Professional Documents
Culture Documents
BOGUSAW CZARNY
Tumaczenie
Projekt okadki
Jolanta Krafft-Przedziecka
Redaktor
Violetta Kownacka
ISBN 978-83-208-1818-5
Wstp ............................................. 17
O Autorach ......................................... 23
Podzikowania ....................................... 25
CZ V. KRTKOOKRESOWE FLUKTUACJE
W GOSPODARCE . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 299
Sownik . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 475
Indeks . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 485
SPIS TRECI
Wstp . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 17
O Autorach . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 23
Podzikowania . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 25
CZ I
DANE MAKROEKONOMICZNE .......... 27
ROZDZIA 1
MIERZENIE DOCHODU NARODOWEGO . . . . . . . . . 29
ROZDZIA 2
MIERZENIE KOSZTW UTRZYMANIA . . . . . . . . . 52
2.1. Wskanik cen konsumenta . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 53
Jak oblicza sie wskaznik cen konsumenta? . . . . . . . . . . . . . . . . . 53
8 Spis tresci
CZ II
GOSPODARKA REALNA
W DUGIM OKRESIE . . . . . . . . . . . . . . 73
ROZDZIA 3
PRODUKCJA I WZROST . . . . . . . . . . . . . . . 75
ROZDZIA 4
OSZCZDNOCI, INWESTYCJE
I SYSTEM FINANSOWY . . . . . . . . . . . . . . . 104
4.1. Instytucje finansowe w gospodarce . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 105
Rynki finansowe . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 105
Spis tresci 9
ROZDZIA 5
PODSTAWOWE NARZDZIA FINANSW . . . . . . . . 129
5.1. Warto zaktualizowana: mierzenie zmian wartoci pienidza, na-
stpujcych wraz z upywem czasu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 130
5.2. Zarzdzanie ryzykiem . . . . . . . . . . . . . . . . . . .......... . . . 133
Niechec do ryzyka . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .......... . . . 133
Rynki ubezpieczen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .......... . . . 135
Dywersyfikacja ryzyka indywidualnego . . . . . . .......... . . . 136
Odwrotna zaleznosc miedzy ryzykiem i zyskiem z inwestycji . . . 138
5.3. Wycena aktyww . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 139
Analiza fundamentalna . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 140
Hipoteza efektywnych rynkow . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 141
Nieracjonalnosc rynkow . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 143
Podsumowanie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 145
ROZDZIA 6
BEZROBOCIE . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 149
6.1. Definicja bezrobocia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 150
Co to jest bezrobocie? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 150
W jaki sposob mierzymy bezrobocie? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 152
Jak dugo bezrobotni pozostaja bez pracy? . . . . . . . . . . . . . . . . . 158
Dlaczego w gospodarce zawsze sa jacys bezrobotni? . . . . . . . . . . 160
6.2. Poszukiwanie pracy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 161
Dlaczego pewien poziom bezrobocia frykcyjnego jest nieunikniony? 161
Polityka panstwa i poszukiwanie pracy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 162
Ubezpieczenie od bezrobocia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 163
6.3. Ustawy o pacach minimalnych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 165
10 Spis tresci
CZ III
PIENIDZ I CENY W DUGIM OKRESIE . . . . . 181
ROZDZIA 7
SYSTEM PIENINY . . . . . . . . . . . . . . . . . 183
7.1. Znaczenie pienidza . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 185
Funkcje pieniadza . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 185
Rodzaje pieniadza . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 186
Pieniadz w gospodarce . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 187
7.2. Rola bankw centralnych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 190
7.3. Europejski Bank Centralny i system euro . . . . . . . . . . . . . . . . . 192
7.4. Bank Anglii . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 194
7.5. System Rezerwy Federalnej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 195
7.6. Banki a poda pienidza . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 195
System rezerwy bankowej rownej 100% . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 196
Tworzenie pieniadza przez system bankowy oparty na rezerwie
czesciowej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 197
Mnoznik kreacji pieniadza . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 199
Narzedzia, za pomoca ktorych bank centralny kontroluje podaz
pieniadza . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 200
Problemy utrudniajace kontrolowanie podazy pieniadza . . . . . . . . 204
Podsumowanie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 207
ROZDZIA 8
PIENIDZ, WZROST I INFLACJA . . . . . . . . . . . 213
8.1. Klasyczna teoria inflacji . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 214
Poziom cen i wartosc pieniadza . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 215
Spis tresci 11
CZ IV
MAKROEKONOMIA
GOSPODARKI OTWARTEJ . . . . . . . . . . . . 245
ROZDZIA 9
MAKROEKONOMIA GOSPODARKI OTWARTEJ:
PODSTAWOWE POJCIA . . . . . . . . . . . . . . 247
9.3. Teoria parytetu siy nabywczej: pierwsza teoria kursu walutowego 263
Podstawowa logika parytetu siy nabywczej . . . . . . . . . . . . . . . 264
Wnioski z teorii parytetu siy nabywczej . . . . . . . . . . . . . . . . . 264
Ograniczenia teorii parytetu siy nabywczej . . . . . . . . . . . . . . . 268
Podsumowanie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 270
ROZDZIA 10
MAKROEKONOMICZNA TEORIA
GOSPODARKI OTWARTEJ . . . . . . . . . . . . . . 275
10.1. Poda i popyt na rynku funduszy poyczkowych i rynku walutowym 276
Rynek funduszy pozyczkowych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 276
Rynek walutowy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 279
10.2. Stan rwnowagi w gospodarce otwartej . . . . . . . . . . . . . . . . . 282
Odpyw kapitau netto: acznik miedzy oboma rynkami . . . . . . . 282
Jednoczesna rownowaga dwoch rynkow . . . . . . . . . . . . . . . . . . 284
10.3. Wpyw dziaa pastwa i innych zdarze na gospodark otwart 286
Deficyt budzetowy panstwa . . . . . . . . . . . ......... ...... 286
Polityka handlowa . . . . . . . . . . . . . . . . . . ......... ...... 289
Niestabilnosc polityczna i ucieczka kapitau ......... ...... 292
Podsumowanie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 295
CZ V
KRTKOOKRESOWE
FLUKTUACJE W GOSPODARCE . . . . . . . . . 299
ROZDZIA 11
ZAGREGOWANY POPYT
I ZAGREGOWANA PODA . . . . . . . . . . . . . 301
11.1. Trzy podstawowe fakty dotyczce waha koniunktury . . . . . . . 302
Fakt 1. Wahania aktywnosci gospodarczej sa nieregularne i trudne
do przewidzenia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 302
Fakt 2. Wiekszosc zmiennych makroekonomicznych waha sie
w podobny sposob . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 303
Fakt 3. Kiedy spada produkcja, wzrasta bezrobocie . . . . . . . . . . 303
11.2. Wyjanienie krtkookresowych waha w gospodarce . . . . . . . . 304
Czym krotki okres rozni sie od dugiego okresu? . . . . . . . . . . . 304
Podstawowy model fluktuacji gospodarczych . . . . . . . . . . . . . . 305
Spis tresci 13
ROZDZIA 12
WPYW POLITYKI PIENINEJ
I POLITYKI BUDETOWEJ
NA ZAGREGOWANY POPYT . . . . . . . . . . . . . 339
12.1. Jak polityka pienina wpywa na zagregowany popyt? . . . . . . 340
Teoria preferencji pynnosci . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 341
Ujemne nachylenie krzywej zagregowanego popytu . . . . . . . . . . 346
Zmiany podazy pieniadza . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 347
Rola stop procentowych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 349
12.2. Jak polityka budetowa wpywa na zagregowany popyt? . . . . . 352
Zmiany wielkosci wydatkow panstwa na zakup dobr i usug . . . 352
Efekt mnoznikowy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 353
Wzor mnoznika wydatkow . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 354
Inne zastosowania efektu mnoznikowego . . . . . . . . . . . . . . . . . 356
Efekt wypierania . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 356
Zmiany podatkow . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 358
12.3. Polityka gospodarcza jako narzdzie stabilizowania gospodarki . . . 360
Argumenty za aktywna polityka stabilizacyjna . . . . . . . . . . . . . 360
Argumenty przeciwko aktywnej polityce stabilizacyjnej . . . . . . . 362
Automatyczne stabilizatory . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 363
Podsumowanie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 365
14 Spis tresci
ROZDZIA 13
WYBR MIDZY INFLACJ
A BEZROBOCIEM W KRTKIM OKRESIE . . . . . . . 371
13.1. Krzywa Phillipsa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 372
Pochodzenie krzywej Phillipsa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 372
Zagregowany popyt i zagregowana podaz a krzywa Phillipsa . . . 373
13.2. Przesunicia krzywej Phillipsa i rola oczekiwa . . . . . . . . . . . 376
Dugookresowa krzywa Phillipsa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 376
Wpyw oczekiwan inflacyjnych na krotkookresowa krzywa Phillipsa 379
Odwrotna zaleznosc miedzy inflacja a bezrobociem . . . . . . . . . 383
13.3. Dugookresowa krzywa Phillipsa jako argument za niezalenoci
banku centralnego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 384
13.4. Przesunicia krzywej Phillipsa: rola szokw podaowych . . . . . 388
13.5. Koszty spowalniania inflacji . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 391
Stopa poswiecenia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 392
Racjonalne oczekiwania i mozliwosc dezinflacji bez kosztow . . . 394
Dezinflacja za rzadow Margaret Thatcher . . . . . . . . . . . . . . . . . 395
13.6. Polityka celu inflacyjnego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 396
Polityka pieniezna w Wielkiej Brytanii: od zarzadzania podaza
pieniadza do polityki celu inflacyjnego . . . . . . . . . . . . . . . . . 397
Ustalanie celow polityki pienieznej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 399
Podsumowanie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 403
CZ VI
EUROPEJSKA UNIA
GOSPODARCZA I WALUTOWA . . . . . . . . . 409
ROZDZIA 14
WSPLNY OBSZAR WALUTOWY
I EUROPEJSKA UNIA
GOSPODARCZA I WALUTOWA . . . . . . . . . . . . 411
14.1. Euro . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 412
Jednolity Rynek Europejski i euro . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 413
14.2. Korzyci i koszty wsplnej waluty . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 416
Korzysci z przyjecia wspolnej waluty . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 416
Koszty wspolnej waluty . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 418
Spis tresci 15
CZ VII
ZAKOCZENIE . . . . . . . . . . . . . . . . . . 447
ROZDZIA 15
PI DEBAT O POLITYCE
MAKROEKONOMICZNEJ . . . . . . . . . . . . . . 449
15.1. Czy naley stabilizowa gospodark za pomoc polityki pieninej
i polityki budetowej? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 449
Argumenty zwolennikow stabilizowania gospodarki . . . . . . . . . . 450
Argumenty przeciwnikow stabilizowania gospodarki . . . . . . . . . 451
15.2. Podporzdkowana staym reguom czy uznaniowa polityka pie-
nina? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 452
Argumenty za staymi reguami polityki pienieznej . . . . . . . . . . 453
Argumenty przeciwko staym reguom polityki pienieznej . . . . . 455
15.3. Czy pastwo ma dba o rwnowag budetu? . . . . . . . . . . . . 456
Argumenty za rownowaga budzetu panstwa . . . . . . . . . . . . . . . 457
Argumenty przeciwko rownowadze budzetu panstwa . . . . . . . . . 458
15.4. Czy naley zreformowa system podatkowy tak, aby sprzyja
oszczdzaniu? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 460
Argumenty za reforma systemu podatkowego, majaca zachecic do
oszczedzania . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 461
16 Spis tresci
Sownik . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 475
Indeks . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 485
WSTP
1
Zob. A. Marshall, Zasady ekonomiki, t. 1, Wyd. M. Arcta, Warszawa 1925 ( przyp. tum.).
18 Wstep
decyzje w najlepszy sposob. Same studia ekonomii nie uczynia Cie bogatym,
jednak dzieki nim zdobedziesz pewne narzedzia, ktore moga Ci pomoc w osiag-
nieciu tego celu.
Trzeci powod, ktory sprawia, ze warto studiowac ekonomie, jest taki:
dzieki tym studiom lepiej zrozumiesz mozliwosci i ograniczenia polityki
gospodarczej. Jako wyborca przyczyniasz sie do podjecia decyzji, ktorych
wynikiem jest konkretna alokacja zasobow spoeczenstwa. Chcac zdecydowac,
czy poprzesz konkretne dziaania, bedziesz byc moze szuka odpowiedzi
na wiele roznych pytan, dotyczacych gospodarki. Jakie obciazenia odpowiadaja
alternatywnym formom opodatkowania? Jakie skutki ma wolny handel z innymi
krajami? Jak najlepiej chronic srodowisko naturalne? Jak deficyt budzetu
panstwa wpywa na gospodarke? Takie i podobne pytania zadaja sobie zawsze
politycy gospodarczy.
Gowne zasady ekonomii maja zatem zastosowanie w wielu zyciowych
sytuacjach. W przyszosci wszystko jedno, czy przegladajac gazete, czy tez
kierujac przedsiebiorstwem lub caym krajem bedziesz zadowolony, ze
studiowaes ekonomie.
Struktura ksiki
Chcac napisac zwieza i przydatna dla studenta ksiazke, musielismy rozwazyc
nowe sposoby zorganizowania starych tresci. Oto burzliwa podroz w gab tego
tekstu. Mamy nadzieje, ze choc w pewnym stopniu uswiadomi ona nauczy-
cielom logike konstrukcji tego podrecznika.
Makroekonomia
Ogolnie nasze podejscie do nauczania makroekonomii jest nastepujace: najpierw
badamy gospodarke w dugim okresie, kiedy ceny sa gietkie, i dopiero potem
w krotkim okresie, kiedy ceny sa lepkie. Uwazamy, ze takie uporzadkowanie
materiau upraszcza uczenie sie makroekonomii z kilku powodow. Po pierwsze,
w takim ukadzie klasyczne zaozenie o gietkosci cen jest lepiej powiazane
z podstawowymi informacjami o podazy i popycie, z ktorymi studenci juz sie
zapoznali. Po drugie, taki klasyczny podzia materiau umozliwia rozbicie
analizy procesow dugookresowych na kilka atwych do zrozumienia czesci. Po
trzecie, cykl koniunkturalny skada sie z przejsciowych odchylen gospodarki od
sciezki dugookresowego wzrostu; ich analizowanie jest zatem bardziej proste
po zrozumieniu stanu rownowagi dugookresowej. Po czwarte, makroekonomi-
czna teoria okresu krotkiego jest, wedug ekonomistow, bardziej kontrowersyjna
niz makroekonomiczna teoria okresu dugiego. Wasnie te powody sprawiaja, ze
na zajeciach z makroekonomii dla zaawansowanych najczesciej procesy dugo-
okresowe sa dzis omawiane przed procesami krotkookresowymi. Wykorzystujac
w tym podreczniku to samo podejscie, chcemy umozliwic osobom studiujacym
podstawy ekonomii osiagniecie tych samych korzysci, ktorymi ciesza sie juz ich
starsi koledzy.
Powrocmy do szczegoowej struktury ksiazki. Prezentacje makroekonomii
rozpoczynamy od kwestii pomiaru. W rozdziale 1 pt. Mierzenie dochodu naro-
dowego omawiamy produkt krajowy brutto, a takze zwiazane z nim mierniki
z systemu rachunkow spoecznych. Natomiast rozdzia 2 pt. Mierzenie kosztow
utrzymania jest poswiecony konstrukcji i zastosowaniu indeksow cen.
20 Wstep
DANE
MAKROEKONOMICZNE
ROZDZIA 1
MIERZENIE DOCHODU
NARODOWEGO
1.1
Dochd narodowy i wydatki
Gdybys mia ocenic ekonomiczne dokonania pewnej osoby, musiabys przede
wszystkim przyjrzec sie jej dochodom. Ktos, kogo dochody sa wysokie, atwiej
moze pozwolic sobie na zakup zarowno niezbednych, jak i luksusowych dobr.
Niewatpliwie osoby bogatsze ciesza sie wyzszym standardem zycia: maja lepsze
mieszkania, lepsza opieke medyczna, bardziej luksusowe samochody, jezdza na
drozsze urlopy itp.
To samo odnosi sie do caej gospodarki. Oceniajac stan gospodarki, nalezy
spojrzec na sume dochodow jej wszystkich podmiotow. Odpowiednia miare
stanowi produkt krajowy brutto.
Za pomoca produktu krajowego brutto mierzy sie dwie zmienne naraz:
dochod cakowity mieszkancow kraju oraz sume wydatkow na dobra i usugi.
Wynika to z tego, ze w skali gospodarki suma dochodow i wydatkow musi byc
rowna.
Dlaczego dochod narodowy jest rowny sumie wydatkow? Otoz w kazdej
transakcji uczestnicza dwie strony: nabywca i sprzedawca. Pieniadze wydane
przez nabywce staja sie dochodem sprzedawcy. Na przykad, zaozmy, ze
Victoria paci Davidowi 100 euro za koszenie jej trawnika. W tym przypadku
chopak jest sprzedawca, a dziewczyna nabywca tej usugi. David otrzymuje
100 euro, a Victoria wydaje 100 euro. Ta transakcja wywiera zatem jednakowy
Mierzenie dochodu narodowego 31
RYSUNEK 1.1
Wykres ruchu okrnego
Gospodarstwa domowe kupuja dobra i usugi od przedsiebiorstw, ktore wykorzystuja swoje dochody
na opacenie pracownikow, czynszow dzierzawnych i na wypate zyskow dla wascicieli. Produkt
krajowy brutto jest rowny sumie wydatkow gospodarstw domowych na zakup dobr i usug. Jest on
zarazem rowny sumie dochodow, tj. pac, czynszow i zyskow wypaconych przez przedsiebiorstwa
na rynkach czynnikow produkcji.
32 Dane makroekonomiczne
Szybki sprawdzian
Wymie dwie zmienne, ktre mierzy si za pomoc produktu krajowego brutto. Jak
to jest moliwe, e mierzy on dwie rzeczy naraz?
1.2
Pomiar produktu krajowego brutto
Po ogolnym wyjasnieniu pojecia produktu krajowego brutto rozpatrzymy teraz
dokadniej, w jaki sposob jest on mierzony.
Produkt krajowy Produkt krajowy brutto (PKB) to wartosc rynkowa wszyst-
brutto (PKB) stanowi
wartosc rynkowa
kich finalnych dobr i usug, wytworzonych w kraju w danym
wszystkich finalnych okresie.
dobr i usug,
wytworzonych w kraju Ta definicja wydaje sie jasna. Jednak w rzeczywistosci przy
w danym okresie.
obliczaniu PKB wystepuja liczne problemy. Dlatego warto roz-
wazyc starannie kazda czesc tej definicji.
Produkt krajowy brutto to wartosc rynkowa... Jest takie powiedzenie:
Nie mozna porownywac jabka z pomarancza, natomiast przy obliczaniu PKB
wasnie tak sie czyni. Za pomoca PKB mierzy sie wartosc roznych rodzajow
dobr i usug nabywanych na rynku, a wiec poziom aktywnosci gospodarczej.
W tym celu sa stosowane ceny rynkowe. Stanowia one kwoty, ktore nabywcy sa
1
Istnieja poza tym eksport i import ( przyp. tum.).
Mierzenie dochodu narodowego 33
przypadku jest ono chwilowo traktowane jak dobro finalne, a jego wartosc
zostaje dodana do PKB w charakterze inwestycji w zapasy. Jezeli w nastep-
nym okresie dobro to zostanie zuzyte przez firme lub sprzedane, zapasy tego
przedsiebiorstwa zmaleja, co zredukuje odpowiednio przysza wielkosc PKB.
Szybki sprawdzian
Co przyczyni si bardziej do wzrostu PKB: wyprodukowanie hamburgera za 1 euro
czy wyprodukowanie kawioru za 1 euro? Odpowied uzasadnij.
Ramka 1.1
Inne mierniki dochodu narodowego
Urzd Statystyczny Wielkiej Brytanii (UK Office of National Statistics) co 3 miesice oblicza
warto brytyjskiego PKB. W celu uzyskania bardziej kompletnego obrazu stanu gospodarki
ustala on rwnie wielko rnych innych miernikw dochodu, ktre rni si od produktu
krajowego brutto na skutek uwzgldniania lub nieuwzgldniania pewnych rodzajw docho-
dw. Poniej podajemy krtkie objanienie sposobu konstrukcji tych miernikw, zaczynajc
od najpojemniejszego i koczc na najmniej pojemnym z nich.
Produkt narodowy brutto (PNB; gross national product, GNP) jest miar dochodu
cakowitego uzyskanego przez staych mieszkacw kraju, nazywanych rezydentami
(nationals). Rni si on od PKB tym, e obejmuje dochody uzyskiwane przez Brytyj-
czykw za granic, a pomija dochody uzyskiwane przez obcokrajowcw w Wielkiej
Brytanii2. Na przykad, jeeli obywatel Australii pracuje okresowo w Wielkiej Brytanii,
wytworzona przez niego produkcja jest wliczana do brytyjskiego PKB, jednak nie wchodzi
do PNB tego kraju, lecz jest skadnikiem australijskiego PNB. W wikszoci krajw, take
w Wielkiej Brytanii, mieszkacy wytwarzaj wikszo produkcji, a wic wielkoci PKB
i PNB s zblione3.
Produkt narodowy netto (PNN; net national product, NNP) to suma dochodw staych
mieszkacw kraju (PNB) pomniejszona o straty z tytuu amortyzacji. Amortyzacja
(depreciation) to miara wartoci zuycia dbr kapitaowych, czyli zasobu rodkw trwaych
w gospodarce (np. skorodowane ciarwki czy te przestarzae komputery).
2
Wczesci transferowanej do danych krajow ( przyp. tum.).
3
W krajach o duzym udziale firm zagranicznych, ktore wysyaja za granice znaczna czesc
swoich zyskow, np. w Polsce, PNB jest zazwyczaj nizszy od PKB ( przyp. tum.).
36 Dane makroekonomiczne
Chocia opisane mierniki dochodu rni si midzy sob pewnymi szczegami, niemal
zawsze wszystkie podobnie opisuj gospodark. Gdy PKB wzrasta w szybkim tempie, inne
wskaniki dochodu narodowego take szybko rosn, a gdy PKB spada, to inne wskaniki na
og take malej. Kiedy chcemy ustali skal waha aktywnoci gospodarczej, nie jest zatem
zbyt wane, ktry z miernikw dochodu narodowego zastosujemy.
1.3
Skadniki PKB
Wydatki w gospodarce maja roznoraka postac: rodzina Smitha paci za obiad
w londynskiej restauracji; Honda buduje nowa fabryke samochodow na ponocy
Anglii; Royal Navy zamawia nowa odz podwodna u brytyjskiego producenta
okretow; teatr w Nowym Jorku ubezpiecza nowe wystawienie spektaklu Cats
w firmie Lloyds w Londynie. Produkt krajowy brutto Wielkiej Brytanii uwzgled-
nia wszystkie te rodzaje wydatkow na wytwarzane w kraju dobra i usugi.
W celu zrozumienia, jak gospodarka zuzywa swe ograniczone zasoby,
ekonomisci czesto odwouja sie do rachunku wydatkow. W tym celu PKB
(oznaczmy go jako Y) jest dzielony na cztery skadniki: konsumpcje (C),
inwestycje (I), wydatki panstwa (G) oraz eksport netto (NX):
Y Y C + I + G + NX.
Rownanie to jest tozsamoscia, ktora jest zawsze prawdziwa dzieki sposo-
bowi zdefiniowania zmiennych. (Dlatego w rownaniu tym zastosowalismy
znak Y, chociaz normalnie uzywamy znaku =.) W tym przypadku, ponie-
Mierzenie dochodu narodowego 37
waz kazdy funt wydatkow waczanych do produktu krajowego brutto jest ujety
w jednym z jego czterech skadnikow, suma tych skadnikow musi byc rowna
PKB. Przyjrzyjmy sie jednak blizej poszczegolnym skadnikom produktu krajo-
wego brutto.
Konsumpcja
Konsumpcja (consumption) stanowi wydatki gospodarstw domo- Konsumpcja stanowi
wydatki gospodarstw
wych na dobra i usugi. Dobra moga byc trwae (np. samochody domowych na dobra
i urzadzenia gospodarstwa domowego w rodzaju pralek i lodowek) i usugi, z wyjatkiem
wydatkow na zakup
lub nietrwae (np. zywnosc i ubranie). Wydatki na usugi obejmuja nowych domow
np. usugi fryzjerskie i usugi medyczne. Wydatki gospodarstw lub mieszkan.
domowych na wyksztacenie sa rowniez ujete w konsumpcji usug
(chociaz mozna by tez uznac, ze sa to wydatki inwestycyjne).
Inwestycje
Wydatki pastwa
Wydatki panstwa (government purchases) obejmuja wydatki na Wydatki panstwa
sa to wydatki na zakup
dobra i usugi ponoszone zarowno przez samorzady, jak i przez dobr i usug, ponoszone
rzad. Uwzgledniaja one wynagrodzenia pracownikow zatrudnia- przez wadze lokalne
i rzad centralny.
nych przez panstwo i wydatki na prace publiczne.
38 Dane makroekonomiczne
Eksport netto
Eksport netto Eksport netto (net exports) jest rowny sumie wydatkow na dobra
sa to ponoszone
przez cudzoziemcow
wytworzone w kraju i sprzedane za granica (eksport), pomniej-
wydatki na dobra szonej o sume wydatkow krajowych na zakup dobr wyprodukowa-
produkowane w kraju
nych za granica (import). Sprzedaz towarow wyprodukowanych
(eksport), pomniejszone
o wydatki na dobra w danym kraju do innych krajow, np. sprzedaz samochodow wy-
wytworzone za granica,
poniesione przez
twarzanych przez firme brytyjska Aston Martin do USA, powiek-
mieszkancow danego sza eksport netto kraju eksportujacego (w tym przypadku Wielkiej
kraju (import).
Brytanii).
Sowo netto w nazwie eksport netto zwraca uwage na to, ze wartosc
importu jest odejmowana od wartosci eksportu. Jest to konieczne, poniewaz
wydatki na importowane dobra i usugi sa waczone do innych skadnikow PKB.
Zaozmy np., ze obywatel brytyjski za 30 000 funtow kupuje auto volvo, wy-
produkowane w Szwecji. Ta transakcja zwieksza sume wydatkow konsump-
cyjnych o 30 000 funtow, jednak jednoczesnie o te sama kwote zmniejsza
eksport netto Wielkiej Brytanii, poniewaz samochod pochodzi z importu. Ina-
czej mowiac, eksport netto uwzglednia import dobr i usug wytworzonych za
granica ze znakiem ujemnym, gdyz te dobra i usugi (ze znakiem dodatnim)
zostay waczone do sumy wydatkow krajowych na konsumpcje, inwestycje
i wydatki panstwa. Ilekroc zatem jakas osoba, firma badz rzad zakupuje dobra
i usugi za zagranica, zakupy te zmniejszaja eksport netto, a poniewaz zwiek-
szaja one rowniez odpowiednio sume wydatkow, nie maja wpywu na wiel-
kosc PKB.
Mierzenie dochodu narodowego 39
STUDIUM PRZYPADKU
Skadniki PKB
TABLICA 1.1
PKB i jego skadniki
Tablica zawiera informacje o wartosci cakowitej PKB w Wielkiej Brytanii w 2004 r. oraz o jego
strukturze wedug czterech skadnikow. Analizujac dane przytoczone w tej tablicy, pamietaj
o tozsamosci: Y Y C + I + G + NX.
Szybki sprawdzian
Wymie cztery skadniki wydatkw krajowych. Ktry z nich jest najwikszy?
40 Dane makroekonomiczne
1.4
Realny PKB a nominalny PKB
Jak widzimy, za pomoca PKB mierzy sie wielkosc cakowita wydatkow na dobra
i usugi w caej gospodarce. Jezeli wydatki cakowite w danym roku wzrastaja,
to przyczyna tego moga byc dwa czynniki: albo gospodarka zwiekszya swa
produkcje dobr i usug w porownaniu z rokiem poprzednim, albo tez sprzedaje
obecnie swe dobra i usugi po wyzszych cenach. Analizujac zmiany zachodzace
w gospodarce, ekonomisci staraja sie oddzielic te dwa efekty. Chca zwaszcza
zmierzyc ilosc cakowita dobr i usug wytwarzanych w danej gospodarce, bez
wzgledu na zmiany cen.
W tym celu ekonomisci stosuja miernik zwany realnym PKB, dzieki
ktoremu otrzymuja odpowiedz na pytanie: Jaka byaby wartosc dobr i usug
wytworzonych w danym roku, gdyby wyrazic ja w cenach obowiazujacych
w pewnym, konkretnym roku w przeszosci?. Mierzac produkcje biezaca
w cenach obowiazujacych w poprzednich latach, realny PKB pokazuje zmiany
ogolnej wielkosci produkcji dobr i usug w danym kraju.
Chcac sie przyjrzec blizej konstrukcji wskaznika realnego PKB, rozwazmy
nastepujacy przykad.
Przykad liczbowy. Tablica 1.2 zawiera informacje o gospodarce, ktora pro-
dukuje tylko dwa dobra hot-dogi i hamburgery. Pokazano w niej ilosci
obydwu produktow, wytworzone w latach 20032005.
Chcac obliczyc cakowita sume wydatkow w tej gospodarce, mnozymy
liczbe hot-dogow i hamburgerow przez ich ceny. W 2003 r. 100 hot-dogow
zostao sprzedanych po cenie 1 euro za sztuke, a zatem wydatki na te dobro
wyniosy 100 euro. W tym samym roku sprzedano 50 hamburgerow po cenie
2 euro za sztuke, wiec wydatki na to dobro wyniosy takze 100 euro. Cakowita
suma wydatkow w tej gospodarce, tzn. suma wydatkow na zakup hot-dogow
i hamburgerow, bya rowna 200 euro. Te wielkosc, czyli wartosc produkcji
Nominalny PKB mierzona w cenach biezacych, nazywamy nominalnym PKB
to wartosc produkcji
dobr i usug
(nominal GDP).
w cenach biezacych. W tablicy pokazano sposob obliczania nominalnego PKB
w trzech kolejnych latach. Cakowita wielkosc wydatkow wzrosa z 200 euro
w 2003 r. do 600 euro w 2004 r. i 1200 euro w 2005 r. Wzrost ten wynika
czesciowo ze zwiekszenia sie liczby konsumowanych hot-dogow i hambur-
gerow, ale takze ze wzrostu cen.
W celu uzyskania miernika wielkosci produkcji, ktorego wskazania nie
Realny PKB to wartosc byyby zako cane zmianami cen, wykorzystujemy realny PKB
produkcji dobr i usug
w cenach staych.
(real GDP), ktory jest miara wielkosci produkcji dobr i usug
w cenach staych. Obliczamy go, wybierajac najpierw rok bazowy
(base year). Nastepnie uwzgledniamy ceny hot-dogow i hamburgerow z roku
bazowego do obliczenia wartosci produkcji w poszczegolnych latach. Innymi
Mierzenie dochodu narodowego 41
TABLICA 1.2
Realny i nominalny PKB
W tablicy pokazano sposob obliczania nominalnego i realnego PKB, a takze deflatora PKB
w hipotetycznej gospodarce, ktora produkuje tylko dwa dobra: hot-dogi i hamburgery.
Cena Cena
Liczba Liczba
Lata hot-dogow hamburgerow
hot-dogow hamburgerow
(w euro) (w euro)
2003 1 100 2 50
2004 2 150 3 100
2005 3 200 4 150
Deflator PKB
Jak juz wiemy, nominalny PKB odzwierciedla zarowno ceny, jak i ilosci dobr
oraz usug produkowanych w danej gospodarce w pewnym okresie, natomiast
realny PKB pokazuje tylko wielkosc produkcji. Znajac nominalny PKB i realny
PKB, mozemy obliczyc miernik trzeci, a mianowicie deflator PKB, ktory
informuje o zmianach cen dobr i usug, ale nie o ich wytwarzanych ilosciach.
Deflator PKB Deflator PKB (GDP deflator) jest obliczany w nastepujacy
to inaczej miernik
poziomu cen, obliczany
sposo
b:
jako relacja miedzy
nominalnym i realnym deflator PKB = (nominalny PKB/realny PKB) 100.
PKB pomnozona
przez 100. Poniewaz wielkosc nominalnego i realnego PKB w roku
bazowym jest taka sama, deflator PKB dla roku bazowego ma zawsze wartosc
100. Za pomoca deflatora dla nastepnych lat mierzy sie zmiany nominalnego
PKB, ktorych przyczyna nie sa zmiany realnego PKB.
Deflator PKB mierzy biezacy poziom cen w stosunku do poziomu cen
z roku bazowego. Chcac sie o tym przekonac, rozwazmy kilka prostych
przykadow. Po pierwsze, wyobrazmy sobie, ze wielkosc produkcji w pewnym
kraju rosnie, a ceny pozostaja niezmienne. W tym przypadku zarowno nominal-
ny, jak i realny PKB rosna w tym samym tempie, a deflator PKB jest wielkoscia
staa. Po drugie, zaozmy, ze ceny rosna, ale poziom produkcji pozostaje
niezmieniony. W tym przypadku nominalny PKB wzrasta, choc realny PKB
pozostaje taki sam. Deflator PKB oczywiscie sie zwieksza. Zauwaz, iz w obu
przypadkach deflator PKB odzwierciedla jedynie zmiany cen, a nie zmiany
wielkosci produkcji.
Powrocmy teraz do przykadu liczbowego z tablicy 1.2. W 2003 r.
nominalny i realny PKB wynosiy po 200 euro, a zatem deflator PKB dla tego
Mierzenie dochodu narodowego 43
roku jest rowny 100. W 2004 r. nominalny PKB rowna sie 600 euro, a realny
PKB 350 euro, wiec deflator PKB dla tego roku wynosi 171. Oznacza to, ze
ogolny poziom cen podnios sie o 71%.
Deflator PKB stanowi jedna z miar, ktorymi posuguja sie ekonomisci,
obserwujac przecietny poziom cen w gospodarce. W nastepnym rozdziale
zbadamy inna miare tego rodzaju, czyli wskaznik cen konsumenta, a takze
opiszemy roznice miedzy tymi dwoma miernikami.
STUDIUM PRZYPADKU
Ksztatowanie si PKB w ostatnich czasach
Wiemy juz, co oznacza realny PKB i w jaki sposob jest mierzony. Spojrzmy
teraz na ksztatowanie sie tej wielkosci w Wielkiej Brytanii. Rysunek 1.2 za-
wiera dane kwartalne, dotyczace realnego PKB w tym kraju od 1965 r.
RYSUNEK 1.2
Realny PKB w Wielkiej Brytanii
Na rysunku przedstawiono kwartalne dane o poziomie realnego PKB w Wielkiej Brytanii od 1965 r.
Szybki sprawdzian
Podaj definicje realnego i nominalnego PKB. Ktry z nich jest lepszym miernikiem
dobrobytu? Odpowied uzasadnij.
1.5
Produkt krajowy brutto a dobrobyt
Nieco wczesniej w tym rozdziale powiedzielismy, ze PKB stanowi najlepszy
pojedynczy miernik dobrobytu spoeczenstwa. Teraz, wiedzac juz dokadnie, co
oznacza produkt krajowy brutto, mozemy dokadnie rozpatrzyc te kwestie.
Jak sie przekonalismy, za pomoca PKB mierzy sie ogolny dochod miesz-
kancow kraju oraz sume ich wydatkow na dobra i usugi. Produkt krajowy brutto
na 1 mieszkanca informuje wiec o dochodach i wydatkach przecietnego obywa-
tela kraju. Poniewaz wiekszosc ludzi pragnie uzyskiwac jak najwieksze do-
chody, a takze miec zdolnosc do ponoszenia wyzszych wydatkow, PKB
w przeliczeniu na osobe wydaje sie byc naturalnym miernikiem poziomu zycia
przecietnego mieszkanca kraju.
Jednak niektorzy kwestionuja znaczenie PKB jako miernika dobrobytu.
Przeciez w ocenie dobrobytu nie powinnismy polegac tylko na dobrach
materialnych i wysokosci dochodu. Z pewnoscia powinnismy wziac pod uwage
takze inne elementy wpywajace na jakosc zycia i dobrobyt, ktore nie sa
uwzglednione w rachunku PKB, takie jak stan zdrowia mieszkancow, jakosc
edukacji, a nawet piekno poezji, stanowiacej skadnik dziedzictwa narodowego
w zakresie literatury.
Mierzenie dochodu narodowego 45
Im wiekszy jest jednak PKB, tym wieksze sa nasze szanse na dobre zycie.
Produkt krajowy brutto: nie mierzy stanu zdrowia naszych dzieci, jednak nie
ulega watpliwosci, ze kraje o wyzszym poziomie PKB na osobe moga sobie
pozwolic na lepsza opieke zdrowotna; nie mierzy takze jakosci edukacji, ale
kraje o wyzszym poziomie tego wskaznika moga zapewnic sobie lepsze systemy
szkolnictwa; nie uwzglednia rowniez piekna naszej narodowej poezji, lecz kraje
o wyzszym poziomie tego wskaznika na 1 mieszkanca moga sobie pozwolic na
ksztacenie wiekszej liczby ludzi tak, aby mogli oni czytac poezje i cieszyc sie
z niej; nie uwzglednia naszej inteligencji, prawosci, odwagi i rozsadku, ale
wszystkie te pozytywne cechy charakteru atwiej jest ksztatowac i wspierac,
kiedy ludzie sa mniej zajeci walka o niezbedne do zycia dobra materialne.
Krotko mowiac, PKB nie mierzy bezposrednio wszystkich aspektow dobrobytu,
ale uatwia ustalenie naszej zdolnosci do zdobycia srodkow niezbednych do
prowadzenia dobrego zycia.
Jako miernik dobrobytu PKB nie jest jednak pozbawiony wad. Pomija on
wiele istotnych czynnikow, ktore wpywaja na poziom zycia. Jednym z nich jest
ilosc czasu wolnego od pracy. Zaozmy np., ze kazdy pracownik w kraju posta-
nawia nagle pracowac przez cay tydzien, rezygnujac z wypoczynku podczas
weekendow. Oczywiscie, gospodarka wytworzy wieksza ilosc dobr i usug,
a PKB wzrosnie. Jednak mimo wzrostu produktu krajowego brutto nie mozemy
stwierdzic, ze wiedzie sie nam lepiej. Strata wynikajaca z krotszego wypoczynku
kompensuje korzysci ze zwiekszonej produkcji oraz konsumpcji dobr i usug.
Poniewaz PKB mierzy wartosc sprzedawanych dobr i usug, nie uwzglednia
on w zasadzie zadnej aktywnosci gospodarczej prowadzonej poza rynkiem.
Pomija on zwaszcza wartosc dobr i usug wytwarzanych na wasne potrzeby
w domu. Kiedy szef kuchni przygotowuje wykwintny posiek i sprzedaje go
w restauracji, wartosc tego dania zostanie wliczona do PKB. Jednak kiedy
przyrzadzi on podobne danie dla swojej zony w domu, to wartosc jego pracy
(poza wartoscia zakupionych skadnikow) nie bedzie uwzgledniona w rachunku
produktu krajowego brutto. Podobnie, opieka nad dziecmi oferowana przez
profesjonalne osrodki opieki dziennej jest wliczana PKB, podczas gdy podobna
opieka wykonywana przez rodzicow w domu jest pomijana. Nieodpatnych prac
swiadczonych dobrowolnie na rzecz osiedla badz miasta, choc wpywaja one na
dobrobyt mieszkancow, takze nie ujmuje sie w rachunku PKB.
Produkt krajowy brutto nie uwzglednia rowniez stanu srodowiska natural-
nego. Wyobrazmy sobie, iz panstwo uchyla wszelkie przepisy prawa, dotyczace
ochrony srodowiska. Przedsiebiorstwa moga wowczas wytwarzac dobra i usugi
bez wzgledu na zanieczyszczenia, a PKB moze wzrastac. Jednak poziom dobro-
bytu spoecznego niewatpliwie sie obnizy. Strata spowodowana pogorszeniem
czystosci powietrza i wody moze sie okazac wieksza od korzysci ze zwiekszenia
produkcji.
Produkt krajowy brutto nie informuje takze w ogole o rozkadzie docho-
dow. Kraj, w ktorym 100 mieszkancow osiaga dochody wynoszace 50 000 euro
46 Dane makroekonomiczne
rocznie, ma PKB rowny 5 mln euro, a dochod na osobe wynosi 50 000 euro. Tak
samo bedzie w kraju, w ktorym 10 mieszkancow osiaga dochod 500 000 euro
rocznie, a 90 pozostaych mieszkancow nie ma zadnych dochodow. Trudno
uznac te dwie sytuacje za rownorzedne. Wielkosc PKB na osobe informuje
o sytuacji przecietnego mieszkanca kraju, ale srednia taka pomija ogromne
roznice w poozeniu roznych ludzi.
Konczac, mozemy stwierdzic, ze zwykle produkt krajowy brutto jest dobra
miara dobrobytu. Wazne jest jednak to, abysmy pamietali, co PKB uwzglednia,
a co pomija.
STUDIUM PRZYPADKU
Midzynarodowe rnice w PKB a jako ycia
Jednym ze sposobow oceny jakosci PKB jako miernika dobrobytu jest analiza
porownawcza danych miedzynarodowych. Kraje bogate i kraje biedne maja
zupenie rozne poziomy PKB na 1 mieszkanca. Jesli wysoki PKB oznacza
wyzszy poziom zycia, to wartosc PKB na osobe powinna byc silnie skorelowana
z innymi miernikami poziomu zycia i rzeczywiscie tak jest.
W tablicy 1.3 wymieniono 13 najwiekszych, pod wzgledem liczby lud-
nosci, krajow na swiecie, uszeregowanych wedug poziomu PKB na osobe.
W tablicy podano takze informacje o oczekiwanej dugosci zycia noworodkow
oraz poziomie wyksztacenia mieszkancow (odsetek osob dorosych potrafia-
cych czytac). Znaczenie tych danych jest jasne. W krajach zamoznych, takich
jak Wielka Brytania, Stany Zjednoczone, Japonia i Niemcy, ludzie dozywaja
wieku niemal 80 lat, a prawie wszyscy mieszkancy kraju potrafia czytac.
Natomiast w krajach ubogich, takich jak Nigeria, Bangladesz lub Pakistan,
obywatele zyja zaledwie 5060 lat i tylko poowa ludnosci potrafi czytac.
Chociaz dane na temat innych aspektow jakosci zycia sa niekompletne,
potwierdzaja one wczesniejsze wnioski. W krajach o niskim PKB na osobe:
wiecej noworodkow ma niska wage w momencie urodzenia, wyzsze sa tez
wskazniki umieralnosci niemowlat i wskazniki umieralnosci matek w trakcie
porodu i bezposrednio po nim, wiecej dzieci jest niedozywionych, gorszy jest
dostep do czystej wody pitnej. W krajach tych mniejsza liczba dzieci uczeszcza
do szko, w ktorych jest mniej nauczycieli. Mieszkancy tych krajow posiadaja
takze mniej telewizorow i telefonow, mniej dobrych drog i mniej domow
wyposazonych w dostep do elektrycznosci. Przeglad danych miedzynarodowych
nie pozostawia watpliwosci, ze wielkosc PKB na 1 mieszkanca jest scisle
skorelowana z poziomem zycia obywateli danego kraju.
Mierzenie dochodu narodowego 47
STUDIUM PRZYPADKU
Kto wygra na olimpiadzie?
Szybki sprawdzian
Dlaczego politycy gospodarczy powinni si przejmowa wielkoci PKB?
48 Dane makroekonomiczne
Podsumowanie
W tym rozdziale wyjasnilismy, w jaki sposob jest mierzony dochod narodowy,
ale pomiar tego dochodu jest, rzecz jasna, jedynie punktem wyjscia do dalszych
rozwazan. Znaczna czesc makroekonomii jest poswiecona wyjasnieniu czyn-
nikow okreslajacych wielkosc dochodu narodowego w krotkim i dugim okresie.
Dlaczego np. PKB w Wielkiej Brytanii czy Japonii jest wyzszy niz w Indiach
badz Nigerii? Co moga zrobic rzady w najbiedniejszych krajach w celu przy-
spieszenia wzrostu produktu krajowego brutto? Dlaczego wielkosc PKB w kra-
jach Europy i Ameryki Ponocnej rosnie w niektorych latach szybko, a w innych
latach spada? Co moga uczynic politycy w celu zmniejszenia tych wahan? Sa to
kwestie, ktorymi zajmiemy sie niebawem.
W tym miejscu wazne jest to, ze zapoznalismy sie z zasadami mierzenia
PKB. Kazdy z nas ma pewne wyobrazenie o stanie gospodarki. Jednak ekono-
misci, ktorzy badaja sytuacje gospodarcza kraju, oraz politycy gospodarczy
chcacy ja zmieniac nie moga polegac tylko na takich subiektywnych odczuciach
obywateli; potrzebuja oni konkretnych danych, na ktorych moga oprzec swoje
opinie. Skwantyfikowany opis zachowania sie gospodarki, dokonywany za
pomoca danych statystycznych, takich jak dane o PKB, jest zatem pierwszym
krokiem w tworzeniu nauki makroekonomii.
Streszczenie
Poniewaz w kazdej transakcji bierze udzia nabywca i sprzedawca, cakowita
wielkosc wydatkow w kraju musi byc rowna cakowitej sumie dochodow.
Produkt krajowy brutto (PKB) mierzy cakowita wielkosc wydatkow na nowo
wyprodukowane dobra i usugi oraz cakowita wielkosc dochodow uzyska-
nych dzieki ich produkcji. Dokadniej mowiac, PKB wyraza wartosc rynkowa
wszystkich dobr i usug wytworzonych w kraju w danym okresie.
Produkt krajowy brutto skada sie z czterech grup wydatkow: konsumpcji, in-
westycji, wydatkow panstwa oraz eksportu netto. Konsumpcja obejmuje wy-
datki na dobra i usugi, dokonywane przez gospodarstwa domowe, z wyjat-
kiem wydatkow na zakup nowych mieszkan lub domow. Inwestycje obejmuja
wydatki na zakup nowych budynkow, budowli, maszyn i urzadzen przedsie-
biorstw oraz wydatki gospodarstw domowych na zakup nowych mieszkan.
W skad wydatkow panstwa wchodza wydatki na dobra i usugi nabywane
przez samorzady lokalne i rzad centralny. Eksport netto to wartosc dobr i usug
wytworzonych w kraju, a sprzedanych za granica (eksport), pomniejszony o war-
tosc dobr i usug wytworzonych za granica, a zakupionych w kraju (import).
Nominalny PKB jest obliczany przy wykorzystaniu biezacych cen dobr i usug
w danym kraju, a realny PKB przy wykorzystaniu cen staych z roku bazo-
wego (przyjetego za podstawe obliczen). Obliczany jako stosunek nominal-
nego i realnego PKB deflator PKB stanowi miare poziomu cen w gospodarce.
Mierzenie dochodu narodowego 49
Najwazniejsze pojecia
Mikroekonomia, s. 29 Wydatki panstwa, s. 37
Makroekonomia, s. 29 Eksport netto, s. 38
Produkt krajowy brutto (PKB), s. 32 Nominalny PKB, s. 40
Konsumpcja, s. 37 Realny PKB, s. 40
Inwestycje, s. 37 Deflator PKB, s. 42
Pytania powtorzeniowe
1. Wyjasnij, dlaczego dochody w pewnej gospodarce musza byc rowne wy-
datkom w tej gospodarce.
2. Co przyczynia sie w wiekszym stopniu do tworzenia PKB produkcja
samochodow sredniej klasy czy produkcja samochodow luksusowych?
Wyjasnij odpowiedz.
3. Farmer sprzedaje pszenice piekarzowi za 2 euro. Piekarz przetwarza ja
w pieczywo, ktore jest sprzedawane za 3 euro. Ile wynosi aczny wkad tych
transakcji do PKB?
4. Przed laty Jamanda wydaa 500 euro na swoj zbior pyt. Dzisiaj sprzedaa
swoja kolekcje na wyprzedazy za 100 euro. Jak ta transakcja wpynie na
wielkosc PKB?
5. Wymien cztery skadniki PKB i podaj przykad kazdego z nich.
6. Dlaczego ekonomisci, oceniajac poziom dobrobytu, opieraja sie najczesciej
na realnym, a nie nominalnym PKB?
7. W 2004 r. pewien kraj wytworzy 100 bochenkow chleba, ktore zostay
sprzedane po 2 euro za jednostke. W 2005 r. kraj ten wytworzy 200 bo-
chenkow chleba, sprzedanych po 3 euro za jednostke. Oblicz wielkosc
nominalnego i realnego PKB w obydwu latach oraz poziom deflatora PKB
(przyjmujac za podstawe ceny z 2004 r.). O ile procent wzrosy te wskazniki?
8. Dlaczego wytwarzanie mozliwie najwiekszego PKB jest zwykle korzystne?
Podaj przykad sytuacji, w ktorej PKB wzrasta, choc nie jest to pozadane.
Zadania
1. Ktore ze skadnikow PKB zmieniyby sie pod wpywem nastepujacych
transakcji.
a. Rodzina kupuje nowa lodowke.
b. Ciocia Jane nabywa nowy dom.
c. Firma Aston Martin sprzedaje samochod DB7 ze swoich zapasow.
d. Kupujesz pizze.
50 Dane makroekonomiczne
2003 1 100 2 50
2004 1 200 2 100
2005 2 200 4 100
8. W ciagu jednego dnia firma Barry the Barber osiaga 400 euro dochodu ze
sprzedazy swoich usug. W tym samym czasie zuzycie sprzetu kosztuje
50 euro. Z pozostaej kwoty 350 euro wasciciel firmy przeznacza 30 euro
na podatek od sprzedazy, zabiera 220 euro jako rownowartosc swojej pacy
oraz zachowuje 100 euro na zakupy nowego wyposazenia firmy w przy-
szosci. Z kwoty 220 euro zabranej dla siebie wasciciel paci 70 euro
podatku dochodowego. Na podstawie tych informacji oblicz wkad tej firmy
w tworzenie: produktu krajowego brutto, produktu narodowego netto, do-
chodu narodowego, dochodu osobistego, rozporzadzalnego dochodu osobis-
tego.
9. Dobra i usugi niesprzedawane na rynku, takie jak np. zywnosc wytworzona
i skonsumowana w domu, nie sa, ogolnie biorac, uwzgledniane w rachunku
PKB. Dlaczego moze to spowodowac, ze liczby podane w kolumnie drugiej
tablicy 1.3 wprowadzaja w bad przy porownaniu poziomow zycia w Wiel-
kiej Brytanii i Indiach? Odpowiedz uzasadnij.
10. Niekiedy ekonomisci wola stosowac raczej PNB niz PKB do mierzenia
poziomu dobrobytu. Ktory z tych miernikow powinnismy wybrac, jezeli
chcemy ocenic dochod cakowity mieszkancow kraju, a ktory z nich mozna
wykorzystac do analizy ogolnego poziomu aktywnosci gospodarczej w da-
nym kraju?
11. W ciagu ostatnich 30 lat bardzo zwiekszya sie aktywnosc gospodarcza
kobiet w Europie i Ameryce Ponocnej.
a. Jak, twoim zdaniem, wpyneo to na wielkosc PKB?
b. Jak zmieniaby sie miernik dobrobytu, ktory obejmuje takze czas
poswiecany na prace domowe oraz wypoczynek, w porownaniu z PKB?
c. Czy dostrzegasz jeszcze inne zmiany dobrobytu, zwiazane ze wzrostem
aktywnosci zawodowej kobiet? Co powiesz o mozliwosci skonstruowa-
nia wskaznika dobrobytu obejmujacego rowniez te zjawiska?
MIERZENIE KOSZTW
UTRZYMANIA
2.1
Wskanik cen konsumenta
Wskaznik cen konsumenta (CPI) lub inaczej indeks cen Wskaznik cen
konsumenta (CPI)
konsumenta stanowi miare ogolnego poziomu cen dobr i usug jest miara kosztu
kupowanych przez typowego nabywce. Co miesiac odpowiednia cakowitego dobr
i usug, kupowanych
instytucja panstwowa w Wielkiej Brytanii jest to UK Office for przez typowego
National Statistics (ONS; Brytyjskie Narodowe Biuro Statystycz- nabywce.
ne) oblicza i publikuje wskaznik cen konsumenta. W tym
podrozdziale opiszemy sposob konstrukcji tego wskaznika, a takze problemy
towarzyszace jego pomiarowi. Porownamy go rowniez z deflatorem PKB, inna
miara ogolnego poziomu cen, ktora analizowalismy w poprzednim rozdziale.
TABLICA 2.1
Przykad oblicze wskanika cen konsumenta i stopy inflacji
W tablicy pokazano, w jaki sposob jest obliczany wskaznik cen konsumenta i stopa inflacji
w przypadku hipotetycznej gospodarki, w ktorej nabywcy kupuja tylko hot-dogi i hamburgery.
4 hot-dogi, 2 hamburgery
Krok 4. Okresl jeden rok jako bazowy (2004) i oblicz wskaznik cen konsumenta
w poszczegolnych latach
pujacy sposob:
stopa inflacji
w roku 2 = 100 (CPI w roku 2 CPI w roku 1)/CPI w roku 1.
W przykadzie stopa inflacji rowna sie 75% w 2005 r. i 43% w 2006 r.
Ramka 2.1
Co to jest koszyk dbr odpowiadajcy CPI?
Ustalajc formu, zgodnie z ktr jest obliczany wskanik cen konsumenta, ONS prbuje
uwzgldni wszystkie te dobra i usugi, ktre kupuje typowy nabywca. Co wicej, instytucja ta
usiuje przypisa tym dobrom i usugom wagi, odpowiadajce wielkoci zakupw kadego
z nich.
Na rysunku 2.1 widzimy podzia wydatkw konsumentw w 2005 r. midzy gwne
kategorie dbr i usug. Dwie najwiksze pozycje to wypoczynek i kultura oraz transport, na
ktre przypada odpowiednio 15,1% oraz 14,8% wydatkw typowego nabywcy.
Transport obejmuje wydatki na zakup samochodw, paliwa, na przejazdy autobusami itp.,
a wypoczynek i kultura wydatki na bilety do kina lub opery, bilety na mecze pikarskie
i mecze rugby, abonament pacony za studio fitness itp. Nastpn co do wielkoci kategori
stanowi wydatki na wizyty w restauracjach i hotelach (13,9%), a potem wydatki na cele
mieszkaniowe, zaopatrzenie w wod i opa, a take na ywno i napoje bezalkoholowe
(odpowiednio: 10,6% i 10,5%). Kolejne miejsce zajmuj wydatki na: meble oraz wyposaenie
Mierzenie kosztow utrzymania 57
RYSUNEK 2.1
Typowy koszyk dbr i usug
Na rysunku pokazano, w jaki sposob typowy nabywca brytyjski dzieli swoje wydatki miedzy
rozmaite rodzaje dobr i usug.
TABLICA 2.2
Stopy inflacji w krajach Unii Europejskiej
Roczny wzrost
Kraj HICP w 2004 r.
(w %)
Austria 2,5
Belgia 1,9
Cypr 3,9
Czechy 2,5
Dania 1,0
Estonia 4,8
Finlandia 0,1
Francja 2,2
Niemcy 2,2
Grecja 3,1
Wegry 5,5
Irlandia 2,4
Wochy 2,4
otwa 7,4
Litwa 2,8
Luksemburg 3,5
Malta 1,9
Holandia 1,2
Polska 4,4
Portugalia 2,6
Sowacja 5,8
Sowenia 3,3
Hiszpania 3,3
Szwecja 0,9
Wielka Brytania 1,6
r o d o: Eurostat.
Z
Mierzenie kosztow utrzymania 61
RYSUNEK 2.2
Dwie miary inflacji
Na rysunku widzimy stope inflacji w Wielkiej Brytanii, czyli wyrazona w procentach zmiane
ogolnego poziomu cen, ktora zmierzono za pomoca zarowno deflatora PKB, jak i wskaznika cen
konsumenta, posugujac sie przy tym danymi rocznymi z okresu po 1989 r. Zauwaz, ze te obie miary
inflacji zachowuja sie prawie tak samo.
Szybki sprawdzian
Wyjanij oglnie, co prbuj zmierzy ekonomici za pomoc wskanika cen
konsumenta, a take jak go si oblicza.
2.2
Korygowanie zmiennych ekonomicznych
o efekty inflacji
Celem obliczen ogolnego poziomu cen w gospodarce jest umozliwienie porow-
nania wyrazonych w pieniadzu zmiennych, ktore pochodza z roznych okresow.
Teraz, kiedy wiemy juz, jak oblicza sie wskazniki cen, przyjrzymy sie, jak
moglibysmy je wykorzystac w celu dokonania porownania pewnej kwoty
z przeszosci z pewna kwota z terazniejszosci.
STUDIUM PRZYPADKU
Korekta inflacyjna
TABLICA 2.3
Najbardziej popularne filmy wszech czasw
(dane po uwzgldnieniu inflacji)
Rok wejscia
Film
na ekrany
1. Przemineo z wiatrem 1939
2. Gwiezdne wojny 1977
3. Dzwieki muzyki 1965
4. E.T. 1982
5. Dziesiecioro przykazan 1956
6. Titanic 1997
7. Szczeki 1975
8. Doktor Z iwago 1965
9. Ksiega dzungli 1967
10. Krolewna Sniezka i siedmiu krasnoludkow 1937
Indeksacja
Jak sie przed chwila przekonalismy, kiedy porownujemy kwoty pieniadza
pochodzace z roznych okresow, wykorzystujemy wskazniki cen w celu usunie-
cia skutkow inflacji. Tego rodzaju korekty moga dotyczyc wielu procesow
66 Dane makroekonomiczne
Jesli zas tempo inflacji wynioso 15%, cena dobr powiekszya sie bardziej niz
liczba euro na rachunku Mildred. W takim przypadku sia nabywcza pieniedzy
dziewczyny w rzeczywistosci zmalaa o 5%.
