TRANSFORMATORY

KOMISJA WYDAWNICZA
TOWARZYSTWA BRATNIEJ POMOCY STUDENTW POLITECHNIKI WARSZAWSKIEJ

EUGENJUSZ JEZIERSKI
INYNIER-ELEKTRYK

TRANSFORMATORY

V
w.

ROK WARSZAWA 1935

WYDANO WESP Z KOEM ELEKTRYKW STUDENTW POLITECHNIKI
WARSZAWSKIEJ
 :3<

''
I fn

5348 DRUKARNIA GOSPODARCZA, WARSZAWA, WSPLNA 54. TEL. 8.84.12, 8.28.02.

 PRZEDMOWA.

W chwili powstawania pastwa polskiego w roku 1918-ym na

ziemiach polskich nie byo zupenie powanego przemysu elektrotech-
nicznego. Zaledwie w paru drobnych dziaach elektrotechniki mona
byo spotka wyroby krajowe. Ale ju w roku 1921-ym zaczynaj
powstawa zakady, zakrojone na szerok skal, jak: fabryki maszyn
elektrycznych, kabli, aparatw i t. d., ktre powoli pokrywaj cz
zapotrzebowania wewntrznego kraju i zmniejszaj wwz takich wy-
robw z zagranicy. Jeszcze w roku 1921-ym stosunek wytwrczoci
krajowej mia si do wwozu pod wzgldem wagi, jak 1 : 2,15, i pod
wzgldem wartoci, jak 1 : 1,7, a ju w roku 1932 stosunek wag wy-
nosi 1 : 0,35 i stosunek wartoci 1 : 0,77 na nasz korzy. Tak
znaczny rozwj przemysu elektrotechnicznego w Polsce wymaga,
oczywicie, duego zastpu modych si technicznych, gdy starsi pol-
scy elektrotechnicy pracowali przewanie w elektrowniach, przy in-
stalacjach, montaach i, niestety, przy sprzeday wyrobw zagranicz-
nych. Tych modych inynierw-elektrykiu dostarczya Polsce prze-
wanie Politechnika Warszawska. . Jej dyplomanci wzili si do pracy
twrczej w fabrykach elekrotechnicznych, a jednoczenie zaczli two-
rzy literatur elektrotechniczn, midzy innemi z dziedziny maszyn
elektrycznych, t. j . z tej dziedziny, w ktrej przed 15 laty bylimy na
samym kocu midzy kulturalnemi narodami Europy.
Ksika niniejsza o transformatorach, napisana przez p. inyniera
Eugenjusza Jezierskiego, odpowiada wszystkim obecnym pojciom
technicznym i zawiera dostateczny materjal zarwno dla inynierw,
zajmujcych si obliczaniem i budow transformatorw, jak rwnie
dla inynierw i technikw, pod ktrych piecz znajduj si transfor-
matory, pracujce w elektrowniach i na sieciach. A transformatory
nale do tych wyrobw, w ktrych przemys polski doszed do bardzo
dobrych rezultatw zarwno pod wzgldem jakoci, jak te i pod
wzgldem wielkoci zbudowanych poszczeglnych jednostek.

KONSTANTY RAWSKI.

Warszawa, dn. 8-go lipca 1935 r.

 OD AUTORA.

Praca niniejsza ma na celu zapoznanie czytelnika z teorj trans-

formatora, ze zjawiskami, zachodzcemi podczas jego pracy oraz
z zasadami budowy i obliczenia. Jeeli chodzi o dwa ostatnie dziay,
miaem na uwadze przedewszystkiem normalny transformator o ole-
jowem naturalnem chodzeniu.
Zdajc sobie spraw ze wszystkich trudnoci natury rzeczowej
i dydaktycznej, podjem t prac, wobec braku w polskiej literatu-
rze elektrotechnicznej specjalnego dziea traktujcego o transforma-
torach. Pragnbym by moja ksika, chocia w drobnym stopniu,
brak ten usuna i staa si pomoc pocztkujcemu inynierowi,
studentowi politechniki, jak rwnie suchaczowi szkoy zawodowej
typu wyszego.
Uwaam za swj obowizek serdecznie podzikowa na tem
miejscu p, prof. K. rawskiemu, oraz p- in, W. Jaroszyskiemu za
przejrzenie rkopisu i poczynione uwagi; p, in, W. Kopczyskiemu
za przejrzenie obliczenia transformatora, oraz p. Dr. W, lebodzi-
skiemu za pomoc przy opracowaniu dziau o prdzie zwarcia.
Naley si rwnie podzikowanie p,p. E. Klugemu, M. Michalew-
skiemu, K, Gowinkowskiemu oraz B. Plessnerowi, absolwentom
Pastwowej Wyszej Szkoy Budowy Maszyn i Elektrotechniki
w Poznaniu, w ktrej wykadam kurs maszyn elektrycznych za
wykonanie niektrych rysunkw, p. Plessnerowi za specjalnie za
pomoc przy porzdkowaniu rkopisu i korekcie,
Dzikuje rwnie Komisji Wydawniczej Towarzystwa Bratniej
Pomocy Studentw Politechniki Warszawskiej i Kou Elektrykw
Studentw Politechniki Warszawskiej, ktrych staraniem ksika
zostaa wydana, jak rwnie tym firmom, ktre dostarczyy mi foto-
grafji.
E. J.
Pozna, maj 1935 r.
 SPIS RZECZY.

Rozdzia I. Transformator jednofazowy.

Str.
1. Pojtjcin. o g l n e . . . . . - . , , , , 2
2. Zasada dziaania transformatora . . . . . . . . 4
3. Straty mocy w elazie i prd biegu jaowego . . , . , . 8
4. Strumienie rozproszenia i indukcyjne spadki napi w transformatorze 21
5. Oporno omowa i straty mocy w miedzi uzwoje 29
6. Wykresy wektorowe transformatora , . . . , . . . 32
7. Zwarcie normalne transformatora . . . . . . . . 39
8. Spadki napiciu w transformatorze . . . . . . . . W
9. Kierunek nawinicia uzwoje , . . . , . , , . 46

Rozdzia II. Transformowanie prqdu trjfazowego.

1. Transformator trjfazowy . . . . - , 48
2. czenie uzwoje fazowych po stronie pierwotnej , . . . 50
3. czenie uzwoje fazowych po stronie wtrnej , , , . . 51
4. Poczenie w zyjjzak . , , , . , , . . , . . 55
!i.Trzecia harmoniczna p r d u mafjnesujcejio w transformatorze t r j -
fazowym , . . , , . . , . . . . . 59
6. Prd biegli jaowego , , , . , . . . , , . 63
7. Ukady pocze ' . . 61

Rozdzia III. Sprawno.

SPRAWNO 75

Rozdzia IV. Praca rwnolega transformatorw.

PRACA RWNOLEGA TRANSFORMATORW, . . . 80

Rozdzia V- Zwarcie transformatora.

1. Z w a r c i e u s t a l o n e , . 92
2. Z j a w i s k a n i e u s t a l o n e 93
3. M e c h a n i c z n e o d d z i a y w a n i e u z w o j e n a s i e b i e . . . . . . 99

Rozdzia VI. Prqd wczania.

1 0 5
PRD WCZANIA.
Rozdzia VII. Wypadki specjalne transformowania.
Str,
1. Transformator trjuzwojeniowy 112
2. Transformowanie prdu dwufazowego . . . . . . .113
3. Zmiana liczby faz 113
4. Autotransformator . 115
5. Transformatorki miernicze 118
6. Regulacja napicia 124

Rozdzia VIII. Budowa transformatora.

1. Obwd magnetyczny . . . . . . . . . . . 135
2. Obwd elektryczny 145
3. Osadzenie uzwoje n a supie 169
4. Zestawienie . . . . . . . . . . . . 175
5. Izolatory przepustowe . 178
6. Olej t r a n s f o r m a t o r o w y . 179

Rozdzia IX. Grzanie si i chodzenie transformatora.

1. Pojcia oglne 182
3. Transformator olejowy . . . . . . . . . . . 190
2. Transformator suchy . . . . . , . . . , . 1 8 5
4. Konserwator , . . , , . , . , , . . 200
5. Przecianie transformatorw . . . , . , . . . 201

Rozdzia X. Obliczenie transformatora.

1. Obwd magnetyczny . . , . , , , , , , . 207
2. Obwd elektryczny , . , . , , 212
3. Przyblione obliczenie gwnych wymiarw transformatora . . , 217
4. P r z y k a d liczbowy , . . , , , 219
5. Transformatory wykonane . . , , , . , , , , 234

Rozdzia XI. Badanie transformatora.

BADANIE TRANSFORMATORA. 243

Skorowidz alfabetyczny , , 263

Literatura . . . . . . . , . , . , , , 267
 OZNACZENIA
A
a szeroko okna
a
i szeroko cewki uzwojenia pierwotnego
a
i II II II wtrnego
A powierzchnia odprowadzajca ciepo
A u u u u przez przewodnictwo i konwekcj
pr ,, ,, i, przez promieniowanie
AP obcienie linjowe supa

B
b odlego midzy uzwojeniami dwch supw
b i, n a ciank puda
b: ' szeroko jarzma
bs dugo drogi linji si rozproszenia
B indukcja maksymalna
Bj w jarzmie
Bo ,, odpowiadajca magnetyzmowi szcztkowemu
By . ,, maksymalna w supie
B i warto chwilowa indukcji

cm pojemno cieplna miedzi

col oleju

D
d i rednica przewodu goego
d odlego uzwojenia od jarzma
d' rednica przewodu izolowanego
D rednica koa opisanego na przekroju supa
n _ rednica supa uzwojonego
E napicie przypadajce na jeden zwj
Es indukcyjny spadek napicia
Et warto skuteczna S E M uzwojenia pierwotnego
-> - ,, wtrnego
E/ SEM uzwojenia wtrnego, sprowadzona na stron pierwofn,

F
/ ' czstotliwo prdu
fm spczynnik wypenienia okna miedzi
f II u przekroju koa czystem elazem
F sia oddziaywania uzwoje na siebie
^o II osiowa przy uzwojeniach cylindrycznych
Fr ,, rozrywajca cewk zewntrzn uzwojenia cylindrycznego

g grubo blachy chodzcej w transformatorze Pichlera

g i ,, cianki puda olejowego
g ,, tulei izolacyjnej midzy uzwojeniami wysokiego i niskie
go napicia
Gj ciar jarzm
Gm ,, miedzi
o I e
Gol ii )'u
Gs stipw
Gi elaza

H
h wysoko fali cianki puda olejowego
ht ,, jarzma
Hp puda olejowego
Hff ,, uzwojenia niskiego napicia
ffyy ,, ,, wysokiego napicia

I
yy procentowy prd biegu jaowego
Ix warto skuteczna prdu strony pierwotnej
h' u i, i, wtrnej
h u II II II ,i sprowadzonego na stron pier-
wotn
IWl m x najwikszy moliwy prd wczenia
/ prd nominalny
10 u biegu jaowego
Iow skadowa watowa p r d u biegu jaowego
Iz p r d zwarcia ustalonego
 r mnx najwikszy moliwy prd zwarcia nieustalonego
t
warto skuteczna prciu magnesujcego
, max u maksymalna

J
i gsto prdu
ii M strony pierwotnej
ii II ,, wtrnej

K
k przecialno
k spczynnik, uwzgldniajcy zwikszenie si opornoci omowej przy
prdzie zmiennym
k spczynnik, uwzgldniajcy odksztacenie krzywej prdu magnesujce'
go w transformatorze 1-fazowym.
k-i spczynnik, uwzgldniajcy zmniejszenie przekroju elaza naskutek
izolacji midzyblaszkowej
K spczynnik, uwzgldniajcy odksztacenie krzywej prdu magnesujcego
przy transformatorze 3-fazowym.

L
, I jr rednia dugo zwoju uzwojenia pierwotnego
l-igr i, u u M wtrnego
/ jr ,, u obu uzwoje
Li dugo jarzma
Ls wysoko supa
Ljf i dugo drogi strumienia magnetycznego w elazie
J] /_' spczynniki indukcji, odpowiadajce cakowitym strumieniom, skoja-
rzonym z kadem z uzwoje
,0s tOsspczynniki indukcji, odpowiadajce strumieniom rozproszenia, sko-
jarzonym z kadem z uzwoje.

M
m ~ liczba faz
ni ,, supw
M spczynnik indukcji wzajemnej

N
n liczba krkw kadego z uzwoje przy symetrycznem uzwojeniu
krkowem
;, liczba zwojw w warstwie cewki

' P
kpi stratno elaza
P moc
P' ,, jednego supa
P' moc w a s n a a u t o t r a n s f o r m a t o r a
P - ,, n o m i n a l n a
Pl i uzwojenia pierwotnego
P ,, wtrnego
AP f f 2 s t r a t a mocy w miedzi
APmj uzwojenia pierwotnego
AP, 2 wtrnego
AP) ,, elazie na histerez .
APJJ, u u u u ,, prdy wirowe
AP^ ,, elazie

Q
q szeroko kanau olejowego przv pudle falowanem

R
r oporno omowa przy prdzie zmiennym
/"j ,, ,, uzwojenia pierwotnego
/* oporno omowa uzwojenia wtrnego
r% u i, n ,, sprowadzonego na stron pier-
wotn
rz oporno omowa zwarcia

S
J przekrj przewodu
s ,, uzwojenia pierwotnego
?2 i, ,. i, wtrnego
Sj rzeczywisty elaza, jarzma
Ss ,, supa

t temperatura
Ai przyrost temperatury
t szeroko kanau powietrznego przy pudle falowanem

V
Vz<>i napicie zwarcia w procentach
Ay,yo procentowy spadek napicia w transformatorze
Vi warto skuteczna napicia strony pierwotnej
V2 ,, wtrnej
Vz napicie zwarcia
Vm objto miedzi
AV spadek napicia w transformatorze

W
ij liczba zwojw uzwojenia pierwotnego
Wn wtrnego
 X

Xi oporno indukcyjna uzwojenia pierwotnego

V
2 u u u wtrnego
" " u u sprowadzonego na stron
pierwotn
-Vj oporno indukcyjna zwarcia

Z
*i oporno pozorna zwarcia

a stosunek dugoci jarzma do dugoci supa

" n amplitudy trzeciej harmonicznej do amplitudy podstawowej

ii

P stosunek przekroju jarzma do przekroju supa

? ,i amplitudy pitej harmonicznej do amplitudy podstawowej

Y ciar waciwy
Y uchyb ktowy fransformatorka napiciowego

o szczelina powietrzna w obwodzie magnetycznym transformatora

3 ,, midzy cewkami wysokiego i niskiego napicia
A grubo blachy

II

7) sprawno

0' przekadnia
0 staa czasti
(-) uchyb ktowy transformatorka prdowego

M
|j. przenikalno magnetyczna

p oporno waciwa

T czas
fo kt przesunicia fazowego przy biegu jaowem
f] i, ,, strony pierwotnej
?2 n >i u .i wtrnej
fz przy zwarciu
(J> , warto maksymalna strumienia magnetycznego
l
T>j chwilowa
(
l's strumie rozproszenia uzwojenia pierwotnego
*J2 wtrnego
lyj-

<b kt okrelajcy chwil pocztkow zwarcia wzgldnie wczenia

w pulsacja prdu.
 Transformatorem w elektrotechnice nazywamy przyrzd, sucy
do przetwarzania energji elektrycznej na zasadzie elektromagnetycz-
nej bez udziau ruchu mechanicznego. Nie jest on zatem maszyn
elektryczn, w hajcilejszem tego sowa znaczeniu.
Transformator odgrywa w elektrotechnice b. wan rol, zawdzi-
czajc bowiem transfortn. mona wytwarza energj elektryczn tam,
gdzie jest najwygodniej i najtaniej i rozprowadza j do punktw
odbiorczych, nieraz b. odlegych od wytwrni jednem sowem
transformator rozwizuje nam problem transportu energji. Chodzi tu-
taj o to, e przesyanie energji elektrycznej przy niskiem napiciu po-
ciga za sob, o ile spadek napicia ma by utrzymany w nieznacz-
nych granicach, konieczno stosowania b. duych przekrojw, co
niepomiernie zwiksza koszt linji. Przenoszc t sam moc przy na-
piciu wyszem, zmniejszamy przekrj, a tem samem i koszt urz-
dzenia przesyowego. Wynika to std, e przekrj przy tym samym
procentowym spadku napicia, jest odwrotnie proporcjonalny do
kwadratu napicia.
W miejscu dostarczenia energji elektrycznej napicie trzeba zni-
y gdy takie odbiorniki, jak arwki, grzejniki, mae silniki s
zbudowane na niskie napicie.
Zarwno do podnoszenia napicia, jak i do jego obniania su
zazwyczaj transformatory,
W zalenoci od rodzaju prdu dzielimy transformatory na je-
dnofazowe i wielofazowe.
 ROZDZIA I.
TRANSFORMATOR JEDNOFAZOWY.
1. Pojcia oglne.
Transformator jednofazowy skada si zwykle z dwch lub kilku
izolowanych od siebie obwodw elektrycznych (najczciej dwch)
i jednego wsplnego dla nich obwodu magnetycznego. Zaznaczy na-
ley, e niekiedy transformator moe posiada tylko jeden obwd
elektryczny, o tem jednake bdziemy mwili pniej (patrz auto-
transformator) ,
Na obwd magnetyczny skadaj si supy i jarzma (rys. 1),
wykonane z cienkich blach elaznych. Do budowy obwodu elektrycz-
nego uywane s zwykle przewody miedziane. Transformator jedno-
fazowy jest przedstawiony schematycznie na rys. 2,

jarzmo

a a
a 3.

jarzmo

V J
Rys. I. Rys. 2.

Z rysunku tego widzimy, e obwody elektryczny i magnetyczny

s ze sob wzajemnie sprzone,
W ten sposb, jak na rys. 2, transformatory s budowane rzadko
(tylko dla b. maych mocy). Zwykle albo uzwojenie jest rozoone
 3 -

na dwa supy (rys. 3), albo jeden ze supw jest podzielony na 2

czci (rys. 4). W pierwszym wypadku otrzymujemy transformator
typu rdzeniowego (wykonanie z rys. 2 rwnie nosi czsto t sam
nazw), w drugim paszczowego.
W Europie s budowane przewanie transformatory rdzeniowe,
w Ameryce mona b. czsto spotka si z paszczowym,

Rys, 3. Rys, 4.

W ostatnich czasach zaczto stosowa w Europie transformatory

paszczowe tam, gdzie wymagane jest niskie napicie i duy prd
np. w wypadku transformatorw do zasilania piecw metalurgicznych,
tam za, gdzie chodzi o wysokie napicie i stosunkowo niedue prdy,
uywa si typu rdzeniowego.
Uzwojenia transformatorw. Normalnie transformator jednofazowy
posiada dwa uzwojenia wyszego i niszego napicia (inaczej gr-
nego i dolnego napicia).
Transformatory paszczowe interesowa nas nie bd ze wzgldu
na ich mae u nas rozpowszechnienie,
W transformatorze rdzeniowym (rys. 3) uzwojenia znajduj si
na obu supach. W zalenoci od sposobu rozmieszczenia uzwoje
na supach, dzielimy uzwojenia na cylindryczne i krkowe.
W pierwszym wypadku uzwojenia grnego i dolnego napicia
s umieszczone wsprodkowo (rys. 5), przyczem uzwojenie napicia
grnego znajduje si zwykle nazewntrz, przy takiem bowiem umie-
szczeniu atwiej jest to uzwojenie odizolowa od elaza. Przy wy-
szych napiciach uzwojenie, przypadajce na sup, jest dzielone na
kilka cewek, przy napiciach za niskich tworzy jedn cewk.
Cel podziau, jak rwnie sposoby czenia cewek omwimy p-
niej (patrz VIII 2 b i c).
 4

W uzwojeniach krkowych mamy kolejno po sobie nastpujce

cewki grnego i dolnego napicia, jak na rys. 6. Cewki maj ksztat
krkw std nazwa uzwojenia. Zewntrznemi cewkami (przy

E223 EI3

Rys. 5. Rys, 6,

jarzmach) s zwykle krki dolnego napicia ze wzgldu na at-

wiejsze odizolowanie od elaza. 0 budowie uzwoje krkowych
i czeniu patrz niej (VIII 2-e).
Uzwojenie, ktre pobiera moc elektryczn, nosi nazw pierwotne-
go; uzwojenie, ktre moc elektryczn oddaje, nazywamy wtrnem.
Oczywicie to samo uzwojenie moe by raz pierwotnem, raz wtrnem
w zalenoci od charakteru pracy

2. Zasada dziaania transformatora.

Praca jaowa. Dziaanie transformatora jest oparte na zjawisku
indukcji elektromagnetycznej. Rozpatrzmy wypadek, gdy uzwojenie
transformatora po stronie wtrnej jest otwarte. Jeeli przyoymy
do zaciskw uzwojenia pierwotnego napicie okresowo - zmienne, to
przez uzwojenie to popynie prd zmienny. Wywoa on (a waciwie
amperozwoje uzwojenia pierwotnego) w rdzeniu elaznym przepyw
strumienia magnetycznego o kierunkach zmiennych.
Ten zmienny strumie, przepywajc przez rdze, bdzie wznie-
ca siy elektromotoryczne:
1) w uzwojeniu pierwotnem SEM samoindukcji,
2) w uzwojeniu wtrnem SEM indukcji wzajemnej.
SEM samoindukcji, wzniecona w uzwojeniu pierwotnem, prawie
cakowicie rwnoway napicie, przyoone do zaciskw tego uzwo-
jenia, bdc skierowan przeciw niemu,
 O '

Jeeli zaoymy, e cay strumie magnetyczny, wytworzony przez

amperozwoje uzwojenia pierwotnego jest skojarzony z uzwojeniem
wtrnem (czyli e nie mamy adnego rozproszenia), to mona napisa:

8
1 ^ ...(U
dt

- - t"-' ;>
($1 w obu rwnaniach to samo).
Jeeli napicie, przyoone do zaciskw uzwojenia pierwotnego,
ma zmienno sinusoidaln, to sia elektromotoryczna, wzbudzona
w ttn uzwojeniu, bdzie miaa te zmienno sinusoidaln, a zatem:

j = Eimx sin to t Ex ]/2 sin w t.

Podstawiajc t zaleno do rwnania (1):

Ex j/2 sin it=M W! 10^8

dt
std
d d^ = _ J _ ,/2 S i n 0 J / d U O8
Po scakowaniu:
>, = - J L _ ]/2 cos co n o 8
W

sin (w f -f 90) 10 8

to

Widzimy, e strumie zmienia si te sinusoidalnie, ale wyprzedza

o 90 SEM, ktr wznieca.
Warto maksymalna tego strumienia bdzie;

8
! = Ex\f2-
<> 10
W

std sia elektromotoryczna:

= wx * lO^ 8 ; ale w = 2 7t/

wic
I t = 4,44 / <I> W] iQ-6 wo
itw. I . . . (3)

Jest to SEM w uzwojeniu pierwotnem.

 Podobnym wzorem wyrazi si SEM wzniecona w uzwojeniu
wtrnem;
\ E2 = 4,44/(i>w, 10"s woltw, | . . . (4)
W obu ostatnich rwnaniach E1 i Es oznaczaj wartoci skuteczne
SEM-ych uzwoje pierwotnego i wtrnego, za (P warto maksy-
maln strumienia.
Dzielc przez siebie rwnania (3) i (4), otrzymamy stosunek:

E w

Stosunek ten nosi nazw przekadni transformatora i jest oznaczany

liter %:

Przy biegu jaowym przekadnia transformatora z duem przyblie-

niem bdzie si rwnaa stosunkowi napi strony pierwotnej i wtrnej:

O'~3 ... (6)

gdy spadek napicia w uzwojeniu pierwotnem, spowodowany pr-

dem biegu jaowego, jest bardzo may (Vx~El), a w uzwojeniu
wtrnem mierzymy si elektrom. (V-> E,,.)
Stosunki napi, podawane w katalogach firm, dostarczajcych
transformatory, odnosz si zwykle do biegu jaowego.
Jeeli narazie pomin w transformatorze wszelkie straty
i spadki napi, to nietrudno bdzie zbudowa wykres wektorowy
pracy jaowej, (rys. 7).
Wektor poziomy oznacza strumie $, siy elektrom. ", i E.>
s przesunite o 90 wstecz, jak na rys. >.7.
Napicie zzewntrz przyoone V{ jest
Vi rwnowaone przez si elektrom, , (po-
minwszy spadki napi), a wic wektor
napicia ma kierunek do gry.
Prd magnesujcy /(l jest w fazie ze
^ m
j^ strumieniem.
Transformator obciony. Teraz za-
kadamy, e transformator jest obcio-
ny, czyli na zaciski uzwojenia wtrnego
jest zaczona pewna oporno. W uzwoje-
' niu tem popynie prd L2, ktrego kierunek
bdzie mniejwicej zgodny z kierunkiem
Rys, 7, SEM Et,
 n

Kierunek prdu w uzwojeniu pierwotnem Ix bdzie mniejwicej

zgodny z napiciem V1, bo transformator po stronie pierwotnej jest
odbiornikiem.
Poniewa wektory E2 i V1 s skierowane przeciwnie, wic
i wektory prdw /2 i Ix bd rwnie skierowane w przyblieniu
przeciwko sobie.
Amperozwoje uzwoje pierwotnego (/, wx) i wtrnego (/a^a)-
jak rwnie i strumienie przez nie wytworzone, s skierowane,
jak odpowiednie wektory prdu czyli mniejwicej przeciwnie.
Z tego wnosimy, e przepyw prdu w uzwojeniu wtrnem
powoduje osabienie strumienia wywoanego przez prd uzwojenia
pierwotnego; naleaoby si spodziewa zmniejszenia strumienia
wypadkowego tak jednak nie jest.
Napicie, przyoone do zaciskw uzwojenia pierwotnego V1, ma
sta warto. Jest ono rwnowaone przez SEM E1, wzniecon
w tem uzwojeniu, oraz spadki napi. Spadki napi, nawet przy
penem obcieniu, s naog nieznaczne (kilka /o), mona wic
uwaa, e SEM Ex jest prawie rwna napiciu V1 czyli jest
staa,
SEM Et jest wzniecona przez strumie, wywoany wypadko-
wemi amperozwojami uzwoje pierwotnego i wtrnego.
Poniewa SEM Ex ma praktycznie warto sta, wic i stru-
mie wypadkowy, ktry j wznieci, jak rwnie amperozwoje wy-
padkowe, winny by stae.
To moe mie miejsce tylko wtedy, gdy prd pierwotny
wzronie i to tak, aby suma geometryczna amperozwojw uzwo-
jenia pierwotnego i wtrnego bya prawie rwna amperozwojom
przy pracy jaowej.
Widzimy zatem, e wzrostowi prdu po
stronie wtrnej musi odpowiedzie wzrost pr-
du czerpanego z sieci przez uzwojenie pierwotne
transformatora. Na rys. 8 widzimy wykres am-
perozwojw, dziaajcych w transformatorze.
Wektor Oc przedstawia amperozwoje wtrne
I.1<W2, wektor Ob amperozwoje pierwotne
Ix wt, Suma geometryczna tych wektorw Oa
da wektor wypadkowy, ktry praktycznie
bdzie taki sam, jak amperozwoje uzwojenia
pierwotnego przy biegu jaowym.
Wektor ten bdzie skierowany wzdu
wektora $, gdy przy naszych rozwaaniach E,
s pominite straty w elazie transformatora.
Rys, 8.
Poniewa wektor Oa w porwnaniu do wek-
tora Oc i Ob jest may (praktycznie stanowi 5 M5"/,, wektora Ob),
wic mona przyj, e b^c; czyli

/, w} ~ /o w., ... (7)

amperozwoje uzwoje pierwotnego i wtrnego s prawie rwne.

Zaleno [7) moemy przeksztaci tak;

Poniewa - = -,wic, podstawiajc do (8) otrzymamy = - skd

w2 Eo /j Ex
I E, 1 E (91

Wniosek: Moc, odbierana od sieci przez pierwotn stron

transformatora jest za porednictwem strumienia magnetycznego
przekazywana do obwodu wtrnego,
To porednictwo jednak pociga za sob straty wskutek prze-
pywu w elazie zmiennego strumienia magnetycznego.

3. Straty mocy w elazie i prqd biegu jaowego.

a) Straty mocy w elazie. Straty te dzielimy na dwie grupy:

1) naskutek histerezy,
2) prdw wirowych,
Mona je obliczy bd kad oddzielnie bd cznie.
Wedug Arnolda straty na histerez:

Viei watw. ,.,(10)

100 \1000/

/czstotliwo; B max. warto indukcji; VCI objto e-

laza w dcm3,
o/i = 1 dla dobrych gatunkw elaza bez krzemu;
0^ = 0,5-^-0,63 dla elaza z domieszk krzemu.
Straty za na prdy wirowe:

f R \2
-J- VM watw. ...(U)
100 1000/
 Q

A grubo blachy w mm.

Ow 1,3 ""*" 1,6 dla elaza bez krzemu,
ow 0,4 -^ 0,5 z krzemem.
Przy projektowaniu jednak najczciej straty na histerez
i prdy wirowe oblicza si razem, przyjmujc, e jedne i drugie
s proporcjonalne do kwadratu indukcji (co nie jest dla strat hi-
steretycznych zupenie suszne).
Prof. Vidmar proponuje dla obliczenia strat w elazie wzr
empiryczny

Q. wa
tw. ... (12)
ioooo; \50

Ap-~ straty w 1 kg. elaza przy B 10000 G i / = 5 0 -

G ciar elaza w kg,, ktrego straty pragniemy znale.
Stratno elaza [&P] jest zalena od gruboci blachy oraz
od zawartoci w elazie krzemu.
Przy transformatorach ze wzgldw, o ktrych powiemy p-
niej, zaley nam na specjalnie maych stratach w elazie. Z tego
powodu s stosowane blachy o duej zawartoci krzemu i cie-
sze, ni np. do maszyn elektrycznych.
W tabeli I mamy podane spotykane gruboci blach oraz od-
powiadajce im stratnoci przy duej zawartoci (~ 4/0) krzemu.

Tabela I

0,3 0,35 0,4 0,5*) mm.

A/>i= 1,2 1,3 1,5 1.7 W/kg.

3
Ciar waciwy TS7.6 kg/dcm .
Naley zaznaczy, e s ju czasami stosowane blachy o jeszcze
mniejszych stratach np. 0,35 mm. 1,0 W/kg.; 0,5 mm, 1,3 W/kg.
Normalne wymiary blach przy grubociach 0,3, 0,35 i 0,4 mm.
750X1500 i 800X1600 mm.; przy gruboci 0,5 1000 X 2000mm.
Huty na zamwienie dostarczaj blach i w innych formatach.
Przy budowie transformatorw na nisze czstotliwoci (np.
162/sr 25 ~ /sek.) uywa si czasami blach z mniejsz zawartoci

*) Blacha o gruboci 0.5 mm, jest przy budowie transf, uywana rzadko.
 10

krzemu, a zatem o wikszej stratnoci np, przy gruboci blachy

0,5 mm. i zawartoci krzemu okoo 1% 3 W/kg., przy 2/0
2,3 W/kg.
W b. duych transformatorach straty w elazie odgrywaj
stosunkowo mniejsz rol z tego powodu przy budowie takich
transformatorw rwnie stosuj si niekiedy blachy z mniejsz
domieszk Si.
W rzeczywistoci straty w elazie wypadaj nieco wiksze
(o 10 do 20%) ni obliczone wedug podanych wzorw, a to z po-
wodu uszkodzenia izolacji midzy blachami przy sztancowaniu blach
oraz ich zbieraniu.
Straty w elazie nosz nazw strat staych, gdy przy staem
napiciu pierwotnem warto ich jest niezalena od obcienia. Wy-
nika to z tego, e strumie wypadkowy, jak ju dowodzilimy po-
przednio, jest wielkoci praktycznie sta.
Straty w elazie rwnie czsto nazywamy stratami biegu
jaowego,
W rzeczywistoci przy biegu jaowym wystpuj jeszcze straty
w miedzi uzwojenia pierwotnego oraz straty dielektryczne. Pierwsze
s skutkiem przepywu przez uzwojenie pierwotne prdu biegu
jaowego, Prd ten jest, jak zobaczymy, nieznaczny, rwnie i stra-
ty przeze wywoane. Np. przy prdzie biegu jaowego, rwnym
10% prdu normalnego, straty w miedzi uzwojenia pierwotnego
wynosz ~ strat w miedzi obu uzwoje przy penem obcie-
niu. Straty dielektryczne s tak samo, jak wykazuj pomiary, b.
mae. Ostatecznie mona powiedzie, e przy biegu jaowym prak-
tycznie mamy do czynienia tylko ze stratami w elazie, Straty
biegu jaowego (w watach) s zwykle podawane w katalogach firm,
budujcych transformatory.
Jeeli straty w elazie s wiadome, moemy znale skadow
watow prdu biegu jaowego:

* | ..-(13)

gdzie <1-*- straty w elazie; Vt napicie na zaciskach uzw. pier-

wotnego.
b) Prd magnesujcy, Poza omwion skadow watow, prd
biegu jaowego posiada b. znaczn, w porwnaniu do watowej, ska-
dow bezwatow t. zw. prd magnesujcy. Przystpimy teraz
do wyznaczenia tego prdu,
 11 -

Na rys. 9 widzimy obwd magnetyczny transformatora jedno-

fazowego,
Strumie magnetyczny ma do przebycia
1 - trzy drogi:
f

1
11 1) w jarzmach 2 Lj (przekrj jarzma Sj),
2) w supach 2 Ls (przekrj supa S
1
1 i 3) we wszystkich szczelinach po-
Ui i. wietrznych ^ o-(przekrj Sp).
i
i
Uwaga: Tylko w duych transforma-
i torach, gdzie oddzielnie s wykonywane
\
1 L |
i
supy, a oddzielnie jarzma i dopiero
pniej obwd magnetyczny jest monto-
wany, mamy do czynienia z waciwemi
szczelinami powietrznetni (patrz rys. 10).
Rys. 9.
Przy transformatorach mniejszych obwd
magnetyczny jest wykonywany z blach od-
preszpan powiednio przekadanych.
Rys. 11 przedstawia 2 kolejne war-
stwy, nastpujce jedna po. drugiej. Tutaj
ze szczelin we waciwem znaczeniu te-
go sowa nie mamy do czynienia jed-
nake nie mamy rwnie zupenej ci-
goci elaza. T niecigo uwzgldniamy
w ten sposb, e zakadamy w miejscach
przekada blach (a, b) pewn fikcyjn
szczelin. Wedug Arnolda grubo ta-
kiej szczeliny przy obliczaniu amperoz-
wojw magnesujcych, naley szacowa
Rys, 10.
na 0,0035 -5- 0,005 cm,

Rys, 11,
 i 2
i. Ci

Wedug prawa Ohma dla obwodu magnetycznego mamy:

$= M .,.(14)
Hm
g d z i e * oznacz strumie maksymalny; S M M oznacza si magne-
tomotoryczn, ktra wytwarza ten strumie (czyli te maksymaln).
S M M - = 0, 4 ic/,*!. .-.(15)
Rm oporno magnetyczn obwodu, rwn sumie opornoci drg
w supach {Rs), w jarzmach (/?/) i szczelinach powietrznych [Rp).

W ostatniem wyraeniu |j-.Vf |ty i \>v s to przenikalnoci magne-

tyczne (iv = i).
Podstawiajc do rwnania (14) zalenoci (15) i (16) otrzy-
mamy:

2LS ,21/ , .5
1
. . IA,. 6.,. |J7' Sp
skd:
d> i $ i cf)
0, 4Klmxwt== - 2 Ac + 2 Z,; + SS ,
Poniewa - - B , wic:

n n
W^ : 1 =0,8-^2Z J + 0,8^i-2Z.y-|-0,8,S3 , , , (17)

R
Z zasad elektrotechniki wiemy, e 0,8 = aw, gdzie asy s to am-

perozwoje na przeprowadzenie strumienia przy danej indukcji na

drodze 1 cm. Poniewa operujemy strumieniem maksymalnym, wic
i indukcje i amperozwoje aw bd rwnie maksymalne,
Z rwnania (17) mamy:
j 2 aws Ls-2 aw} L, -f- 0,8 B S 3
l\unx : , , . (18)

Jeeli narazie zaoy, e zmiana prdu magnesujcego jest

sinusoidalna, otrzymamy warto skuteczn:
, _ Iy.mx 2aws Ls -\- 2 UW] L] -j- 0,8 Bp S S
ll
"7T 7TW ~
 13

We wzorze tym naley przyj BP = BS, Amperozwoje aws

i awj odczytujemy dla odpowiednich indukcji z krzywej magneso-
wania dla danego gatunku elaza. Na rys. 12 mamy tak krzyw
dla elaza z du (~4/) B
domieszk krzemu.
14000
Trzeba zaznaczy,
e wzr (19) z powodu
zaoonej sinusoidalnej
//
/
zmiennoci prdudaje
wyniki za due. W jaki

/
sposb uwzgldni od- 10000
ksztacony c h a r a k t e r
prdu zobaczymy ni-
ej.
Gdy obie skadowe
/
watowa i bezwatowa /
prdu biegu jaowego /
5000
s znane, moemy ten
/
I
prd obliczy.

/ = ]/lol 4 . II (20)
1
Bywa on czsto wy-
raany w /o/o w stosun-
ku do prdu pierwot-
1
nego: 0 2 8 10 12 14 16 18
/ Krzywa magnesowania dla blach transformatoro-
'o /n = = ~r~100 /o - - - (21) wych o wysokiej zawartoci krzemu (~4/n).
A Rys, 12,
c) Wysze harmoniczne w prdzie magnesujcym. Przy omawia-
niu prdu biegu jaowego przyjlimy narazie, e posiada on zmien-
no sinusoidaln, W rzeczywistoci tak nie jest. Przyczyna tkwi
w zjawisku nasycenia magnetycznego elaza.
Jeeli uzwojenie pierwotne zaczymy na napicie sinusoidal-
nie zmienne, to strumie magnetyczny, przepywajcy w rdzeniu e-
laznym, winien mie zmienno rwnie sinusoidaln by wznie-
cana . przeze SEM o charakterze takim jak strumie czyli
sinusoidalnym, moga zrwnoway przyoone napicie,
Zobaczymy teraz, jaki przebieg bdzie mia w rzeczywistoci
prd magnesujcy, gdy zmienno strumienia lub indukcji magne-
tycznej ktra jest do strumienia proporcjonalna bdzie sinu-
soidalna.
Gdyby midzy indukcj a prdem magnesujcym istniaa pro-
porcjonalno (czyli, gdyby przenikalno magnetyczna elaza bya
 14

wartoci sta i zjawisko nasycenia magnetycznego nie istniao),

przebieg prdu byby tak samo sinusoidalny jak i strumienia.
Ilustruje nam to rysunek 13.

Rys. 13,

W rzeczywistoci linjowej zalenoci midzy p r d e m a in-

dukcj nie mamy wchodzi tu bowiem w gr nasycenie magne-
t y c z n e elaza, odgrywa pewn rol rwnie zjawisko histerezy; za-
leno midzy indukcj a p r d e m magnesujcym przedstawia
k r z y w a obok, t, zw, ptlica histeretyczna. (rys. 14),
Bt Z krzywej widzimy, e tej sa-
mej wartoci prdu magnesujcego
tf. = O A odpowiadaj dwie rne

wartoci indukcji AD i AC w za-

J
c lenoci od tego, czy obserwujemy
indukcj przy prdzie wzrastajcym
(Bt = AC) czy te malejcym (Bf=AD),
Wychodzc z tej zalenoci mi-
dzy indukcj a p r d e m i przyjmujc
indukcj sinusoidaln, moemy wy-
krelnie wyznaczy przebieg prdu
magnesujcego,
14, Na rysunku 15 widzimy poow
ptlicy histeretycznej ABC i sinuso-
id indukcji OMOX, przyczem rysunek jest tak wykonany, e
BK~ MN. Indukcji maksymalnej MN = KB odpowiada p r d ma-
gnesujcy O/C. Z p u n k t u M opuszczamy prostopad do przeci-
cia si z osi poziom w punkcie N, i o d k a d a m y odcinek ./W? = OK
 15

mamy punkt Rpier-

wszy punkt krzywej pr-
du. Podobnie postpu-
jemy z innymi punktami.

odpowiada prd O Q, .
Z punktu Mx opuszcza-
my prostopad do prze-
cicia si z osi pozio-
m w punkcie A^, od
punktu Nx odkadamy
ku grze odcinek Nx /?, =
= O Q t mamy punkt

Indukcji M, 7V 2 =P 2 Q2
odpowiada prd O Q2 =
= N2 R2 mamy punkt
/? 2 . Postpujc w ten
sam sposb dalej, i -
czc wyznaczone p-kty
Rt.R.Rai t. d. otrzy-
mamy krzyw zmien-
noci prdu /?0^?i^ RsRa-
Jak widzimy prd nie
ma przebiegu sinusoi-
dalnego jest odkszta-
cony, widzimy rwnie,
e nie jest w fazie
z krzyw indukcii OMO-i
czyli nie jest cako-
wicie bezwatowy ma
skadow watow. T
skadow watow mo-
emy wyodrbni, win-
na ona by przesunita
w stosunku do sinusoi-
dy indukcji [OMOt) o
90, czyli przecina o
poziom w punkcie TV
(gdzie mamy max. indu-
kcj), i osign max,
w punktach OiO1 (gdzie
 16

indukcja przechodzi przez zero). T max. warto skadowej wa-

towej otrzymamy, wystawiajc z punktw O i 0, pionowe do prze-
cicia si z krzyw R0RiRR2R3 w punktach D i /?3 odcinki
O> i O7^3~s to amplitudy sinusoidy skadowej watowej prdu
skadowej odpowiadajcej stratom na histerez (pena skadowa
watowa prdu biegu jaowego uwzgldnia poza histerez jeszcze
straty na prdy wirowe).
Majc amplitudy tej sinusoidy (D. i 0,7?,,) oraz punkt, w kt-
rym ona przechodzi przez zero (N), moemy t sinusoid wykre-
li (krzywa DNR.J. Odejmujc jej rzdne od rzdnych krzywej
prdu [RoRtRR.^Rs), otrzymujemy krzyw OROt (przerywana),
ktra jest w fazie z sinusoid indukcji O M Ox zatem jest to
przebieg waciwego prdu bezwatowego magnesujcego. Prd
ten, jak widzimy jest niesinusoidalny odksztacony. Zgodnie
z twierdzeniem Fourier'a t krzyw niesinusoidaln moemy rozo-
y na sinusoid podstawow i wysze harmoniczne.
Charakter krzywej prdu magnesujcego jest tego rodzaju,
(krzywa posiada o symetrji RN) e po rozoeniu w szereg Fou-
riera otrzymamy poza sinusoid podstawow wysze harmoniczne
nieparzyste (trzeci, pit, sidm i t. d.). Harmonicznych cosinuso-
idalnych mie nie bdziemy. Na naszym rysunku uwidoczniona jest
sinusoid podstawowa {OGOt) i trzecia harmoniczna OHOX. Innych
harmonicznych dla przejrzystoci rysunku nie wykrelono. Poza
harmoniczn trzeci pewien wpyw ma pita; harmoniczne wysze
znaczenia praktycznego nie maj.
Odksztacenie krzywej prdu tem mocniej bdzie si zazna-
czao, im silniej jest nasycone elazo, Przy bardzo sabych nasy-
ceniach np. B = 5000 G przebieg prdu jest niemal sinusoidalny
(prostolinjowa cz krzywej magnesowania), Przy B = 14000 G am-
0,6 plituda 3-ciej harm, stano-
wi 27,5% amplitudy sinuso-
/
0,5
/
idy podstawowej, za am-
/ plituda 5-ej harm, 11,5%;
0,4
przy B = 20000 G am-
y plituda 3-ciej69,2% pitej
0,3
y 35,8$,
CL H
0,2
-1
_

Ostatecznie moemy
***
stwierdzi: jeeli zataczamy
0,1 transformator jednofazowy
L ^- B na napicie sinusoidalnie
0 (

IOO0 12000 1|000 0 18000 zmienne to prd magne-

Rys, 16. sujcy nie jest sinusoidalny
 zawiera szereg harmonicznych, z ktrych trzecia odgrywa najpowa-
niejsz rol.
Vidmar przeprowadzi analiz odksztaconych krzywych prdu
magnesujcego przy rozmaitych nasyceniach. Wyniki zostay ujte
w wykres (rys. 16). Bya brana pod uwag blacha z du domieszk
krzemu. Krzywa a daje nam stosunek amplitudy 3-ciej harmonicz-
nej do amplitudy sinusoidy podstawowej. Krzywa (3 to samo dla
5-ej harmonicznej.
Majc te krzywe, mo-
emy obliczy dokadnie
wielko prdu magnesu-
jcego.
Na rysunku 17:
Umxmax. warto prdu
magnesujcego, Ixmx, J$mx,
hmx amplitudy sinuso-
idy podstawowej, trzeciej
i pitej harmonicznej:
= =
i$mx O- i\mx\ Jimx p Jiffrx>

Jeeli poza sinusoid

podstawow wzi pod u*
wag tylko harmoniczne
trzeci i pit, moemy
napisa e warto chwi-
lowa prdu magnesujcego:

Rys, 17,

iy, = hnut sin OJ t I.A,nx sin 3 o> + mx sin 5 w /J =

= /i/n* (sin < t -a sin 3wi-)-p sin 5u^)
Warto skuteczna prdu:

Podstawiajc do tego rwnania wyraenie na prd (22) i biorc

pod uwag, e w = 2%f, otrzymamy po scakowaniu:

(23)
V2
Poprzednio (patrz wzr 19) warto skuteczn prdu magne-
sujcego obliczalimy, wychodzc" ,z zaoenia e prd zmienia si

i 3ffTJS
 18

sinusoidalnie, ze wzoru:
(24)
W
Jak z rys. 17 widzimy: Il<.mx==Ixmx-\-Jam*-\~ I mx
Ograniczajc si do pitej harmonicznej:

' /|U.x = l\mx ~\~ hmx A - I$mx = l\mx (1 -

Podstawiajc to do rwnania (24), mamy:

(25)

Biorc pod uwag, e suma l-(-a-|-p jest wiksza od pier-

wiastka ]/l-r a2-[-132, moemy powiedzie, e prd magnesujcy,
obliczony wedug wzoru (25), wypadnie wikszy ni ze wzoru do-
kadnego (23).
Stosunek wynikw wedug wzorw (25) i (23) oznaczymy przez k,

(26)

Ten spczynnik zosta obliczony przez Vidmara dla rozma-

itych nasyce (patrz krzywa obok). Przez spczynnik k, odczyta-
ny z krzywej dla danej
1,6 k
indukcji, naley podzieli
/ odpowiednie amperozwoje
1.5 / na magnesowanie elaza
(w liczniku wzoru 19)
1.4 jak to jasno zobaczymy na
przykadzie liczbowym.
1,3- d) Przykad, Zna-
le prd biegu jaowego
-- - w transformatorze jednofa-
1,2 ^- ,B zowym. rednia dugo ob-
10000 12000 14 00 16000 18000
wodu magnetycznego210
ys>
' cm,, z czego w supach
2 Ls = 130 cm., w jarzmach 2 Lj = 80 cm,; maksymalna indukcja w su-
pie Bs = 14400 G, w jarzmie Bj = 12100 G; V, = 5 0 0 0 V,; w1 1970,
cakowity ciar elaza G = 206 kg., elazo jest z du domieszk
krzemu Ap=l,3 W/kg.
Najpierw ustalimy ciary supw i jarzm.
Ciar supw: Gs = 2 LsSsy. Ciar jarzm: GJ = 2L/SJ"(I
gdzie 2 Ls = 130 cm. 2 Lj = 80 cm,
 5 S i Sj s to odpowiednio rzeczywiste przekroje elaza su-
pa i jarzma, ( ciar waciwy elaza.
Qt _2LSSS
Oj 2 Lj Sj
Przekroje maj si odwrotnie proporcjonalnie do indukcji

Sf ~~ Bs
podstawiajc, otrzymamy:
Gs ^ 2 Ls Bj _ 130 12100 =
Oj 2LJB S ' 80 14400 ~ ' "

Z warunkw zadania mamy: Gs -j- Oj = 206 kg. . . (b)

Rozwizujc rwnania (a) i (b), otrzymamy:

O, = 119 kg. Gj = 81 kg.

Moemy teraz policzy oddzielnie straty w supach, oddzielnie

-w jarzmach, korzystajc ze wzoru Yidmara;

10000/ \50

-Or(^y'n9=319 W.
10000/
0/ \50/
\

^ w.
\10000/ \5<V
Razem: A," = A Pis -f A , = 319 + 165>= 484 W.
Wynik ten powikszymy o jakie 15%. uwzgldniajc straty
dodatkowe:
AP = 1,15 484=;550 W.
Skadowa watowa prdu biegu jaowego:
_A^_550_
Jan) ^~ -= 0,11 A,
Vi 5000
Przystpujemy teraz do obliczenia skadowej bezwatowej.
Przyjmujemy 4 szczeliny powietrzne po 0,004 cm,
Z krzywej magnesowania dla obranego gatunku elaza (rys. 12):
dla 5.5 = 14400. aws 15 a.zlcm.
Bj= 12100 G. awj= 7
 20

Uwzgldnimy niesinusoidalno prdu magnesujcego. Z krzy-

wej na rys. 18: dla 5,== 14400G /e. v =l,35
dla Bj 12100 G kj = 1,28.

_ i _ 15 . 130 -U _ L 7 80-h 14400 0,004 V 4. ,

_ 1,35 11,28 =

'" v 2 1970.
1440^-435-1-185 Q 7 4 A

l?2 1970

Prd biegu jaowego: / * fO. 0,748 A

cos tp0 ^ - = Ali 0,147 . .. <Po ol SO

70 0,748
Jak ju wspominalimy, prd biegu jaowego wynosi 5 - 1 5 %
prdu normalnego, przyczem przy transformatorach mniejszych jest
procentowo wikszy, gdy amperozwoje na magnesowanie szczeliny
powietrznej, mao zalene od wielkoci transformatora, odgrywaj
tu coraz wiksz role,
Vidmar dowid, e istnieje pewna zaleno midzy stratami
jaowemi, a prdem biegu jaowego np, przy indukcji 13000 G
prd biegu jaowego, wyraony w %, w stosunku do prdu normal-
nego, musi by 9~H0 razy wikszy od strat w elazie, tak samo wy-
raonych w % w stosunku do mocy nominalnej (przy cos <p= : l).
Na poparcie swego twierdzenia podaje nastpujc tabel
z norm czeskich (indukcje, dopuszczane w rdzeniu elaznym wa-
haj si okoo 13000 G),
TABELA II

Moc Straty jaowe Stosunek %

Straty jaowe
nominalna W. Prd pracy prdu jaowego
w % od mocy
kVA (Nap. pierw. jaowej w %
nominalnej do % strat jaow.
V\ = 6000 V)

5 70 1.4 16 11,4
10 115 1,15 13 11,3
20 190 0,95 10 10,5
30 255 0,85 9 10,58
50 370 0,74 8 10,8
75 490 0,65 7 10,7
100 600 0,6 6 10,0
 01

4. Strumienie rozproszenia i indukcyjne spadki napi

w transformatorze.

a) Istota zjawiska. Dotychczas przyjmowalimy, e mamy

w transformatorze do czynienia z jednym tylko strumieniem, sko-
jarzonym z obu uzwojeniami, W rzeczywistoci jest inaczej.
Gdy prd przepywa przez uzwojenia, wwczas wystpuj do-
datkowo strumienie skojarzone tylko z jednem uzwojeniem bd
pierwotnem, bd wtrnem te strumienie przebiegaj nietylko
w elazie, wiksz cz ich drogi stanowi powietrze, mied i izo-
lacja. Zatem oporno magnetyczna drg tych strumieni jest bardzo
znaczna, lecz i SMM b. dua (s to cakowite amperozwoje bd
uzw. pierwotnego bd wtrnego), W rezultacie bdziemy mieli
strumienie, ktre w pracy transformatora odgrywaj wan rol
strumienie rozproszenia $91 i c&Ja (rys. 19),

Rys, 19,

Linje si strumieni rozproszenia nie s poyteczne nie pra-

cuj, gdy rol poyteczn jest przenoszenie energji z jednego
uzwojenia do drugiego strumie za rozproszenia jest skojarzony
tylko z jednern uzwojeniem.
Strumienie rozproszenia jednake wzniecaj w uzwojeniach,
z ktremi s skojarzone, siy elektromotoryczne, utrudniajce prze-
pyw prdu w odpowiednich uzwojeniach, Te SEM-e zatem odgry-
waj rol spadkw napi.
W uzwojeniu pierwotnem taki spadek napicia, cznie ze
spadkiem napicia omowym odejmuje si od napicia przyoonego
zzewntrz, zmniejszajc si elektromotoryczn, wzniecan przez
strumie roboczy (wypadkowy),
W uzwojeniu wtrnem spadek ten, cznie ze spadkiem omo-
wym odejmuje si od siy elektromotorycznej, wznieconej w uzwo-
jeniu wtrnem transformatora przez strumie $, zmniejszajc w ten
 22

sposb napicie na zaciskach uzwojenia wtrnego. Strumienie rozpro-

szenia s proporcjonalne do prdw, ktre te strumienie wytworzyy
i s z niemi w fazie (gdy gwn oporno dla nich stanowi orodek
niemagnetyczny); SEM za przez nie wzniecone i traktowane przez
nas, jako spadki napi, s o 90 spnione w stosunku do odpo-
wiednich prdw.
Widzimy zatem, e SEM-e, wywoane przez strumienie rozpro-
szenia, maj cakowicie charakter indukcyjnych spadkw napicia
na staych opornociach indukcyjnych. Do wyznaczenia tych opor-
noci teraz przejdziemy.

b) Obliczenie opornoci indukcyjnych uzwoje transformatora.

