
sugeruje, e wiele ocen i decyzji opiera jawienie si efektw zaley w istocie
si bezporednio na przeyciach dozna- od bdnej identyfikacji rda myli,
wanych w momencie ich dokonywania, ktre faktycznie uwarunkowane s czym
a jedn z wanych funkcji emocji jest do- innym ni oceniany obiekt.
starczanie informacji pozwalajcych na Hipotezy te bezporednio spraw-
formuowanie ocen. Twierdzenie to ma dzano w wielu niedawnych ekspery-
wane implikacje dla innych wyznacz- mentach. Wykazay one, e faszywa
nikw formuowania sdw, takich jak identyfikacja rda myli wystpuje
dowiadczenia emocjonalne nie majce wtedy, kiedy jej aktywizacja ma subtelny,
charakteru odczu (na przykad myli nieoczywisty charakter (Strack i in.,
emocjonalne) czy odczucia o charakterze 1990) albo kiedy aktywizacja ma cha-
nieemocjonalnym (na przykad poczucie rakter oczywisty, ale uwaga czowieka
pewnoci, poczucie zagubienia). jest rozproszona z powodu rwnocze-
nie wystpujcych dystraktorw (Mar-
tin, Seta i Crelia, 1990). Myli takie
Odczucia o charakterze przestaj jednak wpywa na tre ocen
(jako nieistotne dla przedmiotu oceny),
nieemocjonalnym jeeli zwrci si badanym uwag na
nieoczywisty czynnik aktywizujcy te
Emocje pocigaj za sob nie tylko myli bd kiedy po oczywistej akty-
okrelone doznania, ale i myli. Zazdro- wizacji ich uwaga nie jest rozpraszana
sny kochanek nie tylko czuje tsknot, dystraktorami.
strach i gniew, ale rwnie tworzy sobie
wyobraenia ukochanej w objciach in-
nego, drczy si depresyjnymi mylami
na wasny temat i snuje plany drama-
Wpyw odczu nieemocjonalnych Emocje a przetwarzanie informacji

na formuowanie sdw
Przedmiotem dotychczasowych rozwa-
To, co dotd powiedziano na temat a by wpyw emocji na formuo-
informacyjnej wartoci uczu i myli wanie sdw, cho maj one take
emocjonalnych, stosuje si rwnie do konsekwencje dla sposobu rozwizywa-
odczu o charakterze nieemocjonalnym. nia problemw, czyli stylu funkcjono-
Zakada si czsto, e termin uczucie" wania poznawczego. Wspczenie wiele
dotyczy jedynie uczu emocjonalnych, si pisze o poznawczych czynnikach
cho wiele spord najczstszych uczu zwizanych ze wzbudzaniem emocji (na
wcale nie jest emocjami. Mwic o uczu- przykad Ortony, Clore, Collins, 1988;
ciu godu, zmczenia czy mdoci, nie Roseman, 1984; Smith i Ellsworth,
mamy na myli emocji, ale pewne 1985), natomiast zainteresowanie pro-
odczucia stanu ciaa. Take mwic blemem poznawczych nastpstw emocji
o uczuciu niepewnoci, pewnoci czy dopiero si rozwija. Badania nad kon-
zaskoczenia, nie mamy na myli emocji, sekwencjami nastroju (Clore, Schwarz,
lecz pewne odczucia stanu naszego Conway, 1994; Schwarz, 1990) wska-
umysu czy wiedzy. Te nieemocjonalne zuj jednak, e pozytywne i nega-
sprzenia zwrotne mog wpywa na tywne przeycia emocjonalne wzbudzaj
odmienne sposoby przetwarzania da-
sdy o charakterze niewartociujcym
nych. Afekt pozytywny prowadzi zwykle
w podobny sposb, jak wpywaj na
do bardziej pobienego, heurystycznego
nie uczucia emocjonalne (por. Clore,
przetwarzania informacji, a wic do
1992). Tak wic zapytani, czy chcemy
posugiwania si przez ludzi skryptami,
zje obiad, moemy podejmujc decy-
stereotypami i innymi narzdziami or-
zj sprawdza aktualne uczucie godu,
ganizacji wiedzy. Natomiast afekt ne-
a decydujc podczas sprzeczki, czy dalej
gatywny skutkuje bardziej systematycz-
obstawa przy swoim czy nie, mo-
nym i analitycznym przetwarzaniem in-
emy odwoa si do wielkoci bie- formacji przy peniejszym uwzgldnieniu
cego poczucia pewnoci. Podobnie jak szczegw.
w wypadku uczu emocjonalnych, wpyw
takich odczu na decyzje zalee bdzie Wspczesne badania przekonuj na
od tego, jakiemu rdu zostan one przykad, e osoby w dobrym nastroju:
przypisane. Na przykad w pewnym (1) lepiej przypominaj sobie informacje
eksperymencie badani bardziej wierzyli zgodne ze stereotypami i schematami
we wasne zrozumienie wiersza, kiedy (Forgas, Moylan, 1991; Bodenhausen,
przeywane przez siebie poczucie nie- 1993), (2) silniej wizkuj informa-
pewnoci mogli przypisa zdarzeniom, cje w swobodnym odtwarzaniu (Bless,
jakie miay miejsce w pocztkowej fazie Hamilton, Mackie, 1990), (3) podej-
eksperymentu, ni wtedy, gdy poczucie muj szybsze i lepsze decyzje (Isen,
to spostrzegali jako cz swoich reak- Means, 1983), (4) ujawniaj wiksz
cji dotyczcych utworu (Clore, Parrott, oryginalno w testach twrczoci (Isen,
1994). Dostarczanie informacji i od- 1984) oraz (5) tworz szersze kategorie
dziaywanie w charakterze sprzenia obejmujce wicej konkretnych obiektw
zwrotnego jest zatem istotn funkcj nie (Isen, 1987). Z kolei osoby smutne: (1)
tylko uczu emocjonalnych, ale i odczu silniej rnicuj przekonujce i nieprze-
nieemocj onalny ch. konujce argumenty zawarte w przeka-
zach perswazyjnych (Bless i in., 1990), Stany emocjonalne wi si pewnymi

(2) trafniej szacuj rzeczywist wielko procesami oglnie uatwiajcymi wiele
korelacji zdarze (Sinclair, Marks, 1992) rnych zachowa bez selekcjonowa-
oraz (3) lepiej rozwizuj sylogizmy nia jakiego szczeglnego, konkretnego
ni osoby w dobrym nastroju (Melton, dziaania. atwo sobie wyobrazi, e
w druku). Badania te sugeruj, e emocja oznacza zmiany poziomu pobu-
emocje do zasadniczo wpywaj na dzenia, napicia miniowego, ukrwienia
sposb przetwarzania informacji. Afekt poszczeglnych narzdw i tak dalej,
pozytywny uatwia heurystyczne prze- a wszystkie te zmiany powoduj, e or-
twarzanie danych i odstpowanie od ganizm moe dziaa oglnie szybciej czy
regu, czasami z oryginalnymi skut- silniej. Jednak mniej prawdopodobne
kami, natomiast afekt negatywny zdaje zdaje si, aby ludzkie emocje prowadziy
si owocowa bardziej systematycznym do aktywizacji programw motorycznych
i kontrolowanym przetwarzaniem infor- realizujcych specyficzne dziaania.
macji. Mimo to powszechnie zakada si,
Jak na razie nie sformuowano e gniew prowadzi do reakcji agresyw-
jeszcze cakowicie przekonujcego wyja- nych, wstyd do ukrywania si i tak
nienia tych rnic. Schwarz (1990) su- dalej. Zjawiska te maj jednak zapewne
geruje, e informacje dostarczane przez bardziej poredni charakter ni to si
afekt pozytywny i negatywny aktywi- zwykle przyjmuje. Takie sowa jak za-
zuj rne rodzaje wiedzy proceduralnej. chowanie" i dziaanie", nawet jeeli
Z kolei Martin i inni (1993) zakadaj, ograniczone takimi okreleniami, jak
e wpyw emocji na przetwarzanie jest tendencja" czy skonno" implikuj,
w istocie ukryt prawidowoci procesu e gniew, strach czy wstyd powoduj
formuowania sdw. Odczucie emocji pobudzenie okrelonych rodzajw mini
pozytywnej traktujemy jako twierdzc i ich unerwienia. Oznaczaoby to zapro-
odpowied na nieme pytanie o adekwat- gramowanie ng na ucieczk w wypadku
no wanie zaktywizowanej reakcji strachu, ramion na zadawanie ciosw
(dotyczcej dowolnego, akurat rozwizy- w wypadku gniewu, i tak dalej, co nie
wanego problemu), wskutek czego rne wydaje si prawdopodobne. Oczywicie
nasuwajce si potencjalne reakcje, czna przykad gniew powoduje zmiany
nie z nowymi i oryginalnymi, atwiej fizjologiczne przygotowujce organizm
mog si przeksztaci w rzeczywi- do szybkiego dziaania; jednak takie
ste reagowanie. Analogicznie, odczucia uoglnione zmiany o nie to samo,
negatywne s przez nas traktowane co aktywizacja konkretnego programu
jako przesanka odrzucenia nasuwajcej motorycznego.
si potencjalnej reakcji, wskutek czego Mniej problematyczne wydaje si
wicej reakcji ulega odrzuceniu, a nasze zaoenie, e bezporednie konsekwencje
mylenie staje si bardziej analityczne emocji maj charakter raczej motywa-
i krytyczne. cyjny ni behawioralny. atwiej o zgod
na to, jakie s prawdopodobne cele,
ni na to, jakie s konkretne zacho-
Emocje a zachowanie wania osb znajdujcych si w stanie
gniewu, strachu czy wstydu. Wydaje si
Na zakoczenie tej odpowiedzi na jasne, e na przykad strach wzbudza
pytanie o funkcje emocji rozwamy motywacj do uniknicia straty czy
jeszcze jej zwizek z zachowaniem. szkody, cho wtpliwe, aby w taki sam
mmmmmmmmmmmmsmmmmmmmmmmmmmtîm^mmmmmmmms^
sposb wzbudza on dziaania zwizane z drugiej za zwrotnie oddziauj na

ze sprzeda papierw wartociowych, przebieg tego procesu. Rezultatem emo-
z ucieczk, suchaniem prognozy pogody cji s informacje wyraane okrelonymi
i tak dalej. Bezporednie nastpstwa mylami, doznaniami, mimik i pan-
emocji wydaj si zatem mie charakter tomimik. Ten ich rezultat stanowi
raczej mentalny ni behawioralny. wejciow informacj decyzji i na bie-
co formuowanych sdw (Clore, 1992;
Schwarz, 1990). Emocje informuj czo-
Podsumowanie wieka o rezultatach niewiadomej oceny
istotnych w danymi momencie zdarze.
Emocje s dwustronnie powizane z prze- Stosownie do tych informacji czowiek
twarzaniem informacji - z jednej strony moe decydowa o rozdziale rodkw
s rezultatem przetwarzania danych, pozostajcych w jego dyspozycji.
Nico H. Frijda: Emocje s unkcjonalne-na og

- Spenianie przez emocje pewnych funk- tycznie su celom adaptacji nawet
cji jest podstawowym zaoeniem teo- w wypadku wspczesnego dorosego
rii Darwina i prawdopodobnie wszyscy czowieka. Rwnoczenie nie sdz, aby
psychologowie je podzielaj. By moe cele takie byy realizowane w kadym
warto jednak przypomnie, e nie jest wypadku pojawienia si emocji czy
to wcale jedyne moliwe stanowisko. poprzez kady z jej przejaww. Myl,
Emocje mona bowiem traktowa jako e naley dokadnie odrni ogln
przerw w strumieniu zachowania czy uyteczno jakiej funkcji psychologicz-
procesw poznawczych wskutek na przy- nej od uytecznoci jej konkretnych
kad przecienia informacyjnego czy przejaww. Rozwamy na przykad j-
niedostpnoci takiego sposobu reagowa- zyk. Cho jego podstawow funkcj
nia, ktry byby adekwatny do biecej jest komunikacja, to jednak, nie kade
sytuacji (Hebb, 1949). Mona je rwnie pojedyncze zdanie suy temu celowi,
uwaa za odziedziczone po przodkach podobnie jak nie musi mu suy kady
pozostaoci niegdysiejszych reakcji ad- konkretny akt jzykowy.
aptacyjnych, czy te za prymitywne re- Niezalenie od pogldw na tego
akcje adaptacyjne, ktrych funkcje mog typu kwestie oglne, rozwaajc funkcje
by znacznie lepiej speniane przez emocji, musimy niewtpliwie sprecyzo-
pniej wyksztacone i bardziej wy- wa, o jakie funkcje nam idzie. Mu-
rafinowane zdolnoci umysowe. Ogl- simy take jako wykaza funkcjonal-
niej mwic, mona emocje traktowa no kadego przejawu emocji i kadego
jako wyraz jedynie uwiadomienia sobie wypadku jej pojawienia si, bd te wy-
przez jednostk jej wasnego pooenia jani, dlaczego emocje czasami bywaj
w wiecie, nie za jako jedno z narzdzi funkcjonalne, a czasami nie.
przystosowania si do wiata. Na emocje skadaj si dwa pod-
Osobicie opowiadam si za funk- stawowe aspekty: po pierwsze, ocena
cjonalistycznym podejciem w duchu zdarze jako istotnych lub nieistotnych,
darwinowskim i sdz, e emocje fak- przyjemnych lub nieprzyjemnych i, po
drugie, wzbudzenie pewnych reakcji wania istotnoci, wywoujce oglniejsze

fizjologicznych, zachowa i przey. Te zmiany w systemie kontroli dziaania
dwa aspekty wymagaj odrbnego wyja- (a nie tylko w wykonaniu specyficz-
nienia funkcjonalnego. nych aktw), wydaj si nieporwna-
nie bardziej plastyczne i w istocie
niezbdne do zapewnienia skutecznych
Funkcja reaktywnoci emocjonalnej reakcji organizmu na zoon informacj
Pojawienie si dowolnej emocji wymaga w zmieniajcym si otoczeniu. W scen-
wraliwoci na jaki okrelony typ zda- tralizowanym systemie sygnalizowania
rze. Emocje s wiadectwem dyspozycji istotnoci cele" zostaj odizolowane od
jednostki do oceny tych zdarze jako rodkw". Cele" s niezalenie repre-
przyjemnych lub nieprzyjemnych. Wra- zentowane jako podane stany rzeczy,
liwo emocjonalna wyraa bardzo pod- czy te stany zadowolenia i niezado-
stawowy i oglny proces oceny zdarze, wolenia, aktywno za jest plastycz-
emocje za mona pojmowa jako proces nie sterowana planami i programami
sygnalizowania, e dzieje si co istot- dziaania. Rozbieno midzy biecym,
nego z punktu widzenia dobrostanu jed- faktycznym stanem rzeczy a celem"
nostki oraz zada realizowanych przez jest sygnalizowana centralnemu uka-
jej system poznawczy i zachowanie. dowi zarzdzania dziaaniem, a funkcj
W tym sensie emocje s mechanizmem takich sygnaw speniaj wanie emo-
sygnalizowania istotnoci. cje. W myl koncepcji Oatleya i John-
Nasuwa si wrcz pytanie, w jaki sona-Lairda (1987; Oatley, 1992) emocje
inny sposb istotno mogaby by s sygnaami o charakterze poza-przeko-
sygnalizowana? Inne moliwoci poka- naniowym (nonproposiional), wzbudza-
zywane przez Natur to specyficzne nymi okrelon relacj midzy celem"
skojarzenia bodziec-reakcja, ktre maj a biecym stanem rzeczy.
charakter lokalny w tym sensie, e W myl takiej interpretacji emo-
nie s dostpne caemu organizmowi, cji (a przynajmniej afektu) cele" s
lecz jedynie konkretnymi jego czciom wanie tym, co nadaje zdarzeniom ich
- tym, ktre reaguj na dany bodziec. emocjonaln warto. Osobista strata
Taki lokalny charakter maj odruchy prowadzi do smutku z powodu jej
bezwarunkowe, gdzie wrodzona reakcja konfliktu z naszym przywizaniem do
nastpuje dziki lokalnej wraliwoci utraconego obiektu, frustracja prowa-
czci organizmu na specyficzn stymu- dzi do wciekoci, poniewa pragniemy
lacj (przykadem moe by kichnicie doprowadzi swoje dziaania do osi-
w odpowiedzi na podranienie jamy gnicia celu i tak dalej. W literaturze
nosowej), lub mechanizmy, na ktrych psychologicznej tak rozumiane cele"
mocy goj nam si rany, a roliny wystpuj pod rnymi nazwami, takimi
reguluj przepyw sokw w zaleno- jak motywy, gwne cele dziaania czy
ci od iloci dostpnego pynu. Warto oglny dobrostan psychiczny. Bd je
jednak zauway, e pewne bardziej tu okrela oglnym mianem interesw
scentralizowane mechanizmy sygnalizo- jednostki*. Emocje sygnalizuj istotno
* W angielskim oryginale autor posuguje si tutaj sowem concern, w znaczeniu, ktre trudno
przetumaczy na jzyk polski. Posuyem si tu polskim sowem interes" w pierwszym jego znaczeniu
(sprawa lub sprawy dotyczce, obchodzce kogo"), ktre jest znacznie szersze od innych znacze tego
sowa (jak poytek materialny czy przedsiwzicie suce zyskom) - przyp. tum.
danego zdarzenia z punktu widzenia emocji w odpowiedzi na pojawianie si

interesw jednostki. zdarze istotnych dla realizowania tego
Taka interpretacja zakada, e celu. Nadzieja i strach, rozczarowanie,
kade zdarzenie budzce emocje jest gniew (take skierowany na samego
jako zwizane z istotnym i interesami siebie) czy smutek to emocje sygnalizu-
jednostki - albo uatwia, albo utrudnia jce zwizek dotychczasowych postpw
ich realizacj. atwo t interpretacj z oczekiwanymi (Carver, Scheier, 1990),
uzasadni w odniesieniu do duej liczby ktre maj konsekwencje dla dalszego
emocji. Emocje pozytywne s wzbudzane inwestowania energii w podejmowanie
zdarzeniami sprzyjajcymi realizacji in- dziaania i decyduj o kontynuacji lub
teresw jednostki, sygnalizujcymi, e porzuceniu obronnego kierunku dziaa-
aktywno czowieka dobrze suy re- nia.
alizacji jego celw, e ju moe si
rozpocz aktywno konsumacyjna, e
posiadane zasoby bdzie mona prze- Funkcje reakcji emocjonalnej
znaczy do realizowania innych celw.
Na przykad rado" dosy czsto Drugim aspektem emocji s reakcje
jest nazw emocji nastpujcej po suk- emocjonalne o charakterze doznanio-
cesie, a inne emocje pozytywne s wym, behawioralnym i fizjologicznym.
rwnie nastpstwem wzrostu szans Reakcje doznaniowe byy ju czciowo
na osignicie zadowolenia i wynikaj przedmiotem uwagi, gdy rozwaalimy
z pojawienia si podanego obiektu doznania przyjemnoci lub blu czy
bd z informacji o jego osigalnoci. dowiadczanie emocjorodnego bodca
Pozytywne emocje sygnalizuj, e jest jako przyjemnego lub nieprzyjemnego.
si na waciwej drodze, a wic maj Inne aspekty reakcji doznaniowej doty-
warto wzmocnienia. Z kolei emocje cz wiadomoci bodca emocjorodnego
negatywne s wzbudzane zdarzeniami i jego znaczenia oraz impulsw popycha-
zagraajcymi bd przeszkadzajcymi jcych do reakcji behawioralnych.
realizacji rnych interesw czowieka. ^Êmocje mona uwaa za czynnik
Sygnalizuj one konieczno podjcia motywujcy do zachowa ukierunkowa-
jakich dziaa, ktre su naprawie nych na radzenie sobie ze zdarzeniami,
biecego stanu rzeczy lub zapobiega- ktre j wywouj. Na przykad strach
niu nadchodzcym nieprzyjemnociom, zapewne motywuje dziaania majce na
rne emocje negatywne za sygnalizuj celu ochron jednostki przed wywouj-
rne rodzaje konieczoci. Wszystkie cym go czynnikiem lub ochron przed
te zaoenia wydaj si wielce prawdo- jego faktycznym pojawieniem si, bd
podobne i stanowi istot wspczenie te zaprzestanie wszelkiej aktywnoci,
przyjmowanych teorii emocji. dopki nie minie zagroenie. Z kolei
Istnieje te pewna klasa wzbu- gniew motywuje dziaania powstrzymu-
dzajcych emocje zdarze, w ktrych jce ponowne pojawienie si prowoka-
emocje wyranie peni funkcj nad- cji czy nakaniajce prowokatora do
zorowania i sterowania dziaaniem - zmiany sposobu postpowania. Innymi
s to zdarzenia sygnalizujce postpy sowy, emocje speniaj pewne funkcje
w realizacji podanego celu. Osiganie w obrbie biecej interakcji jednostki
celu samo w sobie stanowi interes jed- z otoczeniem i s ukierunkowane na
nostki, a rozpoczcie realizacji niemale stworzenie zachowania relacyjnego, to
kadego celu prowadzi do powstawania znaczy motywuj zachowania ukierun-
kowane na podtrzymanie lub zmian hipoteza wyjaniajca funkcje gbokiego

okrelonych relacji czowieka z otocze- blu fizycznego - motywuje on organizm
niem (nie za zachowania skierowane do bezruchu, co uatwia proces powrotu
na samo otoczenie). Ponadto dziki do zdrowia (Bolles i Fanselow, 1980).
zmianom w poziomie aktywacji emocje Zgoa odmienn hipotez sformuo-
decyduj te o zasobach energetycznych wa Averill (1968) wywodzc, e funkcje
organizmu wydatkowanych w danej in- alu nie wi si z radzeniem sobie
terakcji z otoczeniem. ze zdarzeniem, ktre al wywoao, lecz
Tego rodzaju analizy funkcjonalnej z antycypacj i zapobieganiem utracie
nie mona z rwn atwoci zastoso- w przyszoci. Antycypacja moliwego
wa do wszystkich emocji i okazji ich alu miaaby wic zawczasu motywo-
pojawiania si. Trudno wskaza funkcje wa wysiki zmierzajce do zapobieenia
smutku i radoci, a w szczeglnoci ich przyszej utracie obiektu przywizania,
behawioralnych przejaww. Wskazywano a wic faktycznemu pojawieniu si alu.
co prawda, e funkcj smutku jest moty- Obrazowo mwic, to narastajcy al
wowanie zachowa woajcych o pomoc, miaby zachca zagubione jagni, by
ale tylko niektre przejawy smutku (na zawczasu wrcio do stada. Oczywicie,
przykad pacz) mog funkcj t spe- rwnie teoria przywizania (Bowlby,
nia, a woanie o pomoc nie wydaje si 1980) traktuje smutek jako czynnik
zbyt sensown reakcj na podstawowe motywujcy wysiki w kierunku powrotu
zdarzenie rodzce smutek, jakim jest do stanu podanego.
utrata ukochanej osoby. Rado mona bez trudu zrozumie
Dlaczego utrata miaaby wzbudza jako sygna rnych wymienianych ju
emocje? Jedna z moliwoci jest taka, e stanw rzeczy: osignicia celu, wzrostu
na to pytanie nie ma odpowiedzi, smu- ufnoci, e satysfakcja zostanie uzy-
tek po prostu si wydarza w nastpstwie skana w przyszoci, wzrostu satysfakcji
braku realizacji pragnie czy utraty przeywanej na bieco. Trudniej jed-
kogo kochanego. Jest to oczywicie in- nak wyjani pojawiajcy si w trakcie
terpretacja niefunkcjonalna i powrc do radoci wzrost poziomu aktywacji (wraz
niej jeszcze, gdy nie mona wykluczy z towarzyszcym wyprostowaniem ciaa
jej trafnoci. Jednak moliwe s take i podobnymi objawami) oraz miech.
interpretacje funkcjonalne - na przy- Wyjanienie przestaje sprawia takie
kad Klinger (1975) zwraca uwag, e trudnoci, gdy uzmysowimy sobie, e
funkcj apatii towarzyszcej smutkowi rado jest nie tylko reakcj na satysfak-
moe by uatwienie zerwania nieuda- cj i osignicia, ale stanowi te czynnik
nego zwizku, a bierno w trakcie motywujcy zachowania konsumacyjne,
przychodzenia do siebie" po zerwaniu takie jak jedzenie, zaspokajanie potrzeb
zwizku umoliwia oszczdzanie energii seksualnych, napawanie si wraeniami
oraz reinterpretacj i nadanie biegowi estetycznymi i tak dalej. Ponadto wy-
spraw nowego znaczenia (co bywa uwa- buch radoci w duym stopniu jest prze-
ane za wtrny mechanizm radzenia jawem zaktywizowania zasobw, ktre
sobie ze stresem - Rothbaum, Weisz, nagle, po udanym ich wykorzystaniu
Snyder, 1982). Interpretacji tej przy- we wanie ukoczonym zadaniu, mona
daje prawdopodobiestwa fakt, e alowi wydatkowa na jakie inne cele. Wy-
czsto towarzysz nawroty bolesnych soki poziom aktywacji mona rozumie
wspomnie, ktre dziaa mog jako albo jako pozostao po mobilizacji
bodce wygaszajce. Nieco podobna jest towarzyszcej poprzednim interakcjom
z otoczeniem (por. sekwencja pobudze- oczy" (unikanie kontaktu wzrokowego,

nie-bezpieczestwo postulowana przez opuszczanie wzroku i gowy itp.).
teorie miechu - Rothbart, 1973; Sroufe, W podobny sposb mona te rozu-
Waters, 1976), albo jako przejaw mobi- mie wiele innych emocji. Na przykad
lizacji wywoanej niedawnym sukcesem wstyd i poczucie winy su jako regula-
i wzrostem oceny wasnych kompetencji tory kontaktw spoecznych, motywujc
i moliwoci. zachowania, ktre zapobiegaj pojawie-
W omawianych dotd przykadach niu si tych emocji. Konstatacja, e
funkcje zachowania emocjonalnego do- jakie zachowanie mogoby doprowadzi
tyczyy bezporednio radzenia sobie do przeycia wstydu, zapobiega jego
z otoczeniem, na przykad budowania wystpieniu i motywuje konformizm
i zrywania relacji z innymi ludmi. Dua w stosunku do norm grupowych. Tak
cz takiej aktywnoci relacyjnej ma samo konstatacja, e jakie postpowa-
charakter spoeczny - emocje motywuj nie mogoby doprowadzi do powstania
denie do bliskoci z innymi, unikanie poczucia winy, zapobiega takiemu post-
innych, przepdzanie tych, ktrzy na to powaniu. Dziaania motywowane przez
zasuyli i tak dalej. Spoeczne funkcje te emocje s ukierunkowane na okazy-
moe mie te radzenie sobie z emo- wanie szacunku ludziom i normom oraz
cjorodnymi zdarzeniami. Na przykad na utrzymanie mioci innych. Funkcje
niemiao mona uwaa za emocj wstydu i poczucia winy wi si wic
wzbudzan przez sytuacje wymagajce z antycypacj i zapobieganiem niepo-
potwierdzenia jakiej roli czy pozycji danemu biegowi rzeczy; z korekt
spoecznej, za emocj, ktra motywuje postpowania za cz si jedynie ww-
czas, kiedy czowiek nie postpi zgodnie
zachowania wyraajce szacunek dla
z ich sygnaami. Funkcj tych emocji
spoecznego zrnicowania rl i ulego
jest zatem, jak si wydaje nasilanie
w stosunku do spoecznych oczekiwa
spjnoci grupy (wstyd) oraz ostronoci
zwizanych z tym zrnicowaniem. Hi-
w kontaktach interpersonalnych lub
potez t sformuowa Gomperts (1992)
unikanie kary za przewinienia (poczucie
na podstawie pozytywnej oceny nie-
winy).
miaoci w tych kulturach, ktre bar-
dzo sobie ceni zrnicowanie statusu
spoecznego i rl zwizanych z pci,
(przykadem s kultury Wschodu - por. Emocje afunkcjonalne
Shweder, w tym tomie; lub kultura eu- i dysfunkcjonalne
ropejska przed II wojn wiatow), oraz
negatywnej oceny niemiaoci (cznie Ostatnie z omwionych interpretacji
z pojawianiem si takich etykiet, jak funkcjonalnych wydaj si teoretycznie
fobia spoeczna") w tych kulturach, interesujce, gdy wskazuj, e emocje
ktre minimalizuj wano zrnicowa- mog by fukcjonalne nie tylko z punktu
nia statusu spoecznego. Zgodny z tym widzenia pojedynczych osb, ale take
sposobem mylenia jest fakt, e niemia- z perspektywy procesw spoecznych.
o cechuje pewna lkowo zachowania Emocje s elementem systemu podtrzy-
(a wic zahamowanie reakcji - Gray, mujcego interakcje spoeczne, dziki
1982), niezrczno ruchw, przerwy czemu mona interpretowa funkcjo-
w toku mowy i mylenia. Tak jak nalnie to, co z jednostkowego punktu
inne manifestacje lku, objawy te mona widzenia wydaje si jedynie dysfunkcjo-
okreli oglnie jako nierzucanie si nalnym zaburzeniem. Na przykad lk
mmtm i
przed publicznymi wystpieniami jest wyraa fraza tsknota za domem",

by moe nie tyle (czy nie tylko) obaw drugie - tsknota za utraconym dzie-
przed publicznym omieszeniem si, ile cistwem" czy innymi bezpowrotnie
pewnym rodkiem spoecznej kontroli utraconymi stanami rzeczy (Bellelli,
nad zachowaniem jednostki; poczucie 1991). Trudno znale funkcj dla tej
winy (czy jego prekursor w postaci emocji, a nawet wskaza, co te mogaby
alu, e skrzywdzio si kogo innego) ona sygnalizowa. Co prawda wzbogaca
jest nie tylko rodzajem wewntrznego ona ludzkie ycie, ale trudno to uzna
cierpienia, ale i czynnikiem motywu- za funkcj. Tsknota zdaje si wic
jcym do konstruktywnych zachowa rwnie bezuyteczna jak smutek. Nieco
spoecznych. podobnie maj si sprawy z fobiami,
Interpretacje takie pomniejszaj za- a wic z lkiem przed obiektami,
kres dysfunkcjonalnych lub afunkcjo- o ktrych sama jednostka wie, e nie
nalnych przejaww emocji, cho nie s one w istocie niebezpieczne. Fobie
likwiduj problemu - pewne przejawy s wprawdzie skutkiem wczeniejszych
emocji zdaj si nie peni adnej dowiadcze, wydaj si jednak nie
funkcji, a nawet s szkodliwe i trudno je peni adnej funkcji - tracc je, czo-
zinterpretowa w jzyku funkcjonalnym. wiek niczego by nie straci, a wrcz
Jeli idzie o emocje afunkcjonalne przeciwnie - mgby na tym zyska.
(pozbawione funkcji), ich przykadem s Przykady smutku, tsknoty i pa-
smutek i al. Staraem si wprawdzie niki wskazuj, gdzie moe lee teo-
przedstawi ich moliwe funkcje, jednak retyczne rozwizanie problemu. Jeeli
analizy te nie brzmi zbyt przekonu- nawet emocje s wyrazem dziaania
jco, a w kadym razie nie dowodz mechanizmu wykrywania istotnoci, nie
funkcjonalnoci wszystkich elementw oznacza to jeszcze uytecznoci wszyst-
skadajcych si na te emocje. O ile apa- kich przejaww dziaania tego systemu.
tyczny smutek pokrywa si z wyuczon System antywamaniowy pozostaje funk-
bezradnoci", o tyle trudno przekony- cjonalny, nawet jeeli wcza si czasami
wa o jego funkcjonalnych poytkach, pod wpywem uderzenia wiatru lub gdy
a oszczdzanie energii i zasobw atwiej policja jest zbyt daleko, by go usysze.
byoby osign poprzez spokojne prze- Innymi sowy, emocje s poyteczne jako
czekanie krytycznej sytuacji. Gbokie pewie typ zjawiska, co jeszcze nie
spadki poziomu aktywacji typowe dla znaczy, e uyteczna jest kada pojedyn-
smutku i depresji zdaj si wyraa cza emocja. al nie jest poyteczny, ale
funkcjonowanie organizmu w niemody- poyteczne s te moliwoci organizmu,
fikowalnych warunkach awersyjnych. dziki ktrym moe on al odczuwa.
Jeli idzie o emocje dysfunkcjo- Czsto, z jak emocje okazuj si
nalne, wskaza tu mona fobie i ataki bezuyteczne i niefunkcjonalne, zaley
paniki, poczucie winy bez wyranych od nastrojenia" systemu. W ostatecz-
powodw, stany paniki i przygnbienia nym rozrachunku uyteczno systemu
w depresjach klinicznych, bezpodstawne jest uzaleniona od stosunku trafie do
ataki zazdroci, a nawet zwyczajn bdw oraz faszywych alarmw, jak
tsknot. Tsknota ma dwa znaczenia, rwnie od kosztw faszywego alarmu.
okrelane w niektrych jzykach od-
rbnymi pojciami (Heimweh i Wehmut
w niemieckim, homesickness i nostalgia
w angielskim). Pierwsze z nich najlepiej
Emocje w subie interesw je jako dopasowa do przedstawionego

tu podejcia, traktujcego emocje jako
jednostki
oglne mechanizmy pozostajce w su-
bie interesw jednostki.
Argumentowaem tutaj, e emocja moe Sama definicja interesw (motyww,
spenia bardzo ogln funkcj nawet celw) jednostki uwikana jest w trudne
wtedy, gdy wtpliwa jest uyteczno po- problemy teoretyczne. Twierdzenie, e
jedynczych reakcji emocjonalnych. Emo- emocje pozostaj w subie interesw
cja - reakcja afektywna czy antycypacja jednostki, ma sens tylko o tyle, o ile
przyszych reakcji - moe by rozwa- uda nam si zdefiniowa i zmierzy
ana jako podstawowe rdo decyzji, owe interesy niezalenie od samych
a take i kontroli zachowania. Prefe- emocji, co przecie nie zawsze jest wyko-
rencje mona uwaa za latentne (po- nalne. Czy mona znale jakie dowody
tencjalne) dyspozycje decydujce o tym, przywizania, ktre byyby niezalene
w jaki sposb potoczy si zachowanie, od przyjemnoci przebywania z osob
cho ich wpyw na zachowanie ma miej- bdc obiektem tej emocji, a take od
sce tylko za porednictwem emocji lub przykroci przeywanej wskutek utraty?
ich antycypowania. C bowiem znaczy Niektre interesy mona zdefiniowa
dla jednostki przetrwanie" poza blem w kategoriach mechanizmw tkwicych
i trwog w obliczu myli o mierci? u ich podoa (potrzeba jedzenia w wy-
Przedstawiony tu pogld na emocje padku godu, gd heroiny u narko-
wymaga jeszcze pewnych uzupenie. mana) lub w kategoriach poytkw
Po pierwsze, zakadam niespecyficzno przystosowawczych (ciekawo). Jednak
mechanizmw emocjonalnych z punktu wydaje si to niemoliwe w wypadku
widzenia interesw jednostki. Gniew wielu interesw, w szczeglnoci hedo-
powstaje (midzy innymi) w nastpstwie nistycznych", gdzie gwnym celem jest
frustracji niezalenie od tego, jaki cel przyjemno sama w sobie, takich jak
dziaania zosta zablokowany, smutek objadanie si, poszukiwanie dozna czy
za jest nastpstwem utraty niezalenie nawet seks (Frijda, 1986). Dziwacznie
od tego, co zostao utracone (mio i tautologicznie brzmiaoby twierdzenie,
innej osoby, przedmiot, dobre mnie- e rado z picia szampana suy potrze-
manie o sobie). Nie jest to prawda bie (interesowi) picia szampana. Myl,
w odniesieniu do wszystkich emocji, po- e mona tu przedstawi nastpujc
niewa niektre z nich s zdefiniowane argumentacj (Frijda, 1986). Najwa-
przez zwizek z jakim konkretnym niejsze, e wiele interesw zawiera
rodzajem interesu jednostki - przyka- reprezentacj stanw rzeczy wzbudzaj-
dem moe by aoba. Rwnie analiza cych emocje pozytywne lub negatywne.
spoecznego znaczenia emocji wskazuje, S to interesy hedonistyczne, a take
e niektre z nich maj specyficzne interesy powierzchniowe", definiowane
funkcje, jak na przykad autokorekcyjna w kategoriach konkretnych obiektw,
funkcja poczucia winy. Jednak funkcje jak przywizanie do konkretnej osoby,
innych emocji maj bardzo oglny cha- lk przed obiektami okrelonego typu
rakter, jak przeciwdziaanie przeszko- czy warto przypisywana jakiemu abs-
dom w wypadku gniewu lub ochrona trakcyjnemu pojciu (na przykad ide-
przed zagroeniem w wypadku strachu. alnemu Ja"). Interesy powierzchniowe
Trudno powiedzie, czy rnice te s maj swe rdo w procesach warunko-
pozorne, czy rzeczywiste i czy mona wania lub w tym, e stanowi one ukon-
kretnienie ktrego z podstawowych Funkcjonalno wikszoci skadni-

interesw (dla przykadu przywizanie kw reakcji emocjonalnej jest w zasadzie
do danej osoby stanowi konkretyzacj do oczywista. Pewne reakcje mimiczne
oglnej potrzeby bliskoci z innymi). s na przykad integralnymi czciami
Nie mona twierdzi, e reakcje afek- rnych afektywnych wzorcw dziaania
tywne wzbudzane przez obiekty zwi- sucych ochronie, ucieczce, atakowi
zane z tego rodzaju interesami su i tak dalej W myl analiz Darwina,
tym interesom, gdy w rzeczywistoci manifestacja na przykad strachu -
afekty s jedynie wyrazem owych in- czy w sobie wycofanie ze skupieniem
tresw. Emocje za (reakcje afektywne uwagi na zagraajcym obiekcie; wyraz
plus gotowo do okrelonych dziaa) zaskoczenia stanowi rezultat nagego
faktycznie su takim interesom, gdy zahamowania behawioralnego i niezo-
stanowi one pewien sygna dla systemu gniskowanych prb pozyskania orienta-
regulacji dziaania i powoduj okre- cji wizualnej (por. Darwin, 1872; Du-
lone zmiany w gotowoci do pewnych mas, 1948; Piderit, 1867). Funkcjonalne
dziaa. znaczenie innych reakcji mimicznych
i pantomimicznych jest mniej oczywiste,
cho nadal dostrzegalne. Sparaliowa-
Wzorce zachowania emocjonalnego nie lkiem interpretowa mona jako
wynikajce z ostronoci zahamowanie
Omawiaem dotd funkcje emocji w ogl- reakcji, jako reakcj biernego unikania,
noci, nie za funkcjonalno ich po- zgodnie z przedstawion przez Graya
szczeglnych przejaww psychicznych, (1982) interpretacj lku. Marszczenie
fizjologicznych, doznaniowych czy beha- brwi, towarzyszce zwykle prbom prze-
wioralnych, ktrymi obecnie pokrtce zwycienia przeszkody, prawdopodob-
si zajm. Niektre aspekty emocji nie suy koncentracji wysikw, cho
jawi si jako zewntrzne w stosunku mechanizm, na ktrego mocy tak si
do nich samych pozostaoci ewolucji dzieje, nie jest jasny (Darwin, 1872).
- dziedziczne, cho niefunkcjonalne. Jeszcze inne reakcje ekspresyjne, takie
W szczeglnoci sdzi si tak czasami jak charakterystyki ruchu, wyraaj
o reakcjach mimicznych i psychofizjolo- natomiast biecy poziom aktywacji.
gicznych - cho uyteczne w ewolucyjnej Wiele reakcji ekspresyjnych, zwasz-
czy historycznej przeszoci, wspcze- cza mimicznych i wokalnych, cechuje
nie zdaj si nie peni adnej funkcji, si znaczn skutecznoci jako sygnay
a nawet bywaj wrcz dysfunkcjonalne. interpersonalne - proby, rozkazy czy
Kwestia ta jest istotna take w od- groby. Gniewne spojrzenia (szeroko
niesieniu do takich dysfunkcjonalnych otwarte oczy przy brwiach cignitych
przejaww emocji, jak lepa panika, w d) sygnalizuj grob, szczeglnie
autodestrukcyjna depresja, gwatowny gdy towarzyszy im tupanie ng, krzyki
gniew, nieprzezwycialna trema czy czy trzaskanie drzwiami; umiech jest
nadmierna, prowadzca do agresywnych sygnaem pojednania itp. Te wzorce
ekscesw zazdro. Wszystkie te emocje ekspresji s instrumentalne wobec ten-
mona uwaa za funkcjonalne w wy- dencji do dziaania wzbudzanej przez
padku umiarkowanego ich natenia, dan emocj - groby wyraane w sta-
za szkodliwe za w wypadku natenia nie gniewu su usuniciu przeszkody,
kracowego lub w pewnych szczegl- podobnie jak i agresywne zachowania
nych kontekstach. wzbudzane t sam emocj.
Od czasw Cannona (1929) nie sywno kadej normalnej emocji jest

ulega rwnie wtpliwoci oglna war- rezultatem dwch procesw - po pierw-
to przystosowawcza reakcji fizjologicz- sze, wzbudzania emocji, a po drugie,
nych, cho funkcje niektrych skadni- ich kontroli czy hamowania. Wynikajce
kw tych reakcji s co najmniej niejasne. z kontroli hamowanie intensywnoci jest
Trudno na przykad orzec, jak funkcj niedcznym elementem samej emocji
peni reakcja skrno-galwaniczna, gdy i stanowi rodek dostosowujcy emocje
jest ona najsilniejsza na tych obszarach do powagi wywoujcych je zdarze,
skry, ktre tylko w niewielkim stopniu rwnie dziki temu, e procesy kontroli
decyduj o termoregulacji organizmu. emocji mog opiera si na szerszym
Podobnie niejasna jest funkcja rozwol- zakresie informacji ni same procesy
nienia, ktre rwnie stanowi reakcj jej wzbudzania. Gwnym czynnikiem
kontrolowan przez autonomiczny ukad decydujcym o hamowaniu emocji jest
nerwowy. Najczciej przyjmuje si, e antycypacja negatywnych konsekwen-
fizjologiczne skadniki reakcji s wy- cji kontrolowanej emocji (Frijda, 1986;
razem mobilizowania energii przez or- Gray, 1982). Pozwala to wnioskowa,
ganizm, jednak osobicie podejrzewam, e warunkiem kontroli emocji przez
e interpretacje te s mocno uprosz- hamowanie jest dysponowanie przez
czone, a po czci wrcz nietrafne. Jak jednostk czasem, pozwalajcym na do-
dotd nie wiadomo, w jakim stopniu datkowe przetwarzanie informacji oraz
towarzyszce emocjom zmiany fizjolo- brak pochonicia zasobw umysu in-
giczne oznaczaj wydatkowanie energii nymi, rwnoczenie wykonywanymi za-
na radzenie sobie z wymogami sytu- daniami. Dysfunkcjonalnie silne emocje
acji, a w jakim na tumienie samej mog wic by rezultatem zaburze
emocji konieczne dla kontynuacji za- mechanizmw kontroli. Sugeruje to, e
dania czy skupienia uwagi. Twierdzi funkcjonalnie adekwatny proces moe
si, e fizjologiczne skadniki emocji prowadzi do dysfunkcjonalnych konse-
s reakcjami atawistycznymi, uytecz- kwencji wskutek przecienia systemu
nymi jedynie dla stworze zmuszonych regulacji.
walczy z niedwiedziami, lecz nie Rozumowanie to mona zastosowa
dla wspczesnych ludzi, ktrzy mu- do wielu afunkcjonanych czy dysfunk-
sz jedynie wymyla sowne zniewagi. cjonalnych aspektw emocji. Depresyjn
Uznanie tego stanowiska za trafne lub apati czy silne zaburzenia towarzyszce
nietrafne zaley od sposobu interpre- lkowi mona zapewne traktowa jako
towania rnych zjawisk. Na przykad niemono poradzenia sobie nie tylko
Mandler (1984) czy Wynne i Solomon z trudn sytuacj, ale i z wasnymi emo-
(1955) podkrelaj sygnalizacyjn rol cjami, jakie ona wzbudzia. Przykadem
zmian autonomicznych towarzyszcych moe te by stan wyczerpania. Wyczer-
emocjom, a Pribram i McGuinness panie zasobw energii prowadzi do roz-
(1975) ich rol w rejestracji zdarze dranienia i wybuchw lku typowych
i wygaszaniu reakcji na powtarzajce dla zespou wyczerpania, a wyczerpanie
si zdarzenia. Rzecz wymaga po prostu moliwoci radzenia sobie z sytuacj
dalszych bada. prowadzi do dysfunkcjonalnego wzorca
Do waciwej oceny funkcji emocji wyuczonej bezradnoci. Jeszcze innym
konieczne jest, moim zdaniem, roz- przykadem daremnoci mechanizmw
rnienie midzy samym pojawianiem radzenia sobie z sytuacj trudn jest
si emocji a ich intensywnoci. Inten- konflikt midzy dwiema wykluczaj-
cymi si tendencjami do dziaania. Reak- Uwagi kocowe

cji zahamowania lkowego w wypadku
tremy nie da si pogodzi z tymi celami, Wiele przesanek kae sdzi, e emocje
ktrych realizacji suy miao publiczne s zjawiskiem funkcjonalnym, cho nie
wystpienie. Cho dziwacznie brzmi we wszystkich swych przejawach. Funk-
nazwanie tej emocji dysfunkcjonaln, cj emocji jest sygnalizowanie zdarze
niewtpliwie dysfunkcjonalne mog by istotnych dla interesw jednostki i mo-
jej przejawy w okrelonych momentach, tywowanie wysikw ukierunkowanych
nie tyle z powodu ich natury, ile na poradzenie sobie z tymi zdarzeniami.
z powodu ich sprzecznoci z celami Funkcje te potwierdzaj szczegowe
realizowanymi przez dane wystpienie analizy zjawisk emocjonalnych, takie
publiczne. jak morfologiczna analiza zachowania
Inny, wspominany ju przy okazji ekspresyjnego.
tsknoty rodzaj reakcji niefunkcjonal- Skonny jestem te sdzi, e adne
nych to reakcje, ktre w pewnych wa- zjawisko emocjonalne nie ma charakteru
runkach s bezuyteczne, cho speniaj atawizmu bezuytecznego dla wsp-
wyrane funkcje w innych warunkach. czesnego czowieka w jego obecnych
Ich bezuyteczno staje si widoczna warunkach ycia - emocje i rne ich
jedynie po szczegowej analizie. Tsk- przejawy s zjawiskami w istocie funk-
nota za czym bezpowrotnie straconymi cjonalnymi, cho afunkcjonalne i by
jest niewtpliwie pozbawiona funkcjo- moe atawistyczne mog by niektre
nalnego znaczenia, podobnie jak mdoci interesy decydujce o emocjonalnym
po wysuchaniu wiadomoci o czyim znaczeniu zdarze. Trudno na przy-
moralnie obrzydliwym postpku albo kad wskaza poytki pynce z wielu
znieruchomienie ze strachu w sytuacji, relacji przywizania czowieka do in-
w ktrej i tak nie ma nikogo, kto nych. Mimo to wielokrotnie wystpowa-
mgby wykorzysta pochopne dziaanie. nie emocji ma charakter afunkcjonalny,
Pamita jednak naley, e reakcja emo- czy nawet dysfunkcjonalny, co praw-
cjonalna moe spenia swoje zadania dopodobnie jest nastpstwem wcze-
tylko pod warunkiem szybkiego pojawiania pierwotnie funkcjonalnych mecha-
nia si i na podstawie minimalnej iloci nizmw emocjonalnych w warunkach,
informacji. Czy okae si to funkcjo- ktre nie sprzyjaj ich wykorzystaniu
nalne, czy te nie, zaley od macierzy (na przykad w wypadku przecienia
wypat za reakcje w konkretnej sytuacji organizmu). Cz wypadkw dysfunk-
- w sytuacjach wysokiego ryzyka strzela cjonalnoci emocji jest te zapewne wy-
si bez ostrzeenia. Ten pogld kryje nikiem zaburze mechanizmw wzbu-
si te za tym, co poprzednio pisaem dzania i kontrolowania emocji.
o hamowaniu emocji: hamowanie jest
poyteczne jako rodek dodatkowy, ktry
wcza si wtedy, kiedy czas na to
pozwala i kiedy suy to jakiemu
celowi. Takie emocje, jak nostalgia,
s wic w pewnym sensie sodkim
czy te sodko-gorzkim luksusem, na
ktry jednak pozwalamy sobie jedynie
z rzadka.
Robert W. Levenson: Funkcjonalne podejcie

do ludzkich emocji
#Emocje s krtkotrwaymi zjawiskami z nimi wspomnienia. Po drugie, zacho-
/ psychologicznymi i fizjologicznymi, sta- wanie, na ktre skadaj si mimika,
nowicymi skuteczny sposb przysto- pantomimika i ton gosu. Po trzecie
sowania si do zmiennych wymogw wreszcie, reakcje fizjologiczne, a wic
rodowiska. W sensie psychologicznym reakcje somatyczne wywoywane dzia-
emocje prowadz do zmian uwagi, prze- aniem autonomicznego i centralnego
suni w hierarchii i reakcji oraz do ukadu nerwowego oraz ukadu hor-
aktywizacji sieci skojarzeniowych w pa- monalnego. Epizody emocjonalne czsto
mici. W sensie fizjologicznym emocje / pojawiaj si bez ostrzeenia i trwaj
prowadz do szybkiego zorganizowa- ' krcej ni minut. Zwaywszy na brak
nia reakcji rnych systemw biologicz- moliwoci przygotowania si i krt-
nych (wyraz mimiczny, napicie mi- kotrwao, jednolita i skuteczna re-
niowe, gos, autonomiczny ukad ner- akcja emocjonalna wymaga znacznej
wowy, ukad hormonalny) i pojawienia koordynacji i zorganizowania. Zoono
si zmian umoliwiajcych organizmowi owej koordynacji jest tym wiksza, e
skuteczne zachowanie. Emocje su kady z systemw skadajcych si
okreleniu naszych relacji ze rodowi- na emocj (subiektywny, behawioralny
skiem, popychajc nas do pewnych osb, i fizjologiczny) zawiera wasne mechani-
obiektw, dziaa i idei, a odpychajc zmy kontrolne zdolne do niezalenego
od innych. Przechowuj te wrodzone funkcj ono wania.
i wyuczone wpywy rodowiska oraz
decyduj zarwno o podobiestwie, jak Zmiana hierarchii reakcji
i o zrnicowaniu jednostek, grup i kul-
tur. Emocje maj zdolno do aktywizowania
Udzielajc odpowiedzi na pytanie pewnych zachowa, ktre normalnie
tego rozdziau, krtko przedyskutuj znajduj si u dou hierarchii beha-
te funkcje, kadc szczeglny nacisk wioralnych. W odpowiednich warunkach
na emocje pojawiajce si wtedy, kiedy gniew moe doprowadzi do walki nawet
w gr wchodzi fizyczny i psychiczny pacyfist, smutek - doprowadzi siln
dobrostan czowieka. osob do paczu, a strach - odwanego
do tchrzliwoci. Emocje maj jedyn
w swoim rodzaju zdolno do wyczania
Funkcje intrapersonalne w jednym momencie caoci dowiadcze
nagromadzonych w trakcie ycia, wpy-
Koordynacja systemw reagowania ww kultury i wychowania, odsaniajc
wsplny mianownik ludzkich reakcji.
Istotn funkcj emocji jest organizacja.
Powszechnie zauwaa si, e reakcja
Wsparcie fizjologiczne
emocjonalna zawiera trzy rodzaje prze-
jaww. Po pierwsze, subiektywne do- Rne zachowania, takie jak wyco-
wiadczenie, na ktre skada si fe- fanie si, ucieczka, atak, walka czy
nomenologiczne doznanie emocji, spo- opieka, stawiaj przed organizmem
strzegane doznania fizyczne i skojarzone rne wymagania fizjologiczne. Najwa-
: :: ;^
113:: v
: :
niejsz funkcj emocji jest wprowadze- moe nie prowadzi do jednoznacznych

nie organizmu w stan, ktry optymalnie wnioskw.
wspiera podan w danej sytuacji re-
akcj. Zwaywszy, e stan taki wymaga
odpowiedniego wspdziaania rnych Funkcje interpersonalne
systemw (somatycznego, autonomicz-
nego, centralnego), z ktrych kady Komunikacja i kontrola
skada si z odrbnych podsystemw,
zdolno emocji do koordynacji aktyw- Wyraanie emocji poprzez mimik, pan-
noci tych rnych systemw ma daleko tomimik, ton gosu i gesty spenia
idce implikacje dla naszej umiejtnoci wan funkcj komunikowania naszych
przystosowania si i przetrwania. stanw emocjonalnych innym ludziom.
Wano tych sygnaw polega na tym,
Skrty" w przetwarzaniu informacji e z jednej strony umoliwiaj innym
zorientowanie si w tym, co czujemy,
Ewolucja wyposaya czowieka w nie- z drugiej za wpywaj na ich za-
zwyke moce poznawcze, umoliwiajce chowanie. Przykadem wpywu prostych
miliony dziaa w odpowiedzi na wyzwa- sygnaw emocji na mobilizowanie in-
nia rodowiska. Emocje stanowi anti- nych jest sytuacja, w ktrej strach
dotum na kopoty, jakie mog wynika wyraany przez jedn osob prowadzi
z tego bogactwa. Dajc posuch dziedzic- do paniki caego tumu. Na bardziej
twu wczeniejszych stadiw rozwoju filo- intymnym poziomie pacz dorosego czy
genetycznego, emocje umoliwiaj nam dziecka silnie mobilizuje innych do
dostp do prostszych i nielicznych, ale opiekuczoci, a dzielenie si umie-
mniej czasochonnych sposobw przysto- chem moe rozadowa nawet najgro-
sowania. niejsz sytuacj czy stworzy natych-
Cho racjonalna myl i emocja miastow wi midzy obcymi sobie
s czsto przedstawiane jako wrogo- ludmi.
wie toczcy odwieczn walk, typowe
jest raczej ich wspdziaanie ni kon- Ustalenie naszej relacji z innymi osobami,
flikt. Mimo to kade funkcjonalne po- ideami i obiektami
dejcie do emocji musi uwzgldnia
zdarzajce si niekiedy konflikty mi- Emocje su rwnie ustaleniu naszych
dzy emocj a racjonalnym myleniem. relacji z bytami zaludniajcymi nasz
W tego rodzaju wypadkach, szcze- osobisty wiat. Oddziaujc na wszech-
glnie gdy wyzwania dla dobrostanu obecne procesy denia do obiektw
czowieka s najwiksze, prymitywniej- i ich unikania, emocje popychaj nas
szy system emocjonalny czsto bierze w kierunku jednych obiektw, a odpy-
gr. Niewtpliwie zdarzaj si sytu- chaj od innych. W ten sposb umoli-
acje, w ktrych dziaanie jest bardziej wiaj one ustabilizowanie i zorganizowa-
odpowiednie od rozmyla, reagowanie nie tego, co definiuje nas jako jednostki,
za waciwsze od planowania. W sy- a mianowicie spoecznej sieci przyja-
tuacjach, w ktrych wahanie mogoby ci i wrogw (oraz wszelkich stopni
mie fatalne skutki, emocje pozwalaj porednich), sympatii i antypatii (co
odoy na bok przetwarzanie infor- ksztatuje podstawy naszej wraliwoci
macji, ktre moe by zbyt kopotliwe estetycznej) oraz naturalnego poczucia
i zbyt obsesyjne, a w konsekwencji dobra i za.
Warunki Zaktywizowane Mierzalne

poprzedzajce tendencje reagowania reakcje
Doznania
subiektywne!
Prototyp
emocji
Czynniki kulturowe:
Ocena poznawcza reguy odczuwania i okazywania emocji
Przechowywanie wpyww ewolucji, cesu oceny wzbudzaj okrelony pro-

uczenia si i kultury totyp emocji, ktry z kolei aktywizuje
tendencje do okrelonego reagowania
Jestem zwolennikiem biokulturowego w zakresie subiektywnych dozna, za-
modelu emocji zakadajcego wspoddzia- chowania i fizjologii. Konfiguracja tych
ywanie wpyww czynnikw wrodzo- tendencji do reagowania stanowi pe-
nych i uczenia si. Moje rozwinicie tego wien uoglniony sposb radzenia sobie
modelu ilustruje zamieszczony wyej z wymaganiami danych warunkw po-
rysunek1. Emocje s rezultatem trans- przedzajcych emocj. Tendencje te nie
akcji organizmu z jego wewntrznym prowadz bezporednio do dajcych si
i zewntrznym otoczeniem. Warunki zaobserwowa reakcji emocjonalnych -
poprzedzajce pojawienie si emocji (o ich wpyw na wymierne reakcje jest
inter- lub intrapersonalnym charakte- bowiem zaporedniczony z nabytych
rze) s spostrzegane i przetwarzane w trakcie ycia czynnikw kulturowych.
przez system oceny poznawczej, ktry W modelu tym oddziaywania wro-
opatruje si znaczeniem w kategoriach dzone zilustrowane s zwizkami mi-
dobrostanu organizmu oraz jego pla- dzy prototypem emocji a wzbudzonymi
nw i celw. Pewne wyniki tego pro- tendencjami reagowania. Gwne miej-
1 Wielu innych teoretykw rwnie formuowao modele emocji, uwzgldniajce wpywy wrodzone
i wynikajce z uczenia si, wcznie z tymi, ktre s efektem oddziaywa kulturowych (na przykad
Ekman, 1972, 1984; Heider, 1991b; Lazarus 1991; Levy, 1973; Mesuita i Frijda, 1992).
sce oddziaywa kulturowych ilustruj Podsumowanie

dwa zacieniowane prostokty, oznaczone
nazwami ocena poznawcza" i czyn- Jak wynika z tej krtkiej wypowiedzi,
niki kulturowe". W dziedzinie oceny emocje speniaj du liczb bardzo wa-
poznawczej kultura odgrywa potn nych funkcji dla jednostek, grup i kul-
rol, wpywajc decydujco na znaczenie, tur. Stanowic definicyjn cech ludzkiej
jakie nadajemy przeywanym dowiad- kondycji, emocje s jedn z gwnych
czeniom. W dziedzinie czynnikw kul- cieek wyraania si wpyww zarwno
turowych reguy okazywania emocji (na czynnikw dziedzicznych, jak i rodowi-
przykad Ekman, Friesen, 1969) wpy- skowych.
waj na sposb okazywania przez nas
uczu, podczas gdy reguy odczuwania
(na przykad Hochschild, 1979) wpywaj
na sposb ich dowiadczania i nazywania.
Klaus R. Scherer: Emocja suy odczeniu reakcji

od bodca
Jedn z najbardziej ekscytujcych prze- przez bardziej zaawansowane w roz-
sanek odpowiedzi na to pytanie za- woju gatunki mog zyskiwa dziki
wiera wczesne, cho rzadko cytowane mechanizmom emocjonalnym. Moe to
stwierdzenie Hebba (1949), e czowiek rzuci pewne wiato na ewolucj emocji.
jest najbardziej emocjonalny spord W miar posuwania si w gr drabiny
wszystkich zwierzt. Hebb opar si ewolucyjnej coraz wyraniejsze staj
tu na wasnych obserwacjach czstoci si nastpujce waciwoci: zdolno
i zoonoci emocjonalnego zachowania do przetwarzania bardziej skompliko-
rnych gatunkw zwierzt i sformu- wanych wzorcw stymulacji z otocze-
owa wniosek, e stopie emocjonalno- nia, rwnoczesne wystpowanie rnych
ci wydaje si skorelowany z filogene- tendencji motywacyjnych, dua plastycz-
tycznym rozwojem centralnego ukadu no zachowania oraz opieranie si inte-
nerwowego. Paradoks, e najbardziej rakcji midzyosobniczych na organizacji
rozwinity z naczelnych - czowiek - spoecznej. Emocje wydaj si silnie
jest uwaany za najbardziej emocjonalny zwizane z wyznaczaniem reakcji na
z gatunkw, wyjania Hebb poprzez zdarzenia rodowiskowe o duym zna-
wskazanie na spoeczno-kulturowe me- czeniu dla potrzeb i celw organizmu.
chanizmy kontroli, maskujce wysoki Emocja poredniczy midzy stymu-
poziom ludzkiej emocjonalnoci (por. lacj rodowiskow a zachowaniem, to-
Elias, 1977). te mona j przyrwna do urzdzeia
Jeli przyj tez Hebba (e wraz interface; natomiast istnienie rwnie
z poziomem rozwoju filogenetycznego nieemocjonalnych reakcji na stymulacj
ronie rwnie zoono zachowa emo- zewntrzn wskazuje, e organizmy s
cjonalnych), mona prbowa odpowie- wyposaone i w inne rodzaje czni-
dzie na pytanie, ktre spord wy- kw" (takich jak odruchy, racjonalne
rafinowanych zachowa przejawianych rozwizywanie problemw). Szczegln
rol emocji jest funkcja inteligentnego i wykazuj pewien stopie sytuacyjnej

cznika poredniczcego midzy wej- specyficznoci, nie s one wystarcza-
ciem a wyjciem na podstawie tego, jco plastyczne, aby mogy kontrolo-
co jest najwaniejsze dla organizmu wa zachowania adaptacyjne u bardziej
w danym momencie. Mechanizm ten rozwinitych gatunkw, prowadzcych
dokonuje oceny nadchodzcej informacji, spoeczny tryb ycia i dysponujcych
opierajc si na sytuacyjnie waonymi zrnicowanym repertuarem reakcji, jak
oszacowaniu istotnoci zdarze dla klu- to ma miejsce w wypadku wielu ssakw,
czowych potrzeb i celw organizmu, a w szczeglnoci naczelnych.
oraz przygotowuje odpowiednie dziaa- Twierdz, e emocje wyksztaciy
nia przystosowawcze. Z uwagi na ich si w trakcie ewolucji jako systemy
silny zwizek z motywacj, Tomkins wykrywania istotnoci i przygotowywa-
(1984) uwaa emocje za amplifikatory nia reakcji u tych organizmw, ktre
(nasilacze) motyww. Podobnie Frijda s w stanie spostrzec i oceni sze-
(1988) uwaa emocje za systemy realiza- roki zakres zdarze rodowiskowych
cji interesw organizmu. Rwnie dwie (nawet niewanych dla przetrwania)
inne teorie, sformuowane przez Pank- oraz dysponuj szerokim repertuarem
seppa (1982) i Bucka (1985), opieraj si alternatywnych reakcji w odpowiedzi
na motywacyjnym oddziaywaniu emocji. na te zdarzenia. Twierdzi mona,
Aby zrozumie t funkcj emocji, e emocje su odczeniu reakcji od
warto przyjrze si kontroli wanych bodca (Scherer, 1984b). Uwaam, e
reakcji adaptacyjnych u organizmw, kluczowymi wasnociami emocji s dwie
ktre wydaj si emocji pozbawione. zalety tego odczenia, polegajce na
U bardzo prymitywnych organizmw, tym, e: (1) pomidzy ocen bodca
jak ameba, adaptacyjno reakcji na a reakcj pojawia si pewien odcinek
wane zdarzenia jest zapewniona dziki czasu - okres latencji oraz (2) stosowna
odruchom bezwarunkowym - wrodzo- do bodca reakcja jest z gry przygo-
nym mechanizmom wykrywania odpo- towana i moe nastpi bardzo szybko.
Pierwsza zaleta oznacza istotny postp
wiednich zdarze i reagowania na nie.
w stosunku do prymitywnych odruchw;
Rwnie u wielu innych zwierzt nieco
zaleta druga za oznacza utrzymanie
bardziej zoone wzorce sztywnych reak-
adaptacyjnie przydatnej szybkoci re-
cji zostaj pobudzone uasi-automatycz-
agowania, tak charakterystycznej dla
nie w wypadku wykrycia odpowiedniej
filogenetycznie starszych, automatycz-
stymulacji zewntrznej przez wyspecja-
nych sposobw odpowiadania na nage
lizowane detektory cech (Hinde, 1974).
wydarzenia.
Nawet jeeli mechanizmy te nie s wro-
dzone i zale od uczenia si, powiza- Rola tych dwch wasnoci stanie
nie midzy okrelonym bodcem wyzwa- si bardziej wyrazista, gdy spojrzymy na
lajcym a konkretn reakcj pozostaje nie okiem inyniera. Zadanie polega na
sztywne i niezmienne. We wszystkich skonstruowaniu mechanizmu o wielkiej
tych wypadkach wykrywanie istotnoci plastycznoci w ocenie zdarze i wy-
ma charakter z gry zaprogramowany borze optymalnego na nie reagowania
i jest zakodowane w automatycznych bez cakowitej utraty zalet poprzedniego
detektorach cech lub w uwarunkowa- systemu, ktry radzi sobie z sytuacjami
nych wzorcach stymulacji. Cho nie- wanymi dla przetrwania organizmu,
ktre z tych mechanizmw mog by dostarczajc reakcji niezawodnych, szyb-
modyfikowane procesami uczenia si kich i odpowiednich do sytuacji. Emocje
zdaj si wietnie odpowiada tym wy- emocjonalne zostay wyselekcjonowane

maganiom, stanowic due osignicie w trakcie ewolucji (chyba e nastpia
sztuki inynierskiej: odpowiedni wzorzec jaka wana zmiana w otoczeniu lub
reakcji i energia do jej przeprowadzenia w organizacji spoecznej, na ktr proces
zostaj przygotowane natychmiast po doboru naturalnego nie zdy jeszcze
analizie bodca, cho samo wykonanie zareagowa).
reakcji motorycznych nie ma natychmia- Tak wic omawiany paradoks jest
stowego charakteru. Okres latencji moe tylko pozorny. Odwrotnie proporcjo-
by spoytkowany do gbszej analizy nalny stosunek midzy intensywnoci
i oceny zarwno bodca, jak i repertuaru emocji a okresem latencji w istocie
wasnych reakcji, co z kolei umoliwia przyczynia si walnie do adaptacyjnej
odpowiedni modyfikacj wasnego zawartoci mechanizmu emocji. Warto
chowania (por. Crook, 1980, s. 147). zauway, e wynikajca z krtkiego
Zanim dalej rozwaymy, w jaki okresu latencji impulsywno dziaa
sposb okres latencji moe zosta wy- w warunkach kracowych jest przy-
korzystany do tych celw, przyjrzyjmy czyn, dla ktrej zachowanie emocjo-
si pewnemu paradoksowi - sdzc nalne" uwaane jest za irracjonalne"
po potocznym dowiadczeniu, im krt- (jako e brak tu starannego rozwaania
szy jest okres latencji, tym silniejsza alternatyw i uporzdkowanego myle-
emocja (Hrmann, informacja osobista). nia). Jednak w sensie racjonalnoci
Zwaywszy, e zdarzenia rni si praktycznej (Weberowskiego Zweckara-
poziomem istotnoci dla organizmu - tionalitt, czyli dostosowania rodkw
zarwno w sensie wanoci potrzeb do celw - Weber, 1947) zachowanie
i celw, do ktrych si odnosz, jak emocjonalne naleaoby uwaa za ra-
i w sensie pilnoci wymaganej reak- cjonalne" w sytuacjach nagej potrzeby
cji - naleaoby oczekiwa, e emocja (Scherer, 1985).
jako detektor istotnoci bdzie wyraa Przy normalnym biegu zdarze
wano zdarzenia i odpowiadajcy jej raczej rzadkie s sytuacje, w ktrych po-
stopie zaangaowania ego. Organizmy cztkowa ocena zdarzenia automatycz-
nie powinny zwleka z reakcj w obliczu nie i natychmiastowo wyzwala z gry
bardzo intensywnych emocji. Rozwiza- przygotowan reakcj (w kracowym
nie polega na zdaniu si na mdro wypadku jest to wrodzony mechanizm
ciaa" - w tym wypadku na filogene- wyzwalajcy"). Emocje zapewne dziaaj
tycznie zaprogramowane tendencje do zwykle w ten sposb, e pocztkowa
dziaania. W sytuacjach nagej potrzeby ocena zdarzenia prowadzi do natych-
organizm nie moe sobie pozwoli na miastowych zmian neurofizjologicznych
luksus ponawiania ocen i starannego i owocuje gotowoci do okrelonego
rozwaania alternatywnych odpowiedzi. rodzaju reakcji, ktre jednak nie zostaj
Pierwszestwo ma szybko zareago- natychmiast wykonane. Okres latencji
wania i nawet jeeli owe szybkie re- midzy pocztkow ocen zdarzenia
akcje byyby niedoskonae, a czasami a reakcj jest optymalnie wykorzysty-
wrcz katastrofalne w skutkach, to wany do przygotowania reakcji.
na dug met dysponowanie takimi Obecnie moemy si bliej przyjrze
z gry zaprogramowanymi reakcjami na poytkom pyncym z okresu latencji,
nagle sytuacje wydaje si mie warto ktry pojawia si dziki odczeniu
adaptacyjn. Wydaje si rwnie, e reakcji od bodca. Jak ju wskazywaem,
wanie z uwagi na t funkcj reakcje pierwszym poytkiem jest umoliwienie
Mmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmm^mmmm
biecej analizy zdarzenia bodcowego, uwag zdradza natychmiast, czy uwaga

dziki czemu organizm moe doj do potraktowana zostanie jako art, czy te
bardziej szczegowych i trafniejszych jako zniewaga. Ta informacja redukuje
wnioskw, a w konsekwencji zmieni liczb moliwych nastpstw behawio-
pierwotn ocen zdarzenia bodcowego. ralnych, jakich naley si w tej sy-
Ten wany aspekt emocji podkrelany tuacji spodziewa. Dodatkowa redukcja
jest przez Lazarusa (1966), ktry na- nastpi na widok wzniesionej pici.
zwa go wtrn ocen poznawcz" Jednak w wikszoci wypadkw pi
w odrnieniu od oceny pierwotnej. nie uderza od razu. Fakt e wzniesiona
Terminy te sugeruj istnienie tylko pi komunikuje intencj behawioraln,
dwch ocen zdarzenia bodcowego, pod- prowadzi z kolei do zauwaalnej reakcji
czas gdy w rzeczywistoci ocena ta emocjonalnej i komunikatw wysyanych
wydaje si procesem cigym, obdarzo- przez innych, pozwalajc przewidywa
nym a do koca moliwoci zmiany moliwe nastpstwa rnych rodzajw
ostatecznego wyniku w postaci reakcji dziaania, jak na przykad uderzenie.
emocjonalnej. Proces oceny funkcjonuje Ju Darwin (1872/1965) podkrela klu-
zarwno przed podjciem dziaania, jak czow rol ekspresji emocji jako sygna-
i po nim, a samo podjte dziaa- w intencji behawioralnych oraz ich
nie oraz jego skutki staj si oczy- rol w przebiegu interakcji spoecznych.
wicie rwnie przedmiotem dalszych Mona wykaza, e sygnalizacyjna funk-
ocen. Stale kontynuowany proces oceny cja ekspresji emocjonalnej jest na tyle
przyrwna mona do niezmordowa- wana, i dobr naturalny preferowa
nego obracania si anteny pracujcego takie sposoby wyraania emocji, ktre s
radaru. szczeglnie skuteczne jako komunikaty
Druga wana funkcja okresu laten- dla innych osobnikw gatunku (Leyhau-
cji polega na tym, e umoliwia on sen, 1967).
organizmowi zakomunikowanie innym Dogbna ocena zdarze bodco-
wasnych ocen i intencji. Ma to oczy- wych i umoliwiana przez komuni-
wiste znaczenie adaptacyjne, zwaywszy, kowanie intencji przewidywalno wy-
e proces wyboru reakcji uwzgldnia te niku tej oceny pozwala na wewntrzn
ich moliwe nastpstwa, w interakcjach symulacj i ocen nastpstw rnych
spoecznych za wyniki poszczeglnych dziaa moliwych do podjcia w danej
dziaa przynajmniej czciowo zale sytuacji. Okres latencji umoliwia te
od reakcji innych organizmw obecnych organizmowi wewntrzne ledzenie tych
w sytuacji. Przewidywanie, jak inni procesw (a w wypadku czowieka -
zareaguj na rne moliwe dziaa- take refleksj nad nimi), procesw
nia, decyduje o tym, ktra z mo- oceny bodca i wasnej reakcji, zmian
liwoci zostanie ostatecznie wybrana we wasnym organizmie i w ekspre-
przez przeywajcy emocj organizm. sji przeywanej emocji. Owo ledzenie
Sygnalizowanie emocji komunikuje re- przebiegu procesw peni zapewne dwie
akcj organizmu innym, co z kolei funkcje. Po pierwsze skupia uwag
zawa zakres behawioralnych intencji, na nierozwizanej sytuacji wymagajcej
jakie mog zosta wywnioskowane przez jakiej reakcji adaptacyjnej, co przeciw-
obserwatorw. dziaa zakceniom ze strony ewentu-
Posumy si przykadem z dzie- alnych dystraktorw (innych zdarze)
dziny midzyludzkich interakcji. Re- pojawiajcych si w okresie latencji,
akcja mimiczna na czyj ironiczn kiedy organizm jest w trakcie radze-
nia sobie z oryginalnym zdarzeniem. i zewntrznych, umoliwiajc ich repre-

Po drugie za, pozwala zintegrowa zentacj w pamici, co uatwia ucze-
informacje o zdarzeniach wewntrznych nie si.
Lee Anna Clark i David Watson: Funkcjonalne

i dysfunkcjonalne reakcje uczuciowe
Jednym z moliwych sposobw podejcia Uniwersalne funkcje emocji
do problematyki funkcji emocji jest
badanie emocji dysfunkcjonalnych i to Najwaniejsze s trzy typy funkcji emo-
wanie podejcie przyjmujemy w naszej cji, dotyczce systemw sygnalizacji, mo-
odpowiedzi. Skupimy si tu na proble- bilizacji zasobw i zachowania zasobw.
mie, dlaczego i w jaki sposb reak- Po pierwsze, emocje su jako wyraziste
cje emocjonalne - ktre rozwiny si bodce wewntrzne, wzbudzone wyda-
przecie i utrwaliy w procesie ewolucji rzeniami zewntrznymi i uwraliwiajce
dziki swoim wasnociom adaptacyjnym organizm na potrzeb dalszego zbierania
- mog sta si dysfunkcjonalne i dez- informacji lub dziaania; przy czym
adaptacyjne. Rozpoczniemy od krtkiego specyficzne rodzaje zdarze zwizane
rozwaenia pewnych normalnych, funk- s z rnymi emocjami. Na przykad
cjonalnych wasnoci emocji. Oglnie strach sygnalizuje organizmowi, by ucie-
mwic, funkcje emocji mona z grubsza ka przed nadchodzcym niebezpiecze-
podzieli na te, ktre maj podstawowe stwem, podczas gdy wstrt jest reakcj
znaczenie ewolucyjne, i na funkcje na gorzki smak lub przykry zapach
0 bardziej wspczesnym rodowodzie. i ostrzega organizm przed potencjalnie
Pewne funkcje emocji wydaj si nie mierteln trucizn. Przeciwnie rado,
tylko uniwersalne dla ludzi, ale mona wywoywana pozyskaniem upragnionego
je odnale u wielu gatunkw zwierzt, obiektu lub ukoczeniem wanego za-
co sugeruje ich pochodzenie od wspl- dania - podkrela ona pozytywn war-
nych przodkw. Na przykad strach to tego obiektu czy zadania. Z kolei
w odpowiedzi na niebezpieczestwo zainteresowanie odczuwane w nowych
zwiksza szanse przetrwania przez cae sytuacjach zachca do dalszego ich ba-
epoki dziki zwizanym z nim reakcjom dania, zwikszajc w ten sposb szanse
znieruchomienia lub ucieczki. Z drugiej uzyskania wartociowych informacji lub
strony za bardziej zoone emocje, obiektw (por. Fowles, 1980).
takie jak tsknota, mio czy poczucie Z przyjmowanego przez nas punktu
winy, wydaj si specyficznie ludzkie widzenia nie jest wane, czy te rne
1 speniaj intrapsychiczne, interperso- sytuacje wyzwalaj reakcje emocjonalne
nalne i spoeczne funkcje wykraczajce bezporednio dziki wrodzonym, przed-
poza ich praprzyczyny. Z uwagi na poznawczym mechanizmom limbicznym,
ograniczenie miejsca rozwaymy jedynie czy te dziki centralnym, bardziej
podstawowe reakcje emocjonalne - przez zaawansowanym procesom przetwarza-
wzgld na ich bardziej bezporednie nia informacji wanej dla przetrwa-
znaczenie dla problemu dysfunkcjonal- nia. Oczekujemy raczej pojawienia si
noci emocji. zoonych modeli teoretycznych, inte-
grajcych oddziaywanie mechanizmw stae zachowywanie czujnoci, podczas

limbicznych i korowych, i opowiadamy gdy dzieci normalne szybko ucz si
si za modelem integracyjnym, trak- unikania niebezpieczestw dziki sprz-
tujcym emocje i poznanie jako pro- eniom zwrotnym uzyskiwanym w po-
cesy nawzajem od siebie uzalenione staci odczucia blu. Tak wic bez emocji
(na przykad Greenberg, Safran, 1984). organizm musiaby si uczy pozytywnej
Wany jest fakt, e wzbudzenie emo- i negatywnej wartoci sytuacji bod-
cji czyni sytuacj bardziej wyrazist cowych na mocy czysto poznawczych
dla organizmu i wymagajc skupienia rozwaa.
na niej uwagi, dziki czemu reakcje Druga funkcja emocji to mobilizacja
emocjonalne na zdarzenia polepszaj zasobw. Emocjom towarzysz reakcje
przystosowanie organizmu. fizjologiczne stanowice potencja do
Dlaczego organizmy w ogle wy- okrelonych dziaa. Na przykad auto-
ksztaciy taki podwjny, poznawczo- nomiczny system nerwowy przygotowuje
emocjonalny system reagowania? Dla- ciao do fizycznej odpowiedzi na nie-
czego prymitywniej szy system oceny bezpieczestwo w postaci reakcji uciecz-
emocjonalnej nie zosta w miar rozwoju ki-ataku. Podobnie i emocje pozytywne
filogenetycznego po prostu zastpiony energetyzuj i motywuj szeroki zakres
mechanizmem czysto poznawczym? Po zachowa spoecznych i prospoecznych
pierwsze dlatego, e podwjny system (Watson, Clark, w druku). Co wicej,
zachowuje zarwno natychmiastowo emocje nie tylko wpywaj na zasoby we-
reagowania limbicznego, jak i plastycz- wntrzne organizmu, ale wi si te
no wynikajc z uwikania procesw z gromadzeniem zasobw zewntrznych.
poznawczych wyszego rzdu. Po drugie, Na przykad dwikowe oznaki stresu
podwjny system umoliwia rozsdne ostrzegaj spoeczno o koniecznoci
uywanie procesw poznawczych wy- udzielenia jednostce pomocy, podczas
szego rzdu. Sytuacje neutralne afek- gdy okrzyki radoci i podniecenia za-
tywnie nie przycigaj uwagi w takim praszaj innych, by przyczyli si do
stopniu, jak emocjonujce, tak wic pod polowania czy witowania. Podobnie
nieobecno emocji wszystkie sytuacje jak w wypadku sygnalizacyjnej funkcji
maj tak sam zdolno skupiania na emocji, zakadamy, e te zintegrowane
sobie uwagi organizmu. Bez automa- systemy emocjonalno-behawioralne wy-
tycznego" systemu ocen wszystkie sytu- ksztaciy si jako wysoce skuteczne
acje musiayby by zatem oceniane ze rodki wykorzystywania zasobw orga-
wzgldu na ich warto przystosowaw- nizmu.
cz, co stanowioby znaczne obcienie
Wreszcie przynajmniej jedna emocja
procesw korowych.
- smutek czy rozpacz - wydaje si
Rozwamy przypadek dzieci po- spenia funkcj utrzymania posiada-
zbawionych zdolnoci odczuwania blu. nych zasobw (Beck, 1987). Jeeli prze-
Cho dzieci takie wyksztacaj zdolno duajca si aktywno nie prowadzi
poznawczej oceny niebezpieczestw niedo sukcesu, adaptacyjn strategi jest
sionych przez rne obiekty i dziaania, redukcja wysikw i wycofanie si z dal-
nabycie tej umiejtnoci pochania im szych dziaa. Depue, Krauss i Spoont
nieporwnanie wicej czasu i wysiku (1987) opisuj pewien zintegrowany
ni dzieciom uczcym si na podstawie system biobehawioralny, ktrego zakres
systemu odczuwania blu. Tym pierw- funkcjonowania ograniczaj dwa krace:
szym bezpieczestwo zapewnia jedynie od wysokiego poziomu energii - ak-
tywnoci, zainteresowania, pobudzenia, Zaburzenia lkowe

czujnoci i nastawienia na poszuki-
wanie przyjemnoci oraz euforycznego Takie traumatyczne wydarzenia, jak
nastroju, do niskiego poziomu ener- atak czy molestowanie fizyczne i seksu-
gii - aktywnoci, wycofania, obnienia alne, walka na froncie, klski yciowe,
funkcjonowania poznawczego, anhedo- powane wypadki czy mier bliskiej
nii i smutku-depresji. Cechy drugiego osoby, prowadz do kracowych reakcji
kraca tego kontinuum zdaj si wiad- emocjonalnych. Reakcje te maj cha-
czy o mechanizmie ukierunkowanym rakter normalny i adaptacyjny, o ile
na zachowanie energii poprzez zwol- w jakich rozsdnych granicach czaso-
nienie funkcjonowania caego aparatu wych nastpuje przywrcenie rwnowagi
psychobiologicznego" (Beck, 1987, s. emocjonalnej. Jednak w pewnych wa-
29). Smutek pojawia si wtedy, kiedy runkach powrt do normalnoci ulega
dziaalno jednostki prowadzi do znacz- zahamowaniu i te reakcje emocjonalne
nego wydatkowania energii, a jednak nabieraj dezadaptacyjnego charakteru,
nie przynosi zamierzonych rezultatw. poniewa przestaj spenia poprzednio
W konsekwencji biobehawioralny system wymienione funkcje (tak si dzieje
motywacji zostaje zamknity, co znie- w wypadku zaburze przystosowania
chca do dalszych dziaa.
lub zespou stresu pourazowego).
Urazy cikie, przeduajce si lub
wielorakie mog nasila prawdopodo-
Czy istniej dysfunkcjonalne biestwo zaburze, szczeglnie wtedy,
emocje? gdy pojawiaj si wczenie w yciu
jednostki, co moe prowadzi do upo-
Odpowied na to pytanie wydaje si ledzenia normalnego funkcjonowania
na pierwszy rzut oka oczywista, zwa- pewnych neuroprzekanikw (Van der
ywszy na cierpienia emocjonalne towa- Kolk, 1987). W niektrych wypadkach
rzyszce rnym zaburzeniom psychicz- dowiadczenia urazowe mog prowadzi
nym. A jednak mona argumentowa, e do nieadekwatnego nasilenia reakcji na
to nie emocje same w sobie s dysfunk- nastpujce potem zdarzenia emocjo-
cjonalne, lecz tylko ich pewne waci- rodne (Brown, Harris, Copeland, 1977).
woci, jak nasilona czsto, natenie Ponadto obserwuje si due rnice
i czas trwania emocji negatywnych, indywidualne w reakcjach na stresory
bd te osabienie tych parametrw (McFarlane, 1986), a osoby reagujce
w wypadku emocji pozytywnych. Prze- dezadaptacyjnie czciej odznaczaj si
ledzimy, w jaki sposb te poszczeglne okrelonymi cechami osobowoci, takimi
waciwoci ulegaj poczeniu, dajc jak wysoki poziom neurotyzmu i emo-
w rezultacie reakcje dysfunkcjonalne, cjonalno negatywna (por. nasza odpo-
i przedyskutujemy czynniki zwizane wied na Pytanie 2), ktre predysponuj
z wyksztacaniem si lku i zabu- do zaburze emocjonalnych.
rze depresyjnych. Istotnym problemem Wikszo zaburze emocjonalnych
klinicznym jest rwnie gniew, cho pojawia si jednak pod nieobecno
z braku miejsca musimy pomin roz- jakich oczywistych stresorw sytuacyj-
waania dotyczce tej emocji, silnie nych lub stanowi reakcj emocjonaln
zwizanej z funkcjami spoecznymi. nieproporcjonalnie siln w stosunku do
wywoujcych je sytuacji. Dla przykadu
proste fobie stanowi kracowe reakcje
wmM%mvwMMMmMmMmmmmwmim Ki^sasg^^sMKSMsmssgssKag
na sytuacje, w ktrych wikszo ludzi zaburzenie to stanowi rezultat interak-

albo w ogle nie odczuwa strachu (na cji pewnych waciwoci biologicznych
przykad otwarte przestrzenie), albo od- i psychicznych, w szczeglnoci wzro-
czuwa jedynie saby strach (na przykad stu wydzielania norepinefryny (Gorman,
we, pajki). Ten drugi rodzaj fobii Liebowitz, Fyer, Stein, 1989), i nadwra-
prawdopodobnie atwiej ulega wykszta- liwoci na doznania fizyczne (Barlow,
ceniu, a trudniej wygaszeniu (Cook, 1988). Co wicej, owa nadwraliwo ma
Hodes, Lang, 1986), zgodnie z hipo- dwa aspekty: (1) nasilon skonno do
tez przygotowania" Seligmana (1971), zauwaania dozna fizycznych i skupia-
opart na zaoeniu, e podstaw fobii nia na nich uwagi (w odrnieniu od
jest wrodzona skonno do reagowania ich ignorowania) oraz (2) tendencj do
strachem na pewne rodzaje obiektw. S bdnego interpretowania normalnych
to wic reakcje strachu, ktre w filo- odczu jako nienormalnych, a w kon-
genetycznej przeszoci miay spory sens sekwencji do reagowania na doznania
przystosowawczy, cho utraciy go we fizyczne niepokojem i lkiem. Samo
wspczesnych warunkach. dowiadczanie dozna fizycznych staje
Jednak nawet istnienie pewnych si wic sytuacj zagraajc i prowadzi
filogenetycznie uwarunkowanych skon- do nasilenia stanw lku.
noci nie wyjania jeszcze, w jaki Owe dwa aspekty nadwraliwoci
sposb wyksztacaj si te nienormalnie somatycznej s w niewielkim stopniu
silne reakcje strachu, jako e fobie wzajemnie powizane i oba stano-
nie pojawiaj si u wszystkich ludzi. wi skadniki szerszego zespou tempe-
Behawioryci zakadali, e fobie wy- ramentanego neurotyzmu-negatywnej
ksztacaj si na mocy poczenia me- afektywnoci (por. nasza odpowied na
chanizmw warunkowania klasycznego Pytanie 2 oraz Watson i Pennebaker,
i instrumentalnego (Mowrer, 1947), co 1989). Ten rodzaj temperamentu ce-
jednak nie uzyskao przekonujcych chuje si uoglnion kowoci i nad-
dowodw empirycznych, wiadomo te, wraliwoci na zagroenie oraz wie
e nie wszystkie fobie mona wyjani si z nasileniem aktywnoci noradrener-
jako rezultat procesw warunkowania gicznej (i serotonergicznej, Gray, 1985).
(Davison, Neale, 1990). Zaproponowano Wydaje si zatem prawdopodobne, e
take alternatywn teori, skupiajc owe podwjne, fizjologiczne i psychiczne
si na procesach przetwarzania infor- skonnoci do atakw ostrego lku sta-
macji (Tomarken, Mineka, Cook, 1989), nowi elementy tego samego, zintegro-
jednake brakuje jej wystarczajcego wanego systemu reagowania. Jednostki
uzasadnienia empirycznego. Pewn rol neurotyczne o afektywnoci negatywnej
mog tu rwnie odgrywa rnice s zarwno fizjologicznie, jak i psychicz-
temperamentalne (Gray, 1985). nie predysponowane do lkowego reago-
Niektre jednostki odczuwaj ataki wania nawet na neutralne sytuacje. Za
paniki, czyli ostrego lku, ktremu tym pogldem przemawia rwnie fakt,
towarzyszy nasilone pobudzenie autono- e osoby takie czsto doznaj pierwszego
miczne, pod nieobecno jakichkolwiek ataku paniki w jakim stresujcym
stresorw w biecej sytuacji. Izolowany okresie ycia (Pollard, Pollard, Corn,
atak lku rzadko bywa dysfunkcjonalny, 1989), kiedy omawiany system i tak jest
ale powtarzajce si napady ostrego ju przeciony. Napady ostrego lku
lku s powanym zaburzeniem. Ro- stanowi wic w istocie reakcj lkow,
snca liczba dowodw przekonuje, e ktra staa si dysfunkcjonalna wskutek
uszkodzenia psychofizjologicznego sys- dzi na oczekiwany brak pozytywnego

temu sygnalizowania niebezpieczestwa. wzmocnienia, a Depue i in. (1987)
Wreszcie u niektrych osb rozwija opisali pewien biobehawioralny system,
si zesp uoglnionego niepokoju - regulujcy poziom pozytywnoci emocji
przeduajcy si stan umiarkowanie i poziom aktywnoci behawioralnej, spo-
silnego niepokoju pod nieobecno sy- ecznej i poznawczej. Fluktuacje tego
tuacyjnych stresorw. Osoby te rwnie systemu (ktry w innym miejscu opisy-
cechuje nienormalno reakcji lkowych, walimy jako emocjonalno pozytywn
cho polega ona nie na atakach ostrego - por. nasz odpowied na Pytanie 2)
lku, lecz na przewlekym zaleganiu wi si z cyklem zarwno dziennym,
objaww lku o umiarkowanym nat- jak i rocznym (Clark, Watson, Leeka,
eniu wraz z symptomami pobudze- 1989; Smith, 1979), w tym rwnie
nia autonomicznego ukadu nerwowego z sezonowymi zaburzeniami afektyw-
i z dugotrwaymi martwieniem si nymi (Kasper, Rosenthal, 1989). Co
(stany te czsto trwaj nawet rok lub wicej, diagnostyczne dla depresji s
dwa lata - Breslau, Davis, 1985). Take zmiany w architekturze snu (Giles,
i tutaj u podoa zaburze tkwi tem- Rusk, Roffwarg, 1986), a pewne formy
peramentalny neurotyzm i emocjonal- depresji s zwizane z zaburzeniami sa-
no negatywna (Clark, Watson, 1991b), moistnego rytmu dobowego (Clark i in.,
ktre zreszt same w sobie cechuj si 1989; Heaey, Williams, 1988). Wreszcie
znaczn staoci w czasie, czciowo Fox i Davidson (1984) zaproponowali
z powodu swego dziedzicznego charak- pewien korowy model aktywnoci emo-
teru (Clark, 1989). Zesp uoglnionego cjonalnej, w ktrym pozytywne reakcje
niepokoju bardziej ni inne zaburze- emocjonalne s pojmowane jako przejaw
nia emocjonalne jest podatny na efekt tendencji do zbliania si, podczas gdy
kumulowania si oddziaywa rodowi- negatywne stany emocjonalne - jako
skowych (Breslau, 1985), co sugeruje przejaw tendencji do aktywnego unika-
podobiestwo do zalegajcych objaww nia.
zespou stresu pourazowego.
Wymienione modele teoretyczne
opisuj moliwe do pogodzenia aspekty
pewnego podejcia do depresji. Jeeli na
Zaburzenia depresyjne przykad emocje pozytywne towarzysz
tendencji do zbliania si i eksplo-
Dziki postpom w rozumieniu biolo- racji, to ich nieobecno zgodna jest
gicznych skadnikw omwionych po- z depresyjnym wycofaniem si. Co wi-
przednio zaburze lkowych mog one cej, zmiany poziomu energii stanowi
by traktowane jako zaburzenia nor- podstawowy skadnik kadego z tych
malnych reakcji na niebezpieczestwo. modeli, a dzienne i sezonowe waha-
Inaczej jest w wypadku zaburze denia poziomu aktywnoci-zbliania si
presyjnych, poniewa jak dotd sformu- mog stanowi mechanizm zachowy-
owano niewiele przekonujcych teorii, wania energii. Spadek skonnoci do
ktre wyjaniayby funkcje czy adap- eksploracji i innych dziaa w pewnych
tacyjne znaczenie depresji. Jednake, okresach doby i w zimie wydaje si
jak ju wspomnielimy wczeniej, Beck przejawem skuteczniejszego wykorzysty-
(1987) przedstawi hipotez, e depre- wania zasobw ni stale zalegajcy stan
sja jest czci mechanizmu psycho- wysokiej aktywacji. Modele te pozostaj
biologicznego spowolnienia w odpowie- wic w zgodzie z naturalnie cykliczn
istot depresji, ktrej natenie ronie jest normalnie przystosowawcza reakcja

i opada w miar upywu czasu. na porak w radzeniu sobie z za-
Jak si zatem wydaje, rozsdne jest graajcym otoczeniem. Jeeli poczt-
zaoenie, e depresja stanowi pewne kowy lk i towarzyszca mu tendencja
dysfunkcjonalnie przeduone spowol- do unikania okazuj si nieskuteczne
nienie normalnie cyklicznego systemu w rozwizywaniu sytuacji kryzysowej,
emocjonalnoci pozytywnej-zbliania si. kontynuacja tego wzorca zachowania
Etiologiczna rola zaburze biologicz- wydaje si nie mie wartoci przysto-
nych zdaje si szczeglnie wyrana sowawczej, natomiast zaprzestanie wy-
w przypadku cyklofrenii (psychozy ma- sikw jest zarwno adekwatne do sy-
niakano-depresyjnej), w trakcie ktrej tuacji, jak i przystosowawcze. Tak wic
obserwuje si rwnie okresy dysfunk- organizm zaprzestaje wysikw i biernie
cjonalnej nadaktywacji. Tez t potwier- wycofuje si z sytuacji. Dalsz reakcj
dza wiele danych. Cykl psychozy mania- przystosowawcz jest zaangaowanie si
kalno-depresyjnej moe by regulowany w inne rodzaje dziaa po przemi-
za pomoc litu, o ktrym wiadomo, e niciu kryzysu. Typowym przykadem
wpywa na przebieg dobowego rytmu tego zjawiska jest dobrze udokumento-
aktywnoci ciaa (Mellerup, Rafaelsen, wana, dwuetapowa reakcja naczelnych
1979). Pojawienie si epizodw depresji na sytuacj utraty-rozstania, w ktrej
uzalenione jest - przynajmniej czasowo pocztkowa reakcja aktywnego protestu
- od terapii za pomoc deprywacji jest zastpowana przez biern reakcj
snu, by moe wskutek resynchroniza- rozpaczy (Bowlby, 1980).
cji rozregulowanego rytmu dobowego, Naley podkreli, e emocjonalnie
sezonowe zaburzenia afektywne za s negatywne (dotyczce lku) unikanie
skutecznie leczone za pomoc fototerapii oraz emocjonalnie pozytywne (dotyczce
naladujcej wyduenie dnia sonecz- depresji) zblianie to systemy wzgldnie
nego (Wehr i in., 1986). od siebie niezalene, a kady z nich
Nie jest jednak jasne, jakie procesy w odmienny sposb wie si ze zmien-
mog wzbudza depresj jednobiegu- nymi trzecimi" (Clark i in., 1989;
now, ktrej biologiczne podstawy s Watson, Pennebaker, 1989). Zamknicie
sabiej poznane. Pewnych poszlak do- systemu pozytywnego moe prowadzi
starczaj obserwacje, e (1) zaburzenia do zaniku aktywnoci nawet pod nie-
lkowe i depresyjne czsto ze sob obecno bezporedniego wpywu na
wspwystpuj (Clark, 1989; Clark, negatywny system emocjonalny, ktry
Watson, 199 lb); (2) typowa sekwencja moe pozostawa nadal pobudzony. Jed-
reakcji na stresor polega na poczt- nak lk i pobudzenie rzadko towarzy-
kowym pojawianiu si strachu i lku, sz ciszym stanom depresyjnym, tak
ktre s nastpnie zastpowane przez wic kiedy system pozytywnej aktywacji
smutek bd depresj lub z nimi - znajduje si w biernym nadirze, moe
czone (Akiskal, 1990); (3) lk wie si to hamowa funkcjonowanie systemu
gwnie z neurotyzmem i afektywnoci aktywacji negatywnej.
negatywn, podczas gdy depresja czy Przedstawiony tu zintegrowany mo-
si zarwno z nasileniem afektywnoci del wyjania wspwystpowanie lku
negatywnej, jak i z osabieniem afek- i depresji oraz ich nastpstwo czasowe.
tywnoci pozytywnej (Clark, Watson, Model ten zgodny jest zarwno z trak-
1991b). Wszystkie te obserwacje zgodne towaniem depresji jako pewnej strategii
s z hipotez, e rdem depresji zachowywania energii, jak i z trak-
towaniem jej jako skadnika pewnego powinny zosta uwzgldnione w ramach

wikszego biobehawioralnego systemu tego bardzo oglnego modelu. Zachca-
aktywacji pozytywnej, obdarzonego zdol- jcy jest fakt, e badacze przyjmujcy
noci do samoistnej fluktuacji. Model rne perspektywy teoretyczne prbuj
ten dostarcza te pewnego pocztkowego stworzy oglne teorie lku i depresji,
wgldu we wspdziaanie emocjonalno- wic te zaburzenia z normalnymi
ci pozytywnej i negatywnej w wyzna- funkcjami emocji i rozwaajc, w jaki
czaniu zaburze afektywnych. Oczywi- sposb te normalnie adaptacyjne me-
cie zaburzenia afektywne zale take chanizmy staj si dysfunkcjonalne (na
od wielu innych czynnikw, w szczegl- przykad Akiskal, 1990; Healy, Williams,
noci o charakterze poznawczym, ktre 1988).

Wzbudzanie zmian fizjologicznych podpisuje si pod ide, e kada emocja
Levenson, a take Clark i Watson wzbudza filogenetycznie zaprogramo-
opisuj, w jaki sposb emocje wzbu- wane tendencje do dziaania". Idea
dzaj zmiany fizjologiczne wspierajce pewnego zbioru wrodzonych tenden-
zachowania, ktre byway adaptacyjne cji do dziaania skojarzonych z kad
dla danej sytuacji w ewolucyjnej prze- emocj (lub ich wikszoci) wynika
szoci gatunku. Czciowo zgadza si take z analiz przedstawionych przez
z tym rwnie Frijda, cho podaje Levensona.
w wtpliwo ewolucyjne podstawy nie- Zmiany w aktywnoci poznaw-
ktrych ze zmian pojawiajcych si czej Poszczeglni autorzy rni si
w dziaalnoci autonomicznego ukadu wizj wpywu emocji na procesy po-
nerwowego. znawcze. Zdaniem Levensona, emocje
Gotowo do okrelonych dzia- umoliwiaj drogi na skrty" w prze-
a Clore odrzuca ide, e w emocje twarzaniu informacji. Clark i Watson
wpisana jest gotowo do okrelonych proponuj dualistyczny system emocjo-
dziaa, i twierdzi, e emocje zmieniaj nalno-poznawczy, obejmujcy zarwno
nasze motywacje i cele, a nie konkretne automatyczne, filogenetycznie adapta-
zachowania, w ktre skonni byliby- cyjne reakcje (rozwaane przez Le-
my si angaowa. Tak wic strach vensona), jak i bardziej rozbudowane
prowadzi do prb uniknicia szkody, procesy zbierania informacji i oceny,
jednak zachowania suce temu celowi w ktrych przebiegu emocje nasilaj
zmieniaj si z sytuacji na sytuacj nasz potrzeb gromadzenia danych
i twierdzenie, jakoby strach nasila i decyduj o alokacji uwagi. Bardzo po-
gotowo do ucieczki, nie oddaje istoty dobne stanowisko zajmuje te Scherer.
sprawy. Frijda dopuszcza wicej ni Z kolei Clore zakada, e same uczu-
jedn reakcj na strach, ale zakada, cia stanowi rdo informacji. Wasne
e kada emocja owocuje wzrostem odczucia uywane s jako podstawa do
gotowoci do pewnej ograniczonej liczby formuowania sdw i ocen oraz do
okrelonych dziaa. Rwnie Scherer podejmowania decyzji. Podobny pogld
przyjmuje te Frijda. Clore dodatkowo Organizujce lub dezorganizu-

zakada, e warunkiem funkcjonowania jce wpywy emocji Stanowisko Le-
uczu jako rda informacji jest ich vensona, e istotn funkcj emocji jest
uwiadomienie sobie przez czowieka, co organizacja", zaprzecza pogldowi, e
zdaje si przeczy stanowisku Leven- emocje dezorganizuj zachowanie (por.
sona, a do pewnego stopnia take po- przeprowadzona przez Frijd dyskusja
danemu przez Clark i Watsona opisowi pogldw Hebba). Autorzy dowodzcy
sposobu, w jaki emocje przygotowuj dezorganizujcego wpywu emocji mog
organizm do reagowania z pomini- jednak mie na myli stany emocjonalne
ciem szczegowych poznawczych ocen kracowo silne (Frijda) i przewleke,
sytuacji. Clore zakada te, e nastroje takie jak chroniczny lk, ktry nalea-
i emocje mog rnie wpywa na prze- oby traktowa raczej jako nastrj ni
bieg procesw poznawczych, poniewa jako emocj (por. Pytanie 2 o rozr-
stany te rni si stopniem zognisko- nienie emocji, nastrojw, temperamentu
wania i specyficznoci wywoujcych je i cech emocjonalnych). Clore, a take
zdarze. Clark i Watson uwaaj, e dysfunk-
Uatwianie reakcji filogenetycz- cjonalne s nie przemijajce reakcje
nie adaptacyjnych Levenson zakada, emocjonalne, lecz uporczywie zalegajce
e emocje maj zdolno do wyczania stany, ktre s przejawami szczeglnego
w jednym momencie caoci dowiadcze rodzaju temperamentu lub zaburze
nagromadzonych w trakcie ycia, wpy- afektywnych.
ww kultury i wychowania, odsaniajc Funkcje specyficzne dla po-
wsplny mianownik ludzkich reakcji". szczeglnych emocji Zdaniem Clark
W myl takiego rozumowania jedynym i Watsona, szczegln funkcj smutku
rdem rnic indywidualnych w za- jest zachowanie zasobw. Rwnie Frijda
kresie emocji byaby biologia, nie za zauwaa odmienno smutku od innych
mechanizmy spoecznego uczenia si. rozwaanych przez siebie emocji. Dys-
Pogld Levensona jest wic wyranie kusja przedstawiona przez Clark i Wat-
sprzeczny ze stanowiskiem, e emocje sona sugeruje, e rne emocje mog
s niemal cakowicie rezultatem spoecz- spenia rne, sobie tylko waciwe
nego konstruowania znacze rnych funkcje, niezalenie od tego, e pewne
sytuacji (przyjmowanym przez Shwedera funkcje (jak zakada Levenson) wydaj
i Averilla). Bardziej porednie stanowi- si wsplne dla wszystkich emocji. Jesz-
sko przyjmuje Scherer, a take Clark cze dalej idzie tu Averill, dowodzc,
i Watson. Scherer dopuszcza wiksz e funkcje kadej emocji musz by
plastyczno reakcji emocjonalnych, za- analizowane oddzielnie i e zale one
kadajc, e funkcj emocji jest od- od analizowanego aspektu emocji, na
czenie reakcji od bodca, co pozostawia przykad od tego czy analizuje si
organizmowi wicej czasu na wykrycie krtko-, czy dugotrwae nastpstwa
istotnoci sytuacji bodcowych i wybr emocji i czy punktem odniesienia jest
odpowiedniej reakcji. Jednak Scherer funkcjonowanie jednostki, gatunku, czy
zgadza si z Levensonem, e w wypadku spoeczestwa.
intensywnych emocji dochodzi do zakty-
Dysfunkcjonalno Na dysfunk-
wizowania filogenetycznie zaprogramo-
cjonalnoci emocji koncentruj si Clark
wanych tendencji do dziaania. Podobnie
i Watson, skupiajc uwag na nateniu
Clark i Watson traktuj ~ emocje jako
i czstoci emocji pozytywnych i nega-
efekt oddziaywa podwjnych.
tywnych, twierdzc przy tym, e reakcje
negatywne czsto bywaj nieadekwatne Funkcje interpersonalne Ten ro-

do wzbudzajcych je sytuacji (podobnie dzaj funkcji jest krtko wzmiankowany
uwaa Averill). Pogldy Clark i Watsona przez Levensona, Frijd, Scherera oraz
na rol rnic indywidualnych zostay Clark i Watsona. Wszyscy oni zauwaaj,
rozwinite w ich odpowiedzi na Pytanie e ekspresja emocji informuje innych
2. Wydaje si, e pogldy Averilla na o intencjach i motywach osoby dokonu-
rnice midzy krtko- i dugotrwaymi jcej owej ekspresji i e motywuje to
nastpstwami emocji mona pogodzi rne dziaania obserwatorw. Levenson
z dyskusj przedstawion przez Clark zauwaa take, i emocje wpywaj na
i Watsona. Reakcja uczuciowa funkcjo- tendencj do zbliania si do okrelo-
nalna na krtk met moe okaza si nych osb lub do ich unikania. Cho
dysfunkcjonalna, jeeli jest powtarzana interpersonalne funkcje emocji zyskay
wielokrotnie i przez duszy czas. Przed- sobie mniej uwagi ni funkcje intra-
stawiony przez Clore'a opis sposobu, personalne, warto zauway, e rwnie
w jaki zalegajce u osoby depresyjnej te ostatnie rozwaane byy gwnie
emocje zaburzaj jej sdy, zdaje si w kontekcie zdarze spoecznych, in-
cakowicie zgodny z pogldami Clark terpersonalnych. Wszyscy autorzy s
i Watsona. Averill zajmuje si natomiast przekonani, e emocje s wzbudzane
odmiennym rodzajem dysfunkcjonalno- gwnie przez dziaania innych i e emo-
ci - nie nadreaktywnoci, lecz zaha- cje ju wzbudzone istotnie wpywaj na
mowaniem reakcji emocjonalnej. przebieg transakcji interpersonalnych.
Pytanie 4:
Jak wyjani dowody na
powszechno zdarze
poprzedzajcych emocje?
James R. Averill: May wiat, dua scena

Jak wyjani dowody na istnienie po- i w innych kulturach. Na przykad
wszechnikw w zdarzeniach poprzedza- pewien wyraz twarzy jest powszechnie
jcych emocje? Posta tego pytania za- rozpoznawany jako typowy dla intencji
kada nie tylko uniwersalno pewnych agresywnych, pewne sytuacje za (na
zdarze poprzedzajcych emocje, ale przykad bl i zdrada) wywouj reakcje
i powszechno wystpowania samych agresywne u ludzi wszystkich kultur.
emocji. W istocie pytanie to zawiera Rozsdne jest zatem zaoenie, e do-
w sobie a trzy kwestie: (1) Czy wolna emocja zawierajca agresywne
istniej emocje powszechne (zdefinio- intencje (na przykad gniew, zawi i za-
wane gwnie w kategoriach waciwoci zdro w naszej kulturze) zawiera rw-
reakcji)? (2) Jeeli takie powszechne nie ten wyraz mimiczny. Nie znaczy to
emocje istniej, to czy towarzysz im jednak, e gniew jako specyficzna emocja
powszechne zdarzenia je poprzedzajce wystpuje uniwersalnie we wszystkich
(wzbudzajce)? (3) Jeeli takie po- kulturach ani e emocjonalne syndromy
wszechne zdarzenia istniej, to jak je agresywne obserwowane w innych kul-
wyjani? Na pytanie pierwsze odpowie- turach (na przykad liget u Ilongotw
dziabym przeczco w odniesieniu do - Rosaldo, 1980) s jedynie wariantami
znacznej wikszoci emocji, co sprawia, emocji gniewu (por. moja odpowied na
e spekulacje w odpowiedzi na pozostae Pytanie 1).
pytania stay si bezprzedmiotowe. Przykad ten jest ilustracj pew-
Jednak taka odpowied" byaby nego wanego problemu pojciowego,
zbyt pochopna, jako e trywializowa- ktry naley wyjani, zanim przy-
aby pewien istotny zbir obserwacji. stpimy do odpowiadania na pytanie
Istniejce dane sugeruj, e pewne o powszechno emocji: im oglniej-
aspekty sytuacji i zachowa powszech- sze pojcie, tym bardziej uniwersalne
nie skojarzone z emocjami w jednej jego zastosowanie. Rozwamy popularne
kulturze, pozostaj zwizane z emocjami przysowie: Nie samym chlebem yje
(niekoniecznie tymi samymi) rwnie czowiek". W stwierdzeniu tym chleb"
JAK WYJANI DOWODY... 129
jest uywany jako synekdoch, to znaczy powszechniki biologiczne, (2) powszech-
figura, w ktrej kategoria podrzdna niki spoeczne oraz (3) powszechniki
(chleb") odnosi si w istocie do kate- rodowiskowe. Praktycznie rzecz biorc,
gorii nadrzdnej (ywno"). Czy chleb te trzy moliwoci s ze sob powizane.
jest niezbdny do ycia? Nie, jeeli sowo Na przykad powszechniki spoeczne
to zinterpretujemy w jego zwykym mog odzwierciedla nasze dziedzictwo
sensie, jako oznaczajce pewien rodzaj biologiczne, natomiast nasze dziedzic-
ywnoci. Tak, jeeli zinterpretujemy two biologiczne (stanowice rezultat do-
je w szerszym sensie, jako oznaczajce boru naturalnego) moe odzwierciedla
ywno w ogle. pewne warunki rodowiskowe. Jednake
W potocznych taksonomiach nie owe trzy moliwoci nie musz by po-
wszystkie kategorie musz mie swoj wizane, a nawet mog pozostawa we
nazw w jzyku naturalnym. Jak to wy- wzajemnej sprzecznoci. Spoeczestwa
janiaem w swojej odpowiedzi na Pyta- mog nakada na jednostki ogranicze-
nie 1, powszechnym sposobem odnoszenia sprzeczne z biologicznie uwarun-
nia si do kategorii ukrytej (nie nazwa- kowanymi skonnociami (przykadem
nej) jest przywoanie jednego z prototy- jest ograniczanie praktyk seksualnych).
powych egzemplarzy tej kategorii lub jej rodowiskowe warunki wspczesnego
podklasy. Na przykad gdyby w jzyku wiata za s bardzo odmienne od
polskim nie byo nazwy dla ywnoci, rodowisk, w jakich wyksztaci si ga-
sowo chleb" mogoby by uywane za- tunek ludzki, a nawet wikszo spoe-
rwno w znaczeniu szczeglnego rodzaju czestw. Tak wic wspczesne warunki
ywnoci, jak i ywnoci w ogle. rodowiskowe (na przykad przeludnione
Synekdochy czsto wystpuj w na- rodowiska miejskie) mog wzbudza
zewnictwie emocji. Na przykad gniew" inne reakcje emocjonalne ni te, do
moe si w najcilejszym sensie odnosi ktrych przygotowaa nas biologia czy
do pewnego szczeglnego zespou reakcji spoeczestwo.
emocjonalnych, podobnie jak zazdro, Posumy si jeszcze raz przyka-
zawi, nadzieja, smutek itd. (Averill, dem gniewu. Bardzo oglnie rzecz bio-
1982). Storm i Storm (1987) posuguj rc, mona gniew zdefiniowa jako (1)
si sowem gniew" rwnie dla okrele- impuls popychajcy do agresji; (2) prb
nia szerszej kategorii, zawierajcej nie wymuszenia poszanowania dla norm
tylko specyficzn emocj gniewu, lecz spoecznych, bd te (3) reakcj na
take wcieko, furi i zo. Jeszcze frustracj. Pierwsza z tych definicji im-
szerzej uywaj sowa gniew" Shaver plikuje powszechnik biologiczny, druga
i wsppracownicy (1987), oznaczajc - powszechnik spoeczny, trzecia za -
nim emocj, ktr okrelaj w ten powszechnik rodowiskowy. Jeli chodzi
sposb Storm i Storm, ale te i dwie o powszechniki biologiczne, tylko ideolo-
inne oglne klasy emocji, ktre nazwali giczne zaangaowanie moe prowadzi
wrogo" i wstrt". do przeoczenia znacznej liczby dowo-
Czy gniew jest emocj uniwersaln? dw na agresywno gatunku ludzkiego,
Tylko wtedy, kiedy uywamy tej na- a take dowodw na powszechno r-
zwy w najszerszymi sensie (Shavera nych warunkw wzbudzajcych agresj,
i wsppracownikw). Nawet jednak takich jak bl (Berkowitz, 1990). Co do
na tym poziomie oglnoci naleaoby powszechnikw spoecznych, wszystkie
jako wyjani powszechno emocji. spoeczestwa wytworzyy normy, ktre
Moliwoci s trzy i obejmuj: (1) pomagaj regulowa interakcje midzy
130 JAK WYJANI DOWODY... 130
czonkami wsplnoty i umoliwiaj od- powszechno sama w sobie nie mwi

rnienie jednej grupy od drugiej. Jeeli nam jeszcze, czy rdem reakcji jest
normy te maj funkcjonowa, posza- ewolucja biologiczna, warunki spoeczne,
nowanie dla nich powinno by w ja- czy indywidualne dowiadczenia rodo-
ki sposb wymuszane. Gniew mona wiskowe (lub jaka kombinacja tych
uwaa za taki mechanizm wymuszenia trzech czynnikw). Naley te pamita,
poszanowania norm na poziomie inter- e niniejsze rozwaania zakadaj mo-
personalnym i w tym sensie zamanie liwie najszersze znaczenia emocji: im
norm spoecznych" bdzie powszechnym szersze znaczenia naszych poj, tym
wyznacznikiem gniewu. Co za si tyczy mniejszy (mniej zrnicowany) wydaje
powszechnikw rodowiskowych, adne si wiat. Z drugiej strony, im bardziej
otoczenie nie jest tak przyjazne, by wsko rozumiemy pojcia, tym mniej
wszystkie pragnienia i denia jednostki sensu ma mwienie o powszechnoci
mogy zosta natychmiast spenione, zarwno reakcji, jak i wzbudzajcych je
z czego wynika powszechno frustracji, zdarze. Cay wiat jest scen i kiedy
a wic i powszechno prb jej prze- patrzymy na ni z perspektywy spe-
zwycienia. Prby te nie musz by cyficznych emocji, jest to bardzo roz-
wrodzone, rwnie dobrze mog stanowi lega przestrze z wieloma rolami do
rezultat uczenia si bd spoecznych zagrania.
wymogw. Zapewne jak rol odgrywa Jaki poziom oglnoci jest najwa-
tu i biologia, i spoeczestwo, i indy- ciwszy przy analizie emocji? Zaley
widualne uczenie si. Tak czy owak, to od celu analizy. Niektrzy twier-
jeeli zdefiniowa gniew jako reakcj na dz, e emocje s tak dalece niepo-
frustracj, to emocja ta bdzie miaa wtarzalne, i trudno porwna nawet
charakter uniwersalny. rne osoby wywodzce si z tej samej
Podobne rozwaania stosuj si kultury - Nie moesz przey mioci
i do innych emocji. Na przykad, jeeli w taki sposb jak ja, poniewa nie
mio zdefiniuje si bardzo oglnie jeste mn". To stanowisko kracowe,
jako silny pocig seksualny, to ma przyjmowane przez niektrych psycho-
ona powszechny charakter. Jednake logw humanistycznych. Wyklucza ono
mio romantyczna, rozumiana jako naukow analiz emocji, ktre staj si
szczeglny zesp emocjonalny, jest cha- domen poetw i artystw. Na prze-
rakterystyczna jedynie dla kultur za- ciwnym kracu znajdziemy teoretykw,
chodnich (Averill, 1985). Podobnie jest ktrzy wszystkie emocje umieszczaj
z nadziej. Wszdzie na wiecie ludzie w kilku bardzo szerokich kategoriach,
staj w obliczu niepewnej przyszoci, stosujcych si nie tylko do rnych
pragnc, by pewne zdarzenia nastpiy, osb, ale i kultur. Zalet tej strategii
a inne nie. W tym sensie nadzieja jest jest przynajmniej to, e wyglda na
niewtpliwie uniwersalna. Jednak jako naukow, poniewa oznacza zajmowanie
szczeglny zesp reakcji emocjonalnych, si zjawiskami oglnymi, a nie szczeg-
nadzieja, jak znamy z kultur Zachodu, owymi czy niepowtarzalnymi. Niestety,
niewtpliwie nie ma powszechnego cha- formuowane w ramach tej strategii
rakteru (Averill, Catlin, Chon, 1990). wnioski z reguy maj niewiele wspl-
Krtko mwic, uniwersalno re- nego z rzeczywistymi dowiadczeniami
akcji prowadzi do poszukiwania po- ludzi.
wszechnikw w zdarzeniach wzbudzaj- Osobiste preferencje skaniaj mnie
cych t reakcj i na odwrt. Jednake do zajmowania si emocjami na po-
JAK WYJANI DOWODY,. 131
rednim poziomie oglnoci, na ktrym oglnoci jest najlepszy pod kadym
abstrakcyjne pojcia, takie jak gniew", wzgldem i z uwagi na kady cel.
mio", al" itd., a take ich odpo- Wane, by nie popeni bdu kategorii,
wiedniki z innych kultur maj okrelone jak go nazwa Ryle (1949), polegajcego
znaczenie w jzyku potocznym. Ten na zakadaniu, e to, co prawdziwe
poredni poziom oglnoci umoliwia na jednym poziomie oglnoci (dla
porwnywanie jednostek pochodzcych przykadu gniew jako oglna kategoria
z tej samej kultury (inaczej potoczne emocji), prawdziwe jest i na innych
nazwy pozbawione byyby znaczenia), poziomach (gniew jako szczeglny rodzaj
cho niewiele jest dowodw na ponad- emocji). Pytania o powszechniki emocji
kulturow powszechno emocji na tym szczeglnie naraaj nas na popenienie
poziomie. Nie chciabym jednak spra- tego bdu.
wia wraenia, e taki poredni poziom
Paul Ekman: Zdarzenia poprzedzajce a metafory

emocji
Kiedy pisaem po raz pierwszy o emo- spraw z bdnoci tego pogldu z uwagi
cjach i ich ekspresji (Ekman, Friesen, na wasne dowiadczenia zebrane pod-
1969; Ekman, 1972) byem przeko- czas pracy nad przedpimiennymi kul-
nany, e zdarzenia wywoujce emocje turami Nowej Gwinei w roku 1967.
s rezultatem spoecznego uczenia si W trakcie swojej pierwszej podry
i dlatego cechuj si specyficznoci pokazywaem badanym zdjcia twarzy
kulturow w przeciwiestwie do uni- wyraajcych rne emocje, proszc, aby
wersalnych sposobw wyraania emocji. opowiedzieli, co musiaoby si sta,
Kilka lat pniej mj byy student Jerry by u czowieka pojawi si okrelony
Boucher (Boucher, Brandt, 1981) wyka- wyraz twarzy. Zdarzeniem najczciej
za, e myliem si co do zdarze po- opowiadanym przy twarzy wyraajcej
przedzajcych emocje. Boucher i Brandt strach by atak dzikiej wini. Jeeli
pytali swoich badanych o typowe zda- podstawimy na jej miejsce psa chorego
rzenia poprzedzajce emocje i stwierdzili na wcieklizn, otrzymamy zdarzenie
podobiestwa midzy bardzo rnymi wietnie sprawdzajce si dla strachu
kulturami niezachodnimi. Podobiestwa w Ameryce. Zdarzenia te rni si
te byy oczywiste na poziomie abstrak- w szczegach, ale s podobne pod
cyjnym, czy te pojciowym, cho nie na wzgldem oglnego tematu - zagroe-
poziomie szczegowych opisw zdarze. nia fizyczn szkod wyrzdzon przez
Prace te byy kontynuowane przez zwierz. Podobnie byo z pozostaymi
Klausa Scherera i jego wsppracow- szecioma emocjami, ktre badaem.
nikw (Scherer, Wallbott, Summerfield, (W nastpnym roku zmieniem me-
1986) w badaniach nad wyznacznikami tod, opowiadajc badanym historyjk
emocji w rnych kulturach posuguj- o zdarzeniach poprzedzajcych jak
cych si jzykiem pisanym. emocj i proszc o wskazanie twarzy
Proponujc cakowite uzalenienie wyraajcej emocj, ktra pasuje do
zdarze poprzedzajcych emocje od kul- tej historyjki - Ekman, 1972; Ekman,
tury, powinienem by zdawa sobie Friesen, 1971).
Zainspirowany pracami Bouchera, pasuj ne do potocznych teorii genezy

twierdziem nastpnie, e cho zdarze- emocji.
nia wywoujce okrelon emocj rni Od tego miejsca poczwszy, bd
si w szczegach, maj one te wsplne pisa o Wyznacznikach (wielk liter),
waciwoci decydujce o wzbudzeniu tej majc na myli owe wsplne dla rnych
emocji [w rnych kulturach]" (Ekman, kultur waciwoci zdarze czsto wy-
1977, s. 58). Na podstawie o wyni- woujcych okrelon emocj. Powiadam
kw Bouchera i wasnych obserwacji czsto", gdy indywidualne dowiadcze-
opisalimy te przypuszczalnie wsplne nia prawdopodobnie s w stanie zmie-
waciwoci (Ekman, Friesen, 1975). ni oddziaywanie Wyznacznikw. Taka
Szkoda lub zagroenie szkod - dla stra- zmiana jest zapewne moliwa take na
chu. Utrata obiektu przywizania - dla poziomie caej grupy lub kultury, cho
smutku. Nieoczekiwane lub sprzeczne nie dysponuj danymi empirycznymi na
z oczekiwaniem zdarzenie - dla zasko- poparcie tego twierdzenia. Najblisza
czenia. Co odraajcego dla zmysw dowodu jest tu zapewne relacja Levy'ego
lub przekona - dla wstrtu. Potpienie (1984) o Tahitaczykach, ktrzy nie
lub poczucie moralnej wyszoci - dla dysponuj sowem oznaczajcym smutek
pogardy. Dla gniewu zaproponowalimy i nie rozpoznaj reakcji wyraajcych t
pi wyznacznikw: frustracja wynika- emocj jako wywoanych utrat obiektu
jca z pojawienia si przeszkd w dzia- przywizania. Jednake to jeszcze nie
aniach podmiotu; zagroenie fizyczne; wystarcza, by uzna, e w kulturze
zniewaga; zaobserwowanie, e kto za- tej nieobecne s oznaki smutku, jak
chowuje si sprzecznie z wartociami i zdarzenia go poprzedzajce. Naleaoby
podmiotu; cudzy gniew skierowany na te wykaza, e Tahitaczycy nie ujaw-
podmiot odczuwajcy emocje. Wreszcie niaj konstelacji zachowa skadajcych
zaproponowalimy te cztery wyznacz- si na ekspresj smutku w wypadku
niki szczcia: przyjemno zmysowa; utraty obiektu przywizania. Obserwa-
podniecenie; pochwaa; oraz ulga w wy- cje Levy'ego nie potwierdzaj jednak tej
niku ustpienia wpywu jakiego nie- ewentualnoci. Przeciwnie, Tahitaczycy
przyjemnego czynnika. przejawiaj tego rodzaju zachowania,
Opisy te s podobne do tego, co mimo e nie okrelaj ich mianem
Lazarus (1991) nazwa potem podsta- smutku i przypisuj je raczej chorobie
wowymi tematami relacyjnymi" kadej ni utracie ukochanego obiektu.
emocji - s one niemale identyczne Zakadam, e wsplne cechy zda-
dla smutku, strachu i wstrtu, a rni rze poprzedzajcych kad z emocji
si pewnymi aspektami dla pozostaych s wynikiem ewolucji naszego gatunku
emocji. Naley jednak pamita, e owe i wyraaj najczstsze zdarzenia, z kt-
wsplne waciwoci dla zdarze wywo- rymi musieli sobie radzi nasi odlegli
ujcych dan emocj maj charakter przodkowie (por. przedstawiona przez
abstrakcyjny, a nie konkretny. Mona Pankseppa dyskusja nad archetypowymi
na przykad na bardzo wiele sposo- wspomnieniami w jego odpowiedzi na
bw przeszkadza czowiekowi w wy- Pytanie 9). Nasze odpowiedzi emocjo-
konywaniu jakich dziaa, na rw- nalne s wytworem tej ewolucji i mobili-
nie wiele sposobw wywoywa przy- zuj nas do reagowania w sposb, ktry
jemno zmysow itd. Trudno oceni mia warto adaptacyjn dla naszych
trafno tych propozycji w inny spo- przodkw. Nie jest to jednak system za-
sb ni poprzez badanie, jak dalece mknity i sztywny, stanowicy rezultat
JAK WYJANI DOWODY...
: 133
wycznie filogenezy. Du rol odgrywa jawiajce si zdarzenie zostaje ocenione,
te ontogeneza. Nasze dowiadczenia rozwaone, a po pewnym czasie moe
nie tylko pozwalaj na konkretyzacj nastpi kaskada reakcji emocjonalnych.
kadego z Wyznacznikw i dodaj nowe, Zarwno Scherer, jak i Ellsworth
nie zwizane z nimi zdarzenia wzbu- zaproponowali pewne modele opisujce
dzajce emocje, ale prowadz take do przebieg procesu oceny poznawczej,
zindywidualizowania reakcji stajcych a odnoszce si zapewne do oceny
si czci emocjonalnych epizodw. zarwno automatycznej, jak rozbudowa-
Problem polega na tym, w jaki nej (jeszcze inne modele zaproponowali
sposb wyjani wsplne waciwoci Roseman, 1991, oraz Stein i Trabasso,
zdarze poprzedzajcych emocje, a jed- 1992). Nie widz koniecznoci dyskuto-
noczenie zrozumie zmienno rnych wania z ktrymkolwiek z tych modeli,
specyficznych wasnoci owych zdarze. cho nie wydaj mi si one przekonu-
Zdarzaj si bowiem cakowicie idiosyn- jcym opisem rzeczywistego funkcjono-
kratyczne zdarzenia wywoujce jak wania umysu w trakcie przeywania
emocj tylko u danej jednostki, przy emocji. Wydaj si one raczej modelami
czym zdarzenia te mog, cho nie musz opisujcymi sposb, w jaki ludzie wy-
by powizane z Wyznacznikami. Po- janiaj sobie genez wasnych emocji.
nadto istniej te zdarzenia wzbudzajce Jest to niewtpliwe wana informacja,
dan emocj tylko u czonkw jakiej ktra moe nam powiedzie, jak lu-
grupy lub spoeczestwa i ktre rni dzie reprezentuj wasne dowiadczenia
si na poziomie konkretnym (cho nieemocjonalne, co z kolei jest istotne
koniecznie na poziomie abstrakcyjnym) dla zrozumienia, w jaki sposb sobie
od zdarze wzbudzajcych dan emocj z nimi radz, jak usprawiedliwiaj swoje
u czonkw innych spoecznoci. emocje, jak je pamitaj i jak o nich
Zanim rozwa, w jaki sposb te rozmawiaj z innymi. Modele te mog
wsplne waciwoci zdarze poprzedza- te trafnie opisywa, co dzieje si pod-
jcych mog by przekazywane z po- czas rozbudowanej oceny poznawczej,
kolenia na pokolenie, pozwol sobie na a przynajmniej pami tego procesu
ma dygresj dotyczc dwch rodzajw i sposb jego subiektywnego wyjania-
oceny poznawczej doprowadzajcej do nia. Nie mwi one jednak o tym, co
powstania emocji. Gdzie indziej wyrni- dzieje si w trakcie automatycznej oceny
em ocen automatyczn i rozbudowan poznawczej.
(Ekman, 1977). W wypadku pierwszej Niewiele wicej zdoalibymy uzy-
z nich organizm odpowiada na dane ska, zapytujc ludzi o emocje w mo-
zdarzenie w przecigu milisekund, cz- mencie, w ktrym dopiero zaczynaj
sto kaskad natychmiastowo zmieniaj- je przeywa, poniewa ocena auto-
cych si reakcji i bez uwiadamiania matyczna odbywa si bardzo szybko
sobie wydarze. Powstaje wic pytanie, i zanim czowiek zaczyna sobie uwia-
w jaki sposb nasza historia ewolucyjna damia wasne procesy emocjonalne.
uksztatowaa automatyczn ocen wa- Zakada mona, e ludzie nie potrafi
ciwoci wsplnych dla rnych zdarze prawidowo zidentyfikowa tego pierwot-
wzbudzajcych t sam emocj? Rozbu- nego procesu, trwajcego tylko mili-
dowana ocena poznawcza jest natomiast sekundy, ani w trakcie emocjonalnego
aktywnoci umysow przypominajc epizodu, ani potem. Sdz, e tre
raczej rozwizywanie problemw ni za- wypowiedzi ludzi przeywajcych emocje
chowanie odruchowe czy nawykowe. Po- jest bezuyteczna do badania procesu
134 JAK WYJANI DOWODY...
: : : : : s
oceny automatycznej (cho wypowiedzi biestwo. Te cztery zdarzenia stanowi

takie mog by bardzo uyteczne przy metafory bardziej konkretnych zdarze
badaniu innych aspektw emocji). stanowicych nasz repertuar bodcw,
Prbujc odpowiedzie na pytanie, na ktre reagujemy strachem. Myl, e
w jaki sposb oceny automatyczne moliwe jest wyuczenie si reagowania
uwzgldniaj zarwno niezmienne, jak strachem rwnie na inne zdarzenia,
i zmienne waciwoci zdarze wywo- niepodobne do tych czterech, jednak
ujcych dan emocj, uwiadomiem takie uczenie si powinno zajmowa
sobie konieczno sformuowania takiej jednostce wicej czasu.
propozycji, ktr mona by jako spraw- Sposobem sprawdzania trafnoci
dzi empirycznie. Jak wskazywaem tych propozycji moe by badanie czasu
wczeniej, zakadam dla kadej emo- latencji reakcji emocjonalnej w odpo-
cji istnienie pewnej ograniczonej liczby wiedzi na rne zdarzenia, poniewa
abstrakcyjnie definiowanych zdarze j nawet w wypadku ocen automatycznych
wzbudzajcych. Czy informacja na temat moe wystpowa pewna zmienno tego
tych abstrakcyjnych zdarze jest prze- czasu (czas latencji powinien by tym
kazywana genetycznie i odpowiednio krtszy, im wiksze jest podobiestwo
ksztatuje proces oceny automatycznej? napotkanego zdarzenia do przypuszczal-
By moe, ale rozwamy na przykadzie nie wrodzonego zdarzenia wywoujcego
strachu bardziej ograniczony pogld na strach lub inne emocje). Reakcje le-
temat tego, co moe by przedmio- dzone w tego rodzaju badaniach po-
tem transmisji genetycznej. Zamy, winny wiza si z funkcjonowaniem
e przedmiotem takiej transmisji jest centralnego ukadu nerwowego (a nie
informacja tylko o jednym czy dwch ukadu autonomicznego).
zdarzeniach wywoujcych strach, nato- Nikt nie wie, w jaki sposb oceny
miast informacje o wszystkich pozosta- automatyczne doprowadzaj do wzbu-
ych (mniej lub bardziej podobnych do dzenia emocji, i to w sposb uwzgldnia-
tych, ktre s wrodzone) nabywane s jcy zarwno podobiestwa, jak i rnice
w trakcie indywidualnych dowiadcze pomidzy ludmi z rnych kultur.
jednostki. Pozwol sobie przedstawi su- Wyzwanie polega na tym, by znale
gesti czterech takich zdarze, opierajc empiryczne sposoby sprawdzania trafno-
swe spekulacje na tym, co musiao by ci choby przyblionych odpowiedzi na
najbardziej zagraajce w yciu naszych to pytanie.
ewolucyjnych przodkw: (1) antycypacja
blu fizycznego, (2) szybko zbliajcy
si obiekt, ktry zada cios, jeli si
przed nim nie uchyli, (3) naga utrata
oparcia fizycznego powodujca upadek,
(4) bycie dotykanym z tyu, gdy jest si
przekonanym, e nikogo tam nie ma1.
W trakcie dowiadcze indywidu-
alnych jednostka moe si uczy re-
agowania strachem take na zdarzenia
podobne do jednego z tych czterech
- tym bardziej, im wiksze jest podo-
1 Zawdziczam to sugestii Alexandry Kostic (informacja osobista, maj 1993).