Ta stopa procentowa, zgodnie z ktora bank nalicza odsetki, jest nazywana
nominalna stopa procentowa (nominal interest rate), a stopa Nominalna
procentowa skorygowana o skutki inflacji realnastopaprocen- jest ta stopa procentowa
stopa procentowa,
towa (real interest rate). Zwiazek nominalnej stopy procentowej ktora zwykle obrazuje
i realnej stopy procentowej mozemy opisac w nastepujacy sposob: nie jestinformacje z rynku;
ona skorygowana
o skutki inflacji.
realna nominalna
stopa procentowa = stopa procentowa stopa inflacji.
Realna stopa procentowa
jest ta stopa procentowa,
ktora zostaa skorygowana
Realna stopa procentowa stanowi roznice nominalnej stopy o skutki inflacji.
procentowej i stopy inflacji. Nominalna stopa procentowa infor-
RYSUNEK 2.3
Realne i nominalne stopy procentowe
Na rysunku pokazano realne i nominalne stopy procentowe w Wielkiej Brytanii, wykorzystujac przy
tym dane miesieczne od 1975 r. Nominalna stopa procentowa jest stopa oprocentowania trzy-
miesiecznych bonow skarbowych. Realna stopa procentowa jest rowna nominalnej stopie procen-
towej minus roczna stopa inflacji, ktorej miara jest wskaznik cen detalicznych. Zauwaz, ze
nominalna i realna stopa procentowa nie zawsze zmieniaja sie w podobny sposob.
muje o tym, jak powieksza sie liczba funtow lub euro na Twoim rachunku
bankowym w miare upywu czasu. Realna stopa procentowa obrazuje to, jak
szybko zwieksza sie sia nabywcza srodkow zgromadzonych na Twoim rachun-
ku bankowym.
Na rysunku 2.3 widzimy realne i nominalne stopy procentowe w Wielkiej
Brytanii po 1975 r. Nominalna stopa procentowa stanowi stope procentowa
trzymiesiecznych bonow skarbowych. Realna stope procentowa obliczono,
odejmujac od tej nominalnej stopy procentowej roczna stope inflacji. W tym
przypadku jako miara inflacji posuzylismy sie wskaznikiem cen detalicznych.
Mozna atwo dostrzec, ze realna i nominalna stopa procentowa nie zawsze
zmieniaja sie dokadnie tak samo. Na przykad, w koncu lat siedemdziesiatych
XX w. nominalne stopy procentowe byy wysokie. Jednak poniewaz tempo
inflacji rowniez byo bardzo duze, realne stopy procentowe byy niskie. Co
wiecej, w niektorych latach realne stopy procentowe byy ujemne, poniewaz
inflacja pomniejszaa oszczednosci ludzi szybciej, niz powiekszay je patnosci
odsetek, naliczanych zgodnie z nominalnymi stopami procentowymi. Natomiast
w latach dziewiecdziesiatych XX w. nominalne stopy procentowe byy niskie.
Poniewaz jednak inflacja bya rowniez niska, realne stopy procentowe byy
wzglednie wysokie. W nastepnych rozdziaach, badajac przyczyny i skutki
zmian stop procentowych, powinnismy pamietac o rozroznianiu realnych i no-
minalnych stop procentowych.
Szybki sprawdzian
Czonkowie brytyjskiego parlamentu otrzymywali roczne wynagrodzenie w wysoko-
ci: 360 funtw w 1931 r., 600 funtw w 1937 r., 6270 funtw w 1977 r., 57 485
funtw w 2004 r. Jeli 1911 uznamy za rok bazowy (CPI = 100), okae si, e
wskanik cen konsumenta wynosi: 151 w 1931 r., 164 w 1937 r., 1335 w 1977 r.
i 5040 w 2004 r. Ile wynosia warto wynagrodzenia brytyjskiego parlamentarzy-
sty w kadym z tych lat, wyraona w funtach o wartoci z 2004 r.?
Podsumowanie
W ostatnich latach realna wartosc najwazniejszych walut, takich jak funt, euro
i dolar, nie bya stabilna. Norma sta sie nieustanny wzrost ogolnego poziomu
cen w rozwinietych gospodarkach, np. brytyjskiej, innych krajow europejskich
i amerykanskiej. W miare upywu czasu taka inflacja zmniejsza sie nabywcza
kazdej jednostki pieniadza. Kiedy porownujemy nominalna wartosc kwot
pieniadza pochodzacych z roznych okresow, wazne jest, abysmy pamietali, ze
dzisiejszy funt nie jest taki sam jak funt sprzed 20 lat, a takze najpraw-
dopodobniej funt, ktorym bedziemy dysponowali za 20 lat.
Mierzenie kosztow utrzymania 69
Streszczenie
Najwazniejsze pojecia
Wskaznik cen konsumenta (CPI), s. 53 Indeksacja, s. 66
Stopa inflacji, s. 55 Nominalna stopa procentowa, s. 67
Wskaznik cen producenta, s. 56 Realna stopa procentowa, s. 67
Pytania powtorzeniowe
1. Ktore z nastepujacych zdarzen, Twoim zdaniem, bardziej wpynie na wiel-
kosc wskaznika cen konsumenta: wzrost cen kurczakow o 10% czy wzrost
cen kawioru o 10%? Dlaczego?
2. Opisz trzy problemy, ktore sprawiaja, ze wskaznik cen konsumenta jest
niedoskonaa miara kosztow utrzymania.
3. Ktory z tych wskaznikow wskaznik cen konsumenta czy tez deflator PKB
bardziej zareaguje na wzrost ceny okretu podwodnego dla Royal Navy?
Dlaczego?
4. W dugim okresie cena czekoladowego batonu wzrosa z 0,10 euro do
0,60 euro. W tym samym okresie wskaznik cen konsumenta wzros ze 150
do 300. Uwzgledniajac ogolne tempo inflacji, odpowiedz na pytanie, o ile
zmienia sie cena tego czekoladowego batona.
5. Wyjasnij, co to jest nominalna stopa procentowa i realna stopa procentowa.
Na czym polega ich zwiazek?
Zadania
1. Zaoz, ze ludzie konsumuja tylko trzy dobra, tak jak pokazano to w ze-
stawieniu ponizej.
Piki Rakiety
Wyszczegolnienie Cola
tenisowe tenisowe
i 500 marchwi za 100 euro. Powiedzmy, ze rokiem bazowym jest 2004. Ile
wynosi wskaznik cen konsumenta w obu latach? Ile wynosi stopa inflacji
w 2005 r.?
3. Odwiedz serwis internetowy UK Office for National Statistics (http://www.
.ONS.gov.uk) i znajdz dane o wysokosci wskaznika cen konsumenta. Ile
w poprzednim roku wynios wskaznik dotyczacy wszystkich rodzajow
wydatkow? W przypadku jakich dobr ceny wzrosy najbardziej? W przypad-
ku jakich dobr ceny wzrosy najmniej? Czy ktores z dobr potaniay? Czy
potrafisz wyjasnic te wszystkie zdarzenia?
4. Ktore z problemow dotyczacych konstrukcji wskaznika cen konsumenta
mozna zilustrowac za pomoca kazdej z nastepujacych sytuacji? Odpowiedzi
wyjasnij.
a. Wynalezienie walkmana przez Sony.
b. Wyposazenie samochodow w poduszki powietrzne.
c. Zwiekszone zakupy komputerow osobistych, spowodowane spadkiem
ich cen.
d. Rozpowszechnienie kamer cyfrowych.
e. Rozpowszechnienie samochodow spalajacych mao paliwa po wzroscie
cen benzyny.
5. Powiedzmy, ze rzad ustali poziom emerytury panstwowej w Wielkiej
Brytanii tak, ze corocznie wzrasta ona proporcjonalnie do wzrostu CPI (mimo
ze zdecydowana wiekszosc ekonomistow uwaza, iz wskaznik ten prze-
szacowuje rzeczywisty wzrost cen).
a. Powiedzmy, ze osoby starsze konsumuja taki sam rynkowy koszyk
dobr jak inne osoby. Czy taka polityka spowoduje, ze poziom zycia
osob starszych bedzie sie podnosi wraz z kazdym rokiem? Odpowiedz
uzasadnij.
b. Osoby starsze korzystaja z wiekszej liczby usug suzby zdrowia niz osoby
modsze, a ceny tych usug zwykle rosna szybciej od pozostaych dobr
i usug. Co, Twoim zdaniem, nalezy zrobic, aby ustalic, czy sytuacja osob
starszych rzeczywiscie polepsza sie z roku na rok?
6. Jak sadzisz, czym kupowany przez Ciebie koszyk dobr i usug rozni sie od
koszyka kupowanego przez typowe gospodarstwo domowe? Czy uwazasz, ze
ceny kupowanych przez Ciebie dobr i usug rosna szybciej, czy wolniej, niz
wynika to z poziomu CPI? Dlaczego?
7. W niektorych latach w pewnych krajach progi podatku dochodowego nie sa
podwyzszane w tempie rownym tempu inflacji. Jak sadzisz, co moze byc
powodem takiego postepowania panstwa? (Wskazowka: zjawisko to nosi
nazwe pezania progu; bracket kreep.)
8. Powiedzmy, ze pracownicy maja podjac decyzje o tym, jaka czesc swoich
dochodow zaoszczedzic na starosc. Czy powinni oni brac pod uwage
nominalna stope oprocentowania swoich oszczednosci, czy tez stope realna?
Odpowiedz uzasadnij.
72 Dane makroekonomiczne
GOSPODARKA
REALNA
W DUGIM OKRESIE
ROZDZIA 3
PRODUKCJA I WZROST
3.1
Wzrost gospodarczy na wiecie
Analize dugookresowego wzrostu gospodarczego zaczniemy od przedstawie-
nia doswiadczen niektorych gospodarek. Tablica 3.1 zawiera informacje o wiel-
kosci realnego PKB na osobe w 13 krajach. W przypadku kazdego z tych kra-
jow dane dotycza okoo stulecia. Kolumny pierwsza i druga informuja o tym,
o jaki kraj i jaki okres chodzi. (Okresy roznia sie nieco zaleznie od kraju,
czego przyczyna jest zroznicowana dostepnosc danych.) W kolumnach trzeciej
i czwartej pokazano szacunki poziomu realnego PKB na osobe dla okresu sprzed
okoo 100 lat i ostatniego roku. Poniewaz celem w tym rozdziale sa porow-
nania miedzynarodowe, dane o poziomie dochodu w roznych krajach wyrazamy
we wspolnej walucie. Ekonomisci czesto wykorzystuja w tym celu dolary
amerykanskie, wiec w tablicy 3.1 takze zdecydowalismy sie na takie rozwia-
Produkcja i wzrost 77
TABLICA 3.1
Odmienny przebieg wzrostu w rnych krajach
Szybki sprawdzian
Ile w przyblieniu wynosi stopa wzrostu realnego PKB na osob w Twoim kraju?
Wska kraj, w ktrym wzrost by szybszy, a take kraj, w ktrym wzrost by
wolniejszy.
Produkcja i wzrost 79
Ramka 3.1
Czy jeste bogatszy od najbogatszej osoby na wiecie?
3.2
Znaczenie produkcyjnoci i czynniki,
ktre wpywaj na produkcyjno
W pewnym sensie wyjasnienie wielkiego zroznicowania poziomow zycia
w roznych krajach swiata jest bardzo atwe. Jak sie przekonamy, moze ono
zostac sprowadzone do jednego sowa produkcyjnosc. Jednak w innym sensie
80 Gospodarka realna w dugim okresie
Dlaczego produkcyjno
jest a tak wana?
Analize produkcyjnosci i wzrostu gospodarczego rozpocznijmy od stworzenia
prostego modelu, ktory nawiazuje do popularnej ksiazki Daniela Defoe z 1719 r.
pt. Robinson Crusoe. Wielu jest zdania, ze bya ona pierwsza angielska
powiescia. Byc moze pamietasz, ze Robinson Crusoe by rozbitkiem, ktory jako
jedyny przezy katastrofe swojego okretu i ktorego fale wyrzuciy na plazy na
bezludnej wyspie. Poniewaz bohater ten zy samotnie, sam owi ryby, uprawia
warzywa i robi sobie odziez, jego dziaania produkcje i konsumpcje ryb,
warzyw i odziezy mozemy uznac za prosta gospodarke. Badajac gospodarke
Robinsona Crusoe, mozemy dojsc do pewnych wnioskow, ktore odnosza sie
rowniez do bardziej zozonych i realistycznych gospodarek.
Od czego zalezy poziom zycia Robinsona? Odpowiedz jest oczywista. Jesli
zowi on wiele ryb, wyhoduje wiele warzyw i zrobi duzo ubran, bedzie zy
dostatnio. Jesli zas wyprodukuje mao, bedzie zy w biedzie. Jego poziom zycia
zalezy od jego zdolnosci wytwarzania dobr, poniewaz moze konsumowac tylko
to, co wytworzy.
Produkcyjnosc Termin produkcyjnosc ( productivity) oznacza ilosc dobr
oznacza ilosc dobr
i usug, jaka pracownik
i usug, jaka pracownik jest w stanie wyprodukowac w ciagu
jest w stanie godziny pracy. W przypadku gospodarki Robinsona nie jest trudno
wyprodukowac
w ciagu godziny.
zauwazyc, ze zwiekszenie sie produkcyjnosci jest gownym czyn-
nikiem, od ktorego zalezy wzrost poziomu zycia. Im wiecej ryb jest
w stanie zowic Robinson w ciagu godziny, tym wiecej zje ich na obiad. Jesli
znajdzie lepsze miejsce do owienia, jego produkcyjnosc wzrosnie. Ten wzrost
produkcyjnosci sprawia, ze poziom zycia bohatera sie zwieksza: moze on teraz
zjesc dodatkowa rybe. Moze takze mniej czasu przeznaczyc na owienie ryb
i wiecej czasu poswiecic na produkcje innych dobr, ktore lubi.
Teza o kluczowym znaczeniu produkcyjnosci, jako czynnika okreslajacego
poziom zycia, jest tak samo prawdziwa w przypadku caych narodow jak
w przypadku Robinsona. Przypomnijmy, ze wytworzony w gospodarce produkt
krajowy brutto (PKB) mierzy naraz dwie rzeczy: cakowity dochod wszystkich
mieszkancow w tej gospodarce oraz cakowite wydatki na wytworzone w tej
gospodarce dobra i usugi. Moze on mierzyc jednoczesnie te dwie rzeczy,
poniewaz w przypadku gospodarki jako caosci musza sie one sobie
rownac. Ujmujac rzecz bardzo prosto, dochod powstay w gospodarce jest rowny
wartosci produkcji tej gospodarki.
Produkcja i wzrost 81
Podobnie jak Robinson, takze cae spoeczenstwo moze sie cieszyc wyso-
kim poziomem zycia jedynie wtedy, kiedy jest w stanie wyprodukowac wiele
dobr i usug. Poziom zycia mieszkancow Europy Zachodniej jest wyzszy niz
poziom zycia mieszkancow Nigerii, poniewaz pracownicy europejscy sa bar-
dziej produktywni niz pracownicy afrykanscy. Tempo wzrostu poziomu zycia
Japonczykow byo szybsze niz tempo wzrostu poziomu zycia mieszkancow
Argentyny, poniewaz produkcyjnosc japonskich pracownikow rosa szybciej
niz produkcyjnosc pracownikow argentynskich. Pamietaj, ze wedug jednej
z dziesieciu gownych zasad ekonomii poziom zycia zalezy od ilosci wypro-
dukowanych dobr i usug.
Chcac zatem zrozumiec ogromne roznice poziomu zycia w roznych krajch
i roznych czasach, musimy skoncentrowac uwage na produkcji dobr i usug.
Jednak dostrzezenie zwiazku miedzy poziomem zycia a produkcyjnoscia jest
tylko pierwszym krokiem. W sposob naturalny prowadzi on do nastepnego pyta-
nia: dlaczego gospodarki w pewnych krajach sa az o tyle lepsze w wytwarzaniu
dobr i usug od gospodarek w innych krajach?
Saudyjska, sa bogate tylko dlatego, poniewaz na ich terenie znajduja sie jedne
z najwiekszych zoz ropy naftowej na swiecie.
Zasoby naturalne, choc bywaja wazne, nie sa warunkiem koniecznym
wysokiej produkcyjnosci gospodarki. Na przykad, Japonia jest jednym z naj-
bogatszych krajow swiata, mimo ze ma niewiele zasobow naturalnych. Sukces
tego kraju sta sie mozliwy dzieki handlowi zagranicznemu. Japonia importuje
zasoby naturalne, ktorych potrzebuje, takie jak ropa naftowa. Jednoczesnie
eksportuje wytwarzane przez siebie dobra przemysowe do krajow, ktore
posiadaja wiele zasobow naturalnych.
Szybki sprawdzian
Wymie i opisz cztery czynniki, od ktrych zaley produkcyjno pracownikw
w kraju.
Ramka 3.2
Funkcja produkcji
Opisujc zwizek midzy iloci nakadw zuywanych w trakcie produkcji a iloci po-
wstaego produktu, ekonomici czsto posuguj si funkcj produkcji (production function).
Na przykad, przypumy, e Y oznacza wielko produkcji, L ilo pracy, K ilo
kapitau rzeczowego, H ilo kapitau ludzkiego, a N ilo zasobw naturalnych.
Moemy wtedy zapisa:
Y = AF(L, K, H, N),
gdzie F(L, K, H, N) jest funkcj, ktra pokazuje, jak nakady s czone ze sob w celu
wytworzenia gotowego produktu, natomiast A stanowi zmienn, ktra opisuje dostpn
technologi produkcji. Kiedy technologia zostaje udoskonalona, A si zwiksza, wic gos-
podarka wytwarza wicej gotowych produktw z kadej danej kombinacji nakadw.
Wiele funkcji produkcji ma cech nazywan staymi przychodami ze skali (constant
returns to scale). Jeli funkcja produkcji odznacza si staymi przychodami ze skali,
podwojenie wszystkich nakadw powoduje, e podwaja si rwnie wielko produkcji.
W sensie matematycznym funkcja produkcji ma stae przychody ze skali, jeli dla wszystkich
moliwych liczb x:
xY = AF(xL, xK, xH, xN).
STUDIUM PRZYPADKU
Czy brak zasobw naturalnych zahamuje wzrost?
Liczba ludnosci na swiecie jest dzis znacznie wieksza niz przed stuleciem
i wielu ludzi cieszy sie o wiele wyzszym poziomem zycia niz ich przodkowie.
Przedmiotem niekonczacej sie dyskusji jest to, czy ow wzrost liczby ludnosci
i poziomu zycia moze trwac rowniez w przyszosci.
Wielu twierdzi, ze ilosc zasobow naturalnych wyznacza nieprzekraczalna
granice wzrostu gospodarki swiatowej. Moze sie wydawac, ze argument ten
jest trudny do odparcia. Skoro dostepny na swiecie zasob nieodnawialnych
zasobow naturalnych jest ograniczony, to w jaki sposob mozliwy miaby byc
nieskonczony wzrost liczby ludnosci, produkcji i poziomu zycia? Przeciez
w koncu zasoby ropy i surowcow mineralnych zaczna sie wyczerpywac. Czy
ich powiekszajacy sie niedobor nie spowoduje zahamowania wzrostu gospodar-
czego, a moze nawet obnizenia sie poziomu zycia?
Mimo pozornej susznosci tego rodzaju argumentacji zdecydowana wiek-
szosc ekonomistow raczej nie przejmuje sie takimi granicami wzrostu. Twierdza
oni, ze postep technologiczny zwykle umozliwia ich ominiecie. Jesli wspoczes-
na gospodarke porownamy z gospodarka z przeszosci, zauwazymy postep
w sposobie wykorzystania zasobow naturalnych. Nowoczesne samochody zuzy-
waja mniej paliwa na kazdy przejechany kilometr. Nowe domy sa lepiej
izolowane i wymagaja mniej energii do ogrzewania i chodzenia. Nowe, bardziej
skuteczne urzadzenia wiertnicze powoduja utrate mniejszej ilosci ropy podczas
jej wydobycia. Recycling umozliwia powtorne wykorzystanie niektorych nie-
odnawialnych zasobow. Wynalezienie paliw alternatywnych, takich jak etanol
(zamiast benzyny), powoduje, ze mozliwa jest substytucja zasobow nieodna-
wialnych zasobami odnawialnymi.
Przed 50 laty czesc konserwatywnych ekonomistow bya zaniepokojona
nadmiernym zuzyciem cyny i miedzi. W tamtych czasach byy to bardzo wazne
dobra: cyne wykorzystywano do produkcji wielu pojemnikow na zywnosc,
a miedz bya stosowana do produkcji przewodow telefonicznych. Niektorzy
zalecali przymusowy recycling oraz racjonowanie cyny i miedzi, aby pewna ich
ilosc zachowac dla przyszych pokolen. Jednak wspoczesnie plastik zastapi
cyne w roli materiau, z ktorego sa wytwarzane opakowania produktow
zywnosciowych, a do rozmow telefonicznych czesto wykorzystuje sie wy-
twarzane z piasku kable swiatowodowe. Postep technologiczny uczyni niektore
z zasobow naturalnych mniej niezbednymi.
Jednak czy te wszystkie wysiki wystarcza, aby umozliwic dalszy wzrost
gospodarczy? Krotka analiza cen zasobow naturalnych uatwi odpowiedz na to
pytanie. W gospodarce rynkowej rzadkosc zasobow znajduje odbicie w cenach
rynkowych. Jesli zasoby naturalne na swiecie konczyyby sie, ich ceny rosyby
w miare upywu czasu. Jednak w rzeczywistosci te ceny raczej spadaja, a nie
86 Gospodarka realna w dugim okresie
3.3
Wzrost gospodarczy
a polityka pastwa
Do tej pory ustalilismy, ze poziom zycia spoeczenstwa zalezy od jego zdolnosci
do wytwarzania dobr i usug, a produkcyjnosc od ilosci kapitau rzeczowego,
kapitau ludzkiego, zasobow naturalnych i wiedzy technologicznej. Zajmijmy sie
teraz problemem, ktory staraja sie rozwiazac politycy gospodarczy na caym
swiecie: co moze zrobic panstwo, aby zwiekszyc produkcyjnosc i poziom zycia?
tau sa malejace (diminishing returns). Kiedy ilosc kapitau w gos- Malejace przychody
pojawiaja sie wowczas,
podarce rosnie, przyrost produkcji wytwarzanej przez dodatkowa gdy wielkosc nakadow
jednostke kapitau maleje. Innymi sowy, gdy pracownicy dyspo- rosnie, a przyrost
nuja juz duza iloscia kapitau wykorzystywanego przy produkcji korzys ci z dodatkowej
jednostki nakadow
dobr i usug, dostarczenie im dodatkowej porcji kapitau zwieksza maleje.
ich produkcyjnosc jedynie w niewielkim stopniu. Malejace przy-
chody sprawiaja, ze zwiekszenie stopy oszczednosci przyspiesza wzrost gos-
podarczy jedynie na chwile. Kiedy wyzsza stopa oszczednosci umozliwia
nagromadzenie wiekszej ilosci kapitau, korzysci z dodatkowej ilosci kapitau
okazuja sie coraz mniejsze, co oznacza spowolnienie wzrostu. W dugim okresie
wyzsza stopa oszczednosci jest przyczyna wiekszej produkcyjnosci i dochodu,
lecz nie szybszego tempa wzrostu tych zmiennych. Mimo wszystko dugosc tego
dugiego okresu moze sie okazac znaczna. Analizy danych miedzynarodowych
dotyczacych wzrostu gospodarczego pokazuja, ze zwiekszenie stopy oszczed-
nosci moze spowodowac istotne przyspieszenie wzrostu gospodarczego nawet
na kilka dziesiecioleci.
Malejace przychody z kapitau maja jeszcze jedna wazna konsekwencje:
kiedy kraj jest wzglednie ubogi, ceteris paribus atwiej jest mu osiagnac wysokie
tempo wzrostu. Ten wpyw warunkow poczatkowych na wzrost gospodarczy
niekiedy jest nazywany efektem doganiania (catch-up effect). Efekt doganiania
W krajach ubogich pracownicy sa pozbawieni nawet najbardziej polega na tym, ze wzrost
gospodarczy w krajach,
podstawowych narzedzi, wiec ich produkcyjnosc jest niska. Nie- ktore sa ubogie,
jest zwykle szybszy
wielkie inwestycje przeznaczone na tworzenie dobr kapitaowych niz w krajach,
znacznie zwiekszyyby produkcyjnosc tych pracownikow. Nato- ktore sa bogate.
miast w krajach bogatych pracownicy dysponuja duza iloscia
kapitau, ktory wykorzystuja w pracy, co czesciowo tumaczy ich wysoka
produkcyjnosc. Poniewaz ilosc kapitau przypadajaca w tych krajach na 1 pra-
cownika jest juz tak duza, dodatkowe inwestycje przeznaczone na tworzenie
kapitau rzeczowego wywieraja stosunkowo niewielki wpyw na produkcyjnosc.
Oparte na danych miedzynarodowych badania wzrostu gospodarczego potwier-
dzaja istnienie tego rodzaju efektu doganiania: po wyeliminowaniu wpywu
innych zmiennych, takich jak odsetek PKB przeznaczany na inwestycje, kraje
ubogie zwykle rozwijaja sie w szybszym tempie niz kraje bogate.
Efekt doganiania pomaga wyjasnic niektore sposrod zagadkowych wy-
nikow pokazanych na rysunku 3.1. W ciagu analizowanego okresu 40 lat Wiel-
ka Brytania przeznaczaa na inwestycje przecietnie okoo 20% swego PKB,
podczas gdy Chiny inwestoway okoo 17% PKB. Jednak Wielka Brytania
rozwijaa sie w tempie niemal dokadnie 2 razy nizszym od chinskiej rocznej
stopy wzrostu, ktora wynosia 4,3%. Wyjasnieniem jest efekt doganiania.
W 1960 r. PKB na osobe w Chinach wynosi okoo 1/14 poziomu w Wielkiej
Brytanii, co czesciowo byo spowodowane bardzo niskim poziomem chinskich
inwestycji w przeszosci. Z powodu niewielkiej poczatkowej ilosci kapitau
korzysci z tworzenia kapitau w Chinach byy o wiele wieksze, co zaowocowao
90 Gospodarka realna w dugim okresie
wyzsza stopa wzrostu gospodarczego w tym kraju. Podobny efekt jest oczywisty
dla kogos, kto porownuje Indie i Francje. W rozwazanym okresie roczna stopa
wzrostu gospodarczego w tych obu krajach wynosia okoo 2,7%, jednak row-
na 27% francuska przecieta stopa inwestycji bya ponad 2 razy wieksza od indyj-
skiej stopy inwestycji, rownej 12,5%. Produkt krajowy brutto na osobe w In-
diach w 1960 r. rowna sie jedynie okoo 1/10 PKB na osobe we Francji.
Efekt doganiania wystepuje rowniez w innych dziedzinach zycia. Kiedy np.
na koniec roku pewna szkoa przyznaje nagrode uczniowi, ktorego postepy
w nauce byy najwieksze, zwyciezca okazuje sie zwykle ktos, kto rozpocza rok
bez wiekszych osiagniec. Uczniom, ktorzy rozpoczynali rok, nie uczac sie, byo
atwiej osiagnac postep niz uczniom, ktorzy zawsze ciezko pracowali. Zauwaz,
ze dobrze byc uczniem, ktorego postepy w nauce byy najwieksze, jednak
jeszcze lepiej jest byc najlepszym uczniem. Podobnie, w ciagu minionych kilku
dziesiecioleci wzrost gospodarczy by o wiele szybszy w Korei Poudniowej niz
w Stanach Zjednoczonych, gdzie jednak PKB na osobe nadal jest wyzszy.
Inwestycje zagraniczne
Do tej pory analizowalismy, jak dziaania, ktorych celem jest zwiekszenie stopy
oszczednosci w pewnym kraju, moga spowodowac zwiekszenie sie inwestycji,
a dzieki temu przyspieszenie wzrostu gospodarczego w dugim okresie. Jednak
oszczednosci mieszkancow nie sa dla tego kraju warunkiem koniecznym in-
westowania w nowy kapita. Alternatywa sa inwestycje zagraniczne.
Inwestycje zagraniczne przyjmuja kilka form. Firma BMW moze wybudo-
wac fabryke samochodow w Portugalii. Inwestycja w tworzenie dobr kapitao-
wych, ktorej wascicielem i zarzadca jest podmiot zagraniczny, jest nazywana
bezposrednia inwestycja zagraniczna (foreign direct investment). Oto inna moz-
liwosc: obywatel Niemiec moze kupic akcje portugalskiego przedsiebiorstwa,
czyli nabyc udzia w jego wasnosci. Ta portugalska firma moze wykorzystac
przychody ze sprzedazy akcji w celu wybudowania nowej fabryki. Inwestycja,
ktora jest finansowana ze srodkow zagranicznych, lecz zarzadzana przez
mieszkancow kraju, jest nazywana zagraniczna inwestycja portfelowa ( foreign
portfolio investment). W obu przypadkach Niemcy oferuja niezbedne srodki, aby
zwiekszyc ilosc kapitau w Portugalii. Oznacza to, ze niemieckie oszczednosci
sa wykorzystywane do sfinansowania portugalskich inwestycji.
Inwestorzy zagraniczni inwestuja w danym kraju, poniewaz spodziewaja
sie osiagnac zyski ze swoich inwestycji. Fabryka samochodow BMW zwieksza
ilosc kapitau w Portugalii, a zatem przyczynia sie do wzrostu produkcyjnosci
portugalskich pracownikow i portugalskiego PKB. Jednak czesc tych dodat-
kowych dochodow BMW zabiera z powrotem do Niemiec w formie zysku.
Podobnie, kiedy niemiecki inwestor kupuje portugalskie akcje, ma prawo do
czesci zysku osiaganego przez portugalskie przedsiebiorstwo.
Produkcja i wzrost 91
Owiata
Wolny handel
1
Wiecej na ten temat zob. R.L. Heilbroner, Wielcy ekonomisci. Czasy, zycie, idee, PWE,
Warszawa 1993, s. 68; T.R. Malthus, Rozprawa o prawie ludnosci i jego oddziaywaniu na przyszy
postep spoeczenstwa, Gebethner i Wolff, Warszawa 1925 (przyp. tum.).
Produkcja i wzrost 97
wiscie, jak sie wydaje, cofnea sie w rozwoju. Okoo 3000 lat p.n.e. ludzka
spoecznosc na Flinders Island cakowicie wymara. Podsumowujac, Kremer
stwierdza, ze duza liczba ludnosci stanowi warunek konieczny postepu tech-
nologicznego.
Ten wniosek wydaje sie pozostawac w sprzecznosci z empirycznymi
wynikami obserwacji wspoczesnego swiata. Jak juz zauwazylismy wczesniej,
w ostatnich dziesiecioleciach w wielu krajach bogatych i rozwinietych tempo
wzrostu gospodarczego wynosio jedynie okoo 1% na rok, podczas gdy w wielu
biednych krajach, takich jak afrykanskie kraje regionu Sahary, byo ono o wiele
szybsze. Dlaczego zatem, jesli argumentacja Kremera jest prawdziwa, szybsze
tempo wzrostu liczby ludnosci w tych biednych krajach nie przyczynia sie do
przyspieszenia wzrostu gospodarczego? Rzecz w tym, ze w rzeczywistosci
ekonomista ten analizowa wzrost gospodarczy raczej w izolowanych regionach
swiata. Wspoczesnie jest nieprawdopodobne, ze w bardzo biednym kraju
zostana dokonane technologiczne ulepszenia, ktore nie sa juz znane w krajach
rozwinietych; problemem nie jest brak postepu technologicznego, lecz problemy
z zastosowaniem odpowiednich technologii, spowodowane niedoborem kapitau
ludzkiego, a takze byc moze polityczna niestabilnoscia i korupcja, o czym
pisalismy wczesniej. Co wiecej, poniewaz wielu utalentowanych ludzi z krajow
mniej rozwinietych zwykle emigruje do bogatszych krajow rozwinietych, gdzie
czeka na nich praca (nazwalismy to zjawisko drenazem mozgow, a przykadem
sa naukowcy i przedsiebiorcy), w rzeczywistosci wzrost liczby ludnosci w kra-
jach mniej rozwinietych moze przyspieszac wzrost gospodarczy w krajch
rozwinietych.
Szybki sprawdzian
Opisz trzy sposoby, dziki ktrym sprawujcy wadz polityk gospodarczy moe
sprbowa zwikszy tempo wzrostu poziomu ycia spoeczestwa. Czy te
dziaania maj jakie wady?
Podsumowanie
W tym rozdziale dokonalismy analizy czynnikow, ktore decyduja o poziomie
zycia spoeczenstwa. Zastanawialismy sie rowniez, w jaki sposob politycy
gospodarczy moga probowac podniesc ten poziom zycia, wspierajac wzrost
gospodarczy. Prawie cay ten rozdzia mozna strescic za pomoca jednej
z dziesieciu gownych zasad ekonomii: poziom zycia zalezy od ilosci wy-
produkowanych dobr i usug. Politycy gospodarczy, ktorzy chca pobudzic
100 Gospodarka realna w dugim okresie
Streszczenie
Poziom mierzonego przez PKB per capita dobrobytu ekonomicznego znacz-
nie rozni sie w zaleznosci od regionu swiata. Przecietny dochod w najbo-
gatszych krajach swiata jest ponad 10 razy wyzszy niz w najbiedniejszych
krajach swiata. Poniewaz stopy wzrostu realnego PKB rowniez roznia sie
znaczaco, miejsce roznych krajow w swiatowej hierarchii zamoznosci moze
sie dramatycznie zmieniac wraz z upywem czasu.
Poziom zycia mieszkancow kraju zalezy od zdolnosci gospodarki do produ-
kowania dobr i usug, a produkcyjnosc od ilosci kapitau rzeczowego,
kapitau ludzkiego, zasobow naturalnych i wiedzy technologicznej, ktorymi
dysponuja pracownicy.
Panstwo moze wieloma sposobami probowac wpynac na stope wzrostu
gospodarczego, np. poprzez: zachecanie do oszczedzania i inwestowania;
zachecanie inwestorow zagranicznych do inwestowania; rozwijanie systemu
edukacji; zapewnianie stabilnosci praw wasnosci i stabilnosci politycznej;
wspieranie wolnego handlu; wspieranie badan nad nowymi technologiami
i prac wdrozeniowych; kontrolowanie wzrostu liczby ludnosci.
Akumulacji kapitau towarzysza malejace przychody: im wiecej kapitau
jest w gospodarce, tym mniejszy jest przyrost produkcji uzyskiwany dzieki
dodatkowej jednostce kapitau. Malejace przychody sprawiaja, ze przez
jakis czas zwiekszenie oszczednosci powoduje szybszy wzrost gospodarczy,
jednak wzrost ten stopniowo zwalnia w miare, jak gospodarka osiaga wyz-
szy poziom wyposazenia w kapita, wyzsza produkcyjnosc i wyzszy po-
ziom dochodu. Malejace przychody sprawiaja rowniez, ze zwrot z kapitau
jest szczegolnie wysoki w krajach ubogich. Przy innych czynnikach ta-
kich samych te kraje sa w stanie rozwijac sie szybciej dzieki efektowi
doganiania.
Produkcja i wzrost 101
Najwazniejsze pojecia
Produkcyjnosc, s. 80 Wiedza technologiczna, s. 83
Kapita rzeczowy, s. 81 Malejace przychody, s. 89
Kapita ludzki, s. 82 Efekt doganiania, s. 89
Zasoby naturalne, s. 82
Pytania powtorzeniowe
1. Co mierzy PKB spoeczenstwa? Co mierzy stopa wzrostu PKB? Czy
wolabys zyc raczej w spoeczenstwie, w ktorym poziom PKB jest wysoki,
a stopa wzrostu gospodarczego niska, czy tez w spoeczenstwie, w ktorym
poziom PKB jest niski, a stopa wzrostu gospodarczego wysoka?
2. Oblicz i opisz cztery czynniki, od ktorych zalezy produkcyjnosc.
3. W jakim sensie tytu naukowy jest forma kapitau?
4. Wyjasnij, w jaki sposob wieksze oszczednosci przyczyniaja sie do wyzszego
poziomu zycia. Co moze zniechecic politykow gospodarczych do podej-
mowania prob zwiekszenia stopy oszczednosci?
5. Czy wzrost stopy oszczednosci przyspiesza tempo wzrostu jedynie przejscio-
wo, czy tez na stae?
6. Dlaczego usuniecie ograniczen wolnego handlu, takich jak ca, powoduje
przyspieszenie tempa wzrostu gospodarczego?
7. W jaki sposob tempo wzrostu liczby ludnosci wpywa na poziom PKB per
capita?
8. Opisz dwie metody pobudzania przez panstwo rozwoju wiedzy techno-
logicznej.
Zadania
1. Zdecydowana wiekszosc krajow importuje znaczne ilosci dobr i usug
z innych krajow. Jednak w tym rozdziale stwierdzilismy, ze spoeczenstwo
moze osiagnac wyzszy poziom zycia jedynie pod warunkiem, ze samo jest
w stanie produkowac wiele dobr i usug. Czy potrafisz pogodzic ze soba te
dwa fakty?
2. Wymien nakady kapitau, ktore sa niezbedne, aby wyprodukowac na-
stepujace dobra.
a. Samochody.
b. S rednie wyksztacenie.
c. Przewozy lotnicze.
d. Owoce i warzywa.
3. W Wielkiej Brytanii dochod per capita jest w przyblizeniu 4 razy wiekszy niz
100 lat temu. Rowniez w wielu innych krajach wzrost gospodarczy by w tym
czasie szybki. Posugujac sie konkretnymi przykadami, pokaz, ze Twoj
poziom zycia rozni sie od poziomu zycia Twoich pradziadkow.
102 Gospodarka realna w dugim okresie
OSZCZDNOCI,
INWESTYCJE
I SYSTEM FINANSOWY
4.1
Instytucje finansowe w gospodarce
Najogolniej, system finansowy umozliwia transfer rzadkich zasobow w gospodar-
ce od pozyczkodawcow (osob, ktore wydaja mniej, niz zarabiaja) do pozycz-
kobiorcow (osob, ktore wydaja wiecej, niz zarabiaja). Pozyczkodawcy czynia to
z roznych przyczyn, np. chca za kilka lat sfinansowac studia swoich dzieci lub
zapewnic sobie godziwe warunki zycia na emeryturze za kilka dziesiecioleci.
Takze pozyczkobiorcy kieruja sie roznymi motywami, np. chca kupic mieszkanie
lub rozpoczac dziaalnosc gospodarcza. Pozyczkodawcy dostarczaja pieniadze do
systemu finansowego z nadzieja otrzymania ich w przyszosci z powrotem wraz
z odsetkami. Pozyczkobiorcy zgaszaja zapotrzebowanie na pieniadz swiadomi
tego, ze w przyszosci beda je musieli zwrocic wraz z oprocentowaniem.
System finansowy skada sie z roznych instytucji, pomagajacych skoor-
dynowac zachowania pozyczkodawcow i pozyczkobiorcow. Zanim zajmiemy sie
analiza si ekonomicznych, ktore rzadza tym systemem, omowimy najwazniejsze
z tych instytucji. Instytucje finansowe mozna podzielic na dwie grupy: rynki
finansowe i instytucje posrednictwa finansowego. Opiszemy teraz kazda z nich.
Rynki finansowe
Rynki finansowe
to instytucje finansowe,
Rynkami finansowymi (financial markets) nazywamy instytucje, ktore umozliwiaja
ktore umozliwiaja bezposredni transfer pieniedzy od pozyczkodaw- bezposredni transfer
pieniedzy
cow do pozyczkobiorcow. W rozwinietych gospodarkach najwaz- od pozyczkodawcow
niejszymi rynkami finansowymi sa rynek obligacji i rynek akcji. do pozyczkobiorcow.
106 Gospodarka realna w dugim okresie
1
Zwrot I owe you oznacza w jezyku polskim Jestem ci winien ( przyp. tum.).
Oszczednosci, inwestycje i system finansowy 107
Ramka 4.1
Jak czyta informacje prasowe dotyczce rynku giedowego?
Cena. Najwaniejsz informacj o akcji jest jej cena. Jest to zazwyczaj cena zamknicia,
czyli cena ostatniej transakcji, jaka odbya si poprzedniego dnia przed zamkniciem giedy.
Zwykle tabele zawieraj take informacj o zmianie ceny zamknicia w porwnaniu z cen
zamknicia w dniu poprzedzajcym dzie poprzedni. Ponadto, wiele gazet informuje
o najwyszej i najniszej cenie w pewnym okresie. Na przykad, Financial Times podaje
najwysze i najnisze ceny zamknicia z ostatnich 52 tygodni.
Stopa dywidendy. Przedsibiorstwa wypacaj cz zyskw swoim akcjonariuszom
w postaci tzw. dywidendy. (Zyski niewypacone s nazywane zyskami zatrzymanymi
retained earnings i s wykorzystywane przez przedsibiorstwo jako rdo
finansowania dodatkowych inwestycji.) Po podzieleniu dywidendy przez cen akcji uzys-
kujemy stop dywidendy (yield, dividend yield).
Wskanik cena/zysk. Zysk przedsibiorstwa jest rwny utargowi ze sprzeday towarw
minus koszty ksigowe produkcji. Zysk przypadajcy na 1 akcj to zysk spki podzielony
110 Gospodarka realna w dugim okresie
Wnioski
Szybki sprawdzian
Co to jest akcja? Co to jest obligacja? Jakie s ich podobiestwa i rnice?
4.2
Oszczdnoci i inwestycje
w systemie rachunkowoci spoecznej
To, co sie dzieje w systemie finansowym, ma decydujace znaczenie dla zrozu-
mienia dziaania caej gospodarki. Jak sie przed chwila przekonalismy, instytu-
cje tworzace system finansowy (np. rynek obligacji, rynek akcji, banki i fun-
dusze inwestycyjne) umozliwiaja skoordynowanie oszczednosci i inwestycji
w gospodarce. Z poprzedniego rozdziau wiemy z kolei, ze oszczednosci
i inwestycje sa waznymi czynnikami, od ktorych zalezy dugookresowy wzrost
gospodarczy i warunki zycia. Makroekonomisci musza zatem zrozumiec, jak
dziaaja rynki finansowe i jak wpywaja na nie rozne zdarzenia, w tym dziaania
panstwa.
Analize rynkow finansowych rozpoczynamy od omowienia podstawowych
zmiennych makroekonomicznych, ktore stanowia miare intensywnosci proce-
Oszczednosci, inwestycje i system finansowy 113
Czym dokadnie
s oszczdnoci i inwestycje?
Bywa, ze nazwy oszczednosci i inwestycje okazuja sie mylace. Wiekszosc ludzi
posuguje sie nimi z duza swoboda, a czasami nawet zamiennie. Natomiast
ekonomisci, ktorzy zajmuja sie systemem rachunkowosci spoecznej, stosuja te
terminy ostroznie i precyzyjnie.
Rozwazmy nastepujacy przykad. Zaozmy, ze Rutvij zarabia wiecej, niz
wydaje, a zaoszczedzony dochod lokuje w banku lub przeznacza na zakup
obligacji badz akcji. Poniewaz jego dochod jest wiekszy niz jego konsumpcja,
mezczyzna przyczynia sie do wzrostu oszczednosci krajowych. Byc moze mysli
on, ze inwestuje swoje pieniadze, jednak makroekonomista nazwaby jego
postepowanie raczej oszczedzaniem, a nie inwestowaniem.
W jezyku makroekonomii inwestycje oznaczaja zakup nowego kapitau
rzeczowego, np. urzadzen technicznych lub budynkow. Kiedy Gilbert pozycza
pieniadze z banku na budowe nowego domu, przyczynia sie do wzrostu
inwestycji krajowych. Podobnie, kiedy przedsiebiorstwo Sullivan Corporation
emituje nowe akcje, a pieniedzmi zgromadzonymi dzieki ich sprzedazy finan-
suje budowe fabryki koatek do drzwi, takze przyczynia sie do wzrostu
inwestycji krajowych.
116 Gospodarka realna w dugim okresie
Szybki sprawdzian
Zdefiniuj: oszczdnoci prywatne, oszczdnoci publiczne, oszczdnoci krajowe,
inwestycje krajowe. Opisz zwizki tych zmiennych.
4.3
Rynek funduszy poyczkowych
Zbadawszy kilka najwazniejszych instytucji finansowych w gospodarce oraz
ich makroekonomiczne funkcje, jestesmy przygotowani do stworzenia modelu
rynkow finansowych. Celem jest wyjasnienie, w jaki sposob rynki te koordy-
nuja oszczednosci i inwestycje w gospodarce. Nasz model stanowi takze
narzedzie analizy wpywu roznych dziaan panstwa na wielkosc oszczednosci
i inwestycji.
W celu uproszczenia zakadamy, ze w gospodarce istnieje tylko jeden rynek
Na rynku funduszy finansowy, nazywany rynkiem funduszy pozyczkowych (market
pozyczkowych osoby
oszczedzajace oferuja
for loanable funds). Na rynku tym sa obecni wszyscy pozycz-
swoje fundusze, kodawcy, ktorzy chca powierzyc komus swoje oszczednosci, a tak-
na ktore zgaszaja
zapotrzebowanie osoby
ze wszyscy pozyczkobiorcy, ktorzy poszukuja kredytu. Termin
poszukujace kredytu fundusze pozyczkowe (loanable funds) oznacza te czesc dochodu,
inwestycyjnego.
ktora jest przez ludzi oszczedzana i przeznaczana na kredyty, a nie
konsumowana. Na rynku funduszy pozyczkowych istnieje jedna stopa procen-
towa, ktora okresla jednoczesnie zysk z oszczednosci oraz koszt zaciagniecia
kredytu.
Oczywiscie, zaozenie o istnieniu tylko jednego rynku finansowego nie
jest prawdziwe. Jak wiemy, w gospodarce funkcjonuje wiele roznych insty-
tucji finansowych. Niemniej, jak pokazywalismy w rozdziale 2 Mikroekono-
mii, sztuka budowania modelu ekonomicznego polega na uproszczeniu rzeczy-
Oszczednosci, inwestycje i system finansowy 117
Popyt i poda
funduszy poyczkowych
RYSUNEK 4.1
Rynek funduszy poyczkowych
Stopa procentowa w gospodarce zmienia sie, zrownujac popyt na fundusze pozyczkowe z ich
rodem podazy funduszy pozyczkowych sa oszczednosci krajowe, zarowno prywatne, jak
podaza. Z
i publiczne. Popyt na fundusze pozyczkowe pochodzi od gospodarstw domowych i przedsiebiorstw,
ktore chca zaciagac kredyty w celach inwestycyjnych. Na rysunku stopa procentowa w stanie
rownowagi wynosi 5%, a popyt na fundusze pozyczkowe i podaz funduszy pozyczkowych wynosza
po 500 mld euro.
RYSUNEK 4.2
Wzrost poday funduszy poyczkowych
Zmiana systemu podatkowego, ktora zacheca do oszczedzania, przesuwa krzywa podazy funduszy
pozyczkowych w prawo, z poozenia S1 do S2. W efekcie stopa procentowa rownowagi sie obniza,
pobudzajac inwestycje. Na rysunku stopa procentowa maleje z 5% do 4%, a rynkowa ilosc
rownowagi oszczedzanych i inwestowanych funduszy pozyczkowych rosnie z 500 mld euro do
600 mld euro.
RYSUNEK 4.3
Wzrost popytu na fundusze poyczkowe
Jesli wprowadzenie inwestycyjnej ulgi podatkowej pobudzi inwestycje przedsiebiorstw, popyt na
fundusze pozyczkowe sie zwiekszy. W efekcie wzrosnie stopa procentowa rownowagi rynkowej, co
skoni ludzi do zwiekszenia oszczednosci. Na rysunku, kiedy krzywa popytu przesuwa sie z poo-
zenia D1 do D2, stopa procentowa rownowagi rosnie z 5% do 6%, a ilosc rownowagi oszczedzanych
i inwestowanych funduszy pozyczkowych zwieksza sie z 500 mld euro do 600 mld euro.
RYSUNEK 4.4
Skutki deficytu budetowego
Kiedy panstwo wydaje wiecej, niz wynosza wpywy z podatkow, pojawia sie deficyt budzetowy,
ktory zmniejsza oszczednosci krajowe. Podaz funduszy pozyczkowych maleje, rosnie stopa
procentowa rownowagi. Kiedy panstwo pozycza zatem pieniadze na pokrycie deficytu budzetowego,
skutkiem okazuje sie zmniejszenie wydatkow gospodarstw domowych i przedsiebiorstw, ktore
zaciagaja mniej kredytow na inwestycje. Na rysunku, kiedy krzywa podazy przesuwa sie z pooze-
nia S1 do S2, stopa procentowa rownowagi rosnie z 5% do 6%, a ilosc rownowagi oszczedzanych
i inwestowanych funduszy pozyczkowych zmniejsza sie z 500 mld euro do 300 mld euro.
2
Niespaconych ( przyp. tum.).
124 Gospodarka realna w dugim okresie
Podsumowanie
Pozyczek nie bierz ani nie udzielaj tak Poloniusz doradza swojemu synowi
w Hamlecie Szekspira. Gdyby kazdy postepowa zgodnie z ta zasada, ten
rozdzia byby niepotrzebny.
Mao ekonomistow zgodzioby sie z Poloniuszem. W gospodarce ludzie
czesto zaciagaja pozyczki oraz ich udzielaja i zazwyczaj maja ku temu
uzasadnione powody. Pewnego dnia mozesz potrzebowac pozyczki na rozpo-
czecie dziaalnosci gospodarczej lub zakup mieszkania. Inni moga Ci pozyczyc
pieniadze, majac nadzieje, ze pacone przez Ciebie odsetki pozwola im wygod-
niej zyc po przejsciu na emeryture. System finansowy koordynuje te caa
dziaalnosc kredytowa i pozyczkowa.
Rynki finansowe sa pod wieloma wzgledami podobne do innych rynkow
w gospodarce. Podobnie jak cenami innych dobr, takze cena funduszy pozycz-
kowych, czyli stopa procentowa, rzadza siy popytu i podazy. W taki sam sposob
jak na innych rynkach mozemy tez analizowac przesuniecia krzywych popytu
i podazy na rynkach finansowych. Wedug jednej z dziesieciu gownych zasad eko-
nomii z rozdziau 1 w Mikroekonomii, rynki sa zwykle dobra forma organizowania
dziaalnosci gospodarczej. Zasada ta dotyczy rowniez rynkow finansowych. Kiedy
rynki te zrownuja popyt i podaz funduszy pozyczkowych, pomagaja jednoczesnie
w alokacji rzadkich zasobow w gospodarce miedzy najbardziej efektywne zasto-
sowania.
Jedna cecha odroznia rynki finansowe od innych rynkow. Rynki finansowe
speniaja wazna funkcje, aczac terazniejszosc z przyszoscia. Pozyczkodawcy
udzielaja pozyczek, poniewaz chca zamienic czesc swojego biezacego dochodu
w przysza sie nabywcza. Natomiast pozyczkobiorcy zaciagaja pozyczki, po-
niewaz chca inwestowac dzis po to, aby w przyszosci miec wiecej kapitau,
ktory jest im potrzebny do produkcji dobr i usug. Dobrze dziaajace rynki
finansowe sa wazne dla pokolen nie tylko obecnych, lecz takze przyszych, ktore
przejma wiele korzysci z ich dziaania.
Streszczenie
System finansowy w rozwinietych gospodarkach skada sie z wielu roznych
instytucji finansowych, takich jak rynek obligacji, rynek akcji, banki oraz
fundusze inwestycyjne. Wszystkie te instytucje kieruja zasoby gospodarstw
domowych, ktore chca zaoszczedzic czesc swojego dochodu, do gospodarstw
domowych i przedsiebiorstw, zamierzajacych zaciagnac pozyczke.
Tozsamosci, ktore znamy dzieki rachunkowosci spoecznej, ujawniaja kilka
waznych zwiazkow zmiennych makroekonomicznych. W gospodarce za-
mknietej oszczednosci krajowe musza byc rowne inwestycjom krajowym.
Instytucje finansowe stanowia mechanizm, dzieki ktoremu w gospodarce
nastepuje uzgodnienie oszczednosci jednych osob i inwestycji innych osob.
126 Gospodarka realna w dugim okresie
Najwazniejsze pojecia
System finansowy, s. 104 Oszczednosci prywatne, s. 114
Rynki finansowe, s. 105 Oszczednosci publiczne, s. 115
Obligacja, s. 106 Nadwyzka budzetowa, s. 115
Akcja, s. 107 Deficyt budzetowy, s. 115
Instytucje posrednictwa finansowego, s. 108 Rynek funduszy
Fundusz inwestycyjny, s. 111 pozyczkowych, s. 116
Oszczednosci krajowe (oszczednosci), s. 114 Wypieranie, s. 124
Pytania powtorzeniowe
1. Jaka funkcje spenia w gospodarce system finansowy? Wymien i opisz dwa
rynki, ktore sa czescia systemu finansowego Twojej gospodarki. Wymien
i opisz dwie instytucje posrednictwa finansowego.
2. Dlaczego zroznicowanie portfela aktywow jest wazne dla posiadaczy akcji
i obligacji? Jakie instytucje finansowe uatwiaja roznicowanie portfela?
3. Co to znaczy: oszczednosci krajowe, oszczednosci prywatne, oszczednosci
publiczne? Na czym polegaja zwiazki tych trzech zmiennych?
4. Co to sa inwestycje? Jaki jest ich zwiazek z oszczednosciami krajowymi?
5. Opisz taka zmiane systemu podatkowego, ktorej skutkiem moze sie okazac
wzrost oszczednosci prywatnych. Jak wprowadzenie w zycie tej zmiany
wpyneoby na rynek funduszy pozyczkowych?
6. Co to znaczy deficyt budzetowy panstwa? Jak wpywa on na poziom stop
procentowych, inwestycje i wzrost gospodarczy?
Zadania
1. Jak sadzisz, ktora z tych dwoch obligacji jest oprocentowana wedug wyzszej
stopy? Uzasadnij odpowiedz.
Oszczednosci, inwestycje i system finansowy 127
10. Zaozmy, ze w przyszym roku panstwo pozyczy o 5 mld euro wiecej niz
w tym roku.
a. Wykorzystaj rysunek z liniami popytu i podazy do przeanalizowania
skutkow tego zdarzenia. Czy stopa procentowa wzrosnie, czy spadnie?
b. Jak zmienia sie inwestycje, oszczednosci prywatne, oszczednosci pub-
liczne i oszczednosci krajowe? Porownaj wielkosc tych zmian z kwota
5 mld euro, czyli ze wzrostem potrzeb pozyczkowych panstwa.
c. Jak na wielkosc tych zmian wpywa elastycznosc podazy funduszy
pozyczkowych?
d. Jak na wielkosc tych zmian wpywa elastycznosc popytu na fundusze
pozyczkowe?
e. Zaozmy, ze gospodarstwa domowe uznaja, iz wzrost dzisiejszych
potrzeb pozyczkowych panstwa spowoduje w przyszosci podwyzke
podatkow, ktora okaze sie koniecznym warunkiem spaty dugu publicz-
nego. Jak taki poglad wpywa na dzisiejsze oszczednosci prywatne i na
dzisiejsza podaz funduszy pozyczkowych? Czy zmiany, o ktorych bya
mowa w czesciach (a) i (b) tego zadania, okaza sie teraz wieksze, czy
mniejsze?
11. W ciagu ostatnich 20 lat, dzieki wykorzystaniu technologii komputerowej,
przedsiebiorstwa mogy znacznie zmniejszyc wielkosc zapasow, przypada-
jaca na jednostke produkcji sprzedanej. Przedstaw skutki tego zdarzenia dla
rynku funduszy pozyczkowych. (Wskazowka: wydatki na zapasy sa rodza-
jem inwestycji.) Jaki wpyw, Twoim zdaniem, zdarzenie to wywrze na
inwestycje w fabryki oraz maszyny i urzadzenia?
12. Niektorzy ekonomisci obawiaja sie, ze starzejace sie spoeczenstwa w kra-
jach wysoko uprzemysowionych zaczna zmniejszac swoje oszczednosci
akurat wtedy, kiedy zwieksza sie potrzeby inwestycyjne gospodarek nowo
wschodzacych (The Economist, 6 maja 1995 r.). Przedstaw wpyw obu
zjawisk, o ktorych jest mowa, na swiatowy rynek funduszy pozyczkowych.
13. Zgodnie z ustaleniami, ktore poczynilismy w tym rozdziale, wzrost in-
westycji moze nastapic na skutek zmniejszenia zarowno opodatkowania
oszczednosci prywatnych, jak i deficytu budzetowego.
a. Dlaczego trudno jest jednoczesnie dokonac obu tych zmian?
b. Jakich informacji na temat oszczednosci prywatnych potrzebowabys,
aby ocenic, ktora z tych zmian bardziej przyczyniaby sie do zwiekszania
inwestycji?