Zaczniemy od uzwojenia cylindrycznego,
Linje si strumienia rozproszenia uzwojenia I (rys, 20) przebie-
gaj przez szczelin powietrzn midzy uzwojeniami. Szczelina ta,.
posiadajc may przekrj, stawia
strumieniowi opr bardzo duy
w porwnaniu z przestrzeni zew-
ntrzn, gdzie linje si mog si
zamyka swobodnie.
,'Jl
* Podobnie sprawa przedstawia
ii,' si ze strumieniem rozproszenia
\ uzwojenia II, ktry, napotykajc
li" M I '
,1111
II I | '
11 I 1 I . w szczelinie tak sam oporno,,
jak strumie uzwojenia I, zamyka
/.//
si z drugiej strony przez elazo.
Mona uwaa, e opornoci ma-
gnetyczne na drodze obu strumieni
s jednakowe, Z tego wynika, e
-" indukcja magnetyczna na*caej sze-
rokoci szczeliny powietrznej jest
rys. 20. staa,
Maksymalna warto tej indukcji wyraa sj wzorem:
0, ... (27);
D
D =

gdzie / oznacza warto skuteczn prdu w uzwojeniu, w licz-

b zwojw, bs dugo drogi linji si rozproszenia (w cm.).
W lewo i prawo od szczeliny indukcja, jak uwidacznia rysu-
nek 20, maleje do zera, Przyjmowa bdziemy, e spadek ten od-
bywa si jednostajnie wedug linji prostej.
 23 --

Indukcja, rwnie maksymalna, w dowolnym miejscu, np.

w odlegoci X od zewntrznej powierzchni cewki :
o . _ / , * _ 0. 4 * / w\j'2 X
a b* a,
W obu powyszych wzorach wielkoci narazie nieokrelon
jest dugo bs, gdy nie wszystkie linje si zamykaj si wzdu
tych samych drg. Naley wzi jak dugo redni.
Rachunek najdokadniej sprawdza si z rzeczywistoci, gdy
zamiast bs bra drog w powietrzu najkrtszej linji si, obejmujcej
cae uzwojenie, jak to jest zaznaczone na rys. 21.
Dla wyznaczenia SEM-ych, wznieconych przez strumienie roz-
proszenia, naley obliczy liczb sprzgni magnetycznych strumie-
nia rozproszenia z jego uzwojeniem,
Linje si rozproszenia kadego z uzwoje moemy podzieli
na dwie grupy: 1) na skojarzone ze wszystkiemi w zwojami swego
uzwojenia; 2) na skojarzone tylko z czci (wiksz lub mniejsz)
tych zwojw.
Strumie, ktry tworzy pierwsza grupa linji si, obejmujcych
wszystkie zwoje wyrazi si wzorem:

Blif- . . . (28)

W tym wzorze lir oznacza redni ze rednich dugoci zwo-

jw obu uzwoje, Wprowadzenie tej dugoci pociga za sob
pewn nieciso pozwala to jednake na jednoczesne trakto-
wanie obu uzwoje (zreszt nam
bdzie chodzio, jak zobaczymy p-
niej, o czny spadek napicia in-
dukcyjnego w obu uzwojeniach
a wtedy niedokadnoci si wyrw-
naj).
Liczba sprzgni rozpatrywa-
nego uzwojenia ze strumieniem (28)
bdzie si rwnaa
Bl ir . .. (29)
Obliczymy teraz liczb sprzg-
ni dla linji si grupy drugiej (sko-
jarzenie niezupene).
Wemy pasemko o szerokoci
. . . dx
Rys. 21, dx, zawierajce w zwojw.
a
 24

Zwoje te s skojarzone ze strumieniem:

2 \ a
Liczba sprzgni dla tego elementarnego pasemka wyrazi si
wzorem:

2\ a j a
Dla caego za uzwojenia:

Po scakowaniu otrzymamy:

w
... (30)

czc ze sob sprzgnicia (29) i (30), otrzymamy;

Zamiast 5 podstawimy warto poprzednio wyznaczon (27):

0,4ic/V2-, / 1 + .U

Wyraeniem tem naley zastpi <& w" w oglnym wzorze na

SEM: ^ = 4,44/4>TC'10- S ; wtedy otrzymamy SEM (ft), wznieco-
n przez strumie rozproszenia czyli, jak wyjanilimy, induk-
cyjny spadek napicia w uzwojeniu.

= 4 , / ^ j
2 3
1,9 f w* 10-^

Jeeli Es jest spadkiem napicia, to oporno indukcyjna,

na ktrej wystpi ten spadek:

Es 1,9 f w"-10-8 /5 a\
x = = Lir omw ,., (32)
/ bs \2 3/
 25

Podstawiajc do tego wzoru (rys. 22) w = w1 oraz

otrzymamy oporno indukcyjn uzwojenia pierwotnego:

Hr 1 omw (33)
<
Biorc za w = w.1 i a = a2 uzwojenia wtrnego:
u _J_ omw (34)

Uwaga; wszystkie wymiary w cm

Uzwojenie krkowe.
Zaczniemy od wypadku naj-
prostszegogdy uzwojenie ska-
da si tylko z 2-ch krkw. Sto-
sujc to samo rozumowanie, co
przy uzwojeniu cylindrycznem i
korzystajc z oznacze na rys.
23, otrzymamy to samo wyra-
enie (32) na oporno induk-
cyjn uzwojenia, co przy uzwo-
jeniu cylindrycznem
7,9 f W2 10- 8
Itr

Poniewa bs przy naszem

uzwojeniu jest mniejsze, ni

Rys, 23,
 26

w wypadku uzwojenia cylindr., przeto oporno indukcyjna wypadnie

naog zbyt duaby temu zapobiec kade z uzwoje jest dzielone
na kilka cewek (krkw), ktre na supie nastpuj po sobie na-
przemian rys. 24. Cewki przy jarzmie otrzymuj zwykle poow
tej liczby zwojw, co cewki pozostae tego uzwojenia. Pcewki
te nale zazwyczaj do uzwojenia niskiego napicia, dajcego si
prociej odizolowa od elaza jarzma.
Na rys. 24 widzimy przy-
kad uzwojenia krkowe-
go, w ktretn kade z uzwo-
je jest podzielone na 3 cz-
ci, przyczem jedno uzwo-
Pi jenie (wysokiego napicia)
skada si z 3 cewek ca-
kowitych (oglnie z n cewek);
drugie za (niskiego napi-
cia) z 2 penych cewek
P i dwch powek [oglnie z

1) + 2 = n cewek.]
2
Jest to tak zwany ukad syme-
Pr,
tryczny, przy ktrym wszyst-
kie cewki s pod wpywem
jednakowych pl rozprosze-
nia jak to wida na rys, 24.
Jeeli poprowadzimy sze-
reg paszczyzn rwnolegych
Rys. 24.
P,, P,,, P , , . , , to, jak wida
z rysunku, cz uzwojenia, zawarta midzy dwiema ssiedniemi
paszczyznami (np. P4 i P8), zachowuje si pod wzgldem stru-
mieni rozproszenia tak, jak uzwojenie z rys, 23, tylko dugo
rednich drg strumieni rozproszenia (bs) zmniejszya si.
Uzwojenie, zawarte midzy dwiema paszczyznami skada si
z powki cewki jednego i powki cewki drugiego napicia.
Oporno indukcyjn jednej powki moemy obliczy ze wzoru
(32), korzystajc z oznacze na rys, 24 i podstawiajc na miejsce
w" liczb zwojw jednej powki, czyli
. 2 11.
W ten sposb oporno indukcyjna poowy cewki np. uzwo-
jenia pierwotnego przedstawi si wzorem:
 27

7,9/ 10~8
2/2
-2 + 3^
Cae uzwojenie ma takich powek 2 II, oporno indukcyjna
zatem bdzie 2 n razy wiksza:

7,9/ 10
-8

t
= 2 //

8
WjMO-
( 3 5 >

Analogicznie dla uzwojenia wtrnego:

3,95/w 2 2 10- 8 , / 3 u
omw
's% 7+3^
Dosy czsto, dla stworzenia lepszych warunkw odprowadze-
nia ciepa, kada z penych cewek jest podzielona na dwie powki*
midzy ktremi daje si szczelin, umoliwiajc cyrkulacj powietrza*
wzgldnie oleju. Podzia taki widzimy 'na rysunku 25. W szcze-
linie midzy pcewkami jed-
nego napicia nie mamy ad-
nego strumienia rozproszenia,
szeroko tych szczelin przeto
nie powinna wpywa na
wielko opornoci indukcyj-
nej.
Z tego powodu i w tym
wypadku moemy korzysta
ze wzorw (35) i (36), uwzgld-
niajc oznaczenia na rys. 25.
O czeniu rwnolegem
cewek przy uzwojeniu kr-
kowem, oraz o uzwojeniach
krkowych niesymetrycz-
nych bdzie mowa przy opi-
sie budowy uzwoje.
Na zakoczenie naley
nadmieni, e z powodu nie-
monoci cisego okrelenia
dugoci bs dokadno obli-
cze wedug powyszych wzo- Rys. 25.
 28 -

rw nie jest zbyt dua; wielkoci opornoci indukcyjnych obliczo-

nych i pomierzonych mog si rni o 10^ 15%.
c) Przykad. Obliczy opornoci indukcyjne uzwoje transfor-
matora jednofazowego o mocy 65 kVA; / = 42 ~7sek; V,
rednica koa opisanego na przekroju supa D = 165 mm.
Rozmieszczenie uzwoje, jak na rys. 26. Z powodu symetrji
narysowane s cewki poowy supa. Opis uzwoje:
1) Wysokie napicie,
12 pcewek po 6 na kadym supie; 240 zwojw w kadej
(20 warstw po 12 zwojw w warstwie). Midzy warstwami prze-
kadka papierowa o gruboci 0,2 mm. Przewd okrgy o rednicy
20
'-mm, Pcewka jest otamowana tam bawenian o gruboci
0,2 mm. poczwrnie.
2) Niskie napicie.
12 pcewek po 6 na kadym supie; kada zawiera 24 zwoje
(12 warstw po 2 zwoje w warstwie). Wymiar przekroju przewodu
6/7X3/7
Q r v A 4,pc: Pcewki niskiego napicia jednego supa s ze sob po-
y, j /\

czone rwnolegle. Rwnolege grupy 2 supw s poczone

szeregowo,

Rys, 26, Rys. 27,

 29

Pcewki niskiego napicia s tak samo otamowane, jak cew-

ki wysokiego napicia.
Mamy, jak wida, uzwojenie krkowe, wykonane z pcewek
(oznaczenia jak na rys. 25, 26 i 28).
s
flx = 12 X 2,5 0,5 = 29,5 mm.

1 a = 2 X 9,5 0,8 = 18,2 mm.

8 = 0 , 4 + 4 X 0 , 2 + 20-1-4X0,2-1-0,25
= 22,25 mm.
bsl = 15 + 55,4 + 31,6 = 102 mm.
bS2 = 15 + 55,6 + 20,6 = 91,2 mm.

tl** ***t>\ >! = 12 X 240 = 2880;

1w.,2
X24 = 48;
55,6, + 55.4-
sr OD ^ - & / i cm.
L 2 |
! 8 8
3,,95/ta)1 i o - . /
:
0 | _ 3 ,95 42- 28802 io-
Rys. 28. 1
nbsx 2 ' 3/ 6 10,2

3,95 42 L 0
6-9,12 7g>6

Uwaga. Przy obliczaniu dugoci 6S1 i Ai2 popenilimy

pewn nieciso nie uwzgldniajc warstw izolacji jest to
o tyle dopuszczalne, e dugoci te nie s czem zupenie uchwytnem.

5. Oporno omowa i straty mocy w miedzi uzwoje.

a) Oporno omowa uzwoje. Oporno omow kadego
z uzwoje przy przepywie przeze prdu zmiennego moemy ob-
liczy wedug wzoru,
,w lif ( 1 + 0 . 0 0
k- . . . (37)
5700 s
gdzie:
A t jest to przyrost temperatury
Sprzekrj uzwojenia w mm 2
lir rednia dugo zwoju w cm.
 30

k spczynnik, wikszy od jednoci, uwzgldniajcy po-

wikszenie opornoci wskutek przepywu prdu zmiennego; przy
prdzie zmiennym, bowiem, prd nie rozkada si rwnomiernie na
-cay przekrj przewodu, co jest rwnoznaczne z powikszeniem
opornoci. Spczynnik k waha si naog w granicach
k = 1,05 --1,25
i zaleny jest od wielkoci i ksztatu przekroju, oraz od budowy
uzwojenia. Podamy tutaj wzory, na podstawie ktrych spczynnik
ten mona obliczy (Emde El. i M, r, 1908 str, 703, r. 1922 str. 301;
Richter El. Masch. t, III str. 73).

Uzwojenie cylindryczne.
Przekrj prostoktny.
rH- r-H-

(_
> gdzie

;<> = .
nb f
H
P' 105
W tych wzorach n oznacza liczb
zwojw znajdujcych si jeden nad dru-
gim w kierunku osiowym, m liczb
warstw w cewce-
Wymiary h, b, H, B jak na rys. 29
w cm,, / czstotliwo w ~/sek;
poporno waciwa (dla miedzi

Dla
lh h

uzw, zewn, m = 5;
I w stanie zagrzanym p ~ -

,
Przekrj koowy.
, //z2-0,2 ,4
n = 25,
Dla uzw, wewn, m = 2; 15,25 C '
n 17,
Rys, 29, n d

p 10 fl

W ostatnim wzorze d rednica przewodu w cm.

Pozostae oznaczenia, jak przy przekroju prostoktnym.
Budowa uzwoje z ^ ) > 1 jest niewskazana, ze wzgldu na znaczne
powikszenie si opornoci przy prdzie zmiennym i, co std wy-
nika, nadmierne straty w miedzi.
 31

I
Uzwojenie krkowe.

1 5
-
b-i
Przekrj prostoktny.

i1h
U A I "2"

36
O f O t<
gdzie

>=2 A
fh * I / F T * O ; 6// p.lO r i

^ W tych wzorach n oznacza liczb warstw

-b- w cewce; m liczb zwojw w jednej
I warstwie,
Dla cewki grnej i = 2, = 6 Wymiary h, b. H, B. jak na rys. 30
Dla cewki dolne)OT= 3; n = 6, , , . , , . '
Rys 3 0 w cm. / i p jak wyej.

Przekrj koowy.

, /2 0,8 j .
4

o > gdzie
61

5 +0,6 . 105
^-rednica przewodu w cm. Pozostae oznaczenia, jak wyej. Sto-
sowalno wzorw dla uzwojenia krkowego:

przy m = ? 1 jeli 4 < 2

m > 2 jeli % < 1.

Przekroczenie tych granic pociga za sob znaczne powikszenie

dodatkowych strat mocy w miedzi uzwoje.
Jasn jest rzecz, e dla kadego z uzwoje (pierwotnego
i wtrnego) spczynhik k naley oblicza oddzielnie,
b) Slraty mocy w miedzi kadego z uzwoje mog by wyra-
one wzorem:
m
Pr, gdzie

/-prd w uzwojeniu; r-oporno omowa uzwojenia przy prdzie

zmiennym. Podstawiajc do tego wyraenia oporno r ze wzoru
(37) i przyjmujc htc^.65C, otrzymamy:

& Pm = h k
>/ (1 + 0,004. 65) __ JL26 >
= l W
5700 s 5700 s 2
 32

w /irS= ~~-
gdzie Vmobjto miedzi w dcm3;
Gm ciar tej miedzi w kg.; 8,9 ciar waciwy
w kg/dcm3.
=j gsto prdu.

Podstawiajc, otrzymamy:

5700 8,9
\APm = k, 2.5 f Om watw ... (38)

Dla przekrojw niezbyt duych moemy przyj k 1,05-h1,1;

otrzymamy wtedy:
| APm~2,l r Gm | . . . (39)

Widzimy, e straty mocy w miedzi s proporcjonalne do kwa-

dratu gstoci prdu oraz do ciaru miedzi. Ostatni wzr moe
suy do orjentacyjnego obliczenia strat.

6. Wykresy wektorowe transformatora.

Gdy umiemy ju wyznacza prd biegu jaowego oraz opor-
noci uzwoje, moemy przystpi do dokadnego poznania pracy
transformatora na podstawie wykresw wektorowych.
al Praca jaowa (rys, 31). Wykres budu-
jemy w sposb nastpujcy. Wychodzimy z wek- yT
tora strumienia (ly. Strumie '1* wznieca
w uzwojeniu pierwotnem i wtrnem SEM - e
[E1 i E2), ktre w stosunku do tego strumienia
spniaj si o 90.
Prd magnesujcy 7|t (skadowa bezwato-
wa prdu biegu jaowego) jest w fazie ze stru-
mieniem ( I\ skadowa za watowa Iow jest
przesunita wzgldem 7,t o 90 naprzd; suma
r
geometr. tych dwch wektorw daje prd bie- ' f
gu jaowego Io.
Napicie przyoone zzewntrz do zacis-
kw uzwojenia pierwotnego Vt jest rwnowa-
one przez SEM Ex oraz spadki napi spo-
wodowane przepywem prdu 70. Wektory
spadkw napi indukcyjnego lox1 (przesuni-
tego o 90 wstecz w stosunku do prdu 70) R 31>
 32

w /irS= ~~-
gdzie Vmobjto miedzi w dcm3;
Gm ciar tej miedzi w kg.; 8,9 ciar waciwy
w kg/dcm3.
=j gsto prdu.

Podstawiajc, otrzymamy:

5700 8,9
\APm = k, 2.5 f Om watw ... (38)

Dla przekrojw niezbyt duych moemy przyj k 1,05-h1,1;

otrzymamy wtedy:
| APm~2,l r Gm | . . . (39)

Widzimy, e straty mocy w miedzi s proporcjonalne do kwa-

dratu gstoci prdu oraz do ciaru miedzi. Ostatni wzr moe
suy do orjentacyjnego obliczenia strat.

6. Wykresy wektorowe transformatora.

Gdy umiemy ju wyznacza prd biegu jaowego oraz opor-
noci uzwoje, moemy przystpi do dokadnego poznania pracy
transformatora na podstawie wykresw wektorowych.
al Praca jaowa (rys, 31). Wykres budu-
jemy w sposb nastpujcy. Wychodzimy z wek- yT
tora strumienia (ly. Strumie '1* wznieca
w uzwojeniu pierwotnem i wtrnem SEM - e
[E1 i E2), ktre w stosunku do tego strumienia
spniaj si o 90.
Prd magnesujcy 7|t (skadowa bezwato-
wa prdu biegu jaowego) jest w fazie ze stru-
mieniem ( I\ skadowa za watowa Iow jest
przesunita wzgldem 7,t o 90 naprzd; suma
r
geometr. tych dwch wektorw daje prd bie- ' f
gu jaowego Io.
Napicie przyoone zzewntrz do zacis-
kw uzwojenia pierwotnego Vt jest rwnowa-
one przez SEM Ex oraz spadki napi spo-
wodowane przepywem prdu 70. Wektory
spadkw napi indukcyjnego lox1 (przesuni-
tego o 90 wstecz w stosunku do prdu 70) R 31>
 33

oraz omowego Il)f1 widzimy na wykresie przy p-cie 0. Odwraca-

jc kierunki wektorw Eu Jur.: oraz Ioxi i sumujc geometrycznie
te odwrcone wektory ze sob, otrzymamy napicie V,, przyoone
do uzwojenia pierwotnego. Na w e k t o r y E u / n ^ j i Iox1 moemy
si zapatrywa, jako na skadowe wektora V, idce na pokona-
nie odpowiednio SEM Ey oraz spadkw napi /0 rt i /0 xu
Kt przesunicia fazowego midzy napiciem V, a prdem /0 ozna-
czamy przez cp. Widzimy, e kt ten jest duy (cos cp0 mae),
czyli transformator przy pracy jaowej jest dla sieci odbiornikiem
nieprzyjemnym.
Przyczyny niskiego cos'f: *
1) pobieranie przez transformator prdu magnesujcego,
2) indukcyjno uzwoje transformatora.
b) Tansformaior obciony. Aby mc jednoczenie operowa
napiciami, wzgldnie prdami uzwoje pierwotnego i wtrnego,
ktre normalnie posiadaj niejednakow liczb zwojw, naley
uzwojenie wtrne sprowadzi do uzwojenia pierwotnego.
Polega to na zastpieniu uzwojenia wtrnego przez takie fikcyjne,
ktreby posiadao: 1) tak sam liczb zwojw jak uzw. pierwotne,
2) tak sam moc, jak rzeczywiste uzwojenie wtrne i 3) takie sa-
me procentowe spadki napi na opornociach omowej i indukcyj-
nej, jakie wystpuj w uzw. wtrnem rzeczywicie,
Rozwamy pokolei powysze, warunki.
Warunek 1. liczba zwojw w obu uzwojeniach winna by
taka sama.
Jeeli rzeczywista liczba zwojw ws ulegnie zmianie na Wlt to
oczywicie i warto SEM zmieni s i w stosunku zwojw. Jeeli
oznaczymy now S E M p o sprowadzeniuprzez V, to moemy
napisa :
,/.= E, -1- = ., !) gdy = ft . ,

A wic, sprowadzajc uzwojenie wtrne do pierwotnego, naley

SEM 2 uzwojenia wtrnego pomnoy przez przekadni $.
1
E E
Poniewa O = , wic E'., = En 9" = E ~ = Eu
Ea 2
ostatecznie:
EJ = E^ = EX,
czyli SEM E, sprowadzona do strony pierwotnej, bdzie si rwnaa Et.
Warunek 2. moc uzw. wtrnego po sprowadzeniu winna po-
zosta bez zmiany, czyli
'/g' /a ... (40)
(tutaj In oznacza prd wtrny sprowadzony).
3
 34

Z rwnania (40): /' = / 2 ^ - = / 3 = / a 4 - ... (41)

czyli prd /2 przy sprowadzaniu do strony pierwotnej naley po-

dzieli przez przekadni $,

Poniewa = ; a = , wic, podstawiajc do rw-

'9' TO, W1 12

nania (41), otrzymamy:

rt / M /

h '
Prd po sprowadzeniu na stron pierwotn bdzie taki sam, jak
w uzwojeniu pierwotnem.
Warunek 3. Procentowe spadki napi po sprowadzeniu winny
by takie same jak przed sprowadzeniem,

gdzie r\ oporno omowa uzwojenia wtrnego po sprowadzeniu na

stron pierwotn.
Z ostatniego rwnania:

Ostatecznie:
V=r,^ft-"r 9 . ..-.(42)
Zupenie podobnie z opornoci indukcyjn:
*,'jifcp . . , (43)
Widzimy, e przy sprowadzeniu, opornoci ra i x% naley pomnoy
przez kwadrat przekadni.
Jak z powyszego wynika, sprowadzenie uzwojenia wtrnego
na stron pierwotn jest rwnowane z zastpieniem rzeczywistego
transformatora przez pewien fikcyjny o przekadni & = \:\.
Przy rozwaaniach nad transf, niekiedy, zamiast sprowadzania
uzw. wtrnego, zakada si wprost, e si ma do czynienia z transf,
o przekadni 1 : 1. Wtedy wszelkie sprowadzanie jest zbdne, gdy

Przystpujemy teraz do wykresw wektorowych transformatora

obcionego zaczniemy od obcienia omowego (arwki, grzejniki).
Przy wykonaniu wykresu (rys, 32) wyjdziemy z wektora prdu
wtrnego Oa = Ii'. Napicie wtrne 06 = K / przy naszem obci-
 35

eniu (omowetn) jest z tym prdem w fazie, Dodajc do napicia

wtrnego spadki napi omowy bc = Ii'r2' i indukcyjny cd= I2'x2',
otrzymamy SEM Od E2'= Elt Ta SEM jest wzniecona przez stru-
C
mie I\ ktry j wyprzedza o 90. Prd magnesujcy /, znajduje

Rys. 32,

si w fazie ze strumieniem <3>; skadowa watowa Iow wyprzedza

wektor prdu /,,. o 90. Sumujc oba te wektory, otrzymamy prd
biegu jaowego Oe I0, Wektor prdu biegu jaowego /0 jest wy-
padkow wektorw prdw pierwotnego i wtrnego uzwojenia
(waciwie naleaoby tutaj mwi o amperozwojach pierwotnych
i wtrnych; uzwojenie wtrne jednake jest sprowadzone do pier-
wotnego czyli w obu mamy jednakow liczb zwojw WI, przez
/\ /v /\
ktr rwnanie Iow1 = I1wi--Ia'wl moemy skrci, pozostanie
Majc wypadkow Oe / i jedn ze skadowych Oa = I2',
znajdziemy drug skadow f=Ii .
Wektory Og = Iir1 oraz Oh = Ix xi , przedstawiaj odpowie-
dnio spadki napi omowy i indukcyjny w uzwojeniu pierwotnem.
Napicie, przyoone do zaciskw uzw. pierwotnego, jest rwno-
waone przez SEM Ei, oraz wyej wspomniane spadki napi.
Odwracajc wektory Ev, lx rx oraz /, x1 i sumujc je, otrzymamy
napicie Vr,
Na rys. 33 widzimy wykres wektorowy, sporzdzony dla ob-
cienia, przy ktrem prd spnia si w stosunku do napicia (np,
silnik asynchroniczny jednofazowy, cewka indukcyjna lub t. p.};
na rys. 34 za dla obcienia z prdem wyprzedzajcym napicie
(np. dla poczenia rwnolegego kondensatora z opornoci omow).
Wykresy te s wykonane w taki sam sposb, jak wykres z rys. 32,
 36

Z rys. 32 widzimy, e mimo czysto omowego obcienia po

stronie wtrnej, prd strony pierwotnej spnia si w stosunku do
Przyczyna tego ley w pobieraniu przez transfor-
swego napicia,

Rys. 33.
mator prdu magne-
sujcego i przede-
wszystkiem w induk-
cyjnoi samych u-
zwoje transformato-
ra,
Z powodu tych sa-
mych czynnikw ma-
my przy obcieniu
indukcyjnem (rys. 33)
'Pi^Csi PrzY pojem-
nociowe za (rys.
34) ?i</f,. W tym
ostatnim wypadku
moliwem jest, e
wyprzedzaj cemu
prdowi strony wtr-
nej odpowie spnia-
jcy si prd strony
pierwotnej.
Uprocimy teraz
nieco i przeksztacimy
nasze wykresy wekto-
 37

rowe. Biorc pod uwag, e prd biegu jaowego stanowi zaledwie

may uamek prdu obcienia, moemy ten,prd pominwtedy
I,/ Iv Jeeli po tem uproszczeniu obrcimy cz lew wykresu
tak, by wektory SEM Od i Ok ze sob si pokryy, otrzymamy
p y y , yy
wykresy uproszczone, pozwalajce wnioskowa o zmianach napicia
w transformatorze, (rys. 35, 36, 37);

Rys, 35, Rys, 36.

Jak z wykresw wida, napicie na

zaciskach wtrnych Vs' otrzymamy, odejmu-
jc geometrycznie od napicia pierwotnego
V1 spadki napi w obu uzwojeniach.
Przy obcieniach omowem, i indukcyj-,
nem (rys, 35 i 36) mamy po stronie wtrnej
napicie mniejsze V2'<^E<^V1; przy ob-
cieniu pojemnociowem przeciwnieprzy
dostatecznie duem przesuniciu fazowem
midzy prdem i napiciem mamy wzrost
napicia, (rys. 37)
Wektor bm na naszych wykresach nosi
nazw cakowitego spadku napicia w trans-
formatorze. Sys, 37.

=
y

V
[gdy

Jak wida, spadek ten jest zaleny od opornoci omowych

i indukcyjnych obu uzwoje oraz od prdu.
 38

Cakowity spadek napicia, odpowiadajcy prdowi nominal-

nemu A =/,, bdziemy nazywali napiciem zwarcia i oznaczali
przez Vz.
2
Sum xt ~\-xs'= xt ~\-x.2&' oznaczymy liter Xz i nazwiemy
cakowit opornoci indukcyjn transformatora lub opornoci in-
dukcyjn zwarcia:

Analogicznie cakowita oporno omowa, lub oporno omowa

zwarcia:
| rz = r, + r^. \ .., (45).
2
Pierwiastek ]/{xi -j- x/f + (r, -j- r2')- = ]/x z _[_ r\ bdziemy na-
zywali cakowit opornoci pozorn transformatora, lub opornoci
pozorn zwarcia i oznaczali przez zz.
| z^^+fi ,.. (46)
Ostatecznie:
| Vz = Ivlzz | ,,. (47)
Trjkt bmn nosi nazw trjkta zwarcia (przy prdzie no-
minalnym lyi).
Znaczenie wprowadzonych nazw wyjanimy niej przy oma-
wianiu zwarcia transformatora.
Przy badaniu transformatora czsto mamy do czynienia nie
z opornociami poszczeglnych uzwoje, a z opornociami zwarcia
rz = r, + /-/; Xz xx-\- x/.
Opierajc si na wzorach [33, 34, 35, 36) dla opornoci induk-
cyjnej uzwoje pierwotnego i wtrnego, moemy atwo obliczy
oporno zwarcia.
Uzwojenie, cylindryczne. (Oznaczenia, jak na rys, 21 i 22),

4/1 1-I omw ,,.(33);

\2 3/
- 4-1 1-I omw ,,,(34)!
\2 3/

+ 2 L l 4 . (48)

Uzwojenie krkowe. (Oznaczenia jak na rys. 24 wzg. 25).

y
_3,95/-w?10- 8 , f o . ax\ .
omw
1
7J, ' ir
T "+ T - ( 35 >
 39

3,95 _3_ ,0
Xc, ===

omw . . . (36)
nbs 2 3

Przed przystpieniem do obliczenia xz, wprowadzimy pewne

uproszczenie celem uatwienia dalszego rachunku: we wzorach na
xx i x2 zamiast bSi i bs2 umiecimy

Poniewa bsi i bS2 rni si od siebie mao, wprowadzenie to

niemal zupenie na warto xz nie wpynie (jak to zreszt monaby
sprawdzi na przeliczonym przykadzie liczbowym).
w
] 3,95 w\ 10"8
lr ^ 5 + omw I,.. (49)
x2 =
Uwaga Wszystkie wymiary w cm.

7. Zwarcie normalne transformatora.

Przy zwarciu normalnem transformatora uzwojenie wtrne
jest zwarte na bardzo ma oporno np. przez amperomierz, a do
zaciskw pierwotnych jest doprowadzone takie napicie, przy kt-
rem prd w kadem z uzwoje bdzie mia warto nominaln
(A i hn)' Napicie to, w porwnaniu do normalnego napicia pier-
wotnego, jest mae przekonamy si o tem z wykresu wektoro-
wego, ktry wykonamy dla naszego wypadku.
Zaczniemy od strony
wtrnej. Na rys. 38 wektor
Oa oznacza prd wtrny if
Wektory Oc i cd s
to spadki napicia omowy
i indukcyjny. SEM, wznieco-
na w uzwojeniu wtrnem, idzie
na pokonanie tylko tych spad-
kw (napicie na zaciskach
wtrnych rwna si zeru).
Sumujc wic wektory Ocicd, Rys. 38.
otrzymamy SEM E'iz EiZ,
$ jest to strumie, ktry t SEM wznieci; / prd biegu jaowego
(taki prd pynby w uzwojeniu pierwotnem, gdyby uzwojenie
wtrne zostao rozwarte).
 40

Majc / i u wyznaczamy /,. Wektor /n jest wektorem na-

picia pierwotnego, rwnowacego SEM ElZ oraz spadki napicia
w uzwojeniu pierwotnem.
Pomijajc prd /0 (ktry w rozpatrywanym wypadku jest szcze-
glnie may) i obracajc lew cz wykresu tak, by wektory Ok
i Od ze sob si pokryy, otrzymamy obraz, jak na rys, 39. Trjkt
O mu jest znanym nam ju trjktem zwarcia,
przeciwprostoktn ktrego nazwalimy napi-
ciem zwarcia (14). Obecnie nazwa ta staje si
jasn, jest to bowiem napicie, ktre naley
przyoy do zaciskw pierwotnych przy za-
ciskach wtrnych zwartych, by uzyska prze-
pyw prdu normalnego (nominalnego).
Przyprostoktne trjkta zwarcia O/z~-7,
/,

Rys, 39. oraz mn Illtxz s spadkami napicia na opor-

nociach omowej i indukcyjnej zwarcia.

Om= Vz==

Napicie zwarcia zwykle bywa wyraane w \\ w stosunku do

napicia normalnego po stronie pierwotnej:

..,(50)

Znajomo napicia zwarcia jest nam potrzebna z 2-ch po-

wodw: ,
1) decyduje ono o moliwoci wsppracy rwnolegej trans-
formatorw,
2) pozwala zorjentowa si co do wielkoci prdu w razie,
gdy, przy normalnem napiciu na zaciskach pierwotnych, uzwojenie
wtrne zostanie zwarte.
Oba te punkty wyjaniamy we waciwem miejscu.
Napicie zwarcia przy transformatorach przeznaczonych do
celw owietleniowych wynosi przecitnie 2 do 5%; przy duych
przesyowych moe dochodzi do lO-f-15%.
Wielko napicia zwarSia bywa zwyle podawana przez firmy
w katalogach i cennikach transformatorw, oraz na ,t. zw.: tablicz-
kach znamionowych.
SEM, wzniecona w uzwojeniu wtrnem transformatora d = E!iz
pokonywuje, jak wspomnielimy, tylko spadki napicia wtem uzwo-
jeniu. Jest ona maa (mniejsza od napicia zwarcia, a ono wynosi
zaledwie par %); z tego wynika, e strumie wzniecajcy t SEM
 41

jest w stosunku do strumienia przy pracy normalnej may,. Wsku-

tek tego i straty, spowodowane przepywem tego strumienia, s
b, mae, tak e mog by pominite (patrz XI 4). Wtedy caa
moc, ktr dostarczymy do transformatora idzie tylko na pokrycie
strat w miedzi uzwoje, Watomierz W (rys. 40} wskae wic nam
moc, pobran na pokrycie tych strat [APm). : .",.\

Pm = hn f"i H~ hn ?i

Jak wiemy: L = /, {), std m

l\nrv-\-tin lecz r2<0 = /'./.

Ostatecznie:

Napicie zwarcia jest przeciwprostoktn trjkta zwarcia (rys. 39).

Przyprostoktne tego trjkta (spadki napi na opornociach zwarcia
Tz i xz) atwo okreli,

; mn Jin xz =
hn
Moemy rwnie obliczy opornoci zwarcia:
1, pozorn Zj, =
n
2, omow rz =

3, indukcyjn X? == y z/ rz",
Wyznaczona w po-
wyszy sposb opor-
no rz uwzgldnia stra-
ty dodatkowe, uwarun-
kowane przepywem pr-
du zmiennego.
Straty w miedzi s
podawane zwykle w ka-
talogach transformato-
rw w'%% mocy nomi-
Rys, 40, nalnej przy cos <p2 = 1,

8. Spadki napicia w transformatorze.

Jak z rozpatrzenia pracy transformatora obcionego wynika,
przy" zmianie obcienia transformatora zmienia sie napicie na
zaciskach wtrnych, Obecnie poznamy w jaki sposb, majc obci-
enie transformatora (prd i jego przesunicie fazowe) oraz opr-
 42

noci omowe i indukcyjne obu uzwoje, obliczy napicie po stro-

nie wtrnej.
Wemy wykres przeksztacony dla jakiego z obcie np,
omowo-indukcyjnego (rys, 41). Tutaj uzwojenie wtrne jest sprowa-
dzone do pierwotnego, czyli przekadnia wynosi i ) = l : 1.
(Chcc znale napicie rzeczywicie panujce na zaciskach
w,
wtrnych, naley napicie V' podzieli przez {) = ) .
Gdy transformator jest nie-
obciony, wtedy przy przekad- V,
ni 1:1 napicie na zaciskach
wtrnych rwna si napiciu na
zaciskach pierwotnych (pomija-
jc b. may spadek napicia
w uzwojeniu pierwotnem
wskutek przepywu prdu biegu
jaowego), W miar wzrostu ob-
cieniajak u nas indukcyj-
nego napicie na zaciskach Rys. 41.
wtrnych V{ maleje.
Nam chodzi o wyznaczenie spadku napicia A V Vx VV
W tym celu przeduamy wektor Va' i z punktu O zataczamy
uk o promieniu = l^; odcinek bq bdzie nam obrazowa spadek
napicia w transformatorze o przekadni 1:1. Opucimy z p-ktu tn
prostopad na kierunek wektora Va', Odcinek bp mona z du-
em przyblieniem przyrwna do bq (na rys, 41 rnica tych od-
cinkw pq jest do znaczna naley jednake zdawa sobie
spraw, e na naszym rys. spadki napicia dla przejrzystoci s
wyolbrzymione; napicie zwarcia = 100 przekracza 50%; wtedyf
Om
gdy w rzeczywistoci wynosi par procentw).

Aby obliczy spadek napicia opuszczamy z punktu 11 pro-

stopad na kierunek V2',

Z trjkta bfn: bj'_ ^ cos

^

Odcinek fp jest rzutem odcinka mii na kierunek V/,

fp = mn sin <p2.
 to

Z poprzedniego wiemy, e
b n = lyrz'\ mn = I1 xz.
Spadek napicia:
A V=b p = bf~\-fp = bn cos cpa -|- ran sin cp2 = Ix rz cos Ca+A** s i n *
| A V= J1 ( rz cos cp3 -j-^z s in Ta) I - (52)
Wyraajc w % &

A v% = - i - (rE cos <p3 + * sin t?a) 100*) I . . . (53)

Spadek napicia procentowy przy transformatorach owietlenio-

wych nie przekracza 2-f-3%,
Dyskusja otrzymanych wzorw pozwala wysnu szereg cieka-
wych wnioskw.
1. Jeeli przy obcieniu indukcyjnem, t. j . gdy prd spnia
si w stosunku do napicia o pewien kt <p2. uwaalimy e ten
kt cp2 ma warto dodatni, to w wypadku obcienia pojemno-
ciowego kt winien przyj znak przeciwny. Wtedy otrzymamy^
A V= lx (rz cos cp3 xz sin '-p2)-
Spadek napicia bdzie rwny zeru, gdy rz cos <pa = xz sin <p2,
skd tg<p3 = . Zatem przy obcieniu pojemnociowem, gdy prze-
xz
sunicie fazowe jest okrelone wyraeniem tg<p2 = , adnego spad-
ku napicia po stronie wtrnej nie bdzie. Przy przesuniciach
fazowych wikszych mamy spadek ujemny, czyli wzrost napicia,
2. Moemy okreli przy jakiem przesuniciu fazowem wystpi
maksymalny spadek napicia (oczywicie przy obcieniu induk-
cyjnem),
W tym celu rwnanie (52) naley zrniczkowa wzldem <p^
i wynik przyrwna do zera.

r c o s
= 1\ [fz ( sin <p2) -j- xz cos <p2] 0 ! *s m
$2
= x
z ?a i

*) Przy uwzgldnieniu odcinka /?# (rys, 41) wyraenie (53) przyjmie posta;

A v% = Ii- (r, cos <f>j + x sin <f>2) 100 + 0,005 \rj-(rz sin <fsxz cos <p,) 100 %

Przy normalnych napiciach zwarcia wyraz drugi nie odgrywa praktycznie

adnej roli i dlatego zwykle jest pomijany-
 44

y*
y

tg $> = - Otrzymalimy ciekawy wynik: spadek napicia osiga

rz
maksimum przy pewnem przesuniciu fazowem tf., = arctg -,
fi
Przy dalszem powikszaniu przesunicia fazowego spadek na-
picia bdzie mala, napicie za na zaciskach wtrnych roso. Nie-
trudno przekona si, e najwikszy spadek napicia wynosi:
A Vmx = /, ]/rJ -f x~" = /j Zi

czyli rwna si cakowitemu spadkowi napicia w transformatorze.

Zaleno spadku napicia od przesunicia fazowego (przy 1= const)
przedstawia krzywa na rys. 42.
3, Z rwnania (53) widzimy, e, gdy obcienie jest czysto omo-
we (cos cp2 = 1; sin<p2 = O), spadek napicia wyniesie:

... (54)

cs<p2 = 0 / CS CD 2 " 1 CS W 2 "" ^

Rys, 42.

Mnoc licznik i mianownik naszego uamka przez /,, otrzy-

mamy:

t, jak wiemy, strat mocy w miedzi obu uzwoje ?il'z=kpm,

Wyraenie Vi/, jest moc transformatora przy cos <p2 = 1; 1^7, =P,
Podstawiajc, otrzymamy: .

1001 .-.(55)
 45

czyli procentowy spadek napicia przy obcieniu omowem rwna

si procentowej stracie mocy w miedzi uzwoje transformatora.
Poniewa w katalogach transformatorw bywa podawana %-owa
strata mocy w miedzi uzwoje, wic dane katalogowe pozwalaj
nam odrazu sdzi o spadku napicia w transformatorze przy obci-
eniu omowem. Zreszt, na podstawie tych danych mona obliczy
spadek napicia i przy dowolnem przesuniciu fazowem, jak o tem
przekonamy si z zadania.

Przykad.
i Obliczy napicie na zaciskach wtrnych transformatora 1-fa-
zowego o mocy 10kVA; 3300/231 V; napicie zwarcia 4%, straty
mocy w miedzi (przy cos -'p = l) 2,8%,.., przy nastpujcych
obcieniach:
1) czysto omowem,
2) indukcyjnem, cos ' f = 0,8.
1) obcienie omowe:

A w. = A - ^ 100 = ---^ 100 = 2,8%

" Vi P
Napicie na zaciskach wtrnych:
V2 = (1 _ 0,028) 231 ~225 V.
2) Obcienie indukcyjne (cos <p2 = 0,8; sin<f>3 = 0,6).

\ t/, = - i [rz cos cp2 -[- xf sin ?2) 100 = -L-z-100 cos ? 2 + * 100 sin tp2

100 = - | ^^ = - ^ 100 = 2,8/ri

7|
* 100 cos cp2 = 2,8 X 0,8 = 2,24%

Vi
skd

Napicie zwarcia:
 46

2 2
!* 100 = ]/4 2 , 8 = 2,85 b,

100 sin cp == 2,85 X 0,6 = 1,71 %

Vi

A t/, = ^ 100 cos < p a +^- ^ 1 0 0 sin <p8 = 2 , 2 4 + 1 , 7 1 = 3 . 9 5 %

Vi Vi
Vg = (1 0,0395) 231 S 222 V.
Uwaga. Podobny rachunek moemy przeprowadzi i dla
transformatora trjfazowego. Np. transf, 50 kVA 10000/231 A/A
<V = 3,6%. Straty w miedzi wynosz 2,5% mocy nominalnej (przy
cos^i2 = l). Znale napicie na zaciskach wtrnych przy obcie-
niu omowem.

A ^ = ^ 1 0 0 = ^ 1 1 0 0 = 2,5%
vi r.

* V2 = ( l 0 , 0 2 5 ) 2 3 1 ^ 2 2 5 V,

9. Wpyw kierunku nawinicia uzwoje na potencjay

zaciskw transformatora.
Zamy, e uzwojenia pierwotne i wtrne s nawinite w jed-
nym i tym samym kierunku (rys. 43).- Rozpatrzmy chwil, w ktrej
prd w uzwojeniu pierwotnem pynie
np. w kierunku ruchu wskazwki ze-
gara; w uzwojeniu wtrnem prd b-
dzie, jak wiemy, skierowany przeciw-
nie, Widzimy, e po stronie pierwot-
nej, ktra jest dla generatora, zasila-
jcego transformator, odbiornikiem, prd
I pynie od punktu A do B, czyli, e po-
tencja punktu A jest w rozpatrywanej
chwili dodatni, a punktu B ujemny.
B
Strona wtrna dla odbiornika Z,
zaczonego na zaciski ab, jest rd-
em prdu.
Prd w odbiorniku Z pynie od
punktu a do b, potencja wic punktu a
bdzie dodatni, punktu b ujemny.
Std wniosek: przy jednakowych
Rys. 43. kierunkach nawinicia uzwoje poen-
 _ 47

cjaly punktw A i a oraz B i b w kadej chwili s jednego znaku

bd dodatnie, bd ujemne. Jeeli wemiemy transformator
o zgodnem nawiniciu uzwoje (to jest schematycznie zaznaczone-
na rys. 44-1) i poczymy ze sob elektrycznie zaciski A i a, na za-
ciski za B i b damy woltomierz, to ten woltomierz wskae nam
rnic napi uzwojenia pierwotnego i wtrnego V = V, l/2

II B j
i
b V
V,
V2

V
A, a

V:
III

Rys. 44.

V,

V:
LJ
Rys, 45,

(rys. 44-11), Gdybymy poczyli ze sob zaciski Aib, a na za-

ciski B i La dali woltomierz, to wtedy napicia obu uzwo-
je byyby ze sob poczone szeregowo i woltomierz wskazaby
sum napi V=V1lJ\-V2 (rys. 44-111), Widzimy, e przecze-
nie zaciskw odwraca kierunek wektora napicia. Gdyby kierunki
nawinicia byy przeciwne (rys, 45-1), to potencjay punktw A i a
oraz Bib byyby znaku przeciwnego. Przy poczeniu zaciskw
A i a woltomierz, zaczony midzy Bb, wskazaby sum napi
V= Vt + V2 (rys. 45-11).
 ROZDZIA II.
TRANSFORMOWANIE PRDU TRJFAZOWEGO
moe si odbywa: lj przez zastosowanie 3-ch jednakowych trans-
formatorw jednofazowych; 2) przez zastosowanie jednego transfor-
matora trjfazowego waciwego.
W Europie spotykamy si ze sposobem drugim, w Ameryce
czsto jest uywany pierwszy. Przy tej samej mocy i napiciu
midzyzaciskowem transformator trjfazowy jest taszy ni trzy
jednofazowe. Drosz natomiast jest rezerwa, wtedy bowiem,
gdy w 2-gim przypadku rezerw musi stanowi transformator trj-
fazowy, w przypadku 1-szym wystarczy jeden jednofazowy.

t. Transformator trjfazowy.
W zalenoci od budowy obwodu magnetycznego dzielimy
transformatory trjfazowe na paszczowe i rdzeniowe. Na rys. 46
widzimy schematyczne przedstawienie transformatora paszczowego.
Mona go rozpatrywa, jako 3 trans-
form. paszczowe jednofazowe (rys.
4), zczone ze sob swemi jarzmami.
Jak rysunek wskazuje, stosuje si
tutaj uzwojenie krkowe, przyczem
zewntrznemi cewkami dla kadej
z 3-ch faz s zazwyczaj cewki nis-
kiego napicia. Transformatorw pa-
szczowych uywa si stosunkowo
rzadko (np. do zasilania piecw me-
talurgicznych, gdzie s wymagane
przy niskiem napiciu b. due nate-
nia prdu), Najczciej spotykamy
R 46
si z typem rdzeniowym. O nim w dal-
szym cigu bdzie mowa.
Transformator rdzeniowy moe posiada obwd magnetyczny
a) symetryczny, b) niesymetryczny.
 49
Na rys. 47 widzimy transformator z obwodem symetrycznym.
Jest on otrzymany z 3 jednofazowych rdzeniowych transformatorw
(rys. 2), w kadym z ktrych uzwojenia pierwotne i wtrne s
umieszczone na jednym supie, a trzy wolne supy, s zlane ze sob;
poniewa suma wartoci chwilowych strumieni, przepywajcych
przez wsplny sup, rwna si zeru (ukad trjfazowy), sup ten
moe by usunity. Przy ukadzie symetrycznym opornoci mag-
netyczne dla strumieni poszczeglnych faz s jednakowe. Strumie-
nie magnetyczne kadego z 3-ch uzwoje fazowych w kadej chwili
przepywaj cakowicie przez swj rdze i po poowie przez rdze-
nie ssiednie.
Ukad symetryczny pod wzgldem magnetycznym jest naj-
lepszy, jednak z powodu trudnoci, zwizanych z jego wykonaniem,
uywany jest powszechnie ukad niesymetryczny przy ktrym
supy wszystkich trzech faz le w jed-
nej paszczynie, jak to widzimy na
rys. 48.
Tutaj opornoci magnetyczne dla stru-
mieni poszczeglnych faz s niejednakowe
najmniejsz oporno ma strumie fazy rod-
kowej.
Skutkiem tego prd magnesujcy, a przez
to i biegu jaowego, w fazie rodkowej
bdzie mniejszy, ni w fazach skrajnych.
Poniewa nasycenia magnetyczne, spotykane Rys, 47.
w transformatorach, nie s due (indukcja
naog nie przekracza 14000
14500 G), wic i asymetrja mag-
netyczna nie odgrywa wikszej
roli i moe by dopuszczona.
Przy transformowaniu pr- I
du trjfazowego (niezalenie ja-
kim sposobemza pomoc jed-
dnego trjfazowego, czy te
3-ch jednofazowych transform.)
uzwojenia fazowe zarwno po
stronie pierwotnej, jak i wtrnej
s zwykle czone ze sob
w gwiazd lub trjkt. Poza
temi ukadami moliwe s inne.
0 czem pniej, Narazie omwi-
my obszerniej czenie w A
1 A. Rys, 48.
 50

2. czenie uzwoje fazowych po stronie pierwotnej.

Gdy mamy do czynienia z trzema transformatorami jednofa-
zowemi, to czenie strony pierwotnej w gwiazd, lub trjkt nie
nasuwa adnych trudnoci. Obwody magnetyczne kadego z trans-
formatorw s od siebie niezalene czy wic zaciski moemy
w sposb dowolny: przy czeniu w A moemy wybra po jednym
(dowolnym) zacisku uzwojenia pierwotnego w kadym z 3-ch trans-
formatorw i poczy je elektrycznie ze sob, pozostae 3 wolne
zaciski bd stanowiy wyprowadzenia gwiazdy; przy czeniu strony
pierwotnej w trjkt bierzemy jeden zacisk uzwojenia pierwotnego
w jednym z transformatorw, czymy go z jakim zaciskiem dru-
giego transformatora, wolny zacisk drugiego z dowolnym zaciskiem
trzeciego i pozostae wolne zaciski transformatora pierwszego i trze-
ciego ze sob.
Przy transformatorze trjfazowym waciwym tak postpowa
nie mona, gdy obwody magnetyczne poszczeglnych faz s ze
sob skojarzone, tworzc t. zw. gwiazd dwustronn (rys, 49).
Z tego wynika, e uzwojenia fazowe naley poczy tak, aby
w kadej chwili strumie magnetyczny, wytwarzany przez ampero-
zwoje jakiej fazy, by rwny i skierowany przeciwnie w stosunku
do sumy strumieni, wytwarzanych przez amperozwoje dwch faz po-
zostaych. Jednem sowem w kadej chwili suma wartoci chwilo-
wych strumieni, wytwarzanych przez amperozwoje poszczeglnych faz,
z uwzgldnieniem kierunkw, musi by rwna zeru.
Wtedy strumienie te bd si wzajemnie wspomagay.
Jeeli uzwojenia pierwotne s nawinite na wszystkich trzech su-
pach zgodnie (rys. 50), wtedy zaciski U: Vx Wt moemy traktowa"
U

Rys. 49, W,
Rys, 50,
 51

naprzykad jako pocztki", a zaciski L/2 V a W.A jako koce"

uzwoje (lub odwrotnie jest to bowiem tylko kwestja umowy).
Waciwe wzajemne ustosunkowanie si strumieni fazowych
otrzymamy, jeeli:
1) przy A zwiemy w punkt zerowy albo wszystkie koce"
U2V2 W2. albo pocztki" UiVl W,;
2} przy A bdziemy czyli odpowiednio pocztek" z kocem".
W ten sposb mamy dwie moliwoci:
a) U V ai Vx W2; W, U,
b) U W2; W, - Vj Vi U2.
Niespenienie podanych sposobw czenia pociga za sob
osabianie si wzajemne strumieni fazowych, transformator zacznie
czerpa z sieci nadmierny prd, uniemoliwiajcy normaln prac,
Nadmieni naley, e transformatory s budowane na okre-
lony ukad pocze, Zmiana ukadu od strony pierwotneja wic
przeczenie z A. na A . lub naodwrt bez odpowiedniej zmiany
napicia sieci moe uniemoliwi prac transformatora, lub obni-
y jego moc. Rozpatrzymy oba wypadki.
1) Przeczenie uzwojenia pierwotnego z A na A pociga za
sob zwikszenie si napicia fazowego j/3 razy (przy tej samej
sieci pierwotnej), to zkolei wywoa powikszenie si strumienia
mniejwicej w tym samym stosunku.
Przy takim strumieniu prd magnesujcy bdzie tak duy
(patrz krzyw magnesowania), e praca transformatora przestaje by
moliwa.
2) Przy przeczeniu uzwojenia pierwotnego z A na A obni-
amy napicie fazowe zarwno po stronie pierwotnej, jak wtrnej
j/3 razy. Poniewa prd nie moe przekroczy swej wartoci no-
minalnej ze wzgldu na grzanie si uzwoje moc pozorna
transformatora P = 3 V//| spadnie | ' 3 razy [Vf zmalao )'3 razy).

3. czenie uzwoje fazowych po stronie wtrnej.

Wyjdziemy z zaoenia, e uzwojenia pierwotne i wtrne s
nawinite zgodnie (patrz I 9), oraz e poczenie uzwoje fazo-
wych pierwotnych jest prawidowe, Kocwki uzwoje wtrnych
oznaczymy temi samemi literami co pierwotnych, tylko maemi. Przy
nawiniciu zgodnem potencjay zaciskw LJnill2, Vn'\Voi, W 2 iw 2 , oraz
w S a
Ux i Ui, Vy i vu W\ i i 3< J k wiemy, w kadej chwili jedna-
kowego znaku, a wic przez analogj do uzwojenia pierwotnego
kocwki U1,vu<w1 bd pocztkami", li^.^^w^ kocami".
 52

Przy czeniu uzwoje wtrnych w gwiazd naley poczy

ze sob albo wszystkie pocztki" tt1ViWl albo koce" lliiv2w!i.
Niespenienie tego warunku pocignie za sob niesymetrj napi
po stronie wtrnej.
Objanimy to na przykadzie.
Zamy e chcemy poczy transformator trjfazowy w ukad A/A.

W!

IV VI

Na rys. 51' ABC oznaczaj zaciski generatora. Uzwojenie

pierwotne transformatora jest zwizane w A Irkocami" L/jKW.,
uxUs, Wi w2, Viv2 s to uzwojenia fazowe wtrne transfor-
matora. Gwiazda ABC (rys, 51") jest gwiazd napi generatora;
gwiazda /iVi W\ (rys, 51'")gwiazd napi strony pierwotnej trans-
formatora (te gwiazdy oczywicie s identyczne). Po stronie wtrnej
 jo

moemy poczy ze sob kocwki u2v2'W2; wtedy, (poniewa wy-

szlimy ze zgodnoci kierunkw nawini) uzyskamy gwiazd o pro-
mieniach zmienionych w stosunku przekadni, naprzykad:
"77 71T
1 2 2 fl

1V
skierowanych zgodnie z promieniami gwiazdy pierwotnej (rys. 51 ).
Gdybymy w punkt zerowy po stronie wtrnej zwizali ko-
v
cwki lii, V\, Wi (rys. 51 )t uzyskalibymy gwiazd odwrcon o 180"
(przeczenie zaciskw jest rwnoznaczne z odwrceniem kierunku
wektora napi).