JAK WYJANI DOWODY... 1 3 5
Phoebe C. Ellsworth: Niektre z powodw

oczekiwania uniwersalnych wyznacznikw emocji
Po pierwsze, wszyscy ludzie nale odmienne w rnych czciach wiata,

do tego samego gatunku biologicznego. wszystkie zawieraj takie zdarzenia, jak
Wyposaeni s w podobne ciaa, systemy nowo, moliwoci, niebezpieczestwa,
nerwowe i hormonalne oraz narzdy atak, gratyfikacja i utrata. To s zdarze-
zmysw, a nie ulega wtpliwoci, e nia, z ktrymi ludzie musz sobie radzi
wszystkie te systemy s istotne dla i to wanie one wywouj emocje. Ich
emocji. zignorowanie uniemoliwioby procesy
Po drugie, aby przetrwa w wiecie, uczenia si i zagrozioby samemu yciu.
ludzie musz by w stanie oceni za- Aby odpowiednio reagowa na takie
chodzce w nim zmiany istotne dla ich wane zdarzenia, musimy je w miar
dobrostanu i musz by w stanie sku- trafnie spostrzega i adekwatnie odczy-
tecznie na te zmiany zareagowa. Musz tywa ich wano. Jeeli tylko mamy
natychmiastowo radzi sobie z pew- podobne mzgi, a nasze spostrzeenia s
nymi zagroeniami i natychmiastowo trafne, wynika z tego konieczno istnie-
wykorzystywa pewne pojawiajce si nia pewnych powszechnych zdarze wy-
moliwoci. Musz te mie na uwadze woujcych emocje w rnych spoecze-
bardziej odlege zagroenia i moliwoci. stwach, cho niekoniecznie we wszyst-
Dla rnych ludzi podobne typy zdarze kich jednostkach nalecych do danego
pogarszaj lub polepszaj ich ycie, tak spoeczestwa. Powszechniki wzbudza-
jak rni ludzie wyposaeni s w po- jce emocje istniej o tyle, o ile istniej
dobne instrumentarium radzenia sobie potrzeby i cele powszechnie podzielane
z tymi zmianami. Jak wszystkie inne ga- przez ludzi. (Jak wikszo psycho-
tunki, ludzie skonstruowani s w sposb logw, przez powszechne" rozumiem
umoliwiajcy reagowanie na zdarzenia bardzo oglne". Niektre spoecze-
istotne, a ludzki sposb reagowania to stwa mog nieco odbiega od pewnych
odpowiadanie emocj. Wielkich i go- oglnych prawidowoci, jednak prawie
nych obiektw, ktre szybko spadaj powszechne" to najwicej, ile wikszo
w d, naley unika, a strach dostar- psychologw spoecznych omiela si
cza odpowiedniej motywacji. Zachta ze oczekiwa).
strony atrakcyjnej osoby pci przeciwnej Istniej dowody na to, e pewne
wzbudza podanie u wikszoci ludzi do specyficzne zdarzenia powszech-
osigajcych dojrzao seksualn. Jeeli nie czy prawie powszechnie wzbudzaj
gatunek ma przetrwa, nasze niemow- pewne emocje, cho dowody te s
lta musz rosn, do czego niezbdna raczej nieliczne. Jako tego rodzaju
jest im mio matek. Kiedy czego po- zdarzenia proponowano: utrat popar-
trzebujemy i widzimy moliwo uzyska- cia lub poczucia kierunku, odseparo-
nia tego obiektu, odczuwamy nadziej, wanie od matki, nagy haas, gwa-
a gdy pojawiaj si przeszkody, odczu- towne ruchy, pieszczoty i drugorz-
wamy wyzwanie i ch przezwycienia dowe cechy pciowe. Rzeczywista liczba
przeszkody. Kiedy ju dany obiekt osi- dowodw empirycznych na powszech-
gniemy, odczuwamy ulg i rado. Cho no emocjonalnych konsekwencji tych
rodowiska fizyczne i spoeczne bywaj zdarze jest jednak bardzo skromna.
W wikszoci bada porwnywano je- Tego rodzaju zmiana jest (zapewne ko-
dynie garstk kultur lub nawet tylko niecznym) warunkiem powstania emocji.
dwie kultury, bd te porwnywano Nowo sama w sobie nie jest ani pozy-
ludzi z innym gatunkiem naczelnych tywna, ani negatywna. Moe owocowa
(Suomi, Harlow, 1976). Z wyjtkiem zainteresowaniem, strachem, ulg czy
kilku odruchowych reakcji, jak reakcja jakkolwiek inn emocj, a powstanie
wzdrygnicia si i reakcje na pewne jakiejkolwiek emocji bez nowoci wydaje
rodzaje smaku, wtpliwa jest rwnie si nieprawdopodobne. Pojawienie si
specyficzno zdarze proponowanych nowych zdarze pobudza okrelone ob-
jako powszechnie wzbudzajce okrelon wody nerwowe, powodujc stan gotowo-
emocj (jeeli przez specyficzno" ro- ci do przeycia emocji (LeDoux, 1989;
zumiemy sytuacj, w ktrej konkretny, Posner, Rothbart, 1992). Nowy bodziec
dobrze okrelony bodziec, jak oddzie- nie musi by oczywicie bodcem ze-
lenie od matki, wzbudza konkretn, wntrznym - moe to by jaka myl
dobrze okrelon reakcj, na przykad lub wspomnienie. Jeeli kto po kilku
lk). Wikszo zdarze proponowanych tygodniach niemylenia na ten temat
jako powszechne wyznaczniki emocji przypomina sobie mier dziecka, ktra
wzbudza co prawda niezawodnie emocje nastpia przed laty, wspomnienie to
pozytywne lub negatywne, jednak bar- cechuje si w tym kontekcie nowoci
dziej konkretna specyfikacja tych uczu i prowadzi do wzbudzenia alu.
bywa problematyczna (Frijda, 1986).
Oddzielenie od matki jest nieprzyjemne
i pobudzajce, cho specyficzna reakcja Wartociowo
na to zdarzenie nie jest z pewnoci
jednolita nawet w obrbie tej samej Wiele dowiadcze emocjonalnych ce-
kultury, jawic si czasami jako al, chuje take szybka i automatyczna
czasami jako strach, a jeszcze w in- reakcja na zdarzenia jako pozytywne
nych wypadkach jako gniew. Najbardziej lub negatywne. Zdolno do automatycz-
uderzajc waciwoci ludzi jest zoonego reagowania na wartociowo zda-
no ich reakcji, tote teoretycy emocji rze jest te prawdopodobnie wsplna
proponuj rozwaanie bodcw na pew- dla rnych kultur (Zajonc, 1980).
nym poziomie abstrakcji, jeli chce si Wiele spord zdarze proponowanych
doszuka konsekwencji i powtarzalnoci jako powszechne wyznaczniki emocji to
w ludzkich reakcjach. Rni teoretycy zdarzenia decydujce raczej o pozy-
zaproponowali wiele takich bardziej tywnoci-negatywnoci reakcji emocjo-
abstrakcyjnych zdarze wzbudzajcych nalnej ni o konkretnej treci emo-
poszczeglne emocje (por. Arnold, 1960; cji. Zaoenie, e gwnym wymiarem
Frijda, 1986; Ortony, Lazarus, 1991; rnicujcym emocje jest ich znak,
Clore, Collins, 1988; Roseman, 1984; ley u podstaw praktycznie wszystkich
Scherer, 1984; Smith, Ellsworth, 1985; teorii emocji, a wartociowo wyja-
Stein, Levine, 1989; Wiener, 1985). nia najwiksz cz zmiennoci zja-
wisk, badanej w studiach nad emo-
cjami.
Nowo i nieoczekiwano Zakada si czsto, e odczucie
Dowolna zmiana wystpujca w oto- wartociowoci jest reakcj natychmia-
czeniu zasuguje na uwag i twierdz, stow i nieuniknion, cho tak by nie
e powszechnie t uwag przyciga. musi, poniewa ludzie czasami czuj,
JAK WYJANI DOWODY, 137
e jakie zdarzenie jest istotne, mimo zamienia si w ulg lub w rozpacz,
i jeszcze nie wiedz, czy ich odczu- nadzieja za moe przeksztaci si
cia na jego temat s dodatnie, czy w ufno (Frijda, 1986, s. 209).
ujemne (Ellsworth, 1991; Kagan, 1991).
Nieznajomy podchodzcy do naszych
drzwi czy nieznany dwik dochodzcy Przeszkody i kontrola
gdzie z wntrza domu mog wzbudzi
czujno i odczucie napicia, ktre ob- Poniewa emocje s motywujcymi re-
rc si w pozytywn lub negatywn akcjami na istotne zmiany w otoczeniu,
emocj dopiero po nadejciu dalszych podstawowe znaczenie dla dowiadcze
informacji. Ludzie zdolni s te do emocjonalnych ma spostrzeganie prze-
odczuwania ambiwalencji przez dugie szkd i ocena wasnych zdolnoci do
okresy. Jednak nawet w tych sytuacjach poradzenia sobie z nimi. Lazarus i Fok-
wartociowo jawi si jako powszechnik man (1984) nazywaj te oceny wtrn
emocji, poniewa tym, co czyni bodziec ocen poznawcz" w odrnieniu od
emocjonalnie znaczcym, jest wanie ocen pierwotnych" zdarzenia samego
moliwo wystpienia opatrzonej zna- w sobie. Jeeli zaoy si, e wszyscy
kiem. Do wzbudzenia emocji wystarcza ludzie maj jawne lub ukryte cele i e
ta wanie moliwo, e to zdarzenie przeszkody pojawiaj si we wszystkich
moe si dla mnie okaza dobre lub ze". kulturach, to mona przyj, i do-
strzeganie przeszkody jest powszechnym
dla rnych kultur zdarzeniem wzbu-
Pewno i niepewno dzajcym emocje. Rodzaj odczuwanej
emocji powinien zalee od rozmiaru
Niezalenie od natychmiastowego reago- przeszkody i kontroli, czyli pewnoci,
wania na nowo, jednostka moe nadal e mona sobie z przeszkod poradzi.
odczuwa pewien stopie niepewnoci Due poczucie kontroli moe owocowa
co do danego zdarzenia. Mona by dowiadczaniem wyzwania, podczas gdy
niepewnym wartociowoci tego zdarze- spadek poczucia kontroli moe wywoa
nia, a jeeli wartociowo jest ju frustracj i strach. Przeduajcy si
znana, jednostka moe w dalszym cigu brak poczucia kontroli moe prowadzi
nie by pewna prawdopodobiestwa, do desperacji, poczucia beznadziejnoci
z jakim pewne zdarzenia si pojawi, i rezygnacji. Stwierdzilimy w badaniach
tego, czy sobie z nimi poradzi, jak (Smith, Ellsworth, 1985), e poczucie
rwnie tego, jak dalece dobre lub kontroli ma samo w sobie wartociowo
ze si one oka. Niepewno co do dodatni - ludzie pozytywniej reaguj
zdarze prawdopodobnie pozytywnych na zdarzenia, o ktrych sdz, e
prowadzi do zainteresowania, ciekawoci sami je spowodowali, ni na zdarzenia
lub nadziei. Niepewno co do zdarze 0 podobnej wartociowoci, ale zaist-
prawdopodobnie negatywnych prowadzi niae przypadkowo lub spowodowane
do lku i strachu. dziaaniami innych. Nie ma jednak
Poczucie pewnoci moe te skada dowodw na powszechno tej korela-
si na kolorystyk dowiadczenia emocji.
cjonalnego, a emocjonalne konsekwencje Oprcz spostrzegania przeszkody
ma rwnie przejcie ze stanu niepew- 1 poczucia kontroli istotne znaczenie
noci do pewnoci lub na odwrt. Kiedy ma te trzecie pojcie - potrzeba wy-
pewno zastpuje niepewno, strach datkowania wysiku. Umieszczam je tu
pod tym samym nagwkiem, poniewa oceny poznawczej. Na przykad Mauro,

rozrnienia te tylko czasem bralimy Sato i Tucker (1992) stwierdzili, e cho
pod uwag w swoich pracach. atrybucja sprawstwa rnicuje emocje
zarwno Amerykanw, jak i Chiczykw,
ci ostatni byli bardziej zasmuceni nega-
Sprawczo tywnymi wydarzeniami spowodowanymi
przez ludzi, podczas gdy Amerykanie
Jeeli znamy przyczyn jakiego zda- smucili si raczej zdarzeniami wywo-
rzenia, zwykle jestemy lepiej przy- anymi przez czynniki nie podlegajce
gotowani do tego, by sobie z nim kontroli.
poradzi, co jest szczeglnie prawdziwe
w odniesieniu do zdarze negatywnych,
ktre z reguy wymagaj bardziej na- Zgodno ja" z normami
tychmiastowych i adekwatnych dziaa
ni zdarzenia pozytywne (Rozin, Fallon, Scherer (1984) proponuje, e osta-
1987). Niewykorzystanie moliwoci jest tecznymi (w sensie zarwno filo-, jak
szkodliwe dla przetrwania, ale zigno- i ontogenetycznym) skadnikiem emocji
rowanie wanych zagroe jest jeszcze jest zgodno ja" z normami, to jest
gorsze. Wielokrotnie stwierdzalimy, e stopie, w jakim jednostka spostrzega
atrybucja sprawstwa jest istotnym czyn- swoje zachowanie jako zgodne lub nie-
nikiem odrniajcymi negatywne emo- zgodne z normami osobistymi lub wy-
cje gniewu, smutku i poczucia winy. Ne- znawanymi przez jej grup odniesienia.
gatywne zdarzenia spowodowane przez Z duym prawdopodobiestwem mona
innych wzbudzaj gniew, te, ktre sami stwierdzi, e uniwersalnym rdem
spowodowalimy, budz wstyd, poczucie stresu u gatunkw spoecznych (takich
winy (lub al); natomiast zdarzenia jak ludzie - Gray, 1971) jest odrzucenie
spowodowane" przez los lub inne czyn- przez grup, rodzicw (w dziecistwie)
niki nie podlegajce kontroli wywouj lub partnera (w yciu dorosym).
smutek. To, co dotd napisaam, wska-
Skonna jestem uwaa spostrze- zuje, e traktuj emocj jako proces,
gan sprawczo za element poznawczej a nie jako pewien zbir waciwoci,
oceny zdarze powszechnie wpywajcy natomiast proponowane przeze mnie
na wzbudzanie emocji. Teza ta nie wyznaczniki emocji s spostrzeeniami
wyklucza jednak znacznej zmiennoci zapocztkowujcymi i modyfikujcymi
kulturowej. Po pierwsze, z uwagi na to, proces emocjonalny, nie za bodcami,
e emocjonalne reakcje na zdarzenia s ktre spowalniaj w peni wyartyku-
uwarunkowane kulturowymi przekona- owany cig dowiacze odpowiadaj-
niami o typowych przyczynach rnych cych wyodrbnionej emocji podstawo-
zdarze (na przykad los moe odgrywa wej". Powinno te by oczywiste, e
bardzo niejednakow rol w rnych wyznaczniki emocji niekoniecznie mu-
kulturach). Po drugie, pewne dowody sz by rodowiskowymi zdarzeniami
sugeruj, e przypisywana sprawczo samymi w sobie, lecz s raczej skutkami
zdarze niejednakowo wpywa na wzbu- spostrzegania tych zdarze przez jed-
dzanie emocji w rnych kulturach, nostk. Dowody na powszechno mona
a kulturowa zmienno wydaje si wik- znale raczej dla owych spostrzee,
sza w wypadku sprawczoci ni innych ocen poznawczych czy te interpretacji,
poprzednio dyskutowanych elementw nie za dla zdarze samych w sobie.
JAK WYJANI DOWODY. 139
Zaproponowane przeze mnie wy- noci emocji. Kultura i rodowisko
znaczniki emocji uoone s w kolejnoci decyduj o tym, co dobrze znane,
od wzgldnie prostych, automatycznych a wic i definiuj nowo. Samochd
i mniej poznawczych" do wzgldnie na ulicach amerykaskiego miasta nie
zoonych, modyfikowalnych i bardziej stanowi nowoci, cho na pewno ni
poznawczych". Bardzo moliwe, i kul- bdzie w pnocnoafrykaskiej wiosce.
turowa i indywidualna zmienno wy- Z kolei nawet na najbardziej zoonym
znacznikw emocji ronie wraz z po- poziomie zgodnoci ja" z normami
ziomem ich zoonoci, cho pamita mona przytoczy wiele argumentw
naley, e zmienno ta moe by na rzecz ostracyzmu spoecznego jako
ogromna nawet w wypadku wyznaczni- powszechnego rda cierpie. Jednake
kw najprostszych, takich jak nowo liczba dotd zgromadzonych dowodw
i reagowanie pozytywnoci-negatyw- empirycznych jest zawstydzajco nika.
Nico H. Frijda: Powszechniki istniej

i s interesujce
Niewiele jest systematycznych bada jeeli nie powszechno zdarze wzbu-
nad powszechnoci emocji z wyjtkiem dzajcych emocje.
prac Klausa Scherera i jego wsppra-
cownikw (Scherer, Wallbott, Summer-
field, 1986; Scherer, Wallbott, 1986). Dowody na istnienie uniwersalnych
Fragmenty dowodw musz wic by zdarze poprzedzajcych emocje
zbierane z rozsianych po literaturze
wzmianek i trudno bez powanego Stopie stwierdzanej powszechnoci za-
wysiku oceni, na ile mona mwi ley od poziomu konkretnoci, na kt-
o powszechnych zdarzeniach wywou- rym kategoryzowa bdziemy zdarze-
jcych poszczeglne emocje. Wikszo nia poprzedzajce emocje, a wic od
dotychczasowych bada midzykulturo- tego, czy bd to konkretne zdarze-
wych koncentrowaa si przy tym na nia, czy raczej tematy zdarze definio-
kulturowej specyficznoci, nie za na wane na gruncie danej kultury bd
powszechnoci, a specyficzno kultur te tematy definiowane na abstrakcyj-
jest z natury rzeczy bardziej uderzajca nym poziomie relacji psychologicznych
od ich podobiestw, nie mwic ju i interpersonalnych (Mesuita, Frijda,
o powszechnikach. Specyficzno mona 1992). Na najbardziej abstrakcyjnym
ustali, porwnujc zaledwie dwie kul- poziomie stwierdzi mona znaczny sto-
tury, podczas gdy ustalenie powszech- pie powszechnoci zdarze wywouj-
nikw wymaga porwnania ich wszyst- cych okrelone emocje (Scherer, Wall-
kich. Pomimo tych trudnoci, prbujc bott, Summerfield, 1986; Scherer, Wal-
odpowiedzie na pytanie o powszechno lbott, 1986). Lazarus (1991) nazywa
zdarze poprzedzajcych emocje, zmu- ten stopie poziomem podstawowych
szony jestem oceni warto dotychcza- tematw relacyjnych", ktry obejmuje
sowych dowodw. Oglnie rzecz biorc, takie tematy zdarze poprzedzajcych
sugeruj one znaczny stopie oglnoci, emocje, jak szkoda, zagroenie, strata
mwmmmmmm^mmmmmmmmmmmmmmm.
czy sukces w deniu do celu. W zale- Ponadto istnieje te zapewne wiele

noci od kultury rne zdarzenia bd rodzajw zdarze, ktre nie poddaj
uwaane za szkodliwe lub zagraajce, si tak atwo interpretacji w terminach
a sposb ich interpretacji zaley od Lazarusowskich podstawowych tematw
ich zapisu oraz od tego, do jakich relacyjnych, cho rwnie zdaj si
interesw czy wartoci s odnoszone. do powszechnie wywoywa emocje.
Interpretacja zdarze zaley te od Mona wrd nich wymieni: zagroenie
oceny wasnych moliwoci poradzenia wycznoci w seksualnymi dostpie do
sobie z nimi, jako e podstawowe partnera (co prowadzi do zazdroci,
tematy relacyjne odpowiadaj pewnym z wyjtkiem sytuacji otwartej wa-
wzorcom poznawczej oceny zdarze (La- snej zgody na udostpnienie partnera
zarus, Smith, 1988; Lazarus, 1991). - Buunk, Hupka, 1987); nierwno
Zdarzenie wiadczce o przyszym biegu w dostpie do cenionych dbr przez
wydarze w opinii jakiej osoby czy rwne sobie jednostki (zawi); celowa
grupy nie musi mie takiego znaczenia szkoda wyrzdzona krewnym jednostki
dla innych. Jednak kiedy ju zdarzenie lub posiadanym przez ni dobrom
zostanie zinterpretowane jako podpa- (gniew, nienawi, pragnienie odwetu);
dajce pod okrelony temat (sukces, zachowania i waciwoci naraajce na
szkoda, utrata itd.), wydaje si ono odrzucienie spoeczne (wstyd); nie zamie-
wszdzie wzbudza emocje, i to emocje rzona szkoda wyrzdzona innemu czon-
0 podobnej treci. Podobna tre" to kowi wasnej grupy (poczucie winy);
oczywicie okrelenie do zdradliwe, napotkanie innych o wyszym statusie
jako e nazwy emocji czsto s trudne spoecznym (niemiao - por. Shweder,
do przeoenia z jednego jzyka na w niniejszym tomie). W nawiasach poda-
inny. W obecnym kontekcie okrele- em typowe nazwy odpowiednich emocji,
nie to oznacza pobudzenie emocjonalne by sprecyzowa, o co mi chodzi, cho nie
1 gotowo do podobnych dziaa oraz we wszystkich kulturach musz istnie
do zmiany dziaa i poziomu aktywacji ich dokadne odpowiedniki, podobnie
- przykadem jest aoba i smutek jak nie wszystkie spord tych zdarze
po doznaniu straty, skonno do uni- musz wywoywa jednakowe emocje we
kania i samoobrony po napotkaniu wszystkich kulturach. Sdz jednak, e
zagroenia itd. dzieje si tak niemale we wszystkich
cisa odpowiednio wystpuje te wypadkach.
pomidzy pewnymi powszechnie wyst- Spodziewam si, e niemal adna
pujcymi typami zdarze a podstawo- z tych emocji nie okae si absolutnie
wymi tematami relacyjnymi, do ktrych powszechna (dla rnych grup bd
zdarzenia te si odnosz. Dla szkody dla tej samej jednostki przy rnych
i zagroenia, owocujcych strachem, s okazjach), podobnie jak adne z wymie-
to takie zdarzenia, jak niebezpiecze- nionych zdarze nie bdzie powszechnie
stwo fizyczne oraz ryzyko deprywacji doprowadza do wzbudzenia wskazanej
materialnej lub spoecznej; dla straty, emocji. Samo w sobie nie przeczy to
owocujcej smutkiem, jest to choroba jeszcze hipotezie, e te typy zdarze
lub mier bliskiej osoby; dla radoci reprezentuj uniwersalne wyznaczniki
- osignicie celw materialnych czy emocji. Skonno do emocjonalnego
spoecznych; dla frustracji owocujcej reagowania n rne zdarzenia czsto
gniewem - ze potraktowanie przez przegrywa z innymi sprzecznymi emo-
rwnych rang innych. cjami (tak jak gniew ustpuje strachowi
przed odwetem) lub kulturowymi tabu. zdarzenie wywouje specyficzn emocj.
Jednak nie czyni to owej skonnoci w drugi poziom oglnoci zakada,
ani troch mniej powszechn. wia- rzecz jasna, powszechne wystpowanie
dectwem powszechnoci (niezalenie od pewnych emocji zdefiniowanych inaczej
moliwych wyjtkw) jest dua czni poprzez wskazanie wywoujcych je
sto, z jak dana tendencja pojawia zdarze. Nie chciabym si tutaj wdawa
si w porwnaniach midzykulturowych. w gbsz dyskusj nad t kwesti
Rwnie z innych dziedzin znamy prak- i poprzestan na wyraeniu zdania, e
tyk wnioskowania o powszechnoci na faktycznie istnieje pewien zbir wzorcw
podstawie czstego wystpowania czego reagowania emocjonalnego, z ktrych
pomimo wyjtkw. Przykadem mog kady cechuje si specyficznym celem
by rnice midzy pciami. Dominujca czy te relacyjn intencj (to jest specy-
pozycja mczyzn jest powszechna, cho ficznym rodzajem gotowoci do dziaa-
zdarzaj si wyjtki, w kilku kulturach nia", jak samoobrona, poszukiwanie bli-
bowiem obserwuje si dominacj kobiet skoci, apatia - Frijda, 1986) i wystpuje
(Maccoby, Jacklin, 1974), a podobnie w wikszoci kultur. Zwamy, e taka
jest rwnie u szympansw (DeWaal, definicja emocji powszechnych rni si
1982). Jednak bardzo dua rnica od poprzedniej, przyjmujcej za punkt
w czstoci kultur, w ktrych dominuj wyjcia istnienie pewnych zdarze po-
mczyni i kobiety, wiadczy o tym, wszechnie wywoujcych okrelone emo-
e mczyznom atwiej jest osign cje. Myl, e istnieje wystarczajca ilo
dominujc pozycj. Podobnie pogwa- dowodw, by uzna istnienie pewnej
cenie wycznoci dostpu seksualnego liczby emocji powszechnych w tym sen-
do wasnego partnera nie zawsze wy- sie. Przykadem jest rado (definiowana
wouje zazdro; wzbudza j jednak na jako pene ycia nasilenie kontaktu),
tyle czsto, aby mona tu byo mwi strach (samoobrona), gniew (sprowo-
o uniwersalnej skonnoci. Nawet jeeli kowane zachowanie agonistyczne), aro-
skonno ta moe by neutralizowana gancja i dominacja (nie sprowokowana
przez kulturowo uwarunkowane rozsze- agresja lub zastraszanie innych), smutek
rzenie pojcia wasnego ja" (Markus, (apatia i domaganie si pomocy), lk
Kitayama, 1991) czy normy gocinnoci, (zahamowanie ruchw), wstyd (czerwie-
nadal istniej powody do uznania po- nienie" si i ukrywanie), awersja (grupa
wszechnoci owej tendencji. zachowa polegajcych na fizycznym
odrzuceniu czego). Ponadto istnieje te
pewna liczba powszechnych wzorcw za-
Co naley wyjani? wierajcych niezogniskowane tendencje
,do dziaania, jak zachowanie niespo-
Rozwaajc wyjanienia powszechnych kojne (nazywane czsto podnieceniem)
wyznacznikw emocji, musimy rozrni oraz apatyczna lub napita skonno
dwa poziomy oglnoci. Pierwszy do- do wycofania si z kontaktw z ja-
tyczy powszechnoci, z jak dane zda- kkolwiek stymulacj (czsto nazywana
rzenia wywouj emocje o tym samym dystresem).
znaku. Zdarzenie jest w tym sensie po-
wszechnym wyznacznikiem emocji, o ile
z reguy wzbudza ono jak emocj po-
zytywn lub negatywn. Drugi poziom
oglnoci dotyczy czstoci, z jak dane
Zdarzenia powszechnie przyjemne siek czy' znaczne odbieganie od nor-

i nieprzyjemne malnego stanu fizycznego z drugiej
strony. Warto przy okazji zauway,
e adne z tych zdarze o wrodzonej
Jak wyjani wystpowanie powszech- zdolnoci wywoywania przyjemnoci czy
nikw? Myl, e wskaza tu mona przykroci nie jest bodcem" w rzeczy-
wiele mechanizmw, ktre prawdopo- wistym sensie tego sowa. Przyjemno
dobnie jako ze sob wspdziaaj. i przykro s w wielu wypadkach
Pierwszy wie si z istnieniem pewnej wywoywane wykonaniem lub niemo-
liczby bodcw, na ktre ludzie s noci wykonania pewnych dziaa.
emocjonalnie wraliwi dziki swym wro- Pewne doznania przykroci i przy-
dzonym predyspozycjom. Dziki temu jemnoci zdaj si wynika z przedziw-
pewne bodce maj samoistn zdolno nej mieszanki czynnikw wrodzonych
do wzbudzania okrelonych emocji, s i wyuczonych, jak w wypadku tak zwa-
lubiane lub odrzucane przez wszystkich. nego wdrukowania czy lubienia wcze-
Wzbudzenie samego lubienia lub niej napotkanych obiektw (Bowlby,
nielubienia nie stanowi jeszcze wzbu- 1969; Hebb, 1949; Zajonc, 1980). Te
dzenia caej emocji, jeeli t ostatni ostatnie przykady s wielce pouczajce.
definiowa jako okrelone zmiany w za- Od procesw uczenia si zaley, do
kresie gotowoci do dziaania. Lubi kogo niemowlta si przywi, cho
jaki zapach lub go nie lubi to jeszcze sama tendencja do przywizywania si
nie to samo, co odczuwa emocj, jest wrodzona. Napotkanie jakiej osoby,
cho odczucie przyjemnoci lub nieprzy- do ktrej mog si przywiza, jest
jemnoci jest konieczne do powstania zdarzeniem powszechnym, lub prawie
emocji, a pewne bodce dostarczaj powszechnym. To, e blisko takich
nam tych dozna bez porednictwa osb lub napotykanie tych samych
uczenia si. Wydaje si, e organizm obiektw staje si czynnikiem wzbudza-
ludzki jest po prostu zbudowany w ten jcym emocje, wydaje si konsekwencj
sposb. Odnosi si to, jak si zdaje, budowy ludzkiego organizmu, nawet
do pewnych smakw i zapachw (przy- jeeli same te reakcje emocjonalne nie
kadem jest umiarkowanie sodki smak s wrodzone.
- Pfaffman, 1960), a take zapewne Jak ju pisaem, owe bodce czy
do pewnych wzrokowych, wchowych, zdarzenia maj tendencj do wzbu-
dotykowych i akustycznych bodcw dzania pozytywnego lub negatywnego
seksualnych (cho literatura na temat afektu, czy to dziki wrodzonym skon-
bodcw seksualnych u ludzi jest zadzi- nociom, czy to dziki oglnemu, nie-
wiajco niepena). Wrodzone reagowanie specyficznemu procesowi uczenia si.
przyjemnoci lub przykroci dotyczy Naley tu jednak poczyni dwa zastrze-
te bardziej zoonych zdarze, jak enia. Po pierwsze, bodce te mog ce-
nieskrpowane wykonywanie samodziel- chowa si podprogow intensywnoci
nie zainicjowanych ruchw, asymilacja afektu, bd te sta si takimi dziki
poznawcza, akceptacja przez grup, po- procesowi habituacji. Po drugie, oddzia-
czucie wasnej skutecznoci (jakkolwiek ywanie ich wartociowoci moe zosta
bymy definiowali pojcie wasnego ja" przezwycione przez inne, wspwy-
i precyzowali ten jego skadnik - por. stpujce oddziaywania afektywne. Bl
Markus i Kitayama, 1991) z jednej moe wywoywa rado, jeeli ma ja-
strony oraz bl, przeduajcy si wy- kie dodatkowe znaczenie moralne (jak
u mczennikw) czy seksualne (jak rzeczy. Pojawiaj si take w obliczu
u masochistw); seksualna przyjemno nowych moliwoci realizacji motyww.
za moe wzbudza poczucie winy. Jednak i tutaj du rol odgrywa
Oba te ograniczenia modyfikuj czsto pojcie niepewnoci (w wersji szybciej
wzbudzania okrelonych emocji przez ni oczekiwano"). Jeeli odnie mio
dane zdarzenia, nie ujmujc oglnoci nie do trwaego sentymentu, lecz do
tezie o wrodzonej zdolnoci wzbudzania przeywanej na bieco emocji, twierdzi
emocji przez te zdarzenia. mona, e emocj t przeywamy wtedy,
Jak ju wspomniaem, wzbudzenie gdy obecno kochanej osoby nie jest
przyjemnoci lub przykroci nie jest uwaana za oczywist, kiedy jest tu
jeszcze wzbudzeniem emocji. W isto- jaka doza niepewnoci.
cie afektywnie oznakowane zdarzenia Ludzkie motywacje nie s cako-
stanowi jeden z rodzajw interesw" wicie skupione jedynie na uzyskiwaniu
jednostki, to znaczy stanowi motywy przyjemnoci i unikaniu przykroci. Nie-
czy te powody denia do podtrzymania ktre s efektem uczenia si i wzmoc-
czy wywoania pewnych zdarze (pozy- nie pozyskiwanych dziki interakcjom
tywnych) lub do uniknicia kontaktu spoecznymi i przynalenoci do grup -
z innymi (negatywnymi) bd niedo- przykadem jest tu samoocena i ochrona
puszczenia, by si pojawiy. Zdarzenia te statusu wasnej grupy. Motywacje zwi-
wzbudzaj emocje, gdy osignicie po- zane z samoocen s prawdopodob-
danych, a uniknicie niepodanych stanie bardzo oglne, nawet jeeli kon-
nw rzeczy jest dla jednostki niepewne. kretne treci, na ktrych samoocena si
Podobnie jak wielu innych teoretykw opiera, znacznie si rni w rozmaitych
emocji, uwaam, e emocje wzbudzane kulturach. Podobnie jest z motywacj
s przez zdarzenia wpywajce na radze- obrony statusu wasnej grupy, ktra ley
nie sobie z oznakowanymi afektywnie u podstaw agresji midzygrupowej i in-
zdarzeniami. Emocje powstaj w obliczu nych przejaww antagonizmw midzy-
trudnoci bd te - by posuy si grupowych (Tajfel, 1982). Uniwersalne
nieco innym sformuowaniem - gdy wyznaczniki emocji wywodz si rw-
osignicie afektywnie oznakowanych nie z tych dwch rodzajw motywacji:
zdarze przebiega szybciej lub wolniej, emocje s powszechnie wzbudzane, gdy
ni jednostka tego oczekiwaa (Carver, motywacje te s skutecznie realizowane
Scheier, 1990; szybciej ni oczekiwano" bd blokowane.
mona uzna za rwnoznaczne z nie-
pewnoci wyniku"). Na tyle, na ile
powszechne s zdarzenia wzbudzajce Powszechne warunki powstawania
afekt, powszechne s te wzbudzane emocji
nimi motywacje. A na tyle, na ile
powszechne s owe motywacje, uni- W kadym zaktku wiata emocje s
wersalnymi wyznacznikami emocji s wzbudzane pojawieniem si afektywnie
te zdarzenia wpywajce na zdolno oznakowanych zdarze, ktre utrud-
jednostki do radzenia sobie z powiza- niaj lub uatwiaj realizacj motyww.
nymi z tymi motywacjami wyzwaniami To samo w sobie stanowi nieodczny
i zagroeniami. i powszechny wyznacznik emocji - na
Dla porzdku dodajmy, e emocje oglniejszym poziomie analizy, wykra-
nie powstaj jedynie w obliczu trud- czajcym poza tre specyficznych typw
noci w osiganiu podanych stanw zdarze. To, co przydaje zdarzeniom
144
^mmmmmmmmmtm
JAK WYJANI DOWODY...
:
v r:::: i:
charakteru wyzwania czy przeszkody istotne dla powstania emocji zdarzenia

w realizacji motyww, rwnie zdaje i Lazarusowskie podstawowe tematy re-
si zawiera pewien element uniwersal- lacyjne. Na przykad osobista strata jawi
noci, czy te wzgldnej niezalenoci si jednostce jako zanik (cakowity lub
od czynnikw kulturowych. Przeszkody czciowy) warunkw zaspokojenia wa-
i utrudnienia w realizacji motyww nego motywu, i to zanik o nieodwracal-
maj czciowo fizyczn, a czciowo nym charakterze. Rosnca ilo danych
spoeczn natur, ale przynajmniej w ja- przekonuje, e te waciwoci zdarze
kim (zapewne znacznym) stopniu wy- (decydujce o tym, co mona wobec
daj si niezalene od historii dowiad- danego zdarzenia zrobi) s uniwersalne
cze danej jednostki czy grupy. O tym, w okrelaniu struktury rnych emocji
co stanie si przeszkod w realizacji (Mauro, Sato, Tucker, 1992).
celw jednostki, decyduj bowiem relacje Wynikaj z tego jasne konsekwencje
midzy jej moliwociami a si zabu- dla wyjaniania powszechnoci wyznacz-
rzajcego czynnika, te za zale tyle nikw konkretnych emocji. Osobista
od praw fizyki i interakcji spoecznych, strata prowadzi powszechnie do alu
ile od wpyww kulturowego uczenia si, (smutku, przygnbienia, apatii czy ja-
norm i wartoci. kiejkolwiek innej nazwy by tu uy),
poniewa osobista strata odpowiada
wzorcowi nieodwracalnego zaniku, ktry
wzbudza t wanie emocj. Frustracja
Powszechne wyznaczniki i zniewaga prowadz do gniewu (goto-
specyficznych emocji woci do wyrzdzenia szkody, zastrasza-
nia ub groenia) wtedy gdy i dlatego e
Przedstawione dotd rozwaania wska- s one zdarzeniami awersyjnymi ozna-
zuj konsekwentnie na pewien rodzaj czajcymi przeszkody, ktrych spraw-
wyjanienia powszechnoci wyznaczni- cami s inni ludzie itd. Powszechny
kw konkretnych emocji. Uwaam, e czy prawie powszechny charakter ma
rne emocje (definiowane w katego- te zwizek midzy okrelonym wzor-
riach gotowoci do okrelonych rodzajw cem oceny poznawczej a gotowoci do
dziaa) wzbudzane s pewnymi konfi- dziaa okrelonego typu. Zwizki te
guracjami waciwoci zdarze, zwanymi stanowi rdze czy te istot naszych
wzorcami oceny poznawczej". Wzorce emocji. Wzorce reakcji emocjonalnej,
oceny zawieraj pewn konfiguracj spo- takie jak samoobrona, gotowo do
strzeganych przez jednostk cech kon- zachowa agonistycznych, przerwanie
tekstowych istotnych dla dziaa zarad- zachowania, wzrost i spadek aktywa-
czych moliwych w danej sytuacji. Owe cji, nie s zachowaniami operacyjnymi,
cechy kontekstowe obejmuj przerwa- tak wic zdolno do ich wzbudzania
nie aktywnoci, nieoczekiwano, nie- musiaa zosta wbudowana w pewne
pewno, dziaania innych, oczekiwa- warunki poprzedzajce ich pojawianie
nia przyszych zyskw i szkd oraz si. Warunki te znajdujemy w po-
(nie)kontrolowalno i (nie)odwracalno szczeglnych strukturach bodcowych
zdarze (Frijda, Kuipers, Terschure, czy te odpowiadajcych im strukturach
1989; Lazarus, 1991; Roseman, 1991; poznawczych, ktre nazywam wzorcami
Scherer, 1984; Smith, Ellsworth, 1985). oceny poznawczej.
Rne emocje s wzbudzane r- Nie uwaam przy tym, e emocje
nymi wzorcami oceny reprezentujcymi s zawsze wzbudzane owymi wzor-
cami oceny poznawczej we wskazane a rywale okazuj si obecni i aktywni,
tu sposoby. W odpowiednich warunkach gdziekolwiek by si odwrci.
emocja moe zosta wzbudzona jedy- Wiele spord powszechnych wy-
nie pewnym fragmentem stosownego znacznikw emocji moe mie rda
wzorca oceny, szczeglnie jeli emocja znacznie bardziej zoone. Nie naley
owa cechuje si siln dostpnoci (na zbyt pochopnie siga po proste wyja-
przykad wskutek niedawnego ub cz- nienia w kategoriach czynnikw wro-
stego jej przeywania w przeszoci). dzonych i oddziaywa ewolucyjnych. Na
Ludzie rni î te gotowoci czy przykad jedna z oglnych klas zdarze
predyspozycj do przeywania konkret- wywoujcych emocje dotyczy statusu
nych emocji. Kady awersyjny bodziec wasnej grupy spoecznej. Wspczesne
wzbudza gniew u niektrych osb, lub zdarzenia na Bakanach i w byym
u tych, ktrzy niedawno gniew przey- Zwizku Sowieckim pokazuj, jak atwo
wali. Kada niepewno co do tego, jak o wzbudzenie gniewu i jego podzielanie
poradzi sobie z pojawiajcymi si zda- przez due grupy jednostek. Do po-
rzeniami, moe wywoa obaw i wyco- dobnego wniosku prowadzi obserwacja
fanie u osb cechujcych si negatywn meczw piki nonej. Dlaczego tak si
emocjonalnoci (Watson, Clark, 1984) dzieje? Jedno z moliwych wyjanie
czy neurotyzmem (Eysenk, 1967). odwouje si do stopnia identyfikacji
z wasn grup, tendencji wyksztaconej
przez ewolucj z uwagi na jej oczywiste
korzyci adaptacyjne. Znaczn si mog
Wnioski: wyjanienie powszechnych te mie nagrody za lojalno wobec
wyznacznikw emocji wasnej grupy. Jednak rwnie moliwe
jest powstawanie takiej identyfikacji,
Naszkicowaem tu szereg mechanizmw dlatego e inni traktuj jednostk jako
wyjaniajcych, moim zdaniem, po- czonka grupy. Emocje mog si wywo-
wszechno niektrych czynnikw wzbudzi z powszechnego zapewne faktu, e
dzajcych emocje: wrodzona wraliwo inni (obcy, oni") traktuj jednostk jako
na pewne bodce, oglne warunki (wro- czonka grupy, wymuszajc w ten sposb
dzone lub nie) wzbudzajce okrelone lojalno wobec owej grupy.
emocje, oglne motywacje oraz poja- Nietrudno wic formuowa rne
wianie si pewnych wzorcw oceny wyjanienia powszechnoci pewnych wy-
zdarze mniej lub bardziej powszechnie znacznikw emocji, cho trudniej o ze-
wywoujcych okrelon emocj. branie przekonujcych dowodw^ ich
Nie wyczerpuje to listy poten- trafnoci. Nie mona powiedzie, e
cjalnych wyjanie powszechnych wy- dowodw takich w ogle nie ma, cho,
znacznikw emocji. Jak twierdzi Hebb jak ju wskazywaem, naleaoby ich
(1949), pewne emocje mog by po- w systematyczny sposb poszuka. Po
wszechne, poniewa powszechne s pierwsze, istniej pewne dowody na
pewne typy zdarze. Moliwe, e za- istnienie wrodzonych i specyficznych dla
zdro jest rezultatem wrodzonej reakcji gatunku (u ludzi i zwierzt) reakcji
na pojawienie si seksualnych rywali emocjonalnych (Bolles, 1970), wcznie
(co sugeruje zachowanie zwierzt - De z pewnymi wzorcami reakcji mimicz-
Waal, 1982). Jednak rwnie moliwe, nych. Logicznie rzecz biorc, zdolno
e jedynym elementem wrodzonym jest do wzbudzania takich reakcji powinna
tu awersyjno straty lub zagroenia, charakteryzowa pewne wzorce stymu-
lacji zewntrznej. Dalszych analiz wy- lub przykroci (na przykad przeszkody
maga kwestia, czy wzorce te maj w osigniciu celu). Po trzecie, rosnca
charakter oglnych konfiguracji cech ilo danych przekonujcych o uniwer-
(jak wzorce oceny poznawczej), czy te salnoci pewnych wzorcw oceny po-
raczej charakter zdarze okrelonego znawczej sugeruje uniwersalno pew-
typu (jak na przykad odrzucenie przez nych oglnie zdefiniowanych zdarze
grup). Po drugie, rosnca liczba danych jako czynnikw wzbudzajcych emocje.
przekonuje o szerokim oddziaywaniu Odwoa si tu mona do ogromnej iloci
pewnych typw zdarze jako czynnikw danych zgromadzonych przez licznych
wzbudzajcych emocje, jak i o tym, badaczy dziaajcych w Europie Zachod-
e zdarzenia te maj powszechn zdol- niej w ramach grupy CERE, utworzonej
no do wywoywania przyjemnoci (na z inicjatywy Klausa Scherera.
przykad skuteczne osignicie celu)
Richard Lazarus: Uniwersalne zdarzenia

poprzedzajce emocje
Sposb, w jaki to pytanie zostao sfor- tyczy zarwno biologii, jak i kultury,
muowane jest szczeglnie interesujcy a ostatnie skupia si na kulturowych
i to z kilku powodw, z ktrych kady wyznacznikach zmiennoci.
wart jest uwagi. Po pierwsze, zakada
on istnienie powszechnikw zamiast Wyznacznikami emocji s
domaga si dowodw za lub przeciw ich
biologiczne powszechniki
istnieniu. Po drugie, pytanie jest skiero-
wane na kwesti zdarze wywoujcych Zaoenie I, ktre jest podstawowe
emocje, a nie na peryferyczne waci- dla wszystkich poznawczych podej do
woci reakcji emocjonalnej, takie jak emocji, to teza, e wszystkie zoone
wzorce reakcji fizjologicznych czy eks- organizmy zdolne do uczenia si (szcze-
presyjnych, ktrych dotyczy wikszo glnie ssaki) cechuj si pewn podsta-
bada nad powszechnikami. Po trzecie, wow wasnoci biologiczn tenden-
pytanie nie dotyczy powszechnikw jako cj do staego ledzenia zdarze z uwagi
takich, lecz sposobw ich wyjaniania, na ich wpyw na dobrostan organizmu.
co ukierunkowuje nas na teori. Im bardziej biologicznie zaawansowany
Wrd wielu wanych problemw i inteligentny jest dany organizm, tym
oczekujcych na rozwizanie przez teo- bardziej zoone, subtelne i symboliczne
ri emocji, za jeden z istotniejszych s owe procesy oceny, cho mog one
uwaam pogodzenie w jaki sposb te mie charakter prosty, pospieszny
uniwersalnego oddziaywania czynnikw i konkretny.
biologicznych z rnicujcymi oddzia- To dziki temu procesowi oceny po-
ywaniami kultury. Przedstawiam tu znawczej (appraisal) wiemy, jak wybir-
wasn prb rozwizania tej kwestii czo reagowa na warunki oznaczajce
w postaci piciu podstawowych zao- szkod, zagroenie czy korzy i jak
e, z ktrych trzy pierwsze dotycz dziki temu skutecznie sobie z nimi
biologicznych powszechnikw, jedno do- radzi. Warunki te wymagaj nieraz
JAK WYJANI DOWODY
v -o :: -: :
147
..m .mm
dugofalowych strategii zaradczych opie- PTR powinna nam umoliwi wyjanie-

rajcych si na wyrafinowanym anty- nie i przewidzenie emocji wzbudzonej
cypowaniu przyszoci. Emocje stanowi w danej sytuacji. Pene zrozumienie
podstawowy system ewolucyjno- adap- procesu emocjonalnego wymaga dodat-
tacyjny inteligentnych organizmw i s kowo wiedzy o dokonywanych przez
uzalenione od dziaa motywacyjnych, czowieka ocenach, ktre doprowadziy
poznawczych i zaradczych, ktre wy- go do owych podstawowych tematw
birczo ukierunkowuj te organizmy na relacyjnych ( o czym szczegowo pisa-
istotne wasnoci ich otoczenia. em gdzie indziej, por. Lazarus, 1991a,
Zaoenie II: w ocen istotnoci 1991b, 1991c).
zdarze uwikany jest szczeglny rodzaj Zaoenie III: zwizek pomidzy
znaczenia relacyjnego. Jak ju wska- odpowiednim znaczeniem relacyjnym
zywaem w swojej odpowiedzi na Pyta- a, emocj jest wrodzony i specyficzny
nie 2, istotno zdarze z punktu wi- dla gatunku. Jeeli czowiek ocenia sw
dzenia dobrostanu organizmu - szkody, relacj z otoczeniem w okrelony sposb,
zagroenia czy korzyci - zaley cznie to zawsze pojawia si emocja specyficzna
od warunkw rodowiskowych, osobi- dla danego wzorca oceny i dzieje si tak
stych celw, przekona i zasobw adap- u wszystkich ludzi. Zaoenie III przed-
tacyjnych. Znaczenie relacyjne dotyczy stawione w postaci Jeeli... to" jest
zatem stopnia dopasowania jednostki pewnym prawem psychologicznym,
do sytuacyjnych warunkw, w obliczu pomagajcym nam zrozumie powszech-
Trt/Sry^ Szkody i zagroe- no pewnych wyznacznikw emocji.
nia prowadz do '^mcjT^BÊyMfyh; Z tego punktu widzenia zadaniem
korzyci - do pozytywnych. Konkretne analiz normatywnych i bada empi-
effiSgj negatywnie- wskazuj na. rodzaj rycznych jest przeledzenie podstawo-
szkody czy zagroenia, konkretne emo- wych tematw relacyjnych poszczegl-
cj, pozytywne za na rodzaj korzyci. nych emocji. Jednak z punktu widzenia
Na emocje lku, dumy czy gniewu -transakcji konkretnej jednostki z oto-
skadaj si cae odrbne rodziny emocji, czeniem zadanie polega na zidentyfi-
cho kady konkretny przypadek prze- kowaniu interpretacji tej sytuacji, to
ywania danej emocji stanowi pewne od- znaczy odczytanego przez ni znaczenia
stpstwo od jej formy idealnej (por. La- relacyjnego. Niektre szczegy zapro-
zarus, 1991b). W innym miejscu (Laza- ponowanych tu podstawowych tematw
rus, 1991a, 1991b, 1991c) zaproponowa- relacyjnych s niewtpliwie dyskusyjne,
em podstawowe tematy relacyjne (PTR) , na przykad zaoenie, e gniew wymaga
poszczeglnych emocji. Cho szczegy u dorosego czowieka odczucia prby
wymagaj zapewne dyskusji i dopraco- pomniejszenia jego wartoci, mona bo-
wania, a take mog si zmieni pod wiem te sdzi (na przykad Berkowitz,
wpywem dalszych danych, zasadnicze 1989), e osobista zniewaga jedynie
PTR dla poszczeglnych emocji przed- modyfikuje stopie, w jakim frustracja
stawia tabela ze strony 148. wzbudza gniew. Tak dalece, jak to
PTR jest molarn, poznawczo-rela- tylko moliwe, powinnimy si stara
cyjno-motywacyjn istot pewnej proto- rozwizywa tego rodzaju kontrower-
typowej emocji, konfiguracj okrelajc sje, konstruujc programy badawcze
gwn szkod lub korzy wynika- ukierunkowane na zrozumienie procesu
jc z danej relacji midzy czowie- doprowadzajcego do powstania poszcze-
kiem a jego otoczeniem. Znajomo glnych emocji.
Duma Podbudowanie poczucia wasnej wartoci dziki dokonaniom

ub osigniciu cenionego obiektu (samodzielnie lub przez
kogo, z kim si utosamiamy)
Gniew Zniewaga pomniejszajca ja" i moje"
Lk Stanie w obliczu niepewnego zagroenia egzystencjalnego
Mio Pozostawanie w zwizku z inn osob lub takie pragnienie,
zwykle, cho niekoniecznie, odwzajemniane
Nadzieja Obawa, e bdzie gorzej, i pragnienie, by byo lepiej
Poczucie winy Zamanie nakazu moralnego
Smutek Dowiadczenie nieodwracalnej straty
Strach Konkretne, bezporednie i zniewalajce zagroenie fizyczne
Szczcie Dokonywanie postpw w osiganiu jakiego celu
Ulga Zanik stresujcej niezgodnoci midzy rzeczywistym a po-
danym stanem rzeczy
Wspczucie Poruszenie z powodu cudzego cierpienia i pragnienie
mesiema pomocy
Wstrt (metaforycznie) Blisko ub wchonicie odstrczajcego
obiektu lub idei
Wstyd Wypa poniej osobistego ideau
Zawi Pragnienie posiadania tego, co ma kto inny
Zazdro Niech do osoby trzeciej z powodu szkodzenia przez ni
naszej relacji z inn osob
Tabela. Podstawowe tematy relacyjne poszczeglnych emocji
Zaoenie III mona przedstawi emocjami. Nie sposb w tym krtkim

jeszcze nieco inaczej, w postaci nast- eseju odpowiedzie na wiele istotnych,
pujcej tezy: jeeli jakie dwie osoby nasuwajcych si pyta, na przykad,
jednakowo odczytuj relacyjne znaczenie czy reakcj emocjonaln naley rozpa-
sytuacji (niezalenie od tego, jak przed- trywa z punktu widzenia obserwatora,
stawiaj si obiektywne wasnoci ich czy te reagujcej osoby, albo cy i jak
otoczenia), to zareaguj one t sam doznawana emocja moe by wiadomie
emocj. Jeeli za dwie osoby znajd si modyfikowana (por. Lazarus, 1991c).
nawet w obiektywnie tej samej sytuacji, Przyjcie istnienia powszechnikw
ale odmiennie odczytaj jej znaczenie implikuje wystpowanie jakiego rodzaju
relacyjne (na przykad z powodu od- procesw wrodzonych. Dowody na ist-
miennych celw lub przekona), to za- nienie procesw wrodzonych z punktu
reaguj one na t sytuacj odmiennymi widzenia etologii zanalizowa Eibl-Eibes-
rt *n i , ,. t

feldt (1989, rozdzia 2; por. te kry- cyklem reprodukcyjnym gobi. Badacz
tyczne stanowisko Lehrmana, 1953). ten zakada istnienie szeregu wzajemnie
Istot jego rozumowania przedstawia powizanych odrbnych mechanizmw
zdanie otwierajce jego najnowsz a kontrola i wzbudzenie kadego z nich
ksik: ma charakter czciowo rodowiskowy,
o czym jeszcze bdzie mowa. Po drugie,
Wieloryb niebieski natychmiast po urodzeniu po- jeli chodzi o tre wrodzonych me-
trafi doskonale pywa. Nowo narodzona antylopa chanizmw Eibl-Eibesfeldt nie precyzuje
gnu kusuje i galopuje za sw matk w obliczu
niebezpieczestwa, a wieo wyklute kacztko po- w aden sposb, jak poszczeglne pro-
trafi wej do wody i bez adnych wicze py- cesy emocjonalne rni si od siebie,
wa, przeszukiwa mu w poszukiwaniu poywie- na przykad, czym rni si warunki
nia, pi i namaszcza swoje pira, a wszystko to wzbudzania gniewu od warunkw wzbu-
robi bez jakichkolwiek instrukcji czy obserwowania
dorosego osobnika sucego za model. Podoenie
dzania lku, wstydu i tak dalej. Po
kaczego jaja do wysiedzenia kurze nie zmienia trzecie wreszcie, cho Eibl-Eibesfeldt
w aden sposb tych typowo kaczych zachowa. sugeruje interakcj organizmu i ro-
Wysiedziane przez kur kacztko poda do wody dowiska (gdy argumentuje, e kultura
dokadnie wbrew obyczajom swej przybranej kurzej
decyduje o uczeniu si obiektw mioci
matki.
czy nienawici, cho nie o uczeniu si
samych emocji), nie precyzuje w aden
Nieco dalej Eibl-Eibesfeldt z podob-
sposb, jak interakcja owa przebiega.
nej perspektywy spoglda i na ludzkie
Rozbudowujc nieco ostatnie z tych
emocje (wyrywkowo i skrtowo, cho
" zastrzee, warto zauway, e mecha-
^prowoKacyroie). J&u swoijeiaacîmim(itt.
nizmy wrodzone nie decyduj bez reszty
oakênTârane" pôbiestwjni.(i5y_
o przebiegu procesu" emojalngoJ
(apiiiiami êgo autora (Eibl-Eibesfeldt,.
< m 5 T a . 72)- a ^ s n ^ m f p ^ a m i ^ m .P r 0 C ( ^ ten j e s t ûzalepony
temat znaczenia relacyjnego" lecego ^ ^ m n y m i o d sPosobu r a d z e m a .
TpTdstaw poszczeglnych emocji: " " " S 0 J i e P r z e z ^ m z m z sytuacj, spo-
- 7 sobu, ktry wpywa na przejawianie
Stwierdzamy na przykad, e wszystkie Jwltur^, . . e m o < 3 i .P?!!?*
WzfOniajrte""Same rodzaje emocji: gniew, niena- w rezultacie czego moe si zmieni
wi, jnioj zazdro, zawi, strach czy wyrzuty .znaczenie relacyjne i powsta nawet od-
"sumienia, by wymieni chocby kilka. Jest to warte mienna emocja. Od dawna twierdz, e
odnotowania^ gdyz nie moglimy ieKe~nawz-___
" jem nauczy tych wszystkicH""ffigji.. Nie uczymy
procesy zaradcze mog zmienia emocje
" si subiektywnych korelatw poszczeglnych zana trzy zasadnicze sposoby (Folkman
chowa i spostrzee; przedmiotem uczenia si Lazarus, 1990): (1) poprzez dziaa-
iest obiekt.nisnm&Lczy mioci, nie za-sama. n i a skierowane na otoczenie lub osob
emocja. Jestemy w stanie rozmawia z innymi podmiotu, co zmienia relacj midzy
o swoich emojach i ta moliwo komunikacji jest
moliwa dziki wsplnej bazie biologicznej (podkre-
nimi a w konsekwencji i znaczenie
lenie moje). relacyjne oraz wzbudzan emocj; (2)
poprzez zmian ukierunkowania uwagi,
Z opini t wi si trojakiego jak w przypadku psychicznego unikania,
rodzaju trudnoci. Po pierwsze, nie _pre; ktre na krtko odsuwa problem, nie
cyzuje ona wrodzonych mechanizmw zmieniajc znaczenia relacyjnego; (3)
generowania emocji. Bardziej szczeg- poprzez zmian sposobu oceny relacji,
owe i uyteczne poznawczo stanowisko a w konsekwencji znaczenia relacyjnego
zaproponowa Lehrman (1964), inter- i powstaej emocji. Dobrymi przykadami
pretujc swe klasyczne badania nad s tu zaprzeczanie i dystansowanie si
od sytuacji, jako e skuteczne zaprze- same emocje (z wyjtkami, ktrych

czanie oznacza zmian subiektywnych warto trudno oceni z metodolo-
powodw zagroenia, za dystansowanie: gicznego punktu widzenia), cho po-
si oznacza zwracanie uwagi jedynie na szczeglne kultury kad niejednakowy
nieemocjonalne aspekty zagroenia. nacisk na poszczeglne emocje (He-
Aby sobie poradzi z plastyczn ider, 1991; Levy, 1973). Trudno tu
i pynn natur emocji, szczeglnie u lu- o wygaszanie kategorycznych twier-
dzi, musimy przyj Zaoenie IV. Oto dze, czciowo z powodu trudnoci
ono: procesy zaradcze (coping) zmieniaj z odrnieniem dowiadczenia emocjo-
emocje, za porednictwem zmiany pro- nalnego od jego ekspresji, a czciowo
cesu oceny poznawczj,^,ktij emocje^ z powodu niemonoci cofnicia si
wzbudza. Poniewa procesy zaradcze w przeszo. Jednak rozsdne i zasadne
4 wystpuj powszechnie u wszystkich ga- wydaje si twierdzenie o powszechnoci
tunkw, a u ludzi opieraj si na nabytej znacze relacyjnych lecych u podstaw
"|wiedzy i przyjtych wartociach, zao- poszczeglnych emocji. Trudno jednak
zenie udowodni sformuowane tu twierdzenie
"i kultury i kae oczekiwa w ludzkich "" o wrodzonym charakterze zwizku mi-
"emocjach pewnych elementw zarwno"" dzy emocj a jej podstawowym tema-
uniwersalnych, jak i zmiennych. tem relacyjnym. Obecnie przedmiotem
Jak sugeruje drugi z przytoczo- ostrych kontrowersji jest te kwestia,
nych cytatw, Eibl-Eibesfeldt uwaa za czy w ogle mona formuowa jakie
nieprawdopodobne, aby zwizki midzy oglne twierdzenia o ludzkim rozwoju
tematami relacyjnymi a emocjami byy z biologicznego punktu widzenia bez
od nowa wyuczane przez kade kolejne uwzgldniania kulturowego kontekstu,
pokolenie. Inni badacze (Levy, 1973, w jakim rozwj w ma miejsce (por.
1978, 1984) sugerowali, e emocje mog dokonan przez Cushmana, 1991, kon-
by wrodzone, cho modyfikowalne jeli struktywistyczn krytyk analizy roz-
idzie o sposb ich wyraania. Zgadzam woju ,ja" przedstawionej przez Sterna,
si oczywicie z tez o modyfikowalnoci 1985).
i jestem skonny rozcign j nawet Poprzestanie na dotychczas sfor-
na proces samego wzbudzania emocji muowanych twierdzeniach jest jednak
(por. te Hohshid, 1979). Niektrzy niewystarczajce, gdy nie uwzgldniaj
antropologowie (na przykad Briggs, one zmiennoci procesu emocjonalnego
1970, 1978) sugeruj nawet, e w pew- u ludzi z rnych kultur i u osobowo-
nych kulturach nieznany jest gniew,-co~ ciowo zrnicowanych jednostek nale-
podkrelaoby kulturow genez emocji. cych do tej samej kultury. Naley wic
Jednak ta sugestia 'Briggs wydaje si uwzgldni rnicujcy wpyw kultury
wtpliwa, jako e wtpliwa jest do- ' na proces emocjonalny, czym si obecnie
gbno jej obserwacji, podobnie jak zajm.
i innych obserwacji tego typu, bowiem
zwyke nie bardzo si one nadaj do
identyfikacji tego, co w ludzkim umyle Kulturowe rda zmiennoci
ma niewiadomy czy przedwiadomy
charakter. Zaoenie V, bdce pewnym prawem
Historyczne przekazy literackie su- ontogenetycznym: podstaw zrnicowa-
geruj, e wikszoci kultur, jeeli nia procesu emocjonalnego jest zrni-
nie we wszystkich, pojawiaj si te cowanie procesu oceny relacji midzy
:: : :::: :: :: ::::::: : :
151
: :::: : :s
osob a otoczeniem. Poniewa dokony- wieka, podczas gdy dla Amerykanw

wane przez jednostk oceny poznawcze bardziej negatywny jest brak zdolnoci.
s cznym efektem wpywu rodowiska Przykad ten ilustruje, w jaki spo-
oraz jednostkowych celw i przekona, sb wartoci kulturowe - decydujce
kultura moe silnie oddziaywa na emo- 0 tym, co gorzej wiadczy o czowieku
cje (dowiadczane i przejawiane) poprzez - mog wpywa na formu Jeeli...
ksztatowanie wartoci i znacze, na to", ksztatujc proces poznawczej oceny
ktrych w proces oceny poznawczej si 1 tre, a przynajmniej natenie emocji
opiera. Struktura spoeczna (tj. interper- wynikajcej z tej oceny.
sonalne role i wzorce zachowa) rwnie Rozwamy jeszcze jeden przykad.
wpywa na proces oceny, cho w nieco Wrd przedstawicieli amerykaskiej
inny sposb ni kultura (por. Lazarus, klasy redniej sowny atak jest bar-
1991c), w tym miejscu ogranicz si do dziej akceptowan form reakcji na
wpyww jedynie tej drugiej. zniewag ni atak fizyczny. Jednak
Przyczyn zrnicowania emocji w przekonaniu osb z klasy robotni-
jest wpyw osobowoci (czy to trakto- czej (szczeglnie mczyzn) i niektrych
wanej indywidualnie, czy to jako od- ' mniejszoci etnicznych szkodliwy dla
dziaywanie wsplne i charakterystyczne reputacji czowieka jest brak ataku
dla danej kultury) na formu Jeeli ... fizycznego w odpowiedzi na zniewag.
to" zawart w Zaoeniu III. Biologiczne Rozgniewany przedstawiciel klasy red-
powszechniki cz Jeeli" z to", za niej ogranicza sw reakcj do rewanu
kulturowe rda zmiennoci wpywaj werbalnego, podczas gdy osoby z klasy
na Jeeli" poprzez ksztatowanie ocen robotniczej czuj si zobligowane do
subiektywnego znaczenia zdarze. ataku fizycznego.
Wyobramy sobie dwie osoby do- Zwamy, e pierwszy z przytoczo-
wiadczajce poraki, na przykad w szko- nych przykadw dotyczy rzeczywistego
le czy w kontaktach spoecznych. Jedna procesu powstawania emocji, podczas
z nich zinternalizowaa przy tym takie gdy drugi - procesu jedynie przeja-
oto przekonanie kulturowe, e o czo- wiania emocji. Niektrzy antropologo-
wieku niepochlebnie wiadcz poraki wie odrniaj te dwie drogi, ktrymi
wynikajce z braku wysiku, podczas kultura moe oddziaywa na emocje.
gdy druga - przekonanie, e najgorsze Levy (1973) operuje tu terminami re-
s poraki wynikajce z braku zdolnoci. guy powstawania emocji i reguy
Dla pierwszej z tych osb sugestia, e jej regulowania emocjami; za Heider
poraka wynika z braku wysiku stanie (1991) proponuje terminy definicje
si rdem gniewu czy wstydu, cho kulturowe dla pierwszych i reguy
dla drugiej z osb sugestia taka bdzie przejawiania emocji dla drugich. Levy
mie nike konsekwencje emocjonalne. (1973, s. 287) ilustruje reguy regu-
Dla drugiej osoby brak wysiku moe lacyjne nastpujcym opisem pogldw
by wrcz wygodnym usprawiedliwie- Tahitaczykw na gniew (zauwamy,
niem poraki, natomiast gniew i wstyd e rwnie uywa terminu radzenie
wzbudzi w niej sugestia, e jej poraka sobie"):
jest wynikiem braku zdolnoci.
Doktryna dotyczca gniewu i przemocy [...] pro-
Przykad ten ilustruje rnice w spo- wadzi do [nastpujcych] strategii radzenia sobie
strzeganiu poraki przez Japoczykw z gniewem. Prbuj unika sytuacji, ktre przy-
i Amerykanw. Dla Japoczykw brak prawiaj ci o wcieko. Nie bierz spraw zbyt
wysiku jest zabjczy dla oceny czo- powanie i wycofaj si, gdy to tylko moliwe. Jeeli
kto' inny jest na ciebie wcieky, staraj si tego nie najwyraniej stereotypowy i uniwersalny
nasila. Gdy jednak ty si rozgniewasz, staraj si cig zachowa rozwija si samoistnie
rozadowa, mwic sobie o tym, co spowodowao
twj' gniew, aby nie trzyma tego w sobie, i eby
w czasie (rzdu wielu tygodni w przy-
wszystko mona byo naprawi. Jeli to tylko mo- padku reprodukcyjnych zachowa go-
liwe, wyraaj; swj gniew w sowach, a nie czynach. bi). Lehrman wykaza, e na ten cig
Staraj si nie dotyka osoby, ktra ci rozgniewaa, skada si szereg, specyficznych, wzajem-
a jeeli ju jej dotykasz, staraj si nie wyrzdzi jej
krzywdy.
nie z sob powizanych mechanizmw,
z ktrych kady jest wysoce wraliwy
Co do regu powstawania emocji, na sytuacyjne wyzwaacze stymulujce
proponowanych przez takich antropolo- aktywno hormonaln i prowadzce do
gw, jak Lutz i White (1986), kultura obserwowalnej i uniwersalnej sekwen-
dostarcza wiedzy na temat okolicznoci, cji budowania gniazda, skadania jaj,
ktre pomniejszaj warto czowieka wysiadywania ich a do wyklucia si
(dla gniewu), podwyszaj t warto pisklt, karmienia modych i tak dalej.
(dla dumy), ktre stanowi zagroe- Lehrman zaobserwowa na przykad, e
nie egzystencjalne (dla lku) itd. (por. jeeli samiec i samica zostan umiesz-
bardziej szczegowy opis u Lazarusa, czeni w klatce, w ktrej znajduj si
199 lc). materiay do budowy gniazda i dwa
jaja, osobniki nie przystpuj do ich
wysiadywania, lecz zachowuj si tak,
Psychobiologia procesu jakby jaj w ogle nie byo. Odbywaj
emocjonalnego zaloty, buduj wasne gniazdo i skadaj
wasne jaja, a nastpnie je wysiaduj.
Moim ostatnim zadaniem w tym eseju Samotna gobica nie skada jaj, aby je
jest powrt do wrodzonych mechani- zoy, musi ona zareagowa na widok
zmw procesu emocjonalnego, do tego, receptywnego samca. Samotny samiec
co niektrzy okrelaj mianem progra- nie przejawia adnego zainteresowania
mw afektywnych (na przykad Ek- materiaami do budowy gniazda, jajami
man, 1977). Problem, ktry chciabym czy piskltami; aby tak si stao, po-
podnie, dotyczy sposobu funkcjonowa- trzebna jest obecno samicy.
nia wrodzonych, uniwersalnych zwiz- Mamy tu wic do czynienia ze
kw midzy podstawowymi tematami skomplikowanym wspoddziaywaniem
relacyjnymi a emocjami. Czy zgadza czynnikw rodowiskowych i hormo-
si z nasz dotychczasow wiedz na nalnych; wystpienie kadego wanego
temat mechanizmw wrodzonych na zdarzenia cyklu wymaga okrelonego
przykad teza, e kiedy mechanizm wyzwalacza rodowiskowego lub hormo-
emocji zostanie raz wzbudzony doko- nalnego i wyzwalacz ten musi si poja-
naniem odpowiedniej oceny, to rozwija wi we waciwym czasie, jeeli cay cykl
si on samoistnie, dopki nie zostanie ma by kontynuowany. Obserwowany
wyczony przez zmian w relacjach cykl stereotypowych zachowa skada
midzy podmiotem a otoczeniem? si wic w rzeczywistoci z pewnej liczby
Myl, e nie, a swoje analizy oddzielnych mechanizmw wrodzonych,
w duym stopniu opieram na klasycz- ktre ulegaj kolejnej aktywizacji je-
nych badaniach Lehrmana (1964) nad dynie pod warunkiem pojawiania si
procesami reprodukcji u gobi. Stara odpowiednich zdarze w otoczeniu.
i zdyskredytowana koncepcja instynktu Jeli przyj ten model za pewien
zakadaa, e cay skomplikowany, ale wzorzec, jasne jest, e nie naley my-
le o procesie emocjonalnym - na- ta wymaga rwnie u innych osb. Po-
wet uniwersalnym i wrodzonym - jako mimo pewnego zrnicowania, wszyst-
o samoistnie i do koca rozwijajcej kie przypadki, powiedzmy, gniewu maj
si sekwencji z gry zaprogramowanych wsplny podstawowy temat relacyjny
zdarze. Mamy tu raczej do czynienia i wzorzec oceny poznawczej z wariacjami
z cigiem odrbnych mechanizmw ko- wok tego samego centralnego wtku.
lejno wczanych przez tkwice w or- Raz uksztatowane, oceny poznawcze
ganizmie czynniki, ktrych rola silnie generuj te same impulsy do dziaania
jednak zaley od pojawiania si odpo- w zalenoci od problemu adaptacyj-
wiednich zdarze w otoczeniu. nego, na przykad odbudowanie uszko-
Mona wic myle o procesie dzonej samooceny w wypadku gniewu,
wzbudzania emocji jako wyzwalanym ukrycie niemonoci dorwnania wa-
przez pewien wrodzony mechanizm - snym ideaom w wypadku wstydu i tak
czcy rne tematy relacyjne z rnymi dalej. Wzorce aktywnoci motorycznej
specyficznymi emocjami. Kiedy ocena wymagane przez takie oceny poznawcze
poznawcza doprowadza do identyfika- i tendencje do dziaania owocuj specy-
cji okrelonego tematu relacyjnego, na- ficznymi dla danej emocji wymaganiami
stpuje wzbudzenie gniewu, lku czy fizjologicznymi majcymi wasne meta-
dumy wraz ze stosown gotowoci boliczne nastpstwa istotne dla podtrzy-
do dziaania i odpowiednim wzorcem mania lub zahamowania dziaania.
zmian fizjologicznych. Proces ten moe Oglnie rzecz biorc, uwaam, e
jednak atwo ulega wyczeniu przez pewne aspekty procesu emocji s wro-
wyuczone procesy zaradcze, w tym dzone, podczas gdy inne pozostaj pod
obronne reinterpretacje zmieniajce od- wpywem wartoci kulturowych oraz in-
czytywane przez jednostk znaczenie dywidualnego zrnicowania osobowoci
relacyjne. Rwnie przejawianie emocji i wynikajcych z nich procesw zarad-
moe zosta zahamowane lub prze- czych. Aby pogbi nasze zrozumienie
ksztacone w rezultacie wspominanych tego, co uniwersalne, i tego, co zmienne,
ju wartoci charakterystycznych dla powinnimy skupi uwag na szczeg-
danej osobowoci czy kultury. Cho wiele ach wspdziaania rnych mechani-
elementw tego procesu ma charakter zmw wrodzonych oraz ich wsppracy
wrodzony, wiele z nich jest te skutkiem z czynnikami spoeczno-kulturowymi,
nabywanych przez jednostk dowiad- a take z oddziaywaniami rozwojowymi
cze, ktre mog oddziaywa na kady oraz zarwno z plastycznymi, jak i sta-
skadnik procesu emocjonalnego, z wy- ymi wzorcami w przebiegu procesw
jtkiem wrodzonego zwizku midzy radzenia sobie z emocj.
specyficznym wzorcem oceny poznawczej
a specyficzn emocj z nim zwizan.
Oprcz owego wrodzonego zwizku,
tym, co nadaje procesowi wzbudzania
emocji stereotypowy, instynktopodobny
posmak, jest powszechno wymaga
adaptacyjnych typowych dla kadej spe-
cyficznej emocji. To, czego wymaga (w
sensie zmian fizjologicznych, treci my-
li, dziaa, itd.) reakcja gniewu u jednej
osoby, pokrywa si z tym, czego reakcja
Klaus R. Scherer: Dowody na uniwersalno

i kulturow specyfik wzbudzania emocji
Cho niektrzy racjonalistycznie zo- dzone zostao przez Bouchera i Brandta

rientowani filozofowie traktowali emo- (1981), ktrzy stwierdzili znaczne po-
cje jako przykr skaz na skdind dobiestwo amerykaskich i malajskich
doskonaej maszynie poznawczej (por. historii opowiadajcych o zdarzeniach
Scherer, 1985), wikszo psychologw wzbudzajcych okrelone emocje. Jedne
nie kwestionuje adaptacyjnych funkcji i drugie historie byy te bez trudu
emocji i ich filogenetycznego rodowodu. rozpoznawane przez amerykaskich s-
Jeli zaoymy, e ten pogld jest trafny, dziw". Badacze ci doszli do wniosku, e
wyznaczniki emocji zapewne oka si zdarzenia wzbudzajce emocje zdaj si
porwnywalne u rnych rodzajw zwie- mie ponadkulturowy charakter (jednak
rzt, o ile organizmy te staj przed por. krytyka tego wniosku u Heidera,
podobnymi wyzwaniami, szczeglnie na- 1991). -
gymi, jak frustracja potrzeb, niebezpie- Wsppracujc z du liczb bada-
czestwo zagraajce przetrwaniu czy czy z ponad czterdziestu krajw poo-
strata krewnych lub partnerw. Jeeli onych na piciu kontynentach, prze-
tego rodzaju podobiestwa strukturalne prowadziem seri bada kwestionariu-
sytuacji wymagajcych emocjonalnych szowych dotyczcych problemu, w jaki
adaptacji udaoby si znale u r- sposb wzbudzanie emocji i wzorce re-
nych gatunkw, tym bardziej naleaoby agowania emocjonalnego s uzalenione
oczekiwa podobiestwa rnych kultur od uniwersalnie dziaajcych czynnikw
ludzkich przynajmniej pod wzgldem psychobiologicznych oraz od czynnikw
gbokiej struktury" sytuacji wzbudza- spoeczno-normatywnych, specyficznych
jcych emocje. dla poszczeglnych kultur. Badania te
W oparciu o teori i do nie- opieraj si na sownych sprawozda-
liczne dane porwnawcze (por. Plutchik, niach z emocjonalnych sytuacji przey-
1980) mona utrzymywa, e rne ga- tych w przeszoci, a ich ograniczenie
tunki ujawniaj podobne zwizki midzy polega na tym, e osobami badanymi
motywacj, sytuacj i emocj. Jednak byli wycznie studenci. Taki wybr
w istocie niewiele jest przekonujcych uczestnikw zapewnia jednak porw-
danych na temat podobiestwa sy- nywalno naszych bada z wikszo-
tuacji wzbudzajcych emocje u czoci bada empirycznych nad emo-
wieka i rnych gatunkw zwierzt, cjami, w ktrych badanymi byli rwnie
cho na szczcie istnieje pewna liczba studenci. Uzyskane wyniki, ktre tu
danych dotyczcych midzykulturowego pokrtce przytocz, zachciy nas do
podobiestwa tych sytuacji. Cz da- sformuowania bardziej szczegowych
nych pochodzi od dawniejszych bada- hipotez - do sprawdzenia w badaniach
czy emocji (wcznie z pionierskimi nastpnych.
obserwacjami midzykulturowymi Dar- W pierwszym naszym badaniu
wina, 1872/1964, por. te Ekman, 1973); (Scherer, Wallbott, Summerfield, 1986)
jednak wikszo systematycznych da- porwnywalimy osiem krajw europej-
nych zebrano bardzo niedawno. Jedno skich (w tym Izrael), zwracajc uwag
z najwczeniejszych bada przeprowa- na dowiadczenia emocjonalne dotyczce
JAK WYJANI DOWODY. 155
gniewu, strachu, radoci i smutku. pod wzgldem czynnikw demograficz-
Badani proszeni byli o opisanie sy- nych i socjoekonomicznych oraz czsto-
tuacji wzbudzajcych te emocje, jak ci pojawiania si rnych zdarze, na
rwnie o szczegowy wykaz swoich przykad przestpstw.
reakcji (subiektywnych odczu, obja- Zachcio to nas do poszerzenia
ww fizjologicznych, ekspresji werbalnej zakresu badanych emocji (dodalimy
i niewerbalnej oraz zabiegw kontrolu- wstrt, wstyd i poczucie winy) i w-
jcych emocje). Aby zbada podobie- czenia badanych ze wszystkich krajw,
stwa i rnice midzykulturowe, nasza ktre byy nam dostpne. Skoczyli-
grupa badawcza rozwina szczegowy my na trzech tysicach studentw
system kodowania informacji o sytu- z trzydziestu siedmiu krajw (Scherer,
acjach wzbudzajcych emocje. Bogactwo Wallbott, 1994; Wallbott, Scherer, 1986).
i zoono wynikw wymagay napisa- Antycypujc kopoty, jakie pojawiyby si
nia caej ksiki, jednak gwny nasz przy kodowaniu otwartych wypowiedzi
wniosek by prosty: rnice pomidzy przy takiej rnorodnoci, ucieklimy
omioma badanymi kulturami europej- si do kwestionariusza z zamknitym
skimi okazay si nieliczne i niewielkie. systemem odpowiedzi, eby je sformuo-
Gwne rnice polegay na tym, e wa, wykorzystalimy nasze poprzednie
podstawowe przyjemnoci" wzbudzay badania. Sytuacja wzbudzajca emocje
najwicej radoci u badanych Brytyjczy- opisywana bya w postaci historyjki.
kw, dla badanych Belgw najczstszym Brak energii nie pozwoli nam niestety
kontekstem pojawiania si emocji oka- upora si dotd z dwudziestoma i jed-
zay si zamknite pomieszczenia, za nym tysicem uzyskanych w ten sposb
niemieckojzyczni Szwajcarzy - ku na- opisw sytuacji.
szemu zdumieniu - okazali si cechowa Do badania tego dodalimy jednak
yw emocjonanoci. pewien nowy element, pozwalajcy spoj-
Posugujc si tym samym kwestio- rze na problem powszechnoci zdarze
nariuszem z otwartym systemem od- wywoujcych emocj z nieco innej per-
powiedzi, rozcignlimy nastpnie po- spektywy, mianowicie z punktu widzenia
rwnania na USA i Japoni (Scherer, oceny poznawczej. Uyte do tego celu
Wallbott, Matsumoto, Kudoh, 1988). pytania opieray si bezporednio na
Jak naleao oczekiwa, dodanie kultur pewnym zbiorze ocen zdarze, ktre to
nieeuropejskich znacznie zwikszyo r- oceny uznaem uprzednio za konieczne
nice midzykulturowe, szczeglnie mi- i wystarczajce do wyjanienia genezy
dzy Japoni z jednej strony a USA emocji (Scherer, 1984b, 1986). Te kry-
i krajami europejskimi z drugiej strony. teria oceny zdarze s bardzo podobne
Na przykad, badani Japoczycy opisy- do propozycji innych teoretykw oceny
wali mniej radoci zwizanej z przy- poznawczej (por. Lazarus, Smith, 1988;
jemnociami cielesnymi, mniej epizodw Scherer, 1988a). Konkretnie, zapropo-
smutku zwizanych ze mierci lub nowaem pi zasadniczych wymiarw
oddzieleniem od innej osoby i mniej oceny poznawczej (zawierajcych szereg
epizodw gniewu wywoanych spostrze- podwymiarw):
ganiem sytuacji jako niesprawiedliwej. 1. Nowo/nieoczekiwano: czy
Wyjanialimy te rnice jako domnie- nastpia zmiana we wzorcu stymulacji
many rezultat zrnicowania badanych zewntrznej lub wewntrznej, w szcze-
kultur pod wzgldem wartoci, norm glnoci, czy pojawio si jakie nowe
i praktyk interpersonalnych, a take zdarzenie bd czy naley go oczekiwa.
2. Samoistna przyjemno: czy cjonalnego, musielimy niesftety znacz-

zdarzenie bodcowe jest przyjemne, czy nie ograniczy liczb i zoono py-
wywouje tendencj do zbliania si, czy ta dotyczcych przypominanej oceny
te raczej jest nieprzyjemne i wywouje poznawczej epizodu emocjonalnego. Po-
tendencj do unikania, w oparciu bd suylimy si zatem wzgldnie pro-
o wrodzone detektory waciwoci, bd stymi pytaniami o ocen nowoci, przy-
to o wyuczone skojarzenia. jemnoci, uatwialnoci, sprawiedliwo-
3. Istotno dla celu/potrzeby: ci, sprawstwa, moliwoci zaradczych
czy zdarzenie bodcowe jest istotne dla i zgodnoci z normami zdarze po-
wanych celw lub potrzeb organizmu przedzajcych pojawienie si poszczegl-
(podwymiar istotnoci), czy otrzymany nych emocji (reprodukcj kompletnego
wynik jest zgodny, czy sprzeczny z ocze- kwestionariusza znale mona w pracy
kiwaniami (podwymiar oczekiwa) i czy Scherera, 1988, s. 201-203).
zdarzenie uatwia, czy te hamuje osi- Opierajc si na tych ocenach
gnicie danego celu lub zaspokojenie da- zdarze poprzedzajcych emocje mona
nej potrzeby (podwymiar uatwialnoci). oszacowa ich wzgldn powszechno
4. Moliwoci zaradcze dotycz i relatywizacj kulturow. Oglnie rzecz
przyczyn zdarzenia bodcowego (podwy- biorc, zrnicowanie ocen wywoane
miar przyczynowoci), moliwoci pora- pochodzeniem badanych z okrelonego
dzenia sobie organizmu ze zdarzeniem, kraju byo znacznie sabsze od zr-
a w szczeglnoci stopnia kontroli nad nicowania ocen wywoanego treci re-
jego konsekwencjami (podwymiar kon- lacjonowanej emocji, czsto to pierw-
trolowalnoci); wzgldnej zdolnoci orga- sze zrnicowanie sigao co najwyej
nizmu do zmiany lub uniknicia wyniku jednej trzeciej wielkoci zrnicowa-
poprzez walk lub ucieczk (podwymiar nia drugiego. Stwierdzono take pewne
mocy) oraz moliwoci dostosowania interakcje midzy krajem pochodzenia
si do ostatecznego wyniku poprzez osb badanych a rodzajem emocji, cho
wewntrzne przestrukturowanie organi- interakcje te byy z reguy niewielkie
zmu (podwymiar dostosowania si). (por. Scherer, w druku). Jedyne wy-
5. Zgodno ja" z normami do- miary oceny poznawczej odbiegajce od
tyczy zgodnoci zdarzenia, a w szczegl- tego oglnego wzorca dotyczyy ocen
noci dziaania, z normami spoecznymi, moralnoci, oczekiwa zdarzenia wy-
konwencjami kulturowymi i oczekiwa- woujcego emocj oraz spostrzeganego
niami innych znaczcych osb (podwy- sprawstwa.
miar standardw zewntrznych) oraz Prbujc zrozumie przyczyny r-
zgodnoci z uwewntrznionymi nor- nic midzy krajami, odwoalimy si do
mami i standardami skadajcymi si na wartoci kulturowych w ujciu Hofste-
wasne ja" ub ja idealne" (podwymiar de'a (1984), co doprowadzio do ujaw-
standardw wewntrznych). nienia interesujcych zalenoci. Na
W naszym szeroko zakrojonym ba- przykad im bardziej indywidualistycz-
daniu midzykulturowym prbowalimy nie zorientowana kultura kraju, tym
uzyska informacje na temat przypomi- nisze okazay si oceny dystansu mocy
nanych wynikw procesu oceny poznaw- i unikania niepewnoci, a wysze -
czej, ktry prawdopodobnie poprzedza oceny oczekiwanoci zdarze wywou-
przeycie emocji. Zwaywszy ogromn jcych emocje. Podobnie, im silniejszy
ilo informacji dotyczcych wszystkich indywidualizm jednostki, tym sabsze
badanych aspektw dowiadczenia emo- unikanie niepewnoci i nisze oceny
dystansu mocy, a wiksza tendencja do w przypadku wstydu ni poczucia winy
spostrzegania zdarzenia jako niemoral- (por. Wallbott i Scherer, w druku).
nego. W oparciu o te dane doszedem do
Szczeglnie interesujcy okaza si wniosku bardzo podobnego do konkluzji
przypadek autorefleksyjnych czy te mo- Heidera (1991): sytuacyjne wyznaczniki
ralnych emocji wstydu i poczucia winy. emocji maj charakter zarwno uniwer-
Stwierdzilimy ciekawe rnice midzy salny (pod wzgldem szeregu ich wa-
krajami, szczeglnie pod wzgldem spo- snoci strukturalnych), jak i specyficzny
strzeganej niemoranoci zdarze wywo- kulturowo (z uwagi na rnice dotyczce
ujcych te emocje. W kulturach indy- wartoci, praktyk spoecznych, wzorcw
widualistycznych wstyd i poczucie winy interakcji, historii, demografii, klimatu,
okazay si mie bardzo podobne wy- ekonomii i struktury spoecznej). Zaka-
znaczniki (dua niemoralno zachowa- da mona, e pewne tematy zdarze
nia wywoujcego te emocje) i podobny wzbudzajcych emocje wystpuj bardzo
wzorzec reakcji emocjonalnej. Jednak powszechnie, szczeglnie dla takich pro-
w kulturach kolektywistycznych stwier- stych emocji, jak wstrt, gniew, smutek
dzilimy wyrane rnice midzy tymi i strach. Jednak gdy tylko wanoci
dwiema emocjami: wyznaczniki poczucia nabieraj normy, wartoci i praktyki
winy spostrzegane byy jako bardziej kulturowe, szczeglnie w przypadku
niemoralne ni wyznaczniki wstydu. zoonych emocji, jak wstyd czy po-
W kulturach tych stwierdzilimy te czucie winy, sytuacyjne wyznaczniki
rnice w reakcjach ekspresyjnych i fi- emocji staj si nieporwnanie bardziej
zjologicznych typowych dla tych emocji, zoone i uzalenione od czynnikw
polegajce na wikszej ostroci reakcji kulturowych.
Paul Ekman i Richard J. [ vidson: Posowie

Averill powiada, e im oglniejsze poj- zdarzenia bodcowego, nie za samo
cie, tym bardziej jest ono powszechne. zdarzenie. Przy bardziej szczegowych
Zasada ta stosuje si take do stop- rozwaaniach mamy jednak do czynienia
nia zgodnoci midzy rnymi auto- z rozbienoci pogldw.
rami odpowiadajcymi na Pytanie 4. Najbardziej wartociowe, cho nie
Na poziomie oglnym zgodno jest pozbawione ogranicze, dane dotyczce
bardzo znaczna, na poziomie szczegw powszechnoci wyznacznikw emocji
poszczeglni autorzy mocno si rni. przedstawi Scherer. Przekonuj one
Wszyscy autorzy zgadzaj si co o tym, e w przypadku emocji prostych
do istnienia dowodw na uniwersal- (wstrt, smutek, gniew i strach) wi-
no emocji, zgadzaj si, e mniej cej jest podobiestwa midzy badanymi
4 jest dowodw na powszechno zdarze z rnych krajw ni w przypadku
wywoujcych okrelone emocje i e emocji bardziej zoonych (wstyd, po-
owa powszechno uzaleniona jest od czucie winy). Wstyd i poczucie winy
czynnikw zarwno biologicznych, jak to emocje, w ktre uwikane s sdy
i kulturowych. Wszyscy zgadzaj si moralne, wskutek czego pozostaj one
te co do tego, e istotnym wyznacz- pod stosunkowo najwikszym wpywem
nikiem emocji jest poznawcza ocena wartoci kulturowych. Badania Scherera
158 JAK WYJANI DOWODY.
mmmmmmmmmmmmmmmmm^mmmmmmmmmm
wskazuj na potrzeb podjcia dalszych kretnym' tematem relacyjnym a emocj

studiw nad problemem rnic mi- jest biologicznie uwarunkowany i kon-
dzy emocjami pod wzgldem stopnia, centruje si na wyniku oceny poznaw-
w jakim maj one uniwersalny lub czej, a wic na sposobie interpretacji
kulturowo zrnicowany charakter. La- zdarzenia wzbudzajcego emocj. Ar-
zarus, Frijda i Ellsworth podkrelaj, e gumentuje, e w ocen uwikany jest
jeeli nawet istniej jakie biologiczne pewien proces, a nie gotowy program",
wyznaczniki uniwersalnoci oceny pew- cho nie precyzuje, na czym proces ten
nych zdarze (w rnych kulturach polega. Z wypowiedzi tych trojga auto-
i przez zrnicowanych osobowociowo rw nie wynika, jakiego rodzaju badania
czonkw tej samej kultury), to ich empiryczne mogyby rozstrzygn, ktra
wpyw zostaje atwo przytumiony od- z zaproponowanych przez nich wizji
dziaywaniem czynnikw spoecznych, procesu oceny poznawczej jest bardziej
kulturowych i osobowociowych. By trafna od pozostaych.
moe poszczeglne wyznaczniki emocji Ekman (w przeciwiestwie do La-
mona uoy wedug stopnia uniwer- zarusa, Scherera i Ellsworth) twierdzi,
salnoci i niezmiennoci ich interpre- e oceny poznawcze mog nastpowa
tacji, cho brak danych empirycznych, automatycznie i z tak szybkoci, e
ktre potwierdzayby t tez. Ellsworth ludzie prawdopodobnie nie zdaj sobie
sugeruje, e zapewne najbardziej uni- sprawy z ich przebiegu. Sformuowany
wersalna jest zdolno zdarze do wy- przez Lazarusa, Scherera i Ellsworth
woywania afektu pozytywnego lub ne- opis procesu oceny uwaa Ekman za
gatywnego, nie za do wywoywania wyjanienie nie samego przebiegu pro-
emocji o okrelonej treci, co rwnie cesw oceny, lecz za opis potocznego czy
warte jest dalszych bada. Frijda zgadza te subiektywnego sposobu wyjaniania
si z Ellsworth, e wrodzony charakter procesu wzbudzania emocji. Ekman kon-
ma wartociowo zdarze wzbudzaj- centruje si na kwestii, jakie elementy
cych emocje, cho twierdzi, e sama procesu emocjonalnego s przekazywane
wartociowo prowadzi nie do emocji, genetycznie.
lecz jedynie do oznakowanego stanu Averill argumentuje, e zgroma-
afektywnego. dzone dotd dowody na uniwersalno
Lazarus, Scherer i Ellsworth pod- wyznacznikw i ekspresji emocji ka
krelaj rol poznawczej oceny zdarze myle raczej w kategoriach rodzin emo-
i kade z nich przedstawia pewien cji ni konkretnych, specyficznych emo-
teoretyczny opis przebiegu tej oceny. cji (por. odpowied Ekmana na Pytanie
Proponowane przez Lazarusa podsta- 1). Wskazuje on na trzy moliwe rda
wowe tematy relacyjne zdaj si pa- powszechnikw: biologiczne, spoeczne
sowa do emocjonalnych dowiadcze 4 i rodowiskowe. Na zakoczenie swojej
ludzi Zachodu i s podobne do opi- wypowiedzi Averill formuuje bardzo
sw zdarze poprzedzajcych poszcze- uyteczn konkluzj: same dowody na
glne emocje podanych przez Ekmana powszechno nie dowodz jeszcze, jakie
i Friesen (1975; Ekman, 1977). Lazarus jest jej rdo.
przekonuje, e zwizek pomidzy kon-
Pytanie 5:
Ile procesw poznawczych
potrzeba do wzbudzenia emocji?
Gerald L. Clore: Dlaczego emocje wymagaj

procesw poznawczych
Sposb, w jaki to pytanie zostao sfor- emocje si pojawiaj, definicji emocji,
muowane, zdradza zakadanie pogldu, a take zaoenia dotyczce ukrytego
e poznanie i emocja s od siebie modelu wzbudzania emocji i szcze-
raczej oddzielone ni wzajemnie w siebie glnej emocji, o ktr chodzi. Przedys-
uwikane, a take drugiego pogldu, kutuj krtko te kolejne zaoenia.
e moliwa jest sytuacja, w ktrej
rola poznania byaby minimalna.^/ôim
zdaniem - emocje s stanami umyso- Sytuacja
wymi, co oznacza na mocy definicji, e
znaczny jest ,w nich udzia procesw Przetwarzanie informacji i wiedza jako warunki
poznawczych^Twierdzenie, e emocje konieczne powstania emocji
s stanami umysowymi, nie wyklucza
uznawania ich za stany ciaa i dzie- fWarunkiem koniecznym powstania emo-
dzictwo naszej ewolucyjnej przeszoci, y cji jest pojawienie si sytuacji spostrze-
ani nie oznacza, e ludzie przeywajcy ganej jako pozytywna lub negatywna
emocje wiedz, dlaczego je przeywaj z punktu widzenia czyich interesw.
i nie mog zosta zaskoczeni wasnymi Dotyczy to wszystkich emocji, wobec
emocjami. Twierdzenie to oznacza je- braku pozytywnej lub negatywnej re-
dynie, e traktuj emocje jako element akcji nie moe by bowiem mowy
szerszego systemu przetwarzania infor- o prawdziwej emocji j (Clore, Ortony,
macji. Na pytanie stanowice osnow 1988; Ortony, CloreT Collins, 1988).
tego rozdziau mona udzieli rnych Jeeli przyj, e wartociowo jest
trafnych odpowiedzi, z ktrych kada niezbdnym warunkiem emocji, to in-
zdaje si jednak opiera na pewnych nymi warunkami koniecznymi stan
dodatkowych zaoeniach. Idzie tu o za- si czynniki niezbdne do wystpienia
oenia dotyczce sytuacji, w ktrych takich pozytywnych lub negatywnych
(1 62 J ILE PROCESW POZNAWCZYCH POTRZEBA DO WZBUDZENIA EMOCJI?
ocen, te za zale od rodzaju sytuacji, guy znacznej iloci odgrnego prze-

przed ktr jednostka stoi. twarzania danych. Na przykad przy
W pewnych sytuacjach minimalna grze w szachy ocena ruchu wykona-
ilo przetwarzania informacji niezbdna nego przez jednego z graczy wymaga
do pojawienia si reakcji afektywnej zwykle dysponowania znaczn wiedz.
wymaga rozlegego, wiadomego i za- Warto jednak zauway, e ogromnej
mierzonego przetwarzania danych. Biz- wiedzy wymaga nawet radzenie sobie
nesmen poproszony o ocen proponowa- z najprostszymi wydarzeniami codzien-
nych zmian w przepisach podatkowych noci, chyba e pozostajemy stale w tej
bdzie na pewno potrzebowa bardzo samej, powtarzajcej si sytuacji. Wielki
rozbudowanego przetwarzania danych. wkad psychologii poznawczej ostatnich
Na drugim kracu, zareagowanie na dwudziestu piciu lat polega m.i. na
silnie oznakowany symbol, jak swa- tym, e wskazaa ona, jak ogromne
styka, bdzie zapewne wymaga znacz- znaczenie ma nagromadzona wiedza
nie mniejszej iloci przetwarzania infor- nawet przy wykonywaniu najprostszych
macji. Jednak nawet w takim wypadku czynnoci. Konstrukcja robotw koczy
czyja reakcja moe by uzaleniona od si sukcesem tylko wtedy, gdy ich
wnioskw na temat tego, kto i w jakim zadanie polega na powtarzajcym si
celu swastyk pokazuje. Do powstania wykonywaniu tych samych czynnoci
reakcji niezbdne jest take dokonanie w bardzo zuboonym otoczeniu. Jeden
pewnych pocze umysowych midzy z problemw polega na tym, e nie
symbolem a wiedz na temat horroru, sposb robota wyposay w wiedz
ktry on reprezentuje. 0 wiecie dostpn choby kilkuletniemu
W wielu sytuacjach typowe stopnie dziecku. To wane ograniczenie - nawet
przetwarzania informacji mog zosta gdyby roboty posiaday ca fizjologiczn
pominite, jak wwczas, gdy przejmuje 1 ekspresyjn maszyneri osoby zdolnej
si oceny od innych lub odtwarza wasne do przeywania emocji, ich twarze na-
oceny z przeszoci. Jednak takie drogi dal pozostawayby kamienne i obojtne
na skrty nie oznaczaj, e nie jest na wszystko. Albowiem minimalnym
konieczne przetwarzanie informacji (i warunkiem koniecznym do powstania
nie dowodz faszywoci twierdzenia, emocji jest wiedza niezbdna do tego,
e emocja wymaga oceny sytuacji jako by zdarzenia nabray jakiegokolwiek
pozytywnej lub negatywnej), lecz i (w tym pozytywnego lub negatywnego)
wykorzystano przetwarzanie dokonane znaczenia.
przez innych lub przez siebie samego
w przeszoci. Niezbdnoci przetwarza-
nia informacji nie przeczy te szybkie Niby-emocje nie zaporedniczone
pojawianie si emocji, czy te to, e procesami poznawczymi
czasami zaskakuj one przeywajc je
osob, owo przetwarzanie odbywa si Sytuacje cechujce si brakiem prze-
bowiem z reguy poza wiadomoci twarzania informacji czsto prowadz
czowieka. do powstania nie emocji, lecz tylko
fMniej oczywistym warunkiem ko- pewnych ich fragmentw. Poszukujc
niecznym emocji jest wiedza^ Gdy oceny sytuacji wzbudzajcej emocje, a nie
dokonywane s byskawicznie, kiedy nie wymagajcej wiedzy o wiecie, moemy
ma rozbudowanego oddolnego przetwa- pomyle o przykadach nagego stra-
rzania informacji, wymagaj one z re- chu. Wyobramy sobie kogo podskaku-
ILE PROCESW POZNAWCZYCH POTRZEBA D O WZBUDZENIA EMOCJI? 1 6 1
i m ^ ^ m m m m m m m m m m m m m m M m m m m m m m m m m m ^ m m M m m m ^
jcego w odpowiedzi na nagy haas za odnosiby si w takim przypadku do

plecami. Czy kto taki reaguje strachem reakcji na przyjemno czy przykro
jeszcze przed uzyskaniem dostpu do wynikajc z doznania fizycznej przy-
zgromadzonej w pamici wiedzy o wie- jemnoci lub blu, ale nie do samego
cie? Skonny jestem odpowiedzie na to surowego doznania przyjemnoci czy
pytanie przeczco. W sensie motorycz- blu.
nym i fizjologicznym moe co prawda Inny przykad sytuacji zdajcej si
wyglda na to, e osoba ta przeywa wymaga minimalnego przetwarzania
emocj, jednak reakcj t poprawniej informacji, to wywoywanie depresji
bdzie zaklasyfikowa jako odruchowe przez brzydk pogod. Nasze wasne
wzdrygnicie si ni jako strach. Za badania pokazay, e ludzie czuj si
wzdrygnicie si nie jest oglnie uwa- mniej szczliwi, gdy jest zimno i desz-
ane za emocj, cho ma niektre czowo, ni wtedy, kiedy jest sonecznie
jej cechy. Tego rodzaju reakcje mog i ciepo (Schwarz, Clore, 1983). Jed-
obniy prg reagowania strachem, ale nak przykad ten nie dowodzi jeszcze
same w sobie nim nie s. powstawania emocji bez porednictwa
Podobne problemy pojawiaj si procesw poznawczych. Pogoda zapewne
w wypadku bodcw uwaanych za wywouje pewne reakcje fizjologiczne
obdarzone bezwarunkow zdolnoci do odczuwane jako smutek, poniewa jed-
wzbudzania emocji. Na przykad, po- nak nie maj one konkretnego obiektu,
wiada si o kurach, e wyposaone s mamy tu do czynienia ze wzbudzeniem
we wrodzon zdolno do reagowania nastroju, a nie specyficznej emocji. Pa-
strachem na widok jastrzbia, czego nuje powszechna zgoda, e emocje maj
dowodz obserwacje etologw. Przykad charakter intencjonalny, co w jzyku
ten zakada jednak, e reakcja unikania filozoficznym oznacza skierowanie na
jest zaporedniczona emocj, i e nie jaki konkretny obiekt (Harre, 1986).
stanowi jedynie odruchu bezwarunko- Inne przykady minimalnego prze-
wego czy utrwalonego wzorca dziaania twarzania informacji, to wzbudzanie
(por. Mandler, 1984). Jednake emocja okrelonych odczu lub reakcji fizjo-
wcale nie jest konieczna do pojawiania logicznych poprzez samo przybieranie
si odruchw bezwarunkowych. Scherer wyrazu twarzy charakterystycznego dla
(1984) bardzo przekonujco argumen- emocji (Strack, Martin, Stepper, 1988),
tuje, e jedn z ewolucyjnych zdobyczy przez suchanie muzyki (Kenealy, 1988)
jest plastyczno zachowania pojawia- czy obserwacj innej osoby zachowujcej
jca si wskutek zastpienia odruchw si w emocjonalny sposb. Wszystko to
bezwarunkowych i utrwalonych wzor- s intrygujce zjawiska stanowice po-
cw dziaania przez emocje (por. te tencjalne rdo informacji o emocjach,
Toates, 1988). ale nie dowodz one powstawania emo-
A co z bodcami, ktre s na cji nie zaporedniczonej przetwarzaniem
wrodzonych zasadach przyjemne, jak informacji. Tego rodzaju sytuacje wzbu-
sodki smak, lub nieprzyjemne, jak bl? dzaj pewne odczucia i reakcje fizjologi-
Niewtpliwie bardzo mao przetwarza- czne, ale nie emocje. I cho takie odczu-
nia informacji potrzeba do zareagowania cia oraz reakcje fizjologiczne s skadni-
na sodycz lub bl. Jednak adna z tych kami emocji i mog nasila ich przey-
reakcji - przyjemno, bl, denie, wanie, same w sobie emocjami nie s.
unikanie - nie jest emocj. Z poznaw- Niektre z wymienionych sytuacji
czego punktu widzenia termin emocja" (wzdrygnicie si, pozbawienie wia-
( 1 62 J ILE PROCESW POZNAWCZYCH POTRZEBA DO WZBUDZENIA EMOCJI?
ta sonecznego) mog obnia prg typowe terminy emocjonalne zwykle nie

wzbudzania pewnych emocji, czyli ak- speniaj przynajmniej jednego z kry-
tywizowa stosowne treci umysowe, teriw. Niektre z odrzuconych przez
lub uwraliwia na ewentualny obiekt nas terminw odnosz si do stanw
emocji. Jednak wywoanie czci reakcji zewntrznych, a nie wewntrznych (na
emocjonalnej nie stanowi jeszcze emocji, przykad porzucony"); inne odnosz
nawet jeeli powoduje pniejsze jej wy- si do stanw ciaa, a nie umysu
stpienie. Fakt, e manipulacja rnymi (na przykad zmczony"); a jeszcze
aspektami dobrze zintegrowanego sys- inne nie odnosz si w ogle do
temu emocjonalnego moe spowodowa stanw (na przykad wierny"). Nie-
pojawianie si odpowiednich zmian fi- ktre sowa naleao odrzuci, poniewa
zjologicznych, ekspresyjnych lub odczu odnosz si nie do stanw afektyw-
nie powinien odwraca naszej uwagi od nych (na przykad szczliwy") lecz
zasadniczo poznawczej natury emocji. do stanw poznawczych (na przykad
Dokonane tu szczegowe rozr- zdezorientowany") lub behawioralnych
nienia midzy emocj a poszczeglnymi (na przykad tchrzliwy"). Badania te
jej fragmentami czy aspektami wydawa doprowadziy do wyodrbnienia okoo
si mog z gry ukierunkowane na dwustu terminw afektywnych (Clore,
podtrzymanie tezy, e emocje jako takie Ortony, Foss, 1987) i wskazay, e
(w przeciwiestwie do swoich wyizolo- typowe terminy afektywne nie odnosz
wanych fragmentw) zawsze s zapo- si bezporednio do zdarze, reakcji
redniczone przetwarzaniem informacji. fizjologicznych, odczu czy zachowa,
Jednak w istocie chodzi tu o zapewnie- lecz do zdarze umysowych istotnych
nie niezbdnej precyzji i konsekwencji dla kadego z tych aspektw emocji.
terminologicznej i o to, by wyjania
istotne zjawiska bez zmieniania przyj-
Koncepcje emocji odwoujce si do
tych definicji po to tylko, by uwzgld-
niay one take nietypowe przypadki. fizjologii i odczu
Nie wszyscy badacze zakadaj - w prze-
ciwiestwie do mnie - niezbdno
Ukryte definicje emocji procesw poznawczych dla powstania
Nieodmiennie wan kwesti w ba- emocji, ich odmienne zaoenia mog
daniach nad emocjami jest ich zde- wynika ze zdefiniowania emocji w opar-
finiowanie w sposb zarwno precy- ciu nie o procesy oceny poznawczej, lecz
zyjny, jak i odpowiadajcy potocznym w oparciu o fizjologi lub odczuwane
znaczeniom sw. Wsplnie z Andrew doznania. Na przykad Gray (1971)
Ortonym dokonalimy analizy szeciu- postuluje, e mechanizmy nerwowe od-
set terminw potocznych oznaczajcych powiedzialne s za pewne emocje, w tym
emocje (Clore, Ortony, 1988), tak by emocje pozytywne, aktywne emocje ne-
ostatecznie okreli, ktre sowa jzyka gatywne (jak gniew) i bierne emocje
angielskiego odnosz si do emocji, negatywne (jak strach). Jeeli moliwa
a ktre nie. (jDoszlimy do oglnego byaby lokalizacja konkretnych emocji
wniosku, e terminy emocjonalne doty- zdefiniowanych na poziomie wycznie
cz wewntrznych stanw umyso- fizjologicznym, to wzbudzenie emocji
wych zogniskowanych wok afektu mogoby nastpowa poprzez aktywiza-
(gdzie afekt oznacza po prostu spostrze- cj odpowiednich orodkw nerwowych
ganie czego jako dobre lub ze)71 Nie- bez porednictwa oceny poznawczej.
Do podobnego wniosku mona te jeeli uczucie to wywoane jest lkotwr-

doj, przyjmujc jeszcze inny punkt czymi mylami, a nie atakiem serca.
wyjcia. Oatley i Johnson-Laird (1987) Ilustruje to przykad, ktrym po-
definiuj podstawowe emocje w kate- suguj si Ortony i Clore (1989).
goriach charakterystycznych dla nich Wyobramy sobie eksperyment, w kt-
dozna uczuciowych. Cho reprezentuj rym uczucie gniewu zostaje wzbudzone
oni poznawcze podejcie do emocji, elektryczn stymulacj okrelonego ob-
zredukowanie podstawowych emocji do szaru mzgu. Badany w takim eks-
poszczeglnych odczu prowadzi ich do perymencie moe doj do wniosku,
stanowiska, e wzbudzenie emocji jest e przyczyn jego gniewu bya stymu-
moliwe za porednictwem aktywizacji lacja elektryczna. Mgby powiedzie:
owych odczu, niezalenie od tego, co je To tylko odczucie gniewu. Myl,
wywoao. Oba te stanowiska zakadaj, e doznaj go z powodu stymulacji
e emocj bdzie take reakcja sztucznie elektrycznej. Ale w rzeczywistoci wcale
wywoana przez elektryczn stymula- nie jestem rozgniewany". Taki wy-
cj odpowiednich orodkw nerwowych, nik eksperymentu moliwy jest jednak
przez iniekcj rodkw hormonalnych tylko w wypadku stanw psychicznych,
czy inne pozapoznawcze czynniki, w kt- w ktrych subiektywne doznanie mona
rych przypadku odczucia pozbawione s oddzieli od innych aspektw owych sta-
swej zwykej wartoci informacyjnej. nw, szczeglnie od ich przyczyny. Nie
otrzymalibymy wic takiego rezultatu
na przykad dla blu gowy, ktry si ma
Koncepcje emocji odwoujce si do albo nie, niezalenie od jego przyczyn.
oceny poznawczej Nie mona mie blu gowy, nie czujc
w istocie blu gowy. Niektre terminy
Sdz, e ani fizjologia, ani subiektywne odnosz si zatem po prostu do dozna,
odczucia nie stanowi dobrego punktu niektre za odnosz si do dozna sta-
wyjcia do charakterystyki emocji. Aby nowicych objaw okrelonego stanu psy-
sta si emocj, odczucie musi sygnali- chicznego. Istnienie tych dwch rodza-
zowa rezultaty jakiego procesu oceny jw dozna wskazuje, e definiowanie
(Ortony, Clore, 1989). Smutek jest nie emocji wycznie w kategoriach dozna
tylko specyficznym rodzajem odczucia, (lub innych pojedynczych symptomw)
ale specyficznym uczuciem doznawanym jest nieadekwatne. Terminy emocjonalne
z powodw okrelonego typu. Rwnie odnosz si do czego, co wybiega poza
choroby prowadz do rnych symp- samo doznanie, do stanw psychicznych,
tomw fizjologicznych i doznaniowych, ktrych koniecznym, ale niewystarczaj-
ale pojcie choroby stosujemy tylko cym warunkiem s doznania1.
wtedy, gdy symptomy te maj przyczyny
okrelonego typu. W przypadku emocji Czynniki poznawcze niezbdne do
poprawno jakiej nazwy zaley od
tego, czy odczucia maj odpowiednie
oceny
przyczyny. Pacjent skarcy si na ucisk Skoro warunki konieczne do powstania
w piersiach doznaje nagego ataku lku, emocji obejmuj procesy poznawcze wy-
1 Wyraony tu pogld, e doznanie nie jest wystarczajcym warunkiem emocji, zastpuje nasz
wczeniejszy pogld, e Doznanie nie jest tylko komponentem emocji, ono jest emocj" (Clore, Ortony,
1984).
starczajce do sformuowania oceny (lub Jeeli kto wreszcie skupia si na

wydobycia jej z pamici), powstaje pyta- obiektach, to podstawow reakcj
nie, jak dokadnie przebiega taki proces afektywn jest lubienie lub nie-
oceniania? Pewn wstpn propozycj lubienie cech obiektw. Z prawej
przedstawili Ortony, Clore i Collins strony rysunku pojawiaj si wic takie
(1988); nazwiemy j tu modelem OCC. emocje, jak mio i nienawi. S to
Model ten jest zgodny, cho nie to- rne sposoby lubienia bd nielubienia
samy z propozycjami innych poznawczo waciwoci obiektw.
zorientowanych teoretykw emocji (na Zgodnie z modelem OCC istniej
przykad Abelson, 1983; Mandler, 1984; wic trzy aspekty sytuacji, na kt-
Roseman, 1984; Scherer, 1984; Smith, rych mona si skupia, a wzbu-
Ellsworth, 1985; Weiner, 1985). Model dzona emocja zaley od tego, na
OCC precyzuje poznawcze podstawy ktrym z nich czowiek faktycznie
emocji, zarwno w ogle, jak i dla si skupi. Ponadto, mona skupia
poszczeglnych emocji. si rwnoczenie na dwch aspek-
tach sytuacji. Na przykad, wdziczno
Struktura poznawcza i gniew s efektem zarwno zadowole-
Model OCC wyrnia trzy szerokie klasy nia/niezadowolenia z konsekwencji zda-
emocji w zalenoci od tego, na czym rze, jak i pochway/potpienia sprawcy.
s one zogniskowane: na zdarzeniach, Znak reakcji afektywnej zaley od
dziaaniach czy obiektach. Mwic bar- tego czy to, na czym czowiek si skupia,
dziej szczegowo, zakadamy, e mona uwaa za dobre czy ze. W przypadku
skupi si na wynikach zdarze, na skupiania si na zdarzeniach, afektywna
sprawstwie dziaa, na cechach obiek- reakcja przyjemnoci wystpuje tylko
tw lub na jakiej ich kombinacji. wtedy, kiedy czowiek spostrzega wynik
W kad emocj uwikana jest pozy- zdarze jako podany. W przypadku
tywna lub negatywna reakcja afektywna skupiania si na dziaaniach reakcja
na jeden z tych trzech czynnikw. pochway nastpuje, gdy dziaanie spo-
Jeeli kto skupia si na zdarzeniach, strzegane jest jako dobre itd. Spostrze-
podstawowa reakcja afektywna to przy- enia te s efektem oceny sytuacji
jemno lub przykro wzbudzana z punktu widzenia wasnych interesw
przez wyniki zdarze. Z lewej strony czy motywacji, ktre, jak ilustruje rysu-
rysunku (ze strony 165) pojawiaj si nek, rwnie zmieniaj si w zalenoci
wic takie emocje, jak nadzieja, strach, od tego, na czym podmiot jest skoncen-
ulga, zawd, szczcie, smutek itp. S trowany.
to rne sposoby bycia zadowolonym Zgodnie z modelem OCC, trzy reak-
lub niezadowolonym ze zdarze lub ich cje afektywne (przyjemno, pochwaa,
moliwych wynikw. lubienie) opieraj si trzech rodzajach
Jeeli kto skupia si nie na zda- ocen (czy co jest podane, godne po-
rzeniach, lecz na czyich dziaaniach, chway, lubiane) trzech rodzajw rzeczy
to podstawow reakcj afektywn (zdarze, dziaa, obiektw). Owe trzy
na sprawstwo jest pochwala lub po- rodzaje ocen s za dokonywane z uwagi
tpienie. W rodkowej czci rysunku na trzy rodzaje struktur poznawczych
znajdujemy wic dum, wstyd, podziw (cele, standardy, postawy). Wszystkie
czy obwinianie. S to rne sposoby emocje mona traktowa jako pewne
pochwalania lub potpiania sprawcy formy tych trzech oglnych reakcji afek-
dziaa. tywnych: (1) przyjemno lub przykro
( 1 6 2 J ILE P R O C E S W P O Z N A W C Z Y C H POTRZEBA D O W Z B U D Z E N I A EMOCJI?
REAKCJA AFEKTYWNA NA
KONSEKWENCJE DZIAANIA ASPEKTY

ZDARZE SPRAWCW OBIEKTW
przyjemno, pochwaa, lubienie,

przykro potpienie nielubienie
KONCENTRACJA NA KONCENTRACJA NA
KONSEKWENCJE KONSEKWENCJE INNEJ

DLA I N N E J O S O B Y D L A JA" JA"
OSOBIE
ISTOTNE DLA NIEISTOTNE DLA

PODANE NIEPODANE PRZYSZOCI PRZYSZOCI
rado rado rado duma podziw

z cudzego z cudzego mio
szczcia nieszczcia
niech lito cierpienie wstyd obwinianie
nienawi
LOS INNEJ O S O B Y DOBROSTAN ATRYBUCJE ATRAKCYJNO
nadzieja
strach
POTWIERDZONE NIEPOTWIERDZONE
zadowolenie wdziczno
satysfakcja poczucie winy gniew
potwierdzenie strachu zawd
KOMBINACJE
DOBROSTANU/ATRYBUCJE
Poznawcze warunki wzbudzajce 22 typy emocji wedug Ortony'ego, Clore'a

i Collinsa (1968)
z powodu wynikw zdarze ocenianych [...] bardziej rozsdne wydaje si traktowanie jej
jako podane lub niepodane z punktu [struktury poznawczej uywanej w trakcie formu-
widzenia wasnych celw; (2) pochwaa owania ocen] jako struktury ukrytej, czy te wir-
tualnej". Ludzie zachowuj si tak, jakby posia-
lub potpienie dziaa sprawcw oce- dali reprezentacj takiej struktury. Podejrzewamy
nianych jako godnych pochway lub jednak, e reprezentacja wielu celw jest konstru-
potpienia z punktu widzenia wasnych owana jedynie w razie potrzeby, prawdopodobnie
standardw oraz (3) lubienie lub nie- w oparciu o procesy wycigania wnioskw z repre-
zentacji bardziej abstrakcyjnych celw i dostosowy-
lubienie waciwoci obiektw ocenia- wania ich do biecych, specyficznych warunkw.
nych jako atrakcyjne lub odstrczajce
z punktu widzenia wasnych preferencji Zakadamy, e ludzie maj rne
lub postaw. oglne cele, standardy i postawy. Struk-
Gwnym celem teorii jest umo- tury te s niezbdne do powstania
liwienie uycia pewnego zbioru ter- emocji, gdy bez takich struktur nie
minw w sposb precyzyjny i kon- sposb nada jakiegokolwiek znaczenia
sekwentny. Niektre z terminw, jak napotykanym zdarzeniom. Cho jednak
przyjemno-przykro" czy podany- nazywamy je strukturami, prawdopo-
-niepodany" nabieraj wic szczegl- dobnie wikszo z nich nie jest repre-
nego sensu odbiegajcego od ich potocz- zentowana w umyle przed zainicjowa-
nego rozumienia. Poniewa emocje s niem procesu oceny.
stanami, takie terminy, jak lubienie"
czy nielubienie" uywane s w znacze- Prawdopodobnie wikszo na stae reprezentowa-
niu odnoszcym si do zmiennych sta- nej w umyle informacji, to abstrakcyjne, niespecy-
nw, a nie utrwalonych preferencji czy ficzne cele, standardy i postawy o duych zdolno-
postaw. Podobnie mio" i nienawi" ciach generowania dalszych informacji. Jeeli kto
ma na przykad standard, e ludzie nie powinni
odnosz si do odczuwanych na bieco zadawa niepotrzebnego blu, to ma zdolno do
emocji. generowania szeregu jego egzemplifikacji, na przy-
kad, e nie naley zadawa cierpie zwierztom
itd. (s. 47).
Wirtualna struktura poznawcza
Znajdujc si w konkretnych sytu-
Zaoenie, i oceny dokonywane s acjach, ludzie stale wycigaj wnioski
z uwagi na pewne struktury poznawcze, na temat ich implikacji. Jeeli wnioski
jest powszechnie przyjmowane w po- te dotycz jakich elementw struktury
znawczych teoriach emocji. Gdy jednak odpowiedzialnej za poznawcz ocen
bliej przyjrzymy si temu zaoeniu, sytuacji, to nastpuje aktywizacja celw,
nasuwa si wiele kwestii. Czy na przy- standardw i postaw. Po tej aktywi-
kad rozsdne wydaje si zaoenie, e zacji czowiek spostrzega sytuacj jako
w pamici dugotrwaej jest reprezen- istotn z punktu widzenia wasnych
towane wszystko, do czego jednostka interesw i motywacji, co rodzi sposob-
aspiruje lub w co wierzy, jakkolwiek no wzbudzenia reakcji emocjonalnej.
by to byo ulotne? Trudno uzna za W wypadku pojawienia si tej reakcji,
rozsdne zaoenie, e czowiek na istotno i natura sytuacji rozpatrywane
stae archiwizuje wszystkie moliwe cele z punktu widzenia wasnych interesw
i standardy; alternatywna moliwo i motywacji wyra si w dowiadczanej
jest taka, e konstruujemy je na bieco emocji (jest to cz procesu omawia-
wtedy, kiedy s potrzebne. Model OCC nego w odpowiedziach na Pytania 3
zakada tu, e (Ortony i in., 1988, s. 35) i 12).
Tak wic w typowych okoliczno- Przedstawione na rysunku rozrnienia

ciach minimalne warunki poznawcze dotyczce okrelonej emocji pojawiaj si
konieczne do powstania emocji obejmuj rwnoczenie, jako rne aspekty tego
wiele rnych procesw, jak wydobycie samego spostrzeenia.
z pamici dugotrwaej struktur wie- Rysunek na stronie 165 wyszcze-
dzy odpowiednich do zinterpretowania glnia warunki wzbudzania dwudziestu
biecej sytuacji, wyciganie wnioskw dwch typw emocji. Emocje wynikajce
0 implikacjach sytuacji i ocena istotnoci z tych samych warunkw tworz grupy
sytuacji z punktu widzenia takich struk- (oznaczone prostoktami - los innej
tur wirtualnych, jak cele, standardy osoby", zorientowane na przyszo",
1 postawy. dobrostan" itd.). Nie oznacza to jednak,
e zakadamy istnienie tylko dwudziestu
dwch emocji; s to dwadziecia dwa
Poznawcze warunki pojawienia si typy emocji wyrnione z uwagi na
specyficznych emocji specyfik warunkw, ktre je wywoay,
i w obrbie kadego typu moe istnie
Oglne reakcje afektywne wymagaj wicej ni jedna emocja wzbudzana
oceny sytuacji z punktu widzenia wa- w danych warunkach.
snych celw, standardw i postaw. Po- Rozwamy emocje zwizane z do-
wstanie specyficznych emocji, jak gniew, brostanem. Jest to kategoria szczeglnie
wstyd czy lito, wymaga dokonania rozlega, poniewa zawiera wszystkie
pewnych dalszych rozrnie, na przy- stany przyjemnoci i przykroci z po-
kad, czy implikacje dla wasnych celw wodu podanych i niepodanych wy-
ju si pojawiy, czy s kwesti przyszo- nikw wasnych dziaa. Mona znale
ci, czy jest si za nie odpowiedzialnym sensowne podklasy tej kategorii, jednak
samemu, czy te odpowiedzialna jest wiele z nich rni si od pozosta-
jaka inna osoba itd. Na przykad strach ych jedynie treci uwikanego w nie
jest szczegln form przykroci", jest celu. Cierpienie moe by spowodowane
to bowiem przykro wynikajca z mo- przez aob (strata ukochanej osoby),
liwoci pojawienia si niepodanego osamotnienie, tsknot za domem, za
zdarzenia (por. rysunek na s. 165). ukochan osob itd. Emocje te mog
Zamy, e kto koncentruje si na mie rne implikacje, jednak wszystkie
podanych konsekwencjach zdarzenia wzbudzane s przez te same warunki,
dla siebie (a nie innej osoby) i zda- co decyduje o zaliczeniu ich do wsplnej
rzenie to dopiero ma nastpi. Jeeli klasy nazwanej cierpienie". Podane
spenione s te warunki, pojawia si przykadowo terminy ilustruj rodzaje
jaka odmiana emocji strachu, warunki emocji przeywanych przy danym zogni-
te za stanowi minimalne poznawcze skowaniu procesw poznawczych. Jed-
czynniki niezbdne do pojawienia si nak przedstawiana tu teoria nie ma
tej specyficznej emocji. Warto zauway, suy do klasyfikacji sw, lecz do
systematyzacji stanw emocjonalnych,
e rysunek ze strony 165 przedsta-
do ktrych sowa si odnosz.
wia struktur logiczn, a nie czasow.
Oczywicie, nie jest tak, e najpierw Emocje przedstawione na rysunku
dowiadczamy przyjemnoci, a dopiero stanowi poznawczo zrnicowane formy
potem konstatujemy, czy sprawia nam jednej z trzech reakcji afektywnych
przyjemno wynik naszego dziaania, (lub ich kombinacji). Najmniej zrni-
czy te wynik dziaania innej osoby. cowane poznawczo s niektre z emocji
1 68 ILE PROCESW POZNAWCZYCH POTRZEBA D O WZBUDZENIA EMOCJI?
::: : :: i ::: V: ::: : - ; : :
wynikajcych z reakcji na wasnoci cudzych procesw poznawczych. Jeszcze

obiektw (grupa atrakcyjno"). Na inne sytuacje wymagaj bardzo niewiel-
przykad obrzydzenie w zwizku z per- kiej iloci przetwarzania danych, jednak
spektyw zjedzenia karalucha (Rozin, powstajce w nich reakcje fizjologiczne,
Falon, 1987) zdaje si wymaga jedynie doznaniowe czy behawioralne czsto nie
minimalnego przetwarzania informacji. tworz emocji we waciwym tego sowa
Reakcjami czsto dowiadczanymi jako znaczeniu.
zrnicowane wydaj si lubienie i nie- Prbowaem te przekona o nie-
lubienie. Ludzie czsto nie potrafi adekwatnoci definiowania emocji w ka-
uzasadni, dlaczego co lubi, cho tegoriach samych reakcji fizjologicznych
wiedz, e to lubi. Krytycy filmowi lub dozna. Podobnie jak symptomy
czy artystyczni dugo rozpisuj si chorobowe, reakcje te wiadcz o emo-
o tym, co im si podoba, a co nie, cjach jedynie wtedy, gdy wywoay je od-
cho ich wypowiedzi rzadko nawietlaj powiednie przyczyny. W wypadku emocji
kryteria, jakimi si w swoich ocenach przyczyn symptomw musi by uznanie
posuyli. Trudnoci z wyartykuowa- sytuacji za w jaki sposb osobicie
niem kryterium nie oznaczaj oczywicie istotn. Analiza potocznych okrele
jego braku. Ocenianie harmonii i gracji emocji sugeruje za, e okrelenia naj-
piknych form moe wymaga innych bardziej typowe odnosz si raczej do
kryteriw ni pozostae reakcje emo- wydarze o charakterze umysowym ni
cjonalne, co nie czyni go tym samym do dozna i zachowa.
mniej poznawczym". Istnieje ogromna Dokonaem te przegldu propozy-
literatura na temat struktury postaw, cji na temat poznawczej struktury emo-
jednak struktura gustw estetycznych cji (Ortony i in., 1988), wskazujc na
pozostaje sabo zbadana pomimo pio- dwadziecia dwa typy emocji wywoywa-
nierskich prac Berlyne'a (1971) i nieco nych okrelonymi warunkami poznaw-
bardziej wspczesnych analiz Mandlera czymi, ktre je wzbudzaj. Owe typy
(1982) i Ortony'ego (1991). emocji stanowi zrnicowane formy
trzech podstawowych reakcji afektyw-
nych (przyjemno, aprobata, lubienie)
Podsumowanie uzalenionych od tego, czy czowiek
koncentruje si na zdarzeniach, dziaa-
Odpowied na pytanie o minimaln ilo niach czy obiektach. Takie emocje, jak
przetwarzania informacji niezbdn do nadzieja, strach czy szczcie stanowi
powstania emocji zaley od przyjcia skutek oceny wynikw zdarze jako
pewnych dodatkowych zaoe na temat podanych lub niepodanych z uwagi
sytuacji, warunkw koniecznych emocji, na wasne cele przeywajcego emocje
sposobu wzbudzania emocji oraz spe- podmiotu. Duma, wstyd czy podziw s
cyfiki emocji, o ktr idzie. Staraem skutkiem oceny spostrzeganych dziaa
si przekona o tymi, e w niektrych jako godnych pochway lub nagany
sytuacjach minimum przetwarzania in- z punktu widzenia wyznawanych stan-
formacji" oznacza bardzo wiele przetwa- dardw. Wreszcie mio czy nienawi
rzania danych i korzystania z nagro- s skutkiem oceny waciwoci spostrze-
madzonej dotd wiedzy. W niektrych ganego obiektu jako atrakcyjnego lub
sytuacjach koniecznoci przetwarzania nie - z punktu widzenia gustw i postaw
informacji mona unikn, korzystajc podmiotu. Prbowaem przekona do
z rezultatw swoich wczeniejszych lub mylenia o celach, standardach i posta-
wach jako o wirtualnych strukturach po- sugerujc, e najmniej zrnicowane

znawczych konstruowanych przez pod- poznawczo s emocje wynikajce ze
miot w miar pojawiajcej si potrzeby skupienia si na obiektach, takie jak
na podstawie bardziej abstrakcyjnych mio czy wstrt. Trzeba jednak doda,
reprezentacji i biecych warunkw. e nasza wiedza o procesach prowadz-
Na zakoczenie przedstawiem nie- cych do wzbudzania emocji zwizanych
ktre z poznawczych charakterystyk z gustami czowieka zawiera powane
cechujcych rne specyficzne emocje, luki.
Phoebe C. Ellsworth: Poziomy mylenia a poziomy

emocji
Nie wypowiadam si tu na temat emo- bez analiz, bez identyfikacji znaczenia,
cji niewiadomych, pozostajcych poza bez porednictwa myli (Zajonc, 1980).
zakresem niniejszej dyskusji. Mwi tu Na przeciwnym kracu mamy Alek-
o sytuacjach, kiedy wiadomi jestemy sego Karamazowa czy Dorot Brook
wasnych uczu, cho niekoniecznie po- nawigujcych po umysowych wiatach
trafimy je nazwa. Nie sdz, aby mona o nieskoczonym stopniu skomplikowa-
byo sprecyzowa minimalne poznawcze nia mylowego i emocjonalnego, w kt-
przesanki powstawania emocji, nawet rych kady prosty skadnik uleg prze-
gdyby ograniczy si tylko do emocji ksztaceniom niemal wykluczajcym jego
wiadomych. Tego rodzaju wysiki s rozpoznanie.
pod pewnym wzgldem podobne do Jeeli zdefiniowa emocj jako po-
prb sprecyzowania definicyjnych cech cztkowy stan systemu emocjonalnego,
choroby umysowej. Niektrzy ludzie wkad procesw poznawczych bdzie
cierpi na urojenia, cho nie brak mniejszy ni wtedy, kiedy pod poj-
im subiektywnego poczucia szczcia. ciem emocji bdziemy rozumie w peni
Inni dowiadczaj paraliujcych atakw rozwinity wzorzec takich zoonych
lku, cho wiedz", e nie ma si reakcji, jak gniew czy duma. Spora
czego ba. Jeszcze inni cierpi katusze cz -debaty nad udziaem procesw
fizycznego blu, ktrego fizycznej przy- poznawczych w emocjach ma swe rdo
czyny nie sposb znale. Historia prb w odmiennych definicjach podstawowych
zdefiniowania choroby umysowej jest terminw uywanych w tej debacie.
wiadectwem daremnoci poszukiwania Mj wasny pogld, podobny do
czynnikw koniecznych i wystarczaj- opinii innych poznawczych teoretykw
cych. emocji, jest taki, e emocja (rozumiana
Dowiadczenia emocjonalne ogrom- jako proces) zostaje zwykle zapoczt-
nie si rni stopniem uwikania w nie kowana skierowaniem uwagi na jak
procesw poznawczych. Dowiadczenia zmian czy rozbieno. Powoduje to
opisywane przez Clarka Hulla zdaj si zmian stanu fizjologicznego i psy-
niemal nieporwnywalne z tymi, ktre chicznego, co mona nazwa stanem
opisywa William Shakespeare. Wielo- gotowoci" do jakiej emocji, czujn
znaczny haas moe wzbudzi napit uwag", czy te pocztkiem procesu
czujno, za umiech czy przebysk emocjonalnego (por. Ellsworth, 1991;
soca mog wzbudzi uczucie szczcia Kagan, 1991; LeDoux, 1989). Kwesti
170 ( 1 62 J ILE PROCESW POZNAWCZYCH POTRZEBA DO WZBUDZENIA EMOCJI?
semantycznych preferencji jest nazwanie przyjmie ' definicje procesw poznaw-

tego pocztkiem emocji, czy te stanem czych i emocji (jak to z naddatkiem ilu-
przedemocjonalnym. Patrzc na emocj struje dyskusja midzy Zajoncem i La-
jako proces, nie mam problemu z jej zarusem, por. Scherer, Ekman, 1984).
definiowaniem w kategoriach momentu Jeeli uwaa si przetwarzanie stymu-
pocztkowego. Jeeli inni wol definio- lacji zmysowej za proces poznawczy, to
wa emocj jako moment, w ktrym mona uzna, e wikszo emocji - jeli
proces ten krystalizuje dowiadczenie nie wszystkie - zawiera w sobie pewien
emocjonalne (lub przedemocjonalne) we poznawczy" skadnik. Jeeli pod ter-
wzgldnie stal emocj o okrelonej minem poznanie" bdziemy rozumieli
nazwie, to nie mam nic przeciw temu, wiadom analiz propozycjonaln, to
cho wydaje mi si to niezbyt intere- wiksza cz dowiadcze emocjonal-
sujce. Proces prawie zawsze poprzedza nych zostanie uznana za nie-poznawcz,
uwiadomienie sobie tej nazwy, i prawie przynajmniej w pocztkowej fazie swego
zawsze trwa dalej po jej pojawieniu przebiegu.
si. Uwiadomienie sobie nazwy emocji Stwierdzilimy w naszych bada-
niewtpliwie j zmienia - precyzuje czy niach, e uwaga, przyjemno, poczucie
rozjania. Procesy poznawcze s niepewnoci, antycypowany wysiek lub
odwoalnie uwikane w wikszo ludz- przeszkoda i atrybucja sprawstwa po-
kich emocji, w wikszoci przypadkw zwalaj na rzetelne rozrnienie trzy-
ich pojawiania si. nastu emocji, za oceny na niektrych
Jeeli nieoczekiwany bodziec zo- spord tych wymiarw s szczeglnie
staje bez trudu okrelony jako powane czy centralne dla pewnych emo-
zbawiony konsekwencji, reakcja fizjolo- cji, na przykad poczucie niepewnoci
giczna zanika, a czowiek z reguy wy- dla nadziei i strachu, za sprawstwo
chodzi poza system emocjonalny. Jeeli - dla smutku, gniewu i poczucia winy
nie, ocena poznawcza bodca zostaje (Smith, Ellsworth, 1985; Ellsworth,
powtrzona. 1988). Zakadamy, e oceny te s nie-
Teoretycy oceny poznawczej (Ar- zwykle powszechne zarwno w naszej
nold, 1960; Frijda, 1986; Lazarus, 1991c; kulturze, jak i w innych kulturach.
Roseman, 1984; Scherer, 1984; Smith, By moe istniej i inne powszechne
Ellsworth, 1985) rozpoczynaj zwykle wymiary oceny; nie twierdzimy, e udao
od bardzo prostych ocen jako punktu nam si przedstawi ich kompletn
przejcia do krlestwa emocji: uwaga lub list. Przynajmniej niektre z tych ocen
nieoczekiwano"; pierwotne odczucie wi si z charakterystycznymi wyra-
przyjemnoci bd przykroci, poczu- zem twarzy (Smith, 1989), a moliwe,
cie pewnoci lub niepewnoci. Dalsze e wszystkie maj jakie rozpozna-
oceny staj si coraz bardziej skompliko- walne przejawy fizyczne. Niewtpliwie
wane: dostrzeenie przeszkody; poczucie istniej te i mniej powszechne wymiary
kontroli lub jego brak; przypisanie oceny, wystpujce tylko w niektrych
sprawstwa; ocena zasadnoci (Roseman, kulturach lub u pewnych kategorii
1984); ocena zgodnoci pomidzy danym ludzi (Lutz, White, 1986; Ellsworth,
postpkiem a obowizujcymi normami w druku), a niektre s zapewne wa-
spoecznymi (Scherer, 1984). ciwe tylko pojedynczym kulturom lub
Odpowied na pytanie o minimalne osobom.
poznawcze przesanki powstania emocji Myl, e emocja zostaje zwy-
zaley oczywicie od tego, jakie si kle wzbudzona ocenami poznawczymi
(w tym rwnie przypominanymi z prze- przecz logice teorii oceny poznawczej.

szoci) otoczenia i siebie samego w re- Jedn z istotnych funkcji emocji jest
lacji do otoczenia, i wierz, e zapro- motywowanie organizmu do szybkich
ponowane przez nas wymiary oceny s i skutecznych odpowiedzi na pojawiajce
bardzo prawdopodobnymi kandydatami si niebezpieczestwa. Oglnie rzecz
na bardzo oglne (cho trudno twierdzi, biorc, koszty zaniechania wystarczajco
e absolutnie konieczne") poznawcze szybkiej reakcji s znacznie wiksze
skadniki emocji. Jednak pewne sytu- od kosztw zareagowania w sytuacji,
acje przywoywane s jako dowody na w ktrej jest to w istocie zbdne.
moliwo wzbudzania emocji mimo nie- Ucieczka od wyimaginowanego zagroe-
obecnoci jakiegokolwiek przetwarzania nia lub niepotrzebne zabezpieczanie si,
informacji. Rozwa krtko cztery takie na zapas", sprawia, e tracimy czas
sytuacje, z ktrych dwie wydaj mi si lub wychodzimy na gupcw; jednak
faszywymi poszlakami, dwie za nastr- z drugiej strony, deliberowanie, czy
czaj pewne rzeczywiste problemy. (Ta niebezpieczestwo jest realne, czy te
lista rwnie nie jest kompletna.) nie, moe nas kosztowa ycie. Dla
organizmu bezpieczniej jest dysponowa
nad wraliwym systemem emocjonalnym
Dwie faszywe poszlaki (skalibrowanym w ten sposb, e emocja
jest odczuwana czasami nawet bez-
1. Emocje odczuwane podczas ogldania zasadnie), ni systemem odraczajcym
filmw reakcje a do momentu, kiedy ich
zasadno byaby cakowicie pewna. Tak
Ludzie krzycz i zamieraj bez ruchu, wic emocje odczuwane podczas filmu s
ogldajc filmowe horrory, ciesz si prawdziwe. Wydarzenia z ekranu pobu-
z triumfu pokrzywdzonych nad zem dzaj pocztkowo procesy identyczne czy
i pacz nad mierci szlachetnych przynajmniej bardzo podobne do wywo-
heroin. Gdyby zapyta ludzi, czy to, co ywanych przez zdarzenia rzeczywiste.
widz na ekranie, dzieje si naprawd, Nadprzekonanie", e w istocie wcale
wikszo obrzuciaby nas podejrzliwym nie jestemy w niebezpieczestwie, e
spojrzeniem, i zaprzeczya: Oczywicie, obserwowane wydarzenia s fikcyjne,
e nie!" (Intelektualici zapytaliby jesz- wchodzi w gr dopiero po wzbudzeniu
cze, co rozumiemy przez naprawd".) reakcji emocjonalnej, modyfikujc jej
W sensie poznawczym wiedz", e przebieg i hamujc zwizane z ni
nikomu nie staa si krzywda, e potwr tendencje do dziaania.
z ekranu to tylko efekty specjalne, a jed- U maych dzieci ta nierwnowaga
nak ich emocje zdaj si rzeczywiste. pomidzy oddziaywaniem bezporedniej
Nawet przez chwil nie chodzi o ich reakcji emocjonalnej a wiedz o fik-
wasny dobrostan, nie musz zmaga si cyjnoci zdarze z ekranu jest jeszcze
z niebezpieczestwami z ekranu, siedz silniejsza. Mae dzieci czsto wykrzykuj
wygodnie w fotelach otoczeni innymi porady dla bohaterw z ekranu (Tam
osobami w podobnych fotelach. Jak nie wchod! Tam jest bestia!") i czasami
wic mog dowiadcza emocji, mimo prbuj uciec od ekranu, gdy ukazuje
e nieobecne s odpowiednie oceny si potwr. Emocje wywoane przez
poznawcze? emocjonalnie znaczcy bodziec prze-
Myl, e emocje wzbudzane fikcyj- waaj nad rozpoznaniem fikcyjnoci
nym w oczywisty sposb przekazem nie sytuacji.
2. Pierwotno uczu - hipoteza Zajonca nienie reakcji emocjonalnych na mu-

zyk instrumentaln. Teorie te s
Nie widz te jakiej zasadniczej nie- w stanie wyjani pojawienie si ja-
monoci pogodzenia tezy Zajonca, e kiej reakcji emocjonalnej na muzyk,
preferencje nie wymagaj wniosko- jako e skierowanie uwagi i odczucie
wania", z twierdzeniami poznawczych wartociowoci z pewnoci pojawiaj
teorii emocji. Upodobania (preferencje) si podczas suchania muzyki, podobnie
omawiane przez Zajonca maj charak- jak i w odpowiedzi na inne bodce.
ter natychmiastowych, automatycznych Jednake inne proponowane rodzaje
tendencji do zbliania si lub unikania, oceny poznawczej - jak oceny pewnoci,
ktre wystpuj jeszcze przed rozpozna- kontrolowalnoci i sprawstwa - zdaj si
niem i nazwaniem obiektu. Preferencje mniej istotne dla muzyki ni dla in-
te zdaj si do cile odpowiada nych rodzajw zdarze. A jednak ludzie
bardzo prostej ocenie wartociowoci reaguj na muzyk emocjami znacznie
proponowanej przez rne teorie oceny bardziej skomplikowanymi ni odczu-
poznawczej. A nic w tego typu teorii cie samej przyjemnoci bd przykro-
nie kae zakada, e obiekt musi zosta ci. Wstpne badania przeprowadzone
rozpoznany przed odczuciem w sto- w naszym laboratorium wskazuj, e
sunku do niego przyjemnoci czy przy- ludzie s w stanie kategoryzowa swoje
kroci. reakcje na muzyk, jako smutek",
Z mojego punktu widzenia, Za- obaw", poczucie triumfu" czy szcz-
jonc wykona rozlege badania jednego cie" z duym stopniem rzetelnoci
z podstawowych i najwaniejszych ogniw oraz jako rozgniewanie" - z niszym
procesu emocjonalnego, ktre z reguy stopniem rzetelnoci. Niektrzy badani,
(cho nie zawsze) pojawia si w jego po- podobnie jak liczni pisarze (na przykad
cztkowej fazie. Pniejsze oceny (prze- Forster, 1939) zmagaj si z prbami
szkd, sprawstwa, moliwoci zarad- zakomunikowania nadzwyczaj zoonych
czych) prowadz do powstania bardziej znacze" emocjonalnych fragmentw
zrnicowanych emocji wykraczajcych rnych dzie muzycznych.
poza proste odczucie przyjemnoci-przy- Nie sdz, aby wyjanieniem tych
kroci. Zreszt sam Zajonc stwierdza reakcji byo ocenianie samej muzyki, co
to bardzo jasno: Oczywicie bardziej oznacza, e w tym kontekcie to nie po-
zoone emocje [bardziej zoone od znawcze oceny bodca wywouj emocj.
prostej biegunowoci afektywnej"], jak Jednake okrelone wzorce oceny mog
duma, zawd, zazdro czy pogarda by dowiadczane jako cz emocji,
zapewne wymagaj bardziej rozbudowa- nawet jeeli ich rola przyczynowa jest
nego udziau procesw poznawczych" odroczona, wyciszona lub nieobecna.
(Zajonc, Murphy, Inglehart, 1989). Cho sdz, e emocje s zwykle re-
zultatem cigu ocen, uwaam, i nie
stanowi one po prostu kombinacji ja-
Dwa problemy rzeczywiste kich przekona. Oceny maj swoje ko-
relaty fizjologiczne i doznaniowe (Smith,
1. Muzyka 1989), ktre stanowi emocj wsplnie
z samymi ocenami. Niektre z tych fi-
Prawdziwym problemem dla poznaw- zjologicznych czy subiektywnych dozna
czych teorii emocji i zagroeniem dla mog odpowiada pewnym wasnociom
koncepcji oceny poznawczej jest wyja- muzyki, jak crescendo czy decrescendo
(co sugeruje Tomkins, 1963), staccato powtarzanie takiego epizodu prowadzio

czy legato, tempo i rytm, wznoszenie do osabienia pocztkowych wzrostw (z
si i opadanie skali. Frazy czy dusze fazy obecnoci bodca kowego) oraz
fragmenty utworw muzycznych nala- do nasilenia kocowych spadkw (z fazy
dujce niewerbalne, mimiczne i poza- nieobecnoci bodca lkowego) tempa
poznawcze aspekty uczu mog prowa- akcji serca. Rozwaajc moliwoci za-
dzi do wzbudzenia innych aspektw stosowania tej teorii take do ludzi, So-
emocji, a przez to i do zaktywizowania lomon cytowa dane dotyczce skoczkw
samej emocji, cznie z typowym dla spadochronowych. Pocztkujcy przed
niej wzorcem ocen poznawczych (cho pierwszym skokami dowiadczaj paniki,
nie tendencji behawioralnych). Kolej- a po ich wykonaniu - radosnej ulgi;
no zdarze nie odpowiada tu stan- natomiast skoczkowie dowiadczeni od-
dardowemu porzdkowi opisywanemu czuwaj jedynie sabe pobudzenie przed
przez modele oceny poznawczej, za skokiem, a bardzo silne doznanie radoci
oceny nie s ocenami bezporedniego po skoku.
otoczenia, lecz uoglnionymi (pozbawio- Przeprowadzono niewiele bada nad
nymi specyficznego obiektu) ocenami zastosowaniem tej teorii do ludzi, po-
straty i niekontrolowalnoci, niepewno- niewa napotyka si wiele trudnoci
ci, mocy i sprawstwa. metodologicznych. Jednak Mauro (1988)
Hipoteza ta sugeruje moliwo w serii bada wykaza, e zjawisko
midzykulturowego podobiestwa w za- przeciwstawnego odbicia" emocjonal-
kresie istotnych dla emocji reakcji fizjo- nego wystpuje rwnie u ludzi i e
logicznych wzbudzanych przez okrelone trudno je wyjani zmian ocen po-
fragmenty utworw muzycznych. Alter- znawczych. Jeeli tego rodzaju efekty
natywna moliwo jest taka, e emo- odbicia oka si u ludzi rzetelne, bdzie
cjonalne reakcje na muzyk i skojarzone to drugie powane wyzwanie dla teorii
z nimi wzorce oceny poznawczej s wy- oceny poznawczej, jako e drug, prze-
uczane w obrbie poszczeglnych kultur. ciwstawn reakcj emocjonaln zdaje si
O ile mi wiadomo, nie przeprowadzono wywoywa samo przerwanie poprzed-
dotd bada midzykulturowych nad niej emocji, nie za nastpujce po niej
emocjonalnymi reakcjami na muzyk. zmiany ocen poznawczych.
Pozwol sobie zakoczy przypo-
2. Procesy przeciwstawne mnieniem, e cho teorie oceny po-
znawczej maj kopoty z wyjanieniem
Richard Solomon (1980) sformuowa reakcji na muzyk i emocjami prze-
teori procesw przeciwstawnych zaka- ciwstawnymi, to warto pamita, e
dajc, e zakoczenie jednej emocji (na adna inna oglna koncepcja emocji nie
przykad radoci) automatycznie wcza radzi sobie lepiej z tymi zjawiskami.
emocj w stosunku do niej przeciw- Zwyka taktyka postpowania polega
stawn (smutek). Wasne badania So- na pomijaniu ich jako pozostajcych
lomona dotyczyy gwnie zmian tempa poza zakresem zainteresowa niniejszej
akcji serca u psw, gdy lkotwrczy pracy". Niemniej jednak tajemnice sta-
bodziec by obecny lub gdy go nie nowi wyzwanie teoretyczne i prdzej
byo. Badania te wykazay, e usunicie czy pniej trzeba bdzie si przyzna
bodca lkowego powodowao spadek do pomijania tych zjawisk.
akcji serca poniej poziomu podstawo-
wego (obojtnoci") i e wielokrotne
Nico J. Frijda: Emocje wymagaj procesw

poznawczych, choby prostych
Pojcie poznanie" ma dwa rne zna- spraw z tego znaczenia, przynajmniej
czenia w literaturze na temat emocji: czciowo i niejasno. wiadomo ta
wiadome zdawanie sobie sprawy z cze- ksztatuje dowiadczenie emocjonalne
go i zoone przetwarzanie informacji. i jego rozwj w czasie. Umoliwia
Trwa dyskusja nad rol poznania, w obu artykulacj i nazwanie dowiadczenia,
tych znaczeniach, we wzbudzaniu emo- stanowi zarwno punkt wyjcia, jak
cji. Dwa znaczenia terminu poznanie" i rezultat rozwaa nad zdarzeniami
pokrywaj si czciowo, cho nie ca- i ich implikacjami.
kowicie. W odniesieniu do wiadomoci Bardziej problematyczne wydaje si
mona zapytywa, czy moe wystpo- natomiast sprecyzowanie przyczyno-
wa zachowanie emocjonalne lub fizjo- wej roli wiadomoci. wiadomo zna-
logiczna reakcja na znaczcy bodziec, czenia zdarze rodzcych emocje nie
jeli brakuje wiadomego przeycia emo- jest ani jedyn, ani konieczn, ani
cjonalnego. Mona by te zapyta, czy powszechn przyczyn emocji, cho jest
pojawienie si emocji jest uzalenione od czci emocjonalnego dowiadczenia.
uwiadamiania sobie znaczenia bodca Jest tyle rezultatem prowadzcego
czy jego cech, ktre emocj wzbudzaj. do emocji przetwarzania informacji, co
Tego wanie pytania dotyczyy prace i jego wyznacznikiem. Mona to zilu-
Zajonca (1980), w ktrych wykaza strowa poczuciem winy kierowcy, ktry
on, e zmiany w afektywnej reakcji przypadkowo uderzy dziecko przebie-
na bodziec wywoane czstoci jego gajce przez ulic: poczucie winy za-
pojawiania si nie zale od uwiada- wiera take poczucie odpowiedzialnoci
miania sobie tych zmian. W odniesieniu za to, co si zdarzyo, ono za pojawia
do zoonego przetwarzania informacji si dopiero po cierpieniu wywoanym
problem dotyczy kwestii, czy w peni przez zdarzenie. Poczucie winy moe
rozwinite emocje mog by wzbudzone zreszt pozostawa w konflikcie z wie-
przez proste bodce nie poddane zo- dz o wasnej niewinnoci (Kroon, 1988;
onym procesom poznawczym, na przy- por. Frijda, 1993a). Pytanie teoretyczne
kad wnioskowania i odnoszenia ich do dotyczy zatem zakresu, w jakim roz-
zoonych struktur wiedzy. Czy emocje waania o implikacjach zdarzenia po-
mog zosta wywoane prostymi dwi- przedzaj i powoduj emocj, przy czym
kami, ksztatami i zapachami, a jeeli nie ma wtpliwoci, e tego rodzaju
tak, to ile wymaga to przetwarzania wstpne rozwaania s raczej wyjt-
informacji? kiem ni regu. Wiele emocji zostaje
Problemy to skomplikowane. Zdaje wzbudzonych natychmiast, cho z na-
si nie ulega wtpliwoci, e podstawo- tychmiastowoci nie naley przesadza.
wym wyznacznikiem wikszoci emocji Myl, e wikszo emocji nabiera
nie s obiektywne wasnoci zdarze, penej postaci dopiero po uwiadomieniu
lecz ich znaczenie (implikacje zdarze sobie przez czowieka implikacji zdarze
dla dobrostanu oraz osigania celw bodcowych. Ponadto wiele z pozoru
i wartoci). Nie podlega te wtpliwoci, natychmiastowych emocji jest przygo-
e czsto wiadomie zdajemy sobie towanych przez uprzednie oczekiwania.
Oczekiwania, cznie z niewiadomymi Procesy poznawcze a wzbudzanie

nastawieniami, stanowi zwykle pod- emocji
staw, w oparciu o ktr emocje si
rozwijaj po potwierdzeniu lub sfasy- Waniejsze jest pytanie drugie: Jak
fikowaniu oczekiwa. A jednak myl, rol odgrywaj procesy poznawcze we
e wiadome rozwaania do rzadko wzbudzaniu emocji? Tak sformuowane
poprzedzaj wzbudzenie emocji i na pytanie jest oczywicie niejasne, nie
pewno nie mona ich uwaa za czynnik umoliwia sensownej odpowiedzi, gdy
konieczny powstawania emocji. pojcie poznawcze" jest rozmyte, po-
Naley te wspomnie tu o pew- dobnie jak zoone przetwarzanie in-
nej dodatkowej komplikacji. Wiele wia- formacji" (od kiedy przetwarzanie staje
domych rozwaa nie ma adnego si zoone"?) Waciwa posta pyta-
wpywu na emocje. wiadomo, e nie nia brzmi moim zdaniem tak: Jaki
ma podstaw do obwiniania si, moe minimalny poziom zoonoci przetwa-
w niczym nie zmienia poczucia winy rzania jest niezbdny do wzbudzenia
po przypadkowym uderzeniu dziecka, w peni rozwinitej emocji?" Zdarzenia
a w kadym razie nie znosi ona automa- bodcowe wzbudzajce emocje mona
tycznie tej emocji. Jakakolwiek by bya uporzdkowa wedug stopnia zoono-
rola wiadomych rozwaa w procesie ci, wyrniajc:
emocjonalnym, sabo dotd rozumiemy 1. Bodce wewntrzne (na przykad
ograniczenia tej roli. bezporednie oddziaywania na procesy
Gbsze i bardziej podstawowe jest biochemiczne lub neuronalne);
pytanie o rol wiadomoci zdarze- 2. Proste bodce zmysowe o bezpo-
nia wzbudzajcego emocje. Problem to rednim wpywie na system afektywny
trudny, nieatwo bowiem oddzieli po- (na przykad smaki, zapachy);
przedzajc emocj wiadomo zda- 3. Zoone bodce aktywizujce
rzenia od wiadomoci znaczenia tego afekt dziki ich podobiestwu do pew-
zdarzenia, jakiego nabiera ono w trakcie nych wzorcw lub dziki skojarze-
toczcego si procesu emocjonalnego. niom (na przykad sylwetka jastrzbia
Skonny jestem zaoy, e zdarzenie w wypadku kurczaka, widzialny uskok
wzbudzajce emocj jest natychmiast powierzchni w wypadku niemowlcia;
spostrzegane jako pene znacze emo- bodziec skojarzony z takim afektywnym
cjonalnych. Jednak anegdotyczne dane bodcem, jak bl);
sugeruj moliwo spostrzegania jakie- 4. Warunki wpywajce na atwo
go zdarzenia jako neutralnego, cho wykonywania czynnoci psychicznych
wzbudza ono typowe dla emocji zmiany lub fizycznych;
w zachowaniu i doznaniach. 5. Bodce oddziaujce dziki asy-
Przechodzc na jeszcze gbszy po- milowaniu ich do schematw lub ocze-
ziom, mona zapytywa, czy moliwe kiwa (znanych bodcw, osb bd-
jest wzbudzenie emocji w przypadku cych obiektem przywizania), lub te
kompletnej niewiadomoci bodca. I tu wskutek niemonoci ich zasymilowania
wskazana jest ostrono. Istniej do- (bodce nowe i nieoczekiwane);
wody na podwiadome uprzedzanie (pri- 6. Bodce oddziaujce dziki sche-
ming) emocji, cho nie w tym tkwi matom wnioskowania i znacze, do
istota problemu, w wypadku bowiem ktrych s one asymilowane.
uprzedzania emocja i tak moe by na- W ktrym miejscu tej listy znajduj
stpstwem wiadomej percepcji bodca. si bodce zdolne do wzbudzania emocji?
mx s;:;:s;
Odpowied jest moliwa tylko wtedy, skojarze z innymi bodcami afektyw-

kiedy zgodzimy si co do znaczenia nymi. Jeli chodzi o pieszczoty, uspo-
terminu emocja". Pewne rozrnie- kajajcy efekt gaskania obserwuje si
nia s niezbdne, aby mc udzieli u zwierzt, a take u ludzi gboko
sensownej odpowiedzi na to pytanie. upoledzonych umysowo (Gellhorn, Lo-
Po pierwsze, wskaza mona odczucia ofburrow, 1963). Wszystko to ma te
samej przyjemnoci i przykroci, ktre swoj czysto logiczn, pozaempiryczn
nazw afektami". Po drugie - rozmyte stron. Nie sposb sprowadzi oceny
stany afektywne lub stany gotowoci afektywnej do dozna cielesnych lub
do dziaania (lub ich mieszanki) nie poznawczych oszacowa. Redukcji do
zogniskowane na adnym konkretnym odczu cielesnych prbowano w ekspery-
obiekcie, ktre nazywane s zwyke mentach introspekcjonistw, kiedy jed-
nastrojami" (Frijda, 1986, 1993b; por. nak odczucia takie maj warto afek-
te moja odpowied na Pytanie 2). Po tywn, jest ona naddatkiem w stosunku
trzecie, wskaza mona wreszcie stany do samych dozna zmysowych (Frijda,
cechujce si afektywn ocen jakich 1986). Co wicej, afektywna warto
obiektw (zewntrznych lub stanowi- blu moe zanikn, podczas gdy nie-
cych przedmiot myli) powizane z okre- afektywna wiadomo blu" pozostaje
lonym rodzajem gotowoci do dziaania. (na przykad u pacjentw z lobotomi
Te ostatnie nazw emocjami". Emocja czoow). W wypadku oszacowa jedynie
oznacza zatem zmian w gotowoci do poznawczych nie ma pozafektywnych
dziaania i dotyczy jakiego obiektu, powodw, by przedkada jeden cel nad
a wic jest stanem intencjonalnym, pozostae. Czysto poznawcze rozwaania
w przeciwiestwie do nastroju (afekt mog doprowadzi do wniosku, e ja-
moe, ale nie musi by ukierunkowany kie zdarzenie moe zaowocowa utrat
na okrelony obiekt). ycia, zdrowia czy pienidzy. Jednak
Odpowiedzi na pytanie o rol proce- nic jeszcze z tego nie wynika. Bo c
sw poznawczych s rne w wypadku zego w mierci poza tym, e jest
afektw, nastrojw czy emocji. nieprzyjemna?
Zmiany nastroju wywouje szereg
czynnikw fizjologicznych. Maj one
Wzbudzanie afektu i nastroju niepoznawczy charakter w drugim sen-
sie tego sowa i oddziauj niezale-
Myl, e wszyscy zgadzaj si co do nie od uwiadamiania sobie ich war-
moliwoci wzbudzania afektw i na- toci afektywnej, a nawet samej ich
strojw bez porednictwa procesw po- obecnoci. Mona tu wskaza podpro-
znawczych, podobnie jak zapewne wszy- gowe bodce wchowe, procedury wa-
scy zgadzaj si co do zasadniczo poza- runkowania przeciwdziaajce wiado-
poznawczej natury lubienia/nie lubie- mej identyfikacji oddziaywa afektyw-
nia przynajmniej niektrych zapachw, nych (Baeyens, Eelen, Van den Bergh,
smakw i odczu wewntrznych. Na 1990), temperatur wdychanego powie-
przykad wrodzone wydaje si praktycz- trza (Zajonc, Murphy, Inglehart, 1989)
nie powszechne lubienie umiarkowanie i narkotyki, jak na przykad morfina.
sodkich substancji, pieszczot czy or- Tez o pozapoznawczym oddziaywaniu
gazmu. Afektywna warto wikszoci medykamentw na afekt warto jednak
zapachw wywodzi si albo z wrodzo- opatrzy zastrzeeniem, e wywouj
nych preferencji, albo z bezporednich one pewne subtelne oddziaywania po-
znawcze trudne do oddzielenia od wpy- bodziec, kady bowiem wymaga po-