PODSTAWOWE
NARZDZIA FINANSW
5.1
Warto zaktualizowana:
mierzenie zmian wartoci pienidza,
nastpujcych wraz z upywem czasu
Wyobraz sobie, ze ktos da Ci do wyboru 100 euro dzisiaj lub 100 euro za 10 lat.
Ktora oferte bys przyja? Odpowiedz jest prosta. Otrzymanie 100 euro dzisiaj
jest korzystniejsze, poniewaz zawsze mozna ulokowac te pieniadze w banku
i nadal posiadac je za 10 lat, jednoczesnie zarabiajac od nich odsetki. Oto wazny
wniosek: kwota pieniadza, ktora dysponujesz dzisiaj, jest warta wiecej niz taka
sama kwota w przyszosci.
Teraz zastanow sie nad trudniejszym pytaniem. Wyobraz sobie, ze ktos
zaoferowa Ci wybor miedzy 100 euro dzisiaj i 200 euro za 10 lat. Ktora oferte
wybierzesz? Chcac odpowiedziec na to pytanie, potrzebujesz narzedzia, ktore
umozliwi Ci porownanie wartosci kwot pieniadza pochodzacych z roznych
Wartosc okresow. Ekonomisci uzywaja do tego celu wartosci zaktualizo-
zaktualizowana
to kwota, ktora nalezy
wanej ( present value) danej kwoty, ktora stanowi sume pieniedzy,
miec dzis, aby przy jakiej potrzebujesz dzisiaj, aby przy istniejacych stopach procen-
istniejacych stopach
procentowych uzyskac
towych otrzymac te kwote w przyszosci.
dana przysza Chcac sie nauczyc wykorzystywac koncepcje wartosci za-
kwote pieniadza.
ktualizowanej, przyjrzyjmy sie teraz kilku prostym przykadom.
Pytanie: Jezeli dzis ulokujemy w banku 100 euro, to jaka wartosc osiagnie ta
Wartosc przysza kwota za N lat? Innymi sowy, jaka jest wartosc przysza ( future
to suma, w jaka
zmieni sie
value) tych 100 euro?
Odpowiedz: Za pomoca r oznaczmy stope procentowa w formie
w przyszosci dzisiejsza
kwota pieniadza
przy danych stopach
uamka dziesietnego (np. stopa procentowa 5% bedzie przed-
procentowych. stawiona jako r = 0,05). Zaozmy, ze odsetki sa naliczane co
Procent skadany roku i pozostawiane na koncie, aby przynosiy kolejne od-
zasada, zgodnie
z ktora kwota setki. Oznacza to, ze dziaa procent skadany (compoun-
ulokowana, ding). Wtedy kwota 100 euro zmienia sie w:
np. na rachunku
bankowym, powieksza
sie, przy czym naliczone
(1 + r) 100 euro po 1 roku;
odsetki pozostaja (1 + r) (1 + r) 100 euro po 2 latach;
na koncie i przynosza
dodatkowe odsetki
(1 + r) (1 + r) (1 + r) 100 euro po 3 latach;
w przyszosci. (1 + r)N 100 euro po N latach.
Podstawowe narzedzia finansow 131
Pytanie: Zaozmy teraz, ze dostaniemy 200 euro za N lat. Ile wynosi wartosc
zaktualizowana tej przyszej patnosci? Innymi sowy, ile trzeba dzis
ulokowac w banku, aby uzyskac 200 euro za N lat?
Odpowiedz: Chcac odpowiedziec na to pytanie, po prostu odwroc rozumowanie
z poprzedniego pytania. W pierwszym pytaniu wartosc przysza obliczy-
lismy, mnozac wartosc zaktualizowana przez czynnik (1 + r)N. Chcac
obliczyc wartosc zaktualizowana, bedziemy dzielic wartosc przysza przez
czynnik (1 + r)N. Wartosc zaktualizowana 200 euro dostepnych za N lat
wynosi zatem 200/(1 + r)N euro. Jezeli kwote te ulokujemy dzis w banku,
to za N lat osiagnie ona wartosc (1 + r)N [200 euro/(1 + r )N] euro, czyli
200 euro. Na przykad, jesli stopa procentowa jest rowna 5%, to 200 euro za
10 lat bedzie warte 200/(1,05)10 euro, czyli 123 euro.
Ten przykad ilustruje ogolna zasade: jesli r to stopa procentowa,
kwota X, ktora otrzymamy za N lat, ma wartosc zaktualizowana row-
na X/(1 + r)N.
Jezeli stopa procentowa wynosi 5%, wartosc zaktualizowana 200 mln euro
zysku wyniesie 123 mln euro i firma zdecyduje sie poniesc koszt rowny
100 mln euro. Jednak jezeli stopa procentowa wyniosaby 8%, to ta wartosc
zaktualizowana wyniesie tylko 93 mln euro i firma nie zdecyduje sie na
realizacje projektu. Jak widac, koncepcja wartosci zaktualizowanej pomaga
wyjasnic, dlaczego inwestycje, a wiec takze popyt na kredyty, maleja wraz ze
wzrostem stopy procentowej.
Oto jeszcze inne zastosowanie wartosci zaktualizowanej. Zaozmy, ze
wygraes na loterii i masz wybor. Przez 50 lat bedziesz dostawa po 20 000 euro
(w sumie 1 mln euro) albo jednorazowo otrzymasz 400 000 euro. Ktora kwote
wybierzesz? Chcac podjac wasciwa decyzje, powinienes obliczyc wartosc
zaktualizowana strumienia proponowanych Ci patnosci. Po przeprowadzeniu
50 obliczen podobnych do tych, jakie robilismy wczesniej (po jednym dla
kazdej patnosci), i po zsumowaniu ich wynikow okazuje sie, ze wartosc
zaktualizowana tej milionowej wygranej przy stopie procentowej rownej 7%
wynosi tylko 276 000 euro. Bedzie wiec lepiej, jezeli wybierzesz natychmias-
towa wypate 400 000 euro. Milion euro wydaje sie wieksza suma, jednak te
przysze strumienie patnosci po zdyskontowaniu na dzisiaj okazuja sie warte
duzo mniej.
Ramka 5.1
Magia procentu skadanego i zasada 70
Zasada ta dotyczy nie tylko wzrostu gospodarczego, lecz take oszczdnoci gromadzo-
nych na koncie. Zamy, e bogaty krewny zapisa Ci w testamencie 10 000 euro, ktre
dostaniesz, jak skoczysz 25 lat. Zamierzae wyda je na luksusow wycieczk, jednak
przypomniae sobie tre tego rozdziau i zdecydowae si zainwestowa z myl o wasnej
emeryturze, na ktr przejdziesz za 40 lat. Jeeli pienidze te przynosz okoo 7% rocznie,
czyli zaledwie 7 centw od kadego zainwestowanego euro, to otrzymana kwota podwaja si
co 10 lat. Kiedy w wieku 65 lat przejdziesz na emerytur, Twoja inwestycja osignie
w przyblieniu warto a 160 000 euro!
Jak pokazuj powysze przykady, skumulowane wieloletnie dziaanie stp wzrostu i stp
procentowych prowadzi do spektakularnych efektw. Prawdopodobnie dlatego Albert Einstein
nazwa kiedy procent skadany najwikszym matematycznym odkryciem wszech czasw.
Szybki sprawdzian
Stopa procentowa wynosi 7%. Jaka jest warto zaktualizowana 150 euro, ktre
otrzymasz za 10 lat?
5.2
Zarzdzanie ryzykiem
ycie jest pene niebezpieczenstw. Kiedy jestes na nartach, ryzykujesz, ze
Z
zamiesz noge podczas upadku. Gdy jedziesz na rowerze do pracy albo na
uczelnie, ktos moze Cie potracic samochodem. Kiedy inwestujesz swoje
oszczednosci w akcje, ponosisz ryzyko spadku ich cen. Racjonalna reakcja na
takie zagrozenia niekoniecznie polega na unikaniu ryzyka za wszelka cene.
Rozsadniej jest uwzglednic to ryzyko przy podejmowaniu decyzji. Zastanowmy
sie, jak mozemy to zrobic.
Niech do ryzyka
Wiekszosc osob jest niechetna ryzyku (risk averse). Nie oznacza Osoba niechetna
ryzyku jest to osoba,
to tylko tyle, ze ludzie ci nie lubia roznych przykrych rzeczy, jakie ktora nie lubi
sie im od czasu do czasu przydarzaja. Otoz niechec takich osob do niepewnosci.
tych niemiych wydarzen jest wieksza niz ich radosc z podobnych,
co do znaczenia, dobrych wydarzen w ich zyciu.
Zaozmy np., ze przyjaciel proponuje Ci nastepujaca gre. On rzuca moneta
i jesli wypadnie orze, to zapaci Ci 1000 euro. Jednak jesli wypadnie reszka, Ty
jemu zapacisz 1000 euro. Czy zgodzisz sie na taki zakad? Mimo ze praw-
dopodobienstwo wygranej jest takie same jak prawdopodobienstwo przegranej,
134 Gospodarka realna w dugim okresie
jesli bybys niechetny ryzyku, nie przyjabys tej propozycji. Dla osoby nie-
chetnej ryzyku mozliwosc utraty 1000 euro jest bardziej dotkliwa niz ewentual-
na korzysc z wygrania 1000 euro.
Tworzac modele niecheci do ryzyka, ekonomisci posuguja sie pojeciem
uzytecznosci (utility), ktora jest subiektywna miara osiaganego dobrobytu lub
zadowolenia. Jak pokazuje to funkcja uzytecznosci na rysunku 5.1, kazdej
wielkosci posiadanego majatku odpowiada konkretna wartosc uzytecznosci.
Zauwaz, ze funkcja ta ma ceche malejacej uzytecznosci krancowej, ktora polega
na tym, ze im wiekszy majatek posiada badana osoba, tym mniej uzytecznosci
daje jej kolejne euro. Dlatego na rysunku wraz ze wzrostem majatku wykres
funkcji uzytecznosci staje sie coraz bardziej paski. Wasnie z powodu malejacej
uzytecznosci krancowej spadek uzytecznosci, spowodowany utrata 1000 euro,
jest wiekszy niz przyrost uzytecznosci spowodowany zyskaniem 1000 euro.
Wynika z tego, ze ludzie sa niechetni ryzyku.
Zdefiniowanie niecheci do ryzyka stanowi punkt wyjscia, umozliwiajacy
wyjasnienie wielu zjawisk, jakie obserwujemy w gospodarce. Rozwazmy trzy
z nich: ubezpieczenia; dywersyfikacje ryzyka; odwrotna zaleznosc ryzyka
i zysku, towarzyszacych inwestycjom.
RYSUNEK 5.1
Funkcja uytecznoci
Funkcja uzytecznosci cakowitej pokazuje, jak uzytecznosc, czyli subiektywna miara zadowolenia,
zalezy od wielkosci majatku. Wraz ze wzrostem majatku krzywa uzytecznosci cakowitej staje sie
coraz bardziej paska, co odzwierciedla malejaca uzytecznosc krancowa, z powodu ktorej utrata
1000 euro zmniejsza uzytecznosc bardziej, niz zwieksza ja uzyskanie 1000 euro.
Podstawowe narzedzia finansow 135
Rynki ubezpiecze
Jednym ze sposobow radzenia sobie z ryzykiem jest zakup ubezpieczenia.
Kontrakt ubezpieczeniowy polega na tym, ze osoba, ktorej dotyczy ryzyko, paci
towarzystwu ubezpieczeniowemu, a w zamian zgadza sie przejac na siebie
caosc lub czesc tego ryzyka. Istnieje wiele roznych rodzajow ubezpieczen.
Ubezpieczenie samochodu pokrywa ryzyko wypadku samochodowego, ubez-
pieczenie od pozaru ryzyko tego, ze Twoj dom sponie, natomiast ubez-
pieczenie na zycie ryzyko tego, ze umrzesz i zostawisz rodzine bez
dochodow. Istnieje tez ubezpieczenie od ryzyka tego, ze bedziesz zy zbyt dugo
i skoncza Ci sie srodki do zycia: w zamian za ponoszona dzisiaj opate
towarzystwo ubezpieczeniowe bedzie Ci wypacac annuitet (annuity), czyli
kwote pieniedzy (znana takze jako emerytura) regularnie przekazywana az do
chwili smierci.
W pewnym sensie kazdy kontrakt ubezpieczeniowy jest gra losowa. Byc
moze nie przytrafi Ci sie wypadek samochodowy ani Twoj dom nie sponie.
W takiej sytuacji przez wiele lat bedziesz pacic skadke firmie ubezpieczenio-
wej, a jedyne, co w zamian osiagniesz, to spokojny sen. Towarzystwa ubez-
pieczeniowe licza na to, ze wiekszosc tych, ktorzy wykupili polisy, nie zgosi
roszczen o odszkodowanie. Inaczej ubezpieczyciele nie byliby w stanie utrzy-
mac sie na rynku i wypacac wysokich odszkodowan tym, ktorych spotkao
nieszczescie.
Z punktu widzenia caej gospodarki funkcja ubezpieczen nie jest cakowite
wyeliminowanie ryzyka, ktore zawsze bedzie obecne w naszym zyciu, lecz
bardziej efektywne rozozenie go na wiele osob. Na przykad, pomyslmy
o ubezpieczeniu od pozaru. Posiadanie takiego ubezpieczenia nie zmniejsza
ryzyka utraty domu w pozarze, jesli jednak do nieszczescia dojdzie, firma
ubezpieczeniowa wypaci odszkodowanie. Zamiast ponosic ryzyko samemu,
mozna je rozozyc na tysiace akcjonariuszy firmy ubezpieczeniowej. Ludzie nie
lubia ryzyka, wiec atwiej jest 10 000 osob ponosic po 1/10 000 analizowanego
ryzyka, niz 1 osobie ponosic cae ryzyko.
Na rynkach ubezpieczen dwa problemy ograniczaja zdolnosc towarzystw
ubezpieczeniowych do rozkadania ryzyka na wiele osob. Pierwszym z nich jest
negatywna selekcja (adverse selection), ktora polega na tym, ze osoba ponoszaca
wieksze ryzyko chetniej wykupi polise niz osoba ponoszaca mniejsze ryzyko.
Drugim problemem jest pokusa naduzycia (moral hazard), ktora sprawia, ze
wykupiwszy polise, ludzie maja mniejsza motywacje do unikania ryzykownych
zachowan. Towarzystwa ubezpieczeniowe zdaja sobie sprawe z istnienia tych
problemow, a cena ubezpieczen odzwierciedla rzeczywiste ryzyko, ponoszone
przez ubezpieczycieli po wykupieniu ubezpieczenia przez ubezpieczajacych sie.
Jednak wysoka cena ubezpieczen powoduje, ze niektorzy, swiadomi tego, ze
naleza do osob mniej zagrozonych, rezygnuja z kupna polisy i sami biora na
siebie wchodzace w gre ryzyko.
136 Gospodarka realna w dugim okresie
RYSUNEK 5.2
Dywersyfikacja zmniejsza ryzyko
Na rysunku pokazano zaleznosc ryzyka portfela, mierzonego za pomoca odchylenia standardowego,
od liczby spoek w tym portfelu. Zakadamy, ze inwestor inwestuje rowna czesc swoich zasobow
w kazda ze spoek. Zwiekszenie liczby spoek zmniejsza ryzyko portfela akcji, ale nie w peni je
eliminuje.
r o d o: M. Statman, How Many Stocks Make a Diversified Portfolio?, Journal of Financial and Quantitative
Z
Analysis 1987, 22, September: 353364. Przedruk za zgoda School of Business Administration/University of
Washington.
RYSUNEK 5.3
Odwrotna zaleno midzy ryzykiem i zyskiem z inwestycji
Kiedy ludzie wieksza czesc swoich oszczednosci inwestuja w akcje, rosnie przecietny zysk
z inwestycji, jednak zwieksza sie takze poziom ryzyka.
Szybki sprawdzian
Opisz trzy sposoby, umoliwiajce osobom niechtnym ryzyku ograniczenie ryzyka,
z ktrym maj do czynienia.
5.3
Wycena aktyww
Po opanowaniu podstaw wiedzy o finansach w zakresie dotyczacym wpywu
czasu i ryzyka na decyzje finansowe mozemy zastosowac te wiadomosci
w praktyce. W tej czesci rozdziau odpowiemy na pytanie, co wpywa na ceny
(kursy) akcji. Jak w przypadku wiekszosci cen, moglibysmy odpowiedziec, ze
podaz i popyt. Jednak taka odpowiedz nie jest wystarczajaca. Chcac zrozumiec
zachowanie sie cen akcji, dokadniej przyjrzymy sie czynnikom, od ktorych
zalezy skonnosc do pacenia za akcje przedsiebiorstw.
140 Gospodarka realna w dugim okresie
Analiza fundamentalna
Powiedzmy, ze zdecydowaes sie przeznaczyc 60% swoich oszczednosci na
zakup akcji przedsiebiorstw. Chcac zdywersyfikowac portfel, postanowies
kupic akcje 20 roznych spoek. Przegladajac Financial Timesa, znajdziesz ich
tam tysiace. Jak wybrac te dwudziestke, ktora ma trafic do portfela inwesty-
cyjnego?
Kiedy kupujemy akcje, nabywamy udziay we wasnosci pewnego przed-
siebiorstwa. Gdy zastanawiamy sie, jaka spoke kupic, rzecza naturalna jest, ze
myslimy o wartosci jej akcji oraz o cenie, po jakiej te papiery wartosciowe sa
sprzedawane. Jezeli cena jest nizsza niz wartosc, to o akcjach bedziemy mowic,
ze sa niedowartosciowane (undervalued). Jezeli cena jest wyzsza niz wartosc, to
akcje sa przewartosciowane (overvalued). Jezeli cena i wartosc sa rowne, to
powiemy, ze akcja jest sprawiedliwie wyceniona (fairly valued). Wybierajac
akcje 20 spoek do swojego portfela, powinienes sie decydowac na spoki
niedowartosciowane, poniewaz wtedy kupujesz cos taniej, niz to cos jest warte.
atwiej to powiedziec, niz zrobic. Sprawdzic cene jest atwo: wystarczy
zajrzec do gazety. Wyzwaniem jest natomiast ustalenie wartosci przedsiebior-
Analiza fundamentalna stwa. Termin analiza fundamentalna ( fundamental analysis)
polega na badaniu
sprawozdan finansowych
oznacza dokadna analize przedsiebiorstwa w celu wyznaczenia
i planow jego wartosci. Wiele firm z sektora finansowego wynajmuje ana-
przedsiebiorstwa w celu
ustalenia jego wartosci.
litykow, aby ci przeprowadzili taka analize fundamentalna i dora-
dzili w sprawie zakupu akcji.
Dla akcjonariusza wartosc akcji jest rowna wartosci korzysci z jej posiada-
nia, ktore obejmuja wartosc zaktualizowana strumienia dywidend oraz cene
uzyskana dzieki ostatecznej sprzedazy akcji. Przypomnijmy, ze dywidendy
(dividends) sa to patnosci pieniezne wypacane przez przedsiebiorstwo akcjona-
riuszom. Zdolnosc spoki do wypaty dywidend oraz cena sprzedazy akcji zaleza
od zdolnosci tego przedsiebiorstwa do osiagania zysku. Na zdolnosc te wpywa
z kolei wiele okolicznosci. Chodzi o: popyt na produkty tego przedsiebiorstwa;
liczbe jego konkurentow; wielkosc zgromadzonego przez nie kapitau; przyna-
leznosc pracownikow do zwiazkow zawodowych; lojalnosc konsumentow;
regulacje prawne i opodatkowanie przedsiebiorstwa i wiele innych czynnikow.
Zadaniem analityka, ktory dokonuje analizy fundamentalnej, jest zbadac te
wszystkie czynniki w celu okreslenia wartosci akcji przedsiebiorstwa.
Jezeli przy wyborze akcji do portfela inwestycyjnego chcesz sie kierowac
wynikami analizy fundamentalnej, mozesz to uczynic na trzy sposoby. Po
pierwsze, przegladajac raporty i sprawozdania publikowane przez przedsiebior-
stwa, mozesz osobiscie przeprowadzic wszystkie potrzebne analizy. Po drugie,
mozesz skorzystac z doradztwa analityka giedowego. Po trzecie, mozesz
dokonac zakupu jednostki uczestnictwa w funduszu inwestycyjnym, ktorego
menedzer przeprowadzi za Ciebie analize fundamentalna, a takze podejmie
odpowiednie decyzje.
Podstawowe narzedzia finansow 141
STUDIUM PRZYPADKU
Bdzenie losowe i fundusze indeksw
Nieracjonalno rynkw
Hipoteza efektywnych rynkow zakada, ze kupujac i sprzedajac akcje, ludzie
racjonalnie przetwarzaja informacje, od ktorych zalezy fundamentalna wartosc
udziaow przedsiebiorstwa. Czy gracze na rynku akcji zachowuja sie az tak
racjonalnie? Czy moze ceny akcji odbiegaja niekiedy od rozsadnych oczekiwan
co do ich prawdziwej wartosci?
Sugestie, ze wahania cen akcji sa spowodowane m.in. czynnikami natury
psychologicznej, pojawiay sie od dawna. W 1930 r. brytyjski ekonomista, John
Maynard Keynes, zasugerowa, ze rynkami akcji rzadza zwierzece instynkty
inwestorow, czyli nieracjonalne fale optymizmu i pesymizmu. W latach dzie-
wiecdziesiatych XX w., kiedy na rynkach akcji w Europie oraz przede
wszystkim w Stanach Zjednoczonych bito kolejne rekordy, Alan Greenspan,
szef amerykanskiego banku centralnego (Rezerwy Federalnej), sugerowa, ze
hossa ta moze byc skutkiem irracjonalnego entuzjazmu inwestorow. Pojecie
irracjonalny entuzjazm (irrational exuberance) zaczeo byc powszechnie
stosowane w opisach rynku akcji, a po raz pierwszy pojawio sie jako tytu
ksiazki o zachowaniu rynku akcji, napisanej przez Roberta Shillera ekono-
miste z Yale ktory trafnie przewidzia wielki spadek cen akcji w Stanach
Zjednoczonych. Niemniej to, czy entuzjazm na rynkach akcji w USA i na
swiecie w latach dziewiecdziesiatych XX w. by, czy tez nie by racjonalny, jest
nadal przedmiotem sporow.
144 Gospodarka realna w dugim okresie
Szybki sprawdzian
Inwestorzy nazywaj czasem najbardziej renomowane przedsibiorstwa terminem
blue chip companies. S to zwykle due krajowe lub midzynarodowe korporacje
o uznanej reputacji, wysoko wykwalifikowanym zarzdzie i znanym produkcie.
Przykadem blue chipw notowanych na giedzie w Londynie s Rolls-Royce,
Unilever i BP. Czy, zgodnie z hipotez efektywnych rynkw, ograniczenie skadu
portfela inwestycyjnego do akcji takich blue chipw pozwoli zarobi wicej, ni
wynosi przecitny zysk z inwestycji na danym rynku? Odpowied wyjanij.
Ramka 5.2
Pogldy Keynesa na rynki finansowe
Keynes by nie tylko jednym z najbardziej wpywowych ekonomistw XX w., lecz rwnie
osigajcym sukcesy inwestorem giedowym, ktry zarzdzajc funduszem inwestycyjnym
uczelni w Cambridge, znaczco j wzbogaci. Jednak jego opinia o menederach za-
rzdzajcych takimi funduszami nie bya zbyt pochlebna. W swoim Traktacie o pienidzu
(Treatise on Money, 1930) Keynes pisa:
Podstawowe narzedzia finansow 145
Autor nie by znany ze swojej skromnoci i umiarkowania, lecz tym razem mona
podejrzewa, e przejaskrawi swoj ocen, aby zwikszy si argumentacji. W Oglnej teorii
zatrudnienia, procentu i pienidza (The General Theory of Employment, Interest and Money,
1936) Keynes, w bardzo znanym fragmencie, w ktrym rynek akcji porwnuje do konkursu
piknoci, przedstawi bardziej wywaony pogld, stanowicy prost odmian teorii baniek
spekulacyjnych:
Podsumowanie
W tym rozdziale przedstawilismy najwazniejsze narzedzia, z ktorych nalezy
korzystac przy podejmowaniu decyzji finansowych. Koncepcja wartosci za-
ktualizowanej przypomina, ze euro otrzymane jutro jest warte mniej niz euro
posiadane dzisiaj. Dzieki tej koncepcji jestesmy takze w stanie porownywac
kwoty pieniadza pochodzace z roznych okresow. Teoria zarzadzania ryzykiem
wskazuje, ze przyszosc jest nieznana i ze ludzie niechetni ryzyku moga sie
przed nim zabezpieczyc. Studia nad wycena aktywow pokazay, ze ceny akcji
kazdego przedsiebiorstwa powinny odzwierciedlac oczekiwane przysze zyski
tego przedsiebiorstwa.
1
Cyt. za: J.M. Keynes, Ogolna teoria zatrudnienia, procentu i pieniadza, przekad
M. Kalecki, S. Raczkowski, PWN, Warszawa 1956 ( przyp. tum.).
146 Gospodarka realna w dugim okresie
Streszczenie
Poniewaz oszczednosci daja odsetki, kwota pieniedzy posiadana dzisiaj jest
warta wiecej niz taka sama kwota w przyszosci. Mozna porownac kwoty
pochodzace z roznych okresow, wykorzystujac ich wartosc zaktualizowana.
Wartosc zaktualizowana danej przyszej kwoty to suma potrzebna dzisiaj, aby
przy istniejacych stopach procentowych otrzymac te kwote w przyszosci.
Z powodu malejacej uzytecznosci krancowej wiekszosc osob odczuwa
niechec wobec ryzyka. Osoby niechetne ryzyku moga je ograniczyc, wyko-
rzystujac ubezpieczenia, roznicowanie, a takze wybierajac portfele inwes-
tycyjne o nizszej stopie zwrotu i nizszym ryzyku.
Wartosc aktywow, takich jak akcje przedsiebiorstw, jest rowna wartosci
zaktualizowanej strumieni pieniedzy, jakie otrzyma ich wasciciel, czyli
wypacanych dywidend i kwoty uzyskanej ze sprzedazy tych aktywow.
Zgodnie z hipoteza efektywnych rynkow na rynkach finansowych racjonalnie
wykorzystuje sie caa dostepna informacje i w efekcie cena akcji zawsze
odpowiada najlepszej mozliwej ocenie wartosci danego przedsiebiorstwa.
Jednak czesc ekonomistow watpi w prawdziwosc hipotezy efektywnych
rynkow, sadzac, ze nieracjonalne czynniki natury psychologicznej takze
wpywaja na ceny aktywow.
Najwazniejsze pojecia
Finanse, s. 129 Ryzyko indywidualne, s. 137
Wartosc zaktualizowana, s. 130 Ryzyko cakowite, s. 137
Wartosc przysza, s. 130 Analiza fundamentalna, s. 140
Procent skadany, s. 130 Hipoteza efektywnych rynkow, s. 141
Osoba niechetna ryzyku, s. 133 Efektywnosc informacyjna, s. 141
Dywersyfikacja (roznicowanie), s. 136 Badzenie losowe, s. 141
Pytania powtorzeniowe
1. Stopa procentowa wynosi 7%. Wykorzystaj koncepcje wartosci zaktualizo-
wanej do porownania wartosci 200 euro, ktore otrzymasz za 10 lat, i 300 eu-
ro, ktore otrzymasz za 20 lat.
Podstawowe narzedzia finansow 147
Zadania
1. Przed okoo 400 laty amerykanscy Indianie sprzedali wyspe Manhattan za 24
dolary. Powiedzmy, ze ulokowali oni te kwote na 7% rocznie. Jaka wartosc
osiagneaby ta suma dzisiaj?
2. Przedsiebiorstwo rozwaza projekt inwestycyjny, ktorego realizacja kosztuje
dzisiaj 10 mln euro i ktory przyniosby 15 mln euro za cztery lata.
a. Czy powinno ono zrealizowac ten projekt, jesli stopa procentowa wy-
nosi 11%, 10%, 9% lub 8%?
b. Czy mozna ustalic dokadna wartosc stopy procentowej, przy ktorej
przedsiewziecie znajdzie sie na granicy opacalnosci i nieopacalnosci?
3. Dla kazdego z ponizszych rodzajow ubezpieczen podaj przykad problemu
pokusy naduzycia oraz problemu negatywnej selekcji.
a. Ubezpieczenie zdrowotne.
b. Ubezpieczenie samochodu.
4. Wyobraz sobie, ze zamierzasz czesc swoich oszczednosci wydac na portfel
inwestycyjny z akcjami 10 spoek. Czy powinny byc to udziay spoek z tej
samej gaezi gospodarki? Czy te spoki powinny dziaac w tym samym kraju?
Uzasadnij swoje odpowiedzi.
5. Ktora z nastepujacych akcji prawdopodobnie zapewni wyzszy przecietny
zwrot z inwestycji: akcja spoki z gaezi przemysu bardzo wrazliwej na
zmiany koniunktury w gospodarce (np. przemys samochodowy), czy akcja
spoki z gaezi przemysu, ktora jest wzglednie niewrazliwa na zmiany
koniunktury w gospodarce (np. spoka wodociagowa). Dlaczego?
6. Przedsiebiorstwo ma do czynienia z dwoma rodzajami ryzyka. Pierwsze
z nich to ryzyko indywidualne, polegajace na tym, ze konkurenci wejda na
rynek i zabiora tej firmie czesc klientow. Drugie ryzyko to ryzyko cakowite,
polegajace na tym, ze nadejdzie recesja, co spowoduje zmniejszenie sie
sprzedazy w tej firmie. Ktory z tych dwoch rodzajow ryzyka z wiekszym
148 Gospodarka realna w dugim okresie
BEZROBOCIE
6.1
Definicja bezrobocia
Rozpoczynamy ten rozdzia od dokadnego przeanalizowania znaczenia terminu
bezrobocie. Sprawdzimy: w jaki sposob panstwo mierzy stope bezrobocia; jakie
problemy napotykamy, interpretujac dane dotyczace bezrobocia; jak dugo trwa
zwykle okres, w ktorym osoba bezrobotna jest pozbawiona pracy, i dlaczego
w gospodarce zawsze sa tacy, ktorzy nie sa nigdzie zatrudnieni.
Co to jest bezrobocie?
Odpowiedz na powyzsze pytanie moze sie wydawac oczywista: bezrobotny to
osoba, ktora nie ma pracy. Jednak, jako ekonomisci, definicje interesujacych nas
zjawisk gospodarczych powinnismy tworzyc w precyzyjny i staranny sposob.
Bezrobocie 151
Jezeli np. jestes studentem studiow dziennych, zapewne nie jestes zatrudniony
na peen etat, tzn. nie pracujesz w penym wymiarze godzin w zamian za
wynagrodzenie. Masz ku temu dobry powod przeciez studiujesz i wasnie
dlatego nie mozesz pracowac w tym systemie. Mogoby sie rowniez zdarzyc, ze
nie jestes studentem, lecz cierpisz na jakas przewleka chorobe, wiec nie jestes
w stanie podjac pracy. Znowu, chociaz nie miabys zatrudnienia, nie nazwalibys-
my Cie bezrobotnym. Nalezaoby uznac Cie za osobe niezdolna do pracy. Juz te
dwa przykady jasno pokazuja, ze musimy uscislic nasza definicje osoby
bezrobotnej. Zamiast twierdzic, jak poprzednio, ze bezrobotny to osoba niema-
jaca pracy, nalezy raczej uznac, ze jest to osoba, ktora nie ma pracy, a jednoczes-
nie chce i jest w stanie ja podjac.
Jednak nadal wymaga wyjasnienia, co rozumiemy przez chec i mozliwosc
podjecia pracy. Przypuscmy, ze nie pracujesz teraz na peen etat i ze poszu-
kujesz pracy, a jeden z autorow tej ksiazki proponuje Ci stanowisko swojego
asystenta ds. badan naukowych z wynagrodzeniem w wysokosci 50 pensow
dziennie. Czy przyjabys te propozycje? Gdyby pominac to, ze prowadzenie
badan w dziedzinie ekonomii jest tak interesujace, iz samo w sobie stanowi
wystarczajace wynagrodzenie za prace z autorem, prawdopodobnie uznalibys-
my, ze nie przyjabys tej propozycji ze wzgledu na zbyt niski poziom zaoferowa-
nej Ci pacy. Oto krancowo odmienny przykad: wyobraz sobie, ze Twoja
wygrana w totolotka okazaa sie niebotycznie wysoka i ze zdecydowaes sie
przerwac studia i do konca zycia utrzymywac sie wasnie z tej wygranej. Czy
bybys wtedy osoba bezrobotna? Nie, poniewaz nie chciabys podjac pracy
niezaleznie od poziomu oferowanego Ci wynagrodzenia. Zaliczenie kogos do
kategorii osob bezrobotnych zalezy zatem rowniez od tego, czy ten ktos chce
i moze podjac prace przy stawce wynagrodzenia oferowanej aktualnie na rynku
pracy.
Mozemy teraz podac bardziej precyzyjna definicje bezrobocia: bezrobotni
w gospodarce to te osoby w wieku produkcyjnym, ktore chca i sa w stanie
podjac prace przy oferowanych na rynku pracy stawkach wynagrodzen, a jednak
nie pracuja.
Ekonomisci uwazaja zwykle, ze wygodniej jest mowic nie o liczbie bez-
robotnych, lecz o stopie bezrobocia (unemployment rate) w gospodarce. Termin
ten oznacza procentowy udzia osob bezrobotnych w grupie ludnosci aktywnej
zawodowo (inaczej mowiac, w zasobie pracy)1. To ostatnie pojecie oznacza
natomiast cakowita liczbe osob, ktore w okreslonym momencie mogyby zostac
zatrudnione w gospodarce danego kraju. Po chwili zastanowienia mozna wiec
stwierdzic, ze do ludnosci aktywnej zawodowo zaliczamy zarowno wszystkie
osoby, ktore maja prace, jak i wszystkich bezrobotnych.
1
Zasob pracy (labour force) bywa rowniez nazywany terminem sia robocza (przyp. tum.).
152 Gospodarka realna w dugim okresie
2
W przypadku Polski badania takie, zwane Badaniami Aktywnosci Ekonomicznej Ludnosci
(BAEL), sa regularnie przeprowadzane przez Gowny Urzad Statystyczny (przyp. tum.).
154 Gospodarka realna w dugim okresie
RYSUNEK 6.1
Podzia populacji osb dorosych w Wielkiej Brytanii w 2004 r.
Brytyjski Gowny Urzad Statystyczny (UK Office for National Statistics) dzieli populacje osob
penoletnich (w wieku 16 i wiecej lat) na trzy kategorie osob: pracujacych, bezrobotnych i biernych
zawodowo. W skad zasobu pracy wchodza osoby aktywne zawodowo, czyli zarowno pracujacy, jak
i bezrobotni.
RYSUNEK 6.2
Sytuacja rnych grup spoecznych na rynku pracy
UK Office for National Statistics oblicza stopy bezrobocia dla roznych grup spoecznych, wyroz-
nianych ze wzgledu na pec i kryteria etniczne.
etnicznych o innym niz biay kolorze skory byy stosunkowo wyzsze w przy-
padku zarowno mezczyzn, jak i kobiet, co jest prawdopodobnie najbardziej
zaskakujaca prawidowoscia. Po drugie, stopy bezrobocia w roznych grupach
etnicznych byy silnie zroznicowane. W latach 20012002 w grupie mezczyzn
najwyzsza stope bezrobocia zaobserwowano wsrod osob pochodzacych z Ban-
gladeszu: wyniosa ona 20%, czyli 4 razy wiecej niz wsrod biaych Brytyj-
czykow. Stopa bezrobocia w grupie Hindusow bya natomiast tylko nieco
wyzsza niz w przypadku biaych Brytyjczykow (odpowiednio 7% i 5%).
W przypadku mezczyzn z pozostaych grup etnicznych o innym niz biay
kolorze skory stopy bezrobocia byy 23 razy wyzsze od stopy bezrobocia dla
biaych Brytyjczykow.
Wyniki dotyczace kobiet byy, ogolnie, podobne do wynikow dla mez-
czyzn, chociaz stopy bezrobocia kobiet okazay sie wyzsze. Najwyzsza stope
bezrobocia odnotowano w przypadku kobiet pochodzacych z Bangladeszu
wyniosa ona 24% i bya 6 razy wyzsza od stopy bezrobocia dla biaych
brytyjskich kobiet, dla ktorych wyniosa 4%. Stopa bezrobocia dla Hindusek
okazaa sie natomiast tylko nieco wyzsza niz dla biaych Brytyjek i wy-
niosa 7%.
Dane o rynku pracy umozliwiaja takze ekonomistom i politykom obser-
wowanie zmian zachodzacych w caej gospodarce. Na rysunku 6.3 widzimy
Bezrobocie 157
RYSUNEK 6.3
Stopa bezrobocia w Wielkiej Brytanii od 1971 r.
Wykres powsta na podstawie rocznych danych, dotyczacych stopy bezrobocia. Widzimy, jaka czesc
osob z zasobu aktywnych zawodowo pozostaje bez pracy. Dane obliczono za pomoca metody
bezrobocia rejestrowanego.
STUDIUM PRZYPADKU
Aktywno zawodowa mczyzn i kobiet w gospodarce Wielkiej Brytanii
Szybki sprawdzian
W jaki sposb mierzy si stop bezrobocia? Jak to jest moliwe, e metoda
pomiaru stopy bezrobocia moe powodowa przeszacowanie lub niedoszacowanie
skali tego zjawiska?
6.2
Poszukiwanie pracy
Jednym z powodow, ktory sprawia, ze w gospodarce zawsze istnieje bezrobocie,
jest poszukiwanie pracy (job search). Poszukiwanie pracy jest Poszukiwanie pracy
to proces, w trakcie
procesem, w trakcie ktorego odpowiedni pracownicy trafiaja do ktorego poszukujacy
odpowiednich zajec. pracy znajduja oferty
odpowiadajace ich
Gdyby wszystkie oferty pracy byy takie same, a wszystkie preferencjom
osoby poszukujace pracy byyby rownie dobrze przygotowane do i zdolnosciom.
jej podjecia, poszukiwanie zatrudnienia byoby atwe. Zwalniani
pracownicy szybko znajdowaliby nowe, odpowiednie dla siebie zajecie. Jednak
w rzeczywistosci pracownicy roznia sie zarowno preferencjami, jak i zdolnos-
ciami; takze miejsca pracy maja rozne zalety i wady, a informacje o osobach
poszukujacych zatrudnienia i nieobsadzonych stanowiskach wolno rozchodza
sie wsrod przedsiebiorstw i gospodarstw domowych.
Ubezpieczenie od bezrobocia
Jednym z dziaan panstwa, w niezamierzony sposob powodujacych zwiekszenie
sie bezrobocia frykcyjnego, jest ubezpieczanie od bezrobocia Ubezpieczenie
od bezrobocia
(unemployment insurance). W Wielkiej Brytanii jest ono okreslane polega na tym,
mianem ubezpieczenia narodowego (national insurance). Celem ze panstwo zapewnia
pewien dochod
jest zaoferowanie pracownikom czesciowej ochrony przed skut- pracownikom,
kami utraty pracy. Z ubezpieczenia od bezrobocia nie moga ktorzy traca prace.
korzystac bezrobotni, ktorzy sami zrezygnowali z pracy, zostali
zwolnieni z uzasadnionej przyczyny lub dopiero weszli na rynek pracy. Wypaty
z tytuu tego ubezpieczenia przysuguja jedynie tym, ktorzy zostali zwolnieni,
poniewaz ich kwalifikacje stay sie zbedne dla ich pracodawcow.
Ubezpieczenie od bezrobocia rzeczywiscie zmniejsza jego dolegliwosc,
jednak powoduje ono rowniez wzrost liczby bezrobotnych. Wyjasnieniem jest
jedna z dziesieciu gownych zasad ekonomii z rozdziau 1: ludzie reaguja na
bodzce. Wypata zasiku dla bezrobotnego jest wstrzymywana wtedy, kiedy
podejmie on nowa prace, bezrobotny wkada wiec mniej wysiku w poszukiwa-
nie pracy i atwiej odrzuca nieatrakcyjne oferty pracy. Ponadto, poniewaz
zasiek dla bezrobotnych czyni pozostawanie bez pracy mniej uciazliwym,
pracownicy z mniejszym zaangazowaniem staraja sie zapewnic sobie gwarancje
zatrudnienia podczas uzgadniania warunkow pracy z nowym pracodawca.
164 Gospodarka realna w dugim okresie
Ekonomisci zajmujacy sie rynkiem pracy wiele razy badali wpyw zasikow
dla bezrobotnych na motywacje do pracy. W jednym z projektow badawczych
dotyczacych Stanow Zjednoczonych sposrod bezrobotnych ubiegajacych sie
o zasiek wybrano przypadkowa grupe osob, ktorym zaoferowano wypate do-
datkowych 500 dolarow pod warunkiem znalezienia w ciagu 11 tygodni nowej
pracy. Te grupe porownano nastepnie z grupa kontrolna, zozona z osob, ktorym
premii nie zaproponowano. S redni okres pozostawania bez pracy przez czon-
kow grupy pierwszej okaza sie o 7% krotszy niz czonkow grupy kontrolnej.
Eksperyment ten pokazuje, ze sposob dziaania systemu ubezpieczenia od
bezrobocia wpywa na intensywnosc wysikow podejmowanych przez bezro-
botnych w celu znalezienia pracy.
Takze w trakcie kilku innych badan analizowano wysiek wkadany w po-
szukiwanie pracy, przez pewien czas obserwujac wybrana grupe bezrobotnych.
Zasiek dla bezrobotnych nie jest bezterminowy, lecz zwykle przysuguje przez
6 miesiecy lub rok. Wyniki tych badan pokazay, ze po utracie przez bezrobot-
nych prawa do zasiku znacznie wzrasta prawdopodobienstwo znalezienia przez
nich pracy.
Chociaz zasiki dla bezrobotnych zmniejszaja motywacje do poszukiwania
pracy i powoduja wzrost bezrobocia, nie oznacza to, ze nalezy je zlikwidowac.
Gowna funkcja zasikow jest zmniejszenie niepewnosci co do poziomu dochodu
i zasiki dobrze speniaja te funkcje. Ponadto, umozliwiaja one odrzucenie mao
atrakcyjnych ofert pracy, zwiekszajac szanse bezrobotnych na znalezienie
zajecia, ktore lepiej odpowiada ich preferencjom i zdolnosciom. Niektorzy
ekonomisci uwazaja, ze ubezpieczenie od bezrobocia zwieksza zdolnosc gos-
podarki do dostosowywania do siebie podazy pracy i popytu na prace.
Analiza zasikow dla bezrobotnych pokazuje, ze stopa bezrobocia nie jest
doskonaa miara poziomu dobrobytu w gospodarce. Wiekszosc ekonomistow
zgadza sie, ze likwidacja systemu ubezpieczen od bezrobocia spowodowaaby
jego zmniejszenie w gospodarce. Jednak nie sa oni zgodni co do wpywu takiej
zmiany polityki panstwa na dobrobyt ekonomiczny.
Szybki sprawdzian
Jak wzrost ceny ropy naftowej na rynkach wiatowych wpynby na wielko
bezrobocia frykcyjnego? Czy bezrobocie frykcyjne jest niepodane? Jakie dziaa-
nia pastwa mogyby zmieni poziom bezrobocia spowodowanego przez wzrost
ceny ropy naftowej?
Bezrobocie 165
6.3
Ustawy
o pacach minimalnych
Przekonawszy sie, ze poszukiwanie pracy jest przyczyna bezrobocia frykcyj-
nego, zbadamy teraz, jak zbyt maa liczba miejsc pracy powoduje powstanie
bezrobocia strukturalnego.
Zaczniemy od przypomnienia, dlaczego ustawy o pacach minimalnych sa
przyczyna powstania bezrobocia. Mimo ze pace minimalne nie sa najwazniej-
szym powodem bezrobocia, silnie wpywaja na sytuacje pewnych grup spoecz-
nych, w przypadku ktorych stopa bezrobocia jest wyjatkowo wysoka. Rozpo-
czecie analizy od pac minimalnych wydaje sie rowniez uzasadnione, poniewaz
wyniki badania tych pac moga uatwic zrozumienie takze innych przyczyn
bezrobocia strukturalnego.
Na rysunku 6.4 widzimy mechanizm dziaania i skutki pacy minimalnej.
Kiedy ustawy o pacach minimalnych powoduja, ze wynagrodzenia zaczynaja
przewyzszac poziom pac odpowiadajacy rownowadze popytu i podazy na rynku
pracy, ilosc oferowana pracy rosnie, a zapotrzebowanie na nia maleje w porow-
naniu ze stanem rownowagi rynkowej. Pojawia sie nadwyzka ilosci oferowanej
pracy. Poniewaz liczba poszukujacych zatrudnienia jest wieksza niz liczba
miejsc pracy, niektorzy pracownicy pozostaja bezrobotni.
Poniewaz ustawy o pacy minimalnej analizowalismy w rozdziale 6
w Mikroekonomii, nie bedziemy kontynuowac tego tematu. Warto jednak zau-
wazyc, ze wiekszosc osob zatrudnionych w gospodarce otrzymuje wynagrodze-
nia znacznie przekraczajace dopuszczalne przez prawo minimum. Ustawy
o pacy minimalnej dotycza zwykle pracownikow najnizej wykwalifikowanych
i majacych najmniejsze doswiadczenie zawodowe, takich jak np. osoby mode.
Obowiazywanie pac minimalnych moze wiec wyjasniac wystepowanie bez-
robocia tylko w tych grupach pracownikow.
Chociaz na rysunku 6.4 przedstawiono skutki wprowadzenia pac minimal-
nych, stanowi on rowniez ilustracje pewnej ogolnej prawidowosci: bezrobocie
powstaje zawsze wtedy, kiedy paca z jakiegos powodu przewyzsza poziom
odpowiadajacy stanowi rownowagi rynkowej. Ustawy o pacach minimalnych sa
tylko jednym z powodow, dla ktorych wynagrodzenia moga byc zbyt wysokie.
W dwoch ostatnich czesciach tego rozdziau omowimy dwie inne przyczyny
utrzymywania sie pac na poziomie wyzszym od pac rownowagi, czyli dziaal-
nosc zwiazkow zawodowych i pace efektywnosciowe. Podstawowe mechani-
zmy ekonomiczne, prowadzace do powstania bezrobocia, sa w tych obu
przypadkach takie same jak te przedstawione na rysunku 6.4. Jednak dziaalnosc
zwiazkow zawodowych i pace efektywnosciowe wyjasniaja znacznie wiecej
przypadkow bezrobocia niz paca minimalna.
166 Gospodarka realna w dugim okresie
RYSUNEK 6.4
Bezrobocie spowodowane pac wysz od pacy rwnowagi
Na tym rynku pracy paca rownowazaca podaz i popyt wynosi WE. Przy pacy rownowagi ilosc
oferowana pracy i wielkosc zapotrzebowania na prace wynosza LE. Jesli poziom wynagrodzen
przewyzszyby poziom odpowiadajacy rownowadze (np. z powodu obowiazywania pac minimal-
nych), ilosc oferowana pracy wzrosaby do LS, a zapotrzebowanie na prace zmalaoby do LD.
W efekcie pojawioby sie bezrobocie rowne nadwyzce podazy pracy, czyli LS LD.
Szybki sprawdzian
Narysuj krzywe poday i popytu na rynku pracy, na ktrym paca przewysza
poziom zapewniajcy rwnowag. Wska ilo oferowan pracy, wielko zapo-
trzebowania na prac i wielko bezrobocia na tym rynku.
Bezrobocie 167
6.4
Zwizki zawodowe i negocjacje zbiorowe
Zwiazek zawodowy (union) to zrzeszajace pracownikow stowa- Zwiazek zawodowy
to stowarzyszenie
rzyszenie, ktore negocjuje z pracodawcami poziom pac i inne pracownikow,
warunki pracy. Wskaznik przynaleznosci do zwiazkow zawodo- ktore negocjuje
wych informuje o tym, jaka czesc zasobu pracy stanowia ich z pracodawcami poziom
wynagrodzen, a takze
czonkowie. Przy obliczaniu tego wskaznika zasob pracy jest inne warunki pracy.
pomniejszany o osoby, ktore jak np. zonierze z prawnych lub innych
powodow nie moga zostac czonkami zwiazkow. Ogolnie oznacza to, ze
wskaznik przynaleznosci do zwiazkow zawodowych pokazuje udzia zwiazkow-
cow w cakowitej liczbie pracownikow cywilnych oraz bezrobotnych. W 2003 r.
w Wielkiej Brytanii wskaznik ten wynosi okoo 30% i od kilku lat pozostawa
na niezmienionym poziomie. (Jednak na poczatku lat osiemdziesiatych XX w.
doszo do jego drastycznego spadku z poziomu ponad 50%.) W Stanach
Zjednoczonych wskaznik przynaleznosci do zwiazkow zawodowych jest niemal
o poowe nizszy niz w Wielkiej Brytanii. Jednak w wielu krajach europejskich
zwiazki zawodowe nadal odgrywaja wazna role. Na przykad, w Szwecji i Danii
wskaznik przynaleznosci do zwiazkow zawodowych wynosi blisko 75%.
Szybki sprawdzian
Jak dziaalno zwizkw zawodowych w przemyle samochodowym wpywa na
wynagrodzenia i zatrudnienie w fabrykach Forda i Nissana w Wielkiej Brytanii? Jak
zwizki wpywaj na wynagrodzenia i zatrudnienie w innych gaziach przemysu?
6.5
Teoria pac efektywnociowych
Pace efektywnoscioweTeoria pac efektywnosciowych (theory of efficiency wages)
to wynagrodzenie
wyzsze niz paca
wskazuje kolejny powod, ktory niezaleznie od poszukiwania
rownowagi, wypacane pracy, ustaw o pacach minimalnych i dziaalnosci zwiazkow
przez przedsiebiorstwa
w celu skonienia
zawodowych sprawia, ze w gospodarce zawsze istnieje bez-
robocie. Zgodnie z ta teoria przedsiebiorstwa dziaaja bardziej
pracownikow do bardziej
produktywnej pracy.
efektywnie, jesli pace przewyzszaja poziom odpowiadajacy row-
nowadze rynkowej. Utrzymywanie pac na wysokim poziomie moze zatem
byc dla firm opacalne, nawet jesli na rynku pracy wystepuje nadwyzka podazy.
Pod pewnymi wzgledami bezrobocie powstajace na skutek wypacania
pac efektywnosciowych przypomina bezrobocie powodowane przez ustawy
o pacach minimalnych lub dziaalnosc zwiazkow zawodowych. We wszystkich
tych przypadkach bezrobocie jest efektem istnienia wynagrodzen przewyz-
szajacych poziom pacy, zapewniajacy zrownanie sie ilosci oferowanej pracy
i zapotrzebowania na prace. Istnieje jednak takze pewna wazna roznica.
Ustawy o pacach minimalnych i zwiazki zawodowe powstrzymuja przed-
siebiorstwa przed obnizaniem wynagrodzen, kiedy na rynku pracy wystepuje
nadwyzka podazy. Natomiast teoria pac efektywnosciowych wskazuje, ze
nakadanie tego typu ograniczen na przedsiebiorstwa czesto nie jest konieczne,
poniewaz im samym moze sie opacac oferowac wynagrodzenia przewyzszajace
pace rownowagi.
Dlaczego zatem przedsiebiorstwa miayby byc zainteresowane wypaca-
niem wysokich wynagrodzen? Taka decyzja moze sie wydawac dziwna pace
stanowia przeciez znaczna czesc kosztow dziaalnosci firmy. Zwykle oczekuje-
my, ze przedsiebiorstwa maksymalizujace zysk beda proboway utrzymac
koszty, a wiec takze pace, na mozliwie najnizszym poziomie. Nowatorski wkad
teorii pac efektywnosciowych w nasze rozumienie sposobu dziaania przedsie-
biorstw polega na wykazaniu, ze podwyzka wynagrodzen moze sie opacac,
poniewaz jej skutkiem moze byc wzrost wydajnosci pracy osob zatrudnionych
w przedsiebiorstwie.
Teoria pac efektywnosciowych wyjasnia cztery powody mogace skaniac
przedsiebiorstwa do wypacania wysokich wynagrodzen.
Bezrobocie 171
Zdrowie pracownikw
Rotacja kadr
W teorii pac efektywnosciowych podkresla sie takze znaczenie zwiazku wy-
nagrodzen z rotacja kadr. Pracownicy zwalniaja sie z pracy z roznych powodow.
Na przykad, pragna sie zatrudnic w innym przedsiebiorstwie, przeprowadzic sie
do innej czesci kraju, w ogole zrezygnowac z pracy. Czestotliwosc, z jaka
pracownicy rezygnuja z zatrudnienia, zalezy od kombinacji wielu czynnikow,
ktore na nich oddziauja, w tym od stosunku korzysci ze zmiany pracodawcy do
korzysci z pozostania w dotychczasowym miejscu pracy. Im wiecej przedsie-
biorstwo paci swoim pracownikom, tym rzadziej decyduja sie oni na odejscie
z pracy. Przedsiebiorstwo moze zatem zmniejszyc rotacje swoich pracownikow,
wypacajac im wysokie wynagrodzenia.
Dlaczego przedsiebiorstwa w ogole przejmuja sie rotacja kadr? Powod jest
prosty: zatrudnianie i szkolenie nowych pracownikow jest kosztowne. W do-
datku, nawet po przeszkoleniu nowo zatrudnione osoby nie sa tak wydajne jak
ich bardziej doswiadczeni koledzy. Dlatego tez przedsiebiorstwa, w ktorych
172 Gospodarka realna w dugim okresie
rotacja kadr jest wysoka, beda ponosiy wyzsze koszty produkcji. Pracodawcy
moga zatem uznac, ze wypacanie wynagrodzen przewyzszajacych pace rowno-
wagi sie opaca, poniewaz moze zmniejszyc rotacje kadr.
Jako pracownikw
W teorii pac efektywnosciowych kadzie sie takze nacisk na zwiazek miedzy
wynagrodzeniami a jakoscia pracownikow. Kiedy przedsiebiorstwo zatrudnia
nowych pracownikow, nie jest w stanie doskonale ocenic umiejetnosci i do-
swiadczenia osob, ktore zozyy oferty. Oferujac wyzsze wynagrodzenia, przed-
siebiorstwo przyciaga lepszych kandydatow.
Chcac zrozumiec, w jaki sposob moze dziaac ten mechanizm, rozwazmy
prosty przykad. Przedsiebiorstwo Waterwell Company posiada 1 studnie i po-
trzebuje 1 pracownika do pompowania wody. Na ogoszenie o pracy od-
powiadaja dwaj kandydaci panowie Jekyll i Hyde. Jekyll, biegy w pompowa-
niu wody, jest skonny podjac prace za stawke 10 euro za godz. Gdyby
zaoferowano mu nizsze wynagrodzenie, wolaby raczej otworzyc wasna firme
Bezrobocie 173
STUDIUM PRZYPADKU
Henry Ford i bardzo hojna paca w wysokoci 5 dolarw za dzie pracy
Szybki sprawdzian
Podaj cztery powody, ktre sprawiaj, e przedsibiorstwa mog uzna, i opaca
si oferowa wynagrodzenia wysze od pac zapewniajcych rwnowag iloci
oferowanej pracy i zapotrzebowania na prac.
Podsumowanie
W tym rozdziale omowilismy sposoby mierzenia bezrobocia i powody, dla
ktorych w gospodarce zawsze wystepuje pewna liczba osob bezrobotnych.
Pokazalismy, w jaki sposob poszukiwanie pracy, ustawy o pacach minimalnych,
zwiazki zawodowe i pace efektywnosciowe moga pomoc w wyjasnieniu,
dlaczego niektorzy ludzie nie maja zatrudnienia. Ktore z tych czterech powodow
wystepowania bezrobocia naturalnego odgrywaja najwazniejsza role? Niestety,
odpowiedz na to pytanie nie jest prosta. Ekonomisci nie sa zgodni co do
hierarchii waznosci przyczyn wystepowania bezrobocia.
Z analizy przeprowadzonej w tym rozdziale wynika wazny wniosek:
chociaz bezrobocie bedzie zawsze wystepowac w gospodarce, wysokosc natural-
nej stopy bezrobocia zmienia sie. Wiele zdarzen i dziaan politykow gospodar-
czych moze zmienic charakterystyczny dla danej gospodarki poziom bezrobocia.
Naturalna stopa bezrobocia nie jest staa, poniewaz postep technologii infor-
matycznych zmienia nasze metody poszukiwania pracy, rzady zmieniaja wyso-
kosc pac minimalnych, pracownicy tworza zwiazki zawodowe lub wystepuja
z nich, a przedsiebiorstwa zmieniaja swoje podejscie do pac efektywnos-
ciowych. Bezrobocie nie jest prostym problemem, ktory mozna atwo rozwiazac.
Sposob organizacji spoeczenstwa moze jednak bardzo wpynac na skale tego
zjawiska.
Streszczenie
Stopa bezrobocia to odsetek osob, ktore chciayby pracowac, lecz nie maja
pracy. Odpowiednie instytucje panstwowe co miesiac obliczaja poziom stopy
bezrobocia na podstawie wynikow badan ankietowych, obejmujacych tysiace
gospodarstw domowych.