W2.

Rys, 52,
Przy ntewaciwem poczeniu w punkt zerowy, np. dwch ko-
cw" 2 i v'i i jednego pocztku" wu otrzymalibymy obraz niesy-
 54
V1
metryczny (rys. 51 ). Midzy zaciskami ih i Vt panowaoby na-
picie skojarzone, )/3 razy wiksze od fazowego, natomiast midzy
o r a z
zaciskami Ih i a % i "^l tylko fazowe,
Wemy ukad A/A.
Kierunek nawini obu uzwoje, jak poprzednio, zgodny.
Na rys, 52" widzimy gwiazd napi generatora ABC.
Na rys. 52'" mamy trjkt napi pierwotnych transforma-
tora pokrywajcy si, oczywicie, z gwiazd napi generatora.
By uzyska prawidow gwiazd wtrn transformatora, naley po-
czy ze sob albo wszystkie koce" albo wszystkie po-
cztki".
1V
Na rys. 52 mamy gwiazd wtrn, uzyskan przez po-
czenie kocw" 2 % % Promienie gwiazdy s odpowiednio rw-
nolege do bokw trjkta napi strony pierwotnej.
Rys, 52V daje gwiazd, otrzyman przy poczeniu w punkt
zerowy pocztkw" tt1vlwi. Gwiazda ta jest w stosunku do po-
przedniej odwrcona o 180.
Rozpatrzmy jeszcze wypadek poczenia uzwojenia wtrnego w A
przy uzwojeniu pierwotnem poczonem w A.
Zaoenie co do zgodnoci kierunku nawinicia do uzwoje
zachowujemy.
Rys. 5311 jest gwiazd napi generatora.
RYs. 531U jest gwiazd napi strony pierwotnej transfor-
matora.
Przystpujemy do strony wtrnej. Wemy faz ut2i PO"
niewa mamy zaoenie, e kierunek nawini jest zgodny, wektor
napicia tej fazy jest skierowany zgodnie z wektorem napicia
strony pierwotnej (rys. 531V), Do pocztku tej fazy naley przy-
czy jaki z kocw" dwuch pozostaych faz np. V%wtedy wek-
tor napicia wtrnego fazy vtvs bdzie skierowany ukonie na
prawo ku doowi. Do pocztku" t)^ tej fazy zaczamy koniec"
w3 fazy pozostaej otrzymujemy dany trjkt. Gdybymy do
pocztku ! fazy pierwszej [u^ M2) przyczyli zamiast koca v
koniec" <wit otrzymalibymy A odwrcony o 180" (rys, 53V).
Wrmy do rys, 531V, fazy ilx 2 i vt <v% s poczone dobrze
kocwkami L i v2. Do pocztku" vx przyczamy faz trzeci,
lecz nie kocem w2, jak to by by powinno, a pocztkiem wi.
Wektor m2 Wt zmieni kierunek (rys. 53VI).
Midzy kocwkami 2 W2 bdzie panowao podwjne na-
picie fazowe gdybymy te kocwki poczyli elektrycznie
ze sob, w obwodzie zamknitym, zoonym z uzwoje naszych
trzech faz, popynby prd, wywoany podwjnem fazowem napi-
 55

ciem i ograniczony opornoci uzwoje fazowych. Uzwojenia wtr-

ne od tego nadmiernego prdu mogyby sie uszkodzi.

III

Ul Ul

V VI
Rys. 53,
Podobnie moemy rozpatrze wszelkie moliwe kombinacje po-
cze uzwoje fazowych strony pierwotnej i wtrnej.
. Otrzymane wykresy wektorowe napi strony pierwotnej
i wtrnej transformatora pozwol nam, jak zobaczymy w przyszo-
ci, zorjentowa si, co do moliwoci wsppracy rwnolegej
transformatorw.
4. Poczenie w zygzak.
;, ^JPoza normalnemi poczeniami w gwiazd i trjkt, spotyka-
my b. czsto po stronie niskiego napicia u transformatorw, prze-
znaczonych do celw owietlenia przy mocach mniejszych (do
200-r- 400 kVA), poczenie specjalne zygzak, lub jak Czesi
mwi pogldowo gwiazd aman.
 56

Takie poczenie pozwala na uzyskanie wikszej rwnomier-

noci obcienia po stronie pierwotnej gdy strona wtrna jest
obciona nierwnomiernie, jak to czsto moe si zdarzy przy

Rys, 54,

owietleniu. Przy zygzaku po stronie niskiego napicia uzwojenie

wysokiego napicia jest zwykle czone w gwiazd.
Schematycznie ukad w zygzak jest przedsta-
wiony na rys, 54, Uzwojenie wtrne kadego ze
supw jest podzielone na 2 rwne czci. Uzwo-
jenie jednej fazy jest zoone z dwch powek osa-
dzonych na rnych supach. Ma to na 'celu rozo-
enie obcienia jednej fazy po stronie wtrnej na
dwa supy.
Przy zygzaku transformator posiada wyprowa-
dzony punkt zerowy, by mc korzysta zarwno
z napi midzyprzewodowych, jak i fazowych,
Przy poczeniu w zygzak niemal wycznie
uywa si uzwojenia cylindrycznego!;(nie krkowe-
go). Przytem powki uzwojenia znajdujcego si na
jednym supie (np. ab i c d) nie s osadzone
jedna nad drug, jak to jest przedstawione sche-
matycznie na rys. 54, lecz s nawinite kada na
ca wysoko supa i s umieszczone w stosunku
Rys, 55. do siebie wsprodkowojak to widzimy na rys. 55.
 57

Biorc to pod uwag, przeksztacimy schemat zasadniczy

(rys. 54) na bardziej zbliony do obrazu rzeczywistego (bdzie to
niejako schemat montaowy) rys. 56.
Przed wykonaniem wykresu wektorowego napi dla zygzaka,
przeczymy nasze uzwojenie na zwyczajn gwiazd. W tym celu
naley poczy ze sob punkty b i c; f i g; t i ni, kocwki za
d, h, n zwiza w punkt zerowy (rys, 57).
0

a c r. k \m la

b d h n -

Rys. 56. Rys. 57,

Dla tego poczenia wykrelimy gwiazd napi, (rys. 58).

Widzimy, e napicie fazy rwna si podwjnemu napiciu cewki
poowicznej, gdy kada z cewek osadzona jest na tym samym su
pie i napicia tych cewek poowicznych s ze sob w fazie. Przy
zygzaku napicie fazowe rwna si sumie napi cewek poowicz-
nych, osadzonych na rnych supach, a zatem napi nie bd-
cych ze sob w fazie suma zatem w tym wypadku bdzie geo-
metryczna.

59
Rys. 58. '
Na rysunku 59 widzimy wykres wektorowy napi poczenia
w zygzak dla schematu z rys. 56.
 Za podstaw do wykresu suy rys, 58, Z niego wzilimy
wielko i kierunek napi cewek poowicznych. Kierunek wekto-
rw napi cewek cd, g h oraz m n zosta odwrcony o 180"
ze wzgldu na to, e na rys. 58 w punkt zerowy zostay powizane
kocwki d,h,n, przy zygzaku za kocwki c,g,m,
Jak ze stosunkw geometrycznych wynika, napicie fazowe
przy zygzaku (wektor me) wyniesie:
_ _i/3 1/3
1/3 /
me = 2pe\ pe =fe
fe
sin60=/<? ; me =2fe-= |/3 fe ,

czyli napicie fazowe przy zygzaku jest |'3 razy wiksze od napi-
cia cewki poowicznej (fe), wtedy, gdy przy gwiedzie byo 2 razy
wiksze.
Jeeli oznaczymy przez W& liczb zwojw wtrnych na supie,
wtedy na jedn cewk poowiczn przypadnie - -zwojw.
SEM wzniecona w takiej cewce:

E'2 = 4,44/* 3 1(T 8 .

SEM fazowa przy poczeniu w gwiazd;

E} = 2 E\ = 2 4,44 / <I> ^ 10"8 = 4,44 / <1> w W~8.

2
SEM fazowa przy poczeniu w zygzak:

' E\ = i/3 E'2 1/3 4,44/* 10-8 = 0,865 4,44/<l> wt 10 8,

2
By przy ^ uzyska takie same napicie co przy gwiedzie
[E\ s ./) naley da wicej zwojw.
Ef = 4,44 / <I> wj" 108; El = 0,865 4,44 / <I> wB* 10 ~8
x == Ez2 ; 4,44 f * sx 10-8 = 0,865 4,44/ <l> w/10' 8 ,
skd
X
3 =l,15mM ...(1)

Widzimy zatem, e dla uzyskania takiego samego napicia przy

zygzaku jak przy gwiedzie naley da zwojw o 15% wicej. Jest
to przyczyna, dla ktrej transformator w ukadzie A/?- jest zwykle
nieco droszy od transformatora w ukadzie A/A przy tej samej mo.
.* cy i napiciu midzyzaciskowem,
 59

Podatny jeszcze wzr na obliczenie cakowitej opornoci in-

dukcyjnej (oporn. indukc. zwarcia) transformatora przy zygzaku od
strony wtrnej.
Wedug Richtera:

xz s Xi -\- x = 7,9 /
3 (2)
b 36

WN
W tym wzorze
/oznacza czstotliwo, 1
lit redni dugo zwojw

I
cewek NN i WN
W\ liczb zwojw pierwot-
nych.
Pozostae wielkocijak na rys. 60.
Wymiary w cm, i
Rys. 60.

5. Trzecia harmoniczna prqdu magnesuiqcego w transfor-

matorze trjfazowym,
Z rozpatrzenia prdu magnesujcego w transformatorze jedno-
fazowym widzielimy, e, o ile strumie ma mie zmienno sinu-
soidaln, prd magnesujcy winien zawiera wysze harmoniczne,
przedewszystkiem trzeci. W transformatorze jednofazowym to jest
moliwe zawsze, w transformatorze trjfazowym w pewnych wy-
padkach, jak zobaczymy dalej, prd magnesujcy rnoe trzeciej har-
monicznej nie posiada.
Jeeli mamy do czynienia z 3-ma transformatorami jednofazo-
wemi, poczonemi po stronie pierwotnej w A z przewodem zero-
wym (czcym punkt zerowy transformatora z punktem zerowym ge-
neratora), lub z jednym transformatorem trjfazowym, poczonym
rwnie w A z przewodem zerowym (w obu wypadkach narazie
damy po stronie wtrnej rwnie A), to wysze harmoniczne prdu
magnesujcego bd swobodnie kryy w kadem z uzwoje fa-
zowych pierwotnych i przewodzie zerowym; kada faza bdzie za-
chowywaa si niezalenie (jak transform. jednofazowy) i bdzie
moga czerpa wszystkie potrzebne jej wysze harmoniczne -- wo-
bec tego strumie i wzniecona przez niego SEM bd sinusoidalne.
Jeeli teraz przewd zerowy usun to prd sinusoidy pod-
 59

Podatny jeszcze wzr na obliczenie cakowitej opornoci in-

dukcyjnej (oporn. indukc. zwarcia) transformatora przy zygzaku od
strony wtrnej.
Wedug Richtera:

xz s Xi -\- x = 7,9 /
3 (2)
b 36

WN
W tym wzorze
/oznacza czstotliwo, 1
lit redni dugo zwojw

I
cewek NN i WN
W\ liczb zwojw pierwot-
nych.
Pozostae wielkocijak na rys. 60.
Wymiary w cm, i
Rys. 60.

5. Trzecia harmoniczna prqdu magnesuiqcego w transfor-

matorze trjfazowym,
Z rozpatrzenia prdu magnesujcego w transformatorze jedno-
fazowym widzielimy, e, o ile strumie ma mie zmienno sinu-
soidaln, prd magnesujcy winien zawiera wysze harmoniczne,
przedewszystkiem trzeci. W transformatorze jednofazowym to jest
moliwe zawsze, w transformatorze trjfazowym w pewnych wy-
padkach, jak zobaczymy dalej, prd magnesujcy rnoe trzeciej har-
monicznej nie posiada.
Jeeli mamy do czynienia z 3-ma transformatorami jednofazo-
wemi, poczonemi po stronie pierwotnej w A z przewodem zero-
wym (czcym punkt zerowy transformatora z punktem zerowym ge-
neratora), lub z jednym transformatorem trjfazowym, poczonym
rwnie w A z przewodem zerowym (w obu wypadkach narazie
damy po stronie wtrnej rwnie A), to wysze harmoniczne prdu
magnesujcego bd swobodnie kryy w kadem z uzwoje fa-
zowych pierwotnych i przewodzie zerowym; kada faza bdzie za-
chowywaa si niezalenie (jak transform. jednofazowy) i bdzie
moga czerpa wszystkie potrzebne jej wysze harmoniczne -- wo-
bec tego strumie i wzniecona przez niego SEM bd sinusoidalne.
Jeeli teraz przewd zerowy usun to prd sinusoidy pod-
 60

stawowej i harmonicznych pitej, sidmej i innych, niepodzielnych

przez 3, bdzie normalnie pyn w uzwojeniach fazowych strony
pierwotnej transformatora, gdy zarwno sinusoida podstawowa,
jak i wysze harmoniczne niepodz. przez 3, bd w poszczeglnych
fazach przesunite wzgldem siebie o 120 czyli bd tworzyy
normalne ukady trjfazowe. Trzeciej harmonicznej natomiast nie
bdzie, gdy, jak wiemy, prdy potrjnej czstotliwoci we wszystkich
3-ch fazach s ze sob w fazie, to znaczy we wszystkich trzech
fazach maj w kadej chwili jednakow wielko i kierunek albo
od punktu zerowego, albo do punktu zerowego.
Na rys. 61 widzimy transformator z przewodem zerowym
i z zaznaczeniem drg prdu trzeciej harmonicznej.

Rys. 61.

Rys, 62 wskazuje, e bez przewodu zerowego, ktry byby

przewodem powrotnym lub dosyowym, trzecia harmoniczna prdu
nie moe by dostarczona do transformatora.

Rys, 62.

Jeeli prd magnesujcy nie bdzie posiada trzeciej harmo-

nicznej, zmienno strumienia przestanie by sinusoidalna stru-
mie bdzie zawiera trzeci harmoniczn, jak rwnie i SEM fa-
zowa, wzniecona przez ten strumie. Gdy mamy do czynienia
3-ma transformatorami jednofazowemi (ukad amerykaski), stru-
mienie potrjnej czstotliwoci w kadym z transformatorw posia-
 61

daj zamknite drogi elazne o maej opornoci magnetycznej

wpyw zatem ich na odksztacenie SEM fazowych jest duy.
Wedug oblicze Vidmara amplituda 3-ciej harmonicznej stru-
mienia wynosi (przy 3-ch jednoi transf.) przy max. indukcjach:
B = 20000 G 28,2% amplitudy sinusoidy podstawowej.
B = 14000 G ~ 22,6%
5=10000 0-14,8%
Poniewa SEM jest proporcjonalna do strumienia i czstotliwoci,
wic amplituda SEM potrjnej czstotliwoci bdzie w stosunku do
amplitudy SEM sinusoidy podstawowej wynosia odpowiednio
przy B = 20000 G 3 X 28,2 = 84,6%
przy B <= 14000 G 3 X 22,6 = 67,8%
przy B = 10000 G 3 X 14,8 44,4%.
Oglnie ta zaleno jest ujta w krzyw (rys. 63), dajc
90 0
amplitud SEM po-
0 trjnej czstotliwo-
80 tr ci w % od amplitu-
dy sinusoidy pod-
70 stawowej przy
rozmaitych nasy-
/
60 ceniach.
/

50 / Z krzywej widzi-
/
my, e odksztace-
40 - nie SEM fazowych
B jest due z tego
30 20000 te wzgldu (jak i
10000 15000
Rys. 63, z innych o czem
pniej) gwiazda w ukadzie amerykaskim (3 transf. jednof.) otrzy-
muje przewd zerowy od strony pierwotnej.
W transformatorze europejskim trjsupowym strumienie
trzeciej harmonicznej (bdce ze sob we wszystkich 3-ch supach
w fazie) maj do zamknicia si tylko jedn drog powietrze
(lub olej) (rys. 64), dlatego bd osabiane i w bardzo maym stop-
niu znieksztac SEM fazow*).
*) Naley zaznaczy, e w napiciu skojarzonem, ani w jednym, ani w dru-
gim wypadku, trzeciej harmonicznej nie bdzie.
i = v, v,.
120 V s i n 3
v
\\ iimx
V
~ ) + smx

Tutaj s to wartoci chwilowe napi fazowych.

^amx amplitudy sinusoidy podstawowej i 3-ciej harmonicznej.
 62

O ile transformator w celu lepszego chodzenia i izolacji jest

umieszczony w pudle elaznem (rys. 65), wypenionem olejem, to
strumienie trzeciej harmonicznej, zamykajce si zasadniczo przez
,-, s~ ,~ y olej, pjd czciowo i przez cianki
puda wywoujc dodatkowe straty
na prdy wirowe w elazie puda.
Dotychczas rozpatrywalimy ukad
pocze transformatora A/A. Jeeli po
1

stronie pierwotnej da A bez przewodu

zerowego, a po stronie wtrnej A. to,
1
1
1 1 jak zobaczymy, mimo braku przewodu
zerowego, strumie bdzie mia zmien-
Rys, 64, no sinusoidaln. Mona to wytoma-
czy w sposb nastpujcy: z powodu
braku trzeciej harmonicznej w prdzie magnesujcym, w strumieniu
magnetycznym wystpi"trzecia harmoniczna, wznie-
cajc w kadem z uzwoje fazowych trjkta
SEM-e potrjnej czstotliwoci. Te SEM, bdc
ze sob w fazie, dodadz si do siebie, wywou-
jc w obwodzie trjkta przepyw prdu po-
trjnej czstotliwoci. Prd ten wytworzy swj
strumie (potrjnej czstotl.) o kierunku przeciw-
nym do strumienia, ktry spowodowa wzniecenie
si SEM potrjnej czstotliwoci, i ten strumie
Rys, 65. niemal w caoci zgasi.
Zupenie podobnie jest, gdy uzwojenie pierwotne bdzie po-
czone w A-
W jakim stopniu strumie 3-ciej harmonicznej, wystpujcy
w transformatorze trjsupowym przy poczeniu A/A bez przewo-
du zerowego po stronie pierwotnej i zamykajcy si czciowo
przez cianki puda olejowego, moe zwikszy straty biegu jao-
wego, ilustruje przykad przytoczony przez Vidmara.
Transformator o mocy 20 kVA; 50 ~ /sek w poczeniu A/A
umieszczony w pudle, wykazywa przy normalnym napiciu 454 W
strat jaowych. Przy przeczeniu strony wtrnej na Ai straty spa-
dy do 296 W. Po usuniciu puda wynosiy 256 W. Jak obliczenie
sprawdzajce wykazao, indukcja w supie transform. wynosia
15300 G nasycenie jak dla transformatora za due std po-
wany wpyw 3-ciej harmonicznej. Ten przykad wskazuje nam
jednoczenie, e poczenie jednego z uzwoje w A nie kompen-
suje cakowicie 3-ciej harmonicznej strumienia gdy w naszym
przykadzie mimo poczenia uzwojenia wtrnego w A straty wy-
 63

nosiy 296 W, wtedy gdy po usuniciu puda tylko 256 W czyli

i przy A pewne straty w elazie puda miay miejsce.
Wypadku przytoczonego nie mona uoglnia tutaj bowiem
mamy do czynienia z niewaciwie zaprojektowanym transformatorem.

6. Prqd biegu jaowego w transformatorze trjfazowym.

Obwd magnetyczny, jak wspominalimy wyej, tworzy gwiazd
dwustronn (rys. 49). Fazy skrajne, majc wiksz oporno ma-
gnetyczn (dusza droga), bd potrzeboway wikszego prdu
magnesujcego.
Podobnie jak przy transformatorze jednofazowym, prd ma-
ksymalny w fazach skrajnych wynosi:
awsLs-\-aWj Lj-\-\,6oBp
i]\'nx skr
W1
za w fazie rodkowej
. . a Ws Ls -\-1,6 o BP
'n!X r, ""

Ls i Lj dugoci supa i jarzma w cm.

aws i ctwj amperozwoje odczytane z krzywych magneso-
wania dla max. indukcji w supie i jarzmie,
w liczba zwojw pierwotnych; 8 szczelina powietrzna (patrz
\-Z-b). Przyjmujemy, e w kadej fazie strumie ma do przebycia
dwie szczeliny. Przyj naley Bp Bs,
Przy zaoeniu sinusoidalnej zmiennoci prdu magnesujcego,
otrzymalibymy wartoci skuteczne prdu:

, awsLs-}-aWjLj-\-1,6 oBf, ...

lyskr = nz -W)

\/2 Wy

_awsLs-\-l,6SBp . .
|/2 Wy
Trzeba jednake uwzgldni odksztacony charakter krzywej
prdu magnesujcego. Gdybymy po stronie pierwotnej mieli gwiazd
z przewodem zerowym, postpi by naleao tak, jak przy trans-
formatorze jednofazowym, czyli dla indukcji w supie i jarzmie
odczyta z krzywej, na rys. 18 spczynniki k i przez nie po-
dzieli odpowiednio amperozwoje na magnesowanie supa i jarzma
w liczniku uamkw (3) i (4).
Jeeli gwiazda od strony pierwotnej przewodu zerowego nie
posiada (z czem si waciwie zawsze spotykamy w Europie) lub
 64

strona pierwotna jest "poczona w trjkt, wtedy prd magnesu-

jcy nie bdzie mia trzeciej harmonicznej, jego warto skuteczna
bdzie nisza, Uwzgldniamy to, wprowadzajc spczynnik

* _ ...(5)
2
Vi + P
Otrzyma ten spczynnik moemy w sposb podobny, jak
spczynnik k przy transformatorze jednofazowym, biorc pod uwa-
g brak w prdzie magnesujcym trzeciej harmonicznej.
Ze spoczynnikiem K postpujemy tak samo jak z k czyli
dzielimy przez niego odpowiednio amperozwoje.
Spczynniki i P odczytujemy z krzywej na rys, 16.
W ten sposb obliczamy skadow bezwatow prdu pracy
jaowej, Skadowa watowa jest b. nieznaczna. Zakadajc, e na
kad z faz przypadaj jednakowe straty w elazie, otrzymamy
skadow watow rednio:

gdzie AP straty w elazie transformatora trjfazowego;

V/s napicie fazowe pierwotne.
Prd biegu jaowego faz skrajnych: I^kr "^ V I^sk
za fazy rodkowej; /Ojr = ]//aMr-|-A)STO
Jeeli mwimy wogle o prdzie biegu jaowego transforma-
tora trjfazowego ' rozumiemy przez to prd redni:

r 2 Jaskr ~T~ 'gr .

Jo - .

7. Ukady pocze.
Przejdziemy teraz do omwienia waciwoci poszczeglnych
ukadw pocze.
a) Gwiazda gwiazda. Poczenie najprostsze i najtasze.
W porwnaniu z A na t sam moc i to samo napicie midzyza-
ciskowe uzwojenie fazy posiada /3 razy mniej zwojw o /3 razy
wikszym przekroju, mniej jest izolacji, mniejsza ilo cewek, na
ktre rozbijamy zazwyczaj uzwojenie wysok. napicia, mniej szczelin
midzycewkowych, obniajcych spczynnik wypenienia okna.
Zaznaczy pozatem naley, e cena 1 kg, drutu okrgego, ktry
bywa uywany zazwyczaj przy transformatorach mniejszych i red-
nich mocy do budowy uzwojenia wysokiego napicia, jest przy
 65

maych rednich wysza ni przy duych ze wzgldu na wiksze

trudnoci, zwizane z cignieniem i izolacj drutu. Jest to jeszcze
jedna przyczyna, dla ktrej poczenie w A wypada droej.
Ukad A/A bez przewodu
zerowego od strony pierwotnej
(a tak zwykle bywa w insta-
lacjach europejskich) nie nadaje
si zasadniczo do obcie nie-
symetrycznych (naprzykad dla
celw owietleniowych). Wyja-
ni to moe nam nastpujcy
prosty rachunek,
Mamy transformator trj-
fazowy w ukadzie A/A bez
przewodu zerowego od strony
pierwotnej. Aby unikn ko-
niecznoci sprowadzania uzwo-
jenia wtrnego do pierwotnego,
zaoymy odrazu, e przekad-
nia naszego transformatora wy-
nosi rf = l : l , czyli, e w ka-
dym z uzwoje fazowych za-
Rys, 66,
rwno strony pierwotnej, jak
i wtrnej, mamy t sam liczb zwojw oznaczymy j
przez w.
Po stronie wtrnej mamy obcion jedn faz warto
chwilow prdu oznaczymy przez i. Wartoci chwilowe prdu
w uzwojeniach fazowych po stronie pierwotnej oznaczamy odpowie-
dnio przez tx, L,, i.A, Kierunki prdw przyjmujemy jak na ry-
sunku, Waciwe kierunki prdu wynikn z rachunku,
Dla prdw strony pierwotnej mamy zaleno:
i, -.. (7)
Dla kadego z 3 zamknitych obwodw magnetycznych, ktre
tworz parami supy naszego transformatora, moemy napisa r-
wnania rwnowagi magnetycznej czyli, e w kadym obwodzie
zamknitym suma si magnetomotorycznych w nim dziaajcych,
z pominiciem prdw magnesujcych, rwna si zeru.
A wic supy I II: i% w i2 w + i w = 0.
Po skrceniu przez W: ixi!2~]-/ = 0 18)
Supy I III: ix w i^ w-\-i w = 0 it
 66

Supy II III: i.nW isw = O, czyli is . . . (9)

Wyznaczajc z rwnania (7) prd i1 i majc na uwadze zale-

no (9), napiszemy:
it L 4 = 2 k . . . (10)

Podstawiajc ten wynik do rwnania (8) 2 A. L + ' = 0,

. _.. 1 .
otrzymamy 2
'3
1 , )
Poniewa L i.2, wic ia = f2 =
3
. . . (11)
Prd /,
3

Rwnania (11) daj nam zaleno midzy wartociami chwi-

,lowemi przechodzc do wartoci skutecznych, moemy napisa
(wartoci skuteczne s oznaczone duemi literami):

1
/ I - 1 . . . (12)

Z tych rwna moemy wycign nastpujce wnioski: prdy

w uzwojeniach pierwotnych fazy drugiej i trzeciej s w fazie ze sob
i z prdem /, s sobie rwne i wynosz prdu / pyncego w fa-

zie wtrnie obcionej, Prd w uzwojeniu fazy pierwszej po stro-

2
nie pierwotnej wynosi prdu tej samej fazy po stronie wtrnej

i jest przesunity w stosunku do niego o 180 (znak ).

Najlepiej nasze wyniki dadz si
B przedstawi na wykresie wektorowym
(rys, 67). Mamy tu gwiazd napi
strony wtrnej [O A B C). Obcion
jest faza OC (prd /),
- Prd /x jest przesunity w sto-
sunku do prdu / o 180. Prdy />
i /j s z prdem / w fazie. Na supie
fazy pierwszej {OC) prd pynie w obu
uzwojeniach lecz wikszy we wtr-
nem, przewaaj amperozwoje uzwoje-
Rys. 67, nia wtrnego; amperozwoje wypadko-
 67

we wynosz:
2 1
I w Lw = Iw 1 w = I w.
3 . 3
Wektor tej rnicy amperozwojw na supie fazy pierwszej
(OC) jest skierowany ku doowi. Na supach faz drugiej i trzeciej
prdy pyn tylko w uzwojeniach pierwotnych one zatem stwa-
rzaj wycznie amperozwoje tych faz, rwne w kadej
/3 w = /3 w I w.

Wektory tych amperozwojw s skierowane (rys. 67) rwnie ku

doowi. Otrzymujemy bardzo ciekawy obraz: amperozwoje czynne
kadego ze supw s sobie rwne i s ze sob w fazie. Stru-
mienie przez te amperozwoje wytwarzane rwnie bd rwne
i bd ze sob w kadym ze supw w fazie: bd zawsze skiero-
wane jednoczenie bd ku doowi, bd ku grze. Jedtyn drog
do zamknicia si maj te strumienie jednofazowe przez powietrze
(wzgl. olej) i ewentualnie cianki puda olejowego, W ostatnim wy-
padku moliwe s dodatkowe straty na prdy wirowe w ciankach
puda. Te straty nie s jednake gwn przyczyn, uniemoliwia-
jc prac w naszym ukadzie przy obcieniu niesymetrycznem.
Strumienie jednofazowe, zamykajce si przez powietrze, wznieca-
j w uzwojeniach transformatora pewne SEM dodatkowe, bdce
ze sob we wszystkich uzwojeniach w fazie. Te SEM dodatkowe,
dodajc si do napi fazowych strony wtrnej, spowoduj znie-
ksztacenie gwiazdy napi po stronie wtrnej: w dwch fazach
bdziemy mieli nadmierny spadek napicia, w jednej wzrost.
Pewn nieznaczn asymetrj obcienia nasz ukad dopuszcza;
prd w przewodzie zerowym (po stronie wtrnej) jednake nie mo-
e przekroczy 10% prdu w przewodach skrajnych.
Jeeli mamy trzy jednofazowe transformatory, poczone
w ukad A/A bez przewodu zerowego od strony pierwotnej, to roz-
patrywane przez nas strumienie dodatkowe maj drogi zamknite
w obwodach elaznych kadego z transformatorw i z tego powo-
du nie ulegn osabieniu. Znieksztacenie gwiazdy napi po stro-
nie wtrnej, ju przy maych asymetrjach obcienia, bdzie tak
znaczne, e gwiazda pierwotna bez przewodu zerowego nie moe
by dopuszczona.
Ostatecznie naley stwierdzi, e gwn przyczyn, uniemo-
liwiajc prac transformatora w naszym ukadzie przy obcie-
niach niesymetrycznych, stanowi strumienie dodatkowe, wystpu-
jce w kadym ze supw i bdce ze sob w fazie. Zniszczenie
ich rozwizaoby zagadnienie i pozwolioby na dowolne obcienie
 68

transformatora. Moemy to uskuteczni, zaopatrujc transformator

w zwj zwarty (o odpowiednio dobranym przekroju), obejmujcy
jednoczenie wszystkie 3 supy, jak na rys. 68, Strumienie jedno-
fazowe tych supw wzniec w naszym
zwoju SEM-e bdce ze sob w fazie
i dodajce si dc siebie algebraicznie;
one spowoduj przepyw w zwartym zwo-
R 6g
ju prdu, ktry wytworzy swj strumie,
przeciwdziaajcy i gaszcy szkodliwe strumienie jednofazowe.
SEM-e wzniecone w zwartym zwoju przez strumienie robocze ka-
dego ze supw (przesunite w stosunku do siebie o 120") dadz
w sumie zero i adnego prdu nie wywoaj,
Zamiast zwoju zwartego mo-
na da blach odpowiednio wy-
cit (rys, 69), Transformator
suchy z takiemi blachami, ktre
jednoczenie znakomicie przy-
czyniaj si do odprowadzania
ciepa, zbudowa F. Pichler
(rys. 70), Transformator ma Rys- 69,
uzwojenie krkowe, midzy krkami mieszcz si blachy. Trans-
formator Pichlera nadaje si do obcie niesymetrycznych, posia-

Rys. 70;
 69

da dobre warunki chodzenia, jednake ma stosunkowo niedue

zastosowanie z tych samych powodw, jak i wszystkie transforma-
tory suche: gorsze warunki izolacji oraz mniejsza pewno ruchu.
Jak si zachowuje nasz ukad pod wzgldem trzeciej harmonicz-
nejju mwilimyprd magnesujcy trzeciej harmonicznej pobiera
z sieci nie moe, wobec czego trzecia harmoniczna wkradnie si
do strumienia. Rola jej w transformatorach trjsupowych jest nie-
znaczna. Przy trzech transformatorach jednofazowych, o ile strona
pierwotna nie posiada przewodu zerowego, z trzeci harmoniczn
strumienia, ktra ma zamknit drog w elazie o maej' opornoci
magnetycznej, naleaoby si liczy. Przy tym sposobie transfor-
mowania, jak wspomnielimy, gwiazdy bez przewodu zerowego po
stronie pierwotnej naog si nie daje. Moliwe jest tutaj jednake
ciekawe poczenie, gdy trzecia harmoniczna strumienia bdzie wy-
korzystana mianowicie przy transformatorach przeznaczonych do
zasilania silnikw trakcyjnych, budowanych dJa czstotliwoci od
16 do 25 /sek. Kady z trzech
transformatorw, (rys, 71) po-
siada 3 uzwojenia 2 normal-
ne i jedno pomocnicze, Uzwo-
jenia normalne ze strony pier-
wotnej i wtrnej s powizane
w gwiazdy. Uzwojenia pomoc-
nicze wszystkich 3-ch transfor-
matorw s poczone ze sob
w szereg, skrajne koce a i b
s wyprowadzone na szyny
A i B. Uzwojenia pomocnicze
su wanie dc wykorzy-
stania trzeciej harmonicznej.
Poniewa strumienie potrj-
nej czstotliwoci s ze sob
we wszystkich transformatorach
-w fazie, wic i SEM, indukowane
przez nie w uzwojeniach po-
mocniczych s ze sob w fazie,
dodajc si arytmetycznie do
siebie. Na szynach A B pa-
nuje napicie o czstotliwoci
potrjnej w stosunku do czsto- ' ys, 1,
tliwoci zasadniczej transformatorw czyli, jeeli ta ostatnia wy-
nosia np, 16 2/3~/sek, to na szynach mamy napicie o czstotli-
woci 3 X 16 2A =50^-/sek, Prd o takiej czstotliwoci dobrze
 70
a
si nadaje do owietlenia (przy czstotliwoci 16 /a~/sek, mamy
miganie arwek). W ten sposb nasz transformator daje prd
2
0 czstotliwoci 16 /;!~/sek. dla celw trakcyjnych, oraz zasila
pewn liczb arwek prdem o czstotliwoci 50~/sek.
b) Ukad trjkt gwiazda. Ukad dobrze si nadaje dla
obcie niesymetrycznych, Rachunek przez nas wyej przero-
biony dla ukadu A/A i tutaj oczywicie obowizuje, lecz powstae
naskutek asymetrji obcienia strumienie jednofazowe bd zgaszone
dziki obecnoci zamknitego uzwojenia, jakiem jest trjkt. Z tego
punktu widzenia zatem, trjkt odgrywa tak sam rol, jak np
blacha (rys. 69) w transformatorze Pichlera.
W idealnym wypadku cakowitego stumienia strumieni jedno-
fazowych, bdziemy mieli po stronie pierwotnej prd tylko w tej
fazie, ktra jest obciona po stronie wtrnej.
Ukad rozpatrywany, zwaszcza przy mniejszych mocach, jest
nieco droszy od ukadu A/A (na to samo napicie midzyzacisko*v-vo.
1 t sam moc) z powodw ju omawianych.
Duym plusem naszego ukadu jest mono pracy w t. zw.
ukadzie <V, Jeeli po stronie wysokiego napicia, poczonej w A-
jedna z faz z jakiejkolwiek-
bd przyczyny zostanie
uszkodzona, to po usuni-
ciu tej fazy, transforma-
tor moe pracowa w dal-
szym cigu (przy zmiejszo-
nej mocy). W midzyczasie
uzwojenie uszkodzone jest
naprawione, wzgldnie wy-
AWWWWWWWW* konane na nowo. Ostatecz-
faza uszkodzona nie przerwa w ruchu trans-
i usunita
formatora trwa tylko tyle

N/1 czasu, ile trzeba na usuni-

cie chorej fazy, oraz pniej
na zaoenie naprawionej.
Schematycznie prac w uk-
adzie V (inaczej otwar-
tego trjkta) przedstawia
rysunek 72, Przy ukadzie
Vw trjkcie napi strony
pierwotnej brakuje jedne-
go boku (trjkt otwarty),,
lecz trjkt, mimo to, po-
Rys. 72. siada swoje trzy wierz-
 T1

choki, a poniewa poczenie uzwojenia pierwotnego z sieci

wykonuje si wanie w tych punktach wierzchokowych, wic pra-
ca transformatora jest moliwa. Obcienie transformatora oczywi-
cie naley odpowiednio zmniejszy,
Postaramy si teraz ustali do jakiej wysokoci mona obci-
y transformator przy ukadzie Vbez szkody dla jego uzwoje.
Przyjmiemy, e po stronie wtrnej mamy obcienie syme-
tryczne (rys. 73), w przewodzie zerowym aden prd nie pynie
wartoci chwilowe prdw wtr-
nych w poszczeglnych fazach
1 11 m
oznaczymy przez i i i . Kie-
runki prdw przyjmiemy jak
na rys. 73, Waciwe kierunki
prdu wynikn z rachunku,
Wartoci chwilowe prdu
w dwch fazach zdrowych po
stronie pierwotnej oznaczymy
przez ix f2 <
Zaoymy, e przekadnia
napi fazowych wynosi jed-
no czyli e uzwojenia fa-
zowe strony pierwotnej i wtr-
nej posiadaj jednakow licz-
b zwojw w. Podobnie, jak
przy rozwaaniu ukadu A/A,
(patrz II, 1-a) napiszemy rw-
nania rwnowagi magnetycz-
nej (w kadym obwodzie e-
laznym zamknitym suma ampe-
rozwojw w nim dziaaj-
cych z pominiciem pr-
dw magnesujcych, rwna si
zeru), Rys. 73,

i2w i w i--w =
ni
i w
ui ,n
-w
Po skrceniu rwna przez w, otrzymamy:
 72

l\-\- I I = U ... U-iJ

^/"-/'aO . . . (13)

Z tych rwna moemy wyznaczy wartoci chwilowe ^j oraz L :

Z rwnania (12) ix ii
u m
Z rwnania (13) u = i i . . . (15)
Poprzednio ju zaoylimy, e po stronie wtrnej mamy ob-
cienie symetryczne. Wobec tego moemy napisa;

i =Imxsinait; i Imxsin[ut120); / == /,.vsin(w /!-240),

gdzie Imx oznacza warto maksymaln prdu wtrnego,
Korzystajc z tych zalenoci i podstawiajc je do rwnania
(14), otrzymamy:
i iii p

i1==i i = Imx [sin w t sin (w t 240)] -= ]/3 /* sin (w jt 30)

Analogicznie, podstawiajc wartoci na i i / do rwnania (15)

i przeksztacajc, otrzymamy:

4 B /" /" == ]/3 / w sin (w 90")

Rys, 74,

Ilustracj naszego rachunku daje wykres wektorowy (rys, 74),

wykonany dla wartoci maksymalnych,
 lmx 'mx 'mx i mx

Zarwno rachunek, jak i wykres pozwalaj na wycignicie

nastpujcych wnioskw:
1) Maksymalne wartoci prdu w dwch zdrowych fazach po stro-
nie pierwotnej s jednakowe, \3 razy wiksze od maksymalnej war-
toci prdu w uzwojeniach wtrnych:
Iml = hnl / 3 Imx
Poniewa mamy transformator o przekadni fazowej 1:1, wic
przy normalnem projektowaniu przekroje uzwoje pierwotnego
i wtrnego s jednakowe. Std wynika, e, jeeli strona wtrna
bya obciona prdem nominalnym, dozwolonym ze wzgldu na
grzanie si uzwojenia, to prd strony pierwotnej (j/3 razy wikszy
od prdu strony wtrnej) bdzie nadmierny i moe uszkodzi izo-
lacj uzwojenia pierwotnego. By tego unikn, naley prd obci-
enia wtrnego obniy i to tak, by maksymalny prd strony pier-
wotnej nie przekroczy I,x. lnnemi sowy prd wtrny naley ob-
niy y3 razy czyli przy ukadzie V moemy dopuci tylko
-^= = 0,58 obcienia oznaczonego na tabliczce transformatora.
V3
2) Przesunicie fazowe midzy prdami po stronie pier-
wotnej wynosi 60, zamiast wymaganych 120 transformator
w ukadzie V stanowi dla sieci nawet przy syretrycznem ob-
cieniu strony wtrnej obcienie b. nieprzyjemne,
Mimo tych wad, zdolno ukadu A/A do pracy przy jednej
uszkodzonej i usunitej fazie naley uwaa za cenn waciwo
tego ukadu, gdy w wypadku uszkodzenia jednej fazy wysokiego
napicia, czyni przerw w pracy transformatora znacznie krtsz.
Dla celw owietleniowych, uywa si transformatorw w tym
ukadzie, poczynajc; od jakich 200-^400 kVA. (poniej tej mocy
najczciej uywa si A/|X-), przyczem od strony wysokiego napicia
mamy A- gwiazd za po stronie wtrnej zaopatrujemy w przewd
zerowy.
Ukad A/A spotyka si czsto przy transformatorach podnosz-
cych napicie (np. dla celw przesyania energji na dalekie odleg-
oci), przyczem A dajemy po stronie niszego napicia.
c) Gwiazda-zygzak jest narwni z A/A typowem poczeniem
dla obcie niesymetrycznych owietleniowych. Oba ukady,
zarwno A/A l a k ^}~ S 3 przy tej samej mocy i tych samych napi-
ciach midzyzaciskowych nieco drosze od ukadu A/A ukad A/A
ze wzgldu na uzwojenie wysokiego napicia (cieszy drut, wicej
izolacji, gorsze wyzyskanie okna); ukad A/?- ze wzgldu na uzwo-
 74

jenie niskiego napicia, gdy wymaga o 15% wicej zwojw,

Z tych dwch ukadw dla transformatorw niniejszych mocy (do
200^~400kVA) okazuje si naog bardziej korzystnetn poczenie
d im
A/?-j dla wikszych A/A - g Y transformator jest wikszy, tem
wykonanie trjkta po stronie wysokiego napicia coraz mniej daje
si we znaki.
Naley zaznaczy, e zygzak o napiciu skojarzonem ^(np. 380 V.)
V /380
moe by przeczony n a ^ o napiciu skojarzonem , I 220 V.
1 3 \1 3
Naley w tym celu uskuteczni poczenia rwnolege po-
wek uzwoje, osadzonych na tych samych supach (np. CLb i c d
na rys. 55), a otrzymane grupy rwnolege zwiza w gwiazd.
Omawiane przeksztacenie jest przedstawione wektorowo na rys. 75.

Rys, 75,

Z tej moliwoci w praktyce niekiedy si korzysta w ten spo-

sb, e fabryka ma na skadzie jeden typ uzwojenia niskiego na-
picia i czy je bd w ^- bd w X zalenie od zapotrzebowania.
d) Trjkt trjkt. Ukad ten jest stosowany w wypadkach
wyjtkowych.
Zalety: 1) dopuszcza wszelkie asymetrje obcienia; 2) pozwala
na dwustronny ukad V, czyli na cakowite usunicie
uzwoje pierwotnego i wtrnego z jednego ze supw.
Wady: 1) jest nieelastyczny w eksploatacji, pozwalajc na
korzystanie tylko z jednego napicia; 2) jest stosun-
kowo drogi.
 ROZDZIA III.

SPRAWNO.
Sprawnoci nazywamy stosunek mocy rzeczywistej oddanej
przez transformator (P2) do mocy rzeczywistej przez niego pobra-
nej (/>,)

Moemy napisa: Pt = P 2 + A P -f- APni, gdzie A P straty

w elazie transformatora; AP,'straty w miedzi.

Moc strony wtrnej: P2 = m V2 / 2 cos <p3.

Straty w miedzi: APm^=m I*r, = m rz = I2

Podstawiajc, otrzymamy:

..,(2)
2 72 cos tpa -f- ^ -|- ml2 - rz

Sprbujmy wyznaczy warunki, kiedy sprawno osiga ma-

ksimum.
W tym celu nasze rwnanie zrniczkujemy wzgldem / 2 .
Wprowadzimy uprzednio pewne oznaczenia:

m Va cos tPo = a m rz = o,

Wielkoci te nie s zalene od obcienia (V2 nieco si

zmienia wraz z obcieniem, lecz bardzo nieznacznie) i mog by
traktowane jako stae.
 76

dl2

a /2 + A Pt -f b l\ fl/2 2l\b*=0,
skd
2
' , . = /2 /; = I\ m ~ rz A />,. I (3)

Widzimy zatem, e sprawno osiga swe maksimum, gdy straty

w elazie s rwne stratom w miedzi.
Wynik ten daje nam pewne wskazania konstrukcyjne.
Jeeli transformator ma pracowa stale przy swem obcieniu
nominalnem (do takich warunkw pracy zbliamy si przy transfor-
matorach siowych), naley budowa transformator tak, by straty
w miedzi przy obcieniu nominalnem rwnay si stratom w e-
lazie.
Transformatory, przeznaczone do zasilania instalacji owietle-
niowych, w cigu krtkiego czasu mog nawet by przecione, na-
tomiast wiksz cz doby pozostaj niedocione. Tutaj jest
wskazanem, by najwiksza sprawno transformatora przypadaa na
okres najduszy pracy, czyli na okres niedocienia.
W transformatorach owietleniowych maksimum sprawnoci wy-
stpuje zazwyczaj przy 60 do 50$ obcienia nominalnego, co przy
penem obcieniu (nominalnem) daje stosunek strat w miedzi do
strat w elazie

A ' "
Przykad.
Transformator o mocy 100 kVA, straty w elazie A P = 600 W.;
straty w miedzi AP W = 2,1% 2100 W.
Obliczy: 1) sprawno przy 100% obc. i coscp2 = l,0
2) i cos cp2 <= 0,5
3) maksymaln przy cos cp2 = 1,0
4) i, cos cpa 0,5

u , mJA , .
=0 974
100- 1,0 + 0,6-1-2,1
2) .q= 100_LO5
100-0,5 + 0,6 + 2,1 ' '
 77

3) Sprawno max. wystpi przy pewnem obcieniu P, dla

ktrego AP, = AP i = 600 W, Straty w miedzi s proporcjonalne
do kwadratu prdu, czyli przy staem napiciudo kwadratu mocy
pozornej

100 2100'
skd

Y- 600
p = 1001/ - - - - = 53,4 kVA.
2100
53.4- 1,0
/) =
0,978.
53,4- 1,0 + 0,6 + 0,6
53,4-0,5
4) = 0,958.
53,4 05 + 0,6 + 0,6
Porwnywujc wyniki rozwiza punktw (1) i (3) oraz (2) i (4),
widzimy, e, istotnie, sprawnoci w wypadku LPf= kPm s wysze
ni przy \QQ% obcienia.
Sprawno transformatorw jest naog wysoka.
Podamy tutaj dla przykadu tabel sprawnoci transformatorw
przy cos 9 2 = 1. zaczerpnit z katalogu jednej z firm krajowych.

TABELA III.

Moc
1 w kVA. 50 75 100 200 400 640 1000 1600

2 3000 V 96,54 96 80 97 08 97 63 97,91 98,12 98 33 98.48

Sprawno
w%
3 30000 V 96,01 96 47 96 71 97 32 97,74 98,0 98 22 98,38

Porwnywujc ze sob wiersze 2 i 3 widzimy, e sprawno

przy tej samej mocy ze wzrostem napicia maleje. Tumaczy si
to tem, e przy wyszem napiciu uzwojenie wymaga wicej izo-
lacji, a przez to zajmuje wicej miejsca: sup, by na nim zmiecio
si uzwojenie, naley da wyszy; odstp midzy supami nieco
wikszy dusze jarzmo. W rezultacie mamy wiksze straty
w elazie (np. dla transforrn. o mocy 100 kVA przy 3000 V,
straty w elazie wynosz 600 W, za przy 30000 V 850 W).
Przy wyszem napiciu rwnie bd nieco wiksze straty
w miedzi ze wzgldu na wiksz redni dugo zwoju wysze-
go napicia,
 78

Niekiedy (przy transformatorach o zmiennem obcieniu np,

przy transformatorach owietleniowych) jest uywane pojcie rocznej,
wzgldnie dziennej sprawnoci. Jest to stosunek energji uytecznej, od-
danej przez stron wtrn w cigu roku (wzgldnie doby), do energji,
doprowadzonej do transf. w tym samym czasie (rwnej energji uy-
tecznej plus straty energji w miedzi uzwoje i elazie).
Sprawno roczna wyrazi si wzorem:
;/

V tn Ptn
JJ
l
7],= (4)

1
n n

%
tnP + tn A Pmn + 365 24- A P i .

W tym wzorze n oznacza liczb okresw czasu w cigu

roku, podczas ktrych transformator po stronie wtrnej oddaje
moc P21l P 2 2 , P 2 3 ... P2n.
Czas trwania poboru kadej z tych mocy (wyraony w go-
dzinach) oznaczymy przez ,, ts, ts,,. tn.
Straty w miedzi (w obu uzwojeniach), odpowiadajce tym okre-
som czasu s oznaczone &Pmil &Pm&l A Pm ,,. A Pmn,
Straty mocy w elazie w cigu caego roku s stae A P-
Straty roczne energji w elazie, o ile transformator jest stale
zaczony na sie pierwotn, wynios 365 X 24 X A P* kilowatogo-
dzin (w zaoeniu e rok posiada 365 dni).
Sprawno dzienna wyrazi si podobnie.

40
00
w- f
/

80 /

60 y s'

40 /
/
30
/
s' c >

20 /
15 / s

10
8
/.
s
' /
/'

6 S

4
>
/
3 s VA
50 100 200 500 1000 2000 5000
Rys. 76,'
 79

Na zakoczenie podamy jeszcze par krzywych, dajcych za-

leno przecitnych strat w miedzi i elazie ( / = 50 ~/sek.) trans-
formatora od jego mocy.
Wykres 76 jest sporzdzony dla jednostek maych do 5 kVA.
Rodzaj chodzenia powietrznego czy olejowego tutaj nie od-
grywa roli.
Krzywa astraty w miedzi transf. jedno i trjfazowych
b . w elazie trjfazowych
c
u u u jednofazowych.
Na wykresie 77 mamy straty w transformatorach trjfazo-
wych olejowych przy chodzeniu naturalnem.

3,0 ' fc-

0/

. a
2,0 /o

1,5 ^ ,

--,

1.0 * ^

0,8 -.b .

*- - - d
0,6
0,5
0,4 *
~ ' ,
0,3

0,2
kVA
5 7,5 10 15 20 30 50 75IO0 15O2O0 3OO 500 1000 2000 5000 10000

Rys. 77.

Krzywa a straty w miedzi przy ukadzie pocze A/A,

Krzywa b straty w elazie ( / = 50~-/sek.) przy przekadni
5000/231 V.
_ Krzywa cstraty w elazie (/=50~/sek.) przy przekadni
20000/231 V.
Krzywa d straty w elazie (f = 50^jsek.) przy napiciach
wyszych.
 ROZDZIA IV.

PRACA RWNOLEGA TRANSFORMATORW,

Prac rwnoleg transformatorw nazywamy tak prac,
przy ktrej uzwojenia pierwotne transformatorw s zasilane
z szyn wsplnych, a uzwojenia wtrne pracuj rwnie na szyny
wsplne*). Na rysunkach obok widzimy poczenie rwnolege dwch
transformatorw
w wypadkach pr-
du jednofazowe-
go i trjfazowego,
Praca rwnolega
transform, rni si
od pracy rwno-
legej innych ma-
szyn jak np. ma-
szyn prdu stae-
go lub synchronicz-
nych. O ile bo-
R y s . 78. Rys. 79. wiem w maszynach
wymienionych le-
y w mocy obsugujcego regulowanie pracy maszyny przez
zmian wzbudzenia wzgldnie momentu obrotowego silnika mecha-
nicznego napdowego, o tyle transformator jest pozostawiony same-
mu sobie i jego wsppraca rwnolega z innym moe by za lub
dobra w zalenoci od jego waciwoci wewntrznych na ktre
obsugujcy adnego wpywu niema.
Prac rwnoleg 2-ch transformatorw uwaamy za dosko-
na gdy:
*) Wypadek, gdy uzwojenia wtrne pracuj na szyny wsplne, a uzwojenia
pierwotne s zasilane z sieci rnych trzeba rwnie nazwa prac rwnoleg,
Przy zaczaniu naley przeprowadzi synchronizacj. W dalszem bdziemy m-
wili o pracy rwnolegej, odpowiadajcej rys. 78 i 79.
 81

1) przy biegu jaowym (sieci wtrnej nieobcionej) niema

przepywu prdu w obwodzie uzwoje wtrnych;
2) ze wzrostem prdu obcienia zewntrznego, transforma-
tory obciaj si rwnomiernie i osigaj swe prdy no-
minalne jednoczenie;
3) prdy obu transformatorw s ze sob w fazie, czyli prd
obcienia jest sum arytmetyczn prdw obu transforma-
torw, lub, co na jedno wychodzi, moc pozorna od-
biornikw rwna si sumie arytmetycznej mocy pozornych
transformatorw.
Omwimy kolejno kady z tych trzech warunkw.
1) Warunek pierwszy bdzie speniony, jeeli napicia biegu
jaowego w obu transformatorach po stronie wtrnej bd jedna-
koweinnemi sowy: jeeli
przekadnie transformato-
rw bd jednakowe. Gdy- str. pierw
by tego nie byo, to ju
przy biegu jaowym mieli-
bymy przepyw prdu
wyrwnawczego w obwo-
dzie uzwoje wtrnych,
powodujcy niepotrzebne
straty mocy w uzwoje-
str. wtrna
niach. Na rysunku 80 ma-
my dwa transformatory,
ktrych napicia wtrne
przy biegu jaowym nie
s jednakowe Vi ^ Vi*. Rys. 80.
Linj przerywan jest zaznaczony przepyw prdu wyrwnaw-
czego.
Ju maa rnica w przekadni wywouje znaczne prdy
wyrwnawcze-np. gdy przekadnie dwch transformatorw rni
si tylko o 1 % w obwodzie uzwoje wtrnych mamy prze-
pyw prdu wyrwnawczego rzdu kilkunastu % prdu nomi-
nalnego.
Gdy sie wtrn obciymy, to na prd obci.enia kadego
z transformatorw naoy si prd wyrwnawczy, obciajcy trans-
formator o wyszem napiciu biegu jaowego i odciajcy drugi.
Nasze transformatory bd si obciay nierwnomiernie.
Przy transformatorach trjfazowych do warunku rwnoci
przekadni dochodzi jeszcze jeden: transformatory winny nalee
do odpowiednich grup ukadw pocze mogcych ze sob
pracowa rwnolegle.
6
 82

W transformatorach trjfazowych, bowiem, nie moemy si

ograniczy tylko do wymagania rwnoci napi wtrnych
przy biegu jaowym, bdzie nam zaleao rwnie i na tem, by te
napicia byy ze sob w fazie czyli, by wartoci chwilowe od-
powiednich napi midzyzaciskowych byy w kadej chwili jedna-
kowe. Tymczasem przy niektrych ukadach pocze jest to niemo-
liwe np. transformator w ukadzie A/A nie moe w adnym wypadku
pracowa rwnolegle z transformatorem w ukadzie A/A. Najlepiej
nam to wyjani wykresy wektorowe przy obu poczeniach.
(patrz. II - 3).
1) Gwiazda gwiazda A/A;

2) Trjkt gwiazda A/A.