ww afektywnych. Niektre substancje rwnania bodca z jakimi schematami
wpywaj na ogln witalno czy poczy oczekiwaniami, bd te oznacza
ziom aktywacji (na przykad testosteron niemono zainicjowania lub doko-
czy ACTH; Schnurr, 1989), a wic czenia jakiej aktywnoci. Wszystkie te
mog w ten sposb oddziaywa i na bodce podpadaj pod kategori czwart
poczucie moliwoci poradzenia sobie ze lub pit spord wyej wymienionych.
zdarzeniami czy pozytywno nastroju. To interesujce kategorie z teoretycz-
Podobnie fizyczny stan ciaa (dobry stan nego punktu widzenia. Emocje mog
zdrowia z jednej strony, wyczerpanie powstawa wskutek niemonoci lub
z drugiej) moe oddziaywa na nastrj. utrudnie w wykonywaniu podanych
Warto zauway, e w tego rodzaju dziaa. Gwnym przykadem jest tu
wypadkach zasadniczo pozapoznawczy oczywicie frustracja, podobnie jak roz-
czynnik, jak stan fizyczny ciaa, moe pacz" w wyniku bezradnoci, czyli wy-
wpywa na nastrj za porednictwem czerpania moliwoci poradzenia sobie
czynnikw poznawczych, cho poznaw- z awersyjn sytuacj. Oba te pojcia
cze" nie odnosi si tu do umysowych implikuj pewn elementarn posta
reprezentacji. Dotyczy to bodcw z wy- poznania - przetwarzania informacji.
rnionej powyej klasy trzeciej. W uywanym tu znaczeniu frustracja
oznacza uprzednie wyznaczenie celu.
Rwnie emocje wzbudzane nieoczeki-
Wzbudzanie emocji wanoci czy nieznanoci (zaskoczenie,
przestrach, dezorientacja) zakadaj na-
Emocje oznaczaj, z definicji, zmiany stawienie na co innego, ni to, co
w stanie gotowoci do dziaania, a wic faktycznie si pojawio. Oczywicie we
i rnych jego wskanikw - mimowol- wszystkich tych przypadkach nasta-
nych ruchw ekspresyjnych i dwikw, wienie na cel", czy oczekiwanie" nie
zmiany poziomu aktywacji itp. Jakie odnosz si do jakich wyranie wyarty-
najprostsze bodce s w stanie wywoa kuowanych reprezentacji poznawczych
takie zmiany? posiadanych przez podmiot. Bardziej
Najprostsze bodce wywoujce emo- s podobne do modeli neuronalnych"
cje s co prawda proste jako bodce, (Sokolov, 1963), sekwencji fazowych"
lecz do zoone jako konstelacje po- (Hebb, 1949) czy sieci neuronalnych
budzajce. Myl, e najprostsze bodce (McClelland, Rumelhart, 1986), ni do
zdolne do wywoania emocji u ludzi, to myli wyraonych w kodzie propozy-
bodce nieoczekiwanie silne, nieoczeki- cjonalnym. Niemniej s one poznawcze
wane bodce w nieznanym otoczeniu, w drugim znaczeniu tego sowa.
nieznane bodce oddziaujce w bezpo- Cakowita prostota nie cechuje
redniej bliskoci, ograniczenie ruchw te emocji wywoanych elementarnymi
ciaa bd inne przeszkody w aktywno- bodcami awersyjnymi lub apetytyw-
ci, bl nie ustpujcy po pierwszych nymi, jak nieprzyjemne doznania z ciaa,
prbach jego usunicia, utrata rwno- smaki czy zapachy. Rwnie tutaj wzbu-
wagi. Jeeli s to istotnie najprostsze dzenie emocji wymaga czego wicej ni
bodce wzbudzajce emocje, wszystkie samego pojawienia si bodca. Spenione
one zawieraj pewn, cho do ele- musz by pewne dodatkowe warunki,
mentarn doz poznania. Kady z nich jako e nie kade przyjemne ub przykre
oznacza wicej ni jeden konkretny doznanie stanowi emocj w przyjtym
tu sensie. Teoria zakada, e bodcom jest jednak konieczne do wzbudze-

tym musi towarzyszy niepewno co nia prawdziwej reakcji emocjonalnej.
do tego, jak sobie z nimi poradzi - Istniej rozmyte reakcje (podniecenie,
jak pozby si awersyjnego bodca lub zdenerwowanie), ktre jednak cechuj
go wytrzyma, jak wykorzysta bodziec zmiany aktywacji i elementy kontroli.
przyjemny. Rwnie tutaj istotna jest Nawet bardziej wyartykuowane emocje,
kwestia ywionych przez czowieka ocze- na przykad gniew (definiowany jako
kiwa (Carver, Scheier, 1990; Frijda, obronne zachowanie agresywne z to-
1986). Rne emocje s zapewne wy- warzyszcym mu pobudzeniem autono-
woywane przez rne bodce. Jednak micznym), bywaj czasami wzbudzane
jak dotd nie ma adnych dowodw na bodcami jeszcze bardziej ograniczonymi
to, e jedne emocje s wzbudzane przez ni tu opisywane. Stare badania Barda
bodce prostsze ni inne emocje. (1934) dotyczce dekortykacji sugeruj,
Wspczesne poznawcze teorie emo- e kada nieoczekiwana stymulacja wy-
cji kad silny nacisk na procesy oceny starcza do sprowokowania wciekoci"
poznawczej dokonywanej w rnych wy- u zwierzcia pozbawionego kory m-
miarach rnicujcych bodce. Wrd zgowej. Zmienne poznawcze, jak oceny
wymiarw tych s sprawstwo, kon- sprawstwa czy kontrolowalnoci, mog
trolowalno i niepewno i wszyst- faktycznie suy raczej ograniczaniu ni
kie one implikuj przynajmniej elemen- wzbudzaniu reakcji gniewu wobec kon-
tarne procesy poznawcze. Na przykad troowalnych zdarze spowodowanych
sprawstwo" oznacza przypisanie in- przez inn osob. Badania nad dekorty-
tencji, a odpowiednia atrybucja spraw- kacj sugeruj, e funkcj poznania jest
stwa jest zapewne warunkiem powstania raczej kontrola ni wzbudzanie emocji
gniewu. Jednak atrybucja ta niekoniecz- (Bard, Mountcastle, 1948). Wspieraj
nie musi oznacza jakie skompliko- ten wniosek obserwacje zwierzt, ktre
wane przetwarzanie informacji. Spraw- bywaj bardziej agresywne w warun-
stwo potrafi przypisywa take i zwie- kach uniemoliwiajcych im przygoto-
rzta, w tym sensie, e inaczej reaguj wanie si na bodziec (Lagerspetz, 1961);
na zwierz (lub mechaniczn zabawk, psy czy koty mog zareagowa agre-
Suomi, Harlow, 1976) umieszczone w ich sywnie na nieoczekiwan, budzc je
klatce ni na obiekt nieoywiony. Pies pieszczot swego pana, czego oczywicie
o stymulowanych elektrycznie orod- nie uczyni, gdy mog si na ni
kach podwzgrza ukierunkowuje agresj przygotowa.
na rk eksperymentatora, a nie na apa- Jeeli analizy te s trafne, suge-
ratur. Przykad z zabawk nie ilustruje rowa mona, e do powstania emocji
oczywicie rzeczywistego procesu atry- niezbdny jest bardzo niski poziom
bucji czy rozrniania tego, co yje, od zaangaowania procesw poznawczych:
tego, co porusza si bez widocznego celu. nieoczekiwano i przypuszczalnie nie-
Idzie o to, e spostrzegana intencjo- mono przygotowania si do oddzia-
nalno" (jak i spostrzegana przyczyno- ywa bodca lub brak odpowiednich
wo) jest bardzo elementarn kategori do tego zasobw. Podniecenie seksualne
poznawcz (Michotte, 1950; por. Thines, (ktre uwaam za emocj) stanowi przy-
Costall, Buttenworth, 1991). kad innej elementarnej reakcji emo-
Zoone (co prawda, w niewiel- cjonalnej bardzo silnie uzalenionej od
kim stopniu) przetwarzanie informacji, rnych czynnikw kontekstowych, na-
o ktrym wanie bya mowa, nie wet u zwierzt, przynajmniej pci e-
( 1 62 J ILE PROCESW POZNAWCZYCH POTRZEBA
DO WZBUDZENIA EMOCJI?
skiej. Powtrzmy: nie warto spiera si nite emocje mog si pojawia w wy-
o to, czy uwzgldnianie takich kontek- padku jedynie minimalnej iloci prze-
stowych czynnikw oznacza pojawienie twarzania danych i z ca pewnoci
si poznania". Procesy takie wystpuj w wypadku nieobecnoci wiadomoci
w wypadku kategorii od trzeciej do znacze. Pewien elementarny poziom
pitej, a wikszo z nich dotyczy zaangaowania poznawczego wydaje si
dopasowywania biecej stymulacji do jednak konieczny, jeli dowiadczenie
ubiegych dowiadcze. emocjonalne ma wykroczy poza prosty
afekt. Pojawienie si rzeczywistej emocji
zdaje si zawsze uwikane w takie
Podsumowanie czynniki jak nieoczekiwano", roz-
bieno ze schematami", czy niepew-
Wiele emocji - zarwno ich rodza- no wasnych moliwoci zaradczych",
jw, jak i okazji pojawiania si - a czsto wykorzystywane s rwnie
w istotny sposb zaley od poznania, dodatkowe elementy poznawcze takie,
w sensie uwiadamiania sobie zna- jak intencjonalne sprawstwo zdarzenia
cze. Jednak nawet w peni rozwi- wzbudzajcego emocje.
Carroll E. Izard: Procesy poznawcze stanowi

jeden z czterech typw systemw wzbudzajcych
emocje
Jaka jest minimalna ilo poznania nych definicji tych poj, rozpoczn
potrzebna do powstania emocji? adna. od przedstawienia pewnego tylko ich
Tak prosta odpowied wymaga pew- zarysu.
nego wyjanienia. Po pierwsze, zaka-
dam, e poznanie nie jest tym sa-
mym, co przetwarzanie informacji, ktre
jest niezbdne do aktywizacji emocji
0 rozrnieniu emocji od poznania
i kadego innego procesu biologicznego
czy psychicznego. Po drugie, zaoenie, W swojej odpowiedzi na Pytanie 11
e poznanie jest konieczn przyczyn 1 w innych miejscach (Izard, 1993;
emocji, implikuje istnienie jakich poza- Izard, Malatesta, 1987) stwierdzam, e
poznawczych czynnikw aktywizuj- emocje s zoone z trzech skadnikw:
cych emocj. Po trzecie, zaoenie, e neuronalno-ocenijcego, ekspresyjnego
istniej zarwno poznawcze, jak i poza- i doznaniowego. Dowiadczenie specy-
poznawcze czynniki aktywizujce emocj ficznej emocji definiuj jako szczeglne
wskazuje na konieczno odrnienia doznanie lub stan motywacyjny bdcy
pozapoznawczych procesw aktywizuj- bezporednim rezultatem neurochemicz-
cych emocj od poznania i od samej nych substratw tej emocji. Tak zde-
emocji. Zamiast podejmowa si nie- finowany subiektywny stan emocji czy
wykonalnego zadania, jakim jest prba te dowiadczenie emocjonalne mog
sformuowania powszechnie akceptowal- pojawi si bez porednictwa poznania.
Rozrnienie emocji od poznania pojcia poznanie". Poznanie jest rze-

czsto si zaciera w odniesieniu do czywicie pojciem szerokim i wskaza
doznaniowego skadnika emocji. Dzieje mona wiele przeciwstawnych poziomw
si tak dlatego, e twrcy pewnych teorii procesu poznawczego: automatyczny -
zakadaj, e dowiadczenie emocjonalne kontrolowany, wiadomy - niewiadomy,
zawiera w sobie mylenie ub wyobraa- jawny - ukryty. Jednak wszystkie te
nie (na przykad Ortony, Clore, Collins, typy poznania opieraj si na dowiad-
1988), inni za utrzymuj, e oceny czeniu i pewnych postaciach pamici,
wzbudzajce emocj stanowi cz do- jeeli za poznanie ograniczy do pro-
wiadczenia emocjonalnego (na przykad cesw opierajcych si na pamici, nie
Lazarus, 1991). Uwaam, e definiowa- mona ich utosami z przetwarzaniem
nie emocji jako zawierajcej w sobie informacji.
poznanie utrudnia odrnienie poznania Przetwarzanie informacji nastpuje
jako przyczyny emocji od poznania jako na wszystkich poziomach aktywnoci
jej skutku. organizmu - od moleku biaka, naj-
Problem przyczyny-skutku i szerszy prostszych jednostek ycia, do neuro-
problem bada relacji midzy pozna- nowych sieci mzgu, najbardziej zo-
niem a emocj mona prbowa roz- onego organu w krlestwie zwierzt.
wiza, przyjmujc za granic emocji Kolejne poziomy przetwarzania infor-
istnienie neurochemicznie wzbudzonego macji mona rozpatrywa jako pewne
stanu motywacyjnego. Jest to oczywicie segmenty kontinuum, czy te ogniwa
granica przepuszczalna, czy - inaczej acucha, ktrego jeden kraniec stanowi
mwic - rodzaj urzdzenia interface. kodowanie/dekodowanie informacji ge-
Doznaniowo-motywacyjny skadnik emo- netycznej, drugi za - poznanie (Izard,
cji wie si i wspdziaa z procesami 1992).
spostrzegania, poznania i procesami mo- Wyjanijmy te ide kontinuum czy
torycznymi. acucha, posugujc si analogi za-
Zakrelenie granic pojcia pozna- czerpnit z dziedziny embriologii. Kod
nie" jest rwnie trudne jak w wypadku genetyczny wyznacza rnicowanie si
emocji. Rozpoczn od wanej rnicy pojedynczej komrki w poszczeglne
midzy poznaniem i emocj: emocje typy komrek tworzcych ukad ner-
dotycz motywacji, poznanie za - wiedzy. wowy, krwionony, narzdy zmysw
Zakadam, e poznanie zaley od jakiej oraz wszystkie inne systemy i narzdy
postaci pamici, wynikajcej z uczenia rozwijajcego si zwierzcia. Cay ten
si czy ubiegych dowiadcze. Z tego wielki cud natury jest moliwy za
punktu widzenia poznanie jest grn" spraw kodowania/dekodowania infor-
czci kontinuum przetwarzania informacji genetycznej. Uksztatowanie si
macji, o czym bdzie jeszcze mowa. pierwszych komrek nerwowych ozna-
cza pocztek aktywnoci nerwowej, i tu
nasuwa si interesujce pytanie. By
0 rozrnieniu poznawczych sparafrazowa pewnego wybitnego gene-
tyka (Sinnott, 1966), kt moe okre-
1 pozapoznawczych procesw
li, gdzie koczy si przetwarzanie
aktywizacji emocji informacji kontrolujce embriologiczny
Przydatno pojcia pozapoznawczych rozwj kury, a zaczyna przetwarza-
czynnikw wzbudzajcych emocje zaley nie informacji decydujce o zachowa-
od akceptacji pewnych roboczych granic niu i umysowej aktywnoci kury? Czy
wtedy, gdy kurczak po raz pierwszy informacji genetycznej i procesy zacho-

porusza si i zaczyna wydziobywa sobie dzce w neuronalnych sieciach mzgu.
drog na zewntrz jaja? Czy raczej Pomidzy tymi dwoma kracami mieci
wtedy, gdy po raz pierwszy spostrzega si przetwarzanie informacji zarzdza-
swoj matk i rozpoczyna si proces jce odruchami, instynktami i bardziej
wdrukowania? A moe wtedy, gdy po zoonym zachowaniem uzalenionym
raz pierwszy zaczyna ucieka przed od czynnikw genetycznych.
ksztatem jastrzbia? Wszystkie te za-
chowania s, przynajmniej czciowo,
skutkiem dekodowania informacji ge- Kontinuum przetwarzania informacji
netycznej, a niektre z nich s -
przynajmniej czciowo - spowodowane Proponuj uporzdkowanie rnych ro-
przez zmysowe informacje dochodzce dzajw przetwarzania informacji od
z otoczenia. najprostszych do najbardziej zoonych
Podobn analogi mona przepro- i rozwaanie ich jako segmentw pew-
wadzi dla rozwoju ludzkiego. Zacho- nego kontinuum czy te ogniw acucha
wanie podu pojawia si wkrtce po (Izard, 1993). Dla wygody nazw je
zapodnieniu, natomiast na dugo przed typami przetwarzania informacji,
urodzeniem pd reaguje na bodce wyrniajc typ komrkowy, organi-
ze rodowiska zarwno macicznego, jak zmiczny, biopsychiczny i poznawczy.
i pozamacicznego. Bezporednio po na- Wszystkie cztery typy przetwarza-
rodzeniu noworodki s w stanie rnicu- nia informacji mog wzbudza emocje.
jco reagowa na zapachy i smaki (Fox, Pierwsze dwa maj charakter cile
Davidson, 1886; Steiner, 1979), rozr- pozapoznawczy, za trzeci zawiera istotne
nia pacz niemowlcia od podobnego skadniki o pozapoznawczej naturze.
dwiku wytworzonego przez komputer Czwarty typ obejmuje rne poziomy
(Sagi, Hoffman, 1976), za w wieku poznawczego przetwarzania informacji.
trzech tygodni potrafi reagowa umie- Komrkowe przetwarzanie informa-
chem na spostrzeenie konturw ludz- cji to jej kodowanie i dekodowanie na
kiej twarzy (Izard, 1991). Zadanie roz- poziomie genw i pojedynczej komrki.
rnienia genetycznych i poznawczych Na tym poziomie kodowanie odbywa
wyznacznikw tych zachowa, a nawet si gwnie poprzez proces doboru
samo zadecydowanie, czy mamy tu naturalnego i rozwoju biologicznego.
ju do czynienia z jakim udziaem Procesy te bezporednio generuj emocje
poznania, jest rwnie trudne jak zdecy-
i wpywaj na inne systemy generowa-
dowanie, w jakim momencie genetycznie
nia emocji. Ten poziom przetwarzania
zaprogramowany rozwj kurczaka ust-
informacji jest prawdopodobnie odpowie-
puje zachowaniu opartemu na wasnym
dzialny za emocje tworzce charakte-
dowiadczeniu osobnika. Z powodu tych
rystyczny dla jednostki nastrj (Izard,
dylematw trzeba postawi pytanie, czy
1992). Procesy genetyczne wpywaj na
w ogle istnieje jaka sztywna granica
typ emocjonalnoci czowieka (Diener,
midzy genetycznymi i poznawczymi
Emmons, 1984; Tellegen, 1985) za po-
wyznacznikami zachowania.
rednictwem dwch mechanizmw. Po
A jednak wydaje si, e istnieje pierwsze wpywaj na prg wzbudza-
potrzeba dokonania jakiego rozrnienia emocji i skonno do pewnych
nia pomidzy tak najwyraniej rnymi przey emocjonalnych (por. Kagan, Re-
zjawiskami, jak procesy odkodowania znick, Snidman, 1988; Rothbart, Derry-
berry, 1981). Po drugie generuj emocje si. Wyksztacona w ten sposb reakcja
poprzez ukierunkowanie spontanicznej wstrtu moe by traktowana jako
(nie wymagajcej stymulacji zewntrz- rezultat biopsychicznego przetwarzania
nej) aktywnoci procesw neuronalnych. informacji.
Genetycznie kodowane dane uwi- Poznawcze przetwarzanie informa-
kane s rwnie w organizmiczne prze- cji zawiera procesy umysowe wytwa-
twarzanie informacji. Tego rodzaju dane rzajce pewne zapisy pamiciowe oraz
biologiczne mog prowadzi do emocji, procesy, ktrych przebieg uzaleniony
a przynajmniej do ekspresji emocjonal- jest od wykorzystywania takich zapisw.
nej przy niewielkiej lub adnej stymula- Definicja ta obejmuje wszystkie rodzaje
cji z narzdw zmysw i niezalenie od procesw przetwarzania informacji ba-
poznania (por. Izard, Malatesta, 1987). dane przez wspczesnych psychologw
Jednak w organizmiczne przetwarzanie poznawczych: automatyczne i kontrolo-
informacji czsto uwikane s dane wane, wiadome i niewiadome, a take
zmysowe z interoceptorw przesyaj- rne typy pamici (semantyczn i epi-
cych sygnay o fizjologicznym stanie zodyczn, jawn i ukryt). Nie wcza
popdowym. Przykady reakcji emocjo- ona natomiast pewnych procesw per-
nalnych wzbudzonych w ten sposb, cepcyjnych i zmysowych w rodzaju tych,
to ekspresja wstrtu wobec pewnych ktre uwikane s w niespodziewane
smakw (Steiner, 1979) i agresja wy- doznanie blu, w rozrnienia pewnych
woana blem (Berkowitz, 1990; Izard, smakw i zapachw i w detekcj tych
Hembree, Huebner, 1987). wasnoci obiektw (na przykad zarys
Biopsychiczne przetwarzanie infor- twarzy ludzkiej), na ktre reakcja jest
macji opiera si na interakcjach kodw genetycznie przygotowana, cho wszyst-
genetycznych i wiedzy nabytej. Jest to kie one mog wzbudza emocje. .
w istocie wspoddziaywanie procesw Poznanie w przyjmowanym tu sen-
biologicznych i psychicznych (poznaw- sie obejmuje take dwie najczciej
czych). Przykadem emocji wzbudzonych badane klasy wyznacznikw emocji -
tym typem przetwarzania informacji jest oceny poznawcze i atrybucje. Nikt nie
reagowanie genetycznie przygotowanym zaprzeczy, e procesy atrybucji (wniosko-
strachem na pewne bodce (Lanzetta, wania o przyczynach) wymagaj opiera-
Orr, 1986; Mineka, Davidson, Cook, nia si na pamici (por. Weiner, 1985).
Keir, 1984; Seligman, 1970). Biopsy- Lazarus (1984, 1991) definiuje ocen
chiczne przetwarzanie informacji moe poznawcz jako oszacowanie istotnoci
tez wyjania powszechno wstrtu z punktu widzenia posiadanej wiedzy:
w stosunku do odchodw (Rozin, Fal- Emocje wzbudza tylko rozpoznanie, e
lon, 1987). Biologicznie uwarunkowana mamy co do zyskania lub stracenia,
i adaptacyjna tendencja do unikania a wic e rezultat danej transakcji
odchodw jest umoliwiana przez roz- jest istotny dla naszych celw i dobro-
wj poznawczy i procesy spoecznego stanu" (Lazarus, 1991, s. 354). Ocena
uczenia si (trening czystoci). Teo- poznawcza jest w oczywisty sposb
ria Rozina i Fallona (1987) wyjania, uzaleniona od indywidualnie nabytych
w jaki sposb pierwotne i niebezpieczne dowiadcze.
obiekty wzbudzajce wstrt, jak od-
Przedstawiony tu opis poznania,
chody, umoliwiaj powstanie wtrnych
ocen poznawczych i atrybucji odrnia
reakcji wstrtu dziki warunkowaniu,
te procesy od komrkowego i organi-
generalizacji i innym procesom uczenia
zmicznego przetwarzania informacji. Do
ILE PROCESW POZNAWCZYCH POTRZEBA D O WZBUDZENIA EMOCJI? 1 83
vi: : : : : sir?: :: i ;; : : :::: ^ :=: E :
wzbudzenia emocji prowadzi wic wiele Podsumowanie

bardzo rnych drg, a kada z nich jest
czsto uywana. Twierdz, e emocje mog by wzbu-
dzane zarwno przez procesy poznaw-
cze, jak i pozapoznawcze, i przyjmuj, e
Jaka jest minimalna ilo poznania minimalnym wskanikiem poznania jest
potrzebna do powstania emocji? odwoywanie si do pamici wasnych
przeszych dowiadcze i procesw ucze-
Na pytanie to mona odpowiedzie nia si. Aby mona byo mwi o po-
z perspektywy obejmujcej zarwno znaniu, jaki rodzaj wiedzy musi zosta
pozapoznawcze, jak i poznawcze pro- wydobyty z jakiego rodzaju pamici.
cesy wzbudzania emocji, jednak pytanie Zakadam przy tym, e dowiadczenie
naley nieco przeformuowa - jeeli emocjonalne jest szczeglnym rodzajem
emocja jest wzbudzona przez pozna- stanu motywacyjnego, ktry moe ist-
nie, to ile go trzeba - minimalnie nie niezalenie od poznania.
- do jej powstania? Odpowied jest Twierdz ponadto, e minimalnym
niemale tak prosta jak ta, od ktrej poznawczym wymaganiem powstania
rozpoczlimy. Wymaganie minimalne, emocji wzbudzonej na drodze poznaw-
to korzystanie z pamici indywidualnych czej jest ocena zdarze, wymagajca
dowiadcze oraz procesy rozrniania choby elementarnego ich rozrniania,
i porwnywania niezbdne do oceny porwna i sdw. Z przyjmowanej tu
i wydania sdu. Sdz, e zgodne jest to perspektywy teoretycznej, aden z tych
z Lazarusowskim (1991) opisem oceny procesw nie jest konieczny do powsta-
poznawczej jako rozpoznania, e mamy nia emocji na poziomie komrkowego
co do zyskania lub stracenia, a wic e czy organizmicznego przetwarzania in-
rezultat danej transakcji jest istotny dla formacji i wcale nie musz one mie
naszych celw i dobrostanu" (s. 354). decydujcego charakteru na poziomie
Procesy te w oczywisty sposb wymagaj przetwarzania biopsychicznego.
pamici, rozrniania, porwnania nad-
chodzcej informacji z ju zakodowan
w pamici oraz wydawania sdw.
Richard Lazarus: Ocena poznawcza

W innych miejscach pisaem szeroko Ze sformuowaniem tym s dwa
o czynnikach poznawczych zarwno ko- problemy. Po pierwsze, kae ono odpo-
niecznych, jak i wystarczajcych do powiada w kategoriach emocji w ogle,
wstania emocji (Lazarus, 1991a, 1991b, nie za w odniesieniu do emocji konkret-
1991c) i zapewne dla nikogo nie jest nych, specyficznych. Jeeli bdziemy py-
zaskoczeniem, e zdecydowaem si od- ta o minimalne wymagania poznawcze
powiedzie na to wanie pytanie. Je- konieczne do wzbudzenia konkretnych
dynym zaskoczeniem moe by skala emocji, jak ulga w porwnaniu z gnie-
wtpliwoci, jakie we mnie budzi sposb wem czy smutkiem, zauwaymy, e
jego sformuowania. niektre emocje s poznawczo bardziej
:
: : : * ^ v : : : : : ^
zoone od innych. W sensie poznaw- wybierz reprezentatywny rodzaj zwierzcia, jak

szczur". Wykonalimy wic mnstwo paradygma-
czym najprostsz emocj jest zapewne
tycznych eksperymentw, kiedy jednak zmieniali-
ulga, podczas gdy takie emocje, jak my z pozoru nieistotne szczegy, nie znajdowali-
gniew czy duma s bardziej zoone. my prawidowoci oglnych, stwierdzalimy nato-
Gdybymy wic odpowiadali na to py- miast mnstwo prawidowoci specyficznych. Oka-
tanie na przykadzie ulgi, odpowied zuje si, e wane jest, jakie zwierz badamy, czym
dokadnie jest wzmocnienie, a czym - jego sygna,
zapewne nie byaby reprezentatywna dla
i jaki rodzaj reakcji jest wymagany. Okazao si,
tych bardziej zoonych emocji. e proces uczenia ma znacznie bardziej zoon
Problem drugi to nacisk na mi- struktur, ni to sobie za dawnych dni wyobraano
nimalne wymagania poznawcze. Mam (s. 112-113).
wraenie, e ukrywa si za tym prba
zredukowania umysu do jakich pod- Cho najgorszy okres redukcjoni-
stawowych elementw, jak przy usio- zmu mamy ju za sob, pokusa uprawia-
waniu sprowadzenia zoonych syste- nia epistemologii redukcjonistycznej jest
mw psychicznych lub spoecznych do nadal powszechna, szczeglnie w dzie-
moleku DNA w prnej nadziei, e dzinach o silnie biologicznym posmaku,
uda nam si je zrozumie na takiej jak psychologia emocji. Jeeli tylko uda
oddolnej" drodze. Kiedy rozpoczem nam si przeledzi rda ewolucyjnie
prac psychologa po II wojnie wia- wyksztaconych tendencji, to zapewne
towej, psychologowie usiowali znale lepiej je zrozumiemy - takie przeko-
wsplny mianownik wszystkich proce- nanie mona czsto napotka. Ludzie
sw uczenia si, przynajmniej u biaego posiadaj najbogatsze, najbardziej abs-
szczura norweskiego, stworzenia niepo- trakcyjne i symboliczne zdolnoci do my-
rwnanie prostszego poznawczo ni czo- lenia z caego zwierzcego wiata - i s
wiek. Szczury stay si podstawowym stworzeniami najbardziej emocjonalnymi
obiektem bada tysicy psychologw - co oznacza, e w swoich najbardziej
przepuszczajcych je przez niezliczone wyrafinowanych przejawach ich umys
labirynty w eksperymentach dotycz- niezbyt przypomina jakiekolwiek inne
cych procesw uczenia. Sam nigdy nie stworzenia na ziemi.
byem w stanie rozwiza labiryntu Nie naley krytyki posuwa za
papier-owek", cho szczury cakiem daleko, cho bowiem sposb, w jaki
niele sobie radziy z jego odpowiedni- zostao sformuowane pytanie, wyznacza
kami. Zaoenie wyjciowe byo jednak moliwe odpowiedzi, atwo zauway,
takie, e podstawowe procesy ucze- dlaczego warto mwi o minimalnych
nia mona zidentyfikowa u prostszych przesankach poznawczych emocji, jeeli
stworze, a nastpnie zastosowa t przeciwstawia si je emocji wzbudzonej
wiedz do stworze najbardziej zoo- na mocy bardziej symbolicznych proce-
nych. sw. Cho niewtpliwie istniej emocje
Trudno oprze si pokusie zacyto- zuboone poznawczo, jak u ontoge-
wania Bollesa (1990), jednego z najwy- netycznie niedojrzaych osobnikw czy
mowniejszych krytykw podstawowego u mao inteligentnych gatunkw, sdz,
zaoenia psychologii bodca-reakcji, e e u dorosego czowieka gniew wyrasta
w procesie uczenia si wszystkie bodce, zwykle z bardzo zoonej i symbolicznej
wszystkie reakcje i wszystkie organizmy aktywnoci poznawczej. Jak jeszcze bd
s funkcjonalnie rwnowane: 0 tym pisa dalej, gniew niemowlcia
Teoretycy wzmocnienia powiadaj: we dowoln 1 czowieka dorosego cechuj zapewne
reakcj operacyjn, jak naciskanie dwigni", czy rnice i genezy, i jakoci.
mMmmMMMmmmtmmmmmmMwmMMMmmmmm^
O minimalnych wymaganiach po- Zwamy, e pojcia zysku i szkody

znawczych mona myle co najmniej s bardzo proste i przewidywa je
na dwa sposoby. Po pierwsze, w ka- mona na podstawie celw wanych dla
tegoriach treci poznawczych poprze- jednej lub obu stron zwizku. Natomiast
dzajcych pojawienie si emocji, czym znaczenie relacyjne odnosi si do prze-
zajmuj si, piszc o znaczeniu relacyj- ciwstawienia celw jednej z osb i wpy-
nym i skadnikach oceny kluczowych dla wajcych na ich osignicie dziaa lub
emocji, szczeglnie gniewu. Po drugie, zaniecha drugiej osoby. Oba te czynniki
w kategoriach procesw poznawczych, musz by poczone w kategoriach
dziki ktrym relacyjne znaczenia s znaczenia, ktre - jeli jaka emocja
konstruowane podczas transakcji z oto- ma powsta - musi zosta ocenione
czeniem. Przeciwstawiam oceny automa- przez przynajmniej jedn z osb jako
tyczne i niewiadome ocenom rozmyl- relacyjny zysk lub szkoda, potencjalna
nym, obejmujcymi zoon, aktywn lub rzeczywista. To jest istota pojcia
i wiadom aktywno poznawcz. Te znaczenie relacyjne".
dwa sposoby mylenia prowadz do W swej odpowiedzi na Pytanie 4
bardzo rnych odpowiedzi na pyta- proponowaem, by uzna, e kad emo-
nie o minimalne wymagania poznawcze cj cechuje specyficzny rodzaj znaczenia
emocji. relacyjnego, ktry okreliem mianem
podstawowego tematu relacyjnego
(na przykad gniew jest skutkiem znie-
wagi pomniejszajcej ja" lub moje"
Poznawcza tre znacze por. tabela, s. 200). Jeeli jedna z osb
relacyjnych interpretuje sytuacj jako egzemplifika-
cj jakiego podstawowego tematu rela-
Pojcie minimalnych wymaga poznaw- cyjnego, nastpuje nieuniknione wzbu-
czych kieruje poszukiwania na kwesti, dzenie zwizanej z tym tematem emocji.
ile informacji - i jakiego jej rodzaju
- potrzeba do powstania emocji. Emo-
cja zawsze odwouje si do pewnych Poznawcza tre oceny
istotnych cech relacji midzy czowie-
kiem a jego otoczeniem. Cho relacje Dotychczasowa dyskusja wskazuje na
te dotyczy mog wiata fizycznego, minimum treci poznawczych wymaga-
w wikszo emocji uwikane s co nych na molarnym poziomie analizy.
najmniej dwie osoby poczone jakim Treci te wyksztacaj si dziki pew-
przejciowym lub trwaym, wanym nemu zbiorowi ocen dokonywanych na
zwizkiem. O wanoci zwizku, a za- poziomie bardziej molekularnym, kt-
tem i o jego zdolnoci do generowania rych kombinacja daje w rezultacie ocen
emocji, decyduje znaczenie tego, co si poznawcz. Wskazaem na sze skadni-
w nim dzieje dla dobrostanu i celw kw oceny, z ktrych trzy maj charak-
przynajmniej jednej ze stron. W zwizek ter pierwotny, a trzy - wtrny (Lazarus,
moe by uwikana albo jaka szkoda, 1991c). Wszystkie pierwotne skadniki
albo korzy, ktrych konkretna tre oceny maj charakter motywacyjny,
decyduje o szczegach znaczenia rela- podczas gdy wszystkie skadniki wtrne
cyjnego, ktre musi zosta odczute przez dotycz moliwoci poradzenia sobie
przynajmniej jedn ze stron, jeli emocja ze zdarzeniem wzbudzajcym emocje.
ma powsta. Podstawowe tematy relacyjne stanowi
syntez tych skadnikw w postaci zna- kretnie emocja to bdzie. Specyfikacja

czenia relacyjnego. emocji, o ktr chodzi, wymaga kado-
Jeli rozwaa proces oceny jako razowo dodatkowego skadnika oceny.
drzewko decyzyjne, to przechodzimy Tak wic odpowied na podstawowe
od emocji najoglniejszej do najbardziej pytanie tego rozdziau jest (na poziomie
szczegowej; to jest od tego, czy emocja zawartoci oceny poznawczej) taka, e
w ogle si pojawi, czy nie (co zaley minimalnym warunkiem poznawczym
od decyzji, czy zdarzenie dotyczy ja- wzbudzenia emocji jest konstatacja, e
kich aktualnych celw) i czy bdzie zdarzenie jest istotne z uwagi na pe-
pozytywna, czy negatywna (co zaley od wien cel. Sprecyzowanie znaku emocji
zgodnoci-niezgodnoci zdarzenia z ak- wymaga okrelenia, czy dane zdarzenie
tualnymi celami). Doczanie kolejnych jest zgodne z celem, czy te nie.
skadnikw oceny poznawczej prowadzi Sprecyzowanie treci emocji wymaga
do powstania konkretnej emocji pozy- dalszych ocen poznawczych dotyczcych
tywnej lub negatywnej. Nota bene osobi- na przykad sposobu zaangaowania
cie nie wierz w tez Scherera (1984), ego, czy mona tu komu przypisa
jakoby oceny poznawcze przebiegay se- zasug lub win, jakie s moliwoci
kwencyjnie, za o drzewku decyzyjnym zaradcze, itd. W miar wzrostu precyzji
mwi jedynie dla celw dydaktycznych, pytania o emocj, minimalne" wyma-
nie za po to, by opisa rzeczywisty gania poznawcze staj si coraz bardziej
przebieg procesu oceny w czasie. skomplikowane i rozlege.
Tak wic koniecznym warunkiem Brak miejsca nie pozwala na prze-
powstania oceny (a wic i wzbudzenia ledzenie ocen poznawczych dla wszyst-
emocji) jest osd, e w danym zdarzeniu kich emocji (por. Lazarus, 199 lc); po-
idzie o jaki wany cel. Niezbdnym wa- su si wic tutaj przykadem tylko
runkiem powstania emocji jest wykrycie jednej emocji - gniewu, dla zilustrowa-
(wiadome lub nie) owej istotnoci zdania niuansw oceny poznawczej poprze-
rzenia z uwagi na cel. Posugiwanie si dzajcej bardziej zoone emocje.
kategori celu, a nie popdu, implikuje
zainteresowanie sposobami osignicia
celu i definiuje ten podstawowy skadnik Oceny poznawcze w wypadku
oceny jako poznawczy z natury. gniewu
Powody, dla ktrych pytania naley
stawia w kategoriach specyficznych Jak ju stwierdziem, wzorzec oceny
emocji, staj si oczywiste, gdy czowiek poznawczej jest niejednakowo skompli-
ukoczy proces formuowania oceny bez kowany dla rnych emocji. Poniewa
uwzgldnienia wszystkich jej skadnikw jest to wana sprawa z punktu wi-
koniecznych do wzbudzenia konkretnej dzenia pytania o minimalne wyma-
emocji. Emocja ta moe by negatywna gania poznawcze, pozwol sobie tutaj
lub pozytywna, ale bez wyjcia poza przedstawi elementy oceny kluczowe
sam konstatacj istotnoci zdarzenia dla powstania gniewu (reprezentujcego
z uwagi na cel nie sposb stwierdzi przypadek emocji zoonej) u dorosej
jej znaku. Dopiero konstatacja zgodnoci osoby, co zamkn pewnymi spekulacjami
zdarzenia z celem pozwala orzeka na temat wyznacznikw gniewu u nie-
o znaku emocji. Natomiast bez oceny mowlt.
treci konkretnego celu, ktrego zdarze- Celem, czyli rodzajem zaangaowa-
nie dotyczy, nie sposb orzec, jaka kon- nia ego uwikanym w emocj gniewu
:: ' / : ; ' E ^ ;
dorosego czowieka jest obrona lub Pomijajc ju kontrowersyjn rol

podwyszenie poczucia wasnej warto- przypisywan kontroli i intencji w po-
ci. Podstawowym tematem relacyjnym wstawaniu gniewu (por. Berkowitz,
gniewu jest zniewaga pomniejszajca 1989), najpowaniejszy problem z przyj-
ja" lub moje". Sformuowanie takiej mowanym tu wyjanieniem genezy
oceny wymaga obwinienia kogo in- gniewu dotyczy kwestii rozwojowych.
nego (nie siebie) o zniewag. Obwinianie Jeeli zakadamy, e w genezie gniewu
jest najwaniejszym skadnikiem oceny podstawow rol odgrywaj cztery ro-
pierwotnej i wymaga ustalenia odpowie- dzaje ocen, to wystpowanie reakcji
dzialnoci danej osoby za czyn oraz jej gniewu u niemowlt wymaga zaoenia,
zdolnoci do kontrolowania owego czynu i oceny te mieszcz si w zakresie
- wina jest najwiksza, gdy osoba jest ich poznawczych moliwoci i faktycznie
zarwno odpowiedzialna za zniewag, u nich si pojawiaj.
jak i zniewaajce zachowanie pozostaje Stenberg i Campos (1990) wywoy-
pod jej kontrol. Gniew ronie rwnie wali u niemowlt reakcj wygldajc
wtedy, gdy moliwy jest rewan na na gniew, ograniczajc ruchy ramienia
zniewaajcej nas osobie, a rewan ten dzieci w wieku od trzech do siedmiu
moe przywrci nadszarpnite poczucie miesicy. Trzymiesiczne dzieci zdaway
wasnej wartoci (por. Lazarus 1991c). si reagowa oglnym dystresem, nato-
Wyobra sobie, e w sklepie musisz miast reakcja dzieci czteromiesicznych
dugo czeka w kolejce z powodu sprze- miaa ju wyranie gniewny charakter.
dawcy zajtego najwyraniej prywatn Dzieci te prboway oswobodzi rami,
rozmow. Irytujesz si coraz bardziej co sugeruje zdawanie sobie sprawy z za-
i w kocu rzucasz zgryliw uwag, frustrowania swobody poruszania rk.
a potem odkrywasz, e sprzedawca Spoglday te na zablokowan rk, co
rozmawia ze szkoln pielgniark, gdy sugeruje, e zdaway sobie spraw z ze-
jego dziecko ulego wypadkowi i zo- wntrznego charakteru przeszkody. Gdy
stao zabrane do szpitala. Twj gniew za miay siedem miesicy, spoglday
rozmywa si, ustpujc wstydowi czy te w twarz osoby blokujcej ich rk,
poczuciu winy, zrozumiae bowiem, e a nawet poszukiway wzrokiem matki,
sprzedawca nie mg zachowa si ina- co sugeruje, e zdaway sobie spraw,
czej, a wic nie moe zosta obwiniony i rdem przeszkody jest konkretna
o obraliwe zachowanie. Nie ma wic osoba, i oczekiway pomocy od matki.
w istocie zniewagi, cho pozostaje fru- Czy niemowl, ktre znalazo si
stracja, wywoana przez wyczekiwania w takiej sytuacji, odczuwa prb po-
w kolejce, z ktr rwnie trzeba mniejszenia jego wartoci? A co z jego
sobie jako poradzi, przypisujc win rwnie wan konstatacj odpowiedzial-
komu innemu ni sprzedawca. Na noci i kontrolowalnoci dziaa, nie-
przykad sobie za to, e wybrae si zbdnych do obwinienia drugiej osoby?
na zakupy o nieodpowiedniej porze, Jak dotd nie udao si ustali, w kt-
albo kierownikowi sklepu za to, e ma rym momencie ontogenezy pojawia si
za mao personelu. Procesy interpre- poczucie wasnej wartoci. Stern (1985)
towania zniewagi oraz przypisywania twierdzi, e jest to stopniowy proces
odpowiedzialnoci i winy s niesychanie rozpoczynajcy si tu po urodzeniu;
skomplikowane, pomimo tego e gniew Lewis i Michalson (1983) sugeruj
jest emocj elementarn w sensie tak znacznie pniejsze pojawianie si tego
filo-, jak i ontogenetycznym. motywu. Badania Bahricka i Watsona
sugeruj, e piciomiesiczne niemowl agodn form potpienia wyraajc

zdaje sobie spraw z zalenoci midzy rozczarowanie czowiekiem, od ktrego
wasnymi ruchami a zmianami ich wicej si oczekuje, lub ktrego bar-
obrazu pokazywanego mu na monitorze, dziej si potrzebuje. Osoba w potrzebie
co wiadczy o tym, e prawdopodobnie moe pozwoli sobie na jawne
nie musi ono ju dysponowa jakim zaatakowanie czowieka, ktry jest jej
pojciem wasnego ja" wyodrbnionego potrzebny. Natomiast rado z cudzego
z otoczenia (por. te Papousek, Pa- nieszczcia ma swoje rdo w po-
pousek, 1974). Prymitywne poczucie rednim rewanu na osobie dotknitej
wasnego ,ja" nie jest oczywicie to- tym nieszczciem. Rewan pozwala
same z motywem podwyszania wasnej odbudowa poczucie wasnej wartoci,
wartoci, cho by moe nie jest cako- czemu towarzyszy zoliwe wymiewanie
wit fantazj idea, e czteromiesiczne drugiej osoby i jej jawne atakowanie,
niemowl jako odczuwa, i jest le moliwe dziki poczuciu, e nie jest si
traktowane przez osob krpujc mu od niej zalenymi.
ruchy. Trudno jednak wyobrazi sobie, Rnica midzy tymi dwiema od-
jak na tym etapie ycia pojmowana jest mianami gniewu dotyczy z pozoru zr-
arbitralno i intencja. A co z odpowie- nicowania wadzy i stopnia uzalenienia
dzialnoci i przypisywaniem kontrolo- od innej osoby, co znajduje wyraz we
walnoci? Wtpi, aby kilkumiesiczne wtrnych ocenach poznawczych doty-
niemowl byo zdolne do wnioskowania czcych moliwoci zaradczych. Osoba
o intencjach dziaajcej osoby i stopniu boczca si jest saba i w potrzebie,
jej kontroli nad wasnymi dziaaniami. za osoba cieszca si z cudzego nie-
Co z tego wynika dla gniewu szczcia napawa si sw moc. Po-
niemowlaka w porwnaniu z gniewem wiadam z pozoru", gdy przyjmujcy
osoby dorosej? Prawdopodobnie powin- psychoanalityczn perspektyw Whit-
nimy skonkludowa, e reakcja tego man i Alexander (1968) nazywaj rado
pierwszego nie jest jeszcze gniewem, z cudzego nieszczcia gorzkim zwyci-
skoro brak dowodw na moliwo stwem", upatrujc jego rde w zawici
wnioskowania o pomniejszeniu poczucia kierowanej w dziecistwie na lepiej
wasnej wartoci czy o winie, a wic na wypadajce rodzestwo. Rado z cu-
podstawowe dla gniewu elementy oceny dzego nieszczcia ochrania wic zudze-
poznawczej. Czy reakcj niemowlcia nie wasnej wyszoci, cho w istocie
mona nazwa gniewem? Prawdopodob- jest manewrem obronnym przed wrcz
nie tak, jeeli przyj istnienie rnych przeciwnym poczuciem wasnej niszoci
postaci gniewu, z ktrych pewne maj (zgodnie z psychoanalityczn tradycj,
charakter bardziej prototypowy ni inne, e wszystko wyraa swe niewiadome
za czym si zreszt opowiadam. Gdzie przeciwiestwo). Cho wic obie te emo-
indziej (Lazarus, 1991c) wyrniam cje maj ze sob wicej wsplnego niby
dwie formy gniewu, boczenie si i rado si zdawao, boczenie si jest wyrazem
z cudzego nieszczcia, uzalenione od akceptacji wasnego uzalenienia, za
zrnicowania wtrnych ocen zwiza- rado z cudzego nieszczcia stanowi
nych z moliwociami zaradczymi. aktywn obron przed uzalenieniem
i zaprzeczanie jej.
Powiadamy, e jaka osoba boczy
si, gdy czuje, e czowiek, od kt- Zauwamy, e w przykadzie tym,
rego jest uzaleniona, nie obdarza jej dotyczcym wielu celw, interpretacji
wystarczajc uwag. Boczenie si jest i niewiadomych mechanizmw obron-
nych, nie zajmuj si ju minimalnymi, (por. Guignon, 1984) rozrnienie mi-

ale niemale maksymalnymi poznaw- dzy byciem-w-sytuacji a obserwowaniem
czymi wyznacznikami emocji. Koncen- siebie z zewntrz (dyskusj nad innymi
tracja na wyznacznikach wycznie mi- wariantami tego rozrnienia mona
nimalnych pozbawiaby nas oczywicie znale u Kihlstroma, 1987, i Brewina,
caego bogactwa aktywnoci poznawczej, 1989).
moliwej dziki zoonoci znacze re- W swojej niedawnej prbie przeciw-
lacyjnych i osobistej historii dowiad- stawienia nauk poznawczych ludzkiemu
cze. Warto te zauway, e procesy dowiadczeniu Varela, Thompson i Rosch
uwikane w powstawanie emocji bardzo (1991) ubolewaj nad pomijaniem ludz-
czsto maj przeuczony charakter wsku- kiego dowiadczania przez badaczy zaj-
tek powtarzania si podobnych ocen mujcych si poznaniem, cho dowiad-
poznawczych w trakcie ycia jednostki. czanie jest potencjalnie wane dla bada
Dziki temu procesy te s zautomaty- nad tym, jak ludzie myl i formuuj
zowane i wystpowa mog w obliczu oceny. A wskaza trzeba, e rwnie
nawet minimalnych sygnaw je wzbu- badacze emocji (na przykad Buck, 1985;
dzajcych. Ponowne wystpienie jakie- Ekman, 1977; Leventhal, 1984; Scherer,
go wanego problemu adaptacyjnego 1984) mwi o koniecznoci rozrnie-
nie oznacza wic koniecznoci angao- nia automatycznego i kontrolowanego
wania si w rozbudowany proces oceny tworzenia znacze. Podstawowym wt-
poznawczej. Poniewa tego rodzaju de- kiem tych wszystkich rozrnie jest
cyzje podejmowalimy ju wielokrotnie przekonanie, e nawet bez wiadomie
w przeszoci, bardzo niewiele sygnaw kontrolowanych rozmyla, ludzie s
i zasobw umysowych potrzeba do ich w stanie intuicyjnie wyczuwa sens zda-
ponownego podjcia. rze istotnych z punktu widzenia relacji
z otoczeniem i wasnego dobrostanu.
Nie naley jednak wyciga z tego
Proces konstruowania znaczenia pochopnego wniosku, e automatyczny
relacyjnego charakter maj jedynie procesy pro-
ste i prymitywne, poniewa odczucie
Badacze poznania spoecznego powszech- znaczenia relacyjnego wymaga czsto
nie zakadaj, e obok wiadomych uwzgldnienia bardzo skomplikowanego
i kontrolowanych procesw konstruowa- zbioru zmiennych - nie tylko wasnych
nia znacze relacyjnych, ludzie i zwie- celw, ale i si sytuacyjnych, jak wymogi,
rzta s te w stanie dokonywa ocen ograniczenia czy moliwoci. To, co
automatycznych i niewiadomych. Le- odczuwamy, moe te mie charakter
Doux (1986, 1989) mwi tu o podko- symboliczny, abstrakcyjny i zoony,
rowoci (sigajcej co najwyej jdra a nie tylko prosty i prymitywny.
migdaowatego), a inni badacze uywaj Emocja moe powstawa pospiesz-
wielu rnych metafor dla oznaczenia nie, cho wymaga uwzgldnienia ogrom-
podobnych procesw, na przykad afor- nego zakresu znacze, jeeli ma by nie
dancje (Baron, Bordeau, 1987), rezo- tylko negatywna, ale by okrelon emo-
nanse (Shepard, 1984), intersubiek- cj gniewu, lku, wstydu czy smutku;
tywy (Trevarthen, 1979), inteligen- jeeli ma by nie tylko pozytywna, ale
cja zanurzona (Merlau-Ponty, 1962) by okrelon emocj radoci, dumy czy
czy wiedza utajona (Polanyi, 1966). mioci. Zwaywszy to wszystko, pod-
Istotne jest tu te Heideggerowskie chodz z duym sceptycyzmem do uy-
/ ^
1 9 0 ILE PROCESOW POZNAWCZ 1 H POTRZEBA DO WZBUDZENIA EMOCJI?

: : ::::
tecznoci poszukiwania minimalnych i procesw poznawczych. Najwaniejsze

poznawczych przesanek emocji. Po- wydaj mi si jednak poszukiwania po-
winnimy si zajmowa poszukiwaniem znawczych podstaw pozwalajcych roz-
przesanek zarwno minimalnych, jak rnia poszczeglne emocje odczuwane
i maksymalnych, dotyczcych i treci, przez ludzi.
Joseph E. LeDoux: Mzgowe interakcje

poznawczo-emocjonalne
Relacja midzy poznaniem" a emo- mwi o poznaniu i emocjach na takim
cj" bya przedmiotem licznych debat poziomie, na jakim procesy te wyraaj
w ostatnich dziesicioleciach. W eseju si w mzgu.
tym sprbuj skupi si na interakcji Rozwamy najpierw poznanie. Tak
midzy poznaniem a emocj, a szczegl- jak drzewa rodz okrelone owoce
nie na zalenoci emocji od poznania, (jabka, pomaracze, itd.), mzg za-
z perspektywy badacza mzgowych me- porednicza wystpowanie okrelonych
chanizmw poznania i emocji. Jestem procesw poznawczych (uwaga, spo-
przekonany, e dane na temat neurona- strzeganie, pami itd.). Owoce" i po-
nej organizacji procesw poznawczych znanie" to kategorie, a nie realnie
i emocjonalnych dostarczaj istotnego istniejce rzeczy. Poznanie jako takie
wgldu w funkcjonaln organizacj tych nie ma specyficznej reprezentacji m-
procesw i nakadaj ograniczenia na zgowej, poniewa jest niczym wicej
teorie opisujce interakcje poznania ni sowem uywanym do opisania
i emocji. pewnej grupy zrnicowanych funkcji
przetwarzania informacji (przetwarzanie
sensoryczne, spostrzeganie, wyobrania,
Poznanie i emocja: funkcje mzgowe uwaga, rozumowanie i rozwizywanie
czy etykietki? problemw). Nawet ta charakterystyka
jest jednak zbyt uproszczona. Kady
Do czego odnosz si waciwie terminy z wymienionych procesw poznawczych
poznanie" i emocja"? Do funkcji rze- mona rozbi na kategorie bardziej
czywicie reprezentowanych w mzgu szczegowe. Istnieje na przykad wiele
czy tylko do sownych etykiet, ktrymi procesw percepcyjnych, kady z wasn
funkcje te opisujemy? Sdz, e raczej reprezentacj neuronaln. Trywialnym
do etykiet, zanim jednak pogld ten uza- przykadem jest fakt, e system pored-
sadni, pozwol sobie jeszcze wyjani, niczcy w spostrzeganiu wzrokowym
dlaczego rozrnienie to jest wane. rni si od systemu zaporednicza-
Aby zrozumie wspdziaanie po- jcego percepcj dwikw. Mniej ju
znania i emocji, musimy jasno okreli, trywialne jest stwierdzenie, e odrbne
obwody systemu wzrokowego s odpo-
na czym wspdziaanie to miaoby
wiedzialne za spostrzeganie obiektw,
polega. Jeeli nie chcemy zajmowa
kolorw, ruchw i przestrzeni. Mona tu
si efemerydami w duchu spirytualizmu,
pj jeszcze dalej, ale to, co powiedzia-
musimy zaoy, e wspdziaanie to
em, wystarcza do zilustrowania tezy,
odbywa si w mzgu. Wane zatem, aby
ILE PROCESW POZNAWCZYCH POTRZEBA D O WZBUDZENIA EMOCJI? 1 1 9 1
wmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmi^^
e rozwaanie konkretnych procesw nych w mzgu, aby mogy stanowi

poznawczych bardziej przyblia nas do uyteczny punkt odniesienia w badaniu
faktycznej organizacji mzgu ni oglny tego rodzaju interakcji. Do rzeczywi-
termin poznanie". Wyjania to te, stego zrozumienia tych interakcji ko-
dlaczego mamy bardzo trafne teorie nieczna jest koncentracja na konkret-
specyficznych procesw percepcyjnych, nych procesach poznawczych i emocjo-
uwagi czy wyobrani, cho nie mamy nalnych, stanowicych przyblienie rze-
oglnej teorii poznania. czywistych funkcji mzgu. Poniewa za
Podobnie i emocj" najlepiej trak- oglne terminy poznanie" i emocja"
towa nie jako funkcj mzgu, lecz jako oznaczaj wiele rnych rzeczy, dla
etykiet oznaczajc pewien zbir cile kadego z tych terminw mona dobra
powizanych funkcji mzgowych. W m- bardzo rne reprezentacje mzgowe,
zgu znajduj si systemy odpowiedzialne co umoliwia z kolei zgromadzenie
za strach, gniew i przyjemno, nie ma danych wskazujcych zarwno na za-
za systemu odpowiedzialnego za emocje leno, jak i na niezaleno jakiego
w ogle. W pewnym momencie zdawao procesu emocjonalnego od jakiego pro-
si, e ukad limbiczny mona uzna cesu poznawczego. Aby sensownie opisa
za struktur odpowiedzialn za taki interakcje poznania i emocji, musimy
oglny system emocji (MacLean, 1952), dokadnie sprecyzowa, co mamy na
jednak dzi wiemy ju, e to nieprawda myli, operujc tymi oglnymi termi-
(Brodal, 1982; Swanson, 1983; LeDoux, nami i starannie dobra reprezentujce
1987, 1992c). System limbiczny wska- je procesy.
zuje, gdzie s umiejscowione istotne W dalszym toku swej wypowiedzi
dla emocji obszary mzgu, ale mwi skupi si zatem na specyficznych pro-
nam bardzo niewiele o mzgowych cesach poznawczych i emocjonalnych,
mechanizmach dowolnego procesu emo- aby pokaza ich wspdziaanie w m-
cjonalnego. Sdz, e powodem klski zgu. Strategia ta naraa na uzyskanie
psychologicznych i neuronalnych teorii jedynie zawonego obrazu interakcji
emocji" bya prba wyjaniania zbyt poznawczo-emocjonalnych, cho stanowi
wiele, na zbyt nikej podstawie. Po- przynajmniej rkojmi, e obraz ten
trzebujemy solidnych zakotwicze, na bdzie oparty na solidnych podstawach.
ktrych mona by oprze pojcia emo-
cjonalne. Jednym ze sposobw zdobycia
takich zakotwicze jest skupienie si Neuronalne podstawy poznania
na konkretnych emocjach, jak strach i emocji
czy gniew i konstruowanie miniteorii
wyjaniajcych te poszczeglne emocje. Dysponujemy rozleg wiedz o neuro-
Synteza takich miniteorii zaowocuje by nalnych podstawach pewnych procesw
moe oglniejsz teori emocji. Nawet poznawczych, szczeglnie zwizanych ze
gdyby synteza okazaa si niemoliwa, spostrzeganiem i pamici. Aby zilustro-
i tak zrozumielibymy przynajmniej me- wa dalsze wywody na temat interakcji
chanizmy konkretnych emocji. procesw poznawczych i emocjonalnych,
Podsumowujc, interakcja poznania bd si wic odwoywa do procesw
i emocji musi si odbywa na poziomie zwizanych ze spostrzeganiem i pami-
neuronalnym. Jednak oglne pojcia ci. W szczeglnoci skupi si na sys-
poznanie" i emocje" s zbyt oddalone temach odpowiedzialnych za percepcj
od faktycznych funkcji reprezentowa- bodcw i ich jawn (deklaratywn)
pami. Jeli chodzi o emocje, skupi si Tak" wic zakada si, e spo-
na mechanizmach odpowiedzialnych za strzeganie ksztatu bodca wzrokowego,
ocen emocjonalnego znaczenia stymu- powiedzmy jabka, zaporedniczone jest
lacji zmysowej i za powstawanie ste- przepywem informacji zmysowej przez
reotypowych, charakterystycznych dla system przetwarzania wzrokowego do
gatunku reakcji w odpowiedzi na t sty- pierwszorzdowej kory wzrokowej, a na-
mulacj, szczeglnie za na mzgowym stpnie, za porednictwem drg we-
systemie strachu. wntrzkorowych od ostatnich stadiw
Prowadzone w poowie naszego monomodalnego przetwarzania wzroko-
wieku badania zaczy wyjania neu- wego w pacie skroniowym. Natomiast
ronalne podstawy spostrzegania w ka- spostrzeganie pooenia tego samego
tegoriach drg nerwowych biegncych jabka zaley od innego strumienia
z receptorycznych pl korowych. Kla- informacji przepywajcego od pierwszo-
syczny pogld na korowe systemy czu- rzdowych pl wzrokowych do pata
ciowe zakada sekwencyjn organizacj ciemieniowego, a nie skroniowego (na
sieci obejmujcych podstawowe obszary przykad Gross, 1973; Farah, 1990;
recepcyjne (odbierajce zasadnicz cz Mishkin, 1965; Ungerlieder, Mishkin,
topologicznie zorganizowanej stymulacji 1982; van Essen, 1985). Integracja wzro-
z rejonu wzgrza wzrokowego) i rw- kowej reprezentacji obiektu z zapisami
nolege cigi obszarw skojarzeniowych, pamici dugotrwaej wymaga bardziej
z ktrych kady moe by rwnie zoonych obwodw, szczeglnie cz-
zorganizowany w postaci sekwencyj- cych monomodalne obszary skojarze
nej (Whitlock, Nauta, 1956; Jones, wzrokowych z obszarami polimodalnymi
Powell, 1970; Mesulam i in., 1977; (kor przynosow) i supramodalnymi
Turner, Mishkin, Knapp, 1980). Za- (tj. kor wewntrznosow i strukturami
kada si, e specyficzne dla danego hipokampa) i z powrotem (na przy-
zmysu, monomodalne" obszary skoja- kad Suire, 1987). Te sieci pocze
rzeniowe s odpowiedzialne za repre-
umoliwiaj kategoryzacj bodca na
zentacj informacji bodcowej w po-
podstawie jego organizacji i skojarze
staci jednostek percepcyjnych (Farah,
semantycznych (e jabka s rodzajem
1990; Gross, 1973, 1992; Mishkin, 1966;
owocw), jak te i praktycznych o nim
Ungerleider, Mishkin, 1982). Z mo-
wiadomoci (e pewne rodzaje jabek
nomodalnych obszarw skojarzeniowych
bardziej nadaj si na szarlotk ni
informacja przesana zostaje do poli-
inne) oraz wspomnie z wasnej prze-
modalnych" obszarw skojarzeniowych,
szoci (gdzie i kiedy jedlimy jabko po
w ktrych nastpuje integracja da-
nych pochodzcych od rnych zmysw. raz ostatni). Mechanizmy te s najlepiej
Trzecia warstwa pl skojarzeniowych poznane dla systemu wzrokowego, cho
zawiera obszary supramodalne" odbie- wiadomo, e inne systemy zmysowe
rajce informacje z dwch lub wicej maj podobn organizacj (na przykad
obszarw polimodalnych (Mesulam i in., Turner i in., 1980).
1977). W miar przesyania informacji Wiele funkcji emocjonalnych istot-
na coraz wysze poziomy sieci neuro- nie zaley od ciaa migdaowatego. Od
nalnej, reprezentacja bodca staje si duszego ju czasu wiadomo, e ta
coraz bardziej abstrakcyjna i odlega maa struktura umieszczona gboko
od pierwotnej informacji na wejciu w pacie skroniowym odgrywa istotn
systemu. rol w kodowaniu emocjonalnego zna-
czenia bodcw zmysowych (Kluver,
( 1 62 J ILE PROCESW POZNAWCZYCH POTRZEBA
DO WZBUDZENIA EMOCJI?
Bucy, 1937; Weiskrantz, 1956; Gloor, i zwizanych z nimi reakcji autonomicz-

1969; Downer, 1961; Goddard, 1964). nych i hormonalnych (por. LeDoux i in.,
Zwierzta z lezj ciaa migdaowatego 1988; LeDoux, 1987, 1990; Davis i in.,
w normalny sposb reaguj na percep- 1987; Kapp i in., 1984, 1990). Wanym
cyjnie dostpne lub przypomniane zmy- przykadem klasy zachowa gatunko-
sowe cechy obiektw, ale s niewraliwe wych przejawianych podczas strachu
na emocjonalne znaczenie tych samych i niektrych innych emocji jest mimika
obiektw (por. Aggleton, Mishkin, 1986; twarzy (Ekman, 1984; Tomkins, 1962;
LeDoux, 1987). Co wicej, neurony Izard 1977), a ciao migdaowate jest
ciaa migdaowatego s szczeglnie silnie poczone z jdrami pnia mzgu odpo-
pobudzane przez bodce o istotnym wiedzialnymi za regulacj mini twarzy
znaczeniu emocjonalnym (por. Rolls, (Holstege i in., 1977; Posta, Mai, 1980).
1992; Ono, Nishijo, 1992; Brothers, Tego rodzaju pocze z orodkami pnia
Ring, Kling, 1990). Ciao migdaowate mzgu odpowiadajcymi za stereoty-
jest angaowane przez wiele zada powe reakcje motoryczne jest natomiast
eksperymentalnych stosowanych do ba- pozbawiona wikszo korowych obsza-
dania mzgowych mechanizmw emocji rw skojarzeniowych wyszego rzdu,
i zdaje si ono gwn struktur mzgu cho s one poczone z korowymi
orodkami odpowiedzialnymi za dowoln
odpowiedzialn za emocjonalne znacze-
kontrol mini (Jones, Powell, 1970;
nie wielu rodzajw bodcw (LeDoux,
Alheid, Heimer, 1988). Ta rnica po-
1992a, 1992b). A jednak ciao to nie
cze jest z pewnoci odpowiedzialna
funkcjonuje jako jedno i nie naley
za stereotypowo i mimowolno stra-
o nim myle jako o oglnym kom-
chu i niektrych innych podstawowych
puterze emocjonalnymi". Rne funkcje
emocji z jednej strony, a plastyczno
emocjonalne wymagaj pobudzenia r-
i dowolno reakcji behawioralnych kon-
nych jder ciaa migdaowatego. Najle-
trolowanych przez zdarzenia poznawcze.
piej poznane s obwody zaangaowane Co ciekawe, ciao migdaowate jest
w emocj strachu i ta wiedza stanowi poczone rwnie ze zwojami pod-
podstaw dalszych wywodw na temat stawy mzgu (deOlmos, Alheid, Bel-
mechanizmw emocjonalnych (LeDoux, tramino, 1985), co umoliwia wkad
1987, 1990, 1992; Davis, Hitchcock, ciaa jnigdaowatego - obok korowych
Rosen, 1987; Davis, 1992; Kapp i in., systemw poznawczych - w regulacj
1990, 1992). dowolnych reakcji emocjonalnych emito-
Zagraajce bodce czsto wywouj wanych w celu kontrolowania i radzenia
pewne natychmiastowe zachowania i re- sobie z automatycznymi reakcjami emo-
akcje fizjologiczne, tak zwane reakcje cjonalnymi (por. Pytanie 7).
obronne (w odpowiedzi na Pytanie
7 przedstawiam rnice midzy tymi Tendencja bodcw lkowych do
automatycznie wzbudzanymi reakcjami wywoywania ^pobudzenia" rwnie mo-
a pojawiajcymi si pniej reakcjami e by uwarunkowana przez obwody
instrumentalnymi). Tendencj bodcw ciaa migdaowatego. Pobudzenie" jest
zagraajcych do wzbudzania reakcji do rozmytym pojciem, cho swego
behawioralnych i fizjologicznych atwo czasu odgrywao ono istotn rol w teo-
wyjani bliskim zwizkiem ciaa mig- rii emocji (por. Frijda, 1986). Jedn
daowatego z systemami pnia mzgu z tajemniczych spraw zwizanych z po-
odpowiedzialnymi za regulacj wrodzo- budzeniem jest mechanizm jego inicjacji.
nych, typowych dla gatunku zachowa Starsze koncepcje zakaday aktywiza-
cj tak zwanego ukadu siatkowatego Poznawczo-emocjonalne interakcje

dziki jego poczeniom poprzez nerwy
w mzgu: poszlaki co do
oboczne ze wstpujcymi systemami
zmysowymi. Jednake poczenia te poznawczych wyznacznikw emocji
wystpuj na dolnych pitrach systemw Do ciaa migdaowatego dochodz pobu-
wstpujcych i zapewne nie znaj" jesz- dzenia z monomodalnych obszarw zmy-
cze rnicy midzy bodcami lkotwr- sowych wzgrza, monomodalnej kory
czymi i obojtnymi. System regulujcy skojarzeniowej oraz z rnych pozio-
pobudzeniem powinien zatem mie po- mw korowych obszarw polimodalnych
czenia i z wyszymi pitrami systemu i supramodalnych (por. LeDoux, 1987;
przetwarzania informacji zmysowej, za- Amaral i in., 1992). Poczenia te ilu-
angaowanymi w kodowanie znaczenia struje zaczony rysunek. Badania nad
stymulacji bodcowej (jak na przykad zwierztami dowodz uwikania wszyst-
ciao migdaowate). Okazuje si, e kich tych pobudze ciaa migdaowatego
poczenia takie faktycznie istniej. Nie- w rne aspekty przetwarzania danych
dawne badania dowodz na przykad, regulujcego reakcj strachu (por. Le-
e istotn rol w systemie pobudzenia Doux, 1987, 1992b). Poczenia midzy
odgrywa cholinergiczny system pnia m- wzgrzem a ciaem migdaowatym s
zgu odpowiedzialny za regulacj wstpu- odpowiedzialne za przetwarzanie emo-
jcej informacji zmysowej (Hobson, Ste- cjonalnego znaczenia prostych zdarze
riade, 1986). Istotne s zatem poczenia bodcowych (pojedynczych waciwoci
ciaa migdaowatego z tym systemem bodcowych w przeciwiestwie do caych
(Hopkins, Holstege, 1978; Takeuchi, obiektw) (LeDoux, 1986). Poczenia
McLean, Hopkins, 1982; Krettek, Price, z kor monomodaln odpowiedzialne s
1978) umoliwiajce wykrycie znaczenia za przetwarzanie emocjonalnego znacze-
emocjonalnego przez ciao migdaowate nia wzorcw bodcowych i rozpoznanych
i wpyw tej struktury na pobudzenie obiektw (Jarre i in., 1987), za po-
regulowane przez pie mzgu. czenia z kor poli- i supramodan
Podsumowujc, ciao migdaowate - za emocjonalne znaczenie zoonych,
jest silnie uwikane w funkcje emo- wielozmysowych reprezentacji, takich
cjonalne mzgu, znacznie za sabiej jak wspomnienie kontekstu, w ktrym
- w funkcje poznawcze. Cho naj- dany bodziec emocjonalny si pojawi
wicej wiadomo o udziale tego ciaa (LeDoux, 1987, 1990; Phillips, LeDoux,
w regulacji strachu, wiele wskazuje na 1992; Kim, Fanselow, 1992; Penick,
jego uwikanie take w inne emocje Solomon, 1991). Bardzo moliwe, e
negatywne i pozytywne. Natomiast ko- poczenia wzgrza z ciaem migda-
rowe pola skojarzeniowe s szczeglnie owatym s take odpowiedzialne za
uwikane w funkcje poznawcze. Wa- wzbudzanie strachu przez wspomnienia,
nym krokiem w kierunku zrozumienia cho moliwoci tej jeszcze dotd nie
relacji midzy poznaniem a strachem sprawdzano. Tak wic ciao migdao-
i innymi emocjami regulowanymi przez wate jest struktur istotn dla regulacji
ciao migdaowate byoby wic wyjanie- strachu dziki udziaowi w przypisy-
nie wzajemnych oddziaywa korowych waniu znacze emocjonalnych zarwno
pl skojarzeniowych i ciaa migdao- prostym, jak i zoonym reprezentacjom
watego. Tak si szczliwie skada, zdarze bodcowych (por. rysunek).
e oddziaywania te s ju dobrze Z tego neuroanatomicznego punktu
znane. widzenia poznawcze wyznaczniki stra-
:::::::; : :::: : :: ::
chu mog by minimalne bd zoone, percepcji bodcw. Moe to wyjania,

bd te rwnoczenie proste i zoone. dlaczego nie zawsze jestemy wiadomi,
Obszary przetwarzania wzgrzowego s z jakiego powodu nasze emocje s takie
bram do kory mzgowej, w ktrej a nie inne.
reprezentacje obiektw s konstruowane Opisany tu rodzaj organizacji jest
z nadchodzcej stymulacji zmysowej. szczeglnie uyteczny jako pierwsza li-
Obszary wzgrza s te bram do nia obrony przed zagroeniem, cho
ciaa migdaowatego, w ktrym nast- moe czasami prowadzi do bdw
puje przypisanie emocjonalnego znacze- faszywego alarmu. System jest jed-
nia bodcom. Ciao migdaowate moe nak zbudowany w sposb umoliwiajcy
wic by pobudzane ze wzgrza w tym korekt ewentualnych bdw. Reak-
samym czasie, w ktrym ze wzgrza jest cje emocjonalne bdnie zapocztkowane
pobudzana kora mzgowa. Oznacza to podkorowym pobudzeniem ciaa mig-
moliwo rwnolegego przetwarzania daowatego ze wzgrza mog ulega
reprezentacji poznawczej i znaczenia modyfikacji dziki pobudzaniu ciaa mig-
emocjonalnego. Innymi sowy, moemy daowatego z rnych poziomw koro-
rozpocz emocjonalne reagowanie na wego przetwarzania informacji. Wanym
bodziec, zanim jeszcze nastpi kom- problemem wymagajcym bada jest
pletne przetworzenie jego poznawczej dokadny przebieg wspdziaania docho-
reprezentacji. Reprezentacje aktywizu- dzcej do ciaa migdaowatego stymula-
jce system emocjonalny mog opiera cji ze wzgrza i z kory (od ktrego to
si na niepenej informacji, co jednak wspdziaania zaley zapocztkowanie
nie znaczy, e opieraj si na trafnej i kontrola procesu emocjonalnego).
Wane wiato na rozrnienie neu- temami ' korowymi (por. rysunek oraz
ronalnej reprezentacji systemu afektyw- Amaral i in., 1992). Pola korowe odbie-
nego i poznawczego rzucaj badania nad rajce pobudzenia z ciaa migdaowatego
pamici. W badaniach nad pamici lu- s rozleglejsze od pl korowych pobu-
dzi i naczelnych od dawna wskazywano dzajcych to ciao. Ciao migdaowate
na rol patw skroniowych i struk- moe zatem oddziaywa na wiele proce-
tur hipokampa w powstawaniu pamici sw poznawczych przebiegajcych w ko-
jawnej, deklaratywnej (dostpnej wia- rze (wcznie z poziomem hipokampa).
domoci) (Suire, 1992). Przez pewien Poczenia z ciaa migdaowatego mog
czas wczano do tego systemu pamici suy jako kanay wpywu przetwa-
skroniowej take i ciao migdaowate (na rzania emocjonalnego na przetwarzanie
przykad Mishkin, 1982), cho obecnie poznawcze (Rolls, 1990). Poniewa za
wiadomo, e nie wpywa ono istotnie poczenia te dotycz rnych piter pl
na pami deklaratywn (Zola-Morgan korowych (od pierwotnej kory czuciowej
i in., Murray, 1992). Ciao migdaowate do najbardziej zoonych pl skojarze-
wpywa natomiast na zapamitywa- niowych) moliwoci wpywu emocji na
nie znacze emocjonalnych, szczeglnie poznanie s ogromne. Moliwoci te
bodcw lkotwrczych (na przykad poszerza jeszcze poczenie ciaa migda-
LeDoux, 1992a, 1992b; Kapp i in., owatego z cholinergicznymi systemami
1990; Davis, 1992). Lezje hipokampa nie pnia mzgu (Hopkins, Holstege, 1978;
naruszaj pamici tego rodzaju, podczas Takeuchi i in., 1982; Krettek, Price,
1978) i przodomzgowia (Price, Amaral,
gdy pami deklaratywna nie zostaje
1981; Russchen, Amaral, Price, 1985),
uszkodzona wskutek lezji ciaa migdao-
z ktrych kady odgrywa wan rol
watego. Oglnie rzecz biorc, lezja hipo-
w pobudzeniu kory mzgowej i utrzyma-
kampa nie narusza szerokiego zakresu
niu stanu czuwania (Hobson, Steriade,
zjawisk zaliczanych do dziedziny pozna-
1986; Kapp i in., 1992). Jak wspo-
nia. Cho hipokamp odgrywa kluczow
mniaem, tak zwane niespecyficzne po-
rol w zaproponowanym przez Graya
budzenie towarzyszce aktywizacji emo-
(1982) modelu emocji (lku), rola hipo- ?
cjonalnej musi by zwizane z akty-
kampa moe by bardziej uzaleniona wacj systemw niespecyficznych przez
od jego poznawczych ni emocjonalnych procesy, ktre najpierw doprowadziy do
funkcji (LeDoux, 1992c). W szczeglno- zidentyfikowania znaczenia stymulacji
ci, hipokamp moe by odpowiedzialny bodcowej. Ciao migdaowate moe wic
za przetwarzanie informacji o moliwo- oddziaywa na przetwarzanie informa-
ciach poradzenia sobie (Lazarus, 1991) cji zarwno bezporednio przez pocze-
z konsekwencjami reakcji stresowych nia z kor, jak i porednio, przez po-
wzbudzonych przez ciao migdaowate czenia z niespecyficznymi systemami
(Henke, 1990, 1992). Hipokamp bierze pnia mzgu.
te udzia w kontekstualnym warunko-
waniu reakcji strachu (Phillips, LeDoux,
1992; Kim, Fanselow, 1992), cho zdaje
si raczej dostarcza wyszego rzdu Konkluzje
stymulacji ciau migdaowatemu, ni
stanowi podstawow struktur odpo- Neuroanatomia procesw poznawczych
wiedzialn za emocjonalne uczenie si. (takich jak spostrzeganie obiektw i pa-
Zauway wreszcie warto szerokie mi) i procesw emocjonalnych (szcze-
poczenia ciaa migdaowatego z sys- glnie oceny bodcw lkotwrczych)
wmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmi^^
rzuca wic wiele wiata na wzajemn wgldu w interakcje midzy poznaniem

zaleno tych procesw. Przetwarzanie a emocj.
emocjonalne wymaga stymulacji bod- Zidentyfikowane tu interakcje po-
cowej na wejciu, zaley wic w pew- znawczo-emocjonalne maj charakter
nym stopniu od bodcw przesyanych specyficzny i wybirczy. Ich specyficz-
z systemu poznawczego. Jednak przeno pozwala na spor doz pewnoci
twarzanie emocjonalne jest wynikiem wyciganych wnioskw, jako e oznacza
dziaania odrbnego systemu, silnie po- powizanie ich z organizacj mzgu.
wizanego z sieciami kontrolujcymi Wybirczo ogranicza jednak moliwo
pewne reakcje wrodzone oraz z sys- wycigania wnioskw na globalnym po-
temami odpowiedzialnymi za poziom ziomie poznania i emocji. Zdaje si to
pobudzenia. Poczenia te wyjaniaj jednak nisk cen za jasne podstawy
istotne rnice midzy przetwarzaniem euroanatomiczne, na ktrych mona
poznawczym i emocjonalnym. Znajo- budowa oglniejsze zrozumienie wsp-
mo tych rnic umoliwia ledze- oddziaywania poznania i emocji, z cza-
nie wzajemnych zwizkw midzy tymi sem dodajc coraz to nowe konkretne
dwoma systemami, co z kolei dostarcza procesy poznawcze i emocjonalne.
Jaak Panksepp: Odpowiednie rozrnienie

procesw afektywnych i poznawczych jest istotne
dla postpw w badaniu mzgu
Odpowied na to pytanie zaley w istot- Centralne systemy integracyjne zapewne
ny sposb od przyjmowanej definicji istniej nawet po wyczeniu zwizkw
procesu poznawczego. Jeeli za jego ze wiatem. Myl, e pojawienie si me-
definicyjn cech uzna mylenie czy chanizmw generujcych wzorce reakcji
inne rodzaje procesw korowych, to po- motorycznych byo wanym elementem
znanie z pewnoci nie jest konieczne do ewolucji mzgu, a fakt, e ostatecznie
zaistnienia procesu emocjonalnego (co mechanizmy te zostay poddane kontroli
jednak nie przeczy, e w normalnych wa- rnych danych zmysowo-percepcyjnych
runkach wystpuj silne interakcje pro- nie przeczy utrzymaniu przez owe me-
cesw poznawczych i emocjonalnych). chanizmy zdolnoci do samodzielnego
Jeeli zliberalizowa definicj procesu dziaania.
poznawczego, tak e nazwa ta obejmie Rozwamy pewien minimalistyczny
take przetwarzanie informacji zmyso- przykad - genetycznie uwarunkowan
wej, odpowied brzmie bdzie sporo". tendencj szczura do reagowania stra-
W kocu emocje s z reguy wzbu- chem na zapach kota. Informacja do-
dzane przez wydarzenia, ktre maj chodzi odpowiednim nerwem do obszaru
miejsce w otoczeniu, a nie przez lokalne przedwzrokowego i przyrodkowej czci
podranienia tkanek mzgu. Jednake ciaa migdaowatego. Z ciaa migdaowa-
powiedzie, e emocje s wzbudzane tego informacja biegnie (za porednic-
z reguy przez dane zmysowe, to twem stria terminalis) do przedniego
nie to samo, co twierdzi, e dane podwzgrza, gdzie zostaje zintegrowana
te s konieczne do powstania emocji. w obwodach regulujcych strachem, po
czym zstpuje do okoowodocigowej tymi), to jest to silniejsze ujawnia-

istoty szarej (Panksepp, 1990a). W ad- nie reakcji emocjonalnych typowych dla
nym punkcie informacja o zagraajcym gatunku. Na wiczeniach laboratoryj-
zapachu nie jest przetwarzana przez nych czsto prosz modych adeptw
systemy wzgrzowo-korowe, a zwierz psychologii o wskazanie, ktry szczur
moe wykazywa reakcj lkow nawet z pary jest zdekortykowany, a ktry
po usuniciu danych sensorycznych. Po- nietknity i z reguy stwierdzam, e
dobnie dwiki mog wywoywa reak- studenci wskazuj szczura zdekortyko-
cj strachu, pomimo e nieobecne jest wanego jako normalnego (i nie sdz,
jakiekolwiek przetwarzanie korowe. In- aby zawodowym psychologom poszo tu
formacja suchowa musi jedynie dosta lepiej, przynajmniej tym, ktrzy pracuj
si do znajdujcego si we wzgrzu wycznie z ludmi). Pomyka ta wynika
ciaa kolankowatego przyrodkowego, z ujawniania przez szczury zdekorty-
skd ju bezporednio moe pobudza kowane silniejszej energii emocjonalnej
zarzdzajce strachem obwody ciaa (s one bardziej rozhamowane i in-
migdaowatego (LeDoux, Ruggiero, Reis, stynktownie zaangaowane w swj wiat
1985; LeDoux, Sakaguchi, Reis, 1984). sensoryczny). Procesy korowo-poznaw-
Znowu jednak zdolno do reagowania cze nie s wic niezbdne do wyraania
strachem zostaje utrzymana nawet po podstawowych tendencji emocjonalnych.
rozczeniu tych drg. Procesy poznawcze i emocjonalne
Aczkolwiek takie niskie" poziomy oddziauj na siebie na przerne spo-
przetwarzania zmysowego mona w- soby. Emocje mog zarwno sterowa
czy w domen poznania, zdaje si to mylami, jak i je przerywa, a take
nadmiernym rozcigniciem tego ostat- powodowa zgodne z nastrojem kodo-
niego pojcia. Jeeli termin ten ma nie wanie i przypominanie informacji. Kusi
oznacza wszystkiego (a wic i niczego), wic, by pomiesza te pojcia tak dalece,
naley go ograniczy, jak sdz, do e rozrnienie pomidzy nimi zanika
korowego i hipokampalnego przetwarza- (Gray, 1990), cho osobicie sdz, e
nia informacji z zewntrznych narzdw dane neurologiczne przemawiaj przeciw
zmysw (i by moe wzgrzowych takim zabiegom (Panksepp, 1990b). Pod-
obwodw pamiciowych). Jeeli przyj stawowe impulsy dla emocji i poznania
takie ograniczenie, to mona odpowie- pochodz bowiem z bardzo rnych
dzie, e wzbudzenie emocji z pewno- obszarw mzgu (podwgrzowo-limbicz-
ci nie wymaga procesw poznawczych nego i wzgrzowo-korowego). Utrzyma-
(cho czsto emocje bywaj wzbudzane nie zasadnego rozrnienia procesw
przez procesy poznawcze). emocjonalnych i poznawczych bardziej
Pogld ten potwierdzaj take eks- uprawdopodobnia wykrycie istotnych in-
perymenty nad neodekortykacj mo- terakcji midzy tymi dwiema klasami
dych zwierzt. Odcicie kory mzgowej procesw.
nie narusza podstawowych tendencji Z punktu widzenia nauki o mzgu
emocjonalnych, a nawet je nasila. Na mona wskaza szereg intrygujcych
przykad szczury, na ktrych dokonano interakcji pomidzy procesami korowo-
dekortykacji w pierwszym tygodniu po -poznawczymi i podkorowymi syste-
urodzeniu, zdaj si na pozr bardzo mami emocjonalnymi majcymi swoje
normalne, a jeeli ju w ogle cechuj specyficzne neuropeptydy w struktu-
si czym szczeglnym (w porwnaniu rach korowych (Panksepp, 1993). Cho
ze szczurami neurologicznie nietkni- wikszo systemw neuronalnych wy-
ILE PROCESW POZNAWCZYCH POTRZEBA D O WZBUDZENIA EMOCJI?
:
1 99
: ! V: : S : I: : : :::;::: : :; i: i : :: : ::: ::
dzielajcych neuroprzekaniki skoncen- Obwodowo podane peptydy zwykle nie

trowana jest silnie w wiscerolimbicz- przenikaj rnych barier oddzielajcych
nych obszarach mzgu, kora czsto krew od mzgu. Po skonstruowaniu lep-
zawiera wiele receptorw owych pep- szych rodkw farmakologicznych umo-
tydw, rzadko, ale rwnomiernie, roz- liwiajcych modyfikacj tych systemw
sianych w specyficznych jej warstwach. neurochemicznych, by moe bdziemy
Stwierdzono to dla CRF (Swanson, w stanie bada subtelne wzajemne od-
Sawachenko, Rivier, Vale, 1983; Wynn dziaywania myli i nastrojw. Jednak
i in., 1984), CCK (Vaderhaegen, Craw- warto zauway, e wejcie do nie-
ley, 1985), somatostatyny (Brownstein ktrych systemw umoliwia donosowe
i in., 1975) VIP (Said, Mutt, 1988) podawanie neuropeptydw (na przykad
i innych. Interakcje te umoliwiaj wiele oksytocyny i wazopresyny), a dotych-
neuronalnych i pozaneuronalnych drg czasowe badania wskazuj na pewne
wzajemnego oddziaywania na siebie ich intrygujce wpywy na wybirczo
procesw emocjonalnych i poznawczych. uwagi, by moe wynikajce z modyfi-
Niestety, wikszoci tych systemw kowania specyficznych procesw wzbu-
mzgowych nie sposb bada u ludzi, dzania emocji (Fehm-Wolfsfdorf, Born,
z wyjtkiem pomiaru poziomu pep- 1991; Nauman i in., 1991).
tydw w pynie mzgowo-rdzeniowym.
Klaus R. Scherer: Wystpienie emocji zaley

od istotnoci zdarzenia dla hierachii
celw/potrzeb organizmu
Na pytanie o minimalne poznaw- dotyczy gwnie problemw semantycz-
cze przesanki wzbudzenia emocji nanych, mianowicie definicji poznania. Su-
ley odpowiada dwojako, uwzgldniajc gerowalimy, e skoro i Zajonc, i Lazarus
z jednej strony poziom przetwarzania, zakadaj konieczno jakiego choby
z drugiej za rodzaj przetwarzania rudymentarnego przetworzenia czy ko-
informacji. dowania informacji bodcowej, sporna
Klasyczna dyskusja nad rol po- kwestia tak naprawd dotyczy poziomu
znania w emocjach prowadzona przez przetwarzania. Twierdzilimy te, e
Lazarusa (1984) i Zajonca (1980, 1984), bardziej owocne byyby prby okrelenia
ktra silnie uksztatowaa psychologi natury procesw przetwarzania informa-
emocji w latach osiemdziesitych, do- cji niezbdnych do wzbudzenia emocji,
tyczya gwnie poziomu przetwarzania w tym ustalenie poziomu przetwarzania,
informacji. Podczas gdy Lazarus twier- na ktrym emocja si pojawia wraz
dzi, e bodziec wzbudza emocj tylko z niezbdnym wyposaeniem poznaw-
pod warunkiem dokonania jakiej ana- czym i neuronalnym. czc percepcyjno-
lizy jego znaczenia, Zajonc wskazywa, -motoryczn teori emocji Leventhala
przywoujc dane eksperymentalne, e (1984) z moj koncepcja poznawczej
reakcje emocjonalne mog wzbudza bar- oceny bodca (Scherer, 1984), zapro-
dzo subtelne procesy podkorowe. Leven- ponowalimy klasyfikacj przetwarzania
thal i Scherer (1987) argumentowali, e prowadzcego do wzbudzenia emocji,
debata midzy Lazarusem a Zajoncem przedstawion tu w tabeli na stronie 200.
2 0 0 ILE PROCESW POZNAWCZYCH POTRZEBA D O WZBUDZENIA EMOCJI?
: - :::;::: : :: :'::VVV::v::f : :
poziom nowo rdo cele/ moliwoci zgodno ja/

afektu potrzeby zaradcze normy
pojciowy oczekiwania: oceny przypo- wiadome zdolno ja idealne
przyczyna/skutek mniane, anty- cele, rozwizywania oceny moralne
oceny prawdo- cypowane lub plany problemw
podobiestwa wyprowadzone
schematyczny znano": wyuczone potrzeby schematy ciaa schematy ja
dopasowywanie preferencje nabyte, schematy
do schematu i awersje motywy spoeczne
senso- naga, silna wrodzone potrzeby dostpna energia (dostosowanie
motoryczny stymulacja preferencje podstawowe empatyczne?)
i awersje
Tabela. Poziomy przetwarzania informacji prowadzce do wzbudzenia emocji

(za Leventhalem i Schererem, 1987).
W kategoriach tego modelu kady wyobrazi stay strumie afektywno-

bodziec czy zdarzenie, przetwarzane ci naoony na procesy przetwarzania
na najniszym poziomie sensomoto- informacji, naleaoby tu posuy si
rycznym, niezalenie od zakodowanych nie pojciem emocji (rozumianym jako
w pamici schematw i poj, jest epizod emocjonalny, w ktrym wszystkie
teoretycznie w stanie wzbudzi emocj. modalnoci funkcjonowania organizmy
Podobny argument sformuowa te Le- s zsynchronizowane celem poradzenia
Doux (1989), zauwaajc, e do wzbu- sobie z jakim istotnym zdarzeniem -
dzenia emocji jest niezbdne jakie zako- por. moja odpowied na Pytanie 1), lecz
dowanie bodca w centralnym systemie jakim innym pojciem teoretycznym
nerwowym. Dobrze ilustruj t tez (na przykad pojciem tonusu afektyw-
wasne prace LeDoux nad bezpored- nego").
nimi poczeniami zmysowymi z ciaem A zatem jakie s minimalne wy-
migdaowatym. znaczniki emocji (w zarysowanym wyej
Trudniej odpowiedzie na pytanie sensie), jeli idzie o typ przetwarzania
o minimalne warunki konieczne powsta- informacji? Liczni teoretycy ocen po-
nia emocji w kategoriach niezbdnego znawczych w emocji prbowali wskaza,
typu przetwarzania informacji. Oczywi- jakie specyficzne typy ocen s konieczne
cie nie kada stymulacja przetwarzana dla wzbudzenia emocji okrelonego ro-
przez organizm czy to na poziomie ele- dzaju (Frijda, 1986, 1988; Lazarus,
mentarnym, czy zaawansowanym, jest 1966, 1991c); Roseman, 1991; Smith,
w stanie wzbudza emocje. Wszystkie Ellsworth, 1985; i wielu innych - por.
organizmy stale przetwarzaj jakie in- Scherer, 1988, 1993b). Jednak wydaje
formacje, cho wcale nie musz stale mi si, e niewiele uwagi powicono
dowiadcza emocji. W rzeczywistoci w tych pracach minimalnym warunkom
formuowana przez niektrych teorety- koniecznym poszczeglnych emocji.
kw teza, e jestemy afektywni" bez W swoim modelu oceny poznawczej
przerwy, a to co si zmienia, to jedynie postuluj pi podstawowych rodzajw
natenie owego staego afektu, jest oceny bodca i seri dodatkowych podro-
niezbyt pomocna w rozumieniu epizo- dzajw (por. moj odpowied na Pytanie
dw emocjonalnych. Cho mona sobie 4), aby wyjani, w jaki sposb powstaj
specyficzne emocje. Cho rne teorie kw zakadajcych rwnolegy przebieg

oceny poznawczej powstay niezalenie, rnych ocen, jest on w istocie mo-
rzuca si w oczy zaskakujca zbieno liwy do obrony (por. Scherer, 1993a),
proponowanych przez nie wymiarw czy a w dodatku moe pomc odpowiedzie
kryteriw oceny bodca prowadzcych na pytanie o minimalne wyznaczniki
do powstania rnych specyficznych emocji. Jedna z moliwoci byaby taka,
emocji (por. szersza dyskusja na ten e minimalnym wyznacznikiem jest ju
temat - Scherer, 1988a, 1993b). Przy pierwszy rodzaj oceny, to jest ocena no-
czym naley odnotowa, e wykonane woci/nieoczekiwanoci bodca. Jednak
w tej tradycji prace empiryczne nie- ta moliwo nie wydaje si prawdopo-
wtpliwie potwierdziy moliwo prze- dobna - nagle pojawienie si nieoczeki-
widywania rodzaju wzbudzanej emocji wanego, lecz neutralnego bodca dopro-
na podstawie treci dokonywanych przez wadzi do oceny jego nowoci i reakcji
czowieka ocen (Smith, Ellsworth, 1985; orientacyjnej, cho nie zrodzi si z tego
Folkman, Lazarus, 1985; Frijda, Ku- emocja. Zgadzam si tu z Ekmanem
ipers, ter Schure, 1989; Gehm, Scherer, i jego wsppracownikami, e reakcja
1988; Reisenzein, Hofmann, 1990; Ro- orientacyjna nie jest emocj (Ekman,
seman, Spindel, Jose, 1990). Wykazaem Friesen, Simons, 1985). Zaoenie o se-
nawet, e tre emocji moe by prze- kwencyjnoci ocen nie pociga za sob
widywana na podstawie poprzedzajcych twierdzenia, e minimalnym warunkiem
jej doznanie ocen przez do prosty powstania emocji jest wydanie pierw-
system ekspercki (GENESE - Geneva szych w sekwencji ocen.
Expert System on Emotion, Scherer, Myl, e w istocie pytanie o ko-
1993b). nieczne warunki emocji jest kwesti
W wikszoci bada ludzie proszeni do rozstrzygnicia empirycznego. Mona
s o podanie swoich ocen dotycz- sobie wyobrazi badania (co prawda
cych epizodw emocjonalnych przypo- trudne i czasochonne), w ktrych
mnianych sobie z wasnej przeszoci. zmienia si systematycznie zdarzenia
Alternatywna metoda to odgrywanie rl: bodcowe w taki sposb, e maj one
badanym opisuje si pewn sytuacj, przewidywalne konsekwencje dla po-
proszc o wyobraenie sobie swoich szczeglnych ocen i sprawdza si, ktra
reakcji w takiej sytuacji. W obu przypad- z ocen czy ich kombinacji prowadzi
kach pytanie dotyczy nie minimalnych do emocji (sensu stricto) rozumianej
przesanek powstania jakiej emocji, lecz jako pojawienie si synchronizacji zmian
tego, jakie kombinacje czy wzorce ocen w rnych kanaach reagowania. Jestem
prowadz do powstania specyficznych te skonny sformuowa hipotezy co do
emocji. tego, jakie oceny zoyyby si na taki
W jaki sposb teorie ocen poznaw- minimalny warunek powstania emocji.
czych mog rozwiza kwesti minimal- Jeden z proponowanych przeze mnie
nych przesanek emocji? W moim mo- podtypw oceny uatwialnoci celu"
delu (w odrnieniu od innych koncepcji to ocena istotnoci pojawiajcego si
ocen poznawczych) zakadam nastpo- zdarzenia z punktu widzenia celw orga-
wanie ocen wedug pewnej staej kolej- nizmu, nastpujca tu po silnie zauto-
noci, zidentyfikowanej na podstawie ar- matyzowanych ocenach nowoci bodca
gumentw logicznych, filogenetycznych i jego wartoci afektywnej (czy jest
i ontogenetycznych. Cho pogld ten przyjemny czy przykry). Poniewa se-
czsto spotyka si z krytyk teorety- kwencja ocen powtarza si w cigu ycia
organizmu wielokrotnie (jak powtarzaj szych emocji u osoby silnie ni sabo za-
si ruchy radaru skanujcego otoczenie), angaowanej. Zway musimy ponadto,
zaoy mona, e natenie tego ska- e przy ocenie istotnoci jako kryteriw
nowania jest wprost proporcjonalne do uywa si planw i celw, ktre za-
oceny istotnoci bodca. wieraj rwnie wartoci - na przykad
Uwzgldniwszy ponadto funkcjo- kto moe gwatownie zareagowa na
naln ide, e emocje su jako mecha- niesprawiedliwo wyrzdzan niezna-
nizmy radzenia sobie z nieoczekiwanymi jomemu. Zaangaowanie ego moliwe
zdarzeniami (por. moje komentarze na jest nie tylko wtedy, gdy zdarzenie jest
temat funkcji emocji przy odpowiedzi istotne z punktu widzenia osobistych
na Pytanie 3), i zwaywszy energe- interesw, ale take - kiedy jest wane
tyczne koszty pobudzenia emocjonal- z punktu widzenia wyznawanych przez
nego, mona sobie wyobrazi, e mini- czowieka wartoci. Dla uniknicia bd-
malnym warunkiem wzbudzenia emocji nego koa w rozumowaniu naleaoby
jest ocena zdarzenia jako istotnego oczywicie zdefiniowa zaangaowanie
dla celw lub potrzeb organizmu. ego czy istotno w sposb niezaleny od
Zaoenie to jest zgodne z czsto for- obserwowalnych reakcji emocjonalnych.
muowan tez, e warunkiem wyst- Sadz, e jest to jedno z gwnych
powania silnych stanw emocjonalnych wyzwa stojcych przed psychologi
jest zaangaowanie ego i e to samo emocji lat dziewidziesitych.
wydarzenie prowadzi do intensywniej-

Wikszo komentatorw zgadza si, e nieobecne (na przykad u organizmw
odpowied na to pytanie jest uzale- z lezjami korowymi i hipokampalnymi).
niona od przyjmowanej definicji po- Jak krtko stwierdza Panksepp, procesy
znania. Wielu autorw wyrnia rne korowo-poznawcze" nie s konieczne
klasy procesw poznawczych i w istocie do powstania emocji. Przedstawiona
wszyscy zgadzaj si, e jeli pojcie przez LeDoux dyskusja na temat po-
procesw poznawczych rozcign na cze midzy wzgrzem i zarwno
podstawowe przetwarzanie informacji ciaem migdaowatym, jak i kor m-
zmysowej, to poznawcze wyznaczniki zgu, pozwolia na neuroanatomiczne
cechowa bd wikszo, jeeli nie wyjanienie, dlaczego reprezentacje ak-
wszystkie emocje. Jednak nie wszyscy tywizujce system emocjonalny mog
autorzy godz si na takie pojmowa- opiera si na informacji niekompletnej
nie poznania. Obaj biologowie, LeDoux i fragmentarycznej [...] [i dlaczego] nie
i Panksepp, wskazuj na odmienno ob- zawsze jestemy wiadomi, z jakiego
wodw neuronalnych odpowiedzialnych powodu reagujemy emocjonalnie w taki,
za poznanie i emocje. Poznanie zaley a nie inny sposb".
od czynnoci kory i hipokampa. Jeeli Z bardziej psychologicznego punktu
zawzi poznanie do procesw korowo- widzenia stanowisko to popiera Izard,
-hipokampalnych, to okazuje si, e argumentujc, e emocje mog by
emocje mog pojawia si nawet wtedy, wzbudzane take bez udziau procesw
gdy procesy poznawcze s cakowicie poznawczych. Izard przyjmuje tu raczej
ILE PROCESW POZNAWCZYCH POTRZEBA D O WZBUDZENIA EMOCJI? 2 0 3
:: :: : : :: : : :: :: ::: - : ; : : ::: EEE:::: : - ;; : :
wsk definicj poznania (jako psycho- poznawczych, by pogoda wpywaa na

logicznego odpowiednika przetwarzania nastrj. Pewne bodce uwaane s za
korowego), a szerok - emocji, do samoistnie przyjemne lub przykre (na
ktrych wcza take nastrj i cechy przykad niektre smaki czy zapachy),
temperamentalne, sugerujc, e mog cho powstanie stosownych reakcji emo-
one by uwarunkowane genetycznie. cjonalnych nie wymaga rozleglej szych
Wielu autorw zauwaa, e acz- procesw poznawczych. Clore stwierdza
kolwiek czasami emocje mog powsta- przy tym dobitnie, e aby jaki stan
wa w oparciu o jedynie minimalne istotnie by emocj, musi go poprzedzi
przesanki poznawcze, to przypadki ta- jaki rodzaj nadajcych mu znaczenie
kie s rzadkie i raczej warto zajmo- ocen poznawczych.
wa si interakcjami midzy poznaniem Lazarus w interesujcy sposb
a emocj. Na przykad Lazarus uwaa, wcza do swoich rozwaa perspek-
e sensowniejsze od poszukiwania mi- tyw rozwojow, przeciwstawiajc gniew
nimalnych poznawczych wyznacznikw siedmiomiesicznego niemowlcia gnie-
emocji s badania nad podstawowymi wowi osoby dorosej. Nie wszyscy zgo-
procesami poznawczymi odrniajcymi dziliby si z zaproponowanym przeze
od siebie poszczeglne emocje, podobnie rozwizaniem problemu, sam zreszt
sdz i inni teoretycy ocen poznawczych przyznaje, e niemowl nie jest zapewne
- Clore, Ellsworth, Frijda i Scherer. w stanie sformuowa tych wszystkich
Wszyscy oni twierdz, e wzbudzenie ocen poznawczych, ktre uwaa za
emocji wymaga pewnych procesw po- niezbdne do pojawienia si gniewu.
znawczych. Wikszo zgadza si, e Nota bene podnoszony przez niego
procesy te mog mie zautomatyzowany problem, jak wyjani gniew niemow-
charakter i std te opisywana przez lcia powstajcy pomimo nieobecnoci
Frijd natychmiastowo" emocji nie wymaganych" ocen poznawczych moe
jest sprzeczna z wystpowaniem ocen mie charakter pozorny. Trwa bowiem
poznawczych. Jak jednak zauwaa El- powana dyskusja, czy zaobserwowane
lsworth, modele oceny poznawczej nie przez Stenberga i Camposa reakcje
s wolne od istotnych problemw - na niemowlt istotnie mona interpreto-
przykad nie s one w stanie wyja- wa jako gniew, a nie objawy bardziej
ni wzbudzania emocji przez muzyk, niezrnicowanej reakcji dystresu (por.
Camras, 1993).
a take dynamiki zmian emocjonal-
nych opisywanej przez teori procesw Istotnym problemem poruszanym
przeciwstawnych. przez wielu autorw s dwustronne
Zarwno Clore, jak i Frijda przy- interakcje poznania i emocji. LeDoux
znaj, e pewne stany afektywne mog podsumowuje prawidowoci neuroana-
pojawia si wskutek jedynie minimal- tomiczne, ktre tego rodzaju interakcje
nej iloci procesw poznawczych (aden umoliwiaj. Odnotowuje on istnienie
z nich nie podaje jednak cisej definicji dwukierunkowych pocze pomidzy
poznania). Stany te nie s jednak kor a ciaem migdaowatym umoli-
emocjami i bliej im ju do nastrojw, wiajcych modulacj procesw korowych
ktre, w przeciwiestwie do emocji, przez ciao migdaowate oraz wpywanie
nie s skierowane na jaki wyrniony procesw korowych na regulacj emo-
obiekt (por. odpowiedzi na Pytanie 2). cji przez ciao migdaowate. Podobn
Clore cytuje dowody na to, e wystar- kwesti podnosi Panksepp, wskazujc
cza jedynie minimalna ilo procesw na takie rozmieszczenie neuropeptydw
w obwodach mzgowych, ktre suy autorw zgadza si, e odpowied na to

funkcjom zarwno poznawczym, jak pytanie zaley od sposobu zdefiniowania
i emocjonalnym. Frijda wskazuje na poznania. Wikszo badaczy zgodzi si
wano poznania w procesie kontrolo- z moliwoci powstawania emocji bez
wania emocji i sugeruje, e ta funkcja udziau wiadomego poznania. Wyzwa-
poznania jest waniejsza od udziau niem dla wspczesnych bada nad emo-
procesw poznawczych w samym wzbu- cjami jest sprecyzowanie, jakie rodzaje
dzaniu emocji. operacji poznawczych s niezbdne dla
Dawniejsza debata midzy Lazaru- wzbudzania emocji, oraz zidentyfikowa-
sem i Zajoncem (por. rozdziay w zbio- nie obwodw neuronalnych sucych
rowej pracy pod redakcj Scherera i Ek- zarwno poznaniu, jak i emocji. Dal-
mana, 1984) nad moliwoci wzbudza- szych bada wymagaj te dwustronne
nia emocji bez udziau poznania posu- interakcje obu tych systemw.
na si znacznie naprzd. Wikszo
Pytanie 6:
Czy poszczeglne emocje
cechuj si specyficznymi
wzorcami reakcji fizjologicznych?
Richard J. Davidson: Zoono poszukiwania

fizjologicznej specyficznocii emocji
Pytanie, czy rne rodzaje emocji s spoecznych, pozostawao pod silnym
zwizane ze specyficznymi wzorcami wpywem teorii Schachtera i Singera,
reakcji fizjologicznych (sterowanych cen- wykonujc liczne eksperymenty oparte
tralnym i autonomicznym ukadem ner- na jej zaoeniach. Jednak w ostat-
wowym), ma za sob dug i skompli- nim dziesicioleciu wahado wychylio
kowan histori. Psychologowie prbuj si w przeciwn stron i pomys,
na nie odpowiedzie przynajmniej od e poszczeglne emocje cechuje cha-
czasw Jamesa (1890). Sam James suge- rakterystyczna specyfika reakcji fizjo-
rowa, e rne emocje s zwizane z od- logicznych nabra znw popularnoci,
miennymi wzorcami zmian w miniach gwnie dziki pracom Ekmana, Le-
szkieletowych i w fizjologii, poniewa vensona i ich wsppracownikw (na
zakada, e dowiadczenie emocji pozo- przykad Ekman, Levenson, Friesen,
staje pod bezporednim wpywem sprz- 1983; Levenson, Ekman, Friesen, 1990;
e zwrotnych z obwodowego ukadu Levenson, Carstensen, Friesen, Ekman,
nerwowego. Idea, e emocje mog si 1991; por. przegld danych u Levensona,
rni specyfik obwodowych reakcji 1992).
fizjologicznych, wypada jednak z ask Sprbuj najpierw zanalizowa, co
po opublikowaniu przez Schachtera pytanie to znaczy, a nastpnie zapro-
i Singera (1962) dwuczynnikowej teorii ponuj pewn liczb moliwych rodza-
emocji, ktra wywara duy wpyw na jw psychofizjologicznego zrnicowania
psychologi emocji. Teoria ta zakadaa, emocji. Dokonam te wybirczego prze-
e rne emocje s zwizane z tym gldu danych na temat specyficznych dla
samym stanem rozlanego pobudzenia poszczeglnych emocji wzorcw obwodo-
fizjologicznego, a tym, co je rozrnia, wych i centralnych reakcji fizjologicz-
s jedynie odmienne treci poznawcze. nych. W podsumowaniu stara si bd
Cae pokolenie psychologw, gwnie rzuci wyzwanie, jakie trzeba przyj,
206 CZY POSZCZEGLNE EMOCJE CECHUJ SI SPECYFICZNYMI... 206
identyfikujc fizjologiczne niezmienniki reakcji fizjologicznej jest wystarczajcy

cechujce rne okazje pojawiania si tej do wzbudzenia danej emocji? Czy jest
samej emocji oraz zarysuj perspektywy konieczny? Dotychczasowe dane doty-
przyszych bada nad tym problemem. czce zmian zarwno centralnych, jak
i obwodowych nie pozwalaj udzieli
jasnej odpowiedzi na te pytania. Wane
Rozpakowanie pytania jednak, by przysze badania w tej
dziedzinie konstruowa w sposb, ktry
Pierwsza kwestia pojawiajca si przed umoliwiby bardziej precyzyjne analizy
badaczem zainteresowanym fizjologiczn przyczynowo-skutkowe.
specyfik poszczeglnych emocji ma Kwestia trzecia dotyczy przyjmo-
charakter metodologiczny. Aby ujaw- wanego modelu emocji i tego, czy ma
ni specyficzny charakter zmian fizjolo- on charakter wymiarowy" czy katego-
gicznych towarzyszcych poszczeglnym rialny". Koncepcji zakadajcej istnienie
emocjom, naley wpierw wykaza, e niezrnicowanego pobudzenia emocjo-
bardzo rne sposoby wywoywania da- nalnego trudno jest sobie poradzi z da-
nej emocji prowadz zawsze do tych sa- nymi sugerujcymi zrnicowanie emo-
mych reakcji fizjologicznych. Co wicej, cji pod wzgldem pewnych globalnych
naley te porwna co najmniej dwie wymiarw fizjologicznych. Koncepcja ta
emocje, a take doczy warunki nie przyjmuje stanowisko teoretyczne bar-
wzbudzajce emocji, ale aktywizujce te dzo odmienne od kategorialnych teorii
same drogi sensoryczne i motoryczne, emocji utrzymujcych, e dla tzw. emocji
co badane emocje. Tylko w ten sposb podstawowych (por. odpowiedzi na Pyta-
mona zmiany stwierdzane w momencie nie 1) uda si znale specyficzne wzorce
wzbudzenia emocji powiza z rzeczywi- aktywnoci fizjologicznej.
stymi zmianami emocji, a odrni od
zmian wynikajcych z innych procesw
towarzyszcych emocjom. Jeeli na przy- Fizjologia obwodowa
kad do wzbudzenia emocji uywa si
filmowych klipw, istotne bdzie do- Autonomiczny ukad nerwowy wykszta-
czenie dla celw porwnawczych klipu, ci si gwnie po to, by dostarcza
ktry emocji nie wzbudza, a cechuje si dziaaniom niezbdnego wsparcia meta-
podobnymi wasnociami wzrokowymi bolicznego. Tak wic, emocje powinny
i dwikowymi. Tylko taka strategia ba- rni si wzorcami pobudzenia auto-
dawcza pozwoli odkry zmiany zwizane nomicznego w takim stopniu, w jakim
z emocj jako tak. Jednak stosunkowo s powtarzalnie zwizane z rnymi
niewiele bada prowadzonych jest przy tendencjami behawioralnymi. Levenson,
uyciu tego rodzaju warunkw kontrol- Ekman i Friesen (1990) zauwaaj, e
nych (por. Davidson i in., 1990; Cacioppo zmiany autonomiczne zwizane z r-
i in., w druku). nymi emocjami tworz wzorce aktyw-
Kwestia druga dotyczy tego, co noci wspierajce adaptacje behawio-
obejmuje fizjologiczna aktywno specy- ralne i skojarzone z nimi programy
ficzna dla jakiej emocji. Jaki zakada motoryczne najbardziej prawdopodobne
si rodzaj odpowiednioci midzy reak- dla tych emocji" (s. 379). Poniewa
cjami fizjologicznymi a badan emocj? jednak ta sama emocja moe si wiza
Jaki status przyczynowy maj zmiany z rnymi wzorcami dziaa, aktyw-
fizjologiczne? Czy domniemany wzorzec no autonomicznego ukadu nerwowego
CZY POSZCZEGLNE EMOCJE CECHUJ SI SPECYFICZNYMI... 207
winna te ujawnia znaczny stopie lonym rodzajem reakcji bezwarunko-
zrnicowania. Tendencje behawioralne wej (por. Seligman, Hager, 1972). Na
zwizane z jakimi wsplnymi emocjami przykad trudno byoby uwarunkowa
s prawdopodobnie do zrnicowane. reakcj zbliania si na bodce budzce
W kilku poprzednich publikacjach wy- wstrt albo wyksztaci tendencje do
rniaem rne postaci afektu pozytyw- unikania bodcw silnie apetytywnych.
nego w oparciu o stopie powizania- W wypadku emocji o silnych biologicz-
emocji z tendencj do zbliania si. nych ograniczeniach wspwystpowania
Z kad z nich wie si odrbny naleaoby oczekiwa wikszej konse-
wzorzec funkcjonowania mzgu (por. kwencji w reakcjach autonomicznych.
Davidson, 1993). Nie wiemy, czy s W wypadku za emocji o sabszych
z nimi zwizane take odrbne wzorce ograniczeniach (na przykad szczcie,
aktywnoci autonomicznej. Strach moe gniew i strach) reakcje autonomiczne
wiza si z reakcj ucieczki lub znie- ujawni zapewne mniejsz zgodno
ruchomienia, podczas gdy gniew moe wewntrzn.
si czasem wiza z ruchami zbliania By moe typowe metody wzbu-
si (ataku), a czasami z tendencj dzania emocji stosowane w laboratoryj-
do unikania (ucieczki). Autonomiczne nych badaniach osb dorosych same
wsparcie dla kadej z tych reakcji winno nakadaj ograniczenia na dziaania,
si znacznie rni. Na przykad mo- jakie ludzie mog ujawnia, co sztucz-
bilizacja sercowo-naczyniowa powinna nie akcentowaoby wewntrzn zgod-
by silniejsza przy reakcji ucieczki ni no autonomicznych reakcji towarzy-
znieruchomienia. szcych okrelonym emocjom. Sinha,
Inne badania wykazay zrnico- Lovall i Parsons (1992) skonstruowali
wanie centralnych substratw neuro- starannie zindywidualizowane scenariu-
chemicznych dla rnych elementw sze wyobraonych dziaa i posugiwali
reakcji strachu u rezusw (na przy- si wyrafinowanym pomiarem funk-
kad Kalin, Shelton, 1989) i prawdopo- cji sercowo-naczyniowych, co pozwolio
dobne jest zrnicowanie take reakcji stwierdzi systematyczne zrnicowanie
autonomicznych. Takim emocjom, jak emocji negatywnych, przy czym gwna
szczcie, gniew i strach towarzyszy odmienno dotyczya strachu i gniewu.
mog zapewne tendencje zarwno do Gniew zwizany by z wyszym ci-
zbliania si, jak i do unikania. Jeeli tej nieniem rozkurczowym krwi i wik-
samej emocji, towarzyszyyby sprzeczne sz opornoci obwodow ni strach.
tendencje behawioralne, to naley ocze- Levenson (i in., 1990) rwnie stwier-
kiwa znacznego zrnicowania reakcji dzili systematyczne rnice temperatury
autonomicznych przy rnych okazjach palca w stanie gniewu i strachu, przy
pojawiania si emocji. Warto te od- czym gniewowi towarzyszyy wzrosty,
notowa pewn propozycj dotyczc za strachowi spadki temperatury. Po-
wspwystpowania emocji i dziaania, mimo tych zachcajcych doniesie, na-
ktr zgosiem w innym miejscu (Da- dal brak zgodnoci midzy wynikami
vidson, 1993). Nie wierz w przypad- rnych bada, a istniejce dane nie
kowy charakter tego wspwystpowania wskazuj, aby kada z emocji miaa wa-
i myl, e biologia nakada na nie sn charakterystyk fizjologiczn. Ca-
pewne ograniczenia, tak samo jak jeste- cioppo i jego wsppracownicy (1993)
my biologicznie przygotowani do koja- dokonali przegldu wszystkich bada
rzenia pewnych klas bodcw z okre- porwnujcych dwie lub wicej emo-
cji wzbudzonych jakkolwiek metod obszarw pata skroniowego pomidzy

i mierzcych dwie lub wicej reakcji pozytywnymi stanami emocjonalnymi
autonomicznych. Oglny ich wniosek, to zwizanymi z tendencj do zbliania
brak zgodnoci w dotychczasowej litera- si, a negatywnymi stanami zwizanymi
turze przedmiotu. Badacze ci wskazali z unikaniem.
rwnie, e emocjom nie musz koniecz-
nie towarzyszy jakiekolwiek zmiany
fizjologiczne, poniewa istnieje wiele Fizjologia orodkowa
przykadw ujawniania si zrnicowa-
nych jakociowo emocji mimo braku Historycznie rzecz biorc, badania bio-
systematycznych zmian fizjologicznych. logicznych substratw emocji koncentro-
Wielu badaczy studiowao fizjolo- way si na podkorowych strukturach
gi emocji z perspektywy wymiarowej. limbicznych u zwierzt. Idea, e rne
Z reguy starali si odnale uniwer- emocje wi si ze specyficznymi wzor-
salne biologiczne wskaniki pobudze- cami aktywnoci centralnego ukadu
nia i znaku emocji, jako e te dwa nerwowego musi by w trywialnym
wymiary wyjaniaj najwicej rnic sensie tego sowa prawdziwa, jeeli
pomidzy emocjami (por. Russell, Meh- zaoymy, e dowolne zmiany umysowe
rabian, 1977; Osgood, Suci, Tannebaum, s niemoliwe bez odpowiedzialnych
1957). Co ciekawe, cho stwierdzono za nie zmian w aktywnoci mzgu.
systematyczne zrnicowanie w zakresie Wyzwaniem dla badaczy jest natomiast
wzorcw napicia mini twarzowych, okrelenie naturalnych kategorii emo-
modulacji odruchowego mrugania po- cjonalnych i zidentyfikowanie tego, co
wiek i miar funkcjonowania mzgu si nie zmienia w rnych egzemplifi-
pomidzy emocjami rnicymi si zna- kacjach (okazjach przeywania) emocji
kiem, nie stwierdzono systematycznych tej samej kategorii. Sposb wywoywania
rnic pod wzgldem reakcji autono- emocji z pewnoci wpjwa na stan
micznych (por. jednak niedawne badanie centralnego ukadu nerwowego, jako e
Langa i in., 1993, w ktrym stwier- bodce wzrokowe pobudzaj wzrokowe
dzono zwizek przyjemnoci z przyspie- obszary kory, za emocje wzbudzone
szeniem akcji serca). Cacioppo i inni poprzez wasne myli bior pocztek
badacze (1986) stwierdzili zrnicowanie z pobudzenia pl skojarzeniowych, a nie
elektromiografii mini twarzy polega- z obszarw czuciowych. Jeeli w jakiej
jce na silniejszej aktywnoci minia rodzinie emocji (por. dyskusja nad tym
jarzmowego, a sabszej - korugatora pojciem u Ekmana, 1992) znajduje
(minia odpowiedzialnego za marszcze- si jaka niezmienna waciwo, to
nie brwi) przy emocjach pozytywnych powinien jej odpowiada niezmienny
ni negatywnych. Lang (i inni uczeni, wzorzec aktywnoci neuronalnej stano-
1992) stwierdzi natomiast wzmoenie wicy swoisty destylat", po wyelimi-
reakcji mrugania na nieoczekiwany bo- nowaniu zmian neuronalnych wywoa-
dziec dwikowy pojawiajcy si pod- nych zmiennymi czynnikami kontek-
czas oddziaywania bodca negatywnego stu i zdarzenia wywoujcego emocj.
(a nie pozytywnego lub neutralnego). Jak dotd brak przekonujcych do-
Wreszcie Davidson i wsppracownicy wodw na istnienie takich wzorcw
(por. Davidson, 1992) stwierdzili rze- neuronalnych, ktre byyby specyficzne
telne zrnicowanie pewnych elektrofi- dla rnych emocji. Godzi si jednak
zjologicznych miar aktywnoci przednich odnotowa, e jak dotd nie podjto
bada nad ich znalezieniem przy uyciu daowate. Struktura ta u czowieka nie
wspczesnych, wyrafinowanych metod bya przedmiotem intensywnych bada,
badawczych. By moe tego rodzaju czciowo z powodu swych niewielkich
wzorce uda si znale nie w ob- rozmiarw i niedostpnego pooenia
wodach neuronanych odpowiedzialnych (przyrodkowa cz pata skroniowego).
wycznie za procesy emocjonalne, lecz Badania takie s niezbdne dla wy-
w obwodach uwikanych w procesy janienia rnych kwestii zwizanych
poznawcze wyszego rzdu (Davidson, ze specyficznoci emocji u ludzi. Na
1992a), skoro istotne rnice midzy przykad Tranel i Hyman (1990) relacjo-
emocjami miayby polega na angaowa- nuj pewien przypadek modej pacjentki
niu odmiennych celw/potrzeb, a wic z chorob Urbacha-Wiethe'a, rzadk
odmiennych treci poznawczych (po- przypadoci cechujc si odkada-
dobne tezy gosz te Stein i Tra- niem wapnia w przedniorodkowej cz-
basso, 1992 oraz Johnson-Laird i Oatley, ci pata skroniowego. Stwierdzili u tej
1992). pacjentki obustronne uszkodzenie ciaa
Inne obiecujce podejcie opiera si migdaowatego, a mimo to wystpowaa
na przesankach etologiczno-anatomicz- u niej nienaruszona reakcja skrno-gal-
nych. Na podstawie etologicznych ba- waniczna na bodce emocjonalne.
da nad zachowaniem ssakw MacLean W poprzednich pracach (Davidson,
(1990) wyrni sze gwnych form 1984, 1992a, 1992b) przedstawiem mo-
zachowania, ktrym odpowiada sze del wyjaniajcy rol prawego i le-
popularnych emocji. Te formy zachowa- wego obszaru przedniego pata skro-
nia i - w nawiasie - emocje, to: (1) niowego w regulowaniu emocji zwi-
poszukiwanie (pragnienie); (2) agresja zanych z tendencjami do zbliania si
(gniew); (3) chronienie si (strach); (4) i wycofywania. Sugeruj, e lewy ob-
apatia (smutek); (5) zachowanie radosne szar przedni uwikany jest w pozy-
(rado) i (6) pieszczoty (przywiza- tywny afekt zwizany ze zblianiem si,
nie/mio). Kade z tych zachowa podczas gdy prawy region przedni -
wystpuje u rnych gatunkw ssakw w afekt negatywny zwizany z wyco-
MacLean przedstawia te koncepcj, fywaniem si. Pozytywnemu afektowi
zgodnie z ktr specyficzne systemy zwizanemu ze zblianiem powinna to-
mzgowe odpowiedzialne s za kade warzyszy aktywizacja lewego obszaru
z owych zachowa. przedniego. Pewne rodzaje afektu ne-
Inni badacze nie prbowali odnale gatywnego mog by zwizane gwnie
obwodw neuronanych specyficznych z osabieniem tendencji do zbliania
dla poszczeglnych emocji, a raczej (na przykad smutek i jego patologiczny
prbowali zidentyfikowa jaki oglny objaw w postaci depresji), powinny
mechanizm neuronalny, ktry byby ak- by zatem zwizane ze spadkiem ak-
tywizowany przez kad emocj. R- tywnoci lewego obszaru przedniego.
nice midzy emocjami mogyby nato- Natomiast negatywny afekt zwizany
miast polega na odmiennych wzorcach z tendencjami do wycofania (na przy-
pobudzania tego mechanizmu, z ktiych kad strach i wstrt) powinien wiza
kady prowadziby do odmiennej emocji. si z aktywnoci prawego obszaru
LeDoux (1987, 1992) przedstawi sta- przedniego. Postawiem te hipotez,
rann dokumentacj tezy, e u ssakw e ludzie rni si toniczn aktywi-
struktur uwikan w emocje tak pozy- zacj tych regionw mzgu i e te
tywne, jak i negatywne jest ciao mig- rnice indywidualne decyduj o zr-
nicowanej podatnoci jednostek na poznania, okazao si, e procesy uwaane

padanie w okrelony stan afektywny za podstawowe, jak uwaga czy wyobra-
(por. przegld danych u Davidsona, nia, rozpady si na mniejsze czci
199b). skadowe pod naporem rygorystycznej
analizy skadnikw (por. Kosslyn i in.,
1993). Tego samego typu analizy s
Przysze wyzwania konieczne i dla emocji; by moe wyka
one, e odrbne zmiany fizjologiczne to-
Mzg ludzki jest wytworem milionw warzysz ocenie poznawczej, doznaniom
lat ewolucji, wyksztaci wic bardzo uczu i tendencjom do dziaania.
trwae i skuteczne sposoby przetwa-
rzania informacji. Te same struktury
mzgowe uczestnicz w tysicach ty- Jeffrey A. Gray: Trzy podstawowe
pw przetwarzania informacji i wydaje systemy emocjonalne
si nieprawdopodobne, by neuronalne
podstawy emocji byy cakowicie od- Jest taka stara historyjka, z akcj
mienne od podstaw innych systemw umieszczan nie wiedzie czemu na uli-
przetwarzania informacji, takich jak cach Amsterdamu, o policjancie i m-
poznanie. Okazuje si, e paty czoowe czynie szukajcym zegarka pod latar-
maj kluczowe znaczenie zarwno dla ni. Gdzie zgubi pan zegarek?" - pyta
procesw poznawczych, jak i emocjo- policjant. Tam" - mczyzna wskazuje
nalnych, co rwnie podkrela cise miejsce pod potem odlege o 50 metrw.
zwizki midzy tymi klasami procesw To dlaczego szuka pan tutaj"? Bo
i by moe wskazuje na sztuczno ich tutaj jest janiej" - odpowiada mczy-
rozrniania. Fakt ten sugeruje te, e zna. Historyjka ta pokazuje w skrcie,
rnice midzy emocjami mog polega dlaczego fizjologicznie zorientowani psy-
na odmiennych wzorcach aktywizacji chologowie pierwszej poowy XX wieku
tych samych struktur. Gwne wyzwa- powicili tyle wysikw na poszukiwa-
nie, jakie przed nami stoi, to kwestia, nie specyficznoci poszczeglnych emocji
jak wzorce te zdefiniowa. Badacze stu- w zakresie funkcjonowania autonomicz-
diujcy obwodowe i orodkowe skadniki nego ukadu nerwowego (AUN) i ukadu
emocji czsto posuguj si terminem hormonalnego (UH). W czasach tych
wzorzec" dla okrelenia specyficznych byo bardzo niewiele wiata w miejscu,
dla jakiej emocji konfiguracji zmian w ktrym szuka naleao, a mianowi-
fizjologicznych. Jednak trudno poda cie w mzgu, tak wic psychologowie
formaln charakterystyk wyrnianych szukali tam, gdzie mona byo co
dotd wzorcw, a take zidentyfikowa zobaczy, czyli w AUN i UH. Wsp-
je w konkretnej sytuacji. Moliwe, e czenie sprawy maj si ju inaczej -
do uchwycenia niezmiennikw ukrywa- eksperymentalne badania fizjologicznych
jcych si za konfiguracjami zmian po- funkcji mzgu u zwierzt wykorzystuj
trzebne jest rozwinicie nowych technik obecnie szereg bardzo uytecznych tech-
statystycznych. nik, za stosowana in vivo technika
neuroobrazowania (neuroimaging) zdaje
Istotnym zadaniem przyszych ba-
si rwnie obiecujcym narzdziem do
da jest take rozbir emocji na elemen-
bada mzgu ludzkiego.
tarne procesy, ktre si na nie skadaj.
Strategia ta okazaa si bardzo owocna Analogia z latarni wskazuje te, e
w badaniach neuronalnych podstaw po- aczkolwiek atwiej byo bada funkcjo-
CZY POSZCZEGLNE EMOCJE CECHUJ SI SPECYFICZNYMI... 2 1 1
nowanie AUN i UH, nie s to jednak z wynikami bada nad mzgowymi

miejsca, ktre naleaoby przeszukiwa. podstawami zachowa emocjonalnych.
Systemy te s odpowiedzialne za, by tak Te bowiem wskazuj na istnienie trzech
rzec, konserwowanie organizmu - me- zasadniczych systemw emocjonalnych
tabolizm energetyczny, naprawa tkanek w mzgu ssakw: pierwszy dotyczy
itd. Byoby dziwne, gdyby funkcje te reakcji na bodce apetytywne, drugi
byy w zrnicowany sposb powizane dotyczy ataku lub ucieczki w reakcji
z poszczeglnymi emocjami, poniewa na bodce awersyjne, trzeci za dotyczy
na przykad wymagania energetyczne behawioralnego zahamowania w reak-
intensywnego dziaania mog by mniej cji na bodce awersyjne. Rwnolego
wicej jednakowe, niezalenie od emo- w stosunku do wynikw bada nad
cjonalnej treci owego dziaania. AUN i UH jest mocno rozmyta, cho
Rozwamy przykad zwierzcia sta- daje si zauway. Dalsze poszukiwanie
jcego w obliczu niebezpiecznego dra- takich rwnolegoci moe rzuci wicej
pienika i majcego do wyboru trzy ro- wiata na organizacj AUN i UH.
dzaje dziaania: walk z drapienikiem, Jeeli jednak interesuje nas organizacja
ucieczk ciekami, ktre w przeszoci zachowania i stanw emocjonalnych,
zapewniay bezpieczestwo, lub znieru- winnimy si skoncentrowa raczej na
chomienie. Jak to zobaczymy dalej, te funkcjonowaniu mzgu, czym si obec-
trzy typy reakcji (walka, aktywne uni- nie zajm.
kanie, zahamowanie behawioralne) s Coraz wicej bada dotyczy mzgo-
uzalenione od trzech rnych systemw wych mechanizmw zachowania emocjo-
mzgowych, z ktrych kady zdaje si nalnego zwierzt. Badacze tej dziedziny
zwizany z odmiennym stanem emo- s dalecy od zgody co do tego, jakie
cjonalnym. Wszystkie jednak wymagaj s owe mechanizmy, jak wiele mona
mobilizacji energetycznej (nawet przy ich rzetelnie wyrni i jak maj si
zahamowaniu behawioralnym zwierz one do emocji, ktre ludzie s w stanie
znajduje si w stanie gotowoci do nazwa w jzyku potocznym. Jednak
intensywnych dziaa), co jest przy- w pewnych punktach panuje znaczna
czyn podobnego we wszystkich trzech zgodno, podejrzewam nawet, e wik-
przypadkach wzorca aktywnoci AUN sza ni wrd badaczy emocji w ogle.
i UH. Do mizerne rezultaty bada Po pierwsze, badacze zgadzaj si, e
nad powizaniem wzorcw aktywnoci emocje zwizane s z reakcjami na
AUN i UH ze specyficznymi emo- wzmocnienie, zarwno pozytywne, jak
cjami (omwione szeroko przez Graya, i negatywne, wrodzone lub wyuczone
1987) potwierdzaj to, co mona byo (cho nie wszyscy badacze zgodz si
przewidzie: brak wikszych rnic. na uywany przeze mnie jzyk opisu
W najlepszym wypadku badania te wywodzcy si z bada nad zwierz-
ujawniy nieco odmienne wzorce reakcji tami). Zaoenie to ma dug i owocn
na bodce awersyjne w zalenoci od histori w badaniach nad uczeniem si
stopnia, w jakim badanemu zwierz- zwierzt (na przykad Amsel, 1958;
ciu dostpne s bierne lub aktywne Miller, 1951; Mowrer, 1960). Ma ono
rozwizania motoryczne, a take nieco take swj odpowiednik w filozoficznych
odmienne reakcje podczas emocji wywo- i poznawczych podejciach do emocji
ywanych przez bodce awersyjne i ape- posugujcych si terminami ocena
tytywne (Gray, 1987, s. 68-69). niwo poznawcza" czy wartociowanie" dla
to, cho ubogie, jest jednak zgodne oznaczenie procesw, dziki ktrym jed-
212 CZY POSZCZEGLNE EMOCJE CECHUJ SI SPECYFICZNYMI.
mmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmm^^
nostka okrela wzmacniajce wasnoci ania behawioralnego (SZB), sys-

bodca (na przykad Lyons; Frijda, tem walki/ucieczki (SWU) i system
1986). Po drugie, panuje powszechna hamowania behawioralnego (SHB).
zgoda co do istnienia specyficznych Wyczerpujca charakterystyka modelu
systemw emocjonalnych, a zatem i spe- wymagaaby opisania kadego z tych
cyficznych emocji (na przykad Gray, systemw na trzech poziomach: beha-
1994; LeDoux, 1987; Panksepp, 1986; wioralnym (opisujc zwizane ze wzmoc-
Rolls, 1990) oraz tego, e ich liczba jest nieniami wejcia i wyjcia pozwalajce
niewielka (wikszo badaczy zadowala na funkcjonalne zdefiniowanie systemu),
si trzema lub czterema). O ile dobrze neuronalnym (okrelajc struktury m-
si orientuj, aden z badaczy mzgu zgu i wzorce aktywnoci poredniczce
nie postuluje istnienia jakiego oglnego midzy wskazanymi poprzednio wej-
pojcia emocji w ogle". (Pewne niespe- ciami i wyjciami systemu) oraz po-
cyficzne pojcia, jak pobudzanie" czy znawczym, czyli komputacyjnym (opi-
aktywacja" oczywicie istniej, ale s sujc procesy przetwarzania informa-
uwaane albo za skadnik specyficznych cji wzbudzane przez systemy mzgowe
systemw emocjonalnych, albo za pojcie wskazane na poziomie poprzednim).
od nich niezalene.) Relacje wejcie/wyjcie definiujce
Dalej zaczynaj si ju rozbienoci, SZB, SWU i SHB na poziomie behawio-
cho niektre maj charakter pozorny, ralnym ilustruj rysunki ze strony 213.
gdy wynikaj z rnic w nazewnic- Relacje te zostay czciowo wy-
twie. Na przykad Graeff (1987) pisze wiedzione z interpretacji duej liczby
o behawioralnym systemie awersyjnym, danych dotyczcych uczenia si zwie-
ktry jest niemal identyczny z moim rzt (Gray, 1975, 1987). Struktury
pojciem systemu walki/ucieczki, za mzgowe (umiejscowione gwnie w sys-
Fowles (1980) uywa terminu system temie limbicznym i zwojach podstawy
aktywacji behawioralnej", ktry jest pra- mzgu, Gray, w druku) zaporedni-
wie taki sam jak postulowany przeze czajce te relacje zostay szczegowo
mnie behawioralny system zbliania". opisane dla SZB przez Graya i innych
Podobne przykady mona by jeszcze badaczy (1991), za dla SHB przez
dugo mnoy (por. Gray, 1991). Nie- Graya (1982a, 1982b, 1987). Opisy
ktre rozbienoci maj jednak charak- SWU znale mona u Adamsa (1979),
ter rzeczywisty i dotycz na przykad Graeffa (1987) i Pankseppa (1982) -
kwestii, jak najlepiej podzieli rne cho niekoniecznie pod tak wanie
obwody mzgowe na odrbne systemy nazw. Zacytowane prace przedstawiaj
albo ktre systemy mzgowe s odpo- rwnie wiele zrnicowanych dowodw
wiedzialne za poszczeglne emocje i typy empirycznych na istnienie i tak wa-
zachowania. Na szczcie jest to ten nie charakterystyk przedstawianych
rodzaj sprzecznoci, ktrymi nauka yje tu systemw. Dalsza charakterystyka
- mona je rozwizywa na drodze trzeciego, poznawczego poziomu SHB
empirycznej i inspiruj one do dalszych (Gray, 1982a, 1982b) skupia si na
bada. W dalszym cigu tego tekstu pojciu komparatora, ktry nieprzerwa-
przedstawi mj wasny model, pozostanie sprawdza zgodno biecego stanu
wiajc innym prezentacj ich koncepcji. wiata ze stanem oczekiwanym. Gwne
Mj model zakada istnienie w m- skadniki informacyjne niezbdne dla
zgu ssakw trzech podstawowych sys- tego procesu porwnywania ilustruje
temw emocjonalnych: system zbli- rysunek ze strony 214. Dodatkowe
analizy procesw przetwarzania infor- cesw poznawczych zaporedniczajcych
macji w SZB koncentruj si natomiast te systemy na jzyk modeli komputacyj-
na funkcji programowania motorycznego nych, skupiajc si w szczeglnoci na
(Gray, 1994; Gray i in., 1991; Swerdlow, pewnych wasnociach interakcji midzy
Kobb, 1987). Od niedawna rozpoczli- SZB i SHB (Schmajuk, Lam, Gray,
my przekadanie sownego opisu pro- w przygotowaniu).
sygnay nagrody
zblianie
sygnay nie-kary
System zbliania behawioralnego (SZB) zdefiniowany przez swoje wejcia i wyjcia
KARA bezwarunkowa
ucieczka
agresja obronna
NIE-NAGRODA -
System walki/ucieczki (SWU) zdefiniowany przez swoje wejcia i wyjcia
WEJCIA WYJCIA
sygnay kary zahamowanie

zachowania
sygnay nie-nagrody system
hamowania wzrost pobudzenia
nowe bodce
behawioralnego
wrodzone bodce
lkotwrcze wzrost wagi
uszkodzenie
substancje przeciwlkowe
System hamowania behawioralnego (SHB) zdefiniowany przez swoje wejcia i wyjcia

-
2 1 4 CZY POSZCZEGLNE EMOCJE CECHUJ SI SPECYFICZNYMI...