176 Gospodarka realna w dugim okresie
Najwazniejsze pojecia
Bezrobocie naturalne, s. 149 Bezrobocie strukturalne, s. 160
Bezrobocie cykliczne, s. 149 Poszukiwanie pracy, s. 161
Zasob pracy, s. 154 Ubezpieczenie od bezrobocia, s. 163
Stopa bezrobocia, s. 155 Zwiazek zawodowy, s. 167
Wspoczynnik aktywnosci Negocjacje zbiorowe, s. 167
zawodowej, s. 155 Strajk, s. 167
Bezrobocie frykcyjne, s. 160 Pace efektywnosciowe, s. 170
Bezrobocie 177
Pytania powtorzeniowe
1. W jaki sposob urzad statystyczny oblicza wielkosc zasobu pracy, wysokosc
stopy bezrobocia i wspoczynnika aktywnosci zawodowej?
2. Czy bezrobocie jest zwykle zjawiskiem o charakterze krotkookresowym, czy
dugookresowym? Wyjasnij swoja odpowiedz.
3. Dlaczego bezrobocie frykcyjne jest nieuniknione? W jaki sposob panstwo
moze obnizyc poziom tego bezrobocia?
4. Czy istnienie ustaw o pacach minimalnych lepiej wyjasnia bezrobocie
strukturalne w grupie nastolatkow, czy tez moze w grupie absolwentow
uniwersytetow? Dlaczego?
5. Jak zwiazki zawodowe wpywaja na naturalna stope bezrobocia?
6. Jakich argumentow uzywaja zwolennicy zwiazkow zawodowych, aby do-
wiesc, ze ich dziaalnosc korzystnie wpywa na gospodarke?
7. Wyjasnij cztery powody, dla ktorych przedsiebiorstwo moze zwiekszyc
swoje zyski dzieki podniesieniu wynagrodzen.
Zadania
1. Zgodnie z wynikami Labour Force Survey, opublikowanymi w Wielkiej
Brytanii w lutym 2005 r., jesienia 2000 r. sposrod wszystkich penoletnich
Brytyjczykow 27 569 000 osob miao prace, 1 546 000 osob byo bez-
robotnych, a liczba pozostajacych poza zasobem pracy wynosia 17 136 000
osob. Jak duzy by zasob pracy? Ile wynosi wspoczynnik aktywnosci
zawodowej? Ile wynosia stopa bezrobocia?
2. (Tresc tego zadania zostaa zmieniona w porownaniu z anglojezycznym
wydaniem podrecznika.) Wejdz na strone internetowa Gownego Urzedu
Statystycznego (www.stat.gov.pl). Jak wysoka jest obecnie stopa bezrobocia?
Sprobuj odnalezc stope bezrobocia dla grupy demograficznej, do ktorej
nalezysz (np. ze wzgledu na wiek, pec czy region, z ktorego pochodzisz).
Czy stopa ta jest wyzsza, czy nizsza od sredniej stopy bezrobocia w kraju?
Jakie sa, Twoim zdaniem, przyczyny tego stanu rzeczy?
3. Pomiedzy koncem 2000 r. i 2004 r. cakowita liczba pracownikow zatrud-
nionych w Wielkiej Brytanii wzrosa o prawie milion osob, jednak liczba
bezrobotnych zmniejszya sie tylko o okoo 70 000. Czy te informacje nie sa
sprzeczne? Jak to jest mozliwe, ze liczba osob uznawanych za bezrobotne
zmalaa w mniejszym stopniu, niz wzrosa liczba osob zatrudnionych?
4. Ocen, czy wymienieni ponizej pracownicy z wiekszym prawdopodobien-
stwem sa narazeni na bezrobocie krotkookresowe, czy dugookresowe?
Wyjasnij swoja odpowiedz.
a. Pracownik budowlany zwolniony z pracy z powodu zej pogody.
b. Robotnica, ktora traci prace w fabryce w okolicy odcietej od swiata.
c. Pracownik przedsiebiorstwa autobusowego, ktory zostaje zwolniony z pra-
cy z powodu konkurencji ze strony kolei.
178 Gospodarka realna w dugim okresie
PIENIDZ I CENY
W DUGIM OKRESIE
ROZDZIA 7
SYSTEM PIENINY
7.1
Znaczenie pienidza
Czym jest pieniadz? Takie pytanie moze sie wydawac dziwne. Kiedy czytasz, ze
miliarder Richard Branson ma duzo pieniedzy, wiesz, co to znaczy: chodzi o to,
ze jest on tak bogaty, iz jest w stanie kupic niemal wszystko, co chce. Termin
pieniadz uzyty w takim sensie oznacza majatek.
Jednak ekonomisci posuguja sie tym sowem, nadajac mu bardziej kon-
kretny sens: w gospodarce pieniadz (money) jest zbiorem akty- Pieniadz
jest w gospodarce
wow, ktorymi ludzie posuguja sie regularnie, aby kupowac dobra zbiorem aktywow,
i usugi od innych ludzi. Gotowka w Twoim portfelu stanowi ktorymi ludzie regularnie
posuguja sie,
pieniadz, poniewaz mozesz jej uzyc, aby kupic posiek w restaura- aby kupowac dobra
cji lub koszule w sklepie z odzieza. Natomiast jesli przydarzyoby i usugi od innych ludzi.
Ci sie, jak Richardowi Bransonowi, miec duza czesc Virgin Group,
bybys bogaty, jednak taki skadnik aktywow nie jest uwazany za forme pie-
niadza. Za jego pomoca nie mogbys kupic posiku lub koszuli, nie zdobywszy
wczesniej troche pieniedzy. Zgodnie z definicja ekonomisty pieniadzem sa tylko
te skadniki majatku, ktore sa regularnie akceptowane przez sprzedawcow w za-
mian za dobra i usugi.
Funkcje pienidza
W gospodarce pieniadz spenia trzy funkcje: jest srodkiem wymiany, jednostka
rozliczeniowa i srodkiem przechowywania wartosci. acznie te trzy funkcje
pieniadza odrozniaja go od innych aktywow w gospodarce, takich jak akcje,
obligacje, nieruchomosci i dziea sztuki. Po kolei zbadamy kazda z tych funkcji
pieniadza.
S rodek wymiany (medium of exchange) to cos, co nabywcy S rodkiem wymiany
daja sprzedawcom, kupujac od nich dobra i usugi. Kiedy kupujesz jest todajacos, co nabywcy
sprzedawcom,
koszule, sklep daje Ci ja, a Ty przekazujesz mu swoje pieniadze. kiedy chca od nich
Taki transfer pieniedzy od nabywcy do sprzedawcy umozliwia kupic dobra lub usugi.
zawarcie transakcji. Kiedy wchodzisz do sklepu, masz pewnosc, ze przyjmie on
od Ciebie pieniadze w zamian za to, co sprzedaje, poniewaz pieniadz jest
powszechnie akceptowanym srodkiem wymiany.
Jednostka rozliczeniowa (unit of account) lub inaczej Jednostka
jednostka rozrachunkowa jest miernikiem, ktorym ludzie po- jest miararozliczeniowa
, ktora ludzie
suguja sie, informujac o cenach i rejestrujac dugi. Moze sie posuguja sie,
aby poinformowac
zdarzyc, ze na zakupach zauwazysz, iz koszula kosztuje 20 euro, o cenach i zarejestrowac
a kanapka z szynka i serem kosztuja 2 euro. Mimo ze nie po- dugi.
penibys bedu, mowiac, iz cena koszuli wynosi 10 kanapek, a cena kanapki
wynosi 1/10 koszuli, cen nigdy nie podaje sie w taki sposob. Podobnie, jesli
w banku zaciagasz kredyt w euro, wielkosc Twoich przyszych rat zostanie
186 Pieniadz i ceny w dugim okresie
Rodzaje pienidza
Kiedy pieniadz przyjmuje forme towaru o wartosci samoistnej, nazywamy go
Pieniadz towarowy pieniadzem towarowym (commodity money). Termin wartosc
to taki pieniadz, ktory
przyjmuje forme towaru
samoistna (intrinsic value) oznacza, ze dana rzecz miaaby wartosc
o wartosci samoistnej. nawet wtedy, kiedy nie byaby uzywana w roli pieniadza. Przy-
kadem pieniadza towarowego jest zoto, ktore ma wartosc samoistna, poniewaz
jest wykorzystywane w przemysle, a takze do produkcji bizuterii. Chociaz dzis
nie uzywamy juz zota jako pieniadza, kiedys byo ono jego powszechnie
System pieniezny 187
Pienidz w gospodarce
Jak sie przekonamy, ilosc pieniadza krazacego w gospodarce, nazywana zaso-
bem pieniadza, wywiera duzy wpyw na wiele zmiennych ekonomicznych.
Jednak zanim zbadamy, dlaczego tak jest, musimy zadac pytanie przygotowaw-
cze: co to jest ilosc pieniadza? Zaozmy przede wszystkim, ze powierzono Ci
zadanie zmierzenia, ile pieniadza jest w gospodarce pewnego kraju, podobnego
do Wielkiej Brytanii, lub w gospodarkach 12 krajow, tworzacych strefe euro. Co
dokadnie powinienes mierzyc w takiej sytuacji? Gotowka to inaczej
banknoty i monety,
Najbardziej oczywiste jest, ze powinienes zmierzyc ilosc ktore znajduja sie
gotowki (currency), czyli papierowych banknotow i monet, ktore w publicznym obiegu.
188 Pieniadz i ceny w dugim okresie
RYSUNEK 7.1
Trzy miary wielkoci zasobu pienidza w strefie euro
Trzema miarami wielkosci zasobu pieniadza w strefie euro sa M1 (miara waska), M2 (miara
posrednia) i M3 (miara szeroka). Rysunek informuje o wielkosci kazdej z tych miar w 2005 r.
Szybki sprawdzian
Wymie i opisz trzy funkcje pienidza.
7.2
Rola bankw centralnych
Jesli w gospodarce jest wykorzystywany system pieniadza przymusowego tak
jak we wszystkich nowoczesnych gospodarkach jakas instytucja musi sie
zajmowac regulowaniem takiego systemu. Instytucja ta jest powszechnie znana
System pieniezny 191
jako bank centralny (central bank). Chodzi o agencje, ktora Bank centralny
jest instytucja, ktora
zostaa stworzona w celu regulowania ilosci pieniadza, udostep- zostaa stworzona w celu
nianej w tej gospodarce i nazywanej podaza pieniadza (money regulowania ilosci
supply). Dwoma sposrod najwazniejszych bankow centralnych pieniadza w gospodarce.
Podaz pieniadza
w Europie sa Europejski Bank Centralny i Bank Anglii. Inne bar- stanowi ilosc pieniadza
dzo wazne banki centralne na swiecie to m.in. amerykanski bank w gospodarce.
centralny, czyli Rezerwa Federalna, i Bank Japonii. W dalszych rozwazaniach
przyjrzymy sie blizej Europejskiemu Bankowi Centralnemu, Bankowi Anglii
i Rezerwie Federalnej. Jednak wczesniej zajmiemy sie pewnymi cechami wspol-
nymi wszystkich bankow centralnych.
Bank centralny jest w stanie zwiekszac i zmniejszac ilosc gotowki znaj-
duja sie w obiegu w gospodarce. Zbior dziaan banku centralnego, ktorych
ca
celem jest zmiana wielkosci podazy pieniadza, jest nazywany po- Polityka pieniezna
lityka pieniezna (monetary policy). Odwoujac sie do prostych to inaczej zbior dziaan
banku centralnego,
przenosni, mozesz sobie wyobrazic bank centralny, jak drukuje ktorych celem jest
zmiana wielkosci
banknoty i zrzuca je z helikoptera. Podobnie, mozesz sobie wy- podazy pieniadza.
obrazic, jak bank ten za pomoca olbrzymiego odkurzacza wysysa
ludziom banknoty z portfeli. Chociaz w praktyce metody, jakie stosuje ta
instytucja, aby zmienic podaz pieniadza, sa bardziej zozone i bardziej subtelne
od opisanych, przenosnie helikoptera i odkurzacza sa zadowalajacym przy-
blizeniem, uatwiajacym zrozumienie, na czym polega polityka pieniezna.
W dalszych czesciach tego rozdziau badamy, jak bank centralny zmienia
podaz pieniadza. Juz w tym miejscu warto jednak zauwazyc, ze waznym
narzedziem tej instytucji sa operacje otwartego rynku (open- Operacje otwartego
-market operations), to znaczy handel aktywami niepienieznymi aktywamirynku handel
niepienieznymi
z sektorem bankowym. Na przykad, kiedy bank centralny po- z sektorem bankowym.
stanowi zwiekszyc podaz pieniadza, moze to osiagnac, tworzac
gotowke i kupujac za nia papiery wartosciowe na rynku. Po takiej transakcji
sprzedawcy tych papierow staja sie posiadaczami dodatkowej ilosci gotowki.
Zakup przez bank centralny papierow wartosciowych na otwartym rynku
zwieksza zatem podaz pieniadza. Odwrotnie, jesli instytucja ta postanawia
zmniejszyc podaz pieniadza, moze to osiagnac, sprzedajac papiery wartosciowe
ze swojego portfela. Po takiej transakcji otrzymana gotowka ze sprzedazy znika
z obiegu. Sprzedaz przez bank centralny papierow na otwartym rynku zmniejsza
zatem podaz pieniadza.
Bank centralny jest wazna instytucja, poniewaz zmiany podazy pieniadza
moga bardzo wpywac na stan gospodarki. Zgodnie z jedna z dziesieciu gow-
nych zasad ekonomii z rozdziau 1 ceny rosna, kiedy panstwo drukuje zbyt duzo
pieniedzy. Wedug innej z tych zasad w krotkim okresie spoeczenstwo wybiera
miedzy inflacja a bezrobociem. Potega banku centralnego opiera sie na tych
zasadach. Przyczyny, ktore zbadamy dokadniej w nastepnych rozdziaach,
sprawiaja, ze decyzje tej instytucji w dugim okresie bardzo wpywaja na stope
inflacji, a w krotkim okresie na poziom zatrudnienia i produkcji w gospo-
192 Pieniadz i ceny w dugim okresie
7.3
Europejski Bank Centralny
i system euro
Europejski Europejski Bank Centralny, EBC (European Central Bank,
Bank Centralny
to wspolny bank
ECB), ktorego siedziba jest Frankfurt nad Menem w Niemczech,
centralny 12 krajow powsta oficjalnie 1 czerwca 1998 r. w wyniku decyzji grupy
tworzacych Europejska
Unie Gospodarcza
krajow europejskich. Postanowiy one utworzyc Europejska Unie
i Walutowa. Gospodarcza i Walutowa (European Monetary Union, EMU)
i w kontaktach gospodarczych ze soba posugiwac sie wspolna waluta, czyli
euro. Argumenty za i przeciw unii walutowej przedyskutujemy pozniej. Teraz
zas zauwazmy tylko, ze jesli grupa krajow ma wspolna walute, racjonalnym
rozwiazaniem dla nich staje sie takze wspolna polityka pieniezna, a EBC
powsta wasnie w celu prowadzenia takiej polityki. Poczatkowo do strefy euro
nalezao 11 krajow: Belgia, Niemcy, Hiszpania, Francja, Irlandia, Wochy,
Luksemburg, Holandia, Austria, Portugalia i Finlandia. Od 1 stycznia 2001 r.
doaczya do nich Grecja1.
Gownym zadaniem EBC jest dbanie o stabilnosc cen w strefie euro, a tak-
ze projektowanie i prowadzenie polityki pienieznej, suzacej osiagnieciu tego
celu. Europejski Bank Centralny dziaa, korzystajac z pomocy bankow central-
1
Na poczatku 2009 r. czonkami Europejskiej Unii Gospodarczej i Walutowej byo 16
z 27 panstw czonkowskich Unii Europejskiej (Austria, Belgia, Cypr, Finlandia, Francja, Grecja,
Hiszpania, Holandia, Irlandia, Luksemburg, Malta, Niemcy, Portugalia, Sowacja, Sowenia,
Wochy), a takze 3 inne panstwa (Monako, San Marino, Watykan). Rowniez w nienalezacych do
Europejskiej Unii Gospodarczej i Walutowej Andorze, Czarnogorze i Kosowie waluta byo euro.
Europejski Bank Centralny by bankiem centralnym 16 krajow tworzacych Europejska Unie
Gospodarcza i Walutowa, takze system euro obejmowa 16, a nie 12 krajow ( przyp. red. nauk.).
System pieniezny 193
nych ze wszystkich krajow strefy euro, takich jak Bank Francji, Bank Woch,
Bank Grecji i niemiecki Bundesbank. Te siec utworzona z EBC i 12 bankow
centralnych krajow strefy euro nazywa sie systemem euro (Euro- System euro
jest systemem, w ktorego
systemem). skad wchodza EBC
Nad realizacja przez EBC polityki pienieznej czuwa Komitet i banki centralne
wszystkich 12 krajow
Wykonawczy (Executive Board), w ktorego skad wchodza prezes tworza cych Europejska
EBC, jego zastepca i czterej inni wybitni przedstawiciele ban- Unie Gospodarcza
i Walutowa.
kowosci. Komitet Wykonawczy jak sugeruje nazwa od-
powiada za wykonanie polityki pienieznej, natomiast tresc tej polityki ustala
Rada Zarzadzajaca (Governing Council), w ktorej skad wchodzi cay Komitet
Wykonawczy, a takze szefowie bankow centralnych, nalezacych do systemu
euro. Obecnie Rada Zarzadzajaca skada sie z acznie z 18 czonkow i zbiera sie
co dwa tygodnie we Frankfurcie. Jest ona najwazniejszym organem decyzyjnym
EBC. Na przykad, podejmuje ona decyzje o poziomie najwazniejszej stopy
procentowej Europejskiego Banku Centralnego, czyli stopy refinansowej. Rada
Zarzadzajaca rozstrzyga rowniez, jak nalezy interpretowac spoczywajacy na niej
obowiazek zapewnienia stabilnosci cen. W pazdzierniku 1998 r. ustalia ona, ze
stabilnosc cen oznacza wzrost cen, ktory jest mniejszy niz 2% (jego miara jest
roczna zmiana zharmonizowanego wskaznika cen konsumenta w caej strefie
euro). Pewna saboscia tej definicji jest jednak to, ze sformuowanie mniejszy
niz 2% jest dosc niejasne. Na przykad, zarowno roczna stopa inflacji row-
na 1%, jak i roczna stopa inflacji rowna 0% sa mniejsze od 2%. W efekcie
niektorzy obserwatorzy niepokoili sie, ze aby osiagnac swoj cel w postaci
mniejszego niz 2% wzrostu cen, EBC moze dazyc nawet do spadku cen, czyli do
ujemnej inflacji2. Spowodowaoby to duzy spadek produkcji i duzy wzrost
bezrobocia w gospodarce, szczegolnie w krotkim i srednim okresie, co dokad-
niej pokazemy w nastepnych rozdziaach. W maju 2003 r. Rada Zarzadzajaca
potwierdzia zatem swoja oficjalna definicje stabilnosci cen (wzrost cen mniej-
szy niz 2% rocznie), jednak wyjasnia przy tym, ze bedzie dazya do utrzymania
sredniookresowego tempa inflacji na poziomie zblizonym do 2%.
Wazna cecha EBC i ogolnie systemu euro jest niezaleznosc. Europejskiemu
Bankowi Centralnemu, krajowym bankom centralnym i czonkom ich organow
decyzyjnych realizujacym swoje zadania w ramach systemu euro nie
wolno wykonywac polecen i sugestii zadnej instytucji zewnetrznej, w tym
polecen i sugestii czonkow rzadu i pracownikow zatrudnionych w instytucjach
Unii Europejskiej.
Prezes EBC i inni czonkowie Komitetu Wykonawczego sa mianowani
tylko na jedna kadencje, ktora trwa co najmniej 8 lat. Jednak w przypadku
pierwszego Komitetu Wykonawczego zastosowano system zachodzacych na
siebie kadencji, co dotyczyo zwaszcza wszystkich czonkow Komitetu z wyjat-
2
A zatem do deflacji ( przyp. red. nauk.).
194 Pieniadz i ceny w dugim okresie
7.4
Bank Anglii
Bank Anglii (Bank of England) zosta utworzony w 1694 r., jednak nie jest on
najstarszym europejskim bankiem centralnym (szwedzki Riksbank powsta
w 1668 r.). Najwazniejszym zdarzeniem w trzystuletniej historii Banku Anglii
byo prawdopodobnie przyznanie mu w 1997 r. przez rzad Wielkiej Brytanii
niezaleznosci w kwestii ustalania poziomu stop procentowych, co rok pozniej
zostao formalnie potwierdzone stosowna ustawa parlamentu. Waznym organem
Banku Anglii, ktory podejmuje decyzje o poziomie gownej stopy procentowej
banku, czyli stopy repo, jest Komitet Polityki Pienieznej (Monetary Policy
Committee, MPC). W skad Komitetu wchodza: dyrektor Banku Anglii i jego
dwaj zastepcy, dwaj inni czonkowie mianowani przez Bank Anglii po konsul-
tacjach z ministrem finansow i czterej kolejni czonkowie mianowani przez
ministra finansow. Dyrektor Banku Anglii i jego dwaj zastepcy penia swoj
urzad przez 5 lat i moga zostac mianowani na druga kadencje, natomiast
kadencja pozostaych czonkow MPC trwa tylko 3 lata, lecz rowniez oni moga
pozostac na druga kadencje. Komitet zbiera sie raz na miesiac, a jego decyzje
o poziomie stopy procentowej sa ogaszane natychmiast po posiedzeniu.
Podobnie jak w przypadku Europejskiego Banku Centralnego, gownym
obowiazkiem Banku Anglii jest zapewnienie stabilnosci cen. Moze on rowniez
niezaleznie ustalac polityke pieniezna, a zwaszcza poziom stop procentowych,
aby osiagnac cel w postaci stabilnosci cen. Jednak w odroznieniu od EBC, Bank
Anglii nie moze sam zdefiniowac, co dokadnie znaczy stabilnosc cen. Czyni
to rzad Wielkiej Brytanii, a przede wszystkim minister finansow. Ustawa
o Banku Anglii z 1998 r. wymaga, aby minister raz w roku pisemnie wyjasni
dyrektorowi Banku Anglii, co nalezy rozumiec przez stabilnosc cen. Obecnie
cel inflacyjny w wysokosci 2% odnosi sie do rocznej stopy inflacji, rozumianej
jako wskaznik cen konsumenta. Jesli rzeczywiste tempo inflacji odchyli sie od
celu inflacyjnego w dowolna strone o wiecej niz 1 punkt procentowy, czyli jesli
roczna inflacja mierzona za pomoca CPI okaze sie wieksza od 3% lub mniejsza
od 1%, dyrektor Banku Anglii w otwartym liscie musi wyjasnic ministrowi
finansow przyczyny, ktore sprawiy, ze tempo inflacji wzroso lub zmalao do
tego stopnia, a takze zaproponowac dziaania majace spowodowac, ze inflacja
powroci do poziomu rownego celowi inflacyjnemu.
System pieniezny 195
7.5
System Rezerwy Federalnej
Amerykanska Rezerwa Federalna (Federal Reserve, Fed) pow- Rezerwa
Federalna (Fed)
staa w 1914 r. Kieruje nia Rada Dyrektorow (Board of Governors), jest bankiem centralnym
w ktorej skad wchodzi 7 czonkow mianowanych przez prezyden- w Stanach
Zjednoczonych.
ta Stanow Zjednoczonych. Szesciu dyrektorow peni swoj urzad
przez 14 lat, co ma zapewniac im niezaleznosc i zagwarantowac, ze ustalajac
tresc polityki pienieznej, nie beda oni ulegali biezacym naciskom politycznym.
Jednak kadencja szefa Rezerwy Federalnej trwa tylko 4 lata.
W skad systemu Rezerwy Federalnej wchodza Rada Rezerwy Federalnej
(Federal Reserve Board) w Waszyngtonie oraz 12 regionalnych bankow Rezer-
wy Federalnej, znajdujacych sie w wielkich miastach w caych Stanach Zjed-
noczonych.
W ramach Rezerwy Federalnej polityke pieniezna prowadzi Federalny
Komitet Otwartego Rynku (Federal Open Market Committee, FOMC). Zbiera
on sie co mniej wiecej 6 tygodni w Waszyngtonie w celu przedyskutowania
stanu gospodarki i rozwazenia ewentualnych zmian polityki pienieznej, w tym
zmiany najwazniejszej ze stop procentowych, ktorych poziom ustala, czyli stopy
dyskontowej. Federalny Komitet Otwartego Rynku skada sie z 7 czonkow
Rady Dyrektorow i z 5 sposrod 12 szefow bankow regionalnych. Wszyscy oni,
czyli 12 szefow bankow regionalnych, biora udzia w zebraniach FOMC, jednak
jedynie 5 z nich ma prawo gosu. Skad tej majacej prawo gosu piatki zmienia
sie rotacyjnie, co jednak nie dotyczy szefa nowojorskiego banku, ktory zawsze
ma prawo gosu, poniewaz Nowy Jork tradycyjnie stanowi finansowe centrum
gospodarki Stanow Zjednoczonych, a operacje otwartego rynku Fed sa dokony-
wane w nowojorskim biurze obrotu papierami wartosciowymi.
Szybki sprawdzian
Zamy, e bank centralny chce zwikszy poda pienidza w gospodarce. W jaki
sposb moe to zrobi?
7.6
Banki a poda pienidza
Znamy juz pojecie pieniadza i zbadalismy, w jaki sposob bank centralny za
pomoca operacji otwartego rynku, czyli kupujac i sprzedajac panstwowe
(skarbowe) papiery wartosciowe i inne aktywa, kontroluje podaz pieniadza.
Choc to wyjasnienie wielkosci podazy pieniadza jest poprawne, nie jest ono
196 Pieniadz i ceny w dugim okresie
Po lewej stronie konta teowego znajduja sie aktywa w postaci 100 euro
(rezerwy trzymane przez bank w skarbcu). Po stronie prawej umieszczono
pasywa banku rowne 100 euro (kwota zobowiazan banku wobec wascicieli
3
Od ksztatu litery T ( przyp. red. nauk.).
System pieniezny 197
minimalne nie istnieja (tak jak w Wielkiej Brytanii), banki ustalaja swoja wasna
stope rezerw, o ktorej sadza, ze zapewnia im bezpieczenstwo. Na potrzeby
analizy uznamy, ze ta stopa rezerw jest po prostu dana, co uatwi zbadanie zmian
podazy pieniadza w przypadku systemu bankowego opartego na rezerwie
czesciowej.
Zaozmy, ze stopa rezerw Pierwszego Europejskiego Banku wynosi 10%.
Oznacza to, ze bank ten 10% swoich wkadow trzyma w rezerwie, a reszte
pozycza w formie kredytow. Jeszcze raz przyjrzyjmy sie kontu teowemu tego
banku.
Ten proces trwa bez konca. Za kazdym razem, kiedy pieniadze sa lokowane
w banku, ktory udziela kredytu, jest tworzony dodatkowy pieniadz. Ile pieniadza
zostanie ostatecznie stworzone w tej gospodarce?
Poczatkowy wkad = 100,00 euro
Kredyt Pierwszego Europejskiego Banku = 90,00 euro (= 0,9 100,00 euro)
Kredyt Drugiego Europejskiego Banku = 81,00 euro (= 0,9 90,00 euro)
Kredyt Trzeciego Europejskiego Banku = 72,90 euro (= 0,9 81,00 euro)
Cakowita podaz pieniadza = 1 000,00 euro
200 Pieniadz i ceny w dugim okresie
Okazuje sie, ze choc ten proces kreacji pieniadza moze trwac w nieskon-
czonosc, jego efektem nie jest powstanie nieskonczenie duzej ilosci pieniadza.
Jesli pracowicie zsumujesz nieskonczony szereg liczb w powyzszym przy-
kadzie, odkryjesz, ze zwiekszenie sie rezerw o 100 euro powoduje powstanie
1000 euro dodatkowego pieniadza. Ilosc pieniadza, ktora wytwarza system
Mnoznikiem kreacji bankowy dzieki 1 dodatkowemu euro rezerw, jest nazywany
pieniadza nazywamy
ilosc pieniadza,
mnoznikiem kreacji pieniadza (money multiplier). W naszej
ktora wytwarza system wymyslonej gospodarce, w ktorej 100 euro rezerw powoduje
bankowy dzieki
1 dodatkowemu euro
stworzenie 1000 euro pieniadza, mnoznik kreacji pieniadza wy-
rezerw. nosi 10.
Od czego zalezy wielkosc mnoznika kreacji pieniadza? Okazuje sie, ze
odpowiedz jest prosta: mnoznik ten stanowi odwrotnosc stopy rezerw. Jesli R
jest stopa rezerw dla wszystkich bankow w gospodarce, kazde dodatkowe euro
rezerw powoduje powstanie 1/R euro pieniadza. W naszym przykadzie
R = 1/10, wiec mnoznik kreacji pieniadza wynosi 10.
To ujecie mnoznika kreacji pieniadza jako odwrotnosci stopy rezerw ma
sens. Jesli bank przyja wkady o wartosci 1000 euro, rowna 1/10 (10%) stopa
rezerw oznacza, ze bank ten musi trzymac 100 euro w charakterze rezerwy.
Mnoznik kreacji pieniadza po prostu odwraca to rozumowanie: jesli system
bankowy jako caosc trzyma ogoem 100 euro rezerw, nie moze miec wiecej niz
1000 euro wkadow. Innymi sowy, jesli R jest rowne stosunkowi wartosci
rezerw do wartosci wkadow w kazdym banku, czyli stopie rezerw, stosunek
wartosci wkadow do wartosci rezerw w caym systemie bankowym, czyli
mnoznik kreacji pieniadza, musi wynosic 1/R.
Formua ta pokazuje, jak ilosc pieniadza, ktora sa w stanie stworzyc banki,
zalezy od stopy rezerw. Jesli stopa ta wynosiaby jedynie 1/20 (5%), system
bankowy trzymaby wkady o wartosci 20 razy wiekszej od wartosci rezerw, co
oznaczaoby, ze mnoznik kreacji pieniadza wynosiby 20. Kazde dodatkowe
euro rezerw powodowaoby powstanie 20 euro pieniadza. Podobnie, jesli stopa
rezerw wynosiaby 1/5 (20%), wkady byyby 5 razy wieksze od rezerw,
mnoznik kreacji pieniadza rownaby sie 5, a kazde euro rezerw powodowaoby
powstanie 5 euro pieniadza. Im zatem wieksza jest stopa rezerw, tym mniejsza
czesc posiadanych wkadow przeznacza bank na udzielanie kredytow i tym
mniejszy jest mnoznik kreacji pieniadza. W wyjatkowym przypadku, kiedy re-
zerwa banku rowna sie 100%, stopa rezerw wynosi 1, mnoznik kreacji pieniadza
jest rowny takze 1, a banki nie udzielaja kredytow, czyli nie tworza pieniadza.
STUDIUM PRZYPADKU
Runy na banki a poda pienidza
Chociaz w swoim zyciu zapewne nigdy nie byes swiadkiem runu Run na bank
sytuacja, w ktorej
na bank (bank run), byc moze widziaes to zjawisko w takich wielu wascicieli
filmach, jak Mary Poppins (jeden z naszych ulubionych filmow). wkadow podejrzewa,
ze bank moze
Do runu na bank dochodzi wtedy, kiedy wasciciele wkadow, zbankrutowac,
podejrzewajac, ze bank moze zbankrutowac, biegna do niego, aby wiec wycofuje
z niego swoje wkady.
wycofac swoje pieniadza.
Zagrozenie runem na bank jest problemem dla bankow, ktore tworza
system bankowosci oparty na rezerwie czesciowej. Poniewaz bank w charak-
terze rezerwy trzyma jedynie czesc swoich wkadow, nie jest w stanie spenic
zadan wypaty zgaszanych przez wszystkich wascicieli wkadow naraz. Nawet
jesli jest w rzeczywistosci wypacalny, czyli jesli jego aktywa sa wieksze od jego
pasywow, nie bedzie mia dosc gotowki w kasie, aby wszystkim swoim klientom
umozliwic natychmiastowy dostep do ich pieniedzy. Kiedy dochodzi do runu,
taki bank jest zmuszony zaprzestac dziaalnosci az do chwili, gdy zostanie
spacona czesc udzielonych przezen kredytow, lub az ktorys z kredytodawcow
ostatniej instancji (takich jak bank centralny) nie zaopatrzy go w gotowke, jakiej
potrzebuje, aby zaspokoic wascicieli wkadow.
206 Pieniadz i ceny w dugim okresie
Szybki sprawdzian
Opisz, w jaki sposb banki tworz pienidz. Co dokadnie zrobiby Europejski Bank
Centralny, chcc si posuy wszystkimi trzema narzdziami, ktrymi dysponuje,
w celu zmniejszenia poday pienidza?
Podsumowanie
W sztuce francuskiego dramaturga Moliera Le Bourgeois Gentilhomme4 niejaki
Monsieur Jourdain odkrywa, co to jest proza, po czym wykrzykuje: Wielkie
nieba! Przez ponad 40 lat mowiem proza, nie wiedzac o tym!. Bardzo
podobnie, osoby po raz pierwszy stykajace sie z ekonomia moga byc za-
skoczone, odkrywajac, ze przez wiele lat byy czescia systemu pienieznego
swojej gospodarki, nie uswiadamiajac sobie tego faktu. Od momentu, w ktorym
dostaes swoje pierwsze kieszonkowe, posugiwaes sie pieniadzem symbolicz-
nym (przymusowym). Od momentu, w ktorym zostaes wascicielem swojego
pierwszego konta bankowego, braes udzia w systemie bankowosci opartym na
rezerwie czesciowej i w kreacji pieniadza. Ilekroc cokolwiek kupujemy lub
sprzedajemy, opieramy sie na niezwykle uzytecznej konwencji spoecznej
nazywanej pieniadzem. Teraz, kiedy wiemy juz, czym jest pieniadz i co
decyduje o wielkosci jego podazy w gospodarce, mozemy zbadac, jak zmiany
ilosci pieniadza wpywaja na gospodarke. Zaczniemy sie zajmowac tym tema-
tem w nastepnym rozdziale.
4
Mieszczanin szlachcicem ( przyp. red. nauk.).
208 Pieniadz i ceny w dugim okresie
Streszczenie
Najwazniejsze pojecia
Pieniadz, s. 185 System euro, s. 193
rodek wymiany, s. 185
S Bank Anglii, s. 194
Jednostka rozliczeniowa, s. 185 Rezerwa Federalna (Fed), s. 195
rodek przechowywania
S Rezerwy, s. 196
wartosci, s. 186 System bankowy oparty na rezerwie
Pynnosc, s. 186 czesciowej, s. 197
Pieniadz towarowy, s. 186 Stopa rezerw, s. 197
Pieniadz symboliczny Mnoznik kreacji pieniadza, s. 200
(przymusowy), s. 187 Bezwarunkowe operacje otwartego
Gotowka, s. 187 rynku, s. 201
Wkady patne na zadanie, s. 189 Umowa o odkupieniu (repo), s. 202
Bank centralny, s. 191 Rynek pieniadza, s. 202
Podaz pieniadza, s. 191 Stopa refinansowa, s. 203
Polityka pieniezna, s. 191 Stopa repo, s. 203
Operacje otwartego rynku, s. 191 Stopa dyskontowa, s. 203
Europejski Bank Centralny Wymagania dotyczace rezerw, s. 203
(EBC), s. 192 Run na bank, s. 205
Pytania powtorzeniowe
1. Co odroznia pieniadz od innych aktywow w gospodarce?
2. Co to jest pieniadz towarowy? Co to jest pieniadz symboliczny (przymuso-
wy)? Ktorym z nich posugujemy sie?
3. Co to sa wkady patne na zadanie i dlaczego nalezy je traktowac jak czesc
zasobu pieniadza?
4. Kto jest odpowiedzialny za ksztat polityki pienieznej Europejskiego Banku
Centralnego? W jaki sposob sa wyaniani czonkowie tego ciaa kolegial-
nego?
5. Kto jest odpowiedzialny za ksztat polityki pienieznej Banku Anglii? W jaki
sposob sa wyaniani czonkowie tego ciaa kolegialnego?
210 Pieniadz i ceny w dugim okresie
Zadania
1. Czy nastepujace rzeczy sa pieniadzem w gospodarce brytyjskiej? Ktore nie
sa? Wyjasnij swoj poglad, biorac pod uwage wszystkie trzy funkcje pie-
niadza.
a. Pens brytyjski.
b. Euro.
c. Obraz Picassa.
d. Plastikowa karta kredytowa.
2. Jakie cechy rzeczy czynia ja atrakcyjna w rolach srodka wymiany i srodka
przechowywania wartosci?
3. Zastanow sie, jak nastepujace zdarzenia wpyneyby na system pieniezny
gospodarki.
a. Zaozmy, ze mieszkancy Yap odkryli atwy sposob wytwarzania wielkich
wapiennych kregow, uzywanych na tej wyspie w roli pieniadza. Jak
wpyneoby to na przydatnosc tych kamiennych kregow jako pieniadza?
Odpowiedz uzasadnij.
b. Zaozmy, ze ktos w jednym z krajow strefy euro odkry atwy sposob
podrabiania banknotow o nominale 100 euro. Jak wpyneoby to na system
pieniezny strefy euro? Odpowiedz uzasadnij.
4. Twoj wujek spaca zaciagnieta w Dziesiatym Europejskim Banku (DEB)
pozyczke w wysokosci 100 euro, wystawiajac czek na sume 100 euro
w ciezar swojego rachunku biezacego w tym banku. Za pomoca kont teowych
pokaz wpyw tej transakcji na sytuacje Twojego wujka i na sytuacje DEB.
Czy wielkosc majatku Twojego wujka sie zmienia? Wyjasnij odpowiedz.
5. Wkady depozytowe w Oblezonym Europejskim Banku (OEB) wynosza 250
mln euro; bank utrzymuje stope rezerw na poziomie 10%.
a. Za pomoca konta teowego pokaz sytuacje OEB.
b. Zaoz, ze klient OEB, ktory ulokowa w nim najwiecej wkadow, wycofuje
ze swojego rachunku 10 mln euro w gotowce i ze bank postanawia przy-
wrocic poczatkowy poziom swojej stopy rezerw, zmniejszajac w tym celu
System pieniezny 211
Aktywa Pasywa
Rezerwy 100 000 euro Wkady 500 000 euro
Kredyty 400 000 euro
PIENIDZ,
WZROST I INFLACJA
1
Marka ta jest znana w Polsce jako Algida i jest wasnoscia firmy Unilever ( przyp. tum.).
214 Pieniadz i ceny w dugim okresie
8.1
Klasyczna teoria inflacji
Badanie inflacji zaczniemy od omowienia ilosciowej teorii pieniadza. Teorie te
czesto okresla sie mianem klasycznej, poniewaz zostaa stworzona w XVIII w.
przez kilku myslicieli (np. David Hume), ktorzy jako jedni z pierwszych
Pieniadz, wzrost i inflacja 215
Poziom cen
i warto pienidza
Przypuscmy, ze zaobserwowalismy dziesieciokrotny wzrost ceny porcji lodow
w pewnym okresie. Jaki wniosek powinnismy wyprowadzic z tego, ze ludzie sa
skonni zapacic az o tyle wiecej za porcje lodow? Byc moze bardziej polubili
lody... Jednak nawet jesli tak jest, duza czesc wzrostu ceny lodow wynika
zapewne z tego, ze pieniadz uzyty w celu zakupu tego dobra straci czesc swojej
wartosci. Jak sie okazuje, nasze pierwsze ustalenia na temat inflacji dotycza
raczej wartosci pieniadza niz wartosci dobr.
Nasz wniosek pomoze stworzyc teorie inflacji. Kiedy wskaznik cen kon-
sumenta i inne miary ogolnego poziomu cen w gospodarce rosna, ekonomisci
czesto przygladaja sie cenom pojedynczych dobr, ktorych dotycza wskazniki
cen: W ciagu ostatniego miesiaca CPI wzros o 3%, co byo spowodowane
przede wszystkim wzrostem ceny kawy o 20% i wzrostem ceny elektrycznosci
o 30%. Chociaz takie podejscie pozwala uzyskac pewne ciekawe informacje
o tym, co sie dzieje w gospodarce, jego zwolennicy pomijaja pewna kluczowa
kwestie: inflacja stanowi zjawisko ogolnogospodarcze i dotyczy przede wszyst-
kim wartosci uzywanego w gospodarce srodka wymiany.
Ogolny poziom cen w gospodarce mozna traktowac dwojako. Do tej pory
przez pojecie to rozumielismy cene pewnego koszyka dobr i usug. Kiedy ceny
rosna, ludzie sa zmuszeni zapacic wiecej za kupowane dobra i usugi. Alter-
natywnie, przez ogolny poziom cen mozemy rozumiec miare wartosci pieniadza.
Wzrost cen oznacza spadek wartosci pieniadza, poniewaz kiedy ceny rosna, za
kazda jednostke pieniadza jestesmy w stanie kupic mniej dobr i usug.
Pomocne moze sie okazac wyrazenie tych idei w jezyku matematyki.
Przypuscmy, ze P stanowi poziom cen mierzony np. wskaznikiem cen kon-
sumenta lub deflatorem PKB. W takim wypadku zmienna ta oznacza liczbe euro
potrzebnych do nabycia pewnego koszyka dobr i usug. Odwracajac rozumowa-
nie: ilosc dobr i usug, ktore mozna nabyc za 1 euro, wynosi 1/P. Innymi sowy,
jesli P stanowi cene dobr i usug mierzona w jednostkach pienieznych, to 1/P
wyznacza wartosc pieniadza mierzona w jednostkach dobr i usug. Kiedy zatem
ogolny poziom cen rosnie, wartosc pieniadza sie zmniejsza.
216 Pieniadz i ceny w dugim okresie
RYSUNEK 8.1
Poda pienidza i popyt na pienidz wyznaczaj poziom cen rwnowagi
Na osi poziomej jest zaznaczona ilosc pieniadza. Na lewej osi pionowej mierzymy wartosc
pieniadza, a na prawej osi pionowej poziom cen. Krzywa podazy pieniadza jest pionowa,
poniewaz podaz pieniadza jest ustalana przez bank centralny. Krzywa popytu na pieniadz jest
ujemnie nachylona, poniewaz ludzie chca trzymac tym wiecej pieniadza, im mniejsza jest sia
nabywcza kazdego euro. W stanie rownowagi, ktoremu odpowiada punkt A, wartosc pieniadza (os
lewa) oraz poziom cen (os prawa) osiagaja poziom, przy ktorym ilosc oferowana pieniadza oraz
zapotrzebowanie na pieniadz sie zrownuja.
218 Pieniadz i ceny w dugim okresie
Skutki zwikszenia
poday pienidza
Rozwazmy teraz skutki zmiany polityki pienieznej. Zaozmy, ze poczatkowo
rynek pieniadza znajduje sie w stanie rownowagi, a nastepnie bank centralny
niespodziewanie podwaja podaz pieniadza, drukujac wielkie ilosci pieniadza
i rozrzucajac je z helikopterow w caym kraju. (Mniej radykalnie i bardziej
realistycznie przypuscmy, ze bank centralny zwieksza podaz pieniadza, kupujac
na otwartym rynku od ludzi obligacje panstwowe.) Jaki bedzie skutek takiego
zwiekszenia podazy pieniadza? Jak zmieni sie stan rownowagi?
Odpowiedz na to pytanie widzimy na rysunku 8.2. Zwiekszenie podazy
pieniadza powoduje przesuniecie krzywej podazy pieniadza w prawo, z pooze-
nia MS1 do MS2; z punktu A do punktu B punkt rownowagi przesuwa sie.
W efekcie wartosc pieniadza (os lewa) maleje z 1/2 do 1/4 , a poziom cen
rownowagi (os prawa) rosnie z 2 do 4. Innymi sowy, kiedy wzrost podazy
pieniadza zwieksza ilosc euro w obiegu, skutkiem okazuje sie wzrost poziomu
cen, ktory zmniejsza wartosc kazdego euro.
Przedstawione wyjasnienie dziaania si, od ktorych zalezy poziom cen,
i czynnikow, ktore wraz z upywem czasu moga powodowac jego zmiany, jest
Ilosciowa teoria nazywane ilosciowa teoria pieniadza (quantity theory of money).
pieniadza teoria,
zgodnie z ktora ilosc
Zgodnie z ta teoria, ilosc pieniadza dostepna w gospodarce wy-
pieniadza dostepna znacza wartosc pieniadza, a wzrost ilosci pieniadza stanowi gowna
w gospodarce wyznacza
poziom cen, a stopa
przyczyne inflacji. Jak to kiedys uja ekonomista i laureat Nagrody
wzrostu ilosci pieniadza Nobla, Milton Friedman: Inflacja jest zawsze i wsze dzie zjawis-
stope inflacji.
kiem pienieznym.
Pieniadz, wzrost i inflacja 219
RYSUNEK 8.2
Wzrost poday pienidza
Kiedy bank centralny zwieksza podaz pieniadza, krzywa podazy pieniadza przesuwa sie z poozenia
MS1 do MS2. Wartosc pieniadza (os lewa) oraz poziom cen (os prawa) zmieniaja sie tak, ze podaz
pieniadza i popyt na pieniadz ponownie sie zrownuja. Stan rownowagi przesuwa sie z punktu A do
punktu B, a zatem kiedy wzrost podazy pieniadza powoduje zwiekszenie sie ilosci euro w obiegu,
poziom cen rosnie, co powoduje spadek wartosci kazdego euro.
Proces dostosowawczy
Porownalismy dotychczasowy i nowy stan rownowagi po zwiekszeniu przez
bank centralny podazy pieniadza. W jaki sposob gospodarka przechodzi z do-
tychczasowego do nowego stanu rownowagi? Pena odpowiedz na to pytanie
wymaga zrozumienia mechanizmu krotkookresowych wahan gospodarczych,
ktorych analiza zajmiemy sie w dalszej czesci podrecznika. Jednak juz teraz
warto sie przyjrzec procesowi dostosowawczemu, ktory nastepuje po zmianie
podazy pieniadza.
Bezposrednim skutkiem zwiekszenia ilosci pieniadza w gospodarce jest
pojawienie sie nadwyzki podazy pieniadza. Poczatkowo gospodarka znajdowaa
sie w stanie rownowagi (punkt A na rysunku 8.2). Przy istniejacym poziomie cen
ludzie mieli dokadnie tyle pieniadza, ile chcieli. Jednak kiedy helikoptery
zrzuciy dodatkowe pieniadze i ludzie zebrali je z ulicy, okazao sie, ze maja oni
w portfelach wiecej euro, niz chcieliby miec. Przy istniejacym poziomie cen
zasob pieniadza w gospodarce przewyzszy wielkosc zapotrzebowania na
pieniadz.
220 Pieniadz i ceny w dugim okresie
Ludzie moga probowac pozbyc sie tej nadwyzki posiadanej ilosci pieniadza
na wiele sposobow. Moga wydac ja na zakup dobr i usug lub przeznaczyc na
pozyczki dla innych ludzi, kupujac obligacje lub lokujac pieniadze na rachunku
oszczednosciowym w banku komercyjnym. Pozyczki te umozliwia innym
osobom kupno dobr i usug. W obu przypadkach wzrost podazy pieniadza
zwieksza popyt na dobra i usugi.
Jednak zdolnosc gospodarki do produkcji dobr i usug sie nie zmienia. Jak
przekonalismy sie o tym w rozdziale dotyczacym wielkosci produkcji i wzrostu
gospodarczego, produkcja dobr i usug w gospodarce zalezy od: dostepnej ilosci
pracy, kapitau fizycznego, kapitau ludzkiego, zasobow naturalnych oraz
wiedzy technologicznej. Z aden z tych czynnikow nie uleg zmianie na skutek
zwiekszenia podazy pieniadza.
Zwiekszony popyt na dobra i usugi powoduje zatem wzrost ich cen.
Z kolei ten wzrost zwieksza wielkosc zapotrzebowania na pieniadz, poniewaz
ludzie potrzebuja teraz wiecej euro na kazda z zawieranych transakcji. Ostatecz-
nie, gospodarka osiaga nowy stan rownowagi (punkt B na rysunku 8.2),
w ktorym wielkosc zapotrzebowania na pieniadz znowu rowna sie ilosci ofero-
wanej pieniadza. W ten oto sposob ogolny poziom cen dobr i usug dostosowuje
sie, zapewniajac zrownanie sie podazy pieniadza i popytu na pieniadz.
Klasyczna dychotomia
i neutralno pienidza
Zobaczylismy, jak zmiany podazy pieniadza powoduja zmiany ogolnego po-
ziomu cen dobr i usug. W jaki sposob jednak te dotyczace obiegu pieniadza
zjawiska wpywaja na inne, wazne zmienne makroekonomiczne, takie jak
produkcja, zatrudnienie, pace realne i realne stopy procentowe? To pytanie od
dawna intrygowao ekonomistow. Juz w XVIII w. wielki klasyczny ekonomista
i filozof, David Hume, pisa na ten temat. Odpowiedz, ktorej udzielamy,
w znacznej czesci opiera sie na pogladach tego mysliciela.
Hume i wspoczesni mu ekonomisci twierdzili, ze wszystkie zmienne eko-
Zmienne nominalne nomiczne nalezy podzielic na dwie grupy. Pierwsza grupe stanowia
to zmienne mierzone
w jednostkach
zmienne nominalne (nominal variables), czyli zmienne mierzone
pienieznych. w jednostkach pieniadza, a druga zmienne realne (real variab-
Zmienne realne les), czyli zmienne mierzone w jednostkach fizycznych. Na przy-
to zmienne mierzone
w jednostkach kad, dochod rolnikow uprawiajacych kukurydze jest zmienna
fizycznych. nominalna, poniewaz jest on wyrazany w euro, natomiast produko-
wana przez nich ilosc kukurydzy jest zmienna realna, gdyz jest mierzona
w kilogramach. Podobnie, nominalny PKB jest zmienna nominalna, poniewaz
jest on miara wyrazonej w euro wartosci dobr i usug produkowanych w gos-
podarce, z kolei realny PKB jest zmienna realna, gdyz jest on miara cakowitej
ilosci wytwarzanych dobr i usug i nie jest zalezny od biezacych cen dobr i usug.
Pieniadz, wzrost i inflacja 221
usugi? Odpowiedzia na takie pytanie jest zmienna nazywana szyb- Szybkosc obiegu
pieniadza stanowi
koscia obiegu pieniadza (velocity of money). W fizyce termin tempo, w jakim
szybkosc odnosi sie do predkosci, z jaka porusza sie pewien obiekt. pieniadz przechodzi
z rak do rak.
W ekonomii szybkosc obiegu pieniadza dotyczy tempa, w jakim
pieniadz przechodzi z rak do rak, krazac w gospodarce.
Chcac obliczyc szybkosc obiegu pieniadza, dzielimy wartosc nominalna
produkcji (nominalny PKB) przez ilosc pieniadza. Jesli P stanowi poziom cen
(deflator PKB), Y oznacza wielkosc produkcji (realny PKB), a M ilosc
pieniadza, szybkosc obiegu pieniadza definiujemy jako:
V = (P Y)/M.
Interpretacje szybkosci obiegu pieniadza uatwi prosty model gospodarki,
w ktorej jedynym produkowanym dobrem jest pizza. Zaozmy, ze produkcja
wynosi 100 sztuk pizzy w ciagu roku, przy czym cena 1 pizzy rowna sie 10 euro;
ilosc pieniadza w gospodarce wynosi 50 euro, na ktore skada sie 50 monet
o nominale 1 euro. W takiej sytuacji szybkosc obiegu pieniadza wynosi:
V = (10 euro 100)/50 euro = 20.
W tej gospodarce w ciagu roku ludzie wydaja na pizze ogoem 1000 euro.
W obiegu jest tylko 50 euro; aby byo mozliwe zawarcie transakcji o wartosci
1000 euro, kazde euro musi zostac wydane (przejsc z rak do rak) przecietnie
20 razy w ciagu roku.
Po niewielkich przeksztaceniach algebraicznych powyzsze rownanie mo-
zemy zapisac w nastepujacy sposob:
M V = P Y.
Z rownania tego wynika, ze iloczyn ilosci pieniadza M i szybkosci obiegu
pieniadza V rowna sie iloczynowi poziomu cen P i wielkosci produkcji Y.
Nazywa sie je rownaniem ilosciowym (quantity equation)2, ponie- Rownaniem ilosciowym
nazywamy rownanie
waz przyrownuje sie w nim ilosc pieniadza M do wartosci produk- M V = P Y, ktore
cji (P Y). Z rownania tego wynika, ze wzrost ilosci pieniadza opisuje zwiazek ilosci
pieniadza, szybkosci
w gospodarce musi spowodowac zmiane przynajmniej 1 z 3 pozo- obiegu pieniadza
staych zmiennych: musza wzrosnac ceny i produkcja lub musi oraz wartosci dobr
i usug wyprodukowanych
zmalec szybkosc obiegu pieniadza. w danej gospodarce.
Teraz dysponujemy juz wszystkimi elementami, niezbednymi
do wyjasnienia poziomu cen w stanie rownowagi oraz tempa inflacji. Oto one.
1. Szybkosc obiegu pieniadza jest dosc stabilna i zmienia sie powoli.
2. Poniewaz szybkosc obiegu pieniadza jest stabilna, zmiana ilosci pieniadza
M przez bank centralny powoduje proporcjonalna zmiane wartosci produk-
cji (P Y).
2
Inne popularne wsrod ekonomistow nazwy tego rownania to rownanie wymiany i rownanie
Fishera ( przyp. red. nauk.).
224 Pieniadz i ceny w dugim okresie
STUDIUM PRZYPADKU
Poda pienidza i poziom cen podczas wystpowania czterech hiperinflacji
wiecej w tym samym czasie wzrasta takze tempo inflacji. Potem, kiedy ilosc
pieniadza przestaje sie zwiekszac, poziom cen rowniez sie stabilizuje. Te wy-
darzenia stanowia dobra ilustarcje jednej z dziesieciu gownych zasad ekonomii:
ceny rosna, kiedy panstwo drukuje zbyt wiele pieniedzy.
Podatek inflacyjny
Skoro tak atwo mozna wytumaczyc inflacje, to dlaczego w roznych krajach
w ogole dochodzi do hiperinflacji? Innymi sowy, dlaczego banki centralne tych
krajow decyduja sie na drukowanie tak duzej ilosci pieniadza, ze musi to
doprowadzic do gwatownego spadku jego wartosci?
Oto odpowiedz: niektore rzady, drukujac pieniadz, finansuja swoje wy-
datki. Jesli panstwo chce budowac drogi, wypacac pensje policjantom, dawac
zasiki osobom ubogim lub starszym, musi najpierw zdobyc odpowiednie
fundusze. Zwykle wykorzystuje w tym celu podatki, takie jak podatki do-
chodowe lub podatki obrotowe, a takze zaciaga pozyczki od spoeczenstwa,
sprzedajac obligacje. Jednak moze ono takze finansowac swoje wydatki, po
prostu drukujac odpowiednia ilosc pieniedzy.
Kiedy panstwo zdobywa dochody, drukujac pieniadze, mowimy, ze nakada
Podatek inflacyjny na ludzi podatek inflacyjny (inflation tax). Podatek ten nie jest
stanowi dochod panstwa, jednak dokadnie takim samym podatkiem jak inne podatki, ponie-
osiagany dzieki
waz nikt nie dostaje od panstwa pisemnego potwierdzenia jego
drukowaniu pieniadza.
zapacenia. Podatek inflacyjny dziaa o wiele bardziej subtelnie.
Kiedy panstwo drukuje pieniadz, poziom cen rosnie, a wartosc euro w portfelu
maleje. Podatek inflacyjny przypomina zatem podatek od trzymania pieniadza
w portfelu. Jest to, z grubsza, podatek progresywny w takim sensie, w jakim zde-
finiowalismy go w rozdziale 12 w Mikroekonomii. Przeciez im jestes bogatszy,
tym wiecej pieniadza zapewne trzymasz i tym wyzszy pacisz podatek inflacyjny.
Znaczenie podatku inflacyjnego zmienia sie w zaleznosci od kraju i okresu.
Na poczatku XXI w. w wiekszosci rozwinietych gospodarczo krajow inflacja
bya bardzo niska, wiec podatek ten nie odgrywa istotnej roli, zapewniajac
panstwu jedynie kilka procent wszystkich dochodow. W przypadku wczesniej
omowionych hiperinflacji z lat dwudziestych, a takze w przypadku hiperinflacji
w wielu krajach Ameryki acinskiej w latach siedemdziesiatych i osiem-
dziesiatych XX w., podatek inflacyjny by zapewne znaczny.
Niemal kazda hiperinflacja przebiega wedug tego samego wzorca: wydatki
panstwa sa duze, jego zdolnosc do zaduzenia sie jest ograniczona, wpywy
podatkowe sa niewystarczajace (np. z powodu niskiego poziomu dochodu naro-
dowego, uchylania sie podatnikow od pacenia podatkow, sabo rozwinietego
systemu podatkowego lub kombinacji wszystkich tych czynnikow), wiec pan-
stwo decyduje sie na drukowanie pieniedzy, aby sfinansowac swoje wydatki.
Pieniadz, wzrost i inflacja 227
Efekt Fishera
Zgodnie z zasada neutralnosci pieniadza wzrost stopy wzrostu podazy pieniadza
powoduje zwiekszenie stopy inflacji, lecz nie wpywa na zmienne realne. Jedno
z waznych zastosowan tej zasady dotyczy wpywu pieniadza na poziom stop
procentowych. Stopy procentowe sa dla makroekonomistow waznymi zmien-
nymi, poniewaz, wpywajac na oszczednosci i inwestycje, decyduja o zaleznosci
miedzy obecna i przysza gospodarka.