Rys, 81 i 82,

Widzimy, e gwiazda wtrna A ukadu A/A jest przesunita

o 30 w stosunku do gwiazdy wtrnej C ukadu A /A Warto-
ci chwilowe napi midzy odpowiedniemi zaciskami nigdy
nie bd w obu wypadkach jednakowe transformatory nie mog
by czone na prac rwnoleg.
Niekiedy, po odpowiedniem przeczeniu kocw uzwoje,
praca rwnolega staje si moliwa. Mamy naprzykad 2 transfor-
matory w ukadzie A/A, w jednym z nich kierunek nawinicia
uzwoje pierwotnych i wtrnych jest zgodny, w drugimprzeciwny.
 83

Obraz wektorowy napi naszych transformatorw przedsta-

wia rys. 83, Od strony wtrnej mamy 2 gwiazdy odwrcone o 180,
Jeeli w jednej z czterech gwiazd, ktremi dysponujemy obo-
jtnie w jakiejprzeczymy koce" na pocztki" lub przeciwnie

Rys, 83.

otrzymamy po stronie wtrnej gwiazdy zgodnie skierowane, ktre

teraz ju nadaj si do pracy rwnolegej (oczywicie przy spe-
nieniu pozostaych warunkw pracy rwnolegej).
Moemy wycign wniosek ostateczny: Pewne ukady po-
cze mog by czone ze sob rwnolegle odrazu, niektre po uprzed-
niem przeczeniu kocw" i pocztkw", niektre za do wsp-
pracy rwnolegej wcale si nie nadaj.
Wedug projektu przepisw polskich ( Przepisy
33 1935
oceny i badania transformatorw) spotykane ukady pocze
zostay podzielone na 4 grupy gwne 1, 2, 3 i 4. Kada zawiera
3 ukady pocze (patrz tabela IV), Ukady pocze w tabeli s
podane przy jednokierunkowych nawiniciach uzwoje dolnego
i grnego napicia, Ukady te s oznaczone za pomoc zoonych
symboli, ktre pozwalaj zorjentowa si do jakiej grupy gwnej

Rys, 84.

naley rozpatrywany ukad (pierwsza cyfra symbolu), na jakiem

miejscu w tej grupie gwnej si znajduje (druga cyfra symbolu),
jak s poczone jego uzwojenia pierwotne i wtrne (litery Y, y
oz;naczaj gwiazd; D, d trjkt, z zygzak), Ostatnia cyfra
w symbolu uwzgldnia kt przesunicia fazowego odpowiadajcych
 84

TABELA IV.

Grupa ukadu Kt Ukad wektorowy Ukad pocze

prze- st- Q
pocze
suni-
cia Grne Dolne Grne Dolne
Grupa Sym-
gw- bol wekto-
na grupy rw napicie napicie

Transformatory trjfazowe
U V W U V W
JJ2J/2 W 2 j ! V2
V
A,
DdO
W

U V W u v w
U2 Vj W2 U2 V2 W2
V
12
0 A2
YyO
W u

U V W U V W
U2 W2 W2 U4 V4 W4
V
13
DzO
UL ^ W u' N
w

w, , u
21
Dd6
W

U V W u v w
U 2 V2 W2
V W^ -U
22
i-180c
Yy6

U V W u v w
V2 W2
V
23
Dz6

U, V, W, "i v, w,
 85

U V W u v w
V U2 V 2 W 2
31
Dy5 c,
U| V, W|

U V W u v w
V u2 v 2 w 2
32
1-150
Yd5

U V W u y w
V U2 V2 W2
33
Yz5

U V W U V W
V 2 W2 U2 V2 W2
V
41
D,
Dyli
U w

U V W u v w
U2 V 2 W 2 U2 V2 W2
V
'42 -1-330
Ydll
U W

U V W u v w
U 2 V 2 W2 U4 Vi W4
V
43
Yzll
U W

Transformatory jednofazowe

U
 __ 8 6
.

sobie napi midzyzaciskowych strony pierwotnej i wtrnej. Kt

ten wyraony jest w godzinach (1 godzina na tarczy zegarowej
rwna si 30) i liczony w kierunku ruchu wskazwki zegara.
W grupie gwnej 1 wektory U V i u V s do siebie
1
rwnolege i skierowane zgodnie (rys. 84 ), przesunicie fazowe
wynosi zero (ostatnia cyfra w symbolu zero),
W grupie gwnej 2 wektory UVi tl v, bdc rwno-
11
lege, s skierowane przeciwnie (rys. 84 ), przesunicie fazowe wy-
nosi 180 czyli sze godzin (ostatnia cyfra w symbolu sze),
W grupie 3 wektory UVi u otworz 150 czyli pi
godzin (rys. 84 i n ). W grupie 4kt wynosi 330- jedenacie
IV
godzin (rys. 84 ).
Ostatnia kolumna tabeli IV zawiera oznaczenia niemieckie.
Transformatory, nalece do tej samej grupy gwnej, mog
by czone wprost przez zaczenie na szyny jednoimiennych za-
ciskw.
Transformatory grupy 1 i 2 mog by poczone rwnolegle
po uprzednietn przeczeniu zaciskw w jednem z czterech uzwoje.
Transformatory grup 1 i 2 w adnym wypadku nie mog pra-
cowa rwnolegle z transformatorami grup 3 i 4.
Transformatory grup 3 i 4 mog pracowa rwnolegle po od-
odpowiedniem przeczeniu zaciskw, jak w grupach 1 i 2, lub bez
przeczenia, o ile do szyn zbiorczych bd przyczone zaciski
pierwotne i wtrne wedug kolejnoci, ujtej w tabeli V.

T A B E L A V.

_- Szyny zbiorcze Napicie grne Napicie dolne

11
R s T s t
Ukadypocze
/

Oznacz, 31 Dy 5 32 Yd 5 33 Yz 5
polsk.
U V W u V w
Oznacz, w 62 Cs
nietn.
Oznacz, 41 .Dyli 42 yrfll43F2ll U w V w V u
polsk.
II W V u V u w
Oznacz, D, D2 D3
niem. III V u w a w V

To oznacza, e, jeeli np. do szyn zbiorczych iRST i rst przy-

czymy zaciski jednego z transformatorw grupy 3 (3lDy5,
32 Yd5 lub 33 Yz 5), tak, jak to jest pokazane w tabeli, to trans-
 87

formatory grupy 4 {41 Dy 11, 42 Yd U, lub 43 Yzll) moemy przy-

czy do szyn, bez naruszenia pocze wewntrznych, wedug jednego
z trzech (I, II, III) warjantw. Mona tego dowie, rozwaajc odpo-
wiednie wykresy wektorowe.
2), Warunek drugi bdzie speniony, gdy transformatory posia-
daj jednakowe napicia zwarcia:
rt I_ 7
ii II m

W tym rwnaniu Iin oraz Iin oznaczaj prdy pierwotne na-

szych transformatorw odpowiadajce mocom nominalnym.
zz i zzopornoci pozorne zwarcia tych transformatorw.
Wemy wykres wektorowy dwch rwnolegle pracujcych trans-
formatorw (patrz rys. 85).

Wektor O B oznacza napicie wtrne, sprowadzone na stron

pierwotn (Vs'}, wektor O A
napicie pierwotne (Vi)tena-
picia dla obu transformatorw
s wsplne zatem wspln dla
obu transformatorw bdzie ich
rnica. Rnic napi przed-
stawia odcinek AB jest to spa-
dek napicia na cakowitej opor-
noci pozornej (lub opornoci
pozornej zwarcia) kadego z
transformatorw.
Oglnie mona powiedzie,
e transformatory poczone
rwnolegle otrzymuj takie pr-
dy, przy ktrych spadki napi
na opornociach zz i zz bd
rwne.

W tym rwnaniu i/i

oznaczaj prdy pynce w u-
zwojeniach pierwotnych naszych
transformatorw przy jakiem
Rys. 85.
dowolnem obcieniu sieci wtr-
nej.
Jeeli poza zalenoci (2), ktra jest wynikiem kadej pracy
 88

rwnolegej dwch transformatorw, niezalenie od tego, czy s do-

pasowane do tej pracy, czy nie, jest speniona jeszcze zaleno (1),
r
wtedy, dzielc stronami rwnanie (2) przez rwnanie (1), otrzymamy:

zl i\ Zz A A11
li A
1
z\
lub
JA = rll rll

h ha
Z ostatniego rwnania widzimy, e jeeli napicia zwarcia
w transformatorach s jednakowe, to prdy w transf. przy dowolnem
obcieniu zewntrznem pozostaj zawsze w stosunku prdw nomi-
nalnych. To znaczy, e oba transformatory przy wzrocie obcie-
nia zewntrznego w jednym czasie osigaj swe prdy nominalne-
inaczej, poniewa napicie jest stae swe moce pozorne nominalne.
Wrcimy do naszego wykresu wektorowego. Odcinek AB jest
spadkiem napicia na opornoci pozornej zwarcia kadego z trans-
formatorw spowodowanym przepywem prdw h w jednym i 1\
w drugim. Spadek napicia na opornoci pozornej zwarcia jest su-
m geometryczn spadkw napi na opornociach zwarcia omowej
i indukcyjnej. Wektor AB bdzie przeciwprostoktn trjkta spad-
kw napi, ktrego przyprostoktnemi s spadki napi omowy i in-
dukcyjny. Poniewa w oglnym przypadku stosunki opornoci omo-
wej zwarcia do indukcyjnej zwarcia dla kadego z transformatorw
s niejednakowe, zatem i trjkty spadkw napi bd niejedna-
kowe, majc tylko wspln przeciwprostoktn.
Na naszym wykresie A ACB jest trjktem spadkw napi
transformatora pierwszego, a A ADB transformatora drugiego.
Wektory BC i BD s spadkami napi na opornociach omo-
wych zwarcia naszych transformatorw.
n/~ A VX rj n rll 4.11

Wektory prdw, pyncych w transformatorach, s rwnolege

do wektorw odpowiednich omowych spadkw napi.
Na wykresie wektor OK oznacza prd , wektor OL-- prd /".
Widzimy, e te prdy nie s ze sob w fazie, ich geometryczna
suma daje nam prd odbioru a poniewa przy staem napiciu
prdy s proporcjonalne do mocy pozornych wic moc pozorna
odbioru moe by otrzymana jako suma geometryczna mocy pozornych
transformatorw innemi sowy: moc pozorna odbioru jest mniej-
sza od arytmetycznie dodanych do siebie mocy pozornych trans-
formatorw.
 89

Tak wic, jeeli mamy np. 2 transformatory kady po 100 kVA

o jednakowych napiciach zwarcia, lecz niejednakowych trjktach
spadkw napi (stosunek w obu nie jest jednakowy), to przy
xz
penem obcieniu kadego z nich moc odbiornika wypadnie mniej-
sza ni 200 kVA.
W praktyce nie moe by wymagana cisa rwno napi
zwarcia. Napicie zwarcia, bowiem, jest zalene od opornoci
indukcyjnej transformatora, a midzy opornoci indukcyjn, obli-
czon na podstawie wzorw (I-4-#) a pomierzon w transformato-
rze wykonanym moe wypa do dua rozbieno rzdu
lO-s-15%- Pozatem ze wzrostem mocy maleje (procentowo) spadek
napicia na opornoci omowej, co pociga za sob, naog, pewne
zmniejszenie napicia zwarcia ze wzrostem mocy (przy tem samem
napiciu grnem), Wedug przepisw niemieckich (rwnie i we-
dug projektu przepisw polskich) napicia zwarcia rwnolegle
pracujcych transformatorw mog si rni od swojej redniej
wartoci o + 10/0 czyli w wypadku skrajnym moliw jest 20%
rnica napi zwarcia. Jeeli napicia zwarcia nie s rwne, to
wskazanem jest, by transformator o mocy mniejszej mia wysze
napicie zwarcia ni wikszy gdy wtedy najpierw obciy si
transformator wikszy,
Niekiedy, gdy transformatory przeznaczone do pracy rwno-
legej maj znaczne rnice w napiciach zwarcia przed trans-
formatorem o mniejszem napiciu zwarcia daje si dawik z ela-
zem z regulowan szczelin powietrzn.
Naley zauway, e, gdy transformatory pracujce rwnolegle
znajduj si od siebie na znacznej odlegoci, nierwno napi
zwarcia odgrywa rol mniejsz, moliwem jest dopuszczenie wik-
szej rnicy, rachunkowo jednake uj tego si nie da, gdy'_tutaj,
poza odlegoci transformatorw i przekrojem sieci wtrnej, ma
znaczenie rozmieszczenie odbiornikw, ktre s wczane i wy-
czane w sposb dowolny.
3) "Warunek trzeci by prdy obu transformatorw byy
ze sob w faziebdzie speniony, gdy poza rwnoci napi zwar-
cia, uzyskamy jeszcze rwno spadkw napi na omowych opor-
. , , ,i i .ii ii
nosciach zwarcia h rz = l\ rz .
l i ^___ u ][
Wtedy (patrz rys. 85) wektory BC = h ^ oraz BD = h rz ze
sob si pokryj, a poniewa wektory prdw s rwnolege do
wektorw omowych spadkw napi wic i wektory prdw
nao si na siebieprdy w obu transformatorach bd ze sob
w fazie. W tym wypadku prd odbioru bdzie si rwna sumie
 90

arytmetycznej prdw transformatorw, lub co na jedno wycho-

dzi moc pozorna odbioru bdzie si rwnaa sumie arytmetycz-
nej mocy pozornych transformatorw. To naley uwaa za idea
pracy rwnolegej.
Jednake, jak zobaczymy za chwil, nie moemy naog wy-
maga od transformatorw spenienia tego warunku.
Jak wiemy (1-8), procentowa strata mocy w miedzi uzwoje
transformatora rwna si procentowemu spadkowi napicia przy
obcieniu omowem, a ten ostatni jest niczem innem jak procento-
wym spadkiem napicia na opornoci omowej zwarcia transfor-
matora,
A
i ^ 100 = 100
P Vi
Procentowa strata mocy w miedzi uzwoje jest zazwyczaj, jak ju
wspominalimy, podawana w katalogach transformatorw.
Zobaczymy, jak ta wielko zmienia si wraz ze wzrostem
mocy transformatorw.
Tabela VI

Moc nominalna w kVA, 5 10 20 30 50 75 100

Straty w miedzi w /0
mocy nominalnej przy i

cos p = 1 3,3 3,0 2,8 2,6 2,5 2,3 2,1

Napicie zwarcia w /0 4,2 4,0 3,9 3,8 3,6 3,5 3,5

Napicie grne podanej serji transformatorw wynosi 10000 V,

przy ukadzie A/A.
Z tabeli widzimy, e napicie zwarcia maleje znacznie wolniej
od procentowej straty mocy w miedzi, czyli, e ze wzrostem mocy
stosunek maleje oporno indukcyjna odgrywa coraz to wik-
sz rolj wierzchoek [rys, 83) trjkta zwarcia przesuwa si ku
punktowi B.
Wycigamy std wany wniosek: warunek trzeci (by prdy
obu transformatorw byy ze sob w fazie) dla transformatorw
rnej mocy spenionym by normalnie nie moe. Z tego punktu
widzenia najwaciwiej czy ze sob rwnolegle transformatory
o jednakowej mocy (aczkolwiek transformatory na t sam moc,
lecz wykonane przez rne fabryki rwnie mog nie posiada
jednakowych omowych spadkw napicia).
 Im bardziej moce transformatorw rni si od siebie, tem da-
lej odbiegamy od warunku trzeciego pracy doskonaej.
Poniewa w eksploatacji trudno jest ograniczy si do czenia
transformatorw tylko jednakowej mocy dopuszczaln jest praca
rwnolega transformatorw o mocach rnych, stosunek mocy jed-
nak nie moe przekracza 3 : 1 .
Zestawiajc wszystko comy dotychczas o pracy rwnolegej
napisali, powiemy, e praktycznemi warunkami pracy rwnoleg-
ej s:
1) Przynaleno do grup ukadw pocze, mogcych ze sob
wsppracowa.
2) Rwno napi biegu jaowego. Tolerancja przekadni wed-
ug przepisw niemieckich wynosi + 0 , 5 % , wedug projektu pol-
skiego + 0,3%. Odnosi si to do stosunku policzonych zwojw
(a nie do stosunku zmierzonych napi przy biegu jaowym, bo-
wiem sam pomiar moe by obarczony bdem wikszym ni do-
puszczalna tolerancja patrz XI1).
3) Rwno napi zwarcia (tolerancja + 1 0 % ) .
4) Stosunek mocy transformatorw nie powinien naog prze-
kracza 3:1,
 ROZDZIA V.
ZWARCIE TRANSFORMATORA.
1. Zwarcie ustalone.
Ju poprzednio poznalimy zwarcie normalne (patrz 1-7). Przy
tem zwarciu zaciski uzwojenia wtrnego byy zwarte na bardzo
ma oporno (np. amperomierza), do zaciskw za pierwotnych
byo przyoone takie napicie by w uzwojeniach uzyska prze-
pyw prdu nominalnego. Napicie to nazwalimy napiciem zwar-
cia (V,) ,
Vt*=IiHz, ,..(1)
W tym wzorze Iu, prd nominalny; zzoporno pozorna
zwarcia transformatora.
Podnoszc stopniowo napicie po stronie pierwotnej, bdziemy
mieli w naszych uzwojeniach coraz wikszy prd, Prd, ktry
popynie w uzwojeniach, gdy napicie po stronie pierwotnej osig-
nie (przy stopniowem zwikszaniu) sw warto nominaln (V,),
bdziemy nazywali prdem ustalonym zwarcia (Iz):

Przesunicie fazowe tego prdu w stosunku do napicia okreli

wyraenie:

h H ; f l <
Z rwna (1) i (2) otrzymamy = , skd

...(3)
 _ 93
w
Napicie zwarcia podawane bywa zwykle w /o stosunku do
napicia pierwotnego 100 = '&270> std - = .
V Vz vziQ
Podstawiajc do (3), otrzymamy:
1OO
1/ i .,. (4)

Jeeli np, napicie zwarcia wynosi 4/oi wtedy prd ustalony

zwarcia rwna si 25-cio krotnemu prdowi nominalnemu.
Prd ustalony zwarcia uzyskalimy, podnoszc stopniowo na-
picie po stronie pierwotnej. Moemy postpi inaczej zewrze
zaciski wtrne przy penem napiciu na zaciskach pierwotnych.
Przez bardzo krtki czas zjawiska, wystpujce w transformatorze,
bd miay przebieg nieustalony, poczem prd przybierze warto,
okrelon rwnaniem (4).
Uwaga. Naley tu przyj, e sie zasilajca transformator
jest tak pojemna, e zwarcie naszego transformatora nie spowoduje
nadmiernych spadkw napicia i nie obniy napicia pierwotnego,

2. Zjawiska nieustalone. v^
Postarajmy si zbada bliej zjawiska, wystpujce w trans-
formatorze w okresie nieustalonym, przejciowym, W tym celu
wyjdziemy z rwna;
l JrJ2S-AJrw
VS= n
dt dt
n
du d*}
dt ~ di
Pierwsze z nich oznacza, e napicie, przyoone do zaci-
skw uzwojenia pierwotnego jest rwnowaone w kadej chwili
przez spadek napicia na opornoci omowej, oraz przez SEM-e,
wzniecone przez strumie rozproszenia (spadek nap, indukc.)
i strumie roboczy <&t, skojarzony z obu uzwojeniami.
Drugie rwnanie odnosi sie do uzwojenia wtrnego i stwier-
dza, e suma SEM-ych, wznieconych przez strumie rozproszenia
tego uzwojenia oraz przez strumie roboczy, napicia na zaciskach
i spadku napicia omowego w kadej chwili rwna si zeru.
}Si i 52s to spczynniki indukcji, odpowiadajce indukcyjnym
spadkom napicia, wywoanym przez strumienie rozproszenia.

co
 _ 94

Warto chwilow strumienia roboczego t, wytworzonego

przez sum amperozwojw uzwojenia pierwotnego i wtrnego mo-
emy wyrazi: */ = i-^i-t-^^-, gdzie R oporno magne-
R
tyczna obwodu.
Podstawiajc do rwna (5) t warto <M oznaczajc przez M
wyraenie--, ktre nazwiemy spczynnikiem indukcji wzajem-
R
nej, otrzymamy po przeksztaceniu:

~dt
di. I 70)\ . . , (Li.
0 = XI2
dt
Wprowadzamy nowe oznaczenia:

. , (7)

S to t. zw, spczynniki indukcji wasnej odpowiednio uzwo-

je pierwotnego i wtrnego, Odpowiadaj one cakowitym stru-
mieniom, skojarzonym z kadem z uzwoje,
Podstawiajc (7) do (6) otrzymamy:

j =
--/i 1 -4- M
Y1
^ 2

dt
.,.(8)
d^
0 = V,y 4 - / to

Przy zwarciu uzwojenia wtrnego, napicie = 0 i rwna-

nia (8) przyjm posta:
rf/.
p y,dh
a i ii- -1
d<
VI

dt
dt , ..di, I

Dla uproszczenia rachunku przyjmiemy, e uzwojenie wtrne

jest sprowadzone do pierwotnego (patrzI6b), czyli, e oba
posiadaj jednakow liczb zwojw W J = T O . 2
 95

Wyraenia (7) uproszcz si:

Z teorji rwna rniczkowych wiadomo, e caka oglna

ukadu (9) ma posta:

gdzie i^ i iz' przedstawiaj jakkolwiek cak szczegln ukadu (9)

a wyraenia At el>' ~|- A2 e1-- oraz Bx ex>l -\- B2 <?
' >' cak ogln
ukadu rwna jednorodnych, ktre otrzymamy z rwna (9), jeeli
w nich przyjmiemy t > 1 = 0 .
Wiadom nam cak szczegln ukadu (9) przedstawia prd
ustalony zwarcia, okrelony wzorem:

k' = h' = )/2 h sin (co t + (>

| cp,) . . . (12)
cpz jest ktem przesunicia fazowego ustalonego prdu zwarcia
w stosunku do napicia (wzr 2'), a kt <)| okrela chwil, w kt-
rej nastpio zwarcie (warto chwilowa napicia w chwili zwarcia
vt == Vx ]/2 sin<jO,
Prdy zwarcia ustalonego w obu uzwojeniach tt' oraz i2' s
co do wielkoci rwne, a to dlatego, e przyjlimy jednakow
liczb zwojw w kadem z uzwoje.
Aeby wyznaczy dla ukadu (11) spczynniki Xx, X2 oraz
A1 , A2, Bx i B2, podstawimy do ukadu rwna jednorodnych:

k i
dt
di2 dk
dt dt
kt
wyraenia z^ = Ae
Po skrceniu otrzymamy:

...(13)

Std wynika rwnanie:

Ml
= 0,
Ml
 96

Po rozwizaniu otrzymamy:
r24-XVi)X-|-/-, r2 = 0.
Na pierwiastki tego rwnania mamy wzory:

< 1141

Biorc pod uwag, e w rozpatrywanym przez nas wypadku

(przekadnia
&= =1):
w
,/J5t s ,?4-9 = s
oraz e naog w transformatorze mamy do czynienia ze cisem
sprzgniciem obwodw, czyli:

upraszczamy wyraenie (14) i otrzymujemy wzr przybliony:

2r,G2Mr 2r2r
2{M){.G-\-M)'~ 4,CS
gdy J3 M = J2s.
Ostatecznie:
X1~0; X~ ~ = - ~ (15)
2.(2s 2,CS
gdy rz = n -|- r 2 ' 5? 2 rx = 2 /
Jeeli w jednem z rwna (13) np, w pierwszem, przyjmiemy
kolejno X = Xi, X2 , to dla splczynnikw A i B, ktre teraz odr-
nimy za pomoc wskanikw 1, wzgldnie 2, otrzymamy zwizki:

Std wynikaj wzory:

flt ( i X 1 + ri)tt |

gdzie a i p s nowemi staemi dowolnemi.

State te wyznaczymy z warunku, edla =0 rwnania (11) po-
winny da: /i==/2==0> gdy przyjmujemy, e przed zwarciem tra*ns-
formator by nieobciony. Prd biegu jaowego jest pominity.
 97

Pamitajc o tem i biorc pod uwag (12) i (16), otrzymamy:

l/T/z sin (<1> cpi) + iMX1'a-(-iWXap = O

/2 Iz sin (<>
! cp.) ( Xa + r j a - ( X3 - h ^ ) (3 = 0.

Poniewa Xx ^ 0 , z pierwszego z tych rwna mamy:

sin (<]) t
X2

Podstawiamy do drugiego rwnania otrzyman warto na (3

i wyznaczamy a:

a = ]/ 2 / sin (c, ) ~- -^-- .

rx M X2

Poniewa TWc^ i Xa =

sin (<p2

Splczynnik indukcji J2S, odpowiadajcy strumieniowi roz-

proszenia, w porwnaniu do spczynnika indukcji wza-
jemnej M, odpowiadajcego strumieniowi roboczemu, skojarzonemu
z obu uzwojeniami, stanowi zaledwie par %. Moemy bez wikszego
s
bdu przyj ~ 0 , co da nam:

Jeeli znalezione przed chwil wartoci na a i P podstawi

do wzorw (16), otrzymamy:

A2 = B2 = ]/2 Iz sin (<f2 1>) .

Podstawiajc te wartoci do rwna (11), oraz biorc pod

uwag zaleno (12) i znalezione wartoci Xj~O; X 2 S -
2 J-j
otrzymamy:

(17)
 98

Widzimy, e do prdu zwarcia ustalonego dochodzi pewna

skadowa jednokierunkowa o charakterze zanikajcym.
Rola tej skadowej zanikajcej jest zalena od wartoci
sin (cpz 1]>), czyli od tego, w jakiej chwili (kt ty) nastpio zwar-
cie, Jeeli si zdarzy, e kt <1> bdzie rwny ktowi yz, ty = cp*(
sin {<fz) 0 wyraz zanikajcy odpada, otrzymamy odrazu
zjawisko ustalone.
Przeciwnie, gdy <p* ty= rc/2,sin(cfz <H = + 1 skadowa za-
nikajca odegra rol najwiksz. Obojtnem jest przytem, jeeli
chodzi o najwiksz bezwzgldn warto prdu, czy wemiemy znak
n
plus czy minus. Podstawiajc fzty . otrzymamy:
/i

4 |/2 Iz ( cos <a t -f- g

2
"' s ' ) | ...(18)

Wykrelne przedstawienie tego rwnania mamy na rys. 86.

Nasza funkcja, jak wida, osignie max, przy w/==it, czyli po
upywie t = sek.

Rys, 86,

Podstawiajc to do rwnania (18), otrzymamy najwikszy

moliwy prd zwarcia:

=]/2 U '(19)

gdy 2w Qs=2X = JCZ, gdzie ^ oporno indukcyjna zwarcia

transformatora.
 -_ 99

Przy transformatorach mniejszych (rzdu 100 kVA) moemy

zgrubsza przyj rz xz, Podstawiajc do rwnania (19), otrzymamy:

Im* = j/2 h (1 -f e ") = |/ 2 . 1,043. / , S l , 5 4-

Widzimy zatem, e w maych transformatorach najwikszy
moliwy prd zwarcia przekracza zaledwie o par procentw am-
plitud prdu zwarcia ustalonego. Przy transformatorach b, du-
ych stosunki przedstawiaj si inaczej. Tutaj nie jest rzadkoci
gdy rz^xz. Przeliczajc, jak wyej, otrzymamy:
Ixmx = 2,4 Iz

czyli prawie podwjn warto amlitudy prdu zwarcia ustalonego.

3. Mechaniczne oddziaywanie uzwoje na siebie.

Gdy w uzwojeniach transformatora pynie prd wystpuje

mechaniczne oddziaywanie obwodw z prdem na siebie.
Zwoje nalece do tego samego uzwojenia, majc ten sam
kierunek prdu, przycigaj si do siebie; zwoje, nalece do uzwo-
je pierwotnego i wtrnego o kierunkach prdu przeciwnych wza-
jemnie si odpychaj.
Nas specjalnie bdzie obchodzia druga grupa zjawisk od-
dziaywania uzwoje pierwotnego i wtrnego na siebie, siy bowiem
tu wystpujce, zwaszcza przy zwarciu, mog osign bardzo
znaczne wartoci. Postarajmy si te siy obliczy.
Jeeli przewd z prdem znajduje si w polu magnetycz-
nem B, to sia dziaajca na ten przewd wyrazi si wzorem:
6
F 1 ^ ^0 ~ k kg g ...(20)
9,81

gdzie / natenie prdu w amperach; / dugo przewodu w cm.

B pole magnetyczne strumienia rozproszenia.
Rozpatrzmy kolejno rodzaje uzwoje.
a) Uzwojenie cylindryczne oraz krkowe, zoone tylko z dwch
krkw, jednego wysokiego i drugiego niskiego napicia,
Jak z poprzedniego wynika (patrz 1-4-6) nie wszystkie zwoje
kadego z uzwoje s pooone w jednakowych polrach rozprosze-
0.4 niw
nia. Pole to zmienia si na szerokoci cewki od B = 0 do B = ,
 100

Przy obliczaniu siy moemy wprowadzi indukcj redni

B = 0*iw
2bs
Dugo I ze wzoru (20) l wlr, gdzie Ur rednia dugo
zwoju. Podstawiawiajc te wartoci do rwnania (20), otrzymamy:

- _ MJ2L m.u. w-.MBStfc ,<f \ S I ...(21)

2.9,81 b.

Przy uzwojeniach cylindrycznych z tak si jest zgniatane uzwo-

1
jenie wewntrzne i rozpychane zewntrzne (rys. 87 ).
Moemy wyznaczy przyblion warto cinienia, ktremu
podlega powierzchnia boczna uzwoje. W tym celu zastpimy
dugo drogi linij si rozproszenia bs przez wysoko uzwo-
jenia b (rys. 21 i 91), oraz przyjmiemy, e powierzchnia boczna
kadego z uzwoje wynosi w przyblieniu kt b.
Cinienie

kg/cm*
kr

Uzwojenie zewntrzne bdzie, jak wspominalimy, rozpycha-

ne. Mona obliczy, jaka sia dziaa w przekroju osiowym uzwo-
jenia, czyli z jak si (Fr) bdzie rozrywane to uzwojenie,

Rys, 87,
li.

sin cp d<p = 2bpr = kg, gdy lSt = 2%r.

K
0

Uzwojenie posiada w zwojw, zatem sia z jak jest rozrywa-

ny drut, wynosi:

kg.
w %w
 101

Naley pamita, e to jest tylko rednia warto siy. Po-

szczeglne zwoje na szerokoci cewki s naprane niejednakowo,
w najniekorzystniejszych warunkach s zwoje pooone najbliej
szczeliny.
Przy wyprowadzeniu powyszych wzorw przyjmowalimy, e
wysokoci obu uzwoje niskiego i wysokiego napicia s jedna-
kowe.
Siy oddziaywania maj wtedy kierunek promieniowy, ciska-
jc jedno i rozcigajc drugie uzwojenie, adne siy poosiowe
tutaj nie wystpi.
Inaczej bdzie, gdy wysokoci nie bd jednakowe, co moe
si zdarzy np, w wypadku, jeeli przy projektowaniu uzwojenie
niskiego napicia, przez oszczd-
no miejsca, otrzymao wiksz 1 j| II F
1
w y s o k o ( r y s . 88 ), l u b p r z y
stosowaniu zaczepw regulacyj-
nych, wykonanych na kocu
uzwojenia (rys. 91), lub wresz-
cie wskutek wewntrznego prze-
sunicia si uzwoje (rys, 88"),
przyczyn ktrego moe by zy
monta, uszkodzenia przy trans-
porcie, osiadanie si uzwo-
je i t, p.
We wszystkich tych wy- Rys. 88.
padkach wystpuj siy skiero-
wane rwnolegle do osi supa. Siy te d do powikszenia
ju istniejcej niesymetrji pooenia uzwoje.
Jeeli chodzi o zaczepy, to niesymetrj mona zmniejszy
dajc odprowadzenia ze rodka jak na rys. 189.
Liczbowo ujmiemy tylko wypadek z rys. 91,
jako czsto spotykany. Sia osiowa dla tego wypadku
wedug oblicze Bodefelda wynosi:
lg ..,(22)
gdzie

c
_

(oznaczenia jak na rys. 89 i 91).

F sia oddziaywania uzwoje, obliczona
Rys, 89. wedug wzoru (21).
 102

Wzr ostatni daje tylko przyblion warto siy zazwy-

czaj mniejsz od rzeczywistej.
Wedug Richtera, o ile C < s < 0 , l bd nie przekra-
cza 30%.
Przy uzwojeniu krkowem, zoonem tylko z dwch cewek
(jak na rys. 23) siy oddziaywania uzwoje na siebie obliczamy
rwnie wedug rwnania (21), gdy mamy to samo wyraenie na
pole rozproszenia i kady z krkw zawiera pen liczb zwojw.
Z tak si bd krki od siebie odpychane i przyciskane
do jarzma,
b] Uzwojenie krkowe symetryczne kade z uzwoje niskiego
i wysokiego napicia jest podzielone na n krkw, przyczem jedno
uzwojenie (zwyke wysokiego napicia) posiada n krkw, drugie
1
(niskiego napicia) (1)-|-2X ==n (rYs- 24).
ml

Indukcja w szczelinie
midzy krkami wyrazi
si (patrz \-\-h\
_ 0,4 rc I isok
2bs

gdzie Wk liczba zwojw

w krku. Indukcja w pa-
szczynie symetrji krka
wynosi zero. Dla oblicze-
nia siy znowu wemiemy
indukcj redni
0,4 rc / Wii
Rys, 90. B =

Oddziaywuj na siebie powki krkw zakreskowane (rys. 90),

posiadajce kada - zwojw o cznej dugoci l^r.-, Podstawia-

jc do wzoru (20) wartoci na B i /, otrzymamy:

0,4TC[iWk}2 . ~6 (inu/t)2
I =
9,81 8bs !>
n

=
' bs "
10 kg. ...(23)

By wyznaczy cinienie, jakie wywieraj na siebie krki,

zastpimy dugo drogi linji rozproszenia bs (rys. 24) przez szero-
ko cewki b (rys. 90):
a w
'
F
 103

Przytoczylimy wzory na obliczenie si, wystpujcych midzy

Uzwojeniami przy przepywie przez nie prdu.
Osign one sw warto najwiksz przy nagem zwarciu.
Dla obliczenia tych si naley w podanych wzorach podstawi
na miejsce prdu i prd, obliczony z rwnania (19).
c) Przykady. Dla zorjentowania si w rzdzie wielkoci si,
wystpujcych przy zwarciu, przerobimy par przykadw.
1. Transformator 75 kVA 15000/400 V A/A; wl = 2 7 1 0 ;
2
7, = 2,89 A; st ~._ 1 mm ; vz% = 4,2 %\ b = 38,5 cm, Ij, = 68,5 cm. Uzwo-
jenie cylindryczne. Przy transformatorze tej mocy mona przyj
(patrz wyej):
/*flwSi,5 h = 1,5. 2,89 - ^ - = 113 A
4.2

F = 6,4(11^^710^68,5.10-8-10000kg.
38,5

Warto rednia siy, rozcigajcej drut F'~ = - ~^-\,2 kg.

1,2
Naprenie rozcigajce -=120 kg/cm2.
Zaoymy teraz e regulacja napi- abc
cia odbywa si w naszym transformato-
rze za pomoc zaczepw, umieszczonych
na kocu uzwojenia, jak wskazuje rysu-
nek 91. Obliczymy warto siy osiowej,
ktra tutaj wystpi (zaczep b) ,
b} #a = 2,5 cm; a, = 2 , 5 cm fl2=l,0cm
8 = 1,2 cm,
^5_
0,065;
38,5

g . i 2,5+1,0
1,0 i -| 3
= 0,062
38,5

4
Fn^ 0,37. 0,065 log (6,52 .10 + 6 , 2 2 . 1 0 ) 10000= - 500 kg.

Gdyby transformator by zaczony na sie zaczepem atbtb2=

= 5,0 cm. i sia Fo wyniosaby ~ 800 kg. S to ju siy, ktre
przy mocowaniu poosiowem cewek naley bra pod uwag.
 104

2, Transformator 5000 kVA; 30000/6000 V. A/A, ^ = 484.

/, = 96,3A; S = 34,5 mm2; 0 4 = 6,55%: b = 73 cm. 4v=187 cm.
Uzwojenie cylindryczne.
Dla takiej mocy moemy przyj

/ ~ 2,4 /, = 2,4 . 96,3 ~ 3500 A

6,55
= 6,4 (1 5 OOX 484)= l g 7
_10~8^ 4 8 0 0 0 0 k
g,
73
Sia rozrywajca 1 drut:
^ = .480000~310
% -484
310
Naprenie =900 kg/cnr.
0,345
Porwnywujc wyniki z przykadw 1-go i 2-go, widzimy, e
w transformatorach nieduych siy wystpujce przy zwarciu s
stosunkowo mae - z tego powodu umocowanie uzwoje na supie
w tych transformatorach nie nasuwa naog trudnoci,
Przy transformatorach duych siy dziaajce s olbrzymie
(setki i tysice ton) i z tego powodu dobre umocowanie uzwoje
narwni z chodzeniem i izolacj staje si jednem z gwnych
i trudnych zada.
Naley pamita, e przez powikszenie napicia zwarcia
zmniejszamy prd zwarcia, a wraz z nim (proporcjonalnie do kwa-
dratu) i si.
Np. powikszajc napicie zwarcia z 4/0 na 6%, zmniejszamy
siy, wystpujce przy zwarciu 2,25 razy.
 ROZDZIA VI.

PRD WCZANIA.
Nadmierny prd w uzwojeniach transformatora moe pyn
nietylko przy jego zwarciu, lecz w pewnych okolicznociach rw-
nie i przy zaczaniu transformatora na sie.
Rozpatrzmy najpierw wypadek, gdy strona wtrna w chwili
zaczania transformatora na sie jest rozwarta.
Warto chwilowa napicia w chwili wczania wynosi oglnie
ViHsin<|), Dla chwili t sek, po wczeniu moemy napisa:

^ -\-ir, ...(1)
dt
gdzie:

. s wartociami chwuowemi napicia, prdu w-

czenia oraz indukcji w supie po upywie / sek.
B,
WL'liczba zwojw uzwojenia pierwotnego,
Sj przekrj elaza w supie,
rx oporno omowa uzwojenia pierwotnego,
Rozwizanie rwnania rniczkowego (1) byoby moliwe
wtedy, gdybymy mieli matematyczn zaleno Bt=f{i). Ponie-
wa jednake ta zaleno (krzywa magnesowania) w adne rw-
nanie uj si nie da musimy poprzesta na wynikach przy-
blionych.
Na pocztku zrobimy zaoenie upraszczajce pominiemy
oporno omow uzwojenia:
^ = 0 ...(2)
Przyjmujc Vimx~Eimx = w SSB w110~8 (B oznacza warto
max. indukcji przy pracy normalnej) i podstawiajc do rwna-
nia (1), z uwzgldnieniem (2), otrzymamy:
 106

dBt
w B sin (t]> -\-mt) =
dt
Rozwizanie tego rwnania rniczkowego ma posta:
~ B cos [ty-\-u t) = Bt + C ...(3)
Stal C wyznaczymy z warunkw pocztkowych / = 0; Bt=B{),
gdzie .?o ~~jest to indukcja, odpowiadajca magnetyzmowi szczt-
kowemu.
C = Bcos} Bo
Po podstawieniu do rwnania (3) otrzymamy:
Bt = B0-\-B [cos <>| cos (c|> -f w *)] . . . (4)
Indukcja Z?/ przybierze warto max., gdy wyraenie w nawia-
sie kwadratowym osignie maksimum. W nawiasie mamy sum
algebraiczn dwch funkcji kosinusoidalnychmax, zatem tej sumy
wynosi 2 i wystpi, gdy
(!) = 0 ; oraz <[) -f- w /f = co t = TC
Innemi sowy <f/a transformatora najniekorzystniejszem jest za-
czenie w chwili gdy napicie przechodzi przez zero (^ ===== 0).
Max. indukcji wystpi po upywie p okresu (mt = %) i b-
dzie wynosio: Bmx B0-\-2B,
Naley zaznaczy, e magnetyzm szcztkowy jest wielkoci
przypadkow zarwno co do wartoci, jak i biegunowoci. Indukcja
BQ moe si tak samo dobrze odejmowa od wyraenia 2B, jak
i do niego dodawa.
Poniewa obwd magnetyczny transformatora tworzy zamknity
piercie, wic magnetyzm szcztkowy moe osign znaczne
wartoci.
My musimy uwzgldni wypadek najniekorzystniejszy,gdy
magnetyzm szcztkowy wspomaga narastajcy strumie i gdy
posiada najwiksz moliw warto Bn = B,

Przychodzimy do wniosku, e, o ile nie uwzgldnimy oporno-

ci omowej uzwojenia, w najbardziej niesprzyjajcych okoliczno-
ciach po upywie p okresu od chwili wczenia, indukcja w rdze-
niu elaznym moe osign warto potrjn w stosunku do nor-
malnej.
Indukcja normalnie spotykana w supie transformatora wynosi
13000 :~ 14000 G., a wic w naszym niekorzystnym wypadku wyno-
siaby okoo 40000 G, Tak due nasycenie wymagaoby olbrzymich
 107

prdw magnesujcych std wynika, eni moemy pozostawi

bez uwzgldnienia opornoci omowej uzwojenia.
W chwili gdy indukcja osiga sw warto maksymalnSEM,
przez ni wzniecana rwna si zeru i napicie, przyoone do zaci-
skw transformatora, jest rwnowaone tylko przez spadek napi-
cia omowy. To moe nam da wskazanie, e max. prdu wcza-
nia przy uwzgldnieniu opornoci omowej winno wystpi wcze-
niej ni po upywie p okresu.
Uzasadni moemy w sposb nastpujcy.
Przy wczaniu warto chwilowa napicia rwna si zeru
(rozpatrujemy bowiem wypadek najniekorzystniejszy). Prd mag-
nesujcy rwnie jest rwny zeru, W miar wzrostu nasycenia
ronie prd. Napicie przyoone jest rwnowaone w kadej
chwili przez SEM-, wzniecan wskutek zmiany (narastania) stru-
mienia oraz przez spadek napicia na opornoci omowej, O ile przy
nieznacznych nasyceniach (w granicach normalnego) na spadek
napicia mona nie zwraca uwagi, o tyle przy duych odgrywa
on coraz wiksz rol.
Gdyby max. prdu wystpio po upywie pokresumieli-
bymy nastpujcy obraz: warto chwilowa napicia przyoonego
rwna si zeru; SEM, wzniecona w uzwojeniu, rwna si zeru
(bo indukcja przechodzi wraz z prdem przez maksimum), spadek
napicia omowy ma du warto. Taki przebieg zjawiska jest
niemoliwy, gdy napicie przyoone winno by w kadej chwili
rwnowaone przez SEM i spadek napicia.
Rwnowaga ta bdzie utrzymywana przy innym przebiegu
zjawiska: prd osiga max, przed upywem czasu rwnego p
okresu, gdy napicie bdzie miao jak warto V\mx sm^t, na-
picie to bdzie rwnowaone tylko przez spadek napicia na
opornoci omowej (bo indukcja osiga max. i SEM indukowana
w uzwojeniu rwna si zeru). Poczynajc od tej chwili prd maleje,
a wraz z nim i spadek napicia. W uzwojeniu wznieca si SEM,
lecz ju o kierunku przeciwnym (bo prd zacz male). W chwili
(nt = Ti (gdy warto chwilowa przyoonego napicia jest rwna
zeru) SEM i spadek napicia oka si rwne co do wielkoci,
lecz przeciwnie skierowane, znoszc si wzajemnie.
Dowiedlimy w ten sposb, e maksimum prdu uzyskujemy
przed upywem pokresu.
Z drugiej strony maksimum prdu nie moe wystpi wcze-
niej ni po upywie wier okresugdy w cigu pierwszej wiartki
ronie napicie, a wraz z niem prd.
Ostatecznie maksimum prdu wystpi w drugiej wiartce ptokresu.
Naley si teraz zorjentowa co do wielkoci tego prdu ma-
 108

ksymalnego, Zagadnienie to mona rozwiza po wprowadzeniu

pewnych zaoe upraszczajcych.
a) Przyjmujemy, e indukcja Bt przy uwzgldnieniu opornoci
omowej taksamo si bdzie zmieniaa w czasie, jak bez jej uwzgld-
nienia czyli wedug zalenoci:
. B, = B0-\-B[l cos w/)
Bierzemy oczywicie najniekorzystniejszy przypadek, gdy na-
picie w chwili wczania wynosi zero (^ O).
W rzeczywistoci przy uwzgldnieniu opornoci omowej wzrost
indukcji bdzie nieco sabszy uproszczenie nasze zatem tylko
powiksza pewno rachunku.
b) Korzystamy z empirycznego rwnania krzywej magnesowa-
nia dla jej czci odpowiadajcej znacznym nasyceniom:

Bt = 16000-1- 10- 1 -, ... (5)

L

gdzie Li (w cm.) dugo drogi strumienia magnetycznego w elazie,

Z rwnania (5) mamy:

10 wi
Prd ten wywoa na opornoci omowej uzwojenia spadek na-
picia:
Bj J6000 Lt_
10 W1
Gdy prd wczenia dsignie maksimum wtedy napicie przy-
oone do zaciskw transformatora Vv,,x sin w t, jak ju dowiedlimy
poprzednio, jest rwnowaone wanie przez ten spadek napicia;
Bt16000 Ii .. . ,
. r
y sin w t
10 w
Vimx~ co SSB w1 10~~s. Przyjmujc najgorsz moliwo B0 = B oraz
wprowadzajc oznaczenie:
16000 = 15
otrzymamy:
[ (2 5) cos co i] -J&* rt = w, Ss B w 10-8 sin to t
10w,
10w,
lub
(2 i) cos w t = A sin w t .-.(6)
gdzie
 109

Rozwizujc rwnanie (6), otrzymamy:

sinz! = C^i i i-L. _r (8)

Majc sin w?!, moemy okreli warto chwilow napicia,

przy ktrem wystpi maksimum prdu wczenia [Vunxut). To na-
picie bdzie rwnowaone tylko przez spadek napicia na opor-
noci omowej uzwojenia pierwotnego r1. Pamitajc o tem, moemy
atwo wyznaczy' wielko prdu wczeniowego bdzie on mia-
nowicie przewysza tyle razy prd obcienia nominalnego, ile razy
napicie Vvnx sin w t jest wiksze od spadku napicia na opornoci
omowej uzwojenia przy prdzie nominalnym.
Wyraenie (8) mona uproci.
Postpujc bardzo ostronie moemy przyj:

wtedy
2A

Jak z dalej przerobionych przykadw wyniknie A2;^l, wo-

bec czego, nie popeniajc duego bdu, otrzymamy:
, 2
sinwz:~
A
Ostatecznie napicie w chwili maksymalnego prdu bdzie wy-
nosio:
2
Vi mx sin w /! ~ Vvnx
Oznaczajc maksymalny prd wczenia przez Iwl,mx, < prd za
nominalny (jego warto skuteczn) przez ln, moemy napisa:

vmx-
lwl.mx. " rn\
In L rx
Oznaczajc procentowy spadek napicia na opornoci omowej
uzwojenia pierwotnego przy przepywie prdu nominalnego przez s,
otrzymamy:

1,1 h

Stosunek z a ^ bdzie rwny ]/2

In rx s
 110

Biorc to pod uwag, moemy przeksztaci zaleno (9):

/./.*. /~j/2 ... (10)

eA
Przed przerobieniem przykadu liczbowego, przeksztacimy
nieco wyraenie (7).
Oznaczajc cakowity przekrj miedzi uzwojenia pierwotnego
przez Sm... cm" (S, = Zij s,, gdzie Sxprzekrj drutu), oraz red-
ni dugo zwoju przez 4v ... cm., moemy wyrazi oporno uzwo-
jenia pierwotnego w stanie gorcym:
3
,y~^ 10-
50 Sm
Podstawimy to do zalenoci (7):

A = 0,314 -/A^"- .,.(11)

Li Hr

Widzimy, e spczynnik A zaley tylko od czstotliwoci (/),

od przekrojw elaza (S.v) i miedzi (6"m)oraz od dugoci drg prdu
{Ir) i strumienia magnetycznego {Li).
Liczba zwojw na wielko A nie wpywa.
Wyraenie (11) pozwala pozatem wnioskowa, e im transfor-
mator jest wikszy, tem spczynnik A jest rwnie wikszy, gdy
w mianowniku mamy wymiary Hnjowe, a w liczniku powierzchnie,
proporcjonalne do kwadratu tych ostatnich.
Jednake nawet w zupenie maych transformatorach warto
A jest znacznie wiksza od jednoci.
Przykad. Wyznaczy najwikszy moliwy prd wczenia dla
dwch transformatorw:
1) 10kVA;S, = 70cm'"; Sm = 10 cm2; /-i = 50 cm;
lir = 50 cm. / = 50~/sek. e = U / 0 ,
2) 16000 kVA; Ss = 2000 cm3; S, = 180 cm2; Lt = 300 cm;
kr = 250 cm. / = 5 0 ~ / s e k . 0,35 0 / 0 ,

1} A =
0,3140^li0 = 4,4; /.,,, = / - - ? ~ - ,/2 ~ 58 / ,
50-50 1,14,4
91 A n , , , 5 0 - 2 0 0 0 - 1 8 0 200 / 5
.
2) /I = 0,314 = 75; lwi,mx. In \>2 10, U,,.
300 250 0,35 75
Widzimy, e im transformator jest wikszy, tem prd wcza-
 111

nia jest stosunkowo mniejszy. W transformatorach mniejszych

prd wczania moe przewyszy prd zwarcia.
Dotychczas przyjmowalimy, ze wczanie transformatora od-
bywao si przy stronie wtrnej rozwartej. Przy zaczeniu na
sie transformatora obcionego po stronie wtrnej, rnicy duej
w wystpujcych zjawiskach nie bdzie, gdy prd obcienia
wpywa minimalnie na wielko i przebieg prdu wczenia.
Prd wczenia nie jest naog bardzo grony mimo swej
czasami znacznej wielkoci.
Odksztace mechanicznych prd ten nie wywoa, gdy prze-
pywa tylko w jednem uzwojeniu, a oddziaywanie na siebie po-
szczeglnych cewek uzwojenia zaczanego nie jest due, nie moe
rwnie uszkodzi (spali) izolacji przewodw trwa bowiem zbyt
krtko; moe tylko spowodowa przepalanie si bezpiecznikw, o ile
s uyte do ochrony transformatora, wzgldnie wybicie automatu.
Przeciwdziaa nadmiernym prdom
s wczania mona, stosujc wycznik ze
L_l 1_J T^
wstpn opornoci jak na rys. 92,
^ ^ TicoTMi i rtfsni-nniSni a ! Q l.r v\Ck rt7O Q V

W ten sposb powikszamy sztucznie

Rys- 92, oporno omow obwodu. By dziaanie
opornoci byo skuteczne, oporno winna
by tak dobrana, eby spadek napicia na niej, spowodowany pr-
dem nominalnym, wynosi 2^-3/0 napicia pierwotnego.
 ROZDZIA VII,
WYPADKI SPECJALNE TRANSFORMOWANIA.
1. Transformator trjuzwojeniowy.
W ostatnich czasach pewne rozpowszechnienie znalazy trans-
formatory trjuzwojeniowe, posiadajce jedno uzwojenie pierwotne
i dwa wtrne, zawdziczajc czemu z jednego transformatora mona
zasila dwie sieci, Np, transformator 110/60/10 kV pracuje jedno-
czenie na sie 60 kV i 10 kV.
Podzia mocy midzy uzwojeniami moe by wykonany roz-
maicie. Najprostszym wypadkiem bdzie taki, gdy moc uzwojenia
pierwotnego jest rwna sumie mocy kadego z uzwoje wtrnych
np. P 2 = 6O00 kVA, P. =4000 kVA, = 10000 kVA. Moliwe s
wypadki innenp. Px = 10000 kVA; P a 10000 kVA; P;i=3000kVA.
Przy takim podziale mocy mamy dwie alternatywy; albo przy
nieobcionem uzwojeniu trzeciem, obciy cakowicie drugie,
albo te przy obciaonem cakowicie lub czciowo trzeciem, obci-
y drugie tak, eby w sumie z obcieniem trzeciego uzwojenia
nie przekroczy mocy uzwojenia pierwotnego.
Podzia mocy midzy uzwojeniami zaley, oczywicie od wa-
runkw pracy,
Jeeli chodzi o ukad pocze uzwoje przy prdzie trjfa-
zowym, to uzwojenie pierwotne (zazwyczaj najwyszego napicia)
bywa czone zwykle w A, tak samo uzwojenie redniego napicia
uzwojenie za napicia dolnego w A. Moliwe s i inne kombi-
nacje np, przy stosunkowo maych mocach A/A/t! , trzeba jednak
zaznaczy, e podanem jest, eby jedno z uzwoje byo po-
czone w trjkt, nadajcy rwnowag caemu ukadowi,
W transformatorze trjuzwojeniowym pierwszorzdne znacze-
nie ma kolejno umieszczenia uzwoje na supie. Wedug obli-
cze Falka najlepszem jest umieszczenie uzwojenia pierwotnego (1)
midzy dwoma wtrnemi (2) i (3), jak tia rys. 93,
 113

(2)
Wtedy uzwojenia wtrne s od
siebie pod wzgldem napicia nie-
0) mal niezalene i transformator trj"
(3) uzwojeniowy moe by czony rw-
nolegle z transformatorami dwu-
uzwojeniowemi (np. transf. 110/60 kV
Rys. 93. i 110/10 kV patrz pocztek)przy
spenieniu oczywicie oglnych wa-
runkw pracy rwnolegej.
Przy nierodkowem umieszczeniu uzwojenia pierwotnego, oba
wtrne le koo siebie i wzajemnie na siebie oddziaywuj (za
porednictwem strumieni rozproszenia). Zmiana obcienia jed-
nego z uzwoje pociga za sob zmiany napicia w drugiem.
Praca rwnolega z transformatorem dwuuzwojeniowym na-
og jest niemoliwa.
2. Transformowanie prqdu dwufazowego.
Sieci dwufazowe nale obecnie do rzadkoci-jednake nie-
kiedy mona je spotka. Przy prdzie dwufazowym przewanie
s stosowane dwa transformatory jednofazowe w ukadzie jak np,
na rys. 94 (mamy tutaj skojarzenie faz). Niekiedy s budowane
,T l r

Rys. 94.
specjalne transformatory dwufazowe
(rys, 95) o rdzeniu trjsupowynr. Kady
ze supw skrajnych niesie uzwojenie
pierwotne i wtrne jednej fazy. Sup
rodkowy suy jako droga powrotna
dla strumieni obu faz. Poniewa stru-
mienie te s przesunite w stosunku
do siebie o 90, wic strumie wypad-
kowy w supie rodkowym jest \ 2 razy
wikszy od strumienia w supach skraj-
nych przekrj tego supa winien by Rys. 95,
odpowiednio wikszy.
3. Zmiana liczby faz.
a) Przeksziatcenie prdu dwufazowego na trjfazowy.
Konieczno takiego przeksztacenia zachodzi np, wtedy, gdy
stara elektrownia na prd dwufazowy jest zastpiona przez nowoczesn
 114

trjfazow, a instalacja dwufazowa u odbiorcw jest jeszcze w sta-

nie uywalnoci, Istnieje kilka sposobw przeksztacenia prdu
trjfazowego na dwufazowy. Rozpatrzymy jeden, ktry znalaz
due rozpowszechni ukad Scot'a (rys. 96),

T,
b,
0-

Rys. 96,

Przy tym ukadzie uywa si dwch transformatorw jedno-

fazowych T, \ T2 . W obu transformatorach uzwojenia, na ktre
jest zaczona sie dwufazowa (flj&>
oraz bi ba) posiadaj jednakow liczb
zwojw. Po stronie wtrnej uzwojenia
d^ d2 i e,c2 maj rn liczb zwojw.
Kocwka c, uzwojenia cc2 jest po-
czona elektrycznie ze rodkiem uzwojenia
di dr..
By punkty rf,, c, , d2 stanowiy wierz-
choki rwnobocznego trjkta napi,
musi istnie zaleno (rys, 97):

-..V
2
~ 0,865

a poniewa napicia tak si

maj do siebie, jak liczby
zwojw, wic uzwojenie cxc2
bdzie posiadao 0,865 liczby
zwojw uzwojenia dx d.,,
b) Przeksztacenie prdu
trjfazowego a szeciofazowy..
Rys, 98, Do zasilania prostowni-
kw rtciowych i przetwor-
nic jednotwornikowych czsto jest uywany prd szeciofazowy.
Moemy go otrzyma, korzystajc z transformatora trjfazowego
 115

po uskutecznieniu pewnych przecze po stronie wtrnej (strona

pierwotna ma poczenie normalne najczciej trjkt).
Po stronie wtrnej
uzwojenie kadego supa
jest podzielone na dwie
poowy (jak przy ^ p a t r z
rys. 55).
Z otrzymanych w ten
sposb 6-ciu cewek mona
utworzy albo 2 gwiazdy
(rys. 98), przesunite w sto-
sunku do siebie o 180
albo 2 trjkty (rys. 99)
rwnie przesunite o 180. Rys. 99,
Czsto zachodzi po-
trzeba (np. przy prostowniku rtciowym) posiadania punktu zero-
wego po stronie prdu szeciofazowego.
Uzyskujemy to w ten sposb, e punkty zerowe obu gwiazd
z rys. 98 czymy elektrycznie ze sob.