mwmmmMmmmmmmmmmmmmMmmmMmnMMmmmmmmMMMmmz^^
Przetwarzanie informacji niezbdne dla funkcji komparatora systemu hamowania

behawioralnego.
Zarysowany tu model dostarcza stany emocjonalne (kady z nich od-

ram pojciowych umoliwiajcych odpowiada pewnemu poziomowi aktywno-
powied na pytanie tego rozdziau: ci ktrego z podstawowych systemw
Czy poszczeglne emocje cechuj si emocjonalnych) od dowiadczanych
specyficznymi wzorcami reakcji fizjo- stanw emocjonalnych, z ktrych kady
logicznych"? Odpowied brzmi: Tak, odpowiada jakiej mieszance aktywnoci
w mzgu". Mwic bardziej szczegowo, wszystkich trzech systemw. Niezalenie
aktywno kadego z opisanych pod- jednak od punktu widzenia, mona
stawowych systemw emocjonalnych od- mwi o specyficznych wzorcach reakcji
powiada odrbnemu stanowi emocjonal- fizjologicznych typowych dla poszczegl-
nemu. Jednak wane jest wyjanienie, nych emocji (c zreszt innego mona
co ta teza waciwie znaczy. mie na myli, mwic o specyficznej
Najlepszym wyjanieniem bdzie emocji"?)
by moe przyrwnanie aktywnoci ka- Kontynuujc porwnanie z trzema
dego z podstawowych systemw emocji pigmentami siatkwki, mona dalej za-
do trzech rodzajw czopkw siatkwki. pyta: A jakie s najczystsze stany
Kady z nich zawiera pigment odpowia- emocjonalne? (w takim sensie, w ja-
dajcy wybirczej wraliwoci na barwy. kim pewne doznania barwy odpowia-
Poza laboratorium nie mamy nigdy do daj bardziej aktywnoci jednego typu
czynienia z aktywnoci jednego tylko czopkw ni pozostaych typw). Dla
pigmentu, poniewa kade doznanie silnej aktywnoci SHB emocj tak jest
barwy jest skutkiem cznej aktywnoci lk. W wypadku dwch pozostaych
wszystkich trzech rodzajw czopkw systemw odpowied jest mniej jasna.
(oraz dalszego przetwarzania informacji Czyst" emocj dla SWU moe by
w drogach wzrokowych i korze mzgu). panika lub wcieko (Graeff, 1987;
Podobnie u podoa kadego rzeczy- Gray, 1994), za dla SZB moe ni
wistego doznania emocjonalnego ley by nadzieja lub rozlunienie (Mowrer,
pewna mieszanka aktywnoci wszyst- 1960), szczcie lub euforyczne bycie
kich trzech podstawowych systemw na haju" wywoywane pewnymi nar-
emocjonalnych (dalsze komplikacje poja- kotykami (Tewart, de Wit, Eikelboom,
wi si, gdy rozpatrywa bdziemy stany 1984).
emocjonalne okrelone nazwami sow- Wracajc do autonomicznego ukadu
nymi, por. dyskusja u Graya, 1985b). nerwowego i ukadu hormonalnego,
Musimy zatem odrni podstawowe moemy spyta o to, w jaki sposb
:
215
specyficzna aktywno podstawowych grody czy uniknicia kary (nadzieja
systemw emocjonalnych zwizana jest lub rozlunienie). Wzorzec pobudzenia
z aktywnoci tych dwch systemw ob- autonomicznego jest nieco odmienny dla
wodowych. Jak ju wskazywaem, oba te zahamowania behawioralnego z jednej
systemy (autonomiczny i hormonalny) strony i dla walki/ucieczki z drugiej
aktywizuj si w podobny sposb, gdy strony; za pobudzenie autonomiczne,
wymagane s jakiekolwiek energiczne dla ktrego czowiek nie ma jasnego
dziaania, zarwno wtedy, gdy idzie wytumaczenia, przeradza si w do-
jedynie o przygotowanie si do dziaania znanie afektu raczej negatywnego ni
(jak w przypadku lku, porwnaj wzrost pozytywnego (Marshall, Zimbardo, 1979;
pobudzenia na wyjciu, rysunek pierw- Masach 1979). Poza tymi wyjtkami nie
szy ze strony 213) bd o zachowania ma dowodw na specyficzn rol aktyw-
typu walka/ucieczka (panika/przeraenie noci ukadu autonomicznego i hormo-
lub wcieko), bd te o aktywne nalnego.
dziaania zmierzajce do uzyskania na-
Joseph E. LeDoux: Specyficzno fizjologiczna

emocji - nie zapominajmy o fizjologii CUN
Rozstrzygnicie, czy poszczeglnym emo- liama Jamesa. Krytyka Cannona do-
cjom towarzysz zrnicowane wzorce tyczya jedynie aktywnoci autonomicz-
reakcji fizjologicznych, to jeden z naj- nej, cho James zakada, e istotne
bardziej ciernistych problemw w ba- sprzenie zwrotne obejmuje cay akt
daniach nad emocjami. Tradycja tych emocjonalny, a wic rwnie reakcje
bada wywodzi si z hipotezy sprzenia behawioralne. Niekonkluzywne wyniki
zwrotnego Williama Jamesa zakadaj- bada nad autonomicznym zrnicowa-
cej, e dochodzca do mzgu informacja niem emocji niekoniecznie ka wic
o zmianach stanu ciaa towarzyszcych odrzuci hipotez sprzenia zwrotnego,
pobudzeniu emocjonalnemu wyznacza jak to- od dawna wskazuj badacze
dowiadczany przez czowieka stan emo- zajmujcy si rol sprzenia zwrotnego
cjonalny. mini twarzy (Izard, 1977).
Wiele bada nad tym problemem Jeeli rnym emocjom towarzysz
polegao na mierzeniu obwodowej ak- specyficzne dla nich wzorce behawio-
tywnoci autonomicznego ukadu nerwo- ralne, to mzg moe odbiera zrnico-
wego (AUN). Oglnie mwic, nie udao wane sprzenia zwrotne z obwodowego
si wykry jasnych i przekonujcych do- ukadu nerwowego. Problem polegaby
wodw na autonomiczne zrnicowanie zatem na wyjanieniu, po pierwsze,
emocji (na przykad Frijda, 1986), cho w jaki sposb emocja moe by odczu-
wspczesne badania sugeruj zrni- wana nawet w wypadku nieobecnoci
cowanie niektrych emocji w pewnych obserwowalnego zachowania; po drugie,
warunkach (Levenson, 1992). Nacisk w jaki sposb emocje, ktrym towa-
na badanie AUN wynika w duym rzyszy podobna aktywno behawioralna
stopniu z przedstawionej przez Cannona mog by dowiadczane jako rne oraz
(1927) krytyki hipotezy sprzenia Wil- po trzecie, w jaki sposb stany, ktrym
towarzyszy to samo zachowanie (na emocjonalnego, nie za konsekwencj

przykad bieg dla zdrowia oraz bieg wywoanych emocj zachowa badanego.
w trakcie ucieczki) mog by dowiad- W sytuacjach naturalnych, przy zacho-
czane czasami jako neutralne, a czasami waniu nie ograniczonym wymaganiami
jako emocjonalne. Sprzenie zwrotne pomiaru i eksperymentalnego schematu,
jest by moe istotnym wyznacznikiem sprzenie zwrotne moe by znacznie
emocji, jednak nie wydaje si ono silniejsze, bogatsze i zawiera liczne
wystarczajcym jej wyjanieniem. interakcje midzy pierwotnymi i wtr-
Niemono znalezienia specyficznymi zmianami wszystkich systemw
nej dla poszczeglnych emocji aktywno- reagowania.
ci autonomicznej nie dowodzi jeszcze Niezalenie od tego, jak wiele
jej braku. Tradycja badawcza polega specyficznoci w reakcjach autonomicz-
tu bowiem na mierzeniu stosunkowo nych uda si ostatecznie wykry, na-
niewielkiej liczby zmiennych. Nawet wet wzgldnie niespecyficzne informacje
jednak posugiwanie si wieloma mia- zwrotne z AUN mog odgrywa istotn
rami rwnoczenie jest tylko porednim rol w teorii emocji. Z oczywistych
mierzeniem aktywnoci AUN. System powodw stany emocjonalne s silniejsze
ten reaguje, zmieniajc aktywno neu- i trwalsze od innych stanw umyso-
ronw kocowych umieszczonych w or- wych - gdyby reakcja strachu bya
ganach wewntrznych, natomiast po- zbyt saba ub zbyt krtka, zagraaoby
miary reakcji tych organw (zmian to przetrwaniu organizmu. Nawet nie-
cinienia krwi i poziomu hormonw) s specyficzna informacja zwrotna stanowi
wskanikami konsekwencji pobudzenia wic uyteczny mechanizm podtrzymu-
autonomicznego, nie za bezporednimi jcy trwanie i natenie stanw emocjo-
miarami samej reakcji neuronalnej. Re- nalnych.
akcje narzdw wewntrznych mog Skonny jestem zatem sdzi, e
co prawda stanowi rdo sprze w kadych warunkach wywoujcych
zwrotnych dla mzgu, jednak wobec silne pobudzenie emocjonalne nastpuje
braku jasnej definicji owego sprzenia skok niezrnicowanej aktywnoci auto-
trudno okreli, czym miayby by takie nomicznej owocujcy uoglnionym sta-
ponadprogowe bodce zwrotne. Liczba nem niespecyficznego pobudzenia, sta-
potencjalnych reakcji do mierzenia jest nowicego to dla innych zmian autono-
bowiem niemal nieograniczona. micznych o bardziej specyficznym cha-
Nawet gdyby udao si znale rakterze. Poniewa stosunek sygnau do
odpowiednie miary, dodatkowe czyn- szumu jest znacznie wikszy dla reakcji
niki mog utrudnia dokadn ocen uoglnionej ni dla reakcji specyficznych
autonomicznego sprzenia zwrotnego. dla poszczeglnych emocji, prowadzi to
Eksperymentalne badania nad ludzkimi do wniosku, e reakcje niespecyficzne
emocjami s z praktycznych wzgldw s sabe lub w ogle nie wystpuj.
prowadzone w sztucznych warunkach Jednak wielko reakcji niespecyficz-
laboratoryjnych, a ze wzgldw etycz- nej wcale nie powinna nam suy
nych wzbudzane s emocje o nateniu jako oglne kryterium, w stosunku do
co najwyej umiarkowanym. Dy si ktrego okrelamy wszystkie zmiany
rwnie do ograniczenia iloci reakcji w funkcjonowaniu AUN. Bowiem nawet
dostpnych osobie badanej, aby obser- jeeli zrnicowanie i specyfika reakcji
wowane zmiany autonomiczne byy fak- dla poszczeglnych emocji oka si
tycznie rezultatem pierwotnego stanu niewielkie w stosunku do masywnych
mmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmm
zmian niespecyficznych, mog one na- bodce negatywne. Po wspwystpowa-

dal by wane w sensie fizjologicznym niu dwikowego bodca warunkowego
i psychologicznym. Z drugiej jednak z jakim awersyjnym zdarzeniem na-
strony, wcale tak by nie musi. awa stpuj liczne zmiany w reagowaniu
przysigych obraduje i nie zapada na ten bodziec przez neurony rnych
jeszcze decyzja, jak wiele specyficznoci obszarw mzgu, jak ciao migdaowate,
autonomicznej wykazuj poszczeglne hipokamp, wzgrze wzrokowe czy kora
emocje i czy specyfika ta jest wana. czuciowa (Kapp i in., 1992; Berger,
Cho rezultaty bada nad AUN Thompson, 1978; Gabriel i in., 1976;
s dyskusyjne, to aby znale liczne Ryugo, Weinberger, 1978; Weinberger
dowody na fizjologiczn specyficzno i in., 1990). Prg pobudzenia neuronw
emocji, wystarczy zmierzy aktywno ronie lub spada w stosunku do poziomu
centralnego ukadu nerwowego (CUN). podstawowego, a odpowiednie porwna-
Technika mierzenia potencjaw elek- nia z sytuacjami neutralnymi dowodz
trycznych pojedynczych neuronw lub specyficznoci tych zmian dla sytuacji
ich wizek doprowadzia do wykry- warunkowania (a wic tego, e s one
cia licznych przypadkw aktywnoci skutkiem wyuczonych skojarze). W nie-
specyficznej dla poszczeglnych emocji. ktrych badaniach uczeni posuguj si
Na przykad eksperymenty na pryma- procedur kontroln polegajc na tym,
tach znajdujcych sie w stanie czu- e jeden bodziec warunkowy (BW+) jest
wania pokazay zrnicowan wrali- kojarzony z bodcem bezwarunkowym,
wo neuronw ciaa migdaowatego na podczas gdy inny bodziec warunkowy
nagradzane i nie nagradzane bodce (BW-) nie jest kojarzony z tym drugim.
wzrokowe lub suchowe (Ono, Nishijo, Ten rodzaj warunkw jest szczeglnie
1990; Rolls, 1992). Niektre z neuro- istotny, poniewa badania wykazay, e
nw tej struktury w odmienny sposb BW+ wywouje strach, podczas gdy
reaguj na bodce skojarzone z na- BW- hamuje bd nawet znosi strach
grod i skojarzone z kar. W ciele (Rescorla, 1988; Mackintosh, 1983; Tho-
migdaowatym mona te znale neu- mas, 1988). W takiej sytuacji ko-
rony, ktre zmieniaj swoj reaktywno mrki uprzednio wskazanych systemw
w miar zmiany znaczenia bodca. mzgowych ujawniaj uwarunkowanie
Jednak neurony ciaa migdaowatego s rnicowe, polegajce na odmiennym
bardziej oporne na zmiany znaczenia reagowaniu na bodce zapowiadajce
ni neurony pewnego obszaru pata awersyjne zdarzenie i na bodce zapo-
czoowego, ktre szybko i atwo reaguj wiadajce warunki bezpieczestwa.
na zmieniajce si zalenoci midzy
Dowody na specyficzno mzgo-
rnymi elementami otoczenia (Rolls,
wej reprezentacji emocji pochodz take
1992). Neurony ciaa migdaowatego re-
z bada nad drogami nerwowymi le-
aguj te w specyficzny sposb na obraz
cymi u podstaw rnych stanw emo-
twarzy osobnika tego samego gatunku
cjonalnych. Na przykad liczne badania
i na interakcje spoeczne (Brothers i in.,
nad rnymi stanami emocjonalnymi
1990).
u zwierzt wskazuj na udzia ciaa mig-
Wraliwo komrek CUN na bod- daowatego (LeDoux, 1992a). Mona by
ce emocjonalne wykazay te bada- to traktowa jako dowd przeciw specy-
nia nad zmianami aktywnoci r- ficznoci rnych emocji. Jednake ciao
nych zespow neuronalnych podczas migdaowate jest niesychanie skompli-
klasycznego warunkowania reakcji na kowanym obszarem mzgu z wieloma
podstrukturami, z ktrych kada dys- Cador, Rbbins, Everitt, 1989; Everitt,

ponuje wasnymi wejciami i wyjciami. i in., 1991). Im wicej bada nad
Na przykad jdro boczne ciaa mig- procesami emocjonalnymi przeprowadzi
daowatego zawiera wikszo pocze si dla wykrycia mikroobwodw lecych
z kory czuciowej (por. rysunek w mojej u ich podstaw, tym wicej zidentyfi-
odpowiedzi na Pytanie 5). I cho le- kujemy rnic anatomicznych midzy
zja tego jdra uszkadza uwarunkowane poszczeglnymi procesami.
emocje pozytywne i negatywne (zapewne Teoretycy emocji winni zdawa so-
wskutek przerwania strumienia infor- bie spraw z odmiennej reprezentacji
macji sensorycznej), rne wyjcia tego mzgowej poszczeglnych emocji. Nie
jdra zdaj si uwikane w rne sytu- oznacza to, e powinnimy zignorowa
acje. Tak na przykad poczenia jdra rnice obwodowe. Ostatecznie potrze-
bocznego z jdrem rodkowym ciaa bujemy oglnej teorii emocji, ktra
migdaowatego zdaj si wane w kon- wyjani cay zakres reakcji fizjologicz-
trolowaniu wyuczonej reakcji strachu nych towarzyszcych emocjom - specy-
(LeDoux, 1992), za poczenia z jdrem ficznych i niespecyficznych, centralnych
accumbens s wane dla wyuczonych i obwodowych.
preferencji miejsca (Hiori, White, 1991;
Robert W. Levenson: W poszukiwaniu specyfiki

autonomicznej
Jeeli poprosimy grup osb o zdefinio- czy odczuwajcych wstrt. Rozgniewani,
wanie emocji, to przynajmniej niektre czujemy fal ciepa (regulowan przez
wcz w swoje definicje jakie formy ak- wspczuln cz AUN), ktr czasami
tywnoci fizjologicznej. Jeeli zaczniemy odczujemy te wtedy, gdy jestemy
usuwa rne elementy definicji, zapy- szczliwi, ale prawie nigdy podczas
tujc, czy definicja nadal jeszcze okrela przeywania strachu. Nawet sam jzyk
emocj, to okae si, e wiele osb potoczny zawiera zwroty wskazujce
uwaa aktywno fizjologiczn za ko- na fizjologiczn specyfik emocji: opi-
nieczny warunek emocji. Jeeli pniej sujc gniew, moemy powiedzie krew
zapytamy t grup, czy ich dowiadcza- w nim zawrzaa" (Lakoff, 1987; Ko-
niu gniewu towarzysz te same zmiany vecses, 1989), cho nie uyjemy tej
fizjologiczne, ktre towarzysz szczciu, metafory, opisujc smutek, wstrt czy
smutkowi czy wstrtowi, prawie wszyscy szczcie. Tego rodzaju potoczna psycho-
odpowiedz przeczco. logia oczywicie nie dowodzi fizjologicz-
Powszechnie panuje wic przeko- nej specyfiki emocji, cho niewtpliwie
nanie o fizjologicznej specyfice emo- j sugeruje.
cji, czemu trudno si dziwi, ponie-
wa specyficzno taka ujawnia si
na wiele sposobw. Pacz (regulowany AUN a emocja
przez przywspczuln cz autono-
micznego ukadu nerwowego - AUN) Podsumowujc biecy stan wiedzy w tej
czsto mona dostrzec u ludzi smut- dziedzinie, ogranicz si do wzorcw
nych, ale prawie nigdy u zagniewanych aktywnoci AUN, systemu blisko zwi-
e : : EE:E
;:; ; :
zanego z emocjami. AUN jest zoonym cie si" - przy wstrcie. aden za
i silnie zrnicowanym skadnikiem fi- z tych wzorcw zachowania nie wydaje
zjologii ludzkiej, a dwie spord jego si prawdopodobny przy smutku lub
licznych funkcji zdaj si najwaniejsze. szczciu. Przykadem kwestii drugiej
Po pierwsze, jego funkcja regulacyjna moe natomiast by pytanie, czy takie
zapewniajca stao wewntrznych wa- zachowanie, jak walka" wymaga iden-
runkw ciaa. Ta funkcja stranika tycznego wsparcia AUN jak zamknicie
homeostazy jest najczciej podkrelana si". I tutaj zaoenie jednakowoci
w podrcznikach. Funkcja druga to wydaje si niemoliwe do przyjcia.
zapewnienie wsparcia zachowaniom i ta Wreszcie, jeeli pewne emocje s
rola zaburzacza" homeostazy jest cile silnie powizane z pewnymi wzorcami
powizana z emocjami i pojciem fizjo- zachowania i skoro rne wzorce za-
logicznej specyfiki rnych emocji. chowania wymagaj rnych rodzajw
Z punktu widzenia tej drugiej funk- wsparcia autonomicznego, to istniej
cji atwo uzasadni fizjologiczn specy- wyrane podstawy do oczekiwania pew-
fik emocji: Jeeli zadaniem emocji jest nej specyficznoci reakcji autonomicz-
szybka i skuteczna organizacja reakcji nych dla poszczeglnych emocji. Za-
organizmu na zmieniajce si wyma- kadajc potrzeb szybkiej mobilizacji,
gania sytuacji, za czci tej reakcji ktra wymaga organizacji wsparcia fi-
jest mobilizacja odpowiednich zachowa zjologicznego jeszcze przed pen ma-
adaptacyjnych, to naley oczekiwa, e nifestacj zachowania, powinnimy mc
niezbdna dla wsparcia tych zachowa znale w laboratorium dowody na
jest pewna aktywizacja AUN. Czy owa autonomiczn specyfik emocji nawet
reakcja autonomiczna przedstawia si w warunkach, ktre nie s typowe
odmiennie dla jakich emocji, zaley od dla danego zachowania. Zmiany fizjolo-
dwch czynnikw. Po pierwsze, od tego, giczne uatwiajce walk powinny wic
czy emocje te wzbudzaj stale odmienne wystpowa w czasie gniewu, nawet
wzorce zachowa, po drugie, od tego, jeeli osoba badana nie angauje si
czy owe zachowania wymagaj odmien- faktycznie w walk*.
nego rodzaju wsparcia autonomicznego.
Konkretnym przykadem pierwszej
kwestii moe by pytanie, czy takie
wzorce zachowania jak atak" i za- Trudnoci w badaniach emocjonalnej
mknicie si" towarzysz rnym emo- specyficznoci AUN
cjom z takim samym czy z r-
nym prawdopodobiestwem. Jednako- Laboratoryjne badania autonomicznej
wo prawdopodobiestw wydaje mi si specyfiki emocji najeone s proble-
niemoliwa do pojcia - atak" zdaje mami, ktre bywaj rozwizywalne bd
si znacznie bardziej prawdopodobny te s prawie niemoliwe do przezwy-
przy gniewie, podczas gdy zamkni- cienia (Levenson, 1988). Kopoty za-
* Zakadanie specyficznej dla emocji aktywnoci autonomicznej na podstawie fizjologicznego wsparcia

dla okrelonych wzorcw zachowania jest tylko jedn z moliwych argumentacji funkcjonalnych. Inna
argumentacja na rzecz autonomicznej specyficznoci emocji opiera si moe na sygnalizacyjnej funkcji
takich przejaww emocji, jak pacz, pocenie si, jeenie si wosw, rumieniec, rozszerzenie renic czy
blednicie. Jako e kady z tych sygnaw jest wytworem AUN, sugeruje to autonomiczn specyfik
emocji o tyle, o ile specyficzne s sygnay towarzyszce rnym emocjom (na przykad pacz moe by
charakterystyczny gwnie dla smutku, blednicie - dla strachu, itd.)
czynaj si ju w momencie, kiedy pr- cechowa si pewnymi stereotypowymi,

bujemy wzbudzi jak emocj. Wzgldy sobie tylko waciwymi wzorcami funk-
etyczne nakadaj ograniczenia na ro- cjonowania AUN (na przykad niektrzy
dzaje bodcw, ktrymi moemy si wyjtkowo silnie reaguj poceniem si,
posuy i w konsekwencji wikszo inni - zwaniem naczy krwiononych
bodcw uywanych w laboratorium itd.). Badani przychodz te do labora-
wywouje emocje jedynie niezbyt silne. torium z bardzo rnymi nastawieniami
Co wicej, niektre z bodcw labora- i w rnym stanie emocjonalnym, za
toryjnych wywouj wiele emocji, ktre sceptycyzm czy irytacja badaniem moe
pojawiaj si albo sekwencyjnie, albo silnie wpyn na reakcje AUN. I wresz-
w postaci mieszanki, to za wielce cie mamy te ciernisty problem ustale-
utrudnia badanie fizjologii pojedynczych nia podstawowego poziomu reakcji dla
emocji. warunkw naturalnych (a ludzie rzadko
Inne problemy wi si z sam bywaj w stanie cakowicie neutralnym
natur emocji i AUN. Wikszo emo- emocjonalnie), a take wybrania odpo-
cji trwa do krtko, atwo wic je wiedniego sposobu analizy danych. Czy
przeoczy. Zeznania retrospekcyjne maj rednie grupowe maj w danym przy-
oczywicie niewielk warto w dzie- padku jakie znaczenie? Jak wytyczy
dzinie fizjologii i jeeli nie zmierzymy rwnowag pomidzy bdem I i II
reakcji fizjologicznej podczas jej trwa- rodzaju przy pomiarze duej liczby
nia, zostanie stracona na zawsze. Klu- reakcji AUN dla duej liczby emocji?
czowe znaczenie ma czasowe dopaso-
wanie emocji i zwizanej z ni ak-
tywnoci AUN. Ukad ten suy nie
Autonomiczne rnice midzy
tylko emocjom, gdy stale reaguje take emocjami
na inne wymagania metaboliczne, na W dotychczasowej literaturze psycholo-
zapotrzebowanie procesw homeostazy gicznej proponowano wiele wtpliwych
oraz na pewne procesy poznawcze i per- rnic autonomicznych midzy emo-
cepcyjne. Z tego strumienia aktywnoci cjami, a ju najbardziej wtpliwy jest
AUN naley wic wybirczo wycign pogld, e kadej emocji towarzyszy
reakcje suce gwnie emocjom. W ba- niepowtarzalny, jej tylko waciwy wzo-
daniach nad autonomiczn specyfik rzec pobudzenia AUN. O wiele bardziej
emocji tylko te reakcje stanowi sy- prawdopodobny wydaje si pogld, e
gna, reszta za jest zaburzajcym szu- autonomiczna specyfika emocji bdzie
mem. Co wicej, rne funkcje samego podobna dla tych uczu, ktre wi si
AUN (na przykad zwanie si naczy z gotowoci do podobnych zachowa.
krwiononych, wydzielanie potu) maj Nawet gdyby poprawnie wyrni takie
rne czasy latencji, co jeszcze bardziej grupy emocji, nie naley oczekiwa ca-
komplikuje czasowe dopasowanie reakcji kowitej specyficznoci ich autonomicz-
autonomicznych do emocji. nego wzorca, to znaczy zupenej nie-
rdem problemw s te r- powtarzalnoci rnych elementw ska-
nice indywidualne. Bodziec wywoujcy dowych tego wzorca. Niepowtarzalno
wstrt u dziewidziesiciu dziewiciu jest nieprawdopodobna, nawet bowiem
osb moe rozbawi setnego badanego. bardzo rne zachowania mog ozna-
Naley wic starannie kontrolowa, czy cza podobne wymagania (na przykad
i jakie emocje zostay wzbudzone u ka- energetyczne) adresowane do AUN. Na
dej z badanych osb. Badani mog te przykad zarwno walka, jak i ucieczka
^Mmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmm
wymagaj wzmoonego dopywu krwi i smutkiem, a dla pitej dysponujemy

do mini, naleaoby wic oczekiwa, dowodami wstpnymi. Rnice polegaj
e i gniew, i strach (emocje zapewne na tym, e (a) gniew wywouje wikszy
zwizane z tymi wzorcami zachowa- wzrost tempa akcji serca ni wstrt;
nia) cechowa si bd wzrostem iloci (b) strach wywouje wikszy wzrost
natlenionej krwi (a wic na przykad tempa akcji serca ni wstrt; (c) smutek
wzrostem tempa akcji serca). Oczywicie wywouje wikszy wzrost tempa akcji
w walk i ucieczk zaangaowane s serca ni wstrt; (d) gniew wywo-
nieco inne grupy mini, mona wic uje wikszy wzrost temperatury palca
oczekiwa rnic midzy gniewem i stra- ni strach (Levenson, Ekman, Friesen,
chem w zakresie aktywnoci naczynio- 1990). Moliwa rnica pita polega na
wej w rnych grupach mini. tym, e smutek powoduje wiksze ni
W cigu ostatnich dziesiciu lat pozostae emocje negatywne rozszerze-
braem udzia w wielu badaniach nad nie obwodowych naczy krwiononych
autonomicznymi zrnicowaniem emocji. i szybszy napyw krwi do obwodu ciaa
Przedmiotem wikszoci bada byy (Levenson i in., 1992).
cztery emocje negatywne (gniew, wstrt, Udao nam si wykaza, e r-
strach i smutek) i jedna emocja pozy- nice te konsekwentnie pojawiaj si
tywna (szczcie) oraz emocja zaskocze- wrd badanych rnicych si zawo-
nia. Sdz, e udao nam si zidenty- dem (aktorw i studentw, Levenson,
fikowa pewn niewielk liczb dobrze Ekman, Friesen, 1990), wiekiem (mo-
powtarzalnych rnic midzy czterema dych i w wieku od 71 do 90 lat, Leven-
badanymi emocjami negatywnymi, jak son i in., 1991), kultur (Amerykanie
rwnie rnic pomidzy nimi a pozy- i mczyni z plemienia Minangkabu
tywn emocj szczcia. W badaniach z Zachodniej Sumatry, w Indonezji,
tych wywoywalimy emocje na wiele Levenson i in., 1992) i pci (Le-
sposobw. W wikszoci opublikowanych venson i in., 1990, 1991). Rnice te
prac posugiwalimy si dwiema meto- pojawiy si przy obu uywanych me-
dami (Ekman, Levenson, Friesen, 1983): todach wzbudzania emocji (sterowanie
(1) sterowanie wyrazem twarzy (in- wyrazem twarzy i ponowne przeywanie
struuje si badanych, aby przybierali przypomnianych emocji, Levenson i in.,
wyraz twarzy typowy dla okrelonej 1991) 4 s one zgodne z wynikami
emocji) oraz (2) ponowne przeywa- uzyskanymi przez innych badaczy sto-
nie przypomnianych emocji (prosi sujcych zblione lub odmienne metody
si badanych, aby przypomnieli sobie (por. Levenson, 1992).
jak emocj i starali si ponownie j
Co ciekawe, wykryte w tych ba-
odczu). Od niedawna zaczlimy te
daniach rnice s wyranie zgodne
bada emocje wywoywane za pomoc
z hipotetycznymi modelami zmian au-
projekcji filmu bd pojawiajce si
tonomicznych. Gniew i strach wi
spontanicznie podczas interakcji bliskich
si z du aktywnoci i wysokimi
sobie ludzi.
wymaganiami metabolicznymi takich za-
chowa, jak walka lub ucieczka, co
Autonomiczne zrnicowanie emocji wie si ze wspierajcymi je zmianami
negatywnych autonomicznymi (na przykad wzrost
Uwaamy, e udao nam si wykry tempa akcji serca). Wymagania metabo-
cztery rzetelne (powtarzalne) rnice liczne biernych zachowa zwizanych ze
midzy gniewem, strachem, wstrtem wstrtem s oczywicie wzgldnie ni-
sze. Rwnie potoczne metafory wice pozwalajce podejrzewa brak tego ro-
gniew z gorcem, a strach z zimnem dzaju rnic. We wczeniejszej pracy
znajduj potwierdzenie w naszych wy- (Levenson, 1988) przedstawiem speku-
nikach wskazujcych na zrnicowan lacje, e emocje pozytywne nie wi
temperatur obwodowych czci ciaa si z odrbnymi wzorcami pobudzenia
w tych dwch stanach emocjonalnych. autonomicznego, poniewa nie s one
skojarzone z zachowaniami adaptacyj-
Rnice autonomiczne midzy emocjami nymi wymagajcymi jakiego znacznego
pozytywnymi i negatywnymi wsparcia autonomicznego. Takie emocje,
jak zadowolenie mog nie wiza si
Wikszo naszych pocztkowych wy- z jakimkolwiek szczeglnym wzorcem
sikw badawczych koncentrowaa si zachowania, a jeeli nawet, to nie
na zrnicowaniu emocji negatywnych, bdzie to zachowanie aktywne, wyma-
poniewa uwaalimy je za najbardziej gajce duych zasobw energetycznych.
interesujce teoretycznie i umoliwiajce Emocje takie wizayby si nie ze
najbardziej przekonujce sprawdzenie specyficznym wzorcem pobudzenia, lecz
hipotezy o zrnicowaniu autonomicz- z nisk aktywnoci AUN, a ich gwn
nych przejaww emocji. W konsekwen- funkcj byoby odczynianie" czy te
cji, wolniej postpoway nasze prace likwidacja aktywnoci wzbudzonej przez
nad emocjami pozytywnymi. Nasze do- emocje negatywne. Przy takim zaoeniu
tychczasowe dowody na autonomiczne funkcj pewnych emocji pozytywnych
rnice midzy emocjami pozytywnymi byoby wic sprowadzenie organizmu na
i negatywnymi s nastpujce: (a) gniew powrt do stanu spokoju autonomicz-
powoduje silniejszy wzrost tempa akcji nego - szybsze ni w przypadku, gdyby
serca ni szczcie, (b) strach powoduje emocje negatywne biegy nadal swoim
silniejszy wzrost tempa akcji serca ni naturalnym torem.
szczcie, (c) strach powoduje silniej- Niedawno opublikowalimy pierw-
szy wzrost elektrycznego przewodnictwa sze prby empirycznego sprawdzenia
skry ni szczcie, (d) wstrt powoduje tego modelu (Fredrickson, Levenson,
silniejszy wzrost elektrycznego przewod- 1992). W badaniu tym wprowadzalimy
nictwa skry ni szczcie. naszych badanych w stan strachu za
By moe czynnikiem hamujcym pomoc projekcji odpowiedniego filmu
postp naszych prac byo posugiwanie i sprawdzalimy, czy wywoane strachem
si nadmiernie szerokim zakresem po- pobudzenie szybciej zaniknie po obej-
jcia szczcie". Obecnie prowadzimy rzeniu nastpnego filmu wywoujcego
badania nad dwoma jego rodzajami (roz- zadowolenie ni po obejrzeniu filmu
bawienie i zadowolenie), by sprawdzi, neutralnego lub wzbudzajcego smutek.
czy do ich obu stosuj si stwierdzone Wyniki wskazay na istotnie szybszy
przez nas dotd rnice midzy emo- zanik pobudzenia sercowo-naczyniowego
cjami pozytywnymi i negatywnymi. w przewidywanych warunkach, a za-
tem funkcja emocji pozytywnych jako
Emocje pozytywne jako odczyniacze" odczyniaczy" pobudzenia zyskaa so-
autonomiczne bie wstpne potwierdzenie empiryczne.
Rzecz jednak wymaga, oczywicie, dal-
Innym powodem, dla ktrego woyli- szych bada.
my stosunkowo mniej wysiku w ba-
danie emocji pozytywnych, s wzgldy
Konkluzja bada pozostaje stwierdzenie ewentu-
alnych dalszych rnic fizjologicznych
Uwaam, e dysponujemy obecnie wy- midzy emocjami, a take stwierdzenie,
starczajc iloci dowodw empirycz- czy rnice te wystpuj take przy in-
nych, by odrzuci tez o braku rnic nych sposobach wzbudzania emocji oraz
midzy emocjami w zakresie wzorcw czy emocje pozytywne faktycznie spe-
pobudzenia autonomicznego. Dowody te niaj funkcj odczyniaczy" pobudzenia
przemawiaj za pewnymi potocznymi fizjologicznego. Cho wydaje mi si mao
przekonaniami o emocjach, za hipo- prawdopodobne, aby wikszo emocji
tetycznymi, funkcjonalnymi modelami miaa swoj specyficzno autonomiczn,
emocji i za trafnoci pewnych me- jestem zdania, e bdziemy zyskiwa
tafor jzykowych uywanych do opisu dalsze dowody na tak specyfik pew-
emocji. Kwesti wymagajc dalszych nych emocji.
Jaak Panksepp: Najwyrazistsze rnice

fizjologiczne midzy emocjami znajdziemy
w obwodach mzgowych
Jeeli przyj, e emocje stanowi re- koordynuj rne reakcje na wyjciu
zultat dziaania specyficznych obwodw (Mancia, Zanchetti, 1981; Smith, De-
mzgu, to nie ulega wtpliwoci, e Vito, 1984). W chwili obecnej dysponu-
mona mwi o wyranej specyfice jemy jedynie pewnymi poszlakami, ktre
mzgowych substratw poszczeglnych sprbuj krtko przedstawi.
emocji i e specyficzno ta w pewnym Cho w dotychczasowych badaniach
stopniu musi si przejawia w ak- opisano wiele specyficznych dla emo-
tywnoci autonomicznego i jelitowego cji wzorcw dziaania autonomicznego
systemu nerwowego, a take ukadu ukadu nerwowego (AUN) (Levenson,
hormonalnego. W istocie trudno by- Ekman, Friesen, 1990), precyzyjne okre-
oby skonstruowa jakikolwiek prawdo- lenie lecego u ich podoa mecha-
podobny scenariusz ewolucji mzgu bez nizmu wymaga dobrze kontrolowanych
zakadania duej dozy specyficznoci, bada mzgu dokonywanych na mode-
cho na pewno trudniej o jej empiryczne lach zwierzcych. Jednym z problemw
wykazanie. W badaniach nad ludmi jest czciowe pokrywanie si wzor-
dostpne s zwykle jedynie wejcia cw aktywnoci autonomicznej i hor-
i wyjcia (zakotwiczone albo subiektyw- monalnej rnych podstawowych sys-
nymi zeznaniami o afekcie, albo jego temw emocjonalnych. Gwn funk-
zewntrznymi wskanikami, na przy- cj zmian autonomicznych i hormo-
kad wzorcami mimicznymi), natomiast nalnych jest przywoywanie rnych
w badaniach nad zwierztami mona reakcji ciaa w zgodzie z behawioralnymi
prbowa okreli take detale systemu i psychologicznymi wymogami kadego
poredniczcego midzy wejciem a wyj- z systemw emocjonalnych. Na przy-
ciem, co umoliwia precyzyjne okrele- kad mzgowe obwody gniewu organi-
nie sposobu, w jaki systemy emocjonalne zuj zasoby energetyczne (za porednie-
twem wydzielania rnych hormonw, silne sprzenia zwrotne z funkcjonowa-

na przykad katecholaminy) rozsyane nia AUN. Opisano na przykad ogromn
nastpnie do rnych obszarw ciaa symfoni neuroprzekanikw w jelito-
dziki wzmoonej akcji serca. Podobne wym ukadzie nerwowym i w innych
zmiany mog by potrzebne w rnych narzdach wewntrznych, szczeglnie
fazach strachu, ciekawoci eksploracyj- w nerkach, systemie immunologicznym
nej, zabawy czy stresu spowodowanego i sercu (Furness i in., 1992). Cho
oddzieleniem od kochanej osoby. Nie centralny ukad nerwowy jest generalnie
jest wic zaskakujca ogromna zbieno oddzielony od takich przekanikw ba-
projekcji rnych systemw emocjonal- rierami krew/mzg, wiele z nich, wcz-
nych do specyficznych obszarw pnia nie z takimi gigantami, jak prolaktyna
mzgu zarzdzajcych procesami auto- i insulina, moe zwrotnie oddziaywa
nomicznymi (por. szczegowy przegld na system komorowy (Drago, 1990; Wo-
danych u Pankseppa, 1986). Podob- ods, Porte, 1983). Od dawna wiadomo,
nie i wzorce hormonalne towarzyszce e mniejsze i silnie lipofilne sterydy
stanom emocjonalnym mog cechowa pciowe atwo przenikaj do mzgu
si ogromn rnorodnoci (Henry, (Joels, de Kloet, 1992). Istnieje wiele
1986; Mason, 1975), a jednak moliwy powodw, by sdzi, e hormony te
jest pewien zakres ich specyficznoci s w stanie modulowa ton emocjonal-
charakterystyczny dla rnych stanw nych obwodw mzgu (przyczyniajc si
emocjonalnych. Na przykad termoregu- w ten sposb do powstawania nastrojw
lacyjne zmiany towarzyszce strachowi - por. Pytanie 2). Cho wyjanienie
i stresowi rozdzielenia (uczucie zimna) tych oddziaywa na pewno stanie si
mog by przeciwstawne zmianom ce- ekscytujcym rozdziaem bada nad
chujcym gniew. Inne zmiany mog emocjami, nie naley uwaa ich za
by tak niespecyficzne, e zdaj si silne dowody zmartwychwstania teorii
raczej oglnymi markerami emocji. Na emocji Jamesa-Langego. Zoono tych
przykad praktycznie kady stan emo- systemw wskazuje tylko na niemono
cjonalny moe aktywizowa o nadner- zignorowania ktrejkolwiek czci ciaa,
cza przysadki (pituitary adrenal axis) gdy zajmujemy si emocjami.
(Puglisi-Allegra, 01iverio, 1990). Oglnie
Jestem przekonany, e wikszo
rzecz biorc, wiele jest powodw, by
specyfiki odnajdziemy w neurochemicz-
oczekiwa znacznie wikszej specyfiki
nym kodowaniu podstawowych emocji,
emocjonalnych obwodw mzgu ni swo-
w typowych dla nich neuroprzekani-
istoci kontrolowanych przez nie reakcji
kach (Panksepp, 1993). Wielka liczba
autonomicznych i hormonalnych. Nie
bada dowodzi modyfikowania stanw
wydaje mi si te moliwa jednoznaczna
emocjonalnych przez neuroprzekaniki
identyfikacja mzgowo wzbudzonej emo-
u zwierzt: na przykad CRF jest
cji za pomoc analizy wzorcw fizjolo-
uwikany w powstawanie lku i stresu
gicznych zmian obwodowych. Bardziej
(Baldwin, Britton, Kobb, 1990; Dunn,
obiecujce wydaj si natomiast rne
Beridge, 1990), oksytycyna i prolaktyna
metody obrazowania mzgu (Davidson
w macierzystwo (Bridges i in., 1990;
i in., 1990; Zappulla i in., 1991).
Pedersen i in., 1992), wazopresyna -
W kontekcie pytania tego roz- w agresywn dominacj u osobnikw
dziau naley take zauway, e mskich (DeVries i in., 1985; Kool-
prawdopodobnie do podkorowych obwo- haas i in., 1990) TRH - w pewien
dw zarzdzajcych emocjami dochodz typ pobudzenia mzgu, prawdopodob-
CZY POSZCZEGLNE EMOCJE CECHUJ SI SPECYFICZNYMI...
V : i: ::
225
mmmmmmm
nie odpowiedzialny za skonno do staj jeszcze nie zbadane, cho wydaje

zabawy (Whybrow, Bauer, 1988), opio- si pewne, e poszczeglne przeka-
idy i antyopioidy w kontrol procesw niki koduj specyficzne klasy zachowa
spoecznych (Panksepp, 1981; Panksepp emocjonalnych. Przekonany jestem, e
i in., 1985), MSH i ACTH w stra- dziedzina ta bdzie polem wielu istot-
chliwo (Panksepp, Abbott, 1990), za nych odkry w przyszoci. Jeeli uda
dua liczba przekanikw uwikana jest nam si odkry neuroprzekaniki specy-
w kontrol zachowa apetytywnych ficzne dla rnych podkorowych obwo-
(Baile i in., 1986; Morley, Blundel, dw emocjonalnych, moemy pozyska
1988). Wszystkie one wywieraj z reguy idealne strategie do eksperymentalnego
silne i zrnicowane wpywy na AUN rozrniania sposobu, w jaki poszcze-
i ukad hormonalny (Gardiner, Bennett, glne procesy emocjonalne modyfikuj
1989; Fisher, Brown, 1990). Funkcje poszczeglne procesy fizjologiczne lub
wielu innych neuroprzekanikw pozo- hormonalne i na odwrt.

Wszyscy autorzy odpowiadajcy na to z poszczeglnymi emocjami. Nie pre-
pytanie zgadzaj si, e poszczegl- cyzuje jednak, czy skojarzenie to ma
nym emocjom odpowiadaj specyficzne charakter filo- czy ontogenetyczny, cho
zmiany biologiczne, stanowice substrat zapewne opowiada si za skojarzeniem
tych emocji. Z wyjtkiem Levensona, filogenetycznym.
wszyscy autorzy wyraaj jednak scep- Dwie podstawowe rnice auto-
tycyzm co do zaoenia, e poszcze- nomiczne wykryte przez Levensona
glnym emocjom odpowiadaj specy- i wsppracownikw polegaj na tym,
ficzne wzorce aktywnoci autonomicz- e (1) wstrtowi towarzyszy sabsze
nego ukadu nerwowego (AUN). Zauwa- tempo akcji serca ni gniewowi, stra-
ajc, e AUN wyksztaci si celem chowi i smutkowi oraz e (2) gnie-
dostarczania energii metabolicznej r- wowi towarzyszy wysza temperatura
nym dziaaniom, Gray wtpi w to, by obwodu ciaa ni strachowi. Rnice te
energetyczne zapotrzebowanie rnych wystpuj niezalenie od pci, wieku,
wzorcw dziaania byo zrnicowane zawodu i kultury badanych. Najbardziej
w stopniu wystarczajcym do zr- przekonujce z tych rnic uzyskano,
nicowania wzorcw aktywnoci AUN, wzbudzajc emocje za pomoc techniki
cho przyzna trzeba, e autor ten nie sterowania miniami twarzy, w ktrej
odnosi si w aden sposb do danych badani proszeni s, aby misie po mi-
zgromadzonych przez Levensona. Le- niu przybrali wyraz twarzy najbardziej
venson zgadza si z Grayem co do typowy dla okrelonej emocji.
podstawowej roli AUN, cho skonny
Davidson, Gray, LeDoux i Panksepp
jest dostrzega wicej specyficznoci au-
zgadzaj si, e fizjologicznej specyfiki
tonomicznej w przebiegu poszczeglnych
poszczeglnych emocji naley poszuki-
emocji. Zakada, e specyfika ta wynika
wa przede wszystkim w centralnym
z rnic w metabolicznym zapotrze-
ukadzie nerwowym. Zarwno Davidson,
bowaniu wzorcw dziaa skojarzonych
jak i Gray sugeruj, e rozlege wymiary
emocji i systemw emocjonalnych s im- nowania- ciaa migdaowatego u ludzi,

plementowane w rnych obwodach ner- jako e znane s przypadki pacjen-
wowych. Davidson wysuwa argumenty tw z nie uszkodzonym funkcjonowa-
na rzecz wanoci procesw zwizanych niem emocjonalnym pomimo obustron-
ze zblianiem i unikaniem, zakadajc, nego uszkodzenia ciaa migdaowatego.
e tendencje te maj charakter filo- Problem wymaga dalszych bada nad
genetyczny i wi si z aktywnoci ludmi przy uyciu nowoczesnych tech-
odrbnych obszarw pata skroniowego. nik neuroobrazowania.
Gray docza tu jeszcze trzeci wymiar - Panksepp wskazuje na donioso
zahamowania behawioralnego. neurochemicznej specyfiki emocji, wska-
Interesujce powody, dla ktrych zujc w szczeglnoci na rol neuro-
trudno jest odnale autonomiczn spe- przekanikw jako czynnikw modyfiku-
cyfik poszczeglnych emocji, sugeruje jcych emocje. Na przykad przekanik
LeDoux, wskazujc przy tym, e wszyst- CRF odgrywa istotn rol w regulacji
kim emocjom towarzyszy to w postaci lku i stresu, oksytycyna i prolaktyna
niezrnicowanej aktywnoci AUN. Wa- bior udzia w regulacji pewnych zacho-
sne badania tego autora podkrelaj wa macierzyskich, za wazopresyna
istotn rol ciaa migdaowatego w prze- reguluje przebiegiem agresji u osobni-
twarzaniu emocjonalnym i wskazuj, kw mskich. Wiele z tych substancji ma
e fizjologicznej specyficznoci emocji moliwo bardzo szybkiego oddziaywa-
naley poszukiwa w zrnicowanej ak- nia i zdaj si one stanowi interesujce
tywnoci mikroobwodw znajdujcych okno na fizjologiczn specyfik emocji.
si w tej wanie strukturze mzgu. Na Wielu autorw zwraca uwag, e
przykad jdro rodkowe ciaa migdao- najprawdopodobniej znajdujemy si w
watego jest odpowiedzialne za kontrol przededniu nowej ery w badaniach neu-
wyuczonych reakcji strachu, podczas rofizjologicznych dziki nowym techni-
gdy projekcje do jdra accumbens s kom neuroobrazowania umoliwiajcym
odpowiedzialne za wyuczone preferencje badania zoonych sieci neuronanych
miejsca. Davidson przestrzega jednak ludzkiego mzgu.
przed moliw odmiennoci funkcjo-
rtanie 7:
Czy jestemy w stanie
kontrolowa nasze emocje?
James R. Averill: Nieodpowiednie i odpowiednie

emocje
Ludzie prbuj kontrolowa swoje nie- Trzy znaczenia terminu emocja"

odpowiednie emocje, z reguy do sku-
tecznie. Cho czci potocznej koncepcji Pojcie emocji uywane jest w teorii
emocji jest bywanie ogarnitym", zala- psychologicznej w trzech rnych zna-
nym", olepionym", to jednak epizody, czeniach i odnoszone jest do (1) syndro-
w ktrych czowiek byby cakowicie mw emocjonalnych, (2) stanw emocjo-
pozbawiony kontroli emocji, s raczej nalnych oraz (3) reakcji emocjonalnych
rzadkie. Tak wic odpowied na pytanie, (Averill, 1991). Emocjonalne syndromy
Czy jestemy w stanie kontrolowa na- mamy na myli, gdy mwimy o gniewie,
sze emocje?" jest oczywicie twierdzca. strachu, mioci itd. w ogle". S to
Bardziej interesujce jest pytanie o to, pojcia pochodzce z pewnych teorii
jak zmienia si taka poddana kontroli potocznych i maj one aspekt zarwno
emocja, czyli, inaczej mwic, co dzieje opisowy, jak i nakazowy. Na przykad
si z nieodpowiedni emocj? syndrom gniewu zarwno opisuje, jak
Zachowanie kogo, kto straci kon- i nakazuje, co moe (lub powinna) robi
trol, okrelane jest czsto mianem rozgniewana osoba. Stan emocjonalny
chaotycznego, co sugeruje, e kontrola natomiast, to wzgldnie krtkotrwaa,
emocji oznacza istnienie jakiego spo- odwracalna (przygodna) dyspozycja do
sobu organizacji emocji, o czym do- reagowania w sposb typowy <lla od-
kadniej pisz dalej. Jednak najpierw powiadajcego jej syndromu. Wreszcie
zastanwmy si nad znaczeniem samego reakcja emocjonalna, to biecy (i bar-
terminu emocja". dzo zmienny) zbir reakcji ujawnianych
przez czowieka znajdujcego^ si w ja-
kim stanie emocjonalnym. Do reakcji
emocjonalnych nale: wyraz twarzy,
228 CZY JESTESMY W STANIE KONTROLOWA NASZE EMOCJE?
zmiany fizjologiczne, zewntrzne zacho- odpowiadajcy z grubsza przewodni-

wania i subiektywne doznania. kowi po improwizacji").
Rozrnienie tych trzech znacze Aby zilustrowa te trzy typy re-
emocji" jest wane, poniewa kade gu przykadem spoza dziedziny emo-
z nich naley do innej kategorii logicz- cji, rozwamy gr w szachy. Niektre
nej. Pomiesza je to tyle, co popeni reguy (na przykad zasady porusza-
logiczny bd kategorii". Ryle (1949) nia rnych figur) konstytuuj gr
ilustruje natur tego bdu, odwoujc w szachy, w odrnieniu, powiedzmy,
si do przykadu wyobraonego gocia od gry w warcaby. Inne reguy (na
Uniwersytetu w Oxfordzie. Po obejrze- przykad ograniczenie czasu namylania
niu wszystkich budynkw, bibliotek, sal si nad posuniciem) reguluj sposb
wykadowych i tak dalej, po spotka- rozgrywania jakiej konkretnej partii
niu ze studentami, profesorami i pra- szachw. Jeszcze inne reguy (proce-
cownikami administracji, go zapytuje: duralne) pomagaj okreli strategi
Ale gdzie jest ten uniwersytet?" Za rozgrywki, decydujc o tym, czy jest
pytaniem gocia ukrywa si pojmowanie ona udana, czy nieudana. Wemy jeszcze
Uniwersytetu w Oxfordzie jako pewnej inny, bardziej naturalistyczny przykad -
rzeczy lub czynnoci o takim samym jzyk. Reguy gramatyki angielskiej po-
statusie logicznym, jak rzeczy i czynno- magaj ukonstytuowa angielski jako
ci, ktre charakteryzuj uniwersytet. jzyk rnicy si na przykad od
Podobnie syndrom emocjonalny nie chiskiego czy polskiego. Inne reguy
powinien by mylony ze stanem emo- (na przykad w bibliotece mwi si ci-
cjonalnym (ktry w analogii Ryle'a szonym gosem") pomagaj regulowa
odpowiada trwajcemu wanie seme- sposb posugiwania si jzykiem przy
strowi uniwersyteckiemu) czy z reak- okrelonych okazjach. Wreszcie reguy
cjami emocjonalnymi (specyficzne dzia- proceduralne pomagaj okreli jako
ania wykonywane podczas semestru). mowy, na przykad kursy wymowy czy
Jak emocje zmieniaj si wskutek kon- retoryki ucz gwnie proceduralnych
troli? Odpowied zaley od tego, czy regu skutecznego przemawiania.
mwimy o syndromie, stanie, czy reakcji Podobnie jak gry i jzyki, emocje
emocjonalnej, a take od tego, o ktr s zarwno konstytuowane przez reguy,
regu emocji chodzi. jak i przez nie regulowane i wymagaj
odpowiednich procedur do skutecznego
ich przeycia i ujawnienia. Jeeli na
Reguy emocji przykad zamana zostanie jaka kon-
stytutywna regua gniewu, emocja ta
Jak odnotowaem na wstpie, pojcie nie bdzie si liczy jako przypadek
kontroli emocji implikuje istnienie regu prawdziwego" gniewu, lecz jako prze-
rzdzcych emocjami. Wyrni mona jaw innej emocji czy zjawiska (po-
trzy typy takich regu: konstytutywne, wiedzmy, okruciestwa lub sadyzmu).
regulacyjne i proceduralne. (Mwic Jeeli pogwacona zostanie regulacyjna
cile, nie jest to trjpodzia logiczny. regila gniewu, reakcja zostanie rozpo-
Kada regua moe mie implikacje znaina jako gniew, ale uznana bdzie
konstytutywne, regulacyjne i procedu- za przypadek gniewu niewaciwego czy
ralne, cho w niejednakowym stopniu. nieodpowiedniego. Jeeli wreszcie zosta-
Rwnie termin regua" trzeba inter- nie zamana jaka proceduralna regua
pretowa w sposb nieco metaforyczny, gniewu, reakcja moe zosta uznana
CZY JESTEMY W STANIE KONTROLOWA NASZE EMOCJE? 2 2 9
:::. ; - i:::;:::;::;:::: ;:v:w 7 -
za waciwego rodzaju, ale niewaciwie istota emocji, a nie tylko jej przejawy.
wykonan (Averi, 1982, 1991). Jeeli wic kontrola emocji odnosi si
Reguy regulacyjne i proceduralne do regu konstytutywnych, to nabiera
odnosz si gwnie do reakcji emo- ona dodatkowego znaczenia, jakim jest
cjonalnych. Zwykle ledzimy wasne konstruowanie nowych i odmiennych
zachowanie emocjonalne i dostosowu- syndromw emocjonalnych.
jemy je do spoecznie akceptowanych Dopki pozostajemy w obrbie kon-
standardw (regu regulacyjnych) oraz tekstu wasnej kultury, trudno doceni
troszczymy si o jego skuteczno (re- rol regu konstytutywnych w ksztato-
guy proceduralne). Dotyczy to nie waniu syndromw emocjonalnych. Roz-
tylko zewntrznych zachowa (por. po- wamy wic pewien syndrom emocjo-
jcie regu okazywania emocji", Ek- nalny wywodzcy si z innej ni nasza
man, Friesen, 1969), ale rwnie myli kultury. Rosaldo (1980) opisa emocj
i dozna (Hochschild, 1979). Kiedy liget wystpujc u Ilongotw, plemienia
za zmieniony zostanie jeden skadnik owcw gw z Pnocnego Luzonu
reakcji emocjonalnej, moe to za sob (Filipiny). Rosaldo tumaczy liget jako
pocign zmian rwnie innych jej gniew", ale czasami te jako energi
elementw, zmieniajc w ten sposb cay yciow" lub namitno" w zalenoci
stan emocjonalny. od kontekstu. aden z tych terminw
Uwagi te s niezbyt odkrywcze nie jest jednak cakowicie odpowiedni.
i zapewne wikszo badaczy si z nimi Liget jest silnie nagradzajc emocj
zgodzi. Wikszo teoretykw wiadoma przeywan po obciciu gowy innemu
jest roli, jak w kontroli emocji odgry- czowiekowi, przy czym nie ma zna-
waj reguy regulacyjne i proceduralne. czenia, kim jest ten czowiek - moe
By moe warto jednak zauway, e to by rwnie dobrze mczyzna, jak
samo pojcie kontroli nie implikuje jesz- kobieta czy dziecko. Powodem obcicia
cze okrelonego kierunku. Osoba, ktra gowy nie jest rewan czy ch ukarania;
nie potrafi jasno i skutecznie wyrazi jest nim ch ustalenia wasnej pozycji
emocji podanej w danych warunkach, jako penoprawnego czonka plemienia.
jest rwnie pozbawiona kontroli jak Obcicie gowy staje si wic powodem
osoba, ktra adnej emocji nie potrafi do witowania, nie tylko przez samego
powstrzyma. Kontrola oznacza zdolno sprawc, ale i jego otoczenie spoeczne.
do reagowania w taki sposb, w jaki si Liget pojawia si te i przy innych
chce, niezalenie od tego, czy oznacza to ni obcicie gowy okazjach. Gdy kiero-
ujawnianie, czy te zahamowanie jakiej wany jest na sperm, liget pomaga robi
reakcji. dzieci. Podkreli naley, e liget nie jest
Reguy regulacyjne i proceduralne po prostu jak odmian gniewu - liget
niekoniecznie musz zmienia istot i gniew s konstytuowane przez bardzo
emocji (to znaczy syndromu emocjonal- rne reguy i kada z tych emocji moe
nego), a zmieniaj jedynie sposb jej by poprawnie rozumiana - i doznana -
dowiadczania i ujawniania. Inaczej ma tylko na gruncie odpowiedniej kultury.
si sprawa z reguami konstytutywnymi. Reguy konstytutywne mog zmie-
Jak ju wspomniaem, syndromy emo- nia si nie tylko w zalenoci od
cjonalne konstytuowane s przez pewne kultury, ale mog rwnie by zrnico-
reguy, tak jak gry czy jzyki. Jeeli wane dla rnych jednostek. Socjalizacja
wic zmieni si konstytutywna regua zawsze dopuszcza jaki stopie indywi-
jakiej emocji, to zmianie ulega i sama dualnej zmiennoci i innowacji. Jeli si
230 CZY JESTEMY W STANIE KONTROLOWA NASZE EMOCJE?
:;; :. ; ::
wemie pod uwag take zrnicowanie to powstay syndrom emocjonalny moe

predyspozycji biologicznych, pozwala to okaza si niemoliwy do zaklasyfiko-
wyjani, dlaczego dwie rne osoby wania. W takim wypadku kusi nas, by
nie doznaj i nie ujawniaj dokadnie twierdzi, e mamy tu do czynienia
takich samych emocji. Twj gniew jest z czym wicej ni mona zobaczy,
w pewnym sensie inn emocj ni i moemy podejrzewa na przykad
mj gniew. Wikszo indywidualnego wyparty gniew czy strach. Jednak to
zrnicowania syndromw emocjonal- co wicej" jest po prostu uleganiem
nych jest wystarczajco maa, bymy bez osobistym, idiosynkratycznym reguom
trudu mogli stosowa to samo pojcie emocji, w przeciwiestwie do szeroko
(gniew") do ich wariantw spotykanych podzielanych regu charakterystycznych
w obrbie tej samej kultury. Jednak dla danej kultury.
nie wszystkie rnice indywidualne s Nie wszystkie zmiany regu kon-
tak niewane. W konsekwencji (lub dla stytutywnych maj dezadaptacyjny cha-
skompensowania) dysfunkcji fizjologicz- rakter. Jeeli jaka zmiana regu okae
nych, niewaciwej socjalizacji, zaburze si skuteczna, moemy mwi o twr-
motywacyjnych czy deformacji poznaw- czoci emocjonalnej - wyksztaceniu
czych, jednostka moe znacznie odchyli nowego, ale adaptacyjnego syndromu
si od regu konstytutywnych obowizu- emocjonalnego, ktry w danej kulturze
jcych w danym spoeczestwie. Takie nie jest identyfikowany jako odrbna
osobiste (w odrnieniu od spoecznie cao (Averill, Thomas-Knowles. 1991;
podzielanych) reguy emocji pozwalaj Averill, Nunley, 1992). Czasami nowa
jednostce na wyraanie jej potrzeb emocja moe okaza si dobroczynna
i pragnie, jednak w wysoce specyficzny dla innych i zosta przez nich przejta.
i czsto zaburzony" sposb. Jednym To, co rozpoczyna si jako ekscentrycz-
z moliwych skutkw moe by jaki no jednostki, moe czasami sta si
syndrom neurotyczny, na przykad hi- nowym standardem dla spoecznoci.
steryczna reakcja konwersyjna (Averill, Dobrymi przykadem takiego procesu s
1988). dzieje mioci romantycznej w kultu-
Rozwamy dla przykadu osob, rze Zachodu (por. na przykad Hunt,
ktra zamiast reagowa na niesprawie- 1959).
dliwo gniewem, karze" sprawc ja-
kim swoim niedomaganiem fizycznym.
Nie jest to przypadek prostego wyparcia Uwagi kocowe
gniewu, wypywajcego na powierzch-
ni pod zmienion postaci. Reakcja Kontrola emocjonalna jest zbyt czsto
konwersji jest raczej specyficznym, od- rozpatrywana jedynie w kategoriach
rbnym syndromem emocjonalnym zahamowania, a reguy emocji zbyt czsto
wierajcym pewne elementy charakte- sprowadzane s do regu majcych
rystyczne dla normalnego gniewu, ale wycznie rol regulacyjn. W istocie
take elementy niepowtarzalne i wa- kontrola implikuje plastyczno, a nie
ciwe tylko dla danej jednostki. proste zahamowanie, a reguy take co
Reguy konstytutywne, z definicji, umoliwiaj, a nie tylko reguluj. Gdyby
czyni emocj tym rodzajem emocji, na przykad nagle usun wszystkie
ktr jest - gniewem, mioci czy stra- reguy gramatyki angielskiej, ludzie nie
chem. Jeeli wic konstytutywne reguy tylko nie byliby swobodniejsi w mowie,
jakiej emocji s nazbyt znieksztacone, ale w ogle nie mogliby si porou-
mie. Podobnie, usunicie konstytutyw- W takim stopniu, w jakim syn-

nych regu emocjonalnych zaowocowa- dromy emocjonalne s nie tylko re-
oby nie tyle wolnoci emocjonaln, co gulowane, ale i konstytuowane przez
kompletn niezrozumiaoci ludzkich pewne reguy, syndromy te mog si
emocji. Mona tu argumentowa, e zmienia. Podobnie jak w przypadku
w przeciwiestwie do jzyka emocje genetycznych mutacji, wikszo takich
(przynajmniej podstawowe") maj r- zmian ma charakter szkodliwy czy dez-
da biologiczne nadajce im znacze- adaptacyjny (emocji nieodpowiednich")
nie niezalene od spoecznych norm czy to dla jednostki, czy dla grupy. Zbio-
i regu. Byoby oczywicie niemdrze rem pewnych metod nakierowanych na
zaprzecza uzalenieniu emocjonalnych usuwanie takich szkodliwych zmian na
syndromw od predyspozycji biologicz- poziomie jednostki jest psychoterapia.
nych. Jednake to samo jest prawd Jednake niektre innowacje okazuj si
i w wypadku jzyka. Zdolno jzykowa korzystne i warte s ochrony (chodzi tu
jest adaptacj biologiczn, cho kady o odpowiednie" emocje). Wspczesna
specyficzny jzyk, angielski czy pol- technologia stawia wiele wyzwa (urba-
ski, jest wytworem ewolucji spoecznej, nizacja, bro masowej zagady, ogromne
a nie biologicznej. Podobnie i emocje wyduenie czasu ycia, zmiana wzorca
zakadaj pewne zdolnoci biologiczne, intymnych zwizkw), z ktrymi mona
cho kada specyficzna emocja (jak sobie poradzi tylko dziki twrczoci
gniew, czy liget) jest wytworem ewolucji poznawczej i emocjonalnej (Averill, Nun-
spoecznej (por. moj odpowied na ley, 1992).
Pytanie 1).
Joseph E. LeDoux: Stopie kontroli nad emocjami

zaley od rodzaju systemu reakcji
Podobnie jak na wikszo pyta doty- emocji strachu. Gwn struktur m-
czcych emocji, na pytanie o kontrol zgu uczestniczc w procesie zarwno
emocji nie mona odpowiedzie prostym oceny bodca, jak i kontroli reakcji jest
tak" lub nie". Odpowied zaley od ciao migdaowate (na przykad LeDoux,
tego, jaki aspekt emocji prbujemy pod- 1987), co opisaem przy okazji odpo-
da kontroli. W wypowiedzi tej skupi wiedzi na Pytanie 5. Tutaj skupi si
si na moliwoci kontrolowania ekspre- na tworzeniu si reakcji emocjonalnych
sji emocji, ograniczajc si do reakcji i ich typach.
muskulatury somatycznej. Pomin wic Reakcje typu I maj charakter
od dawna zadawane pytanie o moliwo natychmiastowy i ulegaj wzbudzeniu,
kontrolowania reakcji autonomicznego gdy afektywnie oznakowany bodziec
ukadu nerwowego. zostanie oceniony przez struktury ciaa
Mzg ocenia znaczenie pojawiaj- migdaowatego (por. Pytanie 5). Reakcje
cych si w otoczeniu bodcw i decyduje typu I wyraaj wzorce reagowania
0 wyksztaceniu si reakcji stosownych udoskonalone ewolucyjnym dowiadcze-
do tego znaczenia. Procesy oceny bodca niem gatunku i s mniej wicej jed-
1 kontroli reakcji s do dobrze wy- nakowe u wszystkich osobnikw ga-
janione na poziomie neuronalnym dla tunku. Stanowi automatyczn kon-
Z CZY JESTESMY W STANIE KONTROLOWA NASZE EMOCJE?
mmMmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmm&
sekwencj pocztkowej oceny bodca Nauka wspczesna poczynia zna-

i maj charakter mimowolny. Przy- czne postpy w identyfikowaniu syste-
pominaj nieco utrwalone wzorce re- mw neuronanych lecych u podoa
akcji zwierzt opisywane przez etolo- reakcji I typu, przynajmniej jeli idzie
gw - zostaj automatycznie zwol- o strach (por. Pytanie 5). Kluczow
nione" czy wyraone w odpowiedzi na rol odgrywa tu ciao migdaowate,
pewne podstawowe wasnoci bodcw. ktrego jdro boczne odbiera stymulacj
Cho moliwe jest zamierzone przeze wzgrza i czuciowych okolic kory
rwanie ekspresji caego wzorca takiej mzgowej, a take ze struktur podko-
reakcji, jej zapocztkowanie pozostaje rowych, wcznie z hipokampem. Jdro
poza kontrol woli. Przykadami re- boczne natomiast wysya stymulacj do
akcji I typu jest reakcja znierucho- jdra rodkowego (ciaa migdaowatego)
mienia i charakterystyczna dla stra- zarwno bezporednio, jak i porednio
chu mimika twarzy w odpowiedzi na przez wewntrzmigdaowate poczenia
zagroenie. Rwnie wiele innych re- z jdrem podstawnym (Pitkanen, Ama-
akcji autonomicznych i hormonalnych, ral, 1991; Stefanucci i in., 1992). Z kolei
to reakcje wzbudzane automatycznie z jdra rodkowego prowadz szerokie
i zdeterminowane ewolucyjnie; wsplnie drogi do obszarw podstawy mzgu,
z pewnymi reakcjami muskulatury ciaa ktre kontroluj zachowanie typowe dla
mog one by zaliczone do reakcji gatunku, stereotypowe reakcje autono-
I typu. miczne i reakcje hormonalne. Lezje
Reakcje typu II s nie tyle wzbu- jdra rodkowego pozbawiaj zwierz
dzane, co tworzone w stanie emocji zdolnoci do przejawiania tych reakcji
i s to reakcje charakterystyczne dla (Kapp i in., 1990; Davis, 1992; LeDoux,
danej jednostki (nie za dla caego 1990), natomiast lezje poszczeglnych
gatunku). Wyraaj one dowiadczenia drg prowadz do zaniku konkretnych
z podobnych lub skojarzonych sytuacji rodzajw reakcji, na przykad auto-
przeszych, jak te sdy i przewidy- nomicznych albo behawioralnych (na
wania dotyczce sytuacji biecej oraz przykad Smith i in., LeDoux, i in.,
stopnia, w jakim stosuj si do niej 1988). Cho wikszo przywoywanych
dowiadczenia z przeszoci. Reakcje tu prac dotyczya reakcji obronnych na
typu II czsto nastpuj po reakcjach bodce zagraajce, niedawne badania
typu I i wwczas wyraaj stosowane dotycz take roli rodkowego jdra
przez jednostk strategie radzenia sobie ciaa migdaowatego w regulacji reak-
z konsekwencjami pobudzenia emocjo- cji apetytywnych (Gallagher, Holland,
nalnego. Jednak reakcje typu II mog 1992). Problem ten wymaga jednak
take pojawia si w sytuacjach jedynie dalszych bada.
umiarkowanie pobudzajcych, w ktrych Ciao migdaowate jest take od-
reakcje I typu nie wystpuj. Reakcje powiedzialne za reakcj II typu. Le-
typu II pozostaj pod kontrol woli zje tej struktury uszkadzaj wykonanie
i wyraaj si gwnie w muskulaturze reakcji, w czasie gdy warunkuje si
somatycznej, a cho mog im towa- unikanie (por. LeDoux 1992b, 1992c),
rzyszy pewne reakcje autonomiczne ktre wymaga ujawnienia okrelonej
i hormonalne, maj one jedynie wtrny reakcji pozwalajcej unikn zagraaj-
charakter. Przykadami reakcji II typu cego bodca. W niedawnych badaniach
s unikanie instrumentalne oraz reakcje rozpoczto take identyfikacj obwodw
zbliania si. neuronanych, za ktrych porednie-
twem reakcje dowolne (II typu) s Zgodnie z tym rozumowaniem, re-

kontrolowane przez ciao migdaowate akcja emocjonalna moe zawiera skad-
podczas warunkowania apetytywnego. niki zarwno mimowolne, jak i dowolne.
Aczkolwiek rzecz wymaga jeszcze dal- Jeli dany gatunek wytworzy specy-
szych bada, dotychczasowe ekspery- ficzn reakcj radzenia sobie z danym
menty wskazuj na istotn rol pocze typem bodca, pocztkowa na reakcja
jdra bocznego i podstawnego (ciaa moe by automatyczna i mimowolna,
migdaowatego) z brzusznym ciaem za dopiero reakcja wtrna bdzie miaa
prkowanym (Hirori, White, 1991; Ca- charakter dowolny. Natomiast sytuacje
dor i in., 1989; Everitt i in., 1991). Jak nowe, w odniesieniu do ktrych nie
dotd nie wiadomo jeszcze, czy reakcje ma wyksztaconej odpowiedniej reak-
unikania zale rwnie od tych po- cji gatunkowej, wymaga mog kon-
cze ciaa migdaowatego z brzusznym troli dowolnej, za reakcje mimowolne
ciaem prkowanymi. mog si przejawia w postaci reakcji
Wana kwestia dotyczy prawie nie przeniesionych. Reakcje dowolne bd
zbadanych mechanizmw, dziki kt- skuteczne pod warunkiem opierania si
rym reakcje I (mimowolne) i II typu na informacji o bodcu, sytuacji i mo-
(dowolne) s wzajemnie powizane. liwych nastpstwach rozwaanych dzia-
Prawdopodobnie s one zwizane z cia- a. Ten rodzaj przetwarzania bdzie
em migdaowatym, szczeglnie jego j- zuywa wiele moliwoci poznawczych
drami bocznymi i podstawno-bocznymi organizmu i angaowa drugorzdowe
(lateral/basolateral). Jak ju wskazywa- i trzeciorzdowe obszary kory mzgu.
em, jdro boczne odbiera stymulacj Konieczno podejmowania decyzji eli-
sensoryczn i poznawcz, a nastpnie minuj natomiast wrodzone reakcji mi-
przesya j do jdra podstawnego. To mowolne, dostarczajce sprawdzonego
za czy si z szeregiem interesujcych sposobu zachowania si w pewnych
struktur: rodkowym ciaem migdao- sytuacjach i wymagajce znacznie mniej-
watym, ciaem prkowanym, wcznie szej aktywnoci mzgowej. Jak dotd
z jdrem accumbens, skojarzeniowymi o wiele za mao wiemy o moliwych
obszarami kory i hipokampem. Po- mechanizmach wspdziaania neuronal-
czenie ze rodkowym ciaem migdao- nego podoa reakcji I i II typu,
watym ley u podstaw reakcji I typu, w chwili obecnej mechanizmy te mog
za pozostae poczenia mog stanowi by przedmiotem jedynie mniej lub
podstaw reakcji II typu. Bezporednie bardziej prawdopodobnych spekulacji.
poczenie z jdrem accumbens zdaje
si uwikane w pewne reakcje instru-
mentalne i to samo moe dotyczy
pocze z kor i hipokampem. Wy- Robert W. Levenson: Kontrola
nik oceny emocjonalnej bodca moe emocji: odmiany i konsekwencje
by przesyany do kory i hipokampa,
a stamtd z powrotem do ciaa pr-
Kontrola emocji jest do wszdobylska.
kowanego, tworzc bardzo zoone ob-
Wie si z najszerszym zakresem ak-
wody lece u podstaw zachowania
tywnoci czowieka, podejmowanej za-
instrumentalnego powstajcego dziki
rwno w procesie normalnego rozwoju,
ocenie emocjonalnego znaczenia bodca
jak i nienormalnego; z utrzymaniem
i wyraanego za porednictwem ciaa
spoecznego porzdku, konwencjami kul-
prkowanego.
turowymi, wiziami interpersonalnymi,
relacjami wadzy i wpywu, optymaliza- tynuowane w trakcie owego zdarzenia.

cj zachowa oraz procesami zdrowia Zycie jest pene prb prowadzenia tego
i choroby. Duo napisano o psychicznych rodzaju kontroli - sytuacji, w ktrych
i fizjologicznych konsekwencjach zaha- motywowani jestemy do ukrycia oznak
mowania swobodnego strumienia emocji, tego, co naprawd czujemy. Staramy si
z ktrych wiele przedstawiano jako nie paka, gdy kto nas skrzywdzi,
zowrogie i niezdrowe. nie mia si podczas pompatycznych
przemwie, pogrzebw i w obliczu blu
innych. Staramy si nie okaza innym
Odmiany kontroli emocjonalnej wasnego strachu, gdyby to prowadzio
do niepochlebnych na nasz temat opinii
Kontrola emocjonalna moe przybie-
lub prowokowao do skrzywdzenia nas.
ra wiele rnych postaci, rnicych
Staramy si ukry gniew skierowany
si ukierunkowaniem kontroli (nasilanie
przeciw tym, ktrych kochamy i stumi
lub hamowanie emocji), liczb kontrolo-
pogard, aby nie skrzywdzi lub nie
wanych emocji (pojedyncze emocje lub
rozgniewa innych ludzi.
emocje wielorakie wystpujce w po-
staci mieszanki bd sekwencyjnie), na- Skupi si te na jednej tylko
tur transformacji (przeksztacanie po- konsekwencji takiego stumienia - jego
ziomw intensywnoci emocji lub zast- wpywie na autonomiczny ukad ner-
powanie bd te maskowanie jednych wowy (AUN). Problem wyraa si wic
emocji innymi), umiejscowieniem prb prostym pytaniem: Czy celowe prby
kontroli (zmiana warunkw poprzedza- stumienia ekspresji emocjonalnej podej-
jcych emocje, subiektywnych dozna, mowane w trakcie pobudzenia emocjo-
zachowania ekspresyjnego lub reakcji nalnego osabia, nasila czy pozostawia
fizjologicznych), wolicjonalnoci (mimo- bez zmian aktywno AUN? Pytanie to
wolne lub dowolne), uwiadamianiem siga istoty zwizkw midzy ekspresj
(wiadome lub niewiadome), momen- a fizjologi emocji1.
tem zadziaania (przed lub po pojawie-
niu si emocji) i obiektem (wasne lub
cudze emocje). Rozwinicie tej macierzy Co wiemy o ekspresji i fizjologii
tworzy nieogarnion liczb moliwych emocji, a ile z tego jest wane dla
form kontroli emocji, zakrelajc szeroki tumienia emocji?
plan bada niezbdnych do penego
zrozumienia tego problemu.
Okazuje si, e cho wiele wiadomo
Aby skutecznie bada kontrol emo- o zwizkach midzy ekspresj a fizjolo-
cji w laboratorium, musimy zidentyfiko- gi emocji, stosunkowo niewiele tych in-
wa jakie proste, niemniej ekologicznie formacji ma bezporednie znaczenie dla
trafne modele tego procesu. W tej problematyki tumienia emocji. Badania
wypowiedzi ogranicz si do bardzo empiryczne nad zwizkiem ekspresji
powszechnej postaci kontroli, jak jest emocji z jej fizjologi podzieli mona na
stumienie, czyli wiadome i dowolne za- dwie grupy: (1) badania nad dyspozy-
hamowanie zachowania ekspresyjnego, cyjn skonnoci do wyraania emocji
rozpoczynajce si jeszcze przed wyda- oraz (2) badania nad manipulowan
rzeniem wzbudzajcym emocj i kon- ekspresj emocji.
1 W odpowiedzi na to pytanie wykorzystuj prace Jamesa J. Grossa, doktoranta z mojego laborato-
rium, mojego wsppracownika w badaniach nad problematyk kontroli emocji.

Dyspozycyjna skonno do ekspresji emocji kilkoma metodami, w ktrych badani

s albo proszeni o celowe przybieranie
W eksperymentach tego typu bada si,
wyrazu twarzy stanowicego ekspresj
jakie aspekty emocji odrniaj osoby
jakiej emocji, albo o przesadne wyraa-
o skonnoci do silnej lub sabej ekspre-
nie naturalnie si pojawiajcych reakcji
sji emocji, w szczeglnoci dotycz one
ekspresyjnych. W niedawnym przegl-
rnic midzy osobami uwewntrznia-
dzie tych eksperymentw stwierdzamy
jcymi i uzewntrzniajcymi emocje
(Gross, Levenson, 1993), e badania te
(Buck, 1979; Field, Walden, 1982; Fun-
prcz zaledwie czterech wyjtkw nie
kenstein, King, Drolette, 1954; Jones,
stanowi bezporedniego testu fizjolo-
1935. 1950, 1960; Notarius, Levenson,
gicznych konsekwencji tumienia emocji.
1979) oraz tak zwanego represyjnego
Jest tak, poniewa w eksperymentach
stylu radzenia sobie z emocjami (na
tych albo (1) nie wzbudzano adnej emo-
przykad evenson, Mades, 1980; We-
cji w sposb inny ni za porednictwem
inberger, Schwartz, Davidson, 1979).
przybierania wyrazu twarzy, albo (2)
Obie te tradycje badawcze prowadz do
nie proszono osb badanych o tumienie
wniosku, e osoby cechujce si ma
ekspresji emocji, albo wreszcie (3) nie
ekspresj emocji s bardziej reaktywne
mierzono adnych zmian fizjologicznych.
fizjologicznie ni osoby cechujce si
Za wyniki czterech wyjtkowych" ba-
siln skonnoci do wyraania emocji.
da3 sugeruj oglnie, e hamowanie
Czy oznacza to, e konsekwencj ekspresji emocji prowadzi do niszego
stumienia emocji jest wzrost poziomu natenia reakcji fizjologicznych.
pobudzenia? Czsto formuowany jest
taki wanie wniosek, odwoujcy si
do modeli hydraulicznych" czy katar- Nowe badania nad tumieniem emocji
tycznych". Niestety, wniosek taki jest
po prostu nieuzasadniony. Wspomniane Niedawno podjlimy seri bada wy-
badania nie stwierdzaj bowiem, e korzystujcych metodologi, ktra po-
ekspresja emocjonalna jest faktycznie winna dostarczy bardziej rozstrzyga-
tumiona. Bowiem logicznie bdne jest jcych danych na temat konsekwencji
twierdzenie, e osoba ujawniajca nik tumienia ekspresji emocji. Konstruujc
ekspresj emocji, tym samym celowo t metodologi, staralimy si odrzuci
ow ekspresj tumi2. trzy ukryte zaoenia bada dotych-
czasowych. Po pierwsze nie zakadali-
my, e konsekwencje tumienia bd
Manipulacja ekspresj emocji jednakowe dla wszystkich emocji. Po
W eksperymentach tego typu prosi drugie, nie zakadalimy, e konse-
si badanych o kontrolowanie ekspre- kwencje tumienia bd jednakowe dla
sji emocji, mierzc wpyw tych prb wszystkich aspektw emocji. Po trzecie
kontroli na rne aspekty emocji pod- wreszcie, nie zakadalimy, e fizjolo-
danej badaniom. Badacze posuguj si giczne konsekwencje tumienia emocji
2 Cacioppo i inni uczeni (1992) przedstawiaj podobn krytyk tych bada i ich niemonoci
testowania modelu hydraulicznego". Autorzy ci proponuj model alternatywny, zakadajcy istnienie

indywidualnych rnic w zakresie zyskw" kanau fizjologicznego i ekspresyjnego. Niestety, autorzy ci nie
przedstawiaj adnych danych empirycznych przemawiajcych za jednym bd drugim modelem.
3 Wyjtkowe" badania dotyczyy tumienia ekspresji reakcji na szok elektryczny (Colby, Lanzetta,
Keck, 1977; Lanzetta, Cartwright-Smith, Keck, 1976), zabawne filmy (Bush i in., 1989) oraz na filmy
przyjemne i nieprzyjemne (Zuckerman i in., 1981).
bd si pojawia dopiero po pojawieniu nie zdoali'jednak cakowicie powstrzy-

si bodca wzbudzajcego kontrolowan ma ekspresji wstrtu, zdradzao ich
emocj. Planowalimy zatem badanie take nasilone mruganie oczu.
rnorakich konsekwencji (doznania su- Doznania subiektywne Hamo-
biektywne, zachowanie ekspresyjne, re- wanie mimicznych objaww emocji
akcje fizjologiczne) rnych emocji, a re- nie miao wpywu na relacjonowan
akcje fizjologiczne mierzylimy zarwno przez badanych intensywno doznania
przed pojawieniem si bodca emocjonal- wstrtu.
nego, jak i podczas jego oddziaywania. Reakcje autonomiczne i so-
Metoda nasza bya prosta. W wa- matyczne Badani tumicy widzialne
runkach braku tumienia" zapowiadali- oznaki wstrtu zmniejszali rwnie
my badanym projekcj krtkiego filmu; ogln liczb ruchw ciaa (co wyka-
w warunkach tumienia" zapowiadali- zay zarwno opinie obserwatorw, jak
my projekcj filmu, proszc badanych, i pomiary za pomoc sensora ruchw),
aby starali si zachowywa w taki czemu towarzyszy spadek tempa akcji
sposb, aby nikt nie mg si domyli, serca. Jest to zgodne z czsto obser-
co czuj. wowanym powizaniem aktywnoci mo-
torycznej ciaa z aktywnoci serca, za
co odpowiedzialna jest przywspczulna
Badania nad tumieniem wstrtu cz AUN (Obrist, 1981). Tak wic, jak
dotd, konsekwencj tumienia emocji
Pierwsze dwa badania byy identyczne, jest obnienie pobudzenia fizjologicz-
jedno z nich przeprowadzilimy na nego, co pokrywa si z wnioskami z tych
kobietach, drugie za - na mczy- czterech bada, ktre uprzednio uzna-
znach (Gros, Levenson, 1993). Film limy za posugujce si adekwatnymi
uywany w tych badaniach przedstawia metodami sprawdzania fizjologicznych
chirurgiczn amputacj koczyny; we konsekwencji tumienia emocji.
wczeniejszych badaniach ustalilimy, e Jednake w innych miejscach ciaa
wywouje on wstrt (zarwno doznanie tumienie ekspresji emocji powodowao
subiektywne, jak i typowy wyraz mi- wzrost poziomu pobudzenia. Przejawia
miczny)4. si on silniejszym skurczem obwodo-
Zachowanie ekspresyjne Badani wych naczy krwiononych, skrceniem
byli w stanie wyranie stumi wzro- czasu przejcia fali skurczu z serca
kowe sygnay przeywanej przez sie- do palca (oznaka wzrostu cinienia
bie emocji, na co wskazywao oglne ttniczego) oraz wzrostem elektrycz-
osabnicie reakcji mimicznych i spadek nego przewodnictwa skry5. Wszystkie
ekspresji wstrtu w warunkach ekspery- te zmiany zgodne s z tez, e tumie-
mentalnych (gdzie proszono o tumienie) nie emocji powoduje wzrost pobudzenia
w porwnaniu z kontrolnymi. Badani wspczulnej czci AUN.
4 Gross przeprowadzi niedawno w ramach swojej pracy doktorskiej podobne badania nad tumieniem
reakcji emocjonalnej na dwa filmy wzbudzajce dwie emocje - rozbawienie i smutek oraz na film neutralny
(nie wzbudzajcy adnej emocji). Wyniki tego badania powinny odpowiedzie na wane pytanie, czy
stwierdzone tu zalenoci mona uoglni take na inne emocje.
5 W dokonanej przez Fowlesa (1980) adaptacji dwuczynnikowej teorii Graya dotyczcej uczenia
si wzrost elektrycznego przewodnictwa skry traktowany jest jako wskanik aktywizacji systemu
zahamowania behawioralnego". Tumienie emocji za pomoc uywanych przez nas metod mona wic
uwaa za jeden ze sposobw sucych hamowaniu zachowania.
Rnice midzy pciami Nie zachowa: (1) brak gosowego lub poza-
stwierdzilimy rnic midzy pciami gosowego sprzenia (potakni, mruk-
w zakresie konsekwencji tumienia emo- ni w rodzaju uhu") informujcego
cji. Cho czsto zakada si, e m- partnera, e jest wysuchiwany; (2) brak
czyni silniej ni kobiety kontroluj ruchw mini twarzy; (3) niepatrzenie
ekspresj emocji, w naszych ekspe- na partnera. Stwierdzilimy, e zacho-
rymentach rnicy tej nie udao si wania tego rodzaju wi si z: (1) do-
stwierdzi. znawaniem silnie negatywnych emocji;
Przebieg tumienia w czasie (2) niskim nateniem ruchw ciaa oraz
W wikszoci bada nad tumieniem (3) wysokim poziomem elektrycznego
emocji mierzono reakcje pojawiajce si przewodnictwa skry. Cho mowie
jedynie podczas oddziaywania bodca, czciej zachowywali kamienne twarze
podczas gdy my interesowalimy si od on, fizjologiczne konsekwencje tego
rwnie przygotowaniem do tumienia zachowania byy jednakowe dla obu pci.
emocji. Porwnujc reakcje badanych Skonny jestem uwaa zachowy-
z okresu po zapowiedzi filmu, ale przed wanie kamiennej twarzy za interperso-
jego wywietleniem stwierdzilimy, e naln odmian tumienia emocji. Gdy
dwa wskaniki aktywacji AUN - wzrost maonkowie, przeywajc negatywne
skurczw obwodowych naczy krwiono- emocje, hamuj mimik twarzy i ruchw
nych i wzrost elektrycznego przewod- caego ciaa, mamy do czynienia ze
nictwa skry - pojawiaj si jeszcze spontanicznym wytwarzaniem wzorca
przed faktyczn projekcj filmu. zachowa, jakie sztucznie wywoywali-
my w naszym laboratorium. Podobnie
jak badani w naszych eksperymentach -
Kamienna twarz" - naturalny analog maonkowie reagujcy kamienn twa-
rz ujawniali wzrost elektrycznego prze-
tumienia emocji? wodnictwa skry, ktry jest skutkiem
Wsplnie z Johnem Gottmanem prowa- wzrostu aktywnoci gruczow poto-
dzimy od lat badania nad tendencj wych, ten za jest funkcj autonomiczn
mw do emocjonalnego wycofywania stanowic przejaw zahamowania beha-
si z interakcji maeskich (Levenson, wioralnego (Fowles, 1980).
Gottman, 1985; Gottman, Levenson,
1988; por. te Christensen, Heavey,
1990). Niedawno przeprowadzilimy ba- Kontrola emocji: implikacje
danie nad szczegln odmian tego i konsekwencje
zachowania - kamienn twarz", ktr
to zachowuje jeden z maonkw, kiedy Nasze badania nad tumieniem emo-
dowiadcza silnie negatywnych emocji, cji i pokazywaniem kamiennej twarzy
ale nie zdradza si z adnymi ich (oraz zblione badania innych autorw)
objawami w zachowaniu (Gottman, Le- wskazuj na spore zdolnoci ludzi do
venson, 1993). Badajc laboratoryjne hamowania behawioralnych oznak emo-
interakcje siedemdziesiciu dziewiciu cji. Cho nie s w stanie ukry emocji
par maonkw prbujcych rozwiza cakowicie (szczeglnie w przypadku
jaki swj rzeczywisty konflikt, iden- emocji silnych) i cho zdradzaj ich
tyfikowalimy przypadki zachowywania pewne reakcje dodatkowe (na przykad
kamiennej twarzy na podstawie kodowa- mruganie), redukcja objaww emocji
nia przez obserwatorw nastpujcych moe by dramatycznie dua. Badania
238 CZY JESTEMY W STANIE KONTROLOWA NASZE EMOCJE?
Vi i:
nasze sugeruj jednak, e osabianie puj te tak wyrane oznaki wzrostu

zewntrznych przejaww emocji nie pobudzenia autonomicznego w innych
jest skutecznym sposobem na obnienie systemach naczyniowych i elektroder-
doznawanej emocji. Subiektywna ocena malnych?
emocji doznawanych w naszych labora- Jedno z moliwych wyjanie jest
toryjnych badaniach nad tumieniem nie takie, e stumiona emocja nadal wysya
spadaa w wyniku skdind skutecznych zapotrzebowanie do AUN, podobnie jak
prb tumienia objaww emocji, za emocja nie tumiona. Nie wierz jednak
w badaniach nad interakcjami mae- w tak moliwo6. Sdz natomiast, e
skimi osoby pokazujce kamienn twarz bardziej prawdopodobne jest zaoenie,
nadal odczuway negatywne emocje. e hamowanie obserwowalnych oznak
Badania nad tumieniem emocji emocji jest samo w sobie zadaniem
wstrtu ujawniy dwie odmienne kon- wymagajcym pewnych zasobw meta-
sekwencje fizjologiczne tumienia. Po bolicznych. Jak wskazywaem w swej
pierwsze, osabnicie aktywnoci so- odpowiedzi na Pytanie 4, emocje przy-
matycznej wraz z towarzyszcym spad- wouj potne programy motoryczne
kiem tempa akcji serca, zawiadywane aktywizujce minie twarzy, korpusu,
przywspczuln czci AUN. Po drugie koczyn i innych czci ciaa. Te
wzrost skurczu naczy krwiononych programy motoryczne umoliwiaj or-
i wzrost tempa napywu krwi do ganizmowi szybkie przystosowanie si
obwodowych czci ciaa, wskazujce na do wymaga rodowiska, ktre emocj
wzrost aktywnoci wspczulnej czci wzbudzio. Aby usun dostrzegalne
AUN. Wyniki te wskazuj na ograni- oznaki emocji, tumienie emocji praw-
czenia tych modeli hamowania emocji, dopodobnie mobilizuje jakie dziaa-
ktre koncentruj si jedynie na ak- nia hamulcowe" trzymajce w szachu
tywnoci wspczulnej czci AUN (na owe pojawiajce si somatyczne aspekty
przykad model zaproponowany przez emocji. Obserwowane przejawy wzrostu
Cacioppo i in., 1992). aktywnoci wspczulnej czci AUN
(gruczoy potowe, szybko pulsu, skur-
cze naczy krwiononych) s zapewne
Dlaczego podczas tumienia wystpuje
przejawem tej hamulcowej" dziaalno-
aktywno zarwno wspczulnej, jak
ci. Wiarygodnoci przydaje temu wyja-
i przywspczulnej czci AUN?
nieniu fakt, e niektre z tych obja-
ww wspczulnych pojawiaj si jeszcze
Jak ju wspomniaem, jestemy przeko-
przed faktycznym wzbudzeniem emocji.
nani, e osabienie tempa akcji serca
podczas tumienia emocji jest przywsp-
czulnie zaporedniczon konsekwencj Implikacje dla problematyki zdrowia
spadku aktywnoci ciaa wystpujc
u badanych podczas tumienia emocji. W aktywacji AUN nie ma niczego samo
Dlaczego jednak w obliczu spadku ak- przez si niezdrowego. Do silnego pobu-
tywnoci ciaa (i spadku zapotrzebo- dzenia AUN prowadz na przykad wi-
wania na zasoby energetyczne) wyst- czenia fizyczne, powszechnie uwaane
Testu rozstrzygajcego, czy to jest waciwe, dostarcz nasze badania nad tumieniem innych ni
wstrt emocji. Zakadajc pewien niespecyficzny poziom pobudzenia AUN towarzyszcy kadej emocji (por.
moj odpowied na Pytanie 6), dalsze wzbudzanie pobudzenia przez stumion emocj powinno owocowa
odmiennymi skutkami autonomicznymi dla takich emocji, jak wstrt i smutek z uwagi na ich odmienne
zapotrzebowania metaboliczne.
za sprzyjajce zdrowiu,. Nasuwa si im aktywacj AUN, my za nie dziaamy

wic pytanie, dlaczego emocje, rwnie (z powodu zamierzonego tumienia emo-
silnie pobudzajce AUN, nie mog by cji lub wskutek ogranicze sytuacyjnych
dobroczynne dla zdrowia? lub charakterologicznych), to poziom
Skonny jestem twierdzi, e wzbu- faktycznego zapotrzebowania metabo-
dzona przez emocje aktywno AUN nie licznego nie wystarcza do poradzenia
jest szkodliwa dla zdrowia, dopki (1) sobie z podwyszonym pobudzeniem
pobudzenie autonomiczne nie przedua fizjologicznym.
si i nie nabiera charakteru przewle- Szkodliwe efekty pobudzenia fizjolo-
kego i/lub (2) pobudzenie autonomiczne gicznego przewyszajcego faktyczne za-
nie przewysza faktycznego zapotrzebo- potrzebowanie metaboliczne organizmu
wania metabolicznego organizmu. ilustruje prosta analogia. Wyobramy
Przewleke pobudzenie AUN odgry- sobie ogrodowy w do wody, poamany
wao historycznie du rol w modelach i miejscami poprzecierany. Dopki pom-
etiologicznych zakadajcych du rol powana we woda jest z rwn si
czynnikw psychospoecznych w poja- wypompowywana na kocu, wszystko
wianiu si i przebiegu chorb soma- jest w porzdku, niezalenie od cinie-
tycznych (na przykad Holroyd, Gorkin, nia, pod jakim woda jest pompowana do
1983; Jemmott, Locke, 1984; Krantz, wa. Jeeli jednak sia pompujca prze-
Manuck, 1984; MacDougall, Dembroski, kroczy si, ktra wod wypompowuje
Krantz, 1981; Miller, 1978; Obrist, 1981; na odlegym kracu, to oczywicie ronie
Steptoe, 1981). Silnego poparcia tym szansa przerwania wa w sabych miej-
tezom dostarczaj na przykad wsp- scach, za prawdopodobiestwo uszko-
czesne badania eksperymentalne nad dzenia w takich warunkach jest tym
wpywem stresu spoecznego na rozwj wiksze, im duej przez w w leci
arteriosklerozy u map (Kapan i in., woda.
1991). Czy istniej jednak jakie dowody
Pojcie pobudzenia autonomicz- powizania przewlekego zahamowania
nego przewyszajce metaboliczne zapo- emocjonalnego ze wskanikami pogor-
trzebowanie" jest silnym konstruktem szenia stanu zdrowia? Sugestywne, cho
wyjaniajcym. Jeeli ludzie biegn lub nie rozstrzygajce dane przyniosy ba-
uprawiaj aerobik, tworzy si zapo- dania nad wpywem zahamowania beha-
trzebowanie metaboliczne odpowiednie wioralnego (operacjonalizowanego jako
do nasilonej aktywnoci sercowo-naczy- nieprzyznawanie si do traumatycz-
niowej wzbudzonej tymi czynnociami. nych zdarze) na osabienie ukadu
Gdyby ten sam poziom aktywnoci immunologicznego i zdrowia fizycznego
sercowo-naczyniowej pojawi si u osoby (Pennebaker, Beall, 1986; Pennebaker
pozostajcej w bezruchu, to pobudzenie i in., 1987; Pennebaker i im., 1988a,
przekraczaoby faktyczne wymagania 1988b). Pewne rodzaje zahamowania
metaboliczne organizmu. Podobnie, gdy emocjonalnego mog wic mie ujemne
dziaamy w subie emocji, programy konsekwencje dla zdrowia, cho rzecz
motoryczne (Frijda, 1986) skojarzone z pewnoci wymaga dalszych bada.
z rnymi emocjami tworz pewien
poziom wymaga metabolicznych odpo-
wiedni do przeywanego poziomu po-
budzenia. Jeeli jednak nasze emocje
zostaj wzbudzone wraz z towarzyszc

Najbardziej kompletny opis kontroli danego gatunku. Reakcje tego typu
emocji przedstawia Levenson, cho zaj- mog zosta przerwane, ale nie sposb
muje si tylko jednym jej typem - zaha- zahamowa samego ich wzbudzenia.
mowaniem ekspresji emocjonalnej. Rw- Moliwo taka jest odrzucana przez
nie LeDoux koncentruje uwag jedynie Averilla. Drugi typ reakcji emocjonal-
na ekspresji emocji w swej dyskusji nad nych wyrniany przez LeDoux wyraa
uwikanymi w ni obwodami mzgo- dowiadczenia spoeczne i indywidualne.
wymi. Averill wcza kontrol ekspresji Zapewne tutaj LeDoux umieciby to, co
w zakres tego, co nazywa reguami re- o kontroli emocji mwi Averill. LeDoux
gulacji (por. te pojcie regu ujawniania czyni interesujce przypuszczenie, e
emocji - Ekman, 1972; Ekman, Frie- reakcje typu I pojawiaj si jedynie
sen, 1975), autor ten bardziej jednak w odniesieniu do bodcw o gatunkowo
interesuje si do odmiennym rodzajem wypracowanych strategiach reagowania.
modyfikowania emocji - rekonstrukcj Dla LeDoux organizmy s biologicznie
tego, czym jest kontrolowana emocja. przygotowane do reagowania na pewne
Averill zakada, e kontrolowane mog rodzaje bodcw. Przykady takiego bio-
by nie tylko przejawy emocji. To, czym logicznego przygotowania reakcji emo-
jest sama emocja, moe si radykalnie cjonalnych mona znale take u ludzi
rni w zalenoci od spoecznych (por. Seligman, Hager, 1972). Jednak
dowiadcze. Cho przyznaje wan rol wikszo badaczy zajmujcych si wa-
biologii, ogranicza j do samej tylko runkami wzbudzania emocji nie wierzy
zdolnoci do przeywania emocji. Od- w istnienie takich zjawisk i skonna jest
wouje si tu do analogii z jzykiem - przypisywa kluczow rol poznawczym
biologia decyduje o zdolnoci jzykowej, ocenom bodcw (por. dyskusje w odpo-
cho kultura rozstrzyga, jakim ostatecz- wiedzi na Pytanie 4).
nie jzykiem czowiek mwi. Zdaniem Levenson nie zajmuje si bezpo-
Averilla, to, jakie emocje faktycznie rednio t dyskusj, cho zapewne zna-
odczuwamy i co si na nie skada, lazby si w obozie LeDoux, nie za Ave-
jest rezultatem ewolucji spoecznej, rilla. Levenson podsumowuje natomiast
a nie biologicznej", a zmienno moe seri bada nad wpywem dowolnego
cechowa nie tylko rne spoecznoci, zahamowania ekspresji emocjonalnej na
ale take i rne jednostki wewntrz tej subiektywne doznania emocji, ich wyraz
samej kultury, podobnie jak wewntrz mimiczny oraz wzbudzane przez nie re-
tej samej kultury mog si pojawia akcje autonomiczne. Nie jest jasne, czy
rne dialekty (por. podobny pogld tego samego rodzaju zmiany mogyby
w odpowiedzi Shwedera na Pytanie 1). by efektem nawykowego hamowania
LeDoux zajmuje niemale prze- ekspresji emocji. Autor ten koczy sw
ciwstawne stanowisko, cho rwnie wypowied interesujcymi uwagami na
dopuszcza wpywy czynnikw zarwno temat tego, w jaki sposb i kiedy
biologicznych, jak i spoecznych. Za- hamowanie ekspresji emocji moe by
kada on istnienie dwch typw re- szkodliwe dla zdrowia.
akcji emocjonalnej. Jeden stanowi pro- aden z autorw nie podj si
dukt ewolucji, ma charakter mimowolny odpowiedzi na jedno z naszych pyta
i jest wsplny dla wszystkich osobnikw - czy zdolno do kontrolowania emocji
CZY JESTEMY W STANIE KONTROLOWA NASZE EMOCJE? 2 4 1
: : ; : -
ma znaczenie dla stopnia, w jakim ludzi i LeDoux mog sugerowa, e naley

mona obarcza odpowiedzialnoci za czowieka obarcza odpowiedzialnoci
przeywane i przejawiane emocje? Pyta- za to, co czyni po pewnym czasie, lecz
nie to ma by moe nazbyt filozoficzny nie za pocztkow reakcj motoryczn
charakter, jednak odpowied na nie czy wewntrzn reakcj fizjologiczn lub
winna zalee od przekonania, w jakim doznanie. Z drugiej strony, wyniki ba-
stopniu emocje prowadz do zachowa da przeprowadzonych przez Levensona
mimowolnych, nie poddajcych si kon- wskazuj, e fizjologiczne przejawy kon-
troli czowieka. Ekman (1977, 1992) troli s widoczne jeszcze przed pojawie-
zakada, e jedn z definicyjnych cech niem si bodca emocjonalnego. Jeeli
emocji jest jej pojawianie si niezalenie tego rodzaju strategie regulacyjne stan
od naszej woli (w przeciwiestwie do si zautomatyzowane, jednostka moe
jej wybierania). Nie jestemy w sta- nigdy nie przeywa emocji cakowicie
nie atwo zainicjowa emocji, ktr pozbawionej elementw kontroli. Bar-
pragnlibymy przey, ani komplet- dziej adekwatne moe wic by pytanie
nie zahamowa emocji nie chcianej, o stopie kontroli emocji ni pytanie
twierdzi Ekman. Wypowiedzi Levensona o samo jej istnienie.
Pytanie 8:
Czy emocje mog
by niewiadome?
Gerald L. Clore: Dlaczego emocje zawsze s

wiadome
Definiowanie emocji wiadomo procesw lecych u pod-

staw emocji i posugiwa si te poj-
jako wiadomych
ciem niewiadomej energii psychicznej
Oceny poznawcze nie musz mie wia- (libido), ktr nazywa afektem. Ta
domego charakteru. Mona zatem by instynktowna energia ma charakter nie-
zaskoczonym wasnymi emocjami. Jed- wiadomy, cho moe wypyn w swo-
nak wynikajce z takich ocen emocje bodnej, nie zwizanej z niczym postaci,
musz by wiadome. W zgodzie z Freu- co dowiadczane jest jako doznanie lku.
dem twierdz, e niewiadomo emocji Freud (1984) sdzi, e afekt jest ilocio-
jest niemoliwa, poniewa w emocje wym aspektem idei, odpowiedzialnym za
uwikane jest dowiadczenie, a nie ich przeniesienie do wiadomoci.
mona czego dowiadcza, nie dowiad- Z mojego punktu widzenia emocje
czajc tego. Freud (1915) nadal jednak dotycz gwnie komunikacji wewntrz-
skonny by mwi w takim wypadku nej i motywacji. Chwilowe doznanie
o emocjach, tyle e niewiadomych, cho emocjonalne informuje jednostk o na-
stwierdza jasno, e termin ten jest tylko turze i wanoci zdarze, a dotkliwo
skrtem oznaczajcym w istocie nie- odczucia motywuje pierwszestwo zwi-
wiadome przekonania o emocjonalnych zanych z emocjami problemw w prze-
implikacjach. Skonny jestem sdzi, twarzaniu informacji. Cho powodujce
e skoro nawet Freud, przykadajcy emocj przetwarzanie informacji jest
tak wielk wad do niewiadomoci, niewiadome, wano informacyjnych
obchodzi si bez pojcia emocji nie- i motywacyjnych skutkw emocji zaley
wiadomych, tym bardziej moe si bez od wiadomego dowiadczania emocji
niego obej psychologia wspczesna. i wiadomego ukierunkowania uwagi
Z drugiej strony, Freud zakada nie- podmiotu.
241 CZY EMOCJE MOG BYC NIEWIADOME?
mmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmsi
243
Zgodnie z takim pogldem, na mocy niejednakowy w tych trzech systemach.
definicji, emocje odczuwane musz by Podkreli naley, e Lang skupia si na
wiadome. Czy jest zatem sens mwi wypowiedziach sownych, podczas gdy
0 emocjach nie odczuwanych? Skonny ja interesuj si samym dowiadczeniem
jestem odpowiedzie przeczco. Jeeli emocji. Niemniej jednak Lang przytacza
istnieje jaki warunek konieczny emocji, dane wiadczce o tym, e emocja moe
to odczuwanie stanowi tu dobr kan- przejawia si w zachowaniu i fizjologii,
dydatur. Spord wszystkich wasnoci bez ujawniania si w dowiadczeniu
wsplnych emocjom, odczuwanie zdaje subiektywnym.
si najbardziej niezbywalne. Mona na Rozwamy przykad modego pra-
przykad powiedzie o gniewie: byem cownika naukowego dcego do uzy-
rozgniewany, ale nic nie zrobiem", cho skania staej posady na uniwersyte-
co najmniej dziwna byaby wypowied: cie. Waciwie wszystko jest na dobrej
byem rozgniewany, ale niczego nie drodze - ma on odpowiedni dorobek
czuem". Jak wskazaem w odpowiedzi naukowy i nie martwi si o swoje
na Pytanie 5, odczuwanie nie jest perspektywy. A jednak wielokrotnie bu-
wystarczajcym warunkiem emocji, ale dzi si w nocy z objawami przypo-
jest jej warunkiem koniecznym. minajcymi zawa serca. Szczegowe
Model odczucia jako informacji badania medyczne wykluczaj nawet
(Clore, 1992; Schwarz, Clore, 1983, najbardziej egzotyczne moliwoci soma-
1988) opiera si na zaoeniu, e do- tycznego podoa tych objaww. Obja-
wiadczenie jest wanym porednikiem ww nie likwiduj te zmiana diety
wpywu nastroju i emocji na formuo- i trybu ycia, ustpuj one natomiast
wane przez czowieka sdy i decyzje z chwil uzyskania staej posady na
(por. Pytanie 3). Oglnie rzecz biorc, uniwersytecie.
ludzie z reguy posuguj si afek- Z pewnego punktu widzenia przy-
tywnym sprzeniem zwrotnym w for- kad ten jest sprzeczny z naszym zao-
muowaniu biecych sdw i decyzji. eniem, e wiadome dowiadczenie jest
Spenianie tej funkcji jest moliwe niezbdnym warunkiem emocji. Mody
dziki daleko posunitej odpowiednioci pracownik naukowy nie opisuje ad-
midzy przetwarzaniem emocjonalnym nych lkw czy wiadomego martwienia
a jego doznaniowym odczytem - inaczej si o ^wasne perspektywy zawodowe,
trudno byoby oczekiwa skutecznego nie przejawia te adnych zachowa
posugiwania si przez jednostk owym zdradzajcych lk (jeeli brak wiado-
sprzeniem zwrotnym. mych lkw nie bdzie interpretowany
jako dowd na ich wyparcie). Pomimo
tego wszystkiego wystpienie objaww
Niewiadomy lk fizjologicznych sugeruje pojawienie si
u tej osoby niewiadomych lkw. Pre-
Jeden z argumentw przeciw zaoeniu, cyzyjniej mwic, sugeruje niewiadom
e emocje musz by odczuwane (a aktywizacj lkotwrczych przekona,
wic i wiadome), znale mona w roz- e mczyzna ten niewiadomie ocenia
waaniach Langa (1988) nad trzema swoj sytuacj jako zagraajc. Na
pierwszy rzut oka zdaje si tu brakowa
systemami ujawniania emocji, na ktre
doznaniowego skadnika emocji, to jest
skadaj si zachowanie, relacje sowne
myli i subiektywnego odczucia strachu
1 reakcje fizjologiczne. Zdaniem Langa
(z punktu widzenia mojej koncepcji nie
poziom reakcji emocjonalnej moe by
jest problemem brak objaww beha- Collins, 1988). Wybr jednej z tych
wioralnych, poniewa te nie stanowi dwch moliwoci jest mniej wany
ani koniecznego, ani wystarczajcego od zachowania konsekwencji w posu-
warunku emocji). giwaniu si tymi terminami. Przyjcie
Oczywicie, w pewnym sensie wcale pogldu, e emocje musz by odczu-
nie brakuje tu doznaniowego skadnika wane, a zatem i wiadome, nie oznacza
emocji. Mczyzna z naszego przykadu jeszcze akceptacji zaoenia, e ludzie
czuje lk i nkaj go zagraajce myli, musz koniecznie zdawa sobie spraw
ale dotycz one moliwoci zawau. z przyczyn swoich emocji.
Jednak, w jaki sposb strach przed Przykad ten ilustruje te funk-
nieotrzymaniem posady przerodzi si cjonalny charakter zwykej sekwencji
w strach przed zawaem? Objawy dr- radzenia sobie z emocj. Normalnie
czyy go jedynie noc, za dnia dobrze rzecz biorc, dowiadczenie emocjonalne
si przed swoimi lkami broni i nie- kieruje uwag czowieka na sprawy
wiele myla o zagraajcej moliwo- zwizane z t emocj. Kiedy jednak
ci nieuzyskania staej posady. Dopiero lkotwrcze myli pozostaj niewia-
pic, nie potrafi si ju tak dobrze dome, cykl sprzenia zwrotnego zo-
broni, a zaktywizowanie lkotwrczych staje przerwany i nie wiadomo, na
myli prowadzio do budzcych go ze czym uwaga czowieka miaaby si
snu objaww fizjologicznych. Poniewa skupi. Pozbawiony treci umysowych
jednak myli te pojawiay si jedynie pomagajcych trafnie odczyta wasne
w trakcie snu, mczyzna pozostawa emocje, nasz pracownik naukowy nie
niewiadomy ich treci. Przedmiotem podj adnych poznawczych czynnoci
jego uwagi stawao si oszalae bicie zaradczych w odpowiedzi na fal poja-
serca, za uczucie strachu stawao si wiajcego si lku (na przykad doko-
strachem przed zawaem, a nie przed nujc pochlebnych dla siebie porwna
klsk zawodow. Tak wic w emocj 2 innymi osobami, ktre ju uzyskay
uwikane byy zarwno reakcje fizjolo- awans). W konsekwencji zosta pochwy-
giczne, jak i ujte w sowa odczucia, cony przez ucieczkowe objawy lku, nie
a poniewa emocja bya dowiadczana, poddane oddziaywaniu mechanizmw
miaa ona te i wiadomy charakter. kontroli, ktre mogaby pobudzi trafna
Dziwaczno tego przykadu polega na wiadomo rzeczywistego rda wa-
tym, e nasz mczyzna nie uwia- snego strachu.
damia sobie prawdziwych - naszym
zdaniem - przyczyn emocji, a wic
i znaczenia swoich emocji.
Niewiadomo przyczyn emocji
Decyzja, czy emocje mog czy te
nie mog by niewiadome zaley od Niektre z najwaniejszych konsekwen-
tego, co uzna si za konieczny wacji przeywania emocji zale od in-
runek pojawienia si emocji. Przykad formacji dostarczanej przez wiadome
ten mona uwaa za argument na dowiadczenie (Clore, Schwarz, Conway,
rzecz niewiadomego charakteru emocji. 1994), na ktre skada si mog myli,
Mona te zdefiniowa emocj jako wy- odczucia i sprzenia zwrotne z ekspre-
magajc dowiadczenia i sklasyfikowa sji emocjonalnej i zachowania. Uwiado-
niewiadome przekonania o zagroeniu mienie sobie rda przeywanych emo-
i towarzyszce im objawy fizjologiczne cji decyduje o tym, czy konsekwencje te
jako potencja strachu" (Ortony, Clore, bd miay wski i specyficzny charak-
ter, czy te charakter szeroki i rozlany. przyczyn emocji czsto dramatycznie

Kiedy rda emocji s niewiadome, ogranicza niepodany wpyw emocji
emocja moe by dowiadczana jako na sdy. W konsekwencji, Freud sfor-
element pojawiajcej si reakcji na muowa teori niewiadomych procesw
cokolwiek, a wic moe wpyn na umysowych i skupi si na leczniczych
niemale dowolny sd czowieka. Kiedy efektach uwiadamiania tego, co nie-
jednak rdo emocji jest uwiadamiane, wiadome.
jej znaczenie zostaje sprecyzowane, a za- Jacoby Psychologowie wspczeni
kres sdw, na ktre emocja wpywa - ponownie odkrywaj prawidowoci po-
bardzo ograniczony. Wana jest zatem stulowane przez Freuda, cho w odnie-
wiadomo nie tylko emocji, ale te sieniu do bardziej przyziemnych spraw.
i jej rde, a w konsekwencji i znacze- Na przykad Jacoby i jego wsppracow-
nia. O oglnym charakterze tej zasady nicy (Jacoby, Kelley, Brown, Jasechko,
wiadczy dua ilo rnorodnych dowo- 1989) donosz o serii eksperymentw,
dw (por. Clore, 1992). w ktrych proszono badanych o prze-
Jedna z gwnych rnic midzy czytanie pewnej listy nazwisk. Pniej
emocjami i nastrojami polega na wik- uczestniczyli oni w rzekomo nie zwi-
szej szansie uwiadamiania sobie rde, zanym z poprzednim eksperymentem
a zatem i znaczenia, emocji ni nastro- badaniu, w ktrym ich zadaniem byo
jw. Emocje z reguy powstaj szybciej wskazanie, tym razem na innej licie,
i trwaj krcej ni nastroje. Poniewa nazwisk sawnych ludzi. Okazao si,
nastroje trwaj duej, ich rzeczywiste e badani mieli wyran skonno
przyczyny mog by odleglejsze w cza- do uznawania zupenie niepozornego
sie, a przez to mniej wyraziste. Jak nazwiska za sawne, jeeli napotkali je
wskazywaem w odpowiedzi na Pytanie na licie z pierwszego eksperymentu.
3, nastroje s te z reguy sabsze od Znajomo nazwiska wynikajca w rze-
emocji, a zatem maj mniejsz szans czywistoci ze spotkania go na pierwszej
jawienia si jako dyskretne wydarzenia licie bya mylnie interpretowana jako
jasno umiejscowione w czasie i prze- wskanik sawy czowieka noszcego to
strzeni. W konsekwencji tych wszyst- nazwisko. Zjawisko to wystpio jednak
kich rnic, emocje maj mniejsz ni tylko przy tych nazwiskach, ktrych
nastroje szans zadziaa jako czynnik badani .nie pamitali jako wystpujcych
znieksztacajcy nie zwizane z nimi na pierwszej licie. Jacoby wycign
sdy i decyzje. Wpyw stanw afektyw- std wniosek, e udao mu si zademon-
nych na sdy jest wic w decydujcy spo- strowa wpyw niewiadomych dowiad-
sb uzaleniony od stopnia wyraistosi cze na pniejsze sdy i e uwiado-
ich przyczyn w wiadomoci czowieka. mienie sobie owych dowiadcze (to jest
zdawanie sobi; sprawy z wystpienia
Freud Problem, ktrego dotycz nazwiska na pierwszej licie) wpyw ten
badania nad wpywem nastroju na sdy, znosi.
podobny jest do problematyki zajmujcej
Freuda, interesujcego si znieksztaca- Teoretyczny model niewiadomoci
niem sdw przez intensywne emocje implikowany przez te badania jest jed-
lub zdarzenia traumatyczne. W trakcie nak prawdopodobnie faszywy. Orygi-
psychoanalizy doprowadza pacjentw do nalny model Freuda traktowa afekt
przypominania sobie zatartych okolicz- jako energi systemu umysowego, kt-
noci pierwotnego zdarzenia emocjo- rej celem jest wyraenie si. Warun-
nalnego, a ten proces uwiadomienia kiem koniecznym tego ostatniego jest
z kolei powizanie afektu z jaka nasz zakada bowiem, e niewiadome

ide, co umoliwia przeniesienie afektu treci umysowe nie wpywaj na sdy
do wiadomoci. W procesie wyparcia bezporednio, lecz jedynie porednio, po-
niemoliwa do zaakceptowania idea mia- przez pomniejszanie informacyjnej war-
aby by utrzymywana poza wiado- toci afektywnego sprzenia zwrotnego.
moci poprzez pozbawienie jej owej Niewiadome s okolicznoci powstania
energii. W takiej sytuacji energia ta afektu, a wano tego zjawiska wie
moe dotrze do wiadomoci dziki si z faktem, e afekt nie zakotwiczony
skupieniu si na jakiej skojarzonej, w konkretnym zdarzeniu (o sprecyzo-
ale nieszkodliwej idei. Jednake dua wanym czasie i miejscu pojawienia si)
ilo owej pierwotnie wypartej energii jest pozbawiony specyficznego znacze-
(zogniskowanej na wanej idei) po- nia i moe by potencjalnie istotny
woduje, e owa skojarzona niewinna dla kadego sdu na dowolny temat.
idea pojawia si moe w wiadomo- W wypadku cytowanych bada Ja-
ci z nieodpowiedni si. Zjawisko to coby'ego (a by moe i w przypadku
mona, twierdzi Freud, zaobserwowa Freuda) do deformacji sdw dochodzi
w przypadku zaburze o charakterze pod wpywem tego, co wiadome, a nie
natrctw i kompulsji, kiedy to czowiek tego, co niewiadome. To, co wiadome,
staje si nadmiernie skoncentrowany na dowiadczane jest jako uczucie szcz-
jakiej pozornie niewanej myli lub cia, gniewu czy poczucie winy. Jeeli
czynnoci. Celem terapii posugujcej afekt dowiadczany jest jako doznanie
si takimi technikami, jak hipnoza czy nie zwizane z adnym obiektem (na
swobodne skojarzenia jest przeledzenie przykad nastrj lub niesprecyzowany
zwizku takiej myli czy czynnoci stan lku czy poirytowania), wywiera
z ide niewiadom, ktrej wyraenie on moe wpyw w szerszym zakre-
uwolni pacjenta od jego objaww. sie ni afekt dowiadczany jako po-
wizany z jakim konkretnym obiek-
Schwarz i Clore Wspczesne
tem.
badania nad deformowaniem sdw
przez nastroje rwnie prbuj wyja- Przemieszczenie Rwnie to, co
ni mechanizm, dziki ktremu ja- Freud nazywa przemieszczeniem agre-
ka pocztkowo niewana idea nabiera sji, pokazuje rnice midzy wyjanie-
wanoci, przejmujc bezprzedmiotowy niami efektw nastroju odwoujcymi si
afekt. Rwnie tutaj problem bierze do procesw wiadomych i niewiado-
si z tego, e czowiek moe by nie- mych. Jeeli kto kopie wasnego psa za-
wiadomy prawdziwego rda afektu, miast szefa, freudowska analiza takiego
dziki czemu afekt odczuwany w sto- zachowania odwoywa si bdzie do roli
sunku do jakiego obiektu moe zosta procesw niewiadomych - wyjania, e
nasilony dowiadczeniem afektywnym niewiadoma energia wypartego gniewu
wywoanym w istocie przez co zupe- osiga swj cel (wyraenia si) poprzez
nie innego. Podobnie jak u Freuda, powizanie z bezpieczniejszym obiektem
rodkiem zaradczym jest w takim wy- w postaci psa. Zwizanie to nastpuje
padku uwiadomienie czowiekowi rze- gdzie w niewiadomoci. Nasz wasny
czywistego rda afektu. Jednak to model skupia si jednak na faszywym
wyjanienie proponowane przez model ukierunkowaniu uwiadamianego, nie
afektu jako informacji (Schwarz, Clore, za niewiadomego afektu. Bez ograni-
1983) rni si od analiz przedstawia- cze nakadanych na afekt przez wia-
nych przez Freuda i Jacoby'ego. Model domo jego rde, przeywany przez
czowieka gniew moe by swobodnie nym (cho niewystarczajcym) warun-

przypisywany jakiemu innemu obiek- kiem emocji. Z punktu widzenia hipo-
towi (bd dowiadczany jako reakcja na tezy afektu jako informacji (Schwarz,
ten obiekt). Clore, 1983) podstawow funkcj emocji
Taki proces przemieszczenia" jest jest dostarczanie sprzenia zwrotnego
zjawiskiem bardzo pospolitym. Roz- w postaci dowiadczenia emocjonalnego.
wamy zmczonego rodzica, ktrego Realizacja takiej informacyjnej funk-
dziecko na przykad przewraca szklank cji wymaga uwiadamiania sobie przez
mleka. W dowiadczeniu rodzica la- ludzi wasnych emocji (inaczej ptla
dowa irytacja wywoana cikim dniem sprzenia zwrotnego zostaaby prze-
w pracy i irytacja wywoana rozlaniem rwana).
mleka mog zla si w jedno doznanie. Cho same emocje s zawsze wia-
Odczuwany przez rodzica afekt bdzie dome, wywoujce je oceny poznawcze
wic bardziej intensywny i bdzie in- czsto bywaj niewiadome, std te
formowa go (nietrafnie), e rozlanie ludzie mog by zaskakiwani swoimi
mleka jest cikim wykroczeniem, co emocjami. Kiedy przyczyna emocji jest
sprowokuje go do wybuchu gniewu niewystarczajco uwiadomiona, moe
i skoni do ukarania dziecka. Pniej, ona zosta przypisana faszywym r-
kiedy rodzic znajduje si ju w innym dom i dziki temu deformowa sdy
stanie emocjonalnym, moe poczu si i decyzje. Zjawisko to czciej wystpuje
winien z powodu swego wybuchu, jako w przypadku nastrojw ni emocji,
e bez ta ladowej irytacji wywoanej poniewa te pierwsze maj bardziej
prac rozlanie mleka przez dziecko rozmyte przyczyny. Model afektu jako
wcale nie zdaje mu si a takim wielkim informacji zosta przeciwstawiony kon-
przewinieniem, a kar - uwaa za cepcji ukrywajcej si za freudowskim
zbyt dotkliw. atwo tu o powtarzanie opisem afektu i za wspczesnymi ba-
si caego cyklu, jako e poirytowanie daniami Jacoby'ego i wsppracownikw.
wasnymi dziaaniami podnosi szans Kady z tych modeli zakada jednak,
nastpnego wybuchu przy innej niezbyt e uwiadomienie rzeczywistych rde
wanej okazji. Przykad ten ilustruje przeywanego afektu ma terapeutyczne
wic zasad, e nieuwiadomienie so- konsekwencje.
bie, jakie jest rdo wasnych odczu,
znosi ograniczenia zakresu, w ktrym
odczucia te mog stanowi dla czowieka
informacj kierujc jego sdami i oce-
nami.
Podsumowanie
W zgodzie z Freudem (1915) przyj-
em tutaj, e emocje nie mog by
niewiadome, poniewa musz one by
odczuwane, a odczucia s na mocy
definicji wiadome. Rozwaaem te i od-
rzuciem moliwo istnienia emocji nie
odczuwanych, a zatem niewiadomych.
Zakadam, e uczucie jest koniecz-
2 4 8 CZY EMOCJE MOG BYC NIEWIADOME?
Joseph E. LeDoux: Niewiadome moe by

przetwarzanie emocjonalne, ale nie emocje
Emocje niewiadome naley odrni uyteczne wydaje si pojcie oceny
od niewiadomych procesw emocjo- emocjonalnej o neuronalnym podou
nalnych. Moim zdaniem emocje" s umiejscowionym w ciele migdaowatym.
afektywnie naadowanymi, wiadomie Od teoretykw oceny poznawczej rni
dowiadczanymi stanami afektywnymi. si pod jeszcze jednym wzgldem. Ci
Innymi sowy, emocje s stanami wia- pierwsi zakadaj dowolny i wiadomy
domoci. Cho nie istniej zatem emocje charakter oceny poznawczej, podczas
niewiadome, wiadome stany emocjo- gdy ja, nie odrzucajc co prawda tej
nalne s rezultatem dziaania niewia- moliwoci, myl, e lepiej sprawdzi,
domych procesw emocjonalnych. Jest ile z emocji da si wyjani bez ucie-
to po prostu czsto wygaszane stwier- kania si do wiadomych czynnikw
dzenie na temat wiadomoci w ogle sprawczych emocji.
- tre wiadomoci jest rezultatem Co ciekawe, a nie zawsze zauwa-
procesw niedostpnych wiadomoci ane, wikszo koncepcji genezy do-
(Jackendoff, 1987; Kihlstrom, 1987; wiadczenia emocjonalnego zakada nie-
Jonson-Laird, 1988; Lashley, 1956). wiadomo mechanizmu oceny emocjo-
Sugerowaem uprzednio, e u r- nalnej. Liczne teorie zakadaj, e r-
da przetwarzania emocjonalnego ley dem wiadomego dowiadczenia zwa-
ocena istotnoci bodca, ktra stanowi nego emocj s pewne konsekwencje
podstaw zarwno ekspresji emocji (w pobudzenia emocjonalnego. Zakadaj to
zachowaniu i reakcjach fizjologicznych), na przykad teorie sprzenia emocji
jak i jej dowiadczania (LeDoux, 1984, jako sprzenia zwrotnego (James, 1884;
1986, 1987, 1989). Ocena emocjonalna Lange, 1887), teorie zwrotnego sprze-
ma charakter niewiadomy i podobna nia mimicznego (Izard, 1977; Tomkins,
jest do pojcia oceny poznawczej (La- 1962); teorie pobudzenia (Duffy, 1941,
zarus, 1982, 1991). Pojcie oceny emo- 1962; Lindsley, 1951) i dwuskadnikowa
cjonalnej kadzie jednak nacisk na emo- teoria emocji (Mandler, 1975; Schachter,
cjonaln natur jej funkcji, podczas gdy Singer, 1962; Schachter, 1975). Teorie te
pojcie oceny poznawczej kadzie nacisk dotycz gwnie bezporednich przyczyn
na jej natur poznawcz. Jedna z prze- wiadomego dowiadczenia i wychodz
wag mojego podejcia polega na tym, z zaoenia, e organizm popada w stan
e jestem w stanie zlokalizowa funkcj emocjonalnego pobudzenia, nie zapytu-
oceny emocjonalnej w ciele migdaowa- jc, co je wywoao. Mzg musi wic
tym (por. Pytanie 5), przynajmniej dla najpierw oceni bodziec i zdecydowa,
przetwarzania danych o zagroeniu. Za czy jest on emocjonalnie wany, jeszcze
ciao migdaowate odgrywa niewielk przed powstaniem rnych objaww po-
rol w tym, co wikszo teoretykw budzenia emocjonalnego, ktre z kolei
uwaa za procesy poznawcze. Wobec prowadz do wiadomego doznania emo-
braku bardziej precyzyjnych definicji cjonalnego wywoanego bodcem. Skoro
oceny poznawczej i jej relacji do in- ocena emocjonalna prowadzi do wia-
nych procesw poznawczych o sprecyzo- domego dowiadczenia emocji, ocena ta
wanym podou neuronalnym, bardziej musi zapewne by procesem niewia-
: : : : . :: :
249
domym czy przedwiadomym. Innymi uzna si za przedpoznawcze czy nie,
sowy, tre wiadomego dowiadczenia zaley od rozstrzygnicia, czy poznanie
emocjonalnego wyznaczaj procesy nie- zaczyna si na poziomie kory mzgowej,
wiadome. czy ju na poziomie wzgrza. To jednak
Tak wic dowiadczenia emocjo- kwestia dla teoretykw poznania, a nie
nalne (na przykad uczucie gniewu emocji. Niezalenie od tego, czy prze-
czy strachu) stanowi wiadom repre- twarzanie na tym poziomie uznamy za
zentacj procesw przetwarzania infor- przedpoznawcze czy te nie, z pewnoci
macji przebiegajcych w tych struk- jest ono przedwiadome. Nie znaczy
turach mzgowych, ktre specjalizuj to jednak, e powinnimy przyj jako
si w poredniczeniu midzy rnymi pewnik wiadomy charakter przesya-
procesami emocjonalnej oceny bodca nia informacji z systemw korowych
a rnymi reakcjami behawioralnymi do ciaa migdaowatego. Prawdopodob-
i wisceralnymi typowymi dla kadej nie najlepiej byoby zaoy, e kade
z emocji. Pogld ten jest do pogo- korowe przetwarzanie informacji jest
dzenia z teoriami oceny poznawczej niewiadome, dopki nie udowodni si
podkrelajcymi niewiadome przetwa- jego wiadomego charakteru. Dla mnie
rzanie informacji jako punkt wyjcia regu jest niewiadome przetwarzanie
do wiadomego dowiadczenia emocjo- informacji, za tym, co wymaga wyja-
nalnego (na przykad Frijda, 1986; Jon- nienia, jest wiadomo. Jeeli pogld
son-Laird, 1988; Kihlstrom, 1990). Nie ten nie ma adnych innych konsekwen-
zgadzam si jednak z kracow postaci cji, to pokazuje przynajmniej, jak mo-
teorii poznawczych traktujc emocj liwe s badania nad emocjami zarwno
jako pewien podsystem poznania. Jak u organizmw wiadomych (ludzi), jak
twierdziem w odpowiedzi na Pytanie i u organizmw, ktrych wiadomoci
5, poznanie i emocja zale od rnych nie da si udowodni (ludzkie niemow-
systemw neuronalnych, tak e mona lta i zwierzta).
utrzyma rozrnienie midzy nimi i nie
sprowadza emocji do pewnej podklasy
poznania.
Na zakoczenie chciabym jeszcze
krtko skomentowa problem wiado-
moci-niewiadomoci emocji z punktu
widzenia neuronalnych podstaw emo-
cji. Przez ostatni dekad badalimy
w naszym laboratorium neuronalne pod-
stawy uczenia si strachu i rol pocze
czuciowych kierujcych informacj do
ciaa migdaowatego bezporednio ze
wzgrza, z pominiciem kory mzgowej
(por. rysunek przy odpowiedzi na Py-
tanie 5). Prace te czsto przywoywano
jako wiadectwo przedpoznawczego czy
przedwiadomego przetwarzania emocjo-
nalnego. Jak ju wspomniaem w odpo-
wiedzi na Pytanie 5, to, czy przetwarza-
nie na linii ciao migdaowate - wzgrze
Robert B. Zajonc: Dowody na istnienie emocji

niewiadomych
Emocje s zjawiskiem kracowo skom- kkolwiek doz pewnoci. Mona by
plikowanym. W emocje uwikana jest si odwoa do wskanikw fizjologicz-
bezporednia reakcja sensoryczna na nych, gdyby kadej emocji towarzy-
bodziec j wywoujcy, wzorce pobu- szy jej tylko waciwy wzorzec po-
dzenia autonomicznego systemu nerwo- budzenia fizjologicznego, a wszystkie
wego, odrodkowe pobudzenie mini emocje miayby te pewn fizjologiczn
twarzy i innych czci ciaa, udzia pro- specyfik odrniajc je od zjawisk
cesw poznawczych odpowiedzialnych za nieemocjonalnych. Wci jeszcze nie je-
ocen, odczytanie znacze i sformuowa- stemy w sytuacji radiologw, ktrzy
nie uzasadnie, subiektywne doznania s w stanie z du doz pewnoci
uczuciowe oraz reakcje instrumentalne wykry za pomoc testu MRI guz
motywowane przez stan emocjonalny. mzgu u nie zdajcego sobie sprawy
Jeeli emocja miaaby by niewiadoma, ze swego stanu pacjenta. Dopki nie
to ktre z tych wspwystpujcych bdziemy w stanie przeprowadza po-
zjawisk winno by rwnie niewia- dobnych testw, potrzebujemy przynaj-
dome? mniej jakiego subiektywnego potwier-
Innymi sowy, jakie s minimalne dzenia badanej osoby, e dowiadcza ona
obserwowalne wskaniki niezbdne do czego choby podobnego do emocji. Nie
stwierdzenia, e jaka niewiadoma musi to jednak by otwarta deklaracja
emocja faktycznie jest dowiadczana? w rodzaju tak, jestem bardzo smutny",
Najczstszym zjawiskiem, w odniesieniu jako e dysponujemy porednimi wska-
do ktrego zakada si niewiadome nikami pojawiania si stanw afektyw-
skadniki emocji jest stan nieokrelo- nych.
nego niepokoju (free-floating anxiety) Trudno zajmowa si kwesti nie-
(Beck, 1976), dotykajcy milionw lu- wiadomych emocji, pomijajc to, co
dzi. Jego agodniejsze postaci s na w ich sprawie mia do powiedzenia
co dzie dowiadczane niemale przez Freud. Co ciekawe, Freud (1915) prze-
wszystkich. Bywa, e czujemy si przy- czy sam sobie, stwierdzajc jasno w jed-
gnbieni czy niespokojni, nie uwiada- nym miejscu:
miajc sobie ani powodu tego stanu,
ani obiektu, na ktry uczucia te byyby Z pewnoci istot emocji jest to, e powin-
skierowane. Bywa te, e czujemy si nimy by jej wiadomi, e emocja winna by
weseli z powodw, ktre take umy- znana wiadomoci. Tak wic cakowicie wyklu-
kaj naszej wiadomoci. W przypadkach czone jest przypisywanie niewiadomego charak-
teru emocjom, uczuciom i afektom (s. 177).
tych wiadomi jestemy jedynie swo-
ich stanw uczuciowych czy nastrojw. Co powiedziawszy, Freud zauwaa
Gdybymy ponadto nie byli wiadomi bezporednio po tym:
faktu, e czujemy si zaniepokojeni
czy radoni, to czy wwczas byyby Jednake w praktyce psychoanalitycznej jestemy
jakie podstawy do stwierdzenia, e przyzwyczajeni, by mwi o niewiadomej mioci,
dowiadczamy emocji niewiadomych? nienawici, gniewie itd. i nie jestemy w stanie
W chwili obecnej nie widz sposobu, unikn dziwacznych zoe w rodzaju niewia-
dome poczucie winy" czy niewiadomy lk" (s.
aby odpowiedzie na to pytanie z ja- 177-178).
CZY EMOCJE MOG BY NIEWIADOME?
^MmmmmmmmmmmmmmmmmMmmmmmmsiimmmmmmmmmm^
Niewiadomy afekt by przedmio- w warunkach zapewniajcych jego opty-

tem bada ju przed czterdziestu laty malne spostrzeganie. Wzrost lubienia
i powraca wspczenie jako przedmiot bodca wskutek czstoci ubiegych jego
studiw pod wpywem nowych metod, ekspozycji nie zaley od subiektywnie
technik badawczych i teorii. Prace wcze- odczuwanej znajomoci owego bodca,
niejsze koncentroway si na zjawi- bowiem lubienie obiektu niemal wy-
sku obronnoci percepcyjnej (Erdelyi, cznie zaley od faktycznej czstoci
1974) i czujnoci (Blum, 1954). Zakres jego przeszego pojawiania si, a nie
niewiadomych wpyww afektywnych od jego spostrzegania jako ju znanego
szybko jednak poszerzono o takie zja- (Matlin, 1971; Moreland, Zajonc, 1977,
wiska, jak niewiadome rnicowanie 1979). Co ciekawe, Bornstein (1987)
bodcw (Corteen, Wood, 1972; Lazarus, stwierdzi, e efekt samej ekspozycji
McCleary, 1951), afektywne oddziaywa- jest silniejszy w przypadku ekspozycji
nie powtarzajcych si ekspozycji bod- zdegradowanych ni optymalnych.
cw zdegradowanych (Bonnano, Stilling, Druga technika badania niewia-
1986; Bornstein, 1987; Bornstein, Le- domych wpyww afektywnych to nie-
one, Galley, 1987; Kunst-Wilson, Zajonc, wiadome uprzedzanie (priming) afek-
1980; Mandler, Nakamura, VanZandt, tywne. Jeeli eksponuje si fotogra-
1987; Seamon, Brody, Kauff, 1983a, fi umiechnitej twarzy przez bardzo
1983b) oraz niewiadome uprzedzanie krtki okres rzdu, powiedzmy, czterech
afektywne (Edwards, 1990; Kitayama, milisekund tu przed jednosekundow
1991; Murphy, Zajonc, 1987, 1988, 1993; ekspozycj nie zwizanego z ni i neu-
Niedenthal, 1987, 1990). tralnego bodca (powiedzmy chiskiego
Najwyraniej szym przypadkiem nie- ideogramu), bodziec ten jest bardziej
wiadomych oddziaywa afektywnych lubiany, ni ten sam bodziec nie poprze-
jest wpyw powtarzajcej si ekspozy- dzony adn ekspozycj bd te poprze-
cji bodcw zdegradowanych. Zjawisko dzony ekspozycj twarzy zagniewanej
samej ekspozycji polega na wzrocie (Kitayama, 1991; Murphy, Zajonc, 1987,
pozytywnoci postawy wobec jakiego 1988, 1993; Niedenthal, 1987, 1990). Co
obiektu wskutek samej czstoci eks- zastanawiajce, zjawisko to zupenie za-
ponowania tego obiektu (por. przegldy nika, jeeli bodziec uprzedzajcy (twarz)
danych u Bornsteina, 1989, i Harrisona, jest eksponowany w warunkach umoli-
1977). Zjawisko to wystpuje rwnie wiajcych jego optymalne spostrzeganie.
wtedy, kiedy wielokrotnie eksponowany Wyjanienie tych pozornie paradoksal-
bodziec jest zdegradowany do tego stop- nych wynikw odwouje si do zaoenia
nia, e podmiot nie zdaje sobie sprawy 0 istnieniu afektu niewiadomego i jego
z tego, e w ogle cokolwiek jest eks- odrnieniu od afektu opartego na po-
ponowane (Kunst-Wilson, Zajonc, 1980). znawczych ocenach bodca.
Wyrana zmiana w preferencji bodcw W innym miejscu staraem si
wystpuje take wtedy, kiedy czowiek przekona do tezy, e oddziaywania
nie jest w stanie wiadomie odrni afektywne mog nastpowa bez udziau
bodcw ju mu eksponowanych od procesw poznawczych, i afekt ma
innych, nie eksponowanych, a nawet wwczas charakter globalny, rozlany
nie jest w stanie przypisa zmian 1 moe by niewiadomy (Zajonc, 1980).
w lubieniu bodca wasnym dowiad- Argumentujc za niezalenoci afektu
czeniom. To ostatnie obowizuje take od poznania, staralimy si pokaza, e
wtedy, gdy bodziec jest eksponowany reakcje afektywne pojawiaj si wcze-
niej ni ich poznawcze odpowiedniki, moe wzbudzi t reakcj szybko i przy

co potwierdziy pniejsze wyniki empi- eksponowaniu bodca uprzedzajcego
ryczne (Kunst-Wilson, Zajonc, 1980). To mocno poniej progu spostrzee wia-
oglne twierdzenie eksploruje niedawna domych. Jednake w takich warunkach
praca Murphy i Zajonca (1993). Zaka- rozrniony moe by jedynie znak
damy, e w przypadku niewiadomego afektu, a subtelniejsze jego zrnico-
uprzedzania afektywnego, eksponowanie wanie nie jest moliwe. Umiechnity
jakiego wyrazu twarzy przez niewielki wyraz twarzy wzbudza niespecyficzny
uamek sekundy wystarcza do wzbu- afekt pozytywny, za zagniewany wyraz
dzenia reakcji afektywnej. Reakcja ta twarzy wzbudza niespecyficzny afekt
ma jednak charakter globalny, rozmyty negatywny. Na rysunku efekty te przed-
i niespecyficzny. Uprzedzanie afektywne stawiaj krzywe A+ i A-.
LU
u.
<
UJ
O
<
LU
K
4msec (OOOmsec
C Z A S EKSPOZYCJI
4msec 1000 msec

C Z A S EKSPOZYCJI
Teoretyczne wartoci reakcji afektywnych Teoretyczne wartoci skumulowanych re-

opierajcych si na wczesnym dostpie akcji afektywnych opierajcych si na
afektywnym (A+ i A-) i pniejszym wczesnym dostpie afektywnym (A+ i A-)
dostpie poznawczym (P+ i P-). Na pod- i pniejszym dostpie poznawczym (P+
stawie pracy Murphy i Zajonca (1993). i P-). Linie cige przedstawiaj akumu-
lacj afektu w wypadku zgodnoci obu
rde afektu, linie przerywane - w wy-
padku ich niezgodnoci. Na podstawie
pracy Murphy i Zajonca (1993).
Rysunek przedstawia take krzywe cja afektywna ulegnie nasileniu. Jeeli

narastania afektu wywodzcego si ze jednak te dwa rda prowadz do nie-
rde poznawczych (oznaczone jako P+ zgodnych reakcji afektywnych (na przy-
i P-). Na przykad osoba przedstawiona kad przy duszych czasach ekspozycji
na przezroczu moe by udekorowanym umiechnita twarz ma jakie potwor-
medalami bohaterem, gwiazd iilmow kowate cechy), znak pocztkowej reakcji
czy budzcym odraz gwacicielem. Za- afektywnej zostanie zniesiony lub nawet
uwamy, e afekt wywodzcy si z po- odwrcony. Te wzorce kumulowania si
znania pojawia si i akumuluje wzgld- reakcji afektywnych przedstawia drugi
nie wolniej. Istotna rnica midzy nie- rysunek, na ktrym kombinacje A+
wiadomym afektem a niewiadomym i P- oraz A- i P+ ilustruj niezgodno
poznaniem dotyczy stopnia ich specyficz- afektu bezporedniego (powiedzmy, wy-
noci. Podczas gdy niewiadomy afekt wodzcego si z uprzedzania) i afektu
ma charakter rozmyty, a jego zrnico- opartego na poznaniu, natomiast A+
wanie ogranicza si jedynie do rozr- i P+ oraz A- i P- ilustruj zgod-
nienia midzy deniem a unikaniem, no obu rde afektu. Jeeli wpywy
w niewiadome poznanie uwikane s A i P s niezgodne, niewiadome
pewne specyficzne treci. Najlepiej wida uprzedzanie afektywne moe wic mie
to w przypadku efektw uprzedzania. silniejszy wpyw od uprzedzania wia-
Prawdopodobnie kady bodziec moe domego (gdy bodziec uprzedzajcy jest
by przedmiotem oddziaywa wynika- eksponowany w warunkach umoliwia-
jcych z uprzedzania, na przykad Mur- jcych jego optymalne spostrzeganie).
phy i Zajonc (1993) byli w stanie uprze- Prawidowoci tych dowodzi seria bada
dza reakcj na chiskie ideogramy empirycznych (Murphy, Zajonc, 1993).
za pomoc przezroczy przedstawiajcych Niedawno Murphy, Monahan i Zajonc
twarze. Natomiast oddziaywanie na (w recenzjach) wykazali, e afekty wy-
niewiadome procesy poznawcze jest wodzce si zarwno z powtarzania
z natury ograniczone czynnikami o cha- ekspozycji zdegradowanych bodcw, jak
rakterze treciowym. Efekty uprzedza- i z niewiadomego uprzedzania s po-
nia semantycznego zale od treci dobnie niespecyficzne i rozlane, jako e
uprzedzanego bodca - mona uprzedzi ich wpywy dodaj si do siebie.
reakcj na sowo krzeso" za pomoc
sowa st", ale nie za pomoc sowa Znacznie trudniej jest oczywicie
galaktyka". bada emocje wyparte, cho warto odno-
towa, e Shverin (1990) by w stanie
Kiedy ekspozycja bodca (wywou- wykaza porednie efekty wypartych
jcego afekt) przedua si, coraz wicej konfliktw, posugujc si EEG i podpro-
informacji staje si dostpnych czowie- gow ekspozycj bodcw. Rwnie tutaj
kowi, a dziki nowym ocenom poznaw- pewne aspekty bodcw s przynajmniej
czym reakcja afektywna nabiera specy- czciowo dostpne wiadomoci. Inaczej
ficznoci. W tych warunkach wzboga- pacjent nie zwracaby si o pomoc. Kom-
conej ekspozycji mog by dokonywane pletna odpowied na pytanie o wia-
coraz subtelniejsze rozrnienia prowa- domo afektu bdzie jednak moliwa
dzce do wzrostu specyfiki afektu. Jeeli dopiero wtedy, gdy bdziemy wicej
reakcja afektywna wynikajca z ocen wiedzie zarwno o afekcie, jak i o wia-
poznawczych jest zgodna z wczesnymi domoci, jako e dotychczas dalecy jes-
wpywami niewiadomego afektu, oba te temy od osignicia adekwatnego pozio-
rda zsumuj si, wskutek czego reak- mu rozumienia kadej z tych dziedzin.