Chcac zrozumiec zwiazek miedzy pieniadzem, inflacja i stopami procen-
towymi, przypomnij sobie rozroznienie miedzy nominalna i realna stopa
procentowa. Nominalna stopa procentowa (nominal interest rate) jest to stopa
procentowa, o ktorej poziomie dowiesz sie w swoim banku. Na przykad, jesli
masz rachunek oszczednosciowy, poziom nominalnej stopy procentowej infor-
muje Cie o tym, w jakim tempie bedzie wzrastaa liczba euro na Twoim koncie.
Natomiast realna stopa procentowa (real interest rate) jest to nominalna stopa
procentowa skorygowana o wpyw inflacji. Informuje ona o tym, w jakim tempie
bedzie rosa sia nabywcza pieniedzy zgromadzonych na Twoim rachunku
oszczednosciowym. Realna stopa procentowa jest roznica nominalnej stopy
procentowej oraz stopy inflacji:
realna nominalna stopa .
stopa procentowa = stopa procentowa inflacji
Na przykad, jesli bank ustala roczna nominalna stope procentowa na
poziomie 7%, a roczna stopa inflacji wynosi 3%, wartosc realna depozytow
bankowych rosnie w tempie 4% na rok.
Mozemy przeksztacic powyzsze rownanie, aby pokazac, ze nominalna
stopa procentowa stanowi sume realnej stopy procentowej i stopy inflacji:
nominalna = realna + stopa .
stopa procentowa stopa procentowa inflacji
228 Pieniadz i ceny w dugim okresie
RYSUNEK 8.4
Nominalna stopa procentowa i stopa inflacji w Wielkiej Brytanii po 1975 r.
Na ponizszym rysunku przedstawiono dane dotyczace trzymiesiecznej nominalnej stopy procen-
towej dla brytyjskich bonow skarbowych oraz stopy inflacji mierzonej indeksem cen detalicznych.
cisa zaleznosc zmian obu zmiennych stanowi dowod istnienia efektu Fishera: kiedy rosnie stopa
S
inflacji, wzrasta takze nominalna stopa procentowa.
Szybki sprawdzian
W pewnym kraju wadze postanawiaj zwikszy roczn stop wzrostu poday
pienidza z 5% do 50%. Jak to wydarzenie wpynie na poziom cen? Jak zmieni si
poziom nominalnej stopy procentowej? Co mogo by przyczyn takiej decyzji
wadz?
8.2
Koszty inflacji
W poowie lat siedemdziesiatych XX w., kiedy roczna stopa inflacji w Wielkiej
Brytanii osiagnea poziom 24%, wzrost cen sta sie gownym tematem dyskusji
o polityce gospodarczej. Chociaz w latach dziewiecdziesiatych inflacja bya
niska, pozostaa uwaznie obserwowana zmienna makroekonomiczna, poniewaz
uwaza sie ja za powazny problem ekonomiczny. Jednak czy rzeczywiscie jest
ona trudnym problemem? A jesli tak, to dlaczego?
230 Pieniadz i ceny w dugim okresie
dobrobytu. Podobnie jak inne podatki takze podatek inflacyjny jest przyczyna tej
straty, poniewaz ludzie marnuja rzadkie zasoby, probujac uniknac pacenia
podatku inflacyjnego.
Jak mozna uniknac podatku inflacyjnego? Poniewaz inflacja powoduje
spadek realnej wartosci Twoich pieniedzy, mozesz uniknac pacenia tego po-
datku, trzymajac w portfelu mniej pieniadza. Jednym ze sposobow sa czestsze
wizyty w banku. Na przykad, zamiast co 4 tygodnie podejmowac z konta
200 funtow, mozesz wypacac 50 funtow raz na tydzien. Dzieki temu, ze
czesciej odwiedzasz bank, mozesz trzymac wieksza czesc swojego majatku na
oprocentowanym rachunku oszczednosciowym, a mniejsza jego czesc w port-
felu, gdzie traci on na wartosci na skutek inflacji.
Koszt zmniejszenia trzymanej ilosci pieniadza nazywamy Koszt zdzieranych
zelowek odpowiada
kosztem zdzieranych zelowek (shoeleather cost), poniewaz czes- wartosci zasobow
ciej odwiedzajac bank, szybciej zuzywamy zelowki butow. Oczy- marnotrawionych
w wyniku inflacji,
wiscie, jest to tylko metafora, a rzeczywistym kosztem zmniej- ktora skania ludzi
szenia trzymanych zasobow pieniadza nie jest koszt zuzytych do trzymania mniejszej
ilosci pieniadza.
butow lub zelowek, lecz czas i wysiek, ktore musisz poswiecic,
aby miec w pogotowiu mniej pieniadza, niz miabys w sytuacji, w ktorej nie
byoby inflacji.
Koszt zdzieranych zelowek moze sie wydawac mao istotny i rzeczywiscie
taki jest, lecz jedynie w krajach o umiarkowanej inflacji. W przypadku
hiperinflacji koszt ten znacznie wzrasta. Ponizej zamieszczono opis doswiad-
czen pewnej osoby podczas hiperinflacji w Boliwii3:
3
The Wall Street Journal, 13 August 1985 r., s. 1.
232 Pieniadz i ceny w dugim okresie
Jesli sprzedasz akcje Microsoftu po 50 funtow, Twoj realny zysk (wzrost siy
nabywczej) wyniesie jedynie 30 funtow. Jednak system podatkowy nie uwzgled-
nia inflacji, wiec podatek zapacisz od 40 funtow. Inflacja powoduje zatem,
ze zyski kapitaowe zostaja zawyzone, co w sposob niezamierzony zwieksza
ciezar podatku naozonego na ten rodzaj dochodu.
Innym przykadem jest opodatkowanie dochodu z tytuu odsetek. Podatek
dochodowy jest naliczany od nominalnej wartosci odsetek, ktore stanowia
dochod z oszczednosci, chociaz czesc nominalnej stopy procentowej ledwie
rekompensuje wielkosc inflacji. Chcac uswiadomic sobie skutki takiej polityki,
rozpatrzmy przykad liczbowy z tablicy 8.1. Porownano w niej dwie gospodarki,
w ktorych podatek od dochodu z tytuu odsetek wynosi 25%. W gospodarce
A nie ma inflacji i zarowno nominalna, jak i realna stopa procentowa wynosza
po 4%. W tym przypadku podatek od dochodu z tytuu odsetek rowny 25%
zmniejsza realna wartosc dochodu z 4% do 3%. W gospodarce B realna stopa
procentowa takze wynosi 4%, lecz stopa inflacji jest tutaj rowna 8%. Na skutek
efektu Fishera nominalna stopa procentowa wynosi 12%. Poniewaz podatek
dochodowy jest naliczany od caej kwoty zarobionych odsetek i panstwo w for-
mie podatku zabiera 25% tej kwoty, nominalna stopa procentowa po opodatko-
waniu wynosi jedynie 9%, a realna stopa procentowa po opodatkowaniu jest
rowna tylko 1%. W tym przypadku podatek od dochodu osiaganego z tytuu
odsetek rowny 25% zmniejsza realna stope procentowa z 4% do 1%. Poniewaz
TABLICA 8.1
Wpyw inflacji na ciar opodatkowania oszczdnoci
Kiedy nie ma inflacji, podatek od dochodu osiaganego z tytuu odsetek rowny 25% powoduje
zmniejszenie realnej stopy procentowej z 4% do 3%. Kiedy inflacja wynosi 8%, podatek rowny 25%
powoduje zmniejszenie realnej stopy procentowej z 4% do 1%.
Gospodarka A Gospodarka B
Wyszczegolnienie
(stabilne ceny) (inflacja)
Zamieszanie i niewygoda
Wyobraz sobie, ze przeprowadzilismy sondaz, w ktorym zadalismy nastepujace
pytanie: W tym roku 1 metr rowna sie 100 centymetrom. Jak sadzisz, ile
centymetrow powinien mierzyc 1 metr w nastepnym roku?. Zaozmy, ze ludzie
potraktowaliby nasze pytanie powaznie. Odpowiedzieliby wtedy na pewno, ze
dugosc 1 metra nie powinna sie zmienic i nadal powinna wynosic 100 cen-
tymetrow. Jakakolwiek zmiana dugosci metra po prostu niepotrzebnie skom-
plikowaaby nam zycie.
Co wspolnego ma ta historia z inflacja? Zauwaz, ze w pieniadzu, ktory
stanowi jednostke rozliczeniowa w gospodarce, wyrazamy ceny i rejestrujemy
zobowiazania. Innymi sowy, pieniadz stanowi miare, ktora mierzymy transak-
cje gospodarcze. Zadanie banku centralnego przypomina troche zadanie urzedu
miar i wag, ktory zapewnienia wiarygodnosc powszechnie stosowanych jedno-
236 Pieniadz i ceny w dugim okresie
stek miary. Kiedy bank centralny zwieksza podaz pieniadza, powodujac inflacje,
tym samym zmniejsza realna wartosc jednostki rozliczeniowej.
Trudno jest ustalic wielkosc kosztow zamieszania i niewygody, spowodo-
wanych inflacja. Przed chwila pokazywalismy, jak w warunkach inflacji system
podatkowy mylnie mierzy realne dochody. Podobnie, kiedy ceny rosna, ksie-
gowi myla sie, obliczajac dochody przedsiebiorstw. Poniewaz inflacja sprawia,
ze realna wartosc pieniadza zmienia sie wraz z upywem czasu, obliczenie zysku
przedsiebiorstwa, czyli roznicy pomiedzy utargiem a kosztami firmy, jest
trudniejsze w gospodarce, w ktorej istnieje inflacja. W efekcie inflacja utrudnia
inwestorom rozroznienie lepszych i gorszych przedsiebiorstw, co z kolei zakoca
dziaanie rynkow finansowych i efektywne rozdysponowanie oszczednosci
gospodarki miedzy alternatywne rodzaje inwestycji.
towej. (Przypomnij sobie efekt Fishera.) Jesli natomiast inflacji nie da sie atwo
przewidziec, wtedy Sam i bank ponosza dodatkowe ryzyko, ktorego chetnie
unikneliby.
Badajac koszt nieoczekiwanej inflacji, nalezy koniecznie uwzglednic pew-
na dodatkowa okolicznosc. Otoz, kiedy przecietna stopa wzrostu cen jest
wysoka, inflacja jest bardzo zmienna i nieprzewidywalna. Najlepiej mozna to
zaobserwowac, przygladajac sie doswiadczeniom roznych krajow. Kraje o nis-
kiej przecietnej stopie wzrostu cen, takie jak Niemcy w koncu XX w., zwykle
maja stabilna inflacje. Natomiast w krajach o wysokiej przecietnej stopie
wzrostu cen, np. w krajach Ameryki acinskiej, inflacja jest zwykle bardzo
zmienna. Nie sa znane przykady krajow o wysokiej i zarazem stabilnej inflacji.
Ten zwiazek wysokosci inflacji i zmiennosci inflacji sugeruje istnienie jeszcze
jednego kosztu inflacji. W panstwie, w ktorym polityka pieniezna powoduje
utrzymywanie sie wysokiej inflacji, spoeczenstwo bedzie ponosio nie tylko
koszty wysokiej, oczekiwanej inflacji, lecz takze bedzie narazone na arbitral-
na redystrybucje dochodu, spowodowana nieoczekiwana inflacja.
STUDIUM PRZYPADKU
Czarnoksinik z Krainy Oz i debata na temat swobodnego bicia srebrnych monet
Byc moze jednak kiedys go obejrzaes. Zarowno film, jak i ksiazka opowiadaja
historie dziewczynki o imieniu Dorothy, ktora zagubia sie w obcej krainie,
daleko od domu. Jesli widziaes ten film, czytaj dalej. Jesli nie, powinienes
mozliwie jak najszybciej udac sie do najblizszej wypozyczalni DVD i obejrzec
go, poniewaz historia ta stanowi interesujaca alegorie polityki pienieznej
w Stanach Zjednoczonych u schyku XIX w.
W latach 18801896 poziom cen w gospodarce USA obnizy sie o 23%.
Poniewaz spadek ten nie by oczekiwany, spowodowa znaczna redystrybucje
dochodow. Wiekszosc rolnikow w zachodniej czesci kraju bya zaduzona. Ich
wierzycielami byy banki ze wschodniej czesci Stanow Zjednoczonych. Kiedy
ceny spady, realna wartosc kredytow zaciagnietych przez rolnikow wzrosa, co
doprowadzio do wzbogacenia sie bankow kosztem duznikow.
Zdaniem owczesnych populistycznych politykow problem mozna by roz-
wiazac, wprowadzajac swobode bicia srebrnych monet. W okresie, o ktorym
mowa, w Stanach Zjednoczonych obowiazywa system waluty zotej, ktory
polega na tym, ze kazdy wyemitowany dolar musia miec pokrycie w zocie
posiadanym przez rzad amerykanski. Ilosc zota wyznaczaa wielkosc podazy
pieniadza, a przez to poziom cen. Zwolennicy swobodnego bicia srebrnych
monet chcieli, aby funkcje pieniadza mogo penic zarowno zoto, jak i srebro.
Skutkiem byoby zwiekszenie sie podazy pieniadza, wzrost poziomu cen
i zmniejszenie sie realnego zaduzenia rolnikow.
Debata o wykorzystaniu srebra do bicia monet bya bardzo zacieka i miaa
wielkie znaczenie w amerykanskiej polityce w latach dziewiecdziesiatych
XIX w. Wyborczy slogan populistow gosi: Nasza hipoteka jest obciazona,
wiec nie licz na nasze gosy. Jednym z gownych zwolennikow uwolnienia
srebra by William Jennings Bryan, kandydat demokratow na prezydenta
w 1896 r. Do historii przeszed on m.in. dzieki mowie wygoszonej podczas
kongresu demokratow, na ktorym zosta nominowany na kandydata na prezy-
denta (Nie wciskajcie na czoo ludzi pracy tej korony cierniowej. Nie
krzyzujcie ludzkosci na zotym krzyzu.) (W nastepnych latach bardzo rzadko
zdarzao sie, aby politycy tak poetycznie wypowiadali sie o sposobach pro-
wadzenia polityki pienieznej.) Jednak Bryan przegra wybory z Williamem
McKinleyem z Partii Republikanow, a Stany Zjednoczone zachoway system
waluty zotej.
Autor Czarnoksieznika z krainy Oz, L. Frank Baum, by z zawodu dzien-
nikarzem. Przygotowujac sie do pisania ksiazki dla dzieci, jej postaciami
postanowi uczynic bohaterow gownej batalii politycznej tego okresu. Chociaz
wspoczesni krytycy bajki roznia sie nieco co do interpretacji kazdej z postaci,
nie ma zadnych watpliwosci, ze caa historia opisuje debate na temat polityki
pienieznej. Oto klucz do tego opowiadania, zaprezentowany przez historyka
gospodarczego, Hugh Rockoffa, w sierpniowym wydaniu Journal of Political
Economy z 1990 r.
Pieniadz, wzrost i inflacja 239
Pod koniec bajki Dorothy odnajduje droge do domu, lecz nie dzieki zo-
tej ceglanej sciezce. Po zakonczeniu dugiej i niebezpiecznej podrozy dziew-
czynka uswiadamia sobie, ze czarnoksieznik nie jest w stanie pomoc ani jej,
ani jej przyjacioom. Ostatecznie Dorothy odkrywa magiczna moc swoich
srebrnych pantofelkow. (Kiedy w 1939 r. pracowano nad ekranizacja ksiazki,
srebrne pantofelki dziewczynki zamieniono na pantofelki rubinowe. Filmowcy
z Hollywood chcieli popisac sie nowa technologia technicolor i nie byli
zainteresowani opowiadaniem historii na temat polityki pienieznej z XIX w.)
Chociaz populisci przegrali debate na temat swobody bicia srebrnych
monet, ostatecznie doszo jednak do zagodzenia polityki pienieznej oraz
inflacji, na ktorych tak bardzo im zalezao. W 1898 r. odkryto zoto w poblizu
rzeki Klondike w kanadyjskim Jukonie. Coraz wieksza ilosc kruszca mozna byo
takze odnalezc w kopalniach w Afryce Poudniowej. W efekcie w Stanach
Zjednoczonych i innych krajach, w ktorych obowiazywa system waluty zotej,
zaczey rosnac podaz pieniadza i ceny. W ciagu 15 lat ceny w USA powrociy do
poziomu z lat osiemdziesiatych XIX w., co uatwio rolnikom spate dugow.
Szybki sprawdzian
Wymie i opisz sze kosztw inflacji.
Podsumowanie
W tym rozdziale omowilismy przyczyny i koszty inflacji. Gowna przyczyna
inflacji jest wzrost ilosci pieniadza w gospodarce. Kiedy bank centralny emituje
duze ilosci pieniadza, jego wartosc szybko spada. Chcac zapewnic stabilny
poziom cen, bank ten powinien zachowac scisa kontrole podazy pieniadza.
240 Pieniadz i ceny w dugim okresie
Streszczenie
Rownowaga podazy i popytu na pieniadz nastepuje w wyniku dostosowaw-
czych zmian ogolnego poziom cen w gospodarce. Skutkiem zwiekszenia
podazy pieniadza przez bank centralny jest wzrost poziomu cen. Stay wzrost
ilosci pieniadza prowadzi do nieustannej inflacji.
Zgodnie z zasada neutralnosci pieniadza zmiany podazy pieniadza maja
wpyw na zmienne nominalne, lecz nie wpywaja na zmienne realne.
Wiekszosc ekonomistow uwaza, ze neutralnosc pieniadza w przyblizeniu
dobrze opisuje zachowanie gospodarki w dugim okresie.
Panstwo moze finansowac czesc swych wydatkow, po prostu drukujac
pieniadz. Konsekwencja silnego uzaleznienia panstwa od podatku inflacyj-
nego jest hiperinflacja.
Jednym z wnioskow wynikajacych z zasady neutralnosci pieniadza jest efekt
Fishera, zgodnie z ktorym, kiedy rosnie stopa inflacji, nominalna stopa
procentowa wzrasta o taka sama wielkosc, wiec poziom realnej stopy
procentowej sie nie zmienia.
Wielu ludzi uwaza, ze inflacja zubaza ich, poniewaz powoduje wzrost
kosztow kupowanych przez nich dobr i usug. Rozumowanie to jest jednak
bedne, poniewaz inflacja jest takze przyczyna wzrostu dochodow nomi-
nalnych.
Ekonomisci wyrozniaja szesc kosztow inflacji: koszt zdzieranych zelowek,
spowodowany trzymaniem mniejszych zasobow pieniadza; koszt zmienia-
nych jadospisow, spowodowany czestszymi zmianami cen; zmieniajace sie
ceny wzgledne; niezamierzone zmiany wielkosci zobowiazan podatkowych,
spowodowane niedokonaniem indeksacji systemu podatkowego; zamieszanie
Pieniadz, wzrost i inflacja 241
Najwazniejsze pojecia
Ilosciowa teoria pieniadza, s. 218 Rownanie ilosciowe, s. 223
Zmienne nominalne, s. 220 Podatek inflacyjny, s. 226
Zmienne realne, s. 220 Efekt Fishera, s. 229
Klasyczna dychotomia, s. 221 Koszt zdzieranych zelowek, s. 231
Neutralnosc pieniadza, s. 222 Koszt zmienianych
Szybkosc obiegu pieniadza, s. 223 jadospisow, s. 232
Pytania powtorzeniowe
1. Wyjasnij, jak wzrost poziomu cen wpywa na realna wartosc pieniadza.
2. Jakie skutki spowoduje wzrost podazy pieniadza zgodnie z ilosciowa teoria
pieniadza?
3. Wyjasnij, na czym polega roznica miedzy zmiennymi nominalnymi i zmien-
nymi realnymi oraz podaj po dwa przykady takich zmiennych. Na ktore
z tych zmiennych wywieraja wpyw zmiany podazy pieniadza zgodnie
z zasada neutralnosci pieniadza?
4. W jakim sensie inflacja przypomina podatek? Dlaczego traktowanie inflacji
jako podatku pomaga wyjasnic hiperinflacje?
5. Jak, zgodnie z efektem Fishera, wzrost tempa inflacji wpywa na realna
i nominalna stope procentowa?
6. Jakie koszty powoduje inflacja? Jak sadzisz, ktore z nich sa najwazniejsze dla
Twojej gospodarki?
7. Kto, duznicy, czy wierzyciele, zyskuja, kiedy rzeczywista inflacja okazuje
sie nizsza od inflacji oczekiwanej? Odpowiedz wyjasnij.
Zadania
1. Przypuscmy, ze w tym roku podaz pieniadza wynosi 500 mld euro, nominal-
ny PKB 10 bln euro, a realny PKB 5 bln euro.
a. Oblicz poziom cen. Ile wynosi szybkosc obiegu pieniadza?
b. Przypuscmy, ze szybkosc obiegu pieniadza jest staa, a produkcja dobr
i usug w tej gospodarce wzrasta o 5% rocznie. Jak zmienia sie nominalny
PKB i poziom cen w nastepnym roku, jesli bank centralny utrzyma podaz
pieniadza na niezmienionym poziomie?
c. Ile w nastepnym roku powinna wyniesc podaz pieniadza ustalana przez
bank centralny, aby poziom cen sie nie zmieni?
d. Ile w nastepnym roku powinna wyniesc podaz pieniadza ustalana przez
bank centralny, aby inflacja wyniosa 10% rocznie?
242 Pieniadz i ceny w dugim okresie
MAKROEKONOMIA
GOSPODARKI
OTWARTEJ
ROZDZIA 9
MAKROEKONOMIA
GOSPODARKI OTWARTEJ:
PODSTAWOWE POJCIA
9.1
Midzynarodowe przepywy
dbr i kapitau
Gospodarka otwarta jest powiazana z innymi gospodarkami na dwa sposoby:
kupuje oraz sprzedaje dobra i usugi na swiatowych rynkach produktow i usug
oraz kupuje i sprzedaje aktywa kapitaowe, takie jak akcje i obligacje, na
swiatowych rynkach finansowych. W tej czesci rozdziau zbadamy te dwa
rodzaje transakcji oraz bliski zwiazek miedzy nimi.
dobr i usug, eksport netto jest rowniez nazywany bilansem Bilans handlu
zagranicznego to wartosc
handlu zagranicznego (trade balance). Jesli eksport netto jest eksportu danego kraju
dodatni, eksport przewyzsza import, co oznacza, ze kraj sprzedaje pomniejszona o wartosc
jego importu.
za granice wiecej dobr i usug, niz kupuje ich od innych krajow. Jest on rowniez
W takim przypadku mowi sie, ze kraj ma nadwyzke handlowa nazywany eksportem
netto.
(trade surplus). Jesli eksport netto jest ujemny, eksport ma mniej-
Nadwyzka handlowa
sza wartosc niz import, to oznacza, ze kraj sprzedaje za granice to inaczej nadwyzka
mniej dobr i usug, niz kupuje ich od innych krajow. W takim eksportu nad importem.
Deficyt handlowy
przypadku mowi sie, ze kraj ma deficyt handlowy (trade deficit). to inaczej nadwyzka
Jesli eksport netto wynosi zero, to eksport i import sa rowne, a kraj importu nad eksportem.
ma zrownowazony bilans handlowy (balanced trade). Zrownowazony
bilans handlowy
W nastepnym rozdziale przedstawimy teorie, ktora wyjasnia oznacza sytuacje,
stan bilansu handlowego, jednak juz teraz atwo jest wymienic w ktorej eksport
jest rowny importowi.
czynniki mogace wpynac na: eksport, import i eksport netto. Oto
one.
STUDIUM PRZYPADKU
Gospodarka wiatowa jest coraz bardziej otwarta
RYSUNEK 9.1
Gospodarka wiatowa jest coraz bardziej otwarta
Na rysunku widzimy wskaznik realnej wartosci wszystkich dobr i usug eksportowanych przez
wszystkie kraje swiata oraz wskaznik realnego swiatowego PKB w latach 19502000, przy czym
oba te indeksy przyjmuja wartosc 100 w 1950 r. Poniewaz cakowity eksport jest dobra miara
swiatowego handlu, widzimy, ze handel wzrasta szybko w ciagu ostatnich 50 lat. Ten wzrost by
wiadczy to o rosnacym
w rzeczywistosci trzykrotnie szybszy od wzrostu produkcji na swiecie. S
znaczeniu miedzynarodowego handlu i finansow w gospodarce swiatowej.
oraz sprzedaz dokonana przez Toshibe per saldo nie wpywaja ani na bry-
tyjski eksport netto, ani na odpywy kapitaowe netto. Innymi sowy, NCO
oraz NX pozostaja na takim samym poziomie jak przed dokonaniem tych
transakcji.
Rownosc eksportu netto i odpywow kapitaowych netto wynika z faktu, ze
kazda transakcja miedzynarodowa jest wymiana. Kiedy kraj sprzedawca prze-
kazuje dobro lub usuge krajowi nabywcy, ten paci za nie jakims rodzajem
aktywow. Wartosc tych aktywow jest rowna wartosci sprzedanego dobra lub
usugi. Kiedy zsumujemy wszystko, wartosc netto dobr i usug sprzedanych
przez dany kraj (NX) musi byc rowna wartosci netto nabytych aktywow (NCO).
Miedzynarodowy przepyw dobr i usug oraz miedzynarodowy przepyw kapi-
tau sa po prostu dwiema stronami tego samego medalu.
Oszczdnoci i inwestycje
oraz ich zwizek
z przepywami midzynarodowymi
Jak wiemy z poprzednich rozdziaow, oszczednosci i inwestycje kraju decyduja
o jego dugookresowym wzroscie gospodarczym. Zastanowmy sie wiec, jaki jest
zwiazek miedzy tymi zmiennymi a miedzynarodowymi przepywami dobr
i kapitau, mierzonymi za pomoca eksportu netto i odpywow kapitaowych
netto. Najatwiej bedzie sie posuzyc prosta matematyka.
Jak byc moze pamietasz, termin eksport netto pojawi sie w tej ksiazce przy
okazji dyskusji o czesciach, z ktorych skada sie produkt krajowy brutto. Produkt
krajowy brutto gospodarki (Y) skada sie z czterech czesci: konsumpcji (C),
inwestycji (I), wydatkow panstwa (G) oraz eksportu netto (NX). Zapiszmy to
nastepujaco:
Y = C + I + G + NX.
Cakowite wydatki na wytworzone w gospodarce dobra i usugi sa suma
wydatkow na konsumpcje, inwestycje, dobra i usugi nabywane przez panstwo
oraz eksport netto. Poniewaz kazdy funt lub euro tych wydatkow sa prze-
znaczane na jedna z tych czterech skadowych, powyzsze rownanie jest
tozsamoscia ksiegowa, czyli musi byc zawsze prawdziwe za sprawa sposobu
definiowania i mierzenia tych zmiennych.
Przypomnijmy, ze oszczednosci krajowe sa dochodem danego narodu,
pozostajacym po zapaceniu za biezaca konsumpcje i wydatki panstwa. Oszcze-
dnosci krajowe (S) sa rowne Y C G. Jesli uwzglednimy ten fakt, z powyz-
szego rownania wynika:
Y = C + I + G + NX,
S = I + NX.
Makroekonomia gospodarki otwartej: podstawowe pojecia 255
Wnioski
W tablicy 9.1 podsumowano wiele z koncepcji przedstawionych do tej pory
w tym rozdziale. Opisano w niej trzy mozliwe stany gospodarki otwartej: deficyt
bilansu handlowego, zrownowazony bilans handlowy i nadwyzke bilansu
handlowego.
Rozwazmy najpierw przypadek nadwyzki w handlu zagranicznym. Zgodnie
z definicja nadwyzka handlowa oznacza, ze wartosc eksportu przewyzsza war-
256 Makroekonomia gospodarki otwartej
TABLICA 9.1
Midzynarodowe przepywy dbr i kapitau: podsumowanie
W tablicy pokazano trzy mozliwe stany gospodarki otwartej.
Zrownowazony
Deficyt handlowy Nadwyzka handlowa
handel zagraniczny
STUDIUM PRZYPADKU
Czy deficyt handlowy USA stanowi jaki problem?
RYSUNEK 9.2
Oszczdnoci krajowe, inwestycje krajowe i odpywy kapitaowe netto USA
W czesci (a) rysunku pokazano oszczednosci krajowe i inwestycje krajowe USA jako odsetek PKB.
W czesci (b) w tej samej formie przedstawiono odpywy kapitaowe netto. Jak widac, po 1980 r.
amerykanskie oszczednosci krajowe zmalay. Ten spadek doprowadzi przede wszystkim do
zmniejszenia sie odpywow kapitaowych netto, nie zas do zmniejszenia sie inwestycji krajowych.
r o d o: US Department of Commerce.
Z
Makroekonomia gospodarki otwartej: podstawowe pojecia 259
Szybki sprawdzian
Zdefiniuj eksport netto i odpywy kapitaowe netto. Wyjanij zwizek midzy nimi.
9.2
Ceny w transakcjach midzynarodowych:
realne i nominalne kursy walutowe
Do tej pory analizowalismy miary przepywu zarowno dobr i usug, jak i kapi-
tau przez granice kraju. Makroekonomisci badaja rowniez zachowanie zmien-
nych bedacych miarami cen, po ktorych sa zawierane te miedzynarodowe
transakcje. Na kazdym rynku cena odgrywa wazna role, koordynujac dziaania
nabywcow i sprzedawcow. Podobnie, ceny miedzynarodowe pomagaja koor-
dynowac zachowania konsumentow i producentow na rynkach swiatowych.
W tej czesci rozdziau zbadamy dwie najwazniejsze ceny miedzynarodowe,
czyli nominalne i realne kursy walutowe.
260 Makroekonomia gospodarki otwartej
2
W tym podreczniku angielski termin real exchange rate, zgodnie z polska tradycja,
tumaczymy jako realny kurs walutowy. Czytelnik powinien pamietac, ze jest to mylace, poniewaz
to angielskie pojecie dotyczy nie wymiany pieniadza na pieniadz, lecz wymiany innych dobr niz
pieniadz (tymczasem sowo walutowy sugeruje, ze w gre wchodzi kurs wymiany pieniedzy
z roznych krajow). Takze w anglojezycznej literaturze ekonomicznej czesto uzywa sie zwrotow
w rodzaju franc-sterling real exchange rate (przyp. red. nauk.).
262 Makroekonomia gospodarki otwartej
Szybki sprawdzian
Zdefiniuj nominalny i realny kurs walutowy oraz wyjanij ich zwizek. Powiedzmy,
e nominalny kurs walutowy zmienia si ze 100 do 120 jenw za 1 euro. Czy euro
ulego aprecjacji, czy te deprecjacji?
9.3
Teoria parytetu siy nabywczej:
pierwsza teoria kursu walutowego
jenow pacona za jednostke euro musi zalezec od cen dobr w tych obu krajach.
Na przykad, jesli kilogram kawy kosztuje 500 jenow w Japonii i 5 euro w Niem-
czech, nominalny kurs walutowy musi wynosic 100 jenow za euro (500 jenow/
/5 euro = 100 jenow za euro). W przeciwnym razie sia nabywcza euro nie
byaby w obu tych krajach taka sama.
W celu jeszcze lepszego zrozumienia, jak to dziaa, warto skorzystac
z matematyki. Uznajmy Niemcy za gospodarke krajowa. Zaozmy, ze P jest cena
koszyka dobr w Niemczech (mierzona w euro), a P* cena koszyka dobr
w Japonii (mierzona w jenach), e zas to nominalny kurs walutowy (liczba jenow
potrzebna, aby kupic 1 euro). Pomysl teraz o ilosci dobr, ktore mozna kupic
w kraju i za granica. Poziom cen w Niemczech wynosi P, zatem sia nabywcza
1 euro w tym kraju jest rowna 1/P. Za granica 1 euro moze byc wymienione na
e jednostek waluty obcej, ktore z kolei maja sie nabywcza e/P*; aby sia na-
bywcza euro bya taka sama w obu krajach, musi byc speniona rownosc:
1/P = e/P*.
Po przeksztaceniu rownanie to ma nastepujaca postac:
1 = eP/P*.
Zauwaz, ze lewa strona tego rownania jest staa, prawa zas to realny kurs
walutowy. Jesli zatem sia nabywcza euro jest zawsze taka sama w kraju i za
granica, realny kurs walutowy, czyli stosunek cen dobr krajowych do dobr
zagranicznych, nie moze sie zmieniac.
Chcac sie przekonac, jakie wnioski wynikaja z tej analizy odnosnie do
nominalnego kursu walutowego, mozemy przeksztacic ostatnie rownanie tak,
aby kurs ten znalaz sie po jego lewej stronie:
e = P*/P.
Okazuje sie, ze nominalny kurs walutowy jest rowny ilorazowi poziomu
cen zagranicznych (mierzonego w jednostkach waluty obcej) i poziomu cen
krajowych (mierzonego w jednostkach waluty krajowej). Zgodnie z teoria
parytetu siy nabywczej nominalny kurs wymiany walut dwoch krajow musi
odzwierciedlac roznice poziomow cen w tych krajach.
Najwazniejszym wnioskiem z tej teorii jest twierdzenie, ze nominalne
kursy walutowe zmieniaja sie wtedy, kiedy zmieniaja sie poziomy cen. Jak
przekonalismy sie o tym w poprzednim rozdziale, poziom cen w kazdym kraju
ulega zmianie tak, ze w efekcie dochodzi do zrownania sie ilosci oferowanej
pieniadza i wielkosci zapotrzebowania na pieniadz. Poniewaz nominalny kurs
walutowy zalezy od poziomow cen, zalezy on rowniez od podazy pieniadza
i popytu na pieniadz w obu krajach. Kiedy bank centralny dowolnego kraju
zwieksza podaz pieniadza, powodujac wzrost poziomu cen, efektem okazuje sie
takze deprecjacja waluty tego kraju w stosunku do innych walut swiata. Innymi
sowy, gdy bank ten drukuje duza ilosc pieniadza, ten traci na wartosci, gdyz
maleje ilosc dobr i usug oraz innych walut, ktore mozna za niego kupic.
266 Makroekonomia gospodarki otwartej
STUDIUM PRZYPADKU
Nominalny kurs walutowy podczas hiperinflacji
czyli wysoka inflacja, ktora pojawia sie wtedy, kiedy rzad drukuje dodatkowa
ilosc pieniedzy, aby sfinasowac swoje wielkie wydatki. Dzieki temu, ze
hiperinflacje sa zjawiskami ekstremalnymi, wyraznie potwierdzaja pewne pod-
stawowe zasady ekonomiczne.
Przyjrzyjmy sie niemieckiej hiperinflacji z poczatku lat dwudziestych
XX w. Na rysunku 9.3 widzimy podaz pieniadza, poziom cen oraz nominalny
kurs walutowy (mierzony liczba amerykanskich centow paconych za marke nie-
miecka) w Niemczech. Zauwaz, ze te zmienne zachowuja sie bardzo podobnie.
Kiedy podaz pieniadza zaczyna szybko rosnac, poziom cen rowniez gwatownie
sie podnosi, a niemiecka marka ulega deprecjacji. Kiedy zas podaz pieniadza
stabilizuje sie, to samo dzieje sie z poziomem cen i kursem walutowym.
RYSUNEK 9.3
Pienidz, ceny i nominalny kurs walutowy podczas niemieckiej hiperinflacji
Na rysunku pokazano podaz pieniadza, poziom cen i nominalny kurs walutowy (mierzony liczba
amerykanskich centow paconych za marke niemiecka) w okresie niemieckiej hiperinflacji od
stycznia 1921 r. do grudnia 1924 r. Zauwaz, jak podobnie zachowuja sie te trzy zmienne. Kiedy ilosc
pieniadza zaczea szybko rosnac, wzrasta rowniez poziom cen, a marka ulega deprecjacji. Kiedy
niemiecki bank centralny ustabilizowa podaz pieniadza, poziom cen i kurs walutowy rowniez sie
ustabilizoway.
r o d o: Przedruk za zgoda: Th.S. Sargent, The End of Four Big Inflations. W: Inflation, R. Hall (ed.),
Z
University of Chicago Press, Chicago 1983, s. 4193.
268 Makroekonomia gospodarki otwartej
jaca: kiedy realny kurs walutowy odchyla sie od poziomu zgodnego z parytetem
siy nabywczej, ludzie zyskuja motywacje do przemieszczania dobr z kraju do
kraju. Nawet jesli taki arbitraz nie jest w stanie cakowicie wyeliminowac zmian
realnego kursu walutowego, mozna oczekiwac, ze zmiany realnego kursu
walutowego okaza sie niewielkie badz tymczasowe. W efekcie duze i trwae
zmiany nominalnych kursow walutowych zwykle sa powodowane zmianami
poziomow cen w kraju i za granica.
STUDIUM PRZYPADKU
Hamburgerowy standard
Szybki sprawdzian
W cigu ostatnich 20 lat Hiszpania miaa wysok inflacj, a Japonia nisk. Jak,
Twoim zdaniem, zmienia si liczba hiszpaskich peset, ktre mona byo kupi za
japoskiego jena?
Podsumowanie
Celem tego rozdziau byo przedstawienie podstawowych pojec uzywanych
przez makroekonomistow, ktorzy analizuja gospodarki otwarte. Powinienes
teraz rozumiec, dlaczego eksport netto musi byc rowny odpywom kapitaowym
netto oraz dlaczego oszczednosci krajowe musza sie rownac inwestycjom
krajowym powiekszonym o odpywy kapitaowe netto. Powinienes takze wie-
dziec, co to sa nominalne i realne kursy walutowe, a takze rozumiec skutki
i ograniczenia teorii parytetu siy nabywczej jako teorii wyjasniajacej zmiany
kursow walutowych.
Makroekonomiczne zmienne zdefiniowane w tym rozdziale stanowia punkt
wyjscia, umozliwiajacy analize zwiazkow gospodarki otwartej z reszta swiata.
W nastepnym rozdziale przedstawimy model, ktory wyjasnia zachowanie tych
zmiennych. Bedziemy mogli wowczas pokazac, jak rozne zdarzenia i dziaania
wpywaja na bilans handlowy kraju oraz na kurs, wedug ktorego kraje dokonuja
wymiany na rynkach swiatowych.
Streszczenie
Eksport netto to wartosc krajowych dobr i usug sprzedanych za granica,
pomniejszona o wartosc zagranicznych dobr i usug sprzedanych w kraju.
Odpywy kapitaowe netto to zakupy zagranicznych aktywow przez miesz-
kancow danego kraju, pomniejszone o zakupy aktywow krajowych przez
zagranice. Poniewaz kazda miedzynarodowa transakcja oznacza wymiane
skadnika aktywow na dobro lub usuge, odpywy kapitaowe netto danego
kraju zawsze sa rowne eksportowi netto.
Oszczednosci danej gospodarki moga byc uzyte w celu albo sfinansowania in-
westycji w kraju, albo zakupu aktywow za granica. Oszczednosci krajowe sa za-
tem rowne inwestycjom krajowym powiekszonym o odpywy kapitaowe netto.
Nominalny kurs walutowy jest wzgledna cena walut dwoch krajow, a realny
kurs walutowy wzgledna cena dobr i usug dwoch krajow. Kiedy nomi-
nalny kurs walutowy zmienia sie tak, ze za kazda jednostke waluty krajowej
mozna kupic wiecej waluty obcej, mowimy, ze waluta krajowa ulega
aprecjacji lub wzmacnia sie. Kiedy zas nominalny kurs walutowy zmienia sie
tak, ze za kazda jednostke waluty krajowej mozna kupic mniej waluty obcej,
mowi sie, ze waluta krajowa ulega deprecjacji lub osabia sie.
Makroekonomia gospodarki otwartej: podstawowe pojecia 271
Najwazniejsze pojecia
Gospodarka zamknieta, s. 247 Zrownowazony bilans handlowy, s. 249
Gospodarka otwarta, s. 247 Odpywy kapitaowe netto, s. 252
Eksport, s. 248 Nominalny kurs walutowy, s. 260
Import, s. 248 Aprecjacja, s. 260
Eksport netto, s. 248 Deprecjacja, s. 260
Bilans handlu zagranicznego, s. 249 Realny kurs walutowy, s. 261
Nadwyzka handlowa, s. 249 Teoria parytetu siy nabywczej, s. 263
Deficyt handlowy, s. 249 Wspolny obszar walutowy, s. 266
Pytania powtorzeniowe
1. Zdefiniuj eksport netto i odpywy kapitaowe netto. Wyjasnij zwiazek miedzy
nimi i wskaz jego przyczyne.
2. Opisz zwiazek miedzy oszczednosciami, inwestycjami i odpywami kapitao-
wymi netto.
3. Ile wynosi nominalny i realny kurs walutowy, jesli japonski samochod
kosztuje 500 000 jenow, cena podobnego samochodu niemieckiego wynosi
10 000 euro, a za euro mozna kupic 100 jenow?
4. Opisz ekonomiczne rozumowanie, na ktorym opiera sie teoria parytetu siy
nabywczej.
5. Jak zmieniaby sie liczba japonskich jenow, ktore mozna kupic za euro, jesli
Europejski Bank Centralny zaczaby drukowac duze ilosci euro?
Zadania
1. Jak nastepujace transakcje wpyneyby na brytyjski eksport, import i eksport
netto?
a. Brytyjski wykadowca historii sztuki spedza lato, zwiedzajac muzea we
Woszech.
b. Tumy studentow paryskich ogladaja najnowsza inscenizacje Krola Leara,
wystawiana goscinnie przez brytyjska Royal Shakespeare Company.
c. Brytyjski wykadowca historii sztuki kupuje nowe volvo.
d. Student z Monachium kupuje w Monachium oryginalna koszulke druzyny
Manchester United.
e. Obywatel brytyjski jedzie na jeden dzien do Calais, zeby kupic zapas
taniego wina.
272 Makroekonomia gospodarki otwartej
Przewidywany Rzeczywisty
Kraj Cena Big Maca
kurs waluty kurs waluty
Indonezja 14 550 rupii ? rupii za dolara amery- 9 267 rupii za dolara ame-
kanskiego rykanskiego
Wegry 536 forintow ? forintow za dolara ame- 188 forintow za dolara
rykanskiego amerykanskiego
Republika 57,10 koron ? koron za dolara amery- 23,31 koron za dolara
Czech kanskiego amerykanskiego
Kanada 3,20 dolary kanadyjskie ? dolary kanadyjskie za 1,23 dolara kanadyjskiego
dolara amerykanskiego za dolara amerykanskiego
274 Makroekonomia gospodarki otwartej
MAKROEKONOMICZNA
TEORIA
GOSPODARKI OTWARTEJ
walutowy. Patrzac, z jednej strony, wydaje sie, ze ten model jest prosty: przy
jego budowie wykorzystujemy jedynie dobrze nam znane narzedzia w postaci
podazy i popytu, przystosowujac je na potrzeby analizy gospodarki otwartej.
Jednak z drugiej strony model ten jest bardziej skomplikowany od innych
modeli, ktorymi sie zajmowalismy, poniewaz opisuje on jednoczesnie dwa
powiazane ze soba rynki: rynek funduszy pozyczkowych i rynek walutowy.
Zbudowawszy ten model gospodarki otwartej, zastosujemy go, badajac, jak
rozne zdarzenia i dziaania wpywaja na stan bilansu handlowego i kurs waluty.
Dzieki temu bedziemy w stanie ustalic, jakie dziaania panstwa najlepiej suza
usunieciu deficytu handlowego.
10.1
Poda i popyt na rynku
funduszy poyczkowych
i rynku walutowym
Chcac zrozumiec, jakie siy rzadza gospodarka otwarta, skoncentrujemy uwage
na dwoch rynkach. Pierwszym jest rynek funduszy pozyczkowych, ktory
koordynuje wielkosc oszczednosci w gospodarce, wielkosc inwestycji i strumien
zagranicznych funduszy pozyczkowych (nazywany odpywem kapitau netto).
Drugi rynek to rynek walutowy, ktory koordynuje zachowania ludzi chcacych
wymieniac pieniadz krajowy na pieniadz zagraniczny. W tej czesci rozdziau
zbadamy podaz i popyt na kazdym z tych rynkow. W nastepnej czesci poa-
czymy te dwa rynki w celu wyjasnienia ogolnej rownowagi gospodarki otwartej.
RYSUNEK 10.1
Rynek funduszy poyczkowych
W gospodarce otwartej, podobnie jak w gospodarce zamknietej, wysokosc stopy procentowej zalezy
od podazy funduszy pozyczkowych i popytu na fundusze pozyczkowe. Z rodem podazy funduszy
pozyczkowych sa oszczednosci krajowe, a zrodem popytu na fundusze pozyczkowe inwestycje
krajowe i odpyw kapitau netto. Przy stopie procentowej rownowagi wielkosc planowanych przez
ludzi oszczednosci dokadnie zrownuje sie z wielkoscia planowanych przez nich pozyczek,
przeznaczonych na zakup kapitau krajowego i aktywow zagranicznych.
Rynek walutowy
Drugim rynkiem, ktory wchodzi w skad modelu gospodarki otwartej, jest rynek
walutowy. Potraktujmy Wielka Brytanie jak gospodarke krajowa. Na rynku
walutowym rozne podmioty wymieniaja brytyjskie funty na pieniadz z innych
krajow. Chcac zrozumiec dziaanie tego rynku, zaczniemy od przypomnienia
innej tozsamosci, ktora zajmowalismy sie w poprzednim rozdziale:
NCO = NX,
czyli:
odpyw kapitau netto = eksport netto.
RYSUNEK 10.2
Rynek walutowy
Poziom realnego kursu walutowego zalezy od podazy pieniadza zagranicznego i od popytu na
pieniadz zagraniczny. Z rodem ilosci oferowanej funtow na wymiane na pieniadz zagraniczny jest
odpyw kapitau netto. Poniewaz odpyw kapitau netto nie zalezy od poziomu realnego kursu
walutowego, krzywa podazy jest pionowa. Z rodem popytu na funty jest eksport netto. Poniewaz
obnizenie sie realnego kursu walutowego pobudza eksport netto, a zatem zwieksza zapotrzebowanie
na funty potrzebne do zapacenia za ten eksport netto, krzywa popytu jest nachylona ku doowi. Przy
realnym kursie walutowym rownowagi ilosc oferowana funtow w celu sfinansowania zakupu
aktywow zagranicznych dokadnie zrownuje sie z wielkoscia zapotrzebowania na funty, ktore sa
potrzebne do nabycia eksportu netto.
Makroekonomiczna teoria gospodarki otwartej 281
Jesli realny kurs walutowy byby nizszy od poziomu rownowagi, ilosc oferowa-
na funtow byaby mniejsza od wielkosci zapotrzebowania. Powstay w ten
sposob niedobor funtow wywieraby presje na wzrost wartosci funta. Odwrotnie,
jesli realny kurs walutowy przewyzszaby poziom rownowagi, ilosc oferowana
funtow byaby wieksza od wielkosci zapotrzebowania. Ta nadwyzka ilosci
oferowanej funtow spowodowaaby spadek wartosci funta. Przy realnym kursie
walutowym rownowagi popyt na funty, ktory jest zgaszany przez mieszkancow
innych krajow i ktorego przyczyna jest brytyjski eksport netto dobr i usug,
dokadnie zrownuje sie z podaza funtow, zgaszana przez mieszkancow Wielkiej
Brytanii i spowodowana brytyjskim odpywem kapitau netto.
W tym momencie warto odnotowac, ze podzia transakcji na podaz
i popyt, ktorego dokonujemy w tym modelu, jest nieco sztuczny. W naszym
modelu eksport netto jest przyczyna popytu na funty, a odpyw kapitau netto
podazy funtow. Kiedy zatem mieszkaniec Wielkiej Brytanii importuje
samochod wyprodukowany w Japonii, w modelu uznajemy te transakcje raczej
za przyczyne zmniejszenia sie zapotrzebowania na funty (poniewaz eksport
netto sie zmniejsza) niz za przyczyne zwiekszenia sie ilosci oferowanej funtow.
Podobnie, kiedy obywatel Japonii kupuje brytyjski panstwowy papier wartos-
ciowy, w modelu uznajemy te transakcje raczej za przyczyne zmniejszenia sie
ilosci oferowanej funtow (poniewaz odpyw kapitau netto sie zmniejsza) niz za
przyczyne zwiekszenia sie wielkosci zapotrzebowania na funty. Ten sposob
posugiwania sie jezykiem poczatkowo moze sie wydac nieco nienaturalny,
jednak okaze sie on uzyteczny podczas analizy skutkow roznych rodzajow
polityki gospodarczej.
Szybki sprawdzian
Opisz rda poday i popytu na rynku funduszy poyczkowych i rynku walutowym.
Ramka 10.1
Przypadek szczeglny, czyli parytet siy nabywczej
Uwany czytelnik tej ksiki mgby spyta: Dlaczego w tym miejscu prezentujemy teori
kursu walutowego? Czy nie uczyniono tego ju w poprzednim rozdziale?.
Jak zapewne pamitasz, w rozdziale 9 przedstawilimy teori kursu walutowego,
nazywan teori parytetu siy nabywczej (purchasing power parity theory). Zgodnie z t teori
we wszystkich krajach za 1 euro (lub za jednostk dowolnej innej waluty) moemy naby tak
sam ilo dbr i usug. W efekcie realny kurs walutowy jest stay, a wszystkie zmiany
dotyczcego dwch walut nominalnego kursu walutowego odzwierciedlaj zmiany poziomu
cen w analizowanych dwch krajach.
282 Makroekonomia gospodarki otwartej
Model kursu walutowego prezentowany w tym rozdziale jest podobny do teorii parytetu
siy nabywczej. Zgodnie z t teori handel midzynarodowy szybko reaguje na midzy-
narodowe rnice cen. Jeli dobra byyby tasze w jednym kraju ni w innym kraju,
eksportowano by je z tego pierwszego kraju i importowano by je do drugiego kraju dopty,
dopki nie zniknaby ta rnica cen. Innymi sowy, teoria parytetu siy nabywczej zakada, e
eksport netto jest bardzo wraliwy na mae zmiany poziomu realnego kursu walutowego. Jeli
eksport netto byby rzeczywicie a tak wraliwy, krzywa popytu na rysunku 10.2 byaby
pozioma.
Teori parytetu siy nabywczej mona zatem uzna za przypadek szczeglny modelu
analizowanego w tym rozdziale. Krzywa popytu na pienidz zagraniczny nie jest tu nachylona
ku doowi, lecz jest pozioma i odpowiada jej taka wysoko realnego kursu walutowego, ktra
zapewnia zrwnanie si siy nabywczej w kraju i za granic. Ten szczeglny przypadek jest
dobrym punktem wyjcia podczas studiw kursw walutowych, jednak jego analiza stanowi
dopiero pocztek caej historii.
W tym rozdziale koncentrujemy si zatem na bardziej realistycznym przypadku, w ktrym
krzywa popytu na pienidz zagraniczny jest nachylona ku doowi. Dopuszczamy w ten sposb
moliwo, e w miar upywu czasu realny kurs walutowy si zmienia, co rzeczywicie ma
niekiedy miejsce w realnym wiecie.
10.2
Stan rwnowagi
w gospodarce otwartej
Do tej pory analizowalismy podaz i popyt na dwoch rynkach: na rynku fun-
duszy pozyczkowych i rynku walutowym. Zbadajmy teraz zwiazki tych
rynkow.
RYSUNEK 10.3
Jak odpyw kapitau netto zaley od stopy procentowej
Poniewaz wzrost krajowej stopy procentowej czyni aktywa krajowe bardziej atrakcyjnymi, zmniej-
sza on rowniez odpyw kapitau netto. Zwroc uwage na pozycje zera na poziomej osi rysunku:
odpyw kapitau netto moze byc dodatni lub ujemny.
284 Makroekonomia gospodarki otwartej
Jednoczesna rwnowaga
dwch rynkw
RYSUNEK 10.4
Realna rwnowaga w gospodarce otwartej
W czesci (a) rysunku podaz funduszy pozyczkowych i popyt na te fundusze decyduja o poziomie
realnej stopy procentowej. W czesci (b) ta stopa procentowa ma wpyw na wielkosc odpywu
kapitau netto, ktory stanowi zrodo podazy funtow na rynku walutowym. W czesci (c) podaz funtow
i popyt na funty na rynku walutowym wyznaczaja wysokosc realnego kursu walutowego.
jak zmieniaja sie wszystkie te zmienne, kiedy jakies dziaanie panstwa lub inne
zdarzenie spowoduje przesuniecie jednej z tych krzywych.
Szybki sprawdzian
W powstaym wanie modelu gospodarki otwartej dwa rynki decyduj o poziomie
dwch wzgldnych cen. Co to za rynki? Co to za dwie wzgldne ceny?
286 Makroekonomia gospodarki otwartej
10.3
Wpyw dziaa pastwa
i innych zdarze
na gospodark otwart
Zbudowawszy model, ktory wyjasnia, co decyduje o poziomie najwazniejszych
zmiennych makroekonomicznych w gospodarce otwartej, mozemy teraz po-
suzyc sie nim w celu przeanalizowania wpywu zmian polityki gospodarczej
i innych wydarzen na stan rownowagi w gospodarce. Powinnismy przy tym
pamietac, ze nasz model powsta po prostu w wyniku zastosowania idei podazy
i popytu do analizy dwoch rynkow: rynku funduszy pozyczkowych i rynku
walutowego. Wykorzystujac go do analizy dowolnego zdarzenia, przypomnimy
sobie trzy kroki, ktore znamy z rozdziau 4 Mikroekonomii. Po pierwsze, usta-
lamy, czy dane zdarzenie wpywa na krzywa podazy, czy na krzywa popytu. Po
drugie, okreslamy, jak przesuwaja sie te krzywe. Po trzecie, stosujemy wykresy
podazy i popytu w celu zbadania, jak te przesuniecia zmieniaja stan rownowagi
gospodarki.
RYSUNEK 10.5
Skutki deficytu budetowego pastwa
W czesci (a) rysunku widzimy, ze deficyt budzetowy panstwa powoduje spadek podazy funduszy
pozyczkowych z S1 do S2. Stopa procentowa wzrasta z r1 do r2, co gwarantuje zrownanie sie podazy
funduszy pozyczkowych i popytu na fundusze pozyczkowe. W czesci (b) ta wyzsza stopa
procentowa zmniejsza odpyw kapitau netto. Z kolei w czesci (c) zmniejszony odpyw kapitau netto
jest przyczyna zmniejszenia sie podazy funtow na rynku walutowym z S1 do S2. Spadek podazy
funtow sprawia, ze realny kurs walutowy ulega aprecjacji z E1 do E2, co pogarsza saldo bilansu
handlowego.
Polityka handlowa
Za pomoca polityki handlowej (trade policy) panstwo bezposred- Prowadzac polityke
handlowa, panstwo
nio wpywa na ilosc dobr i usug, ktore kraj importuje i eksportuje. bezposrednio wpywa
Polityka ta przybiera rozne formy. Powszechnie stosowanym na ilosc dobr i usug,
importowanych
narzedziem polityki handlowej jest co (tariff), czyli podatek lub eksportowanych
nakadany na dobra importowane. Innym instrumentem jest kon- przez dany kraj.
tyngent lub inaczej kwota importowa (import quota), czyli
limit ilosci pewnego dobra, ktore moze byc produkowane za granica i sprzeda-
wane w kraju. Narzedziami polityki handlowej posuguje sie bardzo wiele
krajow, jednakze czesto sa one ukryte. Na przykad, przed 2000 r. obowiazywao
porozumienie miedzy Japonia i Unia Europejska, na mocy ktorego Japonia
dobrowolnie ograniczaa swoja sprzedaz samochodow do Wielkiej Brytanii,
Francji, Woch, Portugalii i Hiszpanii do maksimum 1,1 mln sztuk (nie
uwzgledniajac pojazdow produkowanych w fabrykach bedacych wasnoscia
spoek japonskich, lecz zlokalizowanych na terenie UE). Tego rodzaju do-
browolne ograniczenia eksportowe w rzeczywistosci nie sa dobrowolne
i w swojej istocie stanowia odmiane kontyngentu.
Zbadajmy teraz makroekonomiczne skutki polityki handlowej. Zaozmy, ze
europejski przemys samochodowy, zaniepokojony konkurencja japonskich
producentow, przekona Unie Europejska do wprowadzenia kontyngentu na
samochody, ktore moga zostac sprowadzone z Japonii do krajow UE. Lobbysci
dziaajacy na rzecz przemysu samochodowego, przekonujac do swoich racji,
twierdza, ze takie ograniczenie handlu przyczyni sie do poprawy ogolnego salda
bilansu handlowego Unii Europejskiej. Czy maja racje? Odpowiedz widzimy na
rysunku 10.6 dzieki wykorzystaniu naszego modelu.
Pierwszym etapem analizy opisanej polityki handlowej jest sprawdzenie,
ktora krzywa sie przesunie. Poczatkowo kontyngent, co nie jest zaskoczeniem,
wpywa na wielkosc importu. Poniewaz eksport netto jest rowny eksportowi
pomniejszonemu o import, polityka ta wywiera rowniez wpyw na wielkosc
eksportu netto. Eksport netto stanowi zrodo popytu na euro na rynku waluto-
wym, skutkiem tej polityki jest zatem rowniez zmiana poozenia krzywej popytu
na tym rynku.