4. Autotransformator.

Autotransformator rni si od zwyczajnego transformatora

obwodem elektrycznym,, gdy posiada zasadniczo tylko jedno uzwo-
jenie, rdze elazny jest natomiast taki sam, jak u zwyczajnego.
Przed przystpieniem do omawiania autotransformatora wemy
transformator zwyczajny (rys. 100),
Dla takiego transfor-
matora amperozwoje pier-
wotne i wtrne s, jak
wiemy, rwne:

= h tu.
skd

gdzie

w.,
jest przekadni transformatora (w naszym wypadku
Przypomnie naley, e kierunki prdw i I<i s wprost
przeciwne. Odliczymy teraz od punktu B ku grze w2 zwojw
 116

(punkt F) Midzy punktami B i F panuje takie same napicie, jak
midzy punktami C i D (gdy napicie jednego zwoju w kadem
z uzwoje jest jednakowe). Odbiornik Z, zamiast zacza na za-
ciski specjalnego uzwojenia wtrnego CD, moemy wczy midzy
punkty F i B. Prd pyncy w odbiorniku przez to si nie zmieni.
Otrzymalimy autotransformator (rys. 101),
Na odcinku BF pyn
obecnie dwa prdy:
1) prd pierwotny I /,,
2) prd wtrny \I.>, dajc
wypadkow j / 8 = /2 /,
: Zo- (1)

Jeeli odcinek FB
traktowa, jako uzwojenie
wtrne autotransformato-
ra, to mona powiedzie, e
ono tem si rni od uzwojenia wtrnego normalnego, e, posiada-
jc tak sam liczb zwojw jak w normalnem, bdzie miao mniej-
szy przekrj przewodw, gdy prd
a i . ,

(zakadamy jednakow gsto prdu).

Pozosta cz uzwojenia AF mona traktowa (czysto for-
malnie !) jako uzwojenie pierwotne. Zwoje tutaj bd posiaday
przekrj taki sam, jak w transformatorze normalnvm (pynie ten-
sam prd Ix), jednake ich bdzie mniej, gdy zamiast Wr
tylko Wx w2.
Widzimy zatem, e w autotransformatorze w stosunku do
transformatora normalnego mamy oszczdno na miedzi zarwno
po stronie pierwotnej (mniej zwojw), jak i wtrnej (mniejszy prze-
krj przewodw). Z tego powodu (jak rwnie i z tego, e straty
wypadaj mniejsze) autotransformator nosi czsto nazw transfor-
matora oszczdnociowego. Nietrudno si przekona, e ta oszczd-
no jest tem wiksza, im przekadnia transformatora wicej si-
zblia do jednoci. Moc oddawana przez transformator po stronie
wtrnej:
P=hV2 ...[21
Z rwnania (1)
H
A 1
 117

Podstawiajc t warto do rwnania (2), otrzymamy:

Wyraenie V2 4, jako iloczyn napicia wtrnego przez prd

pyncy w uzwojeniu wtrnem nosi nazw mocy wasnej autotrans-
formatora. Oznaczymy j przez P'. P ' = Va/8.
Podstawiajc do zalenoci (3), otrzymamy:

~~ d 1
skd
p' i i p f A\

0' 1
Poniewa uamek jest mniejszy od jednoci (fl'^> 1), wic
{}
mona powiedzie, e w autotransformatorze moc wasna (P') jest
;mniejsza od mocy P = V2/2, oddawanej przez autotransformator po
stronie wtrnej. Ta ostatnia moc nosi nazw mocy przechodniej.
W jakim stopniu moc wasna jest mniejsza od przechodniej za-
ley to od przekadni,
Jeeli np. 9=1,1: P' = P=P czyli tutaj moc
1,1 11
wasna autotransformatora wynosi tylko jedenast, cz mocy
przechodniej, a poniewa wymiary autotransformatora zale od
jego mocy wasnej, wic bd takie, jak wymiary
normalnego na moc zaledwie P,
Przy przekadni wikszej np. 9' = 5, korzy
autotransformatora jest znacznie mniejsza,
p> _ 5 1 p_i_p
5 5' ;.:/:
czyli oszczdno wynosi tylko 20%.
Rys, 102 daje nam schemat autotransformatora trjfazowego.
Dotychczas bya mowa o obnianiu napicia. Gdybymy na-
picie pierwotne przyoyli do zaciskw FB, tona zaciskach AB, uzy-
skalibymy napicie wtrne wysze mamy podwyszenie napicia,
Zastosowanie autotransformatora naog ograniczone
wszdzie tam, gdzie przekadnia mao odbiega od jednoci. Przy
wysokich napiciach przekadnia nie moe przekracza 1,25 ze
wzgldu na bezpieczestwo gdy strony wyszego i niszego na-
picia s poczone elektrycznie.
 118

Czasami uywa si autotransformatora do rozruchu silnikw

asynchronicznych, syn-
chronicznych, oraz nie-
ktrych komutatorowych r
do regulowania napicia
w nieznacznych granicach
(w tym wypadku autotrans-
formator winien by za-
opatrzony w zaczepy),,
oraz czsto przy budowie
zupenie maych jednostek
Rys, 102. na nieznaczne napicie
i w pewnych innych wy-
padkach specjalnych.
Autotransformatory bywaj niekiedy stosowane przy linjach
dalekononych, jako t, zw. transformatory dodawcze (BoosterTrans-
formator) celem skompensowania spadku napicia, wystpujcego
w linji. (patrz VII6-a).

5. Transformatorki miernicze.

a) Transiormatorek napiciowy budow sw i dziaaniem

nie rni si zasadniczo od normalnego transformatora. Charakte-
ryzuje go bardzo sabe obcienie wtrne gdy po stronie wtr-
nej zaczony jest na du oporno (woltomierz, cewka napiciowa
watomierza, licznika). Mona uwaa, e transformatorek ten pra-
cuje niemal jaowo. Moc pobierana z obwodu, jest naog rzdu
kilkudziesiciu woltamperw.
Wykres wektorowy transformatorka napiciowego niczem si
nie rni od wykresu wektorowego transformatora normalnego, ob-
cionego omowo.
Stosunek zwojw najczciej jest tak dobrany, aby uzyska
na zaciskach wtrnych 100V. Jak wspomnielimy, transformator
pracuje prawie jaowo, wic

V2
std

a zatem, mierzc napicie na zaciskach uzwojenia wtrnego V,s

 119

i znajc przekadni 9-, moemy obliczy napicie Vj na zaciskach

uzwojenia pierwotnego.
Mona zreszt woltomierz &
tak wyskalowa, e b-
dziemy odrazu odczytywali Odb.

wysokie napicie. 0-
Dokadno pomiaru
jest zalena od staoci
przekadni &. Stosunek za-
tem napi winien by mo-
liwie rwny stosunkowi
SEM-ych.
Rys. 103,
V,
To bdzie wtedy, gdy spadki napi w uzwojeniu pierwotnem
i wtrnem bd mae. W uzwojeniu wtrnem spadek napicia bdzie
may wtedy, gdy prd i oporno pozorna uzwojenia wtrnego bd
mae. Prd jest zaleny od opornoci obwodu zewntrznego po-
danem jest przeto, by ta oporno bya jaknajwiksza.
Oporno pozorna uzwojenia wtrnego bdzie tem mniejsza,
im mniejsze bd opornoci omowa i indukcyjna. Oporno in-
dukcyjn mona zmniejszy przy uzwojeniach krkowych przez
powikszenie liczby krkw, przy uzwojeniach cylindrycznych
przez umieszczenie moliwie bliskie uzwojenia pierwotnego i wtr-
nego (maa szczelina powietrza).
Przyjmujc nieznaczne gstoci prdu, moemy rwnie zmniej-
szy oporno omow.
Spadek napicia w uzwojeniu pierwotnem zaley od opornoci
pozornej tego uzwojenia oraz od prdu lx. O opornoci mona
powiedzie to samo, co przy uzwojeniu wtrnem. Jeeli chodzi
o prd, to jest on sum geometryczn prdu wtrnego, sprowadzo-
nego na stron pierwotn Ii i prdu biegu jaowego J o ; /i == 2 + h-
By prd by may, prd biegu jaowego Jo winien by mo-
liwie may. Prd / 0 zaleny jest od nasycenia elaza, a wic na-
ley stosowa niskie indukcje w obwodzie magnetycznym transfor-
matora 7-^9 tysicy Gausw wobec 12^-14 tysicy G. przy
transformatorach normalnych.
Przekadnia transformatorka napiciowego jest czua na
zmiany napicia, a zwaszcza na jego wzrost, Ze wzrostem napi-
cia wzrasta prd biegu jaowego Io< a wraz z nim i prd pier-
wotny It, co pociga za sob wzrost spadku napicia w uzwoje-
niu pierwotnem, skutkiem czego stosunek napi y przestanie by
 120

rwnym stosunkowi SEM-ych przekadnia przestaje by sta.

Czsto si zdarza, e jeden transformatorek napiciowy pra-
cuje na zasilanie kilku cewek napiciowych rozmaitych przyrzdw
(woltomierze, watomierze, liczniki, przekaniki),
Wtedy naley si liczy z obcieniem transformatora i wy-
nikajc z tego powodu mniejsz dokadnoci. Niekiedy zespl
transformatorek cewki napiciowe" bywa traktowany jako jedna
cao, wywzorcowana specjalnie dla siebie.

Rys, 104.

Jeeli transformatorek napiciowy bdzie zasila cewk napi-

ciow watomierza lub licznika, to wtedy we wskazaniach tych przy-
rzdw wystpi pewien bd, Wemy wykres wektorowy transforma-
torka(rys. 104). Transformatorek zasila cewk napiciow watomierza.
Zamy, e chcemy zmierzy moc, czerpan przez pewien odbiornik.
Prd w tym odbiorniku / spnia si o kt <p w stosunku do
napicia Vx (patrz wykres wektorowy); moc odbiornika wynosi:
P = I Vt cos <p,
Stosujc transformatorek, zmienimy kt przesunicia fazowego
midzy prdem a napiciem gdy zamiast kta tp, jak jest w rze-
czywistoci, bdziemy mieli kt mniejszy cp' (waciwie jest to kt
midzy prdem a odwrconym wektorem Vi ).
Po uyciu transformatorka moc, ktr zarejestruje watomierz,
wyniesie:
P' = l ({> Vi ) cos <?'
Poniewa cp ^ cp', wic P^P',
Niedokadno ta bdzie, oczywicie, wystpowaa zawsze i, jak
wynika z rysunku, bdzie tem wiksza, im wikszy jest prd mag-
nesujcy i spadki napi w uzwojeniu transformatorka.
 121

Rnica ktw Y = <p <?' nosi nazw uchybu ktowego. Wiel-

ko uchybu ktowego wynosi kilkanacie do kilkudziesiciu
minut zalenie od dokadnoci transformatorka.
b) Transformatorek prdowy. Jest to transformatorek szere-
gowy o ztniennetn wzbudzeniu, przez pierwotne uzwojenie ktrego
przepywa prd pobierany
przez odbiornik, Uzwojenie
wtrne jest zwarte przez am-
peromierz o maej opornoci,
lub jak cewk prdow in-
nego przyrzdu.
Stosunek zwojw jest
najczciej tak dobrany, eby
przy normalnym prdzie po
stronie pierwotnej, po stronie Rys _ l o g _
wtrnej otrzyma 5 A,
Uzwojenie wtrne jest zwarte na krtko" prd magnesu-
jcy przeto jest bardzo saby, mona powiedzie, e amperozwoje
pierwotne i wtrne w tym wypadku niemal zupenie s rwne:
W
T T 1-ir T 2 r l
Ix W1 h ws skd Ix = J 2 - = 7 a
w1 " {)
Przekadnia fr, zwaszcza przy wikszych prdach, jest znacz-
nie mniejsza od jednoci,
Majc prd L i dzielc go przez wiadom przekadni O,1 otrzy-
many prd I j . Mona amperomierz tak wyskalowa, e bdziemy
odczytywali odrazu prd strony pierwotnej.
Transformatorek prdowy, w odrnieniu od napiciowego,
swoim wygldem czsto mao przypomina transformator normalny,
Przy prdach rednich (do jakich 250 A) uzwojenie pier-
wotne skada si z kilku, lub kilkunastu grubych zwojw. Na
rys. 106 widzimy taki transformator. Piercie dolny (1) jest rdze-
niem elaznym, na ktrym jest nawinite uzwojenie wtrne. ' Pier-
cie grny (2) stanowi uzwojenie pierwotne. Przewody doprowa-
dzajce i odprowadzajce prd tego uzwojenia przechodz przez
wsplny izolator.
Na pokrywie widzimy dwa mae zaciski uzwojenia wtrnego.
Przy prdach ponad 500-M 000 A cae uzwojenie pierwotne
sprowadza si do jednego grubego prta.
Bardzo czsto prtem tym jest szyna urzdzenia rozdzielczego,
Taki transformatorek prdowy widzimy na rys. 107.
 122

Czasami na jednym prcie s dwa rdzenie z dwoma uzwoje-

niami wtrnemi, przeznaczonemi do zasilania dwch niezalenych
obwodw prdowych.

Rys. 106.

Rwno Ix rWx J a Ws bdzie tem cilejsza, im mniejszy b-

dzie prd biegu jaowego, czyli im sabiej bdzie nasycony obwd
elazny transformatorka. Z tego wzgldu dopuszczamy indukcje
w elazie bardzo niskie (zaledwie 500 -t-1000 G),
Gdy transformatorek prdowy zasila cewki prdowe watomie-
rza lub licznika, wtedy we wskazaniach tych przyrzdw wystpi
pewien bd podobnie jak to miao miejsce przy transformato-
rach napiciowych.
Na rys. 108 mamy wykres wektorowy pracy transformatorka
zwartego takim jest bowiem transformatorek prdowy. Wykres
wykonano zupenie podobnie, jak na rys. 38 (A Vxjest napiciem
na zaciskach uzwojenia pierwotnego przy zaciskach wtrnych zwar-
tych). Prd uzwojenia pierwotnego Ix jest prdem, czerpanym przez
 123

odbiornik, Napicie sieci V w zale-

noci od charakteru odbiornika moe
by w fazie moe wyprzedza, lub
spnia si wzgldem prdu Ix. Za-
my, e napicie V wyprzedza prd
J, o kt cp, Moc pobierana przez od-
biornik:
P = V Ix cos <p

Gdy zasilimy cewk prdow wa-

tomierza z transformatorka, moc wska-
zywana przez watomierz wyrazi si
wzorem:

V L cos cp'

Poniewa cp ^ y' wic

Rnica <p<p'.== 0 nosi nazw
uchybu ktowego.
Jak z wykresu wektorowego mo-
na wywnioskowa, uchyb ten bdzie
tem mniejszy, im mniejsz bdzie opor-
no omowa obwodu wtrnego w sto-
sunku do jego opornoci indukcyjnej. Rys, 107,

Rys, 108,
 124

Rzd wielkoci uchybu jak przy transformatorkach napicio-

wych.
Transformatorek prdowy ma jedn ciekaw waciwo
nie mona go zostawi po stronie wtrnej rozwartym, wtedy bo-
wiem znikn amperozwoje wtrne, ktre kompensoway ampe-
rozwoje pierwotne. Amperozwoje pierwotne nieskompensowane
wytworz nadmierny strumie magnetyczny, skutkiem czego elazo
moe si tak rozgrza, e uszkodzi si izolacja midzy blachami,
oraz mog si trwale zmieni jego waciwoci magnetyczne.
Pozatem w uzwojeniu wtrnem wznieci si SEM tego rzdu,
e czasami moe nastpi przebicie izolacji.

6. Regulacja napicia.

Napicie moemy regulowa w sposb cigy lub skokami. Re-

gulacj cig uzyskujemy, stosujc regulatory indukcyjne, silniki
synchroniczne (na biegu jaowym), wzgldnie transformatory prze-
suwne. Sposoby te omwimy niej.
a) Regulacja skokami (zaczepowa). Polega na zmianie przekadni
transformatora w tym celu jego uzwojenie jest zaopatrzone
w zaczepy.
Zmienia przekadni mona przy transformatorze odczonym,
lub pod obcieniem. Wikszo nowoczesnych transformatorw
rozdzielczych posiada zaczepy, umoliwiajce regulacj w maych
granicach (okoo 4 ^5%). Regulacja odbywa si zwykle po uprzed-
niem odczeniu transformatora od sieci. O sposobach wyprowadze-
nia tych zaczepw patrz VIII2d,
Przy przenoszeniu energji elektrycznej na dalekie odlegoci
wystpuj w przewodach znaczne spadki napicia, zalene od wielkoci
i charakteru (cos <p) obcienia. Poniewa zarwno jedno, jak i dru-
gie ulega cigym zmianom, powstaje konieczno regulowania
pod obcieniem. Najidealniejszem bodaj rozwizaniem pod wzgl-
dem technicznym jest zastosowanie silnikw synchronicznych, zmie-
niajc wzbudzenie ktrych, moemy utrzyma na caej linji stae
napicie. Pozatem przewzbudzony silnik synchroniczny poprawia
cos cp linji. Stosowanie silnikw synchronicznych wypada jednake
drogo (koszt kapitau, straty energji biegu jaowego)i z tego
powodu nie znajduj one szerokiego rozpowszechnienia. Coraz
wiksze zastosowanie maj transformatory z zaczepami. Je-
eli chodzi o granice regulacji to rzadko zachodzi potrzeba re-
gulacji w granicach szerszych ni +20%.
 124

Rzd wielkoci uchybu jak przy transformatorkach napicio-

wych.
Transformatorek prdowy ma jedn ciekaw waciwo
nie mona go zostawi po stronie wtrnej rozwartym, wtedy bo-
wiem znikn amperozwoje wtrne, ktre kompensoway ampe-
rozwoje pierwotne. Amperozwoje pierwotne nieskompensowane
wytworz nadmierny strumie magnetyczny, skutkiem czego elazo
moe si tak rozgrza, e uszkodzi si izolacja midzy blachami,
oraz mog si trwale zmieni jego waciwoci magnetyczne.
Pozatem w uzwojeniu wtrnem wznieci si SEM tego rzdu,
e czasami moe nastpi przebicie izolacji.

6. Regulacja napicia.

Napicie moemy regulowa w sposb cigy lub skokami. Re-

gulacj cig uzyskujemy, stosujc regulatory indukcyjne, silniki
synchroniczne (na biegu jaowym), wzgldnie transformatory prze-
suwne. Sposoby te omwimy niej.
a) Regulacja skokami (zaczepowa). Polega na zmianie przekadni
transformatora w tym celu jego uzwojenie jest zaopatrzone
w zaczepy.
Zmienia przekadni mona przy transformatorze odczonym,
lub pod obcieniem. Wikszo nowoczesnych transformatorw
rozdzielczych posiada zaczepy, umoliwiajce regulacj w maych
granicach (okoo 4 ^5%). Regulacja odbywa si zwykle po uprzed-
niem odczeniu transformatora od sieci. O sposobach wyprowadze-
nia tych zaczepw patrz VIII2d,
Przy przenoszeniu energji elektrycznej na dalekie odlegoci
wystpuj w przewodach znaczne spadki napicia, zalene od wielkoci
i charakteru (cos <p) obcienia. Poniewa zarwno jedno, jak i dru-
gie ulega cigym zmianom, powstaje konieczno regulowania
pod obcieniem. Najidealniejszem bodaj rozwizaniem pod wzgl-
dem technicznym jest zastosowanie silnikw synchronicznych, zmie-
niajc wzbudzenie ktrych, moemy utrzyma na caej linji stae
napicie. Pozatem przewzbudzony silnik synchroniczny poprawia
cos cp linji. Stosowanie silnikw synchronicznych wypada jednake
drogo (koszt kapitau, straty energji biegu jaowego)i z tego
powodu nie znajduj one szerokiego rozpowszechnienia. Coraz
wiksze zastosowanie maj transformatory z zaczepami. Je-
eli chodzi o granice regulacji to rzadko zachodzi potrzeba re-
gulacji w granicach szerszych ni +20%.
 125

Przy zastosowaniu zaczepw rozrniamy zasadniczo dwa

przypadki:
1) zaczepy, za pomoc ktrych odbywa si regulacja, posiada,
transformator gwny;
2) zastosowany jest specjalny transformator regulacyjny.
Pzytoczymy tutaj par schematw regulacji zaczepowej (nie
poruszajc narazie kwestji przerwy prdu w obwodzie i zwierania,
zwojw przy przeczaniu zaczepw).
Bdziemy przytem rozpatrywali schemat dla jednej fazy.
Na rys. 109 widzimy transformator gwny
z zaczepami Slizgacz K, lizgajc si po za-
czepach zmienia napicie po stronie wtrnej,
Na rys. 110 mamy odmienne wykonanie
uzwojenia wtrnego transformatora z rys. 109.
Mamy tutaj ten sam zakres regulacji (siedem
stopni), lecz uzwojenie wtrne posiada tylko
cztery zaczepy, (zamiast 7).
Rys. 111 przedstawia zasadniczo tak sam U2

regulacj, jak omawiana wyej, z t rnic, e Rys, 109.

wyczalne grupy zwojw znajduj si porod-
ku uzwojenia. Ma to t zalet, e grupy te, znaj-
dujc si we rodku, nie potrzebuj by moc-
niej izolowane (patrz VIII2ac), jak to
jest niezbdne przy poczeniu narys. 109 i 110.
Pozatem ten sposb regulacji dobrze si
nadaje przy poczeniu uzwojenia wtrnego
w trjkt.
Na rys, S oznacza przecznik dwu-
biegunowy.
Napicie mona rwnie regulowa, sto-
sujc autotransformator, z poczeniem uzwo-
jenia np, jak na rys, 110. Cz uzwojenia
Uz A stanowiaby stron pierwotn Ux U%
stron "wtrn, lub naodwrt,
Na rys, 112 mamy schemat pocze
specjalnego transformatora dodawczego.
UiXuzwojenie wzbudzajce. Przy roz-
maitych pooeniach lizgacza i przecznika
dwubiegunowego 5 napicie na linji moemy
obniy lub podnie (wczajc szeregowo
napicie odpowiedniej czci uzwojenia wtr-
nego zgodnie lub przeciwnie z napiciem Rys, 111.
pierwotnem),
 126

Przejcie lizgacza z kontaktu na

kontakt pociga za sob albo rozwarcie
obwodu, o ile lizgacz nie moe pokry-
wa jednoczenie dwch ssiednich
kontaktw, albo zwarcie zwojw lecych
midzy dwoma kontaktamio ile lizgacz
te kontakty pokryje,
Rys, 112. Jedno i drugie jest dla pracy transformatora
szkodliwe, Moemy temu zapobiec w ten sposb,
e, przechodzc od jednego zaczepu do ssiednie-
go, wczamy midzy te zaczepy oporno omow,
wzgldnie dawik. Przykad takiego rozwizania wi-
dzimy na rys. 113 (jest to rozwinicie schematu
z rys. 109).
Szyna i lizgacz z prawej strony s te sa-
me, co na rys, 109, po stronie za lewej odgry-
waj rol pomocnicz, Oporno R suy
do ograniczania prdu w obwodzie zwartym.
Normalnie lizgacz gwny i pomocniczy stykaj
si na tym samym kontakcie (oporno R
zwarta).
Przy zmianie napicia najpierw lizgacz po-
mocniczy (z lewej strony) przechodzi na ssiedni
Ul kontakt. Wtedy zwoje midzy ssiedniemi kon-
taktami s zwarte przez oporno R, poczem ju
lizgacz gwny poda za pomocniczym (w tym
czasie przez oporno R pynie prd gwny
transformatora.
Przy wyej opisanym sposobie poruszania
si lizgaczy przejciu z kontaktu na kontakt,
mimo ograniczania prdu przez oporno R,
zawsze bdzie towarzyszya iskra. By temu za-
pobiec, daje si przerywacze S 5 poza pudem
olejowem transformatora; kady z nich wycza
obwd, gdy nalecy do niego lizgacz przecho-
dzi z kontaktu na kontakt.
Na rysunku 114 mamy schemat regulacji
napicia pod obcieniem, zaproponowany przez
Jansena, Nie wymaga on specjalnych objanie.
Ten sposb regulacji znalaz w ostatnich czasach
Rys, 114, szerokie rozpowszechnienie.
b) Regulatory indukcyjne. Nosz one rwnie nazw transfor-
matorw obrotowych.
Rozpatrzymy regulator indukcyjny jedno i trjfazowy.
 127

Regulator indukcyjny jednofazowy ~ sw budow b, przypo-

mina silnik asynchroniczny nie posiada tylko zwykle piercieni
lizgowych i jest, jak zobaczymy pniej, zaopatrzony dodatkowo w pe-
wne specjalne uzwojenie zwarte. Poczenie uzwoje jak w auto-
transformatorze jednofazowym.

Rys, 116.
Rysunki 115 i 116 daj nam obraz rozmieszczenia uzwoje w re-
gulatorze indukcyjnym i ich poczenie, A A^ jestto uzwojenie pier-
wotne, nawinite na stojanie. Uzwojenie B B^ jest nawinite na wir-
nikujczniez uzwojeniem AA, stanowi ono, jak wida z rysunku 116,
stron wtrn ABt. Wirnik w stosunku do stojana jest normalnie nie-
ruchomy; pooenie wirnika mona zmieni za pomoc przekadni
limakowej samohamownj.
Rozpatrzymy kilka pooe charakterystycznych wirnika w sto-
sunku do stojana, Na rys. 1171 mamy wypadek, gdy oba uzwoje-
nia (A A) i B BL) zlewaj si swemi paszczyznami. Regulator
indukcyjny zachowuje si jak transformator zwyczajny. Strumie (Iys,
 128

wytworzony przez uzwojenie stojana jest cakowicie skojarzony

z uzwojeniem wirnika. Jeeli SEM, wzniecon w uzwojeniu wirnika
oznaczymy przez Ew, to na zaciskach II II bdziemy mieli napi-
cie V2== Vt-\-Ew. (w zaoeniu e kierunki wektorw Vj i Ew s zgodne).
II

Rys, 117,

Gdy obrcimy wirnik tak, by paszczyzny obu uzwoje byy-

w stosunku do siebie prostopade (rys, 11711) wtedy uzwojenie
wirnika nie bdzie wcale skojarzone ze strumieniem stojana, adna
SEM w tem uzwojeniu si nie wzniecina zaciskach IIII otrzy-
mamy napicie V a = Vi.
Obracajc wirnik o dalsze 90, otrzymamy znwu pene sko-
jarzenie uzwojenia wirnika ze strumieniem stojana. SEM, wznie-
cana w wirniku, bdzie co do wielkoci taka sama, jak w wypadku
pierwszym czyli Ew, jednake o przeciwnym kierunku. Napicie
na zaciskach IIII: V2 = V\ Ew,
Kade pooenie wirnika porednie midzy pierwszem i trze-
ciem da na zaciskach IIII napicie V2 w granicach:

zalenie od kta, ktry ze sob tworz osie obu uzwoje (patrz

rys. 115),
Oznaczmy ten kt przez a. Strumie stojana '$ rozkadamy
na dwie skadowe: 11>S cos a i <&s sin a. Z tych dwch strumieni
strumie ^ c o s a jest skojarzony z uzwojeniem wirnika.
Przy skojarzeniu uzwojenia wirnika z penym strumieniem (lY
SEM, wzniecona w tem uzwojeniu, wynosia Ew; gdy strumie jest
mniejszy (^cosa) SEM bdzie oczywicie w tym samym stosunku
mniejsza i wyniesie w cos a, Zatem ostatecznie:
V2 Vt -{- Ew cos a , gdzie 0 < a < 180.
Otrzymujemy regulacj napicia zupenie pynn.
Przez uzwojenie wirnika przepywa prd, a zatem uzwojenie
to wytwarza swj strumie <!>,, skierowany prostopadle do pasz-
 129

czyzny uzwojenia. Strumie

ten moemy rozoy (rys.
118) na dwie skadowe:
<r>wcosa i 4>o/Stna, Pierw-
sza z nich ( ^ c o s a ) jest
kompensowana przez stru-
mie, stojana $s , gdy oba
strumienie s skierowane
w stosunku do siebie wprost
przeciwnie.
Skadowa druga ^^sin ,
nie bdc skompensowan,
odgrywa rol strumienia roz-
proszenia, powodujc nad-
mierny indukcyjny spadek na-
picia w uzwojeniu wirnika.
By t skadow stumi, sto-
jan otrzymuje dodatkowo spe-
cjalne u z w o j e n i e zwarte Rys, 118.
(CCj) pod ktem prostym
do uzwojenia A A\.
Regulator indukcyjny trjfazowyrni si od silnika trjfazo-
wego asynchronicznego tylko brakiem piercieni lizgowych oraz
dodaniem przekadni limakowej, umoliwiajcej zmiany pooenia
wirnika w stosunku do stojana. Uzwojenia stojana i wirnika s
takie same, jak w silniku. Poczenie uzwojeautotransformato-
rowe (rys. 119), przyczem pierwotnem jest uzwojenie wirnika,
-Er- poczone w A. Gdy uzwojenie
trjfazowe wirnika zaczymy na
vwvv sie trjfazow, w obwodzie wir-
nika popynie prd i dookoa
wirnika powstanie pole magne-
tyczne, wirujce z szybkoci n =
3.-
wwv 60/
, gdzie/ czstotliwo pr-
P
du, a pliczba par biegunw, na
-
vww jak s nawinite uzwojenia sto-
jana i wirnika. O ile napicie po
Rys, 119.
stronie pierwotnej jest stae, wiel-
ko pola wirujcego jest praktycz-
nie te staa i niezalena od obcienia i pooenia wirnika. To
pole, wirujc, bdzie przecinao zarwno uzwojenie stojana, jak
i wirnika.
 130

Poniewa jest stae, wic i SEM-e przez nie wzniecane w obu

uzwojeniach bd miay sta warto. Od wzajemnego pooenia
stojana i wirnika zaley przesunicie fazowe tych SEM-ych.
Rys. 120 schematycznie
przedstawia regulator induk-
cyjny trjfazowy. Uzwojenia
stojana i wirnika s tu nawi-
nite na 2 bieguny.
Dla prostoty przyjmu-
jemy, e na biegun i faz
przypada jeden obek.
Przy wzajemnem poo-
eniu uzwoje stojana i wir-
nika, jak na rys. 120, pod-
legaj one jednoczenie dzia-
aniu tego samego pola mag-
netycznego, a wic SEM-e,
wzniecane w tych uzwoje-
Rya. 120,
niach, w tym samym czasie
bd osigay swe wartoci maksymalne, bd przechodziy przez
zero i t. p. jednem sowem bd ze sob w fazie.
Gdy wirnik skrcimy w stosunku do stojana o pewien kt a,
wtedy, przyjmujc, e kie-
runek pola wirujcego jest
taki, jak na rys. 121, po-
wiemy, e SEM stojana
wyprzedza SEM wirnika
0 kt a, gdy o pola wi-
rujcego najpierw przetnie
przewody w obku np, 1
stojana, a pniej dopiero
w obku I wirnika. Przy
skrceniu wirnika o 180"
przesunicie fazowe mi-
dzy SEM-emi w wirniku
1 stojanie bdzie wynosio
180. Napicie fazowe po
stronie wtrnej (V2 Vnc),
jak wida z rys. 119, jest
sum napicia tazowego w wirniku [Vnb) i SEM-ej wznieconej
w fazie stojana
Pomijajc spadki napi, napicie fazowe wirnika mona uto-
sami z jego SEM-. Wtedy przesunicie fazowe midzy napi-
 131

ciem fazowem wirnika, a SEM- fazow stojana bdzie si rw-

nao ktowi skrcenia wirnika w stosunku do stojana. Z tego
wynika, e, aby otrzyma napicie po stronie
wtrnej, naley do siebie doda geometrycz-
nie napicie wirnika (sieci) i SEM stojana.
Rys. 1221 nam to uwidacznia. Poniewa
wielkoci wektorw Vl i Es s niezalene
od wzajemnego pooenia wirnika i stojana
przeto zmiana pooenia wirnika spowoduje
11

Rys, 122,

tylko przesuwanie si punktu ci wzdu okrgu koa ze rodkiem

w czubku wektora V1 i o promieniu rwnym Es. Przy zgodnem
pooeniu uzwojenia stojana i wirnika, punkt a zajmie pooenie c,
przy obrceniu wirnika o 180 pooenie b. W tych granicach
od Oc do Ob moemy pynnie zmienia napicie po stronie wtrnej.
Wykres 1221 jest sporzdzony dla jednej fazy.
Rys. 12211 daje nam obraz zmian napicia we wszystkich 3-ch
fazach regulatora indukcyjnego.
Regulatory indukcyjne, podobnie jak transformatory zwyczajne,
mog by zanurzone w pudle z olejem. Daje to pewn izolacj
i dobre chodzenie..
Na rys, 123 mamy przekrj takiego regulatora o mocy was-
nej 2120 kVA i napiciu na faz: w wirniku j=-V, w stojanie
y3
392 V.
Zastosowanie: uywa si reg. induk. dla zasilania przetwornic
jednotwornikowych i prostownikw rtciowych, gdy chcemy po
stronie prdu staego pynnie zmienia napicie w szerokich grani-
cach; przy sieciach dalekononych dla regulacji napicia (sposb
drogi) oraz w pewnych innych wypadkach specjalnych.
Moc pozorn wasn regu, indukc, moemy obliczy wedug wzoru:
 Rys. 123.

[Vm*-Vmtn).I
kVA
2 . 1000
gdzie Vmx i V,,,,,; granice regulacji: / normalny prd.
Uwaga. Na rys. 116 i 119 linje wykowate oznaczaj git-
kie kabelki, ktremi s poczone uzwojenia stojana i wirnika,
Regulator indukcyjny trjfazowy, opisany wyej, nosi nazw
regulatora pojedynczego. Przy jego stosowaniu midzy napiciem
sieci pierwotnej i wtrnej istnieje, jak wskazuje rys. 122, pewne
przesunicie fazowe. Jest ono tem znaczniejsze, im SEM stojana
Es jest wiksza i im pooenie wirnika jest bardziej zblione do
rodkowego (p-kt d na kole rys. 1221). To przesunicie fazowe
moe by czasami niepodane np. przy pracy rwnolegej,
gdy byoby przyczyn prdw wyrwnawczych. Pozatem, zwasz-
cza przy wikszych mocach, moment oddziaywania stojana na
wirnik osiga due wartoci, co utrudnia skrcanie wirnika pod
obcieniem.
Jednemu i drugiemu moe zapobiec zastosowanie t. zw. re-
gulatora indukcyjnego podwjnego, utworzonego z dwch zupenie
jednakowych pojedynczych.
 133

Schemat pocze R S T R S T
uzwoje widzimy na
rys. 124. Uzwojenia 'l " W2 Uj U2

pierwotne (wzbudza- ""

v V
l_ . . . . 2

jce) obu regulatorw

s poczone rwno-
legle. Przy zaczeniu,
jak na rys, 124, pola
wirujce kadego z
nich bd si obracay
w kierunkach przeciw-
nych. U z w o j e n i a
wtrne s poczo-
ne w szereg. Zatem
Rys> 124
SEM-e w nich wznie- '
cone bd si ze sob dodaway. Wskutek przeciwnego kierunku
obracania si pl wirujcych, kty przesunicia fazowego kadej,
z tych SEM w stosunku do napicia V, bdc jednakowe co do
wielkoci, s przeciwne co do znaku, W ten sposb wektor ich
sumy geometrycznej (rys. 125) bdzie skierowany zawsze wzdu
wektora napicia Vu wobec czego unikniemy przesunicia fazo-
wego, ktre wystpuje przy regulatorze pojedynczym.
c. Transformatory przesuwne. Zostay one
wprowadzone na rynek przez firm drezde-
sk Koch i Sterzel i pozwalaj rwnie na
pynn regulacj napicia,
Wyjanimy tutaj zasad budowy i dziaa-
nia tych transformatorw.
Transformator jednofazowy (rys, 1261)
skada si z nieruchomego rdzenia A i rucho-
mej ramy BB, utworzonej z dwch czci
sztywno ze sob zwizanych. Rama wewntrz
posiada dwa jednakowe uzwojenia pierwotne
l ' i l",poczone ze sob rwnolegle i tak nawi-
nite, by strumienie przez nie wytwarzane byy
skierowane przeciwnie. Na rdzeniu A mamy
nawinite uzwojenie wtrne 2. Schemat po- O
cze przedstawia rys. 12611. Gdy uzwojenie Rys. 125,
wtrne zajmuje w stosunku do pierwotnych
1
pooenie rodkowe (rys, 126 ), wpywy strumieni <&/ i <!>/' wza-
jemnie si znosznapicie na zaciskach uzwojenia 2 jest rwne zeru.
Gdy ram przesuniemy w pooenie dolne (rys, 126111), uzwo-
jenie 1" nie odgrywa adnej roli (pobiera tylko prd magnesujcy),
natomiast uzwojenia 1' i 2 tworz normalny transformator jednofa-
 134 -

zowy paszczony napicie w uzwojeniu wtrnem osiga swe ma-

ksimum. Ten sam obraz otrzymamy przy grnem pooeniu ramy
(rys. 126IV), jednake kierunek napicia w uzwojeniu wtrnem bdzie
przeciwny. W pooeniu poredniem na uzwojenie wtrne dziaaj
oba strumienie, wzniecajc SEM-e przeciwnych kierunkw, tak e
na zaciskach uzwojenia otrzymamy rnic tych SEM-ych, wiel-

Rys, 126.
ko ktrej zmienia si w sposb' pynny, zalenie od wzajemnego
pooenia rdzenia i ramy.
W praktyce transformator przesuwny znalaz zastosowanie
jako transformator dodawczy. Uzwojenia gwne (1', 1", 2) s po-
czone, jak na rys, 126V. Przez uzwojenie 2 w takietn poczeniu
pynie prd niezalenie od pooenia tego uzwojenia w stosunku
do uzwoje pierwotnych nie mamy w ten sposb (poza dwoma
skrajnemi poczeniami) skompensowania amperozwojw pierwot-
nych i wtrnych, co pociga za sob nadmierne strumienie rozpro-
szenia. By te strumienie stumi, otrzymuje transformator uzwoje-
nia zwarte (podobnie, jak przy' regulatorze induk. jednofazowym),
mieszczce si w ramie.
Mocne spryny dociskaj do siebie rdze i ram tak eby
szczelin powietrzn pomidzy niemi uczyni jaknajmniejsz. Sabe
nasycenie elaza w miejscach styku zabezpiecza od nadmiernego
zagrzania .si i niemiego dwiku. Przy prdzie trjfazowym ko-
rzysta si z trzech jednofazowych jednostek, poczonych w ukad
trjfazowy.
Samo przesuwanie ramy w stosunku do rdzenia odbywa si
przy maych transformatorach rcznie, przy wikszych za po-
moc silnika elektrycznego z przekadni limakow, Jednostki
wiksze zanurza si w oleju, Transformatory przesuwne, z powo-
du niemonoci uzyskania dobrego odizolowania uzwoje, nie na-
daj si do wysokich napi,
 ROZDZIA VIII.

BUDOWA TRANSFORMATORA.
Przechodzimy teraz do opisu budowy transformatora. Poprze-
staniemy na typie rdzeniowym, jako przewanie spotykanym,

1. Obwd magnetyczny.
Na obwd magnetyczny transformatora skadaj siej supy
i jarzma. S one, jak wiemy, zbierane (o samem zbieraniu pniej)
z pasw wysztancwanych, wzgldnie wycitych z blachy. Dane
co do blachpatrz I3a.
Arkusze blach, z ktrych otrzymujemy potrzebne dla budowy
paski, s zazwyczaj jednostronnie pokryte warstw izolujc bd
przez naklejenie cieniutkiej bibuki (to jest sposb najczstszy),
bd przez pocignicie jednej strony arkusza cienk warstw la-
kieru,
Na rys. 127, a oznacza grubo blachy, b warstwy
papierowej, stosunek oznaczamy przez k2
a-b
a-\-b
Splczynnik k2 bdzie nam potrzebny do wyznacze-
nia przekroju czystego elaza w supie wzgl, jarzmie.
Przy izolacji papierowej dla blach
o gruboci A = 0,5 mm. A2 = 0,9 -^0,92 Rys, 127,

dla A = 0,35 mm. k2 = 0,86 + 0,88.

Warto tego spczynnika zaley od stopnia sprasowania blach.
Sup transf, rdzeniowego moe posiada poprzeczny przekrj
bd prostoktny, bd t. zw. koowy.
Z przekrojem prostoktnym spotykamy si stosunkowo rzadko.
Yidmar ustali na podstawie przeprowadzonego rachunku, e go-
 136

spodarczo najkorzystniejszym bdzie taki przekrj prostoktny (rys.

>- 128), w ktrym stosunek wymiarw

b
Najczciej uywanym jest prze-
T i

krj t. zw. koowy (patrz rys, 129, 130

Rys. 128.

Przy takim przekroju cewki osadzane na supach otrzymuj

ksztat koowy, co z wielu wzgldw (budowa, zachowanie si przy
zwarciu i t. p.) jest wygodniejsze.

Rys, 129, Rys. 130.

Przekroje tu mog by dwu (rys. 129), trzy (rys. 130) lub wie-
loschodkowe (rys. 131),
Wan jest rzecz, by przy danej rednicy koa opisanego na
przekroju supa (a zatem przy danej
dugoci zwoju uzwojenia), przekrj e-
laza by najwikszy SEM bowiem
wzniecona w tym zwoju bdzie tem
wiksza, im jest wikszy strumie, czyli,
zakadajc niezmienn indukcj, im b-
dzie wikszy przekrj elaza. Najlep-
szy pod tym wzgldem wynik uzyska-
libymy, dajc sup okrgy (rys. 132),
pociga to jednake za sob konieczno
posiadania duej iloci paskw blasza-
131, nych o rnych szerokociach wzgl-
dy chodzenia zreszt rwnie przemawiaj przeciwko temu.
 137

Ograniczamy si zazwyczaj do uycia kilku szerokoci: przy

maych transf. (do jakich 30 kVA)
dwch (patrz rys. 129), przy wik-
szych trzech, czterech i t. d.
Przy przekroju dwuschodkowym
(rys. 129) przy zadanej rednicy ko-
a opisanego D, powierzchnia figury
i
przekroju blach w to koo wpisanej,
osignie swe maksimum, jak wykazuje i
prosty rachunek rniczkowy, gdy
a = 0,851 D\ b = 0,526D ...(1)

Przy przekroju trjschodkowym (rys, Rys, 132,

130) mamy maksimum przekroju, gdy
a = 0,707 D b = 0,423 D ... (2)
Przy wikszej liczbie schodkw najlepiej na papierze milimetro-
wym narysowa kilka prawdopodobnych ksztatw wpisanych w ko-
o o tej samej rednicy obliczy powierzchni kadej figury
i wzi najwiksz,
Niekiedy zachodzi potrzeba pewnego odchylenia si od kszta-
tu, ktry matematycznie wypada jako najkorzystniejszy, np, gdy
chodzi o umieszczenie ba i nakrt-
ki ruby cigajcej sup (rys. 133).
Przy projektowaniu transforma-
tora bdziemy korzystali z pewnego
spczynnika t. zw. spczynnika
wypenienia ft (dokadniej spczyn-
nika wypenienia przekroju koowe-
go czystem elazem).
Jest to stosunek powierzchni
schodkowej do powierzchni koa, po-
mnoony jeszcze przez spczynnik^ RySi 133,

Powierzchnia schodkowa
/* = .k. ... (3)
Powierzchnia koa
W kadym poszczeglnym wypadku spczynnik ten moe by
obliczony.
Przy transformatorach wikszej mocy gdzie chodzenie
rdzenia elaznego nasuwa trudnoci mog by stosowane kanay
chodzce (patrz rys, 134), przyczem szeroko kanau wynosi 10
12 mm. Wskazanem jest by uoenie blach byo prostopade do
 138

kanaw (jak na rysunku) wtedy bowiem na drodze do odpro-

wadzenia ciepa z poszczeglnych pakietw do kanaw nie staj
warstwy izolujce midzy blachami.

Rys, 134.
Jarzmo najczciej ma przekrj prostoktny, przyczem szero-
ko jarzma bj rwna si gruboci supa, mierzonej w kierunku
prostopadym do uwarstwienia, (rys. 135).
Po omwieniu ksztatu prze-
kroju supa i jarzma, przechodzi-
my do budowy (zbierania) samego
obwodu magnetycznego,
Przy transformatorze trjfa-
zowym bdziemy rozpatrywali tyl-
ko wypadek rdzenia niesymetrycz-
nego, gdy wszystkie 3 supy le
w jednej paszczynie, gdy wa-
R j3c ciwie tylko z tym wykonaniem
spotykamy si w praktyce.
Pod wzgldem magnetycznym najlepszem rozwizaniem (gdy
w obwodzie nie mamy szczelin powietrznych) byoby zbieranie ob-
wodu magnetycznego z blach wysztancowanych, jak na rys. 136
(dla jednofazowego transformatora) i 137 (dla trjfazowego trans-
formatora). Ten sposb wykonania ob-
wodu magnetycznego posiada
jednake 2 due wady:
1) wymaga rcznego na-
p wijania uzwoje, co podraa
konstrukcj, oraz czyni j mniej
pewn (zwaszcza przy wy-
szych napiciach) ni w przy*-
padku szablonowego wykonania
Rys, 136, Rys, 137, cewek.
 139

2} daje duo nieuytecznych odpadkw (pola zakreskowane)

blachy elaznej.
Pierwszej wadzie moemy zapobiec, nadajc ksztat blachom,
jak na rys, 138 i 139.
Przy takiem rozwizaniu transformator jednofazowy bdzie
mia w swoim obwodzie magnet. 2 szczeliny powietrzne, trjfazo-
wy w kadej fazie po jednej,
Wykonanie cewek moe by
szablonowe.
Ze wykorzystanie blachy
(duo odpadkw pola za-
kreskowane) w dalszym cigu
ma miejsce.
Sposoby wykonania ob- Rys. 138. Rys. 139.
wodu jak na rys. 136, 137, 138,
139 spotykamy przy b. maych transformatorach.
Najlepszem rozwizaniem zarwno pod wzgldem atwoci wy-
konania, jak i wykorzystania blachy aczkolwiek gorszem pod
wzgldem magne-
tycznym (gdy zwi-
ksza liczb szczelin
powietrznych) jest
zbieranie caego rdze-
nia magnetycznego i

z blach w ksztacie
prostoktnych pas-
kw.
Takie wykona- Rys, 140,
nie obwodu magnetycznego dla transformatora jednofazowego uwi-
docznione jest na rys. 140,
Widzimy tutaj 2 warstwy,
ktre kolejno nastpuj po so-
bie. Rysunek 14L przedstawia
fragment poczenia supa z jarz-
mem przy takiem przekadaniu
blach.
Przy transformatorze trj-
Rys
fazowym mamy kilka sposobw ' 141<
ukadania blach. Podamy tutaj dwa z dwoma (rys. 142) i trze-
ma (rys. 143) kolejno po sobie nastpujcemi warstwami.
Rysunek 144 przedstawia skadanie rdzenia elaznego trans-
formatora trjfazowego.
 140

Warstwy skrajne (rys. 145, a i b) bywaj zazwyczaj wykona-

ne z blachy grubszej
(np. 1 mm). Niektre
firmy przy zbieraniu
obwodu magnetycz-
nego przekadaj pa-
kiety blach o grubo-
ci 20~K30 mm. war-
stwami preszpanu o
Rys< 142
' gruboci , ~ 0,4 mm;
z preszpanu wycina si takie same paski jak z blachy elaznej.
Przy transformatorach na znaczne moce, ze wzgldu na
trudnoci przy transporcie i montau, wykonywuje si oddzielnie

1 J 1

3 [ 1
Rys. 143.

supy, oddzielnie jarzma, montujc je pniej razem. By miejsce

styku nie spowodowao zwikszenia si strat na prdy wirowe, da-
je si tam warstewk preszpanu. Na rys. 146 widzimy rdze e-

Rys, 144,
 141

lazny takiego transformatora ze zdjtem jarzmem grnym. Koniecz-

n jest tutaj dodatkowa konstrukcja wica jarzma i supy.
Po odpowiednim uoeniu blach,
ktre luno le jedna na drugiej, rdze
elazny naley zmocowa w jedn ca-
o.
Supy. Istnieje kilka sposobw
mocowania supw: za porednictwem
banday ze sznura konopnego, przez
nitowanie, przez zerubowanie i t, p.
Przy mocach mniejszych (do < 100
kVA) moemy z powodzeniem stosowa
bandae konopne, uywajc sznura ko- RySi 145,
nopnego o rednicy 2 ^ 3 mm. Pod
banda konopny by sznur si nie przetar o ostre krawdzie
supa daje si owinicie preszpanowe (grubo preszpanu ~ l m m ) .

Rys, 146,
Rdze elazny transformatora trjfazowego 6000 kVA. 63/11 kV XIX S. S,

Na rys. 147 widzimy sup obandaowany.

Wysoko poszczeglnych banday okoo 50 mm-
czna wysoko obandaowania okoo poowy (lub nieco
wicej) wysokoci supa.
Obandaowanie ma t zalet, e nie osabia czynnego prze-
kroju supa, co ma miejsce przy wszystkich innych sposobach.
Przy mocach maych i rednich (do 100^-200 kVA) moliwy
jest jeszcze jeden sposb, uwidoczniony na rys, 148.
 142

W paskach blach, z ktrych jest wykonany sup, s wysztan-

cowane okrge otwory, W kanale, utworzonym przez te otwory,
mieci si bolec drewniany cile do otworu dopasowany.

Rys 148,

Sup jest ciskany przez ruby drzewne

za porednictwem specjalnych podkadek,
Przy mocach rednich i duych stosuje
si nity, wzgldnie ruby; przy duych
zazwyczaj ruby (aczkolwiek jest duo firm,
ktre stosuj te sposoby ju przy mocach
maych).
Rys. 147. Na rys, 149 i 150 widzimy supy znitowane.
Aby nit nie zwiera ze sob blach, umieszcza si go w rurce
preszpanowej lub z papieru bakelizowanego. Grubo cianki rur-

Rys. 149. Rys, 150.

ki 1-^2 mm. Wskazanem jest, by rednica d! bya nieco wiksza

ni d (aby rurka izolacyjna nie ulega skaleczeniu przy zaka-
 143

daniu) oraz by rurka bya troch krtsza od szerokoci supa a

(aby po znitowaniu nie podlegaa siom poosiowym mogcym j
uszkodzi). eby nacisk gwki nita rozoy rwnomiernie, daje
si stalow podkadk, oddzielon od blach supa warstw presz-,
panu o gruboci 1^2mm. To izolowanie podkadki ma na celu
unikanie zwartych obwodw, ktreby si utworzyy z nitw ci-
gajcych sup i mogy spowodowa dodatkowe straty w elazie.