Kady z autorw komentujcych to wiadomoci. Sdzi te, e takie po-
pytanie jest zdania, e pewne elementy dejcie podkrela uyteczno badania
przetwarzania emocjonalnego mog mie emocji u gatunkw nie wyposaonych
niewiadomy charakter. Kady nawietla w wiadomo.
inny aspekt tego problemu, przy czym Interakcje midzy wiadomoci
stwierdzi mona znaczne podobiestwo i emocjami s nie mniej zoone od
pogldw. interakcji midzy wiadomoci a in-
Clore i LeDoux jasno deklaruj, e nymi procesami psychicznymi, takimi
emocje jako takie s stanami wiado- jak poznanie czy uwaga. Rosnca ilo
mymi. Clore proponuje uzna uczucia danych przekonuje jednak, e emocja
za konieczny (cho nie wystarczajcy) wywoana poza wiadomoci cechuje
warunek wystpowania emocji, a uczu- si odmiennymi wasnociami ni emo-
cia s wiadome na mocy definicji. cja wzbudzona uwiadamianymi czyn-
LeDoux rwnie uwaa emocje za stany nikami. wiadomo kontekstu wzbu-
wiadome, cho zwraca uwag, e do dzajcego emocj zdaje si nakada
ich powstania prowadz procesy niena afekt ograniczenie co do stopnia
wiadome. Wskazuje ponadto, e jest jego powizania z okrelonym bodcem.
to przejaw oglniejszej prawidowoci - Przedstawione w tym rozdziale analizy
treci wiadome s rezultatem procesw, nie odnosz si jednak do ewentualnej
ktre same pozostaj niedostpne wia- niewiadomoci rnych skadnikw sa-
domoci. mego procesu emocjonalnego. Na przy-
Clore i Zajonc twierdz, e kiedy kad czowiek moe sobie uwiadamia
rdo emocji jest niewiadome, emocja pewne zmiany w aktywnoci autono-
ma rozlany charakter i moe by do- micznego ukadu nerwowego, cho nie
znawana jako cz wasnej reakcji na by wiadomym zmian we wasnej mi-
jakikolwiek bodziec, a w konsekwencji mice i pantomimice. Sytuacja odwrotna
wpywa niemale na kady dowolny wydaje si mniej moliwa, cho brak tu
sd. Zajonc przyrwnuje powstae w ten danych empirycznych. Moliwa jest rw-
sposb emocje do wilgoci, ktra moe nie sytuacja, w ktrej uwiadamiana
w niezrnicowany sposb wpywa na jest zarwno reakcja emocjonalna, jak
kady kontaktujcy si z ni obiekt. i jej rdo, cho poza wiadomoci
Zajonc odrnia niewiadome poznanie pozostaje ich wzajemny zwizek. Ludzie
od niewiadomego afektu (to jest wzbu- mog te uwiadamia sobie rda
dzonego przez nieuwiadomione rdo), emocji i wasne reakcje, ale odmiennie
wskazujc, e to pierwsze musi mie identyfikowa emocj, na przykad z po-
zawsze jakie odniesienie przedmiotowe wodu obronnego nieprzyznawania si do
(tre), podczas gdy niewiadomy afekt swej rzeczywistej emocji.
moe swobodnie przelewa si" z jed- Kady z autorw odpowiadajcych
nego bodca na drugi. na to pytanie przedstawia nowe me-
LeDoux nie odrzuca moliwoci tody eksperymentalnego badania zwizku
wiadomego dokonywania oceny bodca, emocji ze wiadomoci. Budzi to pewien
cho uwaa za poyteczne ustali, ile optymizm co do dalszych losw tego
w dziedzinie emocji mona wyjani nieatwego problemu teoretycznego.
bez odwoywania si do interwencji
Jaki jest zwizek
emocji z pamici?
Gordon H. Bower: Niektre relacje midzy

emocjami a pamici
Emocje i pami s powizane r- w duej mierze od stopnia, w jakim
nymi nimi przyczynowymi. Wiadomo, zdarzenie jest interesujce, co z kolei po
e emocje powstaj z wielu przyczyn. czci zaley od jego nieoczekiwanoci
Niektre, jak wzdrygnicie si", s re- (odbiegania od normy), a po czci od
akcj na nagy, gony haas, polizgni- jego znaczenia afektywnego (na przy-
cie si czy upadek. Wikszo pozosta- kad seks i przemoc).
ych emocji powstaje, gdy przekadamy Podstawow tez teorii uczenia
nasze motywy i interesy na dziaania si jest zaoenie, e proces uczenia
celowe w nieprzewidywalnym otoczeniu. si jest napdzany porak oczekiwa
Kiedy dziaania prowadz do wynikw - jeeli wydarzenia nie przebiegaj
ocenianych jako osignicie, dowiad- w oczekiwany sposb, musimy uczy
czamy pozytywnych emocji takich, jak si dalej, by dostosowa nasze ocze-
przyjemno, duma czy rado. Nato- kiwania do zmienionej rzeczywistoci.
miast zdarzenia interpretowane jako Sprzeczno z oczekiwaniem ma du
utrudniajce realizacj planw prowadz szans wzbudza emocje, jak to zakada
do negatywnych emocji smutku, strachu Mandler (1984) w swojej teorii emocji
czy gniewu. To, ktra ze specyficznych jako reakcji na przerwanie". Kiedy
emocji zostanie wzbudzona, zaley od plan dziaania zostanie zablokowany
okolicznoci zdarzenia i jego interpreta- lub zagroony w wyniku niespenienia
cji, szczeglnie od moliwoci poradzenia jakich warunkw poprzedzajcych (na
sobie ze zdarzeniami negatywnymi. przykad psuje ci si samochd i sp-
Pierwsze wane oddziaywanie emo- niasz si na wane spotkanie), powo-
cji na pami jest zaporedniczone jej duje to frustracj lub zdenerwowanie
wpywem na uwag, ta za nasila mobilizujce uwag i proces uczenia
pniejsz pami zdarzenia, na ktrym si. Ten ostatni ma dwa cele: (1)
uwaga bya skupiona. Uwaga zaley poszukanie jakiego sposobu modyfikacji
256 JAKI JEST ZWIZEK EMOCJI Z PAMICI?
biecego planu, tak by poradzi sobie czynniki uatwiaj zapamitywanie emo-

z przeszkod oraz (2) identyfikacj nie cjonalnie istotnego materiau.
spenionego warunku poprzedzajcego, Wiele dowodw wiadczy o tym, e
aby podobna sytuacja przerwania" nie ludzie lepiej pamitaj zdarzenia wzbu-
powtrzya si w przyszoci. Reakcja dzajce silne emocje, czy to pozytywne,
emocjonalna na nieoczekiwany wynik czy to negatywne. Przewag t stwier-
dziaa skupia uwag na tej istotnej dza si nie tylko w badaniach laborato-
cesze sytuacji, ktra mogaby wyjani ryjnych manipulujcych emocjonalnoci
porak (lub by jej przyczyn), dziki wyuczanego materiau, ale rwnie -
czemu czowiek uczy si, jak zmieni i to jeszcze silniej - w badaniach nad pa-
swoje oczekiwania w adaptacyjny spo- mici autobiograficzn. Jeeli poprosi
sb. ludzi o codzienne zapisywanie wydarze
Poza skupianiem uwagi na wybra- z wasnego ycia i o ocen stopnia,
nych elementach otoczenia, silna reakcja w jakim s one emocjonujce, to okazuje
afektywna na jakie zdarzenie powoduje si, e w jaki czas potem najlepiej
te powtarzanie i rozpracowywanie za- przypominane s zdarzenia pierwotnie
pisu owego zdarzenia w pamici ope- oceniane jako silnie emocjonujce.
racyjnej. Wielokrotna aktywizacja ladu Bodce emocjonujce maj specjalny
pamiciowego moe wyraa zalegajcy status w przetwarzaniu informacji. Na
wpyw hormonw wydzielonych pod- przykad w ekspeiymentach laborato-
czas emocjonujcego zdarzenia, cho ryjnych bodce wzbudzajce siln reak-
jednostka moe take jeszcze w wiele cj emocjonaln (powiedzmy, erotyczny
dni pniej wspomina i ponownie obraz na tle nudnych fotografii) s
przeywa to zdarzenie, wzmacniajc lepiej zapamitywane od otaczajcych je
w ten sposb jego pami. Ta wanie bodcw neutralnych emocjonalnie. Co
tendencja ley u podstaw uporczywych, wicej, poniewa emocjonujce bodce
automatycznych nawrotw wspomnie maj pierwszestwo w przetwarzaniu
traumatycznych zdarze, na ktre cier- informacji, przycigaj one uwag, a od-
pi ofiary stresu pourazowego. wracaj j od ssiadujcych z nimi
Podsumowujc, emocje speniaj bodcw neutralnych, wskutek czego
trojak rol w ukierunkowywaniu pro- te ostatnie s gorzej pamitane, ni
cesu uczenia. Po pierwsze, emocje czsto identyczne bodce wystpujce bez s-
towarzysz zawiedzionym oczekiwaniom siedztwa bodcw emocjonujcych.
i kieruj uwag czowieka na towarzy- Podobnie mieszane skutki emocjo-
szce temu zdarzenia, jako na obiekty nalnej koncentracji uwagi mona wy-
warte zapamitania. Po drugie, emocje kaza dla scen wizualnych czy filmw
mobilizuj zwracanie uwagi na te cechy zawierajcych liczne obiekty, jak, po-
otoczenia, ktre czowiek ocenia jako wiedzmy, scena, w ktrej rabu okra-
wane z punktu widzenia zawiedzio- dajcy bank przypadkowo zabija strza-
nych oczekiwa (na przykad pozwala- em przechodnia. Obserwatorzy bd
jce przewidywa porak), co sprzyja doskonale pamita istot tej sceny,
lepszemu zapamitaniu tych cech. Po ale gorzej ni osoby z odpowiednich
trzecie, zaleganie pobudzenia emocjo- grup kontrolnych bd sobie radzi
nalnego powoduje wielokrotne przetwa- z przypominaniem rnych elementw
rzanie informacji na temat zdarze ta, jak rodzaj zegara ciennego, ubiory
uwaanych za przyczynowo powizane innych przechodniw itd. Emocja nie po-
z reakcj emocjonaln. Wszystkie te lepsza wic pamici wszystkich szczeg-
w emocjonujcego zdarzenia, a raczej i takie bodce s gbiej przez nie

skupia uwag na centralnych elemen- przetwarzane i lepiej zapamitywane.
tach sceny (pistolet, krew itd.), dziki Nawet jeeli czas przeznaczony na
czemu one wanie s lepiej pamitane. przetwarzanie informacji o bodcach
Jednak ten wzrost zapamitania odbywa zgodnych i niezgodnych ze stanem emo-
si kosztem innych szczegw, spo- cjonalnym jest wyrwnany, te pierwsze
strzeganych jako uboczne dla gwnego i tak s lepiej zapamitywane. Jedno
zdarzenia. z wyjanie tego zjawiska odwouje
Pochodn tej prawidowoci - e si do zaoenia, e materia zgodny
emocje drenuj zasoby uwagi i przetwa- emocjonalnie wywouje z pamici wicej
rzania informacji - jest to, e reakcje skojarze w momencie jego przetwa-
na jak emocjonujc scen odwracaj rzania, dziki czemu przetwarzanie to
uwag od innych, rwnolegle rozgrywa- owocuje silniejszym osadzeniem owego
jcych si wydarze. W konsekwencji, materiau w pamici.
czowiek moe zapamitywa bardzo Przejawem zwizku emocji z pa-
niewiele informacji o takich zdarzeniach mici jest te tak zwana pami
towarzyszcych. Tego rodzaju dystrak- uzaleniona od stanu emocjonalnego
cja" odpowiedzialna jest za pogarszanie (emotion-state dependent memory) (Bo-
przez emocje szybkoci uczenia si lub wer, 1992). Materia wyuczony w jakim
wykonywania zada. Na przykad osoby stanie emocjonalnym moe by atwiej
silnie zalknione czy depresyjne znane czy lepiej przypominany, kiedy w mo-
s ze sabej umiejtnoci uczenia si, mencie przypominania czowiek znajdzie
poniewa ich pami operacyjna jest si w tym samym stanie. Pami uzale-
tak wypeniona emocjonalnymi rumina- niona od stanu emocjonalnego wystpuje
cjami, e tylko niewielka cz zasobw nie zawsze, lecz tylko w pewnych
uwagi moe by przeznaczona na ucze- warunkach (Eich, 1992), ktrych na-
nie si mierzonych treci. tur precyzuje midzy innymi hipoteza
Na zaoeniu, e pobudzenie emo- przynalenoci przyczynowej. Zakada
cjonalne ukierunkowuje uwag, opiera ona, e ludzie najatwiej kojarz dan
si take cig bada nad zjawiskiem emocj z jakim bodcem czy sytuacj,
zgodnoci z nastrojem w uczeniu si jeeli bodziec w uwaaj za przyczyn
i poznaniu (por. Bower, 1990, 1992). danej emocji. Jeeli spostrzegaj dan
W tych badaniach przyjto hipotez, sytuacj i stan emocjonalny jako po-
e ludzie przeywajcy okrelony stan wizane przyczynowo, wwczas powstaje
emocjonalny czy nastrj silniej zwra- midzy nimi silne skojarzenie, dziki
caj uwag na takie zdarzenia, obiekty czemu pami bodca jest wspomagana
czy sytuacje, ktre zgodne s z tym przeywaniem danego stanu emocjo-
stanem. Tak wic przyjemne bodce nalnego w momencie przypominania.
(sowa, opisy, obrazy, ludzie, muzyka) Zjawisko pamici uzalenionej od stanu
s przez szczliwe osoby uwaane za emocjonalnego ma szereg konsekwencji
przyjemniejsze i silniej przycigaj ich klinicznych i spoecznych omawianych
uwag, a w konsekwencji bodce takie szczegowo gdzie indziej (Bower, 1990,
s przez nich gbiej przetwarzane i le- 1992).
piej zapamitywane. Co ciekawe, osoby Podsumowujc, motywacje i emo-
smutne zdaj si preferowa bodce cje speniaj wiele funkcji w systemie
o wrcz przeciwnej naturze (powane, poznawczym. Podczas gdy motywacja
smutne filmy, nostalgiczna muzyka, itp.) mobilizuje zasoby do dziaania, ukie-
mMMWMMmmMMMmsmsmMmmmmwmmmmMWMmmmmmm^
runkowuje uwag i kieruje wykona- trwao "w powtarzaniu dziaa korek-

niem planw, emocje su gwnie jako cyjnych. Dziki temu procesy uczenia
komentatorzy" reagujcy na obecn si prowadz do wyksztacenia traf-
sytuacj, oceniajcy wykonanie planw niejszego modelu biecej sytuacji, mo-
i ich efekty. Emocje czsto sygnalizuj gcego pokierowa oczekiwaniami pod
systemowi poznawczemu istotne roz- adresem podobnych sytuacji, ktre mog
bienoci (midzy wynikami rzeczywi- powtrzy si w przyszoci. Pniejsze
stymi i oczekiwanymi), ktre powinny wzbudzenie jakiej emocji prowadzi do
zosta pomniejszone w wyniku dal- przypominania skojarzonych z ni myli,
szego uczenia si. Emocje ukierunko- planw i wspomnie. To wybircze
wuj uwag na przyczynowo istotne przypominanie informacji ley u podoa
aspekty sytuacji, w ktrej pojawiy si takich zjawisk, jak zgodne z nastrojem
jakie rozbienoci, su do zakodo- deformacje mylenia, ocen, sdw, zapa-
wania oraz umieszczenia niezwykego mitywania i uczenia si.
zdarzenia w pamici i uatwiaj wy-
Richard Lazarus: Przeszo i teraniejszo

w emocji
Wspczesne badania nad relacjami mi- dycji badawczej nigdy nie odrniano
dzy emocj czy nastrojem a pamici do- systematycznie emocji od nastrojw,
tycz dwch gwnych wtkw. Pierwszy bd tu posugiwa si tymi terminami
to przypominanie uzalenione od stanu zamiennie. Moje podejcie do pamici
emocjonalnego, co oznacza zaleno emocjonalnej (opierajce si na poj-
przypominanych treci od tego, czy ciu znaczenia relacyjnego) rni si
jest si w pozytywnym, czy w nega- w istotny sposb od podejcia badaczy
tywnym nastroju (na przykad Bower, zajmujcych si t problematyk.
1981; Clark, Isen, 1982; Forgas, Bower,
Krantz, 1984). Pozytywne dowiadczenia
emocjonalne s czsto lepiej przypomi- Molarne pojcie znaczenia
nane w nastroju dodatnim, negatywne relacyjnego
za - w ujemnym (por. jednak krytyka
tych danych - Parrott i Sabini, 1990). Po Tradycyjne podejcie do pamici emocjo-
drugie, dowiadczany nastrj czy emocja nalnej ma charakter asocjacjonistyczny,
wpywaj na zachowania prospoeczne, to znaczy skupia si na molekularnych
jak pomaganie innym (por. Forgas, elementach, jak przelotne obrazy czy
Bower, 1987; Isen, 1970, 1984; Moore, fragmenty idei, ktre zostaj w kocu
Underwood, Rosenhan, 1984). powizane psychologicznie na zasadzie
Chciabym tu zastanowi si nad skojarze. Kiedy skojarzenia takie zo-
problemem, w jaki sposb i dlaczego stan ju utrwalone dziki procesowi
wzbudzane s wspomnienia emocjonalne uczenia, obecno jednego z elementw
i przedyskutowa zwizki midzy obec- przywouje rwnie pozostae, co jest
nie trwajcymi a przeszymi stanami podstaw uprzedzania opartego na sko-
emocjonalnymi. Poniewa w tej tra- jarzeniach.
Emocje dotycz zawsze jakiej szcze- wszystkich kultur, cho nie wszyscy
glnej szkody lub jakiego zysku, ktre radz sobie z nimi w jednakowy sposb
wynikaj z relacji midzy jednostk i wyraaj je w tym samym jzyku (por.
a otoczeniem. Mwi o tym moja koncep- Russell, 1991).
cja podstawowych tematw relacyjnych Pomimo przyjmowania perspektywy
opisywana ju przy okazji odpowiedzi asocjacjonistycznej Rhole, Riskind i Lane
na Pytania 2 i 5 (por. te Lazarus, (1987, s. 92) interpretuj wyniki swoich
1991c). Poczucie winy wie si ze bada nad wpywem uprzedzania po-
znaczeniem relacyjnym, e zamao si znawczego (cognitiue priming) i nastroju
jaki nakaz moralny, wstyd - e wypado na pami w sposb do zgodny z tym,
si poniej osobistego ideau itd. Moim co napisaem powyej. Pisz oni:
zdaniem owe znaczenia relacyjne nie
s odrbnymi fragmentami poczonymi Wpyw nastroju na wydobywanie treci z pa-
za pomoc skojarze, lecz wyraaj mici mona przynajmniej czciowo wyjani w na-
zoone zwizki, u ktrych podstaw stpujcy sposb: Zdarzenie wzbudzajce emocj,
na przykad poraka, pojawia si i wywouje za-
zawsze ley (jak zauwaa J. A. Singer, rwno pewien stan afektywny, jak i szereg tre-
1990) istotno biegu wydarze dla ciowo z nim zwizanych elementw poznawczych
osignicia celw, w jakie czowiek jest (na przykad przekonanie o spadku wasnej war-
zaangaowany. Emocje zawsze dotycz toci). Przywoane tym zdarzeniem treci poznaw-
scenariuszy pewnych znacze, wtkw cze aktywizuj w pamici dugotrwaej inne, skoja-
rzone z nimi informacje (na przykad o wasnych
czy historii i obecne s w umyle jako dowiadczeniach z przeszoci), powodujc w ten
podstawowe tematy relacyjne. sposb wzrost ich pamiciowej dostpnoci. Innymi
sowy, to nie sam afekt, ale skojarzone z nim treci
Cho przypuszczam, e dowolny
poznawcze wpywaj na wydobywanie informacji
fragment moe by sygnaem wywoaw- z pamici. Ten proces poznawczy oczywicie nie
czym caego scenariusza, fragment taki musi by sprzeczny z pamici uzalenion od
nie moe wyrazi znaczenia relacyjnego stanu emocjonalnego. Oba te procesy mog dziaa
bez przywoania tematu relacyjnego, rwnoczenie.
ktry w szczegowej postaci jest zo-
on histori opowiadajc o losach Laird (1989) wskaza, e jak na
czyjego celu w zetkniciu z zewntrz- ironi, badacze wpywu nastroju na
nymi warunkami. Ten wanie temat pami traktuj te wpywy dokadnie
czy podstawowy wtek, a nie jaki w taki sam sposb, jak wpywy do-
pojedynczy fragment, zawiera znaczenie wolnych zmiennych o charakterze po-
emocjonalne i stanowi istot treci na- znawczym, co sugeruje, e w czynnikach
szych wspomnie emocjonalnych. 0 charakterze emocjonalnym nie ma
Cho w konkretnym badaniu mona niczego szczeglnego, czego nie byoby
skupia si jedynie na pojedynczym te w czynnikach o poznawczej natu-
elemencie, jest on zawsze czci wik- rze. Nastroje i emocje s zoonymi
szej konfiguracji nadajcej zdarzeniom zdarzeniami interpersonalnymi, a ich
osobiste znaczenie i wyraajcej podsta- mianem powinno by okrelane nie
wowe elementy kondycji czowieka, cz- samo tylko pobudzenie, ale naprawd
nie z interpersonalnymi tematami, jak wane skadniki caoci, takie jak cele
uniknicie szkody, pomniejszenie wa- 1 ich realizacja, myli i znaczenia. Laird
snej wartoci, poraka, sukces, utrata, wymienia sze atwo rozpoznawalnych
zwycistwo, zysk, dawanie, mio, bycie skadnikw emocji (do ktrych doda-
podziwianym lub bycie odrzuconym. bym jeszcze sidmy w postaci sposobu
Tematy te stanowi osnow ycia ludzi radzenia sobie ze stanem emocjonal-
nym): zdarzenie wywoujce emocj, takiego ujmowania tej kwestii, jednak

ocena tego zdarzenia, wzorzec reakcji wydaje mi si uyteczne zakadanie
autonomicznej, zachowanie ekspresyjne, funkcjonalnego zwizku midzy jakim
dziaanie instrumentalne i subiektywne przeszym wspomnieniem czy snem,
uczucie. a tym, co dzieje si w teraniejszoci
Dodabym jeszcze, e z systemo- (por. Breger, Hunter, Lane, 1971; Horo-
wego punktu widzenia skadniki te s witz, 1976, 1988). Wikszo transakcji
zawsze od siebie uzalenione. Przy- czowieka z otoczeniem moe mu si
puszczam, e kady z tych skadnikw wydawa nowa, cho dorosy czowiek
moe prowadzi do wpywu emocji na majcy ju za sob zmagania z licznymi
pami i przypominanie. Najwaniejsz problemami zapewne dysponuje wieloma
jednak rol odgrywa podstawowy temat oglnymi schematami oceny zdarze
relacyjny, wicy wszystkie te elementy i schematami radzenia sobie z nimi,
w cao i zawierajcy znaczenie rela- ktre to schematy wykorzystuje do
cyjne, na ktrym opiera si emocja. interpretacji zdarze pojawiajcych si
w teraniejszoci. Nerwic mona trak-
towa jako przejaw sztywnoci w uywa-
niu wczeniej utworzonych schematw
Co wie przeszo do rozwizywania dzisiejszych proble-
z teraniejszoci? mw, podczas gdy zdrowe radzenie sobie
z teraniejszoci wymaga plastyczno-
Powiada si zwykle, e jednym z czyn- ci i modyfikacji przeszych schematw,
nikw wzbudzajcych emocje s wspo- kiedy wymaga tego obecna sytuacja.
mnienia z przeszoci. To tradycyjne po- Zwizek emocjonalnej pamici zda-
dejcie do pamici emocjonalnej zwraca rze z przeszoci i jakich bie-
si ku wntrzu czowieka, a nie ku cych transakcji z otoczeniem moe
jego relacjom z otoczeniem. Myl, e wynika z funkcjonalnego podobiestwa
podejcie to pomija wany fakt, e przeszych i teraniejszych transakcji
emocje nie pojawiaj si w prni, lecz z otoczeniem. Istotnym problemem dla
stanowi rezultat adaptacyjnych trans- psychologw jest ustalenie formalnych
akcji z otoczeniem. Najczciej czowiek regu decydowania o podobiestwie zda-
zmaga si z ktrym z klasycznych rze, jako e zdarzenia o identycznym
problemw kondycji ludzkiej, ktre wy- podstawowym temacie relacyjnym mog
mieniem poprzednio. Dla czowieka si nawet znacznie rni szczegami.
dorosego wikszo z tych problemw Na przykad Freud opisywa kliniczny
nie jest cakowicie nowa, lecz stanowi przypadek Maego Hansa cierpicego na
powtrn prb rozwizania kwestii nie fobi koni, twierdzc, e ko symbolizo-
do koca rozwikanych w przeszoci wa ojca, budzcego lk w owym maym
lub pojawiajcych si w jakiej nowej chopcu. Podobiestwo ojca (widzianego
postaci. oczyma dziecka) do potnego ogiera
Tego rodzaju sposb mylenia mo- zdaje si by intuicyjnie trafne. Jed-
na odnale we Freudowskim pojciu nake ocena podobiestwa zdarze jest
powtarzajcej si kompulsji, w ktrej z reguy subiektywnymi rezultatem hi-
problemy w przeszoci nie rozwizane storii indywidualnych dowiadcze i su-
pojawiaj si na nowo w teraniejszoci, biektywnych ocen, nie za konsekwencj
domagajc si" niejako rozwizania. Co identycznoci obiektywnych i mierzal-
prawda nie pociga mnie mechaniczno nych cech porwnywanych zdarze. To
: - :
261
y :: :
samo dotyczy symboli osobistych i uni- relacyjnego, ktry jest rwnowany te-
wersalnych uywanych w interpretacji matowi jakiego zdarzenia z przeszoci.
marze sennych i swobodnych skojarze By moe wspomnienia mog zosta
(por. te Jung, 1960). wzbudzone nawet fragmentem tematu
Co wicej, wraz z wiekiem wy- relacyjnego, cho zapewne cay temat
ksztacamy nowe schematy, co moe relacyjny zawsze ma tak zdolno do
zmienia interpretacj naszych wcze- wzbudzania wspomnie, poniewa temat
niejszych transakcji z otoczeniem. Je- jest najbardziej wyrazistym i najatwiej
stem przekonany, e pojcie podstawo- interpretowanym elementem interakcji
wych tematw relacyjnych, organizujce o emocjonalnym charakterze (por. te
rne szczegy zdarze w pewn posta Lewis, Williams, 1989).
(Gestalt) znaczenia relacyjnego, moe
okaza si bardzo uytecznym kryte-
rium orzekania o funkcjonalnym podo-
biestwie zdarze, pozwalajc zaliczy W jaki sposb pozytywny nastrj
do jednej klasy wszystkie z pozoru rne uatwia dziaania prospoeczne?
sytuacje, na przykad odrzucenia przez
innych, dowiadczenia straty lub zysku. Wiele bada wykazao, e nastrj po-
Poniewa podstawowy temat rela- zytywny (niezalenie od sposobu jego
cyjny zawiera pewien sensowny sce- wzbudzenia i treci) nasila dziaania
nariusz czy te wtek, stanowi on prospoeczne takie, jak niesienie pomocy
rwnie pomoc w zapamitaniu zdarze, innym. Dlaczego tak si dzieje? Wik-
ktre bez konfrontacji z takim tematem szo wyjanie odwouje si do poj-
byyby jedynie chaotyczn mieszank cia uprzedzania skojarzeniowego, ktre
elementw. Gdy ogldamy z on tele- polega na tym, e dowiadczanie po-
wizj, czsto do duo czasu upywa, zytywnego nastroju wywouje wzrost
zanim zorientujemy si, czy ju wi- aktywizacji myli o pozytywnym wy-
dzielimy jaki film, czy nie. Nagle, dwiku. Zakada si, e informacje s
w pewnym momencie wiemy ju, e organizowane w pamici na podstawie
go znamy. Dugo nie mogem zrozu- swego wydwiku afektywnego. Dobry
mie, dlaczego tak si dzieje. Myl, nastrj jest sygnaem wywoawczym
e powodem jest fakt, i pocztkowe dla myli o wydwiku pozytywnym,
sceny niektrych (szczeglnie starszych) co prowadzi do pozytywniejszego spo-
filmw nie zdradzaj gwnego wtku strzegania innych, a w konsekwencji
czy te intrygi przedstawianej historii. i do nasilenia skonnoci do pomagania
W zwizku z czym widziane obrazy innym. Wyjanienie to ma charakter
stanowi pocztkowo chaotyczn mie- molekularny, to znaczy odwouje si do
szank, niczym sylaby bezsensowne, skojarze midzy fragmentami podsta-
ktrych, jak wiadomo, trudniej si na- wowych tematw relacyjnych czy te
uczy ni normalnych sw. Przypomi- znacze relacyjnych.
namy sobie, e film ju widzielimy,
Osobicie wol wyjanienie bardziej
gdy tylko wywietlane sceny ujawni za-
holistyczne czy molarne, odwoujce si
sadnicz intryg (podstawowy temat re-
do zaoenia, e stale oceniamy nasze
lacyjny) opowiadanej historii. Hipoteza
relacje z otoczeniem z punktu widzenia
moja jest wic taka, e wspomnienia
ich znaczenia dla naszego dobrostanu
emocjonalne s pobudzane pojawieniem
i stosownie do tych ocen dziaamy.
si| w teraniejszoci okrelonego tematu
Doznajc pozytywnych dowiadcze, lu-
3!
dzie czuj si bezpieczni, pewni siebie goriach wyzwania, ze wszystkimi tego

i ekspansywni, co jest przejawem trak- faktu dobroczynnymi konsekwencjami,
towania zdarze jako wyzwania, nie za za spostrzeganie zdarze w kategoriach
jako zagroenia (Lazarus, 1981; Laza- zagroe ma konsekwencje negatywne.
rus, Folkman, 1984; Lazarus, Launier, Jest to stara idea, ktrej dotyczyo wiele
1978). Natomiast zagroenie oznacza, bada z lat pidziesitych i szedzie-
e znajdujemy si w niebezpieczestwie sitych (por. Holzman, Bitterman, 1956;
i musimy si broni, co prowadzi do Horvath, 1959; Lazarus, 1966; Laza-
ostronoci i zahamowania, tak bymy rus, Deesse, Osler, 1952 oraz Sarason,
nie wystawili si na niebezpieczestwo 1965, za bardziej wspczesny przegld
czy nie popenili jakiego gupstwa. danych przedstawia Glanzmann, 1985).
Traktowanie zdarze jako wyzwania Wyrazem zainteresowania t problema-
uatwia przepyw myli (Csikszentmi- tyk s te badania nad lkiem egzami-
halyi, 1975), uczucie zjednoczenia ze nacyjnym. Szkoda, e badacze zajmujcy
wiatem i spostrzeganie go jako do- si wpywem emocji czy nastrojw na
brego i dobroczynnego. W konsekwencji funkcjonowanie spoeczne nie cytuj
yczliwie mylimy o ludziach i bardziej znacznie wczeniejszych prac (sprzed
jestemy skonni dziaa na ich rzecz. 30-40 lat) dotyczcych stresu i lku.
Nie bdzie oczywicie zaskocze- Ilustruje to nieco zaciankow i na
niem konstatacja, e pozytywny nastrj pewno niepodan izolacj tych dwch
sprzyja spostrzeganiu zdarze w kate- dziedzin badawczych (Lazarus, 1993).
Joseph E. LeDoux: Pami a pami emocjonalna

w mzgu
Emocje i pami bywaj omawiane Pojcie pamici zwykle dotyczy na-
razem, szczeglnie wtedy gdy chce si szej zdolnoci do wiadomej refleksji na
wykaza, w jaki sposb emocje wpy- przeszymi dowiadczeniami. Ten rodzaj
waj na pami. Przykadem mog tu pamici nazywany jest pamici jawn
by psychoanalityczna teoria wyparcia, lub deklaratywn (na przykad Eichen-
prawo Yerkesa-Dodsona, hipoteza zgod- baum, 1992; Schacter, 1987; Tobias
noci nastroju w badaniach nad pami- Kihlstrom, Schacter, 1992). Prowadzone
ci czy hedonistyczna teoria wzmocnie- przez ostatnie 30-40 lat badania nad
nia (por. LeDoux, 1992d). Informacja ludmi i zwierztami eksperymental-
emocjonalna moe jednak nie tylko nymi pozwoliy zidentyfikowa neuro-
wpywa na pami, ale rwnie by nalne podstawy pamici deklaratywnej.
w niej przechowywana. Wan kwesti Szczegln rol odgrywa tu struktura
jest pytanie nie o to, czy pami zwana hipokampem. Uszkodzenie hi-
emocjonalna istnieje, lecz pytanie, czy pokampa powoduje silne ograniczenie
stanowi ona jaki szczeglny rodzaj zapamitywania informacji, ktra mo-
pamici. Najlepsze za dowody na szcze- gaby by pniej przypominana w wia-
glny charakter pamici emocjonalnej domy sposb. Cho dugo uwaano, e
wywodz si z bada nad neuronaln w pamici deklaratywnej znaczc rol
organizacj pamici. odgrywa ciao migdaowate (Mishkin,
1982), przeczy temu wiele bardziej jest deklaratywn, wiadom pamici

wspczesnych bada (Murray, 1992; dowiadczenia emocjonalnego i przecho-
Zola-Morgan i in., 1991). wywane jest jako pewien fakt doty-
Uszkodzenie hipokampa prowadzi czcy jakiego emocjonalnego epizodu.
do wzgldnie specyficznych zaburze Pami emocjonalna (uzaleniona od
pamici deklaratywnej, cho nie ma funkcji ciaa migdaowatego) i wspo-
nastpstw dla wielu innych rodzajw mnienie emocjonalne (uzalenione od
pamici. Przykadem funkcji pamicio- funkcji hipokampa) mog pniej zosta
wych zachowanych pomimo uszkodzenia rwnolegle zaktywizowane, przydajc
hipokampa jest uczenie si pewnych emocjonalnego posmaku wspomnieniom
umiejtnoci motorycznych, warunko- deklaratywnym.
wanie odruchw i procesy uprzedza- Poniewa jednak pami emocjo-
nia (por. Suire, 1987). W obecnych nalna i wspomnienia emocjonalne s
rozwaaniach najwaniejsze jest to, e przechowywane w rnych systemach
uszkodzenie hipokampa nie pociga za mzgowych, przechowywane w nich in-
sob spadku zdolnoci do warunkowania formacje nie zawsze musz si po-
emocji, ktre to zdolnoci silnie zale krywa. Kady z systemw otrzymuje
od funkcjonowania ciaa migdaowatego bowiem odmienne informacje wejciowe
(por. LeDoux, 1990, 1992a, 1992b). (informacje z czuciowych obszarw kory
Uszkodzenie ciaa migdaowatego pro- i wzgrza dochodz do ciaa migdao-
wadzi natomiast do utraty emocjonal- watego, ale nie do hipokampa), a po-
nych znacze bodcw i znacze na- nadto pami deklaratywna moe by -
bytych wczeniej poprzez ich kojarze- w przeciwiestwie do pamici emocjo-
nia z karami lub nagrodami, a take nalnej - modyfikowana innymi zapisami
do utraty zdolnoci do wyksztacania pamiciowymi o deklaratywnym charak-
nowych skojarze tego rodzaju (por. terze. Oba te powody mog prowadzi
Aggleton, 1992). Uszkodzenie ciaa mig- do pojawiania si konfliktu pomidzy
daowatego zaburza ponadto mimowolne pamici deklaratywn i emocjonaln.
reakcje emocjonalne wyzwalane" bod-
Podsumowujc, deklaratywna i emo-
cami bezwarunkowymi lub warunko-
cjonalna pami zdarze rodzcych
wymi, a take zaburza niektre re-
emocje uzalenione s od funkcjono-
akcje dowolne, instrumentalne (wicej
wania rnych systemw mzgowych.
szczegw zawiera moja odpowied na
W trakcie przeywania dowiadcze oba
Pytanie 7).
te systemy mog dziaa rwnolegle
Hipokamp i ciao migdaowate sta- i rwnoczenie. Umoliwia to wiadomy
nowi wic rdze dwch kluczowych wgld w nasze emocje i wspomnienia
sieci pamiciowych. Za pami dekla- emocjonalne. Odrbno tych systemw
ratywn odpowiedzialny jest hipokamp umoliwia jednak sytuacj w ktrej ich
(ale nie ciao migdaowate), podczas zawarto nie pokrywa si wzajemnie, co
gdy pami emocjonalna zaley od ciaa moe wyjania, dlaczego czasem nasze
migdaowatego (ale nie od hipokampa). wiadome wspomnienia nie pasuj do
Oba te systemy pracuj rwnolegle naszej reakcji emocjonalnej na ponowne
i rwnoczenie zapisuj lady danego pojawianie si bodcw skojarzonych ze
dowiadczenia. wspominanym zdarzeniem.
Naley podkreli, e czym innym
jest pami emocjonalna, a czym in-
nym wspomnienie emocji. To ostatnie
Jaak Panksepp: Subiektywno moga rozwin

si w mzgu jako prosty proces kodowania
wartoci uatwiajcy uczenie si nowych zachowa
Relacje pomidzy mechanizmami emo- nizmw odpowiedzialnych i za emocje.
cjonalnymi i pamiciowymi s rwnie Wanie dlatego badanie funkcji pamici
bliskie w mzgu, jak i w dowiad- i uczenia si u zwierzt wymaga wpro-
czeniu codziennym. Jeeli podstawowe wadzenia ich w silny stan emocjonalny
obwody emocjonalne koduj pierwotne czy motywacyjny.
wymogi przetrwania, jakie musiay spe- Neuronalne obwody emocjonalne
nia zwierzta w toku ewolucji, to wyksztaciy si zapewne celem szyb-
rozsdnie jest zaoy, e funkcj poja- kiej i wewntrznie spjnej mobiliza-
wienia si wielu wyszych mechanizmw cji zasobw organizmu (fizjologicznych,
mzgowych byo powicenie wyszych hormonalnych, behawioralnych i psy-
sfer wpywu zapewnieniu coraz wikszej chologicznych) w reakcji na pierwotne
plastycznoci w rozwizywaniu strate- wymogi przetrwania. Innymi sowy, sys-
gicznych interesw podstawowych syste- temy emocjonalne umoliwiaj orga-
mw emocjonalnych. Przykadem z ycia nizmom adaptacyjne reagowanie bez
codziennego ilustrujcym bliski zwizek rozbudowanego udziau procesw po-
emocji z pamici jest niezwyka atwo znawczych. Jednak wiele dowodw (o
wydobywania z pamici informacji zako- charakterze anatomicznym, behawioral-
dowanej podczas silnie emocjonujcych nym i psychologicznym) przekonuje, e
zdarze (co nazywane jest wspomnie- te podstawowe systemy wyznaczajce
niami lampy byskowej" - flash-bulb me- porzdek prymitywnych reakcji i podsta-
mories). Krtko mwic, najatwiejszym wowe wartoci organizmiczne (afekty)
sposobem wczenia wyszych procesw w kocu stay si te wyznacznikami
umysowych (na przykad mylenia) ewolucji specyficznych jakoci funkcjo-
jest aktywizacja podstawowych syste- nowania poznawczego. Jedn z koncep-
mw emocjonalnych (Gray, 1990). Po- cji zgodnych z t lini rozumowania
budzenie tych podstawowych systemw jest teza, e zdarzenia wzmacniajce"
powoduje spontaniczn aktywno po- wyraaj fluktuacj aktywnoci emocjo-
znawcz. Mona sdzi, e podstawowe nalnych systemw mzgu (Panksepp,
systemy emocjonalne dostarczaj me- 1986, 1990d), cho inni uwaaj, e
chanizmw lecych u podstaw takich emocje wyraaj funkcjonowanie zda-
zjawisk, jak uatwianie zapamitywania rze wzmacniajcych". Sprawa ta siga
i przypominania informacji zgodnych jednak znacznie gbiej.
z nastrojem czy pami uzaleniona od
Systemy emocjonalne s wyrazem
stanu emocjonalnego. Ludzie nie maj
potnej pamici genetycznej przecho-
najmniejszych kopotw z przypomina-
wywanej w mzgu i dowodem na
niem sobie silnie emocjonujcych zda-
archetypiczn pami odziedziczon po
rze, w ktrych niedawno uczestniczyli
naszych ewolucyjnych przodkach. Cho
- takie wspomnienia tryskaj z nich,
te wspomnienia" maj niewiele wspl-
niczym woda ze studni artezyjskiej.
nego z poznaniem (i zapewne wyraaj
Wiele mzgowych mechanizmw pamici
si gwnie poprzez stany afektywne),
pozostaje zapewne pod kontrol mecha-
nie jest przesad przypuszczenie, e
wiele mitw i legend przekazywanych bezwarunkowe tendencje emocjonalne

we wczesnej tradycji mwionej wyraao ze strukturami nawykowymi stanowi-
wanie istnienie tych archetypicznych cymi rezultat warunkowania. Innymi
wspomnie afektywnych w naszych m- sowy, procesy REM mog pomaga
zgach. Tradycje i folklor mog wyraa w utrwalaniu podprogowych zwizkw
atwo, z jak podstawowe odczucia midzy emocjami i pamici, przyczynia-
emocjonalne s w stanie wiza si jc si w ten sposb do wyksztacenia
z wydarzeniami zewntrznymi (spe- podwiadomych podstaw temperamentu
cyficznymi skryptami), by dostarczy jednostki.
potnych reprezentacji symbolicznych Warto zastanowi si take, w jaki
naszego dziedzictwa ewolucyjnego. Zwie- sposb faza REM moga zosta wy-
rzta mog osiga podobne cele dziki ksztacona w trakcie ewolucji. Podejrze-
zdolnoci ich systemw emocjonalnych wam, e nastpio to wwczas, gdy cz
do wyposaania pierwotnie neutralnych pierwotnego mechanizmu wzbudzania
zdarze w znaczenia afektywne. Krtko podstawowych dowiadcze afektywnych
mwic, specyficzne dla emocji procesy zostaa zepchnita pod powierzchni"
afektywne mog wyraa si w wielu w trakcie ewolucji mzgu, by przej
trwaych tradycjach kulturowych, a spe- now rol w rutynowej dynamice mzgu
cyficzne dla emocji procesy wzmacnia- i by moe dostarczy mechanizmu
nia" mog stanowi istotne skadniki wzmacniajcego skojarzeniowe zwizki
genezy naszych najwaniejszych wspo- zoonych wydarze yciowych z pro-
mnie yciowych. Cho bardzo niewiele cesami emocjonalnymi. Brzmi to moe
wiemy o neurobiologicznych szczegach zbyt tajemniczo, ale rozwamy zadzi-
tego rodzaju procesw, wiadomo, e dua wiajcy fakt, e struktury generujce
liczba neuroprzekanikw uwikanych sen REM s pooone w pniu m-
w procesy emocjonalne moe take mo- zgu - niej od obwodw zarzdzaj-
dulowa przebieg procesw kojarzenia cych stanem czuwania, to znaczy od
(por. niej). Ponadto, jak wskazywaem wstpujcego ukadu siateczkowatego.
w swojej odpowiedzi na Pytanie 6, Trudno sugerowa, e marzenia senne
kora zawiera systemy receptorw wielu pojawiy si w ewolucji wczeniej od
rozbudowanych podkorowych systemw stanu czuwania, jednak faktem jest,
peptydowych, ktre koordynuj specy- e struktury zarzdzajce faz REM
ficzne typy emocji (por. Panksepp, 1993). umiejscowione s w pniu mzgu po-
niej struktur zarzdzajcych stanem
W kontekcie pytania stanowicego
czuwania, co sugeruje e te pierwsze s
osnow tego rozdziau, warto podkreli
wczeniejszym wytworem ewolucji. Roz-
pewne interesujce zwizki pomidzy
wizaniem tego paradoksu jest hipoteza,
wspomnieniami emocjonalnymi a ma-
e to, co obecnie znamy jako mecha-
rzeniami sennymi, czyli faz snu REM
nizm REM, byo pierwotnie mzgowym
(rapid eye movement - faza szybkich
mechanizmem czuwania, powiconym
ruchw gaek ocznych). Zastanawiajca
cakowicie pobudzaniu procesw emocjo-
jest silna emocjonalno tej fazy snu,
nalnych. Przemawia za tym fakt, e
jak te fakt, e emocje senne zwykle
u znajdujcych si w gbokiej fazie
nie s zintegrowane ze wiadom pami-
snu kotw, u ktrych atonia REM
ci cechujc stan czuwania (marzenia
zostaje zablokowana przeciciem pnia
senne s z reguy sabo pamitane). By
mzgu, pojawiaj si spontaniczne ka-
moe dzieje si tak dlatego, e mecha-
skady prostych skryptw emocjonalnych
nizmy REM pomagaj powiza nasze
(Sastre, Jouvet, 1979). Koty te ujaw- bliskie i skonny jestem podejrzewa,

niaj strach, wcieko, i zachowania e waciwa konceptualizacja podstawo-
eksploracyjne. Wnioskuj std, e faza wych procesw emocjonalnych w mzgu
REM wyraa funkcjonowanie starego i ich mechanizmw neurochemicznych
mechanizmu pobudzenia emocjonalnego, otworzy drog do odczytania natury
ktrego zadaniem byo aktywizowanie pamici, w szczeglnoci do zrozumie-
zachowa emocjonalnych. W miar po- nia licznych procesw przypominania
stpw ewolucji i rywalizacji wewntrz- uzalenionego od dowiadczanego stanu
gatunkowej, takie proste wzorce zacho- emocjonalnego. Wspczesne badania do-
wania staway si coraz mniej uyteczne wodz, e procesy pamici s kontro-
i byy poddawane coraz silniejszemu lowane przez liczne peptydy, jak soma-
hamowaniu tonicznemu. Rwnolegle po- tostatyna (DeNoble, Hepler, Barto; Ru-
jawiy si w ukadzie siateczkowatym binw, 1986), galanina (Crawley, Wenk,
mechanizmy czuwania kontrolujce o 1989), bombesyna (Flood, Morley, 1990)
wzgrzowo-korow (Steriade i in., 1990; i wazopresyna (Dantzer i in., 1987;
Steriade, Llinas, 1988), a stary me- DeWied, van Ree, 1989; Flood i in.,
chanizm wzbudzania emocji mg zo- 1990; Weingartner i in., 1981). Cho
sta relegowany do pomocniczej funkcji mechanizmy lece u podoa zwizkw
powtrnego przetwarzania i amplifiko- emocji z poznaniem nie s jeszcze
wania informacji emocjonalnej podczas dobrze poznane, osignlimy ju punkt,
uwewntrznionego pobudzenia w fa- w ktrym problemy te daj si pe-
zie REM. Mogo to uatwia mzgowi netrowa nie tylko za pomoc sw,
lepsz konsolidacj zoonych wzorcw ale i potnych technik neurobiolo-
informacji ekstero- i interoceptywnych gicznych. Aby jednak mc wykorzysta
odbieranych w stanie czuwania. Innymi te nowe techniki badawcze, musimy
sowy, faza REM moe obecnie do- wpierw dokona rekonceptualizacji m-
starcza neurostatystycznego mechani- zgowych funkcji u zwierzt i uj je
zmu porzdkowania i odsiewania zwiz- w bardziej realistyczny psychologicznie
kw przyczynowo-skutkowych (szczegl- sposb. Na nieszczcie doktrynerski
nie koniunkcji wanych zdarze we- behawioryzm zachowuje wci jeszcze
wntrznych i zewntrznych) od wielu powane wpywy w nauce o mzgu,
innych przypadkw wspwystpowania przeszkadzajc w rozwijaniu bardziej
zdarze w czasie czuwania. realistycznych psychologicznie koncep-
cji na temat funkcjonalnej organizacji
Zwizki mechanizmw emocjonal- mzgu.
nych i pamiciowych musz wic by

Zwizki emocji z pamici byy dostrze- cho niektre zdarzenia silnie skoja-
gane od samego pocztku bada nad rzone z emocjami negatywnymi mog
emocjami i stanowi wyrazist cech by wypierane ze wiadomoci.
ludzkiego dowiadczenia. Ludzie maj Dwaj autorzy odpowiadajcy na to
skonno do szczeglnie dobrego pa- pytanie podchodz do z perspektywy
mitania silnie emocjonujcych zdarze, psychologicznej, dwaj inni - z perspek-
JAKI JEST ZWIZEK EMOCJI Z PAMICI? 267
tywy biologicznej. Nie ulega wtpliwoci, znaku z ich nastrojem. Zjawisko to od-
e obie te perspektywy prowadz do grywa du rol w podtrzymywaniu sta-
stwierdzenia, e pami czy z emocj nw patologicznych, poniewa jednostka
szczeglny zwizek. Jednak aden z au- znajdujca si w jakim zaburzonym
torw przyjmujcych perspektyw psy- stanie moe nadmiernie koncentrowa
chologiczn nie odwouje si do danych si na zgodnych z nim bodcach. Pami
biologicznych i na odwrt. uzaleniona od stanu emocjonalnego
Bower opisuje rne rodzaje wpywu polega za na tym, e atwiej mona
emocji na pami. Jeden z nich uza- przypomnie sobie informacje, jeli stan
leniony jest od wpywu emocji na emocjonalny w momencie przypomina-
uwag - zwracamy wiksz uwag na nia pokrywa si ze stanem przeywa-
bodce emocjonujce, dziki czemu lepiej nym w momencie pocztkowego zapa-
je pamitamy. Kiedy emocja wzbudzana mitywania tej informacji. Zjawisko to
jest przez rozbieno midzy naszymi wystpuje jednak tylko w ograniczonych
oczekiwaniami a rzeczywistym biegiem warunkach.
wydarze, uwaga nasza kieruje si na Zdaniem Lazarusa, kluczowe zna-
te cechy bodcw, ktre uznajemy za czenie dla zrozumienia pamici emocjo-
przyczyn lub predyktor niespenienia nalnej ma pojcie podstawowego tematu
oczekiwa. Dziki temu moemy pod- relacyjnego (por. Pytania 5 i 6), ktry
j odpowiednie dziaania, by zapobiec jest najbardziej wyrazistym elementem
powtrnemu wystpieniu takich sytuacji dowiadczenia emocjonalnego i najwa-
w przyszoci. Bower zakada, e wan niejszymi elementem jego pamici. Autor
funkcj emocji jest sygnalizowanie or- ten sugeruje, e podobiestwo teranie-
ganizmowi istotnych rozbienoci, ktre szych i minionych zdarze pod wzgl-
moe zredukowa dalszy proces uczenia dem podstawowego tematu relacyjnego
si. jest nici, ktra wie teraniejszo
Inn drog wpywu emocji na pa- z przeszoci. Pami emocjonalna jest
mi jest utrzymywanie przez emocj - jego zdaniem - wzbudzana wanie
jakiej informacji w pamici operacyjnej, przez podobiestwo obecnego tematu
wymuszajce jej wielokrotne przetwa- relacyjnego do takiego tematu napotka-
rzanie, dziki czemu powstaje silniejszy nego w zdarzeniach przeszych.
zapis owej informacji w pamici du- Cho zarwno LeDoux, jak i Pank-
gotrwaej. Bower zauwaa, e emocja sepp rozpatruj relacj emocji z pami-
nie zwiksza zapamitywania wszyst- ci z punktu widzenia systemw nerwo-
kich szczegw pobudzajcej sceny, lecz wych, kady z nich zajmuje si zupenie
dziaa w sposb do selektywny. Przy- innymi aspektami tego stosunku. Le-
wouje dane wiadczce o tym, e polep- Doux zauwaa, e pami zwykle odnosi
sza si pami o centralnych elementach si do naszej zdolnoci snucia wiadomej
emocjonujcego zdarzenia, ale kosztem refleksji na temat wydarze z przeszo-
szczegw o charakterze ubocznym. ci, co nazywane jest pamici jawn
Jeszcze inne komentowane przez lub deklaratywn. Autor cytuje dane
Bowera drogi oddziaywania emocji na podkrelajce du rol hipokampa dla
pami, to efekt zgodnoci nastroju tego rodzaju pamici oraz dane wskazu-
i pami uzaleniona od stanu emo- jce na to, e wspomnienia emocjonalne
cjonalnego. Efekt zgodnoci nastroju s uwarunkowane inn struktur m-
polega na tym, e ludzie zwracaj zgu, ciaem migdaowatym (uszkodzenie
wiksz uwag na bodce zgodne co do tego ciaa, ale nie hipokampa, zaburza
reakcje emocjonalne wyuczone drog poznawczych, mechanizmy emocjonalne

kojarzenia). LeDoux stawia hipotez, umoliwiay zwierztom adaptacyjne re-
e oba te systemy pamiciowe dziaaj agowanie. Rozwj kory mzgowej dopro-
rwnolegle i rwnoczenie prowadz do wadzi do wzrostu adaptacyjnej roli pro-
wyksztacania si ladw pamiciowych. cesw poznawczych oraz przejcia przez
Zwykle informacje zakodowane w obu systemy emocjonalne roli regulatorw
systemach si pokrywaj, cho czasami pewnych specyficznych aktywnoci po-
owa dwoisto pamici prowadzi moe znawczych. Jedn z dziedzin, w ktrej
do rozziewu pomidzy jawn pamici mona t interakcj zaobserwowa, jest
poznawcz i ukryt pamici emocjo- faza REM snu. Panksepp zastanawia
naln. si nad sab pamici marze sennych
Z kolei Panksepp stawia hipotez, pomimo ich silnego nasycenia emocjami
e w mzgu istniej genetycznie uwa- i sugeruje, e funkcj fazy REM jest
runkowane wspomnienia czy te ar- utrwalanie relacji midzy emocjami i pa-
chetypiczna pami odziedziczona po mici poza progiem wiadomoci. Za-
naszych odlegych przodkach. (Czy ar- rwno LeDoux, jak i Panksepp zgadzaj
chetypy te mog wiza si z wyr- si, e emocje odgrywaj wan rol
nianymi przez Lazarusa podstawowymi w pamici utajonej, a nie jawnej. Obaj
tematami relacyjnymi?) Panksepp widzi podkrelaj rol emocji w pniejszym
emocje i pami jako rezultat dziaania przechowywaniu informacji w pamici.
podobnych mechanizmw mzgowych, Jedn z konsekwencji przyjcia tej tezy
podkrelajc rol neuropeptydw za- jest konieczno stosowania metod zdol-
rwno w procesach pamici, jak i emocji. nych do zbadania wpyww pamici uta-
Zakada te, e we wczesnych etapach jonej, a wic wykluczenie tradycyjnych
ewolucji, przed pojawieniem si kory w badaniach nad pamici werbaln
mzgowej i zaawansowanych procesw sprawozda osb badanych.
Pytanie 10:
Na czym polegaj
indywidualne rnice
w aktywnoci emocjonalnej?
Richard J. Davidson: Biologiczne podstawy bada

nad stylem afektywnym
Wprowadzenie nej. Psychologowie wymylili niezliczon

ilo schematw pozwalajcych scharak-
Rnice indywidualne w przebiegu pro- teryzowa rnice indywidualne w za-
cesw emocjonalnych, czy te styl afek- kresie emocjonalnoci. Jednym z gw-
tywny, jak nazwaem ca t dziedzin nych punktw tego eseju jest teza,
bada (Davidson, 1992), stanowi pod- e ujcie rnic indywidualnych winno
staw tego, co tradycyjnie okrela si uwzgldnia wiedz o ich biologicznych
mianem osobowoci (na przykad Gray, podstawach. Innymi sowy, lece u pod-
1982; Tellegen, 1985) i wczesnodzieci- staw afektu rnice biologiczne mog
cego temperamentu (Goldsmith i in., stanowi naturaln przesank do iden-
1987). Styl afektywny wie si te tyfikacji rnic indywidualnych w za-
z psychopatologi, jako e w istocie kresie reakcji afektywnych. Mona wic
wszystkie gwne rodzaje zaburze psy- przeprowadzi swoist biologiczn ana-
chicznych oznaczaj jak dysfunkcj liz czynnikow wykrywajc zwizki
emocji. Niektrzy teoretycy uwaaj, midzy zmiennymi w oparciu o to, co
e rnice indywidualne pod wzgldem wiadomo o podobiestwie ich biologicz-
zdolnoci do odczuwania pewnych emo- nych mechanizmw (przykady - por.
cji stanowi mog predyspozycj warun- Luria, 1973).
kujc podatno jednostki na poszcze- Inna kwestia, dobrze znana, cho
glne rodzaje zaburze psychicznych (na cigle wymagajca podkrelania, do-
przykad Meehl, 1975). tyczy tego, e skoro, opisujc r-
Zapewne nie trzeba czytelnikowi nice indywidualne w zakresie reagowa-
przypomina o ogromnej liczbie sposo- nia emocjonalnego, mamy do czynienia
bw, na jakie ludzie mog si rni z rnicami o charakterze cech, to do
pod wzgldem aktywnoci emocjonal- ich identyfikacji powinnimy posugiwa
270 268 NA CZYM POLEGAJ INDYWIDUALNE RNICE W AKTYWNOCI...
si metodami trafnymi i rzetelnymi (Ekman, 1993). Tylko w przypadku nie-

w sensie psychometrycznym. Wane s ktrych typw ekspresji emocji mona
tu rne rodzaje rzetelnoci, wcz- oczekiwa ich zgodnoci z reakcjami
nie z wewntrzn zgodnoci narzdzia fizjologicznymi i sprawozdaniami sow-
i jego stabilnoci w czasie, ktre nymi, co wymaga od badaczy bardzo
to wymogi dotycz nie tylko metod subtelnego rnicowania poszczeglnych
papier-owek, ale rwnie miar o cha- typw reakcji ekspresyjnych. Wano
rakterze biologicznym (por. Tomarken rozpoznania wieloskadnikowej natury
i in., 1992). emocji w badaniach rnic indywidual-
nych wie si z tym, e poszczeglne
jednostki mog rni si midzy sob
Wieloskadnikowa natura emocji: tylko niektrymi procesami emocjonal-
implikacje dla rnic indywidualnych nymi.
Emocja jest pojciem obejmujcym zr-

nicowan grup procesw, dlatego te Ujcie rnic indywidualnych
mona dzieli emocje na wiele r-
nych sposobw. Po pierwsze, wane
w oparciu o przesanki biologiczne:
jest rozrnienie midzy spostrzeganiem alternatywna strategia badania
sygnaw emocjonalnych a przejawia- stylw afektywnych
niem emocjonalnych reakcji, u ktrych
podoa le odmienne obwody neuro- Jedn z drg wykrywania naturalnych
nalne (przegld danych - por. David- wzorcw skojarze midzy zmiennymi
son, Tomarken, 1989; Davidson, 1993). zwizanymi ze stylem afektywnym jest
Kada z tych kategorii podlega dalszym porwnywanie zachowania afektywnego
podziaom. Spostrzeganie wzrokowych i reakcji fizjologicznych u osb rni-
sygnaw emocjonalnych zaley od dzia- cych si pod wzgldem takich wska-
ania innych mechanizmw mzgowych nikw biologicznych, co do ktrych
ni percepcja suchowych sygnaw emo- zakada si, e s zwizane przynajmniej
cjonalnych (por. Etcoff, 1989). Nawet z pewnymi aspektami stylu afektyw-
w obrbie modalnoci wzrokowej sy- nego. Przytocz tu pewien przykad
gnay dotyczce wyrazu twarzy s prze- ilustrujcy sposb, w jaki biologia moe
twarzane przez inne struktury mzgowe pomc w identyfikacji rnic indywidu-
ni pozostae wzrokowe sygnay emocjo- alnych w zakresie stylu afektywnego.
nalne (na przykad Rolls, 1992). Jeli W kocowej czci tego eseju poka,
chodzi o regulacj reakcji emocjonal- jakie nowe pytania nasuwa ten zbir
nych, proponowano uznanie wielu struk- danych i jakie mechanizmy mog lee
tur mzgowych za nerwowe podoe u podstaw takich rnic indywidual-
rnych aspektw reakcji emocjonalnych.
nych. Wielu autorw proponuje modele
Badania nad wpywem lezji jed-
emocji zakadajce odrbne mechanizmy
nostronnych na objawy emocjonalne
dla zachowania, reakcji fizjologicznych
(przegldy danych - por. Davidson,
i sprawozda werbalnych (na przykad
1984, 1992) sugeruj, e pacjenci po
Davidson, 1978). Inni badacze zwracaj
lewostronnej lezji pata czoowego sil-
uwag na silnie zrnicowan natur
niej ujawniaj symptomy depresji ni
systemu ekspresji emocji, ze szczegl-
pacjenci po podobnej lezji prawostron-
nym naciskiem na ekspresj mimiczn
nej. Dane te wskazuj na interesujc
271 NA CZYM POLEGAJ INDYWIDUALNE RNICE W AKTYWNOCI...
moliwo, e rnice indywidualne pod zjologicznych podstawowej aktywnoci

wzgldem asymetrycznych wzorcw po- elektrycznej mzgu za pomoc elektrod
budzenia okolic przednich pata czoo- umieszczonych na skrze czaszki. Dane
wego u osb zdrowych (neurologicznie te zostay poddane transformacji Fou-
nietknitych) wi si z tendencjami do riera i wyliczono z nich charakterystyk
okrelonego reagowania emocjonalnego. czstoci fal alfa, o ktrej wiadomo, e
W wielu swoich poprzednich pracach jest odwrotnie proporcjonalnym wska-
(Davidson, 1993; Davidson, Tomarken, nikiem aktywacji (Shagass, 1972). le-
1989) wskazywaem, e owe rnice dzc rnice w aktywnoci alfa mierzone
indywidualne pod wzgldem asyme- przez homologicznie rozmieszczone elek-
trycznych wzorcw pobudzenia przed- trody, mona wnioskowa o asymetriach
nich okolic pata czoowego wyraaj aktywacji rnych obszarw kory m-
zrnicowan skonno do reagowania zgowej. W niedawnych badaniach wy-
rnymi rodzajami afektu pozytywnego kazalimy rzetelno rnic indywidual-
lub negatywnego w odpowiedzi na sto- nych pod wzgldem asymetrii aktywacji
sowne bodce. Zakada si, e lewy obszarw przedniej czci patw czoo-
obszar przedni jest wyspecjalizowany wych i patw skroniowych. W szcze-
w emocjach zwizanych z tendencj glnoci, stwierdzilimy umiarkowan
do zbliania si, podczas gdy prawy stabilno czasow tych asymetrii -
obszar przedni - w emocjach zwizanych korelacja pomidzy pierwszym i drugim
z tendencj do unikania. Oczekiwa wic pomiarem asymetrii oddzielonymi jedno-
mona, e na przykad osoby z obnion miesiczn przerw wyniosa od 0,66 do
aktywacj przedniej czci lewego pata 0,73. W kadej z tych sesji zebralimy
czoowego cechowa si bd wzgldnie pomiary aktywnoci rnych obszarw
sabym pobudzaniem systemu zbliania kory w omiu jednominutowych okre-
si, a w konsekwencji - szczegln po- sach. Kady z tych okresw traktowany
datnoci na smutek i depresj. Z kolei by na podobiestwo pojedynczej pozycji
osoby z nasilon aktywacj prawego testu, co rzadko si zdarza w przypadku
obszaru przedniego cechowa si bd pomiarw fizjologicznych, co byo jednak
wzgldnie silnym pobudzaniem systemu niezbdne do oszacowania wewntrz-
unikania, a w konsekwencji bd szcze- nej zgodnoci wskanikw aktywnoci
glnie podatne na emocje i zespoy rnych" obszarw kory. Zgodno ta
psychopatologiczne, w ktre uwikany okazaa si wysoka (>0,85) i wskazuje
jest ten system (na przykad strach na rzetelno elektrofizjologicznych miar
i nerwica lkowa). Za osoby z nasilon indywidualnych rnic w zakresie asy-
aktywacj lewego obszaru przedniego metrii pobudzenia przednich obszarw
cechuj si nasilon aktywacj systemu kory mzgowej.
zbliania, dziki czemu dobrze daj so-
bie rad ze stresem i maj skonno do W wielu badaniach dokonalimy
emocji pozytywnych. Obecnie dokonam pomiaru zwizkw midzy tymi fizjolo-
krtkiego przegldu danych potwierdza- gicznymi miarami asymetrii a rnicami
jcych ten model, po czym posu si indywidualnymi w zakresie funkcjono-
tymi danymi do sformuowania pyta wania emocjonalnego. Stwierdzilimy, e
o mechanizmy lece u podoa tych osoby o wikszej prawostronnej aktywa-
rnic indywidualnych. cji przedniego obszaru pata czoowego
i skroniowego cechuj si silniejsz
W badaniach na duej prbie osobowociow skonnoci do przey-
osb dokonalimy pomiarw elektrofi- wani nastroju negatywnego, a sabsz
2 7 2 N A CZYM POLEGAJ INDYWIDUALNE RNICE W AKTYWNOCI...
- do nastroju pozytywnego ni osoby wskazuj na wczesne pojawianie si

0 silniejszej aktywacji lewostronnej (To- asymetrii aktywacji przednich obszarw
marken i in., 1992). Podobne rnice kory i zrnicowanie obserwowalnych
stwierdzilimy rwnie w odniesieniu do w zachowaniu reakcji temperamental-
siy emocji negatywnych, jakimi badani nych, ktre z asymetri t s powi-
reagowali na fragmenty filmw wzbu- zane.
dzajce strach i wstrt (Wheeler, David- Duy zbir danych nagromadzo-
son, Tomarken, 1993). Rnice te pozo- nych przez nas w cigu ostatnich
staway istotne nawet po wyeliminowa- kilku lat przekonuje, e indywidualne
niu (za pomoc hierarchicznej analizy rnice w zakresie asymetrii aktywacji
regresji) wpywu podstawowego nastroju przednich obszarw kory wi si ze
charakterystycznego dla badanych osb. specyfik stylu reagowania afektywnego.
W innych badaniach stwierdzilimy, e Osoby z przewag aktywacji prawo-
osoby o skrajnie silnej przewadze ak- stronnej cechuj si silniejsz dyspo-
tywacji prawostronnej cechuj si sab- zycj do afektu negatywnego, silniej
sz (ni badani z przewag aktywacji reaguj emocjami negatywnymi na frag-
lewostronnej) aktywnoci biaych krwi- menty filmw wzbudzajce te emocje
nek o dziaaniu cytotoksycznym (Kang oraz cechuj si osabion aktywno-
1 in., 1991), a take uzyskalimy te ci cytotoksycznych krwinek biaych
wyniki powtrnie, wykazujc przy tym, w porwnaniu z osobami o przewadze
e miary asymetrii aktywacji przednich aktywacji lewostronnej. Sabsz akty-
obszarw kory pozwalaj przewidywa wacj lewych przednich obszarw kory
reakcje systemu immunologicznego na ujawniaj osoby depresyjne (nawet kiedy
stres (Davidson, Coe, Donzella, Ershler, znajduj si w fazie remisji, to jest
1993). W szczeglnoci, osoby o prze- ustpienia objaww depresji) a take
wadze aktywacji prawostronnej okazay mae dzieci cechujce si siln bojali-
si reagowa silniejszym spadkiem ak- woci w stosunku do nowych obiektw
tywnoci krwinek biaych w odpowiedzi i osb (por. przegld danych u Da-
na pojawienie si stresorw zarwno vidsona, 1992a). Rnicowanie ludzi
naturalnych, jak i manipulowanych eks- ze wzgldu na fizjologiczne wskaniki
perymentalnie. aktywnoci mzgu pozwala wic stwier-
dzi istnienie systematycznych rnic
W innych niedawnych badaniach
midzy nimi pod wzgldem dyspozycji
ledzilimy wyznaczniki emocjonalnego
afektywnych i reagowania emocjonal-
stylu reagowania u dzieci w wieku
nego na pojawiajce si w otoczeniu
niemowlcym i poniemowlcym. Stwier-
bodce. Dane te dowodz te sensow-
dzilimy, e dziesiciomiesiczne nie-
noci klasyfikowania osb na wymiarze
mowlta reagujce paczem na jednomi-
rozcigajcym si od afektu negatyw-
nutowe oddzielenie od matki cechoway
nego (zwizanego z wycofywaniem si)
si silniejsz podstawow aktywacj pra-
do afektu pozytywnego (zwizanego ze
wego pata czoowego ni niemowlta
zblianiem si).
nie reagujce paczem (Davidson, Fox,
1989). Wykazalimy te, e dwulatki
skrajnie bojaliwe wobec nowych obiek- Mechanizm stylu afektywnego
tw i osb cechoway si istotnie sab-
sz podstawow aktywacj lewego "pata Przytoczone dane nasuwaj wiele pyta
czoowego (Davidson, Finman, Straus, o mechanizmy tych rnie indywidual-
Rickman, Kagan, 1993). Badania te nych. Pytania najbardziej oczywiste to:
(1) Jakie mechanizmy psychologiczne Mechanizmy fizjologiczne

wi si z nasileniem i osabieniem
reaktywnoci na pozytywne i nega- Od niedawna prbujemy dociec, jakie
tywne bodce emocjonalne? (2) Jakie mechanizmy fizjologiczne le u podstaw
s bezporednie mechanizmy fizjolo- stwierdzonego przez nas zrnicowania
giczne wywoujce stwierdzone przez wzorcw aktywnoci elektrycznej kory.
nas zrnicowanie aktywnoci elektrycz- Jedna z moliwoci jest taka, e za
nej? (3) Jakie s mediatory neuroche- zrnicowaniem tym ukrywaj si ja-
miczne stwierdzonych przez nas asy- kie strukturalne rnice w budowie
metrii? (4) Dlaczego mzgowa kon- przednich obszarw korowych. Celem
trola pewnych typw afektu pozytyw- sprawdzenia tej hipotezy dokonalimy
nego i negatywnego jest zlateralizowana skanowania MRI i pomiaru pewnych
w opisany tu sposb? Obecnie spr- ilociowych charakterystyk budowy kory
buj przedstawi komentarz na temat u osb cechujcych si skrajn przewag
nowych obiecujcych bada skupionych aktywacji prawo- lub lewostronnej (Da-
na poszukiwaniu odpowiedzi na te vidson, Doss i in., 1993). Wyliczylimy
pytania. miary powierzchni rnych obszarw
kory, ich asymetri i grubo czaszki,
jednak w zakresie adnej z tych miar
Mechanizmy psychologiczne
nie uzyskalimy nawet ladowo istot-
nych rnic. W chwili obecnej prowa-
Kiedy ludzie rni si intensywno-
dzimy dalsze badania za pomoc metody
ci emocji przeywanych w reakcji
FDG-PET, by oceni lokalny metabolizm
na okrelone bodce, przyczyn moe
glukozy u osb rnicych si asymetri
by jedna lub wicej charakterystyk
elektrycznych wskanikw aktywnoci
psychicznych. Badani relacjonujcy sil-
przednich obszarw kory.
niejsze emocje mog dowiadcza reakcji
0 wikszej amplitudzie albo o duszym
czasie trwania, decydujcym o szybko- Mediatory neurochemiczne
ci wychodzenia z danego stanu emo-
cjonalnego. Moliwe s tu zapewne Pewna liczba badaczy donosi o wyst-
1 inne mechanizmy, a przysze ba- powaniu asymetrii w zakresie rnych
dania powinny skoncentrowa si na neuroprzekanikw (przegld danych -
psychologicznych mechanizmach global- por. Tucker, Williamson, 1984). Asy-
nego zrnicowania stylw afektywnych. metrie obserwowano w zakresie kon-
Z wielu powodw jestem zdania, e centracji pewnych neuroprzekanikw
rnice indywidualne pod wzgldem ak- i gstoci ich receptorw, a pored-
tywacji przednich obszarw kory wi nio wiadcz o nich rwnie niejedna-
si z szybkoci wychodzenia z reakcji kowe konsekwencje uszkodzenia prawej
na bodziec emocjonalny (por. Davidson, i lewej pkuli dla poziomu rnych
1993). W niedawnych badaniach nad neuroprzekanikw (przegld danych -
obwodami neuronalnymi zawiadujcymi por. Wittling, 1993). Ze zrnicowaniem
strachem u gryzoni, LeDoux (1992) stylu afektywnego mog te wiza
wskaza, e przednie obszary pata si dyspozycyjne rnice pod wzgldem
czoowego uczestnicz w wygaszaniu pkulowej asymetrii w poziomie wy-
reakcji emocjonalnych, a wic w re- dzielania rnych neuroprzekanikw.
Na przykad w jednym z niedawnych
gulacji czasu trwania reakcji emocjo-
bada stwierdzilimy, e asymetryczna
nalnej.
reakcja przednich czci kory mzgowej Dlaczego wanie lateralizacja?

u rezusw na siln dawk diazepamu
wie si z ich dyspozycyjn skonnoci Nie od rzeczy bdzie spyta, dla-
do zamierania ze strachu w odpowiedzi czego przednie obszary kory czoowej
na zagraajce pojawienie si czowieka ujawniaj lateralizacj w przetwarza-
Davidson, Kalin, Shelton, 1993). Mapy niu afektu pozytywnego i negatyw-
cechujce si wiksz skonnoci do nego. Cho nie dysponujemy jeszcze
zamierania ze strachu reagoway te sil- danymi wystarczajcymi do udzielenia
niejsz aktywacj lewych przednich ob- jednoznacznej odpowiedzi na to pytanie,
szarw kory w reakcji na diazepam. Jed- moemy jednak zaoferowa tu pewne
nym z mechanizmw odpowiedzialnych prbne sugestie. Wikszo zachowa
za t rnic moe by asymetryczno 0 charakterze zbliania i unikania ma
koncentracji receptorw benzodiazepiny charakter dwustronny, cho we wczesnej
w przednich czciach prawego i lewego ontogenezie mona si doszuka pew-
pata czoowego. Osobniki silnie reagu- nych przejaww ich lateralizacji (por.
jce strachem mog mie stosunkowo Davidson, 1992a). Jeeli zachowania te
mniej takich receptorw z prawej ni s przejawiane dwustronnie, to musi na-
z lewej strony w porwnaniu z osobni- stpowa synchronizacja obu stron ciaa.
kami sabo reagujcymi strachem. Kosslyn (1987) przedstawi komputa-
Prawdopodobnie w inne rodzaje cyjne korzyci z istnienia pojedynczego
afektu uwikane s inne neuroprze- orodka zawiadujcego tak synchroni-
kaniki. Depue i wsppracownicy (w zacj, a umieszczonego w jednej z p-
druku) stwierdzili niedawno znaczne kul. Wydaje si, e natura w taki wa-
rnice indywidualne w funkcjonowanie sposb rozwizaa problem kontroli
niu dopaminy. Wydzielanie dopaminy mowy - mimo e minie zawiadujce
zachodzi gwnie w korze przedczoowej artykulacj s umieszczone centralnie,
(Williams, Goldman-Rakic, 1993). Depue na linii rodkowej ciaa (usta, jzyk,
i wsppracownicy stwierdzili znaczn aparat wokalizacji), nerwowa kontrola
korelacj (r=0,75) pomidzy dyspozy- mowy pozostaje silnie zlateralizowana.
cyjn skonnoci do przeywania afektu Ruchy o charakterze zbliania wyma-
pozytywnego a pewnymi porednimi gaj subtelniejszej kontroli manualnej
wskanikami poziomu wydzielania dopa- ni ruchy unikania. Ruchy zbliania
miny. Z kolei Tucker i Williamson (1984) s te oglnie wolniejsze i pojawiaj
wskazuj na szereg danych sugeruj- si w kontekcie afektu pozytywnego
cych lateralizacj poziomu dopaminy,
1 jednostronnie zlokalizowanego wska-
z przewag lewostronn, szczeglnie
zywania na dany obiekt zewntrzny.
w patach czoowych. Byoby bardzo
Mona spekulowa, e umiejscowienie
interesujce, gdyby przysze badania po-
orodkw kontroli afektu pozytywnego
sugujce si nowoczesnymi technikami
w pkuli lewej jest skutkiem swoistego
neuroobrazowania skoncentroway si
efektu kuli nienej" (Kosslyn, 1987),
na asymetrycznoci rozkadu receptorw
postulowanego w literaturze jako me-
dopaminy i ich zwizku z tendencj do
chanizm wyksztacania si lateralizacji
przeywania afektw pozytywnych.
niektrych funkcji poznawczych. Mecha-
nizm ten wyjania w zasadzie late-
ralizacj procesw skojarzonych z ju
ustronnionymi systemami kontroli (w
:: 7; i; :1:-
tym przypadku, precyzyjn kontrol micznego ukadu nerwowego, poniewa

ruchw manualnych skojarzonych ze unikanie ma z reguy bardziej nagy
zblianiem si). Zakada si, e takie charakter i cechuje si wikszymi wy-
wtrne ustronnienie regulacji jakiego maganiami metabolicznymi ni zacho-
procesu jest narastajcym rezultatem wanie o charakterze zbliania. Wiele
sprze zwrotnych i wzmacniania si danych wskazuje na to, e w pkuli
skojarze wewntrzpkulowych. Zgod- prawej znajduje si wicej pocze
nie z takim pogldem naleaoby ocze- (tak wstpujcych, jak i zstpujcych)
kiwa dodatnich skojarze afektu pozy- niektrych efektorw autonomicznych
tywnego z funkcjami poznawczymi re- ze strukturami przodomzgowia (prze-
gulowanymi przez lewostronne przednie gldy danych - por. Porges i in.,
obszary kory mzgowej. Zainspirowani 1993; Wittling, 1993). Tak wic prawo-
t hipotez poddalimy badaniu zwizki pkulowy system kontrolujcy unikanie
midzy dyspozycyjn skonnoci do jest silniej poczony z autonomicznymi
reagowania afektem pozytywnym, pyn- efektorami wspierajcymi ten rodzaj
noci sown i podstawow aktywacj dziaania. Skonny jestem sdzi, e
przednich obszarw kory. Te trzy dzie- system zarzdzajcy afektem negatyw-
dziny funkcjonowania okazay si silnie nym i unikaniem jest umiejscowiony
dodatnio skorelowane (Hoptman, Coyle, w przednim obszarze pata skronio-
Davidson, 1993). Rwnie badania nad wego. Obszar ten jest bezporednio
dziemi w wieku poniemowlcym wyka- poczony z ciaem migdaowatym, kt-
zay zwizek ekstrawersji i skonnoci rego jdro centralne jest silnie uwi-
do przeywania afektu pozytywnego ze kane w kontrol zmian autonomicz-
wskanikami biernego i aktywnego opa- nych typowych dla afektu negatywnego
nowania mowy, za skonno do prze- (por. LeDoux, 1992). Mierzc aktywno
ywania afektu pozytywnego w wieku elektryczn przednich obszarw pata
lat dwch okazaa si dobrym pre- skroniowego zawsze stwierdzalimy, e
dyktorem opanowania mowy w wieku przeywanie afektu negatywnego pro-
lat siedmiu (Slomkowski i in., 1992). wadzi do prawostronnej przewagi ak-
Warto te zauway, e behawioraln tywacji tego obszaru. Stwierdzilimy
miar najlepiej rozrniajc dwulatki take, i staa skonno do reago-
zahamowane i nie zahamowane jest wania afektem negatywnym wie si
mowa spontaniczna, za podstawow z nasilon prawostronn aktywacj tego
stwierdzon przez nas rnic w funk- obszaru (Tomarken i in., 1992), za
cjonowaniu mzgu tych dwch rodzajw ostatnie nasze badania wykazuj, e
dzieci jest silniejsza aktywacja przednich osabienie funkcji ukadu immunologicz-
obszarw kory lewej pkuli u dzieci nie nego w odpowiedzi na stres przewiduje
zahamowanych (por. Davidson, 1992a). prawostronna asymetria w aktywacji
przednich obszarw jedynie kory skro-
Nieco bardziej zoony jest wkad niowej, ale nie czoowej (Davidson, Coe
prawej pkuli w reagowanie emocjo- i in., 1993). W chwili obecnej prowa-
nalne. System uatwiajcy wycofanie si dzimy badania z uyciem najbardziej
z kontaktu z bodcami awersyjnymi zaawansowanych technik neuroobrazo-
powinien dziaa szybko i bez roz- wania (tomografia pozytronowa i funk-
budowanego przetwarzania informacji cjonalny rezonans magnetyczny) dla
w korze. Zachowaniom o charakterze uzyskania bardziej precyzyjnych danych
unikania winny te towarzyszy silniej- lokalizacyjnych.
sze zmiany w funkcjonowaniu autono-
Podsumowanie i wnioski rzyskoci i lepszym funkcjonowaniem

jzykowym (a z wiksz pynnoci
W eseju tym przedstawiem teori po- sown - take i u osb dorosych).
wiza midzy asymetriami pobudze- Natomiast przewaga prawostronna akty-
nia przednich obszarw kory mzgowej wacji przednich obszarw kory skronio-
a stylem afektywnym. Teoria ta podkre- wej wie si z dyspozycyjn skonnoci
la warto psychologicznych rnic in- do reagowania afektem negatywnym, co
dywidualnych powizanych ze znanymi zapewne wyraa te siln stymulacj
zrnicowaniami biologicznymi. Rnice tego obszaru kory z ciaa migdaowa-
indywidualne pod wzgldem asymetrii tego. System zlokalizowany w prawym
pobudzenia przednich obszarw kory pacie skroniowym ma zdolno do bar-
mzgowej s zarwno stae w czasie, jak dzo szybkiego reagowania i wzbudzania
wspierajcych reakcje unikania zmian
i rzetelnie powizane ze wskanikami
w funkcjonowaniu ukadu autonomicz-
reagowania afektem pozytywnym i ne-
nego. Stae zrnicowanie indywidualne
gatywnym. Aktywacja przedniej czci
pod wzgldem asymetrycznej aktywacji
lewego pata czoowego zwizana jest
tych obszarw kory mzgowej wskazuje
z osobowociow skonnoci do reago-
na istnienie dyspozycyjnych rnic in-
wania afektem pozytywnym, z silniej-
dywidualnych pod wzgldem tonicznego
szymi reakcjami na bodce wzbudzajce
zaktywizowania tych systemw warun-
afekt pozytywny i z wiksz skutecz-
kujcych indywidualne zrnicowanie
noci cytotoksycznych krwinek biaych. reakcji emocjonalnych.
U dwulatkw wie si z wiksz towa-
Jeffrey A. Gray: Wymiary osobowoci a systemy

emocjonalne
Problematyka pomiaru rnic indywidu- (Gray, 1968) wyznaczajcych cechujce
alnych midzy ludmi jest przedmiotem dan jednostk operacyjne charakte-
bardzo rozlegej literatury psychologicz- rystyki podstawowych systemw emo-
nej, w ktrej panuje do powszechna cjonalnych (w rodzaju opisanych przy
zgoda, e statystyczna przestrze obej- okazji mojej odpowiedzi na Pytanie 6).
mujca wszystkie dotd opisane cechy Wspczesna psychologia ocenia liczb
rozpina si na jedynie kilku niezale- niezalenych wymiarw osobowoci na
nych wymiarach. Wymiary te pokrywaj trzy (Eysenck, Eysenck, 1985) do okoo
dziedzin zarwno zdolnoci, jak i tem- piciu (Costa, McCrae, 1992; Goldberg,
peramentu czy osobowoci (ktrych to 1990; Zuckerman, 1991). Eysenckowska
terminw nie bd tu rozrnia). Dzie- koncepcja trzech wymiarw pasuje do
dzina zdolnoci nie wykazuje adnych postulatu, e istniej trzy podstawowe
silniejszych zwizkw z reaktywnoci systemy emocjonalne (por. moja od-
emocjonaln, tak wic w rozwaaniach powied na Pytanie 6), a take do
tych moemy pomin oglny wymiar wniosku Tellegena (1985) o istnieniu
inteligencji i jej podklasy. Moemy jed- trzech niezalenych wymiarw zmienno-
nak zaoy, e dziedzina osobowoci ci nastroju, cho dotychczasowe dane
wyraa pewne wartoci parametrw wskazuj, e jeden z tych wymiarw
N A CZYM POLEGAJ INDYWIDUALNE RNICE W AKTYWNOCI... 2 7 7
mmMmmmMm^mimmmmmmMmMmmMmmmMmmMt^mmM^
wyjania znacznie mniej wariancji ni silnego neurotyzmu i silnej introwersji,

dwa pozostae. Jeeli wic zaoy, e w ktrej silny neurotyzm jest (okoo
emocja, nastrj i osobowo s rnymi dwukrotnie) waniejszym skadnikiem.
manifestacjami tej samej podstawowej Postawiem te hipotez, e System
organizacji mechanizmw mzgowych, Zbliania Behawioralnego (SZB, por. ry-
najbardziej zasadne bdzie zaoenie, sunek pierwszy z odpowiedzi na Pytanie
e w kadej z tych dziedzin wskaza 6, s. 213) ley u podstaw wymiaru im-
mona trzy wymiary lece u podstaw pulsywnoci, ktry jest 30-stopniow ro-
obserwowanych rnic indywidualnych tacj Eysenckowskiego wymiaru E. Silna
midzy ludmi. impulsywno byaby wic mieszank
Argumentacja ta prowadzi nas silnego neurotyzmu z siln ekstrawer-
do oparcia rozwaa nad osobowoci sj, z ekstrawersj jako skadnikiem
na trzech Eysenckowskich wymiarach relatywnie waniejszym. Tellegen (1985)
ekstrawersji-introwersji (E), neuroty- oraz Eysenck i Eysenck (1985) wol tu
zmu (N) i psychotyzmu czy te psy- troszeczk odmienn hipotez, e neuro-
chopatii (P). Warto jednak zauway, e tyzm wyraa bezporednio reaktywno
cho statystyczne techniki analizy wie- SHB, podczas gdy ekstrawersja - re-
lozmiennowej (w szczeglnoci analiza aktywno SZB. Zwaywszy tre emo-
czynnikowa), w oparciu o ktre wymiary cji towarzyszcych pobudzeniu kadego
te wyodrbniono, s w stanie okreli z tych systemw (por. odpowied na Py-
liczb niezalenych rde zmiennoci tanie 6), przewidywa mona, e osoby
w danej macierzy korelacji, nie mona neurotyczne (w wersji Eysencka i Telle-
za ich pomoc ustali rzeczywistego gena) bd neurotyczno-introwertywne
pooenia czynnikw uywanych do opi- (w wersji Graya) powinny dowiadcza
sania tych rde zmiennoci. Tak wic wicej afektw negatywnych (szczegl-
nie mona zakada, e uzyskany w ten nie o charakterze lku i depresji,
sposb wymiarowy opis osobowoci (na jako e neurotyczny" znaczy tyle, co
przykad przyjmowane tutaj wymiary blisko zwizany z lkiem, por. Gray,
Eysenckowskie) wyraaj jednoznaczn 1982a). Natomiast osoby ekstrawer-
odpowiednio midzy danymi wymia- tywne, czy te neurotyczno-ekstrawer-
rami osobowoci a podstawowymi sys- tywne powinny dowiadcza wicej afek-
temami emocjonalnymi, ktrych indywi- tw pozytywnych (szczcia).
dualne zrnicowanie stanowi - zgodnie
Dostpne dane empiryczne s zgod-
z hipotez - podstaw osobowoci.
ne z tymi przewidywaniami (Argyle, Lu,
W zgodzie z t argumentacj posta- 1990; Costa, McCrae, 1980; Tellegen,
wiem hipotez (Gray, 1970), e rnice 1985), cho niemoliwe okazao si
indywidualne pod wzgldem reaktyw- rozrnienie midzy dwiema wersjami
noci Systemu Hamowania Behawio- tej hipotezy, sformuowanymi przez Ey-
ralnego (SHB, zdefiniowanego jak na sencka i Tellegena z jednej strony, za
rysunku trzecim z mojej odpowiedzi przez Graya - z drugiej. W tej sytuacji
na Pytanie 6, s. 213) mog lee zapewne byoby warto opowiedzie si
u podstaw lkowoci (lku jako ce- za pierwsz wersj tych hipotez, jako e
chy"), ktry w schemacie Eysenckow- jest ona prostsza i zgodna z du iloci
skim stanowi 30-stopniow rotacj wy- analiz czynnikowych, ktre doprowa-
miaru N w dwuwymiarowej przestrzeni dziy do wyodrbnienia Eysenckowskich
definiowanej ponadto przez wymiar E. wymiarw N i E. Problemem pozostaje
Dua lkowo jest wic mieszank jednak istnienie innego jeszcze zbioru
danych przemawiajcych przeciw tej rotycy bd lepiej ni osoby stabilne

wersji hipotez. emocjonalnie funkcjonowali w oparciu
Eysenck w swojej oglnej teorii 0 kary (na co nie miaby wpywu
ekstrawersji-introwersji (1981) zakada, poziom ekstrawersji). Jednake zebrane
e w warunkach sabego pobudzenia dotd dane na temat wpywu nagrd
introwertycy cechuj si wyszym po- 1 kar na poziom funkcjonowania prze-
ziomem uczenia si i wykonania zada konuj jednoznacznie, e introwertycy
ni ekstrawertycy, natomiast odwrotna funkcjonuj lepiej od ekstrawertykw
rnica obowizuje dla warunkw pobu- w oparciu o kary (i to niezalenie od
dzenia silnego. Model ten nie postuluje poziomu pobudzenia), za ekstrawertycy
wic samodzielnej roli nagrd i kar funkcjonuj lepiej od introwertykw,
jako takich (cho maj one istotny kiedy otrzymuj nagrody (Boddy, Ca-
wpyw na wyznaczanie poziomu pobu- rver, Rowley, 1986; Gray, 1981; Lahey
dzenia). Tak wic hipoteza o wikszej i in., w druku; Newman, 1987; Quay,
skonnoci ekstrawertykw do afektu 1988). Dane te s sprzeczne zarwno
pozytywnego nie wynika bezporednio z oglnymi modelem Eysencka (1981),
z modelu Eysencka, cho sam autor jak i z hipotez Tellegena-Eysencka.
j przyjmuje (Eysenck, Eysenck, 1985, Z oglnym modelem trudno bowiem
s. 14). Natomiast w podejciu Graya pogodzi fakt, e ekstrawertycy lepiej
(1970) nagroda i kara (oddziaujce za funkcjonuj w oparciu o nagrody ni
pomoc wspomnianych ju SZB i SHB) introwertycy (chyba e warunki eks-
s pojciami o centralnym charakterze. perymentalne s silnie pobudzajce, co
Pojcia te wraz z hipotezami, (1) e jednak z reguy nie miao miejsca
lkowo wyraa zrnicowanie reak- w cytowanych badaniach). Natomiast
tywnoci SHB, (2) e impulsywno z hipotez Tellegena-Eysencka trudno
wyraa zrnicowanie reaktywnoci SZB pogodzi zrnicowanie reakcji ekstra-
oraz (3) e k i impulsywno sta- wertykw i introwertykw na kary
nowi 30-stopniowe rotacje wymiarw (jako e o konsekwencjach kar miaby
neurotyzmu i ekstrawersji, pozwalaj teoretycznie decydowa jedynie wymiar
cznie przewidywa, e introwertycy neurotyzmu).
osigaj wysze poziomy uczenia si
Ostateczne rozstrzygnicie tych
i wykonania zada ni ekstrawertycy
kwestii wymaga znacznie wikszej iloci
w przypadku uywania kar, natomiast
danych empirycznych. W chwili obecnej
w przypadku nagrd ekstrawertycy bd
wydaje si e dwa wymiary osobo-
wypadali lepiej od introwertykw.
woci stanowice 30-stopniow rotacj
Rozwamy z kolei, jakie przewidy- Eysenckowskich wymiarw neurotyzmu
wania co do roli nagrd i kar mona i ekstrawersji wyraaj - odpowiednio
by sformuowa na podstawie hipotezy - zrnicowanie dziaania SHB i SZB,
Tellegena-Eysencka dotyczcej afektu a take zrnicowanie wraliwoci na
pozytywnego i negatywnego. Jeeli za- kary i nagrody oraz stanowi take
chowa (centralny dla przyjmowanego 0 predyspozycji do przeywania lku
tu podejcia) zwizek pojciowy afektu 1 neurotycznej depresji z jednej strony,
ze wzmocnieniami, z hipotezy tej wy- za emocji pozytywnych - z drugiej.
nika, e ekstrawertycy lepiej ni intro- Jeeli argumentacja ta jest trafna,
wertycy bd funkcjonowali w oparciu to naley oczekiwa istnienia take
o nagrody (na co nie miaby wpywu i trzeciego wymiaru, ktry odpowiadaby
poziom neurotyzmu), natomiast neu- w przyblieniu Eysenckowskiemu wy-
277 NA CZYM POLEGAJ INDYWIDUALNE RNICE W AKTYWNOCI... 279
.: :
miarowi psychotyzmu, proponowanemu gniew/wcieko z jednej strony i pa-

przez Tellegena wymiarowi ogranicze- nik/przeraenie z drugiej strony. Wy-
nia (constraint dimension) przestrzeni miar ten by jednak przedmiotem znacz-
nastroju, proponowanemu przeze mnie nie mniejszej liczby bada na kadym ze
Systemowi Walki/Ucieczki oraz zr- wskazanych jego poziomw (por. jednak
nicowaniu reakcji emocjonalnych na pewne sugestie u Graya, 1983).
Richard Lazarus: Rnice indywidualne w zakresie

emocji
Niewtpliwie nie ma dwch dokadnie bowiem, e nauka jest poszukiwaniem
takich samych epizodw emocjonalnych, prawidowoci oglnych, ktry to pogld
co zreszt mona powiedzie o do- jest wytworem tradycji mechanistycznej.
wolnym rodzaju zdarze psychicznych. Znajdmy niezmienne procesy, a uzy-
Cho rne epizody gniewu, lku czy skamy regu stosujc si jednakowo
wstydu maj wiele wsplnych wanych do wszystkich kontekstw. Z drugiej
cech, zawsze te mona znale i rnice jednak strony, ludzie wielce si rni
midzy nimi. Badacz emocji staje wic zachowaniem i stanami umysu, co nie
przed epistemologicznym wyborem: czy jest, rzecz jasna, zaskoczeniem. Astrono-
koncentrowa si na podobiestwach, mowie wiedz, e wirujce wok Soca
czy te na rnicach. planety bardzo si rni orbitami i cha-
Podobiestwa staj si przedmio- rakterystyk fizyczn, cho kada z nich
tem uwagi, kiedy pragniemy genera- jest te podporzdkowana podstawowym
lizowa, a wic poszukiwa pewnych prawom fizyki. Mimo e wszyscy jeste-
uniwersalnych mechanizmw. Jeeli jed- my ludmi o organizmach podporzd-
nak zaley nam na dokadnym opisie kowanych prawom fizyki i biochemii,
zjawisk emocjonalnych bd na ocenie nasze ciaa wykazuj rwnie due zr-
przyczyn rnic indywidualnych, to bar- nicowanie jak umysy. Zrnicowanie
jest rwnie powszechne i zauwaalne
dziej stajemy si wyczuleni na rnice.
jak uniwersalne mechanizmy, a jeeli
Zrnicowanie i podobiestwa epizodw
chodzi nam o oddziaywania praktyczne,
emocjonalnych midzy osobami i we-
zrnicowanie moe by nawet bardziej
wntrz tych samych osb (ale w rnych
doniose.
momentach i sytuacjach), to podsta-
wowy rodzaj danych, w oparciu o ktre W moim yciu zawodowym prze-
wnioskowa mona o powszechnych lub konaem si, e psychologowie oglni
specyficznych procesach warunkujcych niezbyt mdrze traktuj zrnicowanie
obserwowan zmienno zjawisk. indywidualne jako dokuczliwe rdo
bdw pomiaru, a nawet jako pomi-
jalne rdo odchyle od naturalnych
Postawy naukowcw wobec rnic praw. Prbuj na przykad ignorowa
indywidualnych owe odchylenia za pomoc estymo-
Wikszo psychologw i przedstawicieli wania linii regresji. Cho psychologia
innych nauk spoecznych wykazuje swo- osobowoci rwnie zainteresowana jest
ist ambiwalencj wobec rnic indy- odkrywaniem prawidowoci wsplnych
widualnych. Z jednej strony zakadamy dla wszystkich udzi, woya ona wicej
wysiku ni inne dziedziny psychologii Dwie perspektywy na rnice

w ledzenie staych rnic indywidual- indywidualne
nych i ich rde obejmujcych zapewne
zarwno specyficzn histori dowiad-
cze jednostki, jak i jej wyposaenie Psychologowie traktuj rnice indy-
konstytucjonalne. widualne na rne sposoby, od ich
Jak zauway Kurt Lewin (1931, cakowitego pomijania do celebracji.
1935), z teoretycznego punktu widzenia Skupienie si na rnicach indywidu-
nie ma konfliktu midzy oglnymi pra- alnych owocuje badaniem ich za po-
widowociami a indywidualnym zr- moc schematu porwna wewntrz-
nicowaniem jednostek. Jednak z prak- bd midzyosobniczych. W przypadku
tycznego punktu widzenia nie sposb schematu midzyosobniczego, czyli inte-
przewidzie indywidualnego zdarzenia rindywidualnego, porwnujemy reakcje
w oparciu o same prawidowoci oglne. emocjonalne dwch lub wicej jednostek
Istotny wkad Lewina polega na wyka- w tej samej sytuacji. W przypadku sche-
zaniu, e przewidywanie wymaga zna- matu wewntrzosobniczego, czyli intra-
jomoci zmiennych operujcych w danej indywidualnego, porwnujemy reakcje
sytuacji, a decydujcych o sposobie, tej samej osoby w rnych momentach
w jaki dane indywidualne zdarzenie lub w rnych sytuacjach.
pasuje do oglnych prawidowoci. Le- W przypadku perspektywy inter-
win uwaa, e badanie rnic indywi- indywiduanej, jeeli nawet ta sama
dualnych pomaga oceni rodowiskowe emocja pojawia si w dwch r-
i osobowociowe zmienne oddziaujce nych epizodach, a epizody te ujaw-
na psychologiczn sytuacj w danym niaj pewne zrnicowanie przeywa-
momencie. Powiada te obrazowo (jak nych emocji, rnice przypisywane s
to cytuje Allport, 1937, s. 324), e ten odmiennociom sytuacji wzbudzajcych
sam ogie, ktry topi maso, utwardza poszczeglne epizody. Jest to jeden z po-
jajko". wodw, dla ktrych mamy tyle nazw tej
Ambiwalencja psychologw w sto- samej emocji, sugerujcych odmienno
sunku do rnic indywidualnych wyra- warunkw jej wzbudzania i sposobu
sta z wskiego zdefiniowania nauki jako przeywania. Okrelajc, na przykad,
poszukiwania wycznie prawidowoci rne rodzaje gniewu, mwimy o susz-
oglnych. Jeeli jednak potraktowa nym gniewie, oburzeniu czy irytacji.
rnice indywidualne w sposb po- Zrnicowanie emocji w perspekty-
wany, istotnym przedmiotem zaintere- wie interindywidualnej jest wyjaniane
sowania powinien sta si rodowiskowy na dwa sposoby (oba zreszt niekom-
i psychologiczny kontekst pojawiania pletne, o czym dalej). Pierwszy, to
si emocji (por. te rozleg dyskusj odwoywanie si do zmian w czynnikach
nad powszechnikami i zrnicowaniem sytuacyjnych pojawiajcych si podczas
u Shwedera, 1991). Uyteczna teoria epizodu emocjonalnego bd wystpuj-
emocji winna uwzgldnia oba te rodzaje cych przy rnych okazjach wzbudzaj-
wiedzy - o oglnych prawidowociach cych dan emocj. Wyjanienie drugie
wzbudzania i regulacji emocji oraz o ro- odwouje si do zrnicowania ludzi pod
dowiskowych i osobowociowych zmien- wzgldem hierarchii ich celw, oglnych
nych pomagajcych zrozumie podobie- przekona na temat wiata i siebie
stwo poszczeglnych epizodw emocjo- samego czy specyficznych przekona
nalnych i ich zrnicowanie. na temat danej konkretnej sytuacji.
Wszystkie te rnice mog decydowa sob nie chcemy si przyzna, e za-

o odmiennoci poznawczej oceny sy- suylimy na ten atak. Rwnie intra-
tuacji dokonywanej przez rne osoby, indywidualn zmian emocji w czasie
co wpywa na jako i natenie ich - na przykad przerodzenie si gniewu
przey emocjonalnych. w poczucie winy - mona wyjani
W przypadku perspektywy intra- zmian warunkw sytuacyjnych: jeden
indywidualnej obserwujemy zrnico- zbir tych warunkw wywouje gniew,
wanie reakcji emocjonalnej przy rnych podczas gdy inny, ju zmieniony (na
okazjach, na przykad gniew moe by przykad wskutek krzywdy przeywanej
przy jednej okazji wywoany oburza- przez drug osob) - poczucie winy.
jcym postpkiem, przy innej za - Wyjanienie drugie odwouje si do
blem. Osoba wybuchajca gniewem zmian zachodzcych w stanach samego
w kontakcie z innym czowiekiem moe podmiotu podczas przeywania danej
te uwiadomi sobie niesprawiedliwo emocji - na przykad do zmieniaj-
wasnego wybuchu gniewu skierowanego cej si wanoci rnych celw bd
przeciw niemu i poczucie krzywdy prze- kolejnego uwiadamiania sobie rnych
ywane przez niego, co doprowadzi do wasnych przekona. Takie wewntrz-
zmiany pierwotnego gniewu w gniew na osobowociowe zmiany mog rwnie
siebie samego, wstyd lub poczucie winy. prowadzi do zmian oceny poznawczej
Mamy tu wic do czynienia zarwno ze sytuacji, a w konsekwencji i do zmian
zmian rodzaju gniewu, jak i zmian przeywanej emocji.
rodzaju przeywanej emocji w miar W podobny sposb zreszt mona
upywu czasu i w zalenoci od reakcji wyjania podobiestwa pod wzgldem
drugiej osoby. emocji, przeywanych przy rnych oka-
Zrnicowanie emocji w perspek- zjach pomidzy rnymi ludmi oraz
tywie intraindywidualnej jest rwnie podobiestwa dotyczce tej samej osoby,
wyjaniane na dwa (take niekompletne) to znaczy ich przyczyny upatrywa
sposoby. Jedno wyjanienie odwouje si mona albo w podobiestwie czynni-
do zrnicowania warunkw sytuacyj- kw sytuacyjnych, albo osobowocio-
nych wzbudzajcych emocj. Na przy- wych. Wszystkie te wyjanienia rnic
kad, suszny gniew wywoany zostaje i podobiestw o charakterze inter-
kompletnie niesprawiedliwym atakiem i intraindywidualnym zachowuj pewn
na nasz osob, a gniew obronny" symetri schematycznie przedstawion
atakiem uzasadnionymi, cho sami przed w tabeli.
interindywidualna intraindywidualana
to samo rodowisko to samo rodowisko
ta sama emocja ta sama emocja
ta sama osobowo ta sama osobowo
odmienne rodowisko odmienne rodowisko
rne emocje rne emocje
odmienne osobowoci odmienne osobowoci
Tabela. rodowisko i osobowo w perspektywie inter- i intraindywidualnej

Jeeliby zada pytanie o to, z czym dej z perspektyw zadaje si pytania

koreluj emocje, odpowied z perspek- o odmiennym znaczeniu psychologicz-
tywy interindywidualnej bdzie taka, e nym (bardziej szczegowe analizy -
na przykad osoby o duej skonnoci por. Broverman, 1962; Marcei, 1977).
do przeywania szczcia cechuj si te To wanie z powodu tej odmiennoci
wiksz towarzyskoci, wysz samo- kada z perspektyw dostarcza innej
ocen i silniejsz skonnoci do reago- odpowiedzi na pytanie o sposb zor-
wania na innych ludzi (por. Wessman, ganizowania emocji w umyle, a brak
Ricks, 1966). Dane zebrane w ramach sprecyzowania perspektywy prowadzi do
perspektywy interindywidualnej pozwa- formuowania wieloznacznych pyta, na
laj wic stwierdzi, e skonno do ktre trudno odpowiedzie. Oczywicie
przeywania szczcia jest cech skore- niezmiernie wane jest dopasowanie
lowan z innymi cechami osobowoci. waciwej perspektywy do treci pytania,
Jednak odpowied na to samo pyta- na jakie badacz pragnie odpowiedzie.
nie z perspektywy intraindywidualnej
bdzie zupenie inna i polega bdzie
na wskazaniu, e na przykad szczcie Procesy warunkujce indywidualne
wzbudzane jest przez rne zdarzenia zrnicowanie emocji
prowadzce do wzrostu poczucia bez-
pieczestwa czy swobody bycia sob Moje oglne komentarze na temat per-
i wyraania wasnych przey. Innymi spektywy inter- i intraindywidualnej nie
sowy, badania oparte na porwna- zawieraj jeszcze odpowiedzi na pytanie
niach wewntrzosobniczych dostarczaj 0 procesy warunkujce indywidualne
danych na temat emocji jako reakcji na zrnicowanie emocji. Odpowied za-
rne warunki spoeczne wpywajce na ley oczywicie od przyjmowanej teorii
poznawcz ocen sytuacji. procesu emocjonalnego. W mojej teorii
Pominicie perspektywy, w ktrej centraln rol odgrywa proces oceny
ramach zebrane zostay jakie dane, poznawczej. Wszystkie zmienne wpy-
moe prowadzi do prawdziwych nie- wajce na emocj (a nawet na sposb
porozumie. Na przykad w ramach radzenia sobie z emocj) oddziauj za
perspektywy interindywidualnej stwier- porednictwem tego wanie procesu, od
dzono, e osoby ktre czuj si szcz- ktrego zaley ustalenie znaczenia rela-
liwe czciej ni inni, rwnie czciej cyjnego. Tak wic odmienno lub po-
bywaj smutne, co interpretowano jako dobiestwo midzy nimi pod wzgldem
dowd na wspwystpowanie i pozy- przeywanej emocji zaley od rnic
tywn korelacj tych emocji. Perspek- 1 podobiestw w zakresie procesu oceny
tywa intraindywidualna wskazuje jed- poznawczej.
nak, e niewielkie s szanse, by osoba Gwne zmienne wpywajce na in-
szczliwa czua si rwnie smutna, dywidualne zrnicowanie procesu oceny
przynaj mniej w tym samym momencie poznawczej maj charakter zarwno
i kontekcie spoecznym. Z tego punktu rodowiskowy, jak i osobowociowy. Te
widzenia emocje te s wic skorelowane pierwsze obejmuj wymagania, ograni-
negatywnie. czenia i zasoby (wcznie ze wspar-
Dane, ktre zebrano w obu roz- ciem spoecznym) oraz rezultaty ad-
waanych tu perspektywach, nie mu- aptacyjne. Formalne zmienne rodowi-
sz by ze sob sprzeczne, jeeli b- skowe obejmuj stopie wieloznaczno-
dziemy pamita, e w ramach ka- ci rodowiska (wraz z jego wzrostem
NA CZYM POLEGAJ INDYWIDUALNE RNICE W AKTYWNOCI...
^mmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmMmmmmmm^
283
ronie rola czynnikw osobowociowych Przedstawiona tu analiza sugeruje
w przebiegu procesu oceny poznaw- pewn teori systemow zakadajc, e
czej) i natychmiastowo pojawiania si inter- i intraindywidualne zrnicowa-
rezultatw dziaa. Z kolei zmienne nie procesu oceny poznawczej owocuje
osobowociowe obejmuj hierarchie ce- zrnicowaniem aktywnoci emocjonal-
lw i przekonania na temat wiata nej. Kada zmienna oddziaujca na t
i samego siebie, wcznie z rozwiza- aktywno czyni to za porednictwem
niami takich kwestii egzystencjalnych, wpywu na proces oceny poznawczej;
jak preferowany przez jednostk sens pomijanie wpywu zmiennych na prze-
ycia i poczucie kontroli nad wasnymi bieg i rezultaty oceny poznawczej grozi
losami (optymizm-pesymizm) - w swoim wic ryzykiem popenienia bdu w ana-
czasie czsto badane w kontekcie me- lizach.
chanizmw radzenia sobie ze stresem.
Mary K. Rothbart: Szerokie wymiary temperamentu

i osobowoci
Odpowiadajc na to pytanie, skupi obwody neuronalne centralnego ukadu
si na rnicach indywidualnych w za- nerwowego decydujce midzy innymi
kresie aktywnoci emocjonalnej zwiza- o ukierunkowaniu uwagi, ktre stanowi
nej z dziedzin temperamentu. Definiu- jeden z centralnych problemw bada
jemy temperament jako konstytucjonal- nad temperamentem (Rothbart, 1991;
nie uwarunkowane rnice indywidu- Rothbart, Posner, 1985).
alne pod wzgldem reaktywnoci i samo- Systemy emocjonalno-motywacyjne
regulacji wyraane behawioralnie po- dokonuj te przetwarzania informacji
przez emocjonalno, poziom aktywnoci w celu znalezienia odpowiedzi na py-
i uwag (Rothbart, Derryberry, 1981). tanie: Jakie znaczenie ma dla mnie
Reaktywno moe by oceniana za po- to zdarzenie czy sytuacja?" (LeDoux,
moc parametrw intensywnoci (prg 1989). Przetwarzanie to ma zwizek
pobudzenia, natenie) i parametrw z aktywnoci obwodw nerwowych od-
czasowych (czas powstania, czas trwa- powiedzialnych za analiz umiejscowie-
nia reakcji i jej latencja) reaktywnoci nia zdarze w czasie i przestrzeni,
systemu somatycznego, autonomicznego, a take za ich rozpoznanie, przy czym
endokrynologicznego i siateczkowego. niektre z tych analiz bywaj bardzo
Z teoretycznego punktu widzenia czasochonne. Emocjonalne przetwarza-
dobrze jest myle o zorganizowaniu re- nie informacji moe przebiega zarwno
aktywnoci temperamentalnej w pewne niezwykle szybko (i opiera si na nie-
podstawowe systemy emocjonalno-moty- przetworzonej informacji percepcyjnej),
wacyjne, jak strach, gniew/frustracja, jak i powolnie (w oparciu o poznawcze
afekt pozytywny i antycypacja oraz - przetworzenie informacji). Rezultatem
by moe - afiliacja (Rothbart, Derry- tego przetwarzania s zmiany w po-
berry, Posner, 1994). Kady z tych syste- ziomie czujnoci, ukierunkowaniu uwagi
mw zawiera pewn podstawow emocj oraz w przebiegu procesw somatycz-
i towarzyszce jej wzorce motywacyjne, nych, autonomicznych i endokrynolo-
kady jest te obsugiwany przez pewne gicznych (Derryberry, Rothbart, 1984).
\
Poszczeglne osoby mog si rni peramentu" niemowlt, doszlimy do

poziomem reaktywnoci kadego z tych nieco krtszej listy czynnikw tempe-
skadnikw reakcji emocjonalnej, cho ramentalnych wyizolowanych z pozycji
rosnca liczba psychologicznych bada kwestionariuszowych zaproponowanych
nad temperamentem i osobowoci prze- dla pierwotnych dziewiciu wymiarw
konuje, e systemy emocjonalno-moty- (Thomas, Chess, 1977). Owa krtsza
wacyjne s zorganizowane na poziomie lista zawiera strachliwo, skonno do
centralnego ukadu nerwowego. irytacji (cznie z reakcjami frustracji),
Analiza danych z kwestionariuszy, afekt pozytywny, wytrwae skupianie
w ktrych rodzice opisuj temperament uwagi oraz rytmiczno i poziom aktyw-
swoich dzieci w wieku niemowlcym, noci (Rothbart, Mauro, 1990). Wymiary
ujawnia wymiary odpowiadajce pod- te s podobne do wymiarw tempera-
stawowym systemom emocjonalno-mo- mentalnych identyfikowanych u dzieci
tywacyjnym (Rothbart, Mauro, 1990). rwnie przez innych badaczy.
Podstaw wielu bada tego rodzaju bya Temperamentalna strachliwo przy-
praca Thomasa i innych (1963), ktrzy pomina pojcie zahamowania behawio-
w oparciu o analiz treci opisw za- ralnego (Garcia-Coll, Kagan, Reznick,
chowa niemowlt wyodrbnili dziewi 1984), cho to ostatnie jest konstruktem
nastpujcych wymiarw temperamen- dwubiegunowym (na drugim biegunie
talnych: intensywno, prg pobudze- s reakcje nie zahamowane). Pojcie
nia, zblianie si-wycofywanie, nastrj, zahamowania behawioralnego jest wic
adaptacyjno, zakres uwagi/wytrwao, podobne do zaproponowanego przez
rozproszenie uwagi, rytmiczno i po- Thomasa i wsppracownikw wymiaru
ziom aktywnoci. Lista ta nasuwa jed- zblianie-wycofanie si zawierajcego
nak pewne wtpliwoci - na przyna jednym kracu afekt pozytywny
kad pojcia te nie zostay zdefinio- i zblianie si do nowych bodcw,
wany w sposb zpewniajcy ich wza- na drugim za - reagowanie stresem
jemn niezaleno, za konkretne po- i wycofywanie si z kontaktw z nowym
zycje z rodzicielskiego opisu zachowania bodcem. Pojcia te ilustruj jasno, e
dziecka s do arbitralnie przyporzd- na gruncie teorii temperamentu zr-
kowane do tych, a nie innych wymiarw. nicowanie reakcji emocjonalnych jest
Ponadto niektre z tych poj (na przy- otwarcie wizane z odpowiadajcymi im
kad intensywno i prg pobudzenia) zachowaniami i motywacjami.
sugeruj jednorodno reakcji w zakresie
Wielu autorw, wcznie ze mn,
rnych zmysw i rodzajw reakcji,
uwaa jednak, e zblianie si i stra-
a tej jednorodnoci nie potwierdzaj
chliwo nie stanowi kracw jednego
wyniki bada (Strelau, 1983). Wreszcie
wymiaru, lecz nale do dwch r-
Thomas i wsppracownicy uywali swo-
nych wymiarw, ktre s negatywnie
ich poj gwnie do celw klinicznych,
skorelowane w warunkach nowoci i wy-
w zwizku z czym rzetelno i we-
zwania (Gray, 1975; MacDonald, 1988;
wntrzna zgodno poszczeglnych skal
Rothbart, 1991). Model ten pozwala
nie stanowia dla nich takiego problemu
uwzgldni jednostki silnie i pozytywnie
jak dla badaczy zainteresowanych na-
reaktywne w warunkach dobrze sobie
rzdziami speniajcymi rygorystyczne
znanych, ktre jednak reaguj zahamo-
kryteria psychometryczne.
waniem lub wycofywaniem si w obliczu
Dokonujc przegldu i oceny ba- sytuacji nowych. Za rozdzieleniem tych
da czynnikowych nad opisami tem- dwch wymiarw przemawiaj take
badania nad pochodzcymi od rodzi- my konsekwentne wystpowanie trzech

cw opisami temperamentu niemowlt szerokich czynnikw (Ahad, Rothbart,
(Rothbart, Mauro, 1990). 1994). Pierwszy z nich - surgen-
W laboratoryjnych badaniach nad cja/ekstrawersja - definiowany jest gw-
przejawami temperamentu u niemowlt nie wynikami w skalach zbliania si,
obserwowalimy ich reakcje na bodce wysokiego natenia przyjemnoci oraz
rnice si stopniem nowoci, na- impulsywnoci, za negatywnie jest wy-
teniem i dostpnoci, stwierdzajc sycony wynikami ze skali wstydliwoci.
wzajemne skorelowanie czasu latencji, Czynnik drugi odpowiada szeroko poj-
czasu trwania i intensywnoci reak- tej afektywnoci negatywnej, wysycony
cji emocjonalnych. Stwierdzilimy, e jest wynikami w skalach dyskomfortu,
istnieje wewntrzna zgodno reago- strachu, gniewu/frustracji oraz - od-
wania na bodce majce wywoywa wrotnie proporcjonalnie - podatnoci
strach, frustracj oraz miech (Roth- na ukojenie. Czynnik trzeci nazwali-
bart, Derryberry, Hershey, w przygo- my kontrol zamierzon, wysycony jest
towaniu). Wyniki te umoliwiy skon- on skalami mierzcymi kontrol przez
struowanie cznych wskanikw in- zahamowanie, skupienie uwagi, niskie
dywidualnego zrnicowania laborato- natenie przyjemnoci i wraliwo
ryjnie mierzonych reakcji w zakre- percepcyjn. Skonni jestemy sdzi, e
sie strachu, dystresu, gniewu/frustracji ten trzeci czynnik (nie obserwowany
oraz skonnoci do reagowania afektem jeszcze u niemowlt) wyraa pewien
pozytywnym. Zakrojone na niewielk poziom organizacji zwizany z rozwojem
skal badania podune wykazay, e te uwagi (Rothbart i in., 1993; Rothbart,
laboratoryjne wskaniki emocjonalnoci Ahadi, w druku). Kontrola zamierzona
niemowlt pozwalaj przewidywa opisy - cho sama nie ma charakteru emo-
temperamentu tych dzieci uzyskiwane cjonalnego - jest szczeglnie wanym
pniej od ich matek (Rothbart, Ahad, wymiarem zmiennoci temperamentu,
Hershey, 1993). Stwierdzilimy umiarko- poniewa procesy uwagi reguluj prze-
wan korelacj midzy emocjonanoci bieg emocji i ich wyraanie. Kontrola
niemowlt i tych samych dzieci w wieku zamierzona umoliwia take jednostce
lat siedmiu w zakresie strachliwoci, dziaanie sprzeczne z karami i nagro-
reakcji na frustracj i wskanikw dami natychmiastowo dostpnymi w da-
pozytywnego pobudzenia emocjonalnego nej sytuacji (Rothbart, 1991). Opisana
(mierzonego u niemowlt skonnoci do tu struktura dziecicego temperamentu
umiechania si). Dane te s szczeglnie zostaa wykazana take w badaniach
przekonujcym dowodem na struktur prowadzonych na terenie USA (na przy-
i stabilno temperamentu, poniewa kad Kochaska i in., 1993) i Chin
w kadym z tych pomiarw uywane (Ahadi, Rothbart, Ye, 1993).
byy zupenie rne metody (labora-
toryjna obserwacja niemowlt i opis W tym samym okresie, w ktrym
pochodzcy od matek siedmioletnich badacze temperamentu dzieci starali
dzieci). si sporzdzi krtsz" list wymiarw
temperamentu, badacze zajmujcy si
W niedawnych analizach czynni- osobami dorosymi coraz czciej docho-
kowych Kwestionariusza Zachowania dzili do wniosku, e indywidualne zr-
Dzieci (w ktrym rodzice mog opisywa nicowanie osobowoci dorosych opisa
temperament swoich dzieci w wieku mona w piciu wymiarach zwanych
od trzech do omiu lat) zauwayli- Wielk Pitk" (Goldberg, 1980) bd
286
mmmmmimm
te nawet w trzech wymiarach. Dwa (emocjonalno pozytywna) i systemu

z tych piciu lub trzech wymiarw zahamowania behawioralnego (emocjo-
bardzo silnie dotycz emocjonalnoci nalno negatywna), cho jak ju po-
i w interesujcy sposb zdaj si wiza przednio wskazywaam, zahamowanie
ze zrnicowaniem zmiennoci reakcji behawioralne moe bardziej odpowia-
emocjonalnych obserwowanym u nie- da obserwowanym przez nas reakcjom
mowlt i dzieci. ostronoci i bojaliwoci ni skonnoci
Tellegen (1985) wyodrbni w swo- do afektu negatywnego.
ich analizach czynnikowych trzy nieza- Inni badacze wykrywali natomiast
lene wymiary zrnicowania osobowo- w swoich analizach czynnikowych pi
ci: emocjonalno pozytywn (obejmu- gwnych wymiarw osobowoci (McCrae,
jc odczucia przyjemnego zaangaowa- Costa, 1987; Digman, Inouye, 1986;
nia i dobre samopoczucie), emocjonal- Goldberg, 1989; John, 1989). Czynniki
no negatywn i wymiar ograniczenia. te stwierdzano u dorosych i u dzieci,
Badania nad dorosymi pokazuj, e zarwno w danych majcych charakter
emocjonalno pozytywna wie si ze samoopisu, jak i w danych wywodz-
skonnoci do przeywania nastroju cych si z opisw ludzi dokonywanych
pozytywnego, za emocjonalno nega- przez ich rwienikw. Wielka Pitka"
tywna - ze skonnoci do nastroju obejmuje ekstrawersj, ugodowo, su-
negatywnego (lkw, martwienia si, mienno, neurotyzm i otwarto na
nerwowoci i tak dalej - Tellegen, dowiadczenia, przy czym ekstrawersja
1985; Watson, Tellegen, 1985). Trzeci pokrywa si pojciowo z emocjonanoci
z wymiarw Tellegena obejmuje ta- pozytywn, neurotyzm - z emocjona-
kie cechy, jak ostrono, bojaliwo noci negatywn, za sumienno -
i zahamowanie - w przeciwiestwie z Tellegenowskim wymiarem ogranicze-
do impulsywnoci i poszukiwania do- nia.
zna. Cho wymiar ograniczenia wydaje Gdy dostrzeemy te podobiestwa
si sabiej zwizany z emocjonanoci przynajmniej w zakresie nazw wymia-
od dwch poprzednich, zawiera jednak rw osobowoci identyfikowanych przez
pewne elementy bojaliwoci i zaha- rnych autorw, pojawi si przed nami
mowania behawioralnego obserwowane intrygujcy problem: rozwj tych wy-
u niemowlt (Garcia-Coll i in., 1985), miarw i stao pooenia jednostki
a take pewne aspekty kontroli zamie- w tych wymiarach w trakcie ycia.
rzonej, obserwowanej przez nas u dzieci W naszych badaniach nad staoci
(Rothbart, Ahadi, 1994). temperamentu stwierdzilimy, e sto-
Tellegen (1985) zauwaa podo- pie obserwowanej w laboratorium stra-
biestwo wyrnionych przez siebie chliwoci w wieku lat dwch pozwa-
czynnikw do trzech wielkich wymia- la przewidywa relacjonowany przez
rw osobowoci zidentyfikowanych przez rodzicw poziom strachliwoci i wsty-
Eysencka (1967, 1976): ekstrawersji dliwoci tych samych dzieci w wieku
(emocjonalno pozytywna), neurotyzmu lat siedmiu; podobnie skonno do
(emocjonalno negatywna) i psychoty- popadania we frustracj pozwalaa prze-
zmu (wymiar ograniczenia). Czynniki widywa pniejsz skonno do gniewu
Tellegena s rwnie podobne do sys- i agresji, za czsto umiechania si
temw mzgowej regulacji zachowania - pniejsz skonno do zachowa
wyrnionych przez Graya (1975), to 0 charakterze zbliania si (Rothbart
jest systemu zbliania behawioralnego 1 in., w przygotowaniu). Natomiast ba-
dania podune powtarzane w znacznie silnie reagujce fizjologicznie na nega-

duszych odstpach czasu wskazuj na tywne bodce emocjonalne opisuj bar-
du stao niemiaoci i zahamowania dzo sabe natenie wasnych przey
behawioralnego (Rothbart, 1989a). subiektywnych (Weinberger, Schwartz,
Jednak wzorcw emocjonalnego re- Davidson, 1979).
agowania w niemowlctwie nie mona Precyzyjne ustalenie stopnia sta-
bezporednio przenosi na reakcje emo- bilnoci reakcji emocjonalnych w prze-
cjonalne osb dorosych. Rozwamy dla cigu ycia jednostki wymaga dalszych
przykadu przypadek emocjonalnoci ne- bada rozwojowych, cho ju w chwili
gatywnej, czyli neurotyzmu. Ju sama obecnej wskaza mona trzy rozlege
nazwa neurotyzm" sugeruje powiza- wymiary zrnicowania indywidualnego
nie tego czynnika u dorosych z ob- wystpujce w literaturze z zakresu
jawami nieprzystosowania spoecznego. psychologii osobowoci i temperamentu.
Uywane przez Goldberga (1980) sa- S to nastpujce skonnoci: do prze-
mookrelenia dotyczce tego wymiaru ywania afektu pozytywnego (zwizana
zawieraj takie przymiotniki, jak za- z tendencjami do zbliania si), do
zdrosny, zawistny, niespokojny i nad- przeywania afektu negatywnego i do
wraliwy; za Skala Afektu Negatyw- przeywania strachu (zwizana z zaha-
nego Watsona i Clark (1984) dotyczy mowaniem behawioralnym); pewn rol
opisu takich stanw, jak nerwowo, zdaj si te tu odgrywa rnice indy-
napicie, martwienie si, niezadowole- widualne w zakresie uwagi i aktywnoci.
nie, poczucie odrzucenia, poczucie winy, Wymiary te maj bardzo oglny charak-
a w pewnym stopniu take smutek. ter i niewykluczone, e w konkretnych
Cho Watson i Clark podkrelaj emo- badaniach mona si z poytkiem odwo-
cjonalny aspekt tych stanw, stwierdzaj ywa do pewnych bardziej specyficznych
take, e osoby o wysokich wynikach rodzajw indywidualnego zrnicowania
w Skali Afektu Negatywnego zostayby reakcji emocjonalnych (Rothbart, 1991),
uznane za sabo przystosowane w myl jak zrnicowanie czasowej charakte-
wikszoci definicji tego pojcia" (s. rystyki emocji. W naszych badaniach
480). nad siedmiolatkami stwierdzilimy, e
liczba problemw z zachowaniem dzieci
Pozycje skadajce si na Skal
opisywana przez ich rodzicw wie si
Afektu Negatywnego sugeruj, e ne-
z podatnoci dzieci na ukojenie i z cza-
gatywna emocjonalno osb dorosych
sow charakterystyk ich reaktywnoci
w duym stopniu zaley od treci
na bodce emocjonalne. Ta charaktery-
przekona dotyczcych wasnego ja oraz
styka reaktywnoci wie si ze zrni-
dowiadczania w yciu sukcesw i pora-
cowaniem temperamentu i moe okaza
ek. A cho dua skonno do reago-
si uyteczna w przyszych badaniach
wania dystresem moe predysponowa
(Rothbart, 1989b).
jednostk do pniejszego przeywania
cierpie, sdzi mona, e rozwj emo- Prawdopodobnie uda si w kocu
cjonalnoci negatywnej jest silnie uzale- zidentyfikowa zarwno szerokie, jak
niony od negatywnych dowiadcze spo- i specyficzne wymiary indywidualnego
ecznych. Innym argumentem nakazuj- zrnicowania reakcji emocjonalnych, co
cym ostrono w interpretowaniu wy- umoliwi zrozumienie wpywu oddziay-
nikw w Skali Afektu Negatywnego s wa socjalizacyjnych na jednostk (por.
wspczesne badania nad stylem repre- Rothbart, Azhadi, 1994; Rothbart i in.,
sywnym wskazujce, e niektre osoby 1993). Przykadem wspczesnych bada
288 286 NA CZYM POLEGAJ INDYWIDUALNE RNICE W AKTYWNOCI...
tego rodzaju s studia nad zwizkiem skonna jestem sdzi, e w dzie-

stylu przywizania z wczesn podatno- dzinie temperamentu winnimy si
ci na dystres i zachowaniami rodziciel- skupi na indywidualnym zrnicowa-
skimi kierowanymi na dziecko w wieku niu funkcjonowania gwnych systemw
niemowlcym (van den Boom, 1989), emocjonalno-motywacyjnych i ich skad-
czy nad zwizkiem pniejszej podat- nikw. Wychodzc poza dziedzin tempe-
noci dziecka na przeywanie poczucia ramentu, naley oczywicie spodziewa
winy z zahamowaniem behawioralnym si rnic indywidualnych pod wzgldem
przejawianym w wieku poniemowlcym takich emocji, jak duma, wstyd, czy
i z przejawianymi wwczas zachowa- poczucie winy. Te bardziej wyrafinowane
niami rodzicielskimi (Kochaska, 1991). poznawczo emocje wykraczaj jednak
Wracajc do kwestii rnic indy- poza dziedzin temperamentu, cho
widualnych w zakresie emocjonalnoci, mog pozostawa pod jej wpywem.

Jedynie Lazarus odpowiada na pytanie dotyczce hierarchii celw oraz treci
0 indywidualne zrnicowanie emocji przekona o sobie i o wiecie, co
z czysto psychologicznego punktu widze- sugeruje du podatno tego rodzaju
nia. Pozostali autorzy (Davidson, Gray rnic na zmian. Wypowiedzi pozosta-
1 Rothbart) przyjmuj raczej biologiczny ych autorw sugeruj jednak bardziej
punkt widzenia, cho ich wypowiedzi niezmienny charakter tych rnic.
dotycz tak odmiennych kwestii, e Rothbart zajmuje si wycznie
trudno orzec, jak bardzo podobne s ich temperamentem, a wic konstytutyw-
pogldy, a w jakim stopniu rne. nie uwarunkowanymi rnicami indy-
Lazarus interesujco opowiada widualnymi w zakresie reaktywnoci
0 tym, jak psychologowie zwykle unikaj i samokontroli wyraanymi behawio-
problematyki dotyczcej rnic indy- ralnie w postaci emocjonalnoci, po-
widualnych, skupiajc si raczej na ziomu aktywnoci i uwagi. Autorka
prawach oglnych. Bardzo uyteczne ta jest przekonana o podporzdkowa-
wydaje si proponowane przeze oddzie- niu tych rnic gwnym systemom
lenie rnic intraindywidualnych (re- emocjonalno-motywacyjnym i oczekuje
akcji emocjonalnych tej samej osoby) rnic indywidualnych pod wzgldem
od rnic interindywidualnych (reakcji strachu, gniewu, afektu pozytywnego,
emocjonalnych rnych osb). Pozostali antycypacji i by moe w zakresie
autorzy skupiaj uwag wycznie na stylu przywizania. Jako psycholog roz-
rnicach interindywidualnych. wojowy, Rothbart zauwaa, e cho
Lazarus przypisuje oba te ro- rne skadniki reakcji emocjonalnej (so-
dzaje rnic procesowi oceny poznaw- matyczne, autonomiczne, hormonalne);
czej, pozostajcemu pod wpywem zmian s centralnie koordynowane, to jednak
otoczenia (rnice intraindywidualne), mog one pojawia si w rnych
okresach rozwoju czowieka. Autorka
1 cechom osobowoci (rnice interin-
stawia te tez, e strach i tendencja do
dywidualne). Precyzyjniej mwic, za
zbliania si stanowi odrbne wymiary
interindywidualne zrnicowanie emo-
temperamentalne.
cji odpowiedzialne miayby by rnice
Zblianie si i wycofywanie s Wypowied Graya skupia si na

gwnymi dziedzinami rnic indywi- do wskim zakresie problemw. Po-
dualnych badanymi przez Davidsona, dobnie jak Davidson, Gray sdzi, e
ktry skonny jest uwaa rnice na zrnicowanie emocji, nastrojw i osobo-
tych wymiarach za zasadnicze rnice woci jest wyrazem tych samych rnic
indywidualne w zakresie stylu afek- pod wzgldem organizacji podstawowych
tywnego. Jego centraln tez jest ko- mechanizmw mzgowych. Wikszo
nieczno honorowania biologii" przez wypowiedzi Graya dotyczy relacji mi-
badania nad stylem afektywnym, a wic dzy wyrnianymi przeze systemami
uwzgldnienie szybko rosncej wiedzy mzgowymi, Eysenckowskimi wymia-
na temat mzgowej regulacji emocji rami osobowoci, a indywidualnym zr-
(teza to oczywista dla Graya i Ro- nicowaniem wraliwoci ludzi na kary
thbart, cho zapewne kontrowersyjna i nagrody. Gray i Davidson zgadzaj
dla Lazarusa). Na przykadzie indy- si co do fundamentalnych wymiarw,
widualnego zrnicowania samoopisw na ktrych opisywa mona indywidu-
intensywnoci emocji Davidson rozwaa, alne rnice w zakresie emocjonalnoci.
czy rnice te wynikaj z odmiennoci Wyrniany przez Graya system zbli-
amplitudy reakcji emocjonalnych, czy ania behawioralnego jest podobny do
te z odmiennoci tempa zanikania analogicznego systemu proponowanego
emocji. Dwie osoby mog opisywa jed- przez Davidsona; za system hamowania
nakowo silne reakcje emocjonalne, cho behawioralnego przypomina system wy-
u jednej z nich moe to wynika z ich cofania u Davidsona. Autorzy ci podkre-
duej amplitudy, podczas gdy u drugiej - laj jednak nieco odmienne podstawy
z dugotrwaego zalegania emocji. Tego anatomiczne tych systemw, przy czym
rodzaju analizy mog doprowadzi do niektre z tych rnic mog wynika
skonstruowania subtelniejszych technik z faktu, e Gray opiera si gwnie
samoopisu emocji i ich subiektywnego na wynikach bada nad gryzoniami,
dowiadczania. Tego rodzaju specyficzne za Davidson - na wynikach bada
rnice indywidualne nie s przed- nad funkcjonowaniem mzgu ludzkiego.
miotem analiz Lazarusa, cho sdzi Systematyczna charakterystyka fukcjo-
mona, e przypisaby je zrnicowaniu nalnej neuroanatomii tych systemw
procesw oceny poznawczej wskutek u ludzi, jest jednak kwesti wymagajc
odmiennoci celw dziaania i przekona jeszcze wielu bada.
jednostki.
Pytanie 11:
Na czym polega
rozwj emocjonalny?
Linda A. Camras: Dwa aspekty rozwoju

emocjonalnego: ekspresja i wzbudzanie emocji
Mimiczna ekspresja emocji mowlctwie prowadzi do pojawienia si
charakterystycznego dla niej wyrazu
mimicznego (przynajmniej w pierwszym
Pionierskie prace Ekmana i innych roku ycia, kiedy nie wystpuje jesz-
(Ekman, Friesen, 1971; Ekman, 1972; cze umiejtno dowolnego zahamowa-
Izard, 1971) nad uniwersalnoci roz- nia ekspresji emocji). Praktyczny wnio-
poznawania mimicznego wyrazu emo- sek wynikajcy z tej propozycji, to
cji nasuwaj pytania o rozwojowe moliwo traktowania wyrazu mimicz-
rda mimicznych wzorcw ekspresji nego jako wystarczajcego empirycznego
i ich zwizkw z emocjami. Spord wskanika emocji u niemowlcia.
wielu rnych propozycji teoretycznych Jednak dotychczasowe badania em-
w tej sprawie (Ekman, 1979) szcze- piryczne nad mimiczn ekspresj emo-
gln uwag psychologw rozwojowych cji nie potwierdzaj tych hipotez teo-
przycigna propozycja Izarda (1991; rii zrnicowania emocji (por. Cam-
Izard, Malatesta, 1987) stanowica je- ras, 1991, 1992; Camras, Malatesta,
den z elementw jego teorii zrni- Izard, 1991; Oster, Hegley, Nagel, 1992).
cowania emocji. Propozycja ta zakada W szczeglnoci nie wydaje si, aby wy-
wrodzony zwizek wzorcw ekspresji stpowaa postulowana przez t teori
mimicznej z okrelonymi doznaniami odpowiednio midzy emocjami prze-
subiektywnymi i z procesami nerwo- ywanymi przez niemowlta a obser-
wymi stanowicymi podoe emocji. Ele- wowaln ekspresj mimiczn (por. sys-
menty te stanowi podstawowe skad- tem kodowania emocji AFFEX - Izard,
niki poszczeglnych emocji. W trakcie Dougherty, Hembree, 1983). Na przy-
rozwoju poszczeglne emocje pojawiaj kad mimiczne wyrazy zaskoczenia"
si jako zorganizowane caoci zgodnie i radoci" wielokrotnie obserwowano
z planem dojrzewania organizmu. Tak w sytuacjach, w ktrych niemowlta
wic dowiadczanie danej emocji w nie- prawdopodobnie nie dowiadczay odpo-
291
wiadajcych im emocji (na przykad pod- dzy okrelonym wyrazem mimicznym
czas fazy snu REM u noworodkw, za a emocj typow dla osb dorosych
wyraz mimiczny zaskoczenia" w odpo- (Malatesta i in., 1989; Sullivan, Lewis,
f wiedzi na bodce dobrze znane,1 cho 1989), niewiele bada dotyczy faktycz-
j ekscytujce, Camras, 1992). Ponadto nego rozwoju tej odpowiednioci. Poczy-
o pewnych sytuacjach powszechnie si niam pewne kroki w tym kierunku,
j sdzi, e wywouj okrelone emocje dokonujc wielu nieformalnych obser-
! (na przykad strach w odpowiedzi na wacji mojej crki Justyny w okresie
zblianie si obcej osoby, zaskoczenie jej niemowlctwa i wczesnego dzie-
w reakcji na pozorne pogwacenie za- cistwa. Przytoczone dalej przykady
sady staoci przedmiotw), cho rzadko (por. te Camras, 1991) koncentruj
' mona obserwowa w tych sytuacjach si na zwizku pomidzy wyrazami
pojawianie si odpowiedniego do tych mimicznymi, ktre zgodnie z syste-
emocji wyrazu mimicznego (na przykad mem kodowania emocji AFFEX (Izard
Hiatt, Campos, Emde, 1979). Wreszcie i in., 1983) znamionuj gniew, smutek
| wyraz mimiczny przypisywany emocjom i bl a innymi obserwowalnymi aspek-
smutku, gniewu czy dyskomfortu/blu tami emocji, jak sytuacje wzbudzajce
obserwowany jest w tak szerokim zakre- i zachowania pozamimiczne (instrumen-
sie sytuacji, e te rodzaje ekspresji roz- talne i wokalne).
sdniej jest traktowa u niemowlt jako W pierwszych dwch miesicach
przejaw jakociowo niezrnicowanego ycia Justyna przejawiaa te trzy rodzaje
stanu dystresu ni jako przejawy specy- mimiki w szerokim zakresie sytuacji (na
ficznych emocji negatywnych (Camras, przykad ograniczenie ruchw koczyny,
1992). kpiel, pozbawienie smczka, podanie
Wyniki te sugeruj brak wrodzonej gorzkiej witaminy). Cho tym wzorcom
zgodnoci midzy specyficznymi emo- mimicznymi towarzyszyy rne ruchy
cjami a ekspresj mimiczn uwaan za ciaa, w systematycznych obserwacjach
[ typow dla tych emocji na gruncie teorii nie udao si znale adnego sta-
zrnicowania emocji (Izard i in., 1983). ego przyporzdkowania ruchw ciaa
Owe wyrazy twarzy zdaj si pojawia poszczeglnym emocjom (Camras, Suli-
jako ekspresja stanw emocjonalnych van, Michel, 1993). Co wicej, wszystkie
podobnych wprawdzie, ale nie identycz- trzy wyrazy twarzy czsto pojawiay si
nych z emocjami gniewu, smutku czy kolejno w czasie tego samego epizodu
zaskoczenia u osb dorosych. Dopiero paczu, co sugeruje, e stanowi one
w trakcie rozwoju te wzorce ekspresji raczej znami niezrnicowanego dys-
mimicznej zostaj na dobre powizane tresu, ni jakociowo odrbnych emocji
z odpowiednimi" emocjami. Ponadto gniewu, smutku i blu. Jednake gdy
zmiany rozwojowe mog polega na bar- Justyna skoczya dwa lata, wyraz
dziej szczegowych przeksztaceniach mimiczny gniewu i smutku zacz u niej
' wyrazu mimicznego (na przykad roz- wspwystpowa z innymi zachowa-
niami, ktre u osb dorosych mona
szerzenie renic zastpuje pocztkowe
by oceni jako adekwatny wyraz tych
zwanie renic w stanie gniewu, co
emocji. Na przykad mimice typowej dla
opisali Izard i in., 1983, por. Oster i in.,
gniewu zacz czsto towarzyszy gony
1992).
pacz i nasilona aktywno fizyczna zda-
Poniewa badacze ekspresji emo-
jca si rwnie wyraa gniew i/lub by
cjonalnej u niemowlt czsto z gry
skutkiem frustracji (na przykad ude-
zakadali wrodzon odpowiednio mi-
|
292 na CZYM :
POLEGA ROZWJ EMOCJONALNY?
: :::: v : : ::: 'M;: ; . : : ;
rzanie czynnika wywoujcego frustra- cza, e przyjmuje si zaoenie o ko-

cj, wymachiwanie ramionami). Mimice losalnym przecieniu programu zarz-
typowej dla smutku zaczo natomiast dzajcego komputacjami wynikajcymi
towarzyszy spokojniejsze pochlipywanie z koniecznoci dostosowania dziaa do
oraz brak aktywnoci ciaa lub nawet nawet niewielkich zmian w zadaniu
wyrane manifestacje zahamowania (na lub okolicznociach jego wykonywania
przykad pokadanie si ze smutku" na (na przykad zmian w pooeniu ciaa
pododze). Ponadto tego rodzaju mimika w momencie rozpoczynania ruchu czy
zacza te towarzyszy sytuacjom, ktre w pooeniu obiektu stanowicego cel
u osb dorosych wzbudzaj - odpowied- danego ruchu). Teoria systemw dyna-
nio - gniew i smutek. micznych zakada natomiast, e niektre
Jednake nawet w tym wieku u Ju- elementy sekwencji dziaania s kon-
styny wyraz mimiczny gniewu pojawia trolowane przez czynniki kontekstowe
si czasami w sytuacjach, w ktrych typowe dla danego dziaania i/lub przez
zdawaa si ona raczej zestresowana ni synergiczne oddziaywania innych ele-
zagniewana. Odpowiednio mimicznych mentw tej samej sekwencji bez pored-
i pozamimicznych objaww gniewu nie nictwa programu centralnego. Jeeli na
miaa zatem staego charakteru. Zreszt przykad idzie si po nieco nachylonej
nawet u osb dorosych typowa ekspre- powierzchni, rwnowaga utrzymywana
sja danej emocji nie zawsze towarzyszy jest dziki synergicznym kompensacjom
jej dowiadczaniu (Ekman, 1992). Na dokonywanym przez rne grupy mi-
przykad w niedawnym badaniu osb ni, a nie za porednictwem staego mo-
cierpicych na fobi stwierdzono wy- nitorowania i modyfikowania tej czyn-
stpowanie wyrazu mimicznego wstrtu noci przez program centralny. Teoria
w reakcji na pojawienie si obiektu systemw dynamicznych zakada zatem,
fobii, w stosunku do ktrego osoby te e zachowanie jest produktem zarwno
przeyway zarwno strach, jak i wstrt specyficznych wymogw zadania, jak
(Tomarken i Davidson, por. Davidson, i oddziaywania centralnego programu
1992). regulacyjnego.
Jaki rodzaj teorii jest w stanie wy- Na gruncie teorii systemw dy-
jani opisane zmiany rozwojowe i nie- namicznych sformuowano wiele regu
kompletne dopasowanie wyrazu mimicz- wyjaniajcych przejcia od jednego sys-
nego do emocji przeywanych nawet temu organizacji behawioralnej do in-
w wieku dojrzaym? Jedna z moliwoci, nego (na przykad od chodu do biegu)
to odwoanie si do teorii systemw i reguy te mona zastosowa take
dynamicznych sformuowanej dla prze- do opisu zmian rozwojowych (Fogel
zwycienia pewnych ogranicze od- i in., 1992; Fogel, Thelen, 1987). Teoria
grnych" modeli regulacji zachowania, systemw dynamicznych zakada, e
ktre zakadaj, e pewien centralny przejcie do nowego systemu organizacji
czynnik wykonawczy, czyli program zachowania nastpuje po przekroczeniu
zarzdzajcy" selekcjonuje elementy za- przez jeden ze skadnikw starego"
chowania i decyduje o ich organiza- systemu pewnej wartoci krytycznej. Na
cji czasowej (Bernstein, 1967; Fogel, przykad Thelen (1985) dostarczy prze-
Thelen, 1987; Kugler, Kelso, Turvey, konujcych dowodw, e przejcie w roz-
1982; Thelen, Ulrich, 1991). Jednak woju motorycznym od poruszania si na
zastosowanie tego rodzaju modeli do czworakach do chodu nastpuje nie tyle
dziedziny zachowa motorycznych ozna- wskutek dojrzewania jakiego nowego,
293 NA CZYM POLEGA ROZWOJ EMOCJONALNY? <*
centralnego programu motorycznego, ile skadnikw tych emocji (na przykad

raczej na skutek osignicia pewnej okrelonych dziaa czy specyficznych
krytycznej wartoci przez stosunek iloci dla tych emocji przekona) i dopiero
tuszczu do mini w nogach niemowl- w pewnym momencie osignicie kry-
cia. Teoretycy systemw dynamicznych tycznej wartoci przez pewien czyn-
zakadaj te, e rne skadniki tego nik konstytuujcy katalizuje poczenie
samego systemu nie musz rozwija si poszczeglnych skadnikw w ca-
si synchronicznie. Tak wic niektre o. Spekulowa mona, e dla emocji
elementy (na przykad pedaujce" ru- gniewu i smutku nastpuje to z chwil
chy nogi) mog pojawia si przed osignicia przez dziecko zdolnoci do
innymi, zanim jeszcze zaczn funkcjono- sformuowania odpowiednich dla tych-
wa jako cz docelowego systemu be- emocjToên poawyh. ^
hawioralnego (na przykad chodzenia). Teoria systemw dynamicznych jest
Kiedy w pewnym momencie rozwinie si take w stanie wyjani, dlaczego nie
lub osignie warto krytyczn ostatni wszystkim epizodom przeywania da-
skadnik systemu (nazywany parame- nej emocji towarzyszy typowy dla tej
trem kontroli), nastpuje zorganizowa- emocji wyraz twarzy (czy to u dzieci,
nie caego systemu. Rwnie pniejsze czy u dorosych). Teoria ta zakada
reorganizacje systemu mog nastpowa bowiem, e ekspresja mimiczna nie
wskutek wyaniania si innych jeszcze jest bezporednim odczytem" central-
skadnikw lub osigania przez nie okre- nego programu emocjonalnego (Buck,
lonych wartoci krytycznych. Ostatnia 1991), lecz stanowi rezultat oddziay-
teza wana z rozwojowego punktu wi- wania specyficznych czynnikw kontek-
dzenia to zaoenie, e rne systemy stowych, ktre co prawda najczciej,
cechuj si odmiennymi parametrami ale jednak nie zawsze towarzysz prze-
kontroli, ktre mog ponadto zmienia yciu danej emocji. W trakcie rozwoju
si wraz z wiekiem. Przykadowo, cho- emocjonalnego wyraz mimiczny danej
cia stosunek iloci tuszczu do mini emocji jest coraz czciej aktywizowany
w nogach dziecka jest parametrem kon- w tych sytuacjach, ktre aktywizuj
troli systemu chodzenia, takie systemy, rwnie inne skadniki danej emocji
jak wchodzenie po schodach czy siganie (na przykad oceny poznawcze, dziaania
po przedmiot mog mie zupenie inne instrumentalne). By moe w niektrych
parametry kontroli. okolicznociach dany wyraz twarzy nie
jest generowany dopty, dopki nie wy-
Spojrzenie na rozwj ekspresji emo-
stpi jakie konkretne elementy kon-
cjonalnej z perspektywy systemw dy-
tekstu. W innych sytuacjach ekspresja
namicznych pozwala wyjani onto-
mimiczna moe nie oddawa caej treci
genetyczne przejcia w zakresie zwiz-
przeycia emocjonalnego. Przypomnijmy,
kw pomidzy ekspresj a emocj w ro-
e w cytowanym ju eksperymencie
dzaju tych, jakie opisywaam wyej dla
Tomarkena i Davidsona badani przey-
^gniewu i smutku. Zakada mona,
wajcy wstrt i strach w obliczu obiek-
e poszczeglne skadniki emocji po-
tw fobii, faktycznie ujawniali ekspresj
cztkowo rozwijaj si niezalenie od
typow jedynie dla wstrtu - by moe
siebie, by dopiero w pewnym momen-
dlatego, e typowa dla takiej kombinacji
cie ulec zintegrowaniu w charaktery-
ekspresja zawieraa zwanie czy nawet
styczne dla osb dorosych emocje. Wy-
zamykanie oczu i suya jako reak-
pray mimiczne gniewu i smutku mog
cja obronna funkcjonalnie odpowiednia
rozwija si wczeniej od pozostaych
do wymaga sytuacji eksperymentalnej. rki nie jest biologicznie zafiksowana"

W kategoriach pojciowych systemw lecz zaley od stopnia rozwoju moto-
dynamicznych powiedzie mona, e za- rycznego i poznawczego. Midzy pitym
chowanie ekspresyjne badanych podyk- i dwunastym miesicem ycia zamie-
towane byo tyle przeywan emocj, rzone ruchy sigania po przedmioty i ich
co i stojcym przed nimi zadaniem trzymania przeksztacaj si z nowego
eksperymentalnym. nabytku w wysoce rozwinite umiejtno-
Cho w innych podejciach teo- ci motoryczne. W tym okresie nastpuje
retycznych do ekspresji emocji take te zasadniczy rozwj zachowania inten-
uwzgldniono wymogi zadania stojcego cjonalnego i zwizanych z nim celw
przed jednostk, podejcia te zakaday (Bertenthal, Campos, Barrett, 1984).
zwykle pewien normatywny, odgrny" Starsze niemowlta maj wic za sob
proces przejawiania emocji, zniekszta- znacznie wicej dowiadcze polegaj-
cany czasami jakimi spoecznymi czy cych na osiganiu zamierzonych celw
osobistymi reguami ujawniania emocji. za pomoc ruchw wasnej rki i silniej
Podejcie w kategoriach systemw dy- ni niemowlta modsze oczekuj takiej
namicznych nie zakada jednak adnego realizacji celw. Mog wic bardziej
znieksztacenia", lecz przyjmuje, e sobie ceni swobod ruchw i szybciej
czynniki centralne i kontekstowe mog dochodzi do oceny aktu ograniczenia
by jednakowo wane w pocztkowym wasnych ruchw jako istotnej prze-
wyksztaceniu aktu ekspresji emocji. szkody.
Cho opisane wyniki sugeruj, e
ocena bodcw moe ulega zmianom
Wzbudzanie emocji rozwojowym, nie udzielaj one odpo-
wiedzi na pytanie, w jakim stopniu
Zmiany rozwojowe polegaj take na niezmienny jest zwizek pomidzy okre-
zmianie emocjonalnego znaczenia pew- lon ocen a treci emocji (a wic
nych sytuacji bodcowych. Te zmiany na przykad, czy ocena jakiego zdarze-
w zakresie poznawczej oceny bodcw nia jako przeszkody zawsze prowadzi
(i pozapoznawczym ich oszacowaniu"; do wzbudzenia gniewu). Moliwe, e
Barret, Campos, 1987) mog wynika zmiany rozwojowe polegaj take na
z rozwoju poznawczego, motorycznego zmianie takich zwizkw oceny z emo-
i spoecznego. Pouczajcych w tym cj. Na przykad niemowlta, szczegl-
wzgldzie danych dostarcza tu badanie modsze, mog reagowa na ogra-
nie nad reakcjami picio- i dwunasto- niczenie ruchw oglnym dystresem,
miesicznych niemowlt amerykaskich podczas gdy starsze dzieci - gniewem.
Reakcje afektywne na ograniczenie swo-
i japoskich na bezbolesne ogranicze-
body ruchw mog wic zmienia si
nie ruchw ramienia (Camras i in.,
w miar rozwoju, nabierajc postaci
1992). Badania te wykazay, e starsze
coraz wyraniej interpretowalnej jako
niemowlta z obu kultur szybciej re-
emocja o specyficznej treci.
agoway na ograniczenie swobody ni
niemowlta modsze (cho ostatecznie
u wszystkich niemowlt pojawiay si
mimiczne i pozamimiczne objawy emocji
negatywnych). Wycignito std wnio-
sek, e dokonywana przez organizm
niemowlcia ocena ograniczenia ruchw
Judy Dunn: Dowiadczanie i rozumienie emocji,

relacji spoecznych oraz przynalenoci kulturowej
Pomysy dotyczce tego, co ulega wzro- Co z tego wynika dla emocji do-
stowi w trakcie rozwoju emocji, koncen- wiadczanych przez jednostk? Pewne
troway si zwykle na okresie pojawiania wyrazy mimiczne mog pozostawa ta-
si poszczeglnych emocji w repertuarze kie same w rnych okresach ycia, co
zachowa dziecka i zmianach w rozwoju jednak nie znaczy, rwnie podobne
poznawczym wicych si z tymi roz- s przeywane emocje czy okolicznoci
wojowymi zmianami w zakresie ekspre- "ich wzbudzania. Jeeli warunki wywo-
sji i reakcji emocjonalnej. Jednake moje ujce okrelony wzorzec ekspresji ule-
komentarze dotyczy bd nie czasu gaj znacznym zmianom, to wydaje si
pojawiania si takich emocji, jak gniew, wielce nieprawdopodobne, by wzorcowi
strach czy zaskoczenie, lecz zagadnie- temu towarzyszya niezmiennie ta sama
nia, w jaki sposb zmiany rozwojowe emocja. W jakim sensie rozbawienie
w zakresie wyraania i dowiadczania omiomiesicznego niemowlcia wywo-
emocji wi si z rozwojem kontaktw ane askotaniem go przez ojca mogoby
spoecznych i rozumienia innych przez by tak sam emocj jak rozbawienie
dziecko. Postaram si w szczeglnoci omiolatka wywoane nieprzyzwoitym
przedyskutowa cztery zagadnienia po- dowcipem? Czy strach niemowlcia pod-
jawiajce si we wspczesnej problema- niesionego do gry przez obc osob
tyce rozwoju emocjonalnego, z ktrych jest t sam emocj, co strach przed-
kade umiejscawia rozwj emocjonalny egzaminacyjny przeywany przez nasto-
w kontekcie relacji spoecznych i na- latka? Rozwaajc te i podobne kwestie,
suwa nowe pytania i odpowiedzi na Campos i wsppracownicy zauwaaj,
temat istoty rozwoju emocjonalnego. e warto myle o kadej ^ e m o c j i
podstawowych jako o pewnej rodzinie",
ktrej wszyscy czonkowie podzielaj
Warunki wzbudzajce poszczeglne pewien oglny ton emocjonalny i -
zapewne - wyraaj podobn relacj
emocje zmieniaj si w miar midzy otoczeniem a podmiotem, ale
rozwoju dziecka take cechuj si pewnymi rnicami,
na przykad zrnicowaniem warunkw
Zagadnienie pierwsze to zmiany rozwo- wzbudzajcych dany typ emocji na prze-
jowe w zakresie warunkw wzbudzaj- strzeni ycia jednostki (Campos i in.,
cych poszczeglne emocje. Okolicznoci 1983).
wzbudzajce gniew, strach czy rozbawie-
nie u dziesiciomiesicznego niemowl- Tak wic m a m y j o , czynienia ze
cia bardzo si rni od sytuacji powo- zmiennoci warunkw ^wzbudzajcych
dujcych gniew, strach czy rozbawienie nawet podstawowe emocje (dla ktrych
czterolatka lub osoby dorosej. JNIajwyy obserwige~^g~staJo wytau"' mimiieg^
raniej w miar dorastania dziecka, gdy nego w rnych okresach" y t i a j , c o
zmieniaj si jego cele, relacje spoeczne samo w sobie implikuje zachodzenie
i rozumienie innych ludzi, zmieniaj wanych zmian w dowiadczeniach emo-
si te i okolicznoci wzbudzajce rne cjonalnych w miar rozwoju jednostki.
emocje. Dowiadczane przez jednostk emocje
nie mog by uwaane za niezalene zawici, nie tylko ujawniaj poznawcz

od wzbudzajcych je warunkw, a wic dojrzao dzieci, ale prawdopodobnie
za niezalene od sposobu rozumienia take przyczyniaj si do tej dojrzaoci,
wiata, celw i zwizkw midzy sob na przykad do rozwoju umiejtnoci
a innymi. Poniewa warunki te ulegaj argumentowania czy rozumienia i anty-
zmianie, zmieniaj si rwnie przey- cypowania dziaa innych ludzi (Dunn,
wane emocje. Tak wic jedna z od- 1988; Dunn, Slomkowski, 1992). Nato-
powiedzi na pytanie, na czym polega rjniast dowiadczanie wstydu i zakopota-
rozwj emocjonalny?" musi wskazywa nia moe samo w sobie przyczyni si do
na zmian warunkw wzbudzajcych wzrostu samowiadomoci dzieci, reflek-
emocje, a w konsekwencji na zmian sji nad wasnymi i cudzymi zdolnociami
sposobu przeywania emocji. czy osigniciami. Pytanie, na czym
polega rozwj emocjonalny", mona wic
skonkretyzowa take do postaci: co
Nowe emocje pojawiaj si w drugim si wsprozwija wraz z emocjami?"
i trzecim roku ycia Za odpowied na tak sformuowane
pytanie zawiera bdzie midzy innymi
rozumienie innych ludzi i wiata
Zagadnienie drugie to pojawianie si
spoecznego oraz rozumienie sa-
nowych, zoonych emocji po przej-
mego siebie.
ciu od niemowlctwa do dziecistwa.
Panuje obecnie powszechna zgoda, e
w drugim-trzecim roku ycia dziecka
pojawiaj si emocje nie obserwowane Rozwj regulacji emocji
w niemowlctwie - duma, wstyd, poczu-
cie winy, zazdro i zakopotanie. Wy- Trzecie zagadnienie budzce zaintereso-
raanie tych emocji niewtpliwie wie wanie wspczesnych badaczy rozwoju
si z nowo nabytym docenianiem norm, emocjonalnego, to regulacja emocji
wanych dla innych ludzi, oczekiwaniem (por. Garber, Dodge, 1991), a w szcze-
ich aprobaty i dezaprobaty oraz z rozwo- glnoci kontrola impulsw (wzrost kon-
jem pojcia wasnego Ja", a wic i po- troli dziecka nad swoimi frustracjami,
jawieniem si moliwoci potencjalnych gniewem czy dystresem) i kliniczne
czy rzeczywistych zagroe dla ja". implikacje rnic indywidualnych w za-
Zakada si czsto, e zmiany poznawcze kresie tej kontroli. W wieku ponie-
lece u podstaw rozumienia sytuacji mowlcym obserwuje si niewtpliwie
spoecznych prowadz do pojawienia znaczny przyrost zdolnoci do kontro-
si tych nowych emocji. Emocje te lowania emocji, jako e dzieci ucz
widziane s jako rezultat wzrastajcej si argumentowania zamiast atakowania
dojrzaoci poznawczej dziecka. oraz wyczekiwania i cierpliwoci. Jednak
Jednake obserwacja emocjonalnego wyczne skupianie si na umiejtno-
zachowania dziecka w rzeczywistych sy- ci stumienia przejaww emocji byoby
tuacjach yciowych sugeruje, e zwizki znieksztaceniem obrazu uderzajcych
midzy tymi rnymi elementami roz- zmian emocjonalnoci, do jakich do-
woju musz by bardziej skompliko- chodzi w wieku poniemowlcym. Jeeli
wane. Badania nad rozwojem emocjo- pojmowa regulacj afektu nie tylko jako
nalnym dziecka w kontaktach rodzin- prywatny mechanizm homeostatyczny,
nych wskazuj, e sytuacje, w ktrych ale take jako wzrost umiejtnoci wpy-
mae dzieci dowiadczaj zazdroci czy wania na wasne i cudze emocje, to jasne
sfaje si, e w wieku dwch-trzech polega zarwno na przyjemnoci, jakiej

lat nastpuj bardzo rozlege zmiany dostarcza dzielenie si z innymi pozy-
w zakresie kontroli emocji wyraajce tywnymi emocjami, jak i na zdolnoci do
gbokie zmiany w spoecznych relacjach rozumienia cudzych emocji i wywierania
dziecka. na nie wpywu. Rozwj tych wasnoci
Na przykad wzrost komunikacyj- regulacji emocjonalnej jest wany nie
nych umiejtnoci dziecka i zdolnoci tylko z uwagi na to, e wskazuj one na
do rozumienia innych prowadzi do rosnc zdolno dziecka do kontrolowa-
jakociowo nowych moliwoci kontro- nia wasnych emocji, ale take dlatego,
lowania przez nie wasnych emocji. e wyraaj one nowy poziom intymno-
Dziecko'staje si zdolne do wyjaniania ci, jakie dziecko jest w stanie osign
wasnego stanu emocjonalnego i uzy- w bliskich zwizkach z innymi. Przez
skania pomocy czy ukojenia od innych, sw zdolno do wywierania wpywu
potrafi wyraa mio i pozyskiwa jej na emocje swoich rodzicw i rodze-
przejawy od innych. Pojcie potrzeb stwa dzieci w wieku poniemowlcym
erocjonalnych naley ujmowa szerzej ujawniaj bogactwo swoich zwizkw
ni tylko dorane sytuacje, w ktrych z innymi, a bogactwo to pokazuje,
przeywa si bl czy dystres, wcza- jak ubogie byo zawanie problematyki
jc tu potrzeb dobrego samopoczucia przywizania do samego tylko poczucia
i utrzymania dobrostanu psychicznego. bezpieczestwa i jego braku. Odpo-
Po takim zabiegu pojciowym, nowo wiadajc na pytanie, na czym polega
pojawiajce si zdolnoci komunikacyjne rozwj emocjonalny, powinnimy zatem
dziecka oznaczaj, e staje si ono wskaza take na poziom intymnoci
zdolne do dzielenia si swoimi dowiad- i wpywu osiganego przez dzieci w bli-
czeniami pozytywnymi, zwracania uwagi skich zwizkach interpersonalnych.
innych na wasne sukcesy, mwienia
rodzicom, e co je cieszy, czy e
po prostu ich kocha, i do inicjowania
rozmw o tym, co lubi. Co najwa-
Jzyk i kultura a rozwj emocjonalny
niejsze, dziecko opanowuje nowe formy /
wsplnej zabawy, co jest podstawow Zagadnienie czwarte dotyczy zwiz-
wasnoci bliskich zwizkw midzy kw midzy rozwojem jzyka i emocji.
ludmi. Dzieci nabieraj te umiejt-/ /W wieku poniemowlcym i przedszkol-
noci niejakiego manipulowania swoimi nym nastpuje wyrany wzrost zdolno-
przyszymi stanami emocjonalnymi (na ci i skonnoci dziecka do mwienia
przykad uczc si unikania dezaprobaty 0 wasnych emocjach i refleksji nad nimi
i kar rodzicw), a take manipulowania (Brown, Dunn, 1991; Dunn, Brown,
wyraaniem emocji, by osign wasne 1991). Dlaczego jest to wane dla roz-
cele czy unikn niepodanych konse- woju emocjonalnego? Poniewa z jednej
kwencji. strony pomaga dzieciom zrozumie do-
wiadczenia emocjonalne i ewentualnie
Szczeglnie uderza rozwj zdolnoci zdystansowa si do nich, dziki rozmo-
do rozumienia emocji innych i wpy- wom i refleksjom dzielonym z innymi,
wania na nie. W okresie midzy dru- oraz umoliwia dzielenie si swoim oso-
gim a czwartym rokiem ycia dziecko bistym dowiadczaniem wiata, a take
nabiera znacznej biegoci w kojeniu bycie z innymi w intymnoci, izolacji
innych, droczeniu si i artowaniu z in- 1 samotnoci, mioci, strachu i przera-
nych. Wano tego rodzaju zachowa eniu" (Stern, 1985, s. 182). Z drugiej
298 n/ CZYM POLEGA ROZWJ EMOCJONALNY?
7: : v i : o::
strony prowadzi to dziecko do uczestnic- pytanie o istot rozwoju emocjonalnego

twa w spoecznie akceptowanych kon- powinna wic wskazywa nie tylko na
cepcjach emocji, charakterystycznych zrozumienie emocji wasnych i cudzych,
dla kultury, w ktrej yje (a kultury ale take na rodzce si uczestnictwo
mocno si rni pod tym wzgldem, we wasnej kulturze.
Shweder, LeYine, 1984). Odpowied na
Carroll E. Izard: Zwizki midzysystemowe