Etap drugi analizy polega na ustaleniu kierunku przesuniecia sie tej krzywej
popytu. Poniewaz kontyngent ogranicza liczbe japonskich samochodow sprzeda-
wanych w krajach Unii Europejskiej, skutkiem jego wprowadzenia jest zmniej-
szenie sie importu przy kazdym poziomie realnego kursu walutowego. Eksport
netto, ktory jest rowny eksportowi pomniejszonemu o import, zwiekszy sie
zatem dla kazdego poziomu realnego kursu walutowego. Poniewaz obywatele
krajow spoza Unii Europejskiej potrzebuja euro, aby kupowac eksport netto UE,
na rynku walutowym powstaje zwiekszony popyt na euro, ktory widzimy
w czesci (c) rysunku 10.6 jako przesuniecie krzywej popytu z poozenia D1 do
poozenia D2.
290 Makroekonomia gospodarki otwartej
RYSUNEK 10.6
Skutki kontyngentu
Kiedy Unia Europejska wprowadza kontyngent na japonskie samochody, nie wpywa to na sytuacje
na rynku funduszy pozyczkowych w czesci (a) rysunku, a takze na wielkosc odpywu kapitau netto
w czesci (b). Jedynym skutkiem jest wzrost eksportu netto (eksport minus import) odpowiadajacego
poszczegolnym poziomom realnego kursu walutowego. W efekcie zwieksza sie popyt na euro na
rynku walutowym, czemu w czesci (c) odpowiada przesuniecie krzywej popytu z poozenia D1 do
poozenia D2. Ten wzrost popytu na euro powoduje aprecjacje euro z E1 do E2, co przyczynia sie do
zmniejszenia eksportu netto, kompensujac bezposredni wpyw kontyngentu na bilans handlowy.
NX = NCO = S I.
Eksport netto jest rowny odpywowi kapitau netto, ktory rowna sie
oszczednosciom krajowym minus inwestycje krajowe. Polityka handlowa nie
zmienia bilansu handlowego, poniewaz nie zmienia ona ani wielkosci oszczed-
nosci krajowych, ani wielkosci inwestycji krajowych. Przy danym poziomie tych
dwoch zmiennych realny kurs walutowy dostosowuje sie do zmienionych
warunkow, zapewniajac staosc salda bilansu handlowego, niezaleznie od tego,
jaka polityke handlowa prowadzi panstwo.
Chociaz polityka handlowa nie zmienia salda bilansu handlowego kraju,
jest ona istotna z punktu widzenia konkretnych przedsiebiorstw, sektorow
gospodarki i krajow. Kiedy Unia Europejska wprowadza kontyngent na japon-
skie samochody, europejscy producenci zaczynaja sprzedawac wiecej aut, gdyz
konkurencja ze strony producentow zagranicznych jest sabsza. Poniewaz
zwieksza sie wartosc euro, europejski producent samolotow, Airbus, odkrywa
jednoczesnie, ze trudniej jest mu konkurowac z amerykanskim producentem
samolotow, Boeingiem. Maleje europejski eksport samolotow, rosnie europejski
import samolotow. W takim przypadku kontyngent na japonskie samoloty
spowoduje wzrost eksportu netto samochodow i spadek eksportu netto samolo-
tow. Wywoa on w dodatku wzrost eksportu netto z Unii Europejskiej do Japonii
i spadek eksport netto z UE do Stanow Zjednoczonych. Jednak saldo bilansu
handlowego gospodarki unijnej sie nie zmieni.
Skutki polityki handlowej maja zatem raczej charakter mikroekonomiczny
niz makroekonomiczny. Chociaz zwolennicy polityki handlowej niekiedy twier-
dza (niesusznie), ze jest ona w stanie wpynac na stan bilansu handlowego kraju,
zwykle kieruje nimi troska o konkretne przedsiebiorstwa i gaezie gospodarki.
Na przykad, nie jest zaskakujace, ze menedzer wysokiego szczebla BMW
usprawiedliwia kontyngenty na japonskie samochody. Niemal zawsze ekono-
misci sa przeciwni takiej polityce. Wolny handel pozwala gospodarkom wyspe-
cjalizowac sie w produkcji tych dobr, w produkcji ktorych sa one najlepsze,
292 Makroekonomia gospodarki otwartej
Niestabilno polityczna
i ucieczka kapitau
RYSUNEK 10.7
Skutki ucieczki kapitau
Jesli ludzie uznaja, ze Meksyk jest zbyt ryzykownym miejscem dla ich oszczednosci, przeniosa
kapita do bardziej bezpiecznych krajow, takich jak Stany Zjednoczone, co spowoduje zwiekszenie
sie odpywu kapitau netto z Meksyku. W efekcie popyt na fundusze pozyczkowe w tym kraju rosnie
z D1 do D2, co pokazano w czesci (a) rysunku. Powoduje to wzrost stopy procentowej w Meksyku
z r1 do r2. Poniewaz przy kazdym poziomie stopy procentowej odpyw kapitau netto jest teraz
wiekszy, jego wykres takze przesuwa sie w prawo, z poozenia NCO1 do poozenia NCO2
w czesci (b) rysunku. W tym samym czasie podaz peso na rynku walutowym zwieksza sie z S1 do S2,
co widzimy w czesci (c). Ten wzrost powoduje, ze peso ulega deprecjacji z E1 do E2, tracac wartosc
w porownaniu z innymi walutami.
Szybki sprawdzian
Zamy, e Europejczycy decyduj si wydawa mniejsz cz swojego do-
chodu. Jaki wpyw wywrze to na: oszczdnoci, inwestycje, stopy procentowe,
realny kurs walutowy i bilans handlowy w krajach Unii Europejskiej?
Makroekonomiczna teoria gospodarki otwartej 295
Podsumowanie
Historia pokazuje, ze handel zagraniczny zawsze odgrywa bardzo wazna role
w zdecydowanej wiekszosci europejskich gospodarek. Takze finanse miedzy-
narodowe nabray znaczenia w ciagu minionych dwoch stuleci. Wspoczesnie
znaczna czesc konsumpcji w typowym europejskim kraju stanowia dobra
wyprodukowane za granica, a duza czesc produkcji jest eksportowana do innych
krajow europejskich i krajow na roznych kontynentach. W dodatku, za posred-
nictwem funduszow inwestycyjnych i innych instytucji finansowych, Europej-
czycy, podobnie jak obywatele w praktyce wszystkich rozwinietych gospodar-
czo krajow, zapozyczaja sie i udzielaja pozyczek na swiatowych rynkach
finansowych. W ostatnich latach zwiekszy sie nawet stopien otwartosci gos-
podarki Stanow Zjednoczonych, o ktorej tradycyjnie sadzi sie, ze importuje
i eksportuje jedynie niewielka czesc swojego PKB. Norma stay sie polityczne
debaty o deficycie na amerykanskim rachunku obrotow biezacych.
Jest zatem oczywiste, ze dobre zrozumienie makroekonomii wymaga
analizy dziaania gospodarki otwartej. W tym rozdziale przedstawilismy pod-
stawowy model, ktory uatwia myslenie o makroekonomii gospodarki otwartej.
Streszczenie
W trakcie makroekonomicznej analizy gospodarek otwartych kluczowe zna-
czenie maja dwa rynki: rynek funduszy pozyczkowych i rynek walutowy. Na
rynku funduszy pozyczkowych stopa procentowa zmienia sie, zapewniajac
zrownanie sie podazy funduszy pozyczkowych (jej zrodem sa oszczednosci
krajowe) i popytu na fundusze pozyczkowe (jego zrodem sa inwestycje
krajowe i odpyw kapitau netto). Na rynku walutowym realny kurs walutowy
zmienia sie, zapewniajac zrownanie sie podazy waluty krajowej (jej zrodem
jest odpyw kapitau netto) z popytem na walute krajowa (spowodowanym
eksportem netto). Poniewaz odpyw kapitau netto jest czescia popytu na
fundusze pozyczkowe i zapewnia podaz waluty krajowej, wymienianej na
walute obca, stanowi on zmienna, ktora aczy te dwa rynki.
Polityka gospodarcza, ktora powoduje spadek oszczednosci krajowych, np.
przyczyniajac sie do deficytu budzetowego panstwa, zmniejsza podaz fun-
duszy pozyczkowych i jest przyczyna wzrostu stopy procentowej. Wyzsza
stopa procentowa ogranicza odpyw kapitau netto i podaz waluty krajowej na
rynku walutowym. Waluta krajowa ulega aprecjacji, maleje eksport netto.
Chociaz restrykcyjne narzedzia polityki handlowej w rodzaju ce i kontyngen-
tow bywaja zalecane jako metody oddziaywania na saldo bilansu hand-
lowego, nie musza one okazac sie skuteczne. Przy danym poziomie kursu
walutowego ograniczenia handlowe zwiekszaja eksport netto, co oznacza
wzrost popytu na walute krajowa na rynku walutowym. W efekcie waluta ta
ulega aprecjacji, co czyni dobra krajowe drozszymi w porownaniu z dobrami
296 Makroekonomia gospodarki otwartej
Najwazniejsze pojecia
Polityka handlowa, s. 289 Ucieczka kapitau, s. 292
Pytania powtorzeniowe
1. Opisz podaz i popyt na rynku funduszy pozyczkowych i rynku walutowym.
W jaki sposob sa ze soba powiazane te dwa rynki?
2. Dlaczego deficyt budzetowy i deficyt handlowy sa niekiedy nazywane
deficytami blizniaczymi?
3. Powiedzmy, ze zwiazek zawodowy pracownikow przemysu tekstylnego
zacheca ludzi do kupowania tylko odziezy wyprodukowanej w Europie. Jak
taka polityka wpynie na ogolne saldo bilansu handlowego Unii Europejskiej
i na poziom realnego kursu walutowego, a takze na europejski przemys
tekstylny i przemys samochodowy?
4. Na czym polega ucieczka kapitau? Jak ucieczka kapitau z pewnego kraju
wpywa na poziom stopy procentowej w tym kraju i kurs walutowy?
Zadania
1. Zwykle Japonia odnotowuje znaczna nadwyzke bilansu handlowego. Jak
sadzisz, co jest tego najwazniejsza przyczyna: duzy popyt zagranicy na
japonskie dobra czy may popyt Japonczykow na zagraniczne dobra; znaczna
skonnosc do oszczedzania w Japonii w porownaniu z wielkoscia inwestycji
w tym kraju czy strukturalne ograniczenia, ktore utrudniaja import do
Japonii? Wyjasnij swoja odpowiedz.
2. Oto cytat z artykuu w The New York Timesie z 14 kwietnia 1995 r., ktory
dotyczy spadku wartosci dolara: Prezydent z determinacja probowa zasyg-
nalizowac, ze Stany Zjednoczone uparcie beda kontynuowac polityke zmniej-
szania deficytu, co powinno uczynic dolara bardziej atrakcyjnym dla inwes-
torow. Czy zmniejszenie deficytu rzeczywiscie przyczyni sie do zwiek-
szenia wartosci dolara? Odpowiedz wyjasnij.
3. Powiedzmy, ze panstwo wprowadza podatkowa ulge inwestycyjna, sub-
sydiujac w ten sposob inwestycje krajowe. Jak taka polityka wpynie na
wielkosc: oszczednosci krajowych, inwestycji krajowych, odpywu kapitau
netto, poziom stopy procentowej i poziom kursu walutowego, a takze na stan
bilansu handlowego?
4. W tym rozdziale stwierdzamy, ze zwiekszenie sie deficytu handlowego
w Stanach Zjednoczonych w latach osiemdziesiatych XX w. byo spowodo-
Makroekonomiczna teoria gospodarki otwartej 297
KRTKOOKRESOWE
FLUKTUACJE
W GOSPODARCE
ROZDZIA 11
ZAGREGOWANY POPYT
I ZAGREGOWANA PODA
11.1
Trzy podstawowe fakty
dotyczce waha koniunktury
Krotkookresowe wahania poziomu aktywnosci gospodarczej wystepuja we
wszystkich krajach od niepamietnych czasow. Chcac zrozumiec istote tych
fluktuacji, przyjrzyjmy sie najpierw niektorym z ich najwazniejszych cech.
Szybki sprawdzian
Wymie i omw trzy podstawowe fakty, dotyczce waha oglnego poziomu
aktywnoci gospodarczej.
11.2
Wyjanienie krtkookresowych
waha w gospodarce
Opisanie regularnych zmian sytuacji gospodarczej w poszczegolnych krajach,
w trakcie wahan cyklicznych, jest rzecza atwa. Wyjasnienie przyczyn tych
fluktuacji jest trudniejsze. W porownaniu do tematow przedstawionych w po-
przednich rozdziaach, teoria wahan koniunkturalnych nadal pozostaje dziedzina
kontrowersyjna. W tym rozdziale i dwoch nastepnych rozdziaach przedstawia-
my model stosowany przez wiekszosc ekonomistow w celu objasnienia krotko-
okresowych wahan aktywnosci gospodarczej.
Podstawowy model
fluktuacji gospodarczych
W naszym modelu krotkookresowych fluktuacji gospodarczych najwazniejsze
sa dwie zmienne. Pierwsza z nich jest wielkosc zagregowanej produkcji dobr
i usug wytwarzanych w danym kraju, mierzona wielkoscia realnego PKB.
Druga zmienna jest ogolny poziom cen, mierzony za pomoca wskaz-
Model zagregowanego
nika cen konsumenta lub deflatora PKB. Zauwazmy, ze wielkosc popytu i zagregowanej
produkcji jest zmienna realna, a poziom cen zmienna nominal- podazy jest stosowany
przez zdecydowana
na. Skupiajac uwage na relacji miedzy tymi dwiema zmiennymi, wiekszosc ekonomistow
chcemy wykazac niesusznosc zaozenia o klasycznej dychotomii. w celu objasnienia
wahan poziomu
Wahania poziomu aktywnosci gospodarczej analizujemy za aktywnosci gospodarczej
pomoca modelu zagregowanego popytu i zagregowanej podazy, woko dugookresowego
trendu.
przedstawionego na rysunku 11.1. Na osi pionowej ukadu wspo- Krzywa
rzednych mierzymy ogolny poziom cen w gospodarce, a na osi zagregowanego popytu
ukazuje ilosc dobr
poziomej ilosc cakowita wytwarzanych dobr i usug. Krzywa i usug, nabywanych
zagregowanego popytu (aggregate demand curve) pokazuje ca- przez gospodarstwa
przedsiebiorstwa
kowita ilosc dobr i usug, nabywanych przez gospodarstwa domo- domowe,
i panstwo przy roznych
we, przedsiebiorstwa i panstwo przy roznych poziomach cen. poziomach cen.
306 Krotkookresowe fluktuacje w gospodarce
RYSUNEK 11.1
Zagregowany popyt i zagregowana poda
Model zagregowanego popytu i zagregowanej podazy jest stosowany do analizy wahan za-
chodzacych w gospodarce. Na osi pionowej mierzymy ogolny poziom cen, a na osi poziomej
wielkosc zagregowanej produkcji dobr i usug w danej gospodarce. Wielkosc produkcji oraz
poziom cen zmierzaja do punktu, w ktorym krzywe zagregowanego popytu i zagregowanej podazy
sie przecinaja.
Szybki sprawdzian
Czym zachowanie gospodarki w krtkim okresie rni si od jej zachowania
w dugim okresie? Narysuj model zagregowanego popytu i zagregowanej poday.
Jakie zmienne zaznaczysz na obu osiach?
11.3
Krzywa zagregowanego popytu
Krzywa zagregowanego popytu informuje o ilosci dobr i usug, nabywanych
w danej gospodarce przy roznych poziomach cen. Jak widzimy na rysunku 11.2,
krzywa ta jest nachylona w do. Oznacza to, ze przy innych czynnikach staych
spadek ogolnego poziomu cen (np. z P1 do P2) powoduje zwiekszenie sie
zapotrzebowania na dobra i usugi (z Y1 do Y2).
RYSUNEK 11.2
Krzywa zagregowanego popytu
Spadek poziomu cen z P1 do P2 zwieksza zapotrzebowanie na dobra i usugi z Y1 do Y2. Ta odwrotna
zaleznosc ma trzy przyczyny. W miare spadku cen wzrasta realny majatek mieszkancow, maleja
stopy procentowe i obniza sie kurs waluty krajowej. Efektem jest wzrost wydatkow na konsumpcje,
inwestycje i eksport netto. Zwiekszone wydatki na te rodzaje produkcji oznaczaja wzrost zapo-
trzebowania na dobra i usugi.
308 Krotkookresowe fluktuacje w gospodarce
Y = C + I + G + NX.
Poziom cen a wielkosc inwestycji: efekt stopy procentowej. Jak juz wyjas-
nilismy w rozdziale 8, poziom cen jest jednym z czynnikow, od ktorych zalezy
wielkosc popytu na pieniadz. Im nizszy jest poziom cen, tym mniej pieniadza
potrzebujemy na zakup dobr i usug. Dlatego kiedy ceny spadaja, gospodarstwa
domowe staraja sie zmniejszyc swoje zasoby pieniezne, pozyczajac ich czesc.
Na przykad, kupuja one przynoszace odsetki obligacje lub otwieraja oprocen-
towane lokaty oszczednosciowe, co sprawia, ze banki moga udzielic wiecej
kredytow. W obu przypadkach, gdy gospodarstwa domowe lokuja swoje
pieniadze w przynoszacych odsetki aktywach finansowych, stopa procentowa sie
obniza. Z kolei nizsza stopa procentowa zacheca zarowno przedsiebiorstwa do
zwiekszenia wydatkow inwestycyjnych na nowe budynki i urzadzenia, jak
i gospodarstwa domowe do kupna nowego domu lub mieszkania. Nizsze ceny
powoduja zatem spadek stopy procentowej, co sprawia, ze zwiekszaja sie
wydatki inwestycyjne, a dzieki temu rosnie wielkosc zapotrzebowania na dobra
i usugi.
Zagregowany popyt i zagregowana podaz 309
Poziom cen a eksport netto: efekt kursu walutowego. Jak juz sie przekona-
lismy, nizsze ceny sa przyczyna obnizenia sie stop procentowych. W rezultacie
niektorzy inwestorzy zaczynaja szukac wiekszych zyskow za granica. Na
przykad, gdy oprocentowanie obligacji panstwowych w krajach europejskich
spada, fundusz inwestycyjny moze odsprzedac obligacje europejskie i nabyc
obligacje amerykanskie. Kiedy fundusz inwestycyjny wymienia euro na dolary
w celu nabycia obligacji panstwowych USA, zwieksza sie podaz euro na krajo-
wym rynku walutowym. Powoduje to spadek relatywnej wartosci euro wzgle-
dem innych walut. Poniewaz 1 euro jest teraz mniej warte, towary pochodzace
z zagranicy (importowane) staja sie drozsze dla mieszkancow Europy. Ta
zmiana realnego kursu walutowego (stosunku cen dobr krajowych i dobr
zagranicznych) zwieksza wielkosc eksportu dobr i usug z krajow europejskich,
a zarazem zmniejsza wielkosc ich importu. Wartosc eksportu netto, bedaca
roznica miedzy wielkoscia eksportu i importu, wzrasta. Ilekroc zatem spadek cen
w Europie powoduje zmniejszenie stop procentowych, realna wartosc euro
obniza sie, co pobudza wzrost eksportu netto krajow europejskich i w ten sposob
zwieksza cakowita wielkosc zapotrzebowania na dobra i usugi wytwarzane
w Europie.
Wnioski. Istnieja zatem trzy rozne, ale powiazane ze soba, przyczyny, ktore
wyjasniaja, dlaczego wielkosc zapotrzebowania na dobra i usugi wzrasta na
skutek spadku cen. Po pierwsze, nabywcy staja sie bogatsi, co pobudza ich popyt
na dobra konsumpcyjne. Po drugie, obnizka stop procentowych powoduje wzrost
popytu inwestycyjnego. Po trzecie, spadek wartosci waluty krajowej przyczynia
sie do wzrostu eksportu netto. Dlatego wasnie krzywa zagregowanego popytu
jest nachylona w do.
Musimy pamietac, ze krzywa zagregowanego popytu (tak jak wszelkie
tego typu krzywe) rysuje sie przy zaozeniu niezmiennosci wszystkich pozo-
staych czynnikow. Nasze trzy wyjasnienia ujemnego nachylenia krzywej
zagregowanego popytu sa poprawne przy zaozeniu, ze podaz pieniadza jest
staa. Jak wkrotce zobaczymy, zmiany ilosci pieniadza powoduja przesuniecia
zagregowanej krzywej popytu. Otoz w tym miejscu wystarczy, ze bedziemy
pamietac, iz krzywa zagregowanego popytu zostaa narysowana przy zaozeniu
staej ilosci pieniadza.
Szybki sprawdzian
Wyjanij trzy powody, ktre sprawiaj, e krzywa zagregowanego popytu ma
nachylenie ujemne. Podaj przykad zdarzenia, ktre spowodowaoby przesunicie
krzywej zagregowanego popytu, i objanij, w jaki sposb wpynie ono na pooenie
tej krzywej.
312 Krotkookresowe fluktuacje w gospodarce
TABLICA 11.1
Krzywa zagregowanego popytu: podsumowanie
11.4
Krzywa zagregowanej poday
Krzywa zagregowanej podazy pokazuje cakowita ilosc dobr i usug, wy-
twarzanych i sprzedawanych przez przedsiebiorstwa przy okreslonym poziomie
cen. Podczas gdy krzywa zagregowanego popytu ma zawsze nachylenie ujemne,
nachylenie krzywej zagregowanej podazy zalezy przede wszystkim od zaka-
danego okresu analizy. W dugim okresie krzywa ta jest pionowa, a w krotkim
ma ona nachylenie dodatnie. Chcac zrozumiec krotkookresowe fluktuacje
gospodarcze oraz roznice miedzy zachowaniem gospodarki w krotkim i dugim
okresie, musimy przeanalizowac zarowno dugookresowa, jak i krotkookresowa
krzywa zagregowanej podazy.
Zagregowany popyt i zagregowana podaz 313
RYSUNEK 11.3
Dugookresowa krzywa zagregowanej poday
W dugim okresie wielkosc produkcji zalezy od posiadanej przez kraj ilosci zasobow pracy, kapitau
i bogactw naturalnych oraz od technologii, ktora pozwala przeksztacic te zasoby w gotowe
produkty. Wielkosc podazy nie zalezy od ogolnego poziomu cen. W zwiazku z tym dugookresowa
krzywa zagregowanej podazy jest pionowa, a jej poozenie odpowiada naturalnej wielkosci
produkcji.
RYSUNEK 11.4
Dugookresowy wzrost i inflacja w modelu zagregowanego popytu i zagregowanej poday
W miare jak wraz z upywem czasu, gownie na skutek postepu technologicznego, powiekszaja sie
mozliwosci produkcyjne gospodarki, dugookresowa krzywa zagregowanej podazy przesuwa sie
w prawo. Jednoczesnie, na skutek zwiekszania podazy pieniadza przez bank centralny, takze
w prawo przesuwa sie krzywa zagregowanego popytu. Na rysunku ponizej produkcja rosnie
z Y1980 do Y1990, a nastepnie do Y2000. Poziom cen podnosi sie z P1980 do P1990 i P2000. Model
zagregowanego popytu i zagregowanej podazy umozliwia zatem nowy sposob prezentacji klasycznej
analizy wzrostu gospodarczego i inflacji.
318 Krotkookresowe fluktuacje w gospodarce
RYSUNEK 11.5
Krtkookresowa krzywa zagregowanej poday
W krotkim okresie spadek cen z P1 do P2 zmniejsza wielkosc produkcji z Y1 do Y2. Ta dodatnia
zaleznosc moze byc spowodowana lepkoscia cen i pac lub bedami w ocenie sytuacji gospodarczej.
Wraz z upywem czasu pace, ceny oraz oceny sytuacji zmieniaja sie, wiec zaleznosc, o ktorej mowa,
jest tylko krotkookresowa.
Zagregowany popyt i zagregowana podaz 319
1
W oryginale angielskim mowi sie tutaj o naturalnym tempie wzrostu produkcji (natural
rate), lecz w rzeczywistosci chodzi o naturalna wielkosc produkcji ( przyp. tum.).
320 Krotkookresowe fluktuacje w gospodarce
zagregowanej podazy przesuwa sie w prawo. Kiedy zas wzrost pac nominal-
nych podnosi naturalna stope bezrobocia, zarowno dugookresowa, jak i krotko-
okresowa krzywa zagregowanej podazy przesuna sie w lewo.
Waznym dodatkowym czynnikiem, ktory wpywa na poozenie krotko-
okresowej krzywej zagregowanej podazy, sa oczekiwania ludzi co do przy-
szego poziomu cen. Jak juz wyjasnialismy, wielkosc podazy dobr i usug
w krotkim okresie zalezy od lepkich pac, lepkich cen i czesto bednych ocen
sytuacji gospodarczej. Jednak na pace, ceny i diagnozy stanu gospodarki
wpywaja oczekiwania co do przyszego poziomu cen. Kiedy zatem oczekiwania
te sie zmieniaja, przesuwa sie takze krotkookresowa krzywa zagregowanej
podazy.
Chcac skonkretyzowac to rozumowanie, rozpatrzmy jedna z teorii za-
gregowanej podazy, a mianowicie teorie lepkich pac. Zgodnie z nia, kiedy
zarowno pracownicy, jak i pracodawcy spodziewaja sie wzrostu cen, z wiek-
szym prawdopodobienstwem uzgadniaja wysokie pace nominalne. Wysokie
pace zwiekszaja koszty produkcji i przy kazdym poziomie cen powoduja
zmniejszenie sie produkcji dobr i usug, oferowanej przez przedsiebiorstwa.
Kiedy zatem oczekiwany poziom cen rosnie, podnosza sie rowniez pace
i koszty produkcji, a wielkosc produkcji dobr i usug maleje przy kazdym
poziomie cen. W efekcie krzywa krotkookresowej zagregowanej podazy prze-
suwa sie w lewo. Odwrotnie, kiedy oczekiwany poziom cen sie obniza, pace
i koszty produkcji spadaja, przedsiebiorstwa zwiekszaja produkcje przy kazdym
poziomie cen i krzywa krotkookresowej zagregowanej podazy przesuwa sie
w prawo.
Podobne rozumowanie mozna zastosowac do pozostaych teorii zagregowa-
nej podazy. Ogolny wniosek jest zatem nastepujacy: wzrost oczekiwanego
poziomu cen zmniejsza ilosc oferowana dobr i usug, przesuwajac krotkook-
resowa krzywa zagregowanej podazy w lewo. Natomiast spadek oczekiwanego
poziomu cen zwieksza ilosc oferowana dobr i usug, przesuwajac krotkook-
resowa krzywa zagregowanej podazy w prawo. Jak przekonamy sie w nastep-
nym podrozdziale, ten wpyw oczekiwan cenowych na poozenie krotkook-
resowej krzywej zagregowanej podazy ma kluczowe znaczenie, zapewniajac
zgodnosc zachowan gospodarki w krotkim i dugim okresie. W krotkim okresie
oczekiwania te sa dane, a gospodarka znajduje sie na przecieciu zagregowanej
krzywej popytu i krotkookresowej krzywej zagregowanej podazy. W dugim
okresie oczekiwania cenowe sie zmieniaja, a krzywa krotkookresowej zagre-
gowanej podazy sie przesuwa. Wasnie to przesuniecie sprawia, ze gospodarka
osiaga ostatecznie punkt rownowagi na przecieciu krzywej zagregowanego
popytu i dugookresowej krzywej zagregowanej podazy.
Z grubsza rozumiesz juz, dlaczego krotkookresowa krzywa zagregowanej
podazy ma nachylenie dodatnie, a takze jakie zdarzenia i dziaania panstwa
moga powodowac jej przesuniecia. W tablicy 11.2 podsumowalismy nasze roz-
wazania.
Zagregowany popyt i zagregowana podaz 323
TABLICA 11.2
Krtkookresowa krzywa zagregowanej poday podsumowanie
Szybki sprawdzian
Wyjanij, dlaczego dugookresowa krzywa zagregowanej poday jest pionowa.
Podaj trzy wyjanienia dodatniego nachylenia krtkookresowej krzywej zagre-
gowanej poday.
11.5
Dwie przyczyny waha gospodarczych
Poznawszy model zagregowanego popytu i zagregowanej podazy, dysponujemy
juz podstawowymi narzedziami do analizy wahan aktywnosci gospodarczej.
Mozemy zwaszcza wykorzystac posiadana juz wiedze o zagregowanym popy-
cie i zagregowanej podazy w celu zbadania dwoch gownych przyczyn krotko-
okresowych wahan gospodarczych.
324 Krotkookresowe fluktuacje w gospodarce
RYSUNEK 11.6
Rwnowaga dugookresowa
Gospodarka osiaga stan rownowagi dugookresowej w punkcie, w ktorym krzywa zagregowanego
popytu przecina sie z dugookresowa krzywa zagregowanej podazy (punkt A). W stanie rownowagi
dugookresowej pace, ceny i oceny sytuacji sa takie, ze krotkookresowa krzywa zagregowanej
podazy rowniez przechodzi przez ten punkt.
RYSUNEK 11.7
Zmniejszenie si zagregowanego popytu
Spadek zagregowanego popytu, ktory moze nastapic np. na skutek fali pesymizmu w gospodarce,
powoduje przesuniecie krzywej zagregowanego popytu w lewo, z poozenia AD1 do poozenia AD2.
Gospodarka przesuwa sie z punktu A do punktu B. Produkcja maleje z Y1 do Y2, a poziom cen obniza
sie z P1 do P2. W miare upywu czasu pace, ceny i oceny sytuacji zmieniaja sie i krotkookresowa
krzywa zagregowanej podazy przesuwa sie w prawo, z AS1 do AS2, a gospodarka osiaga nowy punkt
rownowagi C, w ktorym nowa krzywa zagregowanego popytu przecina sie z dugookresowa krzywa
zagregowanej podazy. Poziom cen obniza sie do P3, a wielkosc produkcji powraca do swego
naturalnego poziomu Y1.
STUDIUM PRZYPADKU
Zmiany zagregowanego popytu w Wielkiej Brytanii:
wojny wiatowe i Wielki Kryzys
RYSUNEK 11.8
Realny PKB Wielkiej Brytanii po 1900 r.
Na rysunku widzimy stopy wzrostu realnego PKB Wielkiej Brytanii w stosunku do trzech
poprzednich lat. Wzrost, a nastepnie spadek realnego PKB zwiazany z I i II wojna swiatowa jest
bardzo wyrazny. Wielki Kryzys na poczatku lat trzydziestych XX w. charakteryzowa sie znacznym
zwolnieniem tempa wzrostu brytyjskiej gospodarki.
RYSUNEK 11.9
Niekorzystna zmiana zagregowanej poday
Kiedy jakies zdarzenie zwieksza koszty przedsiebiorstw, krotkookresowa krzywa zagregowanej
podazy przesuwa sie w lewo, z AS1 do AS2. Gospodarka przechodzi z punktu A do punktu B. Efektem
jest stagflacja: produkcja spada z Y1 do Y2, a ceny rosna z P1 do P2.
330 Krotkookresowe fluktuacje w gospodarce
RYSUNEK 11.10
Absorbowanie niekorzystnej zmiany zagregowanej poday
W obliczu niekorzystnego przesuniecia krzywej zagregowanej podazy z AS1 do AS2 politycy
gospodarczy, majacy wpyw na zagregowany popyt, moga probowac przesunac krzywa zagregowa-
nego popytu w prawo, z poozenia AD1 do AD2. Gospodarka przesunie sie wtedy z punktu A do
punktu C. W krotkim okresie taka polityka zapobiegnie spadkowi produkcji, wynikajacemu
z przesuniecia krotkookresowej krzywej podazy, jednak poziom cen na trwae wzrosnie z P1 do P3.
Zagregowany popyt i zagregowana podaz 331
STUDIUM PRZYPADKU
Ropa a gospodarka
Ramka 11.1
Pochodzenie teorii zagregowanego popytu i zagregowanej poday
Kiedy rozumiemy ju podstawy modelu zagregowanego popytu i zagregowanej poday, warto
si cofn i pomyle o jego historii. Jak powsta ten model krtkookresowych waha
w gospodarce? Ot by on przede wszystkim odpowiedzi na wyzwania zwizane z Wielkim
Kryzysem w latach trzydziestych XX w. Ekonomici i politycy w owych czasach byli
zdezorientowani co do przyczyn tej gospodarczej katastrofy i nie bardzo wiedzieli, jak mona j
przezwyciy.
W 1936 r. John Maynard Keynes opublikowa ksik zatytuowan: The General Theory
of Employment, Interest, and Money2. W pracy tej autor przedstawi wasne objanienie
krtkookresowych fluktuacji w gospodarce, ze szczeglnym uwzgldnieniem Wielkiego
Kryzysu. Gwn tez Keynesa byo twierdzenie, e recesje i kryzysy (depresje) wynikaj
z niedostatecznej wielkoci zagregowanego popytu na dobra i usugi.
Autor ten krytykowa klasyczn teori ekonomii, ktr przedstawilimy w poprzednich
rozdziaach tego podrcznika, gdy uwaa, e moe ona jedynie wyjani dugookresowe
efekty polityki gospodarczej. Kilka lat przed ukazaniem si wspomnianej ksiki Keynes
2
J.M. Keynes, Ogolna teoria zatrudnienia, procentu i pieniadza, PWN, Warszawa 1956
( przyp. tum.).
Zagregowany popyt i zagregowana podaz 333
Szybki sprawdzian
Przypumy, e zwycistwo w wyborach nowego, bardzo popularnego kandydata
na premiera ogromnie zwiksza nadzieje ludzi na lepsz przyszo. Za pomoc
modelu zagregowanego popytu i zagregowanej poday zbadaj wpyw tego wydarze-
nia na stan gospodarki.
Podsumowanie
W tym rozdziale osiagnelismy dwa cele. Po pierwsze, omowilismy wiele waz-
nych faktow dotyczacych krotkookresowych wahan aktywnosci gospodarczej.
Po drugie, przedstawilismy podstawowy model objasniajacy te fluktuacje,
a mianowicie model zagregowanego popytu i zagregowanej podazy. W nastep-
nym rozdziale kontynuujemy analize tego modelu, aby jeszcze lepiej zrozumiec
przyczyny wahan zachodzacych w gospodarce oraz mozliwe dziaania polity-
kow gospodarczych, zmierzajace do zagodzenia tych fluktuacji.
Streszczenie
Wszystkie kraje odnotowuja krotkookresowe odchylenia od dugookresowych
trendow gospodarczych. Fluktuacje te sa nieregularne i w gruncie rzeczy
nieprzewidywalne. Kiedy nastepuje recesja, wielkosc realnego PKB i innych
miernikow dochodu narodowego, jak rowniez wydatkow i produkcji, spada,
a bezrobocie rosnie.
Ekonomisci analizuja krotkookresowe fluktuacje aktywnosci gospodarczej za
pomoca modelu zagregowanego popytu i zagregowanej podazy. Zgodnie
z tym modelem wielkosc produkcji dobr i usug oraz ogolny poziom cen
334 Krotkookresowe fluktuacje w gospodarce
Najwazniejsze pojecia
Recesja, s. 301 Krzywa zagregowanego
Kryzys, s. 301 popytu, s. 305
Model zagregowanego popytu Krzywa zagregowanej podazy, s. 306
i zagregowanej podazy, s. 305 Stagflacja, s. 329
Pytania powtorzeniowe
1. Wymien dwie zmienne makroekonomiczne, ktore maleja, gdy gospo-
darka przezywa recesje. Wskaz jedna zmienna, ktora rosnie w okresie re-
cesji.
2. Sporzadz wykres przedstawiajacy krzywa zagregowanego popytu oraz krzy-
wa zagregowanej podazy w krotkim i dugim okresie. Zwroc uwage na
prawidowe oznaczenie osi ukadu wsporzednych.
3. Wymien i objasnij trzy powody, dla ktorych krzywa zagregowanego popytu
jest nachylona w do.
4. Wyjasnij, dlaczego dugookresowa krzywa zagregowanej podazy jest pionowa.
5. Wskaz i wyjasnij trzy powody nachylenia ku gorze krotkookresowej krzywej
zagregowanej podazy.
6. Jakie czynniki moga spowodowac przesuniecie krzywej zagregowanego
popytu w lewo? Za pomoca modelu zagregowanego popytu i zagregowanej
podazy pokaz skutki takiego przesuniecia.
7. Jakie czynniki moga spowodowac przesuniecie krzywej zagregowanej po-
dazy w lewo? Za pomoca modelu zagregowanego popytu i zagregowanej
podazy pokaz skutki takiego przesuniecia.
336 Krotkookresowe fluktuacje w gospodarce
Zadania
1. Dlaczego w trakcie cyklu koniunkturalnego wielkosc inwestycji zmienia sie
bardziej niz wielkosc konsumpcji? Ktore rodzaje wydatkow konsumpcyjnych
sa najbardziej zmienne: wydatki na dobra trwae (takie jak meble i samo-
chody), wydatki na dobra nietrwae (takie jak zywnosc i ubranie) czy tez
wydatki na usugi (takie jak fryzjer czy lekarz)? Wyjasnij swa odpowiedz.
2. Zaozmy, ze gospodarka znajduje sie w stanie rownowagi dugookresowej.
a. Zilustruj za pomoca wykresu stan gospodarki, wskazujac krzywa za-
gregowanego popytu oraz krotkookresowa krzywa zagregowanej podazy
i dugookresowa krzywa zagregowanej podazy.
b. Powiedzmy, ze krach na giedzie powoduje spadek zagregowanego
popytu. Za pomoca tego samego wykresu pokaz, jak wpynie to na poziom
produkcji i cen. Jak zmieni sie stopa bezrobocia?
c. Za pomoca teorii lepkich pac wyjasnij, jak zmieni sie wielkosc produkcji
i poziom cen w dugim okresie (przy zaozeniu braku jakichkolwiek zmian
polityki gospodarczej). Jaka role w tych dostosowaniach speniaja oczeki-
wania cenowe? Zilustruj caa swa analize za pomoca wykresu.
3. Wyjasnij, jak ponizsze zdarzenia wpyna na dugookresowa krzywa za-
gregowanej podazy (mozliwe sa: wzrost podazy, spadek podazy lub brak
wpywu).
a. Do kraju przybywa bardzo wielu imigrantow.
b. Rzad podnosi wysokosc pacy minimalnej powyzej przecietnego poziomu
pacy w gospodarce.
c. Wojna powoduje zniszczenie wielu fabryk.
4. Popatrz na rysunek 11.7. Jaka bedzie wielkosc stopy bezrobocia w punk-
tach B i C w porownaniu z punktem A? Jaki bedzie, w swietle teorii lepkich
pac, poziom pacy realnej w punktach B i C w porownaniu z punktem A?
5. Wytumacz, dlaczego ponizsze twierdzenia sa nieprawdziwe.
a. Krzywa zagregowanego popytu ma nachylenie ujemne, poniewaz stanowi
pozioma sume krzywych popytu na poszczegolne dobra.
b. Dugookresowa krzywa zagregowanej podazy jest pionowa, poniewaz
czynniki ekonomiczne nie maja wpywu na wielkosc zagregowanej po-
dazy w dugim okresie.
c. Gdyby przedsiebiorstwa zmieniay swoje ceny codziennie, dostosowujac
je do biezacej sytuacji rynkowej, to krotkookresowa krzywa zagregowanej
podazy byaby pozioma.
d. Ilekroc gospodarka wchodzi w recesje, jej dugookresowa krzywa za-
gregowanej podazy przesuwa sie w lewo.
6. Odwoujac sie do kazdej z trzech teorii wyjasniajacych dodatnie nachylenie
krotkookresowej krzywej zagregowanej podazy, udziel dokadnej odpowiedzi
na nastepujace pytania.
Zagregowany popyt i zagregowana podaz 337
12.1
Jak polityka pienina wpywa
na zagregowany popyt?
Krzywa zagregowanego popytu pokazuje wielkosc cakowitego zapotrzebowa-
nia na dobra i usugi w gospodarce, odpowiadajacego poszczegolnym poziomom
cen. Jak pamietasz, w poprzednim rozdziale ustalilismy, ze istnieja trzy powody
ujemnego nachylenia krzywej zagregowanego popytu.
Efekt majatkowy (wealth effect). Spadek poziomu cen zwieksza realna war-
tosc zasobow pieniadza posiadanych przez gospodarstwa domowe, a wzrost
realnej wartosci posiadanego majatku pobudza wydatki konsumpcyjne.
Efekt stopy procentowej (interest rate effect). Spadek poziomu cen powoduje
obnizke stopy procentowej, poniewaz ludzie probuja pozyczac swoje nad-
wyzkowe zasoby pieniadza, a obnizona stopa procentowa pobudza wydatki
inwestycyjne.
Efekt kursu walutowego (exchange rate effect). Kiedy spadek poziomu cen
powoduje obnizke stopy procentowej, inwestorzy przenosza czesc swoich
srodkow za granice, powodujac deprecjacje waluty krajowej wzgledem walut
zagranicznych. Ta deprecjacja czyni dobra krajowe tanszymi w porownaniu
z dobrami zagranicznymi, a zatem pobudza wydatki na eksport netto.
RYSUNEK 12.1
Rwnowaga na rynku pienidza
Zgodnie z teoria preferencji pynnosci stopa procentowa osiaga poziom, przy ktorym ilosc oferowana
pieniadza i wielkosc zapotrzebowania na pieniadz zrownuja sie. Jesli stopa procentowa jest wyzsza
od poziomu rownowagi (r1 na rysunku), ilosc pieniadza, ktora ludzie chca trzymac, (M d1 ), jest
mniejsza od ilosci pieniadza wytworzonej przez bank centralny. Ta nadwyzka ilosci pieniadza
powoduje obnizke stopy procentowej. Odwrotnie, jesli stopa procentowa jest nizsza od poziomu
odpowiadajacego rownowadze (r2 na rysunku), ilosc pieniadza, ktora ludzie chca trzymac, (M d2 ), jest
wieksza od ilosci pieniadza wytworzonej przez bank centralny. Ten niedobor ilosci pieniadza
powoduje wzrost stopy procentowej. Siy podazy i popytu na rynku pieniadza pchaja zatem stope
procentowa w strone poziomu rownowagi, przy ktorym ludzie chca trzymac taka ilosc pieniadza,
jaka wytworzy bank centralny.
Ramka 12.1
Stopy procentowe w dugim i krtkim okresie
W tym momencie powinnimy si zatrzyma i pomyle o na pozr trudnym problemie
nadmiaru. Kto mgby pomyle, e dysponujemy teraz dwiema teoriami wyjaniajcymi
sposb powstawania stp procentowych. W rozdziale 4 powiedzielimy, e stopa procentowa
osiga poziom, przy ktrym poda funduszy poyczkowych i popyt na fundusze poyczkowe
si zrwnuj (oznacza to, e rwnowa si take oszczdnoci krajowe i planowane inwes-ty
cje). Natomiast przed chwil w tym miejscu ustalilimy, e stopa procentowa osiga poziom,
przy ktrym zrwnuj si poda pienidza i popyt na pienidz. Jak uzgodni te dwie teorie?
Chcc odpowiedzie na to pytanie, powinnimy jeszcze raz rozway rnice midzy
zachowaniem gospodarki w dugim i krtkim okresie. Decydujce znaczenie maj tutaj trzy
zmienne makroekonomiczne: wielko produkcji dbr i usug wytwarzanych w gospodarce,
stopa procentowa i poziom cen. Zgodnie z klasyczn teori makroekonomii, ktr zaprezen-
towalimy w rozdziaach 3, 4 i 8, poziom tych zmiennych wyznaczaj nastpujce czynniki.
Wpyw polityki pienieznej i polityki budzetowej na zagregowany popyt 345
1. Wielko produkcji jest okrelona przez oferowan w gospodarce ilo kapitau i pracy,
a take przez dostpn technologi produkcji, ktra umoliwia przeksztacenie kapitau
i pracy w gotowe produkty. (T wielko produkcji nazywamy naturaln wielkoci
produkcji.)
2. Dla kadego poziomu produkcji stopa procentowa osiga poziom, przy ktrym zrwnuj
si poda fuduszw poyczkowych i popyt na fundusze poyczkowe.
3. Poziom cen zmienia si, a dochodzi do zrwnania si poday pienidza i popytu na
pienidz. Zmiany poday pienidza powoduj analogiczne zmiany poziomu cen.
1. Poziom cen jest sztywny i pozostaje niezmieniony na pewnym poziomie, ktry zaley od
powstaych wczeniej oczekiwa. W krtkim okresie ceny stosunkowo sabo reaguj na
zmiany warunkw ekonomicznych.
2. Dla kadego poziomu cen stopa procentowa osiga poziom, ktry zapewnia zrwnanie si
poday pienidza i popytu na pienidz.
3. Poziom produkcji reaguje na zmiany wielkoci zagregowanego popytu na dobra i usugi,
ktra zaley m.in. od poziomu stopy procentowej rwnowacej rynek pienidza.
RYSUNEK 12.2
Rynek pienidza a nachylenie krzywej zagregowanego popytu
Wzrost poziomu cen z P1 do P2 przesuwa krzywa popytu na pieniadz w prawo, co widzimy
w czesci (a) rysunku. Wzrost popytu na pieniadz powoduje wtedy, ze stopa procentowa wzrasta
z r1 do r2. Poniewaz stopa procentowa stanowi koszt zapozyczania sie, wzrost stopy procentowej
zmniejsza zapotrzebowanie na dobra i usugi z Y1 do Y2. Takiemu odwrotnemu zwiazkowi miedzy
poziomem cen a wielkoscia zapotrzebowania odpowiada nachylona ku doowi krzywa zagregowane-
go popytu, ktora widzimy w czesci (b) rysunku.
RYSUNEK 12.3
Skutki zwikszenia iloci pienidza w obiegu
W czesci (a) rysunku wzrost podazy pieniadza z MS1 do MS2 powoduje spadek stopy procento-
wej z r1 do r2. Poniewaz stopa procentowa stanowi koszt zaciagania kredytow, przy danym poziomie
cen spadek stopy procentowej zwieksza zapotrzebowanie na dobra i usugi z Y1 do Y2. W czesci (b)
rysunku krzywa zagregowanego popytu przesuwa sie zatem w prawo, z poozenia AD1 do pooze-
nia AD2.
(a) Rynek pieniadza (b) Krzywa zagregowanego popytu
Wpyw polityki pienieznej i polityki budzetowej na zagregowany popyt 349
STUDIUM PRZYPADKU
Dlaczego banki centralne obserwuj rynek akcji (i odwrotnie)
Szybki sprawdzian
Za pomoc teorii preferencji pynnoci wyjanij, jak zmniejszenie poday pienidza
wpywa na poziom stopy procentowej rwnowagi. Jak taka zmiana polityki
pieninej oddziauje na pooenie krzywej popytu w gospodarce?
12.2
Jak polityka budetowa wpywa
na zagregowany popyt?
Panstwo moze wpywac na zachowanie gospodarki za pomoca nie tylko polityki
pienieznej, lecz takze polityki budzetowej, na ktora skadaja sie decyzje
panstwa, ktore dotycza cakowitej wielkosci wydatkow panstwowych i wyso-
kosci podatkow. Wczesniej w tej ksiazce badalismy, jak polityka budzetowa
oddziauje na oszczednosci, inwestycje i wzrost gospodarczy w dugim okresie.
Jednak w krotkim okresie najwazniejszy jest wpyw tej polityki na wielkosc
zagregowanego popytu na dobra i usugi.
Efekt mnonikowy
Kiedy panstwo kupuje u Bob and Co. budynki za 10 mld funtow, wydatek ten
ma istotne konsekwencje. Bezposredni wpyw zwiekszonego popytu panstwa
polega na wzroscie zatrudnienia i zyskow tego przedsiebiorstwa. Nastepnie,
kiedy pracownicy dostana juz wyzsze wynagrodzenia, a wasciciele przedsie-
biorstw wyzsze zyski, na wzrost swoich dochodow reaguja oni zwiekszeniem
wydatkow na dobra konsumpcyjne. W efekcie pieniadze wydane przez panstwo
na produkty przedsiebiorstwa Bob and Co. zwiekszaja popyt na produkty wielu
innych przedsiebiorstw w gospodarce. Poniewaz kazdy funt wydany przez
panstwo moze zwiekszyc zagregowany popyt na dobra i usugi o wiecej niz
1 funta, o wydatkach panstwowych mowi sie, ze zwiekszaja zagregowany popyt,
wywoujac efekt mnoznikowy (multiplier effect). Efekt mnoznikowy
to dodatkowa zmiana
Efekt mnoznikowy trwa nawet po opadnieciu, opisanej przed zagregowanego popytu,
chwila, pierwszej fali zwiekszonych wydatkow. Kiedy wydatki do ktorej dochodzi,
kiedy ekspansywna
konsumpcyjne sie zwiekszaja, przedsiebiorstwa, ktore wytwarzaja polityka budzetowa
dobra konsumpcyjne, zatrudniaja wiecej ludzi i osiagaja wyzsze powoduje wzrost
dochodow, a przez to
zyski. Wieksze zarobki i wieksze zyski znowu pobudzaja wydatki rowniez wydatkow
konsumpcyjne i tak dalej. Istnieje zatem dodatnie sprzezenie konsumpcyjnych.
zwrotne. Wiekszy popyt powoduje powstanie wiekszego dochodu, ktory z kolei
prowadzi do jeszcze wiekszego popytu. Kiedy zsumujemy te wszystkie efekty,
cakowita zmiana wielkosci zapotrzebowania na dobra i usugi moze sie okazac
o wiele wieksza niz poczatkowy impuls w postaci zwiekszonych wydatkow
panstwa.
Na rysunku 12.4 przedstawiono ten efekt mnoznikowy. Zwiekszenie sie
wydatkow panstwa o 10 mld funtow poczatkowo przesuwa krzywa zagrego-
wanego popytu w prawo, z poozenia AD1 do poozenia AD2, o dokadnie taka
sama kwote. Jednak kiedy konsumenci reaguja na to, zwiekszajac swoje
wydatki, krzywa zagregowanego popytu przemieszcza sie jeszcze bardziej, do
poozenia AD3.
Ten efekt mnoznikowy, powstajacy w wyniku reakcji wydatkow konsump-
cyjnych, moze zostac wzmocniony na skutek reakcji inwestycji na wzrost
popytu. Na przykad, na zwiekszony popyt na usugi budowlane Bob and Co.
moze zareagowac, kupujac wiecej spychaczy i innego zmechanizowanego
354 Krotkookresowe fluktuacje w gospodarce
RYSUNEK 12.4
Efekt mnonikowy
Zwiekszenie przez panstwo zakupow o 10 mld funtow moze przesunac krzywa zagregowanego
popytu w prawo o wiecej niz o te kwote. Ten efekt mnoznikowy powstaje, poniewaz wzrost
zagregowanego dochodu pobudza dodatkowe wydatki konsumpcyjne.
efekty. Cay proces zaczyna sie wtedy, kiedy panstwo wydaje 10 mld funtow,
co powoduje, ze dochod narodowy (wynagrodzenia i zyski) rowniez wzrastaja
o te kwote. Ten wzrost dochodu sprawia z kolei, ze wydatki konsumpcyjne
zwiekszaja sie o MPC 10 mld funtow, co podnosi dochody pracownikow
i wascicieli przedsiebiorstw, ktore wytwarzaja te dobra konsumpcyjne. Ten
drugi wzrost dochodow znowu zwieksza wydatki konsumpcyjne, tym razem
o MPC (MPC 10 mld funtow). Te zwrotne efekty trwaja w nieskonczonosc.
W celu ustalenia wielkosci cakowitego wpywu tych zdarzen na popyt na
dobra i usugi, sumujemy wszystkie owe efekty czastkowe:
Mnoznik ten informuje nas o tym, ile wynosi przyrost popytu na dobra
i usugi, powodowany przez kazdy dodatkowy funt, ktory panstwo wydaje na
zakupy.
Chcac uproscic rownanie mnoznika, przypomnij sobie szkolna algebre,
zgodnie z ktora wyrazenie to jest nieskonczonym szeregiem geometrycznym.
Dla x z przedziau od 1 do +1, czyli:
Inne zastosowania
efektu mnonikowego
Efekt wypierania
Analiza efektu mnoznikowego wydaje sie sugerowac, ze kiedy panstwo kupuje
od Bob and Co. budynki za 10 mld funtow, spowodowany tym wzrost
zagregowanego popytu musi byc wiekszy od tej kwoty. Jednak w przeciwna
strone dziaa inny efekt. Kiedy zwiekszenie sie wydatkow panstwa pobudza
zagregowany popyt na dobra i usugi, skutkiem jest rowniez wzrost stopy
procentowej, a wyzsza stopa procentowa zmniejsza wydatki inwestycyjne
i ogranicza zagregowany popyt. Zmniejszenie sie zagregowanego popytu, do
Wpyw polityki pienieznej i polityki budzetowej na zagregowany popyt 357
RYSUNEK 12.5
Efekt wypierania
W czesci (a) rysunku widzimy rynek pieniadza. Kiedy panstwo zwieksza zakupy dobr i usug,
wywoany tym wzrost dochodow powoduje wzrost popytu na pieniadz z MD1 do MD2, co sprawia, ze
stopa procentowa rownowagi podnosi sie z r1 do r2. W czesci (b) rysunku widzimy wpyw tych
procesow na zagregowany popyt. Poczatkowo zwiekszenie sie wydatkow panstwa przesuwa krzywa
zagregowanego popytu z poozenia AD1 do poozenia AD2. Jednak poniewaz stopa procentowa
stanowi koszt zaciagania pozyczek, ten wzrost stopy procentowej przyczynia sie do zmniejszenia
wielkosci zapotrzebowania na dobra i usugi, zwaszcza na dobra inwestycyjne. Takie wypieranie
inwestycji czesciowo kompensuje wpyw ekspansywnej polityki budzetowej na zagregowany popyt.
Ostatecznie krzywa zagregowanego popytu przesuwa sie tylko do poozenia AD3.
Zmiany podatkw
Innym waznym narzedziem polityki budzetowej, poza wielkoscia wydatkow
panstwa, jest wysokosc podatkow. Na przykad, kiedy panstwo zmniejsza
podatki od dochodow osobistych, skutkiem jest wzrost pacy netto (czesc tego
dodatkowego dochodu gospodarstwa domowe zaoszczedza, jednak czesc wyda-
dza na dobra konsumpcyjne). Poniewaz oznacza to zwiekszenie sie wydatkow
konsumpcyjnych, obnizka podatkow przesuwa krzywa zagregowanego popytu
w prawo. Podobnie, podwyzka podatkow zmniejsza wydatki konsumpcyjne,
przesuwajac krzywa zagregowanego popytu w lewo.
Na wielkosc zmiany zagregowanego popytu, bedacej skutkiem zmiany
wysokosci podatkow, wpywaja rowniez efekty mnoznikowy i wypierania.
Kiedy panstwo obniza podatki i zwieksza wydatki konsumpcyjne, zwiekszaja sie
wynagrodzenia i zysk, co dodatkowo powoduje wzrost wydatkow konsumpcyj-
nych. Jest to efekt mnoznikowy. Jednoczesnie zwiekszony dochod wywouje
wzrost popytu na pieniadz, co sprzyja wzrostowi stop procentowych. Wyzsze
stopy procentowe czynia zaciaganie kredytow drozszym, zmniejszajac wydatki
na inwestycje. Jest to efekt wypierania. Zaleznie od wielkosci efektow mnoz-
nikowego i wypierania, ta zmiana zagregowanego popytu moze byc wieksza lub
mniejsza od bedacej jej przyczyna zmiany opodatkowania.
Niezaleznie od efektu mnoznikowego i efektu wypierania, jeszcze jeden
wazny czynnik wpywa na wielkosc zmiany zagregowanego popytu, ktora
jest skutkiem zmiany wysokosci podatkow. Chodzi o poglad gospodarstw
domowych na to, czy ta zmiana podatkow jest trwaa, czy tez jest przejsciowa.
Na przykad, zaozmy, ze rzad obniza podatki o 1000 euro w przeliczeniu
Wpyw polityki pienieznej i polityki budzetowej na zagregowany popyt 359
na 1 gospodarstwo domowe. Podejmujac decyzje o tym, jaka czesc tego 1000 eu-
ro wydac, gospodarstwa domowe usiuja przewidziec, jak dugo beda otrzymy-
wac ten dodatkowy dochod. Jesli uznaja, ze obnizka podatkow ma charakter
trway, potraktuja ja jak wazne uzupenienie swoich zasobow finansowych, co
sprawi, ze znacznie zwieksza swoje wydatki. W takim przypadku obnizka
podatkow wywrze duzy wpyw na wielkosc zagregowanego popytu. Jesli
natomiast gospodarstwa domowe uznaja te zmiane podatkow za przejsciowa,
beda sadzic, ze tylko nieznacznie zwieksza ona ich zasoby finansowe, a wiec ich
wydatki wzrosna jedynie w niewielkim stopniu. W takim przypadku obnizka
podatkow wywrze saby wpyw na zagregowany popyt.
Szybki sprawdzian
Powiedzmy, e pastwo zmniejsza wydatki na budow autostrad o 1 mld euro. Jak
wpynie to na pooenie krzywej zagregowanego popytu? Wyjanij, dlaczego zmia-
na zagregowanego popytu moe si okaza wiksza lub mniejsza od 1 mld euro.
Ramka 12.2
Jak polityka budetowa moe wpywa na zagregowan poda?
Prowadzc nasz analiz polityki budetowej, do tej pory kadlimy nacisk na sposb, w jaki
zmiany wielkoci wydatkw pastwa i zmiany wysokoci podatkw wpywaj na popyt na
dobra i usugi. Zdecydowana wikszo ekonomistw sdzi, e krtkookresowe makro-
ekonomiczne skutki polityki budetowej wywieraj wpyw na gospodark przede wszystkim za
porednictwem zagregowanego popytu. Jednak polityka budetowa moe rwnie zmienia
ilo oferowan dbr i usug.