Rys. 151. Rys. 152,

Odlego midzy poszczeglnemi nitami wzgldnie rubami,

cigajcemi sup, wynosi rednio okoo 100 mm. (rys. 151).
Na rys. 152 widzimy sup, cignity za pomoc rub. Uwagi
co do izolacji jak przy nitowaniu,
Vidmar podaje wzr, za pomoc ktrego mona obliczy si,
z jak sup naley cisn:
F-. (4)
30
gdzie Ls wysoko supa w cm.
D rednica koa opisanego w cm, .
Majc t si F, liczb rub (wzgldnie nitw) oraz, zakada-
jc dopuszczalne naprenie (ok, 400^500 kg/cm2), moemy obli-
czy przekrj ruby wzgldnie nitu.
Przykad: Mamy sup o rednicy > = 180mm, i wysoko-
ci Z..? = 550 mm. Dajemy 5 rub (odstp midzy rubami ~ 100 mm)
55218
= 1820 kg
30
Sia na jedn rub:
1820
3 6 0 k g
5
Przekrj bolca ruby:
360
=
450
 144

co odpowiada rednicy:
d
-v * Slcra

moemy wzi i-ub 1/2".

Po omwieniu zmocowania supw, przystpujemy do jarzm.
Kade z jarzm, jak dolne tak i grne, jest wzite midzy dwie bel-

Rys. 153.

ki i cignite rubami. Na rys. 153 jako belek uyto ksztato-

wnikw. Winny by one odizolowane od jarzma paskiem presz-
panu (a).

-O

Rys, 154.

-G-

Rys, 155, Rys. 156.

Na rys. 202, 259, 260 mamy belki drewniane. Do cigania

jarzm uywa si czsto trzech rub, przyczem przez elazo jarzma
przechodz albo wszystkie trzy (rys. 154) albo tylko jedna rodko-
 145

wa (rys. 155). Moliwy jest wypadek poredni, gdy bolce rub

skrajnych przechodz czciowo w elazie, czciowo nazewntrz
(rys, 144, 156).

Rdze -elazny transformatora trjfazowego 1250 kVA P. T. E.

Rys, 157,

Omwione sposoby mocowania jarzm s stosowane przy trans-

formatorach mniejszych i rednich mocy. Przy mocach wikszych
umocowanie winno by solidniejsze, jak to jest uwidocznione na
rys. 157 i 146.
2. Obwd elektryczny.
Po omwieniu obwodu magnetycznego przechodzimy z kolei
do elektrycznego. Przed przystpieniem do opisu budowy cewek
transformatora powicimy par sw tak wanej kwestji, jak
a) Izolacja przewodw. Przy budowie kadego uzwojenia
staje przed nami pytanie z jakiego materjau ma by wykonana
izolacja przewodw i jak ma otrzyma grubo.
Obecnie najczciej spotykamy si z izolacj bawenian
i papierow. Izolacja baweniana jest uywana jako oprzd, ople-
cenie, otamowanie. Jaki z tych rodzajw izolacji stosowazaley

10
 145

wa (rys. 155). Moliwy jest wypadek poredni, gdy bolce rub

skrajnych przechodz czciowo w elazie, czciowo nazewntrz
(rys, 144, 156).

Rdze -elazny transformatora trjfazowego 1250 kVA P. T. E.

Rys, 157,

Omwione sposoby mocowania jarzm s stosowane przy trans-

formatorach mniejszych i rednich mocy. Przy mocach wikszych
umocowanie winno by solidniejsze, jak to jest uwidocznione na
rys. 157 i 146.
2. Obwd elektryczny.
Po omwieniu obwodu magnetycznego przechodzimy z kolei
do elektrycznego. Przed przystpieniem do opisu budowy cewek
transformatora powicimy par sw tak wanej kwestji, jak
a) Izolacja przewodw. Przy budowie kadego uzwojenia
staje przed nami pytanie z jakiego materjau ma by wykonana
izolacja przewodw i jak ma otrzyma grubo.
Obecnie najczciej spotykamy si z izolacj bawenian
i papierow. Izolacja baweniana jest uywana jako oprzd, ople-
cenie, otamowanie. Jaki z tych rodzajw izolacji stosowazaley

10
 146

naog od wielkoci i ksztatu przekroju. Przy drucie okrgym

czsto spotykany jest oprzd, przewanie podwjny, rzadziej potrjny
lub poczwrny, niekiedy oprzd i oplecenie.
Z drutem okrgym mamy do czynienia przy przekrojach
naog nieduych, nieprzekraczajcych 6 ~:~10 mm" aczkolwiek ju
przy s<^6 mm a moemy czsto spotka ksztat prostoktny. Zda-
rza si zreszt i odwrotnie, e uzwojenie o wikszym przekroju
bywa wykonywane z drutu okrgego. Naog, jednake, wik-
sze przekroje otrzymuj ksztat prostoktny. Daje on lepsze
wykorzystanie przestrzeni, oraz pozwala atwiej wykona uzwoje-
nie (przy nawijaniu jak na rys. 164").
Stosowanie samego oprzdu przy wikszych przekrojach nie
jest wskazane, gdy moe si atwo zelizgn przy zginaniu prze-
wodw. Naley tutaj poza oprzdem da jeszcze oplecenie, lub
przewd otamowa (bez oprzdu).
Omwimy teraz szcze-
gowiej kady z rodzajw
izolacji bawenianej.
Oprzd. Do o p r z d u
przewodw uywa si prz-
dzy. Jest ona w zalenoci
od gruboci oznaczana nume-
r a m i n p . 160, 100, 60 (we-
Rys> 158 dug norm A. E. G.). Gru-
bo pojedynczej warstwy
oprzdu wynosi odpowiednio:
TABELA VII.

JV| JVQ przdzy 160 100 60

Grubo jednej warstwy

w mm. 0,05 0,055 0,065 0,085

Wtedy dla przekrojw okrgych pogrubienie rednicy [d'd)

(rys. 158) przy czsto spotykanym oprzdzie podwjnym wy-
padnie:
TABELA VIII

przdzy 160 100 60

&' d w mm 0,2 0, 22 0,26 0,34

 147

Oplecenie. Samego oplecenia zwykle si nie stosuj, Pod

oplecenie daje si warstw innej izolacjinp. oprzd lub oprzd
i papier. Oplecenie powiksza wymiar przewodu o 0,4-^0,5 mm.,
czyli grubo warstwy oplecenia wynosi 0,2-^0,25 mm.
Otamowanie. Do tego uywa si tamy bawenianej o gru-
boci 0,15 -5- 0,2 mm. Przewa-
nie otamowuje si przez pl",
jak na rys. 159. Przy takiemota-
mowaniu mamy powikszenie
Rys, 159.
wymiarw przekroju (rys. 158):
a' a b' 0,6^-0,8 mm.
Przy izolacji papierowej
przewd jest owijany tasiem-
k papieru jak na rys, 160
(nie w nakadk). Grubo
RySl 160
' tamy papierowej 0,05^-0,1
mm. Owinicie moe by pojedyncze, podwjne, potrjne.
Gdy chodzi o specjalnie siln
izolacj, przewd moe by otoczony
warstw preszpanu, By preszpan
si trzyma, otamowuje si go, jak
na rys. 161.
Poza bawen i papierem przy
bardzo maych przekrojach uywa si
niekiedy jedwabiu lub emalji.
Pojedynczy oprzd jedwabny
powiksza rednic o okoo 0,04 mm.
podwjny o 0,07 mm, Rys. 161.
TABELA IX
Tabela obok daje przyrost rednicy
d d' d drutw emaljowanych. Drut emaljowany
w mm w mm moe dodatkowo jeszcze by oprzdzony.
Na zakoczenie dodamy, e adna
0,05 -0,15 0,02 izolacja, nawet najsilniejsza, nie speni
swego zadania, jeeli przewd posiada
0,2 --0,3 0,05
ostre krawdzie lub zadry. Z tego wzgl-
0,3 -0,4 0,035 du przewody przeznaczone do budowy
0,4 -0,5 0,04 uzwoje winny by przed zaizolowaniem
jaknajstaranniej ogldane.
0,8 -0,9 0,065
Uwaga. Przy wyznaczaniu wymia-
i;0 -1,5 0,08
rw cewki (szerokoci, wysokoci) naley
 148

si liczy z tem, e przewd przy nawijaniu nie ukada si zupenie

rwno i e wymiary przekroju s wykonane z pewn tolerancj. Przy
3
drucie okrgym (przy S -<C 6 mm ) uwzgldniamy to przez dodanie do
rednicy przewodu jakich 0,02 mm. Przy przewodach prostokt-
nych, ktre s masywniejsze, powikszenie wymiaru wypada wik-
sze. Przecitne zwikszenie wymiarw w zalenoci od wielkoci
przekroju daje krzywa z rys 162.
mm

0,3

0,2
>

0,1

mm 2
20 40 60 80
Rys, 162,

Moemy teraz przej do opisu budowy uzwoje transformatora,

Zaley ona przedewszystkiem od wysokoci napicia i mocy
transformatora, Spotykamy si zasadniczo z dwoma rodzajami
transformatorw. Jedne z nich przetwarzaj wysokie napicie na
niskie do zasilania instalacji owietleniowych i drobnej siy
bdziemy je nazywali transformatorami rozdzielczem. Mona uwa-
a, e grn granic wysokiego napicia jest tutaj jakie 35 kV,
Transformatory drugiej grupy podnosz napicie wysokie elektrowni
na jeszcze wysze celem przenoszenia energji elektrycznej na
dalekie odlegoci, wzgldnie obniaj to wysze napicie na napi-
cie porednietransformatory te nazwiemy przesyowemi.
Wikszo budowanych transformatorw stanowi rozdzielcze.
Moc ich nie przekracza naog ^ 1000 kVA, Transformatory prze-
syowe budowane s na moce wiksze i napicia wysze.
Zaczniemy od transformatorw rozdzielczych. Najczciej spo-
tykanym typem uzwojenia jest cylindryczneo niem bdziemy naj-
pierw mwili.
 149

b) Uzwojenie niskiego napicia jest wykonywane zazwyczaj

jako jedna cewkajedno, dwu lub kilkowar-
stwowa. Na rys. 163 widzimy schematycznie w* ^
przedstawion cewk jednowarstwow. Ponie-
wa po stronie niskiego napicia mamy do
czynienia naog z duemi nateniami prdu,
wic ksztat przekroju jest przewanie prosto-
ktny. Izolacjaalbo otamowanie, albo oprzd
:
i oplecenie.
Gdy cewka jestjednowarstwowa, moliwy

Rys, 163.

|-
Rys, 164. Rys, 165.
jest dwojaki sposb nawijania przekrojem prosto-
ktnym: pasko (rys. 164') lub na kant" (rys. 16411),
Przekrojw kwadratowych naley unika, gdy
przewd przy nawijaniu moe atwo przyj
niewaciwe pooenie (rys. 165), co spowoduje
zgniecenie izolacji zwojowej.
Przy cewkach dwu i wicej warstwowych
n
uywa si tylko drugiego sposobu (rys. 164 ),
Na rys. 166 uwidoczniony jest sposb wykonania
cewki dwuwarstwowej. Midzy warstwami zwo-
jw widzimy warstw preszpanu (a), gdy mi-
dzy dwoma koo siebie lecemi zwojami 2-ch
ssiednich warstw moe wystpi do znaczne
napicie. Np. midzy zwojem 1 i 36 (na rys, P
oznacza pocztek nawijania, Kkoniec) wyst-
puje pene napicie cewki, rwne liczbie zwojw
razy napicie przypadajce na jeden zwj; mi-
dzy zwojami 2 a 35 mniejsze o podwjne na-
picie jednego zwoju i t. d. Grubo warstwy
 150

preszpanu (#) naley bra okoo 1 mm i to, nie tyle ze wzgldu

na wytrzymao elektryczn, gdy tutaj wystarczyoby par dzie-
sitych milimetra, ile w obawie przed uszkodzeniem mechanicznem.
Przy cewce jednowarstwowej najwiksze napicie midzy
ssiedniemi zwojami wynosi napicie jednego zwoju dlatego nie-
kiedy do wykonania cewki jednowarstwowej uywa si przewodu
nieizolowanego, dajc midzy zwojami przekadki preszpanowe
1
(rys. 164 i 164"), a cao pokrywajc warstw lakieru. Takie
wykonanie spotyka si zreszt do rzadko.
Im przekrj jest wikszy'tem napotykamy na wiksze tiud-
noci przy wykonaniu (nawijaniu) cewki oraz tem wiksze s na-
og straty dodatkowe w miedzi, gdy wpyw naskrkowoci wzra-
sta z przekrojem.
Uwaga. Naley zauway, e na naskrkowo poza wielko-
ci przekroju wpywa jego ksztat i pooenie patrz I5-a,
Z tego powodu przy duych przekrojach prowadzi si uzwo-
jenie w kilku gaziach rwnolegych. Od jakiego przekroju poczy-
najc, trzeba przeprowadzi podzia na gazie rwnolegetrudno
cile odpowiedzie.
Orjentacyjnie mona uwaa, e na jedn ga nie powinno
przypada wicej ni 200 A,, co przy gstoci ~ 3 A/mm2 da
200
3 60 mm2.

Wogle, przy wikszych przekrojach wskazanem jest spraw-

dzenie, czy straty dodatkowe nie wypadn za due (patrz r5-a),
Przy wykonywaniu uzwojenia niskiego napicia z kilku gazi
rwnolegych by unikn prdw wyrwnawczych w gaziach
kada z gazi winna posiada jednakow oporno omow i induk-
 151

cyj. Praktycznie to si osiga przez przeplatanie warstw. Takie

przeplatanie schematycznie jest uwidocznione na rys. 167 1 dla
dwch i rys, 167Udla trzech gazi
rwnolegych. P r z e z przeplatanie
warstw osigniemy to, e przewody
wszystkich gazi maj jednakow
dugo (rwne opornoci omowe) oraz
s pod wpywem jednakowych pl
rozproszenia (rwne opornoci induk-
cyjne).
Na rys, 168 widzimy wykonanie
takiego przeplecenia z rys, 16711.'
Przy poczeniu uzwojenia ni- Rys, 168,
skiego napicia w zygzak stosuje si
najczciej cewka dwuwarstwowajedna warstwa c~
odpowiada jednej poowie uzwojenia, drugadrugiej
(patrz rys. 55).
Teraz o wykonaniu samej cewki, Moliwe
I
1
s zasadniczo dwa sposoby:
1) nawinicie na tulei izolacyjnej,
2) bez tulei.
Pierwszy sposb widzimy na rys, 169,
Grubo cianki tulei izolacyjnej (przeszpano-
wej, lub z papieru bakelizowanego) 2 3 mm, By
unikn wikszego spadku napicia indukcyjnego Rys. 169.
oraz zmniejszy siy wystpujce midzy uzwojenia-
mi przy zwarciu,wskazanem jestobie-
ra wysoko uzwojenia niskiego na-
picia tak sam, jak wysokiego na-
picia HN=HW- Niektre firmy przy
mniejszych mocach i niszych napi-
ciach, chcc lepiej wykorzysta
przestrze w oknie transformatora,
nie stosuj si do tego wskazania
i daj (jak to widzimy np. na rys. 170)
HN^>HW. Odlego d (rys. 169) mi-
dzy uzwojeniem a jarzmem mona u-
trzyma w ten sposb, e na pocztku
i kocu tulei kadzie si szereg kr-
kw preszpanowych, tak, by czna
grubo wynosia d.
 152

Nawinicie cewki na tulei izolacyjnej daje konstrukcj mecha-

nicznie mocn, Pod wzgldem chodzenia sprawa przedstawia si
nieco gorzej gdy powierzchnia wewntrzna bierze saby udzia
w odprowadzaniu ciepa. Lepszym pod wzgldem chodzenia, ale
sabszym mechanicznie jest sposb drugi (bez tulei izolacyjnej), gdy
cewk niskiego napicia nawija si na szablonie, mocno si ota-
mowuje i zdejmuje z szablonu, (rys, 171''"),

II

Rys. 171.
Odlego d uzwoje ni-
skiego napicia od jarzma mo-
na otrzyma, dajc albo krki
preszpanowe, jak w wypadku
poprzednim, albo skrcajc
H i w piercie szereg koo siebie
pooonych paskw z preszpa-
nu, jak to widzimy na rys, 171',
By piercienie i cewka
tworzyy jedn cao, przy na-
Rys. 172. wijaniu w kilku miejcach na
 153

obwodzie dajemy mocn tam bawenian i przekadamy j co

par zwojw (rys. 1711),
Przy wyznaczaniu wysokoci uzwojenia przy przekroju pro-
stoktnym trzeba zwrci uwag na to, e, o ile w warstwie mamy
n zwojw, to wysoko uzwojenia bdzie si rwnaawysokoci prze-
wodu b' razy (n-f-1). Widzimy to na rys. 172, gdzie przy dwch
zwojach wysoko nawinicia rwna si potrjnej wysokociprzewodu.
Przy cewce wykonanej z drutu okrgego wysoko cewki
~rf' [li -f- 0,83), gdzie d' rednica przewodu izolowanego.
c) Uzwojenie wysokiego napicia, Uzwojenie jest zazwyczaj
podzielone na kilka, lub kilkanacie cewek, poczonych ze sob
szeregowo. Cel podziau: uniknicie duego napicia midzywar-
stwowego; polepszenie warunkw chodzenia, gdy midzy cewkami
s szczeliny, przez ktre przepywa moe olej, wzgldnie powietrze;
pewna elastyczno w eksploatacji (gdy w razie uszkodzenia wy-
mienia si tylko cewki uszkodzone, a nie cae uzwojenie). Przede-
wszystkiem chodzi o napicie midzywarstwowe. O niem mwi-
limy poprzednio (VIII2b). Dymy do tego by napicie mi-
dzywarstwowe nie przekraczao 100-^150 V. Przy napiciach wik-
szych naleaoby dawa silniejsz izolacj
1

Djgj
midzywarstwow. Richter daje praktycz-
n regu podziau: na kad cewk ma\

_
przypada nie wicej ni 1000 V. )
Niektrzy konstruktorzy kieruj si
jeszcze dodatkowo warunkiem ze wzgldu
na chodzenie aden z wymiarw prze-
kroju (a, b) cewki nie moe przekracza
b Rys, 173.
20-^-30 mm (rys, 173).
Do budowy cewek wysokiego napicia uywamy przewodw
o przekroju okrgym, lub prostoktnym.
Pomwimy najpierw o przekrojach okrgych. Stosujemy je na-
og gdy s < 4 ^ - 6 m m ! , Izolacja bawena lub papier. Pogrubie-
nie rednicy [d'd) jest zalene od napicia midzyzwojowego oraz
od tego, czy midzy warstwami zwojw
TABELA X. jest zastosowana przekadka.
Naog waha si w granicach
d mm d' d mm. 0,2-^0,6 mm. Jeeli chodzi o bawen,
to Korridorfer (ETZ 1930 str. 1674) dla
0 ,4 0,65 0,4 drutw okrgych poleca stosowa pogru-
0 ,650,95 0,45 bienie rednicyjak w tabeli X, Dajc
1 ,0 1 ,iO 0,5 midzy warstwami zwojw przekadki
1 ,3 - 1 , 6 0,55 z papieru, moemy stosowa izolacj
1 ,7 1,9 0,6 lejsz.
 154

Pogrubienie rednicy wskutek izolacji papierowej wynosi:

TABELA XL

d d' d
mm. Izolacja mm,

Otam. podwjne 0,2

0,5+-1,4
Otam. potrjne 0,3

1,5-5-2,0 Otam. podwjne 0,3

Otam. potrjne 0,4
Na przewd otamowany papierem dodatkowo moe przyj
oprzd baweniany, wytrzymalszy mechanicznie.
Jak zobaczymy dalej, transformator naog posiada dwa ro-
dzaje cewek wysokiego napicia: cewki normalne, inaczej bie-
ce i t, zw. cewki wstpne. Te ostatnie winny wytrzyma i za-
godzi strome czoo fali przepiciowej, trzeba zatem, by posiaday
mocniejsz izolacj, zarwno zwojow, jak i midzywarstwow
grubszy oprzd baweniany, wicej warstw papieru, czsto papier
i oprzd.
Poniewa strome czoo fali przepiciowej, wstpujc do uzwo-
je transformatora, ulega stopniowemu zagodzeniu, moemy rwnie
stopniowa grubo izolacji. Grup zwojw o wzmoonej izolacji
tworzy naog kilka cewek. Ot zwoje pierwszej (2-'~3% penej
liczby zwojw fazy) otrzymuj izolacj najgrubsz, drugiej nieco
ciesz i t. d,
Tabela XII daje przecitne pogrubienie rednicy drutu pierw-
szej cewki wstpnej.
TABELA XII.

Pogrubienie rednicy
rednica drutu goego Napicie robocze
dd'
d mm, kV. mm.

< 15 0,6
>0,5 15 do 20 0,8
20 do 30 1,2.

Stopniowanie gruboci izolacji przewodw cewek wstpnych

opaci si przy transformatorach wikszych. Przy mniejszych ogra-
niczamy si do jednej gruboci,
 155

Jeeli chodzi o przekadki midzywarstwowe, to przy cewkach

wstpnych mona je wzmocni, wykonywujc np,, jak na rys. 174.

XXXXXX)
Rys. 174,

Przejdziemy teraz do przekrojw prostoktnych. Izolacjaba-

wena, czciej papier, W tabeli XIII mamy podane przecitne
pogrubienie (dwustronne) wymiaru przy izolacji papierowej dla prze-
krojw 5 < 20 mm2.

TABELA XIII.

Pogrubienie wymiaru mm.-

Napicie
Cewki Cewki wstpne
robocze kV.
biece I II,

10 0,6 0,8
20 0,7 1,2 0,8
30 0,8 1,5 1,1
40 0,9 1.9 1,3
50 1,1 2,4 1,5
60 1,2 2,9 ,1,8

Tabela ta uwzgldnia zarwno cewki biece, jak i wstpne.

Dla przekrojw wikszych, ni 20 mm2 grubo izolacji z tabeli
naley odpowiednio powikszy np. dla s = 60 mm2 o 0,2 mm.
dla s 100 mm 3 o 0,4 mm.
Budowa cewek wysokiego napicia. Cewki s nawijane na
szablonie, Spotykamy je w 2-ch wykonaniach jako cewki nor-
malne oraz jako t, zw, dwucewki.
Na rys, 175 widzimy wykonanie cewki normalnej. Szablon
owija si paskiem preszpanu o gruboci 0,2~H5,3 mm, (na rys, 175
warstwa c), pniej nawija si drut. Cao jest, jak widzimy,
otamowana (otamowanie najczciej pojedyncze),
 156

Rys, 175,
Dla tej cewki jest charakterystycznem, e pocztek znajduje
si na wewntrznej
bocznej powierzchni
cewki, a koniec na
_L zewntrznej szere-
gowe czenie cewek
odbywa si jak na
rys. 176 (Iprzekrj,
II widok). Gdyby-
my chcieli pocztek
cewki mie rwnie
nazewntrz, naleao-
by da wyprowadze-
nie w postaci wstgi
miedzianej starannie
izolowanej od prze-
wodw, koo ktrych
przechodzi (patrz rys,
177), Takie wypro-
wadzenie wraz z izo-
lacj powiksza wy-
Rys, 176 soko cewki,

Rys, 177,
 157

Midzy poszczeglnemi warstwami cewki daje si zazwyczaj

przekadki papierowe (warstwa d rys. 175) o gruboci 0,1^0,2 mm.
Po nawiniciu cewki i otamowaniu sprawdza si izolacj.
Moe do tego suy
transformator z przeci-
tym rdzeniem elaznym
(rys. 178), Uzwojeniem
wtrnem (II) jest badana
cewka. Gdy midzy
zwojami badanej cewki
niema zwarcia, w ob-
wodzie pierwotnym (I)
pynie tylko prd biegu
jaowego--may. Jeeli
za mamy w cewce ba-
danej par zwojw Rys, 178.
zwartych prd strony
pierwotnej wzrasta wzrost prdu zatem wskazuje nam na uszko-
dzenie izolacji midzyzwojowej.
Po tem badaniu cewk si suszy, nasyca lakierem izolacyj-
nym (czsto do tego uywa si lakieru bakelitowego), znowu si
suszy, niekiedy sprasowuje na gorco. Sprasowanie ma na celu
nadanie cewce wikszej spoistoci i wytrzymaoci mechanicznej.
Niektre firmy sprasowuj cewk w kilku miejscach banda-
ami z materjau izolacyjnego (preszpan, papier bakeliz.), jak to
widzimy na rys. 179, Takie wykonanie daje cewk wytrzyma

Rys, 179,

mechanicznie, o dobrych warunkach chodzenia.

Bandae pozatem stwarzaj dystans midzy poszczeglnemi
cewkami, potrzebny zarwno ze wzgldw izolacyjnych, jak i od-
prowadzania ciepa.
Dwucewki, Maj t zalet w stosunku do normalnych, e
posiadaj oba koce wyprowadzone nazewntrz.
Dwucewk moemy otrzyma, przykadajc do siebie 2 cewki
normalne tak, aby koce wewntrzne byy koo siebie; koce te
 1 5 8

naley poczy (zlutowa). Cao jest wsplnie otamowana.

Przekrj dwucewki widzimy na rys, 180, a jest to miejsce po-
czenia 2-ch kocw wewntrznych.
W miejscu rozgraniczenia obu cewek naley da przekadk
Izolacyjn preszpam gruboci ~ 1 mm., lepiej 2 X 0,5 mm., jak
jak to widzimy na rysunku 180, Przekadka jest potrzebna dla-

otaetnowanie
Rys, 180,

tego, e midzy ssiadujcemi ze sob zwojami 2-ch cewek mog

panowa znaczne napicia, Np. midzy zwojami 8 i 8 wystpuje
napicie 16 zwojw, midzy 16 i 16napicie 32 zwojw i t. d.
Czsto dwucewki s budowane z jednego przewodu, W tym
celu znajduje si rodek przewodnika, z ktrego cewka ma by
wykonana i, nie rozcinajc, nawija si kad z pow przewodnika
dwie cewki nawijajc np. jedn cewk wlewo, a drug wprawo.
Widok szeregowo poczonych ze sob dwucewek mamy na
rys, 181.

\ \ \ \ \

Rys, 181.

Gdy cewka ma by wykonana z przewodu o przekroju pro-

stoktnym i posiada tylko 2 zwoje w warstwie, to, dajc nor-
maln konstrukcj, otrzymalibymy dla cewki wysoko rwn
potrjnej wysokoci przewodu (patrz rys. 172),
 159

Wykonywujc t sam cewk, jako dwucewk, zyskujemy

na wysokoci (rys. 182).

atarn
Rys. 182.

Tutaj wysoko nawinicia rwna si tylko podwjnej wyso-

koci przewodu.
Niekiedy kada z cewek, skadajcych si na dwucewk, jest
otamowana oddzielnie i midzy niemi jest pozostawiona szczelina
2 ~^ 4 mm (rys 183); umoliwia to lepsze chodzenie.

otasmowanie
Rys, 183.

Pocztkowo przy budowie transformatorw izolacja wszyst-

kich zwojw bya jednakowa, Zainstalowany transformator by
chroniony od fal przepiciowych za pomoc caego szeregu urz-
dze przeciwprzepiciowych. Z biegiem czasu przekonano si, e
urzdzenia te czsto zawodz, przyczem najczciej byy. ukszkadzane
zwoje cewek wstpnych (przy izolatorach) oraz, w wypadku po-
czenia w gwiazd, rwnie przy punkcie zerowym.Powstaa ten-
dencja przerzucenia obrony uzwojenia transformatora od lal przepi-
ciowych na sam transformator, Zaczto zwoje od strony doprowadze-
nia, jak i przy punkcie zerowym (w wypadku poczenia w gwiazd)
izolowa silniej, Zwoje o wzmocnionej izolacji tworz oddzielne
cewki (t. zw. wstpne). Maj one za zadanie wytrzyma i zago-
dzi strome czoo fali przepiciowej. W cewki takie zaopatruje
si transformatory budowane na napjcie przekraczajce 6 kV.,
aczkolwiek niektre firmy zaczynaj ju od 3 kV.
Na rys. 184 i 185 widzimy schematycznie przedstawione uzwo-
jenie wysokiego napicia przy poczeniu w A i A z zaznacze-
niem cewek o wzmocnionej izolacji. Jak widzimy z tych rysun-
kw, kada faza posiada 2 grupy zwojw o wzmocnionej izolacji:
 160

Rys. 184 Rys. 185.

na kocu i na pocztku. Kada z nich posiada okoo 10% zwo-

jw fazy. Izolacja midzyzwojowa powinna wytrzyma pene
napicie robocze.
d) Regulacja napicia. Nowoczesne transformatory b. czsto
s zaopatrywane od strony wysokiego napicia w zaczepy, pozw- ,
ajce na regulowanie przekadni w maych granicach (4 -*-5) % .
Umoliwia to wyrwnanie spadkw napi w sieci zasilajcej,
abc abc abc Wskazanem jest, aby odlczalne grupy
zwojw, np, na rys, 186 midzy zacze-
pami a { b lub b i c, stanowiy pen cew-
k by nie robi odprowadze ze rodka
cewki, Poniewa wygodniej jest odpro-
wadza ze strony zewntrznej cewki
najlepiej uywa tutaj dwucewek. Kilka
sposobw regulacji napicia zapomocza-
czepw widzimy na rys, 186, 188 i 189.
Na rys, 186 mamy schemat regu-
lacji przy poczeniu w A , spotykany
do czsto przy transformatorach mniej-
szych mocy.
Rys. 186,
Przez izolator przepustowy (rys. 187)
przechodz wszystkie 3 odprowadzenia ( a, b i c). czc z szy-
nami zbiorczemi RST zaczepy b kadej z faz, mamy przekadni
normaln.
Przy zaczeniu na szyny zbiorcze zaczepw c uzyskujemy
zwikszon przekadni a przez to nisze napicie po stronie
wtrnej.
 161

Przy zaczeniu na szyny zaczepw a zmniejszamy prze-

kadni i podnosimy napicie po stronie wtrnej.

ttt.Ji

Rys, 187.

Na rys, 188 widzimy schemat regulacji dla poczenia gwia-

zdowego, przy ktrej naley zastosowa przecznik.
Odprowadzenia U, V, W id do izolatorw, a przecz-
nik tworzy zero, zwierajc ze sob we wszystkich trzech fazach
zaczepy b (przekadnia normalna), lub a (przekadnia zmniejszona
napicie wtrne wysze), lub c (przekadnia zwikszonanapi-
cie wtrne nisze).
Na rys. 189 mamy schemat regulacji przy ktrej zaczepy
s odprowadzone ze rodka kadej z faz. Zaczepw jest
cztery, przecznik zwiera kolejno albo kontakty b'c (przekad-

11
 162

nia normalna), albo a b (przekadnia zwikszona), albo

c d (przekadnia
zmniejszona). Ten spo-
sb regulacji naley u-
waa za najlepszy
moe by stosowany
przy poczeniu uzwo-
jenia wysokiego napi-
cia zarwno w /\ jak i A.
W chwili prze-
czania trzeba transfor-
mator od sieci od-
czy. Przy wikszych
jednostkach zaopatruje
si niekiedy transfor- Rys, 189.

mator w przecznik, pozwalajcy na

regulacj napicia pod obcieniem
(patrz VII6-fl).
Na schematach 186, 188, 189
zgrubione linjeoznaczaj zwoje o wzmoc-
nionej izolacji.
Uwaga. Zaczepy w zasadzie mo-
naby byo dawa i od strony niszego
napicia. Stwarza to jednake 2 trud-
noci:
1) Doprowadzenia do przecznika musiayby posiada due
przekrojetakie jak przekrj przewodw niskiego napicia.
2) Drug trudno wyjanimy na przykadzie, Mamy np.
transformator trjfazowy 100 kVA; strona wtrna poczona w A ,
napicie midzyzaciskowe 231 V. Regulacja w granicach 5 % .
Napicie fazowe 231-- = 133 V.
j/3
Napicie na 1 zwj przy 100 kVA wynosi '>y 4V. Przybliona
133 Q^33. Od tego 5/ wyniesie 33X0,05 = 1,65 zw.
liczba zwojw 0

Mona wzi tylko 2 zw., co odpowie -100~6/0.

Widzimy zatem, e z powodu maej liczby zwojw zaokrgle-

nie obliczonej odczalnej liczby zwojw (5/o) do liczby cakowi-
tej daje znaczny bd. Strona wysokiego napicia posiada duo
zwojw i taki bd, z powodu zaokrglenia do liczby cakowitej,
jest minimalny'.
 163

Po omwieniu uzwojenia cylindrycznego przechodzimy do

e) Uzwojenia krkowego. Stosuje si ono znacznie rzadziej
ni uzwojenie cylindryczne.
Tutaj, jak wiemy (patrz I1 i I4-b), kade z uzwoje wy-
sokiego i niskiego napicia jest podzielone na cewki (majce wy-
gld krkw std nazwa).
Krki te s nakadane na sup naprzemian raz krek
niskiego napicia raz wysokiego napicia. Zewntrznemi cew-
kami, siadujcemi z jarzmem, s zazwyczaj cewki niskiego napi-
ciaze wzgldu na atwiejsze ich odizolowanie od elaza jarzma
aczkolwiek nie jest to regu i spotka si mona z zewntrznemi
cewkami wysokiego napicia.
Dla powtrzenia przypominamy, e uzwojenia krkowe dziel
si na symetryczne i niesymetrycz-
ne (patrz I4-b). Na rys, 190 widzimy
typowy ukad cewek przy uzwojeniu
krkowem symetrycznem, Przy tym
najbardziej rozpowszechnionym uka-
dzie, cewki zewntrzne, ssiadujce T T
z jarzmem, otrzymuj poow tej liczby
zwojw, co cewki pozostae, tak, e WN
ostatecznie mamy n cewek jednego
napicia i (n =n cewek NNr
T T
drugiego napicia.
Uzwojenie krkowe stosuje si WN
naog przy transformatorach suchych,
gdy daje jednakowe warunki chodze-
NN
nia dla obu uzwoje.
Pozatem moemy spotka ten ro-
dzaj uzwojenia i w transformatorach WN
olejowych, o ile prd w uzwojeniu ni-
skiego napicia jest tak duy, e wy-
maga prowadzenia wieloma gaziami
rwnolegemi. Np. transformator trj-
fazowy 1000 kVA napicie po stro-
nie niskiego napicia 400/231 V. Prd
, > 1000000 ..... _
fazowy / = = 1445A. Przyjmujc Rys. 190.

1445
gsto prdu/~3,5 A/mm2 otrzymalibymy przekrj s =413mm 3 .
. o,5
 164

Takiego przekroju nie mona da ani ze wzgldu na trudno-

ci przy wykonaniu, ani ze wzgldu na due straty dodatkowe
w miedzi, ktreby przy tem wystpiy. Naley zastosowa kilka
gazi rwnolegych, np. 8 wtedy przekrj przewodu kadej
413
2
z gazi wypadby ~52 mm , co ju jest zupenie moliwe.
8
Jedn ga rwnoleg stanowiaby jedna cewka, cewek
byoby osiem i byyby one ze sob poczone rwnolegle.
Cewki wysokiego napicia s ze sob czone szeregowo, jak
to widzimy na rys, 190. Cewki niskiego napicia mog by czone
w zalenoci od potrzeby albo szeregowoprzy mniejszych mocach,
albo rwnolegle przy mocach wikszych, jak to widzielimy na
wyej przytoczonym przykadzie. Moliwe jest rwnie czenie
szeregowo-rwnolege,
Na rys. 191 widzimy rwnolege czenie cewek niskiego

,1
lr
u
IIII UIIU u 1
II
11
-1
Uu
1
=- ^

Rys, 191,

napicia.
Jak wskazuje rys, 190 i 191 przy uzwojeniu krkowem naj-
wygodniej jest, jeeli oba koce kadej cewki s wyprowadzone
nazewntrz, wtedy czenie cewek ze sob obojtnie szeregowe
czy rwnolege jest rzecz prost,
Moemy wycign wniosek, e najwaciwszym typem cewki
przy uzwojeniach krkowych jest dwucewka'Zarwno dla uzwo-
jenia niskiego napicia, jak i wysokiego.
Przy transformatorach o chodzeniu powietrznem (suchych)
midzy powkami dwucewki czsto daje si szczelin (patrz
rys, 25) w celu polepszenia warunkw chodzenia. Wedug
Vidmara szeroko szczeliny powietrznej by chodzenie" byo
skuteczneprzy mocach przekraczajcych 30 kVA, winna wynosi
minimum 15 mm.
Uwaga, Przy transformatorach Pichlera (patrz rys. 70 i 210)
dwucewki najczciej s wykonywane jako cao bez szczeliny.
 165

Przejdziemy teraz do omwienia rwnolegego czenia cewek

niskiego napicia.
Pewn, pozorn zreszt, trudno przy czeniu rwnolegem
nasuwa ta okoliczno, e cewki zewntrzne posiadaj dwa razy
mniej zwojw, ni pozostae, W pewnych wypadkach trudno
ta da si omin, np. gdy mamy 3 i chce-
my otrzyma dwie gazie rwnolege; uzwoje-
nie niskiego napicia posiada dwie pcewki Vi NN "
skrajne i dwie pene cewki rodkowe. Kad
z 2 gazi rwnolegych stanowi, jak wskazuje
WN
rys. 192, poowa cewki i pena cewka, szere-
gowo ze sob poczone. Podobnie ma si
sprawa z uzyskaniem dwch gazi rwnoleg- NN
ych przy kadej nieparzystej liczbie cewek n.
Pcewk skrajn moemy rwnie i bez-
porednio czy rwnolegle z cewk pen. WN
To jest moliwe wtedy, gdy zarwno w cew-
ce penej, jak i w pcewce s wzniecane NN
jednakowe SEM-e, oraz jeeli obie posiadaj
przy waciwych sobie prdach jednakowe
spadki napicia. Osigamy to przez WN
nadanie pcewce takiej samej liczby
zwojw, jakie posiada cewka pena, o prze-
kroju przewodw jednake cile dwa razy
mniejszym, ni w cewce penej oporno
omowa jak i indukcyjna tak zmienionej p- Rys. 192.
cewki skrajnej bdzie dwa razy wiksza od
opornoci cewki penej przez pcewk popynie taki prd,
by spadek napicia na opornoci pcewki by
I2NNC
rwny spadkowi napicia na opornoci cew-
WN ki cakowitej. Na rys, 191 widzimy wanie
takie rwnolege czenie pcewek skrajnych
z cewkami penemi. Mamy tu 3 gazie rw-
NN.
nolege jednakowe oraz 2 gazie skrajne,
dajce prd poowiczny w stosunku do pr-
WN du w trzech gaziach rodkowych.
Moliwa jest jeszcze inna kombinacja
NN; przy czeniu rwnolegem: zamiast cew-
ki penej mona dawa dwie obok siebie
WN lece pcewki (takie same jak skrajne),
kada posiadajca dwa odprowadzenia (tak
zrozumiana pcewka powinna mie kon-
Rys, 193. strukcj dwucewki). W ten sposb moemy
 166

uzyska (maksymalnie) tyle gazi rwnolegych, ile jest pcewek,

czyli 2n.
Na rys. 193 przy li = 3 mamy 6 pcewek niskiego napicia,
ktre moemy czy rwnolegle, szeregowo, lub tworzy kombi-
nacje szeregowo-rwnolege. Przy czeniu szeregowo-rwnolegem
moemy otrzyma 2 gazie rwnolegle (w kadej po 3 powki) lub
3 gazie (w kadej
po 2 powki).
Na rys, 194 wi- NN
dzimy uzwojenie ni-
skiego napicia z ry- WN
sunku poprzedniego,
poprowadzone w3-ch NN
gaziach rwnoleg-
ych. WN
Przy u k a dzie
niesymetrycznym NN
(rys, 195) jedno uzwo-
jenie jest podzielone WN
na 11 cewek, drugie
NN
na n~\-l. Zazwyczaj
mamy n-\-\ cewek ni-
Rys, 194. skiego napicia (wte- Rys. 195.
dy przy jarzmie ma-
my cewki niskiego napicia rys. 195).
Ukad niesymetryczny w stosunku do ukadu symetrycznego
ma t zalet, e kade z uzwoje skada si z zupenie jednako-
wych cewek (niema pcewek skrajnych - jak w symetrycznym).
Zasadnicz wad tego ukadu jest ta okoliczno, e poszcze-
glne cewki znajduj si pod wpywem rnych strumieni rozpro-
szenia, Z tego powodu indukcyjne spadki napi w poszczeglnych
cewkach nie s jednakowe cewek nie mona czy ze sob
rwnolegle, Gdy liczba cewek niskiego napicia (-|-l) jest parzy-
sta, mona uzyska 2 gazie rwnolege jak na rys, 195, gdzie
/i -f-1 = 4. Przy {/i -f 1) nieparzystem adnego czenia rwno-
legego przeprowadzi nie mona.
Oporno indukcyjn zwarcia [xz = xt ~j-fli2xa) mona obliczy
ze wzoru:

4,4/4',- w,- 3 -f J-J-

\ 6
^r___i_ 1 0 -8 o m o w ...(5)
nb
 167

gdzie /czstotliwo; w1 liczba zwojw wys. nap, w jednej

fazie; n liczba cewek wysokiego napicia:

bx , b2, ^ , a a , 3 jak na rys. 196

NN
w centymetrach;
kr rednia ze rednich dugoci zwo-
WN
jw uzwoje wysokiego i niskiego na-
picia,
NN
Poza rozpatrzonym ukadem nie-
symetrycznym istnieje jeszcze jeden, WN
jednake ma znaczenie raczej tylko
teoretyczne. NN
f) Omwimy jeszcze w paru so-
wach cechy charakterystyczne uzwoje
duych transformatorw przesyowych.
Spotykamy si tutaj z reguy z uzwo- Rys. 196,
jeniem cylindrycznem. Uzwojenie gr-
nego napicia tych transformatorw skada si zazwyczaj z cewek
paskich z jednym zwojem w war-
stwie. Na rys. 197 widzimy kilka
cewek, poczonych ze sob w sze-
reg. Mona tutaj nawet uywa
przewodw goych, dajc midzy
zwojami przekadki z preszpanu,
czciej jednak stosuje si prze-
wody izolowane (patrz X5-a ib).
Wykonanie uzwoje, jak na
Rys. 197. rys. 197, ma t wad, e uzwoje-
nie posiada szereg miejsc lutowa-
nych, pozatem w wypadku wykonania uzwoje z przewodu izolo-
wanego nie mamy cigoci izolacji. Jednemu i drugiemu moe
zapobiec np. sposb nawijania, stosowany przez A. E. G., przy kt-
rym cae uzwojenie jest zbudowane z jednego przewodu. Rys. 198
nam to wyjani.
Najpierw nawija si dwie zwyczajne cewki, jak na rys. 1981,
poczem zwoje cewki drugiej rozlunia si i przeksztaca t cewk
w ten sposb, e z jej przewodw nawija si tu obok inn, przy-
czem pocztkiem tej nowej cewki bdzie koniec poprzedniej dru-
giej, Po przeszeregowaniu zwojw otrzymamy obraz jak na rys.
198", Nawijamy potem (cigle tym samym przewodem) nowe dwie
cewki, drug z nich przeksztacamy, jak wyej i t. d.
 168

Uzwojenie dolnego napicia w transformatorach przesyowych

moe by wykonane rwnie z cewek paskich z jednym zwojem

Rys, 198,

w warstwie, przyczem cewki te niekiedy tworz grupy szeregowo

rwnolege, by unikn stosowania duych przekrojw,
Przy mocach b. duych, wzgldnie stosunkowo niskich napi-
ciach uzwojenie dolnego napicia bywa wykonywane, jako cewka
jednowarstwowa,1 przyczem by zmniejszy dodatkowe straty
w miedziprowadzi si czsto t cewk w kilku gaziach rwno-
legych, przeplatajc je ze sob, podobnie jak to jest przedsta-
wione na rys. 167 i 168.
Przy transformatorach duych naley zwraca uwag jeszcze
na jedn rzecz, ktra przy mniejszych moe by zwykle pominita.
Trzeba mianowicie dba o to, by uzwojenia posiaday dosta-
tecznie du powierzchni, odprowadzajc ciepo, w przeciwnym
bowiem razie, przy wikszych gstociach prdu, jak to bywa
zwykle w tych transformatorach, wzrost temperatury przekroczy
moe atwo granice dopuszczalne.
Budowa paskich cewek z jednym zwojem w warstwie jest tu
bardzo korzystna, gdy kady z przewodw styka si bezpored-
nio z olejem. Winno by jednake olejowi zapewnione swobodne
krenie tak, by mg omywa cewk ze wszystkich stron.
W tym celu trzeba stworzy dostatecznie szerokie kanay, zarwno
w kierunku poosiowym, jak i promieniowym. Nie powinny by one
wsze od jakich 6 mm.
Gdy mamy w ten sposb zapewnione krenie oleju, mona
uwaa, e caa powierzchnia cewek bierze udzia w odprowadza-
niu ciepa.
2
Dowiadczenie wykazao, e o ile na 1 m powierzchni cho-
dzenia przypada 1000 W., rnica temperatur midzy powierzchni
cewek a olejem wynosi okoo 10 C,
Sprawdzanie chodzenia samych uzwoje odbywa si w ten spo-
sb, e si oblicza powierzchni chodzc [w m2] i dzieli si przez
ni straty w uzwojeniu. Rachunek naley przeprowadzi oddzielnie
dla kadego z uzwoje. Naog na- 1 m2 nie powinno wypada
 169

wicej ni ~- 1300 W. Jeeli powierzchnia chodzca okae si

zamata, naley albo obniy straty przez przyjcie mniejszej gstoci
prdu, albo powikszy powierzchni przez zastosowanie kanaw
midzy poszczeglnemi zwojami, wzgldnie grupami zwojw. Uzwo-
jenie dolnego napicia na rys, 258 posiada wanie jeden taki
kana. Przy obliczaniu powierzchni chodzcej kanay te naley
uwzgldnia jednostronnie (patrz X 5-b),

3. Osadzenie uzwoje na supie.

a) Przy uzwojeniu cylindrycznem uzwojenia niskiego i wyso-
kiego napicia umieszcza si na supie wsprodkowo; wewntrzn
warstw stanowi cewka niskiego napicia jako dajca si atwiej
odizolowa od elaza supa, nazewntrz za mamy uzwojenie wy-
sokiego napicia podzielone na cewki, wedug zasad poprzednio
omwionych.
Osadzenie uzwoje na supie schematycznie jest przedsta-
wione na rys. 203.
Poniewa midzy uzwojeniami mog wystpi znaczne siy
(przy ewentttalnem zwarciu), osadzenie to winno by pewne
i mocne,
Na rys. 199 widzimy dwa sposoby umieszczenia na supie

preszpan

Rys. 199,

uzwojenia niskiego napicia. Z lewej strony (I) mamy konstrukcj

lejsz, z prawej (II) solidniejsz z klinami drewnianemi na ca
wysoko supa, W ostatnim wypadku, jak wida z rysunku, nie
moemy ciga supw zapomoc banday ze szpagatu (jak na
rys. 147).
W obu wypadkach mona wykona cewk niskiego napicia
bez nawijania jej na tulej izolacyjn, Gdy mamy cewk ni-
 169

wicej ni ~- 1300 W. Jeeli powierzchnia chodzca okae si

zamata, naley albo obniy straty przez przyjcie mniejszej gstoci
prdu, albo powikszy powierzchni przez zastosowanie kanaw
midzy poszczeglnemi zwojami, wzgldnie grupami zwojw. Uzwo-
jenie dolnego napicia na rys, 258 posiada wanie jeden taki
kana. Przy obliczaniu powierzchni chodzcej kanay te naley
uwzgldnia jednostronnie (patrz X 5-b),

3. Osadzenie uzwoje na supie.

a) Przy uzwojeniu cylindrycznem uzwojenia niskiego i wyso-
kiego napicia umieszcza si na supie wsprodkowo; wewntrzn
warstw stanowi cewka niskiego napicia jako dajca si atwiej
odizolowa od elaza supa, nazewntrz za mamy uzwojenie wy-
sokiego napicia podzielone na cewki, wedug zasad poprzednio
omwionych.
Osadzenie uzwoje na supie schematycznie jest przedsta-
wione na rys. 203.
Poniewa midzy uzwojeniami mog wystpi znaczne siy
(przy ewentttalnem zwarciu), osadzenie to winno by pewne
i mocne,
Na rys. 199 widzimy dwa sposoby umieszczenia na supie

preszpan

Rys. 199,

uzwojenia niskiego napicia. Z lewej strony (I) mamy konstrukcj

lejsz, z prawej (II) solidniejsz z klinami drewnianemi na ca
wysoko supa, W ostatnim wypadku, jak wida z rysunku, nie
moemy ciga supw zapomoc banday ze szpagatu (jak na
rys. 147).
W obu wypadkach mona wykona cewk niskiego napicia
bez nawijania jej na tulej izolacyjn, Gdy mamy cewk ni-
 170

skiego napicia z tak tulej, jak na rys. 169, mona j osadzi na

supie wprost (rys. 200) -
zabezpieczajc tylko tulej
przed ostremi krawdziami
supa za pomocpaskw presz-
panu (na ca wysoko supa).
O ile zmocowanie supa
jest uskutecznione za pomoc
sznura, zabezpieczenie to jest
zbdne. By zachowa na ca-
ym obwodzie sta odlego
midzy uzwojeniami niskiego
i wysokiego napicia (sta
szczelin 3)uywa si tulei
izolacyjnych (z papieru bakeli-
Rys, 200 zowanego) oraz klinw presz-
panowych, rozmieszczonych
rwnomiernie po obwodzie (rys, 200). Minimaln, ze wzgldu na wy-
TABELA XIV trzymao elektryczn, szero-
ko szczeliny S oraz grubo
Napicie Szczelina Grubo cianki g dla transf. olejowych po-
cianki daje tabela XIV (w/g Richtera).
kV. o mm,
g mm,
Dla napi ponad 20 kV.
6 6 2,5, szczelin 3 mona oblicza ze
wzoru:
10 8 3
3 = (0,6-^-0,7). kV mm ,,.(6)
15 11 4 Podkreli naley, e ta-
13 bela i wzr daj minimaln
20 5
warto szczeliny, ktr mona
powikszy, chcc np. uzyska wiksze napicie zwarcia,

Rys, 201,

Midzy poszczeglnemi cewkami wysokiego napicia, ze wzgldu

na izolacj oraz lepsze chodzenie, daje si zazwyczaj szczeliny.
 171

Szeroko szczelin midzycewkowych w transformatorach olejowych

mniejszej i redniej mocy wynosi przecitnie 3-^6 mm.

Transformator 30 kVA 10000/400 V. B. B. C.

Rys, 202.

Rys, 203.
 .172 ~

Szczelin tak mona uzyska za pomoc przekadek preszpa-

nowychlub z papieru bakelizowanego, jak to widzimy na rys. 201 I i II.
Rys. 202 przedstawia monta uzwoje transformatora. Na
supie rodkowym jest osadzone uzwojenie niskiego napicia i cz-
ciowo wsunita tuleja izolacyjna. Na supie prawym s osadzone
oba uzwojenia.
Uzwojenie wys. napicia naley rwnie unieruchomi w kie-
Tinku poosiowym. Cewki skrajne powinny otrzyma mocne opar-
cie. Najprostszem rozwizaniem bdzie zastosowanie na obu ko-
cach piercieni izolacyjnych z papieru bakelizowanego lub drzewa,
jak na rys. 203, aczkolwiek, jeeli chodzi o drzewo, wielu konstruk-
torw woli go unika.
Odlego ci uzwojenia od jarzma jest tem wiksza, im jest
wysze napicie. Odlego ta wedug Richtera moe by obli-
czona, jako 2,53; wiele firm jednake bierze t odlego wiksz.
Piercie izolacyjny, jak na rys. 203 ma t wad, e utrudnia cyr-
klc j oleju przy chodzeniu olejowem, lub powietrza przy trans-
formatorach suchych (naley pamita jednak, e uzwojenia cylin-
dryczne s typowe dla chodzenia olejowego). Wad t usuwa
konstrukcja, jak na rys, 204, gdzie dystans midzy uzwojeniem

=1r ~r '"i" i iH

E3I H I
J E

Rys, 204,

a jarzmem jest utrzymany, za pomoc kilku klockw z papieru

bakelizowanego, umieszczonych rwnomiernie na obwodzie cewki.
By lune klocki zwiza w jedn cao, moemy je osadzi na
krku rwnie z papieru bakelizowanego, jak to wskazuje rys. 205.
 173

Rys, 205.

Na rys. 206 widzimy inn

odmian tego samego rozwi-
zania, gdzie za pomoc rub
moemy regulowa nacisk na
cewki.

Rys, 206, Rys, 207,

 174

a rys. 207 mamy specjaln konstrukcj, przy ktrej oba uzwo-

jenia wysokiego i niskiego napicia spoczywaj u dou i u gry na 4
specjalnie uksztatowanych klinach z dobrze wysuszonego i wygo-
towanego w oleju drzewa, lub z papieru bakelizowanego.
Ta konstrukcja dobrze si nadaje przy ciganiu jarzm za po-
moc belek drewnianych.
Midzy dwoma uzwojonemi su-
pami winna by utrzymana, ze wzgl-
d J na wytrzymao elektryczn, pew-
na minimalna odlego b (rys. 208).
T odlego moemy obliczy przy
transformatorach olejowych wedug
wzoru, ktry podaje Richter:
# > 2 , 5 o , przyczem uzwojenia su-
Rys, 208. pw s od siebie oddzielone tylko
warstw oleju. Czsto, by t odle-
go zmniejszy, midzy supami daje si pyt z papieru bakeli-
zowanego jak na rys. 187 i 213a. W transformatorach olejowych
minimaln ze wzgldw elektrycznych odlego uzw. wysokiego na-
picia od cianki puda okrela rwnie ten sam wzr, je.dnake cz-
sto ta odlego bywa przekraczana by umoliwi olejowi swo-
bodniejsz cyrkulacj.
b) Uzwojenie krkowe. Przy napiciach nieznacznych krki
mog by osadzone na sup bez tulei izolacyjnej. Wymagany od-
stp midzy supem a uzwojeniem
utrzymuj podune kliny drew-
niane, jak to wskazuje rysu-
nek 209.
Wedug Vidmara odlego a
wewntrznej bocznej powierzchni
cewki od elaza supa (ze wzgldu
na chodzenie) przy chodzeniu po-
wietrznem winna wynosi okoo 15
mm., przy olejowem okoo 6 mm.
Przy napiciach wyszych na-
ley da na sup tulej izolacyjn,
a na ni dopiero nasuwa naprze-
Rys, 209.
mian cewki niskiego i wysokiego
napicia.
Szczelina midzy dwiema ssiedniemi cewkami wysokiego i ni-
skiego napicia wedug Vidmara przy chodzeniu powietrznem ma
wynosi 15 ^20 mm,, przy olejowem 6^8 mm, (te wskazania odnosz
si do transformatorw o mocy ponad 30 kVA),
 175

W cewkach wysokiego napicia przy transformatorach suchych

przy napiciach ponad 5000 V, wszystkie wolne przestrzenie midzy
przewodami s wypenione specjaln mas izolacyjn (compound).