Na rozwj emocjonalny skadaj si nikacji midzy rnymi podsystemami.
procesy, dziki ktrym systemy emocjo- W istocie, dua cz wspczesnych
nalne wyksztacaj coraz bardziej skom- bada nad rozwojem emocjonalnym do-
plikowan macierz zwizkw z innymi tyczy rozwoju zwizkw midzy sys-
systemami podmiotu - fizjologiczno-po- temem poznawczym a emocjonalnym.
pdowymi, percepcyjnymi, poznawczymi Uwaam ten aspekt rozwoju emocjo-
i dziaaniowymi. Z tego punktu widze- nalnego za rozwj pewnych struk-
nia rozwj emocjonalny jest uatwiany tur afektywno-poznawczych stanowi-
i ograniczany stopniem rozwoju po- cych najwaniejsze czci skadowe umy-
zostaych podsystemw organizmu. Na su, pamici i cech osobowoci (Izard,
przykad jednostka nie moe zareago- 1971, 1992; Izard i in., 1993).
wa pogard czy wstydem dopty, do- / 'Pojmujemy system emocjonalny ja-
pki dojrzewanie i rozwj poznawczy ko pewn macierz zwizkw orga-
nie umoliwi jej wyksztacenia pojcia' nizujc i regulujc, funkcjonowanie
wasnego ja" i rnicy midzy sob poszczeglnych, jakociowo odmiennych
a innymi. emocji. Emocje te mog dziaa niezale-
Rozwj emocjonalny stanowi kanie od siebie, cho najczciej funkcjo-
mie wgielny rozwoju osobowoci od- nuj one jako element pewnej grupy czy
powiadajcej za koordynacj wszystkich wzorca (Blumberg i Izard; Izard, 1972).
podsystemw w transakcjach jednostki Cho zgadzam si z Tomkinsem (1962,
z otoczeniem. Rozwj prowadzcy do 1991), e pomidzy poszczeglnymi emo-
harmonijnych interakcji wszystkich pod- cjami istniej pewne wrodzone zwizki,
systemw dostarcza podstaw do sku- uwaam, e rdem wielu takich zwiz-
tecznego radzenia sobie z zadaniami, kw s procesy uczenia si i inne typy
dziaa twrczych oraz dobrostanu fi- dowiadcze indywidualnych. U dziecka
zjologicznego i psychicznego (por. See- silnie i systematycznie karanego za
man, 1989). Niewaciwe lub zabu- objawianie gniewu zapewne wyksztaca
rzone zwizki midzy poszczeglnymi si zwizek gniewu ze strachem, dziki
podsystemami prowadz do zaburze czemu uczucie gniewu moe sta si
osobowoci lub psychopatologii (Izard, wyuczonym czynnikiem aktywizujcym,
Harris, w druku). strach. /
Rozwj emocjonalny pojmowany
jako integralna cz rozwoju jed-
nostki czy osobowoci mona rozpatry-
wa gwnie w kategoriach wykszta-
cania si zwizkw i cieek komu-
Rozwj poszczeglnych emocji Pojawiajca si u dziecka zdolno do

reagowania takimi emocjami, jak po-
Opisanie rozwoju poszczeglnych emocji garda, wstyd i poczucie winy wie
skadajcych si na system emocjonalny si z dojrzewaniem i rnicowaniem
wymaga rozwaenia trzech skadnikw si neuronalno-oceniajcych skadnikw
pojedynczej emocji - neuronalno-ocenia- tych emocji, a take z dojrzewaniem
jcego, ekspresyjnego i przeyciowego. poznawczym i nabywaniem dowiad-
W tym kontekcie termin skadniki" cze spoecznych. Pojawianie si owych
odnosi si do pewnych silnie powi- emocji jest skoordynowane z rozwojem
zanych i harmonijnie wspdziaajcych poznawczym, poniewa one s zalene
od samowiadomoci, porwna spoecz-
jednostek funkcjonalnych, nie za bytw
nych i innych wyszych procesw po-
wyranie od siebie oddzielonych. Te
znawczych. Poznawcze uwarunkowania
trzy skadniki emocji s ze sob silnie
tych emocji nie podwaaj jednake
powizane i kady z nich wpywa zwykle
hipotezy o wrodzonym charakterze zdol-
na pozostae. Niemniej pojcie skadni-
noci do ich przejawiania.
kw emocji jest uyteczne, szczeglnie
w dyskusji nad rozwojem emocjonalnym,
albowiem procesy rozwojowe mog prze-
biega na rne sposoby w odniesieniu Rozwj ekspresyjnego skadnika
do rnych skadnikw. emocji
Rozwj wszystkich skadnikw emocji,
Rozwj neuronalno-oceniajcego podobnie jak systemu nerwowego jako
skadnika emocji caoci - nastpuje od chwili narodzin.
Z drugiej strony, dowody na powszech-
Neuronalno-oceniajcy skadnik emocji no i wrodzony charakter ekspresji
to struktury i cieki nerwowe odpo- pewnych emocji (Ekman i in., 1969;
wiedzialne za proces oceny znaczenia Izard, 1971, 1980) wiadcz o tym,
bodcw wewntrznych i zewntrznych. e emocje stanowi pewien rodzaj ga-
Na poziomie funkcjonalnym istot tego tunkowo wyksztaconej adaptacji (Izard,
skadnika jest proces wzbudzenia emo- Malatesta, 1987), a pojawienie si zdol-
cji, ktry zwykle prowadzi do aktywacji noci do ich ekspresji nie wymaga
rwnie ekspresyjnego i przeyciowego indywidualnego rozwoju i uczenia si.
skadnika emocji. Te dwa pozostae Jeeli zaoy, e owe elementy ekspresji
skadniki take maj swoje substraty emocji nie maj charakteru przypad-
nerwowe, ktre mog, cho nie musz kowego, lecz stanowi rezultat procesu
pokrywa si ze strukturami odpowie- wzbudzenia emocji, to przyj naley, e
dzialnymi za wzbudzanie emocji (por. rwnie neuronalno-oceniajcy skadnik
LeDoux, 1987). tych emocji ma charakter wrodzony.
Teoria jakociowego zrnicowania Kwestia, czy owym wczesnym przeja-
emocji (Izard, 1977; Izard, Malatesta, wom ekspresji emocji w niemowlctwie
1987) zakada, e neuronalno-oceniajcy towarzyszy rwnie i przeyciowy skad-
skadnik niektrych emocji dziaa ju nik emocji, bya przedmiotem dyskusji,
od urodzenia, za w przypadku wielu cho jeszcze nie doczekaa si rozstrzy-
innych wyksztaca si w trakcie pierw- gnicia (na przykad Izard, Malatesta,
szych szeciu-siedmiu miesicy ycia. 1987; Lewis, Michalson, 1983).
Cho pewne skadniki niektrych W badaniu tym nagrywano mimiczne

emocji funkcjonuj ju od urodzenia, nie wyrazy emocji 88 niemowlt (w wieku
wyklucza to procesw ich rozwoju, na- od dwch do dziewiciu miesicy) ujaw-
wet w odniesieniu do tych ich aspektw, niane w szerokim zakresie pozytywnych
ktre wydaj si adaptacj gatunkow. lub lekko stresujcych sytuacji. Ogem
Elementy ekspresji emocji, ktre zdaj zakodowano 20 816 mimicznych wzor-
si tak adaptacj, we wczesnym nie- cw ekspresji za pomoc zobiektywizo-
mowlctwie maj bardziej instynktown wanego systemu kodowania opierajcego
posta ni w pniejszym okresie ycia. si na podstawach anatomicznych. A
Dziki procesom dojrzewania i uczenia 98% wszystkich tych wyrazw mimicz-
si instynktopodobne przejawy emocji nych zaklasyfikowano jako czyste bd
staj si kontrolowanymi sygnaami mieszane postaci zainteresowania, rado-
emocji - trafnie j sygnalizujcymi lub ci, smutku i gniewu. Pena ekspresja
wprowadzajcymi zewntrznego obser- mimiczna tych czterech emocji pojawiaa
watora w bd (Ekman, Friesen, 1982; si u niemowlt przed ukoczeniem
Izard i in. 1987; Izard, Malatesta, dziesitego tygodnia ycia, za czsto
1987). Tak wic rozwj ekspresyjnego pojawiania si emocji nie wykazywaa
skadnika emocji ostatecznie umoliwia adnych trendw rozwojowych midzy
jednostce regulacj wyrazu emocji (jego dziesitym tygodniem a dziewitym
nasilanie czy osabianie), a nawet od- miesicem ycia, co wykazaa analiza
dzielenie przeycia emocjonalnego od wariancji z pomiarami powtarzanymi
jego ekspresji (por. Bonanno, Singer, na podgrupie 53 niemowlt badanych
1990; Weinberger, 1990). kilkakrotnie w tych samych warunkach
w rnych momentach ich ycia.
Z drugiej jednak strony, niemale
brakuje danych odnoszcych si do Badanie Izarda i wsppracownikw
problemu, czy i w jaki sposb rozwj (1993) wykazao wic, e podstawowy
wpywa na morfologi uniwersalnych wzorzec czy te morfologia ruchw
i wrodzonych wzorcw ekspresji emo- mini wyraajcych pewn liczb emo-
cjonalnej. Nie ma nawet dowodw na cji wystpuje ju w wieku dziesiciu
to, e postnatalny rozwj ekspresji emo- tygodni i nie ulega istotnym zmianom
cjonalnej przebiega wedug powszechnej do dziewitego miesica ycia. Stabil-
dla rozwoju reguy postpujcego rni- no tych wzorcw ekspresji emocjonal-
cowania i integracji. Nikt nie wykaza nej umoliwia niemowlciu skuteczno
jeszcze dla jakiegokolwiek wzorca eks- w komunikowaniu si z otoczeniem
presji emocjonalnej, e przybiera on po- spoecznym. Dysponujemy jednak bar-
cztkowo posta globalnej reakcji, ktra dzo niewielk iloci danych na temat
dopiero w miar rozwoju podlega stop- rozwoju ekspresyjnego skadnika emocji
niowemu rnicowaniu, a potem inte- po okresie wczesnego niemowlctwa.
gracji poszczeglnych elementw w hie- Rozsdne wydaje si zaoenie o modyfi-
rarchiczn cao. kujcym oddziaywaniu kultury i zindy-
Jedno szeroko zakrojone badanie widualizowanych dowiadcze. Jednake
podune dostarczyo danych przeko- nawet przyjcie takiego zaoenia nie
nujcych, e pewne wz;orce ekspre- pozwala jeszcze wyjani, w jakim stop-
sji niektrych emocji pojawiajcych si niu, tego rodzaju modyfikacje dotycz
w pierwszych trzech miesicach ycia mimowolnych, a jak dalece tylko do-
zachowuj stao we wczesnym dzie- wolnych elementw wzorca ekspresji
cistwie (Izard, Fatnuzzo i in., 1993). emocjonalnej. Nie wiemy te, jak ludzie
NA CZYM POLEGA ROZWJ EMOCJONA
mmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmm^
IY?
: : :
7 :::
301
modyfikuj ekspresj wasnych emocji motywujce jego powstanie, tendencyj-
za pomoc jakociowej zmiany wyrazu no w spostrzeganiu, gotowo do
twarzy, a jak dalece za pomoc zmiany okrelonych dziaa. Sdz, e przey-
jedynie ilociowej (takiej jak nasilenie ciowy skadnik emocji jest bezporednim
czy osabienie ruchu okrelonych mini efektem neuronalno-oceniajcego pro-
itd.) Niewtpliwie kultura i uczenie si cesu wzbudzania emocji.
powoduj jakie zmiany w morfologii Zdefiniowane w ten sposb przey-
wyrazu twarzy, prowadzc na przykad cie emocjonalne nie podlega zmianom
do umiejtnoci rwnoczesnego wyraa- rozwojowym - podstawowy dla danej
nia mieszanki emocji za pomoc jed- emocji stan motywacyjno-przeyciowy
nego wyrazu twarzy. Zmiany rozwojowe pozostaje niezmienny (por. Campos,
w morfologii ekspresji poszczeglnych Barrett, 1984; Emde, 1980). Zmianom
emocji s jednak zapewne ograniczone ulegaj natomiast zwizki pomidzy
niezmiennoci tych elementw ekspre- stanami emocjonalnymi a czynnikami
syjnych, ktre nabray funkcji adapata- poznawczymi, o czym bdzie mowa da-
cyjnej dziki trafnemu komunikowaniu lej. Przyjmowana tu definicja przeycia
emocji innym. (dowiadczenia) emocjonalnego zgodna
Wanym aspektem rozwoju eks- jest z zaoeniem, e zarwno skadnik
presyjnego skadnika emocji s r- neuronalny, jak i podstawowy rdze
nice indywidualne w zakresie skon- ekspresyjnego skadnika emocji uwarun-
noci do przeywania i przejawiania kowane s gwnie procesami genetycz-
poszczeglnych emocji. Rnice takie nymi i dojrzewaniem biologicznym. Jed-
mog wynika zarwno z biologicz- nak pomimo wrodzonego charakteru nie
nego zrnicowania progw wzbudzania musz one by w peni funkcjonalne ju
emocji, jak i z odmiennoci dowiad- w momencie urodzenia (por. Scarr, Kidd,
jfcze spoecznych. Badania nad relacj 1983). Prawdopodobnie ich pojawianie
| matka-dziecko i rozwojem osobowoci si jest zgodne z pewnym zaprogra-
wykazay, e matki cechuj si zrni- mowanym rozkadem w czasie, ktry
cowan ekspresj emocji przejawianych pozostaje skoordynowany z planem roz-
w stosunku do dziecka, co wpywa woju innych systemw organizmu. Na
na spoeczny rozwj ich dzieci (w przykad, strach prawdopodobnie poja-
szczeglnoci na jako wzorcw ich wia si dopiero po osigniciu przez
przywizania do matki, Izard, i in., system nerwowy niemowlcia stopnia
1991). dojrzaoci, ktry umoliwia wytrzyma-
nie tak ostrego stanu emocjonalnego.
Jak ju zauwayem, takie emocje, jak
pogarda, wstyd czy poczucie winy nie
Rozwj przeyciowego skadnika
mog by natomiast dowiadczane przed
emocji a zwizek emocji z poznaniem osigniciem takiego stopnia rozwoju
poznawczego, ktry umoliwia poczucie
Przeyciowy skadnik emocji skonny wasnego Ja" i odrnianie siebie od
jestem definiowa gwnie w katego- innych.
riach motywacyjnych. Przeycie emo-
cjonalne jest pewnym szczeglnym ro- Poza pogard, poczuciem winy
dzajem uwiadomionego odczucia czy i wstydem dowiadczanie emocji nie
tonu afektywnego. Umyka ono precyzyj- wymaga procesw poznawczych ani na
nemu opisowi, cho jego istot przyblia wejciu, ani na wyjciu z systemu
opisanie takich aspektw, jak warunki emocjonalnego (por. moja odpowied na
302 NA CZYM POLEGA ROZWOJ EMOCJONALNY?
Pytanie 5). Czsto co prawda zdarza dziaa matki. Do czwartego-pitego

si, e emocje s porednio wzbudzane miesica ycia niemowl umiecha si
przez procesy poznawcze, jednak na- do wszelkich twarzy o przyjaznym
wet w takich przypadkach, subiektywne wygldzie. Wyksztacenie si podsta-
dowiadczenie emocji i towarzyszcych wowej struktury afektywno-poznawczej
jej motywacji jest bezporednio wy- w postaci skojarzenia midzy uczu-
woywane przez okrelon aktywno ciem radoci a widokiem twarzy matki
neurochemiczn. wymaga wic pojawienia si zdolno-
Poniewa dowiadczanie emocji ci do rnicowania percepcyjnego, pa-
z reguy powoduje zmian przebiegu mici rozpoznawczej i zdolnoci do
procesw percepcyjnych, prowadzi te przypominania. Po pniejszym poja-
zwykle do zmian w procesach poznaw- wieniu si reprezentacji werbalnych
czych. W ten sposb znalelimy si i innych procesw poznawczych wy-
w dziedzinie zwizkw midzy emo- szego rzdu, i po dalszych miesicach
cjami a poznaniem, w ktrej obserwuje interakcji spoecznych, ta pierwotna
si ogromne zmiany rozwojowe. Jak struktura afektywno-poznawcza staje si
ju wspomniaem, powizania procesw zarodkiem zoonego systemu struktur
emocjonalnych z poznawczymi nazy- afektywno-poznawczych skadajcych si
wane s struktur afektywno-poznawcz na umysow reprezentacj bezpiecz-
(Izard, 1977), za wszystko, co definio- nego przywizania do matki.
wane jest w kategoriach poznawczych, Wyksztacana przez niemowl umy-
niewtpliwie ulega zmianom rozwojo- sowa reprezentacja osoby stanowicej
wym. Mog sformuowa moj tez przedmiot przywizania i samej rela-
o niezmiennoci dowiadczenia emocji przywizania jest oczywicie mo-
cjonalnego w trakcie ycia jednostki dyfikowana i wzbogacana w trakcie
jedynie dziki zdefiniowaniu owego do- dalszych dowiadcze i uczenia si.
wiadczenia jako pewnego pozapoznaw- W konsekwencji powstaje wewntrznie
czego stanu motywacyjnego generowa- spjny system struktur afektywno-po-
nego bezporednio przez procesy neuro- znawczych, ktry traktowa mona jako
chemiczne. cech interpersonaln. Indywidualne ce-
N Skonny jestem sdzi, e dowiad- chy osobowoci wyaniaj si w podobny
czeniaemocjonalne s pierwszymLpo- sposb, poprzez wyksztacanie si zwiz-
jawiajcymi si u niemowlcia struktu- kw midzy poszczeglnymi emocjami
rami umysowymi, za jedn z pierw- i poszczeglnymi cigami dziaa i pro-
szych struktur afektywno-poznawczych cesw poznawczych (Izard i in., 1993).
jest skojarzenie radoci z widokiem Te procesy powstawania zwizkw mi-
twarzy matki (Izard, 1978, 1993). Sko- dzy rnymi wzorcami emocji, poznania
jarzenie to zaczyna powstawa midzy i dziaania uwarunkowane s zarwno
trzecim a pitym tygodniem ycia, kiedy dowiadczeniem, jak i czynnikami ge-
to pojawia si reakcja umiechu spoecz- netycznymi/Konstytucja genetyczna od-
nego, a niemowl nabiera zdolnoci do grywa istotn rol w ksztatowaniu si
spostrzegania konturw twarzy ludzkiej. progw "doMiMnia rnych emocji
Nastpuje to prawdopodobnie, zanim i skonnoci do przeywania okrelonych
jeszcze niemowl uczy si rozrniania emocji (por. Kagan i in., 1988; Tangney,
twarzy rnych osb i zanim pojawi 1990), a te z kolei wyznaczaj cechy
si u niego zdolnoci do oceny po- i wymiary rozwijajcej si osobowoci.
znawczej umoliwiajce antycypowanie
, P0dSUIT10Wani8 wego podoa. Zgromadzone dotd dane

/ przekonuj, e ekspresja wielu emocji
Rozwj emocjonalny polega gwnie pojawia si ju w chwili narodzin lub
na wyksztacaniu si zwizkw midzy w trakcie kilku pierwszych tygodni y-
emocj a poznaniem i na ksztatowa- cia> z a wzorzec wyraania tych emocji
niu si wewntrznie spjnych wzorcw n i e u l e S a istotnym zmianom w cigu
poznawczych, emocjonalnych i dziaa- pierwszych dziewiciu miesicy ycia,

niowych. Bardzo wan czci rozwoju Zdefiniowaem tu dowiadczenie
emocjonalnego jest rozwj zdolnoci do emocjonalne jako stan motywacyjny ge-
regulowania emocjami. Podstawowym nerowany bezporednio przez aktywno
czynnikiem motywujcym i organizu- neurochemiczn wzbudzan przez pro-
jcym proces rozwoju emocjonalnego c e s y neuronalno-oceniajce. Taka defi-
s dowiadczenia emocjonalne. Procesy n i c J a dowiadczenia emocjonalnego nie
rozwoju uwarunkowane s zarwno zakada, by jakiekolwiek procesy po-

genami, jak i dowiadczeniem. Takie znawcze musiay dowiadczenie to po-
ujcie rozwoju emocjonalnego pozwala przedza, towarzyszy mu lub stanowi
traktowa go jako wan cz rozwoju Jego nastpstwo. Zakadamy ponadto
osobowoci. niezmienno dowiadczenia emocjonal-
Niektre wasnoci systemw emo- nego jako stanu motywacyjnego. Stany
cjonalnych i oglna organizacja jako- motywacyjne wzbudzajce rado lub
ciowo odmiennych emocji zale gw- smutek, strach czy gniew pozostaj
nie od genetycznie zaprogramowanych niezmienne w trakcie ycia. Zmia-
procesw rozwoju biologicznego. Istniej nom_rozwojowym ulegaj natomiast
dowody przekonujce o prawdziwoci zwizki emocji z poznaniem, struk-
tego twierdzenia w odniesieniu do mor- t u r Y afektywno-poznawcze oraz wzorce
fologii ekspresji emocji podstawowych, cigw emocja-poznanie-dziaanie. Do-

za brak jest dowodw na postna- wiadczenie emocjonalne jest si moty-
talne zmiany rozwojowe w strukturze wujc i organizujc te procesy, ktre
wzorcw ruchowych sygnalizujcych te uwaa si za najwaniejsze w rozwoju
emocje czy w zakresie ich neurominio- emocji i osobowoci czowieka.
Richard Lazarus: Znaczenie a rozwj emocjonalny

Sam nie bdc psychologiem rozwojo- innym naukowcom. Jednake kwestie
wym, skonny jestem przyzna racj rozwoju emocjonalnego, szczeglnie te
badaczom, ktrzy powicili wiele uwagi zwizane z rozwojem poznania, mo-
niej poruszanym kwestiom, takim uczo- tywacji i mechanizmw zaradczych s
nym, jak Campos, Barrett, Lamb, Gold- tak istotne dla kompletnej teorii emo-
smith i Stenberg (1983), Emde (1984), cji, e jako teoretyk emocji czuj si
Lewis i Michalson (1983), Sroufe (1979) zobowizany do zabrania gosu take
czy innym, skupiajcym si na rozwoju t w sprawie rozwoju emocji. Wypowied
emocjonalnym i poznawczym starszych ' swoj ogranicz do oglnych uwag na
dzieci, jak Dunn (1988), Harris (1989), | temat tego, jakie zmienne powinno si
Stein i Trabasso (1990) oraz wielu ' bada w aspekcie rozwojowym z punktu
widzenia proponowanej przeze mnie wpywem wymaga, ogranicze i mo-

teorii emocji (Lazarus, 1991c). liwoci rodowiskowych, i zale rw-
Cho to wczesne dziecistwo jest nie od pewnych formalnych wasnoci
okresem dogbnych zmian rozwojo- otoczenia, takich jak dwuznaczno czy
wych, sdz, e rozwj obejmuje rwnie konieczno natychmiastowej reakcji.
zmiany osobowoci zachodzce w p- Rozwj jest oczywicie bardzo wa-
niej szym yciu. Poniewa istota tych ny w odniesieniu do zmiennych oso-
zmian nie jest jeszcze znana, cho bowociowych, z ktrych rozwa tu
poprzednio zajmowaem si problemem dwie - jedn o charakterze motywa-
mechanizmw zaradczych stosowanych cyjnym i jedn zwizan z ego czy
w staroci (Folkman, Lazarus, Pimley, struktur ja". W mojej koncepcji emocji
Novacek, 1987), tutaj skupi uwag na problematyki motywacji dotyczy poj-
rozwoju we wczesnych fazach ycia. cie indywidualnej hierarchii celw,
Procesy emocjonalne zale od sze- oznaczajce uporzdkowanie celw od
regu zmiennych podstawowych oddzia- najwaniejszych do najmniej wanych
ujcych czy to jako poprzedniki emo- dla danej jednostki. Z celami wanymi
cji, czy to zmienne zaporedniczajce zwizane jest zaangaowanie wyraajce
ich przebieg. Emocj pojmowa mona si tym, ile wysiku i wytrwaoci
jako szczeglny system wspzalenych wkadamy w realizacj celu w obliczu
zmiennych, z ktrych kada oddziauje przeszkd. Pamitajmy jednak, e emo-
na rne aspekty procesu emocjonal- cj wzbudza nie samo zaangaowanie
nego, za kada jakociowo odmienna w cel, lecz fakt, e dana transakcja
emocja (gniew, lk itp.) jest wywoywana jednostki z otoczeniem aktywizuje dany
i regulowana przez niektre z tych cel i czyni go wyrazistym. To owa
zmiennych. Z punktu widzenia teorii transakcja decyduje o losach denia do
emocji wany jest zatem rozwj tych danego celu.
zmiennych i w tej krtkiej wypowiedzi Bardzo niewiele wiadomo o rozwoju
skupi si na kwestii, ktre ze zmien- motywacji, nawet mniej ni o rozwoju
nych poprzedzajcych i poredniczcych emocji - na przykad, w ktrym wieku
s szczeglnie istotne w tworzeniu pojawiaj si poszczeglne rodzaje mo-
emocji. tywacji? Zakadamy uniwersalny cha-
rakter motywacji fizjologicznych, cho
zapewne maj one niejednakow si
Zmienne poprzedzajce u poszczeglnych jednostek (na przykad
motywacja seksualna). Wan kwesti
Poniewa emocja wyraa pewien szcze- zarwno w rozwoju emocjonalnym, jak
glny rodzaj znaczenia relacyjnego (spo- i z punktu widzenia rnic indywidu-
sobu, w jaki relacja midzy jednostk alnych w procesie przystosowania jest
a otoczeniem wpywa na dobrostan owej pytanie o to, w jakim momencie ycia
jednostki), gwne zmienne poprzedza- pojawiaj si i zostaj zorganizowane
jce istotne dla emocji wi si z jednej w hierarchi rne rodzaje motywacji
strony z jednostk, z drugiej za - z oto- spoecznych. Jeeli na przykad w da-
czeniem. Poniewa za na otoczenie nie nym wieku nieobecna jest jeszcze mo-
maj wpywu zmiany rozwojowe, w dal- tywacja osigni czy afiliacji, motywa-
szych rozwaaniach pomin zmienne cje te nie mog stanowi zmiennych
zwizane z otoczeniem, cho warto wyznaczajcych przeywanie pozytyw-
odnotowa, e emocje pozostaj pod nych i negatywnych emocji. Moliwo
NA CZYM POLEGA ROZWJ EMOCJONALNY?
mmmmmmmsmimmmmmmmrnmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmm
305
przewidywania emocjonalnych reakcji biologicznie, cho tre tej struktury
dziecka na sytuacje istotne z punktu jest zapewne uwarunkowana kulturowo.
widzenia celw zaley zatem od naszej W chwili obecnej brak jednak zgody
wiedzy na temat pojawiania si i kon- co do sposobu rozumienia i badania
solidacji owych celw. Rwnie wana rozwoju struktury Ja" (por. te Lewis,
jest wiedza o pooeniu danego celu 1990; Lewis, Michalson, 1983).
w indywidualnej hierarchii wanoci. W innej pracy rozrniem sze
Pojcie hierarchii celw zakada rodzajw zaangaowania ego, z ktrych
ponadto wyanianie si u dziecka struk- kady jest zapewne w inny sposb
tury Ja" czy te jego indywidualnej uwikany w emocje (Lazarus 1991c):
tosamoci, ktra, jak przed laty za- samoocena, ocena jednostki przez in-
uway Hilgard (1949), organizuje po- nych, wartoci moralne, ideay oso-
szczeglne cele wedug ich wzgldnej biste, znaczenia i idee, inne osoby
wanoci i decyduje o tym, ktry z mo- i ich dobrostan oraz cele yciowe.
liwych celw bdzie realizowany w danej Jestem przekonany, e pewne emocje
sytuacji. W takim stopniu, w jakim powstaj dziki pojawieniu si szczegl-
pojawienie si emocji zaley od oceny, e nego rodzaju zaangaowania ego i jego
w danej sytuacji dzieje si co osobicie wpywu na proces oceny poznawczej. Na
dla wanego, umys rozwijajcego si przykad gniew i duma pojawiaj si
dziecka musi by zdolny do tego, by wskutek tych transakcji z otoczeniem,
wykry osobiste zaangaowanie jeszcze ktre s istotne dla samooceny i oceny
przed rozwiniciem si danej transak- jednostki przez innych; poczucie winy
cji z otoczeniem. Zdolno do takiej na skutek transakcji wanych z uwagi
oceny poznawczej pojawia si bardzo na wartoci moralne; wstyd - z uwagi
wczenie, prawdopodobnie w pierwszych na ideay osobiste, lk - z uwagi na
miesicach ycia. Ponadto, jak rw- znaczenia i idee o wadze egzystencjalnej.
nie zauway Hilgard, pojawienie si Z kolei smutek zdaje si reakcj na
ego czy indywidualnej tosamoci jest nieodwracaln strat, niezalenie od
niezbdnym warunkiem wystpowania rodzaju zaangaowania ego uwikanego
mechanizmw obrony ego. w t strat, cho skonny jestem przy-
puszcza, e najwikszy potencja gene-
Zmuszony jestem zatem przyj,
rowania tej emocji maj straty zwizane
e wyksztacenie si pewnych elemen-
z celami yciowymi.
tw ego pozwalajcych odrni wa-
sne indywidualne interesy od intere-
sw innych osb jest warunkiem po-
jawiania si emocji. Pisz to, bdc Zmienne poredniczce
wiadomy sugestii antropologw kul-
turowych i konstrukcjonistw spoecz- W moim modelu teoretycznym za pod-
nych, e pojcie wasnego Ja" jest stawowe zmienne zwizane z procesami
silnie uwarunkowane kulturowo, tak poredniczcymi uwaam ocen poznaw-
w formie, jak i w treci (przynajmniej cz i procesy zaradcze. Procesy zaradcze
otwarcie ujawnianej w jzyku). Skonny s przy tym podporzdkowane ocenie
jestem przy tym zgodzi si ze Sternem poznawczej, poniewa zmiana tej oceny
(1985), e samo pojawianie si tego zaporednicza wszelkie efekty mecha-
rodzaju struktury nastpuje wczenie nizmw zaradczych, czy to w sensie
(w kilku pierwszych miesicach rozwoju ich wpywu na zmian spostrzeganego
postnatalnego) i uwarunkowane jest stanu relacji jednostka-otoczenie, czy
to wpywu na zmian interpretowania Rni teoretycy emocji jako rezul-

przez jednostk tej relacji. Emocje po- tatu ocen poznawczych (na przykad
zostaj rwnie pod wpywem procesw Frijda, 1986; Lazarus, 1991c; Rose-
spostrzegania i uwagi, cho wpyw tych man, 1984, 1991; Scherer, 1984; Smith, ^ l
ostatnich dochodzi zapewne do skutku Ellsworth, 1985, 1987; Weiner, 1986),
za porednictwem modyfikowania ocen niezalenie od znaczcych podobiestw
poznawczych i procesw zaradczych. midzy nimi, podkrelaj nieco od-
Najwaniejsza teza dotyczca roz- mienne skadniki i wzorce oceny dla
woju procesw poredniczcych jest rnych emocji. Na przykad wikszo
taka, e zrozumienie i przewidywanie teoretykw podkrela, e w wyznacza-
emocji przeywanych przez jednostk niu znaku emocji wielk rol odgrywa
wymaga take naszej orientacji w wie- motywacja oraz zgodno stanw rzeczy
dzy, procesach oceny poznawczej i me- z celami jednostki w wyznaczaniu znaku
chanizmach zaradczych dziecka w ka- emocji, a take zgadza si, e przypi-
dej fazie rozwojowej. Lazarus i Smith sywana odpowiedzialno za win jest
(1988) odrnili niedawno wiedz od wanym wyznacznikiem emocji gniewu.
oceny poznawczej, bowiem odgrywaj Stosunkowo mao uwagi powicono
one odmienn rol w procesach wzbu- procesom zaradczym, cho stanowi
dzania emocji. Wiedza dotyczy tego, one wany aspekt zarwno wzbudza-
w co wierzymy, jeli chodzi o spo- nia emoocji, jak i regulowania. Pod-
sb dziaania wiata, natomiast ocena stawowa lista umiejtnoci zaradczych,
poznawcza to skutek zestawienia tej od ktrych zaley ycie emocjonalne,
wiedzy z przekonaniami na temat kon- ley u podstaw nastpujcych pyta
sekwencji aktualnych wydarze dla na- sformuowanych tu w stylistyce roz-
szego wasnego dobrostanu. W innym wojowej. W jakim wieku dziecko jest
miejscu argumentuj, e wiedza jest ko- w stanie kontrolowa dopyw informacji,
niecznym, cho niewystarczajcym wa- zwracajc gow ku obiektom nagra-
runkiem powstania emocji, podczas gdy dzajcym, a odwracajc j od obiektw
ocena poznawcza jest warunkiem za- zagraajcych? Jest to wczesna forma
rwno koniecznym, jak i wystarczajcym procesu zaradczego. Czy rozwj pod
(Lazarus, 1991c). tym wzgldem koreluje z pniejszymi
Rosnca liczba obserwacji dotyczy mechanizmami zaradczymi? Od kiedy
te rozwoju wiedzy i ocen poznaw- i w jaki sposb dziecko jest w sta-
czych. Dziecko niezdolne do rozpoznania nie porusza si w kierunku bodcw
zewntrznych czynnikw pomniejszaj- nagradzajcych, a oddala od bodcw
cych jego wasn warto, do odczucia negatywnych? Rwnie ta forma zacho-
pomniejszenia wartoci wasnej osoby wania moe by uwaana za prosty
czy wnioskowania o winie nie moe mechanizm zaradczy stanowicy pewn
dowiadcza gniewu w taki sposb, jak rozwojow zdobycz. Od kiedy dziecko
to si zdarza u osb dorosych. Istot- jest w stanie manipulowa otoczeniem
nym zadaniem badawczym teorii oceny i relacjami midzy sob a otoczeniem
poznawczej jest wic przestudiowanie, za pomoc operacji werbalnych i sym-
co dzieci na rnych etapach rozwoju bolicznych, w odrnieniu od operacji
wiedz o funkcjonowaniu wiata i jaka jedynie konkretnych i motorycznych?
jest ich zdolno do oceny znacze Pytanie to sformuowane jest w duchu
relacyjnych wanych w powstawaniu teorii Piageta i Wernera, a dotyczy go
danej emocji. wiele bada i rozwaa teoretycznych.
Od kiedy dziecko si orientuje, e moe wyznaczaj wraz z czynnikami sytu-

posuy si wasnymi emocjami do acyjnymi proces nadawania znaczenia
manipulowania innymi i e manipulacje relacyjnego transakcjom jednostki z oto-
takie mona wczy do repertuaru czeniem, szczeglnie spoecznym, ktry
wasnych technik zaradczych? W ja- to proces odpowiedzialny jest za wzbu-
kim stadium ycia czowiek nabywa dzanie emocji.
umiejtnoci wpywania na interpretacj Emocje pojawiaj si dziki wnio-
emocjorodnych sytuacji i modyfikowania skowaniu przez czowieka, e trans-
dziki temu wasnych emocji? Na przy- akcje z otoczeniem i innymi ludmi
kad od kiedy rozwijajce si dziecko nios wane dla skutki o dobro-
jest w stanie tworzy usprawiedliwienia czynnym lub szkodliwym charakterze.
dziaa osoby wzbudzajcej jego gniew, Proces, za porednictwem ktrego lu-
dystansowa si od dziaa tej osoby czy dzie czy zwierzta wyczuwaj znaczenie
zaprzecza zagroeniu? W jakiej fazie rozgrywajcych si wydarze dla ich
rozwoju dziecko orientuje si w spoecz- wasnego dobrostanu, nazywany jest
nych ; konsekwencjach przejaww wa- ocen poznawcz. Kada emocja jest
snego szczcia i innych emocji? rezultatem oceny specyficznego zysku
Podobne pytania mona sformuo- lub straty, ktre ju wyniky bd
wa pod adresem wszystkich potnych dopiero wynikn z transakcji jednostki
procesw zaradczych, zarwno skon- z otoczeniem, i zaley od skonstru-
centrowanych na problemie, jak i na owanego przez jednostk znaczenia
samej emocji (na przykad zaprzeczanie, relacyjnego, uwzgldniajcego zarwno
dystansowanie si, odwracanie uwagi, tre osobistych celw, jak i sytu-
mylenie pozytywne - ktrych doroli acji, z ktrymi s one konfronto-
mniej lub bardziej skutecznie ucz si wane.
w trakcie swego ycia). Kwestie te Oznacza to, e zrozumienie rozwoju
odgrywaj istotn rol w przebiegu pro- emocjonalnego wymaga wiedzy na. temat
cesw emocjonalnych, cho nie zyskay tego, co dziecko na kadym etapi^ roz-
sobie jak dotd uwagi w empirycznych , woju wie na temat sposobu funkcjono-
badaniach psychologii rozwojowej. / wania wiata (wiedza o tych aspektach
wiata, ktre wi si z emocjami/
i jaka jest jego zdolno do formuowa-
Podsumowanie \ nia zoonych ocen poznawczych. Myl,/
x e badanie tych zagadnie ma podstaj
\
Skonny jestem sdzi, e zrozumienie \ wowe znaczenie dla psychologii rozwoju

rozwoju emocjonalnego wymaga pozna- emocjonalnego. Poniewa procesy za-
nia sposobu, w jaki powstaj - po- radcze zmieniaj tre formuowanych
czwszy od niemowlctwa - rnice przez ^-czowieka znacze relacyjnych,
indywidualne w zakresie zmiennych, rwnie ê^pirwsze_ winny' sta si
ktre poprzedzaj wzbudzenie emocji przedmiotem docieka psychologii roz-
i zaporedniczj ich przebieg. Naj- wojowej. Nawet niemowlta, nie mwic
waniejsze zmienne poprzedzajce, to ju o osobach dorosych, nie pozostaj
zaangaowanie w cele i sposb zor- cakowicie bierne, nabierajc z czasem
ganizowania celw w osobowoci, umiejtnoci zamykania si na pewne
w tym rwnie jakociowo odmienne bodce, a otwierania na inne. W miar
typy zaangaowania ego. Zmienne te rozwoju repertuaru dostpnych dziecku
i ich indywidualne zrnicowanie wsp- umiejtnoci zaradczych niepomiernie
rosn moliwoci wzbudzania i regulo- radcze zmieniaj si w trakcie ycia

wania emocji. Badania nad rozwojem i w jaki sposb konsekwencje tych
emocjonalnym winny zatem dotyczy czynnoci wpywaj na procesy oceny
rwnie problemu, jak czynnoci za- poznawczej.
Jaak Panksepp: Rozwj emocjonalny

Tradycyjne odpowiedzi na to pytanie ulega trwaym zmianom pod wpywem
skupiaj si na coraz to bardziej wy- okrelonych dowiadcze yciowych (In-
rafinowanych interakcjach rozwijajcego sel, Kinsley, Mann, Bridges, 1990). Na
si dziecka z jego otoczeniem.Sdz, przykad, neurony zawarte w konkret-
e najwaniejsz z psychologicznego nych systemach motywacyjnych doro-
punktu widzenia rzecz, ktra si zmie- sych osobnikw mog ulega zwiksze-
nia w trakcie rozwoju emocjonalnego, niu bd zmniejszeniu w zalenoci od
jest czenie wewntrznych wartoci, dowiadcze organizmu i wywoywanych
afektywnygh z nowymi dowiadczeniami przez nie zmian w wydzielaniu hor-
yciowymiJednake poza epigenetycz- monalnym (Schumacher, Coirini, Pfaff,
nym procesem tworzenia specyficznych McEwen, 1990; Yang, Hatton, 1988).
dla jednostki nawykw i cech emocjo- Coraz wiksza liczba danych wiadczy
nalnych - w wyniku niepowtarzalnych o wystpowaniu dynamicznej interakcji
dowiadcze yciowych - w dzieci- midzy zdarzeniami sytuacyjnymi i ge-
stwie i wieku dorastania mamy take netycznymi wydarzeniami" w mzgu
do czynienia ze spontanicznym, neuro- (na przykad Kwak, Young, Morano,
biologicznym rozwijaniem si pewnych Watson, Akii, 1992; Young, Mezey, Se-
systemw emocjonalnych i behawioral- igel, 1986).
nych (Hall, Oppenheim, 1987). Do- Ze wzgldu na zoono wymie-
wiadczenia prenatalne silnie wpywaj nionych zjawisk, hyzykowne zdaje si
na niektre procesy neuroemocjonalne, zaoenie, e obserwowane u dzieci
czego przykadem moe by wczesna stadia rozwoju emocjonalnego i moral-
kontrola hormonalna mzgowych sub- nego s konsekwencj- wycznie ich
stratw ksztatujcej si pci (Crews, Indywidualnych dowiadcze yciowych.
1987; Kincl, 1990; Ziegler, Berkovitch,
^Z drugiej strony rwnie nierozsdne-
1990). Wspczesne badania nad sys-
byoby zakadanie kracowo silnego zde-
temem nerwowym wskazuj, e mzg
terminowania rozwoju emocjonalnego
nie jest tak niezmienn przestrzeni
przez czynniki genetyczne. Nawet przy
komputacyjn, jak to powszechnie si
identycznym wyposaeniu genetycznym
zakada. Systemy neurochemiczne ule-
osobnikw obserwuje si znaczn r-
gaj w trakcie ycia organizmu zmia-
norodno epigenetyczn w zakresie
nom i rozwojowi tak w czciach pre-
szczegw budowy ich mzgw^ Geny
synaptycznych, jak i postsynaptycznych.
zawieraj jedynie oglne plany pocze
W niektrych fazach rozwojowych pola
nerwowych, a plany te oddziauj na
receptorowe neuroprzekanikw ulegaj
rozwj mzgu w sposb jedynie po-
ekspansji, w innych za - skurczeniu
redni (na przykad poprzez wyraa-
(Insel, 1992), a ich wielko moe
nie si rnych czynnikw troficznych).
Rozwj nerwowy jest uzaleniony od to nam zamyka oczu na spontaniczne

duej liczby procesw stochastycznych, rozwijanie si planw rozwoju procesw
zarwno wewntrznych, jak i zewntrz- neurobiologicznych lecych u podstaw
nych, co prowadzi do zrnicowania rozwoju emocjonalnego. W istocie po-
szczegowej budowy waciwie kadej winnimy skupi wiksz uwag na
czci mzgu. Niezalenie jednak od tym, w jaki sposb wane wydarzenia
tych rnic w szczegach - oglny yciowe wpywaj na struktur tych sys-
plan budowy mzgu ssakw wykazuje temw neurobiologicznych. Czy na przy-
znaczny stopie niezmiennoci. kad bogactwo stymulacji rodowiskowej
U kadego gatunku ju po uro- sprzyja rozwojowi mzgowego systemu
dzeniu wystpuj liczne procesy biolo- eksploracji otoczenia? Czy powtarzajca
gicznego dojrzewania ukadu nerwowego si we wczesnym dziecistwie rozka
i niewtpliwie stanowi one warunek z opiekunem zmienia mzgowy system
pojawiania si pewnych form emocjo- reagowania stresem na rozk? Odpo-
nalnoci. Oto kilka przykadw: (1) wiedzi na tego rodzaju pytania mona
Tworzenie si wizi spoecznych (wdru- uzyska dziki aplikowaniu pewnych
kowanie) pojawia si ze szczeglnym dugotrwaych markerw neuronanych
nateniem w pewnych okresach ycia (jak fluoro-zoto) w okrelonych mo-
(Hess, 1973). (2) System reagowania mentach rozwoju psychoneurologicznego
stresem na rozk cechuje si nara- celem stwierdzenia, czy konkretne, emo-
staniem w pocztkowej fazie ycia po cjorodne zdarzenia sytuacyjne prowadz
urodzeniu, nastpnie dugim okresem do przeksztacenia konkretnych obwo-
plateau i wreszcie stopniowym spadkiem dw neuronanych. Dopiero tego rodzaju
w okresie dojrzewania (Scott, Stewart, eksperymenty stanowi bd rzeczywi-
DeGhett, 1973). (3) Podobny wzorzec st prb badania wspdziaania natury
rozwojowy obserwuje si dla wystpo- i kultury w ksztatowaniu si dojrzewa-
wania haaliwych zabaw o agresywnym jcego mzgu.
charakterze (Panksepp, Siviy, Norman-
sell, 1984). (4) U szczurw obserwuje
si siln skonno do zachowa ma-
cierzyskich w okresie dziecistwa, co
przypomina pojawiajc si w pewnych
okresach u dzieci fascynacj lalkami
i czynnociami macierzyskimi (Brunell,
Hofer, 1990). (5) Skonnoci rodzicielskie
zapowiadane s przez zmiany neuro-
chemiczne, na przykad w zakresie wy-
dzielania oksytocyny, co uatwia zacho-
wania macierzyskie (Jirikowski i in.,
1989). (6) Oczywicie w okresie dora-
stania obserwuje si take dojrzewanie
emocjonalnych aspektw seksualizmu,
uzalenione od genetycznie kontrolowa-
nych zmian hormonalnych (Kincl, 1990).
Cho w trakcie ycia jednostki

wystpuje wiele specyficznych zdarze
wpywajcych na jej rozwj, nie powinno
Mary K. Rothbart: Rozwj emocjonalny:

zmiany reaktywnoci i samoregulacji
Trudno byoby udzieli wyczerpujcej Jeeli traktowa emocje jako cz zor-
odpowiedzi na to pytanie, nawet w po- ganizowanych systemw emocjonalno-
staci pobienej listy, cho wskaza -motywacyjnych (do czego prbowaam
mona kilka interesujcych aspektw przekona w swej odpowiedzi na Py-
rozwoju emocjonalnego. Po pierwsze, tanie 10), to okazuje si, e pewne
pojawianie si zarwno poszczeglnych elementy tych systemw pojawiaj si
emocji, jak i rnych elementw sys- wczeniej od innych. Wspczesne bada-
temu emocjonalno-motywacyjnego zdaje nia wskazuj, e podatno na dystres
si zmienia wraz z rozwojem i zaley u czteromiesicznych niemowlt wraz
od rozwoju poznawczego. Rozwija si z towarzyszc mu aktywizacj behawio-
rwnie zaleno emocji od umiejtno- raln pozwala przewidywa skonno
ci samokontroli, w tym od systemw do zahamowania behawioralnego stano-
zahamowania behawioralnego i sterowa- wicego element pniej wystpujcej
nia uwag. Ponadto, to wanie poprzez reakcji strachu (Kagan, Snidman, Arcus,
rozwj otoczenie spoeczne oddziauje na 1992). Midzy czwartym a szstym
emocje, uatwiajc, hamujc i ukierun- miesicem ycia, w miar pojawiania
kowujc ich wyraanie. Wreszcie rozwj si wikszych zdolnoci motorycznych
emocjonalny wpywa na rozwj innych dziecka, rozwijaj si rwnie zachowa-
dziedzin psychiki. W swojej wypowiedzi nia unikania i zbliania si stanowice
zajm si kolejno tymi problemami. skadniki - odpowiednio - negatywnego
. ^ N a pocztek zastanwmy si nad i pozytywnego systemu emocjonalno-mo-
"* wiekiem pojawiania si poszczeglnych ' tywacyjnego.
emocji w rozwoju jednostki. Pewne Pojawianie si emocji w repertuarze
emocje mona obserwowa ju u no- reakcji dziecka jest rwnie uzale-
worodkw, podczas gdy inne pojawiaj nione od rozwoju poznawczego. Na
si znacznie pniej. Reakcje dystresu przykad pewne aspekty reakcji orien-
mona dostrzec ju u noworodkw tacyjnej zwizane s z umiechaniem
(Izard, 1978a,b), za umiechu - od . si do bodcw zewntrznych (Brock,
dwch do dwunastu godzin po urodze- Rothbart, Derryberry, 1986), za zmiany
niu, cho zachowania wokalne przypo- pamici pojawiajce si midzy sidmym
minajce miech mona zaobserwowa a dziewitym miesicem ycia wi si
nie wczeniej ni w wieku piciu tygo- z antycypacyjn reakcj strachu (Ka-
dni (por. Rothbart, 1973; Wolff, 1963). gan, 1979; Sroufe, 1979). Takie emocje,
Reakcje frustracji i gniewu obserwuje jak duma i wstyd, uzalenione s od
si po raz pierwszy w wieku dwch wyksztacenia si pojcia wasnego ja"
miesicy (Lewis, Alessandri, Sullivan, i nie pojawiaj si przed ukoczeniem
1990), podczas gdy charakterystyczne drugiego roku ycia. Lewis, Sullivan,
dla strachu zahamowanie w obliczu no- Stanger i Weiss (1989) wykazali zwizek
wych bodcw - z reguy nie wczeniej midzy rozwojem pojcia wasnego ja"
ni w smym-dziewitym miesicu ycia a pojawianiem si zwizanych z ,ja"
(Schaffer, 1974). emocji zakopotania i dumy. Niezbd-
Przykad strachu wskazuje na inny nym warunkiem zdolnoci dziecka do
jeszcze sposb rozwijania si emocji. identyfikowania i nazywania emocji do-
wiadczanych przez siebie i innych nastu miesicy uwaao sytuacj za

s te postpy w zakresie zdolnoci bezpieczn, konieczna jest obecno
poznawczych i jzykowych (Bretherton, matki (MacDonald, Silverman, 1978),
Beeghly, 1982), za pojawianie si takich w wypadku starszego dziecka moe
emocji moralnych, jak poczucie winy chodzi o to, by miech by skierowany
zapewne zaley od stopnia, w jakim na kogo innego ni ono samo, za
dziecko rozumie i internalizuje normy u osoby dorosej warunkiem rozbawie-
spoeczne. nia wywoywanego dowcipem moe by
Wraz z rozwojem zmieniaj si to, aby by on opowiedziany przez
take warunki bodcowe niezbdne do czonka grupy wasnej (w odrnieniu
wywoywania poszczeglnych emocji od grupy obcej, LaFave, Mannell, Guil-
niektre rodzaje warunkw trac zdol- mette, 1977). Rwnie bodce wywou-
no do wywoywania okrelonych emo- jce reakcje dystresu zmieniaj si wraz
cji, podczas gdy inne jej nabywaj. z wiekiem. Mae niemowl moe by
Rozwamy umiechanie si i miech - nadmiernie stymulowane zdarzeniami,
po wyksztaceniu si reakcji orienta- na ktre starsze dziecko ju nie zwraca
cyjnej w wieku dwch-trzech miesicy uwagi, za to ostatnie moe reagowa
niemowl jest bardzo wraliwe na zda- uraz czy cierpieniem na pomniejszanie
rzenia sensoryczne oraz nowe bodce wartoci jego osoby przez zagraajce
i atwo je rozbawi (Berlyne, 1960, zdarzenia spoeczne ignorowane przez
1969; Sroufe, Waters, 1976). Powta- niemowl (por. dyskusja u Kagana, 1974
rzanie uderze yeczk o st moe i Rothbart, 1989c).
doprowadzi szeciomiesiczne niemowl Skuteczno bodcw w wywoywa-
do powtarzajcego si miechu. Tego ro- niu reakcji emocjonalnych uzaleniona
dzaju proste zdarzenia znacznie sabiej jest rwnie od rozwoju poznawczego.
wywouj rozbawienie u starszych dzieci Dwumiesiczne niemowlta reaguj fru-
czy osb dorosych, u ktrych znaczne stracj i gniewem na brak potwierdzenia
postpy poczynia ju habltuacja pod- wasnych oczekiwa, za czternasto-
niecenia wywoywanego przez bodce miesiczne reaguj w ten sposb za-
rodowiskowe. Starsze niemowlta coraz rwno na niespenienie oczekiwa, jak
silniej reaguj na bardziej zoone po- i na zakoczenie si przyjemnej sytuacji
staci nowoci czy niespjnoci (Sroufe, (Lewis., i in., 1989c). Pojawiajce si
Waters, 1976), a silniej stymulujce pod koniec pierwszego roku ycia zdol-
zdarzenia, jak jazda na karuzeli, mog noci do wnioskowania przyczynowego
wystarcza do wywoania miechu take umoliwiaj pojawianie si irytacji w sy-
i u starszych osb. tuacjach zablokowania dziaa dziecka.
Dowiadczanie niespjnoci w skd- j ~Z~EoIei rozwj rozumowania moralnego
ind bezpiecznej sytuacji, mogce pro- moe prowadzi do gniewu na innych,
wadzi do pozytywnych emocji i rozba- gdy ami oni normy moralne, i poczucia
wienia (Berlyne, 1960; Rothbart, 1973), winy, gdy samo dziecko amie te normy.
zaley oczywicie od stanu wiedzy jed- Starsze dzieci s w stanie porzdkowa
nostki, a wic rozwj wiedzy dziecka bodce wedug ich wartoci, co umoli-
warunkuje na rne sposoby jego re- wia porwnanie wartoci wasnej osoby
akcje emocjonalne. Zmieniaj si take z wartoci innych, a w konsekwencji
czynniki decydujce o tym, e sytu- stanowi warunek pojawiania si takich
acja odczuwana jest jako bezpieczna. emocji, jak duma czy wstyd. Dzieci staj
Aby dziecko liczce sobie okoo dwu- si coraz bardziej wiadome znaczenia
fW&r&Jwj
312 NA CZYM P0LEGA' R 6 Z W J EMCJ0NALNY?
poraki i mog cierpie w wyniku mona wyraa przy jakich

niekorzystnych dla siebie porwna // nabieraj zdolnoci do wyraania
z innymi (Ruble, Boggiano, Feldman, / emocji wasnym zachowaniem (Saarni,
Loebl, 1980). W pniejszym wieku 1979, 1982). Prawdopodobnie zdolno

zdolne bd do dokonywania porwna ta wie si z indywidualnie zr'-
w di" celem podniesienia poczucia niccjwan tendencj do zahamowania
wasnej wartoci (Wills, 1981, 1990). behawioralnego i kontroli dowolnej (Ro-
. Rozwijaj si take procesy psy- thbart, I99JQL
chiczne, ktre su do regulacji sposobu Rozwj samoreguacji wpywa na
przejawiania emocji, na przykad uwaga. dowiadczanie i ekspresj emocji, jed-
Rozwj zdolnoci niemowlcia do od- nake od pocztku ycia nasze emocje s
wrcenia uwagi od bodca wzrokowego, take regulowane przez innych i wiele
ktry staje si nadmiernie stymulu- naszych emocji i przekona na ich temat
jcy, koreluje z relacjonowan przez rozwija si dziki czynnikom spoecz-
matk mniejsz podatnoci na emocje nym. Warto zauway, e obserwuje si
negatywne w wieku czterech miesicy kulturow zmienno rozwoju emocjo-
(Johnson, Posner, Rothbart, 1991; Roth- nalnej wizi niemowlcia z matk. Dua
bart, Ziaie, 0'Boyle, 1992). Tego rodzaju podatno na dystres u noworodkw
techniki autodystrakcji zachowuj sw pnocnoeuropejskich koreluje z pniej-
uyteczno w trakcie caego rozwoju. szym przejawianiem przez nie unika-
Rozwija si rwnie zdolno dziecka do jcego" stylu przywizania, czcego
zamierzonego kontrolowania zachowa- si midzy innymi ze sab ekspresj
nia, w tym kontrolowania ekspresji emo- emocji negatywnych (Grossman i in.,
cji. Przykadem innego silnego regula- 1985; van den Boom, 1989). Nato-
tora emocji jest rozwj jzykowy (Kopp, miast u noworodkw japoskich dua
1992) umoliwiajcy sowne wyraanie podatno na dystres jest predykatorem
emocji ujawnianych przedtem jedynie za bardziej ambiwalentnego wzorca przy-
pomoc zachowania. wizania, cechujcego si midzy innymi
Rozwj skadnikw jednej reakcji wzgldnie siln ekspresj emocji nega-
emocjonalnej moe take regulowa wy- tywnych (Miyake, Chen, Campos, 1985;
raanie innych stanw emocjonalnych. van Ijzendoorn, Kronenberg, 1988).
Na przykad zahamowanie behawioralne Moe to si wiza z tendencj matek
w obliczu nowoci, stanowice element pnocnoeuropejskich do unikania inte-
emocji strachu rozwijajcej si pod ko- rakcji z niemowltami znajdujcymi si
niec pierwszego roku ycia, wie si nie w stanie silnego dystresu, w odrnieniu
tylko z zahamowaniem behawioralnego od matek japoskich, ktre utrzymuj
zbliania si, ale take z zahamowaniem bliski kontakt z dzieckiem take wtedy,
ekspresji emocji pozytywnych (Rothbart, gdy jest w tym stanie (van den Boom,
1988). Rozwj ekspresji emocjonalnej 1988). Dzieci pnocnoeuropejskie zdaj
ksztatowany jest rwnie przez indy- si wic rozwija w rodowisku sprzyja-
widualne dowiadczenie dziecka. Teoria jcym wyksztacaniu si takich technik
spoecznego uczenia si wskazuje, w jaki samoreguacji i samouspokajania si,
sposb dziecko moe by nagradzane I ktre nie wymagaj obecnoci osoby
dorosej. Z kolei, by doszo do ukojenia
i karane /za ujawniane reakcje emocjo- emocjonalnego u dzieci japoskich, by
ialn,JJ-Starszych dzieci dochodTtakze"J moe w wikszym stopniu potrzebna
do bezporedniej socjalizacji ekspresji jest regulacja ze strony innych ludzi.
emocji - dzieci ucz si, ktre emocje
Indywidualne zrnicowanie w za- i zdolnoci do samoregulacji mog silnie

kresie emocji wpywa te zapewne na wpywa na natur yciowych dowiad-
rozwj innych dziedzin psychiki. Poczu- cze dziecka (Rothbart, Ahadi, Hershey,
cie sprawstwa i wasnej skutecznoci 1993; Rothbart, Derryberry, 1981). Jeli
jest silnie zwizane z dowiadczaniem zachowanie niektrych dzieci pozostaje
przez dziecko nagrody i sukcesu oraz pod silnym wpywem strachu (zaha-
kary i poraki (Harter, 1978), ktre mowania behawioralnego) lub uwagi
z kolei wi si z podatnoci jednostki (kontrola dowolna), to mog one - w
na dystres, emocje pozytywne i zahamo- pewnym okresie - mie mniejsz ilo
wanie behawioralne stanowice element bezporednich dowiadcze z obiektami
reakcji strachu. W wypadku niektrych i ludmi ni mniej zahamowane dzieci,
dzieci, aby moliwy by rozwj ich po- ktre zdobywaj du ilo wiedzy pro-
czucia sprawstwa i wasnej skutecznoci ceduralnej w zakresie takich kontaktw.
mog by niezbdne zachty i stopniowe Z drugiej strony dzieci o wczenie
dostarczanie pozytywnych dowiadcze, pojawiajcej si samokontroli emocji
podczas gdy w wypadku innych dzieci mog wiele zyskiwa dziki uczeniu
niezbdne jest kontrolowanie przejawia- si przez obserwacj i dziki aprobacie
nych przez nie pozytywnych tendencji otrzymywanej od dorosych za swe za-
do zbliania si. chowanie. Dziedziny emocji, osobowoci
Na zakoczenie warto wspomnie i socjalizacji mog zyska na zoonoci
o sugestii, e rnice indywidualne pod i bogactwie, jeli si spojrzy na nie
wzgldem tempa rozwoju emocjonalnego rwnie z perspektywy rozwojowej.

Wszyscy badacze emocji zgadzaj si, torzy odnosz swe wypowiedzi jedynie
e ulegaj one zmianom w trakcie do zmian nastpujcych w pocztko-
rozwoju, to znaczy, e w miar do- wym okresie ycia, zwizane z wie-
rastania obserwuje si pewne zmiany kiem zmiany w zakresie reagowania
w zakresie reaktywnoci emocjonalnej, emocjonalnego niewtpliwie nastpuj
Badacze, ktrzy podjli si udzielenia take w pniejszych okresach ycia
odpowiedzi na pytanie sformuowane czowieka. Niewiele jednak o tym wia-
w tym rozdziale, rni si pogldami domo i sdzi mona, e dopiero przy-
na temat tego, co i dlaczego zmienia szo przyniesie badania nad zmianami
si w trakcie rozwoju. Dla kadego, emocjonalnymi wystpujcymi w p-
kto mia okazj obserwowa odmienno niejszych okresach ycia.
zachowania dzieci w rnym wieku, 1 Rozwj emocji we wczesnych okre-
rozwojowe zmiany w zachowaniu emo- sach ycia zaley od dojrzewania cen-
cjonalnym s uderzajce. Wyzwaniem tralnego ukadu nerwowego, ktry szcze-
poznawczym o zasadniczym znaczeniu glnie u ludzi podlega wielkim zmianom
jest kwestia, jak wyjani te rnice funkcjonalnym i strukturalnym w po-
i powiza je ze zmianami rozwojowymi cztkach ycia postnatalnego. Panksepp
wystpujcymi w innych systemach. wysuwa hipotez, e przeomowe mo-
Jak zauwaa Lazarus, warto na menty w rozwoju emocjonalnym wi
wstpie odnotowa, e cho nasi au- si z procesami dojrzewania poszczegl-
nych systemw nerwowych. Przywoy- ekspresji emocji pozostaj stae, a ktre

wane przez autora przykady zjawisk zmieniaj si z wiekiem, wymaga roz-
wystpujcych tylko w pewnych okre- strzygni empirycznych. Bada wy-
sach krytycznych i by moe uzalenio- maga rwnie inny zwizany z tym
nych od procesw dojrzewania biologicz- problem - czy jeeli jakie zdarzenie
nego, to tworzenie si wizi spoecznych wywouje podobne emocje w rnych
i stres dowiadczany w wynikurozki. okresach wiekowych (na przykad dow-
Panksepp dostrzega take dwukierun- cip, ktry wydaje si zabawny zarwno
kowo zwizkw midzy dojrzewaniem trzylatkowi, jak i siedmiolatkowi), to
biologicznym i nabywaniem dowiadcze towarzyszce mu dowiadczenie emocjo-
yciowych. Czynniki rodowiskowe mog nalne jest jednakowe, czy te zmienia
zmienia funkcje i struktur ukadu ner- si wraz z wiekiem?
wowego, modyfikujc neuronalne sub- Stanowisko przyjmowane przez Dunn
straty procesw emocjonalnych. Jeeli jest sprzeczne z pogldami Izarda, ktry
takie wydarzenia rodowiskowe poja- zakada, e istota sposobu dowiadcza-
wiaj si w okrelonych okresach kry- nia poszczeglnych emocji nie zmienia
tycznych, zmiany te mog cechowa si si w zalenoci od wieku. Co wicej,
znacznym stopniem trwaoci czy nawet Izard twierdzi te, e istota dowiad-
nieodwracalnoci. czenia emocjonalnego od pocztku ycia
Wielu autorw (Rothbart, Camras, zwizana jest ze specyficznym wyrazem
Dunn, Lazarus) zauwaa, e jedn ekspresji mimicznej, ktry dla wielu
z najbardziej uderzajcych charaktery- emocji pojawia si ju w gotowej" po-
styk rozwoju emocjonalnego jest post- staci i nie ulega istotnym zmianom roz-
pujca z wiekiem zmiana warunkw wojowym. Istota rozwoju polega wedug
wzbudzajcych poszczeglne emocje. Zu- Izarda na tworzeniu si ogniw midzy
penie innego rodzaju bodce wywouj emocjami i poznaniem oraz na zmianach
rozbawienie dziecka, gdy ma ono rok, w zakresie regulacji emocjonalnej.
pi czy dziesi lat. Lazarus zwraca Centralnym problemem rozwaa-
uwag nie na zmian obiektywnych nym przez Camras jest sposb, w jaki
warunkw wzbudzajcych emocje, lecz pojawiajce si wyrazy mimiczne emocji
na zmian celw, ktre staj si wane powizane s z dowiadczeniem i prze-
w rnych okresach ycia dziecka. Ta twarzaniem emocjonalnym. Autorka za-
zmiana celw decyduje o tym, ktre uwaa, e we wczesnych fazach rozwoju
z warunkw s w stanie wzbudza w tych samych sytuacjach mog poja-
poszczeglne emocje u dzieci w rnym wia si bardzo rne wyrazy mimiczne,
wieku. a towarzyszy mog im inne zacho-
Z kolei Dunn odnosi si do kwestii, wania, zarwno adekwatne, jak i nie-
czy z pozoru podobne emocje, jakimi adekwatne dla danej emocji. Autorka
dzieci w rnym wieku reaguj na zu- krytykuje te odgrne" teorie emo-
penie odmienne sytuacje, s faktycznie cji postulujce, e poszczeglne wzorce
tymi samymi emocjami. Sugeruje ona, mimiczne stanowi wyraz okrelonych
e wraz ze zmian warunkw wzbu- stanw centralnego ukadu nerwowego,
dzajcych emocje, istotnym zmianom i sama przyjmuje perspektyw teorii sys-
ulegaj rwnie i emocje dowiadczane temw dynamicznych, w ktrej zakada
przez dziecko, nawet jeeli towarzyszy si, e kontrola niektrych elementw
im nie zmieniona ekspresja mimiczna. reakcji emocjonalnej sprawowana jest
Kwestia, ktre fizjologiczne skadniki przez czynniki kontekstowe.
Niektrzy z autorw (Dunn, Ro- zmiany pod wzgldem stopnia, w jakim

thbart) podkrelaj znaczenie zwizku s one w stanie pocieszy innych,
midzy rozwojem emocjonalnym i po- artowa czy przekomarza si z nimi.
znawczym. Z pewnoci pojawianie si Te zmiany rozwojowe umoliwiaj dzie-
niektrych emocji jest istotnie uzale- ciom skuteczne dzielenie si z innymi
nione od osigni w rozwoju poznaw- wasnymi dowiadczeniami emocjonal-
czym. Na przykad Dunn zauwaa, e nymi oraz wpywanie na uczucia swoich
w drugim i trzecim roku ycia pojawiaj rodzicw i rodzestwa. Wano tych
si nowe emocje: duma, wstyd, poczucie zmian rozwojowych polega na tym, e
winy, zazdro i zakopotanie, ktrych dziki nim dzieci s w stanie osign
dowiadczanie zaley od nabycia przez nowy poziom intymnoci w kontaktach
dziecko pewnej dojrzaoci poznawczej. z bliskimi sobie osobami.
Dunn zauwaa take dwukierunkowo Wielu autorw komentuje take
przyczynowych oddziaywa midzy roz- wan rol kultury w rozwoju emocjo-
wojem poznawczym i emocjonalnym. nalnym. Camras sugeruje, e by moe
Pojawienie si nowych emocji w drugim wpywy kultury na ekspresj emocji
i trzecim roku ycia nie tylko wymaga dochodz do skutku za porednictwem
okrelonej dojrzaoci poznawczej, ale reagowania przez matk aprobat lub
prowadzi rwnie do wyksztacania si dezaprobat na ekspresj emocjonaln
pewnych umiejtnoci poznawczych, jak dziecka. Z kolei Dunn wie pojawienie
zdolno do rozumienia i antycypowania si jzyka z mow towarzyszc emo-
reakcji innych ludzi. cjom i upatruje w interakcjach jzy-
Wielu autorw podejmuje te pro- kowych istotn dla dziecka moliwo
blem rozwoju zdolnoci do samoreguacji uczestnictwa we wsplnym dla danej
emocji, ktra jest zjawiskiem zoonym kultury sposobie pojmowania emocji.
i prawdopodobnie obejmuje bardzo roz- ' Rnorodno przedstawionych tu
legy zakres procedur. Rothbart wska- pogldw na rozwj emocjonalny pod-
zuje na wane zwizki midzy rozwo- krela zoono i wano tej problema-
jem pamici a rozwojem zdolnoci do tyki. Zmiany w zakresie funkcjonowania
samoreguacji emocji. Lazarus podkrela rnych skadnikw emocji stanowi
rol umiejtnoci zaradczych i sugeruje, jeden z najwyraniejszych przejaww
e istotnym elementem rozwoju jest rozwoju w ogle. Rozwj emocjonalny
nabywanie i zmiana tych umiejtnoci. pozostaje pod wpywem licznych czyn-
Bardzo szeroki pogld na samoregula- nikw, a autorzy odpowiedzi na pytanie
cj przyjmuje Dunn, podkrelajc zna- stanowice osnow niniejszego rozdziau
czc rol rosncej zdolnoci dziecka nie pozostawiaj wtpliwoci, e rozwo-
do rozumienia i zmieniania stanw jowe zmiany w zakresie emocji w istotny
emocjonalnych innych osb. W dru- sposb ksztatuj trajektori, po ktrej
gim, trzecim i czwartym roku ycia dziecko porusza si ku dorosoci.
obserwuje si u dzieci daleko idce
Co wpywa na subiektywne
dowiadczanie emocji?
James R. Averill: Czuj, wic jestem" - myl

Terminy uczucie" i emocja" czsto runkami znajdowania si w jakim
uywane s zamiennie. Przykadowo, stanie emocjonalnym. Osoba, ktra jest
w wikszoci kontekstw czuj zo" za, zazdrosna, zawistna, zalkniona,
oznacza w duym stopniu to samo co zakochana, i tak dalej, czasami nie jest
Jestem zy". Prowadzi to niektrych pierwsz, lecz ostatni, ktra o tym wie.
teoretykw do przekonania, e emocje s Nie jest zatem tak, e uczucie zoci
rzeczywicie uczuciami, a przynajmniej, jest koniecznym warunkiem bycia zym.
e uczucia s zasadniczymi cechami I odwrotnie, osoba moe odczuwa zo
emocji. Niestety, przyjcie takiego stanie bdc za, poniewa nie jest te tak,
nowiska w odniesieniu do uczu nie po- e uczucia s wystarczajcymi warun-
maga wyjani znaczenia emocji. Powd kami bycia w stanie emocjonalnym.
jest podwjny. Ten ostatni stan rzeczy (na przy-
Po pierwsze, uczucie" jest jednym kad uczucie zoci bez bycia zym) na
z najbardziej niejasnych okrele w j- pierwszy rzut oka moe si wydawa
zyku angielskim. Mog czu ukucie sprzeczny z intuicj. Problem ten mona
szpilki, dotyk aksamitu, chd zimowego by chyba wyjani za pomoc analogii.
dnia, a take walenie serca po wejciu Odczuwanie" emocji mona porwna
na bardzo wysokie schody. Czasami ze syszeniem" gosw. Choby gos
czuj si chory lub odczuwam mdoci. wydawa si nie wiem jak ywy i reali-
Innym razem czuj si zmieszany i zdez- styczny, przeycie nie bdzie uwaane za
orientowany. W jakiej wyjtkowej chwili rzeczywiste (raczej za halucynacj), do-
czuj si nawet znawc lub owieconym. pki nie pojawi si jaki adekwatny bo-
Czasem czuj si jak w kinie. I, wci dziec, ktry je wytumaczy. I podobnie,
za czsto, czuj, e nic nie robi. Tak osoba moe odczuwa" okrelon emo-
wic stwierdzenie, e emocje obejmuj cj, lecz jeeli okolicznoci nie bd ade-
uczucia, niewiele mwi. kwatne, uczucie nie bdzie uwaane za
Po drugie, uczucia nie s ani rzeczywiste. Myl t ilustruje hipoma-
koniecznymi, ani wystarczajcymi wania. Osoba hipomaniakalna moe utrzy-
CO WPYWA NA SUBIEKTYWNE DOWIADCZANIE EMOCJI? 317
mywa, e jest szczliwa, szczcie to napastowana przez gosy, ktre wydaj
jednak szybko przemija, gdy maskuje si pochodzi z zewntrz i s odczuwane
depresj. Hipomania nie jest w tym jako bardzo rzeczywiste. Co wicej, gosy
wzgldzie wyjtkiem. Zudne moe by s czynnociami tej osoby, reakcjami,
uczucie zoci czy inna emocja, a nawet ktre sama wytwarza - chocia odno-
sama halucynacja. (Averill, 1993). szone s do rda zewntrznego. Jak
Lecz jeli nawet przyjmiemy, e wspomniaem, halucynowane mog by
pojcie uczucia nie jest jasne i e te uczucia emocjonalne. Cho nie jest
uczucie nie stanowi ani koniecznego, to typowe, granica pomidzy halucyna-
ani wystarczajcego warunku stanw cj a zwykym (wiernym) doznaniem
emocjonalnych, nadal pozostaje prawd, mniej ma wsplnego z wewntrznym
e doznanie subiektywne naley do mechanizmem tych zjawisk ni ze spo-
najbardziej prototypowych cech emocji. sobem ich aktywacji. Zwyke doznanie
percepcyjne jest reakcj aktywowan
przez waciwy bodziec; halucynacja jest
Doktryna Niepokalanej Percepcji reakcj percepcyjn aktywowan przez
niewaciwy, (czsto wewntrzny) bo-
Wedug Freuda uczucie lku suy jed- dziec.
nostce (ego) jako sygna, e pojawio Chciabym podkreli, e uczucia
si niebezpieczestwo. Bardziej wsp- emocjonalne te s indywidualnie wy-
czeni teoretycy rnych orientacji take twarzanymi reakcjami, ktre zalenie od
uwaaj, e uczucia emocjonalne, nieko- okolicznoci mog, lecz nie musz by
niecznie akurat lk, stanowi rodzaj in- wiernym odbiciem rzeczywistoci. Uczu-
formacji. W ostatnim stuleciu Nietzsche cia niewtpliwie maj warto informa-
sparodiowa pogld, zgodnie z ktrym cyjn. Oznacza to po prostu, e takie
jestemy biernymi odbiorcami przey pojcia, jak dowiadczanie-zachowanie,
zaszczepianych nam z zewntrz, nazy- bodziec-reakcja i wejcie-wyjcie nie
wajc go doktryn niepokalanej percep- mog adekwatnie odda caej kryjcej si
cji". Taka jest jednak natura doktryn, za nimi rzeczywistoci psychologicznej.
e nie umieraj atwo, i nie inaczej stao Uczucia s czci zoonego wzorca
si z doktryn niepokalanej percepcji. reakcji skadajcych si na epizod emo-
W latach pidziesitych wielu badaczy cjonalny; s czym, co mona by nazwa
zajmowao si podejciem, ktre nazwali reakcjami samoinformacyjnymi.
nowym spojrzeniem" na spostrzeganie.
Pogld, ktry wypracowali, by podobny
do pogldu Nietzschego, teraz jednak Trzy sposoby uycia terminu
wsparto go dowodami empirycznymi. uczucie"
Nawet proste percepcyjne dowiadczenia
s zjawiskami aktywnymi i motywo-
Poprzednio opisaem rnorodno sto-
wanymi - z pewnymi ograniczeniami,
sowania terminu uczucie". W upro-
widzimy to, co chcemy widzie, syszymy
szczeniu, zastosowania te mona uj
to, co chcemy sysze.
w trzy szerokie kategorie: uczucia
Rozwamy raz jeszcze przykad czego", uczucia w odniesieniu do
osoby, ktra syszy gosy, cho faktycznie czego" i uczucia jakby". Pierwsz
nikt nie mwi. W kracowych przy- z tych kategorii obrazuje nastpujcy
padkach (na przykad w halucynacjach eksperyment mylowy. Wyobra sobie,
paranoidalnych) osoba taka moe by e czekasz w przychodni na zastrzyk

3 1 8 C O WPYWA N A SUBIEKTYWNE DOWIADCZANIE EMOCJI?

V s* i: : : : : :;:::;: :: :
przeciw tcowi. Pielgniarka wbija ci maj istotny udzia w tym, co czu-

ig w rami i pyta: Poczu pan co?" jemy. Czy ucieczka jest moliwa? Czy
Mgby zareagowa, opisujc chwilowy powinienem walczy, aby zapobiec po-
bl, ktry poczue, kiedy iga przebia tencjalnej stracie? Czy nic ju nie
skr, uczucie mdoci w odku i tak mog zrobi? W zalenoci od odpowie-
dalej. To jest to, co rozumiem przez dzi na te pytania, bdziemy odczuwa
uczucie czego (na przykad odczucie strach, zo lub depresj. Na reakcje
blu, nudnoci). A teraz wyobra sobie, instrumentalne kadli nacisk zwaszcza
e jeste na wernisau i przyjaciel pyta teoretycy o orientacji behawioralnej (por.
ci: Co sdzisz o tym obrazie?" [Jakie teoria autopercepcji Lairda i Breslera,
s twoje odczucia w zwizku z tym obra- 1992). Jednake reakcje emocjonalne
zem (how do you feel about?)]. Mgby nie musz by rzeczywicie obecne;
zareagowa, oceniajc obraz - sdzisz, czsto ju sama moliwo zareago-
e jest pikny, prowokujcy, okropny, wania wystarcza, by zmieni natur
banalny lub jakikolwiek. To wanie emocjonalnego doznania (por. Lazarus,
rozumiem przez uczucie w odniesieniu 1991, pojcie oceny wtrnej, odnoszce
do czego. si do procesw poznawczych jednostki
Mona wyrni dwa rodzaje teorii i pojcie afordancji u Gibsona, 1979,
emocji cile odpowiadajce owemu roz- odnoszce si do informacji zawartej
rnieniu na uczucia czego i uczucia do w bodcach).
czego. Dobrym przykadem pierwszej Krtko mwic, na odczucia emo-
z nich jest znana teoria Williama cjonalne skadaj si zarwno reakcje
Jamesa, ktry przyj, e emocje s cielesne, oceny poznawcze, jak i re-
w gruncie rzeczy odczuciami zmian akcje instrumentalne (faktyczne i po-
cielesnych. Ilustracji drugiego pogldu tencjalne). Moim zdaniem, za duo
dostarcza Carl Jung (1921), ktrego zda- wysiku zmarnowano jednak na badania
niem odczucia emocjonalne s sdami i dyskusje majce udowodni, ktra
wartociujcymi - uczuciami w odnie- z tych kategorii (lub ich podkategorii,
sieniu do czego. W rozumieniu Junga, jak na przykad pobudzenie wisceralne
jeli poproszono mnie o opisanie moich czy reakcje ekspresyjne), jest pierwot-
emocjonalnych odczu, nie opisuj do- nym albo rzeczywistym rdem emocjo-
zna cielesnych, lecz raczej sygnalizuj nalnych uczu. Nie trzeba wymylnych
swj sposb oceny sytuacji. przyrzdw ani wyrafinowanych bada
Wikszo wspczesnych teorii emo- laboratoryjnych, by rozpozna, e ich
cji czy uczucia czego z uczuciami wzgldna wano zmienia si z emocji
w stosunku do czego. Dobrym przyka- na emocj (na przykad inna jest przy
dem jest dwuczynnikowa teoria Schach- strachu, inna przy nadziei), z sytuacji na
tera (1964). Wedug Schachtera uczu- sytuacj (na przykad zo przeywana
cie emocjonalne pojawia si wwczas, na spotkaniu wydziaowymi lub odczu-
kiedy prioprioceptywne sygnay reakcji wana podczas bijatyki w barze) i z osoby
cielesnych (uczucia czego) doczaj si na osob (na przykad labilny emo-
do dokonywanej oceny sytuacji (uczucia cjonalnie ekstrawertyk a beznamitny
w stosunku do czego). introwertyk).
Trzeci typ teorii cile odpowiada Debata nad prawdziwym rdem
okreleniu, uczucie jak gdyby", jak uczu emocjonalnych przysania duo
w wyraeniu czuj si, jakbym bieg". waniejsze sprawy zwizane z natur
Reakcje instrumentalne (tu bieg) te przey emocjonalnych. Odczucie emo-
cjonalne jest nie tylko sum swych tym, co rozumiem przez dowiadcze-
czci (doznania cielesne plus ocena ponie refleksyjne. Co natomiast sprawia,
znawcza plus reakcja instrumentalna). e refleksyjne dowiadczanie jest mo-
Jak stwierdzono wyej, uczucia s (sa- liwe? Zdolno symbolicznego mylenia.
moinformacyjnymi) reakcjami majcymi Najbardziej znaczc manifestacj tej
swe wasne prawa. Sprbuj teraz spre- zdolnoci jest jzyk. Dla przykadu, po
cyzowa natur tych uczu/reakcji. to, by odczuwa zo, konieczna jest
informacja pochodzca z pojcia zoci
- dziki czemu jest to odczucie wanie
Dowiadczenie przedrefleksyjne zoci, a nie tylko bliej niesprecyzowane
a refleksyjne uczucie frustracji czy niezadowolenia.
Odczucia emocjonalne nazywane s cza- Jzyk nie jest jednak jedynym sposobem
sem przedrefleksyjnymi" (na przykad wyraenia poj. Sztuka, muzyka, rytu-
Sartre, 1948). Jest to, omwiona wcze- ay, wszystko to s symboliczne czynno-
niej, odmiana doktryny niepokalanej ci, poprzez ktre pojcia - szczeglnie
percepcji". Jeeli jednak argumenty, pojcia emocjonalne - zyskuj ekspre-
ktre przytoczyem uzna za bezza- sj. Gdybymy nie mieli - jakkolwiek
sadne, to uczucia emocjonalne, jak wyraanej - umiejtnoci symbolicznego
niemal wszelkie doznania, s reflek- mylenia, nasze ycie emocjonalne nie
syjne". Rnica pomidzy dowiadcze- byoby bardziej bogate ni ycie psa lub
niem przedrefleksyjnym i refleksyjnym wieloryba.
jest co prawda do niejasna i sta- Aby mc jeszcze lepiej zrozumie,
nowi przedmiot rnych interpretacji. na czym polega rnica pomidzy do-
W pewnym stopniu pokrywa si z roz- wiadczeniem refleksyjnym i przedre-
rnieniem na uczucia czego i uczucia fleksyjnym, wyobramy sobie dwch
w stosunku do czego, ale zazbianie si ludzi suchajcych muzyki. Jeden z nich
jest dalekie od zupenoci. Nie wdajc jest krytykiem majcym zrecenzowa
si w szczegy, posu si przykadem, wykonanie; drugi jest nowicjuszem b-
by wyjani, co sam sdz o tym dcym po raz pierwszy na koncer-
rozrnieniu. Wyobracie sobie rodzaj cie. Czy krytyk i nowicjusz sysz t
uczu, ktre mgby ywi pies lub wie- sam muzyk? Na poziomie przeycia
loryb. Zwierzta s wiadome wydarze przedrefeksyjnego mona by odpowie-
w otoczeniu, ale i s wiadome swoich dzie twierdzco, jednak na poziomie
reakcji na te wydarzenia. Jednak, moe dowiadczenia refleksyjnego odpowied
z wyjtkiem szympansw i goryli (ktre brzmi nie". Do uszu obydwu, krytyka
wykazuj elementy samowiadomoci), i nowicjusza, dochodz te same fale
zwierzta nie s wiadome bycia wiado- dwikowe i obydwaj mog uzna, e
mym - brak im zdolnoci poznawczych dowiadczenie jest przyjemne. Jednak
umoliwiajcych refleksj nad znacze- jeden, relacjonujc przeycie przyjacie-
niem wasnych dowiadcze. lowi, drugi - piszc zamwion re-
W przeciwiestwie do zwierzt, cenzj, najprawdopodobniej opisz swe
istoty ludzkie nie tylko s wiadome przeycia bardzo rnie. Ich koledzy
i reaguj na swoje bezporednie oto- porwnujc opisy mogliby nawet zasta-
czenie, lecz take zdaj sobie spraw nawia, czy obaj przesuchiwali si temu
z tego, e zdaj sobie spraw, s, by samemu koncertowi.
tak rzec, wiadome swej wiadomoci. Mona twierdzi, e krytyk i nowi-
Ta wyszego rzdu" wiadomo jest cjusz sysz" t sam muzyk, a kady
z nich retrospektywnie rnie przeycie pokusy bdnego zakadania, e istnieje

to interpretuje. Jednak dowiadczenie jeden, ostateczny (opublikowany, by
refleksyjne nie musi by retrospek- tak rzec) szkic stanowicy rzeczywisty
tywne. Ludzie w peni potrafi interpre- strumie wiadomoci podmiotu" (De-
towa ju w momencie jego pojawienia nett, 1991, s. 113).
si - a nawet tylko antycypujc je. O narracyjnej strukturze uczu
Skonny jestem sdzi, e cakowicie emocjonalnych bd chcia powiedzie
przedrefleksyjne (nie zinterpretowane) wicej. Najpierw jednak wymaga wy-
dowiadczenie jest waciwie mitem, janienia inne rozrnienie stanowice
przynajmniej jeli chodzi o ludzi. tradycyjne rdo nieporozumie.
W wyjanieniu tego problemu moe
pomc przedstawiona przez Denetta
(1991) koncepcja wiadomoci, zwana Dowiadczenie subiektywne
modelem wielokrotnych szkicw (mul- a dowiadczenie obiektywne
tiple drafts). W myl tego modelu
informacja dostajca si do systemu Uczucia emocjonalne czsto opisuje si
nerwowego podlega staemu edytowa- jako dowiadczenie subiektywne w prze-
niu", zanim zostanie poddana dalszemu ciwiestwie do obiektywnych dowiad-
przetwarzaniu. W adnym momencie cze. Poniewa dowiadczenie subiek-
tego procesu nie mona powiedzie, e tywne uznawane jest za prostsze i mniej
edytowanie jest ukoczone, a ogldany podatne na analiz (de gustibus non est
(wiadomie dowiadczany) jest jego osta- disputandum), rozrnianie pomidzy
teczny wynik, wywietlany na ekranie dowiadczeniem subiektywnym i obiek-
kartezjaskiego teatru" umysu. Jedn tywnym jeszcze zwiksza rnic pomi-
z implikacji przyjcia tego modelu jest dzy dowiadczeniem przedrefleksyjnym
zaoenie, e natura wiadomego prze- i refleksyjnym. Jestem przekonany, e
ycia jest rna, w zalenoci od tego jest to bd.
kiedy (i gdzie w mzgu) je badamy.
Rozrnienie dowiadcze subiek-
Jeli dokonamy pomiaru we wczesnym
tywnych i obiektywnych opiera si na
stadium tego procesu, uzyskamy reakcj
fakcie, e kade dowiadczenie (zwierz-
wiadczc o szczegowym rnicowa-
cia lub czowieka, przedrefleksyjne lub
niu (jeli na przykad poprosimy na-
refleksyjne) ma dwa bieguny - biegun
szego krytyka muzycznego, by naciska
subiektywny (podmiotowy) i obiektywny
przycisk za kadym razem, kiedy usy-
(przedmiotowy). Na przykad, w desz-
szy pewn nut), dowiadczeniu brak
czowy dzie widz tcz nad horyzon-
bdzie jednak spjnoci. Jeeli przepro-
tem. Tcza jest przedmiotem mojego
wadzimy badanie pniej (moe nastp-
dowiadczenia; ja jestem podmiotem,
nego dnia, kiedy krytyk napisze ju
tym, kto widzi. Kto inny widziaby
recenzj), moemy uzyska racjonalnie
przypuszczalnie t sam tcz, cho nie
zrekonstruowane sprawozdanie pozba-
dokadnie w ten sam sposb co ja.
wione szczegw. Ktry zatem moment
Kiedy odejmiemy niepowtarzalny udzia
jest optymalny dla pomiaru? Zaley to
kadego z indywidualnych obserwato-
oczywicie od celw badania. W adnym
rw, pozostanie obiektywny" opis tczy,
jednak momencie ujawnione w badaniu
taki, jaki mona znale na przykad
dowiadczenie nie bdzie bardziej rze-
w podrczniku optyki fizycznej. Jeli
czywiste" ni w innym. Najwaniejsze,
natomiast pooymy akcent raczej na
e model wielokrotnych szkicw unika
widzcym, ni widzianym, jak wtedy,
kiedy tcz zinterpretuje artysta, opis subiektywizm epistemologiczny subiek-
bdzie subiektywny". tywizmowi biograficznemu. Ten drugi
Uczucia s subiektywne w tym sen- ilustruj okrelenia: uwaam, e ten
sie, e bior pod uwag biegun dowiad- obraz jest okropny" czy zoci mnie
cze podmiotu (biegun wewntrzny"), to, co mwisz". Niekoniecznie ozna-
nie za wycznie zewntrzny obiekt czaj one, e opinia jest znieksztacona
sam w sobie. By to powd, ktry doczy irracjonalna. Implikuj jednake to,
prowadzi Wundta (1897) do odrnienia i zachodzce okolicznoci s oceniane
uczu od wrae w jego synnej trj- w relacji do zainteresowa i wartoci
czonowej teorii uczu. Kiedy jednake podmiotu (por. uczucia w stosunku do
mwimy o subiektywnym biegunie do- czego). Emocje s subiektywne w tym
wiadczenia", termin dowiadczenie" sensie, e nadaj zdarzeniom znaczenie
pokrywa si nie tylko z uczuciami przez osadzenie ich w kontekcie historii
elementarnymi w rozumieniu Wundta, i celw jednostki.
lecz take ze zoonymi ewaluacjami, jak Calhoun (1989) dowodzi, e stany
w przypadku wikszoci emocjonalnych emocjonalne od nieemocjonalnych od-
ocen (porwnaj omawiane wczeniej rnia subiektywizm biograficzny, a nie
uczucia czego" i uczucia w odnie- epistemologiczny. Jej argumentacja jest
sieniu do czego"). Ponadto, subiekty- przekonujca, cho wymaga pewnego
wizm dowiadczenia niekoniecznie ozna- ucilenia. Ludzie nie mog swobodnie
cza zdawanie sobie sprawy z tego, e jest wybiera przeywanej przez siebie emo-
si wiadomym w sensie refleksyjnym. cji w oparciu o wasn histori, za-
Na najbardziej podstawowym poziomie interesowania czy wartoci. Najbardziej
subiektywizm dotyczy relacji podmiotu charakterystyczn wasnoci emocji nie
do przedmiotu. Zazwyczaj relacja ta jest ich biograficzna natura, lecz wyej
przejawia si w wiadomoci, cho tak omwiona natura relacyjna. Za rodzaj
by nie musi. I subiektywne, i obiek- relacji podmiot-przedmiot skadajcych
tywne oceny mog zachodzi i czasami si na rne emocje bardziej zaley
zachodz poza wiadomoci. od spoeczestwa ni od biografii. In-
nymi sowy, subiektywizm biograficzny
Subiektywizm biograficzny a subiektywizm (relacja podmiot-przedmiot) moe by
epistemologiczny epistemologicznie obiektywny (intersu-
biektywnie weryfikowalny).
Powyszy sens subiektywizmu (to jest
biorcy pod uwag relacj pomidzy
przedmiotem a podmiotem) naley od- Wymiar czasu: uczucie jako
rni od innego jego znaczenia, miano- sprawozdanie narracyjne
wicie od oceny w postaci znieksztaco-
nej, irracjonalnej, a nawet zudnej. To Podsumowujc, na emocjonalne odczucia
drugie znaczenie Calhoun (1989) na- czowieka skada si sprzenie zwrotne
zwaa subiektywizmem epistemologicz- z reakcji cielesnych, z oceny poznawczej
nym. Wyra go na przykad stwier- i z reakcji instrumentalnych. Jednak
dzenie nie moesz ufa jego zda- same przez si te elementy ani poje-
niu, jest zbyt subiektywne". W tym dynczo, ani wsplnie nie tworz jeszcze
znaczeniu emocje s subiektywne, ale dowiadczenia emocjonalnego. Jest ono
w ten sposb subiektywne mog by bowiem dowiadczeniem wyszego rzdu
te argumenty wygldajce na rze- (refleksyjnym), ktre odnosi si do rela-
czowe. Calhoun (1989) przeciwstawia cji pomidzy podmiotem i przedmiotem
322 CO WPYWA NA SUBIEKTYWNE DOWIADCZANIE EMOCJI? 322
(subiektywizm). By obraz emocjonal- wnosi ciepy blask i bolesn udrk, a co

nych uczu by peny, naley doda wy- kojarzymy z mioci lub alem.
miar czasu. Relacja podmiot-przedmiot, Uczucia emocjonalne nie s podob-
okrelana przez pojcia emocjonalne (i ne do zdj, ktre ujmuj zdarzenia
dostarczajca emocjonalnemu dowiad- tylko w danej chwili. Przypominaj ra-
czeniu informacji) nie jest statyczna, ale czej krcenie filmu przedstawiajcego
rozcignita w czasie. opowie. W rzeczywistoci, jak uzasad-
Emocje ogromnie si rni swoim niaem w innym miejscu w odniesieniu
przebiegiem w czasie. Nagy przestrach do zoci (Averill, 1993), uczucia emocjo-
moe trwa tylko kilka chwil, podczas nalne s historiami, ktre opowiadamy
gdy zo trwa czsto godzinami, a na- sobie po to, by kierowa zachowaniem
wet kilka dni, al trwa kilka miesicy i je wyjania (zob. odnone argumenty:
lub lat, a mio moe i cae ycie. Rzecz Gergen & Gergen, 1988; Sarbin, 1986).
jasna, przeduajce si epizody emocjo- Nawizujc do wspomnianego ju mo-
nalne nie wymagaj cigych, nieprze- delu wiadomoci jako wielokrotnych
rwanych dowiadcze sensorycznych ani szkicw (Denetta, 1991), chciabym je-
te cigych i nieprzerwanych reakcji dynie doda, e opowieci pomagajce
tworzy uczucia nigdy nie s kompletne,
cielesnych czy mylenia o obiekcie.
zawsze pozostaj otwarte na korekt
Czsto jednak, podobnie jak czytelnicy
wydawnicz".
ksiek, wypeniamy luki w naszym
bezporednim dowiadczaniu, opierajc Konkludujc, pozostaje ostatnie py-
si na minionym i przewidywanym tanie: kto pisze scenariusze naszych
przebiegu wydarze. (Czytajc ksik emocjonalnych opowieci (uczu?) Oczy-
na przykad, zwykle nie zauwaamy b- wicie kady sam, na podstawie swo-
dw drukarskich - bdnie napisanych jego ubiegego dowiadczenia, sytuacji
wyrazw, brakujcych liter - wiedzc, obecnej i aspiracji zwizanych z przy-
co powinno by napisane, widzimy" to, szoci. Nikt nie jest jednak na tyle
czego nie ma.) wolny, by mg napisa prawie kad
histori. Kiedy omawiaem pogld Cal-
Zauwamy, jak osobliwe byoby houn (1989) na biograficzny subiek-
stwierdzenie przez dziesi sekund czu- tywizm, wspomniaem, e rodzaje re-
em gboki i dojmujcy smutek z po- lacji podmiot-przedmiot, pomagajcych
wodu mierci syna". Nawet gdyby osoba w tworzeniu si emocji, silniej okrela
wyjania, e uczucie powracao potem spoeczestwo ni jednostkowa biogra-
miesicami, wci zastanawialibymy si fia. Dokadniej mwic, dyskutowany
nad szczeroci jej alu. (W najlepszym przez Calhoun subiektywizm jednost-
razie przypominaaby owego krytyka kowo-biograficzny stanowi uszczego-
muzycznego, ktry reaguje tylko na wienie subiektywizmu spoeczno-histo-
pewne nuty utworu.) Albo przyjrzyjmy rycznego. Syndrom emocjonalny mona
si osobie, ktra wyznaje drugiemu zatem pojmowa abstrakcyjnie jako ro-
czowiekowi mio, cho wie, e rano dzaj roli spoecznej, ktr jednostka
nie bdzie chciaa mie z ukochanym" musi zinterpretowa po to, by moga jej
nic wsplnego. To, co jest w tych przy- dowiadczy; odczuwamy emocjonalnie
kadach dziwne, to brak perspektywy dokadnie w takim stopniu, w jakim zo-
czasowej, spjnej narracji, ktra wie stajemy pochonici przez emocjonaln
elementy w dynamiczn cao. Perspek- rol, tak jak gboko zaangaowany
tywa taka nie jest podporzdkowana aktor, ktry przeywa gran przez siebie
uczuciu mioci czy alu; jest tym, co rol (Averil, 1980, 1991).
C O WPYWA N A SUBIEKTYWNE DOWIADCZANIE EMOCJI? 3 2 3
Gerald L. Clore: Dlaczego emocje rni si

intensywnoci?
Dlaczego emocje angauj uczucia Tak jak w przypadku sygnaw sen-
sorycznych stymulowanych zewntrznie,
Wanym problemem przy projektowaniu im wiksza jest intensywno owych
systemw przetwarzania informacji jest wewntrznie generowanych uczu, tym
sposb rozdysponowania ograniczonych bardziej steruj one uwag i przeadre-
zasobw operacyjnych. Systemy ywe sowuj zasoby przetwarzania. System
czy roboty cechuj si wiksz sku- jednak pracuje dobrze wtedy, kiedy in-
tecznoci, jeeli dysponuj moliwoci tensywno uczu odzwierciedla wano
przerwania procesu przetwarzania in- ocenianej sytuacji tak, by zasoby mogy
formacji, gdy pojawi si jakie wane by przeznaczane na rzeczy wane.
sytuacje (Simon, 1967). Rozumienie Omwi teraz niedawn prac nad t
emocji to nie tylko wiedza o tym, jak relacj - relacj pomidzy wag sytuacji
dokonywane s oceny znaczenia sytuacji a intensywnoci emocjonaln.
dla danej osoby, ale te to, w jaki
sposb wynik takiej oceny wpywa na Struktura poznawcza emocjonalnej
procesy poznawcze. Moliwa odpowied intensywnoci
pochodzi z rozwaa nad procesami
W swoich badaniach nad emocjami psy-
nieemocjonalnymi, ktre zaangaowane
chologowie powicaj wzgldnie mao
s w kierowanie procesami uwagi.
uwagi zrnicowaniu emocji pod wzgl-
Wydaje si, e zarwno u organi- dem intensywnoci ich subiektywnego
zmw wyszych, jak i niszych zasoby przeywania. Jest to zaskakujce po
uwagi i przetwarzania informacji s czci dlatego, e zrnicowanie pod
kierowane przez zmysy. Bodce ze- wzgldem intensywnoci zarwno intra-
wntrzne angauj zasoby uwagi i prze- jak i interindywidualne to jeden z naj-
twarzania poprzez organy sensoryczne bardziej rzucajcych si w oczy aspek-
zwizane ze stymulacj wzrokow, su- tw emocjonalnego dowiadczania. Tote
chow i inn. Na przykad jasne wiato adekwatny opis emocji musi zaj si
czy gony dwik s skutecznymi spo- odpowiedzi na pytanie, co decyduje
sobami zwrcenia czyjej uwagi, o czym o ich intensywnoci (Frijda, Ortony,
dobrze wiedz specjalici od reklamy Sonnemans, Clore, 1992).
i mae dzieci. Jedn z funkcji emo-
Zakadam, e intensywno emocji
cji wydaje si zmiana ukierunkowania
zaley od pewnych zmiennych wyzna-
procesw poznawczych i, co ciekawe,
czajcych interpretacj sytuacji wzbu-
emocja dziaa tu w taki sam sposb,
dzajcych emocje. Tak wic, by podj
jak bodziec zewntrzny. Podstawowa
si prby znalezienia odpowiedzi na
rnica polega na tym, e w przypadku
pytanie o intensywno, potrzebne jest
emocji angaujca uwag stymulacja
oglne wyobraenie o tym, w jaki sposb
generowana jest wewntrznie. Przecho-
oceniane s sytuacje wywoujce emocje.
dzi ona w rodzaj emocjonalnych uczu
Ortony, Clore i Collins (Ortony i in.,
generowanych przez afektywne procesy
1988) przyjli, e oceny takie oparte s
oceniania, jednake zajmuj one uwag
na trzech rodzajach struktur poznaw-
z t sam si, co bodce zewntrzne.
czych - celach, standardach i postawach.
O

a

'O
I
g
s
c
a*
B
S
53
S
.W
I
U
C
c
m
1u
e
1ijruo,
1
<S)

Wedug tej koncepcji zmienne, ktre Na rysunku pokazano te spe-
rzdz intensywnoci emocji, uwzgld- cyficzne zmienne wpywajce na po-
niaj wano poszczeglnych celw, szczeglne grupy emocji wzbudzane
standardw i postaw stanowicych pod- w tych samych warunkach. Pokazano
stawy danego wydarzenia emocjonalna przykad, e stopie spodziewanego
nego. Wystpienie tej a nie innej emocji odchylenia powinien wpywa na in-
zaley od tego, co stanie si przed- tensywno takich emocji, jak duma,
miotem uwagi. Mona koncentrowa si wstyd lub zo, opartych na spostrze-
na wyniku zdarzenia, rozwaajc, czy ganiu dziaa jako godnych pochway
odpowiada celowi, na jego czynnikach lub zasugujcych na nagan. I tak,
sprawczych ze wzgldu na speniane staruszk, ktra rzuca si do rzeki,
przez nie standardy lub na atrybu- by pomc toncemu dziecku, mona
tach obiektw, ze wzgldu na to, czy podziwia bardziej, ni postpujcego
zaspokajaj czyje postawy lub gusty. tak samo ratownika. Rysunek wskazuje
Kadej z tych koncentracji odpowiadaj te, e na intensywno takich emo-
rne reakcje afektywne - mona by cji, jak lito lub uraza, zwizanych
zadowolonym lub niezadowolonym ze z konsekwencjami dla innego czowieka,
zdarzenia, aprobowa dziaania czynni- powinien wpywa stopie, w ktrym
kw sprawczych lub je potpia, lubi owa konsekwencja uznawana jest za
obiekt lub go nie lubi. Intensywno zasuon. Jeli kolega z pracy otrzyma
zadowolenia lub niezadowolenia zaley znaczc podwyk, nasza uraza bdzie
od tego, czy zdarzenie spostrzegane
tym wiksza, im bardziej spostrzegamy
jest jako podane czy niepodane, co
go jako tego, ktry na t nagrod nie
z kolei zaley od doniosoci posta-
zasuy. Rysunek wskazuje, e spo-
wionych celw. Intensywno aprobaty
strzegane prawdopodobiestwo wyniku
lub dezaprobaty zaley od tego, jak
powinno wpywa na emocje zwizane
chwalebne lub godne potpienia jest
z przyszymi konsekwencjami takie,
dziaanie, co z kolei zaley od wagi
jak strach. I tak, wikszy przestrach
przywizywanej do odpowiednich stan-
dardw. Intensywno zadowolenia lub odczuwamy wwczas, gdy przeraajca
niezadowolenia zaley od tego, w jakim perspektywa wydaje si prawdopodobna,
stopniu pocigajcy lub odpychajcy jest ni wwczas gdy wydaje si nieprawdo-
obiekt, na co maj te wpyw przyjte podobna. Na rysunku nie umieszczono
postawy. (Zauwamy, e skoro emocje zmiennych globalnych, ktre wpywaj
s stanami, zadowolenie i niezadowo- na intensywno wszystkich emocji (nie-
lenie nie s odnoszonymi do czego spodziewano, blisko, poczucie rze-
dyspozycjami, lecz stanami zadowolenia czywistoci).
i niezadowolenia w danej chwili).
Funkcj tych trzech stanw afek- Badanie: gra w koszykwk"

tywnych s specyficzne emocje i po-
dobnie, ich intensywno jest funkcj Jednym z bada, sprawdzajcych prze-
wanoci celw, standardw i postaw, na widywania na temat udziau czynnikw
ktrych s oparte. Struktura pokazana poznawczych w emocjach i emocjonalnej
na rysunku jest wic struktur hie- intensywnoci, byo badanie przepro-
rarchiczn, w ktrej zmienne aktywne wadzone wrd fanw sportu. (Clore,
na wyszych poziomach z koniecznoci Ortony, Brand & Lewine, w przygo-
wpywaj na emocje pooone niej towaniu). Od stu studentw college'u,
w hierarchii. mionikw koszykwki, zebrano relacje
326
m mmmm
CO WPYWA NA SUBIEKTYWNE DOWIADCZANIE EMOCJI?
; : : i i: : ^kA: :
0 emocjach, jakie przeywali podczas by wany i e wyniku nikt si nie

dwudziestu meczw koszykwki. Fani spodziewa - czynniki zwizane z celem
odpowiadali na pytania i przewidywali i wynikiem. I tak, pewne emocje wyra-
wyniki przed meczami, w czasie ich ay potpienie dla druyny, ktra oka-
trwania i po nich, ogldajc mecze zaa si nie do twarda, natomiast inne
1 na ywo, i w telewizji. Opisy emo- odzwierciedlay koncentracj na wyniku
cji poddano analizie skupie oddzielnie zdarzenia odpowiednio do wagi celu.
dla zwycizcw i pokonanych. Zgodnie
z teori wyoniono 3 odrbne skupienia
emocji w obydwu zbiorach danych. Dane
Intensywno a wano celu
pokonanych ujawniy emocje zwizane Niepodejmowanie problemu intensyw-
z celem (na przykad rozczarowanie, de- noci emocji w badaniach naukowych
presja), emocje zwizane ze standardem sprawio, e nie powicono te zbytniej
(na przykad gniew, wstyd) i emocje do- uwagi hipotezie o uzalenieniu inten-
tyczce postawy (na przykad chwilowa sywnoci przeycia emocjonalnego od
niech do trenera). Dane zwycizcw wanoci odpowiednich celw. Odkd
rwnie wskazay na pewne emocje jednak ta hipoteza staa si podstawo-
zwizane z celem (na przykad ulga, wym zaoeniem perspektywy poznaw-
przyjemno), pewne emocje zwizane ze czej, warta jest sprawdzenia. Czy inten-
standardem (na przykad duma, podziw) sywno emocjonalnego dowiadczenia
i emocje odnoszce si do postawy zmienia si wraz z wanoci lecych
(chwilowa sympatia do trenera). Nadto, u jego podoa celw i spraw? Z jednej
zmienne wynikajce z tych jakociowo strony atwo wyobrazi sobie sytuacje,
rnych dowiadcze byy przewidywane ktre hipotezie przecz. Czasami na
przez teori. Emocje zwizane z celem przykad, ludzie zamartwiaj si z abso-
przeywano wtedy, kiedy mecz by uwa- lutnie niewanych powodw, takich jak
any za znaczcy, a zdobycie punktu rozlanie kawy czy zapodzianie czego.
byo blisko, emocje zwizane ze standar- Podobnie mionicy sportu silnie reaguj
dem zaleay od tego, czy druyny gray na przegran swojej" druyny, cho jej
szczeglnie dobrze czy szczeglnie sabo, los jest dla nich prawdopodobnie mniej
natomiast emocje dotyczce postawy wany wobec realnych celw yciowych.
byy zalene od tego, czy postawa fanw Oczywicie, w badaniu gra w ko-
wobec druyny bya silnie pozytywna, szykwk" pytalimy fanw o znacze-
czy te nie. nie sukcesu ich druyny w kontek-
cie posiadanych przez nich szerszych
Wyniki odnoszce si do intensyw- celw yciowych. W takim kontekcie
noci emocjonalnej take okazay si nie byo szczeglnie wane, jak zesp
zgodne z teori. Intensywno wstydu zagra. Poniewa jednak wielu fanw
i innych emocji zwizanych ze stan- podkrelao, e w czasie gry reagowali
dardem zaleaa od tego, jak intensyw- z ogromn intensywnoci, znaczenie
nie wyraano pochwa lub potpienie, wartoci celw trzeba sytuowa wysoko.
mwic, e druyna nie graa zbyt Metodologicznie oznacza to, e naley
dobrze", nie bya rozgrzana" i nie okreli kontekst, w ktrym osignicie
miaa woli zwycistwa" - wszystkie celu jest wartoci wan. Teoretycz-
czynniki zwizane ze standardami gry. nie oznacza to, e hipoteza wano-
Przeciwnie, rozczarowanie i inne emocje ci celu musi by modyfikowana tak,
zwizane ze zdarzeniem intensywniej by uwzgldniaa chwilowo spostrzegan
wyraay si w spostrzeeniach, e mecz wano (lub wyrazisto) celu.
Wydarzenia sportowe s szczegl- wydarzenia s powizane z celami, tym
nie dobrym przykadem uwarunkowania duszy jest w efekcie czas trwania
wanoci celu przez kontekst, a roz- reakcji emocjonalnych.
patrywanie ich w ten sposb dostar-
cza interesujcego spojrzenia na ich Badanie wito Dzikczynienia"
funkcj emocjonaln. Pierwotn funkcj
wszystkich widowisk, takich jak zawody Jedn z przeszkd w badaniach nad
sportowe, film czy teatr, moe by umo- hipotez wanoci celu jest trudno
liwianie widzom ucieczki od cigego jego pomiaru. Podstawow strategi
ciaru rzeczywistych, realnych celw w badaniu wito Dzikczynienia" byo
i trosk (na przykad, e rachunki s nie pobranie od studentw prbki celw
zapacone, artykuy nie napisane, itp.). i ycze dotyczcych ustalonego okresu,
Przeywanie wygranej lub przegranej ktrym w tym przypadku byy wa-
zespou moe by intensywne, poniewa kacje z okazji wita Dzikczynienia.
w tym stadium koncentrujemy si gw- Okres ten stanowi potencjaln okazj
nie na grze, a aktywowane cele stanowi do emocjonalnie intensywnych przey,
skoczony zbir celw zwizanych z gr. poniewa studenci prbuj na powrt
Wydarzenia takie, cho intensywne, s zintegrowa si ze swymi rodzinami.
relaksujce, poniewa pozwalaj wypo- By skoni ich do mylenia o okresie
cz w sztucznym wiecie, posiadajcym wakacji, poproszono by opisali ze szcze-
uproszczon struktur celw w peni gami rodzaje zdarze, ktre prawdopo-
osigalnych w ramach tych wydarze. dobnie wwczas nastpi. Studenci, my-
lc o wydarzeniach, wymieniali take
pitnacie odnoszcych si do tego
Pojcie intensywnoci emocji
okresu celw i ycze, wedug procedury
rdem innych trudnoci w przewidy- wzbudzania rozwinitej przez Emmonsa
waniu natenia emocji jest samo poj- (1986). Kady z celw szacowany by
cie intensywnoci. Frijda i inni badacze pod wzgldem rnych waciwoci, ta-
(1992) rozrniaj kilka jej aspektw, kich jak jego trudno, prawdopodobie-
podkrelajc w szczeglnoci, e ampli- stwo osignicia, wano, itd.
tuda reakcji jest czym rnym od czasu W czasie przerwy z okazji wita
jej trwania. Mona by bardzo zde- Dzikczynienia badani zapisywali po
nerwowanym, stojc nad rozlan kaw, pi emocjonalnych wydarze kadego
lub w chwili gdy przegrywa ulubiona dnia. Opisywali krtko zdarzenie oraz
druyna sportowa, jednak reakcja taka oceniali intensywno swoich reakcji
nie musi trwa dugo. I odwrotnie, emocjonalnych i czas ich trwania. Po
wane wydarzenia mog by rozpa- witach oceniali zgodno kadego celu
mitywane przez duszy czas, nawet z emocjonalnym wydarzeniem. Wskazy-
jeli w danym momencie nie reagujemy wali take, jak dugo myleli o wyda-
kracowo. Innymi sowy, wano celu rzeniu, jak dugo trway ich uczucia
wpywa na oglne emocjonalne oddzia- i jak silnie nadal je odczuwaj. Wyniki
ywanie sytuacji zarwno poprzez czas sugeruj, e wano celu silniej wie
trwania reakcji emocjonalnej, jak i (lub si z czasem trwania reakcji emocjonal-
zamiast) poprzez jej chwilow amplitud nych ni z ich amplitud. Najsilniejszym
(Sonnemans, 1991). Badanie Pfenniga, predyktorem czasu trwania emocji by
Clore i Ortony (1991, maj; zob. take cakowity zwizek celu ze zdarzeniem
Ortony, 1990) pokazuje, e im bardziej (liczba celw wykazujcych zwizek
i stopie zwizku kadego z nich). adnych restrukturyzacji. Komu, kto

I tak, im bardziej uwaano zdarzenie przebywa w grach na wakacjach lub
za zwizane ze specyficznym celem, znajduje si w samym rodku innych
tym intensywniej reagowano, w tym cudw natury, tak szybka adaptacja do
sensie, e cele wpyway na uczucia otaczajcego pikna moe wydawa si
emocjonalne i absorboway czas). Wyniki przykra. Intensywno bezporedniego
dowiody, e emocjonalna intensywno dowiadczania mona pniej odwie-
daje si rozwaa bardziej jako funkcja y, ogldajc fotografie lub wspomi-
cakowitego obszaru pod krzyw (ampli- najc swoje przeycia, chocia ywo
tuda x czas trwania), ni funkcja tylko bodca jest ju znacznie ograniczona.
amplitudy reakcji. Trzeba tu doda, e Kontrast pomidzy fotografi a nowym
niedawne badanie Fredericksona i Kah- kontekstem wyzwala pewien dynamizm
nemana (1993) pokazuje, e rnice reprezentacji poznawczych, ktry moe
w czasie trwania awersyjnego zdarzenia pozwoli na ponowne doznanie zdumie-
maj mae znaczenie, jeli intensywno nia.
badana jest retrospekcyjnie, badanie Zastosowanie hipotezy zmiany po-
dotyczyo jednak czasu trwania ekspo- znawczej do emocji zaklasyfikowanych
zycji na awersyjne bodce, a nie czasu przez nas (Ortony i in. 1988) jako
trwania emocjonalnej reakcji na bodziec. zorientowanie na cel (por. lewa ga
poprzedniego rysunku) jest do proste.
Rozwamy tak intensywne przeycie
Restrukturyzacja poznawcza emocjonalne, jak aoba po mierci
wspmaonka. Zakadajc, e mae-
Interesujce wydaje si pytanie o to, jak stwo polegao na bliskiej wizi opar-
dyskutowane wyej zmienne poznawcze tej na wieloletnim przebywaniu razem,
rzeczywicie wpywaj na intensywno niewiele aspektw ycia nie zmieni
subiektywnego dowiadczania. Do pyta- si i niewiele bdzie takich, ktrych
nia tego mona zapewne podej na poznawcza reprezentacja nie ulegnie
wiele sposobw; z punktu widzenia restrukturyzacji. aoba bdzie tym sil-
perspektywy poznawczej intensywno niejsza, im bardziej podmiot bdzie mu-
dowiadczenia (emocjonalnego lub posia si dostosowywa do nie koczcej
zaemocjonalnego) powinna bezporednio si liczby pogwace zaoenia o obecno-
zalee od liczby uwikanych we re- ci wspmaonka. Oglnie rzecz biorc,
strukturyzacji poznawczych. Odwoujc natenie emocji wywoanych jakim
si do przykadu dowiadcze pozaemo- zdarzeniem zaley od tego, jak dalece
cjonanych, rozwamy czyj reakcj na jest ono podane, co z kolei zaley od
jaki zadziwiajcy widok. Intensywno centralnoci celw uwikanych w owo
przey osoby patrzcej na w widok zdarzenie.
przypuszczalnie wie si z jego porw- Ciekawe jest rozwaenie z tej
naniem z czym innym, z tym, czego perspektywy dowiadczenia niepewnoci.
oczekiwaa, z tym, co widziaa uprzed- O intensywnoci przeycia niepewnoci
nio, z innymi widokami itd. Uczucie decyduje zapewne naprzemienne rozwa-
zdumienia nie trwa tu duej ni anie alternatywnych skutkw o prze-
przyzwyczajenie si do nieoczekiwanej ciwstawnych konsekwencjach. Takie pul-
scenerii i wyrobienie sobie jej jasnego sowanie poznawczego modelu sytuacji
poznawczego modelu, kiedy to samo powoduje dowiadczanie duej iloci po-
spogldanie na widok nie wymaga ju znawczych restrukturyzacji i rosnc
intensywno dozna. Podobnie jest i kiedy ostatni akt sztuki rozwizuje
z odkryciem, e wspmaonek ma problemy uprzednio nie rozwizane.
dugotrway romans, lub z reinterpreta- Dowcip nie jest mieszny, kiedy saty-
cj trwaych relacji w rodzinie podczas ryk nie potrafi zbudowa dostatecznie
psychoterapii - s one dowiadczane rozwinitej struktury poznawczej, ktr
ze szczegln intensywnoci dlatego, transformuje puenta. Powodem czstego
e restrukturyzacji ulega wiele treci pojawiania si stereotypw rasowych
psychicznych. czy religijnych w licznych dowcipach
Hipoteza ta stosuje si take do jest zapewne fakt, e umoliwiaj one
emocji, ktre okrelilimy jako oparte satyrykowi wykorzystanie gotowych ju
na standardzie. Natenie wstydu do- oczekiwa i struktur poznawczych (por.
znawanego z powodu jakiego wasnego ciekaw teori humoru zaproponowan
haniebnego postpku (czy pogardy kie- przez Wyera i Collonsa, 1992). Ana-
rowanej na inn osob z powodu jej logicznie, utwory symfoniczne czy jaz-
haniebnego czynu) moe zalee od zowe czsto zbudowane s wok pro-
tego, jak bardzo ocena taka zmienia stego tematu melodycznego, pozostaj-
czyj pogld na siebie samego (lub cego gboko w pamici i sucego
pogld na inn osob). Dla przy- jako podstawa do wariacji. Przekszta-
kadu, obraz ksidza, ktry postpuje cenia rytmiczne i melodyczne s jed-
niemoralnie, zmienia si bardziej ni nak satysfakcjonujce tylko wtedy, kiedy
obraz czynicego to samo przestpcy, dostpna jest poznawcza reprezenta-
silniejsze jest te przypisanie ksidzu cja moliwych upiksze i ponownych
winy i wiksze natenie moralnego wykona podstawowego tematu. Suma
oburzenia. Ta sama zasada odnosi si zmian w strukturze poznawczej nie
do zakopotania, typowej emocji w okre- jest tym samym, co dostpna zmysom
sie dojrzewania. Obraz siebie samego suma prostych zmian bodca. W do-
posiadany przez nastolatka moe ulec brze napisanym dramacie wprowadzenie
gwatownej zmianie pod wpywem po- jednego nowego faktu moe cakowicie
penienia jakiego gupstwa, poniewa zmieni wyksztacon ju interpreta-
poczucie wasnego ,ja" nie jest w tej cj zdarze. Natomiast monta scen
fazie tak ugruntowane, jak u osb z rnych dramatw w rodku filmu,
dorosych. chocia niewtpliwie bdzie stanowi
bardzo du zmian bodca, nie spowo-
Hipoteza poznawczej restrukturyza- duje restrukturyzacji reprezentacji roz-
cji odnosi si te do emocji, ktre Ortony grywajcego si dramatu i, tym sa-
i inni (1988) zaklasyfikowali jako zorien- mym, nie zintensyfikuje wywoanych
towane na reakcje oparte na gustach lub emocji.
postawach (prawa ga poprzedniego
rysunku). Rozwamy natenie reakcji Zalet zaproponowanego tu po-
afektywnych na humor, muzyk lub dejcia jest dobre radzenie sobie ze
dramat. Najlepszymi przykadami tego wspomnianym ju zanurzeniem emocji
rodzaju emocji s takie, ktre powstaj w kontekcie. Hipoteza restrukturyzacji
w odpowiedzi na sekwencj zdarze: poznawczej pozwala zrozumie, dlaczego
pniejsze powizane z wczeniejszym. fani koszykwki (lub widzowie drama-
Publiczno bawi si najlepiej, kiedy tycznego filmu) reaguj intensywnymi
puenta artu wyjania uprzednie dwu- emocjami, pomimo tego, e rezultaty
znacznoci, kiedy ostatnia cz symfo- emocjorodnych zdarze w aden sposb
nii ujednolica poprzednio rne tematy nie wpywaj na wane dla nich cele.
Wszystko, czego wymaga intensywno Podsumowanie

emocjonalna, to dowiadczenie poznaw-
czej reorganizacji, ta za pojawia si Esej ten rozpoczem stwierdzeniem,
wtedy, kiedy czowiek wystarczajco sil- e uwaga systemw oywionych jest
nie zaangauje si w tworzenie modeli z reguy przycigana sygnaami tworzo-
sytuacji. nymi przez zewntrzn stymulacj sen-
Mylenie o rdach intensywnoci soryczn i e podobn funkcj speniaj
emocji w kategoriach oglnej iloci re- te emocje, cho poprzez wewntrznie
organizacji i zmiany poznawczej zgodne wytwarzane sygnay. Przedstawiem te
jest z poznawczym podejciem do emo- pewien zbir globalnych i specyficz-
cji, podkrelajcymi rol oceny zdarze, nych zmiennych prawdopodobnie de-
ich czynnikw sprawczych i obiektw cydujcych o nateniu poszczeglnych
(Ortony i in., 1988). Nie jest jed- emocji. Jednym z najbardziej podstawo-
nak jasne, czy intensywno emocji wych czynnikw jest tu wano celu
wynika z dowiadczania reorganizacji uwikanego w dan emocj. Prbujc
poznawczej jako takiej, czy raczej z do- poradzi sobie z komplikacjami, ktre
wiadczania pobudzenia fizjologicznego wywouje ta hipoteza, odnotowalimy,
wzbudzanego przez t zmian. A jed- e wano celu uzaleniona jest od
nak rozsdne wydaje si zaoenie, e kontekstu i e pojcie intensywnoci
taka emocja, jak rozczarowanie, czy emocji winno odwoywa si nie tylko do
takie pozaemocjonalne dowiadczenie, amplitudy, ale i do czasu trwania emo-
jak zdumienie, stanowi konsekwencje cji. Przedstawiono wreszcie hipotez,
dramatycznej restrukturyzacji poznaw- e czynnikiem ostatecznie decydujcym
czej, za ich natenie zaley od iloci o nateniu emocji jest ilo restruktu-
zmian poznawczych uwikanych w dane ryzacji poznawczych towarzyszcych jej
przeycia. przeywaniu.
Joseph E. LeDoux: Dowiadczenie emocjonalne

jest wynikiem, a nie przyczyn przetwarzania
informacji
Emocje nie maj dobrej opinii. Uwa- s funkcj przetwarzania informacji,
ane s za bardziej subiektywne ni podczas gdy emocja jest po prostu
inne procesy psychiczne, a w rezul- przeyciem. Argument ten nie posuwa
tacie za trudniejsze do badania. Czy jednak sprawy naprzd. Poniewa emo-
jednak naprawd mona powiedzie, cje wywoywane s przez bodce (w
e emocja jest bardziej subiektywna tym bodce wewntrzne), rwnie one
ni pami, percepcja i wyobrania, wi si z przetwarzaniem informacji.
ktre zostay szczegowo i nie bez Ogromne postpy w rozumieniu spo-
sukcesw zbadane przez psychologw sobu przetwarzania przez mzg takich
i teoretykw poznania? Mona ar- obiektywnych cech bodca, jak barwa,
gumentowa, e procesy te poddaj nastpiy pomimo tego, e nie bardzo
si obiektywnym badaniom dlatego, e wiemy, jak cechy te dowiadczane s
jako jakoci (na przykad czerwie). skierowa na sprawy mniej nage lub na
Podobnie moemy bada przetwarza- zdarzenia przysze, choby miay okaza
nie emocjonalne bez wnikania w spo- si bardzo pilne.
sb, w jaki dowiadczane s jakoci Tak wic sugeruj, e dowiad-
emocjonalne. czanie emocji zaley od tego sa-
Problem w tym, e dowiadcza- mego mechanizmu, ktry zaporednicza
nie zbyt dugo stanowio przeszkod inne aspekty wiadomego dowiadcza-
w powanych badaniach nad emocjami. nia. Rnica pomidzy przeyciem emo-
Dowiadczenie stanowi problem dla caej cjonalnym a innymi rodzajami przey
psychologii, nie tylko dla teorii emocji. ley nie w naturze mechanizmu wiado-
Studia nad emocjami mog i powinny moci, lecz w systemach dostarczajcych
zmierzy si z pytaniem, jak mzg temu mechanizmowi danych wejcio-
przetwarza bodce emocjonalne. Tak wych (mechanizmach wartociowania)
jak oczekujemy, e pewnego dnia zro- i w rodzaju informacji odzwierciedla-
zumiemy dowiadczanie barwy dziki nych w wiadomoci. W swej odpowiedzi
badaniom nad jej przetwarzaniem, tak na Pytanie 8 opisaem pewne aspekty
moemy oczekiwa, e badania nad niewiadomych mechanizmw przetwa-
przetwarzaniem emocjonalnym wyja- rzania informacji zdajce si lee
ni subiektywne dowiadczanie emocji. u podstaw przetwarzania emocjonalnego
Przetwarzanie emocjonalne jest bowiem i prawdopodobnie stanowice surowy
punktem wyjcia dla emocjonalnego do- materia dla emocjonalnej wiadomoci.
wiadczania. Na zakoczenie chciabym wska-
Jaka jest zatem natura dowiad- za dwie implikacje takiego pogldu.
czenia emocjonalnego? Czy rni si Po pierwsze, jeli dowiadczenia emo-
ono od wiadomego przeycia nieemocjo- cjonalne i pozaemocjonalne s zapo-
nalnego? Oczywicie odczuwanie emocji redniczane przez wsplny mechanizm
rni si od odczuwania stanw nie- dowiadczania, wyjanienie mechanizmu
emocjonalnych. Skonny jestem jednak dowiadczania emocjonalnego pomoe
sdzi, e cho dowiadczenia emo- wyjani natur wiadomego przeycia
cjonalne i pozaemocjonalne rni si w ogle. Po drugie, dowiadczenie emo-
treci, mechanizm lecy u ich podoa cjonalne jest efektem dziaania emocjo-
jest taki sam. Najbardziej oszczdne nalnego przetwarzania, a nie integraln
pojciowo wydaje si zaoenie o istnie- czci systemu aktywujcego i przetwa-
niu jednego mechanizmu wiadomoci. rzajcego informacj emocjonaln. Kiedy
Zwykle mechanizm ten jest pracowicie jednak dowiadczenie emocjonalne ju
wypeniony trywialnymi i przyziemnymi si pojawi, wywiera ono wany wpyw
aspektami ycia codziennego, cho moe na nastpujce po nim przetwarzanie
on zosta skierowany na to, co nas emocjonalne. Warto pamita o tej po-
interesuje. Jednak w obliczu zagroenia dwjnej roli dowiadczenia emocjonal-
szybko tracimy kontrol nad wiadomo- nego. Z jednej strony, jest ono konse-
ci. Aktywacja neuronalnej sieci emocji, kwencj emocjonalnego przetwarzania,
na przykad sieci lecej u podoa z drugiej, staje si przyczyn dodatko-
strachu, poprzez niewiadome przetwa- wych zjawisk emocjonalnych. Poniewa
rzanie informacji kieruje wiadomo na zwykle te dwie role nie s rozrniane,
to rdo pobudzenia, ktre jest najbar- dowiadczanie emocjonalne stanowi do
dziej prawdopodobne. wiadomo, raz zagmatwany aspekt emocji. Wyzwania,
zajt przez system emocjonalny, trudno przed ktrymi stajemy, to po pierwsze,
zrozumie niewiadome przetwarzanie nalnych, i' wreszcie zrozumie, w jaki

emocji, po drugie - zrozumie, w jaki sposb pojawiajce si dowiadczenie
sposb niewiadome przetwarzanie emo- emocjonalne wpywa na przebieg emo-
cjonalne prowadzi do przey emocjo- cjonalnego epizodu.
Jaak Panksepp: Moliwo subiektywnego

dowiadczania zostaa wbudowana w mzg
ssakw przez ewolucj
W nie zbadany dotd sposb uczu- nak u zwierzt wyszych system musi
cia afektywne wyrastaj z aktywnoci zawiera wikszy stopie generalizacji,
neurodynamicznej podstawowych syste- co by moe stanowi jeden z rezultatw
mw motywacyjnych i emocjonalnych ewolucji stanw afektywnych. W kon-
mzgu. Nasza nieznajomo tych zagad- tekcie prb mechanistycznego pojmo-
nie moe jeszcze jaki czas potrwa, wania natury subiektywizmu wane
poniewa i subiektywizm, i afektywno jest okrelenie neuronalnej podstawy
nale do dylematw rozmytych, przypo- uczu motywacyjnych, takich jak gd,
minajcych rafy, ku ktrym neurologia pragnienie, odczucie ciepa, zmczenie
zmierza bardzo niechtnie. Jednake i tak dalej, i afektywnej natury pod-
w pewnym momencie bdziemy musieli stawowych uczu emocjonalnych, takich
stawi tej kwestii czoo i zmierzy jak rado, zo, smutek, strach, i tak
si z ni w laboratorium, prowadzc dalej. Wydaje si bowiem, e istnieje tyle
badania nad mzgiem zwierzcym. Czy rnych wewntrznie dowiadczanych
zwierzta miewaj uczucia, czy te nie? stanw afektywnych, ile jest podstawo-
Jeeli tak, to kady model zwierzcego wych motywacyjnych i emocjonalnych
mzgu pomijajcy emocje bdzie mia systemw w mzgu. Na wyjanienie
niepeny charakter. Osobicie skonny czeka kwestia, czy jest to zudzenie
jestem sdzi, e zwierzta posiadaj percepcyjne, czy te fakt neurologiczny.
wewntrzne przeycia afektywne, to- By moe wiele percepcyjnie rnych
te z chci wpadam na ca koloni uczu zyskuje sw afektywn inten-
raf neurosubiektywizmu. Czyni tak sywno na podstawie kilku wsplnych
w przekonaniu, e aden model mzgu mechanizmw. Uczucia, czy to motywa-
nie bdzie wystarczajcy, dopki nie cyjne, czy to emocjonalne, maj rne
uwzgldni on centralnego sterowania atrybuty poznawcze i afektywne, std
stanami afektywnymi opartego na ko- te mog by zaporedniczane rnymi
dowaniu wrodzonych wartoci biologicz- mechanizmami mzgowymi.
nych. Bez nich nie bdzie waciwego
Precyzyjne zrozumienie owych afek-
przewodnika po zachowaniu. Warto-
tywnych odczu jest najbardziej dokucz-
ci takie mona wbudowa robotom,
liw kwesti, pojawiajc si na obrze-
w postaci specyficznych szablonw per-
ach rewolucji neurologicznej. Oczywi-
cepcyjnych (bodcw-wskanikw), po-
cie, same badania psychologiczne nie
zwalajcych rozpoznawa obiekty jako
s w stanie wyjani natury mechani-
poszukiwane i wysoko cenione". Jed-
zmw subiektywizmu. Chocia psycholo-
gia moe opisa tre i dynamik wia- wyboru ni tylko porednio i teore-
domoci, mechanizmy umoliwiajce po- tycznie docieka wewntrznej dynamiki
jawianie si tych treci musz zosta jdra atomowego. Poniewa problem
sprecyzowane przez nauk o mzgu. jest podstawowy dla caej organizacji
By moe postpy w obrazowaniu m- mzgowej, jestem przekonany, e bada-
zgu ostatecznie pozwol nam wyobrazi nie subiektywnego mzgu (epistemicz-
sobie takie procesy u ludzi (Reiman, nego, posugujc si terminem ukutym
1990; Zappulla i in., 1991), jednak bez przez Paula MacLeana, 1990) pozostaje
odpowiednich modeli zwierzcych duo najwaniejszym, nie zagospodarowanym
trudniej bdzie zaj si problemami obszarem bada nad mzgiem. W jaki
neurochemicznymi, a take precyzyj- wic sposb poznamy neurobiologiczn
nymi kwestiami neurogeograficznymi. natur subiektywnych stanw uczucio-
Istotnego postpu mona spodziewa si wych?
wtedy, kiedy badacze mzgu zwierzcego Zastanawiajc si nad tym proble-
pogodz si z neurodynamiczn natur mem, nie mamy innego wyboru ni
subiektywizmu. Oczywicie, zawsze po- rozwaenie neuronalnej natury Ja".
zostan filozoficzne i empiryczne za- Uczucia emocjonalne bez pewnego ro-
gadki: duo atwiej zaakceptowa wasn dzaju samoodniesie wydaj si niemo-
subiektywn wiadomo uczu i emocji, liwe. Podejrzewam, e kiedy ju za-
ni przyzna j innym ludziom, a ju czniemy pojmowa natur afektywnych
bardzo trudno przyj, e wystpuje reprezentacji wewntrznych, bdziemy
u innych gatunkw. Cho nigdy nie bliscy odkrycia kodw dla podstawo-
dowiemy si na pewno, czy inne stwo- wych form samowiadomoci, kodw by
rzenia dowiadczaj uczu i wiadomo- moe stanowicych jdro przetwarzania
ci siebie, dla zaplanowania owocnych u wszystkich jej wyszych form. Ujmu-
bada neurologicznych musimy zaoy, jc rzecz oglnie - najwikszego postpu
e tak jest. A istniej powane poszlaki, w rozumieniu podstawowej natury pier-
by twierdzi, e inne zwierzta posia- wotnych form wiadomoci dokonamy
daj uczucia tak samo silne jak my. wwczas, gdy rozpoczniemy od mody-
Tote jestem przekonany, e zmaganie fikacji synnego powiedzenia Kartezju-
si z problemami lecymi u samych sza myl, wic jestem", zmieniajc
podstaw funkcjonowania mzgu jest za- je w wyraenie czuj, wic jestem",
daniem wartociowym. Z pewnoci inne i przystpimy do badania neuronalnej
gatunki nie myl o swoich stanach natury uczu.
wewntrznych i nie rozpamituj ich
w takim stopniu, jak ludzie, jednak w Przypisywanie subiektywnych sta-
brak rozmyla dowodzi prawdopodob- nw zwierztom wymaga zarysowania
nie tylko niskiego poziomu moliwoci jakiego rozsdnego scenariusza ewolu-
jzykowo-mylowych, a nie podstawo- cji, ktry wyjaniaby, dlaczego i jak
wego deficytu samowiadomoci. Jeeli wyoniy si wewntrzne stany uczu-
wiadomo siebie jako aktywnego orga- ciowe. Albowiem stan przeywany we-
nizmu zachodzi w gbokich zakamar- wntrznie, a nie penicy adnej funkcji
kach zwierzcego mzgu, z pewnoci jest tworem nieprawdopodobnym. Moim
nigdy nie bdzie widziana bezporednio. zdaniem, pewna forma prymitywnej
Konieczne jest wic wnioskowanie po- samowiadomoci powstaa w tkankach
rednie. By moe trzeba bdzie nala- nerwowych dlatego, e stanowia ewo-
dowa fizykw, ktrzy nie mieli innego lucyjnie najszybszy sposb reprezento-
wania przez organizmy samych siebie
jako skutecznych konkurentw w ota- raczej w filogenetycznie starszych, mo-

czajcym wiecie (Pankseep, 1990b) i - torycznych mapach ciaa, ni w senso-
podejrzewam - owa wiadomo sie- rycznych mapach informacji aktualnej.
bie (I-ness") wyonia si pocztkowo Warto te zauway, e istota szara,
w zwizku ze spontaniczn aktywno- leca dokadnie poniej wzgrkw, jest
ci generatorw wzorcw motorycznych kluczowym obszarem, przez ktry bie-
w pniu mzgu. Przypuszczam te, e gn emocjonalne polecenia obwodowe,
wartoci emocjonalne nadal s powi- stanowic drog komunikacyjn pomi-
zane anatomicznie z tymi wrodzonymi dzy prymitywnymi formami reprezenta-
generatorami wzorcw i do nich s cji ja i procesami afektywnymi.
odnoszone. Dziki tym danym skaniam si
Poniewa nasze interakcje ze wiado przekonania, e cho emocjonalne
tem mona z grubsza podzieli na pro- stany uczuciowe mog by wyzwalane
cesy sensoryczne i motoryczne, rozsd- przez wejcia sensoryczne, s one ci-
nym punktem wyjcia dla neuronalnej lej powizane z systemami generowa-
analizy wiadomoci siebie jest refleksja nia motorycznych wzorcw emocji, ni
nad problemem, czy mechanizmy samo- z analizatorami sensoryczno-percepcyj-
wiadomoci s cilej zwizane z proce- nymi aktywujcymi polecenia emocjo-
sami sensorycznymi, czy motorycznymi. nalne. Na przykad uczucia emocjonalne
By moe zwizane s w jednakowym mog powstawa wskutek rwnolegego
stopniu z oboma tymi typami procesw, przetwarzania neuronalnego, towarzy-
cho dowiadczenie potoczne sugeruje, szcego synchronizujcej i koordynujcej
e waniejsze dla samowiadomoci s reakcje emocjonalne aktywnoci neuro-
procesy motoryczne. Ale moe to by nanych systemw wykonawczych. I tak,
zudzenie wynikajce z sensorycznego aktywno obwodowa, ktra koordynuje
sterowania reprezentacj ja", ktra pacz, moe generowa al. Aktywno
pierwotnie wyonia si z procesw leca u podoa reakcji strachu i wcie-
motorycznych. Zatem wci jeszcze bd koci moe take wpywa na afek-
przyjmowa zaoenie, e prymitywna tywne dowiadczenie lku i zoci. S to
samowiadomo jest cilej zwizana jednak zaledwie propozycje teoretyczne,
z generatorami wzorcw motorycznych ktre dopiero w przyszoci mog si
ni z mzgowym przetwarzaniem sen- przerodzi w badania empiryczne.
sorycznym. Scenariusz taki podpowiada
Nadmieni trzeba, e oglne za-
pojedynczy zapis komrkowy, wskazu-
sady stosujce si do emocjonalnych
jcy, e w prymitywnych obszarach
stanw afektywnych nie musz obowi-
mzgowych, takich jak wzgrki grne
zywa w odniesieniu do uczuciowych
blaszki czworaczej (colliculi superioris),
stanw motywacyjnych (na przykad
mapy motoryczne s neurogeograficznie
potrzeb ciaa). Na przykad awersyjne
bardziej stabilne ni mapy sensoryczne.
stany popdowe (jak gd, pragnienie
W tej czci mzgu, w porwnaniu
i zimno) s prawdopodobnie zwizane ze
z neurogeograficznie stabilnymi mapami
specyficznymi systemami interoceptyw-
ruchw oczu (Sparks, 1988), mapy sen-
nymi, za odpowiadajce tym uczuciom
soryczne ulegaj systematycznym prze-
zewntrzne bodce motywacyjne (jak
suniciom. Innymi sowy, wzorce neu-
wilgotno, sodycz czy ciepo) mog
ronanych wyadowa we wzgrkach
by integralnie zwizane z odpowied-
grnych sugeruj, e przetwarzanie in-
nim wejciem sensorycznym kodujcym
formacji odnoszcej si do Ja" zachodzi
wartoci biologiczne, wytwarzajc stany
pozytywne lub negatywne bez koniecznymi osobnikami. W wyniku mecha-
noci interakcji z systemami wzorcw nizmw, ktrych jeszcze nie znamy,
motorycznych. Naley te podkreli, e wartoci te byy widocznie najwydaj-
wartociowoci napywajcej informa- niej reprezentowane jako subiektyw-
cji sensorycznej steruj odpowiadajce nie dowiadczane stany emocjonalne.
im regulatory homeostatyczne tak, e Poniewa ich donioso w procesie
przyjemno nasilana jest przez bodce ewolucji jest oczywista, nie ma innego
pomagajce wyrwna stae regulacyjne, wyjcia ni przyj, e prawdopodobnie
za awersja wywoywana jest przez wszystkie ssaki dowiadczaj z gruntu
bodce nasilajce zaistnia nierwno- podobnych, podstawowych uczuciowych
wag. W myl pewnych hipotez pod- stanw emocjonalnych i motywacyjnych.
stawowe znaczenie dla reakcji emocjo- Jeli twierdzenie to jest prawdziwe,
nalnych maj opioidy mzgowe (Pank- wyobraenie o tym, jak mechanizmy
sepp, 1981), cho na pewno istniej lece u podoa tych stanw dziaaj
take i inne istotne czynniki neuro- u ludzi, moemy zyska poprzez an-
chemiczne. tropomorficznie ukierunkowane badania
Podobnie jak wszystkie procesy m- mzgu zwierzt (Panksepp,1982). Cz-
zgowe, uczucia afektywne s prawdo- ciowo z tego powodu opowiadaem si
podobnie przetwarzane na wielu pozio- za podejciem do bada mzgu zwa-
mach osi neuronalnej, a na jej pozio- nym neuronauk afektywn" (Pank-
mie najwyszym mog by przeywane sepp, 1990c, 1991, 1992). Oczywicie,
jako sentymenty i apetyty. Na przyna samym szczycie podstawowych me-
kad, subtelniejsze uczucia i strategie chanizmw emocjonalnych i motywacyj-
poznawcze odnoszce si do stanw nych posiadanych przez wszystkie ssaki
emocjonalnych mog by opracowywane znajduj si warstwy jeszcze subtelniej-
w specyficznych strefach kory dawnej - sze, stanowice wkad niepowtarzalnych
ze strachem i zoci wypracowywanymi potencjaw mzgowych poszczeglnych
w duej mierze w patach skroniowych, gatunkw. A jednak, jeli nie poznamy
za takimi procesami, jak przewidywa- bardziej prymitywnych mechanizmw,
nie, oczekiwanie i planowanie - w pa- badania owych subtelniej szych warstw
tach czoowych, a alem i cierpieniem zapewne oka si jeszcze trudniejsze
z powodu rozki w obszarze zakrtu ni przedstawione tu problemy. W ka-
obrczy (Panksepp, 1985, 1989). dym razie, nawet najlepsze badania
mzgu zwierzt i tak pozostawi jesz-
Chocia na horyzoncie nie wida cze wiele miejsca na udokumentowanie
adnych wiarygodnych empirycznych bardzo subtelnych i zrnicowanych
rozwiza tego problemu, podejrzewam, emocji przeywanych przez czowieka,
e ewolucja wewntrznej wiadomoci ktrych ostateczny wyraz z pewno-
stanw emocjonalnych i motywacyjnych ci ksztatuj take niepowtarzalne
bya relatywnie wydajnym sposobem dowiadczenia wychowawcze i kultu-
katalogowania przez ukad nerwowy rowe. Kady czowiek moe te nadawa
biologicznej doniosoci zdarze. Zdol- archetypalnym doznaniom afektywnym,
no systemu mzgowego do szybkiego waciwym wszystkim ssakom, wasny
kodowania biologicznej wartoci pro- styl i indywidualno. Wiele z tych
cesw sensorycznych i motorycznych dozna bdzie jednak pozostawa raczej
maksymalizowaa moliwo przetrwa- w zasigu takich dziedzin, jak inynieria
nia i reprodukcji pomimo koniecznoci spoeczna i sztuka, ni w zasigu nauki.
coraz czstszego rywalizowania z in-
David Watson i Lee Anna Clark: Zmienno