Na przykad, pomyl o wpywie zmian podatkw na zagregowan poda. Zgodnie z jedn
z dziesiciu gwnych zasad ekonomii z rozdziau 1 Mikroekonomii ludzie reaguj na bodce.
Kiedy pastwo obnia stopy opodatkowania, pracownicy zachowuj wiksz cz kadego
zarobionego przez siebie funta, a wic ich motywacja do pracy oraz wytwarzania dbr i usug
staje si silniejsza. Jeli zareaguj oni na te bodce, ilo oferowana dbr i usug okae si
wiksza przy kadym poziomie cen i krzywa zagregowanej poday przesunie si w prawo.
Niektrzy ekonomici, nazywani ekonomistami strony podaowej (supply-siders), twierdz,
e ten wpyw obniki podatkw na zagregowan poda jest bardzo duy. Cz z nich utrzy-
muje nawet, e jego rozmiary sprawiaj, i obnika podatkw w rzeczywistoci doprowadzi do
wzrostu wpyww do budetu, zwikszajc wysiek pracownikw. Jednak najczciej ekono-
mici s zdania, e efekty podaowe obniek podatkw s o wiele sabsze.
Podobnie jak zmiany wysokoci podatkw, rwnie zmiany wielkoci wydatkw pastwa
mog wywrze wpyw na zagregowan poda. Na przykad, zamy, e pastwo zwiksza
wydatki na tworzony przez siebie kapita rzeczowy, taki jak drogi. Drogi s wykorzystywane
przez prywatne przedsibiorstwa w celu dostarczania dbr swoim klientom; zwikszenie si
liczby drg powoduje wzrost produkcyjnoci tych przedsibiorstw. Kiedy zatem pastwo
360 Krotkookresowe fluktuacje w gospodarce
wydaje wicej na drogi, zwiksza to ilo dbr i usug oferowanych przy poszczeglnych
poziomach cen, a zatem przesuwa krzyw zagregowanej poday w prawo. Jednak ten wpyw
wywierany przez pastwo na zagregowan poda jest zapewne waniejszy w dugim ni
w krtkim okresie, poniewa musi upyn pewien czas, zanim zbuduje si te nowe drogi
i odda je do uytku.
12.3
Polityka gospodarcza jako narzdzie
stabilizowania gospodarki
Przekonalismy sie, jak polityka pieniezna i polityka budzetowa moga wpywac
na wielkosc zagregowanego popytu na dobra i usugi w gospodarce. Tym
ustaleniom towarzysza pewne wazne pytania, dotyczace polityki gospodarczej.
Czy politycy gospodarczy powinni wykorzystywac te narzedzia do kontrolowa-
nia zagregowanego popytu i stabilizowania gospodarki? Jesli tak, to dokadnie
kiedy? Jesli nie, to dlaczego?
Argumenty za aktywn
polityk stabilizacyjn
Powrocmy do pytania, od ktorego zaczelismy ten rozdzia: jak powinien zarea-
gowac bank centralny na zmniejszenie przez panstwo wydatkow budzetowych?
Jak sie przekonalismy, wydatki panstwa stanowia jeden z czynnikow decyduja-
cych o poozeniu krzywej zagregowanego popytu. Kiedy panstwo zmniejsza
wydatki, maleje zagregowany popyt, co w krotkim okresie powoduje spadek
produkcji i zatrudnienia. Jesli bank centralny nie chce dopuscic do pojawienia
sie tych negatywnych skutkow polityki budzetowej, moze podniesc podaz
pieniadza w celu zwiekszenia zagregowanego popytu. Ekspansywana polityka
pieniezna spowoduje wtedy obnizke stop procentowych, zwiekszy wydatki
inwestycyjne i zagregowany popyt. Jesli polityka pieniezna zareaguje wasciwie,
jej zmiany i zmiany polityki budzetowej acznie sprawia, ze wielkosc zagre-
gowanego popytu na dobra i usugi sie nie zmieni.
Ta analiza bardzo przypomina analizy prowadzone przez odpowiedzial-
nych za polityke pieniezna czonkow komitetow bankow centralnych, takich jak
Bank Anglii, Europejski Bank Centralny i Rezerwa Federalna. Wiedza oni,
ze polityka pieniezna stanowi wazny czynnik, od ktorego zalezy wielkosc
zagregowanego popytu, i ze istnieja inne wazne czynniki tego typu, w tym pro-
wadzona przez panstwo polityka budzetowa, a zatem z wielka uwaga wy-
suchuja dyskusji o polityce budzetowej.
Wpyw polityki pienieznej i polityki budzetowej na zagregowany popyt 361
za pomoca karty kredytowej) staje sie drozsze. Wpyw netto zmiany polityki
pienieznej na wydatki konsumpcyjne moze sie zatem okazac trudny do przewi-
dzenia, co dotyczy zwaszcza jego rozkadu w czasie.
Polityka pieniezna moze rowniez wpynac na zagregowany popyt poprzez
wydatki inwestycyjne. Jednak wiele przedsiebiorstw planuje swoje inwestycje
z duzym wyprzedzeniem. Zdecydowana wiekszosc ekonomistow sadzi, ze
istotny wpyw zmiany polityki pienieznej na produkcje i zatrudnienie ujawnia
sie dopiero po co najmniej 6 miesiacach. Co wiecej, kiedy juz te skutki wystapia,
moga one trwac przez kilka lat.
Krytycy polityki stabilizacyjnej twierdza, ze z powodu nieznanej dugosci
trwania tych opoznien bank centralny nie powinien probowac precyzyjnie
sterowac sytuacja w gospodarce. Utrzymuja oni, ze na zmieniajace sie warunki
gospodarcze bank ten czesto reaguje ze zbyt duzym opoznieniem i w efekcie
raczej powoduje, niz ogranicza, wahania gospodarcze. Krytycy ci bronia
pasywnej polityki pienieznej, polegajacej np. na rownomiernym i powolnym
zwiekszaniu podazy pieniadza.
Rowniez skutki polityki budzetowej moga sie ujawniac z opoznieniem.
Oczywiscie, efekty zmiany wydatkow panstwa sa odczuwalne od razu po tej
zmianie, a obnizka podatkow bezposrednich i posrednich moze szybko wpynac
na stan gospodarki. Jednak zdarza sie, ze miedzy podjeciem decyzji o urucho-
mieniu pewnego programu wydatkow panstwa a jego rzeczywistym wdrozeniem
upywa wiele czasu. Na przykad w Wielkiej Brytanii, planujac swoje przysze
wydatki, panstwo czesto popeniao bedy, spowodowane m.in. problemami ze
znalezieniem odpowiednio wielu dodatkowych chetnych do pracy przy swiad-
czeniu najwazniejszych usug publicznych, takich jak transport, edukacja i suz-
ba zdrowia.
Te opoznienia w polityce pienieznej i polityce budzetowej stanowia prob-
lem m.in. dlatego, ze prognozowanie ekonomiczne jest bardzo nieprecyzyjne.
Jesli ekonomisci byliby w stanie z wyprzedzeniem do 1 roku dokadnie prze-
widziec stan gospodarki, podejmujac swoje decyzje, politycy gospodarczy
odpowiedzialni za polityke pieniezna i budzetowa mogliby sie oprzec na tych
prognozach. W takim przypadku byliby oni w stanie stabilizowac gospodarke
mimo opoznien, z ktorymi maja do czynienia. Jednak w praktyce wielkie recesje
i kryzysy (depresje) pojawiaja sie niemal bez ostrzezenia. Najlepsze, co moga
w takim przypadku zrobic politycy gospodarczy, to reagowac na zmiany sytuacji
gospodarczej dopiero wtedy, kiedy do nich dochodzi.
Automatyczne stabilizatory
Wszyscy ekonomisci, zarowno zwolennicy, jak i krytycy polityki stabilizacyj-
nej, sa zgodni, ze opoznienia we wdrazaniu odpowiednich zmian czynia polityke
gospodarcza mniej uzyteczna jako narzedzie krotkookresowej stabilizacji gos-
364 Krotkookresowe fluktuacje w gospodarce
Szybki sprawdzian
Powiedzmy, e zwierzce instynkty zaczy rzdzi gospodark i ludzie s peni
pesymizmu co do przyszoci. Jak wpynie to na wielko zagregowanego popytu
w gospodarce? Zamy, e bank centralny chce stabilizowa zagregowany popyt.
Jak powinien on zmieni wielko poday pienidza? Co stanie si wtedy ze stop
procentow? Jakie powody mogyby skoni bank centralny do niepodejmowania
takich dziaa?
Podsumowanie
Zanim politycy gospodarczy dokonaja jakiejkolwiek zmiany prowadzonej poli-
tyki gospodarczej, powinni rozwazyc wszystkie efekty swoich decyzji. Wczes-
niej w tej ksiazce badalismy model klasyczny gospodarki, ktory opisuje
dugookresowe skutki polityki pienieznej i polityki budzetowej. Ustalilismy
wtedy, jak polityka budzetowa wpywa na wielkosc oszczednosci, inwestycje
i dugookresowy wzrost gospodarczy, a takze jak polityka pieniezna oddziauje
na poziom cen i tempo inflacji.
W tym rozdziale przeprowadzilismy analize krotkookresowych efektow
polityki pienieznej i polityki budzetowej. Odkrylismy, w jaki sposob moga one
wpynac na wielkosc zagregowanego popytu na dobra i usugi i w efekcie
zmienic wielkosc produkcji i zatrudnienia w gospodarce w krotkim okresie.
Kiedy rzad zmniejsza wydatki, w celu zrownowazenia budzetu, powinien brac
pod uwage zarowno dugookresowy wpyw swojego dziaania na wielkosc
oszczednosci i wzrost gospodarczy, jak i krotkookresowy wpyw na wielkosc
zagregowanego popytu i zatrudnienia. Kiedy bank centralny zmniejsza tempo
wzrostu podazy pieniadza, powinien uwzglednic dugookresowy wpyw tego
dziaania na inflacje i jego krotkookresowy wpyw na wielkosc produkcji.
W nastepnym rozdziale dokadniej zbadamy przejscie miedzy krotkim a dugim
okresem. Okaze sie wtedy, ze politycy gospodarczy czesto staja w obliczu
wyboru miedzy celami dugookresowymi a celami krotkookresowymi.
Streszczenie
Tworzac teorie krotkookresowych wahan aktywnosci gospodarczej, Keynes
zaproponowa wyjasnienie zmian stopy procentowej za pomoca teorii prefe-
rencji pynnosci. Zgodnie z nia stopa procentowa zmienia sie, zapewniajac
zrownanie sie podazy pieniadza i popytu na pieniadz.
Wzrost poziomu cen zwieksza popyt na pieniadz i podnosi stope procentowa,
dzieki czemu rynek pieniadza odzyskuje rownowage. Poniewaz stopa procen-
towa wyznacza koszt zaciagania pozyczek, jej wzrost ogranicza inwestycje,
a przez to zmniejsza wielkosc zapotrzebowania na dobra i usugi. Nachylona
366 Krotkookresowe fluktuacje w gospodarce
Najwazniejsze pojecia
Teoria preferencji pynnosci, s. 341 Efekt wypierania, s. 357
Efekt mnoznikowy, s. 353 Automatyczne stabilizatory, s. 364
Pytania powtorzeniowe
1. Omow teorie preferencji pynnosci. W jaki sposob ta teoria przyczynia sie do
wyjasnienia ujemnego nachylenia krzywej zagregowanego popytu?
2. Wykorzystaj teorie preferencji pynnosci do wyjasnienia wpywu zmniej-
szenia sie podazy pieniadza w gospodarce na krzywa zagregowanego po-
pytu.
Wpyw polityki pienieznej i polityki budzetowej na zagregowany popyt 367
3. Panstwo wydaje 500 mln euro na kupno samochodow dla policji. Wyjasnij,
dlaczego zagregowany popyt moze sie zwiekszyc o wiecej niz 500 mln euro.
Wyjasnij, dlaczego zagregowany popyt moze sie zwiekszyc o mniej niz
500 mln euro.
4. Zaozmy, ze wskazniki optymizmu konsumentow pokazuja, iz fala pesymiz-
mu ogarnea kraj. Jak zmieni sie wielkosc zagregowanego popytu, jesli po-
litycy gospodarczy nie podejma zadnych dziaan? Co powinno zrobic pan-
stwo, jesli jego celem jest stabilizowanie zagregowanego popytu? Powiedz-
my, ze panstwo nie podejmuje zadnych dziaan. Czy bank centralny powinien
probowac ustabilizowac zagregowany popyt? Jesli tak, to w jaki sposob?
5. Podaj przykad zachowania panstwa, ktore dziaa niczym automatyczny
stabilizator. Wyjasnij, dlaczego taka polityka wpywa w ten sposob na
gospodarke.
Zadania
1. Wyjasnij, w jaki sposob kazde z nastepujacych dziaan wpyneoby na podaz
pieniadza, popyt na pieniadz i stope procentowa. Swoje odpowiedzi zilustruj
rysunkami.
a. W trakcie operacji otwartego rynku bank centralny kupuje papiery war-
tosciowe.
b. Wieksza dostepnosc kart kredytowych powoduje, ze ludzie trzymaja mniej
gotowki.
c. Bank centralny zmniejsza stope rezerw minimalnych dla bankow komer-
cyjnych.
d. Gospodarstwa domowe decyduja sie trzymac wiecej pieniedzy na potrze-
by swiatecznych zakupow.
e. Fala optymizmu powoduje wzrost inwestycji przedsiebiorstw i zwieksza
zagregowany popyt.
f. Wzrost cen ropy naftowej przesuwa w lewo krzywa krotkookresowej
zagregowanej podazy.
2. Powiedzmy, ze na kazdym rogu ulicy banki instaluja bankomat, co powoduje
wzrost dostepnosci gotowki, a wiec takze zmniejszenie sie ilosci pieniadza,
ktora chca trzymac ludzie.
a. Zaozmy, ze bank centralny nie zmienia podazy pieniadza. Co, zgodnie
z teoria preferencji pynnosci, stanie sie ze stopa procentowa? Jak zmieni
sie zagregowany popyt?
b. Jak powinien zareagowac bank centralny, jesli jego celem jest stabilizo-
wanie zagregowanego popytu?
3. Rozwazmy dwa rodzaje polityki gospodarczej: przejsciowa obnizke podat-
kow, ktora bedzie obowiazywaa tylko 1 rok, oraz obnizke podatkow, o ktorej
ludzie sadza, ze bedzie trwaa. Ktory rodzaj polityki spowoduje silniejszy
wzrost wydatkow konsumpcyjnych? Ktory rodzaj polityki silniej wpynie na
zagregowany popyt? Odpowiedzi wyjasnij.
368 Krotkookresowe fluktuacje w gospodarce
13.1
Krzywa Phillipsa
Krzywa Phillipsa jest prawdopodobnie najwazniejsza, pojedyncza zaleznoscia
makroekonomiczna. Sa to sowa wypowiedziane przez Georgea Akerlofa na
wykadzie wygoszonym z okazji wreczenia mu Nagrody Nobla z ekonomii
w 2001 r. Krzywa Phillipsa ilustruje krotkookresowa zaleznosc miedzy inflacja
a bezrobociem.
1
Zaleznosc miedzy wielkoscia bezrobocia w Wielkiej Brytanii a zmianami pac nominalnych
w latach 18611957 ( przyp. tum.).
2
Analiza polityki antyinflacyjnej ( przyp. tum.).
Wybor miedzy inflacja a bezrobociem w krotkim okresie 373
RYSUNEK 13.1
Krzywa Phillipsa
Krzywa Phillipsa ilustruje zaleznosc miedzy stopa inflacji a stopa bezrobocia. W punkcie A inflacja
jest niska, lecz bezrobocie jest wysokie. Na odwrot, w punkcie B inflacja jest wysoka, a bezrobocie
niskie.
RYSUNEK 13.2
Zaleno midzy krzyw Phillipsa a modelem zagregowanego popytu i zagregowanej poday
Na rysunku widzimy przewidywane zmiany sytuacji gospodarczej w 2008 r., przy zaozeniu, ze
poziom cen w 2007 r. wynosi 100. W czesci (a) wykorzystujemy model zagregowanego popytu
i zagregowanej podazy. Kiedy zagregowany popyt jest may, gospodarka znajduje sie w punkcie A;
produkcja jest maa (7500), a ceny sa niskie (102). Kiedy zagregowany popyt jest duzy, gospodarka
znajduje sie w punkcie B; produkcja jest duza (8000), a ceny sa wysokie (106). W czesci (b) rysunku
widzimy te same procesy, zilustrowane za pomoca krzywej Phillipsa. W punkcie A, przy niskim
poziomie popytu, stopa bezrobocia jest wysoka (7%), a stopa inflacji niska (2%). Natomiast
w punkcie B, przy duzym zagregowanym popycie, sytuacja jest odwrotna: bezrobocie jest niskie
(4%), a inflacja wysoka (6%).
Szybki sprawdzian
Narysuj krzyw Phillipsa. Za pomoc modelu zagregowanego popytu i zagregowa-
nej poday poka, w jaki sposb politycy gospodarczy mog przesun gospodark
wzdu tej krzywej, z punktu o wysokiej inflacji do punktu o niskiej inflacji.
376 Krotkookresowe fluktuacje w gospodarce
13.2
Przesunicia krzywej Phillipsa
i rola oczekiwa
Wydaje sie, ze krzywa Phillipsa wskazuje politykom gospodarczym dostepne
mozliwosci wyboru miedzy inflacja a bezrobociem. Czy zestaw tych mozliwosci
jest stay i nie zmienia sie w miare upywu czasu? Czy krzywa Phillipsa jest
rzeczywiscie niezawodnym narzedziem analizy, na ktorym mozna oprzec
polityke gospodarcza? Ekonomisci zajeli sie odpowiedziami na te pytania
u schyku lat szescdziesiatych XX w., wkrotce potem, jak Samuelson i Solow
wprowadzili krzywa Phillipsa do debaty o polityce makroekonomicznej.
3
Rola polityki pienieznej ( przyp. tum.).
Wybor miedzy inflacja a bezrobociem w krotkim okresie 377
RYSUNEK 13.3
Dugookresowa krzywa Phillipsa
Wedug Friedmana i Phelpsa w dugim okresie nie istnieje odwrotna zaleznosc miedzy inflacja
a bezrobociem. Tempo wzrostu podazy pieniadza decyduje o wysokosci stopy inflacji. Jednak
niezaleznie od tempa inflacji stopa bezrobocia zmierza do swego naturalnego poziomu. W efekcie
dugookresowa krzywa Phillipsa jest pionowa.
378 Krotkookresowe fluktuacje w gospodarce
jesli bank centralny zezwala na szybki wzrost podazy pieniadza, stopa inflacji
jest wysoka, a gospodarka znajduje sie w punkcie B. W obydwu przypadkach
stopa bezrobocia zmierza ku swemu normalnemu poziomowi, nazywanemu
naturalna stopa bezrobocia. Pionowa krzywa Phillipsa oznacza, ze w dugim
okresie poziom bezrobocia nie zalezy od podazy pieniadza i tempa inflacji.
Pionowa krzywa Phillipsa w zasadzie jest forma prezentacji pogladu
ekonomistow klasycznych o neutralnosci pieniadza. Jak byc moze pamietasz,
przedstawilismy ten poglad w rozdziale 11, nadajac mu forme pionowej dugo-
okresowej krzywej zagregowanej podazy. Jak widzimy na rysunku 13.4, pio-
nowa dugookresowa krzywa Phillipsa i pionowa dugookresowa krzywa za-
gregowanej podazy sa w istocie dwiema stronami tego samego medalu.
W czesci (a) wzrost podazy pieniadza przesuwa krzywa zagregowanego po-
pytu w prawo, z poozenia AD1 do poozenia AD2. W efekcie punkt dugo-
okresowej rownowagi gospodarki przemieszcza sie z A do B. Poziom cen
wzrasta z P1 do P2, jednak poniewaz krzywa zagregowanej podazy jest pionowa,
wielkosc produkcji nie ulega zmianie. W czesci (b) szybszy wzrost podazy
RYSUNEK 13.4
Dugookresowa krzywa Phillipsa a model zagregowanego popytu i zagregowanej poday
W czesci (a) rysunku widzimy model zagregowanego popytu i zagregowanej podazy z pionowa
krzywa zagregowanej podazy. Kiedy ekspansywna polityka pieniezna powoduje przesuniecie linii
popytu z poozenia AD1 do poozenia AD2, punkt rownowagi gospodarki przemieszcza sie z A do B.
Poziom cen wzrasta z P1 do P2, a produkcja sie nie zmienia. W czesci (b) przedstawiono dugo-
okresowa krzywa Phillipsa, ktora jest pionowa i ktorej odpowiada naturalna stopa bezrobocia.
Ekspansywna polityka pieniezna przesuwa gospodarke z punktu A (o niskiej inflacji) do punktu B
(o wyzszej inflacji), nie powodujac jednak zmiany stopy bezrobocia.
(a) Model zagregowanego popytu (b) Krzywa Phillipsa
i zagregowanej podazy
Wybor miedzy inflacja a bezrobociem w krotkim okresie 379
resowej krzywej zagregowanej podazy, sa juz ustalone. Kiedy jednak zmieni sie
wielkosc podazy pieniadza, krzywa zagregowanego popytu zmieni poozenie
i gospodarka przesunie sie wzduz danej krotkookresowej krzywej zagregowanej
podazy. W krotkim okresie zmiany ilosci pieniadza powoduja zatem nieoczeki-
wane wahania wielkosci produkcji i bezrobocia oraz poziomu cen i tempa
inflacji. W ten sposob Friedman i Phelps wyjasnili, odkryty dzieki badaniom
Samuelsona i Solowa, przebieg krzywej Phillipsa.
Jednak zdolnosc banku centralnego do wywoywania nieoczekiwanej in-
flacji za pomoca zwiekszania podazy pieniadza dotyczy jedynie krotkiego
okresu. W dugim okresie ludzie odkrywaja, jaka stope inflacji zdecydowa sie
narzucic gospodarce ten bank. Poniewaz pace, ceny i oceny sytuacji do-
stosowuja sie w koncu do stopy inflacji, dugookresowa krzywa zagregowanej
podazy jest pionowa. W tym przypadku zmiany zagregowanego popytu, na-
stepujace np. na skutek zmian podazy pieniadza, nie wpywaja na wielkosc
produkcji dobr i usug. Friedman i Phelps doszli zatem do wniosku, ze w dugim
okresie bezrobocie powraca do swego naturalnego poziomu.
Analize Friedmana i Phelpsa mozna strescic za pomoca nastepujacego
rownania (jest ono inna forma rownania zagregowanej podazy z rozdziau 11):
stopa = naturalna
a rzeczywista oczekiwana .
bezrobocia stopa bezrobocia inflacja inflacja
RYSUNEK 13.5
Jak zmiany oczekiwanej inflacji przesuwaj krtkookresow krzyw Phillipsa?
Im wyzsza jest oczekiwana stopa inflacji, tym wyzej jest poozona krotkookresowa krzywa Phillipsa,
ilustrujaca odwrotna zaleznosc inflacji i bezrobocia. W punkcie A zarowno oczekiwana, jak
i rzeczywista stopa inflacji jest niska, a stopa bezrobocia pozostaje na swym naturalnym poziomie.
Kiedy bank centralny prowadzi ekspansywna polityke pieniezna, w krotkim okresie gospodarka
przesuwa sie z punktu A do punktu B. W punkcie B oczekiwana stopa inflacji jest wciaz niska, lecz
rzeczywista stopa inflacji jest wysoka, a bezrobocie spada ponizej naturalnego poziomu. W dugim
okresie, w miare wzrostu oczekiwan inflacyjnych, gospodarka podaza do punktu C. W punkcie tym
zarowno rzeczywista, jak i oczekiwana inflacja jest wysoka, a bezrobocie powraca do naturalnego
poziomu.
RYSUNEK 13.6
Zniknicie krzywej Phillipsa w Wielkiej Brytanii
Na rysunku widzimy dane o stopie bezrobocia i stopie inflacji (mierzonej wskaznikiem cen
detalicznych) w Wielkiej Brytanii w latach 19712004. Trudno tu dostrzec wyrazna i stabilna
odwrotna zaleznosc miedzy inflacja a bezrobociem.
podobnie jak w wielu innych wysoko rozwinietych krajach w koncu lat szesc-
dziesiatych i na poczatku lat siedemdziesiatych XX w., bardzo sie zwiekszy
z powodu zaangazowania sie Stanow Zjednoczonych w wojne w Wietnamie,
ktore spowodowao ogromny wzrost wydatkow rzadu USA na cele militarne, co
przyczynio sie rowniez do wzrostu amerykanskiego importu z innych krajow.
Ponadto, od 1971 r. na skutek rozluznienia kontroli nad kredytami ban-
kowymi gospodarka brytyjska odnotowaa wyjatkowo wysoki wzrost podazy
pieniadza. W nastepnym roku rzad brytyjski zdecydowa sie dodatkowo na
nadzwyczajnie ekspansywna polityke budzetowa w postaci zwiekszenia wydat-
kow budzetowych i obnizki podatkow. Gospodarka zaczea przejawiac oznaki
powaznego przegrzania, a inflacja zaczea rosnac. Jednak, dokadnie tak jak
przepowiadali Friedman i Phelps, stopa bezrobocia nie pozostaa na niskim
poziomie.
Na rysunku 13.6 przedstawiono historie inflacji i bezrobocia w Wielkiej
Brytanii w latach 19712004. Trudno na nim dostrzec prosta odwrotna zalez-
nosc miedzy tymi dwoma zmiennymi, ktora wczesniej zaobserwowa Phillips.
Przy wysokiej inflacji na poczatku lat siedemdziesiatych XX w. oczekiwania
inflacyjne dostosoway sie do rzeczywistosci i stopa bezrobocia wzrosa tak jak
stopa inflacji. W poowie lat siedemdziesiatych XX w. politycy gospodarczy
przekonali sie, ze Friedman i Phelps mieli racje: w dugim okresie nie istnieje
odwrotna zaleznosc miedzy stopa inflacji a stopa bezrobocia.
Szybki sprawdzian
Narysuj krtkookresow i dugookresow krzyw Phillipsa. Wyjanij, dlaczego
krzywe te rni si od siebie.
13.3
Dugookresowa krzywa Phillipsa
jako argument za niezalenoci
banku centralnego
Kto, Twoim zdaniem, powinien odpowiadac za polityke pieniezna: wybrany
w powszechnych wyborach rzad czy niepochodzacy z wyboru prezes banku
centralnego? Czy nie byoby lepiej, gdyby o wielkosc podazy pieniadza
i wysokosc stop procentowych troszczy sie rzad? Przeciez, jezeli on zawiedzie,
mozemy go odwoac w najblizszych wyborach. Natomiast nie mamy zadnego
wpywu na poczynania pochodzacego z mianowania prezesa banku centralnego.
Wybor miedzy inflacja a bezrobociem w krotkim okresie 385
13.4
Przesunicia krzywej Phillipsa:
rola szokw podaowych
W 1968 r. Friedman i Phelps twierdzili, ze zmiany oczekiwan inflacyjnych po-
woduja przesuniecia krotkookresowej krzywej Phillipsa. Zdecydowana wiek-
szosc ekonomistow obserwujacych sytuacje gospodarcza na poczatku lat sie-
demdziesiatych XX w. przekonaa sie, ze Friedman i Phelps mieli racje. Jednak
w ciagu kilku nastepnych lat inne przyczyny przesuniec krotkookresowej
krzywej Phillipsa zwrociy uwage caego swiata, a mianowicie szoki dotyczace
zagregowanej podazy.
Sprawcami tej zmiany zainteresowan tym razem nie byli dwaj profesoro-
wie ekonomii, lecz grupa arabskich szejkow. W 1974 r. Organizacja Krajow
Eksportujacych Rope Naftowa (OPEC) zaczea wykorzystywac swoja sie
rynkowa, wystepujac w roli kartelu na swiatowym rynku ropy naftowej w celu
zwiekszenia zyskow swoich czonkow. Kraje nalezace do OPEC (takie jak
Arabia Saudyjska, Kuwejt i Irak) ograniczyy wielkosc wydobycia i sprzedazy
ropy naftowej. W ciagu kilku lat to zmniejszenie podazy ropy spowodowao
niemal dwukrotny wzrost cen tego surowca na rynkach swiatowych.
Wybor miedzy inflacja a bezrobociem w krotkim okresie 389
Ogromny wzrost cen ropy naftowej jest przykadem szoku Szok podazowy
to zdarzenie,
podazowego (supply shock), tzn. zdarzenia, ktore ma bezposredni ktore bezposrednio
wpyw na koszty produkcji, a zatem takze na ceny. Szok podazowy zmienia koszty i ceny
w przedsiebiorstwach,
przesuwa krzywa zagregowanej podazy, a w efekcie rowniez powoduja c przesuniecie
krzywa Phillipsa. Na przykad, jezeli zwyzka cen ropy naftowej krzywej zagregowanej
podazy, a zatem
spowoduje wzrost kosztow produkcji benzyny, oleju napedowego, takze krzywej Philipsa.
opon samochodowych i wielu innych wyrobow, zmniejszy to
ogolna ilosc dobr i usug oferowanych na sprzedaz przy kazdym poziomie cen.
W czesci (a) rysunku 13.7 widzimy, ze temu zmniejszeniu sie podazy odpowiada
przesuniecie w lewo krzywej zagregowanej podazy, z poozenia AS1 do AS2.
Poziom cen wzrasta z P1 do P2, a wielkosc produkcji maleje z Y1 do Y2. Sytuacja,
w ktorej ceny rosna, a produkcja maleje, jest niekiedy nazywana stagflacja.
Przesunieciu krzywej zagregowanej podazy towarzyszy podobne prze-
suniecie krotkookresowej krzywej Philipsa, co widzimy w czesci (b) rysunku.
Poniewaz przy mniejszej produkcji przedsiebiorstwa potrzebuja mniej pracow-
nikow, zatrudnienie maleje, a bezrobocie rosnie. Skoro poziom cen jest teraz
RYSUNEK 13.7
Negatywny szok podaowy
W czesci (a) rysunku widzimy model zagregowanego popytu i zagregowanej podazy. Kiedy krzywa
zagregowanej podazy przesuwa sie w lewo, z AS1 do AS2, punkt rownowagi przechodzi z A do B.
Produkcja spada z Y1 do Y2, a ceny rosna z P1 do P2. Czesc (b) pokazuje krotkookresowa odwrotna
zaleznosc miedzy inflacja a bezrobociem. Spadek zagregowanej podazy sprawia, ze gospodarka
przemieszcza sie z punktu o nizszym bezrobociu i nizszej inflacji (punkt A) do punktu o wyzszym
bezrobociu i wyzszej inflacji (punkt B). Krotkookresowa krzywa Phillipsa przesuwa sie w prawo,
z PC1 do PC2. Politycy gospodarczy maja teraz do czynienia z gorsza odwrotna zaleznoscia miedzy
inflacja a bezrobociem.
(a) Model zagregowanego popytu (b) Krzywa Phillipsa
i zagregowanej podazy
390 Krotkookresowe fluktuacje w gospodarce
RYSUNEK 13.8
Szoki podaowe w latach siedemdziesitych XX w.
Wykres ilustruje zmiany stopy bezrobocia i stopy inflacji (mierzonej za pomoca indeksu cen
detalicznych) w Wielkiej Brytanii w latach 19711980. W latach 19731975 oraz 19781980 wzrost
cen ropy naftowej na rynku swiatowym spowodowa wzrost inflacji oraz bezrobocia.
Szybki sprawdzian
Podaj jaki przykad pozytywnego szoku podaowego. Za pomoc modelu zagrego-
wanego popytu i zagregowanej poday wyjanij prawdopodobne skutki takiego
szoku. Jak wpynie on na pooenie krzywej Phillipsa?
13.5
Koszty spowalniania inflacji
Przed 1979 r. makroekonomisci w Wielkiej Brytanii stosunkowo mao uwagi
poswiecali polityce pienieznej. Rzady opieray swa polityke gownie na tym, co
uwazay za wskazania teorii keynesowskiej, probujac zarzadzac zagregowa-
nym popytem za pomoca polityki budzetowej. Dziaaniom tym towarzyszyy
prawne ograniczenia dotyczace wzrostu cen i dochodow (polityka cenowa
i dochodowa). Juz wczesniej pisalismy, ze w poowie lat siedemdziesiatych
XX w. polityka ta, jak sie wydawao, przestaa byc skuteczna. Z powodu
392 Krotkookresowe fluktuacje w gospodarce
Stosunek powicenia
Chcac zmniejszyc tempo inflacji, bank centralny musi prowadzic zdecydowana
i restrykcyjna polityke pieniezna. Na rysunku 13.9 widzimy niektore skutki
takich dziaan. Kiedy bank centralny redukuje tempo wzrostu podazy pieniadza,
zmniejsza zarazem zagregowany popyt. Z kolei spadek zagregowanego popytu
powoduje zmniejszenie sie produkcji dobr i usug oraz pochodny spadek zatrud-
nienia. Na rysunku gospodarka startuje z punktu A i przesuwa sie wzduz krotko-
okresowej krzywej Phillipsa do punktu B, w ktorym inflacja jest nizsza, a bezro-
bocie wyzsze. Po pewnym czasie, kiedy ludzie upewnia sie, ze ceny rosna wolniej,
ich oczekiwania inflacyjne maleja i gospodarka wraca z punktu B do punktu C.
Inflacja jest teraz nizsza, bezrobocie powrocio do swego naturalnego poziomu.
Jesli jakis kraj chce spowolnic inflacje, musi przez pewien czas pacic za to
cene w postaci wysokiego bezrobocia i niskiej produkcji. Na rysunku 13.9 koszt
ten przyjmuje forme przejscia gospodarki przez punkt B, w trakcie jej przecho-
dzenia z punktu A do punktu C. Jego rozmiary zaleza od nachylenia krzywej
Phillipsa, a takze od szybkosci, z jaka oczekiwania inflacyjne dostosuja sie do
nowej polityki pienieznej.
4
Strategia finansowa w srednim okresie ( przyp. tum.).
Wybor miedzy inflacja a bezrobociem w krotkim okresie 393
RYSUNEK 13.9
Skutki polityki antyinflacyjnej w krtkim i dugim okresie
Kiedy bank centralny prowadzi restrykcyjna polityke pieniezna, chcac ograniczyc inflacje, gospodarka
przesuwa sie wzduz krotkookresowej krzywej Phillipsa z punktu A do punktu B. Z czasem, kiedy
oczekiwania inflacyjne sie obnizaja, krotkookresowa krzywa Phillipsa przemieszcza sie w do.
W punkcie C bezrobocie powraca do swego naturalnego poziomu.
Racjonalne oczekiwania
i moliwo dezinflacji bez kosztw
Kiedy politycy gospodarczy zastanawiali sie nad kosztami ograniczania inflacji,
grupa profesorow ekonomii dokonaa intelektualnej rewolucji, ktora radykalnie
zmienia dotychczasowe poglady na temat stopy poswiecenia. W skad tej grupy
wchodzili m.in. tacy wybitni ekonomisci, jak Robert Lucas, Thomas Sargent
i Robert Barro. Ich rewolucyjne poglady opieray sie na nowym podejsciu do teorii
Racjonalne oczekiwania ekonomii i polityki gospodarczej, nazywanym racjonalnymi ocze-
teoria, wedug ktorej
ludzie w sposob
kiwaniami (rational expectations). Zgodnie z ta koncepcja ludzie,
optymalny wykorzystuja przewidujac przyszos c, w sposob optymalny wykorzystuja wszelkie
w swych prognozach
wszelkie posiadane
posiadane informacje o stanie gospodarki, w tym informacje o poli-
informacje, w tym tyce gospodarczej rzadu.
informacje dotyczace
polityki gospodarczej
To nowe podejscie wywaro bardzo silny wpyw na wiele dzie-
panstwa. dzin makroekonomii, jednak chyba najwazniejsze wnioski dotyczyy
odwrotnej zaleznosci miedzy inflacja a bezrobociem. Jak pamietamy, Friedman
i Phelps jako pierwsi podkreslali, ze oczekiwania inflacyjne sa wazna zmienna,
ktora wyjasnia, zachodzaca w krotkim, lecz nie w dugim okresie, odwrotna zalez-
nosc miedzy inflacja a bezrobociem. To, jak szybko zniknie ta krotkookresowa
odwrotna zaleznosc, zalezy od tego, jak szybko zmienia sie oczekiwania inflacyj-
ne. Zwolennicy koncepcji racjonalnych oczekiwan, nawiazujacy do analizy Fried-
mana i Phelpsa, twierdza, ze zmiany polityki gospodarczej powoduja, iz ludzie
odpowiednio dostosowuja swoje oczekiwania inflacyjne. W badaniach nad zalez-
noscia miedzy inflacja a bezrobociem, zmierzajacych do ustalenia poziomu stopy
poswiecenia, nie brano pod uwage bezposredniego wpywu polityki gospodarczej na
te oczekiwania. W rezultacie, jak twierdza zwolennicy teorii racjonalnych oczeki-
wan, szacunki stopy poswiecenia byy za wskazowka dla polityki gospodarczej.
W opublikowanym w 1982 r. artykule pod tytuem The End of Four Big
Inflations5 Thomas Sargent nastepujaco opisa te nowe poglady.
5
Koniec czterech wielkich inflacji ( przyp. tum.).
Wybor miedzy inflacja a bezrobociem w krotkim okresie 395
RYSUNEK 13.10
Dezinflacja za rzdw Margaret Thatcher
Na rysunku widzimy dane dotyczace stopy bezrobocia i stopy inflacji (mierzonej indeksem cen
detalicznych) w Wielkiej Brytanii w latach 19791988. Zmniejszenie inflacji w tym okresie odbyo
sie kosztem bardzo duzego bezrobocia w latach 19821983. Zauwaz, ze punkty A, B, i C na rysunku
mniej wiecej odpowiadaja analogicznym punktom na rysunku 13.9.
13.6
Polityka celu inflacyjnego
W wielu krajach swiata, w tym w Wielkiej Brytanii i krajach strefy euro,
polityka pieniezna polega na wyznaczeniu celu inflacyjnego na nadchodzacy
sredni okres, np. kolejne 2 lata, a nastepnie na ustaleniu takiego poziomu stop
procentowych, ktory pozwoli osiagnac ten cel. Co prawda, jak wskazywalismy
Wybor miedzy inflacja a bezrobociem w krotkim okresie 397
STUDIUM PRZYPADKU
Kochanie, zmniejszyem funta! Atak spekulacyjny na funta w 1992 r.
Atak spekulacyjny na rynku walutowym nastepuje wtedy, kiedy rzad kraju usiuje
utrzymac kurs waluty krajowej, a miedzynarodowi spekulanci sprzedaja ja na
wielka skale w nadziei, ze ostatecznie zmusza rzad do zaprzestania obrony kursu
tak, aby mogli odkupic te walute, ktora teraz sprzedaja, po nizszej cenie i osiagnac
dzieki temu zysk. Pierwsza reakcja rzadu na taki atak jest podniesienie stop pro-
centowych. Jednak jezeli spekulanci nadal beda wyprzedawac dana walute, pan-
stwo bedzie zmuszone interweniowac na rynku walutowym, kupujac wasna walu-
te i wykorzystujac w tym celu posiadane rezerwy innych walut. Jesli spekulanci
beda kontynuowali wyprzedaz danej waluty, rzadowi ostatecznie zabraknie rezerw
walut zagranicznych, co zmusi go do zaakceptowania spadku kursu swojej waluty
na rynku walutowym. Spekulanci moga wowczas wykupic odsprzedane srodki
(np. brytyjskie funty) i osiagnac ogromne zyski. Oczywiscie, rzad poniesie wielka
strate, poniewaz kupowa funty za waluty obce po stosunkowo wysokiej cenie,
a obecnie sa one duzo nizej notowane wzgledem innych walut. Z tego powodu pan-
stwo moze pozwolic na deprecjacje wasnej waluty, zanim jeszcze cakowicie wy-
czerpia sie jego rezerwy walutowe, jesli tylko sadzi, ze i tak nie zdoa obronic kursu.
Tak wasnie stao sie z funtem w tzw. czarna srode, 16 wrzesnia 1992 r.
Miedzynarodowi spekulanci pod wodza urodzonego na Wegrzech i dziaaja-
cego na skale swiatowa finansisty Georgea Sorosa przypuscili zmasowany
atak na ERM, wyprzedajac olbrzymie ilosci funtow brytyjskich, frankow
francuskich i woskich lirow. W desperackiej probie obrony funta rzad brytyjski,
co najmniej trzykrotnie w ciagu jednego dnia, podnios stopy procentowe z 10%
do 12%, a nastepnie do 15%. Jednoczesnie nakaza Bankowi Anglii podjecie
natychmiastowej interwencji na rynku walutowym i kupowanie funtow, lecz te
wszystkie dziaania okazay sie daremne. Przy niebezpiecznie niskim poziomie
rezerw walutowych i trwajacej nadal spekulacyjnej wyprzedazy funta premier
rzadu konserwatystow, John Major, musia podjac decyzje o dewaluacji funta
i opuszczeniu przez Wielka Brytanie ERM. Wedug danych rzadu brytyjskiego
opublikowanych na poczatku 2005 r. koszt nieudanej interwencji na rynku
walutowym w czarna srode wynios 3,3 mld funtow. Dzieki temu udanemu
atakowi spekulacyjnemu sam George Soros zarobi podobno 1 mld funtow.
gospodarczej, takich jak wzrost realnego PKB, pene zatrudnienie lub obnizenie
inflacji. Dzieki naszej analizie polityki pienieznej wiemy juz, ze w dugim
okresie polityka ta nie wpywa na realna sfere gospodarki, czyli na wielkosc
realnego PKB i wielkosc zatrudnienia. W dugim okresie ostatecznym celem
polityki pienieznej moze byc zatem jedynie osiagniecie okreslonej wysokosci
stopy inflacji. Skoro tak, to zarzadzanie podaza pieniadza albo kursem waluto-
wym w ramach tej polityki jest ostatecznie podporzadkowane jednemu zadaniu,
a mianowicie ograniczeniu inflacji. Ponadto wielkosc podazy pieniadza oraz
poziom kursu walutowego nie daja sie bezposrednio kontrolowac, a zatem nie
moga byc efektywnymi narzedziami polityki pienieznej. Innymi sowy, rzad nie
moze po prostu wyznaczyc wielkosci podazy pieniadza, lecz zmuszony jest
probowac osiagnac jej pozadana wielkosc za pomoca operacji otwartego rynku
i innych narzedzi, co opisywalismy w rozdziale 7. Podobnie, nie moze on takze
okreslic wysokosci kursu walutowego, lecz musi probowac doprowadzic do
osiagniecia przez kurs tego poziomu, operujac stopami procentowymi i innymi
instrumentami polityki pienieznej. Wielkosc podazy pieniadza oraz wysokosc
kursu walutowego powinnismy zatem traktowac jako posrednie cele rzadu, do
ktorych osiagniecia moze on zmierzac, poniewaz sadzi, ze przyczyni sie to
ostatecznie do zrealizowania celu w postaci pozadanego poziomu stopy infla-
cji. Dlaczego zatem uchyla sie on od wyznaczenia wprost celu inflacyjnego?
Stopy procentowe, a przynajmniej niektore z nich, pozostaja przeciez pod
kontrola banku centralnego, a wiec sa z pewnoscia narzedziem polityki
pienieznej. Wiemy tez dobrze, ze podwyzka stop procentowych powoduje
zmniejszenie zagregowanego popytu, a zatem tumi inflacje. Rzad mogby
zatem zawsze podnosic stopy procentowe, ilekroc inflacja wzrastaaby powyzej
zaozonego poziomu (np. 2%). Byaby to prymitywna forma polityki celu
inflacyjnego.
Tak prosta polityka celu inflacyjnego napotyka dwa problemy. Po pierwsze,
ewentualna zmiana stop procentowych nie wpynie na obecny poziom inflacji;
moze jedynie przyczynic sie do zmiany tempa inflacji w przyszosci. Jesli
narzedzia polityki gospodarczej maja wywrzec wpyw na gospodarke, potrzebny
jest czas. Po drugie, takze inne czynniki oddziauja na wysokosc przyszej
inflacji. Przypuscmy np., ze cel inflacyjny zosta ustalony na poziomie 2%
rocznie. Bank centralny nie zmienia poziomu stop procentowych, poniewaz ten
cel inflacyjny zosta juz osiagniety. Zaozmy jednak, ze w tym samym czasie
w gospodarce dochodzi do duzych podwyzek pac, ktorych skala nie ma nic
wspolnego ze wzrostem produkcyjnosci pracy. W ciagu nastepnych 6 miesiecy
lub roku spowodowane tym wzrost popytu i podwyzki cen dokonywane przez
przedsiebiorstwa, ktore przerzucaja na nabywcow przynajmniej czesc wzrostu
wynagrodzen doprowadza do przyspieszenia inflacji. Czy w tej sytuacji bank
centralny powinien biernie czekac na wzrost tempa inflacji, czy tez powinien
dziaac natychmiast, podnoszac stopy procentowe w celu zapobiezenia inflacji,
Wybor miedzy inflacja a bezrobociem w krotkim okresie 401
STUDIUM PRZYPADKU
Dlaczego na pocztku XXI w. inflacja i bezrobocie
w Wielkiej Brytanii byy tak niskie?
Dlaczego bezrobocie w innych krajach europejskich byo tak wysokie?
Szybki sprawdzian
Co to jest stopa powicenia? Jak wiarygodno zapewnie rzdu o deniu do
spowolnienia inflacji moe wpyn na wysoko stopy powicenia?
Podsumowanie
W tym rozdziale zbadalismy ewolucje pogladow na temat bezrobocia i inflacji.
Omowilismy koncepcje wielu wybitnych ekonomistow XX w.: od krzywej
Phillipsa, nazwanej od nazwiska jej autora, i analizy tej krzywej przeprowadzo-
nej przez Samuelsona i Solowa, przez hipoteze naturalnej stopy bezrobocia
Friedmana i Phelpsa, do teorii racjonalnych oczekiwan Lucasa, Sargenta i Barro.
Czterech z tych ekonomistow otrzymao juz Nagrode Nobla za swoj wkad do
teorii ekonomii, a inni prawdopodobnie wkrotce zostana jej laureatami.
Mimo ze problem odwrotnej zaleznosci miedzy inflacja a bezrobociem
wywoa w ciagu ostatnich 40 lat wiele zamieszania, niektore zasady odkryte
przy okazji jego analizy sa obecnie ogolnie akceptowane. Oto jak Milton
Friedman opisa zaleznosc miedzy inflacja a bezrobociem w artykule The Role
of Monetary Policy, opublikowanym w 1968 r. na amach American Economic
Review.
404 Krotkookresowe fluktuacje w gospodarce
Streszczenie
Krzywa Phillipsa opisuje odwrotna zaleznosc miedzy inflacja i bezrobociem.
Zwiekszajac zagregowany popyt, politycy gospodarczy moga wybrac na tej
krzywej punkt o wyzszej inflacji i mniejszym bezrobociu. Natomiast zmniej-
szajac zagregowany popyt, moga oni wybrac na krzywej Phillipsa punkt
o nizszej inflacji i wiekszym bezrobociu.
Opisywana przez krzywa Phillipsa odwrotna zaleznosc miedzy bezrobociem
i inflacja dotyczy jedynie krotkiego okresu. W dugim okresie oczekiwana
inflacja dostosowuje sie do zmian rzeczywistej inflacji i krotkookresowa
krzywa Phillipsa sie przesuwa. W rezultacie dugookresowa krzywa Phillipsa
okazuje sie pionowa, przy naturalnej stopie bezrobocia.
Krotkookresowa krzywa Phillipsa moze sie przesuwac rowniez z powodu
zmian zagregowanej podazy. Negatywny szok podazowy, taki jak wzrost cen
ropy naftowej w latach siedemdziesiatych XX w., ogranicza mozliwosci
politykow gospodarczych w zakresie wyboru miedzy inflacja a bezrobociem.
Oznacza to, ze po negatywnym szoku podazowym politycy musza zaakcep-
towac wyzsza stope inflacji przy danej stopie bezrobocia albo wyzsza stope
bezrobocia przy danej stopie inflacji.
Kiedy bank centralny ogranicza wzrost podazy pieniadza w celu zmniejszenia
inflacji, przesuwa gospodarke wzduz krotkookresowej krzywej Phillipsa, co
powoduje przejsciowy wzrost bezrobocia. Koszty dezinflacji zaleza od tego,
jak szybko maleja oczekiwania inflacyjne. Niektorzy ekonomisci twierdza, ze
wiarygodne zobowiazanie do obnizenia inflacji moze zmniejszyc koszt
dezinflacji, powodujac szybkie dostosowanie sie oczekiwan inflacyjnych.
Wybor miedzy inflacja a bezrobociem w krotkim okresie 405
Podstawowe pojecia
Krzywa Phillipsa, s. 372 Racjonalne oczekiwania, s. 394
Hipoteza naturalnej stopy Stopa poswiecenia, s. 393
bezrobocia, s. 383 Szok podazowy, s. 389
Pytania powtorzeniowe
1. Za pomoca rysunku pokaz krotkookresowa odwrotna zaleznosc miedzy infla-
cja a bezrobociem. W jaki sposob bank centralny moze przesunac gospodarke
z jednego do drugiego punktu na tej krzywej?
2. Za pomoca rysunku pokaz dugookresowa zaleznosc miedzy inflacja a bez-
robociem. Wyjasnij zwiazek pomiedzy krotkookresowa a dugookresowa
zaleznoscia miedzy inflacja a bezrobociem.
3. Co naturalnego jest w naturalnej stopie bezrobocia? Dlaczego naturalna
stopa bezrobocia jest rozna w roznych krajach?
4. Zaozmy, ze susza zniszczya czesc upraw i zmniejszya plony, co dopro-
wadzio do wzrostu cen zywnosci. Jak wpynie to na krotkookresowa
odwrotna zaleznosc miedzy bezrobociem a inflacja?
5. Bank centralny podja decyzje o ograniczeniu inflacji. Za pomoca krzywej
Phillipsa pokaz krotkookresowe i dugookresowe efekty tej polityki. W jaki
sposob mozna zmniejszyc krotkookresowe koszty tej polityki?
Zadania
1. Zaozmy, ze naturalna stopa bezrobocia wynosi 6%. Na jednym rysunku
narysuj dwie krzywe Phillipsa, ktore mozna zastosowac do pokazania
czterech opisanych nizej sytuacji. Zaznacz punkt odpowiadajacy poozeniu
gospodarki w kazdym z ponizszych przypadkow.
a. Inflacja rzeczywista wynosi 5%, inflacja oczekiwana 3%.
b. Inflacja rzeczywista wynosi 3%, inflacja oczekiwana 5%.
c. Inflacja rzeczywista wynosi 5%, inflacja oczekiwana 5%.
d. Inflacja rzeczywista wynosi 3%, inflacja oczekiwana 3%.
2. Zilustruj za pomoca odpowiednich wykresow wpyw ponizszych zdarzen na
krotkookresowa i dugookresowa krzywa Phillipsa. Podaj ekonomiczne
uzasadnienie swoich odpowiedzi.
a. Wzrost naturalnej stopy bezrobocia.
b. Spadek cen importowanej ropy naftowej.
c. Wzrost wydatkow panstwa.
d. Spadek oczekiwanej inflacji.
3. Zaozmy, ze spadek wydatkow konsumentow powoduje recesje.
a. Pokaz zmiany zachodzace w tej gospodarce na rysunku z krzywymi
zagregowanej podazy i zagregowanego popytu oraz na rysunku z krzywa
Phillipsa. Jak w krotkim okresie zmieni sie poziom inflacji i poziom
bezrobocia?
406 Krotkookresowe fluktuacje w gospodarce
EUROPEJSKA
UNIA GOSPODARCZA
I WALUTOWA
ROZDZIA 14
14.1
Euro
Europejska Obecnie Europejska Unia Gospodarcza i Walutowa (EMU) liczy
Unia Gospodarcza
i Walutowa stanowi
12 krajow1; chodzi o Belgie, Niemcy, Hiszpanie, Francje, Irlandie,
Wochy, Luksemburg, Holandie, Austrie, Portugalie, Finlandie
unie walutowa krajow
europejskich,
ktore przyjey euro
i Grecje. Potocznie nazywa sie ja Eurolandem. (Zauwaz, ze
EMU jest skrotem od Economic and Monetary Union, a nie od
jako wspolna walute.
European Monetary Union, jak mysli wielu.) Dazenie do wpro-
wadzenia wspolnej europejskiej waluty ma bardzo duga historie, ktorej nie
bedziemy tu szczegoowo opisywac. Omowimy tylko kilka najwazniejszych
momentow tego procesu. Zacznijmy od 1992 r., czyli od daty podpisania trak-
tatu z Maastricht (formalnie: Traktatu o Unii Europejskiej), w ktorym sfor-
muowano m.in. wiele warunkow, jakie musi spenic kraj, aby przyjeto go do
powstajacej unii walutowej (deficyt budzetowy nizszy niz 3% PKB, relacja
dugu publicznego do PKB mniejsza od 60%, niska inflacja i stopy procentowe
zblizone do sredniej w UE). W traktacie z Maastricht ustalono rowniez har-
monogram wprowadzania nowej wspolnej waluty, a takze zasady dziaania
Europejskiego Banku Centralnego (EBC), ktory zacza funkcjonowac w czerw-
cu 1998 r. Razem z bankami centralnymi krajow nalezacych do wspolnego
obszaru walutowego tworzy on Europejski System Bankow Centralnych (Euro-
pean System of Central Banks, ESCB), ktory odpowiada za stabilnosc cen oraz
prowadzenie wspolnej europejskiej polityki pienieznej (szczegoowo temat
ten omowilismy w rozdziale 7).
Wspolna waluta europejska, euro, oficjalnie wesza do obiegu 1 stycznia
1999 r. (Grecja wstapia do EMU dopiero 1 stycznia 2001 r.) W tym dniu kursy
wymiany pomiedzy walutami krajowymi zostay nieodwracalnie zamrozone.
Kilka dni pozniej na rynkach finansowych zaczeto kupowac i sprzedawac euro
za inne waluty, takie jak np. dolar amerykanski, a takze zaczeto handlowac
denominowanymi w euro papierami wartosciowymi.
Okres od poczatku 1999 r. az do poczatku 2002 r. mia charakter przej-
sciowy; w obiegu nadal znajdoway sie waluty krajowe, a ceny w sklepach po-
dawano zarowno w euro, jak i w walucie krajowej. Z dniem 1 stycznia 2002 r. do
obiegu trafiy pierwsze banknoty i monety euro, a w ciagu kilku nastepnych
miesiecy waluta ta staa sie jedynym srodkiem wymiany na terytorium caej
strefy euro.
1
Na poczatku 2009 r. czonkami Europejskiej Unii Gospodarczej i Walutowej byo 16 z 27
panstw czonkowskich Unii Europejskiej (Austria, Belgia, Cypr, Finlandia, Francja, Grecja,
Hiszpania, Holandia, Irlandia, Luksemburg, Malta, Niemcy, Portugalia, Sowacja, Sowenia,
Wochy), a takze 3 inne panstwa (Monako, San Marino, Watykan). Rowniez w nienalezacych do
EMU Andorze, Czarnogorze i Kosowie waluta byo euro ( przyp. tum.).
Wspolny obszar walutowy i Europejska Unia Gospodarcza i Walutowa 413
2
Na poczatku 2009 r. czonkami UE byo 27 panstw ( przyp. tum.).
414 Europejska Unia Gospodarcza i Walutowa
Swobodny przepyw dobr, usug, siy roboczej i kapitau miedzy krajami UE.
Upodobnienie tresci waznych ustaw, regulacji i przepisow administracyjnych
krajow czonkowskich.
Wspolny obszar walutowy i Europejska Unia Gospodarcza i Walutowa 415
14.2
Korzyci i koszty wsplnej waluty
Korzyci z przyjcia wsplnej waluty
Eliminacja kosztow transakcyjnych. Jedna z oczywistych i bezposrednich
korzysci z wprowadzenia wspolnej waluty jest uatwienie miedzynarodowej
wymiany handlowej, a zwaszcza zmniejszenie kosztow transakcyjnych w hand-
lu miedzy krajami tworzacymi wspolny obszar walutowy. Kiedy niemieckie
przedsiebiorstwo importuje francuskie wino, to aby zapacic producentowi trun-
ku, nie musi juz pacic bankowi prowizji za wymiane niemieckich marek na
francuskie franki. Moze zapacic w euro. Sektor bankowy ponosi co prawda stra-
te, jednak obnizenie kosztow transakcyjnych zapewnia osiagniecie korzysci
w ujeciu netto. Koszt wymiany walut stanowi bowiem strate dobrobytu, ponie-
waz przedsiebiorstwa musza ponosic ten koszt transakcyjny, nie otrzymujac
w zamian nic wymiernego. Ludzie zatrudnieni wczesniej w bankach przy nalicza-
niu prowizji moga teraz wykonywac nowa, bardziej produktywna prace w innej
czesci gospodarki, przyczyniajac sie do podniesienia ogolnego dobrobytu.
odsetek ceny, raczej nie beda przedmiotem arbitrazu na znaczna skale, gdyz
sa dobrami trwaego uzytku i wymagaja odpowiedniej jakosci usug serwiso-
wych. Czy kupibys za granica lodowke z zamrazarka, wiedzac, ze byc moze
towar ten trzeba bedzie zwrocic lub ze moga go naprawic tylko tamtejsi
specjalisci?