4. Zestawienie.
Gdy waciwy transformator jest ju gotw, naley go zaopatrzy
w odpowiedni konstrukcj wsporcz (ram). Na rys. 210 widzimy
przykad takiej ramy przy trans-
formatorze chodzonym powie- .:
trzem.

Na rys. 211 jest przedstawio-

ny transformator rwnie suchy,
posiadajcy stalowe obrcze, umo-
liwiajce przetaczanie z miejsca
na miejsce. Transformator taki
dobrze si nadaje do celw labo-
ratoryjnych.

Przy transformatorze olejo-

wym sprawa umocowania przedsta-
wia si nieco zawiej, gdy docho-
dzi tutaj do samego transformato-
ra jeszcze pudo z olejem.
Transformator bywa zazwyczaj Transf
' 5t%j^LSZ V A / A

przymocowywany do pokrywy pud- R y g i 210.

Rys. 211.
 176

Rys, 212.
a, nalev przytem baczy na to, by spoczywa na dnie puda (a nie
wisia tylko na pokrywie). Na rys, 212 widzimy transformator przy-
A

Transformator 30 kVA 10000/40 V Y/T BBC

Rys, 213,
 177

mocowany do pokrywy czterema rubami (po 2 z kadej strony).

Przy transformatorach mniejszych mocy, mona si ograniczy do 2
rub (rys. 213).
Poniewa, midzy uzwojeniem transformatora a ciankami puda
winna by zachowana okrelona odlego, transformator u dou
otrzymuje specjalne prowadnice, uniemoliwiajce poruszanie si
transformatora po dnie puda. Prowadnice takie widzimy na rys. 212.
Dosy czsto prowadnice te bywaj wykonywane jako belki drew-
niane (rys. 213a).

Rys, 213a.

Kocwki uzwoje s wyprowadzone nazewntrz przez izolatory

przepustowe, umieszczone na pokrywie w ten sposb pokrywa z
waciwym transformatorem tworzy jedn sztywn cao. By trans-
formator mg by wyjmowany z puda, pokrywa winna by zaopa-
trzona w uszy do podnoszenia, jak na rys. 212 i 213. Pudo z po-
kryw jest poczone za pomoc szeregu rub. Poczenie to, zwasz-
cza przy transf, posiadajcych konserwator (patrz IX-4), winno by
dobrze uszczelnione (rys. 214). Do uszczelnienia bywa uywany klin-
geryt, korek, ow (lepiej kabelek miedziany jednoyowy oboo-
wiony).

12
 178

Gdybymy chcieli podnie transformator wraz z olejem za po-

moc uszu, jak na rys. 212 i 213, wtedy cay zbiornik z olejem byby
zawieszony na pokrywie powstayby naprenia w samej pokry-
uszczelnienie wie, w poczeniach pokrywy z pudem
oraz w poczeniach cian bocznych z dnem
puda.
Przy transformatorach nieduych cz-
sto si z tem godz przy wikszych na-
tomiast (niektre fabryki i przy mniej-
szych) s stosowane specjalne bolce do
dwigania puda z olejem.
Na rys. 222 mamy przykad takiego
wykonania.
Pudo z transformatorem spoczywa na
Rys. 214. wzku (W), do bocznych cianek ktrego
s przypojone odcinki ktownika (cztery,
po 2 z kadej strony). Bolce [B] jednym kocem u dou s przy-
mocowane do ktownikw, koce grne wystaj nad pokryw i s
zakoczone uszami do podnoszenia caego transformatora.

5. Izolatory przepustowe.
Przy napiciach niszych i rednich przeprowadzenie prdu przez
pokryw puda transformatora nie nasuwa specjalnych trudnoci. Su-
do tego celu zwyke porcelanowe izolatory przepustowe (rys.
2151-11 ).
Cz izolatora za-
nurzona w oleju jest
zwykle krtsza od wy-
stajcej ponad pokryw

I-
z powodu wikszej
wytrzymaoci oleju.
Przy transformatorach
przeznaczonych do pra-
cy na otwartem powie-
trzu, cz zewntrzna
i2;olatora otrzymuje klo-
sze (rys. 215'), utrud-
niajce przeskoki iskro-
we oraz wyadowania
powierzchniowe.
JI1 W najniekorzyst-
niejszych warunkach
 179

pracy znajduje si rodkowa cz izolatora, gdzie dielektryk midzy

przewodem, przechodzcym przez izolator, a pokryw puda, w kt-
rej izolator jest osadzony (wzgldnie konierzem izolatora), jest na-
prany na przebicie. W tej czci rodkowej niebezpieczne napr-
enia powstaj wewntrz izolatora, przy samej powierzchni przewodu
oraz w warstwie powietrza, ktre moe przypadkowo zosta mi-
dzy zewntrzn powierzchni izolatora i metalowym konierzem, za
pomoc ktrego izolator jest przymocowany do pokrywy. W tym
drugim wypadku cise spojenie izolatora z konierzem oraz nadanie
temu ostatniemu odpowiednich ksztatw, moe usun niebezpiecze-
stwo wyadowa. Jeli chodzi o naprenia przy samej powierzchni
przewodw to przy mniejszych napiciach, wielko ich nie jest nie-
bezpieczna, przy napiciach za wysokich naprenia te mog prze-
kroczy granic dozwolon dla powietrza (o ile jest stosowany izo-
lator jak na rys. 215 1 ' n ) . Przeciwdziaa temu mona przez wy-
penienie wntrza izolatora olejem, lub jak mas izolacyjn, po-
siadajc wiksz wytrzymao, ni powietrze. Staa dielektryczna
oleju, wzgldnie masy izolacyjnej jest rwnie wiksza od staej die-
lektrycznej powietrza, co znowu daje rwnomierniejsze wykorzysta-
nie caego ukadu izolacyjnego.
W ostatnich czasach coraz czciej mona si spotka z izolato-
rem t. zw. kondensatorowym, zasad budowy ktrego przedstawia
rys. 215 m . Izolator jest zbudowany z szeregu warstw izolacyj-
nych wsprodkowych, przekadanych metalowemi okadzinami.
W ten sposb otrzymujemy jakgdyby kilka kondensatorw, poczo-
nych ze sob w szereg. Jako materja izolacyjny czsto jest uy-
wany papier bakelizowany. Izolatory kondensatorowe s budowane
rwnie i z porcelany.
Zawdziczajc przekadkom metalowym mamy rwnomierniejszy
rozkad napicia, zarwno w kierunku prostopadym do uwarstwie-
nia, jak i na powierzchni izolatora, Dielektryk jest naprany rw-
nomierniej.

6. Olej transformatorowy.
Olej odgrywa w pracy transformatora b. wan rol suc
jednoczenie jako rodek chodzcy i izolujcy.
Jest to produkt destylacji ropy naftowej. W stanie czystym po-
winien by zupenie klarowny i jednorodny. Ciar waciwy
0,85 0,92. Lepko przy 20 C nie wysza od 8 Englera. Od niej
w duym stopniu zaley skuteczno chodzenia transformatora. Ze
wzrostem temperatury lepko maleje, co sprzyja lepszemu chodze-
niu. Punkt zaponu nie niszy od 145 C; punkt zapalnoci jest
o jakie 30 C wyszy od punktu zaponu. Punkt zastygania w duym
 - 180

stopniu zaley od zawartoci w oleju parafiny, ktr przez odpowied-

nie oczyszczanie (rafinowanie) oleju mona usun i obniy w ten
sposb punkt zastygania. Wymagania co do punktu zastygania oleju s
rozmaite. Wedug przepisw niemieckich punkt zastygania oleju dla
transformatorw, majcych pracowa w pomieszczeniach zamknitych,
wynosi 15" C, dla transformatorw napowietrznych 40" C.
Odpowiednie przepisy na badanie oleju okrelaj minimaln wy-
trzymao elektryczn, dopuszczaln liczb kwasow oleju, liczb
zesmalania, zawarto popiou i t. d., jak rwnie sposoby ich wy^
znaczania.
Wytrzymao elektryczna oleju zupenie odwodnionego i oczy-
szczonego przekracza 200 kWcm., jednake praktycznie, nawet przy
wieym oleju, naley si liczy z pewnemi zanieczyszczeniami, a prze-
dewszystkiem zawilgoceniem, gdy olej przy wyszych temperaturach
intensywnie chonie wilgo z powietrza. Ju b. saba zawarto wo-
dy w oleju obnia znacznie jego wytrzymao elektryczn, co wi-
dzimy z krzywej na rys. 216 (wedug A. Rotha),

240

220
1
200

180 -

I 160 _
> ......
. _

> 140

!,

"3 100
.
"I 80
I 60

40
\
20

0 0,1 0,2 0,3 0,4 0,5 0,6 0,7 0,8 0,9 1,0
Zawilgocenie w oo

Rys, 216,
 181

Wedug Richtera nie jest wskazanem by przy pracy transfor-

matora, wytrzymao elektryczna oleju spada poniej 80 kWm.*).
Gdy to nastpi, naley olej odwodni i oczyci. Uskutecznia si to
najczciej za pomoc filtrowania, odwirowywania lub wygotowywania;
wygotowywanie tylko wtedy przechodzi bez szkody dla oleju, o ile
jest wykonane przy obnionem. cinieniu, a przez to i przy obnionej
temperaturze.
Olej przy pracy transformatora posiada dosy wysok tempe-
ratur (do 95 C.) i styka si naog na mniejszej lub wikszej po-
wierzchni z powietrzem, skutkiem czego zachodz pewne reakcje che-
miczne: zwizki nienasycone ulegaj stopniowemu utlenianiu i poli-
meryzacji. Powstaj w ten sposb ciaa stae, ktre osiadaj na
uzwojeniach, ciankach puda i t. p. i pogarszaj warunki chodzenia.
Powstawanie osadu jest znakiem, e olej trzeba wymieni.
Na zakoczenie nadmienimy, e w miar ubywania oleju w trans-
formatorze, naley go podpeni, ale zawsze tym gatunkiem, ktry
by poprzednio uyty. Mieszanie rnych gatunkw obnia waci-
woci oleju.

*) Co do tej liczby pogldy nie s uzgodnionepatrz Brenda, E, T. Z, 1934;

Rietz, E. T, Z. 19321 Rebhan, E. T. Z, 1933.
 ROZDZIA IX.

GRZANIE SI I CHODZENIE TRANSFORMATORA.

1. Pojcia oglne.
Wemy jaki transformator i, pozostawiajc bez zmiany wyzy-
skanie elaza i miedzi (czyli pozostawiajc bez zmiany indukcje w
obwodzie magnetycznym B = const. i gstoci prdu w obwodzie
elektrycznym j = const., zwikszymy wszystkie jego wymiary lin-
jowe dwukrotnie. Przekroje elaza i miedzi wzrosn czterokrotnie.
Strumie magnetyczny i prd w uzwojeniach, biorc pod uwag po-
przednie zaoenia, rwnie wzrosn czterokrotnie, Przy czterokrot-
nem wzrocie strumienia, czterokrotnie wzronie SEM, wzniecana
w uzwojeniach, Ostatecznie podwojenie wymiarw linjowych wywo-
ao czterokrotny wzrost prdu i taki sam wzrost SEM moc tran-
sformatora wzrosa 16-to krotnie (16 =; 21). Widzimy, e moc trans-
formatora jest proporcjonalna do czwartej potgi wymiarw linjowych.
Objto, a zatem i ciar elaza i miedzi wzronie omiokrotnie,
czyli proporcjonalnie do trzeciej potgi wymiarw linjowych; ponie-
wa za straty w elazie i w miedzi przy niezmiennem wyzyskaniu
materjaw [B = const, j = const.) s proporcjonalne do ciarw:

G A Pm = 2,6/ 0
10000/
wic i straty wzrosn proporcjonalnie do trzeciej potgi.
Powierzchnie za odprowadzajce ciepo wzrosn tylko cztero-
krotnie proporcjonalnie do drugiej potgi wymiarw linjowych.
Z tego prostego rozwaania moemy wysnu dwa nader wane
wnioski: 1) transformator o wikszej mocy ma lepsz sprawno,
gdy ze wzrostem wymiarw straty w nim rosn wolniej (do 3-ciej
potgi), ni moc (do 4-ej potgi). Bardzo due transformatory na
dziesitki tysicy kVA.., maj sprawno przekraczajc 99%; 2) ze
 183

wzrostem mocy transformatora pogarszaj si warunki chodzenia,

gdy wielko powierzchni odprowadzajcych ciepo ronie wolniej
(do 2-giej potgi wymiarw linjowych) ni straty (do 3-ciej potgi
wymiarw linjowych).
Przy transformatorach duej mocy problem dobrego odprowa-
dzenia ciepa jest jednym z najgwniejszych wtedy gdy przy mo-
cach maych zajmuje miejsce drugorzdne i nie nasuwa wikszych
trudnoci. Przy mocach maych wystarcza naturalne chodzenie po-
wietrzne, mamy t. zw. transformator suchy. By polepszy odprowa-
dzenie ciepa stosuje si niekiedy specjalne blachy miedziane, cynko-
we lub aluminjowe, wsunite midzy cewkami (patrz transf. Pichlera
II-7-a).
Z transformatorem suchym spotykamy si rzadko ze wzgldu
na mniejsz pewno ruchu. Moc transformatorw suchych nie prze-
kracza naog 300 kVA, napicie za 10.000 V.; dla napi wy-
szych wypadaoby stosowa zbyt due odstpy midzy uzwojeniami,
oraz midzy uzwojeniem, a elazem.
Zapobiega temu, oraz b. znacznie poprawia warunki chodzenia
umieszczenie transform. w pudle wypenionem olejem. Tutaj kre-
nie oleju powoduje przenoszenie ciepa od transformatora waci-
wego do cianek puda, a std nazewntrz. Przy mocach bardzo du-
ych olej naley chodzi za pomoc specjalnych urzdze cho-
dzenie sztuczne. Ciepo wywizujce si w transformatorze jest prze-
ze oddawane do otaczajcego rodowiska za porednictwem pro-
mieniowania, oraz konwekcji i przewodnictwa. Ilo ciepa oddawa-
nego w jednym i drugim wy-
padku w jednostce czasu jest ^temperatura
proporcjonalna do powierzch-
ni, odprowadzajcej ciepo
oraz do rnicy temperatur
midzy transformatorem a o-
rodkiem. W pierwszych chwi-
lach pracy transformatora
rnica temperatur jest maa
ciepo, wytwarzane przez
transformator,pozostaje w nim
i idzie na podniesienie jego
temperatury; z czasem r- Rys, 217.
nica temperatur wzrasta
nastpuje intensywniejsza wymiana ciepa temperatura wzrasta
wolniej i po kilku lub kilkunastu godzinach (zalenie od mocy), prak-
tycznie biorc, ustala si. Wzrost temperatury w transformatorze
obrazuje krzywa z rys. 217 (t0 temp. otoczenia). Wysoko obci-
 184

eni transf. (czyli jego moc) jest ograniczana wanie przez t ko-
cow temperatur, gdy temperatura kocowa nie moe przekroczy
pewnych granic niebezpiecznych ze wzgldu na trwao izolacji.
Wedug przepisw niemieckich (VDE RET 1930) temp. dopuszczalna
dla poszczeglnych czci transf. nie moe przekroczy wartoci
podanych w tabeli XV (przyjmuje si, e temp, otoczenia = 35" C).

TABELA XV

Temperatura Wzrost temp.

ma x im. ponad otocz.

1, Bawena, papier i nienasycona 85 C 50C

jedwab, drzewo < nasycona 95 C 60C
< w oleju 105" C 70C
2. Przetwory mikowe lub azbestowe 115" C 80 "C
i Transformator suchy 95 C 60C
3, Rdze elazny ^ __ o l e j o w y 105 C 70C
4, Olej w grnych warstwach 95C 60nC

Projekt przepisw polskich przewiduje, jako najwysz tempe-

ratur otoczenia, rwnie 35" C. Dopuszczalne przyrosty temperatury
zawiera tabela XVI.

TABELA XVI

Bawena, papier, Uzwojenie chodzone nienasycone

powietrzem zarwno
jedwab w sposb naturalny, nasycone ,
jak i sztuczny

i Uzwojenie, zanurzone w oleju

Mika, azbest i t p,
Olej w grnej warstwie . , , . - ,
Rdze elazny transformatorw suchych . , , . .
,, olejowych , . , ,

Rozrniamy nastpujce rodzaje prac dla transformatorw:

1. Praca ciga, przy ktrej transformator, pracujc dowolnie
dugo, nie przekroczy dozwolonych przyrostw temperatury. Moc
transform, odpowiadajca tej pracy, bdziemy nazywali moc pracy
cigej.
 185

2. Praca dorywcza, trwajca pewien zgry okrelony czas (np,

n minut), podczas ktrego przyrosty temperatur nie mog przekro-
czy granic dopuszczalnych, Przerwa w pracy winna trwa tak du-
go, a transformator ostygnie. Moc, ktr transformator oddaje przy
takiej pracy, nosi nazw mocy pracy dorywczej (np. moc 10 kVA,
30 minut).
3. Praca przerywana, skadajca si z szeregu krtkotrwaych
obcie, przerywanych przez odczenie uzwojenia wtrnego od sie-
ci zasilanej. Czas trwania obcienia i nastpujcego po niem stanu
jaowego cznie nie powinien przekracza 10 min. Prac przery-
wan okrela si za pomoc przecitnego wzgldnego czasu pracy,
obliczonego jako stosunek sumy czasu trwania obcie do caego
czasu pracy przerywanej.
Moc pracy przerywanej (wyraon w %) nazywamy tak moc,
ktra moe by oddawana bez przekroczenia dopuszczalnego przyro-
stu temperatury, jeeli czas pracy wynosi n % caego czasu przerwy
i pracy razem.
Jasn jest rzecz, e moc dorywcza, wzgldnie przerywana b-
dzie dla tego samego transformatora wiksza, ni moc ciga.
4. Istnieje jeszcze jeden rodzaj pracy okresowo-wzmoonej.
Wedug projektu norm.polskich jest to taka praca, przy ktrej trans-
formator moe podlega trwaym przecieniom o 60%, oraz w
cigu okoo 500 godzin w roku przecieniom 100%, trwajcym 12
godzin na dob. Dopuszczalny jest wtedy wikszy przyrost tempe-
ratury o 10 C.
Transformatory takie nadaj si specjalnie dla zasilania energj
elektryczn gospodarstw rolnych. O ile mwimy poprostu o mocy
transformatora, naley uwaa, e to jest moc pracy cigej.
Moemy teraz przej do omwienia poszczeglnych rodzajw
chodzenia.

2. Transformator suchy.

Ciepo, wytwarzane w transformatorze jest odprowadzane naze-

wntrz za porednictwem promieniowania oraz konwekcji i przewod-
nictwa.
Gwnem zadaniem przy obliczaniu chodzenia suchego transfor-
matora jest wyznaczenie dwch powierzchni: 1) odprowadzajcej
ciepo przez promieniowanie Apr\ 2) odprowadzajcej ciepo za po-
moc przewodnictwa i konwekcji (gwnie konwekcja) Ak. Majc
powierzchnie, moemy obliczy ciepo, ktre one mog odprowadzi.
Zazwyczaj rachunek bywa przeprowadzony oddzielnie dla uzwo-
je i oddzielnie dla rdzenia elaznego.
 186

a) Uzwojenia. Przy transformatorach suchych najczciej spo-

tykamy si z uzwojeniami krkowemi, gdy stwarzaj one dogodne
warunki chodzenia dla uzwoje zarwno wysokiego, jak i niskiego
napicia.
Promieniowanie. Powierzchni promieniowania A,,r bdzie tu
powierzchnia obwiedni dookoa uzwoje transformatora, a zatem, bio-
rc oznaczenia, jak na rys. 218, oraz przyjmujc, e rednica supa
uzwojonego wynosi D + a, otrzymamy:

Rys, 218,

Dla transformatora trjfazowego:

A, [4 (a -|- D) -f [a + D) m] L, ~ 7,14 (a -|- >) Z.v m2.
Dla transformatora jednofazowego:
A ~ [2 (a + D) + (a + D) %] Ls a 5,14 (a + )) Z, ma.
Dowiadczenie wykazuje, e 1 m3 powierzchni promieniowania
uzwoje transformatora w cigu 1 sek, przy rnicy temperatur
1C wypromieniuje w przestrze hpr ~ 6 W/ C m3.
Wobec tego moc wypromieniowywan mona obliczy wedug
wzoru:
kP' = 6MApr watw
gdzie &t-wzrost temperatury powierzchni uzwoje ponad tempe-
ratur otoczenia,
 187

Konwekcja i przewodnictwo. Przy maych transformatorach

(do 10 kVA), gdzie liczy na kanay chodzce midzy cewkami nie
moemy (niedostateczna ich szeroko ze wzgldu na mae wy-
miary caego transformatora), powierzchni .A* moemy obliczy
wedug przyblionych wzorw (Vidmar):
a
Dla transformatora trjfazowego: Ak21 9 (a-\-D) Ls m .
2
Dla transformatora jednofazowego: Ak ~ 6 [a-\-D) Ls m .
. Przy mocach wyszych naley dy, by wszystkie kanay
chodzce nie byy wsze od 15 mm wtedy na powierzchni
Ak skadaj si cakowite powierzchnie wszystkich cewek.
2
Mona uwaa, e 1 m odprowadzi przez konwekcj i prze-
2
wodnictwo w cigu 1 sek. przy rnicy temperatur 1C h% = l W/C m .
Wtedy moc odprowadzona w ten sposb przez transformator:
AP" = lAt Afi watw.
Moce AP' i A P" w sumie bd daway moc stracon w mie-
dzi uzwoje (w zaoeniu e temperatura jest ustalona).

skd
\t = tpS ... (1)
_6AEL2_Ak\
Przy transformatorach suchych dopuszczalny przyrost tempe-
ratury uzwoje ponad temperatur otoczenia wynosi 60 C. Tem-
ratura rednia uzwoje (mierzona sposobem opornociowym) jest
wysza od temp. powierzchni cewek o jakie 15 -^20. Pozostaje
na rnic midzy temperatur powierzchni cewek, a otoczeniem
A / ^ 40 -^ 45 C.
Przyrost temperatury obliczony ze wzoru (1) nie moe przeto
przekroczy tej wartoci.
b) Przykad. Sprawdzi na grzanie uzwojenia suchego trans-
formatora jednofazowego (I-4-c). Straty w miedzi uzwoje wy-
nosz

D = 165 mm; a = 162 mm; Ls = 665 mm;

r = 5,14 (0.162+ 0,165) 0,665 == 1,12 m2.

Celem obliczenia powierzchni Ak obliczymy osobno powierz-
chni pcewek niskiego i wysokiego napicia.
* Szeroko cewek obu napi przyjmujemy jednakow:
 55,6 + 55,4 ___
' == 55,5 mm.
2
rednica zewntrzna cewek: 165 + 2 X 15 + 2 X 55,5 = 306 mm.
rednica wewntrzna cewek: 165-|-2 X 15 = 195 mm.
Powierzchnia cakowita pcewki wysokiego napicia:

2 2 2
% 0,0316(0,306 + 0,195) + 2 - (0.306 0,195 ) ~ 0,13 m .
4
Powierzchnia cakowita pcewki niskiego napicia:

2 2
% 0,0206 (0,306 + 0,195) -f 2 (0.306 0.195 ) ^0,112 nr.
4
Na kadym supie mamy po 6 pcewek niskiego i wysokiego
napicia na obu supach po 12.
Cakowita powierzchnia wszystkich cewek wysokiego napicia:
12 X 0,13 = 1,56 ma.
Cakowita powierzchnia wszystkich cewek niskiego napicia:
12 X 0,112 = 1,35 m2.
Razem: Ak= 1,56 + 1,35^2,9m2.
Podstawimy wyznaczone powierzchnie do rwnania (1):

35 C <T 40 C
6Apr--lAb 6 X 1.12 + 7 X 2,9:
Widzimy, e chodzenie transformatora jest zupenie wystar-
czajce.
c) Transformator Pichlera (rys. 70 i 210). Midzy cewkami
uzwojenia krkowego mamy blachy miedziane, aluminjowe lub
cynkowe o ksztacie, jak na rys. 219,
adnych szczelin powietrznych midzy cewkami niema. Cewki
od blachy s odizolowane warstw mikanitu lub preszpanu za-
lenie od napicia. Powierzchnie piercieniowe cewek, przylega-
jcych moliwie cile do blachy, oddaj jej wytworzone w nich
ciepo, ktre jest odprowadzane nazewntrz za porednictwem wy-
stajcych czci blachy (cz na rys, 219 zakreskowana pionowo).
Gwn rol przy chodzeniu odgrywa tu konwekcja.
By blachy wzajemnie sobie jaknajmniej przeszkadzay naj-
lepiej je umieci pionowo (supy poziome) oraz nie dawa odleg-
oci midzy blachami mniejszej ni jakie 20 mm.
Bliskie ssiedztwo blach, ktre s normalnie uziemione, i cewek
wysokiego napicia (przekadka mikanitowa H-2mm. gruba) jest
 189

sab stron rozpatrywanej konstrukcji i tumaczy, dlaczego trans-

formatory te nie s naog budowane na napicia wysze od 6000 V.
Minimaln grubo blachy mona obliczy (Vidmar) wedug wzorw;
Dla /.niedzi

Dla aluminjum gmin~l

.. (2)
Dla cynku gmitt~9bs mm.

We wzorach tych b szeroko cewki w dcm [patrz rys. 220].

Zastosowanie blachy grubszej ni obliczona wedug wzorw
wyej podanych polepszy tylko, oczywicie, chodzenie.
Wymiary blachy. Na rys, 219 mamy widok blachy chodzcej.

Rys, 219,

Powierzchni piercieniow (poziomo zakreskowan) cewka

przylega do blachy.
Gdyby blacha moga zupenie swobodnie odprowadza ciepo,
wystarczyoby, by powierzchnia odprowadzajca ciepo (kreskowanie
pionowe) bya rwna powierzchni piercieniowej przez ktr
ciepo jest do blachy doprowadzane.
Poniewa jednake blachy sobie wzajemnie przeszkadzaj
w odprowadzaniu ciepa, powierzchni naley da wiksz.
Vidmar proponuje
by wystajc powierz-
chni blachy bra dwa
razy wiksz od po-
wierzchni przylegania
cewek,
Jeeli blachy otrzy-
may waciwe wymiary,
wtedy mona uwaa, e
powierzchnie cewek,
przylegajce do blach
(aczkolwiek nie w spo-
sb bezporedni) bior
taki sam udzia w od- Ryg, 220.
 190

prowadzaniu ciepa, jak zewntrzne powierzchnie boczne (cylin-

dryczne) cewek.
Na rysunku 220 mamy fragment uzwojenia z zaznaczeniem po-
wierzchni chodzcych Hnje przerywane.
Jeeli cakowit powierzchni chodzc uzwoje transforma-
tora oznaczymy przez A [nr], a straty w miedzi wynosz APm [wa-
AP 2
tw], wtedy na jednostk powierzchni przypadam W/m .

Vidmar na podstawie przeprowadzonych dowiadcze propo-

nuje dla obliczenia rnicy temperatur midzy otoczeniem, a po-
wierzchni cewek pomnoy otrzymany wynik przez 0,15.

A/-0,15 ^ - C. ... (3)

A
Rnica midzy redni temperatur uzwoje, a temperatur
ich powierzchni w rozpatrywanym wypadku jest nieznaczna wy-
nosi naog kilka stopni, gdy kada z cewek jest ujta midzy
dwie blachy chodzce,
d) Rdze elazny. Powierzchnie odprowadzajce ciepo z rdze-
nia elaznego obliczamy podobnie, jak przy uzwojeniach,
Za powierzchni promieniowania Apr uwaamy woln powierz-
chni zewntrzn jarzm. Za powierzchni, odprowadzajc ciepo
na drodze konwekcji i przewodnictwa [A/{) cakowit powierz-
chni rdzenia (jarzma i supy), z tem jednak zastrzeeniem, e ka-
nay chodzce midzy uzwojeniem a elazem s dostatecznie sze-
rokie (min. 1.5 mm,), Ciepo, odprowadzone przez jedn i drug
powierzchni oraz wzrost temperatury obliczamy na podstawie
tych samych wzorw, ktre stosowalimy dla uzwoje. Niekiedy,
w celu lepszego chodzenia, jarzma otrzymuj rwnie blachy cho-
dzce. S to normalne blachy elazne, ktre wystaj poza zarys
jarzma.

3. Transformator olejowy.

a) Chodzenie naturalne. Naturalne krenie oleju w pudle

powoduje przenoszenie si ciepa od ogrzanego transformatora do
cianek puda a std do otaczajcego powietrza.
Przy mocach maych do ~ 20 kVA wystarcza pudo o cian-
kach gadkich (rys, 221). Przy mocach wikszych gadkie cianki
nie daj dostatecznej powierzchni chodzcej stosuje si cianki
faliste (rys. 222) lub zaopatruje si je w rury (rys, 223),
 191

Przy pudach rurowych gorcy olej trafia z grnej czci

pudla do rur, w rurach ochadza si i opada nad. Przy pudlach
rurowych potrzebna ilo oleju jest naog mniejsza ni przy pud-

Transformator supowy 10 kVA, 600/400/231 V, A/r1- P- T - E,

Rys,' 221.

Transformator trjfaz. olejowy 250 kVA, 6000 4%/400 V. Y/

Rys, 222,
 192

ach falowanych. Zarwno puda falowane jak i rurowe s wykony-

wane z cienkiej blachy. Uywa si obecnie pude spawanych (coraz
czciej elektrycznie).
Im wiksza jest moc, a zatem im wiksze iloci ciepa naley

Transformator trjfazowy 3200 kVA, 30 kV. Elektrobudowa"

Rys, 223,
 193

z transformatora odprowadzi, tem gbsze naley da falowanie,

wzgldnie tem wicej rur (wicej rzdw) otrzymuje cianka puda.
Przy chodzeniu naturalnem, stosujc puda z blachy falowa-
nej (odpowiednio gboko) mona budowa transformatory do
jakich 40006000 kVA, przy pudle rurowym do 20000 kVA. Dla
jeszcze wikszych mocy, o ile chcemy utrzyma si przy chodze-
niu naturalnem, naley stosowa t. zw. radfaory (rys. 224), ktre

Transf. 12500 kVA 60000/12000 V, 50~/sek. O Francaise Thomson Houston

Rys, 224.
mog by wykonane z blachy falowanej, lub wikszej liczby rur.
Radjatory s czsto odejmowalne od puda, co uatwia transport.
Przy pracy transformatora poszczeglne jego czci rozgrze-
waj si, oczywicie, niejednakowo, najwysze temperatury panuj
w czci grnej,

13
 194

Rys. 225 pozwala nam zorjentowa si, jak si nagrzewaj

czci skadowe transformatora olejowego.

przy ciance puda

Rys. 225,

Wedug przepisw niemieckich (rwnie i projektu norm pol-

skich) dopuszczalna rnica midzy redni temperatur uzwoje,
a temperatur otoczenia wynosi dla transformatora olejowego 70 r C.
Ciekaw jest rzecz, w jaki sposb rozkada si ta rnica w trans-
formatorze olejowym. Richter na podstawie szeregu pomiarw daje
nastpujc tabel:

Midzy redni temperatur miedzi a powierzchni uzwoje 8"

Midzy powierzchni uzwoje i olejem . 19
Midzy olejem i ciank zewntrzn puda , 3
Midzy ciank puda i powietrzem otaczajcem . . , 40
Razem ponad otoczenie . 70

Z tego zestawienia widzimy, e rnica midzy redni tem-

peratur uzwoje (mierzon metod opornociow) a temperatur
powierzchni cewek wynosi okoo 8, Jak bdzie temperatura
najgortszego punktu uzwojenia dokadnie powiedzie trudno,
gdy punkt taki mieci si wewntrz cewki i dotrze do niego
termometrem naog nie mona, Zgrubsza jednake mona uwa-
a, e temperatura najgortszego punktu uzwojenia jest o tyle
wysza od temperatury redniej, o ile rednia jest wysza od tem-
peratury powierzchni uzwoje czyli, opierajc si' na danych
ostatniej tabeli, rnica temperatur midzy olejem i najgortszym
punktem uzwoje wyniosaby okoo 35 C.
Obliczenie puda olejowego. Ciepo, wytworzone w transforma-
torze olejowym jest przenoszone przez olej do cianek puda, od
 195

ktrych za porednictwem z jednej strony promieniowania, z dru-

giej konwekcji wraz z przewodnictwem bywa odprowadzane na-
zewntrz.
Chodzi nam o to, by powierzchnia cianek puda bya wy-
starczajca dla odprowadzenia tego ciepa.
W odprowadzeniu ciepa bior udzia cianki boczne, dno
i pokrywa. Poniewa jednake dno i pokrywa odgrywaj rol nie-
znaczn, bdziemy przy rachunku uwaali, e odprowadzenie ca-
ego ciepa przypada na cianki boczne.
Korzysta bdziemy z tych samych dowiadczalnych liczb, co
przy transformatorach suchych.
2 2
V-6W/Cm , /?A~.7 W/Cm .
2
Jeeli Apr [m ] oznacza powierzchni odprowadzajc ciepo
2
przez promieniowanie, a A/{ [m ] przez konwekcj i przewodnictwo,
wtedy moemy napisa:
AP=[6Apr--lAk]At watw ... (4)

gdzie \P = &Pm -f-A- s to czne straty w elazie i miedzi

transformatora; A t rnica temperatur midzy otoczeniem a po-
wierzchni puda. Zgodnie z tabel poprzedni mona dopuci
przy chodzeniu naturalnem A t = 40 C.
Chodzi teraz o wyznaczenie powierzchni Apr i An.
Pudo o ciankach gadkich (do ~ 20 kVA). Tutaj powierzchnia
promieniowania Apr jest rwna powierzchni konwekcyjnej Au ,
a kada z nich jest rwna rzeczywistej powierzchni bocznej puda A.
Apr=A/t = A ...(5)

Pudo o ciankach falowanych, wzgldnie zaopatrzonych w rury

chodzce. Rozrniamy zasadniczo dwa rodzaje falowania jak
na rys. 226 I i II. Pierwszy rodzaj jest uywany przy mniejszych,
 .__ 196

drugi przy wikszych mocach. Im moc transformatora jest wiksza,

tem falowanie staje si gbsze jednoczenie zwiksza si ilo
oleju do wypenienia zaama
cian puda. By na oleju nieco
oszczdzi, mona nada falo-
waniu ksztat niesymetryczny,
jak na rys. 227.
Oczywicie nie mona da-
wa zbyt wskich kanaw
olejowych (q) i powietrznych (/),
jak rwnie zbyt wysokiego fa-
Rys. 227. lowania, gdy jedno i drugie
zmniejsza skuteczno odprowa-
dzania ciepa,
Dowiadczenia nad szeregiem transformatorw wykazay, e
przy wysokoci fali w granicach //=100-;-400 mm, szerokoci
kanau powietrznego = 28 -'67 mm oraz olejowego <? 5 -28 mm,
odprowadzenie ciepa przez konwekcj jest zupenie dobre (jest
zachowana warto spczynnika hu ~ 7 W /C m2). Naog mona
powiedzie, e kana powietrzny [f] nie moe by wszy od 25 mm,
a olejowy [q) od 6 mm. Biorc pod uwag te zastrzeenia, b-
dziemy uwaali za powierzchni A/{ rzeczywist powierzchni falo-
wan puda transformatorowego.
Powierzchni promieniowania A,,r bdzie powierzchnia ob-
wiedni dookoa puda (rwna wysokoci puda'razy obwd puda,
pomierzony np, sznurkiem). Na podstawie wzoru (4) moemy tylko
sprawdzi, czy dane pudo jest wystarczajce dla odprowadzenia
wywizujcego si ciepa, Postaramy si teraz poda przebieg
przyblionego rachunku dla zaprojektowania puda.
Przy ciankach gadkich jest to bardzo proste. Poniewa
Apr Aiz = A , wic rwnanie (4) przeksztaci si:

skd
m"
... (6)
13
(A powierzchnia boczna rzeczywista puda).
Rysujemy widok naszego transformatora zgry (rys. 228)
i przyjmujemy odstp midzy uzwojeniem a ciank puda (b), Mini-
malny odstp ze wzgldw wytrzymaoci elektrycznej mona wy-
znaczy (Richter) z zalenoci b'^>2,5o t gdzie 5 jest to szczelina
midzy uzwojeniami wysokiego i niskiego napicia. Odlego b
niekiedy bywa obliczana wedug wzoru empirycznego: #2-|-0,2 Vcm,
 197

Rys, 228.

gdzie V napicie robocze w kV. Obliczone wartoci na b cz-

sto s przekraczaneze wzgldu na umoliwienie olejowi swobod-
niejszego krenia. Dalej obliczamy obwd puda i, dzielc obli-
czon ze wzoru (6) powierzchni A przez obwd, otrzymujemy nie-
zbdn ze wzgldu na chodzenie wysoko puda Hp. Jeeli ta
wysoko wypadnie mniejsza, ni to wynikaoby ze wzgldw kon-

Rys, 229,

strukcyjnych (patrz rys. 256), decyduj te ostatnie. Jeeli bdzie

przeciwnie, zadecyduj wzgldy chodzenia.
Pudo z blachy falowanej. Przyjmujemy
ksztat fali (rys, 230) i obliczamy stosunek
m
n
Moemy z pewnem przyblieniem napisa:
Ak _. m
Apr n
Z rwnania (4): AP= Apr(6-\-7 c) At, skd
AP . . . (7)
[6-\-lc)At Rys. 230.
 198

, Powierzchnia Apr rwna si obwodowi puda, mierzonemu

w linji prostej, pomnoonemu przez wysoko puda. Dugo pro-
stolinijnego pudla mona atwo obliczy, poczem wyznaczamy wy-
soko falowanej czci pudla Hp, jak przy ciankach gadkich.
By wymiary puda wypady jaknajkorzystniej, naley zazwy-
czaj rachunek przeprowadzi par razy, dopasowujc odpowiednio
ksztat fali.
Przy pudach rurowych powierzchni promieniowania Apt sta-
nowi, jak przy pudach falowanych, powierzchnia obwiedni.
Na powierzchni za A^ skada si powierzchnia samego pu-
da oraz pene zewntrzne powierzchnie rur o ile te ostatnie
nie s tak gsto umieszczone, e ruch powietrza jest utrudniony.
Podamy jeszcze wzory na obliczenie minimalnej gruboci cianki
puda ze wzgldu na wytrzymao mechaniczn:
1. Pudo o ciankach gadkich.

g = 0,003 \/Hl mm ... (8)

2, Pudo o ciankach falowanych wedug rys, 226",

ga
= J L t t- r mm. ... (9)
45M1 +
3b
3. Pudo o ciankach falowanych wedug rys. 2261.

W powyszych wzorach Hp oznacza wysoko puda w cm.

h i b wymiary wedug rys. 226 w cm.
Przebieg rachunku stanie si zupenie jasny po przerobieniu
przykadu liczbowego patrz X 4,
b) Chodzenie sztuczne. Warunki chodzenia transformatorw
olejowych mona nieco poprawi, jeeli zastosujemy pomp, ktra
bdzie zasysaa olej w czci grnej puda i przetaczaa go do
czci dolnej uzyskamy w ten sposb bardziej rwnomierny
rozkad temperatury na wysokoci puda, jak to widzimy na rys. 231,
Linj cienk jest oznaczona rnica temperatur midzy
ciank puda a otoczeniem przy naturalnem kreniu oleju, linj
grubsz przy zastosowaniu pompy.
Intensywno chodzenia mona rwnie znacznie powikszy,
jeeli zastosujemy wentylator, jak na rys. 232,
 199

Gdy chodzi o odprowadzenie bardzo duych iloci, ciepa (gra-

nice mocy byy podane wyej), stosuje si t. zw. chodzenie wodne,
przy ktrem olej oddaje ciepo wodzie.
Moliwe s przytem dwa rozwizania.
Pierwsze polega na zastosowa-
mm
niu wownicy, umieszczonej w gr-
nej czci puda rys. 233 (tam olej
jest najgortszy). Przez wownic 1500
przepywa woda, powodujc inten-
sywne chodzenie oleju. Przy tym
sposobie chodzenia mona si oby
1O00
bez adnej pompy, korzystajc wprost
z wodocigu, co jest, niewtpliwie,
zalet; wad natomiast jest ta oko-
liczno, e w wownicy woda jest 5(10

pod wyszem nieco cinieniem, ni /

olej w pudle, tak e w razie nieszczel-
noci (wypadek, zreszt, obecnie 0 c
przy konstrukcjach spawanych bar- 10 20 30 40 50
dzo rzadki) woda dostaje si do Rys, 231.
puda; drug wad jest niebez-
pieczestwo zanieczyszcze wewntrz rur wownicy, co w wik-
szym, lub mniejszym stopniu zmniejsza skuteczno chodzenia.
Wad tych moemy unikn, stosujc rozwizanie drugie, gdy mamy
wownic, zanurzon w zbiorniku
z biec wod rys. 234. Specjalna
pompa zasysa olej z najgortszych
warstw grnych, przepdza przez
wownic i toczy ozibiony olej
zpowrotem do puda. Przy usta-
wieniu pompy przed wownic ma-
my wysze cinienie oleju w wo-
wnicy, ni wody chodzcej w zbior-
niku. Wad tego sposobu jest ko-
nieczno posiadania specjalnego
urzdzenia chodzcego (zbiornik na
wod, pompa i t. p.), Pudo ole-
jowe przy tym rodzaju chodzenia Rys, 232.
jest nisze i potrzebuje mniej oleju,
ni w wypadku pierwszym, gdzie w samem pudle musi si zmieci
wownic.
Z tych wszystkich wzgldw rozwizanie drugie znajduje
obecnie coraz szersze zastosowanie.
 200

Rys. 233.

Obliczenia chodzenia wodnego

nie podajemy, wykraczaoby to bo-
wiem poza ramy, zakrelone dla
niniejszej ksiki, ktrej gwnem
zadaniem jest zapoznanie czytelnika
z transformatorem takiej mocy przy
ktrej jeszcze wystarczy chodze-
nie naturalne. Tych, ktrych ta
sprawa interesuje kierujemy do
ksiki prof. Vidmara Transforma-
Y//////////W,
Rys. 234, tory".

4. Konserwator.
Czsto pudo transformatora bywa zaopatrywane w dodatkowy
zbiornik t. zw, konserwator, umieszczony ponad pudem i z nim
poczony (rys. 235). Przez stosowanie konserwatora: 1) zapewnia-
my sobie zawsze cakowite wypenienie puda olejem; 2) nie dopu-
szczamy by wilgotne powietrze stykao si bezporednio z gorcym
olejem w sarnim pudle. Powietrze styka si z olejem tylko w konser-
watorze na nieznacznej powierzchni, olej w dodatku jest zimniejszy
ni w pudle, co razem wpywa na wydatne zmniejszenie zawilgocenia
oleju w pudle. Cz wilgoci, wchanianej przez olej konserwatora,
jak rwnie rozmaite zanieczyszczenia, osiadaj na dnie konserwatora,
 200

Rys. 233.

Obliczenia chodzenia wodnego

nie podajemy, wykraczaoby to bo-
wiem poza ramy, zakrelone dla
niniejszej ksiki, ktrej gwnem
zadaniem jest zapoznanie czytelnika
z transformatorem takiej mocy przy
ktrej jeszcze wystarczy chodze-
nie naturalne. Tych, ktrych ta
sprawa interesuje kierujemy do
ksiki prof. Vidmara Transforma-
Y//////////W,
Rys. 234, tory".

4. Konserwator.
Czsto pudo transformatora bywa zaopatrywane w dodatkowy
zbiornik t. zw, konserwator, umieszczony ponad pudem i z nim
poczony (rys. 235). Przez stosowanie konserwatora: 1) zapewnia-
my sobie zawsze cakowite wypenienie puda olejem; 2) nie dopu-
szczamy by wilgotne powietrze stykao si bezporednio z gorcym
olejem w sarnim pudle. Powietrze styka si z olejem tylko w konser-
watorze na nieznacznej powierzchni, olej w dodatku jest zimniejszy
ni w pudle, co razem wpywa na wydatne zmniejszenie zawilgocenia
oleju w pudle. Cz wilgoci, wchanianej przez olej konserwatora,
jak rwnie rozmaite zanieczyszczenia, osiadaj na dnie konserwatora,
 201

stamtd za pomoc specjalnego kurka spustowego mog by usunite,

Z tego wynika, e kurek ten naley da w najniszem miejscu kon-
serwatora, a rurk, czc konserwator z pudem, wyprowadzi nieco
ponad dno konserwatora, jak to widzimy na rys, 235, Konserwator
winien posiada swobodn komunika-
cj z otaczajcem powietrzem by
umoliwi transformatorowi oddy-
chanie" gdy przy podnoszcej si
temperaturze olej rozszerza si i usu-
wa cz powietrza z konserwatora.
Konserwatory s wykonywane,
jako walce spawane z blachy o gru-
boci okoo 1 mm. By wyznaczy
przyblion objto konserwatora
(Vidmar) wyjdziemy z zaoenia, e
rnica midzy najwysz tempera-
tur oleju w lecie a najnisz w Rys. 235,
zimie moe osign okoo 80 C.
Spczynnik rozszerzalnoci cieplnej oleju wynosi okoo 0,0007,
co przy 80C da nam zmian objtoci oleju o 0,0007X80 = 0.056
czyli o 5,6%. Biorc pod uwag, e i przy najniszej temperaturze
troch oleju powinno pozosta w konserwatorze, oraz, e moliwa
jest w pewnych wypadkach jeszcze wiksza rnica temperatur, ni
przyjlimy (80 C) np. przy zwarciu, oszacujemy objto kon-
serwatora na okoo 10% objtoci oleju zawartego w pudle. Kon-
serwator daje porednio jeszcze t korzy, e na rurze, czcej go
z pudem mona umieci urzdzenie ochronne np. Buchholz'a,
Przy stosowaniu konserwatora naley zwraca szczeglnie bacz-
n uwag, na uszczelnienie - midzy pokryw i pudem, przepustw
i t. p. Konserwator bywa zwykle zaopatrzony we wskanik poziomu
oleju,

5. Przeciqanie transformatorw.
Kady transformator mona przeciy, czyli uzyska moc wik-
sz ni nominalna (ciga). Chodzi tylko o to, jak dugo takie prze-
cienie moe trwa, bez szkody dla izolacji uzwoje.
Rachunek (Yidmar) nie moe da zupenie dokadnej odpowie-
dzi na to pytanie, wchodz tu bowiem w gr pewne czynniki, nie da-
jce si uj liczbowo, jednake ju wyniki przyblione pozwalaj
na wycignicie ciekawych wnioskw.
a) Transformator suchy. Nagrzewanie si uzwoje transforma-
tora odbywa si, jak wiemy, w ten sposb, e cz ciepa, wydzie-
lonego w pewnym czasie, pozostaje w uzwojeniach i idzie na podnie-
 202

sienie ich temperatury, druga cz jest odprowadzana nazewntrz.

Im temperatura uzwoje jest wysza, tem cz pierwsza staje si
mniejsza, a druga wiksza, W chwili ustalenia si temperatury cae
ciepo, wywizujce si w uzwojeniach jest przekazywane do oto-
czenia. Normalnem obcieniem (cigem) transformatora bdzie ta-
kie, przy ktrem temperatura ustalona jeszcze nie przekroczy gra-
nic dozwolonych.
Cewka w swej masie nie jest jednolita skada si z miedzi
i izolacji. Pojemno cieplna izolacji (bawena, papier, substancja
nasycajca) jest wiksza od pojemnoci cieplnej miedzi okoo szeciu
razy. Ciary waciwe materjaw natomiast s w przyblieniu w
stosunku odwrotnym. Ostatecznie mona uwaa, e pod wzgldem
gromadzenia ciepa cewki bd si zachowyway, jak jednolite bryy
z miedzi ciar tej miedzi oznaczymy przez G'm, ciar za rze-
czywisty miedzi uzwoje przez G,; (G'm^> G,).
Matematyczne ujcie tego comy powiedzieli o grzaniu uzwoje
w odniesieniu do obcienia normalnego daje rwnanie;
APmdx=G'mcmd (A t)+A Pm L d t.
^ to
A Pm straty mocy w miedzi przy nominalnem obcieniu,
cm pojemno cieplna miedzi,
A t ' ustalony przyrost temperatury przy obcieniu nominal-
nem (rwny dopuszczalnemu).
A t przyrost temperatury w dowolnej rozpatrywanej chwili
przy obcieniu nominalnem.
Wyraenie h.Pmdt oznacza energj elektryczn stracon
w uzwojeniach w cigu dowolnego nieskoczenie maego czasu
dt sek.
G'mcm d(A t)jest to cz ciepa, ktre pozostaje w miedzi.
A Pm T, dt jest to cz ciepa, oddawanego nazewntrz.
Rozwizanie naszego rwnania rniczkowego bdzie miao
posta:

1 B G'm cm A tg ...(11)
gdzie epodstawa logarytmw naturalnych.
Gdybymy uzwojenie transformatora odizolowali idealnie pod
wzgldem cieplnym od otoczenia cae ciepo szoby na podnosze-
nie jego temperatury. W cigu kadej sekundy temperatura pod-
niosaby si o
APm
G'
 203

Dopuszczalny przyrost temperatury A tQ byby osignity wcigu

=
" APm "Sek<
Wielko & nosi nazw staej, czasu,
Rwnanie (11) przybiera posta:
-JLi i '
...(12).

Przyrost Krzywa I (rys, 236) przed-

temperatury stawia nam wykrelnie t za-
leno. Po przeksztaceniu r-
wnania (12) otrzymamy:

= ln ...(13)
A t0 A t
Krzywa II daje nam obraz
grzania si transformatora prze-
cionego. Punkt c przecicia
si tej krzywej z prost b
okrela nam dopuszczalny cz.as
przecienia [O d = TQ]. Przyj-
Rys, 236,
mujemy, e przyrosty tempe-
ratur, osignite przez uzwo-
jenie w tym samym czasie s proporcjonalne do kwadratu obcie-
nia, czyli:
= k2 . ...(14)
Ar pn
k jest stopniem przecialnoci jest to stosunek mocy PmX przy
At,
przecieniu do mocy nominalnej Pn. Stosunek wyznaczy-
At
my z rwnania (13), przyjmujc okrelony czas przecienia T =
a std, na podstawie zalenoci (14), przecialno k.
Uprzednio naley jeszcze obliczy sta czasu uzwoje:
r\
=
APm
cm ~390
Ckg
 204

Stosunek ' " j e s t zaleny od iloci izolacji, ktrej uzwojenie

Om
transformatora posiada naog duo, Grjentacyjnie przyjmiemy
- ^ -1,75-
Gm
Wtedy 0~5OOO sek.

Przykad. Jakie przecienie wytrzyma transformator suchy

w cigu 4 godz,?
i = TU = 4 godz. = 14400 sek. O = 5000 sek.
1 4 4 0 0 A
_ 1 * 1 A '> 1 nKK
- In ; skd = 1,055
5000 _A At
' Itn
AT /
/ irf'V 1.055 = 1,025 czyli dopuszczalne przecienie wy-
nosi tylko 2,5/o
6, Transformator olejowy. W transformatorze olejowym mamy
podwjne przekazywanie ciepa: od uzwoje i elaza do oleju i od
oleju do powietrza, Jeeli chodzi o uzwojenia, to staa czasu uzwo-
je jest przy transformatorach olejowych jakie 10 razy mniejsza ni
przy transformatorach suchych (przyczyny: wiksza gsto pr-
d u / ~ 3 A / m t n ! , niedua rnica temperatur midzy uzwojeniem
G'
a olejem, mniejsza warto stosunku- z e wzgldu na mniejsz
Gm
przy transformatorze olejowym ilo izolacji) i uzwojenie w trans-
formatorze olejowym w kilka, lub kilkanacie minut ju osiga osta-
teczn temperatur w stosunku do oleju, Olej natomiast zagrzewa
si znacznie wolniej,
Rozpatrzymy teraz grzanie si oleju.
A Ui Goi
Staa czasu oleju: 0/ =
AP
gdzie
W. sek
Cot pojemno cieplna oleju; c o ;~1800
Ckg.
A tai ustalona rnica temperatur midzy olejem a powietrzem,

Goi ciar oleju w kg.

A P s t r a t y mocy w transformatorze (w miedzi i elazie),
Podstawiajc, otrzymamy:
9 * - 72000-^ ..,(15)

Rwnanie (13) oczywicie i tutaj ma zastosowanie.

 205

Przeksztacimy je, biorc pod uwag zaleno (14):

1
In
i
k2.
Ustalajc czas przecienia * = t Ol mamy zaleno 0 /=/{&).
Jeeli np, przyjmiemy t = 4 godz. = 14400 sek,, wtedy zale-
no o; ==/(/) przedstawi si krzyw na rys, 237. Jak widzimy,
krzvwa ta na pewnym odcinku,
ktry nas wanie interesuje, jest
Soi
b. zbliona do prostej. Przybli-
one rwnanie tej prostej w uka- sek.
dzie sprzdnych, jak na rys. 237, 20000 J

bdzie miao posta: /

//
/

0/ = 40000 (k 0,9) ...(16)

Wedug tego wzoru mona

/
/
praktycznie oblicza sta czasu
10000
dla oleju przy zaoonym czasie
8000
przecienia T0 4godz. /
6000
W wypadku oglnym [hgo-

f
/
dzin) rwnanie (16) przybierze po- 4000
sta: 2000
k
0 o/ = /z( 0,9) 104 sek. ...(17)
0 1,1 1,2 1,3 1,4
Przyrwnywujc prawe stro- Rys, 237,
ny rwna (17) i (15), wyraaj-
cych t sam sta czasu, otrzymamy:
Goi
AP
std

h &

Rwnanie to wskazuje, e im wicej transformator posiada oleju,

tem przeciialno jego wypadnie wiksza.
Pewn niecisoci naszego rachunku jest czne trakto-
wanie strat w elazie, ktre s stae, ze stratami w miedzi.