nastroju: model schematyczny
Odpowiadajc na Pytanie 2, zauway- w tak duej liczbie bada, e mona by
limy, e ogromna cz naszego ycia przedstawi jedynie zbiorcze zestawienie
uczuciowego to nastroje, nie pokrywa- czynnikw potencjalnie istotnych. Wska-
jce si z poszczeglnymi emocjami. emy zatem tylko na kilka ich typw,
Tote nie rozwaamy tu subiektywnego ktre pokazuj pewne wane zasady
dowiadczania emocji, lecz zajmiemy si oglne.
nieco szerszym problemem - czynnikami Przyjrzyjmy si najpierw teoretycz-
wpywajcymi na nastrj. nemu modelowi dowiadcze afektyw-
Nawet pobieny przegld litera- nych (przedstawilimy go dokadniej
tury przedmiotu wskazuje, e nastrj w odpowiedzi na Pytanie 2). Dowiad-
jest podatny na oddziaywanie bardzo czanie nastroju mona opisa najprociej
rnych si. Dlatego te nawet nie na dwch bardzo oglnych wymiarach
prbujemy dokona ich porwnawczego - Afektu Pozytywnego i Afektu Nega-
zestawienia. W zamian przedstawiamy tywnego. Wymiary te okrelaj stopie
oglny, pojciowy schemat klasyfikacji dowiadczania przyjemnoci, (na przy-
wyznacznikw nastroju, dzielc je na kad radosny, entuzjastyczny, energiczny,
cztery szerokie kategorie: (1) czynniki pewny siebie, pobudzony) lub przykroci
egzogenne (przejciowe czynniki rodo- (na przykad nerwowy, rozdraniony,
wiskowe), (2) rytmy endogenne (na peen poczucia winy, smutny, zatro-
przykad wrodzone procesy biologiczne, skany). Podkrelmy, e wymiary te s
zwizane z naturaln cyklicznoci prze- w duej mierze od siebie niezalene, na
y afektywnych; (3) cechy i tempe- przykad, aktualne dowiadczanie znacz-
rament (na przykad charakterystyczny nego Afektu Negatywnego niekoniecznie
redni poziom tendencji do dowiad- ogranicza si rwnoczesnego przeywa-
czania nastrojw pozytywnych i nega- nia uczu przyjemnych, pozytywnych.
tywnych oraz (4) charakterystyczna Jeli wemie si pod uwag od-
zmienno (na przykad stae rnice mienno i niezaleno tych wymia-
indywidualne w zakresie fluktuacji na- rw, nie naley si dziwi, e pod-
stroju). czne uwzgldnianie tych czte- dane s oddziaywaniom zupenie r-
rech kategorii wpyww stanowi uy- nych typw czynnikw egzogennych.
teczny model roboczy pozwalajcy zro- Dokadniej, Afekt Negatywny powstaje
zumie zmienno nastroju. Omwimy jako reakcja na zdarzenie stresujce
kady z tych typw oddzielnie, a potem lub bodziec awersyjny. Znaczcy jego
zobaczymy, w jaki sposb wspdziaaj wzrost mona zaobserwowa u osb pod-
one w wyznaczaniu nastroju. dawanych zabiegom stomatologicznym,
oczekujcych na bolesne czy inwazyjne
leczenie lub u takich, ktre ogldaj
Czynniki egzogenne makabryczne filmy (por. Spielberger,
Przez czynniki egzogenne" rozumiemy Gorsuch, Lushene, Vagg & Jacobs, 1983;
krtkotrwale dziaajce zmienne sy- Watson & Clark, 1984). Negatywny
tuacyjne lub rodowiskowe, wywou- Afekt wyzwaa si rwnie w sytuacjach,
jce znaczce zmiany nastroju. Wpyw w ktrych jestemy oceniani lub analizo-
zmiennych egzogennych sprawdzano wani przez innych, a take w odpowiedzi
mmmmmmmmmmmmmmmmmmimm^mmmm^Mmmmmmmmmmmmmmf^
337
zmmmmmwmmtwim^MMZ
na porak, krytyk lub inne negatywne Afekt Pozytywny wyzwalaj rw-

sprzenie zwrotne. (Spielberger i in., nie forsowne wiczenia czy inne formy
1983; Watson & Clark, 1984). Po- intensywnej aktywnoci fizycznej (Clark
twierdzajc spostrzeenie wczeniejsze, & Watson, 1988; Watson, 1988a). W sy-
mona stwierdzi, e bodce awersyjne tuacjach takich zaznacza si rwnie
czy stresujce wpywaj mniej silnie tendencja do zmniejszania si Afektu
i jednoznacznie na Afekt Pozytywny. Negatywnego, jednak zmiany w zakresie
Jakie czynniki wpywaj na do- Afektu Pozytywnego s wyranie silniej-
wiadczanie nastroju pozytywnego? Ro- sze. Poniewa wymiar Afektu Pozytyw-
snca liczba dowodw wskazuje na to, nego jest wysoce wraliwy na zmiany
e Afekt Pozytywny wywouj sytuacje w poziomie aktywnoci, atwiej wywoa
kontaktw spoecznych (na przykad silny Afekt Pozytywny dziaajc ni my-
Clark & Watson, 1988; Watson, 1988a). lc, natomiast dla Afektu Negatywnego
Pewne zdarzenia spoeczne s jednak prawdziwa jest zaleno odwrotna.
w sposb oczywisty przyjemniejsze od Cho rne wydarzenia systema-
innych, za niektre kontakty spoeczne tycznie i rzetelnie wpywaj na nastrj,
nie nasilaj pozytywnego nastroju. Clark naley podkreli wystpowanie znacz-
i Watson (1988) stwierdzili na przykad, nych rnic indywidualnych w reakcjach
e znaczcy wzrost Afektu Pozytyw- na te same zdarzenia. Co wicej, ludzie
nego wywoywaa aktywno fizyczna nie reaguj biernie na zmiany rodowi-
oraz niektre czynnoci epikurejskie ska, lecz s aktywnymi sprawcami zda-
(narciarstwo, prywatki, jedzenie, picie rze, a ich reakcje w decydujcy sposb
i inne), natomiast statyczne, czy bar- zale od zindywidualizowanych ocen
dziej formalne interakcje spoeczne (na sytuacji (interpretacji poznawczych) (La-
przykad spotkania klubowe czy lekcje) zarus, 1966). W istocie, nie sposb
nie miay takiego efektu. A jednak, zrozumie znaczenia danej sytuacji, nie
oglna zaleno jest istotna - wik- uwzgldniwszy zaangaowanej w ni
szo typw zaj spoecznych wie jednostki. Na przykad, okrelony wynik
si z chwilowym wzrostem pozytywnego egzaminu moe by traktowany przez
nastroju. jedn osob jako poraka (co doprowadzi
Trzeba jednak podkreli, e cza- do przejciowego wystpienia Afektu
sowo-przyczynowa organizacja tej za- Negatywnego), przez inn za - jako
lenoci ma do zoony charakter. sukces, wywoujc tym samym zgoa
Dokadniej, istniej badania jasno wska- odmienn reakcj afektywn. Tak wic
zujce na to, e przyjemne zdarze- cechy sytuacji wywoujce dany nastrj
nia spoeczne prowadz do okresowego istotnie zale od subiektywnych ocen
wzrostu Pozytywnego Afektu (Clark, & zaangaowanych w nie osb.
Watson, 1988; Mclntyre, Watson, Clark Na koniec naley zauway, e
& Cross, 1991). Inne dane sugeruj czynniki egzogenne obejmuj nie tylko
jednak, e wzrost Pozytywnego Afektu zdarzenia czy sytuacje, lecz take
sam przez si wywouje zapotrzebowanie zmiany fizycznych cech otoczenia. Na-
na kontakty spoeczne, co powoduje strj wraliwy jest wic na rne
faktyczny wzrost liczby zachowa spo- aspekty otoczenia fizycznego, wcza-
ecznych (na przykad Cunningham, jc pogod (na przykad temperatur,
1988). Zatem okazuje si, e pozytywny wilgotno, jonizacj atmosfery, naso-
nastrj i aktywno spoeczna wpywaj necznienie), natenie haasu, stopie
na siebie nawzajem. zatoczenia, zapachy, i tak dalej (na
338
w^mmmmmmm
przykad Clark & Watson, 1988). Do- zmowany), czujno (czujny, uwany,
kadne zalenoci pomidzy tymi zmien- zainteresowany), duma (dumny, zde-
nymi a Pozytywnym i Negatywnym terminowany) i aktywno (aktywny,
Afektem nie zostay jednak jeszcze silny). Wszystkie te cztery skale wyka-
ustalone. zuj znaczce podobiestwo do wzor-
cw dobowych rytmw biologicznych,
ktre pojawiaj si pomimo rnic
Rytmy endogenne indywidualnych: Clark i inni (1989)
stwierdzi w dwch badaniach, e 78%
Na fluktuacj afektu wpywaj take badanych wykazywao redni wzrost
w istotny sposb rytmy endogenne, Afektu Pozytywnego pomidzy dziewit
czyli wewntrzne procesy biologiczne, rano a dwunast, za 85% wykazywao
powizane z cyklicznie powtarzajcymi obnienie nastroju pomidzy dziewit
si wzorcami nastroju. Rozwaymy tu wieczorem a pnoc. Niezalenie od
trzy rytmy wewntrzne. Po pierwsze, indywidualnych wzorcw snu i budzenia
Afekt Pozytywny wykazuje stay dobowy si, wikszo osb charakteryzuje si
wzr odzwierciedlajcy wpyw endogen- takim samym, podstawowym rytmem
nych rytmw biologicznych (por. Clark, biologicznym.
Watson & Leeka, 1989; Thayer, 1978, Procesy biologiczne, ktre odpowia-
1989). Natenie Afektu Pozytywnego daj za dobow cykliczno nastroju, nie
jest stosunkowo niskie bezporednio po zostay jednoznacznie okrelone. Nie-
przebudzeniu i we wczesnych godzi- ktre dowody wskazuj na tak zwany
nach rannych. Nastpnie ronie, by silny oscylator" regulujcy tempera-
osign swj najwyszy poziom okoo tur ciaa, faz snu REM i niektre
poudnia; potem w cigu wieczora stop- ukady hormonalne. Inne dane suge-
niowo opada, a osignie swj najniszy ruj jednak, e dobowe zmiany na-
punkt pno w nocy. Inni badacze (na stroju przynajmniej czciowo wynikaj
przykad Thayer, 1978) wykryli tak z istnienia sabego oscylatora", ktry
zwany efekt sjesty" - inny przebieg kontroluje cykl sen-czuwanie i zwizane
Pozytywnego Afektu wystpujcy cza- z nim funkcje. Przypuszczamy wic, e
sami pomidzy poudniem a pnym obserwowana rytmiczno Pozytywnego
popoudniem - w naszych badaniach Afektu jest wynikiem interakcji pomi-
jednak nie zaobserwowalimy takiego dzy obydwoma oscylatorami.
wzorca. Natomiast wahania Afektu Ne- Co ciekawe, tylko Afekt Pozytywny
gatywnego nie ujawniaj adnego sta- podlega ponadto cyklom zwizanym
ego rytmu dobowego (Clark i in., z porami roku. Poziom Afektu Pozytyw-
1989). nego jest najwyszy na wiosn, po czym
Warte odnotowania s dwa inne w cigu lata i jesieni agodnie opada;
oddziaywania rytmu biologicznego na najniszy punkt osiga zim, po czym
Afekt Pozytywny. Po pierwsze, efekt ponownie wzrasta z nadejciem wiosny
oddziaywania rytmw biologicznych do- (Bradburn, 1969 Smith, 1979). Zjawisko
tyczy rnych typw pozytywnego na- to moe stanowi, normalny" odpo-
stroju. Na przykad Clark i inni ba- wiednik sezonowych, dwubiegunowych
dacze, (1989) oprcz oglnego Afektu zaburze afektywnych charakteryzuj-
Pozytywnego uwzgldnili rwnie cztery cych si siln depresj pn jesieni lub
specyficzne nastroje pozytywne: pod- zim i epizodem maniakalnym wiosn
niecenie (podekscytowany, rozentuzja- lub latem. (Kasper i Rosenthal, 1989).
w cykl maniakalno-depresyjny jest Cechy i temperament
oczywicie zwizany z niezwykle silnymi
fluktuacjami pozytywnego nastroju. De- Omwione dotd czynniki okazay si
pue, Krauss i Spoont (1987) uwaaj, e pomocne dla wyjanienia znacznych
zaburzenia dwubiegunowe s w gruncie fluktuacji nastroju, ktre przeywa
rzeczy spowodowane znaczcymi fluk- kady czowiek. Dwie ostatnie kategorie
tuacjami w biobehawioralnym systemie koncentruj si na rnicach indywi-
zaangaowania behawioralnego" (beha- dualnych. Prezentujc kolejn, trzeci
uioral engagement), silnie powizanym kategori, ponownie rozwaymy pojcia
z subiektywnym dowiadczaniem Afektu cechy emocjonalne" i cechy tempera-
Pozytywnego. mentu", omawiane uprzednio w zwizku
Ewolucyjne znaczenie tych okreso- z odpowiedzi na Pytanie 2. Przypo-
wych zmian nie jest jasne, wikszo mnijmy, e cechy emocjonalne mona
badaczy zgadza si jednak co do tego, zdefiniowa jako skonno do przeywa-
e wi si one z podobnymi zmianami nia odpowiadajcego im nastroju. Cecha
w cyklu rocznym (w poziomie aktywno- Afektywnoci Pozytywnej odzwierciedla
ci, rytmie metabolizmu i reprodukcji) tendencj do przeywania stanw na-
wystpujcymi u wikszoci gatunkw stroju pozytywnego. Osoby o wysokim
zwierzt. Kasper i Rosenthal (1989) s nateniu tej tendencji cechuj si wyso-
zdania, e efekty zalene od pr roku kim rednim poziomem Afektu Pozytyw-
s u ludzi odpowiednikiem hibernacji nego i maj skonno do przeywania
u zwierzt, za zapadanie na depresj czstych i intensywnych epizodw tego
zimow pierwotnie byo wysoce efek- nastroju; osoby z niskim poziomem
tywnym rodkiem zachowywania energii tej cechy, przeciwnie, posiadaj oglnie
w okresie niedoborw w poywieniu niszy redni poziom Afektu Pozytyw-
(w zwizku z osabieniem aktywnoci nego. Podobnie Afektywno Negatywna
metabolicznej). jest cech odzwierciedlajc charaktery-
styczn predyspozycj do przeywania
Trzeci rytmiczny efekt zwizany stanw nastroju negatywnego. Kada
jest z cyklem menstruacyjnym u kobiet. z tych cech emocjonalnych stanowi z ko-
W zalenoci od fazy cyklu u kobiet lei centralny komponent oglniejszego
wystpuj silne rnice w nastroju, wymiaru temperamentu: Afektywno
na co zwracaj uwag zarwno popu- Negatywna jest centraln, organizujc
larne rodki przekazu, jak i doniesienia cech neurotyzmu, natomiast Afektyw-
medyczne. Zadziwia wic, e dowody no Pozytywna - kluczowym skadni-
wystpowania zmian w nastroju s mao kiem ekstrawersji.
spjne i konkretne, chocia w wielu ba-
daniach zaobserwowano pewien wzrost Owe czynniki osobowociowo-tem-
Afektu Negatywnego przed i w cza- peramentalne rozpatrywa mona jako
sie menstruacji (Thayer, 1989). Z na- podstawow dla jednostki charaktery-
szych danych wynika, e menstruacyjne styk, ktra wyraa jej typowy czy
zmiany nastroju s u wikszoci kobiet redni poziom Afektu Pozytywnego
stosunkowo agodne. Co wicej, zmiany, i Negatywnego. Oczywicie, stany emo-
ktre zaobserwowalimy, pojawiay si cjonalne kadej jednostki wykazuj
przede wszystkim na wymiarze Afektu ogromne zrnicowanie i fluktuuj wo-
Pozytywnego. Jest oczywiste, e zagad- k tej charakterystyki podstawowej pod
nienie to wymaga dokadniejszej uwagi wpywem ju omwionych czynnikw
badaczy. zewntrznych i endogennych. Fluktuacje
340
te nie zmieniaj jednak faktu, e pod- nastroju.' Na przykad, Larsen i Diener
stawowy poziom afektywny wykazuje wraz z zespoem (por. Larsen & Diener,
znaczne rnice indywidualne. 1987) przeprowadzili szereg bada nad
Co powoduje owe rnice indywidu- cech intensywnoci afektu", ktra
alne w rednim poziomie afektywnym? dotyczy oglnego natenia lub wielkoci
Jak zaznaczylimy w odpowiedzi na reakcji afektywnej. Osoby z wysokim
Pytanie 2, zarwno Afektywno Nega- nateniem Intensywnoci Afektu re-
tywna/neurotyzm, jak i Afektywno Po- aguj silniej zarwno na pozytywne,
zytywna/ekstrawersja maj mocne pod- jak i na negatywne bodce wywoujce
stawy genetyczne, ktre uwaa si za nastrj; charakterystyczne s dla nich
przyczyn biologicznej wraliwoci na - wyraniejsze fluktuacje - i std wiksza
odpowiednio - kar i nagrod. Oprcz zmienno - zarwno Afektu Pozytyw-
podoa biologicznego wan rol od- nego, jak i Negatywnego. Oznacza to,
grywaj czynniki poznawcze i zwizane podkrelmy, i zmienno w zakresie na-
z postawami, szczeglnie w przypadku stroju pozytywnego jest istotnie zwi-
Afektu Negatywnego. Osoby z wysokim zana ze zmiennoci w skali nastroju
poziomem Afektu Negatywnego bd na negatywnego. Zaleno ta wystpia
przykad bardziej skonne uznawa sy- take w naszych wasnych badaniach
tuacje yciowe za stresujce, zagraajce nad dobow zmiennoci nastroju.
i przekraczajce ich moliwoci zarad- W tym nurcie bada Depue i inni
cze; za osoby z niskim wynikiem w tym (1987) wykazali, e charakterystyczna
wymiarze oceni te same zdarzenia zmienno jest nieodczn cech Za-
jako zadanie, ktremu z powodzeniem angaowania Behawioralnego (ZB). Jak
mona sprosta. Co wicej, wysokie ju wspomniano, ZB to system bio-
wyniki na tym wymiarze oznaczaj, behawioralny, cile powizany z do-
e osoba bdzie interpretowa sytuacje wiadczaniem Afektu Pozytywnego. De-
i bodce dwuznaczne jako negatywne pue i wsppracownicy przedstawili do-
oraz dostrzega problemy tam, gdzie wody sugerujce, e jednostki mog by
inni ich nie widz (Clark & Watson, sensownie klasyfikowane nie tylko ze
1991a; Watson & Clark, 1984). Innymi wzgldu na swj redni poziom ZB, lecz
sowy, wracajc do naszej wczeniej- take ze wzgldu na charakterystyczny
szej dyskusji dotyczcej sytuacji ycio- stopie jego fluktuacji wok tendencji
wych, najoglniej rzec ujmujc, wymiar centralnej. Scharakteryzowali ponadto
Afektu Negatywnego/neurotyzmu czy te dwa wskaniki ZB - redni poziom
si z systematycznymi rnicami in- i charakterystyczn zmienno - jako
dywidualnymi w subiektywnej oceni stosunkowo od siebie niezalene. Na
wydarze. przykad, osoby o wysokim poziomie
zmiennoci mog posiada wysoki lub
niski redni poziom ZB bd plaso-
wa si gdzie porodku obydwu kra-
Charakterystyczna zmienno
cw. Autorzy ci wykazali ponadto, e
wikszo ludzi ujawnia do skromne
Cechy emocjonalne i temperamentalne
charakterystyczne zrnicowania w po-
odzwierciedlaj stabilne rnice indy-
ziomie ZB; znaczcym wyjtkiem s
widualne w rednim nateniu po-
osoby cierpice na cyklotymi, wy-
ziomu afektywnego. Ponadto poszcze-
kazujce na tym wymiarze ogromne
glne osoby wykazuj te charaktery-
wahania.
styczne rnice w stopniu zmiennoci
Naszym zdaniem rnice indywidu- w zakresie Afektu Pozytywnego przynie-
alne w charakterystycznej zmiennoci sie najprawdopodobniej wany przyrost
s najprawdopodobniej ogromnie istotne wiedzy o przeyciach afektywnych.
dla zrozumienia przey afektywnych,
z pewnoci te powinny by traktowane
przez badaczy bardziej systematycznie Integracja i konkluzje
i uwanie. Analiza wynikw naszych
bada pozwala przypuszcza, e zmien- Podsumowujc, wymienione cztery klasy
no nastroju pozytywnego jest bardziej czynnikw dostarczaj sensownego ro-
interesujca ni zmienno nastroju ne- boczego modelu dowiadczenia afek-
gatywnego. Jest tak dlatego, e zmien- tywnego. Jak stwierdzilimy, cechy
no Afektu Negatywnego jest silnie emocjonalne i temperamentalne su
skorelowana ze rednim poziomem wy- jako oglna podstawowa charaktery-
nikw w wymiarze Afektywnoci Ne- styka osoby wyznaczajca globalny po-
gatywnej/Neurotyzmu. W przeprowadzo- ziom Afektu Pozytywnego i Negatyw-
nych przez nas trzydniowych badaniach nego. Trzy pozostae typy wyznaczni-
nastroju, w ktrych uczestniczyo bli- kw s natomiast odpowiedzialne za
sko trzystu badanych, zmienno na- dowiadczane przez kad jednostk
stroju negatywnego korelowaa z ogl- znaczne fluktuacje nastroju wok jej
nym rednim poziomem Afektu Nega- charakterystyki podstawowej. Z jednej
tywnego w granicach od 0,60 do 0,80. strony, czynniki zewntrzne wywouj
Dlatego te badania zmiennoci tego znaczne, ale bardzo nieregularne wa-
nastroju nie mog wnie zbyt wiele hania nastroju wyraajce reakcje jed-
uytecznej informacji ponad te, ktre nostki na zmieniajce si warunki ro-
mona uzyska z istniejcych ju miar dowiskowe. Z drugiej strony, endogenne
cech i temperamentu. Zmienno na- rytmy biologiczne odpowiedzialne s za
stroju pozytywnego - przeciwnie - jest cykliczno dowiadcze afektywnych.
sabo zwizana ze rednim poziomem Wreszcie same te fluktuacje nastroju
afektywnymi; w tych samych badaniach mona ujmowa dyspozycyjnie - na
trzydniowych korelowaa ze rednim przykad taki czynnik, jak Intensywno
poziomem Afektu Pozytywnego -0,12, Afektu wyraa oglne rnice indywidu-
a Afektu Negatywnego -0,37. Zatem alne w wiekoci reakcji afektywnych na
to ocena charakterystycznej zmiennoci oddziaywania endogenne i egzogenne.
Paul Ekman i Richard J. Davidson: Co wpywa na

subiektywne dowiadczanie emocji?
Clore i LeDoux, psycholog poznawczy rowana jest na najbardziej prawdopo-
i neurolog, zgadzaj si co do tego, dobne rdo pobudzenia. (Byoby inte-
e dowiadczenie emocjonalne angauje resujce dowiedzie si, w jakim stopniu
nasz uwag. Potem jednak zaczynaj owo skierowanie na rdo jest zdeter-
si rnice. LeDoux kadzie nacisk na minowane przez czynniki filogenetyczne,
niewiadome przetwarzanie informacji, a w jakim - przez ontogenetyczne). Dys-
aktywujce sie emocji. wiadomo kie- kusja Core'a nad zalenoci natenia
3 4 2 C O WPYWA N A SUBIEKTYWNE DOWIADCZANIE EMOCJI?
mmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmm : : : :::: : : : :
dowiadczenia emocjonalnego od celw, s kluczow kwesti w definiowaniu

standardw i postaw dotyczy procesw, emocji, poniewa moemy przeywa
ktre zwykle s wiadome. Clore oma- emocje, nie majc wiadomoci ich prze-
wia te wag zarwno intensywnoci, ywania, powszechne s te uczucia,
jak i czasu trwania przeycia emocjo- ktre emocjami nie s. Przyznaje jed-
nalnego, przyjmujc, e czas trwania nak, e subiektywne dowiadczenie jest
zwizany jest z celem, a intensywno Jedn z najbardziej prototypowych cech
- z liczb koniecznych poznawczych emocji".
restrukturyzacji. Watson i Clark skupiaj si gwnie
Stanowisko Pankseppa wydaje si na nastrojach, a nie na emocjach,
zbiene z pogldami LeDoux, gdy mwi cho ich dyskusja o wpywie czynni-
on, e wewntrzna wiadomo sta- kw egzogennych na nastrj mogaby
nw emocjonalnych i motywacyjnych rwnie dobrze dotyczy emocji. Zgod-
jest sposobem kategoryzowania przez nie z ich stanowiskiem nastroje dadz
ukad nerwowy biologicznego znaczenia si zredukowa do afektu pozytyw-
zdarze. Przekonuje te, e emocjonalne nego i negatywnego. Autorzy ci stwier-
stany uczuciowe silniej s zwizane dzaj, e jednostki rni si nie tylko
z generatorami wzorcw motorycznych swoim typowym nastrojem czy jego si,
ni z analizatorami sensoryczno-per- podkrelaj te, jak wiele wystpuje
cepcyjnymi. Twierdzenie Pankseppa, e w nastroju zmian. Nie zajmuj si
wszystkie ssaki maj te same uczucia problemem, w jaki sposb subiektywne
emocjonalne oraz e wszystkie posia- odczucia nastroju mogyby rni si od
daj samowiadomo, pozostaje w wy- subiektywnych odczu emocji.
ranej sprzecznoci ze stanowiskiem LeDoux czyni bardzo wane spo-
Averilla. Chocia Panksepp dopuszcza strzeenie na pocztku swej wypowiedzi,
moliwo, e dowiadczanie emocji jest zauwaajc, e problem dowiadczania
ksztatowane i indywidualizowane przez nie jest wyjtkowy dla badania emocji.
spoeczne i jednostkowe dowiadczenie, Dowiadczamy te wspomnie, spostrze-
samo dowiadczenie emocjonalne nie e, wyobrae i tak dalej. Brak rozwi-
jest dla niego wytworem spoecznymi, zania problemu dowiadczania i wiado-
czym niewtpliwie jest ono dla Averilla. moci nie utrudni bada w tamtych ob-
Uczucia emocjonalne s dla Averila szarach, nie powinien wic ich utrudni
historiami, ktre opowiadamy sobie po i w przypadku emocji. Moemy dokona
to, by pokierowa zachowaniem i je znacznego postpu, odpowiadajc na
wyjani. Inaczej ni pozostali autorzy pytanie, jak mzg przetwarza bodce
tego rozdziau, Averill nie mwi nam, emocjonalne i jak wytwarza reakcje
czy w uczuciach ma swj udzia biologia, emocjonalne, nawet jeli - podobnie
ale konsekwencja jego wypowiedzi jest jak w przypadku percepcji barw - nie
taka, e udziau tego nie ma. Ave- rozwiemy problemu wiadomoci i nie
rill przekonuje take, e uczucia nie rostrzygniemy jej kodw jakociowych.
Epilog
Paul Ekman i Richard J. Davidson: Nauka

o afekcie: dalsze perspektywy bada
W posowiu do kadego rozdziau pod- danych. Oprcz przedstawianych przez

krelilimy zgodnoci i rozbienoci wy- nas argumentw mona wysun jeszcze
stpujce w odpowiedziach na kade mnstwo innych. Chcemy jednak, by
z dwunastu pyta. W tym miejscu na czytelnik, koczc lektur tej ksiki,
pocztek rozwaymy kilka kwestii prze- wiedzia, jakie badania nad emocjami
wijajcych si przez wszystkie pytania, powinny by wykonane. Jeli za si
ustalajc to, co naszym zdaniem stanowi z nami nie zgodzi i ten brak zgody po-
ich wsplny grunt, i przedstawiajc nasz budzi go do mylenia o badaniach, ktre
wasny pogld na trzy problemy, w kt- chciaby urzeczywistni, to ksika na-
rych pojawiaj si rozbienoci. Nastp- sza speni swoje zadanie.
nie nawiemy do kadego z dwunastu Wczeniejsz wersj tego rozdziau
pyta i przedstawimy niektre nasze wysalimy do piciu wspautorw re-
pomysy na badania, ktre mogyby prezentujcych szeroki wachlarz pogl-
rozwin nauk o afekcie. dw. aden z nich nie zgodzi si
O ile w posowiach prbowalimy ze wszystkim, co napisalimy, chocia
nie wtrca wasnych opinii, o tyle ten my skorzystalimy z ich uwag kry-
rozdzia z koniecznoci musi odzwiercie- tycznych i, w odpowiedzi na sugestie,
dla nasze przekonania. Zapewne inni wprowadzilimy zmiany do treci tego
wspautorzy tej ksiki uwaaliby, e epilogu. W tej chwili badania mog pj
jakie inne podstawowe sprzecznoci wieloma drogami. Wybr tej a nie innej
pomidzy badaczami s warte komen- drogi to zarazem ocena, co jest (naj-
tarza, a wielu zaproponowaoby inny bardziej) wane, co si prawdopodobnie
plan przyszych bada. Nie twierdzimy, opaci i jaki rodzaj bada przyniesie
e ostatnie sowo naley do nas; nie najwicej satysfakcji. O tym, ktre drogi
istnieje jeden najlepszy punkt widzenia oka si najbardziej produktywne, b-
czy te plan bada, gwnie dlatego, e dziemy wiedzieli lepiej za dziesi lat.
dysponujemy na razie zbyt ma iloci
344 wzmmMmmmiM
EPILOG
mmmmmzzmmmi
Z czym zgadza si wikszo znajdujc si pod wpywem emocji, nie

badaczy emocji? zawsze moemy by wiadomi swych
emocjonalnych odczu.
Emocja nie jest fenomenem peryfe-
Pierwotnie nie umiecilimy sowa wik- rycznym, lecz angauje cay organizm.
szo" w tytule tego podrozdziau, jed- Emocjonalne dowiadczenia ksztatuj
nak nie bez zdziwienia stwierdzilimy, i odzwierciedlaj indywidualny rozwj
e niemao jest rozbienoci midzy opi- osobowoci. Emocja spenia kilka funk-
niami na temat niektrych z przedsta- cji, chocia badacze rni si co do ich
wianych tu punktw1. Jednak wszyscy liczby i charakteru:
badacze charakteryzuj emocj jako zo- 1. Emocje maj wasnoci mo-
on z pewnych elementw, przy czym tywujce o tyle, o ile ludzie d
wikszo tych elementw i funkcji do maksymalizacji dowiadczania emocji
mona by uj nastpujco: pozytywnych i minimalizacji emocji ne-
1. Emocja jest wywoywana przez gatywnych.
przetwarzanie informacji i ocen zda- 2. Emocje organizuj behawioralne
rze. Rozbieno opinii dotyczy spo- i fizjologiczne wzorce radzenia sobie
sobu charakteryzowania tych procesw z wywoujcymi je zdarzeniami, przery-
i stopnia ich uniwersalnoci. wajc mniej wane, biece dziaania.
2. Emocjom towarzysz zmiany fi- Emocje jeli s bardzo intensywne mog
zjologiczne i zmiany w ekspresji. S one dezorganizowa zachowanie i planowa-
do pewnego stopnia odmienne dla kadej nie.
emocji. Badacze rni si pogldami 3. Sygnay emocjonalne informuj
na temat tego: (a) czy kada emocja innych. Funkcja ta ma decydujce zna-
ma specyficzny dla siebie sygna, cho czenie nie tylko w dziecistwie, lecz
niemal wszyscy si zgadzaj co do podczas caego ycia toczcego si jako
wystpowania takiego sygnau w przy- interakcje spoeczne.
padku niektrych emocji; (b) czy kad 4. Emocjonalne dowiadczenie ka-
cechuj odrbne zmiany w aktywnoci dej osoby oddziauje na jej dobrostan
autonomicznego i centralnego ukadu i moe mie implikacje dla jej zdrowia
nerwowego oraz (c) w jakim stopniu psychicznego.
sygnay lub zmiany fizjologiczne maj
charakter uniwersalny.
3. Emocjom towarzyszy wydobywa- Co do czego badacze emocji nie
nie istotnych wspomnie i oczekiwa, zgadzaj si?
a take pewne sposoby radzenia sobie
ze zdarzeniami wywoujcymi emocje. Czy lepiej pojmowa emocje w ka-
4. Emocje angauj subiektywne do- tegoriach jakociowo rnych sta-
wiadczenie, stan uczuciowy, ktry moe nw, czy te w kategoriach wymia-
obejmowa wiadomo niektrych lub rw, na ktrych si one rni?
wszystkich tych elementw. Dla niekt-
rych teoretykw jest to jedyny istotny Wikszo badaczy postuluje w ra-
element emocji; dla innych subiektywne mach podejcia ewolucjonistycznego wy-
dowiadczenie nie ma podstawowego stpowanie pewnej liczby oddzielnych
charakteru. Jeszcze inni s zdania, e emocji takich, jak zo, strach, wstrt
1 Ta cz rozdziau opiera si na wczeniejszym maszynopisie przygotowanym przez Paula Ekmana
przy wsppracy Richarda Dayidsona, Roberta Levensona i Klausa Scherera.

EPILOG 345
i tak dalej. Wikszo poznawczo zo- cia zwizane ze strachem s bardziej
rientowanych badaczy studiuje jzyk nieprzyjemne ni inne, to rnice te
emocji lub waciwoci stanw emo- lepiej oddaje dymensja intensywnoci
cjonalnych i postuluje pewien ukad ni przyjemnoci-nieprzyjemnoci. Z ko-
emocjonalnych kontinuw czy wymia- lei wymiar denie-unikanie moe su-
rw takich, jak: przyj emny-przy kry, y rwnie dobrze opisywaniu rnych
pobudzenie-brak pobudzenia, denie odmian tej samej emocji (na przy-
-unikanie, itd. S oczywicie wyjtki, kad zo wywoujca denie - zo
na przykad Lazarus, teoretyk oceny prowadzca do unikania), jak i do
poznawczej, postuluje istnienie jako- rnicowania pomidzy emocjami (zo
ciowo odrbnych emocji, za Davidson, zwykle wywouje denie, a odraza
psychofizjoog, uwaa denie-unikanie - unikanie). Wymiar aktywny-pasywny
za fundamentalny wymiar rnicujcy pozwala rozrnia odmiany tej samej
emocje. jakociowo emocji, ale take odmienne
Nie widzimy sprzecznoci pomidzy emocje (na przykad zwyke bardziej
podejciem jakociowym i dymensjonal- aktywn emocj jest zo ni smutek).
nym, oba s uyteczne dla rnych
celw. aden z proponowanych dotd Ile jest emocji?
ukadw dymensji nie oddaje adekwat-
nie rnic pomidzy jakociowo rnymi Pytanie to pozbawione jest znaczenia
emocjami. Mimo to wiele dymensji ade- dla teoretykw zakadajcych wymia-
kwatnie opisuje rozmaito przeywania row natur emocji, ktrzy zreszt
jakociowo odrbnych emocji. Niektre przywouj jako argument na rzecz
z dymensji pozwalaj te rnicowa swojego stanowiska rozbienoci pogl-
pomidzy poszczeglnymi emocjami. dw wystpujce midzy teoretykami
Dymensja intensywnoci umoliwia emocji jako stanu dyskretnego, ci ostatni
rozrnienie siy epizodw zoci, epi- bowiem proponuj rn liczb emocji,
zodw strachu, i tak dalej. By moe w zalenoci od rodzaju uwzgldnianych
jest te tak, e pewne emocje cechuj przez siebie danych.
si sabszym zrnicowaniem intensyw- Dotychczasowe badania przekonuj
noci ni inne (na przykad zakres 0 kulturowej niezmiennoci wyrazu mi-
moliwych nate dowiadczania zoci micznego piciu emocji: gniewu, strachu,
moe by wikszy ni zakres mo- smutku, radoci i wstrtu (przegld
liwych nate zaskoczenia). Wymiar danych - Ekman, 1989; por. te krytyka
znaku (przyjemne-nieprzyjemne) moe tych danych dokonana przez Russella,
odrnia grupy emocji: zo, strach, 1994, i odpowied Ekmana, 1994, oraz
odraza i smutek s nieprzyjemne, pod- Izarda, 1994). Nie ma jeszcze zgody
czas gdy ulga, zadowolenie, rozbawie- co do uniwersalnoci takiego wzorca
nie i duma s przyjemne. Dymen- mimicznego dla zaskoczenia, pogardy
sja znaku moe te opisywa rnice 1 wstydu/poczucia winy. Podobn list
wewntrz kadej grupy emocji, cho emocji sugeruj badania nad jzykowymi
jest to mniej pewne. Czy zo zawsze nazwami emocji (Shaver i in., 1987),
jest bardziej nieprzyjemna ni strach? cho brak tu bada midzykulturowych.
Dymensja przyjemne-nieprzyjemne nie Istniej te dowody na pewn specy-
powinna by jednak stosowana do fik pobudzenia autonomicznego ukadu
odrniania odmian tej samej emo- nerwowego dla gniewu, strachu, wstrtu
cji. Jeli na przykad jakie przey- i smutku (Ekman, 1992a; Levenson,
346 EPILOG
1992; Levenson i in., 1992). Cho wyniki nych osb; Zbyt wiele dotychczasowych
te zreplikowano w kulturach zarwno danych zebrano metod kwestionariu-
zachodnich, jak i niezachodnich, nadal szow, przy jej zastosowaniu moliwe
trwaj dyskusje nad ich znaczeniem jest, e osoba badana, ktra faktycz-
teoretycznym (Ortony, Turner, 1990; nie nie przeywa adnej emocji, stara
Tassinary, Cacioppo, 1992; Zajonc, Mac- si przypomnie sobie lub wyobrazi
kintosh, 1992). Istniej te dane dowo- sobie, co mogaby w danej sytuacji
dzce odmiennoci zapisu EEG w stanie odczuwa. Sposb, w jaki ludzie ujmuj
emocji pozytywnej i negatywnej (David- wasne dowiadczenie emocjonalne, jest
son, 1992). Jak na razie brak danych dla psychologa wanym rdem danych,
wiadczcych o specyficznej aktywnoci jednak nie naley sdzi, e ujcie
EEG dla treciowo rnych emocji, wasnych emocji przedstawia si tak
jak gniew, strach, czy wstrt, cho samo w trakcie jej przeywania, jak
odmiennym zapisem EEG cechuj si i przypominania, bd jedynie wyobra-
zaburzenia oparte na smutku (depresja) ania. Jeszcze inny problem z danymi,
i strachu (fobie). ktre dotychczas zostay zebrane, polega
Cz kontrowersji wok liczby na tym, e wikszo z nich zebrano,
emocji mona rozwiza, przyjmujc, e posugujc si skalami szacunkowymi
emocje nie s pojedynczymi stanami i kwestionariuszami, nie za pytaniami
dyskretnymi, lecz rodzinami stanw po- z otwartym systemem odpowiedzi.
krewnych (por. Ekman, 1992b; Lazarus, Wanych danych o zmianach stanu
1991; Shaver i in., 1987). Stany nalece emocjonalnego w miar upywu czasu
do tej samej rodziny wykazuj pewne moe dostarczy prowadzona w spo-
podobiestwa w zakresie ekspresji, ak- sb cigy relacja o doznawanych sta-
tywnoci fizjologicznej i wywoujcych je nach emocjonalnych (por. Marchitelli,
ocen poznawczych. Stany nalece do Levenson, 1992). Nazbyt czsto jed-
rnych rodzin emocjonalnych winny si nak podstawowym rdem informacji
rni pod tymi wzgldami, a w dalszej 0 dowiadczeniu emocjonalnym jest nie
czci tego rozdziau przedyskutujemy tyle na bieco prowadzona relacja
kwesti, jakiego rodzaju badania byyby z przeywanych stanw emocjonalnych,
konieczne dla wykazania takich rnic. ile podsumowanie przeytych ju stanw
Inna cz kontrowersji wok liczby dokonane za pomoc stawiania ocen na
emocji wie si z trudnociami w rze- skalach szacunkowych. Rosenberg i Ek-
telnym rozrnianiu poszczeglnych zja- man (1994) wykazali, e tego rodzaju
wisk afektywnych (por. Rozdzia 2). sdy retrospektywne s silnie podatne
na efekt wspczesnoci (por. te Ptacek
Dziki czemu mona si zoriento-
1 in., 1994). Pewnym rozwizaniem
wa, e wystpia emocja?
moe by tu proszenie badanego, by
Czy istniej jakie konieczne oznaki wskazywa natenie rnych stanw
wystpowania emocji? Jak dotd odpo- w trakcie ich przeywania (Levenson
wied musi brzmie nie". W badaniach i in., 1980; Sher, Levenson, 1982),
nad emocjami winno si rwnoczenie cho wad tej metody jest ograniczona
uywa wielu metod, czc pomiary za- liczba stanw, jak mona w ten sposb
chowania, aktywnoci fizjologicznej i su- bada, oraz zaburzajcy wpyw takich
biektywnego dowiadczenia. Uwaamy, pomiarw na samo przeywanie sta-
e badacze nie powinni opiera si tylko nw afektywnych. Jeszcze inna technika
na werbalnych sprawozdaniach bada- zbierania danych o subiektywnych prze-
EPILOG
mmmmmmmmmmMmMmmmtmmwmmmmmmMmmmmi^mmMmmm
347
yciach polega na filmowaniu przy po- rozwojowych. Z pogldem tym zgodna
mocy kamery wideo badanego w trakcie jest obserwacja Levy'ego (1984), e cho
przeywania emocji i proszenie o oceny jzyk mieszkacw Tahiti nie zawiera
przeywanych stanw dopiero w trakcie odrbnej nazwy dla smutku, a Tahita-
pniejszego odtwarzania zapisu (Rosen- czycy nie rozpoznaj tej emocji, a jednak
berg, Ekman, 1994; Levenson, Gottman, przejawiaj we wasnym zachowaniu
1983; Gottman, Levenson, 1985). typowe dla niej reakcje. Ujawniaj takie
reakcje na przykad w odpowiedzi na
bycie odrzuconym przez kochan osob,
Perspektywy dalszych bada cho interpretuj je jako oznak choroby,
nie smutku, i nie wi ich w aden
Pytanie 1: Czy istniej emocje sposb z doznanym odrzuceniem. Nie-
podstawowe? stety, nie istniej adne zapisy filmowe
czy wideo, ktre potwierdzayby to
twierdzenie Levy'ego.
Rozwaymy tu dwie dziedziny bada:
studium kultur, o ktrych powiada si, Stwierdzenie faktycznej nieobecno-
e nie wystpuj w nich emocje uwaane ci danej emocji w jakiej kulturze
przez niektrych badaczy za uniwer- wymagaoby starannej wsppracy an-
salne oraz badania dotyczce pojcia tropologw i psychologw w badaniach
rodziny stanw emocjonalnych. nad ni. Ju dysponowanie choby
Badania nad nieobecnymi" dwoma niezalenymi obserwatorami,
emocjami Stanowisko konstrukcjoni- szczeglnie, jeliby si rnili pogldami
stw spoecznych, na przykad Ave- w kwestii uniwersalnoci emocji, by-
rilla i Shwedera, wspieraj doniesienia oby znacznym postpem w stosunku
0 kulturach, w ktrych nie wystpuj do obecnej sytuacji, w ktrej rdem
kadej informacji antropologicznej s
pewne emocje uwaane za uniwersalne.
obserwacje poczynione przez pojedyn-
Na przykad Singe Howell (informacja
czego badacza. Istotne dla wykrycia
osobista, czerwiec 1985) stwierdzia, e
subtelnych przejaww spornych emocji
w pewnych badanych przez ni kultu-
byoby te dysponowanie tamami wideo
rach nie pojawiaa si emocja gniewu.
z zapisem naturalnych interakcji przed-
Gdyby faktycznie w kulturach tych
stawicieli badanej kultury. Naleaoby
nie byo ladu gniewu, adnego wzorca
take przeprowadzi dogbne wywiady
reakcji w odpowiedzi na prowokacj,
z przedstawicielami danej kultury na
zniewag czy frustracj, adnego przeno- temat sposobu interpretowania przez
szenia gniewu na inne obiekty, wyranie nich sytuacji zwykle wywoujcych nie-
przeczyoby to bezporednio stanowi- obecne" w tej kulturze emocje. Mona
sku zakadajcemu uniwersalno emocji by te sprbowa przeprowadzi badania
(por. odpowiedzi Ekmana, Pankseppa nad praktykami socjalizacyjnymi stoso-
1 Scherera na Pytanie 1). wanymi w trakcie wczesnego rozwoju,
Uniwersalici mog sobie poradzi eby sprawdzi, czy nie s one ukie-
z doniesieniami na temat nieobecnych" runkowane na zahamowanie wyraa-
emocji, zakadajc, e antropologowie nia przez dziecko owych nieobecnych"
mogli przeoczy jakie subtelne oznaki emocji. W badaniach tych powinny by
emocji bd e dana emocja wystpuje, stosowane bodce, o ktrych wiadomo,
cho nie ma w danej kulturze swo- e powszechnie wywouj dan emo-
jej nazwy, bd te e jej przejawy cj u bdcych we wczesnych fazach
s tumione we wczesnych okresach
348 EPILOG
mrnm
rozwoju dzieci z kultur zachodnich fizjologicznymi) powinny rozstrzygn,

(jak na przykad uskok przestrzenny ktra z tych dwch metafor jest traf-
dla strachu czy ograniczenie ruchw niejsza, i czy pojcie rodziny emocji jest
ramienia dla gniewu). w ogle potrzebne. Badania takie wyma-
Gdyby tego rodzaju badania nie- gayby przeledzenia rnych przypad-
mowlt, dzieci i osb dorosych fak- kw wystpowania co najmniej dwch
tycznie wykazay istnienie kultur pozba- emocji, na przykad, gniewu i stra-
wionych jakichkolwiek przejaww takich chu. Obserwacja rnych naturalnie si
emocji jak gniew czy strach, wielu au- pojawiajcych przypadkw przeywania
torw tej ksiki musiaoby radykalnie tej samej emocji dostarczyaby danych
zmieni swe pogldy (Davidson, Dunn, na temat niezmiennikw w zdarzeniach
Ekman, Frijda, Goldsmith, Izard, Ka- poprzedzajcych wzbudzenie danej emo-
gan, Lazarus, LeDoux, Levenson, Pank- cji. Nagrania wideo mogyby pozwoli
sepp i Scherer), cho niektrzy mogliby na identyfikacj charakterystycznych dla
dziki temu znale dowody na potwier- danej emocji wzorcw ekspresji, woka-
dzenie swoich pogldw (Averill, Clore lizacji i innych zachowa, za ekspery-
i Shweder). Na przeprowadzenie tego mentalne wzbudzanie danej emocji by-
rodzaju bada zostao jednak ju bardzo oby niezbdne do wykonania pomiarw
niewiele czasu z uwagi na intensywny reakcji fizjologicznych, subiektywnych
rozwj komunikacji midzykulturowej. dozna i sposobu, w jaki przeywajcy
Badania nad rodzinami stanw emocj czowiek tumaczy sobie ich
emocjonalnych Pojcie rodziny stanw powstawanie.
emocjonalnych (por. odpowied Ekmana Badacze emocji powinni korzysta
na Pytanie 1) zakada, e na takie z postpw metodologicznych innych
emocje, jak gniew, strach, wstrt i tak dziedzin bada biobehawioralnych, na
dalej, skadaj si pewne grupy pokrew- przykad dla rozstrzygnicia kwestii,
nych stanw majcych jakie wsplne czy rne emocje stanowi typy (jed-
cechy (oceny poznawcze, wzorce eks- nostki taksonomiczne), czy raczej stano-
presji i dozna, reakcje fizjologiczne) wi przejaw ilociowej tylko zmiennoci
odrniajce je od innych rodzin emo- na jakich wymiarach. Zjawiska mog
cjonalnych. Cho rodzina emocji" zdaje mie natur kategorian nawet jeeli
si pocigajc metafor, pojcie to jest wi si ze zmiennoci na pewnych
do niejasne i nie ma jak dotd pod- wymiarach (na przykad tempo akcji
staw empirycznych. Ekman posuguje serca). Cho wiemy na przykad, e
si tu metafor tematu z wariacjami, rozkad ilorazu inteligencji w kadej
co implikuje istnienie pewnego rdzenia duej populacji ma charakter normalny,
wasnoci podstawowych. Moliwe jed- cz osb z dolnego kraca rozkadu
nak, e trafniejsza, jest inna metafora, naley do jakociowo innych kategorii
metafora rodzestwa", zgodnie z ktr ni reszta badanych, na przykad cierpi
kady ze stanw jest nieco odmiennym na zesp Downa. Tak wic nawet
reprezentantem danej rodziny i aden przy normalnym rozkadzie danej cechy
nie reprezentuje danej rodziny lepiej czy niesuszne byoby zakadanie przyna-
w sposb bardziej typowy i podstawowy lenoci wszystkich osb do jakociowo
ni stany pozostae. tej samej kategorii. Powinnimy wic
kadorazowo rozway, czy w odnie-
Badania nad kad ze wspomnia-
sieniu do badanego zjawiska bardziej
nych wasnoci (ocenami poznawczymi,
adekwatny jest model zmiennoci ci-
wzorcami ekspresji i dozna, reakcjami
EPILOG
sssssg
349
gej, czy te raczej zmiennoci kate- znajduj si w tym nastroju. Jeeli
gorialnej. nie znajdowayby si w owym nastroju
W ostatniej dekadzie rozwinito w momencie badania, to badanie sta-
szereg metod statystycznych pozwa- oby si tym samym bezprzedmiotowe.
lajcych oceni kategorialno natury Alternatywne postpowanie mogoby po-
badanego zjawiska (por. Meehl, 1992). lega na zmierzeniu osobom badanym
Stanowi to szczeglnie istotny pro- przeywanego przez nie nastroju na
blem w badaniach psychopatologicznych, wstpie bada i wybraniu do dalszych
w ktrych trzeba rozstrzyga, czy osoby pomiarw jedynie tych ludzi, ktrzy s
z kracw rozkadu nale do od- w interesujcymi nas nastroju. Taka pro-
rbnych jakociowo kategorii, czy te cedura selekcyjna jest jednak kopotliwa
raczej cechuje je kracowe natenie i wymaga duej liczby osb badanych na
jakociowo niezmienionych cech. Dyspo- wstpie.
nujc wystarczajco liczn prb pomia- Decyzja druga to wybr narzdzia
rw jakiej cechy cigej (na przykad do pomiaru nastroju. Czy powinno to
tempa akcji serca) w rnych stanach by narzdzie w rodzaju PANAS, mie-
emocjonalnych, mona wykorzysta tego rzce jedynie pozytywno-negatywno
rodzaju metody do wnioskowania, czy nastroju, czy te narzdzie mierzce
stany te rni si jakociowo, czy okrelon jako (tre) nastroju pozy-
ilociowo. tywnego lub negatywnego? Odpowied
zaley od celu, w jakim badanie zamie-
Pytanie 2: Co odrnia emocje rza si przeprowadzi.
od nastroju, temperamentu i innych Trzecia kwestia dotyczy zada,
poj afektywnych? jakich naleaoby uy do pomiaru
efektw nastroju. Rozwamy dynamik
Cho rozrnienie midzy emocj a na- reaktywnoci emocjonalnej w odpowiedzi
strojem, temperamentem i innymi zja- na standardowe warunki wzbudzajce
wiskami afektywnymi ma kluczowe zna- reakcje afektywne. Na przykad sposb,
czenie, nad problemem tym wykonano w jaki nastrj wpywa na reaktyw-
zdumiewajco ma liczb bada em- no emocjonaln, mona zilustrowa
pirycznych. Wikszo autorw wypo- badaniami, w ktrych wywietla si
fragmenty filmw wywoujcych rne
wiedzi skadajcych si na niniejsz
emocje. Osoby cechujce si silnym
prac postuluje pewien zwizek nastro-
nastrojem pozytywnym mog w trakcie
jw z emocjami polegajcy na zmianie
prezentacji takich bodcw dowiadcza
progw wzbudzania emocji pod wpy-
emocji pozytywnej albo wczeniej, albo
wem nastroju. Niewiele jednak wiadomo
silniej, albo w sposb bardziej dugo-
o mechanizmie, ktry mgby wywoy-
trway ni osoby o sabych skonno-
wa tego rodzaju prawidowo.
ciach do nastroju pozytywnego. Tego
W jaki sposb powinny by zorga- rodzaju wskaniki szybkoci pojawiania
nizowane badania nad poszukiwaniem si reakcji emocjonalnej, jej intensyw-
odpowiedzi na to pytanie? Pierwsza noci i zalegania mog by korelowane
decyzja dotyczy selekcjonowania osb z fizjologicznymi i behawioralnymi mia-
badanych z uwagi na ich skonno do rami emocji. Badania takie powinny
popadania w jaki nastrj. Nie wiadomo oczywicie by powtarzane przy zmianie
jednak, czy osoby cechujce si wysokim treci i rodzaju bodca wywoujcego
wynikiem w narzdziach mierzcych dany stan afektywny.
podatno na okrelony nastrj zawsze
350 EPILOG
Wedle propozycji Ekmana emocje - trwa duej i nadal znieksztaca prze-

w odrnieniu od nastrojw - cechuj bieg procesw poznawczych. Pomysy
si specyficznym wzorcem ekspresji mi- te mona sprawdza na rne sposoby.
micznej. Jak na razie niewiele bada Jedna strategia to oddzielne wzbudzanie
uzasadnia t tez i nikt nie zidentyfiko- emocji lub nastroju i mierzenie ich
wa jeszcze takich elementw ekspresji wpywu na jaki przejaw przetwarzania
mimicznej, ktre wystpowayby jedynie informacji. Po kadej z manipulacji
przy nastroju, a byy nieobecne podczas (zamierzonej jako wzbudzajca gwnie
ekspresji jakich emocji. Cho nie wy- nastrj bd gwnie emocj) badani
daje nam si, aby badania nad wzorcami mogliby wykonywa zadanie mierzce
mimicznymi nastroju miay si okaza automatyczne zmiany alokacji uwagi
owocne, naleaoby je prowadzi na wzrokowej (por. Matthews, 1990) celem
przykad za pomoc techniki ukrytego stwierdzenia, czy manipulacja nastrojem
nagrywania mimiki twarzy osb r- wywoaa silniejsz zmian przebiegu
nicych si skonnoci do takich czy procesw uwagi ni manipulacja emocj.
innych nastrojw. Tego rodzaju reakcje Zasadnicza hipoteza takiego badania to
mimiczne mogyby nastpnie by anali- przewidywanie, e manipulacja nastro-
zowane za pomoc Systemu Kodowania jem bardziej ukierunkowaaby uwag na
Reakcji Twarzy (Facial Action Coding bodce pozytywne ni manipulacja emo-
System, Ekman, Friesen, 1978). Ekman cj, nawet gdyby pomiar uwagi bliszy
postawi te hipotez, e nastrj moe by w czasie wzbudzeniu emocji ni
wyraa si w zrnicowaniu tonicznej wzbudzeniu nastroju. Jeden z mecha-
aktywnoci mini twarzy, co mona by nizmw psychologicznych ewentualnie
sprawdza za pomoc pomiarw eek- odpowiedzialnych za to zjawisko wiza
tromiograficznych mini twarzy osb si moe z tym, e emocja czciej ni
znajdujcych si w okrelonym nastroju. nastrj skierowana jest na pewien wyod-
Powinno to by jednak czynione w od- rbniajcy si obiekt. Poniewa nastrj
rbnych badaniach, poniewa pomiary w mniejszym stopniu ukierunkowany
elektromiograficzne mog hamowa nie- jest na specyficzne obiekty, moe on
ktre spord obserwowalnych reakcji znieksztaca przetwarzanie informacji
mini twarzy. o szerszym zakresie obiektw.
Trudniej zweryfikowa empirycznie

hipotez Davidsona, e nastrj ukierun- Pytanie 3: Jak funkcj peni
kowuje przebieg procesw poznawczych, emocje?
podczas gdy emocja - przebieg zachowa-
nia. Z hipotezy tej wynika jednak em- Cho wszyscy autorzy tej ksiki wy-
pirycznie weryfikowalne przypuszczenie, powiadaj si w sprawie funkcji spe-
e nastrj nakada na procesy poznaw- nianych przez emocje, problemowi temu
cze silniejsze ograniczenia ni emocje, powicono jak dotd bardzo niewiele
co moe wynika choby z duszego bada empirycznych. Czciowo wynika
czasu jego trwania. Tak wic pomiar to z niejednoznacznoci samego po-
znieksztacenia procesw poznawczych, jcia funkcji, pod ktrym rozumie
dokonywany w jaki czas po wzbudzeniu tu bdziemy bezporednie konsekwencje
emocji lub nastroju powinien wykaza pojawienia si stanu emocjonalnego.
mniejsze efekty dla emocji, gdy jest
Niektre z istotnych tu zmiennych
to stan, ktry szybciej zanika ni
trudno mierzy w laboratorium. Na
nastrj. Ten ostatni powinien natomiast
przykad wielu autorw (por. Pytanie 3)
EPILOG 351
twierdzi, e funkcj emocji jest aktywi- Stopie wpywu emocji na procesy
zacja okrelonych tendencji do dziaania. poznawcze okaza si przedmiotem pew-
Jednake otoczenie laboratoryjne nanych kontrowersji. Kwestii tej doty-
kada w wikszoci przypadkw daleko czy take poprzednie pytanie o relacje
idce ograniczenia na zachowania, ktre midzy emocjami i nastrojami, jako
mogyby si przejawia u badanych osb. e jedna z proponowanych tu rnic
Trudno zatem bada tendencje behawio- dotyczy wanie wpywu tych stanw
ralne w sposb bezporedni i wikszo afektywnych na procesy poznawcze.
badaczy poprzestaje na najprostszym Nasi autorzy zdaj si formuowa dwa
wyjciu w postaci zapytywania badanych gwne rodzaje pogldw na temat
0 to, jak skonni byliby si zachowa. wpywu emocji na poznanie. Pierwszy
Nie ma jednak jasnoci, jak dalece tego to uznanie, e wpywy takie polegaj na
rodzaju wypowiedzi pokrywaj si z rze- automatycznym ksztatowaniu operacji
czywistymi tendencjami do dziaania. poznawczych, drugi za pogld, e emo-
Konieczne s wic badania nad cje wpywaj na bardziej rozbudowane
naturalnymi interakcjami spoecznymi, interpretacje zdarze. Gwna trudno
szczeglnie w odniesieniu do niemowlt w empirycznym badaniu tych kwestii
1 dzieci, u ktrych mona by obser- zostaa ju poprzednio wskazana i wie
wowa pojawianie si zarwno emocji, si z rozrnieniem, czy wzbudzony
jak i dziaa. Klasycznym rodowiskiem w jaki sposb stan afektywny jest
nadajcym si do prowadzenia takich emocj czy te nastrojem. Potrzebne
bada moe si sta plac dziecinnych za- s tu eksperymenty, w ktrych wzbu-
baw. Obserwacje spontanicznych zacho- dzano by emocje, a bezporednio po-
wa dzieci mogyby umoliwi stwier- tem mierzono by przebieg zarwno
dzenie, czy oznaki okrelonych emocji automatycznych, jak i kontrolowanych
skutkuj jakimi charakterystycznymi procesw poznawczych. Cakiem mo-
dla nich rodzajami zachowa. O wyst- liwe, e eksperymenty takie wyka
pieniu emocji mona by wnioskowa na silniejszy wpyw jednych emocji na
podstawie zachowa mimicznych i wo- procesy kontrolowane, za innych - na
kalnych. Gdyby udao si zidentyfikowa procesy automatyczne. Moliwo tak
rzetelne oznaki rnych emocji, mona sugeruj badania nad zjawiskami z za-
by sprawdza, czy po ich wystpie- kresu psychopatologii, w ktrych stwier-
niu pojawiaj si jakie powtarzalne dzono, e lk silniej wpywa na procesy
wzorce zachowa. Jeeli trafne s ana- automatyczne, podczas gdy depresja -
lizy Clore'a, to naley oczekiwa duej na procesy kontrolowane (por. Mineka,
rnorodnoci zachowa nastpujcych Sutton, 1992). Cho ani lk, ani depresja
w wyniku emocji, cho zachowania nie s zwyczajnymi emocjami, dane
bdce nastpstwem tej samej emocji te stanowi zacht do prowadzenia
winny cechowa si du jednorodnoci podobnych bada nad konsekwencjami
celu. Dla prowadzenia takich bada normalnych" emocji.
naleaoby zapewne skonstruowa ja-
Niektrzy autorzy odnieli si take
ki system kodowania celw dziaania
do problemu dysfunkcjonalnoci emo-
na podstawie jego obserwacji. Trudno
cji, zauwaajc, e dysfunkcjonalno
jednak oczekiwa wystpowania takich
moe polega na pojawianiu si emocji
zachowa u dorosych osb przykadnie
w niewaciwym dla niej kontekcie oraz
siedzcych na krzele w trakcie bada
na nazbyt dugim czasie jej trwania.
laboratoryjnych.
Sugestie te podkrelaj piln potrzeb
352
mmmmmmmmmm m^m^mmmmmmmmmmmMmmmmm^mmmmmm : ::5: ::: :: :: :::
EPILOG
bada nad czasow dynamik emocji. Dane z bada kwestionariuszo-

Dysponujemy ju dobrymi narzdziami wych stanowi istotn wskazwk, kiedy
umoliwiajcymi rozpoczcie takich ba- i w jakich warunkach mona oczekiwa
da. Moliwe, e badania czasowych wystpowania poszczeglnych emocji.
charakterystyk reakcji mimicznych i fi- Na ich podstawie naleaoby prowadzi
zjologicznych wywoywanych przez stan- obserwacje w rodowisku naturalnym
dardowe czynniki wzbudzajce okre- i w laboratorium celem sprawdzenia, jak
lone emocje wyka odmienno zmian czsto podawane przez ludzi warunki
zachodzcych w rnych czciach sys- faktycznie wywouj dane emocje. Warto
temu emocjonalnego, cho moliwo ta tu posuy si takimi metodami, jak
nie bya rozwaana w odpowiedziach oceny obserwatorw, wideonagrania za-
na pytanie o funkcje emocji. Innym ro- chowa i sytuacji, w jakich maj one
dzajem dysfunkcji, ktra moe stanowi miejsce, oraz formuowane przez samych
prekursor depresji, jest brak zdolnoci badanych objanienia, co i z jakiego
do inicjowania zdarze pozytywnych. powodu odczuwaj. W ten sposb mona
Przynajmniej niektre odmiany depresji by na przykad okreli, w jaki sposb
cechuj si trwaym brakiem zainte- bezporednia relacja o emocji rni si
resowania przyjemnociami i brakiem od relacji formuowanych przez osoby
umiejtnoci ich dowiadczania. Zabu- nie odczuwajce w danym momencie
rzenie polegaoby tu nie na zalega- teje emocji. Niezalenie od stopnia
niu emocji negatywnej, lecz na braku pokrywania si rnych relacji, dane
emocji pozytywnych, co mona by dia- takie mog okaza si nieocenione dla
gnozowa za pomoc pomiaru odpo- zrozumienia warunkw wzbudzajcych
wiednich reakcji fizjologicznych i beha- poszczeglne emocje.
wioralnych wystpujcych po zdarzeniu
Dane na temat zdarze wzbudza-
standardowo wywoujcym pozytywne
jcych emocje mona uzyskiwa take
emocje.
za pomoc dziennika" prowadzonego
przez osoby badane, cho samo pro-
Pytanie 4: Jak wyjani dowody wadzenie takiego dziennika moe znie-
na powszechno zdarze poprze- ksztaca faktycznie przeywane emocje.
dzajcych emocje? Rwnolegle do dziennika warto byoby
take zbiera dane obserwacyjne celem
Obecnie dysponujemy ju znaczn ilo- stwierdzenia, ktre emocje s nadre-
prezentowane, a ktre niedoreprezento-
ci danych kwestionariuszowych doty-
wane w dziennikach.
czcych treci powszechnych przekona
na temat czynnikw wzbudzajcych po- Ekman zakada, e zdarzenia wzbu-
szczeglne emocje, a cz tych danych dzajce emocje s czsto oceniane w spo-
pochodzi z bada midzykulturowych sb automatyczny, a wic z pomini-
(Boucher, Brandt, 1981; Scherer, Wal- ciem wiadomoci osoby przeywajcej
Ibot, Summerfield, 1986). Cho jest to emocje. Moliwo taka jest oczywicie
wany rodzaj informacji, naley pa- bardzo kopotliwa dla tych metod bada-
mita, e dotyczy ona jedynie spo- nia emocji, ktre opieraj si na spra-
wozdaniach sownych, si rzeczy nie
sobu, w jaki ludzie przedstawiaj sobie
docierajcych do tego rodzaju procesw
czynniki wywoujce emocje, a opinie
automatycznych. Jednake nowoczesne
ludzi mog jedynie czciowo pokrywa
instrumentarium psychologii umoliwia
si z faktycznym przebiegiem procesw
dokonywanie porednich, niemniej ry-
emocjonalnych.
EPILOG 353
gorystycznych pomiarw niewiadomych Tylko w warunkach drugiego rodzaju,
procesw poznawczych. Na przykad, kiedy emocja jest rezultatem wiado-
skoro zakada si, e uniwersalnymi mego procesu oceny, proces emocjonalny
zdarzeniem wywoujcym smutek jest mona bada za pomoc werbalnych
nieodwracalna strata, to po wzbudze- sprawozda samych badanych.
niu smutku mona badanych prosi Naszym zdaniem pierwszy krok ku
o podejmowanie decyzji leksykalnych badaniom empirycznym winien polega
(rozstrzyganie, czy krtko prezentowany na zidentyfikowaniu zdarze prowadz-
cig liter jest sensownym sowem, czy cych bd to do automatycznych, bd
te nie), prezentujc na przemian sowa do kontrolowanych ocen sytuacji wzbu-
zwizane i nie zwizane z dowiadcza- dzajcych emocje. Gwnym markerem
niem straty. Gwnymi przewidywaniem emocji wzbudzanych ocenami automa-
byaby hipoteza, e stan smutku powo- tycznymi winien by bardzo szybki
duje silniejsze ni inne stany skrcenie czas ich pojawiania si. Jakie s cechy
czasu podejmowania decyzji w odniesie- charakterystyczne emocji stanowicych
niu do sw semantycznie zwizanych ze nastpstwo ocen automatycznych? Jak
strat. dalece s one zrnicowane? Pod jakim
wzgldem rni si one od emocji
Pytanie 5: Ile procesw poznaw- stanowicych wynik wiadomej oceny
czych potrzeba do wzbudzenia emo- poznawczej?
cji? W kroku nastpnym winnimy ba-
da natur i wasnoci samego procesu
Procesy oceny poznawczej mog nast- oceny poznawczej. Wspomnielimy ju
powa w dwojakiego rodzaju warunkach. poprzednio o metodach wspczesnej
W jednych pojawianie si emocji jest nauki poznawczej umoliwiajcych em-
kwesti milisekund i czowiek przey- piryczne badanie procesw niewiado-
wajcy emocj moe zorientowa si mych. Sdzimy, e tego rodzaju metody
w niej dopiero wtedy, gdy jej prze- mona zastosowa take w badaniach
nad procesem oceny automatycznej ce-
ywanie jest ju w toku. W innych
lem stwierdzenia, jakie procesy poznaw-
warunkach powstawanie emocji trwa
cze zostay niewiadomie zaktywizowane
duej i czowiek jest wiadomy tego,
i jak przebiegaj one w czasie. Wnio-
co wzbudza jego emocje, zanim jeszcze
skowanie takie mona take opiera
si ona rozpocznie. Zdaniem Ekmana
na pewnych technikch fizjologicznych
(1977) proces oceny poznawczej ma
(jak na przykad metoda potencjaw
charakter automatyczny w pierwszych
wzbudzonych okrelonym zdarzeniem).
warunkach, za kontrolowany - w wa-
runkach drugich.
Cho rozrnienie to ma w istocie Pytanie 6: Czy poszczeglne emo-
charakter raczej kontinuum ni dy- cje cechuj si specyficznymi wzor-
chotomii, wskazuje ono na moliwo cami reakcji fizjologicznych?
wzbudzania emocji przy braku korowego
przetwarzania informacji. Gdy emocje Wikszo autorw jest zdania, e je-
pojawiaj si w sposb automatyczny, eli poszczeglnym emocjom towarzysz
ludzie nie s w stanie zda relacji z do- specyficzne wzorce pobudzenia fizjo-
konanego przez siebie procesu oceny; logicznego, to naley ich poszukiwa
mog jedynie przedstawi swj sposb w obrbie centralnego ukadu nerwo-
rozumienia procesu powstawania emocji. wego. Cho w ostatnim dziesicioleciu
354
mmmmmmmummmmmmmmmmmmm^^ :
EPILOG
uzyskano take pewne obiecujce wyniki nych dziaa. Najatwiej tego dokona,
wskazujce na specyficzno funkcjono- proszc badanych, by wyobraali so-
wania autonomicznego ukadu nerwo- bie jak emocj i rne dziaania,
wego (AUN), wielu autorw kwestionuje do jakich mogaby ona prowadzi. Na
logik mylenia pozwalajcego oczekiwa przykad mona poinstruowa badanych,
znaczniejszej specyficznoci poszczegl- by wyobrazili sobie, e kto prbuje ich
nych emocji w zakresie aktywizacji skrzywdzi, za oni sami prbuj: (a)
AUN. Dokadnie rzecz biorc, trudno uciec, (b) ukry si lub te (c) walczy
oczekiwa takiej specyficznoci, skoro z napastnikiem (tego rodzaju badanie
rnym okazjom pojawiania si tej samej wykona Lang, 1979, cho niestety prosi
emocji moe towarzyszy aktywizacja swoich badanych, aby wyobraali sobie
bardzo odmiennych tendencji do dziaa- rwnie okrelone zmiany fizjologiczne,
nia, za AUN dostarcza fizjologicznego na przykad przyspieszenie akcji serca).
wsparcia antycypowanym dziaaniom, Samo wyobraanie dziaa to jeszcze
a nie samym emocjom. Pogld prze- nie to samo, co ich wykonywanie,
ciwny zakada, e jeeli w ewolucyjnej a jednak tego rodzaju badania mogyby
przeszoci gatunku adaptacyjne byo by dobrym punktem wyjcia do studiw
pojawianie si okrelonego dziaania nad tym problemem.
w trakcie przeywania danej emocji, to Wielkie postpy poczyniono w ba-
mona oczekiwa, e do dzi emocji daniach nad aktywizowaniem u zwie-
tej towarzyszy wzbudzenie tendencji do rzt obwodw nerwowych uwikanych
tego dziaania, co pozwala oczekiwa w proste procesy emocjonalnego uczenia
take jakiego specyficznego wzorca ak- si. Badania te jednoznacznie wskazuj
tywnoci AUN w trakcie przeywania na podstawow rol ciaa migdaowa-
owej emocji. Pewna ilo danych em- tego w zachowaniu emocjonalnym, cho
pirycznych przemawia za tym drugim Davidson wskazuje na doniesienia kwe-
stanowiskiem. stionujce t rol ciaa migdaowatego
Najbardziej przekonujce dane ze- u ludzi. Niewtpliwie konieczne s
brano jednak w badaniach, w ktrych dalsze badania nad ludmi z uyciem
prosi si ludzi o odgrywanie" mi- procedur neuroobrazowania o dobrych
micznego wyrazu okrelonych emocji. rozwizaniach przestrzennych (jak to-
Wstpne dane wskazuj na wystpowa- mografia pozytronowa czy funkcjonalny
nie takiego samego wzorca mimicznego rezonans magnetyczny) wystarczajcych
nawet przy duej odmiennoci wywou- do identyfikacji funkcjonalnej aktywno-
jcych je zada (Levenson, Carstensen, ci ciaa migdaowatego. Rol aktywno-
Friesen, Ekman, 1991), cho badania ci tego ciaa mona bada, posugujc
te wymagaj jeszcze poszerzenia i po- si standardowymi procedurami wzbu-
wtrze. Co wicej, dane te zebrano dzania emocji, cznie z tymi, ktre
w warunkach, w ktrych emocjom nie wykazay istotn rol ciaa migdao-
watego w badaniach nad zwierztami
mogy towarzyszy adne adekwatne do
(na przykad wstrzs wywoujcy strach,
nich dziaania.
Davis, Hitchcock, Rosen, 1987; czy wa-
Oczywistym kolejnym krokiem em-
runkowanie klasyczne, LeDoux, 1992).
pirycznym na drodze do dalszego wy-
janienia tego problemu winno by Szczeglnie interesujce z teore-
badanie wzorca reakcji fizjologicznych tycznego punktu widzenia mog okaza
osb, u ktrych wzbudzeniu tej samej si badania porwnujce emocje z tego
emocji towarzyszy perspektywa odmien- samego albo z rnych wymiarw. Na
EPILOG
mm.
355
przykad wrd emocji negatywnych te rwnoczesne dokonywanie pomia-
zarwno strach, jak i wstrt zawieraj rw aktywnoci ukadu autonomicznego,
silny komponent wycofania si, kt- centralnego ukadu nerwowego (za po-
rego pozbawione s gniew i smutek. moc tomografii pozytronowej czy funk-
Niektre emocje pozytywne zawieraj cjonalnego rezonansu magnetycznego)
silny komponent zbliania si (antycy- i ukadu hormonalnego. Tego rodzaju
pacja osignicia podanego obiektu), bada jeszcze nie przeprowadzono.
ktrego pozbawione s inne emocje
(na przykad zadowolenie wynikajce Pytanie 7: Czy jestemy w stanie
z osignicia podanego celu). Wanym kontrolowa nasze emocje?
zadaniem badawczym jest przeledzenie
funkcjonalnej neuroanatomii obwodw Ludzie mog kontrolowa przeywane
nerwowych rnicujcych krace wy- przez siebie emocje na wiele sposo-
miaru wycofanie-zblianie si i rni- bw - unika potencjalnie awersyjnych
cujcych poszczeglne emocje w obrbie bodcw, hamowa ekspresj emocji,
tego samego kraca owego wymiaru. wykorzystywa dystraktory zewntrzne
Panksepp podnosi problem moli- i wewntrzne i tak dalej. Ludzie niewt-
wych rnic neurochemicznych pomi- pliwie podejmuj te rne strategiczne
dzy emocjami, niemal cakowicie po- zabiegi, aby nasila czsto i czas trwa-
mijany w dotychczasowych badaniach nia emocji pozytywnych. Warunkiem
nad ludmi (ale por. Depue i in., przyszego rozkwitu bada nad kontrol
w druku), cho badania nad zwie- emocji jest jaka prba specyfikacji
rztami sugeruj istnienie takich r- mechanizmw, dziki ktrym kontrola
nic. Niedawne badania endokrynolo- ta moe przebiega.
giczne wykazay wystpowanie bardzo Najodpowiedniejszym punktem wyj-
krtkotrwaych zmian (Carnes, Good- cia byby zapewne wybr jakiej ogra-
man, Lent, 1991). W oparciu o bada- niczonej liczby strategii kontrolowania
nia nad zwierztami podsumowywane emocji i prba szczegowej charakte-
przez Pankseppa mona rozpocz stu- rystyki ich mechanizmw. Na przykad
dia nad zrnicowaniem hormonalnej jedn ze strategii kontroli jest umy-
charakterystyki poszczeglnych emocji sowe wyczenie si ze stanu emocji.
pozytywnych i negatywnych. Dotychcza- By moe proces ten jest podobny
sowe badania nie wykazay rnic pod do odangaowania uwagi, ktre Posner
wzgldem poziomu HPA midzy afek- i wsppracownicy zidentyfikowali w wy-
tem pozytywnym i negatywnym, cho konanych przy uyciu tomografii po-
mog je wykaza badania posugujce zytronowej badaniach nad skadnikami
si bardziej wyrafinowanymi metodami. procesu uwagi. Moliwe, i umiejt-
Inna strategia badawcza moe pole- no wyczenia si z biecej emocji
ga na badaniu funkcjonalnych zmian zaley od aktywnoci kory przedniej
neuroanatomicznych wystpujcych po czci pata czoowego, poniewa pa-
zayciu specyfikw zmieniajcych na- cjenci z uszkodzeniem tego pata cierpi
strj czy emocje. Pouczajce byoby midzy innymi na perseweracje. Jednak
dowiedzie si, jak zmiany aktywnoci perseweracja w zakresie emocji (by
rnych obszarw mzgu koreluj ze moe stanowica przejaw braku umie-
zmianami stanw emocjonalnych wy- jtnoci wyczenia si ze stanu emocjo-
stpujcych pod wpywem takich sub- nalnego) nie bya jeszcze przedmiotem
stancji. Idealnym rozwizaniem byoby systematycznych bada.
356 EPILOG
Badania nad umiejtnoci wycza- zewntrzne, a umiejtno ta zanika

nia ju wzbudzonej emocji mogyby wy- u nich dopiero w warunkach, w ktrych
korzystywa prezentacj silnego bodca mieliby opiera si wycznie o wska-
wywoujcego emocj trwajc nadal po zwki wewntrzne.
usuniciu samego bodca (wiadomo e Ustalenie standardowych procedur
na przykad pewne fragmenty filmw obiektywnego badania procesw kontroli
maj t waciwo). Bezporednio po emocjonalnej pozwoli na prowadzenie
usuniciu emocjorodnego bodca bada- bada nad indywidualnymi rnicami
nym prezentowano by jeden z dwch w tym zakresie i ich zwizkiem ze
sygnaw. Jeden z nich sygnalizowaby wzorcami aktywnoci rnych obsza-
badanemu, by prbowa przerwa trwa- rw mzgu. Najpilniejsza wydaje si
jcy proces emocjonalny, drugi nie sy- potrzeba skonstruowania obiektywnych
gnalizowaby takiego zadania. Prezento- metod pomiaru rnych aspektw kon-
wanie takich sygnaw ju po wycofaniu troli emocjonalnej procesu wzbudzanego
emocjorodnego bodca ma t zalet, e za pomoc pewnych wystandaryzowa-
zapobiega strategiom kontroli emocji od- nych procedur. Pewne prby w tym
dziaujcym w momencie pocztkowego kierunku podjli Levenson i Gross
przetwarzania informacji bodcowej. Ta- w kontekcie swoich bada nad dowol-
kie strategie regulowania poznawcz nym hamowaniem aktywnoci mini
ocen bodca same w sobie s godne twarzy podczas ogldania emocjorod-
uwagi, ale prawdopodobnie stanowi one nych fragmentw filmowych. Procedur
inny mechanizm psychologiczny od tego, t naleaoby uzupeni wariantami,
ktry ley u podstaw wyczania ju w ktrych osoby badane s proszone
wzbudzonej emocji. o podjcie prb kontrolowania ekspresji
Niewtpliwie konieczne s rwnie emocji ju po wzbudzeniu tej ostatniej,
rozwojowe badania nad kontrol emocji, tak aby wyeliminowa zrnicowanie
tak jak bowiem przekonuj rozwaania wynikajce z procesw uwagi i po-
naszych autorw, jednym z najwaniej- cztkowej interpretacji emocjorodnych
szych elementw rozwoju emocjonal- bodcw. Skonstruowanie takiej proce-
nego jest pojawienie si umiejtnoci dury umoliwioby badania nad wieloma
samokontroli emocji. Pouczajce byoby aspektami mechanizmu kontroli emocji.
przeprowadzanie bada nad rozwojem
tej umiejtnoci zarwno w rodowi- Pytanie 8 i 9: Czy emocje mog
sku naturalnym, jak i laboratoryjnymi, by niewiadome? Jaki jest zwizek
najlepiej w powizaniu z badaniami emocji z pamici?
nad procesami dojrzewania pewnych
funkcji mzgowych. Jeeli przednie cz-
Pytania te s na tyle sobie bliskie,
ci pata czoowego istotnie odgrywaj
e omwimy je cznie. Aby wyjani,
wan rol w procesach kontroli emocji
dlaczego pytania te naley traktowa
(na przykad Davidson, 1993), dobrze
cznie, przypomnijmy pewn metod
byoby podda szczegowym badaniom
kliniczn uywan przez Korsakowa
pacjentw z uszkodzeniem tego obszaru
w badaniu pacjentw dotknitych nie-
mzgu, aby lepiej scharakteryzowa wy-
pamici. Korsakow wita ich uciskiem
stpujcy u nich deficyt w zakresie kon-
rki, w ktrej ukrywa pinesk. Przy
troli emocjonalnej. By moe pacjenci
nastpnym spotkaniu pacjenci dotknici
tacy s w stanie kontrolowa wasne
amnezj nie rozpoznawali badacza ani
emocje w oparciu o jakie wskazwki
nie przypominali sobie poprzedniego
EPILOG
z nim spotkania, cho zdecydowanie dziaania ciaa migdaowatego. Nato-

unikali podawania mu rki, a na ich miast w przypadku braku maskowania
twarzach pojawia si grymas blu, gdy obrazw twarzy, obrazy te winny by
Korsakow wyciga do w ich kierunku. wiadomie spostrzegane i czowiek po-
Posugujc si wspczesn terminologi, winien nabywa informacji o widzianych
powiedzielibymy, e u pacjentw tych twarzach w sposb zarwno jawny, jak
zachowaa si ukryta pami nieprzy- i ukryty, a zatem dziki dziaaniu tak
jemnego ucisku rki. Jednak z powodu hipokampa, jak i ciaa migdaowatego.
cikiej amnezji nie byli w stanie Hipotezy te mona sprawdza w ba-
wiadomie rozpozna lekarza, przeja- daniach mierzcych dopyw krwi do
wiajc dziwaczne rozkojarzenie jawnego rnych obszarw mzgu za pomoc
i ukrytego rozpoznania jego osoby. Cho tomografii pozytronowej lub funkcjonal-
kliniczne obserwacje tego rodzaju s nego rezonansu magnetycznego.
znane ju od pewnego czasu, mao Niewiele rwnie wiadomo o trwa-
jest systematycznych bada nad tym oci niewiadomej pamici emocjonal-
problemem. Warto byoby przeprowadzi nej. Mona tu sobie wyobrazi ba-
badania pacjentw z amnezj z uyciem dania, w ktrych jednej grupie osb
bodcw wywoujcych emocje zarwno eksponuje si twarze wstecznie ma-
pozytywne, jak i negatywne, aby spraw- skowane i kojarzone z awersyjnym
dzi, czy ukryta pami emocjonalna bodcem (niewiadome warunkowanie
wystpuje z jednakow si przy obu reakcji emocjonalnej), drugiej za grupie
znakach emocji. eksponuje si twarze bez maskowania
Jak dotd bardzo niewiele wiemy wstecznego i rwnie kojarzone z bod-
o rnicach midzy wiadom i niewia- cem awersyjnym. Wreszcie w trzeciej
dom pamici emocjonaln. Jednak grupie eksponowane s te same twarze,
dysponujemy ju metodami pozwala- ale ju bez kojarzenia ich z czymkol-
jcymi bada powstawanie niewiado- wiek. Po badaniu naleaoby dokona
mej pamici afektywnej. Na przykad kilku (na przykad w szeciomiesicz-
hman posugujc si warunkowaniem nych odstpach) pomiarw rozpoznania
klasycznym wykaza, e wstecznie ma- i lubienia uprzednio widzianych twarzy,
skowane obrazy twarzy ludzkich mog aby stwierdzi, czy niewiadoma pami
nabiera wartoci afektywnej dziki ich emocjonalna trwa rwnie dugo jak
kojarzeniu z bodcem awersyjnym, na- pami wiadoma.
wet jeeli badani s kompletnie nie- Formuowane dotd sugestie doty-
wiadomi faktu, e widzieli te twarze czyy sytuacji, w ktrych badani mog
w przeszoci. W procedurze maskowa- by niewiadomi bodcw wywoujcych
nia wstecznego twarz ujawniajca emo- ich emocje. Inny przypadek to nie-
cje jest krtko eksponowana, a nastp- wiadomo samej reakcji emocjonalnej,
nie natychmiast zastpowana obrazem kiedy czowiek nie jest w stanie zrelacjo-
twarzy neutralnej. W subiektywnym nowa dowiadczanych emocji. Zapewne
przekonaniu badanych postrzegaj oni wikszo z nas potrafi przypomnie
jedynie twarz neutraln. Jeeli trafna sobie sytuacj kontaktu z jak osob,
jest dokonana przez LeDoux analiza ktrej twarz zdradzaa subtelne oznaki
neuronalnych substratw tego zjawiska, zmieniajcych si emocji, a jednak owa
uczenie si skojarze midzy widokiem osoba najwyraniej nie zdawaa sobie
danych twarzy a bezwarunkowym bod- z nich sprawy. Obserwacja obrazu twa-
cem emocjonalnym powinno zalee od rzy sfilmowanych podczas rzeczywistych
358 EPILOG
interakcji spoecznych czsto nasuwa 1994). Nieliczne dotd przeprowadzone

wniosek o duej gstoci" mimicznych badania wskazuj na silne wysycenie
i pozamimicznych oznak przeywanych marze sennych emocjami, ktre jed-
przez ludzi emocji. Najprawdopodobniej nak sabo s pamitane. Nie wiemy
umysowe zapisanie wszystkich tych ani tego, czy emocje przeywane pod-
oznak znacznie przekracza moliwoci czas snu powtarzaj si u tej samej
pamici operacyjnej. osoby z jak konsekwencj, ani czy
Anegdoty anegdotami, jednak labo- wi si w jaki sposb ze stanami
ratoryjne badanie tego rodzaju zjawisk emocjonalnymi przeywanymi wczeniej
wydaje si zadaniem do trudnym. i pniej na jawie, ani nawet tego, czy
Jedna z moliwych do zastosowania choby znak tych emocji mona mierzy
metod moe polega na przerywaniu za pomoc wskanikw fizjologicznych
strumienia aktywnoci w trakcie inter- (jak asymetria zapisu EEG, Davidson,
akcji spoecznej. Powiedzmy, dwie osoby 1992, czy inne metody, Lang, Bradley,
odbywaj interakcj, a ich mimika jest Cuthbert, 1990). Tego rodzaju wska-
(za porednictwem zapisu wideo) ko- niki fizjologiczne mona by porwnywa
dowana przez dowiadczonych obser- z subiektywnymi relacjami osb bada-
watorw. Kiedy obserwator zauwaa nych przekazywanymi po obudzeniu.
wyraz mimiczny wanie badanej emocji,
przesya sygna osobie badanej, ktrej Pytanie 10: Na czym polegaj
zadanie polega na wskazaniu wasnego indywidualne rnice w aktywnoci
wyrazu twarzy na przykad za pored- emocjonalnej?
nictwem wyboru ktrego z wideogra-
mw przedstawiajcych rne wzorce Pytanie to jest przedmiotem intensyw-
ekspresji mimicznej. Sygnay takie mo- nych bada empirycznych, ktre wy-
gyby by wysyane przez obserwa- magaj do licznych prb badanych
tora zarwno w momentach faktycznej i - idealnie rzecz biorc - winny
ekspresji emocji, jak i w momentach mie charakter poduny. Indywidualne
neutralnych. Po zakoczeniu interakcji zrnicowanie emocji moe dotyczy siy
mona by porwna sdy osb bada- reakcji, okresu jej latencji i czasu po-
nych z ocenami obserwatorw, zwra- wrotu do neutralnego poziomu podsta-
cajc szczegln uwag na sprzecz- wowego. Nie ma jednak dotd jasnoci,
noci midzy nimi. Bardzo moliwe, czy wewntrznie zgodne rnice indy-
e ludzie silnie si rni stopniem widualne obserwuje si tylko wewntrz
uwiadamiania sobie wasnego zacho- rnych skadnikw systemu emocjonal-
wania ekspresyjnego (por. na przykad nego (fizjologiczny, ekspresyjny, dozna-
Weinberger, Schwartz, Davidson, 1979). niowy), czy take midzy nimi. Nie
Proponowana tu strategia badawcza wiemy take, czy rnice indywidualne
moe si jednak okaza niewykonalna, dotycz specyficznych emocji, czy tylko
poniewa badani, ktrym raz przerwano emocji o okrelonym znaku, czy wrcz
interakcj, mog nadmiernie skupia si wszystkich moliwych emocji. Dalszych
na oczekiwaniu nastpnej przerwy. bada wymaga take problem staoci
Inny temat zwizany z niewia- rnic indywidualnych w trakcie ycia
domoci afektu, a niemale wcale jednostki (por. dalsz dyskusj pod
nie badany, to emocje dowiadczane nagwkiem Pytanie 11").
podczas marze sennych (wyjtkiem Nie s nam znane badania, ktre
s niedawne badania Merritta i in., rozstrzygayby kwesti, czy rnice in-
i
EPILOG 359
dywidualne wyraniej ujawniaj si uywanych w odniesieniu do badanych
w reakcjach emocjonalnych na bodce osb w rnymi wieku. Na przykad
sabe, czy te silne. Wysoko progu wielu autorw wypowiadajcych si na
wzbudzania emocji sama w sobie moe temat rozwoju zastanawiao si, czy
by przedmiotem indywidualnego zr- istota dowiadczania danej emocji po-
nicowania. Inna interesujca moliwo zostaje niezmienna w trakcie rozwoju
jest taka, e rnice indywidualne s sil- czowieka. Empiryczne badania tej kwe-
niejsze w pniejszej, bardziej rozwini- stii wymagaj dysponowania rwnowa-
tej fazie reakcji na bodziec emocjorodny nymi bodcami wywoujcymi t emocj
ni w fazie pocztkowej2. u osb w rnym wieku. Albowiem
Badanie rnic indywidualnych jest stwierdzenie ewentualnych rnic wie-
strategi przydatn do ledzenia fi- kowych natychmiast nasuwa pytanie,
zjologicznych skadnikw emocji. Jeeli czy faktycznie oznaczaj one postpujce
badacz zakada, e dany element fizjo- z wiekiem zmiany w reagowaniu emo-
logiczny X jest specyficzny dla jakich cjonalnym, czy te s wynikiem odmien-
konkretnych emocji lub ich klasy, to nego traktowania danych bodcw przez
moe bada korelacj midzy indy- osoby w rnym wieku.
widualnymi zrnicowaniem ludzi pod Paknsepp formuuje hipotez, e
wzgldem X a rnicami pod wzgl- pewne zmiany w rozwoju emocjonalnym
dem reagowania dan, interesujc go wynikaj z biologicznego dojrzewania
emocj. Konkretnym przykadem wy- procesw nerwowych. Teza ta ma do-
korzystania tej strategii s niedawne niose znaczenie dla bada rozwoju
badania Davidsona i wsppracowni- zarwno czowieka, jak i zwierzt.
kw nad indywidualnym zrnicowa- Konieczne jest jednak wyjcie poza
niem asymetrii pobudzenia przednich czysto opisowe korelacje midzy zmia-
czci patw czoowych i zwizkiem tej nami w funkcjonowaniu ukadu ner-
asymetrii z reaktywnoci emocjonaln wowego a zmianami w funkcjonowaniu
(Tomarken, Davidson, Henriues, 1990; emocjonalnym. W centralnym ukadzie
Wheeler, Davidson, Tomarken, 1993). nerwowym zachodzi rwnoczenie tak
Seria bada wykazaa, e osoby cechu- wiele zmian, e samo stwierdzenie
jce si przewag aktywizacji przedniej tego rodzaju korelacji zdaje si dalece
czci prawego pata czoowego cechuj niewystarczajce. Potrzebne s badania,
si take silniejsz reakcj negatywn w ktrych manipulowano by funkcjami
na bodce awersyjne. mzgu w okrelony sposb, a nastpnie
obserwowano wpyw tych manipulacji
na wskazany w hipotezie element roz-
Pytanie 11: Na czym polega rozwoju emocjonalnego. Niektrzy bada-
wj emocjonalny? cze (na przykad Denenberg, Yutzey,
1985; Fox, Davidson, 1984) sdz, e
Jedn z najbardziej widocznych oznak dowolne hamowanie ekspresji emocji
rozwoju czowieka w trakcie ycia negatywnych jest czciowo zaporedni-
s zmiany dotyczce rnych skadni- czone hamowaniem midzypkulowym,
kw jego reakcji emocjonalnej. Bada- a dokadniej - hamowaniem aktywnoci
nia nad rozwojem emocjonalnym s pkuli prawej przez pkul lew, za
bardzo trudne z uwagi na wymg porednictwem spoida wielkiego. Jeeli
rwnowanoci bodcw emocjorodnych
2 T sugesti zawdziczamy Jackowi Blockowi.
360 EPILOG
hipoteza ta jest prawdziwa, to naley czy dwa' mimiczne wzorce ekspresji

oczekiwa, e osoby z uszkodzonymi i zbada, jakie zdarzenia poprzedzaj ich
spoidem wielkim powinny ujawnia pojawianie si, a jakie po nich nastpuj
specyficzny deficyt w zakresie dowolnego w rnych okresach wiekowych.
hamowania emocji negatywnych przy Inna kwestia wymagajca dalszych
nienaruszonych innych aspektach funk- bada to zwizek midzy istotnymi
cjonowania emocjonalnego. Hipotez t elementami rozwoju emocjonalnego i po-
mona sprawdza na zwierztach, do- znawczego. Dunn argumentuje, e po-
konujc u czci z nich przecicia jawienie si nowych emocji w drugim
spoida wielkiego i obserwujc ich p- i trzecim roku ycia owocuje rozwo-
niejszy rozwj emocjonalny. Gdyby byy jem nowych umiejtnoci poznawczych.
to rezusy, to mona by na przykad Ciekawe byoby porwnanie okreloych
oczekiwa pojawiania si u osobnikw umiejtnoci poznawczych (na przykad
normalnych zwykej sekwencji reakcji przewidywania dziaania innych osb)
na rozk z opiekunem, gdzie po fa- u dzieci w tym samym wieku, u ktrych
zie protestu nastpowaaby faza reakcji ju pojawiy si okrelone emocje, jak
bardziej stonowanej. Jeeli to rozwojowe wstyd czy zakopotanie, i u tych, u kt-
osabienie reakcji protestu jest uza- rych te emocje jeszcze si nie pojawiy.
lenione od hamowania midzypkulo- Byby to jeszcze inny sposb podejcia
wego, nie powinno si go obserwowa do zwizkw midzy elementami roz-
u map z przecitym spoidem wielkim. woju poznawczego i emocjonalnego.
Tego samego problemu dotyczy mog
obserwacje dzieci, ktre urodziy si Pytanie 12: Co wpywa na subiek-
z nie wyksztaconymi spoidem wielkim. tywne dowiadczanie emocji?
Przedmiotem kontrowersji jest zna-
czenie rozwojowo wczesnych mimicz- Jestemy zwolennikami czstszego po-
nych wyrazw emocji (por. wypowiedzi sugiwania si metodami umoliwiaj-
Camras i Izarda). Wedle jednego pogldu cymi osobom badanym swobodne wy-
mimiczny wyraz twarzy odpowiadajcy powiedzi na temat swoich uczu. Cho
jakociowo odrbnymi emocjom nie zmie- analiza swobodnych wypowiedzi jest
nia si w trakcie ycia i jest dobrym stosunkowo kopotliwa, pewna liczba
wskanikiem stanu emocjonalnego. Po- sformuowanych ju leksykonw emocji
gld przeciwny zakada, e ten sam umoliwia kodowanie swobodnych wy-
wyraz mimiczny moe pojawia si powiedzi. Poniewa nie ma zgody co
przy rnych stanach emocjonalnych, do tego, jakie kategorie opisu emocji
jako e mimika jest czciowo uzale- s najbardziej uyteczne, doniesienia
niona od zmieniajcych si czynnikw z bada powinny przedstawia nie tylko
kontekstualnych. Do rozstrzygnicia tej kategorie, ale i same kategoryzowane
kwestii konieczna jest wiksza ilo wypowiedzi. Kiedy badany ju sformu-
danych z obserwacji liczniejszych ni uje swobodn wypowied, czsto warto
dotd prbek badanych. Pouczajce by- go poprosi o dodatkowe oceny inten-
oby dowiedzie si, w jaki sposb sywnoci wskazanych przeze przey.
okrelone wyrazy mimiczne wi si We wasnych badaniach prosimy zwykle
w rnych okresach wieku zarwno badanych o ocen intensywnoci uczu
z poprzedzajcymi je zdarzeniami, jak na skali dziewiciostopniowej rozciga-
i z nastpujcymi po nich zachowaniami. jcej si od kraca w ogle nie czuj
Mona by na przykad wybra jeden tej emocji" do kraca najsilniejsze
EPILOG 361
odczuwanie tej emocji, jakie mi si po przeyciu emocji. Jednak nawet
kiedykolwiek zdarzyo" (Davidson i in., po krtkiej prezentacji emocjorodnych
1990; Ekman i in., 1990; por. te bodcw (na przykad jednominutowy
Levenson, Ekman, Friesen, 1990). By fragment filmu) pojawia si wicej
moe warto rozway dostosowywanie ni jedna emocja, a badania wska-
takich ocen intensywnoci nie tylko zuj, e w podawanych przez ludzi
do najsilniejszego w yciu odczuwania opisach dysproporcjonalnie du rol
danej emocji, ale take do wyobraenia, odgrywaj emocje, ktre pojawiy si
jakie moe by najsilniejsze odczuwanie jako ostatnie (Rosenberg, Ekman, 1994).
danego uczucia przez ludzi w ogle (por. Zalet relacji retrospektywnych jest jed-
Ekman, w przygotowaniu). nak fakt, e nie znieksztacaj one
Rozwijane s i inne metody kalibro- sposobu odczuwania emocji, co moe
wania ocen dokonywanych przez osoby mie miejsce, kiedy prosi si badanych
badane. Na przykad niektrzy badani o opis emocji w trakcie ich przeywania,
maj skonno do czstszego posugi- szczeglnie jeli taki opis ma charakter
wania si maksymalnym kracem skal rozbudowany i wykracza poza pro-
szacunkowych, inni za - minimalnym. st ocen pozytywnoci-negatywnoci
Wheeler, Davidson i Tomarken (1993) przeywanego stanu. Inna metoda po-
skonstruowali opart na analizie regresji lega na dokonywaniu oceny intensyw-
metod usuwania tego rodzaju tenden- noci emocji przez same osoby ba-
cyjnoci z oszacowa na skalach typu dane w trakcie ogldania przez nie
wideozapisu interakcji, podczas ktrej
Likerta. Posugiwanie si t metod
emocje te byy przeywane (Levenson,
nasila korelacj subiektywnych ocen ze
Gottman, 1983), lub w trakcie po-
wskanikami fizjologicznymi.
wtrnego ogldania emocjorodnego frag-
Warto take rozway moliwo
mentu filmu (Rosenberg, Ekman, 1994).
opisywania subiektywnych dozna w ka-
Gottman i Levenson (1985) prosili
tegoriach innych ni werbalne - za
swoich badanych o cige relacjono-
pomoc kolorw, dwikw czy r-
wanie pozytywnoci-negatywnoci wa-
nego rodzaju obrazw wzrokowych. Na snych emocji za pomoc joysticka, za
przykad nikt nie wykorzysta wynikw Rosenberg i Ekman prosili badanych,
Clynesa (1973) wskazujcych, e rnym by zatrzymywali projekcj filmu przy
emocjom towarzysz odmienne wzorce kadej scenie, ktr pamitali jako
naciskania przez badanych przycisku wzbudzajc poprzednio ich emocje, po
dotykowego. Naley te kontynuowa czym badani oceniali t emocj pod
badania nad wspomnieniami i subiek- rnymi wzgldami.
tywnymi doznaniami osb badanych
(por. Levenson, Tsai, w przygotowaniu; W odniesieniu do kadej z tych
Rime, Philipot, Cisamolo, 1990; Scherer, technik warto byoby okreli, ktre ze
Wallbott, 1994). skadnikw emocji (wyraz mimiczny, wo-
Dobrze byoby te wiedzie, w jaki kalizacje, fizjologiczne wskaniki orod-
sposb rni si subiektywny opis kowe i obwodowe) najsilniej koreluj
aktualnie przeywanej emocji od jej z dowiadczeniem subiektywnym. Ko-
opisu podawanego w stanie uczuciowo relacje te mog zapewne zmienia si
neutralnym. Wiele technik umoliwia w zalenoci od metody, a take wieku,
zebranie opisu emocji w trakcie jej osobowoci i kultury, z jakiej pochodz
przeywania, najczciej stosuje si zbie- badani.
ranie danych opisowych bezporednio
362 EPILOG
Konkluzje psychologw z przedstawicielami innych

nauk (lingwistyki, socjologii, antropolo-
Posugujemy si tu terminem nauka gii, psychiatrii, nauki o ukadzie nerwo-
0 afekcie" poniewa jestemy przeko- wym, zoologii i innych).
nani, e nie sposb w peni zrozumie Tematem integrujcym psychologi
emocje bez rwnoczesnego zrozumienia byy w latach siedemdziesitych bada-
innych zjawisk afektywnych z nimi nia nad funkcjonowaniem poznawczym.
graniczcych. Konieczne jest wyjanienie Wierzymy, e w latach dziewidziesi-
rnic midzy emocjami, nastrojami, tych podobn rol mog speni badania
preferencjami, cechami emocjonalnymi, nad funkcjonowaniem emocjonalnym.
1 zaburzeniami emocjonalnymi. Zrozu- Funkcjonowanie to jest istotne z punktu
mienie kadego z tych zjawisk wymaga widzenia rnych subdyscyplin psycholo-
jednak posugiwania si jednorodnym gii - psychologii klinicznej, rozwojowej,
zestawem metod badawczych. spoecznej, osobowoci, porwnawczej,
Jestemy przekonani, e odpowied poznawczej i neuropsychologii. Emo-
cje to temat potencjalnie integrujcy
na kade z dyskutowanych w tej pracy
zainteresowania uczonych zajmujcych
podstawowych pyta wymaga rozbu-
si kad z tych subdyscyplin, co ma
dowanego programu bada empirycz-
tym wiksze znaczenie, e wspczenie
nych. Dysponujemy ju szeregiem metod
obserwuje si niepokojc tendencj do
wzbudzania emocji i pomiaru rnych
postpujcej izolacji rnych dziedzin
aspektw dowiadczenia emocjonalnego.
psychologii.
Cho w badaniach nad emocjami zawsze
bd uywane kwestionariusze, mamy Nowe pokolenie badaczy kontynu-
nadziej doczeka czasw, w ktrych uje lub wanie zakoczyo ksztacenie,
emocje bd czciej badane za pomoc a nauka afektywna" oferuje im per-
metod obserwacyjnych i sigajcych po spektywy bada na cae ycie zawodowe.
dorobek psychobiologii. Niezbdne s Pytania o natur emocji na dugo jeszcze
badania nad rwnoczesnym przeywa- pozostan z nami, cho mamy nadziej,
niem rnych emocji, wzbudzanych na e przysza dekada bada przyniesie
rne sposoby u osb w rnym wieku, rozstrzygajce odpowiedzi na niektre
porwnanie ich z emocjami przeywa- z podstawowych pyta postawionych
nymi w warunkach naturalnych. Takie w tej ksice. Zapewne dugo jeszcze
programy bada z definicji wymagaj bdziemy zmaga si z problemem, jak
zinterpretowa znaczenie tych wynikw.
wsppracy specjalistw z rnych dzie-
dzin psychologii, a take wsppracy
Indeks osb
A D
Adamec, R. E., 73 Darwin, Ch., 102, 109, 118, 154
Adams, D. B., 212 Davidson, R. J., 23, 24, 47, 269-275, 287-289,
Alexander, J., 188 344-346, 348, 350, 354, 356, 358, 359, 361
Allport, G. W., 68, 76, 280 Depue, R. A., 29, 82, 120, 123, 274, 339, 340,
Averill, J. R., 62, 65, 68, 90-93, 105, 126-130, 355
157, 158, 227, 229-231, 240, 316, 317, 322, Diener, E., 85, 181, 340
342 Digman, J. M., 286
Dimberg, U., 50
B Dunn, J., 224, 295-297, 303, 314, 315, 348, 360
Bahrick, R. E., 187
Bard, E, 178
Beck, A. T., 120
Bedford, E., 37 Eibl-Eibesfeldt, I., 30, 149, 150
Berkowitz, L., 68 Ekman, E, 12, 20-25, 30, 32, 47-51, 54, 65,
Berlin, I., 17 70, 78, 83, 87, 88, 114, 115, 125, 131-133,
Bornstein, R. E, 251 152, 154, 157, 158, 170, 189, 193, 201, 202,
Boucher, J. D., 131, 132, 154 204-206, 221, 223, 225, 229, 240, 241, 254,
Bower, G. H., 60 266, 270, 288, 290, 292, 299, 300, 313, 341,
Brandt, M. E., 131 343-348, 350, 352, 354, 361
Briggs, J. L., 150 Ellsworth, E G, 33, 100, 133, 135-137, 144,
Buck, R., 116 158, 164, 169, 170, 306
Emmons, R. A., 181, 327
Esteves, F., 50
C Eysenck, 62, 145
Cacioppo, J. T., 206-208, 235, 238, 346 Eysenck, H. J., 276
Calhoun, C., 321, 322 Eysenck, M. W, 276
Campos, J. J., 64, 66, 76, 187, 203, 291, 294,
295, 301, 303, 312
Camras, M. R., 290, 291 F
Camras, L. A., 203, 314, 315, 360 Fallon, A. E., 138, 168, 182
Cannon, W B., 110 Folkman, S., 137, 149, 201, 262, 304
Chess, S., 65, 67, 284 Fowles, D., 119, 212, 236, 237
Clark, L. A., 35, 83, 84, 86, 88, 89, 119, 120, Fredrickson, B. L., 222
123-127, 145, 258, 287, 336-338, 340, 342 Freud, S., 242, 245, 246, 250, 260, 317
Clore, G., 14, 52, 60, 76, 94-100, 102, 125-127, Friesen, W! V, 22, 24, 51, 83, 115, 131, 158,
136, 159, 161-164, 180, 203, 242-247, 254, 201, 205, 206, 221, 223, 229, 240, 290, 300,
323-325, 327, 341, 348, 351 350, 354, 361
Collins, A., 323 Frijda, N. H., 30, 35, 51, 56-58, 60-62, 65, 67,
Costa, 276, 286 68, 88, 89, 102, 108, 110, 114, 116, 125,
364 : ; :: : : V
INDEKS OSB
:
126, 136, 137, 139, 141, 144, 158, 170, 174, Lang, E J., 122, 243, 354, 358
176, 178, 193, 200, 201, 203, 204, 212, 215, Larsen, R. J., 53, 85, 87, 340
239, 249, 306, 323, 327, 348 Lazarus, R., 21, 32, 67, 68, 75, 78, 79, 87-89,
114, 132, 136, 137, 139, 140, 144, 146-149,
G 151, 155, 158, 170, 180, 182, 183, 185-188,
Gallagher, D. J., 96 196, 199-201, 203, 248, 251, 258, 259, 262,
Garcia-Coll, C. T., 284 267, 279, 288, 303-306, 313-315, 318, 337,
Goldberg, L. R., 276 345, 346, 348
Goldsmith, H. H., 53, 63, 64, 66, 89, 269, 303, LeDoux, J. E., 27, 136, 169, 191, 193, 194, 196,
348 198, 200, 202, 203, 209, 212, 215, 217, 218,
Gottman, J., 237, 347, 361 225, 226, 231, 232, 240, 241, 248, 254, 262,
Graeff, F. G., 212, 214 263, 267, 268, 273, 275, 283, 299, 341, 342,
Gray, J. A., 29, 106, 110, 122, 138, 162, 198, 348, 354, 357
210-214, 225, 226, 236, 264, 269, 276-278, Lehrman, D. S., 149, 152
284, 288, 289 Levenson, R. W, 22, 23, 51, 83, 112, 125-127,
Gross, J., 192, 234-236, 356 205, 207, 215, 218, 219, 221-223, 225, 233,
Grossman, 312 235-237, 240, 241, 344-348, 354, 356, 361
Leventhal, H., 199
H Levy, R. I., 46, 114, 132, 150, 151, 347
Hebb, D., 102, 115, 126, 142, 145, 177 Lewin, K., 59, 280
Heider, K. D., 114, 150, 151, 157, 324 Lewis, M., 187, 261, 291, 299, 303, 305, 310,
Hilgard, E. R., 305 311
Howell, S., 347
Hume, D., 19 M
Hyman, B., 209 MacLean, E, 27, 191, 209, 333
Mandler, G., 110, 161, 164, 168, 248, 251, 255
I Mauro, R., 284
Inouye, J., 286 McCrae, R. R., 86, 87, 276, 277, 286
Izard, C. E., 25, 30, 32, 83, 179-182, 193, 202, Mervis, C. B., 16
215, 248, 290, 291, 298-302, 310, 314, 348 Michalson, L., 187, 299, 303, 305
Monahan, J. L., 253
J Murphy, S. T., 172, 176, 251-253
Jacobs, W. J., 53, 336
Jacoby, L. L., 245-247 N
James, W., 205, 215 Nadel, L., 53
John, O. E, 286 Nietzsche, F. W., 317
Johnson-Laird, E, 18, 21, 31, 37, 48, 103, 163,
209, 249 O
Jung, C., 318 Oatley, K, 18, 21, 31, 37, 91, 103, 163, 209
hman, A., 21, 50, 357
K Ortony, A., 14, 25, 29, 54, 76, 100, 136,
Kagan, J., 70, 72, 87, 89, 137, 169, 181, 272, 159, 162-164, 166, 168, 180, 244, 323-325,
284, 302, 310, 311, 348 327-330, 346
Kahneman, D., 328
Kasper, S., 123, 338, 339 P
Kaufman, J. C., 92 Panksepp, J., 25-30, 32, 48, 49, 80, 81, 88, 116,
Ketelaar, T., 53, 87 132, 197, 198, 202, 203, 212, 223-226, 264,
Klinger, E., 105 265, 267, 268, 308, 309, 313, 314, 332, 335,
Kochaska, G., 285, 288 342, 347, 348, 355
Korsakow, S., 356 Parrott, W G., 60, 99, 100, 258
Kosslyn, S. M., 210, 274 Parsons, O. A., 207
Krauss, S. E, 120, 339 Posner, M. I., 136, 283, 312, 355
Kunst-Wilson, W R., 50, 251, 252 Pribram, K. H., 110
L R
Laird, J. D., 208, 318 Reznick, J. S., 181, 284
Lane, J. W, 259 Rhol, W. S., 259
INDEKS OSB
;; :: :
365:
- :;
Riskind, J. H., 259 Stanger, C., 310

Rosaldo, M. Z., 19, 128, 229 Stemmler, G., 22
Rosch, E., 16, 17, 189 Stenberg, C. R., 187, 303
Rosenberg, E., 346, 361 Stern, D. N., 68, 150, 187, 297
Rosenblum, L. A., 92 Storm, C., 16, 17, 129
Rosenthal, N. E., 123, 338, 339 Sullivan, M., 310
Rothbart, M. K, 65, 76, 106, 136, 181, 288-289,
314-315 T
Rothbaum, 105 Thelen, E., 292
Rozin, E, 138, 168, 182 Thomas, A., 284
Ryle, G., 62, 131, 228 Thompson, R., 82, 189, 217
Tomarken, A. J., 53, 122, 270-272, 275, 292,
293, 359, 361
S Tooby, J., 21, 22
Sabini, J., 258 Tranel, D., 209
Salovey, E, 67
Schachter, S., 248, 318 Tucker, D. M., 138, 144, 273, 274
Scherer, K. R., 12, 30-35, 47-49, 115-117, 125,
126, 131, 133, 136, 138, 139, 144, 154-158, V
161, 164, 170, 189, 199-201, 203, 306, 344, van den Boom, D., 288, 312
347, 348, 352, 361 Varela, F. J., 189
Schwarz, N., 52, 60, 94-97, 99-102, 161, 243, W
244, 246, 247 Watson, D., 62, 68, 125-127, 342
Seligman, M. E. E, 62, 122, 182, 207, 240 Watson, J. S., 187-188
Shaver, E, 14, 16, 17, 32, 43, 65, 129, 345 Weiss, M., 310
Singer, J. A., 259 Wheeler, R. E., 272, 359, 361
Singer, J. E., 205 Wierzbicka, A., 36, 37, 39, 40
Sinha, R., 207 Williamson, E A., 273, 274
Slack, A. K., 85 Wittgenstein, L., 15
Smith, C. A., 33, 100, 123, 136, 137, 140, 144, Wundt, W, 321
155, 164, 170, 172, 200, 201, 223, 232, 306, Wynne, L., 110
338
Sneath, E H. A., 16 Z
Sokal, R. R., 16 Zajonc, R. B., 21, 50, 136, 142, 169, 172, 174,
Solomon, R., 110, 173, 194 176, 199, 204, 250-254, 346
Spoont, M. R., 82, 120, 339 Zuckerman, 82, 276
Indeks rzeczowy
A jako cecha 75
adaptacja 21, 22, 116 a procesy poznawcze 98, 191, 301, 351
afekt negatywny 84, 275, 287, 336, 339, 340 uwaga 256, 257
afekt pozytywny 84, 274, 336, 338, 339 proces uczenia si 256
amae 19 pami 256, 257
atom 17 definicja 32, 83, 228
autonomiczny ukad nerwowy 22-23, 110, 206, dysfunkcjonalne 106, 121
210-211, 215-220, 222-223, 234, 236, 238, funkcja 51, 91, 104 257, 350
353 F
B fale alfa 271

benzodiazepiny 53
bd kategorii" 228 G
C
cechy patologiczne 53 gniew 129, 185-188, 207, 221, 222, 310
centralny ukad nerwowy 23, 208, 217, 224
ciao migdaowate 73, 192, 194, 196, 209, 217, H
232, 233, 248, 249, 263 hamowanie ekspresji emocji 93-94
cykl menstruacyjny 339 hipokamp 53, 196, 262-263
cykliczno nastroju 338 I
intencjonalne stany psychiczne 56
D intensywno emocji 327, 330
depresja 123 irracjonalno 96
dwuczynnikowa teoria emocji 205, 318 ja" 138
dysfunkcjonalno emocji 351
jzykowe nazwy emocji 345
E
EEG 73, 345
K
ekspresja emocji 235, 299-300 kamienna twarz" 237
rozwj 291, 293 klasyfikacja emocji 13, 43, 164, 209, 231
ekstrawersja 86, 87, 275, 286, 339 taksonomia emocji 17, 28, 40
ekstrawersja-introwersja 277, 278 kontrola emocji 231, 234, 355
emocje a jzyk 297 samoregulacja 312
emocje modalne 30-35 Korsakowa metoda kliniczna 356
emocje podstawowe 15, 16, 30 L
emocje lateralizacja 274
a nastrj 58, 349 lezja pata czoowego 270
jako stan 75 lk 72, 121
liget 19, 229
INDEKS RZECZOWY 367
M rodzinne podobiestwo 15
marzenia senne 265 rozwj emocjonalny 359
midzykulturowe badania emocji 154, 347 rozwj motoryczny 292
mimiczne wyrazy emocji 30, 55 rnice indywidualne 269, 271, 279-280, 313,
mobilizacja 120 340, 341, 358
rytmy biologiczne 338
N rytmy endogenne 338
nastroje a emocje 97
nastrj 50, 54, 60, 61, 67, 70, 71, 78, 83, 176 S
259 sentymenty 60, 61
a emocja 50 skrypty 42, 48
a procesy poznawcze 350 smutek 105, 121, 221
funkcja 51 spostrzeganie 192
wpyw na procesy poznawcze 100 sprawczo 138
zmienno 336 strach 198, 207, 221, 222, 243, 310
nazwy emocji 35, 37, 39 stres 53
neuroprzekaniki 199, 224, 266, 273, 274 styl afektywny 52, 269, 270
neurotyzm 86, 87, 277, 278, 286, 339 sympatyczny ukad nerwowy 71, 73, 74
nieoczekiwano 136, 155 synekdoch 17, 129
niepewno 137 system hamowania behawioralnego 212, 277
niewiadomo 245 system walki/ucieczki 212
niewiadomo emocji 243, 248, 250 system zbliania behawioralnego 212, 277
szczcie 222
O
ocena poznawcza 144, 170, 186
proces oceny poznawczej 146
oczekiwania 256 wiadomo 319-320
osobowo 62, 66
T
P temperament 53, 64-66, 68, 70, 76, 82, 86, 284,
pami 196, 259, 266 285, 339
pat czoowy 271-272 teoria procesw przeciwstawnych 173
pat skroniowy 209, 275 teoria systemw dynamicznych 292, 293
pobudzenie emocjonalne 239, 256, 257 teoria uczenia si 256
podstawowe tematy relacyjne 139, 147-148, tsknota 107
261 tumienie emocji 235
podwzgrze 73 U
proces oceny poznawczej 133, 178, 282, 306,
353 uprzedzanie (priming) 251, 253, 259
procesy zaradcze 149
prototypowo 14 W
prototypy 15, 18 wano celu 326
przemieszczenie 246 Wielka Pitka" 286
psychotyzm 277, 286 wstrt 221, 222, 236
wyparcie 253
R Z
rado 105 zaburzenia emocjonalne 122
reaktywno 52, 72, 103 zahamowanie emocjonalne 239
restrukturyzacja poznawcza 328 zdrowie 239
rodzina emocji" 24, 348 znaczenie relacyjne 77, 147, 149, 185, 189, 258,
261
Literatura
Abelson, R. P (1983). Whatever became of consi- petal components of substantia innominata.