STUDIUM PRZYPADKU
Europejski Mechanizm Kursw Walutowych
silnie, wychodzac poza wyznaczony przedzia wahan (np. z powodu zbyt duzej
podazy waluty, bedacej przyczyna spadku jej wartosci w stosunku do pozo-
staych walut), wtedy odpowiedni rzad by zobowiazany do podjecia dziaan
w celu doprowadzenia do powrotu kursu do tego przedziau.
Jednym z argumentow za wprowadzeniem ERM by spodziewany spadek
niepewnosci, powodowanej wahaniami kursow walut krajowych. Jednak
w 1992 r. miedzynarodowi spekulanci przeprowadzili atak na ERM, na masowa
skale sprzedajac funta brytyjskiego i franka francuskiego za marki niemieckie,
w nadziei, ze kursy tych dwoch pierwszych walut zaamia sie w koncu, co
umozliwi im osiagniecie olbrzymich zyskow dzieki odkupieniu zasobow tych
walut po nizszej cenie. Akcja sie powioda, a idee ERM porzucono. (Atak
spekulacyjny na ERM opisujemy obszerniej w studium przypadku w roz-
dziale 13). Poniewaz przepywy walutowe pomiedzy krajami moga miec olb-
rzymie rozmiary, mechanizmy kursowe, takie jak ERM, zawsze sa narazone na
ataki miedzynarodowych spekulantow, ktorzy w ciagu kilku godzin sa w stanie
spowodowac spadek kursu waluty. Oto zatem kolejna korzysc: wspolna waluta
sprawia, ze znikaja kursy walutowe, a wraz z nimi obiekt, ktory mogliby
atakowac miedzynarodowi spekulanci. Oczywiscie nadal istnieja kursy wymiany
wspolnej waluty na waluty krajow, ktore nie naleza do unii walutowej, jednak
zmniejszeniu ulega przynajmniej zakres mozliwych spekulacji. Ponadto, jesli
handel zagraniczny krajow czonkowskich dotyczy gownie partnerow z unii
walutowej, wahania kursow wymiany wspolnej waluty na inne waluty maja
mniejszy wpyw na gospodarki krajow uczestniczacych w mechanizmie.
RYSUNEK 14.1
Spadek popytu na dobra niemieckie, spowodowany zmian preferencji konsumenta,
i wzrost popytu na dobra francuskie
Spadek zagregowanego popytu w Niemczech powoduje zmniejszenie sie produkcji z Y N1
do Y N2 i obnizke cen z P N1 do P N2 . Wzrost zagregowanego popytu we Francji zwieksza produkcje
z Y F1 do Y F2 . Jednak z czasem nastepuja dostosowawcze zmiany pac i cen, dzieki czemu wiel-
kosc produkcji w Niemczech i we Francji powraca do naturalnego poziomu, czyli odpowiednio
do Y N1 i Y F1 , przy nizszych cenach w Niemczech, P N3 , i wyzszych cenach we Francji, P F3 .
420 Europejska Unia Gospodarcza i Walutowa
RYSUNEK 14.2
Zmiana preferencji konsumenta przy pynnych kursach walutowych
Zmniejszenie sie zagregowanego popytu w Niemczech powoduje spadek produkcji z Y N1 do Y N3 .
(Dzieje sie tak, zanim ceny zdaza sie dostosowac.) Poniewaz jednak przyczyna tego jest zmniej-
szenie sie popytu zagranicznego netto, dochodzi do obnizenia sie wartosci niemieckiej waluty, wiec
na rynkach zagranicznych dobra niemieckie staja sie tansze. W efekcie rosnie eksport netto
i zagregowany popyt powraca do poczatkowej wielkosci. Odwrotny proces zachodzi we Francji:
zwiekszenie popytu zagranicznego netto podnosi miedzynarodowa wartosc francuskiej waluty, co
sprawia, ze francuskie dobra drozeja na rynkach zagranicznych. W efekcie zagregowany popyt
zostaje ograniczony i powraca do wyjsciowego poziomu.
422 Europejska Unia Gospodarcza i Walutowa
Szybki sprawdzian
Wymie i omw najwaniejsze koszty i korzyci zwizane z przystpieniem do unii
walutowej.
14.3
Teoria optymalnych
obszarw walutowych
Optymalny W teorii optymalnych obszarow walutowych, OOW (optimum
obszar walutowy
currency area, OCA) probuje sie okreslic zbior kryteriow, ktorych
oznacza grupe krajow,
spenienie przez grupe krajow oznacza, ze w jakims sensie op-
dla ktorych optymalnym
rozwiazaniem jest
przyjecie wspolnej
tymalnym rozwiazaniem dla nich jest przyjecie wspolnej waluty.
waluty i utworzenie Okreslenie optymalne odnosi sie tutaj do mozliwosci kazdego
unii walutowej.
z tych krajow zmniejszenia kosztow oraz powiekszenia korzysci
zwiazanych z utworzeniem unii walutowej. Jest ono stosowane w sposob
elastyczny, poniewaz nie ma zadnego sposobu ustalenia, czy na pewno unia
walutowa jest optymalnym rozwiazaniem dla tej grupy krajow. Ponadto, bardzo
czesto zdarza sie, ze kraje speniaja nie wszystkie, lecz tylko wybrane kryte-
ria OOW.
Mobilnosc siy roboczej. Przypuscmy teraz, ze sia robocza jest bardzo mobilna
i atwo przemieszcza sie miedzy krajami czonkowskimi unii walutowej, dzieki
424 Europejska Unia Gospodarcza i Walutowa
Szybki sprawdzian
Co to jest optymalny obszar walutowy? Wymie i omw jego charakterystyczne
cechy.
Wspolny obszar walutowy i Europejska Unia Gospodarcza i Walutowa 427
STUDIUM PRZYPADKU
Cesarstwo Rzymskie, Teodoryk Wielki i optymalne obszary walutowe
14.4
Czy Europa jest optymalnym
obszarem walutowym?
Ustaliwszy, jakie cechy grupy krajow powoduja zwiekszenie korzysci i zmniej-
szenie kosztow zwiazanych z istnieniem wspolnej waluty, mozemy teraz
przyjrzec sie blizej Europie, a zwaszcza 12 krajom3, tworzacym strefe euro,
aby sprawdzic, czy jest ona optymalnym obszarem walutowym.
Integracja handlowa
Tablica 14.1 zawiera informacje o zsumowanej wielkosci importu i eksportu
wewnatrzunijnego (o wielkosci importu z pozostaych krajow Unii Europejskiej
i eksportu do tych krajow) dla 15 krajow UE, waczajac w to 12 krajow naleza-
cych do strefy euro. Dane sa prezentowane w ujeciu rocznym dla lat 19952004
i wyrazone w formie odsetka PKB. Zsumowanie wewnatrzunijnego importu
i eksportu jest tutaj potrzebne, poniewaz koszty transakcyjne wystepuja w przy-
padku zarowno importu, jak i eksportu. Mozemy utozsamiac ten odsetek ze
wskaznikiem integracji handlowej kazdego z krajow z reszta Europy.
Przyjrzyjmy sie najpierw krajom strefy euro. W 2004 r. eksport i import
wewnatrzunijny Belgii wynosi acznie ponad 100% belgijskiego PKB. Z danych
w tablicy wyraznie wynika, ze duza korzysc z obnizenia kosztow transakcyj-
nych, spowodowanego wprowadzeniem wspolnej waluty, odniosy takze Irlan-
dia, Luksemburg i Holandia. Suma eksportu i importu wewnatrzunijnego w tych
krajach miesci sie w przedziale od 65% do 80% PKB. Na kolejnych pozycjach
sa Austria i Portugalia, w przypadku ktorych wskazniki integracji handlowej
przekraczay 40% PKB. Z kolei we Francji, w Niemczech, Hiszpanii i Finlandii
analogiczny wskaznik wynosi od 25% do 30% PKB. Jednak w przypad-
ku Woch niewiele przewyzszy on 20%, Grecja zas (wskaznik rowny zaled-
3
Zob. przypis 1 w tym rozdziale ( przyp. tum.).
430 Europejska Unia Gospodarcza i Walutowa
TABLICA 14.1
czna warto wymiany handlowej (eksport plus import)
midzy 15 krajami Europy jako odsetek PKB (w %)
Wyszczegolnienie 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004
Strefa euro
Belgia 73,7 73,8 81,4 88,0 86,5 87,3 90,9 90,8 105,3 105,3
Niemcy 21,1 18,9 20,9 22,9 22,6 23,5 24,7 25,6 29,2 29,5
Grecja 19,4 16,4 15,7 17,4 16,4 16,7 17,5 17,5 18,3 13,1
Hiszpania 18,7 16,3 18,7 21,0 21,8 20,3 23,1 21,5 25,6 24,9
Francja 21,8 19,5 21,8 22,5 22,5 23,0 24,3 25,1 28,9 27,8
Irlandia 57,8 52,3 49,9 53,1 50,4 52,1 55,0 55,6 64,8 65,3
Wochy 21,0 16,3 17,4 18,5 19,0 19,7 20,2 20,3 22,4 22,1
Luksemburg 66,5 74,0 79,0
Holandia 52,2 50,0 55,2 60,8 59,9 60,5 58,7 60,6 70,3 69,3
Austria 28,7 27,5 30,6 35,3 34,8 35,8 38,2 39,6 43,7 44,8
Portugalia 35,5 29,4 30,7 32,3 34,0 35,2 36,7 37,7 41,1 40,7
Finlandia 21,9 20,1 23,1 28,1 28,2 28,7 30,4 30,4 35,5 32,8
Kraje spoza strefy euro
Dania 29,0 27,6 29,8 33,2 32,1 33,0 32,9 33,9 37,8 37,3
Szwecja 26,9 22,5 16,3 32,0 31,5 30,7 35,1 35,1 38,7 33,2
Wielka Brytania 20,8 19,5 17,6 17,1 17,5 18,1 18,4 18,8 22,7 21,1
r o d o: Eurostat.
Z
wie 13% PKB w 2004 r.) zyskaa najmniej sposrod krajow czonkowskich unii
pienieznej dzieki obnizeniu kosztow transakcyjnych.
W przypadku trzech nienalezacych do strefy euro krajow, dla ktorych
dysponujemy danymi, wiadomy wskaznik dla Danii i Szwecji wynosi okoo
35% PKB, czyli wiecej niz w przypadku 6 z 12 krajow, ktore przyjey euro jako
wspolna walute, i trzy razy wiecej niz w przypadku Grecji. Jednak dla Wielkiej
Brytanii wskaznik integracji handlowej osiagna zaledwie 21% PKB w 2004 r.,
czyli mniej niz we wszystkich krajach wymienionych w tablicy, z wyjatkiem
Grecji.
Jakie wnioski wynikaja z tej analizy? Po pierwsze, stopien integracji
handlowej w poszczegolnych krajach Europy jest dosc zroznicowany, a jedno-
czesnie stosunkowo wysoki (z wyraznym wyjatkiem Grecji).
Po drugie, z danych w tablicy 14.1 wynika jednak rowniez, ze stopien
integracji handlowej w Europie wraz z upywem czasu zwieksza sie niemal
w kazdym kraju. Porownujac wskazniki integracji handlowej w latach 1995
i 2004 widzimy, ze pogebia sie ona w prawie wszystkich analizowanych
krajach (ponownie z wyjatkiem Grecji). W przypadku niektorych krajow, np.
Wspolny obszar walutowy i Europejska Unia Gospodarcza i Walutowa 431
4
Ustawy o pacy minimalnej istnieja w 20 sposrod 27 krajow Unii Europejskiej. W pozo-
staych 7 krajach (Niemcy, Wochy, Austria, Szwecja, Dania, Finlandia, Cypr) wysokosc pac
minimalnych jest ustalana w trakcie negocjacji ukadow zbiorowych ( przyp. tum.).
Wspolny obszar walutowy i Europejska Unia Gospodarcza i Walutowa 433
5
Bez Sowenii, Malty, Cypru i Sowacji ( przyp. tum.).
434 Europejska Unia Gospodarcza i Walutowa
RYSUNEK 14.3
Tempo wzrostu gospodarczego w Niemczech, we Francji i w caej strefie euro
Na rysunku przedstawiono roczne tempa wzrostu realnego PKB we Francji, w Niemczech i caej
strefie euro w latach 19902002. Zmiany tego tempa wzrostu sa bardzo podobne w wymienionych
krajach i Eurolandzie. Brak jest wyraznego przykadu asymetrycznego szoku popytowego.
r o d o: Eurostat.
Z
Wspolny obszar walutowy i Europejska Unia Gospodarcza i Walutowa 435
RYSUNEK 14.4
Tempo wzrostu gospodarczego w Irlandii i caej strefie euro
Na rysunku przedstawiono roczne tempa wzrostu realnego PKB w Irlandii i caej strefie euro
w latach 19902003. Te zmiany tempa wzrostu roznia sie, zwaszcza tempo wzrostu w Irlandii
w caym okresie jest wyzsze niz w strefie euro. Polityka pieniezna EBC prawdopodobnie okazaa sie
zatem o wiele za agodna dla gospodarki Irlandii.
14.5
Polityka fiskalna
a wsplne obszary walutowe
Do tej pory nasza dyskusja dotyczya gownie utraty swobody prowadzenia
polityki pienieznej, co jest skutkiem przyjecia wspolnej waluty przez grupe
krajow. Jednak oczywiscie wspolna waluta nie wyklucza niezaleznosci poli-
tyki budzetowej (fiskalnej) krajow czonkowskich unii walutowej. Na przykad,
w przypadku analizowanego przez nas wczesniej asymetrycznego szoku popyto-
wego, zwiekszajacego zagregowany popyt we Francji i zmniejszajacego zagre-
gowany popyt w Niemczech, rzad Francji mog ograniczyc wydatki, a rzad
Niemiec mog je zwiekszyc w celu skompensowania skutkow tego szoku. Nawet
jesli zatem z powodu lepkosci pac i maej mobilnosci siy roboczej wspolna wa-
luta nie jest dla Francji i Niemiec optymalnym rozwiazaniem, krajowa po-
lityke fiskalna mozna w zasadzie nadal stosowac w celu agodzenia skut-
kow utraty swobody prowadzenia polityki pienieznej. Kwestie zwiazku po-
lityki fiskalnej i unii walutowych sprobujemy teraz przedyskutowac bardziej
dokadnie.
Federalizm fiskalny
Szybki sprawdzian
Co to jest federalizm fiskalny? W jaki sposb moe on przyczyni si do lepszego
dziaania wsplnego obszaru walutowego?
STUDIUM PRZYPADKU
Pakt na rzecz Stabilnoci i Wzrostu wcieky, bezzbny pies
Podsumowanie
W tym rozdziale omowilismy kilka gownych problemow, dotyczacych wspol-
nych obszarow walutowych, skupiajac sie zwaszcza na unii walutowej w Euro-
pie. Jesli handel wewnatrz grupy krajow jest intensywny, mozna osiagnac
korzysci z utworzenia unii walutowej. Z rodem tych korzysci jest przede
wszystkim spadek kosztow transakcyjnych w handlu zagranicznym i zmniej-
szenie sie niepewnosci co do poziomu kursow wymiany. Jednak istnieja rowniez
koszty przystapienia do unii walutowej. Ich przyczyna jest utrata mozliwosci
prowadzenia samodzielnej polityki pienieznej (kraje czonkowskie nie moga
samodzielnie ustalac poziomu stop procentowych na swoim terytorium) oraz
brak mozliwosci wykorzystania kursu walutowego jako narzedzia uatwiajacego
dostosowanie sie gospodarki do zmian sytuacji makroekonomicznej. Przy
podejmowaniu decyzji o utworzeniu unii walutowej nalezy zatem porownac te
koszty z korzysciami, aby sprawdzic, czy zyski przewyzszaja straty. Chociaz
w dugim okresie utrata swobody prowadzenia polityki pienieznej i mozliwosci
dokonywania zmian kursu moga nie miec istotnego wpywu na wielkosc
produkcji i poziom bezrobocia w danych gospodarkach, to w krotkim okresie, na
skutek przystapienia do unii walutowej, moze dojsc do znacznych wahan tych
Wspolny obszar walutowy i Europejska Unia Gospodarcza i Walutowa 443
Streszczenie
Wspolny obszar walutowy (nazywany takze unia walutowa lub unia monetar-
na) oznacza terytorium geograficzne, na ktorym w obiegu znajduje sie jeden
pieniadz, ktory peni funkcje srodka wymiany.
Utworzenie wspolnego obszaru walutowego moze przyniesc znaczne ko-
rzysci krajom czonkowskim, zwaszcza jesli handel zagraniczny miedzy
nimi jest intensywny (oznacza to duze zaawansowanie procesu integracji
handlowej). Przyczyna jest przede wszystkim spadek zarowno kosztow
transakcyjnych w handlu, jak i niepewnosci co do poziomu kursow wymiany
walut.
Istnieja jednak takze koszty wstapienia do unii walutowej. Chodzi o brak
mozliwosci wykorzystania polityki pienieznej i kursu walutowego jako
narzedzi uatwiajacych dostosowania makroekonomiczne. Jednak przy piono-
wej dugookresowej krzywej podazy niemoznosc posuzenia sie polityka
pieniezna i kursem walutowym wpywa gownie na przebieg krotkook-
resowych dostosowan makroekonomicznych.
Te koszty procesow dostosowania sa tym nizsze, im bardziej gietkie sa pace
realne, im wieksza jest mobilnosc siy roboczej oraz im bardziej sa zinteg-
rowane rynki kapitaowe na obszarze unii walutowej, a takze w im mniejszym
stopniu kraje czonkowskie unii monetarnej sa zagrozone negatywnymi
konsekwencjami asymetrycznych szokow popytowych.
444 Europejska Unia Gospodarcza i Walutowa
Najwazniejsze pojecia
Wspolny obszar walutowy (unia Unia Europejska, s. 413
walutowa lub unia monetarna), s. 411 Jednolity Rynek Europejski, s. 413
Europejska Unia Gospodarcza Optymalny obszar walutowy, s. 422
i Walutowa (EMU), s. 412 Federalizm fiskalny, s. 438
Pytania powtorzeniowe
1. Jakie sa gowne korzysci z utworzenia unii walutowej, a jakie sa gowne
koszty?
2. Czy te korzysci i te koszty, ktore wskazaes w odpowiedzi na pytanie 1, maja
charkter krotkookresowy, czy dugookresowy?
Wspolny obszar walutowy i Europejska Unia Gospodarcza i Walutowa 445
Zadania
1. Pomysl o dwoch krajach, Kornsylwanii i Techolandzie, ktore prowadza ze
soba ozywiona wymiane handlowa. Waluta krajowa w Kornsylwanii jest kob,
a w Techolandzie bajt. W Kornsylwanii wytwarza sie gownie produkty
rolne, a w Techolandzie zaawansowane technologicznie urzadzenia
elektroniczne. Przypuscmy, ze w obu tych gospodarkach istnieje stan dugo-
okresowej rownowagi makroekonomicznej.
a. Za pomoca wykresow przedstaw sytuacje w obu tych gospodarkach; nie
zapomnij o zagregowanym popycie, krotkookresowej zagregowanej po-
dazy i dugookresowej zagregowanej podazy.
b. Zaoz teraz, ze w obu krajach jednoczesnie zwiekszy sie popyt na
urzadzenia elektroniczne i zmala popyt na produkty rolne. Wykorzystujac
powstae wykresy, pokaz, jak zmieni sie wielkosc produkcji i poziom cen
w obu krajach w krotkim okresie. Jak zmieni sie poziom bezrobocia
w Kornsylwanii i Techolandzie?
c. Za pomoca tych samych wykresow pokaz, w jaki sposob te oba kraje,
wykorzystujac polityke pieniezna, mogyby zmniejszyc krotkookresowe
wahania wielkosci produkcji.
d. Za pomoca tych samych wykresow pokaz, jak zmiany kursu wymiany
koba na bajty mogyby zmniejszyc krotkookresowe wahania wielkosci
produkcji w obu krajach.
2. Zaozmy, ze Techoland i Kornsylwania utworzyy unie walutowa i przyjey
wspolna walute, ktora zosta elektrokarot. Znowu przyjmijmy, ze w obu
krajach jednoczesnie nastapiy wzrost popytu na urzadzenia elektroniczne
i spadek popytu na produkty rolne. Powiedzmy, ze jestes prezesem banku
centralnego tej unii walutowej. Czy zdecydowabys sie podwyzszyc, obnizyc,
czy tez utrzymac na niezmienionym poziomie dotyczaca elektrokarota stope
procentowa? Uzasadnij swoja odpowiedz. (Wskazowka: Twoim zadaniem
jest utrzymywanie inflacji na niskim i stabilnym poziomie w caej strefie
elektrokarota.)
3. Przypuscmy, ze Techoland i Kornsylwania postanawiaja wprowadzic federa-
lizm fiskalny i tworza wspolny budzet.
446 Europejska Unia Gospodarcza i Walutowa
ZAKOCZENIE
ROZDZIA 15
PI DEBAT O POLITYCE
MAKROEKONOMICZNEJ
15.1
Czy naley stabilizowa gospodark
za pomoc polityki pieninej
i polityki budetowej?
W poprzednich rozdziaach przekonalismy sie, ze zmiany zagregowanego po-
pytu i zagregowanej podazy moga powodowac krotkookresowe wahania wiel-
kosci produkcji i zatrudnienia. Widzielismy rowniez, w jaki sposob polityka
450 Zakonczenie
Argumenty zwolennikw
stabilizowania gospodarki
Pozostawione samym sobie gospodarki maja tendencje do wahan cyklicznych.
Na przykad, kiedy gospodarstwa domowe i przedsiebiorstwa staja sie pesymis-
tami, redukuja wydatki, co zmniejsza zagregowany popyt na dobra i usugi. Ten
spadek zagregowanego popytu sprawia z kolei, ze maleje produkcja dobr i usug.
Przedsiebiorstwa zwalniaja pracownikow i stopa bezrobocia sie zwieksza.
Maleje realny PKB i inne mierniki poziomu dochodu. Rosnace bezrobocie
i malejacy dochod utwierdzaja ludzi w pesymizmie, ktory by pierwotna
przyczyna tego ekonomicznego zaamania.
Taka recesja nie przysparza spoeczenstwu zadnych korzysci. Jest ona
czysta strata zasobow. W innej sytuacji pracownicy, ktorzy stracili prace
z powodu braku zagregowanego popytu, mieliby zajecie. Wasciciele przedsie-
biorstw, ktorych fabryki w czasie recesji zaprzestay produkcji, wytwarzaliby
cenne dobra i usugi, sprzedajac je z zyskiem.
Nie ma zadnego powodu, aby spoeczenstwo cierpiao z powodu na-
stepujacych po sobie cyklicznie faz ozywienia i zaamania koniunktury. Rozwoj
teorii makroekonomicznej wskaza politykom gospodarczym, jak mozna zmniej-
szyc dotkliwosc wahan gospodarczych. Przeciwstawiajac sie naturalnym zmia-
nom koniunktury, tworcy polityki pienieznej i budzetowej sa w stanie stabilizo-
wac zagregowany popyt, a przez to rowniez produkcje i zatrudnienie. Kiedy
zagregowany popyt jest zbyt may, aby zapewnic pene zatrudnienie, politycy
gospodarczy powinni zwiekszac wydatki panstwa, a takze obnizac podatki
i stopy procentowe, zwiekszajac podaz pieniadza. Natomiast kiedy zagregowany
popyt jest zbyt duzy, co grozi przyspieszeniem inflacji, politycy powinni
zmniejszac wydatki panstwa oraz podnosic podatki i stopy procentowe. Taka
polityka gospodarcza czyni najlepszy mozliwy uzytek z teorii makroekonomicz-
nej i zapewnia stabilnosc gospodarcza, co jest korzystne dla wszystkich.
Piec debat o polityce makroekonomicznej 451
Argumenty przeciwnikw
stabilizowania gospodarki
Chociaz polityka pieniezna i polityka budzetowa teoretycznie moga sie przy-
czynic do ustabilizowania gospodarki, istnieja wazne przeszkody, ktore utrud-
niaja ich praktyczne wykorzystanie.
Po pierwsze, wpyw polityki pienieznej i polityki budzetowej na gospo-
darke jest nie natychmiastowy, lecz jest znacznie opozniony. Polityka pieniezna
wpywa na wielkosc zagregowanego popytu za posrednictwem stop procen-
towych, od ktorych poziomu zalezy wielkosc wydatkow, a zwaszcza inwestycje
mieszkaniowe i inwestycje przedsiebiorstw. Jednak wiele gospodarstw domo-
wych i przedsiebiorstw decyzje o wydatkach podejmuje z duzym wyprzedze-
niem. W efekcie potrzeba wiele czasu, aby zmiany stop procentowych wywary
wpyw na wielkosc zagregowanego popytu na dobra i usugi. Wyniki licznych
badan wskazuja, ze zmiany polityki pienieznej nie oddziauja znaczaco na
zagregowany popyt przed upywem co najmniej 6 miesiecy od dokonania tych
zmian.
Rowniez skutki polityki budzetowej ujawniaja sie z odroczeniem, poniewaz
miedzy momentem podjecia decyzji o uruchomieniu programu wydatkow
panstwa a jej wykonaniem moze upynac wiele czasu.
Opoznienia te powoduja, ze chcacy stabilizowac gospodarke politycy
gospodarczy sa zmuszeni przewidywac warunki gospodarcze, ktore zapewne
beda istniay, kiedy podejmowane przez nich dziaania zaczna przynosic efekty.
Niestety, prognozowanie zjawisk gospodarczych jest w najwyzszym stopniu
niedokadne, zarowno dlatego, ze makroekonomia jest nierozwinieta nauka, jak
i dlatego, ze szoki powodujace wahania gospodarcze z samej swojej natury sa
nieprzewidywalne. Kiedy politycy gospodarczy zmieniaja zatem polityke pie-
niezna lub polityke budzetowa, sa zmuszeni opierac sie na przyblizonych
wyobrazeniach co do przyszych warunkow gospodarczych.
Zbyt czesto politycy, ktorzy probuja stabilizowac gospodarke, osiagaja
dokadnie odwrotny skutek. W okresie miedzy rozpoczeciem dziaania a ujaw-
nieniem sie jego efektow warunki gospodarcze z atwoscia moga sie zmienic.
W efekcie politycy gospodarczy niechcacy moga raczej zwiekszyc, niz zmniej-
szyc amplitude wahan gospodarczych. Niektorzy ekonomisci twierdza, ze
przyczyna wielu wielkich kryzysow ekonomicznych w historii, w tym Wielkiego
Kryzysu z lat trzydziestych XX w., byy destabilizujace gospodarke dziaania
politykow gospodarczych.
Jedna z pierwszych zasad, ktorych uczy sie lekarzy, brzmi: Najwazniejsze,
nie szkodzic. Ludzkie ciao ma naturalne zdolnosci regeneracyjne. Lekarz,
ktory nie jest pewny swojej diagnozy, czesto nic nie powinien robic, tylko
pozostawic ciao pacjenta samemu sobie. Kiedy brakuje wiarygodnych infor-
macji, jego interwencja grozi jedynie pogorszeniem sytuacji.
452 Zakonczenie
Szybki sprawdzian
Wyjanij, dlaczego polityka pienina i polityka budetowa dziaaj z opnieniem.
Dlaczego opnienie to ma znaczenie dla polityka gospodarczego, podejmujcego
decyzj o interwencji w gospodarce?
15.2
Podporzdkowana staym reguom
czy uznaniowa polityka pienina?
Jak po raz pierwszy dowiedzielismy sie w rozdziale 7, wiele bankow central-
nych, a zwaszcza Bank Anglii i Europejski Bank Centralny, zdecydowao sie
prowadzic polityke pieniezna metoda ustalania celu inflacyjnego. W takim
przypadku decyzje o poziomie rzeczywistej stopy procentowej podejmuje
specjalny komitet, w przypadku Banku Anglii jest to Komitet ds. Polityki
Pienieznej (Monetary Policy Committee), a w przypadku Europejskiego Banku
Centralnego Rada Gubernatorow (Governing Council). Te decydujace o poli-
tyce pienieznej organy regularnie zbieraja sie w celu dokonania oceny stanu
gospodarki. Na podstawie tej oceny, a takze prognozy przyszych warunkow
gospodarczych, podejmuja one nastepnie decyzje o podniesieniu, obnizeniu lub
pozostawieniu na dotychczasowym poziomie krotkookresowych stop procen-
towych. Ogolnie, kiedy prognozy przewiduja wzrost inflacji znacznie ponad
poziom celu inflacyjnego, stopy procentowe sa podnoszone, aby zmniejszyc
zagregowany popyt i spowolnic inflacje (kiedy zas przewiduje sie spadek infla-
cji znacznie ponizej poziomu celu inflacyjnego, stopy procentowe zostaja
obnizone).
Jesli cay ten system instytucjonalny dziaa jawnie, dowiadujemy sie
niekiedy, ze czonkowie komitetu decydujacego o stopach procentowych nie
zgadzaja sie ze soba i w efekcie jedni gosuja za zmiana stop procentowych,
a inni przeciwko ich zmianie. Wiekszosc ekonomistow popiera niezaleznosc
banku centralnego jako tworcy polityki pienieznej. Niemniej niektorzy krytykuja
system, w ramach ktorego stopy procentowe sa ustalane uznaniowo przez organ
Piec debat o polityce makroekonomicznej 453
Szybki sprawdzian
Podaj przykad staej reguy polityki pieninej. Dlaczego polityka pienina prowa-
dzona zgodnie z Twoj regu mogaby si okaza lepsza ni uznaniowa polityka
pienina? Czy mogaby si ona okaza gorsza?
15.3
Czy pastwo ma dba
o rwnowag budetu?
Nieustajaca dyskusja makroekonomiczna dotyczy finansow panstwa. Ilekroc
wydaje ono wiecej, niz wynosza jego wpywy z podatkow, powstay deficyt
budzetowy jest pokrywany emisja dugu publicznego. W latach 20032004
w Wielkiej Brytanii deficyt budzetowy wynosi okoo 35 mld funtow.
Kiedy w rozdziale 4 analizowalismy dziaanie rynkow finansowych, prze-
konalismy sie, jak deficyt budzetowy wpywa na wielkosc oszczednosci, in-
westycje i stopy procentowe. Jak waznym problemem jest ten deficyt? Nasza
trzecia debata dotyczy tego, czy odpowiedzialni za polityke budzetowa politycy
gospodarczy powinni bardzo starac sie zbilansowac wydatki i dochody panstwa.
Piec debat o polityce makroekonomicznej 457
Argumenty za rwnowag
budetu pastwa
Kiedy panstwo nie jest w stanie zrownowazyc swojego budzetu, musi pozyczac
pieniadze, emitujac obligacje w celu pokrycia powstaego niedoboru. Kiedy robi
tak bez przerwy, wielkosc dugu panstwa po prostu zwieksza sie wraz z upy-
wem czasu.
Najbardziej bezposrednim skutkiem istnienia dugu panstwa jest obciazenie
przyszych pokolen podatnikow. Kiedy nadejdzie czas spaty tych dugow razem
z narosymi odsetkami, przyszli podatnicy stana przed trudnym wyborem. Moga
oni zdecydowac sie na podwyzke podatkow lub zmniejszyc wydatki panstwa lub
zrobic i jedno, i drugie, aby zdobyc zasoby potrzebne do spacenia dugow
i narosego oprocentowania. Moga oni tez przeozyc termin rozliczenia i wpe-
dzic panstwo w jeszcze wieksze dugi, jeszcze raz zapozyczajac sie w celu
spacenia starych dugow wraz z oprocentowaniem. Krotko mowiac, kiedy pan-
stwo prowadzi polityke deficytu budzetowego i emituje obligacje panstwowe,
pozwala dzisiejszym podatnikom przerzucic rachunek za czesc swoich wydat-
kow na przyszych podatnikow. Oczywiscie odziedziczenie takiego duzego
zaduzenia nie podnosi, lecz obniza poziom zycia przyszych pokolen.
W dodatku, poza tymi bezposrednimi efektami, deficyt budzetowy ma
jeszcze inne skutki makroekonomiczne. Poniewaz stanowi on ujemne oszczed-
nosci publiczne, zmniejsza oszczednosci krajowe (sume oszczednosci prywat-
nych i publicznych). Spadek oszczednosci krajowych powoduje wzrost realnych
stop procentowych i zmniejszenie sie inwestycji. Skutkiem zmniejszenia sie
inwestycji jest stopniowy spadek zasobu kapitau w gospodarce. Mniejszy zasob
kapitau powoduje spadek produkcyjnosci pracy, obnizke pac realnych i zmniej-
szenie sie produkcji dobr i usug. Kiedy zatem panstwo zwieksza swoje
zaduzenie, przysze pokolenia zyja w gospodarce, w ktorej dochody sa
mniejsze, a podatki wyzsze.
Jednak istnieja sytuacje, w ktorych polityka deficytu budzetowego jest
usprawiedliwiona. Historia pokazuje, ze najczesciej przyczyna zwiekszenia sie
zaduzenia panstwa jest wojna. Kiedy konflikt zbrojny powoduje przejsciowy
wzrost wydatkow panstwa, rozsadnie jest je sfinansowac dugiem, inaczej
podatki musiayby w czasie wojny niezwykle wzrosnac. Bardzo wysokie stopy
opodatkowania bardzo zakociyby motywacje tych, ktorzy podlegaja opodat-
kowaniu, powodujac powstanie wielkich strat dobrobytu. W dodatku bardzo
wysokie opodatkowanie pokolen obecnych podatnikow, ktorzy i tak sa zmuszeni
do ofiar, czyli do walki na wojnie, byoby niesprawiedliwe.
Podobnie, rozsadne jest dopuszczenie do deficytu budzetowego w czasie
przejsciowego osabienia aktywnosci gospodarczej. Kiedy w gospodarce rozpo-
czyna sie recesja, dochody z podatkow automatycznie maleja, poniewaz pod-
stawa naliczania podatku dochodowego i podatku od wynagrodzen sa rozne
miary dochodu. Rosna natomiast patnosci transferowe, takie jak zasiki dla
458 Zakonczenie
Problem dugu publicznego jest mniej powazny, niz czesto sie twierdzi. Chociaz
zaduzenie panstwa rzeczywiscie oznacza obciazenie modych pokolen dodat-
kowymi podatkami, ten ciezar zwykle nie jest duzy w porownaniu z przecietnym
dochodem przecietnego obywatela osiaganym przez niego w ciagu caego zycia.
Argumenty za zrownowazeniem budzetu sa czesto wynikiem pomylenia punktu
widzenia jednej osoby lub gospodarstwa domowego z perspektywa caej
gospodarki. Najczesciej chcielibysmy pozostawic po swojej smierci przyjacio-
om, krewnym lub moze ulubionej instytucji dobroczynnej jakis rodzaj spadku,
a przynajmniej nie chcemy zostawic po sobie duzych dugow. Jednak cykl zycia
gospodarek, inaczej niz czas zycia ludzi, nie jest skonczony; w pewnym sensie
zyja one wiecznie, a wiec nie ma zadnego powodu, aby kiedys cakowicie
spaciy swoje dugi.
Krytycy deficytu budzetowego twierdza niekiedy, ze zaduzenie panstwa
nie moze sie zwiekszac w nieskonczonosc, lecz w rzeczywistosci jest inaczej.
Ciezar zaduzenia publicznego powinnismy oceniac, porownujac go z wielkos-
Piec debat o polityce makroekonomicznej 459
cia dochodu narodowego, czyli dokadnie tak samo, jak robi to bank z wnios-
kiem kredytowym, porownujac zaduzenie jakiejs osoby z wielkoscia jej
dochodow. Wzrost liczby ludnosci i postep technologiczny sprawiaja, ze
cakowity dochod w gospodarce zwieksza sie wraz z upywem czasu. W efekcie
zdolnosc spoeczenstwa do pacenia odsetek od dugu publicznego rowniez
wzrasta wraz z upywem czasu. W rzeczywistosci nie powinnismy brac pod
uwage cakowitej wielkosci zaduzenia, lecz stosunek wielkosci zaduzenia do
wielkosci dochodu narodowego. Tak dugo, jak relacja ta sie nie zwieksza,
poziom zaduzenia nie jest niebezpieczny. Innymi sowy, dopoty wielkosc
zaduzenia publicznego rosnie wolniej niz dochod narodowy, dopoki nie ma
zadnych powodow, aby dug publiczny nie zwieksza sie w nieskonczonosc. Oto
przykad liczbowy. Zaozmy, ze wielkosc produkcji w gospodarce rosnie
w przecietnym tempie rocznym, rownym 3%. Jesli przecietne tempo inflacji
wynosi okoo 2% na rok, nominalna wartosc produkcji wzrasta w tempie 5%.
Zaduzenie publiczne moze sie zatem zwiekszac w tempie 5% rocznie bez
zwiekszania sie relacji wielkosci zaduzenia do dochodu narodowego.
Co wiecej, mylace jest analizowanie tylko wybranych skutkow deficytu
budzetowego. Deficyt ten stanowi jedynie fragment caosci. Wazne jest rowniez
to, w jaki sposob panstwo zdobywa i wydaje pieniadze w gospodarce. Podej-
mujac odpowiednie decyzje z zakresu polityki budzetowej, politycy gospodar-
czy na wiele sposobow oddziauja na rozne pokolenia podatnikow. Deficyt lub
nadwyzke budzetowa panstwa nalezy analizowac w kontekscie tych dziaan. Na
przykad zaozmy, ze panstwo zmniejsza deficyt budzetowy, redukujac wydatki
na inwestycje publiczne, np. na edukacje. Czy taka polityka przyczyni sie do
polepszenia sytuacji modziezy? Owszem, zaduzenie panstwa bedzie mniejsze
w okresie, w ktorym pokolenia te pojawia sie na rynku pracy, co oznacza dla
nich mniejsze obciazenie podatkami w przyszosci. Jednak jesli ludzie ci beda
gorzej wyksztaceni, niz mogliby byc, ich produkcyjnosc, a zatem rowniez ich
dochody beda wzglednie niskie. Z wielu szacunkow stopy zwrotu z nakadow na
ksztacenie (chodzi o wzrost wynagrodzenia pracownika, bedacy wynikiem
dodatkowego roku spedzonego w szkole) wynika, ze jest ona dosc wysoka.
Zmniejszenie deficytu budzetowego kosztem ograniczenia wydatkow na eduka-
cje moze jezeli uwzglednimy te wszystkie okolicznosci pogorszyc
sytuacje przyszych pokolen.
W rzeczywistosci w Wielkiej Brytanii rozroznia sie inwestycyjne i biezace
potrzeby finansowe panstwa. Polityka budzetowa powinna zapewniac kompen-
sowanie sie deficytow i nadwyzek w trakcie cyklu koniunkturalnego, a waznym
wskaznikiem jest stosunek wielkosci dugu publicznego do PKB. Zasady te sa
zawarte w dwoch reguach budzetowych, ktore w Wielkiej Brytanii sa nazywane
zota zasada (golden rule) i zasada zrownowazonych inwestycji (sustainable
investment rule). Zota zasada polega na tym, ze w trakcie cyklu koniunktural-
nego panstwo pozycza pieniadze jedynie po to, aby finansowac wydatki
inwestycyjne, a nie wydatki biezace. Innymi sowy, saldo wydatkow biezacych
460 Zakonczenie
budzetu, czyli roznica wpywow biezacych i wydatkow biezacych, nie moze byc
ujemne. Natomiast zasada zrownowazonych inwestycji polega na tym, ze
w trakcie cyklu koniunkturalnego stosunek wielkosci dugu publicznego do PKB
jest utrzymywany na stabilnym i ostroznym poziomie, za ktory minister
finansow uznaje poziom nieprzekraczajacy 40% PKB.
Oznacza to, ze w przypadku wydatkow biezacych (nie obejmuja one
wydatkow na inwestycje publiczne) w Wielkiej Brytanii usiuje sie prowadzic
polityke budzetu zrownowazonego w trakcie jednego cyklu koniunkturalnego,
unikajac deficytu. Jednoczesnie panstwo zastrzega sobie prawo zaduzania sie
w celu finansowania wydatkow inwestycyjnych pod warunkiem, ze przecietna
relacja wielkosci dugu publicznego do PKB w trakcie pojedynczego cyklu
koniunkturalnego pozostaje stabilna. Warunek zrownowazenia salda wydatkow
biezacych panstwa, przecietnie w trakcie pojedynczego cyklu koniunkturalnego,
nie wyklucza wykorzystania zalet automatycznych stabilizatorow gospodarki,
czyli np. wzrostu zasikow pomagajacego zmniejszyc wahania koniunktury
i zmniejszenia wpywow z podatkow, nastepujacego automatycznie w czasie
recesji (odwrotnie wyglada sytuacja w trakcie boomu gospodarczego). Dopusz-
czenie mozliwosci wystapienia deficytu budzetowego w przypadku wydatkow
inwestycyjnych jest rozsadne, poniewaz mimo ze deficyt powoduje wzrost
dugu publicznego efektem takiego rozwiazania jest przyspieszenie wzrostu
gospodarczego np. dzieki wydatkom na edukacje lub drogi.
Nadmiernym uproszczeniem jest zatem twierdzenie, ze niezaleznie od
fazy cyklu koniunkturalnego i rodzaju wydatkow panstwo powinno prowa-
dzic polityke zrownowazonego budzetu.
Szybki sprawdzian
Dlaczego, podejmujc decyzj, czy pastwo powinno prowadzi polityk zrw-
nowaonego budetu, mielibymy rozrnia wydatki biece pastwa od wy-
datkw inwestycyjnych, a take dlaczego mielibymy bra pod uwag cykl
koniunkturalny?
15.4
Czy naley zreformowa
system podatkowy tak,
aby sprzyja oszczdzaniu?
Zgodnie z jedna z dziesieciu gownych zasad ekonomii z rozdziau 1 w Mikro-
ekonomii, poziom zycia zalezy do ilosci wyprodukowanych dobr i usug. Jak
przekonalismy sie w rozdziale 3 Makroekonomii mozliwosci produkcyjne na-
Piec debat o polityce makroekonomicznej 461
Szybki sprawdzian
Podaj trzy przykady sposobw, za pomoc ktrych spoeczestwo zniechca si
do oszczdzania. Jakie niepodane skutki uboczne towarzyszyyby usuniciu tych
negatywnych bodcw?
15.5
Czy Wielka Brytania powinna si
przyczy do Europejskiej
Unii Gospodarczej i Walutowej?
Zgodnie z naszymi ustaleniami z rozdziau 14, 12 krajow europejskich tworzy
wspolnie Europejska Unie Gospodarcza i Walutowa (European Economic and
Monetary Union, EMU). Do grupy tej nie nalezy Wielka Brytania, chociaz od
1973 r. jest ona czonkiem Unii Europejskiej i ma jedna z najwiekszych
gospodarek sposrod jej wszystkich krajow czonkowskich. Nasza piata debata
dotyczy zatem tego, czy kraj ten powinien, czy tez nie powinien wprowadzic
euro jako swoja jedyna walute i w ten sposob przyaczyc sie do EMU.
Argumenty za przyczeniem si
Wielkiej Brytanii do EMU
Najwazniejsza korzyscia z przyaczenia sie do unii walutowej jest spadek
kosztow transakcyjnych w handlu miedzynarodowym, ktory jest wynikiem
wprowadzenia wspolnej waluty w kilku gospodarkach. Te oszczednosci kumulu-
ja sie i sa tym wieksze, im wieksza jest skala handlu danego kraju z innymi
krajami czonkowskimi tej unii walutowej. Wielka Brytania jest bardzo otwarta
gospodarka; brytyjski eksport i import wynosza po okoo 30% brytyjskiego
PKB. Mniej wiecej poowe tego handlu stanowi handel z krajami europejskimi.
Spowodowane przyjeciem euro oszczednosci kosztow transakcyjnych byyby
duze i pojawiyby sie szybko. W dodatku zmniejszenie sie ryzyka kursowego
staoby sie zrodem korzysci dla wielkiej czesci brytyjskiej gospodarki, handlu-
jacej z Europa kontynentalna, co pomogoby pobudzic dalsze inwestycje i w efek-
cie przyspieszyc wzrost gospodarczy. W rzeczywistosci poniewaz handel z in-
nymi krajami europejskimi, ktore posuguja sie euro, staby sie o wiele atwiej-
szy, skala brytyjskiego handlu z tymi krajami najprawdopodobniej zwiekszyaby
sie znacznie, a wiec te korzysci narastayby wraz z upywem czasu.
Poniewaz polityke pieniezna w strefie euro ustala i prowadzi Europejski
Bank Centralny, ktory stosuje strategie celu inflacyjnego, Wielka Brytania
466 Zakonczenie
Szybki sprawdzian
Czy po rozwaeniu wszystkich za i przeciw mona powiedzie, e przystpienie
Wielkiej Brytanii do EMU jest per saldo korzystne, czy niekorzystne?
Podsumowanie
W tym rozdziale analizowalismy piec debat o polityce makroekonomicznej. Za
kazdym razem zaczynalismy od kontrowersyjnego pytania, a nastepnie przed-
stawialismy argumenty za i przeciw. Jesli trudno Ci sie zdecydowac, za
ktora strona w tych debatach sie opowiadasz, byc moze pocieszajacy bedzie dla
Ciebie fakt, ze taki sam problem maja rowniez inni. Studia ekonomii nie zawsze
umozliwiaja atwy wybor sposrod alternatywnych wariantow polityki gospodar-
czej. W rzeczywistosci, ujawniajac niemoznosc unikniecia wyborow typu cos
za cos, w obliczu ktorych stoja politycy gospodarczy, ekonomia moze utrudnic
podjecie decyzji.
Piec debat o polityce makroekonomicznej 469
Streszczenie
Zwolennicy aktywnej polityki pienieznej i budzetowej uwazaja gospodarke
za z natury rzeczy niestabilna i wierza, iz za pomoca polityki gospodarczej
mozna kontrolowac zagregowany popyt, aby skompensowac te naturalna
niestabilnosc. Krytycy aktywnej polityki pienieznej i budzetowej podkreslaja,
ze polityka gospodarcza wpywa na gospodarke z opoznieniem i ze nasza
zdolnosc do prognozowania przyszych warunkow ekonomicznych jest nie-
wielka. W efekcie proby stabilizowania gospodarki moga powodowac jej
destabilizacje.
Zwolennicy okreslenia staych zasad polityki pienieznej argumentuja, ze
uznaniowej polityce pienieznej moga towarzyszyc niekompetencja, naduzy-
cia wadzy i niespojnosc czasowa. Krytycy staych zasad polityki pienieznej
wskazuja, ze uznaniowa polityka jest w stanie bardziej elastycznie reagowac
na zmiany warunkow gospodarczych.
Zwolennicy zbilansowanego budzetu panstwa argumentuja, ze deficyt budze-
towy nakada na przysze pokolenia niczym nieusprawiedliwiony ciezar,
zmuszajac je do pacenia wyzszych podatkow i obnizajac ich dochody.
Krytycy zrownowazonego budzetu panstwa argumentuja, ze deficyt stanowi
jedynie niewielki fragment polityki budzetowej. Zbyt wielkie znaczenie
przypisywane deficytowi budzetowemu moze utrudnic zrozumienie wielu
sposobow (w tym roli roznych programow wydatkow inwestycyjnych), za
pomoca ktorych polityka gospodarcza wpywa na poziom zycia roznych
pokolen. Pomija sie wtedy rowniez wazna role automatycznych stabilizato-
row koniunktury w agodzeniu wahan ekonomicznych, do ktorych dochodzi
w trakcie cyklu koniunkturalnego.
Zwolennicy tworzenia bodzcow podatkowych zachecajacych do oszczedzania
wskazuja, ze spoeczenstwo na wiele sposobow zniecheca do oszczedzania,
np. wysoko opodatkowujac dochod z kapitau i zmniejszajac korzysci tych,
ktorzy maja zgromadzony majatek. Domagaja sie oni zreformowania systemu
podatkowego w celu zachecenia do oszczedzania, np. dzieki zastapieniu
podatku dochodowego podatkiem od konsumpcji. Krytycy podatkowych
bodzcow skaniajacych do oszczedzania argumentuja, ze wiele z proponowa-
nych zmian, ktorych celem jest pobudzenie oszczednosci, jest korzystne dla
470 Zakonczenie
Pytania powtorzeniowe
1. Co jest przyczyna opoznienia, z jakim ujawnia sie wpyw polityki pienieznej
i polityki budzetowej na wielkosc zagregowanego popytu? Jakie znaczenie
ma to opoznienie dla sporow o celowosc prowadzenia aktywnej i pasywnej
polityki gospodarczej?
Piec debat o polityce makroekonomicznej 471
Zadania
1. W tym rozdziale sugerowano, ze gospodarka, niczym ciao czowieka, ma
naturalna zdolnosc do regeneracji.
a. Na rysunku z wykresami zagregowanego popytu i zagregowanej podazy
pokaz krotkookresowe skutki zmniejszenia sie zagregowanego popytu.
Jak zmienia sie: wielkosc produkcji, dochod i wielkosc zatrudnienia?
b. Na wykonanym w podpunkcie (a) rysunku pokaz, co sie stanie po
upywie pewnego czasu w tej gospodarce, jesli panstwo nie bedzie
prowadzio polityki stabilizacyjnej. Czy te procesy dostosowawcze
dokonaja sie raczej w ciagu miesiecy, czy raczej w ciagu lat?
c. Czy sadzisz, ze naturalna zdolnosc gospodarki do odbudowy oznacza, ze
politycy gospodarczy powinni byc pasywni i nie reagowac na istnienie
cyklu koniunkturalnego?
2. Chcacy stabilizowac gospodarke politycy gospodarczy musza zdecydowac,
o ile zmienic wielkosc podazy pieniadza, wydatki panstwa lub podatki.
Dlaczego maja oni kopoty z ustaleniem wasciwej siy dziaan, ktore
podejmuja?
3. Zaozmy, ze nagle ludzie zapragneli trzymac wiecej srodka patniczego.
a. Jak taka zmiana wpyneaby na gospodarke, jesli bank centralny prze-
strzegaby zasady zwiekszania podazy pieniadza o 3% rocznie? Swoja
472 Zakonczenie
Bank centralny (central bank) jest instytucja, ktora zostaa stworzona w celu
regulowania ilosci pieniadza w gospodarce.
Bezrobocie cykliczne (cyclical unemployment) stanowi odchylenie wielkosci
bezrobocia od jego naturalnego poziomu.
Bezrobocie frykcyjne ( frictional unemployment) jest spowodowane tym, ze
pracownicy potrzebuja czasu na znalezienie ofert pracy, ktore najlepiej
odpowiadaja ich preferencjom i zdolnosciom.
Bezrobocie naturalne (natural rate of unemployment) to typowy dla danej
gospodarki poziom bezrobocia, woko ktorego waha sie bezrobocie rzeczy-
wiste.
Bezrobocie strukturalne (structural unemployment) jest spowodowane tym,
ze liczba miejsc pracy dostepnych na pewnych rynkach pracy jest zbyt
maa, aby mogli pracowac wszyscy ci, ktorzy chca.
Bezwarunkowe operacje otwartego rynku (outright open-market operations)
jest to bezwarunkowa sprzedaz sektorowi bankowemu lub bezwarun-
kowe kupno od sektora bankowego przez bank centralny aktywow niepie-
nieznych, ktorych warunkiem nie jest jednoczesne zawarcie umowy o do-
konaniu w pozniejszym terminie transakcji odwrotnej.
476 Sownik
Teoria parytetu siy nabywczej ( purchasing power parity, PPP) jest teoria
kursu walutowego, zgodnie z ktora za jednostke dowolnej waluty mozna
kupic taka sama ilosc dobr we wszystkich krajach.
Teoria preferencji pynnosci (theory of liquidity preference) teoria Keynesa,
zgodnie z ktora stopa procentowa osiaga poziom zapewniajacy zrownanie
sie podazy pieniadza i popytu na pieniadz.
A frykcyjne 160162
Akcelerator inwestycyjny 354 naturalna stopa 378
Akcje naturalne 149
niedowartosciowane 140 rejestrowane 152153
panstwowe 107 stopa 151, 155157
przewartosciowane 140 strukturalne 160
rynek 350351 ubezpieczenie 163164
Aktywa, wycena 139145 Bezwarunkowe operacje otwartego rynku
Alokacja zasobow 233 201
Analiza fundamentalna 140 Bilans handlu zagranicznego 249
Annuitet 135 Badzenie losowe 141143
Arbitralna redystrybucja dochodow 236 Budzet, rownowaga 123, 456460
237
Atak spekulacyjny 398399 C
Automatyczne stabilizatory 363365 Cel inflacyjny, polityka 396403
Cele polityki pienieznej 399403
B Cena 109
Badania Aktywnosci Ekonomicznej Lud- Ceny 215, 308309
nosci (BAEL) 153 rownowagi 217
Badania wzgledne 233
ankietowe zasobu pracy 153158 Ciezar opodatkowania 234
i prace rozwojowe 95 Cykl koniunkturalny 302
Bank Anglii 194, 339, 360 Czek 188
Bank centralny, niezaleznosc 384388
Bank S wiatowy (World Bank) 91 D
Banki 108109 Deficyt budzetowy 115, 123124
a podaz pieniadza 195207 handlowy 249, 256259
centralne 190192 panstwa 286288
Bezposrednie inwestycje zagraniczne 90, Deficyty blizniacze 288
252 Deflacja 213
Bezrobocie 149179, 303, 371407 Deflator 4244, 6163
cykliczne 149150 Depresja (zob. Kryzys)
486 Indeks
K M
Kadry, rotacja 171172 Majatek 186
Kapita Makroekonomia gospodarki otwartej 247
ludzki 82 274
rzeczowy 8182 Makroekonomiczna teoria gospodarki ot-
wasny (zob. Akcja) wartej 275298
zasoby 315 Malejace przychody 8890
Karta Miara inflacji 62
debetowa 188 Miary pieniadza 189190
kredytowa 188 Mierzenie
Klasyczna dochodu narodowego 2951
dychotomia 220222 kosztow utrzymania 5272
teoria inflacji 214229 Miedzynarodowe przepywy dobr i kapi-
Koniunktura, wahania 302307 tau 248259
Konsumpcja 37, 308, 310 Mnoznik
krancowa skonnosc do konsumpcji kreacji pieniadza 199200
(MPC) 354356 wydatkow, wzor 354356
Konto teowe 196 Mobilnosc
Kontyngent 289290 kapitau finansowego 424425, 433
Koszt zdzieranych zelowek 230232 434
Koszty siy roboczej 423424, 433
inflacji 229239 Model zagregowanego popytu i zagrego-
spowalniania inflacji 391396 wanej podazy 302, 305307, 378379
transakcyjne 416
utrzymania 5272 N
zmienianych jadospisow 232, 319 Nadwyzka
Koszyk dobr i usug 54, 5657 budzetowa 115, 123124
Krancowa skonnosc do konsumpcji (MPC) handlowa 249, 256
354356 Narzedzia finansow 129148
Kreacja pieniadza, mnoznik 199200 Naturalna stopa bezrobocia 378, 383
Krotki okres 304305, 371407 Negatywna selekcja, problem 135
488 Indeks
fiskalna 437442 R
handlowa 289292 Rachunkowosc spoeczna, system 112
panstwa 8699, 162163 116
pieniezna 191, 339370, 449456 Racjonalne oczekiwania 394395
cele 399403 Realna
spojna czasowo 387 rownowaga w gospodarce otwartej 285
stabilizacyjna 360363 stopa procentowa 6668, 227, 342
Popyt Realny
funduszy pozyczkowych 117124 kurs walutowy 261263
krzywa zagregowanego popytu 346347 PKB 4042
na pieniadz 216218, 343344 Recesja 301
na rynku funduszy pozyczkowych 276 Redystrybucja dochodow, arbitralna 236
282 237
zagregowany 301338, 352360 Rezerwa Federalna (Fed) 195, 360
Portfel 11 Rezerwy
Portfelowe inwestycje zagraniczne 252 dodatkowe 197198
Postep technologiczny 9899 wymagane 197
Poszukiwanie pracy 161164 Rok bazowy 55
Praca Rotacja kadr 171172
poszukiwanie 161164 Rownanie
zasoby 314315 Fishera 223
zasob (zob. Sia robocza) ilosciowe 222226
Pracownicy 171175 Rownowaga
Prawa wasnosci 9294 budzetu 123, 456460
Problem dugookresowa 324
gapowicza 438440 na rynku pieniadza 343344
substytucji 56 Nasha 387
Procent skadany 130 Roznicowanie cen 416417
Proces dostosowawczy 219220 Ruch okrezny, wykres 31
Produkcja 75103, 303 Run na bank 205
potencjalna 314 Rynek
przy penym zatrudnieniu 314 akcji 350351
Produkcyjnosc 7986 funduszy pozyczkowych 116124, 276
Produkt krajowy brutto (PKB) 3236 282
deflator 4244, 6163 obligacji 106107
dobrobyt 4447 pieniadza 202, 347
nominalny 4042 a nachylenie krzywej zagregowanego
realny 4042 popytu 347
Produkt narodowy rownowaga 343344
brutto (PNB) 35 walutowy 279282
netto (PNN) 35 Rynki
Przepywy dobr i kapitau, miedzynaro- finansowe 105108
dowe 248259 nieracjonalnosc 143145
Przesuniecia krzywej Phillipsa 376384, ubezpieczen 135
388391 Ryzyko
Przychody, malejace 8890 cakowite 137138
490 Indeks