stency theory? Personality and Social Psycho- Neuroscience, 27, 1-39.
logy Bulletin, 9, 37-54. Allport, G. W. (1937). Personality: A psychological
Adamec, R. E., (1991). Functional differences in interpretation. New York: Holt, Rinehart &
temporal lobe sensory processing of thre- Winston.
atening stimuli in the cat. Physiology and Amaral, D. G., Price, J. L., Pitkanen, A. & Car-
Behavior, 49, 455-464. michael, S. T. (1992). Anatomical organiza-
Adams, D. B. (1979). Brain meehanisms for of- tion of the primate amygdaloid complex. In
fence, defense, and submission. Behavioural J. E Aggleton (Ed.), The amygdala: Neuro-
and Brain Sciences, 2, 201-241. biological aspects of emotion, memory, and
Aggleton, J. E (1992). The functional effects of mental dysfunction (pp. 1-66). New York: Wi-
amygdala lesions in humans: A comparison ley-Liss.
with findings from monkeys. In J. E Aggleton Amsel, A. (1958). The role of frustrative non-
(Ed.), The amygdala: Neurobiological aspects reward in noncontinuous reward situations.
of emotion, memory, and mental dysfunction Psychological Bulletin, 55, 102-119.
(pp. 453-483). New York: Wiley-Liss. Anderson, N. H. (1971). Integration theory and
Aggleton, J. E & Mishkin, M. (1986). The amyg- attitude change. Psychological Review, 78,
dala: sensory gateway to the emotions. In 171-206.
R. Plutchik & H. Kellerman (Eds.), Emotion: Argyle, M., & Lu, L. (1990). The happiness of
Theory, research and experience (Vol. 3) (pp. extraverts. Personality and Individual Diffe-
281-299). Orlando: Academic Press. rences, 11, 1011-1017.
Ahadi, S. A. & Rothbart, M. K. (in press). Tem- Arnold, M. B. (1960). Emotion and personality.
perament, development and the Big Five. In New York: Columbia University Eress.
G. Kohnstamm & C. Halverson (Eds.), The Averill, J. R. (1968). Grief: Its natur and signifi-
developing structure of temperament and per- cance. Psychological Bulletin, 70, 721-748.
sonality from infancy to adulthood. Hillsdale, Averill, J. R. (1979). The functions of grief. In C.
NJ: Lawrance Erlbaum. Izard (Ed.), Emotions in personality and psy-
Ahadi, S. A., Rothbart, M. K. & Ye, R. (1993). chopathology (pp. 339-368). New York: Ple-
Child temperament in the U.S. and China: num.
Similarities and differences, European Jour- Averill, J. R. (1980). A constructivist view of emo-
nal of Personality, 359-378. tion. In R. Plutchik & H. Kellerman (Eds.),
Akiskal, H. S. (1990). Toward a clinical understan- Theories of emotion (pp. 305-340). New York:
ding of the relationship between anxiety and Academic Press.
depressive disorders. In J. D. Maser & C. R. Averill, J. R. (1982). Anger and aggression: An es-
Cloninger (Eds.), Comorbidity of anxiety and say on emotion. New Zork: Springer-Verlag.
mood disorders (pp. 597-607). Washington, Averill, J. R. (1984). The acuisition of emotions
DC: American Esychiatric Press. during adulthood. In C. Z. Malatesta & C. E.
Alheid, G. F. & Heimer, L. (1988). New perspec- Izard (Eds.), Emotion in adult development
tives in basal forebrain organization of spe- (pp. 23-43). Beverly Hills, CA: Sage.
cial relevance for neuropsychiatric disorders: Averill, J. R. (1985). The social construction of
The striatopallidal, amygdaloid, and cortico- emotion: With special reference to love. In
3 77
LITERATURA
K. Gergen & K. Davis (Eds.), The social ative learning. Cognition and Emotion, 4,
construction of the person (pp. 89-109). New 3-18.
York: Springer-Verlag. Bahrick, R. E. & Watson, J. S. (1985). Detection of
Averill, J. R. (1988). Disorders of emotion. Journal intermodal proprioceptive-visual contingency
of Social & Clinical Psychology, 8, 247-268. as a potential basis of self-perception in in-
Averill, J. R. (1989). Stress as fact and artifact: An fancy. Deuelopmental Psychology, 21, 963-973.
inuiry into the social origins and functions Baile, C. A., McLaughlin, C. L. & Della-Ferra, M.
of some stress reactions. In C. D. Spielberger, A. (1986). Role of cholecystokinin and opioid
I. G. Sarason & J. Strelau (Eds.), Stress and peptides in control of food intake. Physiolo-
anxiety, Vol. 12 (pp. 15-38). Washington, DS: gical Review, 66, 172-234.
Hemisphere. Baldwin, H. A., Britton, K. T. & Koob, G. F. (1990).
Averill, J. R. (1990a). Inner feelings, works of the Behayioral effects of corticotropinreleasing
flesh, the beast within, diseases of the mind, factor. In D. Ganten & D. Pfaff (Eds.), Cur-
driving force, and putting on a show: Six rent topics in neuroendocrinology, Vol. 10,
metaphors of emotion and their theoretieal Behavioral aspects of neuroendocrinology (pp.
extensions. In D. E. Leary (Ed.), Metaphors 1-14). Berlin: Springer-Verlag.
in the history of psychology (pp. 104-132). Bandler, R. (1988). Brain mechanisms of aggres-
New York: Cambridge University Press. sion as revealed by electrical and chemical
Averill, J. R. (1990b). Emotions as related to sys- stimulation: A central role for the midbrain
tems of behavior. In N. L. Stein, B. Leventhal periaueductal grey region. In A. N. Epstein
& T. Trabasso (Eds.), Psychological and bio- & A. R. Morrison (Eds.), Progress in Psycho-
logical approaches to emotion (pp. 385-404). biology and Physiological Psychology, Vol. 13
Hillsdale, NJ: Lawrence Erlbaum. (pp. 67-154), New York: Academic Press.
Averill, J. R. (1991). Emotions as episodic dispo- Bard, P. & Mountcastle, V B. (1948). Some fore-
sitions, cognitive schemas, and transitory so- brain mechanisms involved in the expression
cial roles: Steps toward an integrated theory of rage with special reference to suppression
of emotion. In D. Ozer, J. M. Healy, Jr. & A. of angry behavior. Research Publications of
J. Stewart (Eds.), Perspectwes in personality the Association for Research on nervous and
(Vol. 3a, pp. 139-167). London: Jessica King- mentol Disease, 27, 362-404.
sley. Barlow, D. H. (1988). Anxiety and its disorders:
Averill, J. R. (1993). Illusions of anger. In J. The natur and treatment of anxiety and
T. Tedeschi & R. B. Felson (Eds.), Social panic. New York: Guilford.
interactionist approaches to aggression and Baron, R. M. & Boudreau, L. A. (1987). An eco-
uiolence. Washington, DC: American Psycho- logical perspective on integrating personality
logical Association. and social psychology, Journal of Personality
Averill, J. R. (in press). Emotions as episodic dispo- and Social Psychology, 53, 1222-1228.
sitions, cognitive schemas, and transitory so- Barrett, K. C. & Campos, J. J. (1987). Perspectives
cial roles: Steps toward an integrated theory on emotional development II: A functionalist
of emotion. In A. J. Stewart, D. Ozer & R. approach to emotions. In J. D. Osofsky (Ed.),
Hogan (Eds.), Perspectwes in personality. Vol. Handbook of infant development (2nd ed.)
3 Greenwich, CT: JAI. (pp. 555-578). New York: Wiley-Interscience.
Averill, J. R., Catlin, G. & Chon, K. K. (1990). Batson, C. D. Shaw, L. L. & Oleson, K. C. (1992).
Rules of hope. New York: Springer-Verlag. Differentiating affect, mood, and emotion:
Averill, J. R. & Nunley E. E (1988). Grief as an Toward functionally based conceptual distinc-
emotion and as a disease. Journal of Social tions. In M. S. Clark (Ed.), Emotion (pp.
Issues, 44, 79-95. 294-326). Newbury Park, CA: Sage.
Averill, J. R. & Nunley E. E (1992). Voyages of Beagley, W. K. & Holley, T. L. (1977). Hypotha-
the heart: Living an emotionally creatwe life. lamic stimulation facilitates contralateral vi-
New York: Free Press. sual control of a learned response. Science,
Averill, J. R. & Thomas-Knowles, C. (1991). Emo- 196, 321-322.
tional creativity. In K. T. Strongman (Ed.), Beck, A. T. (1976). Cognitive therapy and the
International revieu> of studies on emotion emotional disorders. New York: International
(Vol. 1, pp. 269-299). London: Wiley. Universities Press.
Ax, A. F. (1953). The physiological differentiation Beck, A. T. (1987). Cognitive models of depression.
between fear and anger in humans. Psycho- Journal of Cognitive Psychotherapy, An Inter-
somatic Medicine, 15, 433-442. national Quarterly, 1, 5-37.
Baeyens, F., Eelen, E & Van den Bergh, O. (1990). Bedford, E. (1962). Emotions. In V C. Chappell
Contingency awareness in evaluative condi- (Ed.), The philosophy of mind (pp. 110-126).
tioning: A case for unaware affective-evalu- Englewood Cliffs, NJ: Prentice-Hall.
370 LITERATURA
Bellelli, G. (1991). Nostalgia. Cahiers Internati- nal of Personality and Social Psychology, 51
onaes de Psychologie Sociale, 11, 13-25. (4), 852-857.
Berger T. W & Thompson, E. F. (1978). Iden- Boddy, J., Carver, A. & Rowley, K. (1986). Effect
tification of pyramidal cells as the critical of positiye and negative reinforcement on
elements in hippocampal neuronal plasticity performance as a function of extraversion-
during learning. Proceedings of the National -intrawersion: Some tests of Gray's theory.
Academy of Science, 75, 1572-1576. Personality and Indwidual Differences, 7,
Berkinblit, M. B., Feldman, A. G. & Fukson, O. I. 81-88.
(1986). Adaptability of innate motor patterns Bodenhausen, G. V (1993). Emotions, arousal, and
and motor control mechanisms. Behavioral stereotypie judgments: A heuristic model of
and Brain Sciences, 9, 585-638. affect and stereotyping. In D. M. Mackie &
Berkowitz, L. (1989). Frustration-aggression hypo- D. L. Hamilton (Eds.), Affect, cognition, and
thesis: Examination and reformulation. Psy- stereotyping: Interactive processes in group
chological Bulletin, 106, 59-73. perception (pp. 13-37). San Diego: Academic
Berkowitz, L. (1990). On the formation and re- Press.
gulation of anger and aggression. American Bolles, R. C. (1970). Species-specific defense reac-
Psychologist, 45, 494-593. tions. Psychological Review, 77, 3248.
Berkowitz, L. (in press). Towards a genera Bolles, R. C. (1990). Where did everybody go?
theory of anger and emotional aggression: Psychological Science, 1, 107-113.
Implications of the cognitive-neoassoeiationi-
Bolles, R. C. & Fanselow, M. S. (1980). A percep-
stic perspective for the analysis of anger and
tual-defensive model of fear and pain. Beha-
other emotions. In R. S. Wyer & T. K. Srali vioral and Brain Sciences, 3, 291-323.
(Eds.), Advances in social cognition (Vol. 6).
Bonnano, G. A. & Singer, J. L. (1990). Repressive
Perspectwes on anger and emotion. Hillsdale,
personality style: Theoretical and methodolo-
NJ: Lawrence Erlbaum.
gical implications for health and pathology.
Berlin, B., Breedlove, D. & Raven, P (1968). Covert In J. L. Singer (Ed.), Repression and disso-
categories and folk taxonomies. American ciation (pp. 435-470). Chicago: University of
Anthropologist, 70, 290-299. Chicago Press.
Berlyne, D. E. (1960). Conflict, arousal and curio- Bonnano, G. A. & Stilling, N. A. (1986). Prefe-
sity. New York: McGraw-Hill. rence, familiarity, and recognition after re-
Berlyne, D. E. (1969). Laughter, humor, and play. peated brief exposure to random geometrie
In G. Lindsey & E. Aronson (Eds.), The shapes. American Journal of Psychology, 99,
handbook of social psychology, Vol. 3. Reading, 403-415.
MA: Addison-Wesley.
Bornstein, R. F. (1987). Subliminal mere exposure
Berlyne, D. E. (1971). Aesthetics and psychobiology. effects and conscious cognition: A study of
New York: Appleton-Century-Crofts. attitude changes in response to stimuli per-
Bernstein, N. (1967). Coordination and regulation ceiued without awareness. Doctoral Disserta-
of mooements. New York: Pergamon. tion. State University of New York at Buf-
Bertenthal, B., Campos, J. & Barrett, K. (1984). falo.
Self-produced locomotion: An organizer of
Bornstein, R. F. (1989). Exposure and affect: Over-
emotional, eognitive and social development
view and meta-analysis of research, 1968-
in infancy. In R. Emde & R. Harmon (Eds.),
-1987. Psychological Bulletin, 106, 265-289.
Continuities and discontinuities in develop-
Bornstein, R. F. Leone, D. R. & Galley, D. J. (1987).
ment (pp. 175-210). New York: Plenum.
The generalizability of subliminal mere expo-
Bless, H., Bohner, G., Schwarz, N., '& Strack, F. sure effects: Influence of stimuli perceived
(1990). Mood and persuasion: A cognitive re- without awareness on social behavior. Jour-
sponse analysis. Personality and Social Psy- nal of Personality and Social Psychology, 53,
chology Bulletin, 16, 331-345. 1070-1079.
Bless, H., Hamilton, D. L., & Mackie, D. M. (1990). Boucher, J. D. (1983). Antecedents to emotions
Mood effects on the organization of person across cultures. In S. H. Irvine & J. W
information. Unpublished manuscript. Berry (Eds.), Huma assessment and culture
Blum, G. S. (1954). An experimental reunion of factors (pp. 407-420). New York: Plenum.
psychoanalytic theory with perceptual vigi-
Boucher, J. D. & Brandt, M. E. (1981). Judgment
lance and defense. Journal of Abnormal and
of emotion: American and Malay antece-
Social Psychology, 49, 94-98.
dents. Journal of Cross-Cultural Psychology,
Blumberg, S. H. & Izard, C. E. (1986). Discrimina- 12,. 272-283.
ting patterns of emotions in 10- and 11-year- Bower, G. H. (1981). Mood and memory. American
-old children's anxiety and depression. Jour- Psychologist, 36, 129-148.
3 77
LITERATURA
Bower, G. H. (1990). Mood-congruity of social judg- Broverman, D. M. (1962). Normative and ipsa-
ments. In J. Forgas (Ed.), Emotion and social tive measurement in psychology. Psychologi-
judgments. Oxford: Pergamon. cal Review, 4, 295-305.
Bower, G. H. (1992). How might emotions affect Brown, G. W, Harris, T. & Copeland, J. R. (1977).
memory? In S. A. Christianson (Ed.), Hand- Depression and loss. Brish Journal of Psy-
book of emotion and memory, Hillsdale, NJ: chiatry, 130, 1-18.
Lawrence Erlbaum. Brown, J. R. & Dunn, J. (1991). You can ery,
Bowlby, J. (1980). Attachment and loss, Loss: Sad- Mum": The social and developmental impli-
ness and depression, Vol. 3. New York: Basic cations of talk about internal states. British
Books. Journal of Deuelopmental Psychology, 9, 237-
Bradburn, N. M. (1969). The structure of psycholo- -256.
gical well-being. Chicago: Aldine. Brownstein, M., Arimura, A., Sato, H., Schally,
Breger, L., Hunter, I. & Lane, R. W (1971). The A. V & Kizer, J. S. (1975). The regional
effect of stress on dreams. New York: Interna- distribution of somatostatin in the rat brain.
tional Universities Press. Endocrinology, 96, 1456-1461.
Brentano, F. (1874). Psychologie vom empirischen Brunelli, S. A. & Hofer, M. A. (1990). Parental
Standpunkt. Leipzig: Duncker & Humboldt. behavior in juvenile rats: Environmental and
Breslau, N. (1985). Depressiye symptoms, major biological determinants. In N. A. Krasnegor
depression, and generalized anxiety: A com- and R. S. Bridges (Eds.), Mammalian paren-
parison of self-reports on CES-D and re- ting: Biochemical neurobiological and beha-
sults from diagnostie interews. Psychiatry uioral determinants, (pp. 372-399). New York:
Research, 15, 219-229. Oxford University Press.
Breslau, N. & Davis, G. C. (1985). DSM-III Genera- Buck, R. (1985). Prime theory: An integrated view
lized Anxiety Disorder: An empirical investi- of motivation and emotion. Psychological Re-
gation of more stringent criteria. Psychiatry uiew, 92, 389-413.
Research, 14, 231-128. Buck, R. (1991). Motivation, emotion and cogni-
Bretherton, I. & Beeghly, M. (1982). Talking about tion: A developmental-interactionist view. In
internal states: The acuisition of an explicit K. Strongman (Ed.), International review of
theory of mind. Deuelopmental Psychology, studies on emotion, Vol. 1 (pp. 101-142). Chi-
18, 906-921. chester: Wiley.
Brewin, C. R. (1989). Cognitive change processes Buck, R. W. (1979). Individual differences in non-
in psychotherapy. Psychological Review, 96, -verbal sending accuracy and electrodermal
379-394. responding: The externalizing-internalizing
Bridges, R. S., Numan, M., Ronsheim, E M., Mann, dimension. In R. Rosenthal (Ed.), Skill in
E E. & Lupini, C. E. (1990). Central prolac- non-verbal communication (pp. 140-170).
tin infusions stimulate maternal behavior in Cambridge, MA: Oelgeschlager, Gunn & Hain.
steroid-treated, nulliparous female rats. Pro- Bunge, M. (1990). What kind of discipline is psy-
ceedings of the National Academy of Sciences, chology: autonomous or dependent, humani-
87, 8003-8007. stic or scientific, biological or sociological?
Briggs, J. L. (1970). Never in anger: Portrait of New Ideas in Psychology, 8, 121-137.
an Eskimo family. Cambridge, MA: Harvard Bush, L. K Barr, C. L., McHugo, G. J. & Lanzetta,
University Press. J. T. (1989). The effects of facial control
Briggs, J. L. (1978). The origins of non-violence: and facial mimiery on subjective reactions
Inuit management of aggression. In A. Mon- to comedy routines. Motwation and Emotion,
tagu (Ed.), Learning non-aggression (pp. 54- 13, 31-52.
-98). Oxford: Oxford University Press. Buss, A. H. & Plomin, R. (1984). Temperament:
Broadhurst, E L. (1975). The Maudsley reactive Early developing personality traits. Hillsdale,
and nonreactive strains of rats: A survey. NJ: Lawrence Erlbaum.
Behauior Genetics, 5, 299-319. Buunk, B. & Hupka, R. B. (1987). Cross-cultu-
Brock, S. E., Rothbart, M. K. & Derryberry, D. ral differences in the elicitation of sexual
(1986). Heart rate deceleration and smiling jealousy. The Journal of Sex Research, 23,
in 3-month-old infants. Infant Behauior and 12-22.
Development, 9, 403-414. Cacioppo, J. T., Klein, D. J., Bernston, G. G. &
Brodal, A. (1982). Neurological anatomy. New Hatfield, E. (1993). The psychophysiology of
York: Oxford University Press. emotion. In M. Lewis & J. Haviland (Eds.),
Brothers, L., Ring, B. & Kling, A. (1990). Re- Handbook of emotions (pp. 119-142). New
sponse of neurons in the macaue amygdala York: Guilford.
to complex social stimuli. Behauioral Brain Cacioppo, J. T., Petty, R. E., Losch, M. L. & Kim,
Research, 41, 199-213. H. S. (1986). Electromyographic activity over
372 LITERATURA
facial muscle regions can differentiate the alternative theory. American Journal of Psy-
yalence and intensity of affective reaetions. chology, 39, 106-124.
Journal of Personality and Social Psychology; Cannon, W B. (1929). Bodily changes in pain,
50, 260-268. hunger, fear and rage. New York: Appleton.
Cacioppo, J. T., Uchino, B. N., Crites, S. L., Sny- Carnes, M., Goodman, B. M. & Lent, S. J. (1991).
dersmith, M. A., Smith, G., Bernston, G. G. High resolution spectral analysis of plasma
& Lang, E J. (1992). Relationship between adrenocorticotropin reveals a multifactorial
facial expressiveness and sympathetic activa- freuency structure. Endocrinology, 128, 902-
tion in emotion: A eritical review, with em- -910.
phasis on modeling underlying mechanismas Carver, C. S. & Scheier, M. F. (1990). Origins
and individual differences. Journal of Perso- and functions of positive and negative affect:
nality and Social Psychology, 62, 110-128. a control-process view. Psychological Review,
Cador, M., Robbins, T. W & Everitt, B. J. (1989). 97, 19-35.
Involvement of the amygdala in stimulus- Cassirer, E. (1908). Substanzbegriff und Funktions-
reward associations: Interaction with the ven- begriff. Leipzig: B. Cassirer.
tral striatum. Neuroscience, 30, 77-86. Cattell, R. B. (1946). Description and measurement
Calhoun, C. (1989). Subjectivity & emotion. Philo- of personality. New York: World Book Co.
sophical Forum, 20, 195-210. Cattell, R. B. & Scheier, I. H. (1961). The meaning
Campos, J. J. & Barrett, K. C. (1984). Toward and measurement of neuroticism and anxiety.
a new understanding of emotions and their New York: Ronald Press.
development. In C. E. Izard, J. Kagan & R. Christensen, A. & Heavey, C. L. (1990). Gender
B. Zajonc (Eds.), Emotions, cognition, and and social structure in the demand/withdraw
behavior (pp. 229-263). New York: Cambridge pattern of marital conflict. Journal of Perso-
University Press. nality and Social Psychology, 59, 73-81.
Campos, J. J., Barrett, K. G, Lamb, M. E., Gold-
Clark, H. H. & Clark, E. (1977). Psychology of
smith, H. H. & Stenberg, C. (1983). So-
language. New York: Harcourt Brace Jovano-
cioemotional development. In E H. Mussen
wich.
(Ed.), Handbook of Child Psychology, Vol. 11
Clark, L. A. (1989). The anxiety and depressive
(pp. 783-915). New York: Wiley.
disorders: Descriptive psychopathology and
Campos, J. J., Campos, R. G. & Barrett, K. C.
differential diagnosis. In P C. Kendall &
(1989). Emergent themes in the study of
D. Watson (Eds.), Anxiety and depression;
emotional development and emotion regula-
Distinctive and overlapping features (pp. 83-
tion. Deuelopmental Psychology, 25, 394-402.
-129). New York: Academic Press.
Camras, L. A.. (1991). Conceptualizing early infant
affect: View II and Reply. In K. Strongman Clark, L. A. & Watson, D. (1988). Mood and the
(Ed.), International review of studies on emo- mundane: Relations between daily life events
tion (pp. 16-28, 33-36). New York: Wiley. and self-reported mood. Journal of Persona-
Camras, L. A. (1992). Expressive development and lity and Social Psychology, 54, 296-308.
basie emotions. Cognition and Emotion, 6, (3, Clark, L. A. & Watson, D. (1991a). General affec-
4), 269-284. tive dispositions in physical and psychological
Camras, L. A., Holland, E. A. & Fatterson, M. J. health. In C. R. Snyder & D. R. Forsyth
(1993). Facial expression. In M. Lewis & J. (Eds.), Handbook of social and clinical psy-
Haviland (Eds.), Handbook of emotions (pp. chlology, (pp. 221-245). New York: Pergamon.
199-208). New York: Guilford. Clark, L. A. & Watson, D. (1991b). Tripartite mo-
Camras, L. A., Malatesta, C. & Izard, C. (1991). del of anxiety and depression: Psychometric
The development of facial expressions in in- considerations and taxonomic implications.
fancy. In R. Feldman & B. Rime (Eds.), Fun- Journal of Abnormal Psychology, 100, 316-
damentals of nonverbal behavior (pp. 73-105). -336.
Cambridge: Cambridge University Press. Clark, L. A., Watson, D. & Leeka, J. (1989). Diur-
Camras, L., Oster, H., Campos, J., Miyake, K. & nal variation in the positiye affeets. Motwa-
Bradshaw, D. (1992). Japanese and American tion and Emotion, 13, 205-234.
infants responses to arm restraint. Develop- Clark, M. S. & Isen, A. M. (1982). Toward un-
mental Psychology, 28 (4), 578-583. derstanding the relationship between feeling
Camras, L., Sullivan, J. & Michel, G. (1993). states and social behavior. In A. Hastorf & A.
Do infants express discrete emotions? Adult M. Isen (Eds.), Cognitwe social psychology.
judgements of facial, vocal, and body actions. New York: Elsevier.
Journal of Nonverbal Behauior, 17, 171-186. Clore, G. L. (1992). Cognitive phenomenology:
Cannon, W. B. (1927). The James-Lange theory Feelings in the construction of judgment.
of emotions: A critical examination and an In L. Martin & A. Tesser (Eds.), The eon-
LITERATURA 3 77
struction of social judgment (pp. 133-164). nal of Personality and Social Psychology, 38,
Hillsdale, NJ: Lawrence Erlbaum. 668-678.
Clore, G. L. & Ortony, A. (1984). Some issues for Costa Jr., E T. & McCrae, R. R. (1992). Four
a eognitive theory of emotion. Cahiers de ways five factors are basie. Personality and
Psychologie Cognitiue, 4, 53-57. Indwidual Differences, 13, 653-665.
Clore, G. L. & Ortony, A. (1988). Semantic ana- Crepeau, L. & Panksepp, J. (1988). Dual olfactory
lyses of the affective lexicon. In V. Hamil- system and cat smell-attenuated juvenile rat
ton, G. Bower & N. Frijda (Eds.), Cognitwe play. Neuroscience Abstracts, 14, 1104.
science perspectwes on emotion and moti- Crews, D. (Ed.) (1987). Psychobiology of repro-
uation (pp. 367-398). Amsterdam: Martinus ductioe behavior: An emlutionary perspective.
Nijhoff. Englewood Cliffs, NJ: Prentice-Hall.
Clore, G. L. & Ortony, A. (1991). What more is Crook, J. H. (1980). The eoolution of human con-
there to emotion concepts than prototypes. sciousness. Oxford: Oxford University Press.
Journal of Personality and Social Psychology, Csikszentmihalyi, M. (1975). Beyond boredom and
60, 48-50. amciety: The experience of play in uiork and
Clore, G. L. & Ortony, A., Brand, S. & Levine, S. games. San Francisco, CA: Jossey-Bass.
(1992). The joy of victory and the agony of Cunningham, M. R. (1988). Does happiness mean
defeat: Emotions and the sports fan. Manu- friendliness? Induced mood and heterosexual
script in preparation. self-disclosure. Personality and Social Psy-
Clore, G. L. & Ortony, A. & Foss, M. (1987). chology Bulletin, 14, 283-297.
The psychological foundations of the affective Cushman, E (1991). Ideology obscured: Political
lexicon. Journal of Personality and Social uses of the self in Daniel Stern's infant.
Psychology, 53, 751-766. American Psychologist, 46, 206-219.
Clore, G. L. & Parrott, W. G. (1991). Moods and Cutting, J. (1990). The right cerebral hemisphere
their yicissitudes: Thoughts and feelings as and psychiatrie disorders. New York: Oxford
information. In J. Forgas (Ed.), Emotion and University Press.
social judgment (pp. 107-123). Oxford: Perga- D'Andrade, R. (1991). Some propositions about the
mon. relation of culture to human cognition. In
Clore, G. L. & Parrott, W G. (1994). Cognitive J. Stigler, R. A. Shweder & G. Herdt (Eds.),
feelings and metacognitive judgments. Euro- Cultural psychology: Essays on comparatwe
pean Journal of Social Psychology, 24, 101- human development (pp. 65-129). New York:
-115. Cambridge University Press.
Clore, G. L., Parrott, W G., Schwarz, N. & Wilkin, Dantzer, R.( Bluthe, R.-M., Koob, G. F. & Le Moal,
N. (1990). Does emotional bias occur during M. (1987). Modulation of social memory in
encoding or judgment? Unpublished manu- mae rats by neurohypophyseal peptides. Psy-
script. chopharmacology, 91, 363-368.
Clore, G. L., Schwarz, N. & Conway, M. (1994). Darwin, C. (1872). The expression of the emo-
Emotion and information processing. In R. S. tions in man and animals. London: Murray.
Wyer & T. K. Srull (Eds.), Handbook of social (Reprinted, Chicago: University of Chicago
cognition 2nd ed.) (pp. 323-417). Hillsdale, Press, 1965).
NJ: Lawrence Erlbaum. Davidson, R. J. (1978). Specificity and patterning
Clynes, M. (1973). Sentics: Biocybernetics of emo- in biobehavioral systems: Implications for
tion communication. Annals of the New York the behavior change. American Psychologist,
Academy of Sciences, 220, 55-131. 33, 430-436.
Colby, C. Z., Lanzetta, J. T. & Keck, R. E. (1977). Davidson, R. J. (1984). Affect, cognition and he-
Effects of expression of pain on autonomie mispheric specialization. In C. E. Izard, J.
and pain tolerance responses to subject-con- Kagan & R. Zajonc (Eds.), Emotion, cognition
trolled pain. Psychophysiology, 14, 537-540. and behamor (pp. 320-365). New York: Cam-
Cook, E., Hodes, R. & Lang, E (1986). Prepared- bridge University Press.
ness and phobia: Effects of stimulus content Davidson, R. J. (1992a). A prolegomenon to the
on human visceral conditioning. Journal of structure of emotion: Gleanings from neuro-
Abnormal Psychology, 95, 195-207. psychology. Cognition and Emotion, 6 (3, 4),
Corteen, R. S. & Wood, B. (1972). Autonomie 245-268.
responses to shock-associated words in un- Davidson R. J. (1992b). Anterior cerebral asymme-
attended channel. Journal of Experimental try and the natur of emotion. Brain and
Psychology, 94, 308-313. Cognition, 6, 245-268.
Costa, E T. & McCrae, R. R. (1980). Influence of Davidson R. J. (1992c). Emotion and affective
extraversion and neuroticism on subjective style: Hemispheric substrates. Psychological
well-being: Happy und unhappy people. Jour- Science, 3, 39-43.
374 LITERATURA
Davidson E. J. (1993). Parsing affective spaee: tin produces differential cognitive deficits in
Perspectives from neuropsychology and psy- rats. Brain Research, 482, 28-42.
chophysiology. Neuropsychology, 7, 464-475. DeOlmos, J., Alheid, G. & Beltramino, C. (1985).
Davidson R. J., Coe, C., Donzella, B. & Ershler, W. Amygdala. In G. Paxinos (Ed.), The rat ne-
(1993). Relations between cortical activation rvous system, (pp. 223-334). Orlando: Acade-
asymmetries and immune function during mic Press.
baseline and emotional challenge conditions. Depue, R. A. & Iacono, W. G. (1989). Neurobeha-
In preparation. vioral aspects of affective disorders. Annual
Davidson R. J., Doss, R. & Tomarken, A. J. Review of Psychology, 40, 457-492.
(1993). Relations between individual diffe- Depue, R. A., Krauss, S. E & Spoont, M. R. (1987).
rences in eleetrophysiological asymmetry and A two-dimensional threshold model of seaso-
MRI-derived measures of cortical morphome- nal bipolar affective disorder. In D. Magnus-
try. Unpublished data. son & A. Ohman (Eds.), Psychopathology:
Davidson R. J., Ekman, P, Saron, C., Senulis, J. An interactional perspectwe (pp. 95-123). San
& Friesen, W V (1990). Approach/withdrawal Diego: Academic Press.
and cerebral asymmetry. Journal of Persona- Depue, R. A., Luciana, M., Arbisi, R, Collins, E
lity and Social Psychology, 58, 330-341. & Leon, A. (in press). Dopamine and the
Davidson R. J., Rickman, M. O., Finman, R., structure of personality: Relation of agonist-
Straus, A., Rickman, M. D. & Kagan, J. -induced dopamine activity to positive emo-
(1993). Behavioral inhibition and frontal tionality. Journal of Personality and Social
brain function in children. In preparation. Psychology.
Davidson R. J. & Fox, N. A. (1989). Frontal Depue, R. A. & Spoont, M. R. (1987). Conceptu-
brain asymmetry predicts infanfs response alizing a serotonin trait. Annals of the New
to maternal separation. Journal of Abnormal York Academy of Sciences, 487, 47-62.
Psychology, 98, 127-131.
Derryberry, D. & Rothbart. M. K. (1984). Emotion,
Davidson R. J., Kalin, N. H. & Shelton, S. E.
attention, and temperament. In C. Izard, J.
(1993). Lateralized response to diazepam pre-
Kagan & R. Zajonc (Eds.), Emotion, cognition
dicts temperamental style in rhesus mon-
and behauior (pp. 132-166). Cambridge: Cam-
keys. Behavioral Neuroscience, 107, 1106-
bridge University Press.
-1107.
Davidson R. J. & Tomarken, A. J. (1989). Late- De Rivera, J. (1977). A structural theory of the
rality and emotion: An eleetrophysiological emotions. New York: International Universi-
approach. In F. Boller and J. Grafman (Eds.), ties Press.
Handbook of Neuropsychology. Amsterdam: DeVries, G. J., Buijs, R. M., Van Leeuwen, F. W.,
Elsevier. Caffe, A. R. & Swaab, D. F. (1985). The
Davis, M. (1992). The role of the amygdala in vasopressinergic innervation of the brain in
conditioned fear. In J. E Aggleton (Ed.), The normal and castrated rats. The Journal of
amygdala: Neurobiological aspects of emo- Comparative Neurology, 233, 236-254.
tion, memory, and mental dysfunction (pp. De Waal, F. (1982). Chimpanzee politics. London:
255-306). New York: Wiley-Liss. Jonathan Cape.
Davis, M., Hitchcock, J. M. & Rosen, J. B. (1987). De Wied, D. & van Ree, J. (1989). Neuropeptides:
Anxiety and the amygdala: Pharmacological Animal behaviour and human psychopatho-
and anatomical analysis of the fear-potentia- logy. European Archiues of Psychiatry and
ted startle paradigm. In G. H. Bower (Ed.), Neurological Sciences, 238, 323-331.
The psychology of learning and motivation, Diener, E. & Emmons, R. A. (1984). The indepen-
Vol. 21 (pp. 263-305). San Diego: Academic dence of positive and negative affect. Jour-
Press. nal of Personality and Social Psychology, 47,
Davison, G. C. & Neale, J. M. (1990). Abnormal 1105-1117.
psychology (5th ed.). New York: Wiley. Diener, E. & Iran-Nejad, A. (1986). The relation-
Dennett, D. C. (1991). Consciousness explained. ship in experience between various types of
Boston: Little, Brown. affect. Journal of Personality and Social Psy-
Denenberg, V H. & Yutzey, D. A. (1985). Hemi- chology, 50, 1031-1038.
spheric laterality, behavioral asymmetry and Diener, E. & Larsen, R. J. (1984). Temporal sta-
the effects of early experience in rats. In bility and cross-situational consistency of af-
S. D. Glick (Ed.), Cerebral lateralization in fective, behavioral, and cognitive responses.
non-human species (pp. 110-135). New York: Journal of Personality and Social Psychology,
Academic Press. 47, 871-883.
DeNoble, V J., Hepler, D. J. & Barto, R. A. (1989). Digman, J. M. & Inouye, J. (1986). Further spe-
Cysteamine-induced depletion of somatosta- cification of the frve robust factors of per-
3 77
LITERATURA
!
sonality. Journal of Personality and Social at the convention of the Western Psychologi-
Psychology, 50, 116-123. cal Association, Portland, OR, April 1992.
Doi, T. (1973). The anatomy of dependency. Tokyo: Eichenbaum, H. (1992). The hippocampal system
Kodansha International. and declarative memory in animals. Journal
Downer, J. D. C. (1961). Changes in visual gno- of Cognitwe Neuroscience, 4 (3), 217-231.
j stie function and emotional behavior follo- Ekman, E (1972). Universals and cultural diffe-
wing unilateral temporal lobe domage in the rences in facial expressions of emotion. In J.
i split-brain" monkey. Natur, 191, 50-51. Cole (Ed.), Nebraska symposium on motioa-
' Drago, F. (1990). Behavioral effects of prolactin. In tion, 1971 (pp. 207-283). Lincoln: University
D. Ganten & D. Pfaff (Eds.), Current topics of Nebraska Press.
in neuroendocrinology, Vol. 10 (pp. 263-290). Ekman, E (Ed.) (1973). Darwin and facial expres-
Berlin: Springer-Verlag. sion. New York: Academic Press.
Duffy, E. (1941). The conceptual categories of psy- Ekman, E (1977). Biological and cultural contri-
chology: A suggestion for revision. Psycholo- butions to body and facial movement. In J.
gical Review, 48, 177-203. Blacking (Ed.), A. S. A. Monograph 15, The
Duffy, E. (1962). Actwation and behavior. New anthropology ofthe body (pp. 39-83). London:
York: Wiley. Academic Fress.
Dumas, G. (1948). La vie affectwe. Paris: Presses Ekman, E (1979). About brows: Emotional and
Universitaires de France. conversational signals. In J. Aschoff, M. von
Diinker, J. (1979). Mimischer Affektausdruck und Cranach, K. Foppa, W Lepenies & D. Ploog,
sprachliche Kodierung. Ph. D. Thesis. Uni- Human ethology (pp. 169-202). Cambridge:
versity of Zurich, Zurich, Switzerland. Cambridge University Press.
, Dunn, J. (1988). The beginnings of social under- Ekman, E (1984). Expression and the natur of
standing. Cambridge, MA: Harvard Univer- emotion, In K. Scherer & E Ekman (Eds.),
sity Press. Approaches to emotion (pp. 319-344). Hills-
Dunn, A. J. & Berridge, C. (1990). Physiological dale, NJ: Lawrence Erlbaum.
and behavioral responses to corticotropinre-
Ekman, E (1992). An argument for basie emotions.
leasing factor administration: Is CRF a me-
Cognition and Emotion, 6, 169-200.
| diator of anxiety or stress responses? Brain
Ekman, E (1992). Are there basie emotions? A
Research Reviews, 15, 71-100.
reply to Ortony and Turner. Psychological
Dunn, J. & Brown, J. R. (1991). Relationships,
Review, 99, 550-553.
talk about feelings, and the development of
Ekman, E (1992). Facial expressions of emotion:
affect regulation in early childhood. In J.
New findings, new uestions. Psychological
Garber & K. Dodge (Eds.), Affect regulation
Science, 3 (1), 34-38.
j and dysregulation in childhood (pp. 89-108).
Cambridge: Cambridge University Press. Ekman, E (1993). Facial expression and emotion.
Dunn, J. & Slomkowski, C. (1992). Conflict and American Psychologist, 48, 384-392.
j the development of social understanding. In Ekman, E & Davidson, R. J. (1993). Voluntary
C. U. Shantz & W. W. Hartup (Eds.), Con- smiling changes regional brain actiyity. Psy-
flict and development (pp. 70-92). Cambridge: chological Science, 4, 342-345.
Cambridge University Press. Ekman, E (1994). Strong evidence for universals
Edwards, K. (1990). The interplay of affect and in facial expressions: A reply to Russell's mi-
cognition in attitude formation and change. staken critiue. Psychological Bulletin, 115,
i1 Journal of Personality and Social Psychology, 268-287.
59, 202-216). Ekman, E (in preparation). Reports of the intensity
Ehrlichman, H. & Halpern, J. N. (1988). Affect and of emotional experience.
memory: Effects of pleasant and unpleasant Ekman, E, Davidson, R. J. & Friesen, W. V (1990).
odors on retrieval of happy and unhappy The Duchenne smile: Emotional expression
memories. Journal of Personality and Social and brain physiology II. Journal of Persona-
Psychology, 55, 769-779. lity and Social Psychology, 58, 342-353.
Eibl-Eibesfeldt, I. (1972). Similarities and diffe- Ekman, E & Friesen, W V (1969). The repertoire
rences between cultures in expressive move- of nonverbal behavior: Categories, origins,
I ments. In R. A. Hinde (Ed.), Noiwerbal usage, and coding. Semiotica, 1, 49-98.
communication (pp. 20-33). Cambridge, MA: Ekman, E & Friesen, W (1971). Constants across
Cambridge University Press. cultures in the face and emotion. Journal
Eibel-Eibesfeldt, I. (1989). Human ethology. New of Personality and Social Psychology, 17 (2),
York: Aldine de Gruytei. 124-129.
Eich, E. (1992). Mood-state dependent memory: Re- Ekman, E & Friesen, W V (1975). Unmasking the
> solving the conflicting data. Paper presented face. Englewood Cliffs, NJ: Prentice-Hall.
376 LITERATURA
Ekman, E & Friesen, W V (1982). Felt, false, tion, 1982 (pp. 92-154). Lincoln: University
and miserable smiles. Journal of Nonmrbal of Nebraska Press.
Behauior, 6 (4), 238-252. Erdelyi, M. H. (1974). A new look at the New
Ekman, E & Friesen, W V (1986). A new pan Look: Perceptual defense and vigilance. Psy-
cultural expression of emotion. Motivation chological Review, 81, 1-25.
and Emotion, 10, 159-168. Etcoff, N. L. (1989). Asymmetries in recognition of
Ekman, E & Friesen, W V, 0'Sullivan, M., Chan, emotion. In F. Boller and J. Grafman (Eds.),
A., et al. (1987). Universals and cultural Handbook of Neuropsychology, Vol. 3 (pp.
differences in the judgments of facial expres- 363-382). Amsterdam: Elsevier.
sions of emotion. Journal of Personality and Everitt, B. J., Morris, K. A., 0'Brien, A. & Rob-
Social Psychology, 53, 159-168. bins, T. W (1991). The basolateral amygdala-
Ekman, E, Friesen, W. V. & Simons, R. C. (1985). ventral striatal system and conditioned place
Is the startle reaction an emotion? Jour- reference: Further evidence of limbicstriatal
nal of Personality and Social Psychology, 49, interactions underlying reward-related pro-
1416-1426. cesses. Neuroscience, 42, 1-18.
Ekman, E, Levenson, R. W & Friesen, W V (1983). Eysenck, H. J. (1967). The biological basis of per-
Autonomie nervous system activity distingu- sonality. Springfield, IL: Charles C. Thomas.
ishes between emotions. Science, 221, 1208- Eysenck, H. J. (Ed.) (1976). The measurement of
-1210. personality. Baltimore, MD: University Park
Ekman, E, 0'Sullivan, M. & Matsumoto, D. (in Press.
press). Confusions about contest in the judg- Eysenck, H. J. (Ed.) (1981). A model for persona-
ment of facial expression: A reply to Con- lity. New York: Springer-Verlag.
tempt and the relativity thesis". Motivation Eysenck, H. J. & Eysenck, M. W. (1985). Perso-
and Emotion. nality and indwidual differences: A natural
Ekman, E, Sorenson, E. R. & Friesen, W V (1969). science approach. New York: Plenum.
Pan-cultural elements in facial displays of
Farah, M. J. (1990). Visual agnosia: Disorders of
emotions. Science, 164 (3875), 86-88.
object recognition and uihat they tell us about
Elias, N. (1977). The cwilizing process. New York:
normal vision. Cambridge: MIT Press.
Urizen.
Fehm-Wolfsdorf, G. & Born, J. (1991). Behavio-
Ellsworth, E C. (1991). Some implications of co-
ral effeets of neurohypophyseal peptides in
gnitive appraisal theories of emotion. In K.
healthy volunteers: 10 years of research.
T. Strongman (Ed.), International revieu> of
Peptides, 12, 1399-1406.
studies on emotion (pp. 143-161). New York:
Fehr, B. & Russell, J. A. (1984). Concept of emo-
Wiley.
tion viewed from a prototype perspective.
Ellsworth, E C. (in press). Sense, culture, and
Journal of Experimental Psychology: General
sensibility. In H. Markus & S. Kitayama,
Section, 113, 464-486.
Emotion and culture. Washington DC: Ame-
rican Psychological Association. Field, T. & Walden, T. (1982). Perception and
Ellsworth, P C. & Smith, C. A. (1988). From production of facial expression in infancy and
appraisal to emotion: Differences among un- early childhood. In H. Reese & L. Lipsitt
pleasant feelings. Motwation and Emotion, (Eds.), Aduances in child deuelopment and
12, 271-302. behavior (pp. 169-211). New York: Academic
Emde, R. (1980). Levels of meaning in infant de- Press.
velopment. In W A. Collins (Ed.), Minnesota Fishbein, M. & Ajzen, I. (1975). Belief, attitude,
symposium on child psychology, Vol. 13 (pp. intention, and behauior. Reading, MA: Addi-
1-37). Hillsdale, NJ: Lawrence Erlbaum. son-Wesley.
Emde, R. N. (1984). Levels of meaning for infant Fisher, L. A. & Brown, M. R. (1990). Cortico-
emotions: A biosocial view. In K. R. Scherer tropin-releasing factor: Central regulation of
& E Ekman (Eds.), Approaches to emotion autonomie nervous and visceral function. In
(pp. 77-107). Hillsdale, NJ: Lawrence Erl- D. Ganten & D. Pfaff (Eds.), Current to-
baum. pics in neuroendocrinology, Vol. 10, Behaoio-
Emmons, R. A. (1986). Personal strmngs: An ral aspects of neuroendocrinology (pp. 15-32).
approach to personality and subjetive well- Berlin: Springer-Verlag.
being. Journal of Personality and Social Psy- Fiske, S. T. (1982). Schema-triggered affect: Appli-
chology, 51, 1058-1068. cations to social perception. In M. S. Clark
Epstein, S. (1983). A research paradigm for the & S. T. Fiske (Eds.), Affect and cognition:
study of personality and emotions. In M. M. the 17th Annual Carnegie Symposium on Co-
Page (Ed.), Personality: Current theory and gnition (pp. 55-78). Hillsdale, NJ: Lawrence
research. Nebraska Symposium on Motwa- Erlbaum.
LITERATURA 3 77
Flood, J. F., Garland, J. S. & Morley, J. E. psychobiology of affectwe development (pp.
(1990). Vasoactive intestinal peptide (VIP): 353-381). Hillsdale, NJ: Lawrence Erlbaum.
An amnestie neuropeptide. Peptides, 11, 933- Fox, N. A. & Davidson, R. J. (1986). Taste-eli-
-938. cited changes in facial signs of emotion and
Flood, J. F. & Morley, J. E. (1988). Effects of bom- the asymmetry of brain electrical activity
' besin and gastrin-releasing peptide on me- in human newborns. Neuropsychologia, 24,
mory processing, Brain Research, 460, 208- 417-422.
-210. Fredrickson, B. L. & Kahneman, D. (1993). Du-
' Fogel, A., Nwokah, E., Dedo, J., Messinger, D., ration neglect in retrospective evaluations of
Dickson, L., Matusov, E. & Holt, S. (1992). affective episodes. Journal of Personality and
Social process theory of emotion: A dynamie Social Psychology, 65, 45-55.
systems approach, Social Development, 1 (2), Fredrickson, B. L. & Levenson, R. W (1992). Po-
122-142. sitive emotions speed recovery from negatwe
j Fogel, A. & Thelen, E. (1987). The development of emotional arousal. Manuscript submitted for
early expressive and communicative action. publication.
. Deuelopmental Psychology, 23, 747-761. Freud, S. (1894). The defence neuro-psychoses. In
Folkman, S. & Lazarus, R. S. (1985). If it changes E. Jones (Ed.), Sigmund Freud: Collected
it must be a process: Study of emotion and papers, Vol. 1. New York: Basic Books, 1959.
coping during three stages of a college exa- Freud, S. (1915). Instincts and their vicissitudes.
j mination. Journal of Personality and Social In E. Jones (Ed.), Sigmund Freud: Collected
Psychology, 48, 150-170. papers, Vol. 4 (pp. 60-83). New York: Basic
Folkman, S. & Lazarus, R. S. (1990). Coping and Books, 1959.
I emotion. In N. Stein, B. Leventhal & T. Tra-
Frijda, N. H. (1986). The emotions. Cambridge:
basso (Eds.), Psychological and biological ap-
Cambridge University Press.
proaches to emotion (pp. 313-332). Hillsdalle,
Frijda, N. H. (1987). Emotion, cognitive structure,
NJ: Lawrence Erlbaum. Modified and re-
and action tendency. Cognition and Emotion,
printed in L. J. Menges (Special Ed.) (1988).
1, 115-143.
Social Science in Medicine, 26, 309-317.
Frijda, N. H. (1988). The laws of emotion. Ameri-
r Folkman, S., Lazarus, R. S., Pimley, S. & Nova-
can Psychologist, 43, 349-358.
cek, J. (1987). Age differences in stress and
coping processes. Psychology and Aging, 2, Frijda, N. H. (1993a). The place of appraisal in
171-184. emotion. Cognition and Emotion, 7, 357-388.
Forgas, J. P & Bower, G. H. (1987). Mood effects Frijda, N. H. (1993b). Moods, emotion episodes,
on person perception judgments. Journal of and emotions, In J. Haviland & M. Lewis
i Personality and Social Psychology, 53, 53-60. (Eds.), Handbook of emotions. (pp. 381-403).
Forgas, J. P & Bower, G. (1988). Affect in social New York: Guilford.
and personal judgments. In K. Fiedler & J. Frijda, N. H., Kuipers, P & ter Schure, E. (1989).
[ Forgas, (Eds.), Affect, cognition, and social Relations among emotion, appraisal, and
behavior (pp. 183-208). Toronto: C. J. Ho- emotional action readiness. Journal of Perso-
grefe. nality and Social Psychology, 57, 212-228.
Forgas, J. E, Bower, G. H. & Krantz, S. E. (1984). Frijda, N. H., Mesuita, B., Sonnemans, J. & Van
The influence of mood on perceptions of Goozen, S. (1991). The duration of affec-
social interactions. Journal of Experimental tive phenomena, or emotions, sentiments and
Social Psychology, 20, 497-513. passions. In K. Strongman (Ed.), Internatio-
Forgas, J. E & Moylan, S. (1991). Affective influen- nal revieu> of emotion and motwation (pp.
ces on stereotype judgments. Cognition and 187-225). New York: Wiley.
Emotion, 5, 379-397. Frijda, N. H., Ortony, A., Sonnemans, J. & Clore,
Forster, E. M. (1939). Not listening to musie. In G. (1992). The complexity of intensity: Issues
Two cheers for democracy. London: Edward concerning the structure of emotion inten-
Arnold. sity. In M. Clark (Ed.), Review of personality
Fowles, D. (1980). The three arousal model: Im- and social psychology, Vol. 11 (pp. 60-89),
plications of Gray's two-factor learning the- Newbury Park, CA: Sage.
1 ory for heart rate, electrodermal activity and Fulker, D. W, (1981). The genetic and environ-
psychopathy. Psychophysiology, 17, 87-104. mental architecture of psychoticism, extra-
Fox. N. A. (1991). If it's not left, it's right. Ameri- version, and neuroticism. In H. J. Eysenck
can Psychologist, 46, 863-872. (Ed.), A model for personality (pp. 88-122).
Fox, N. A. & Davidson, R. J. (1984). Hemispheric New York: Springer-Verlag.
substrates of affect: A developmental model. Fuller, J. L. & Thompson, W. R. (1978). Founda-
' In N. A. Fox & R. J. Davidson (Eds.), The tions of behavior genetics. St. Louis: Mosby.
378 LITERATURA
Funkenstein, D. H., King, S. H. & Drolette, M. Giles, D. E.; Rush, A. J. & Roffwarg, H. E (1986).
(1954). The direetion of anger during a labo- Sleep parameters in bipolar I, bipolar II, and
ratory stress-inducing situation. Psychosoma- unipolar depressions. Biological Psychiatry,
tic Medicine, 16, 404-413. 21, 473-482.
Furness, J. B., Bornstein, J. C., Murphy, R. & Pom- Glanzmann, E (1985). Anxiety, stress and perfor-
polo, S. (1992). Roles of peptides in transmis- mance. In B. D. Kirkcaldy (Ed.), Individual
sion in the enteric nerrous system. Trends in differences in mouement. Lancaster, England:
Neurosciences, 15, 66-71. MTP Press.
Gabriel, M., Slatwick, S. E. & Miller, J. D. (1976). Gloor, E (1960). Amygdala. In. J. Field, H. W Ma-
Multiple unit activity of the rabbit medial goun & V E. Hall (Eds.), Handbook of phy-
geniculate nucleus in conditioning, extinc- siology: Neurophysiology, Vol. II (pp. 1395-
tion, and reversal. Psychological Psychology, -1420). Washington, DC: American Physiolo-
4, 124-134. gical Society.
Gachev, G. (1987). Natsional'nye obrazy mira. Vo- Goddard, G. (1964). Functions of the amygdala.
prosy literatury, 10, 156-191. Psychological Review, 62, 89-109.
Gallagher, D. J. & Clore, G. L. (1985, May). Emo- Goldberg, L. R. (1980, May). Some ruminations
tion and judgment: Effects of fear and anger about the structure of indiuidual differences:
on releuant and irrelevant cognitwe tasks. Deueloping a common lexicon for the major
Paper presented at the Midwestern. characteristics of human personality. Paper
Gallagher, M. & Holland, E C. (1992). Understan- presented at the annual convention of the
ding the function of the central nucleus: Is Western Psychological Association, Honolulu,
simple conditioning enough? In J. P Aggleton Hawaii.
(Ed.), The amygdala: Neurobiological aspects
Goldberg, L. R. (1990). An alternative description
of emotion, memory, and mental dysfunction
of personality": The Big-Five factor struc-
(pp. 307-321). New York: Wiley-Liss.
ture. Journal of Personality and Social Psy-
Ganten, D. & Pfaff, D. (Eds.) (1988). Current topics
chology, 59, 1216-1229.
in neuroendocrinology, Vol. 8. Neuroendocri-
Goldsmith, H. H. (1986). Heritability of tempera-
nology of Mood. Berlin: Springer-Verlag.
ment: Cautions and some empirical evidence.
Garber, J. & Dodge, K. (1991). The deuelopment
In G. A. Kohnstamm (Ed.), Temperament
of affect regulation and dysregulation. Cam-
discussed: Temperament and development in
bridge: Cambridge University Press.
infancy and childhood (pp. 83-96). Lisse, The
Garcia-Coll, C. T., Kagan, J. & Reznick, J. S.
Netherlands: Swets & Zeitlinger.
(1984). Behavioral inhibition in young chil-
dren. Child Development, 55, 1005-1019. Goldsmith, H. H. (1989). Behavior-genetic appro-
Gardiner, S. M. & Bennett, T. (1989). Brain neuro- aches to temperament. In G. A. Kohnstamm,
peptides: actions on central cardiovascular J. E. Bates & M. K. Rothbart (Eds.), Tem-
control mechanisms. Brain Research Reviews, perament in childhood (pp. 111-132). Chiche-
14, 79-116. ster: Wiley.
Gehm, T. & Scherer, K. R. (1988). Relating si- Goldmith, H. H. (1993). Temperament: Variability
tuation evaluation to emotion differentia- in developing emotion systems. In M. Lewis
tion: Nonmetric analysis of cross-cultural qu- & J. M. Haviland (Eds.), Handbook of emo-
estionnaire data. In K. R. Scherer (Ed.), Fa- tion (pp. 353-364). New York: Guilford.
cets of emotion: Recent research (pp. 61-78). Goldsmith, H. H., Buss, A. H., Plomin, R., Roth-
Hillsdale, NJ: Lawrence Erlbaum. bart, M. K., Thomas, A., Chess, S., Hinde, R.
Gellhorn, E. & Loofburrow, G. N. (1963). Emotion A. & McCall, R. B. (1987). Roundtable: What
and emotional disorders. New York: Haber is temperament? Four approaches. Child De-
Medical Diyision. velopment, 58, 505-529.
Gerber, E. (1986). Rage and obligation: Samoan Goldsmith, H. H. & Campos, J. J. (1982). Toward a
emotion in conflict. In G. White & J. Kirkpa- theory of infant temperament. In R. N. Emde
trick (Eds.), Person and experience; Exploring & R. J. Harmon (Eds.), The development of
Pacific ethnopsychologies. Los Angeles: Uni- attachment and affiliative systems. New York:
versity of California Press. Plenum.
Gergen, K. J. & Gergen, M. (1988). Narrative Goldsmith, H. H. & Campos, J. J. (1986). Fun-
and the self as relationship. In L. Berko- damental issues in the study of early tem-
witz (Ed.), Aduances in experimental social perament: The Denver Twin Temperament
psychology, Vol. 21, (pp. 17-56). New York: Study. In M. E. Lamb, A. L. Brown &
Academic Press. B. Rogoff (Eds.), Aduances in deuelopmental
Gibson, J. J. (1979). An ecological approach to psychology, 4, (pp. 231-283). Hillsdale, NJ:
visual perception. Boston: Houghton-Mifflin. Lawrence Erlbaum.
I
3 77
LITERATURA
Gomperts, W (1992). The opkomst van de sociale Gray, J. A. (1985b). Issues in the neuropsycho-
phobie. Amsterdam: Bert Bakker. logical study of anxiety. In A. H. Tuma &
Gorman, J. M., Liebowitz, M. R., Fyer, A. J. & J. D. Maser (Eds.), Anxiety and the anxiety
Stein, J. (1989). A neuroanatomical hypothe- disorders (pp. 5-26). Hillsdale, NJ: Lawrence
sis for panic disorder. American Journal od Erlbaum.
Psychiatry, 146, 148-161. Gray, J. A. (1987). The psychology of fear and
Gottman, J. M. & Levenson, R. W. (1985). A valid stress (2nd ed.). Cambridge: Cambridge Uni-
procedure for obtaining self-report of affect versity Press.
in marital interaction. Journal of Consulting Gray, J. A. (1990). Brain systems that mediate
and Clinical Psychology, 53, 151-160. both emotions and cognitions. In J. A. Gray
Gottman, J. M. & Levenson, R. W. (1988). The so- (Ed.), Special issue of Cognition and Emo-
cial psychophysiology of marriage. In P. Nol- tion, Psychobiological aspects of relationships
ler & M. A. Fitzpatrick (Eds.), Perspectwes between emotion and cognition (pp. 269-288).
on marital interaction (pp. 182-200). Cleve- Hillsdale, NJ: Lawrence Erlbaum.
don, England: Multilingual Matters Ltd. Gray, J. A. (1991). Fear, panic and anxiety: What's
Gottman, J. M. & Levenson, R. W (1993). Mae in a name? Psychological Inuiry, 2, 77-78.
withdrawal from marital conflict. Manuscript Gray, J. A. (1994). The neuropsychology of the
submitted for publication. emotions: Framework for a taxonomy of psy-
Graeff, F. G. (1987). The anti-aversive action of chiatrie disorders. In Emotions: Essays on
drugs. In T. Thompson, E B. Dews & J. Bar- emotion theory (pp. 29-59). Hillsdale, NJ:
rett (Eds.), Adoances in Behauioural Phar- Lawrence Erlbaum.
macology, Vol. 6. Hillsdale, NJ: Lawrence Gray, J. A. (in press). The neuropsychology of
Erlbaum. amriety and schizopherenia. In M. S. Gaz-
Graham, D. T. (1962). Some research on psy- zaniga (Ed.), The Cognitwe Neurosciences.
chophysiologic specificity and its relation to Cambridge, MA: MIT Press.
psychosomatic disease. In R. Roessler & N. Gray, J. A., Feldon, J., Rawlins, J. N. E, Hemsley,
S. Greenfield (Eds.), Physiological correlates D. R. & Smith, A. D. (1991). The neurop-
of psychological disorder (pp. 221-238). Madi- sychology of schizophrenia. Behauioral and
son: University of Wisconsin Press. Brain Sciences, 14, 1-20.
Gray, J. A. (1968). The Lister Lecture 1967. The Greenberg, L. S. & Safran, J. D. (1984). Integra-
physiological basis of personality. Advance- ting affect and cognition: A perspective on
ment of Science, 24, 293-305. the process of therapeutic change. Cognitwe
Gray, J. A. (1970). The psychophysiological basis Therapy and Research, 8, 559-578.
of introversion-extraversion. Behauioural Re- Gross, C. G. (1973). Interotemporal cortex and
search and Therapy, 8, 249-266. yision. In E. Stellar & J. M. Sprague (Eds.),
Gray, J. A. (1971). The psychology of fear and Progress in physiological psychology, Vol. 5
stress. London: Weidenfeld & Nicholson. (pp. 77-123). New York: Academic Press.
Gray, J. A. (1975).Elements of a two-process theory Gross, C. G. (1992). Representation of visual sti-
of learning. New York: Academic Press. muli in inferior temporal cortex. Philos.
Gray, J. A. (1981). A critiue of Eysenck's theory Trans. Royal Society of London [Biol.], 335,
of personality. In H. J. Eysenck (Ed.), A 3-10.
model for personality (pp. 246-276). Berlin: Gross, J. J. & Levenson, R. W (1993). Emotio-
Springer-Verlag. nal suppression: Physiology, self report, and
Gray, J. A. (1982a). The neuropsychology ofanxiety: expressive behavior. Journal of Personality
An enuiry into the functions of the septohip- and,Social Psychology, 64, 970-986.
pocampal system. Oxford: Oxford University Grossman, K., Grossman, K. E., Spangler, G., Su-
Press. ess, G. & Unzner, L. (1985). Maternal sen-
Gray, J. A. (1982b). Precis of The neuropsychology sitivity and newborn orientation responses
of anxiety: An enuiry into the function of as related to uality of attachment in Nor-
the septo-hippocampal system. Behauioural thern Germany. In I. Bretherton & E. Waters
& Brain Sciences, 5, 469-484. (Eds.), Growing points of attachment theory
Gray, J. A. (1983). Where shall we search for and research. Monographs of the Society for
biologically based dimensions of personality? Research in Child Development, 50, 233-256.
Zeitschrift fur Differentielle und Diagnosti- Guignon, C. (1984). Moods in Heidegger's being
sche Psychologie, 4, 165-176. and time. In C. Calhoun & R. C. Solomon
Gray, J. A. (1985a). Anxiety and the brain: pig- (Eds.), What is an emotion? Classical re-
ments aren't colour names. Bulletin of the adings in philosophical psychology (pp. 230-
British Psychological Society, 38, 299-300. -243). New York: Oxford University Press.
380 LITERATURA
Hall, W. G. & Oppenheim, R. W (1987). Deve- Hiroi, N. & White, N. M. (1991). The lateral nuc-
lopmental psychobiology: Prenatal, perinatal, leus of the amygdala mediates expression of
and early postnatal aspects of behavioral de- the amphetamine-produced conditioned place
velopment. Annual Review of Psychology, 38, preference. Journal of Neuroscience, 11 (7),
91-128. 2107-2116.
Harre, R. (1986). An outline of the social con- Hobson, J. A., Lydic, R. & Baghdoyan, H. E.
structionist yiewpoint. In R. Harre (Ed.), The (1986). Evolving concepts of sleep cycle ge-
social construction of emotions. Oxford: Basil neration: From brain centers to neuronal
Blaekwell. populations. Behauioral and Brain Sciences,
Harris, E L. (1989). Children and emotion: The 7, 371-448.
development of psychological understanding. Hobson, J. A. & Steriade, M. (1986). Neuronal
Oxford: Basil Blaekwell. basis of behavioral state control. In V B.
Harrison, A. A. (1977). Mere exposure. In L. Ber- Mountcastle (Ed.), Handbook of physiology -
kowitz (Ed.), Aduances in experimantal social The neruous system, Vol. IV section I (pp.
psychology, Vol. 10. (pp. 39-83). New York: 701-823). Bethesda: American Physiological
Academic Press. Society.
Harter, S. (1978). Effectance motivation reconsi- Hochschild, A. R. (1979). Emotion work, feeling
dered: Toward a developmental model. Hu- rules, and social structure. American Journal
ma Deuelopment, 21, 34-64. of Sociology, 85, 551-575.
Healy, D. & Williams, J. M. G. (1988). Dysrhy- Hofstede, G. (1984). Culture's conseuences: Inter-
thmia, dysphoria, and depression: The inte- national differences in work-related ualues.
raction of learned helplessness and circadian Beverly Hills, CA: Sage.
dysrhythmia in the pathogenesis of depres- Holroyd, K. A. & Gorkin, L. (1983). Young adults
sion. Psychological Bulletin, 103, 163-178. at risk for hypertension: Effects of family hi-
Hebb, D. O. (1949). The organization of behauior. story and anger management in determining
New York: Wiley. responses to interpersonal conflict. Journal
Hebb, D. O. (1970). Textbook of psychology. New of Psychosomatic Research, 27, 131-138.
York: Saunders & Roe. Holstedge, G., Kuypers, H. G. J. M. & Dekker,
Heider, K. G. (1991). Landscapes of emotion: Map- J. J. (1977). The organization of the bulbar
ping three cultures of emotion in Indonesia. fibr connections to the trigeminal, facial
New York: Cambridge University Press. and hypoglossal motor nuclei. II. An autora-
Henke, E G. (1990). Limbie system modulation of diographic tracing study in cat. Brain, 100,
stress uleer development. Annals of the New 265-286.
York Academy of Science, 597, 201-206. Holzman, W S. & Bitterman, M. E. (1956). A
Henke, E G. (1992). Stomach pathology and the factorial study of adjustment to stress. Jour-
amygdala. In J. E Aggleton (Ed.), The amyg- nal of Abnormal and Social Psychology, 52,
dala: Neurobiological aspects of emotion, me- 179-185.
mory, and mental dysfunction (pp. 323-338). Hopkins, D. A. & Holstedge, G. (1978). Amygdala
New York: Wiley-Liss. projections to the mesencephalon, pons and
Henry, J. E (1986). Neuroendocrine patterns of medulla oblongata in the cat. Experimental
emotional response. In R. Plutchik & H. Kel- Brain Research, 32, 529-547.
lerman (Eds.), Emotion: Theory, research and Hoptman, M. J., Coyle, D. J. & Davidson, R. J.
experience, Vol. III: Biological foundations of (1993). Relations between EEG asymmetries
emotions (pp. 37-60). New York: Academic and neuropsychological function, I: Anterior
Press. functions. Paper presented at the Society for
Hess, E. H. (1973). Imprinting: Early experience Psychophysiology Research, 1993.
and the deuelopmental psychobiology of at- Horowitz, M. J. (1976). Stress response syndromes.
tachment. New York: Van Nostrand. New York: Jason Aronson.
Hiatt, S., Campos, J. & Emde, R. (1979). Facial Horowitz, M. J. (1988). Introduction to psychody-
patterning and infant emotional expression: namics. New York: Basic Books.
Happiness, surprise, and fear. Child Deuelop- Horvath, F. E. (1959). Psychological stress: A
ment, 50, 1020-1035. review of defmitions and experimental re-
Hilgard, E. R. (1949). Huma motives and the search. In L. von Bertalanffy & A. Rapaport
concept of the self. American Psychologist, 4, (Eds.), General systems, Vol V Ann Arbor,
374-382. MI: Society for General Systems Research.
Hinde, R. A. (1974). Biological bases of human House, A., Dennis, M., Warlow, C., Hawton, K. &
social behauior. New York: McGraw-Hill. Molyneux, A. (1990). Mood disorders after
Hinde, R. A. (1987). Comment. Child Deuelopment, stoke and their relation to lesion location.
58, 505-529. Brain, 113, 1113-1129.
3 77
LITERATURA
Hull, D. L. (1976). Are species really individuals? Izard, C. E. (1980). Cross-cultural perspectives on
Systematic Zoology, 25, 174-191. emotion and emotion communication. In H.
Hume, D. (1959). A treatise on human natur: Vol. Triandis & W J. Lonner (Ed.), Handbook
2. Of the passions. London: John Noon. of cross-cultural psychology, Vol. 3. Boston:
Hume, D. (1967). A treatise of human natur. L. A. Allyn & Bacon.
Selby-Bigge (Ed.). Oxford: Clarendon Press. Izard, C. E. (1991). The psychology of emotions.
(Original work published 1739). New York: Plenum.
Hunt, M. M. (1959). The natural history of love. Izard, C. E. (1992). Basic emotions, relations
New York: Knopf. among emotions, and emotion-cognition rela-
Hyde, J. S. & Sawyer, T. F. (1979). Correlated tions. Psychological Review, 99 (3), 561-165.
eharaeters in selection for aggressiveness in Izard, C. E. (1993). Four systems for emotion acti-
female mice: II. Maternal aggressiveness. Be- vation. Cognitwe and noneognitive processes.
havior Genetics, 9, 571-577. Psychological Review, 100 (1), 68-90.
Insel, T. R. (1992). Oxytocin: A neuropeptide for Izard, C. E. (1994). Innate and universal fa-
affiliation - Evidence from behavioral, recep- cial expressions: Eyidence from developmen-
tor autoradiographic and comparative stu- tal and cross-cultural research. Psychological
dies. Psychoneuroendocrinology, 3-35. Bulletin, 115, 288-299.
Insel, T. R., Kinsley, C. H., Mann, E E. & Bridges, Izard, C. E Dougherty, L. & Hembree, E. (1983).
R. S. (1990). Frenatal stress has longterm A system for identifying affect expressions
effects on brain opiate receptors. Brain Re- by holistic judgments (AFFEX). Newark: In-
search, 511, 93-97. structional Resources Center, University of
Isen, A. M. (1970). Success, failure, attention and Delaware.
reaction to others: The warm glow of suc- Izard, C. E. & Harris, E (in press). Emotional de-
cess. Journal of Personality and Social Psy- velopment and developmental psychopatho-
chology, 15, 294-301. logy. In D. Cicchetti & D. J. Cohen (Eds.),
Isen, A. M. (1984). Toward understanding the role Manua of deoelopmental psychopathology.
of affection cognition. In R. S. Wyer, Jr. & T. New York: Wiley.
K. Srull (Eds.), Handbook of social cognition, Izard, C. E., Haynes, O. M., Chisholm, G. & Baak,
Vol. 3. Hillsdale, NJ: Lawrence Erlbaum. K. (1991). Emotional determinants of infant-
Isen, A. M. (1987). Fositive affect, cognitive pro- -mother attachment, Child Development, 62
cesses and social behayior. In L. Berkowitz (5), 905-917.
(Ed.), Advances in experimental social psy- Izard, C. E., Fantauzzo, C. A., Castle, J. M.,
chology, Vol. 20 (pp. 203-253). New York: Haynes, O. & Slomine, B. S. (1993). The
Academic Press. morphological stability and social ualidity of
Isen, A. M. & Means, B. (1983). The influence infants'facial expressions in the first nine
of positive affect on decision-making strategy. months of life. Submitted for publication.
Social Cognition, 2, 18-31. Izard, C. E., Hembree, E. A. & Huebner, R. R.
Isen, A. M., Shalker, T., Clark, M. & Karp, (1987). Infants'emotion expressions to acute
L. (1978). Affect, accessibility, of materia pain: Developmental change and stability of
in memory, and behavior: a cognitive loop? individual differences. Developmental Psycho-
Journal of Personality and Social Psychology, logy, 23 (1), 105-113.
36, 1-12. Izard, C. E., Libero, D. Z., Putnam, E & Hay-
Izard, C. (1971). The face of emotion. New York: nes, O. M. (1993). Stability of emotion expe-
Appleton-Century-Crofts. riences and their relations to traits of per-
Izard, C. E. (1972). Patterns of emotions: A new sonality. Journal of Personality and Social
analysis ofanxiety and depression. New York: Psychology, 64, 847-860.
Academic Press. Izard, C. E. & Malatesta, C. (1987). Perspectives on
Izard, C. E. (1977). Human emotions. New York: emotional development, I: Differential emo-
Plenum. tions theory of early emotional development.
Izard, C. E. (1978a). On the development of emo- ' In J. D. Osofsky (Ed.), Handbook of infant
tions and emotion-cognition relationships in development (pp. 494-554). New York: Wiley.
infancy. In J. M. Davidson & R. J. Davidson Jackendoff, R. (1987). Consciousness and the com-
(Eds.), The psychobiology of consciousness. putational mind. Cambridge: Bradford
New York: Plenum. Books, MIT Press.
Izard, C. E. (1978b). On the ontogenesis of emo- Jacoby, L., Kelley, C. M., Brown, J., Jasechko,
tions and emotion-cognition relationships in J. (1989). Becoming famous overnight: Li-
infancy. In M. Lewis & L. A. Rosenblum mits on the ability to awoid unconscious
(Eds.), The development of affect (pp. 389- influences of the past. Journal of Personality
-413). New York: Plenum. and Social Psychology, 56, 326-338.
382 LITERATURA
Jacobs, W J. & Nadel, L. (1985). Stress-induced Jones, H. E." (1950). The study of patterns of
recovery of fear and phobias. Psychological emotional expression. In M. Reymert (Ed.),
Review, 92, 512-531. Feelings and emotions (pp. 161-168). New
Jacobs, W J., Nadel, L. & Hayden, V C. (1992). York: McGraw-Hill.
Anxiety disorders. In D. J. Stein & J. E. Jones, H. E. (1960). The longitudinal method in
Young (Eds.), Cognitwe science and clinical the study of personality. In I. Iscoe & H.
disorders (pp. 211-233). San Diego: Academic W Stevenson (Eds.), Personality deuelopment
Press. in children (pp. 3-27). Chicago: University of
James, W (1890/1950). Principles of psychology. Chicago Press.
New York: Dover. Jouvet, M. (1972). The role of monoamines and
James, W. (1884). What is emotion? Mind, 9, 188- acetylcholine-containing neurons in the regu-
-205. lation of the sleep-waking cycle. In Ergeb-
Jarrell, T. W, Gentile, C. G Romaski, L. M., nisse der physiologice, Vol. 64. Neurophysio-
McCabe, P M. & Schneiderman, N. (1987). logy and neurochemistry of sleep and wake-
Involvement of cortical and thalamic audi- fulness (pp. 166-308). Berlin: Springer-Ver-
tory regions in retention of differential bra- lag.
dycardia conditioning to acoustic conditioned Jung, C. G. (1960). Symbol formation. In H. Read,
stimulii in rabbits. Brain Research, 412, 285- M. Fordham & G. Adler (Eds.), The collected
-294. works, Vol. 8 (pp. 45-61). (Trans, from the
Jemmott, J. B. & Locke, S. E. (1984). Psycho- German by R. F. C. Hull). New York: Pan-
social factors, immunologie mediation, and theon (copyright held by Bollinger Founda-
human susceptibility to infectious diseases: tion, Inc.).
How much do we know? Psychological Bulle-
Jung, C. G. (1971). Psychological types, Collec-
tin, 95, 78-108.
ted works, Vol. 6. Princeton, NJ: Princeton
Jirkikowski, G. E, Caldwell, J. D., Pilgrim, C.,
University Press. (Original work published
Stumpf, W. E. & Pedersen, C. A. (1989).
1921).
Changes in immunostaininig for oxytocin in
Kagan, J. (1974). Discrepancy, temperament and
the forebrain of the female rat during late
infant distress. In M. Lewis & L. A. Rosen-
pregnancy, parturition and early lactation.
blum (Eds.), The origins of fear (pp. 229-
Celi and Tissue Research, 256, 411-417.
-248). New York: Wiley.
Joels, M. & de Kloet, E. R. (1992). Control of neu-
ronal excitability by corticosteroid hormones. Kagan, J. (1979). Structure and process in the
Trends in Neurosciences, 15, 25-28. human infant: The ontogeny of mental re-
John, O. E (1989). Towards a taxonomy of perso- presentation. In M. H. Bornstein & W. Kes-
nality descriptors. In D. M. Buss & N. Cantor sen (Eds.), Psychological deuelopment from
(Eds.), Personality psychology: Recent trends infancy: Image to intention (pp. 159-182).
and emerging directions (pp. 261-271). New Hillsdale, NJ: Lawrence Erlbaum.
York: Springer-Verlag. Kagan, J. (1991). A conceptual analysis of the af-
Johnson, M. H., Posner, M. I. & Rothbart, M. feets. Journal of the American Psychoanalytic
K. (1991). Components of visual orienting in Association, 39 (suppl), 109-129.
early infancy: Contingency learning, antici- Kagan, J., Reznick, J. S. & Snidman, N. (1988).
patory looking and disengaging. Journal of Biological bases of childhood shyness.
Cognitwe Neuroscience, 3, 335-344. Science, 240, 167-171.
Johnson-Laird, E N. (1988). The computer and the Kagan, J. & Snidman, N. (1991a). Infant predictors
mind: An introduction to cognitwe science (7 of inhibited and uninhibited profiles. Psycho-
pp.). Cambridge: Harvard University Press. logical Science, 2, 40-44.
Johnson-Laird, E N. & Oatley, K. (1989). The lan- Kagan, J. & Snidman, N. (1991b). Temperamen-
guage of emotions: An analysis of a semantic tal factors in human development. American
field. Cognition and Emotion, 3, 81-123. Psychologist, 46, 856-862.
Johnson-Laird, E N. & Oatley, K. (1992). Basic Kagan, J., Snidman, N. & Arcius, D. M. (1992).
emotions, rationality and folk theory. Cogni- Initial reactions to unfamiliarity. Current Di-
tion and Emotion, 6, 201-223. rections, 1, 171-174.
Jones, E. G. & Powell, T. E S. (1970). An anato- Kalin, N. H. & Shelton, S. E. (1989). Defensive be-
mical study of converging sensory pathways haviors in infant rhesus monkeys: Environ-
within the cerebral cortex of the monkey. mental cues and neurochemical regulation.
Brain, 93, 793-820. Science, 243, 1718-1721.
Jones, H. E. (1935). The galvanic skin reflex as Kang, D. H., Davidson, R. J., Coe, C. L., Whe-
related to overt emotional expression. Ameri- eler, R. W, Tomarken, A. J. & Ershler,
can Journal of Psychology, 47, 241-251. W B. (1991). Frontal brain asymmetry and
3 77
LITERATURA
immune function. Behavioral Neuroscience, temporal lobectomy in rhesus monkeys. Ame-

105, 860-869. rican Journal of Physiology, 119, 352-353.
Kapan, J. R., Pettersson, K, Munuck, S. B. & Kochaska, G. (1991). Socialization and tempera-
Olsson, G. (1991). Role of sympathoadrenal ment in the development of guilt and con-
medullary activation in the initiation and science. Child Development, 62, 1379-1392.
progression of atherosclerosis. Circulation, Kochaska, G., DeVet, K., Goldman, M., Murray,
84, 23-32. K. & Eutnam, S. E (1993). Conscience deue-
Kapp, B. S., Pascoe, J. E & Bixler, M. A. (1984). lopment and temperament in young children.
The amygdala: A neuroanatomical systems Unpublished manuscript.
approach to its contributions to aversive con- Koolhaas, J. M., van den Brin, T. H. C., Roozen-
ditioning. In N. Buttlers & L. R. Suire daal, B. & Boorsma, E (1990). Medial amyg-
(Eds.), Neuropsychology of memory (pp. 473- dala and aggressive behavior: Interaction be-
-488). New York: Guilford. tween testosterone and vasopressin. Aggres-
Kapp, B. S., Whalen, E J., Supple, W. F. & Pa- sive Behauior, 16, 223-229.
scoe, J. E (1992). Amygdaloid contributions Kopp, C. B. (1989). Regulation of distress and
to conditioned arousal and sensory informa- negative emotions: A developmental view. De-
tion processing. In J. E Aggleton (Ed.), The uelopmental Psychology, 25, 343-354.
amygdala: Neurobiological aspects of emo- Kopp, C. B. (1992). Emotional distress and control
tion, memory, and mental dysfunction (pp. in young children. In N. Eisenberg & R. A.
229-254). New York: Wiley-Liss. Fabes (Eds.), Emotion and its regulation in
Kapp, B. S., Wilson, A., Pascoe, J., Supple, W early development; New directions for child
& Whalen, E J. (1990). A neuroanatomical deoelopment, 55, 41-56.
systems analysis of conditioned bradycardia
Kosslyn, S. M. (1987). Seeing and imagining in
in the rabbit. In M. Gabriel & J. Moore
the cerebral hemispheres: A computational
(Eds.), Learning and computational neuro-
approach. Psychological Reuiew, 94, 148-175.
science: Foundations of adaptwe networks
Kosslyn, S. M., Davidson, R. J., Hobson, J. A.,
(pp. 53-90). Cambridge: MIT Press.
Horowitz, M. J., Hugdahl, K., Spiegel, D.
Kasper, S. & Rosenthal, N. E. (1989). Anxiety and
& Rose, R. (1993). Cognitive neuroscience
depression in seasonal affectiye disorders. In
analyses of psychiatrie phenomena: A user's
E C. Kendall *& D. Watson (Eds.), Anxiety
guide. In preparation.
and depression: Distinctive and overlapping
features (pp. 341-375). San Diego: Academic Kovecses, Z. (1989). Emotion concepts. New York:
Press. Springer-Verlag.
Kaufman, I. C. & Rosenblum, L. A. (1967). The Krantz, D. S. & Munuck, S. B. ((1984). Acute psy-
reaction of separation in infant monkeys: chophysiologic reaetivity and risk of cardio-
Anaclitic depression and conseryation-with- vascular disease: A review and methodologic
drawal. Psychosomatic Medicine, 648-676. eritiue. Psychological Bulletin, 3, 435-464.
Kenealy, P (1988). Validation of a musie mood Krettek, J. E. & Price, J. L. (1978). Amygdaloid
induction procedure: Some preliminary fin- projections to subcortical structures within
dings. Cognition and Emotion, 2, 41-48. the basal forebrain and brainstem in the rat
Kihlstrom, J. F. (1987). The cognitive unconscious. and cat. Journal of Comparative Neurology,
Science, 237, 1445-1452. 178, 225-254.
Kihlstrom, J. F. (1990). The psychological uncon- Kroon, R. M. (1988). Aanleidingen en structuur
scious. In L. Pervin (Ed.), Handbook of per- van schuldgeooel. Masters thesis, Psychology
sonality: Theory and research (pp. 445-464). Department, Amsterdam University.
New York: Guilford. Kugler, E, Kelso, J. & Turvey, M. (1982). On the
Kim, J. J. & Fanselow, M. S. (1992). Modality-spe- control and co-ordination of naturally develo-
cific retrograde amnesia of fear. Science, 256, ping systems. In J. Kelso & J. Clark (Eds.),
675-677. The deuelopment of movement control and
Kincl, F. A. (1990). Hormone toxicity in the new- co-ordination (pp. 5-78). New York: Wiley.
born. Berlin: Springer-Verlag. Kunst-Wilson, W R. & Zajonc, R. B. (1980). Affec-
Kitayama, S. (1991). Impairment of perception by tiye discrimination of stimuli that cannot be
positive and negative affect. Cognition and recognized. Science, 207, 557-558.
Emotion, 5, 255-274. Kwak, S. E, Young, E. A., Morano, I., Watson,
Klinger, E. (1975). The conseuences of committ- S. J. & Akii, H. (1992). Diurnal corticotro-
ment and disengagement from incentives. pin-releasing hormone mRNA variation in
Psychological Reuiew, 82, 1-25. the hypothalamus exhibits a rhythm distinct
Kluver, H. & Bucy, E C. (1937). Esychic blind- from that of plasma corticosterone. Neuroen-
ness" and other symptoms following bilateral docrinology, 55, 74-83.
384 LITERATURA
LaFave, L., Mannell, R. & Guilmette, A. M. (1977). Larsen, R. J. & Diener, E. (1987). Affect intensity
An irony of irony: The left-handed insult in as an individual difference characteristic: A
intragroup humour. In A. J. Chapman & H. review. Journal of Research in Personality,
C. Foot (Eds.), It's a funny thing, humour 21, 1-39.
(pp. 283-285). Longon: Pergamon. Larsen, R. J. & Ketelaar, T. (1991). Personality
Lagerspetz, K. (1961). Genetic and social causes and susceptibility to positive and negative
of aggressive behavior in mice. Scandincmian emotional states. Journal of Personality and
Journal of Psychology, 2, 167-173. Social Psychology, 61, 132-140.
Lahey, B. B., McBurnett, K, Loeber, R. & Hart, Lashley, K. (1956). Cerebral organization and be-
E. L. (in press). Psychobiology of conduct havior. In H. Solomon, S. Cobb & W. Penfield
disorder. In G. E Sholevar (Ed.), Conduct (Eds.), The brain and human behauior (pp.
disorders in children and adolescents: Asses- 1-18). Baltimore: Williams and Wilkins.
sments and interventions. Bethseda: Ameri- Lazarus, R. S. (1966). Psychological stress and the
can Psychiatrie Press. coping process. New York: McGraw-Hill.
Laird, J. D. (1989). Mood affects memory because Lazarus, R. S. (1981). The stress and coping para-
feelings are cognitions. Journal of Social Be- digm. In C. Eisdorfer, D. Cohen, A. Keinman
hauior and Personality, 4, 33-38. & E Maxim (Eds.), Models for clinical psy-
Laird, J. D. & Bresler, C. (1992). The process of chopathology (pp. 177-214). New York: Spec-
emotional experience: A self-pereeption the- trum.
ory. In M. S. Clark (Ed.), Reuiew of perso- Lazarus, R. S. (1982). Thoughts on the relation
nality and social psychology, Vol. 13 Emotion between emotion and cognition. American
(pp. 213-234). Newbury Park, CA: Sage. Psychologist, 37, 1019-1024.
Lakoff, G. (1987). Women, fire, and dangerous Lazarus, R. S. (1984). On the primacy of cognition.
things. Chicago: University of Chicago Press. American Psychologist, 39 (2), 124-129.
Lang, P. J. (1979). A bioinformational theory of Lazarus, R. S. (1991a). Cognition and motivation
emotional imagery. Psychophysiology, 16, 495- in emotion. American Psychologist, 46, 352-
-512. -367.
Lang, E J. (1988). What are the data of emotion? Lazarus, R. S. (1991b). Progress on a cognitive-mo-
In V Hamilton, G. Bower & N. Frijda (Eds.), tivational-relational theory of emotion. Ame-
Cognitiue science perspectiues on emotion and rican Psychologist, 46, 819-834.
motiuation (pp. 173-194). Amsterdam: Marti- Lazarus, R. S. (1991c). Emotion and adaptation.
nus Nijhoff. New York: Oxford University Press.
Lang, E J., Bradley, M. M. & Cuthbert, B. N. Lazarus, R. S. (1993). From psychological stress to
(1990). Emotion, attention and the startle the emotions: A history of changing outlooks.
refex. Psychological Reuiew, 97, 377-398. Annual Reuiew of Psychology, 44, pp. 1-21
Lang, E J., Greenwald, M. K, Bradley, M. M. & (Pao Alto: Annual Reviews Inc.).
Hamm, A. O. (1993). Looking at pictures: Lazarus, R. S Deese, J. & Osler, S. F. (1952). The
Affective, facial, visceral and behavioral reac- effects of psychological stress upon perfor-
tions. Psychophysiology, 30, 261-273. mance. Psychological Bulletin, 49, 293-317.
Lange, C. (1887). Ueber Gemuthsbewegungen. Leip- Lazarus, R. S. & Folkman, S. (1984). Stress, appra-
zig: Theodor Thomas. isal, and coping. New York: Springer-Verlag.
Lanzetta, J. T., Cartwright-Smith, J. & Keck, R. E. Lazarus, R. S. & Launier, R. (1978). Stress-rela-
(1976). Effects of nonverbal dissimulation on ted transactions between person and envi-
emotional experience and autonomie arousal. ronment. In L. A. Peryin & M. Lewis (Eds.),
Journal of Personality and Social Psychology, Perspectiues in interactional psychology (pp.
33, 354-370. 287-327). New York: Plenum.
Lanzetta, J. T. & Orr, S. E (1986). Excitatory Lazarus, R. S. & McCleary, R. A. (1951). Auto-
strength of expressive faces: Effects of happy nomie discrimination without awareness: A
and fear expressions and context on the study of subception. Psychological Reuiew,
extinction of a conditioned fear response. 58, 113-122.
Journal of Personality and Social Psychology, Lazarus, R. S. & Smith, C. A. (1988). Knowledge
50 (1), 190-194. and appraisal in the cognition-emotion rela-
Laresen, R. J. & Ketelaar, T. (1991). Personality tionship. Cognition and Emotion, 2, 281-300.
and susceptibility to positive and negative Leboyer, M., Bouvard, M. E, Launay, J.-M., Tabu-
emotional states. Journal of Personality and teau, F., Waller, D., Dugas, M., Kerdelhue,
Social Psychology, 61, 132-140. B., Lensing, E & Panksepp, J. (1992). Brief
Larimer, J. L. (1988). The command hypothesis: A Report: A double-blind study of naltrexone
new view using an old example. Trends in in infantile autism. Journal of Autism and
Neurosciences, 11, 506-510. Deuelopmental Disorders, 22, 311-321.
3 77
LITERATURA
LeDoux, J. E. (1984). Cognition and emotion: Pro- Levenson, R. W (1988). Emotion and the auto-
cessing functions and brain systems. In M. S. nomie nervous system: A prospectus for re-
Gazzaniga (Ed.), Handbook of cognitwe neu- search on autonomie specificity. In H. Wa-
roscience (pp. 357-368). New York: Plenum. gner (Ed.), Social psychophysiology and emo-
LeDoux, J. E. (1986). Sensory systems and emotion: Theory and clinical applications (pp.
tion: A model of affective processing. Integra- 17-42). London: Wiley.
twe Psychiatry, 4, 237-248. Levenson, R. W (1992). Autonomie neryous sys-
LeDoux, J. E, (1987). Emotion. In F. Plum (Ed.), tem differences among emotions. Psychologi-
Handbook of physiology. I: The neroous sys- cal Science, 3, 23-27.
tem. Vol. y Higher functions of the brain (pp. Levenson, R. W, Carstensen, L. L., Friesen, W V
419-460). Bethesda, MD: American Physiolo- & Ekman, P (1991). Emotion, physiology and
gical Society. expression in old age. Psychology and Aging,
LeDoux, J. E. (1989). Cognitive-emotional interac- 6, 28-35.
tions in the brain. Cognition and Emotion, 3, Levenson, R. W, Ekman, E & Friesen, W V (1990).
267-289. Voluntary facial action generates emotion-
LeDoux, J. E. (1990). Information flow from sen- -specific autonomie nervous system activity.
sation to emotion: Plasticity in the neural Psychophysiology, 27, 363-384.
computation of stimulus value. In M. Gabriel Levenson, R. W, Ekman, E, Heider, K. & Friesen,
& J. Moore (Eds.), Learning and computa- W V (1992). Emotion and autonomie nervous
tional neuroscience: Foundations of adaptwe system activity in the Minangkabau of West
networks (pp. 3-52). Cambridge: MIT Press. Sumatra. Journal of Personality and Social
Psychology, 62, 972-988.
LeDoux, J. E. (1991). Emotion and the limbie
Levenson, R. W. & Gottman, J. M. (1983). Marital
system concept. Concepts in Neuroscience, 2,
interaction: Physiological linkage and affec-
169-199.
tive exchange. Journal of Personality and
LeDoux, J. E. (1992a). Brain mechanisms of emo-
Social Psychology, 45, 587-597.
tion and emotional learning. Current Opinion
Levenson, R. W. & Gottman, J. M. (1985). Physio-
in Neurobiology, 2, 191-198.
logical and affective predictors of change in
LeDoux, J. E. (1992b). Emotion and the amygdala.
relationship satisfaction. Journal of Persona-
In J. P Aggleton (Ed.), The amygdala: Neu-
lity and Social Psychology, 49, 85-94.
robiological aspects of emotion, memory, and
Levenson, R. W & Mades, L. L. (1980). Physio-
mental dysfunction (pp. 339-351). New York:
logical response, facial expression, and trait
Wiley-Liss.
anxiety: Two methods for improuing consi-
LeDoux, J. E. (1992c). Emotion as memory: ana- stency. Paper presented at the meeting of the
tomical systems underlying indelible neural Society for Psychophysiological Research.
traces. In S. Christianson (Ed.), The hand- Leventhal, H. (1984). A perceptual motor theory
book of emotion and memory: Research and of emotion, In K. R. Scherer & E Ekman
theory (pp. 269-288). Hillsdale, NJ: Erlbaum. (Eds.), Approaches to emotion (pp. 271-292).
LeDoux, J. E., Iwata, J., Cicchetti, P. & Reis, D. Hillsdale, NJ: Lawrence Erlbaum.
J. (1988). Different projections of the cen- Levenson, R. W., Sher, K. J., Grossman, L. M.,
tral amygdaloid nucleus mediate autonomie Newman, J. & Newlin, D. B. (1980). Alco-
and behavioral correlates of conditioned fear. hol and stress response dampening: Phar-
Journal of Neuroscience, 8, 2517-2529. macological effects, expectany, and tension
LeDoux, J. E., Ruggiero, D. A. & Reis, D. J. (1985). reduction. Journal of Abnormal Psychology,
Projections to the subcortical forebrain from 89, 528-538.
anatomically defined regions of the medial Levenson, R. W & Tsai, J. L. (in preparation).
geniculate body in the rat. Journal of Com- Experimental test of a model of ethno-cultu-
paratiue Neurology, 242, 182-213. ral influences on emotion.
LeDoux, J. E., Sakaguchi, A. & Reis, D. J. (1984). Leventhal, H. & Scherer, K. (1987). The relation-
Subcortical efferent projections of the medial ship of emotion to cognition: A functional ap-
geniculate nucleus mediate emotional res- proach to a semantic controversy. Cognition
ponses conditioned to acoustic stimuli. Jour- and Emotion, 1, 3-28.
nal of Neuroscience, 4, 683-698. Levy, Robert I. (1973). The Tahitians, Mind and
Lehrman, D. S. (1953). A critiue of Konrad Lo- experience in the Society Islands. Chicago:
renz^ theory of instinctive behavior. Quar- University of Chicago Press.
terly Revieu) of Biology, 28, 337-363. Levy, R. I. (1978). Tahitian gentleness and redun-
Lehrman, D. S. (1964). The reproductive behavior dant controls. In A. Montague (Ed.), Lear-
of ring doves. Scientific American, 211, 48- ning non-aggression. New York: Oxford Uni-
-54. versity Press.
386 LITERATURA
Levy, R. I. (1984a). The emotion in comparative McCrae, R- R. & Costa, E T., Jr. (1987). Validation
perspective. In K. R. Scherer & E Ekman of a five-factor model of personality across
(Eds.), Approaches to emotion (pp. 397-412). instruments and observers. Journal of Perso-
Hillsdale, NJ: Lawrence Erlbaum. nality and Social Psychology, 52, 81-90.
Levy, R. I. (1984b). Emotion, knowing and culture. MacDonald, K. B. (1988). Social and personality
In R. A. Shweder & R. A. LeVine (Eds.), deuelopment: An euolutionary synthesis. New
Culture theory: Essays on mind, self and York: Plenum.
emotion. New York: Cambridge University MacDonald, N. E. & Silverman, I. W (1978). Smi-
Press. ling and laughter in infants as a function
Lewin, K. (1931). The conflict between Aristotelian of level of arousal and cognitwe evaluation.
and Galileian modes of thought in contem- Deuelopmental Psychology, 14, 235-241.
porary psychology. Journal of Genetic Psycho- MacDougall, J. M., Dembroski, T. M. & Krantz,
logy, 5, 141-177. D. S. (1981). Effects of types of challenge on
Lewin, K. (1935). On Aristotelian and Galileleian pressor and heart rate responses in Type A
science. In K. Lewin, Towards a dynamie and B women. Psychophysiology, 18, 1t9.
theory of personality (pp. 16-23). New York: McFarlane, A. C. (1986). The longitudinal course of
McGraw-Hili. posttraumatic morbidity: The rang of outeo-
Lewis, M. (1990). The development of intentiona- mes and their predictors. Journal of Neruous
lity and the role of consciousness. Psycholo- and Mentol Disease, 176, 30-39.
gical Inuiry, 1, 231-283. Mclntyre, C. W., Watson, D., Clark, L. A. & Cross,
Lewis, M., Alessandri, S. M. & Sullivan, M. W S. A. (1991). The effect of induced social
(1990). Violation of expectancy, loss of con- interaction on positive and negative affect.
trol, and anger expressions in young infants. Bulletin of the Psychonomic Society, 29, 67-
Deuelopmental Psychology, 26, 745-751. -70.
Lewis, M. & Michalson, L. (1983). Children's emo- Mackintosh, N. J. (1983). Conditioning and asso-
tions and moods: Deuelopmental theory and ciatiue learning. New York: Oxford Univer-
measurement. New York: Plenum. sity Press.
Lewis, M., Sullivan, M., Stanger, C. & Weiss, M. MacLean, E D. (1952). Some psychiatrie implica-
(1989). Self-development ar.d self-conscious tions of physiological studies on frontotempo-
emotions. Child Deuelopment, 60, 146-156. ral portion of limbie system (visceral brain).
Lewis, V L. & Williams, R. N. (1989). Mood-con- Electroencephalogr. Clinical Neurophysiology,
gruent vs. mood-state-dependent learning: 4, 407-418.
Implications for a view of emotion. Journal MacLean, E D. (1990). The triune brain in euo-
of Social Behauior and Personality, 4, 157- lution: Role in paleocerebral functions. New
-171. York: Plenum.
Leyhausen, E (1967). Biologie von Ausdruck und Malatesta, C. Z. (1990). The role of emotions in the
Eindruck (Teil 1). Psychologische Forschung, development and organization of personality.
31, 113-176. In R. A. Thompson (Ed.), Socioemotional de-
Lindsley, D. B. (1951). Emotions. In S. S. Stevens uelopment (pp. 1-56). Lincoln: University of
(Ed.), Handbook of experimental psychology Nebraska Press.
(pp. 473-516). New York: Wiley. Malatesta, C., Culver, C., Tesman, J. & Shepard, B.
Luria, A. R. (1973). The working brain. New York: (1989). The development of emotion expres-
Basic Books. sion during the first two years of life. Mono-
Lutz, C. & White, G. M. (1986). The anthropology graphs of the Society for Research in Child
of emotions. Annual Reuiew of Anthropology, Deuelopment, 54 (1-2), 1-136.
15, 405-436. Mancia, B. & Zanchetti, A. (1981). Hypothalamic
Lyons, W. (1980). Emotion. Cambridge: Cambridge control of autonomie function. In E J. Mor-
Univesity Press. gane & J. Panksepp (Eds.), Handbook of the
McCall, R. B. (1986). Issues of stability and conti- hypothalamus, Vol. 3, Pt. B, Behauioral stu-
nuity in temperament research. In R. Plomin dies of the hypothalamus (pp. 47-202). New
& J. Dunn (Eds.), The study of temperament: York: Marcel Dekker.
Changes, continuities and challenges. Hills- Mandler, G. (1975). Mind and emotion. New York:
dale, NJ: Lawrence Erlbaum. Wiley.
McClelland, J. L. & Rumelhart, D. E. (1986). Pa- Mandler, G. (1982). The structure of value. In M.
rallel distributed processing: Explorations in 5. Clark & S. T. Fiske (Eds.), Affect and
the microstructures of cognition. Cambridge: cognition (pp. 3-36). Hillsdale, NJ: Lawrence
MA: MIT Press. Erlbaum.
Maccoby, E. E. & Jacklin, C. S. (1974). The psy- Mandler, G. (1984). Mind and body: The psycho-
chology of sex-differences. Stanford: Stanford logy of emotion and stress. New York: Nor-
University Press. ton.
LITERATURA
: :
: 387
Mandler, G. Nakamura, Y. & VanZandt, B. J. S. hedonic contrast and affective interaction.
(1987). Nonspecific effects of exposure on Motwation and Emotion, 12, 333-351.
stimuli that cannot be recognized. Journal of Mauro, R., Sato, K. & Tucker, J. (1992). The role
Experimental Psychology : Learning Memory, of appraisal in human emotions: A crosscul-
and Cognition, 13, 646-648. tural study. Journal of Personality and Social
Marceil, J. C. (1977). Implicit dimensions of ide- Psychology, 62, 301-317.
ography and nomothesis: A reformulation. Maxson, S. C., Shrenker, E & Vigue, L. C. (1983).
American Psychologist, 32, 1046-1055. Genetics, hormones, and aggression. In B. B.
Markus, H. R. & Kitayama, S. (1991). Culture Svare (Ed.), Hormones and aggressiue beha-
and the self: Implications for cognition, emo- vior (pp. 179-196). New York: Flenum.
tion, and motivation. Psychological Revieu>, Mayer, J. D., Salovey, E, Gomberg-Kaufman, S. &
98, 224-253. Bleiney, K. (1991). A broader conception of
Marshall, G. D. & Zimbardo, E G. (1979). Affective mood experience. Journal of Personality and
conseuences of inadeuately explained phy- Social Psychology, 60, 100-111.
siological arousal. Journal of Personality and Meehl, E E. (1975). Hedonic capacity: Some conjec-
Social Psychology, 37, 970-988. tures. Bulletin of the Menninger Clinic, 39,
Martin, L. L. (1986). Set/Reset: Use and disuse of 295-307.
concepts in impression formation. Journal of Meehl, E E. (1992). Factors and taxa, traits and
Personality and Social Psychology, 51, 493- types, differences of degree and differences in
-504. kind. Journal of Personality, 60, 117-174.
Martin, L. L., Seta, J. J. & Crelia, R. A. (1990).
Mellerup, E. T. & Rafaelsen, O. J. (1979). Circadian
Assimilation and contrast as a function of
rhythms in manic-melancholic disorders. In
people's willingness and ability to expend
W B. Essman & L. Valzelli (Eds.), Current
effort in forming an impression. Journal
decelopments in psychopharmacology, Vol. 5
of Personality and Social Psychology, 59,
(pp. 51-66).
27-37.
Melton, R. J. (in press). Effects of induced mood
Martin, L, L., Ward, D. W, Achee, J. W & Wyer,
on task performance. Personality and Social
R. S. (1993). Mood as input: Feople have
Psychology Bulletin.
to interpret the motivational implications of
Menon, U. & Shweder, R. A. (1992). Kali's ton-
their moods. Journal of Personality and So-
gue: Cultural psychology and the power of
cial Psychology, 64, 317-326.
shame" in Orpissa, India. In H. Markus &
Masach, C. (1979). Negative emotional biasing of
S. Kitayama (Eds.), Culture and the emo-
unexplained arousal. Journal of Personality
tions. Forthcoming APA publication.
and Social Psychology, 37, 953-969.
Mason, J. W. (1975). Emotion as reflected in pat- Merbaum, M. & Hefez, A. (1976). Some personality
terns of endocrine regulation. N. L. Levi characteristics of soldiers exposed to extreme
(Ed.), Emotions: Their parameters and me- war stress. Journal of Consulting and Clini-
asurement (pp. 143-153). New York: Raven cal Psychology, 44, 1-6.
Press. Merleau-Ponty, M. (1962). Phenomenology of per-
Masson, J. L. & Patwardhan, M. V (1970). Aesthe- ception (C. Smith, Trans.). London: Routledge
tic rapture: The Rasadhyaya of the Natyasa- & Kegan Paul.
stra. Poona, India: Deccan College Postgradu- Merritt, J. M., Stickgold, R., Pace-Schott, E., Wi-
ate and Research Institute. liams, J. & Hobson, J. A. (1994). Emotion
Mathews, A. (1990). Why worry? The cognitive profiles in dreams of men and women. Con-
function of anxiety. Behavior Research and sciousness and Cognition, 3, 46-60.
Therapy, 28, 455-468. Mervis, C. B. & Rosch, E. (1981). Categorization
Matlin, M. W (1971). Response competition, re- of natural objects. Annual Review of Psycho-
cognition, and affect. Journal of Personality logy, 32, 89-115.
and Social Psychology, 19, 295-300. Mesuita, B. & Frijda, N. H. (1992). Cultural va-
Mathews, A., May, J., Mogg, K. & Eysenck, M. riations in emotions: A review. Psychological
(1990). Attentional bias in anxiety: Selective Bulletin, 112, 179-204.
search or defective filtering? Journal of Ab- Mesulam, M. M., van Hoesen, G., Pandya, D. N.
normal Psychology, 99, 166-173. & Geschwind, N. (1977). Limbie and sensory
Matsumoto, D. & Ekman, E (1989). American-Ja- connections of the inferior parietal lobule
panese cultural differences in intensity ra- (area pg) in the rhesus monkey: A study with
tings of facial expressions of emotion. Moti- a new method for horseradish peroxidase
vation and Emotion, 13, 143-157. histochemistry. Brain Research, 136, 393-414.
Mauro, R. (1988). Opponent process in human Michotte, A. E. (1950). The emotions as func-
emotions? An experimental investigation of tional connections. In M. Reymert (Ed.),
388 LITERATURA
Feelings and emotions (pp. 114-126). New Morris, W N . (1989). Mood: The frame of mind.
York, MeGraw-Hill. New York: Springer-Verlag.
Miller, N. E. (1951). Learnable drives and rewards. Mowrer, O. H. (1947). On the dual natur of lear-
In S. S. Stevens (Ed.), Handbook of experi- ning - A reinterpretation of conditioning"
mental psychology (pp. 435-472). New York: and problem-soving". Harvard Educational
Wiley. Reuiew, 17, 102-148.
Miller, N. E. (1978). The evidence for the antia- Mowrer, O. H. (1960). Learning and behauior. New
therogenicity of high-density lipoprotein cho- York: Wiley.
lesterol level. Lipids, 13, 914-919. Murphy, S. T., Monahan, J. L. & Zajonc, R. B. (un-
Mineka, S., Davidson, M., Cook, M. & Keir, R. der review). The diffusion of non-conscious
(1984). Observational conditioning of snake affect.
fear in rhesus monkeys. Journal of Abnormal Murphy, S. T. & Zajonc, R. B. (1987, August-Sep-
Psychology, 93 (4), 355-372. tember). Affect and awareness: Comparisons
Mineka, S. & Sutton, S. K. (1992). Cognitive biases of subliminal and supraliminal affectiue pri-
and the emotional disorders. Psychological ming. Paper presented at the 95th Annual
Science, 3, 65-69. Convention of the American Psychological
Mishkin, M. (1965). Visual mechanisms beyond Association, New York.
the striate cortex. In R. N. Russell (Ed.), Murphy, S. T. & Zajonc, R. B. (1988, August). Non-
Frontiers in physiological psychology. New -conscious influence of affectiue and cognitwe
York: Academic Press. processes. Paper presented at the 96th APA
Miyake, K., Chen, S. & Campos, J. J. (1985). Infant Convention, Atlanta, Georgia.
temperament, mother's mode of interaction, Murphy, S. T. & Zajonc, R. B. (1993). Affect,
and attachment in Japan: An interim report. cognition, and awareness: Affective priming
In I. Bretherton & E. Waters (Eds.), Growing with suboptimal and optimal stimulus. Jour-
points of attachment theory and research. mo- nal of Personality and Social Psychology, 64,
nographs of the Society for Research in Child 723-739.
Deuelopment, 50, 276-297.
Murray, E. A. (1992). Medial temporal lobe struc-
Moran, T. H., Schwartz, G. J. & Blass, E. M.
tures contributing to recognition memory:
(1984). Organized behavioral responses to la-
The amygdaloid complex versus the rhinal
teral hypothalamic electrical stimulation in
cortex. In J. E Aggleton (Ed.), The amygdala:
infant rats. The Journal of Neuroscience, 3,
Neurobiological aspects of emotion, memory,
10-19.
and metal dysfunction (pp. 453-470). New
Moreau, J.-L., Cohen, E. & Lieblich, I. (1984).
York: Wiley-Liss.
Ventral tegmental self-stimulation, sensory
reactivity and pain reduction in rats selected Myers, F. (1979). Emotions and the self: A theory
for high and Iow rats of lateral hypothalamic of personhood and political order among the
self-stimulation. Physiology & Behauior, 33, Pintupi Aborigines. Ethos: Journal of Society
825-830. for Psychological Anthropology, 7, 343-370.
Moreland, R. L. & Zajonc, R. B. (1977). Is stimulus Naumann, E., Bartussek, D., Daiser, W. & Gehm-
recognition a necessary condition for the oc- -Wolfsdorf, G. (1991). Vasopressin and cogni-
currence of exposure effects? Journal of Per- tive processes: Two event-related potential
sonality and Social Psychology, 35, 191-199. studies. Peptides, 12, 1379-1384.
Moreland, R. L. & Zajonc, R. B. (1979). Exposure Negro-Vilar, A. & Conn, E M. (1988). Peptide
effects may not depend on stimulus reco- hormones: Effects and mechanisms of action.
gnition. Journal of Personality and Social Boca Raton, FL: CRC Press.
Psychology, 37, 1085-1089. Newman, J. D. (Ed.) (1988). The physiological con-
Morgan, C. & Averill, J. R. (1992). True feelings, trol of mammalian uocalizations. New York:
the self, and authenticity: A psychosocial per- Plenum.
spective. In D. D. Franks & V Gecas (Eds.), Newman, J. E (1987). Reaction to punishment in
Social perspectiues on emotion, Vol. 1 (pp. extraverts and psychopaths: Implications for
95-124). Greenwich, CT: JAI. the impulsive behavior of disinhibited indivi-
Morley, J. E. & Blundell, J. E. (1988). The neu- duals. Journal of Research in Personality, 21,
robiological basis of eating disorders: Some 464-480.
formulation. Biological Psychiatry, 23, 53-78. Niedenthal, E M. (1987). Unconscious affect in
Moore, B., Underwood, B. & Rosenhan, D. L. social cognition. Ph. D. Thesis, University of
(1984). Emotion, self, and others. In C. Izard, Michigan.
J. Kagan & R. Zajonc (Eds.), Emotions, co- Niedenthal, E M. (1990). Implicit perception and
gnition and behauior (pp. 464-483). Cam- affective information. Journal of Experimen-
bridge: Cambridge Uniyersity Press. tal Social Psychology, 26, 505-527.
387 LITERATURA
.tmmmmmfflmmmmMmmmmmmmmmmmmmMmmmmmmmMmmmc:
389
Notarius, C. I. & Levenson, R. W (1979). Expres- Oster, H., Hegley, D. & Nagel, L. (1992). Adult
sive tendencies and physiological responses judgments and fine-grained analysis of infant
to stress. Journal of Personality and Social facial expressions. Deoelopmental Psychology,
Psychology, 37, 1204-1210. 28 (6), 1115-1131.
Oatley, K. (1992). Best laid schemes: The psy- Osgood, C. E., Suci, G. J. & Tannenbaum, E
chology of emotions. Cambridge: Cambridge H. (1957). The measurement of meaning.
Univers;ty Press. Urbana: University of Illinois Press.
Oatley, K. & Jenkins, J. M. (1992). Human emo- Panksepp, J. (1979). A neurochemical theory of
tions: Function and dysfunction. Annual Re- autism. Trends in Neurosciences, 2, 174-177.
view of Psychology, 43, 55-85. Panksepp, J. (1981). Brain opioids: A neuroche-
Oatley, K. & Johnson-Laird, E (1987). Towards a mical substrate for narcotic and social de-
cognitive theory of emotion. Cognition and pendence. In S. Cooper (Ed.), Progress in
Emotion, 1, 51-58. theory in psychopharmacology (pp. 149-175).
Obrist, E A. (1981). Cardiooascular psychophysio- London: Academic Press.
logy. New York: Flenum. Panksepp, J. (1982). Toward a genera psychobiolo-
Ohman, A. (1986). Face the beast and fear the gical theory of emotions. The Behauioral and
face: Animal and social fears as prototypes Brain Sciences, 5, 407-467.
for ewolutionary analyses of emotion. Psycho- Panksepp, J. (1985). Mood changes: In E J. Vin-
physiology, 23, 123-145. ken, G. W. Bruynm & H. L. Klawans (Eds.),
Ohman, A., Dimberg, U. & Esteves, F. (1989). Handbook of clinical neurology, Vol. 1 (45),
Preattentive activation of aversive emotions. Clinical neuropsychology (pp. 271-285). Am-
In T. Archer & L.-G. Nilsson (Eds.), Auersion, sterdam: Elsevier.
auoidance and anxiety (pp. 169-193). Hills-
Panksepp, J. (1986). The anatomy of emotions. In
dale, NJ: Lawrence Erlbaum.
R. Plutchik & H. Kellerman (Eds.), Emotion:
Ono, T. & Nishijo, H. (1992). Neurophysiological
Theory, research and experience, Vol. III, Bio-
basis of the Kluver-Bucy syndrome:
logical foundations of emotions (pp. 91-124).
Responses of monkey amygdaloid neurons to
New York: Academic Press.
biologieally significant objects. In J. E Ag-
Panksepp, J. (1989a). Les circuits des emotions.
gleton (Ed.), The. amygdala: Neurobiologieal
Science & Wie, 168, 58-67.
aspects of emotion, memory, and mental dys-
Panksepp, J. (1989b). The neurobiology of emo-
function (pp. 167-190). New York: Wiley-Liss.
tions: Of animal brains and human feelings.
Ormel, J. & Schaufeli, W B. (1991). Stability and
In H. Wagner & T. Manstead (Eds.), Hand-
change in psychological distress and their
book of Social Psychophysiology, Chichester:
relationship with self-esteem and locus of
Wiley.
control: A dynamie euilibrium model. Jour-
nal of Personality and Social Psychology, 60, Panksepp, J. (1990a). Psychology's search of iden-
288-299. tity: Can mind" and behavior be understood
Ortony, A. (1990, August). The cognition-emotion without understanding the brain? New Ideas
connection. Paper presented at the Ninety- in Psychology, 8, 139-149.
-Eighth Annual Convention of the American Panksepp, J. (1990b). The psychoneurology of fear:
Fsychological Association, Boston, Massachu- Evolutionary perspectives and the role of
setts. animal models in understanding human anxie-
Ortony; A. (1991). Value and emotion. In G. Kes- ty. In R. Burrows (Ed.), Handbook of anxiety,
sen, A. Ortony & F. Craik (Eds.), Memories, Vol. 3 (pp. 3-58). Amsterdam: Elsevier.
thoughts and emotions: Essays in memory of Panksepp, J. (1990c). A role for affective neuro-
George Mandler (pp. 317-353). Hillsdale, NJ: science in understanding stress: The case of
Lawrence Erlbaum. separation distress circuitry. In S. Puglisi-
Ortony, A. & Clore, G. L. (1989). Emotion, mood, -Allegra & A. 01iverio (Eds.), Psychobiology
and conscious awareness. Cognition and of stress (pp. 41-57). Dordrecht, the Nether-
Emotion, 3, 125-137. lands: Kluwer Academic Publishers.
Ortony, A., Clore, G. L. & Collins, A. (1988). The Panksepp, J. (1990d). Gray zones at the emo-
cognitwe structure of emotions. New York: tion/cognition interface. In J. A. Gray (Ed.),
Cambridge University Press. Special issue of Cognition and Emotion, Psy-
Ortony, A., Clore, G. L. & Foss, M. S. (1987). The chobiological Aspects of Relationships Be-
referential structure of the affective lexicon. tween Emotion and Cognition (pp. 289-302).
Cognitwe Science, 11, 341-364. Hillsdale, NJ: Lawrence Erlbaum.
Ortony, A. & Turner, T. J. (1990). What's basie Panksepp, J. (1991). Affeetive neuroscience: A con-
about basie emotions? Psychological Reoiew, ceptual framework for the neurobiological
97, 315-331. study of emotions. In K. Strongman (Ed.),
390 LITERATURA
International reviews of studies in emotions, of the New York Academy of Sciences, New
Vol. 1 (pp. 59-99). Chichester: Wiley. York: Academy of Sciences.
Panksepp, J. (1992). A critical role for affec- Penick, S. & Solomon, E R. (1991). Hippocampus,
tive neuroscience" in resolving what is basie context, and conditioning. Behavioral Neuro-
about basie emotions: Response to Ortony science, 105, 611-617.
and Turner. Psychological Review, 99, 554- Pennebaker, J. W (1991). Opening up: The healing
-560. power of confiding in others. New York: Wil-
Panksepp, J. (1993). Neurochemical control of liam Morrow.
moods and emotions: Amino acids to neuro- Pennebaker, J. & Beall, S. K. (1986). Confronting
peptides. In M. Lewis & J. Haviland (Eds.), a traumatic event: Toward an understanding
The handbook of emotions (pp. 87-107). New of inhibition and disease. Journal of Abnor-
York: Gulford. mai Psychology, 95, 274-281.
Panksepp, J. & Abbott, B. (1990). Modulation of Pennebaker, J., Hughes, C. F. & 0'Heeron, R. C.
separation distress by a-MSH. Peptides, 11, (1987). The psychology of confession: Lin-
647-653. king inhibitory and psychosomatic processes.
Panksepp, J. & Lensing, P. (1991). Nalterxone Journal of Personality and Social Psychology,
treatment of autism: A synopsis of a open- 52, 781-793.
trial with four children. Journal of Autism Pennebaker, J., Kiecolt-Glaser, J. K. & Glaser, R.
and Deuelopmental Disorders, 21, 135-141. (1988a). Disclosure of traumas and immune
Panksepp, J., Normansell, L., Herman, B., Bishop, function: Health implications for psychothe-
P & Crepeau, L. (1988). Neural and neu- rapy. Journal of Consulting and Clinical Psy-
rochemical control of the separation distress chology, 56, 239-245.
cali. In J. D. Newman (Ed.), The physiologi- Pennebaker, J., Kiecolt-Glaser, J. K. & Glaser,
cal control of mammalian vacalizations (pp. R. (1988b). Confronting traumatic experience
263-299). New York: Plenum. and immunocompetence: A reply to Neale,
Panksepp, J., Sacks, D. S., Crepeau, L. J. & Abbott, Cox, Valdimarsdottir, and Stone. Journal of
B. B. (1991). The psycho- and neurobiology Consulting and Clinical Psychology, 56, 638-
of fear systems in the brain. In M. R. Denny -639.
(Ed.), Aversive events and behauior (pp. 7- Perkins, M. (1966). Emotion and feeling. Philoso-
-59). Hillsdale, NJ: Lawrence Erlbaum. phical Reuiew, 75, 139-160.
Panksepp, J., Siviy, S. & Normansell, L. (1984). Pervin, L. A. (1986). Ideographic and nomothetie
The psychobiology of play: Theoretical and aspects of affect. In L. Van Langenhove, J.
methodological perspectives. Neuroscience and M. De Waele & R. Harre (Eds.), Indiuidual
Biobehauioral Reuiews, 8, 465-492. persons and their actions: Essays in honor of
Panksepp, J., Siviy, S. M. & Normansell, L. A. J. P. De Waele. Brussels: Free University of
(1985). Brain opioids and social emotions. In Brussels.
M. Reite & T. Fields (Eds.), The psychobio- Pfaffman, C. (1960). The pleasures of sensation.
logy of attachment and separation (pp. 3-49). Psychological Reuiew, 67, 253-268.
New York: Academic Press. Pfennig, J. L., Clore, G. L. & Ortony, A. (1991,
Papousek, H. & Papousek, M. (1974). Mirror-image May). Predicting emotional intensity: The
and self-recognition in young human infants: role of goal importance. Paper presented
A new method of experimental analysis. De- at the Midwestern Psychological Association,
uelopmental Psychobiology, 7, 149-157. Chicago.
Parrott, W. G. (1988). The role of cognition in Phillips, R. G. & LeDoux, J. E. (1992). Differential
emotional experience. In W J. Baker, L. E contribution of amygdala and hippocampus
Mos, H. V Rappard & H. J. Stam (Eds.), to cued and contextual fear conditioning. Be-
Recent trends in theoretical psychology (pp. hauioral Neuroscience, 106, 274-285.
327-337). New York: Springer-Verlag. Phillips, R. G. & LeDoux, J. E. (1992). Overlapping
Parrott, W G. & Sabini, J. (1990). Mood and and divergent Projectins of CA1 and the
memory under natural conditions: Evidence Ventral Subiculum to the Amygdala. Society
for mood incongruent recall. Journal of Per- of Neuroscience Abstracts, 18, 518.
sonality and Social Psychology, 59, 321-336. Piderit, T. (1867). Mimik und Physiognomik. Det-
Pavot, W, Diener, E. & Fujita, F. (1990). Extraver- moldt: Meyer.
sion and happiness. Personality and Indiui- Pitkanen, A. & Amaral, D. G. (1991). Demonstra-
dual Differences, 12, 1299-1306. tion of projections from the lateral nucleus to
Pedersen, C. A., Caldwell, J. D., Jirikowski, G. & the basal nucleus of the amygdala: A PHA-L
Insel T. R. (Eds.) (1992). Oxytocin in ma- study in the monkey. Eocperimental Brain
ternal, sexual and social behaviors. Annals Research, 83, 465-470.
389 LITERATURA
mmmm
Plomin, R. & Bergeman, C. S. (1991). The na- Reisenzein, R. & Schnpflug, W. (1992). Stumpfs
tur of nurture: genetic influence on envi- cognitive-evaluative theory of emotion. Ame-
ronmental" measures. Behavioral and Brain rican Psychologist, 47, 34-45.
Sciences, 14, 373-428. Rescorla, R. A. (1988). Behavioral studies of Pavlo-
Plutchik, E (1980). Emotion: A psychobioeuolutio- vian conditioning. Annual Reoiew of Neuro-
nary synthesis. New York: Harper & Row. science, 11, 329-352.
Polanyi, M. (1966). The tacit dimension. Garden Rholes, W S., Riskind, J. H. & Lane, J. W (1987).
City, NY: Doubleday. Emotional states and memory biases: Effects
Pollard, C. A., Pollard, H. J. & Corn, K. J. (1989). of eognitive priming and mood. Journal of
Panic onset and major events in the lives of Personality and Social Psychology, 52, 91-99.
agoraphobisc: A test of contiguity. Journal of Ricci-Bitti, E O. (1989). The universality of fa-
Abnormal Psychology, 98, 318-321. cial expression of emotion. In W Schnpflug
Porges, S. W, Doussard, J. A. & Maiti, A. K. (Ed.), Bericht liber den 36. Kongress der
(in press). Vagal tone and the physiological Deutschen Gesellschaft fur Psychologie (pp.
regulation of emotion. In N. A. Fox (Ed.), 332-343). Gttingen: Hogrefe.
Emotion regulation: Behavioral and biologi- Rime, B., Fhilippot, E & Cisamolo, D. (1990).
cal considerations. Monograph of the Society Social schemata of peripheral changes in
for Research in Child Development. emotion. Journal of Personality and Social
Posner, M. I. & Rothbart, M. K. (1992). Attentional Psychology, 59, 38-49.
mechanisms and conscious experience. In A. Roberts, W W. & Beruist, E. (1968). Attack eli-
D. Milner & M. D. Ruggs (Eds.), The neuro- cited by hypothalamic stimulation in cats
physiology of consciousness (pp. 91-111). San raised in social isolation. Journal of Com-
Diego: Academic Press. paratwe and Physiological Psychology, 66,
Post, S. & Mai, J. K. (1980). Contribution to 590-596.
the amygdaloid projection field in the rat: A Roberts, R. J. & Weerts, T. C. (1982). Cardio-
quantitative autoradiographic study. J. Hirn- vascular responding during anger and fear
forsch, 21, 199-225. imagery. Psychological Reports, 50, 219-230.
Pribram, K. H. & McGuiness, D. (1975). Arousal, Roberts, W W. (1980). X4C deoxyglucose mapping
activation, and effort in the control of atten- of first-order projections actiyated by stimu-
tion. Psychological Reoieui, 82, 116-149. lation of lateral hypothalamic sites eliciting
Price, J. L. & Amaral, D. G. (1981). An autoradio- gnawing, eating, and drinking in rats. Jour-
graphic study of the projection of the central nal of Comparatwe Neurology, 194, 617-638.
nucleus of the monkey amygdala. Journal of Robertson, H. A., Martin, I. L. & Candy, J. M.
Neuroscience, 1, 1242-1259. (1978). Differences in benzodiazepine recep-
Ptacek, J. T., Smith, R. R., Espe, K, Raffety, tor binding in Maudsley reactive and Maud-
B. (1994). Limited correspondence between sley non-reactive rats. European Journal of
daily coping reports and retrospective coping Pharmacology, 50, 455-457.
recall. Psychological Assessment, 6, 41-49. Robinson, R. G. & Downhill, J. E. (in press). La-
Puglisi-Allegra, S. & 01iverio, A. (1990). Psychobio- teralization of psyhopathology in response
logy of stress. Dordrecht, Germany: Kluwer to focal brain injury. In R. J. Davidson &
Academic Publishers. K. Hugdahl (Eds.), Brain asymmetry. Cam-
Quay, H. C. (1988). The behavioral reward and in- bridge, MA: MIT Fress.
hibition system in childhood behavior disor- Rolls, E. T. (1990). A theory of emotion, and its
ders. In L. M. Bloomingdale (Ed.), Attention application to understanding the neural basis
deficit disorder, Vol. 3 (pp. 176-186). New of emotion. In J. A. Gray (Ed.), Psychobiolo-
York: Pergamon. gical aspects of relationships between emotion
Randall, W C. & Priola, D. V (1965). In W. C. Ran- and cognition (pp. 161-190). (Special issue
dall (Ed.), Nervous control of the heart (pp. of Cognition and Emotion). Hillsdale, NJ:
214-244). Baltimore: Williams and Wilkens. Lawrence Erlbaum.
Reiman, E. M. (1990). Positron emission tomo- Rolls, E. T. (1990). Theoretical and neurophysiolo-
graphy in the study of panic disorder and gical analysis of the functions of the primate
anticipatory anxiety. In G. D. Burrows, M. hippocampus in memory. In Cold Spring
Roth & R. Noyes Jr. (Eds.), Handbook of Harbor symposia on quantitative biology (pp.
amciety, Vol.3, The neurobiology of anxiety 995-1006). Cold Spring Harbor Laboratory
(pp. 289-305). Amsterdam: Elsevier. Fress.
Reisenzein, R. & Hofmann, T. (1990). An investi- Rolls, E. T. (1992). Neurophysiological mechanisms
gation of dimensions of cognitive appraisal in underlying face processing within and bey-
emotion using the repertory grid techniue. ond the temporal cortical visual areas. In V
Motivation and Emotion, 14, 1-26. Bruce, A. Cowey, A. W. Ellis & D. I. Perrett
392 LITERATURA
(Eds.), Processing the facial image (pp. 11- (pp. 37-86). Hillsdale, NJ: Lawrence Erl-
-21). Oxford: Oxford University Press. baum.
Rolls, E. T. (1992). Neurophysiology and functions Rothbart, M. K., Derryberry, D. & Hershey, K.
of the primate amygdala. In J. E Aggleton (in preparation). Stability of temperament in
(Ed.), The amygdala: neurobiological aspects childhood: Laboratory infant assessment to
of emotion, memory, and mental dysfunction parent report at seuen years. Manuscript,
(pp. 143-165). New York: Wiley-Liss. University of Oregon, Eugene, Oregon.
Rosaldo, M. Z. (1980). Knowledge and passion: Rothbart, M. K., Derryberry, D. & Posner, M. I.
Ilongot notions of self and social life. Cam- (1994). A psychobiological approach to the
bridge: Cambridge University Press. development of temperament. In J. E. Bates
Roseman, I. J. (1984). Cognitive determinants of & T. D. Wachs (Eds.), Temperament: Indi-
emotion: A structural theory. In P Shaver uidual differences at the interface of biology
(Ed.), Reuiew of personality and social psy- and behauior (pp. 83-116). Washington, DC:
chology, Vol. 5, Emotions, relationships, and American Psychological Association.
health (pp. 11-36). Beverly Hills, CA: Sage. Rothbart, M. K. & Mauro, J. A. (1990). Questrion-
Roseman, I. J. (1991). Appraisal determinants of naire measures of infant temperament. In J.
discrete emotions. Cognition and Emotion, 5, W. Fagen & J. Colombo (Eds.), Indiuidual
161-200. differences in infancy: Reliability, stability
Roseman, I. J., Spindel, M. S. & Jose, E E. (1990). and prediction (pp. 411-429). Hillsdale, NJ:
Appraisals of emotion-eliciting events: Te- Lawrence Erlbaum.
sting a theory of discrete emotions. Journal Rothbart, M. K. & Posner, M. (1985). Tempera-
of Personality and Social Psychology, 59, 899- ment and the development of self-regulation.
-915. In L. C. Hartlage & C. F. Telzrow (Eds.), The
Rosenberg, E. L. & Ekman, E (in press). Cohe- neuropsychology of indiuidual differences: A
rence between expressive and experimental deuelopmental perspectiue (pp. 93-123). New
systems in emotion. Cognition and Emotion. York: Plenum.
Rothbart, M. K. (1973). Laughter in young chil- Rothbart, M. K., Ziaie, H. & 0'Boyle, C. G. (1992).
dren. Psychological Bulletin, 80, 247-256. Self-regulation and emotion in infancy. In
Rothbart, M. K. (1988). Temperament and the N. Eiseberg & R. A. Fabes (Eds.), Emotion
development of inhibited approach. Child De- and its regulation in early deuelopment; New
uelopment, 59, 1241-1250. directions for child deuelopment, 55, 7-24.
Rothbart, M. K. (1989a). Behavioral approach and Rohtbaum, F., Weisz, J. R. & Snyder, S. S. (1982).
inhibition. In S. Reznick (Ed.), Perspectiues Changing the world and changing the self:
on behauioral inhibition (pp. 139-157). Chi- A two-process model of perceived control.
cago: University of Chicago Press. Journal of Personality and Social Psychology,
Rothbart, M. K. (1989b). Biological processes of 42, 5-37.
temperament. In G. Kohnstamm, J. Bates, Rozin, E & Fallon, A. E. (1987). A perspective on
& M. K. Rothbart (Eds.), Temperament in disgust. Psychological Reuiew, 94 (1), 23-41.
childhood (pp. 77-110). Chichester: Wiley. Rubinw, D. R. (1986). Cerebrospinal fluid somato-
Rothbart, M. K.(1989c). Temperament and deve- statin and psychiatrie illness. Biological Psy-
lopment. In G. Kohnstamm, J. Bates & M. K. chiatry, 32, 342-365.
Rothbart (Eds.), Temperament in childhood Ruble, D. N., Boggiano, A. K., Feldman, N. S. &
(pp. 187-248). Chichester: Wiley. Loebl, J. H. (1980). Developmental analysis
Rothbart, M. K. (1991). Temperament: A deve- of the role of social comparison in self-evalu-
lopmental framework. In A. Angleitner & J. ation. Deuelopmental Psychology, 16, 105-115.
Strelau (Eds.), Explorations in temperament: Russchen, F. T., Amaral, D. G. & Price, J. L.
International perspectiues on theory and me- (1985). The afferent connections of the sub-
asurement (pp. 61-74). New York. Plenum. stantia innominata in the monkey, Macaca
Rothbart, M. K. & Ahadi, S. A. (1994). Tempe- fascicularis. Journal of Comparatiue Neuro-
rament and the development of personality. logy, 242, 1-27.
Journal of Abnormal Psychology, 103, 55-60. Russell, J. A. (1983). Pancultural aspects of the
Rothbart, M. K., Ahadi, S. A. & Hershey, K. L. human conceptual organization of emotions.
(1993). Temperament and social behavior in Journal of Personality and Social Psychology,
childhood. Merrill-Palmer Quarterly, 40, 21- 45, 1281-1288.
-39. Russell, J. A. (1991a). Culture and the categoriza-
Rothbart, M. K. & Derryberry, D. (1981). Deve- tion of emotions. Psychological Bulletin, 110,
lopment of individual differences in tempera- 426-450.
ment. In M. E. Lamb & A. L. Brown (Eds.), Russell, J. A. (1994). Is there universal recognition
Aduances in deuelopmental psychology, Vol. 1 of emotion from facial expression? A review
3 77
LITERATURA
of cruss-cultural studies. Psychological Bulle- emotion. In M. S. Gazzaniga & C. B. Blake-

tin, 115, 102-141. more (Eds.), Handbook of psychobiology, (pp.
Russell, J. A. (1991b). In defense of a protopype 529-564). New York: Academic Press.
approach to emotion concepts. Journal of Schachter, S. & Singer, J. E. (1962). Cognitive, so-
Personality and Social Psychology, 60, 37-47. cial, and physiological determinants of emo-
Russell, J. A. & Mehrabian, A. (1977). Evidence for tional state. Psychological Revieui, 69, 379-
a three-factor theory of emotions. Journal of -399.
Research in Personality, 11, 273-294. Schaffer, H. R. (1974). Cognitive components of the
Ryle, G. (1949). The concept of mind. London: infanfs response to strangeness. In M. Lewis
Hutchinson. & L. A. Rosenblum (Eds.), The origins of fear
Ryugo, D. K. & Weinberger, N. M. (1978). Diffe- (pp. 11-24). New York: Wiley.
rential plasticity of morphologically distinct Scheier, M. (1923). Wesen und Formen der Sympa-
neuron populations in the medial geniculate thie. Frankfurt: Schulte-Buhmke.
body of the cat during classical conditioning. Scherer, K. R. (1984a). Emotion as a multicom-
Behavioral Biology, 22, 275-301. ponent process: A model and some cross-
Saarni, C. (1979). Children's understanding of di- cultural data. In E Shaver (Ed.), Review of
splay rules for expressive behavior. Deuelop- personality and social psychology, Vol. 5 (pp.
mental Psychology, 15, 424-429. 37-63). Beverly Hills, CA: Sage.
Saarni, C. (1982). Social and affective functions of Scherer, K. R. (1984b). On the natur and function
nonverbal behavior: Developmental concerns. of emotion: A component process approach.
In R. Feldman (Ed.), Development of nomjer- In K. R. Scherer & E Ekman (Eds.), Appro-
bal behavior. New York: Springer-Verlag. aches to emotion (pp. 293-318). Hillsdale, NJ:
Sagi, A. & Hoffman, M. L. (1976). Empathic di- Lawrence Erlbaum.
stress in the newborn. DeuelopmerJal Psycho- Scherer, K. R. (1985). Emotions can be rational.
logy, 12 (2), 175-176. Social Science Information, 24, 331-335.
Said, S. I. & Mutt, V (Eds.) (1988). Vasoactive in- Scherer, K. R. (1986). Vocal affect expression: A
testinal peptide and related peptides. Annals review and a model for futur research. Psy-
of the New York Academy of Sciences, 527. chological Bulletin, 99, 143-165.
Sper, G. B., Loewy, A. D., Swanson, L. W. & Cowan, Scherer, K. R. (1988a). Criteria for emotion-ante-
W. M. (1976). Direct hypothalamicautonomic cedent appraisal: A review. In V Hamilton,
connections. Brain Research, 117, 305-312. G. H. Bower & N. H. Frijda (Eds.), Cognitwe
Sarason, I. G. (1960). Empirical findings and the- perspectwes on emotion and motwation (pp.
oretical problems in the use of anxiety scales. 89-126). Dordrecht: Kluver Academic Fubli-
Psychological Bulletin, 57, 403-415. shers.
Sarbin, T. R. (1986). Emotion and act: Roles and Scherer, K. R. (1988b). Facets of emotion: Recent
rhetoric. In R. Harr (Ed.), The social con- research. Hillsdale, NJ: Lawrence Erlbaum.
struction of emotions (pp. 83-97). Oxford: Ba- Scherer, K. R. (1992). What does facial expression
sil Blackwell. express? In K. Strongman (Ed.), Internatio-
Sartre, J. P. (1948). The emotions: Outline of a nal Review of Studies on emotion. Vol. 2 (pp.
theory. B. Frechtman (Trans.). New York: 1.39-165). Chichester: Wiley.
Philosophical Library. Scherer, K. R. (1993a). Neuroscience projections
Sastre, E J. & Jouvet, M. (1979). Le comportement to current debates in emotion psychology.
oniriue du chat. Physiology & Behaoior, 22, Cognition and Emotion, 7, 1-41.
979-989. Scherer, K. R. (1993b). Studying the emotion-an-
Scarr, S. & Kidd, K. K. (1983). Developmental tecedent appraisal process: An expert system
behavior genetics. In M. M. Haith & J. C. approach. Cognition and Emotion, 314, 325-
Campos (Eds.), Handbook of child psychology -355.
(pp. 34S-433). New York: Wiley. Scherer, K. R. (submitted). Cross-cultural differen-
Schacter, D. L. (1987). Implicit memory: History ces in emotion-antecedent appraisal. Manu-
and current status. Journal of Experimental script submitted for publication. University
Psychology: Learning, Memory and Cogni- of Geneva.
tion, 13, 501-518. Scherer, K. & E Ekman (Eds.) (1984). Approaches
Schachter, S. (1964). The interaction of cognitive to emotion. Hillsdale, NJ: Lawrence Erlbaum.
and physiological determinants of emotional Scherer, K. R. & Walbott, H. G. (1986). How uni-
states. In L. Berkowitz (Ed.), Aduances in versal and specific is emotional experience?
experimental social psychology, Vol. 1 (pp. Evidence from 27 countries on five conti-
49-80). New York: Academic Press. nents. Social Science Information, 25, 1-14.
Schachter, S. (1975). Cognition and centralist-pe- Scherer, K. R. & Wallbott, H. G. (1994). Evi-
ripheralist controversies in motivation and dence for universality and cultural yariation
394
rnimmmmmmmmmm
392 LITERATURA
of differential emotion response patterning. Seamon, J. J., Brody, N. & Kauff, D. M. (1983a). Af-
Journal of Personality and Social Psychology, fectiye discrimination of stimuli that are not
66, 310-328. recognized: Effects of shadowing, masking,
Scherer, K. R., Wallbott, H. G., Matsumoto, D. & and cerebral laterality. Journal of Experi-
Kudoh, T. (1988). Emotional experience in mental Psychology: Learning, Memory, and
cultural context: A comparison between Eu- Cognition, 9, 544-555.
rop, Japan, and the USA. In K. R. Scherer Seamon, J. J., Brody, N. & Kauff, D. M. (1983b).
(Ed.), Facets of emotion: Recent research (pp. Affectiye discrimination of stimuli that are
5-30). Hillsdale, NJ: Lawrence Erlbaum. not recognized: II. Effect of delay between
Scherer, K. R., Wallbott, H. G. & Summerield, study and test. Bulletin of Psychonomic So-
A. B. (Eds.) (1986). Experiencing emotion: ciety, 21, 187-189.
A crosscultural study. Cambridge: Cambridge Seeman, J. (1989). Toward a model of positiye
University Press. health. American Psychologist, 44, 1099-1109.
Schmajuk, N. A. & Gray, J. A. (in prep.). Latent Seligman, M. (1971). Phobias and preparedness.
inhibition: a neural network approach. Behauiour Therapy, 2, 307-320.
Schnurr, E E (1989). Endogenous factors asso- Seligman, M. E. E (1970). On the generality of the
ciated with mood. In W. N. Morris, Mood: laws of learning. Psychological Reuiew, 77,
The frame of mind (pp. 35-70). New York: 406-418.
Springer-Verlag. Seligman, M. E. E & Hager, J. E. (1972). Biological
Schumacher, M., Coirini, H., Pfaff, D. W & McE- boundaries of learning. New York: Appleton-
wen, B. S. (1990). Behavioral effects of proge- -Century-Crofts.
sterone associated with rapid modulation of Shagass, C. (1972). Electrical actiyity of the brain.
oxytocin receptors. Science, 250, 691-694. In N. S. Greenfield & R. A. Sternbach (Eds.),
Schwarz, N. (1990). Happy but mindless? Mood Handbook of psychophysiology (pp. 263-328).
effects on problem solving and persuasion. New York: Holt, Rinehart & Winston.
In R. M- Sorrentino & E. T. Higgins (Eds.),
Shand, A. F. (1920). The foundations of character:
Handbook of motwation and cognition, Vol. 2
A study of the emotions and sentiments. Lon-
(pp. 527-561). New York: Guilford.
don: Macmillan.
Schwarz, N., Bless, B. & Bohner, G. (1991). Mood
Shapiro, L. E. & Insel, T. R. (1990). Oxytocin
and persuasion: Affective states influence the
receptor distribution reflects species-typical
processing of persuasive communications. In
patterns of social behayior. Neuroscience Abs-
M. Zanna (Ed.), Aduances in experimental
tracts, 26, Abstract #186.6.
social psychology, Vol. 24 (pp. 161-199). San
Diego: Academic Press. Shaver, E, Schwartz, J., Kirson, D. & 0'Connor, C.
Schwarz, N. & Clore, G. L. (1983). Mood, misat- (1987). Emotion knowledge: Further explo-
tribution, and judgments of well-being: In- ration of a prototype approach. Journal of
formative and directive functions of affectiye Personality and Social Psychology, 52, 1061-
states. Journal of Personality and Social Psy- -1086.
chology, 45, 513-523. Shepard, R. N. (1984). Ecological constraints on
Schwarz, N. & Clore, G. L. (1988). How do I feel internal representation: Resonant kinematics
about it? The informative function of mood. of perceiying, imagining, thinking, and dre-
In K. Fiedler & J. Forgans (Eds.), Affect, aming. Psychological Reuiew, 91, 417-447.
cognition, and social behauior (pp. 44-62). Sher, K. J. & Levenson, R. W (1982). Risk for
Toronto: C. J. Hogrefe. alcoholism and individual differences in the
Schwarz, N., Robbins, M. & Clore, G. L. (1985, stress-response-dampening effect of alcohol.
May). Explaining the effects of mood on so- Journal of Abnormal Psychology, 91, 350-367.
cial judgment. Paper presented at the Mi- Shevrin, H. (1990). Subliminal perception and re-
dwestern Psychological Association, Chicago. pression. In J. L. Singer (Ed.), Repression
Schwartz, G. E., Weinberger, D. A. & Singer, J. and dissociation: Implications for personality
A. (1981). Cardiovascular differentiation of theory, psychopathology, and health. Chicago:
happiness, sadness, anger and fear following Uniyersity of Chicago Press.
imagery and exercise. Psychosomatic Medi- Shweder, R. A. (1991a) Rethinking culture and
cine, 43, 343-364. personality theory. In R. A. Shweder (Ed.),
Scott J. E, Stewart, J. M. & DeGhett, V J. (1973). Thinking through cultures: Expeditions in
Separation in infant dogs. In E. C. Senay & cultural psychology (pp. 269-312). Cambridge,
J. E Scott (Eds.), Separation and depression: MA: Harvard University Press.
Clinical and research aspects (pp. 3-32). Wa- Shweder, R. A. (1991b). On pseudo-empiricism,
shington, DC: American Association for the pseudo-deductionism and common-sense. Psy-
Advancement of Science, Publication 94. chological Inuiry, 2, 366-371.
LITERATURA
:: : . -e : : - < :
395
I
:
Shweder, R. A. (1992). The cultural psychology of Smith, C. A. & Ellsworth, P C. (1985). Patterns
the emotions. In M. Lewis & J. Haviland of cognitive appraisal in emotion. Journal of
(Eds.), Handbook of emotions. New York: Gu- Personality and Social Psychology, 48, 813-
ilford. -838.
Shweder, R. A. (1993). Everything you ever wanted Smith, C. A. & Ellsworth, P C. (1987). Patterns
< to know about cognitive appraisal theory of appraisal and emotion related to taking
without being conscious of it. Psychological an exam Journal of Personality and Social
lnuiry, 4, 322-326. Psychology, 52, 475-488.
Shweder, R. A. & LeVine, R. A. (1984). Culture the- Smith, O. A., Astley, C. A., Devito, J. L., Stein, J.
ory. Cambridge: Cambridge University Press. M. & Walsh, R. E. (1980). Functional ana-
Shweder, R. A., Much, N. C., Mahapatra, M. & lysis of hypothalamic control of the cardio-
Park, L. (in press). The Big Three" of mora- vascular responses accompanying emotional
lity (autonomy, community, divinity) and the behayior. Fed. Proceedings, 39 (8), 2487-2494.
big three" explanations of suffering. In A. Smith, O. A. & DeVito, J. L. (1984). Central neu-
Brandt, E Rozin & S. Katz (Eds.), Morality ral integration for the control of autonomie
and health. Pao Alto, CA: Stanford Univer- responses associated with emotions. Annual
sity Press. Review of Neuroscience, 7, 43-65.
Shweder, R. A. & Sullivan, M. (1993). Cultural Smith, T. W (1979). Happiness: Time trends,
| psychology: Who needs it? Annual Revieui of seasonal variations, intersurvey differences,
i Psychology, 44, 497-523. and other mysteries. Social Psychology Quar-
Siegel, A. & Brutus, M. (1990). Neural substrates terly, 42, 18-30.
of aggression and rage in the cat. In A. N. Snidman, N. & Kagan, J. Heart rate reactivity and
Epstein & A. R. Morrison (Eds.), Progress in behavior. Unpublished manuscript.
psychobiology and physiological psychology, Sokal, R. R. & Sneath, P H. A. (1963). Principles
Vol. 14 (pp. 135-234). New York: Academic of numerical taxonomy. San Francisco: Free-
Press. man.
Silberman, E. K. & Weingartner, H. (1986). Hemi- Sokolov, E. N. (1963). Perception and the conditio-
spheric lateralization of functions related to ned reflex. Oxford: Pergamon.
emotion, Brain and Cognition, 5, 322-353. Solomon, R. L. (1980). The opponent-process the-
Simon, H. A. (1967). Motivational and emotional ory of acuired motivation: The costs of
controls of cognition. Psychological Review, pleasure and the benefits of pain. American
74, 29-39. Psychologist, 35, 691-712.
Sinclair, R. C. & Mark, M. M. (1992). The in- Sonnemans, J. (1991). Structure and determinants
fluence of mood state on judgment and ac- of emotional intensity. Doctoral dissertation.
l tion: Effects on persuasion, categorization, University of Amsterdam.
j social justice, person perception, and judg- Sparks, D. (1988). Neural cartography: Sensory
! mental accuracy. In A. Tesser & L. L. Martin and motor maps in the superior colliculus.
j (Eds.), The construction of social judgments. Brain Behauior and Euolution, 31, 49-56.
Hillsdale, NJ: Lawrence Erlbaum. Spielberger, C. D. (1975). Anxiety: State-trait-pro-
Singer, J. A. (1990). Affective responses to autobio- ess. In C. D. Spielberger & I. Sarason (Eds.),
graphical memories and their relationship to Stress and anxiety, Vol. 1 (pp. 115-143). New
long-term goals. Journal of Personality, 58, York: Wiley.
535-563. Spielberger, C. D., Gorsuch, R. L., Lushene, R.,
) Sinha, R., Lovallo, W. R. & Parsons, O. A. (1992). Vagg, P R. & Jacobs, G. A. (1983). Manua
Cardiovascular differentiation of emotions. for the State-Trait Anxiety Inoentory. Pao
Psychosomatic Medicine, 54, 422-435. Alto, CA: Consulting Psychologists Press.
Sinnott, W. (1966). The bridge of life: Form matter Spielberger, C. D., Johnson, E. H., Russell, S. F.,
to spirit. New York: Simon and Schuster. Crane, R. J., Jacobs, G. A. & Worden, T.
Slomkowski, C. L., Nelson, K., Dunn, J. & Plomin, J. (1985). The experience and expression of
/, R. (1992). Temperament and language: Rela- anger: Construction and validation of an an-
! tions from toddlerhood to middle childhood. ger expression scal. In M. A. Chesney & R.
Deuelopmental Psychology, 28, 1090-1095. H. Rosenman (Eds.), Anger and hostility in
j Smedslund, J. (1991). The Pseudo-empirical in psy- cardiouascular and behauioral disorders (pp.
chology and the case for psychologie. Psycho- 5-30). New York: Hemisphere/McGraw-Hill.
logical lnuiry, 2, 325-338 Sroufe, L. A. (1979). Socioemotional development.
Smith, C. A. (1989). Dimensions of appraisal and In J. D. Osofsky (Ed.), Handbook of infant
physiological response in emotion. Journal of deuelopment. New York: Wiley.
' Personality and Social Psychology, 56, 339- Sroufe, L. & Waters, E. (1976). The ontogenesis
-353. of smiling and laughter: A perspectiye on
396 LITERATURA
the organization of development in infancy. ciated * neuronal interplay. Physiological Re-

Psychological Reuiew, 83, 173-189. uiews, 68, 649-742.
Suire, L. R. (1987). Memory: Neural organization Stern, D. N. (1985). The interpersonal world of
and behavior. In F. Plum (Ed.), Handbook the infant: A uiew from psychoanalysis and
of physiology, Section 1: The neruous system, deuelopmental psychology. New York: Basic
Vol. V Higher functions of the brain (pp. Books.
295-371). Bethseda: American Physiological Stern, W (1938). General psychology from the per-
Society. sonalistic perspectiue, (H. D. Spoerl, Trans.).
Suire, L. R. (1992). Memory and the hippocam- New York: Macmillan.
pus: A synthesis from findings with rats, Stewart, J., de Wit, H. & Eikelboom, R. (1984).
monkeys, and humans. Psychological Reuiew, Role of unconditioned and conditioned drug
99, 195-231. effects in the self-administration of opiates
Stefanacci, L., Farb, C. R., Pitkanen, A., Go, G., stimulants. Psychological Reuiew, 91, 251-
LeDoux, J. E. & Amaral, D. G. (1992). Pro- -268.
jections from the lateral nucleus to the basal Storm, C. & Storm, T. (1987). A taxonomic study
nucleus of the amygdala: A light and electron of the vacabulary of emotions. Journal of
microscopic PHA-L study in the rat. Journal Personality and Social Psychology, 53, 805-
Comparatiue Neurology, 323, 2-17. -816.
Stein, N. & Levine, L. L. (1989). Thinking about Strack, F., Martin, L. L. & Stepper, S. (1988).
feelings: The development and organization Inhibiting and facilitating conditions of the
of emotional knowledge. In R. E. Snow & human smile: unobtrusive test of the facial
M. Farr (Eds.), Aptitude, learning, and in- feedback hypothesis. Journal of Personality
structions: Cognition, conation, and affect, and Social Psychology, 54, 768-777.
. Vol. 3 (pp. 165-198). Hillsdale, NJ: Lawrence Strack, F., Schwarz, N., Bless, H., Kubler, A. &
Erlbaum. Wanke, M. (1990). Remember the priming
Stein, N. L. & Trabasso, T. (1990). Children's episode. Episodic cues may determine assimi-
understanding of changing emotional states. lation us. contrast effects. (Manuscript sub-
In C. Saarni & E L. Harris (Eds.), Children's mitted for review.)
understanding of emotion (pp. 50-77). New Strelau, J. (1983). Temperament personality acti-
York: Cambridge University Press. uity. New York: Academic Press.
Stein, N. L. & Trabasso, T. (1992). The orga- Strelau, J. (1987). Emotion as a key concept in
nisation of emotional experience: Creating temperament research. Journal of Research
links among emotion, thinking, language and in Personality, 21, 510-528.
intentional action. Cognition and Emotion, 6, Stumpf, C. (1899). Uber den Begriff der Gemiihts-
225-244. bewegung. (On the concept of emotion). Zeit-
Steiner, J. E. (1979). Human facial expressions in schrift fur Psychologie und Physiologie der
response to taste and smell stimulation. Ad- Sinnesorgane, 21, 47-99.
uances in Child Deuelopment and Behauior, Sullivan, M. & Lewis, M. (1989). Emotion and co-
12, 257-295. gnition in infancy: Facial expressions during
Stemmler, G. (1989). The autonomie differentia- contingency learning. International Journal
tion of emotions revisited: Convergent and of Behauioral Deuelopment, 12 (2), 221-237.
discriminant validation. Psychophysiology, 26, Sundstrom, E., Archer, T., Melander, T. & Hokfelt,
617-632. T. (1988). Galanin impairs acuisition but
Stenberg, C. R. & Campos, J. J. (1990). The deve- not retrieval of spatial memory in rats stu-
lopment of anger expressions in infancy. In died in the Morris swim maze. Neuroscience
N. Stein, B. Leventhal & T. Trabasso (Eds.), Letters, 88, 332-335.
Psychological and biological approaches to Suomi, S. & Harlow, H. (1976). The facts and
emotion, (pp. 247-282). Hillsdale, NJ: Law- functions of fear. In M. Zuckerman & C. D.
rence Erlbaum. Spielberger (Eds.), Emotions and anxiety (pp.
Steptoe, A. (1981). Psychological factors in cardio- 3-34). Hillsdale, NJ: Lawrence Erlbaum.
uascular disease. New York: Academic Press. Swanson, L. W. (1983). The hippocampus and the
Steriade, M., Gloor, P, Llinas, R. R., Lose da concept of the limbie system. In W Seifert
Silva, F. H. & Mesulam, M.-M, (1990). Basic (Ed.), Neurobiology of the hippocampus (pp.
mechanisms of cerebral rhythmic activities. 3-19). London: Academic Press.
Electroencephalography and Clinical Neuro- Swanson, L. W., Sawachenko, E E., Rivier, J.
physiology, 76, 481-508. & Vale, W. (1983). Organization of ovine
Steriade, M. & Llinas, R. (1988). The functio- corticotropin-releasing factor immunoreactive
nal states of the thalamus and the asso- cells and fivers in the rat brain: An immuno-
3 77
LITERATURA
histochemical study. Neuroendocrinology, 36, Thomas, A. & Chess, S. (1977). Temperament and
165-186. deuelopment. New York: Brunner/Mazel.
Swerdlow, N. E. & Koob, G. F. (1987). Dopamine, Thomas, A., Chess, S., Birch, H. G., Hertzig, M. E.
schizophrenia, mania and depression: To- & Korn, S. (1963). Behaoioral indiuiduality
ward a unified hypothesis of cortico-striato- in early childhood. New York: New York
-palildo-thalamic function. Behmiioral and University Press.
Brain Sciences, 10, 197-245. Thomas, E. (1988). Forebrain mechanisms in the
Tajfel, H. (1982). Social identity and intergroup relief of fear: The role of the lateral septum.
relations. Cambridge: Cambridge Uniyersity Psychobiology, 16, 36-44.
Press. Toates, F. M. (1988). Motivation and emotion from
Takeuchi, Y., McLean, J. H. & Hopkins, D. A. a biological perspective. In V Hamilton, G.
(1982). Reeiprocal connections between the Bower & N. Frijda (Eds.), Cognitwe science
amygdala and parabrachial nuclei: Ultra- perspectwes on emotion and motwation (pp.
structural demonstration by degeneration and 3-36). Amsterdam: Martinus Nijhoff.
axonal transport off horseradish peroxidase Tobias, B. A., Kihlstrom, J. F. & Schacter, D. L.
in the cat. Brain Research, 239, 538-588. (1992). Emotion and implicit memory. In S.
Tangney, J. E (1990). Assessing individual dif- A. Christianson (Ed.), The handbook of emo-
ferences in proneness to shame and guilt: tion and memory: Research and theory (pp.
Development of the self-conscious affect and 67-92). Hillsdale, NJ: Lawrence Erlbaum.
attribution inventory. Journal of Personality Tomarken, A. J., Davidson, R. J. & Henriues, J.
and Social Psychology, 59, 102-111. B. (1990). Resting frontal brain asymmetry
Tassinary, L. G. & Cacioppo, J. T. (1992). Unobse- predicts affective responses to films. Journal
rvable facial actions and emotion. Psychologi- of Personality and Social Psychology, 59, 791-
cal Science, 3, 28-33. -801.
Tomarken, A. J., Davidson, R. J., Wheeler, R. E. &
Teasdale, J. D. & Fogarty, S. J. (1979). Differen-
Doss, R. C. (1992). Individual differences in
tial effects of induced mood on retrieval of
anterior brain asymmetry and fundamental
pleasant and unpleasant events from episodic
dimensions of emotion. Journal of Persona-
memory. Journal of Abnormal Psychology, 88,
lity and Social Psychology, 62, 676-687.
248-257.
Tomarken, A. J., Davidson, R. J., Wheeler, R. W &
Tellegen, A. (1985). Structures of mood and per- Kinney, L. (1992). Psychometric properties of
sonality and their relevance to assessing resting anterior EEG asymmetry: Temporal
anxiety, with an emphasis on self-report. In stability and internal consistency. Psychophy-
A. H. Tuma & J. D. Maser (Eds.), Anxiety siology, 29, 576-592.
and the anxiety disorders (pp. 681-706). Hil- Tomarken, A. J., Mineka, S. & Cook, M. (1989).
lsdale, NJ: Lawrence Erlbaum. Fear relevant selective associations and cova-
Tellegen, A., Lykken, D. T., Bouchard, T. J., Jr., riation bias. Journal of Abnormal Psychology,
Wilcox, K. J., Segal, N. L. & Rich, S. (1988). 98, 381-394.
Fersonality similarity in twins reared apart Tooby, J. & Cosmides, L. (1990). The past explains
and together. Journal of Personality and So- the present: Emotional adaptations and the
cial Psychology, 54, 1031-1039. structure of ancestral environment. Ethology
Thayer, R. E. (1978). Toward a psychological the- and Sociobiology, 11, 375-424.
ory of multidimensional activation (arousal). Tomkins, S. S. (1962). Affect, imagery, conscio-
Motwation and Emotion, 2, 1-34. usness, Vol. I. The positwe affects. New York:
Thayer, R. E. (1989). The biopsychology of mood Springer-Verlag.
and arousal. New York: Oxford Uniyersity Tomkins, S. S. (1963). Affect, imagery, conscio-
Press. usness, Vol. II. The negative affects. New
Thelen, E. (1985). Developmental origins of mo- York: Springer-Verlag.
tor coordination: Leg movements in human Tomkins, S. S. (1984). Affect theory. In K. R.
infants. Developmental Psychobiology, 18 (1), Scherer & E Ekman (Eds.), Approaches to
1-22. emotion (pp. 163-196). Hillsdale, NJ: Law-
Thelen, E. & Ulrich, B. (1991). Hidden skills. rence Erlbaum.
Monographs of the Society for Research in Tomkins, S. S. (1991). Affect, imagery, conscio-
Child Development, Serial No. 223, 56 (1), usness, Vol. III. New York: Springer-Verlag.
1-98. Tranel, D. & Hyman, B. T. (1990). Neuropsycho-
Thines, G., Costall, A. & Butterworth, G. (Eds.) logical correlates of bilateral amygdala da-
(1991). Michotte's experimental phenomeno- mage. Archwes of Neurology, 47, 349-355.
logy of perception. Hillsdale, NJ: Lawrence Trevarthen, C. (1979). Communication and coope-
Erlbaum. ration in early infancy. A description of pri-
398 LITERATURA
mary intersubjectivity. In M. Bullowa (Ed.), Affectr Their relation to health complaints,

Before speech: The beginnings of human com- perceived stress, and daily activities. Jour-
munication. London: Cambridge University nal of Personality and Social Psychology, 54,
Press. 1020-1030.
Tucker, D. M. & Williamson, E A. (1984). Asymme- Watson, D. (1988b). The vicissitudes of mood
tric neural control systems in human self-re- measurement: Effects of varying descriptors,
gulation. Psychological Review, 91, 185-215. time frames, and response formats on me-
Turner, B. H., Mishkin, M. & Knapp, M. (1980). asures of Positive and Negative Affect. Jour-
Organization of the amygdalopetal Projec- nal of Personality and Social Psychology, 55,
tions from modality-specific cortical associa- 128-141.
tion areas in the monkey. Journal of Compa- Watson, D. & Clark, L. A. (1984). Negative Affec-
ratiue Neurology, 191, 515-543. tivity: The disposition to experience aversive
Turner, T. J. & Ortony, A. (1992). Basic emotions: emotional states. Psychological Bulletin, 96,
Can conflieting criteria eonverge? Psychologi- 465-490.
cal Revieu>, 99, 566-571. Watson, D. & Clark, L. A. (1991). Self-versus peer-
Ungerleider, L. G. & Mishkin, M. (1982). Two -ratings of specific emotional traits: Eyidence
cortical visual systems. In D. J. Ingle, M. A. of convergent and discriminant validity. Jo-
Goodale & R. J. W. Mansfield (Eds.), Analysis urnal of Personality and Social Psychology,
of visual behauior (pp. 549-586). Cambridge: 60, 927-940.
MIT Press. Watson, D. & Clark, L. A. (1992a). Affects sepa-
van den Boom, D. (1988). Neonatal irritability and rable and inseparable: On the hierarchical
the deuelopment of attachment: Obseruation arrangement of the negative affects. Journal
and interuention. Doctoral dissertation, Uni- of Personality and Social Psychology, 62, 489-
verity of Leiden, The Netherlands. -505.
van den Boom, D. (1989). Neonatal irritability and Watson, D. & Clark, L. A. (1992b). On traits and
the deyelopment of attachment. In G. Kohn- temperament: General and specific factors of
stamm, J. Bates & M. K. Rothbart (Eds.), emotional experience and their relation to
Temperament in childhood. Chichester: Wi- the five-factor model. Journal of personality,
ley. 60, 441-476.
Vanderhaeghen, J.-J. & Crawley, J. N. (Eds.) (1985). Watson, D. & Clark, L. A. (in press). Extraversion
Neuronal choleocystokinin, Annals of the New and its positive emotional core. In R. Hogan,
York Academy of Sciences, 448. J. A. Johnson & S. R. Briggs, Handbook of
Van der Kolk, B. (1987). Psychological trauma. personality psychology. San Diego, CA: Aca-
Washington, DC: American Psychiatrie Press. demic Press.
Van Essen, D. C. (1985). Functional organization Watson, D., Clark, L. A. & Tellegen, A. (1988). De-
of primate visual cortex. In A. Peters & E. velopment and validation of brief measures
G. Jones (Eds.), Cerebral cortex (pp. 259-328). of positive and negative affect: The PANAS
New York: Plenum. scales. Journal of Personality and Social Psy-
Van Goozen, S. & Frijda, N. H. (1992). Emotion chology, 54, 1063-1070.
words used in six European countries. Euro- Watson, D. & Pennebaker, J. W (1989). Health
pean Journal of Social Psychology, 22, 89-95. complaints, stress, and distress: Exploring
van Ijzendoorn, M. H. & Kroonenberg, E M. the central role of Negative Affectivity. Psy-
(1988). Cross-cultural patterns of attachment: chological Reuiew, 96, 234-254.
A meta-analysis of the strange situation. Watson, D. & Slack, A. K. (1993). General factors
Child Deuelopment, 59, 147-156. of affectiye temperament and their relation
Varela, F. J., Thompson, R. & Rosch, E. (1991). The to job satisfaction over time. Organizational
embodied mind. Cambridge, MA: The MIT Behauior and Human Decision Processes, 54,
Press. 181-202.
Wallbott, H. G. & Scherer, K. R. (1986). How uni- Watson, T. & Tellegen, A. (1985). Toward a consen-
versal and specific is emotioal experience? sual structure of mood. Psychological Bulle-
Evidence from 27 countries on five conti- tin, 98, 219-235.
nents. Social Science Information, 25, 763- Weber, M. (1947). Theory of social and economic
-795. organization. London: William Hodge.
Wallbott, H. G. & Scherer, K. R. (in press). Cul- Wegner, D. M. (1989). White bears and other
tural differences in experiencing shame and unwanted thoughts. New York: Viking Press.
guilt. In K. Fischer & J. Tangney (Eds.), The Wehr, T. A., Jacobsen, F. M., Sack, D. A., Arendt,
self-conscious emotions. New York: Guilford. J., Tamarkin, L. & Rosenthal, N. E. (1986).
Watson, D. (1988a). Intraindividual and interin- Phototherapy of seasonal affectiye disorder.
dividual analyses of Positive and Negatiye Archiues of General Psychiatry, 43, 870-875.
3 77
LITERATURA
Weinberger, D. A. (1990). The construct validity of Wierzbicka, A. (1985). Lexicography and concep-
the repressive coping style. In J. L. Singer tual analysis. Ann Arbor, MI: Karoma Publi-
(Ed.), Repression and dissociation (pp. 337- shers.
-386). Chicago: University of Chicago Press. Wierzbicka, A. (Ed.) (1990). Special Issue on the
Weinberger, D. A., Schwartz, G. E. & Dayidson, R. Semantics of the Emotions. Australian Jour-
J. (1979). Low-anxious, high-anxious, and re- nal of Linguistics, 10 (2).
pressive coping styles: Psychometric patterns Wierzbicka, A. (n.d.). Talk about emotions: se-
and behavioral and physiological responses to mantics, culture and cognition. Unpublished
stress. Journal of Abnormal Psychology, 88, manuscript, Department of Linguistics, Au-
369-380. stralian National Uniyersity.
Weinberger, N., Ashe, J., Metherate, R., McKenna, Will, B. E. (1977). Neurochemical correlates of
T., Diamond, D., Bakin, J., Lennartz, R. & individual differences in animal learning ea-
Cassady, J. (1990). Neural adaptive infor- pacity. 143-171.
mation processing: A preliminary model of Williams, S. M. & Goldman-Rakic, P S. (1993).
receptive-field plasticity in auditory cortex Characterization of the dopaminergic inne-
during Pavlovian conditioning. In M. Gabriel ryation of the primate frontal cortex using
& J. Moore (Eds.), Learning and computa- a dopamine-specific antibody. Cerebral Cortex,
tional neuroscience: Foundations of adaptme 3, 199-222.
networks (pp. 91-138). Cambridge: MIT Press. Wills, T. A. (1981). Downward comparison prin-
Weiner, B. (1985). An attributional theory of achie- ciples in social psychology. Psychological Bul-
vement motivation and emotion. Psychologi- letin, 90, 245-271.
cal Reuiew, 92, 548-573. Wills, T. A. (1990). Similarity and self-esteem in
Weiner, B. (1986). An attributional theory of moti- downward comparison. In J. Suls & T. A.
vation and emotion. New York: Springer-Ver- Wills (Eds.), Social comparison: Contempo-
lag. rary theory and research (pp. 51-78). Hills-
Weingartner, H., Kaye, W, Gold, P, Smalleberg, S., dale, NJ: Lawrence Erlbaum.
Peterson, R., Gillin, J. C. & Ebert, M. (1981). Wittgenstein, L. (1953). Philosophical investiga-
Vasopressin treatment of cognitive dysfunc- tions. Oxford: Basil Blackwell.
tion in progressiye dementia. Life Sciences, Wittling, W. (in press). Brain asymmetry in the
29, 2721-2726. control of autonomic-physiological actiyity. In
Weiskrantz, L. (1956). Behavioral changes R. J. Dayidson & K. Hugdahl (Eds.), Brain
associated with ablation of the amygdaloid asymmetry. Cambridge, MA: MIT Press.
complex in monkeys. Journal of Comparative Wolff, P H. (1963). Obseryations on the early
Physiology and Psychology, 49, 381-391. development of smiling. In B. M. Foss (Ed.),
Wessman, A, E. & Ricks, D. F. (1966). Mood and Determinants of infant behauior, Vol. 2. New
personality. New York: Holt, Rinehart. York: Wiley.
Wheeler, R. ., Dayidson, R. J. & Tomarken, Woods, S. C. & Porte, J. D. (1983). The role of
A. J. (1993). Frontal brain asymmetry and insulin as a satiety factor in the central
emotional reactiyity: A biological substrate of neryous system. In A. J. Szabo (Ed.), CNS
affective style. Psychophysiology, 30, 82-89. regulation of carbohydrate metabolism: Ad-
Whitlock, D. G. & Nauta, W J. H. (1956). Subcor- vance in metabolic disorders, Vol. 10. New
tical projections from the temporal neocortex York: Academic Press.
in Macaca mulatta. Journal of Comparatwe Wundt, W. (1897). Outlines of psychology (C. H.
Neurology, 106, 183-212. Judd, Trans.). New York: Gustay E. Stechert.
Whitman, R. & Alexander, J. (1968). On gloating. Wyer, R. S. & Collins, J. E. (1992). The theory of
International Journal of Psycho-analysis, 49, humor elicitation. Psychological Review, 99,
732-738. 663-688.
Whorf, B. L. (1956). Science and linguistics. In Wyer, R. S. & Srull, T. K. (Eds.) (1984). Handbook
J. B. Carroll (Eds.), Language, thought, and of social cognition (Vol. 1). Hillsdale, NJ:
reality: Selected uiritings of Benjamin Lee Lawrence Erlbaum.
Whorf (pp. 207-219). Cambridge, MA: MIT Wynn, P C., Hauger, R. L., Holmes, M. C., Milian,
Press. M. A., Catt, K. J. & Aguilera, G. (1984).
Whybrow, P C., Bauer, M. S. (1988). Effects of Brain and pituitary receptors for corticotro-
peripheral thyroid hormones on the central pin releasing factor: Localization and diffe-
neryous systems: Relevance to disorders of rential regulation after adrenalectomy. Pepti-
mood. In D. Ganten & D. Pfaff (Eds.), Cur- des, 5, 1077-1084.
rent topics in neuroendocrinology, Vol. 8. Wynne, L. & Solomon, R. L. (1955). Traumatic
Neuroendocrinology of mood (pp. 309-327). ayoidance learning: Acuisition and extinc-
Berlin: Springer-Yerlag. tion in dogs depriyed of normal peripheral
400 LITERATURA
autonomie function. Genetic. Psychology Mo- Zappulla, R. A., LeFever, F. F., Jaeger, J. & Bilder,
nographs, 52, 241-284. R. (1991). Windows on the brain: Neuro-
Yang, Q, Z. & Hatton, G. I. (1988). Direct evidence psychology^ technological frontiers. Annals
for electrical coupling among rat supraoptic of the New York Academy of Sciences, 620.
nucleus neurons. Brain Research, 463, 47-56. Ziegler, T. E. & Bercovitch, F. B. (Eds.) (1990).
Young, W S. III, Mezey, E. & Seigel, R. E. (1986). Socioendocrinology of primate reproduction,
Quantitative in situ hybridization reveals in- Monographs in Primatology, Vol. 13. New
creased levels of corticotropin-releasing fac- York: Wiley-Liss.
tor mRNA after adrenalectomy in rats. Neu- Zipf, G. K. (1949). Human behauior and the prin-
roscience Letters, 70, 198-203. ciple of least effort. Cambridge, MA: MIT
Zajonc, R. B. (1968). The attitudinal effects of Press.
mere exposure. Journal of Personality and Zola-Morgan, S., Suire, L. R., Alvarez-Royo, P.
Social Psychology, Monogr. 9 (2, part 2). & Clower, R. E (1991). Independence of
Zajonc, R. B. (1980). Feeling and thinking: Prefe- memory functions and emotional behavior:
rences need no inferences. American Psycho- Separate contributions of the hippocampal
logist, 35, 151-175. formation and the amygdala. Hippocampus, 1
Zajonc, R. B. (1984). On primacy of affect. In K. (2), 207-220.
R. Scherer & E Ekman (Eds.), Approaches Zuckerman, M. (1979). Sensation seeking. Hills-
to emotion (pp. 259-270). Hillsdale, NJ: Law- dale, NJ: Lawrence Erlbaum.
rence Erlbaum. Zuckerman, M. (1984). Sensation-seeking: A com-
Zajonc, R. B. (1985). Emotion and facial efference: parative approach to a human trait. The
A theory reclaimed. Science, 228, 15-21. Behauioral and Brain Sciences, 7, 413-471.
Zajonc, R. B. & Mclntosh, D. N. (1992). Emo- Zuckerman, M. (1991). Psychobiology of persona-
tions research: Some promising questions lity. Cambridge: Cambridge University Press.
and some uestionable promises. Psychologi- Zuckerman, M., Klorman, R., Larrance, D. T. &
cal Science, 3, 70-74. Spiegel, N. H. (1981). Facial, autonomie, and
Zajonc, R. B., Murphy, S. T. & Inglehart, M. (1989). subjective components of emotion: The facial
Feeling and facial efference: Implications of feedback hypothesis versus the externalizer-
the vascular theory of emotions. Psychologi- -internalizer distinction. Journal of Persona-
cal Reuiew, 96, 395-416. lity and Social Psychology, 41, 929-944.

Ekman P, Davidson R. J - Natura Emocji - Podstawowe Zagadnienia PDF

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Ekman P, Davidson R. J - Natura Emocji - Podstawowe Zagadnienia PDF

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

pod redakcj

DANSKIE WYDAWNICTWO PSYCHOLOGICZNE

Pomys tej ksiki powsta w trakcie rocznego seminarium na temat emocji,

Pytanie 1: Czy istniej emocje podstawowe? 13

James R. Averill: W oku patrzcego 13

Pytanie 2: Co odrnia emocje od nastroju, temperamentu i innych poj

Richard J. Davidson: O emocji, nastroju i innych pojciach

Pytanie3f-Jak funkcj..peni emocje? 90

James R. Averill: Donioso emocji 90

Pytanie 4: Jak wyjani dowody na powszechno zdarze

James R. Averill: May wiat, dua scena 128

Pytanie 5: Ile procesw poznawczych potrzeba do

Gerald L. Clore: Dlaczego emocje wymagaj procesw poznawczych

Pytanie 6: Czy poszczeglne emocje cechuj si specyficznymi

Richard J. Davidson: Zoono poszukiwania fizjologicznej

Pytanie 7: Czy jestemy w stanie kontrolowa nasze emocje? 227

James R. Averill: Nieodpowiednie i odpowiednie emocje 227

Pytanie 8: Czy emocje mog by niewiadome? 242

Gerald L. Clore: Dlaczego emocje zawsze s wiadome .1. 242

Pytanie 9: Jaki jest zwizek emocji z pamici? 255

Gordon H. Bower: Niektre relacje midzy emocjami

I Pytanie 10: Na czym polegaj indywidualne rnice

Jeffrey A. Gray: Wymiary osobowoci a systemy emocjonalne 276

Pytanie 11: Na czym polega rozwj emocjonalny? 290

Linda A. Camras: Dwa aspekty rozwoju emocjonalnego:

Pytanie 12: Co wpywa na subiektywne dowiadczanie emocji? 316

James R. Averill: Czuj, wic jestem" - myl 316

Paul Ekman i Richard J. Davidson: Nauka o afekcie:

Indeks osb 363

W ostatniej dekadzie nastpi szybki aktywnych w tej dziedzinie. Niektre

Mamy nadziej, e ksika ta sta- nia informacji niezbdny do powstania

James R. Averill: W oku patrzcego

jeszcze, i opisywana tym pojciem od innych. Rozwamy dla ilustracji hi-

potocznego nie mona zdefiniowa kla- nietypowe, ni najpowszechniejsze. Na

(na przykad rodziny ludzkiej"). Sokal na ktrym zmaksymalizowana jest in-

W potocznych klasyfikacjach emocji nazwy dla ptakw w ogle, to mogli-

jednak, e relacje midzy elementami sad, na ktrych mocy emocje zostaj

Jednak dlaczego naley godzi si Spoeczne czy biologiczne zasady

Tak wic okrelenie podstawowa" Uwagi podsumowujce

Paul Ekman: Wszystkie emocje s podstawowe*

dokonywa on pomiarw fizjologicznych w momencie wzbudzenia emocji, nawet

z tych emocji cechuj si uniwersalnym, gni, ' satysfakcja, przyjemno zmy-

Tak wic przedstawiona tu kon- raj te zwykle sygna informujcy

Jaak Panksepp: Podstawy emocji podstawowych

dowiskowych (wicej szczegw zawiera nie emocje s takimi mechanizmami.

w kategoriach psychoneurologicznych, charakteru naszemu gatunkowi. Oba-

nie utrwalonych podkorowych mechani- charakter utylitarystyczy i opiera si

empirycznymi (por. Turner i Ortony, jedynczy neuron nie spenia ostatecznie

Klaus R. Scherer: Ku pojciu emocji modalnych"

1989). Co najwaniejsze, wiele z tych chowa si moe zmiennoci. Skoro

Wwczas jednak problem przeksztaca niuj emocj jako sekwencj wzajem-

latywnej oceny istotnych dla organi-

wysoki. W konsekwencji powstaje twarz, bardzo, czste u rnych organizmw

uywanie nazw werbalnych czy si waniu - rnych subsystemw organi-

Richard A. Shweder: Nie jeste chory, tylko si

W szczeglnoci odczucia te (zarwno Co do rozkadu emocji, na kdego

snociami (na przykad pozycja ciaa, czsto pojcia stanowice elementarne,

rnych mieszanek bd rnicowania snoci smutku za (na przykad skon-

ktre u przedstawiciele rnych kultur Bongo-Bongo miay si i witoway

narracji, z takimi samymi zwizkami Owe opowiadania, skrypty (scena-

prowadz do kontaktw z innymi, co naley stawi czoo" lub je stumi, jak

co robimy z cikim sercem (smutek), osoby. Jest to dowiadczenie somatyczne

czenia w pojedyncz histori, ktra (rzucenia uroku, zaczarowania, czarnej