Przykad. Jakie przecienie wytrzyma transformator olejowy

100kVA. w cigu 4 godz.? AP = 6 0 0 W . A Pm = 2,1% = 2100 W,
Goi 300 kg,
ft=1L2
300 + 0 9 = 1 1

4 600+2100
 206

Widzimy, e nasz transformator olejowy mona w cigu

4 godz, przeciy o 10% znacznie wicej ni transformator suchy.
Z tego mona wycign wniosek, e dla celw owietlenio-
wych, gdzie z przecieniami, niekiedy nawet dugotrwaemi, spo-
tykamy si czsto, nadaje si waciwie tylko transformator olejowy.
. Wyjtek do pewnego stopnia stanowi transformator Pichlera
(IX 2 c), posiadajcy lepsze warunki chodzenia ni zwyczajny
transformator suchy.
Przeprowadzony rachunek pozwala jedynie na zorjentowanie
si w istocie zjawiska, Stopie przecialnoci transformatora za-
ley od wielu czynnikw: od tego w jakim stanie jest transforma-
tor na pocztku okresu przecienia (czy jest zimny", czy w bie-
gu jaowym, czy obciony i do jakiej wysokoci), od temperatury
otoczenia, od budowy i t. p.
In, W. Kopczyski w broszurze Transformatory" podaje
orjentacyjn tabel dopuszczalnych przecie dla transformatorw
o chodzeniu olejowem naturalnem redniej mocy. cise okrele-
nie stopnia przecialnoci jest moliwe tylko na drodze dowiad-
czalnej,

TABELA XVII
Przecienie
w % mocy Jeeli zaczynamy obcia Jeeli transformator by ob-
nominalnej zimny transformator ciony na moc nom.

Temper, otocz, 40C 3(PC 35C 30"C

10% 3,5 godz. stale 3,5 godz. stale

20% 2,0 4 godz, 1,0 1,5 godz.
30% 1.5 2 30 min. 36 min,
50% 36 min, 1 10 15
ioo:s 7 12 min. 1 2
 ROZDZIA X.
OBLICZENIE TRANSFORMATORA.
Przystpujc do obliczenia transformatora, naley mie za-
dane: moc pozorn, sposb chodzenia, napicie midzyzaciskowe
(zazwyczaj przy biegu jaowym), ukad pocze, straty w elazie,
straty w miedzi przy penem obcieniu, napicie zwarcia oraz
czstotliwo.
Uzgodnienie ze sob wszystkich wymaga czstokro nasuwa
duo trudnoci i zmusza do kilkakrotnego przeliczania,

1. Obwd magnetyczny.
Obliczenie obwodu magnetycznego transformatora sprowadza
si do:
a) ustalenia ksztatu i wymiarw przekroju supa,
b) obliczenia wysokoci supa,
c) obliczenia przekroju i dugoci jarzma.
a) Bdziemy przyjmowali, e przekrj supa, jest koowy"
gdy z przekrojem prostoktnym spotykamy si obecnie coraz
rzadziej.
W zalenoci od wielkoci transformatora wybieramy przekrj
dwu trzy lub wicej schodkowy, rysujemy go w dowolnej
skali, opisujemy koo i wyznaczamy spczynnik fi = k2 *).
rednic koa opisanego D mona obliczy w rozmaity spo-
sb. W, Keh.se w ETZ 1929 str, 711 proponuje dla transformatora
trjfazowego przy 50~-/sek. wzr empiryczny na obliczenie rednicy
4
| D ~ 5 |/Pcm.| ii (1)

gdzie P jest moc pozorn transformatora trjfazowego w kVA.

*) -Q oznacza pole przekroju schodkowego.
O oznacza pole koa opisanego na przekroju schodkowym,
 208

Majc rednic D, moemy obliczy przekrj czystego elaza

w supie:
%D
\s- *f-\ (2)

Richter dla obliczenia tego przekroju podaje wzr:

...(3)

g d z i e / czstotliwo w ~/sek.; P'-moc jednego supa w VA.

p
(to znaczy, e dla transformatora trjfazowego P' = - , a dla jed-
p
nofazowego P'= , gdzie P jest moc pozorn transformatora
trj wzgldnie jednofazowego).
Staa c wedug Richtera dla transformatorw nowoczesnych
waha si w granicach:
4<C<6 ... (4)

Gdy mamy Ss, wyznaczymy D:

\D=V -i-om. (5)

W, Kehse w ETZ (patrz wyej) podaje bardzo poyteczn

tabel, korzystajc z ktrej, mona w sposb nie mniej cisy wyz-
naczy rednic D.
Autor podaje w tej tabeli dla transformatora trjfazowego
przy / = 5 0 ~ / s e k , przecitne napicie przypadajce na jeden zwj
(e) w zalenoci od mocy transformatora (/J) przy normalnych
konstrukcjach.
TABELA XVIII

Moc P kVA 5 10 20 30 40 50 60 70 80 90 100

Nap. 1 zw, V 1,25 1,6 2,0 2,5 2,8 3,0 3/ 3 3,6 3,8 4,0 4,1

Moc/3 lcVA 200 300 400 500 600 700 800 900 1000 2000 3000 4000

Nap. 1 zw, V 6 7,3 8,7 10,0 11,0 12,0 13.0 13,5 15,0 20,0 26,0 30
 209

Majc napicie jednego zwoju i napicia fazowe transforma-

tora, moemy wyznaczy liczb zwojw w kadem z uzwoje. Le-
piej rozpocz od strony niskiego napicia {wtrnej o ile roz-
patrujemy transformator obniajcy napicie).
V.if
... (6)

Ten wynik naley zaokrgli do liczby cakowitej (najlepiej

podzielnej przez liczb warstw, jak przypuszczalnie bdzie posia-
daa cewka niskiego napicia np. przy cewce dwuwarstwowej
podanem jest by w2 byo parzyste).
Wyznaczymy teraz strumie $ z rwnania E2 = 4,44 fw2 <I> 10~8 .
Poniewa napicie wtrne jest zadane przy biegu jaowym, wic

,_ W 108 (7)
4,44/m,
Przy zygzaku (patrz II-4)
v.
- j
(8)

Obliczone w2 zaokrglamy do liczby parzystej ze wzgldu

na dwuwarstwowe wykonanie cewki (patrz rys. 55). Strumie przy
zygzaku znajdziemy ze wzoru: ,.'

4,44/ w2
Majc strumie <I i przyjmujc pewn indukcj w supie trans-
formatora (Bs), otrzymamy przekrj czystego elaza supa:

skd D wedug wzoru (5).

Jeeli chodzi oBSl to Kehse poleca bra indukcje, jak w ta-
beli XIX (/=5O~/sek.j blacha z du zawartoci krzemu; trans-
formatory chodzone olejem).

TABELA XIX

Moc w kVA 10 50 100 200 >200

Indukcja w G 11900 1
13700 \ 14000 1440O 14500-15000

H
 __ 210

Richter daje granice bardziej oglne od 10000 do 14000 G,

przyczem dolna granica dotyczy transformatorw maych.
Przy czstotliwociach mniejszych mona dopuszcza indukcje
wiksze, uywajc przy tem blachy o mniejszej zawartoci krzemu,
My przy dalszych rozwaaniach bdziemy stale przyjmowa,
e / = 50 /sek.
b i c) Wysoko supa i wymiary jarzma bdziemy wyzna-
czali cznie.
Wyjdziemy tutaj ze strat w elazie.
Straty w elazie supw (patrz wzr Vidmara I-3-a);

3
A Pis = mkpi l-^\ Ls Sif 10- watw.
\10000/
Straty w elazie obu jarzm:

. A Ptj = 2 Lpt (?L-\ Lj SjY 10~3 watw.

\10000/
We wzorach tych ni oznacza liczb supw,
Apt straty w 1 kg, elaza przy 5 = 1000O\G i /50 /sek.
Bs i Bj indukcje w supie i jarzmie w G,
Ss i Sjprzekroje supa i jarzma w cm2.
Aswysoko supa w cm,
Lj-obliczeniowa dugo jarzma w cm.
Y ciar waciwy elaza w kg/dcm3.
czne straty w elazie w supach i jarzmach:

MM
10000//
2
Ls Ss Y 10-3 -f- 2 Apt (Bj-X
\10000/
Lj Sj Y 10-3 =
'

[---V V Ls + 2 {-&- Lj ^ 1 ... (9)

\10000/ \10000
W jarzmie dopuszcza si zwykle indukcj (Bj) mniejsz ni
w supach (Bs) by zmniejszy prd magnesujcy i obniy straty
w elazie. Stosunek indukcji-, rwny odwrotnoci stosunku prze-
my
krojw, oznaczymy przez (3:

f-f-P
Dj Cis
...do)'
 211

Spczynnik [3 mieci si w granicach p = 1 H- 1,4, przyczem

przy mniejszych transformatorach naley bra granic wysz.
J3
c. Postawiajc te
Z rwnania (10) mamy = P; oraz Bj

wartoci do rwania (9), otrzymamy:

Z. ...(11)
10000
Wprowadzimy jeszcze nowy spczynnik: stosunek dugoci
jarzma do wysokoci supa:
j
j =o. I ...(12)

Ten stosunek waha si w granicach a = 1^1,8.

Z rwnania (12): Lj = a.Ls, podstawiajc do rwnania (11),
otrzymamy:
A =A ^ 5,10- 3 m -j- 2
P
7
10000
Dotychczas nie bralimy "pod uwag powikszenia strat w e-
lazie w stosunku do obliczonych naskutek sztancowania blach
oraz uszkodz nia izolacji midzyblaszanej przy zbieraniu obwodu
magnetycznego.To powikszenie mona szacowa na 10 + 20/o
Uwzgldniajc t okoliczno, ostatecznie napiszemy:

m + 2
10000

skd Ls = cm . . . (13)

Majc Ls, moemy obliczy Lj aLs. Naley pamita, e

Lj jest obliczeniow dugoci jarzmaczyli tak dugoci, ktr
posiadaoby jarzmo o stale jednakowym przekroju (A B). Du-
go rzeczywista jarzma jest nieco wiksza, jak to wskazuje ry-
sunek 238,
Dugo obliczeniow moemy w kadym wypadku wyznaczy
wykrelnie,
Z zalenoci (10) mamy:
 - 212

Dugo obliczeniowa
jarzma Li
-Dugo rzeczywista jarzma

Rys. 238,

Z rysunku przekroju supa (rys. 135) bierzemy szeroko

jarzma bj, poczem obliczamy wysoko;
. "V
=
...(14)

gdzie k2 uwzgldnia izolacj midzy blachami.

W ten sposb wszystkie wymiary obwodu magnetyczneg;O s
prowizorycznie ustalone.

2. Obwd elektryczny.
Musimy zaprojektowa uzwojenia wysokiego i niskiego-napicia.
Przy rozmieszczeniu uzwoje na supie naley pamita o za-
chowaniu minimalnych, niezbdnych ze wzgldu na wytrzymao
elektryczn, odlegoci (patrz VIII 3 i 4): 1) midzy cewkami ni-
skiego i wysokiego napicia; 2) midzy uzwojeniem a jarzmem; 3) mi-
dzy uzwojonemi supami.
Pozatem trzeba uwaa, by szczeliny midzy poszczeglnemi
cewkami wysokiego napicia byy wystarczajce ze wzgldu na
odprowadzenie ciepa.
Straty w miedzi uzwoje winny by utrzymane w granicach
narzuconych zgry,
Po zaprojektowaniu i rozmieszczeniu uzwoje, sprawdzamy
napicie zwarcia czy si zgadza z zadanem.
W wypadku niedopuszczalnej rozbienoci naley zmieni
jedno lub kilka zaoe, poczynionych przy obliczeniu obwodu
magnetycznego i elektrycznego (np. spczynniki a, [3, napicie jed-
nego zwoju, gdy w tabeli byy podane tylko wartoci orjentacyjne,
indukcj Bs i t, p.) i rachunek przeprowadzi na nowo,
Rachunek zaczniemy od ustalenia liczby zwojw. Dokadn
 213

liczb zwojw strony wtrnej w2 wyznaczylimy przy omawianiu

obwodu magnetycznego. Obecnie szukamy przekadni fazowej:

. (tak moemy napisa, poniewa Vj/ i V*2/ s to napicia przy

biegu jaowym).
Liczba zwojw pierwotnych:

Jeeli strona wtrna bya poczona w zygzak:

Po obliczeniu liczby zwojw przechodzimy do przekrojw

Sj i . W tym celu wyznaczamy prdy fazowe:
, - P 1000 . ...
OT Vi /

gdzie m liczba faz.

Przy wyznaczaniu przekrojw s1 i s2 wyjdziemy z zaoenia
rwnych gstoci prdu w uzwojeniach strony pierwotnej i wtr-
nej J\ =j2.
Opieramy nasz rachunek na zadanych stratach w miedzi.
AP, n = A P m l + A P m 2 ...(15)

gdzie kPm zadane straty w miedzi obu uzwoje,

AP m i straty w miedzi uzw. pierwotnego,
APOT2 straty w miedzi uzw. wtrnego,
Strafy w miedzi poszczeglnych uzwoje moemy wyrazi za
pomoc wzorw:

A Pmi = npturWiA = m .
p k r (Wi 7i) A = m p ilir [Wl fj^ ,., (16)
S

2 2
' . =mplair{waIiYja: ...(17)

We wzorach tych m liczba faz; p oporno waciwa miedzi

przy prdzie zmiennym, zalena jak wiemy poza temperatur uzwo-
je oraz wielkoci i ksztatu przekrojw; moemy z pewnem przy-
blieniem przyj, e dla obu uzwoje jest jednakowa./^r i h*r
 214

rednie dugoci zwojw uzwoje pierwotnego i wtrnego, }y i j 2

gstoci prdu w [uzwojeniu pierwotnem i wtrnem. W myl za-
oenia poprzedniego j t = h-
Stosunek strat:
= W P kir (^1 A) A __ hiL wiJi
A Pm m p LJr {wa 4 ) ; 3 Lir w* 4
Przy uzwojeniach pierwotnem i wtrnem poczonych normalnie
(w gwiazd lub trjkt) w1 7X = w212, wobec tego:

...(18)
/K2

Gdy uzwojenie wtrne jest poczone w zygzak: "Wzh = 1,15 tc't 7X

^ k = _L_f! ..,(19)
A P; 2 1,15 tgrfr

Wyznaczajc z rwnania (18) A P m 2 = A P m i - ^ i podstawiajc do

zalenoci (15), otrzymamy;

kir \~ ^t dr\\
Hir \ kir
Ju poprzednio mielimy: (16)

podstawiajc t warto do rwnania (20):

m p Wx Ix (lhjr -f- l2r)

std

Analogicznie moglibymy otrzyma: ...(21)

mpw2ll .^ .
I
Korzystajc z rwna (19), (15), (16), moemy otrzyma dla
transformatora z uzwojeniem wtrnem, poczonem w zygzak:

L (1,15 l2r -\- kir)

.. (22)
 215

We wzorach tych dla transformatorw mniejszych i rednich

mocy moemy przyj p = 0,00023 fi mm2/cm [ 0 ile l^r i Ur s wy-
raone w cm].
Pewn trudno przedstawia wyznaczenie /16-r i Ur-
By obliczy te
rednie dugoci, musimy
mie, wzgldnie osza-
cowa dugoci zazna-
czone na rysunku 239:
D, c, alt a o.
rednica D ju jest
obliczona; c moemy
przyj, jako 3 ^ 4 m m .
a2 grubo cewki ni-
skiego napicia. Wedug
Korndorfera (ETZ1930 r.
str. 1674) u transforma-
torw, ktre maj
D<200mm.:
d"2, = = 8 " 12 mm.
a t grubo cewki w y
sokiego napicia. We-
dug tego autora Rys, 239,
{D < 200 mm) at = 20 -f- 30 mm.
Szczelin 3 naley wzi z tabeli XIV (VIII 3 a).
Przyblione rednie dugoci zwojw:
niskiego napicia I2i>, ~rc(D -f- 2 c -f- a2
... (23)
wysokiego napicia l1r = K(D-{-2c-\-2a
Przy uzwojeniach krkowych rednie dugoci zwojw ltir i h^r
s w przyblieniu jednakowe w kadem z uzwoje mamy jedna-
kowe straty,
Uwaga. Przy podanym sposobie wyznaczenia przekrojw do
rachunku bezporednio nie wprowadzilimy gstoci prdu (przyj-
mowalimy tylko, e s w.obu uzwojeniach jednakowe).
Po znalezieniu przekrojw t gsto moemy sprawdzi:

Wedug Richtera dla transformatorw mniejszych i rednich

mocy (do 100 kVA) z chodzeniem olejowem naturalnem gsto
;'=l,6^3,0A/mm2.
 216

Przy mocach wikszych wedug Korndorfer'a:

TABELA XX
2
Moc w kVA gest. w A/mm .

200 3,5
400 3,7
850 3,9
1700 4,2

Przy chodzeniu powietrznem (tranformator suchy) dopuszczalna

gsto jest mniejsza 1,2-^2 A/mm2.
Dalej przystpujemy do uzwojenia wysokiego napicia. Dzie-
limy je na poszczeglne cewki, wyodrbniamy cewki wstpne,
ewentualnie suce do regulacji. Ustalamy ksztat przekroju prze-
wodu (czsto koowy; przy niszych napiciach i wikszych mo-
cach prostoktny), oraz rodzaj i grubo izolacji.
Obliczamy wysoko kadej z cewek (biecej, wstpnej re-
gulacyjnej) i po przyjciu szerokoci szczeliny midzy cewkami,
szukamy cznej wysokoci uzwojenia wysokiego napicia Hw (patrz
rys. 170), Dodajc do tej wysokoci niezbdne odlegoci uzwoje
wysokiego napicia od jarzma (patrz VIII-3-), otrzymujemy wyso-
ko supa Ls = Hw-\-2d. T wysoko naley porwna z wyso-
koci otrzyman poprzednio (przy obliczeniach obwodu magnetycz-
nego) i wyniki uzgodni.
Majc Hw, moemy nada ostateczne wymiary cewce niskiego
napicia (HN~HW, patrz VlII-2-6). Zakadamy liczb warstw
w cewce, obliczamy liczb zwojw w kadej warstwie, ustalamy
ksztat przekroju przewodu, obieramy rodzaj i grubo izolacji.
Po obliczeniu szerokoci cewki wysokiego i niskiego napicia
i przyjciu odlegoci midzy supem a uzwojeniem niskiego napi-
cia, midzy uzwojeniami niskiego i wysokiego napicia oraz midzy
uzwojonemi ssiedniemi supami (patrz VIII-3), moemy wyznaczy
ostateczn obliczeniow dugo jarzma Lj, rednie dugoci zwo-
jw l^r i lir. ostateczne straty w elazie i miedzi transformatora,
oraz napicie zwarcia. Przy znacznych rozbienociach tych
ostatecznych wynikw z wielkociami zadanemi rachunek na-
ley przeprowadzi na nowo.
Wszystko cdmy o projektowaniu powiedzieli, stanie si jas-
nem po przerobieniu przykadu liczbowego,
 217

3. Przyblione obliczenie gwnych wymiarw transformatora.

Podamy jeszcze kilka krzywych, korzystajc z ktrych mona
szybko wyznaczy przyblione wymiary transformatora.

AP
175
50
30
0*
.**

10
00
--"
90
80
70
60
50 k\ A
0,2 0,3 0,5 0,7 1,0 2 3 5 7 10 15 20 30 50

Rys. 240,

Wykresy na rys. 240 i 241 daj nam zaleno t. zw. obci-

enia linjowego supa transformatora od jego mocy:
\\

Ls
f i? *
,s' - ' te '

w*
10"
AP \
12
11
10
9
i,-
8
7 i
6
5,2 y
4,8 y
4,4 /' /
4,0
3,6 / / / /
3,2
2,8
2,4
20 \7K
'50 70 100 200 300 500 700 000 2000 3000 5000 uooo
Rys. 241.
 218

gdzie /t i /a prdy uzwoje pierwotnego i wtrnego; /wi i w.,

liczby zwojw, mieszczcych si na supie; Ls wysoko supa.
Rys, 240 dla transformatorw suchych; rys. 241 dla
olejowych.
Im napicie jest wysze, tem obcienie linjowe przy danej
mocy wypada mniejsze. Przyczyna: wzrastajca z napiciem ilo
izolacji.
0/
f - _ .
32
28-1
24

20
18 **
16
14
12
10,4
9,6
8,8
8 kVA
0,2 0,3 0,5 0,7 1,0 5 7 10 20 30

Rys, 422, ''

Wykresy na rys. 242 i 243 daj nam zaleno spczynnika

wypenienia miedzi okna transformatora (/,) od mocy.

, 2 5j W
Jm . ... (25)
Lsa
gdzie s1is2 przekroje przewodw uzwojenia pierwotnego i wtrnego;
d szeroko okna.
Rys, 242 dla
transformatorw, su-
chych; rys. 243 dla
olejowych.
Z tych samych
wzgldw, co po-
przednio, im napicie
jest wysze, tem sp-
czynnik fm mniejszy.
1000 2000 5000
Przebieg rachun-
R s
y - 243- ku jest nastpujcy.
 219

Z tabeli XVIII bierzemy napicie na 1 zwj i obliczamy liczb

zwojw obu uzwoje oraz strumie. Zakadamy indukcj w supie
Bx, wyznaczamy Ss i D.
Przyjmujemy nastpnie gstoci prdu i obliczamy przekroje

Dalej, z rwnania (24):

>J -f 72 w2
... (26)
"AP
Z rwnania (25):
. . . (27)
Jm

Moemy teraz obliczy dugo jarzma Ls.

Wszystkie zasadnicze wielkoci s ju wyznaczone. Naley
zwoje kadego z uzwoje rozbi na poszczeglne cewki, obliczy
straty mocy w elazie i w miedzi, sprawdzi napicie zwarcia
i w wypadku rozbienoci zmieni pewne zaoenia tak by wy-
niki odpowiaday postawionym na pocztku wymaganiom.

4. Przykad liczbowy.
Zaprojektowa transformator trjfazowy chodzenie natu-
ralne olejowe. 75kVA. A/?~ 15000/400/231 V z regulacj napicia
w granicach + 4 % . Straty w elazit 540 W. Straty w miedzi
2,5% = 1875 W. Napicie zwarcia V*/.= 4,1 % i / = 50 ~/sek.
I. Obwd magnetyczny.
Blacha: A = 0,35 mm.,
z du domieszk krzemu,
A/? = 1,3 W/kg. Obieramy
ksztat przekroju supa,
jak na rys. 244.
Obliczamy stosunek
powierzchni =.0,845 *).

Przyjmujemy k2 0,86,
/, = g ^ = 0,845-0,86'=
= 0,726 *).
Napicie na 1 zwj

") Patrz notk na str, 207, Rys. 244.

 219

Z tabeli XVIII bierzemy napicie na 1 zwj i obliczamy liczb

zwojw obu uzwoje oraz strumie. Zakadamy indukcj w supie
Bx, wyznaczamy Ss i D.
Przyjmujemy nastpnie gstoci prdu i obliczamy przekroje

Dalej, z rwnania (24):

>J -f 72 w2
... (26)
"AP
Z rwnania (25):
. . . (27)
Jm

Moemy teraz obliczy dugo jarzma Ls.

Wszystkie zasadnicze wielkoci s ju wyznaczone. Naley
zwoje kadego z uzwoje rozbi na poszczeglne cewki, obliczy
straty mocy w elazie i w miedzi, sprawdzi napicie zwarcia
i w wypadku rozbienoci zmieni pewne zaoenia tak by wy-
niki odpowiaday postawionym na pocztku wymaganiom.

4. Przykad liczbowy.
Zaprojektowa transformator trjfazowy chodzenie natu-
ralne olejowe. 75kVA. A/?~ 15000/400/231 V z regulacj napicia
w granicach + 4 % . Straty w elazit 540 W. Straty w miedzi
2,5% = 1875 W. Napicie zwarcia V*/.= 4,1 % i / = 50 ~/sek.
I. Obwd magnetyczny.
Blacha: A = 0,35 mm.,
z du domieszk krzemu,
A/? = 1,3 W/kg. Obieramy
ksztat przekroju supa,
jak na rys. 244.
Obliczamy stosunek
powierzchni =.0,845 *).

Przyjmujemy k2 0,86,
/, = g ^ = 0,845-0,86'=
= 0,726 *).
Napicie na 1 zwj

") Patrz notk na str, 207, Rys. 244.

 220

z tabsli Kehse = 3,7V, Przybliona liczba zwojw wtrnych jed-

nej fazy (po. w H :
o =&- 1,15= 2 X 1.15 ~ 72;
e 3,7
Przekadnia fazowa:

|/3 231
Liczba zwojw pierwotnych:
= J ^ {). = J 37,5 . 2350,
1,15 1,15
Jak z dalszego rachunku wynika, napicie zwarcia przy tej liczbie
zwojw wypada za mae. Musimy zwikszy liczb zwojw przez
przyjcie mniejszego napicia na 1 zwj: e~3,3 V;

w =-=^-1,15 = 80,5 S80 = 2X40.

3,3 '

^ = ^ - 3 7 , 5 = 2610 .'

a/
Strumie $ = ^ - 1 O 8 = * J I I < J J 108 = 1495000M.
4,44/ w2 4,44-50-80

Zakadajc indukcj w supie Bs = 13750 G, otrzymamy prze-

krj czystego elaza:

.i" * 1495000 _ J088 cm3i

Bs 13750
skd rednica
J
D l/ = 1/ ~13,8 cm.
;
K %fz V 0,726
4 4
Uwaga. Wedug Kehse: D = 5 [/P ==5 j/75 S 14,7 cm.

Wedug Richtera: 5, = c l / = 5 l / ^ ^ 112 cm3

= 13,9 cm.
K- 0,726

Przyjmujemy ostatecznie: Z) = 13,8 cm.

 221

Przystpujemy teraz do wyznaczenia wysokoci supa Ls.

L
AP -10 3

(1,1 :-l,2)-r kpi- sJ~Q

\10000

Przyjmujemy Bj = 1 2 0 0 0 0, skd p = = ^ ^ 1,145;

Bj 12000

Pozostae wielkoci ju mamy:. A P? 540 W. f = 7,6 kg/dcm3

& = 108,8 cm a ; m = 3; 5^=13750)3.

Straty dodatkowe w elazie s oszacowane na 10%.

, 540 103
= 44,5 cm.
1,1- 1,3- 7,6- 108,8
10000 / \ 1,145

Dugo jarzma: Lj = a L.5 = 1,4 44,5 ~62,5 cm.

<I> 1495000
Przekrj czystego elaza w jarzmie: 5/ = = = 124,5 cm a ,
K
' - Bj 12000
Wyznaczona wysoko supa Ls oraz dugo jarzma Lj mog
po przeliczeniu obwodu elektrycznego jeszcze ulec zmianie.

II. Obwd elektryczny.

Dokadna liczba zwojw zostaa wyznaczona poprzednio:

^ = 2610; tWa = 80. Biorc pod uwag regulacj napicia w gra-
nicach + 4'li, otrzymamy dla uzwojenia pierwotnego: w^ = 2 6 1 0 + 104.
Przejdziemy do obliczenia przekrojw.

m p Wy l\ . . . . m p w3 .
s
= I_J (I,l5l2r ~\- hr) ! S2 f (l26r + 0,87 Ltfr)
A Pm A P,n
2
m = 3 ; p == 0,00023 Q mm /cm ; AP m

- J 5 0 0 0 = 2,89 A. k k = 37,5 X 2,89 = 108,4/1.

/3 15000
 222

Naley wyznaczy przyblione rednie dugoci zwojw uzwo-

je wysokiego i niskiego napicia ltr i l^r-

W tym celu szacujemy poszczeglne wymiary (rys. 239).

c^3 mm; #o~12 mm; i~25 mm; 8~11 mm.

Uir = r.(D-\~2 c-\-2a2-\-2S-\-a1) =

= % (138 + 2 3 + 2 12 + 2 11 -f 25) = 67,6 cm.

li, = ic (D -f 2 c + a) = TC (138 -f 2 3 -f- 12) = 49 cm.

3 0,00023 108,4a 80
(49 + 0,87 67,6) 37,4 mm2.
1875

3 0,00023 2',892 2610

(1,15 -49 + 67,6) S 0,99 mm 2 .
1875

1) Uzwojenie wysokiego napicia.

w1 = 2610 104; S1 = 0,99 mm2. Dajemy drut okrgy 0 = 1,15 mm;
/ 0 80
Sx = 1,04 m m 2 ; gsto p r d u j \ = -J- = --' ^ 2 , 7 8 A/mm 2 .
Sj 1,04

Napicie fazowe V,^=8660V. Wychodzc z zasady, e na

1 cewk nie powinno przypada wicej ni 1000 V, dajemy 8 ce-
wek biecych, reszta zwojw pjdzie na cewki o wzmoonej izo-
lacji, oraz cewki suce do regulacji (+ 4%). Rozmieszczenie ce-
wek na supie wyjania rys. 245 [cw. cewka normalna, dwcdwu-
cewka). Odczalne cewki dla regulacji dajemy porodku supa
(zgodnie z schematem na rys. 189), Na pocztku i kocu supa
uzwojenie otrzymuje wzmocnion izolacj w postaci zespou 2-ch
dwucewek po 104 i 130 zwojw, co stanowi ~ 100~ 9%
2610
Przy zwartych przez przecznik kontaktach a i b mamy nor-
maln przekadni 15000/400/231, ktrej odpowiada winna liczba
zwojw pierwotnych wt =2610 zwojw, z tego, jak szkic wskazuje,
przypada na cewki o wzmoonej izolacji 2 (104 -\-130) = 468 zwo-
jw. Na cewk regulacyjn 104 zw.
Razem 572 zwoje. Pozostaje na cewki biece

2610 572 ==2038

 223

Cewki
o wzmoonej
izolacji

dwc. 104 zw. Cewki

wytczalne
do regulacji

cw. 255 zw. Cew

ki
bie-
-
cw. 255 zw. ce

I cw. 255 zw.

I dwc. I 30 zw.
Cewki
p wzmoonej
izolacji
I dwc. 104 zw.

Rys, 245.
 224

Cewek biecych jest 8, na kad wypadnie

2 0 3 8
= 254,75 ~ 255 zwojw.
8

Ostatecznie, przy normalnem pooeniu przecznika (kontakty

a i b zwarte) uzwojenie wysokiego napicia posiada zwojw

572 + 8 X 255 = 2612

czyli o dwa wicej ni obliczylimy. Moemy na jednej z cewek

biecych niedowin dwa zwoje.

Opis cewek.
A. Cewki biece (3X8 sztuk) rys, 246,

preszpan 0,3 tama 0,2 przekadka pap. 0,2

(P (f (p /f3 (r (r u (r u (r (r
X
X
X
X
X
X
X

)x
X
X
-o.I92.8-
X
X
5 245,2-

-26,2-

Rys. 246,
 - 225

Izolacja przewodu: podwjny oprzd baweniany, pogrubiajcy

rednic o 0,34 mm. Uwzgldniajc kocow uwag w rozdziale
VIII 2 a, powikszymy t grubo o 0,02 mm. Ostatecznie,
mm.U)
1,51
Cewka posiada 15 warstw po 17 zwojw w kadej,
15X17 = 255 zwojw.
Midzy warstwami przekadki papierowe 0,2 mm.
Cewka otamowana pojedyncz tam bawenian o gruboci
0,2 mm.
Od wewntrznej strony cewki preszpan o gruboci 0,3 mm.
Szeroko cewki:

15X1.51 + 14X0,2 -+- 0,3 + 2X0,2 ^26,2 mm.

przewody przekadki wewntrzna otamowanie
cianka
preszpanowa
Wysoko cewki:

17,83 X 1,51 -f 2X0.2 -f 2X0.2 = 27,7 mm,

przewody zagicia otamowanie
przekadek
Uwaga co do wysokoci cewki. Cewka wykonana z drutu okr-
gego, posiadajca fl zwojw w warstwie ma wysoko [n-\-0,83) d',
gdzie d'rednica przewodu izolowanego (patrz VIII 2 b).
B. Cewki ze wzmocnion izolacj s wykonane, jako dwucewki
po 104 i 130 zwojw.
1) 104 zwoje (3X2 sztuki). Kada z powek skada si z 13
warstw po 4 zwoje w warstwie. Razem: 2 X 13 X 4 = 104 zwoje.
Izolacja przewodu; przewd trzykrotnie owinity tam papie-
row 0,06 mm, grub i raz oprzdzony oprzd pogrubia rednic
o 0,11 mm; dodajc, jak wyej 0,02 mm., otrzymamy 0--mm,
1,64
Midzy warstwami przekadki z papieru 0,2 mm.
Od strony wewntrznej cianka z preszpanu gruboci 0,4 mm.
Kada z powek jest pojedynczo otamowana tam bawe-
nian 0,2 mm,
Midzy otatnowanemi oddzielnie powkami w kilku miejscach
na obwodzie przekadki preszpanowe 2 mm,
15
 226

Na rys. 247 mamy przekrj opisanej dwucewki,

preszpan 0,4 tama bawe. 0,2 przekadka pap. 0,2

24.6-

Rys, 247.

Szeroko dwucewki
13X1,64 + 12 X 0.2 + 0,4 -f 2X0,2 -24,6 mm,
przewody przekadki wewntrzna cianka otamowanie
papierowe preszpanowa

Wysoko dwucewki:

2 (4,83 X 1,64 + 2X0,2 + 2X0,2)

przewody zagicia otamowanie
przekadek

21 19,5 mm.
przekadka
midzy
powkami

2) 130 zw, ( 3 X 2 sztuki), Budowa identyczna, jak pod 1)

tylko w warstwie nie 4, a 5 zwojw: 2 X 13 X 5 = 130 zw.
Szeroko jak wyej 24,6 mm.
"Wysoko jest wiksza o podwjn rednic przewodu

19,5 + 2X1,64 2 22,8 mm.

 . 227

C. Cewki regulacyjne (3 X 2 sztuki) wykonane jako dwu-

cewki. Izolacja przewodu jak w cewce biecej.
Kada powka dwucewki skada si z 13 warstw po 4 zwoje
w warstwie. Midzy powkami przekadka preszpanowa w postaci
podwjnego krka preszpanowego o gruboci 2 X 0,5 mm.
cianka wewntrzna z preszpanu 0,3 mm. Midzy warstwami
przekadki papierowe 0,2 mm. Caa dwucewka jest otamowana
pojedynczo tam bawenian 0,2 mm.
Rys. 248 daje przekrj cewki regulacyjnej.

preszpan 0,3 tama 0,2 przekadka pap. 0,2

Rys, 248.

Szeroko dwucewki:

13X1,51 + 12X0,2 + 0,3 + 2X0,2 22,8 mm

przewody przekadki wewntrzna otamowanie
cianka
preszpanowa

Wysoko:

2 X 4,83 X 1.51 + 2 X 2 X 0,2 2 X0,5

przewody zagicia przekadki prezpanowe
przekadek midzy powkami

-f 2 X 0,2 = 16,8 mm.

otamowanie

czna wysoko wszystkich cewek (w kolejnoci, jak na rys, 245).

 228

19,5 + 22,8 + 4 X 27,7 + 2 X 16,8 + 4 X 27,7 +

+ 22,8+'19,5 = 339,8 mm.

Na supie mamy 14 cewek czyli 13 szczelin midzycewkowych.

Przyjmujemy szeroko szczeliny 3 mm. Razem: 3 X 1 3 = 39 mm,
Wysoko uzwojenia wysokiego napicia:
Hw 339,8 + 39 ~- 379 mm.

Odlego d uzwojenia od jarzma wedug Richtera (patrz VIII3-a)

d ~ 2 , 5 S ; d ~ 2,5 X 11 ~ 27,5 mm. Dla ostronoci t odlego
powikszamy do 33 mm.
Wysoko supa:
Lsjsa Hw + 2 d = 379 + 2 X 33 = 445 mm,
zgadza, si z poprzednio obliczon.
2) Uzwojenie niskiego napicia.
Przyjmujemy, e wysokoci obu uzwoje wysokiego i niskiego
napicia s jednakowe [HW^I~1N patrz rys. 170] HN = /"/w=379 mm.
Uzwojenie niskiego napicia wykonamy, jako cewk dwuwar-
stwow 2 X 4 0 zw. Poprzednio obliczylimy: s2 = 37,4 mm2. Ksztat
przekroju prostoktny (rys. 158). Izolacja: otamowanie .przez p"
grubo tamy 0,2 mm.
379
b' ~ 9,3 mm, Dwustronna grubo tamy: 2 X 2 X 0,2 =0,8 mm,
41
Uwzgldniajc kocow uwag w rozdziale VIII2-d, powik-
szymy t grubo o 0,1 mm.
Wobec tego : b 9,3 0,8 0,1 = 8,4 mm,;
a =
?1 Jl. ~ 4,5 nun.. a' => 4,5 + 0,8 + 0,1 = 5,4 mm.
b 8,4
8 4 X 4<5
Ostateczne wymiary przekroju prostoktnego : J ' mm.
9.3X5,4
s2 = 8,4 X 4,5 = 37,8 mma. Uwzgldniajc zaokrglenia kra-
wdzi, obniymy ten przekrj do s,2 = 37,5 mm2. Gsto prdu:
j 19M = 2,89 A/mm2.
=
37,5
Midzy dwiema warstwami zwojw dajemy warstw presz-
panu 0,8 mm.
Szeroko cewki niskiego napicia: 2 X 5,4 + 0,8=11,6 mm,
Wysoko : HN = 9,3 X 41 =381 mm.
Rys, 249 wyjania nam rozmieszczenie uzwoje na supie.
 229

cewka W.N..

klin
klin
cyl. bakel.
klin
cewka N.N.
cyl. bakel.

pres

Rys, 249.

Sup jest zmocowany za pomoc banday ze szpagatu o red-

nicy 2 mm. Pod bandaem owinicie preszpanem 0,8 mm grubym.
Uzwojenie niskiego napicia jest nawinite na tulei preszpa-
nowej o gruboci cianki 2 mm. Midzy uzwojeniami niskiego
i wysokiego napicia dajemy szczelin 11 mm. (patrz VIII3-a).
Odlego ta jest utrzymana za pomoc tulei z papieru bakelizo-
wanego o gruboci cianki 4 mm, brz klinw preszpanowych,
jak to widzimy na rys. 249.
Moemy teraz obliczy rednic supa uzwojonego (bierzemy
pod uwag cewki biece, jako posiadajce najwiksz szeroko)
138_
LJitzw. ' 6 I
2
+ 0,8 + 2 + 2 +.
promie preszp, cianka
przekroju tulei
supa
 230

11,6 + 3 + 4 H- 2,5 +
I I .

cewka "klirT cianka klin

nisk. nap. tulei

1.5 + 26,2 == 245,2 mm.

ce\Vka
wys. nap,

Midzy supami uzwojonemi dajemy odlego 15 mm (w tem

pyta z papieru bakelizowanego 5 mm gruba). Odstp midzy osiami
supw (rys. 250):
J-Juzw LJnzw
15 + - 2 245,2+ 15 ~ 260 mm,
2

Obliczymy teraz dokadn dugo

obliczeniow jarzma (patrz rys. 238
i 252):
Lj = 2 X + 2 X 260

Odlego "k wyznaczamy wykrel-

nie na rys. 251.
X = 52 mm..
Lj_= 2 X 52 + 2 X 260 = 624 mm.

Porwnywujc ten wynik z po-

Rys, 250, , przednio otrzymanym (Lj = 625 mm),
widzimy zupen ich zgodno.
Po rozmieszczeniu uzwoje na supie przechodzimy do obli-
czenia dokadnych rednich dugoci zwojw uzwoje niskiego
i wysokiego napicia,

4^=71(138 + 2X0,8 + 2 X 2 + 2 X 2 + 11.6) = 50 cm.

/i= (138 + 2X0,8 + 2X2 + 2X2 + 2X11.6 + 2X3 +

+ 2X4 + 2X2,5 + 2 X 1.5 +26,2) = 68,8 cm.

Dugoci te s bardzo zblione do obliczonych prowizorycz-

n i e tak e nie bdziemy przeprowadzali ponownego obliczenia
przekroju co byoby konieczne w wypadku wikszej rozbienoci.
 Sprawdzimy tylko straty w miedzi obu uzwoje,

W pierwotne^ APmi = 1 * ' 0 0 0 2 3 X 2610 X 68,8 X 2,89*

1,04
We wtrnem , A />, = j_X 0^0023 X 80 X 50 X 108,4* g7()
^
37,5

-X-52-

66

96

121,2

-66-
-96
-121,2-
-I38

Rys. 251,

Razem: AP, = A P m i -f A P,a = 1000 + 870 = 1870 W.

Rnica w porwnaniu ze stratami zadanemi znikoma.
Pozostaje nam sprawdzi napicie zwarcia.
Oporno omowa zwarcia jednej fazy:

r , = ^ = _!870__ = 7 4 .6Q,
3/, 2 3 .2,892

Oporno indukcyjna zwarcia jednej fazy przy stronie wtrnej

poczonej w zygzak (patrz II4) obliczamy wedug wzoru:

+ l

3 36/
 232

Znaczenie poszczeglnych wielkoci, jak na ry. 60 i 253.

-260- -260-
x\
Rys, 252,

aqb--2Zidb3l-38om.
:
2 2
68,8
= 59,4 cm.

fli = 26,2 0,3 2 . 0,2 0,36 ~ 2,514 cm.

^ = 4,5 mm; fl2 = 0,9 cm.

2
, o,45 + 3 + 4 + 2,5 + 1,5 + 0,2+0,3 + 0,18 = 1,213 cm.
S'== 0,45+ 0,8+ 0,45 = 0,17 cm.

t 50.59,4.2610 2 / 1 2 1 3 + 2.514 + 09 + 0117+g\10_8a=102B

Rys, 253,

Oporno pozorna zwarcia:

2 a 2
Zz = )/rzz-\-xz = /74,6 + 102 = 126,2 Q .
 233

Napicie zwarcia w % :

= 4,21%
Vx 8660

Rni si wobec zadanego o 100 = 2,7/0. Odchy-

4,1
lenie zupenie dopuszczalne. Widzimy wic, e zaprojektowane
przez nas uzwojenie wysokiego i niskiego napicia, zarwno pod
wzgldem strat jak i napicia zwarcia, czyni zado postawionym
dla nich warunkom,
Poniewa wymiai-y rdzenia elaznego s rwnie obliczone
waciwie mona uwaa obliczenie obwodw elektrycznego
i magnetycznego za ukoczone.
Pudo olejowe.
AP=AP i +AP m =540+1870=2410 W;
A t = 40C .
Ksztat fali zosta obrany, jak
na rys. 254.
h = 52 mm.; 20 mm.; = 40mm.;
/ra=118,5mm.; c = = 2,96
tl
Powierzchnia promieniowania:
_ JP__ 2410
Pr
"" (6+7c) A t ~~ (6 + 7 2,96) 40 ~
S2.24 m2.
Odlego uzwojonego supa od
cianki puda:
b = 2 + 0,2 V = 2 + 0,2 15 = 5 cm, Rys, 254.

Rys, 255,
 234

Rysujemy rzut pudla zgry (rys. 255). Obliczamy dugo

obwiedni 274 cm.
Wysoko falowanej cz-
ci puda:
250 22400 _ o o
/-/ = ~ 82 cm.
274
Wysoko cakowita
10 z rys. 256:
H' =
=30+2 X 120 + 445+250 =
820 = 96,5 cm,

445 Grubo cianki puda:

/ h\~
\

"96,5'- 10~

1
120
23 1 5,2 5,2 \
70 h
3 X2
0,35 mm.

Rys, 256. Podnosimy do 1 mm.

Dno jest wykonane z bla-
chy o gruboci 5 mm, pokrywa 7 mm.

5. Transformatory wykonane.
Podamy jeszcze ciekawsze dane co do budowy kilku transfor-
matorw.
a) Transformator trjfazowy chodzenie olejowe naturalne,
3500 kVA 46/6,07 kV. A/A /=50~/sek
Obwd magnetyczny.
D 45 cm. Ls= 100cm. Odstp midzy osiami supw77 cm;
2
1/ = 190 cm. Ss Sj = 1140 cm : Bs = Bj= 12250 G . Blacha
o gruboci 0,5 mm i stratnoci 1,3 W/kg.
Ciar supw 2600 kg. Straty w elazie supw 6000 W
jarzm 3300 jarzm 7700
Razem 5900 kg. Razem 13700 W
 234

Rysujemy rzut pudla zgry (rys. 255). Obliczamy dugo

obwiedni 274 cm.
Wysoko falowanej cz-
ci puda:
250 22400 _ o o
/-/ = ~ 82 cm.
274
Wysoko cakowita
10 z rys. 256:
H' =
=30+2 X 120 + 445+250 =
820 = 96,5 cm,

445 Grubo cianki puda:

/ h\~
\

"96,5'- 10~

1
120
23 1 5,2 5,2 \
70 h
3 X2
0,35 mm.

Rys, 256. Podnosimy do 1 mm.

Dno jest wykonane z bla-
chy o gruboci 5 mm, pokrywa 7 mm.

5. Transformatory wykonane.
Podamy jeszcze ciekawsze dane co do budowy kilku transfor-
matorw.
a) Transformator trjfazowy chodzenie olejowe naturalne,
3500 kVA 46/6,07 kV. A/A /=50~/sek
Obwd magnetyczny.
D 45 cm. Ls= 100cm. Odstp midzy osiami supw77 cm;
2
1/ = 190 cm. Ss Sj = 1140 cm : Bs = Bj= 12250 G . Blacha
o gruboci 0,5 mm i stratnoci 1,3 W/kg.
Ciar supw 2600 kg. Straty w elazie supw 6000 W
jarzm 3300 jarzm 7700
Razem 5900 kg. Razem 13700 W
 235

Obwd elektryczny.
T2>1 = 858; ^2 = 196. Napicie na 1 zw. 31V,
Schemat rozmieszczenia uzwojenia na jednym supie.
2 x l 38x111 4x11 IJ Napicie
U,
grne

28 xIV Praw. 28 x l V Lew.

o p o c
Napicie
dolne
Ul o

U2O-

Rys, 257.

Napicie grne.
I, Cewki wstpne po 12 zwojw (12 warstw jednozwojnych)
Przekrj 2X7/4,4X9,4 mm 2 sztuki
II. Cewki wstpne po 14 zwojw (14 warstw jednozwojnych)
Przekrj 2X7/3.8X8,8 mm 8 sztuk
III. Cewki biece po 19 zwojw (19 warstw jednozwojnych)
Przekrj 2X7/2,8X7,8 mm. ., , . . 38 sztuk

Wysoko poosiowa uzwojenia, w zaoeniu e szczelina mi-

dzy poszczeglnemu cewkami wynosi 7,5 mm.

2 X 9 , 4 + 8 X 8,8 + 38 X 7,8 + 47 X 7,5 ~ 740 mm = 74 cm.

rednice wewntrzna i zewntrzna cewek napicia grnego
wynosz odpowiednio 63,5 cm. i 74,1 cm. rednia dugo zwoju
. 63,5 + 74,1 ...
Lr = n ! = 2 1 6 cm.
2
Gsto prdu: j t =-3,14 A/mm2.
Ciar miedzi: Gn = 695 kg.
Straty w miedzi: A P m i = 18500 W .
Chodzenie uzwojenia (patrz VIII 2 / ) .
Powierzchnia chodzenia cewek:<4' c =3X48X2,16X0,12~37,5m 2 .
18500 2
Na 1 m 2 przypada '500 W/m .
37,5

Napicie dolne.
Uzwojenie skada si, jak wskazuje schemat, z dwch gazi
rwnolegych, umieszczonych jedna nad drug, przyczem kierunek
 236

nawinicia cewek, z ktrych skadaj si te gazie, jest przeciwny.

W kadej gazi jest 28 cewek. Izolacja zwojw wszystkich ce-
wek jednakowa.
IV. Cewki po 7 zwojw (7 warstw jednozwojnych)
Przekrj 3,8 X 8/5 X 9,2 mm . . - 2 X 2 8 sztuk
Wysoko poosiowa uzwojenia, w zaoeniu, e szczelina mi-
dzy cewkami wynosi 4,1 mm;
2 X 28 X 9,2 -f- 55 X 4,1 = 74,0 cm.
rednice wewntrzna i zewntrzna cewek dolnego napicia
wynosz odpowiednio 50,0 i 57,0 cm. rednia dugo zwoju:
^r-B5057-168cBi
2
2
Gsto prdu: j 2 =3,16 A/mm .
Ciar miedzi; Om 536 kg.
Straty w miedzi: Ap, 2 = 15000 W,
Chodzenie uzwojenia,
Powierzchnia chodzenia cewek:/V'=3X56Xl,68X0,088~25 nr.
Na 1 m2 przypada
1 5 0 0 0
=600 W/m2.
25
Pudo olejowe. Wymiary w wietle: 244X90 cm, Wysoko
300 cm. Powierzchnia boczna puda jest utworzona ze 108 fal
o ksztacie, jak na rys. 227, Wymiary: li = 30 cm. c = ^ = 3 cm,
Napicie zwarcia: Vg% = 7,4%,
Sprawno przy cos<p=l TJ = 98,7%,
coscp = 0,8 7) = 98,4%.
Transformator wyej opisany cechuje bardzo umiarkowane
wyzyskanie zarwno elaza, jak i miedzi.
Podamy teraz przykad transformatora, w ktrym wyzyska-
nie materjau, a zwaszcza miedzi, jest wysokie,
b) Transformator trjfazowy chodzenie olejowe naturalne,
5000 kVA. 35/3 kV. A/A -f=50~/sek. (rys. 258),
Obwd magnetyczny.
Przekrj supa jest wpisany w owal, Osie dusza i krtsza
odpowiednio wynosz 44 cm i 37 cm. .9=110 cm.
Odstp midzy osiami supw65cm,; Z.,= 156 cm. S.c=1048cnr,
Sj = 1223 cm2; Bs= 14450 G; Bj = 12400 G.
Blacha o gruboci 0,5 mm i stratnoci 1,3 W/kg,
Ciar supw 2630 kg. Straty w elazie supw 8300 W.
Ciar jarzm 2900 kg. Straty w elazie jarzm 6800 W.
""Razem 5530 kg. Razem 15100 W.
 0*37

Obwd elektryczny.
W! = 600; t, = 52, Napicie na 1 zwj 33,7 V.
Uzwojenie jednego supa.
Napicie grne.
I, Cewki wstpne po 10 zwojw (10 warstw jednozwojnych)
Przekrj 1,7X10/3,2X11,5 mm. . . . . . 4 sztuki
II. Cewki biece po 10 zwojw (10 warstw jednozwojnych)
Przekrj 2,2 X 7,5/3,2X 8,5 mm 56 sztuk.
Wysoko poosiowa uzwojenia, w zaoeniu, e szczelina mi-
dzy poszczeglnemi cewkami wynosi 7,5 mm:
11,5 X 4 -f 8,5 X 56 + 7,5 X 59 = 96,3 cm.
rednia dugo zwoju: /.-=195 cm.
Gstoci prdu: cewki wstpne: /^ = 4,85 A/mm2; cewki bie-
ce: A = 5,0 A/mm2.
Ciar miedzi: Gn = 516 kg.
Straty w miedzi: &Pm 33600 W.
Powierzchnia chodzenia cewek: ^ ' c = 3 X 6 0 X l , 9 5 X 0 , 0 8 = 2 8 m 2 .

Na 1 m a przypada ^ ^ - = 1200 W/m2.

28
Napicie dolne.
Uzwojenie skada si z jednej jednowarstwowej cewki
o 52 zwojach.
Cewka jest prowadzona w 4 gaziach rwnolegych; zwoje
poszczeglnych gazi s pooone jeden obok drugiego. By kada
z gazi znajdowaa si pod wpywem jednakowych pl rozprosze-
nia, zastosowano przeplatanie warstw, podobnie jak na rys. 168.
Przekrj przewodu: 5X 11/6 X 12 mm.
Wysoko poosiowa uzwojenia, w zaoeniu, e szczelina mi-
dzy poszczeglnemi zwojami wyniesie 6,5 mm:
5 3 X 1 2 + 51X6,5 = 96,6 cm.

rednia dugo zwoju: /2,s</= 152 cm.

2
Gsto prdu: / 3 = 4,37 A/mm .
Ciar miedzi: Gm2 = 465 kg,
Straty w miedzi: A P m 3 = 24500W.
Powierzchnia chodzenia cewek (VIII2/):
A"c = 3 X 52 X 1,52 (8 X 0,006 + 3 X 0,012) ~ 20 m 2 ;

Na 1 m2 przypada -^^~ = 1225 W/m3.

 238 -

Chodzenie. Przy tak duych stratach odprowadzenie ciepa

za pomoc cianek falowanych puda olejowego okazuje si nie-
wystarczajce, naley oprcz tego zastosowa radjatory.
Wymiary puda w wietle 82,0X200,0 ctn, Wysoko 250,0 cm.
Powierzchnia boczna puda jest utworzona z 80 fal o kszta-
cie jak na rys- 227. Wymiary: A ==30 cm; <?= 1,5 cm; t = 5,5 cm.
Pozatem pudo jest zaopatrzone w 16 radjatorw, kady z 16
fal o wymiarach: /z=10cm; c=l,2,cm; t = 3,3 cm,

Rys. 258.

Na rys. 258 mamy przekrj poprzeczny i poduny przez

uzwojenia opisanego transformatora. Naley tu zwrci uwag na
kanay chodzce, umoliwiaj one swobodne krenie oleju dookoa
kadej z cewek. .

Opis izolacji,.
1, Tuleja z papieru bakelizowanego 378/390X448/460X1050 mm.
2, Tuleja z papieru bakelizowanego 495/510X565/580X1050 mm.
3, Piercie owalny z papieru bakel, 380/630 X 450/580 X 10 mm.
4, Klocek drewniany 126X40X25 mm.
5, Klin drewniany 25/14X13X1015 mm.
6, Klin drewniany 21/14X10X1015 mm.
7, Klocek z papieru bakelizowanego 40X50X35 mm.
8, Klocek z papieru bakelizowanego 40X37X35 mm,
 239

9. Przekadki midzycewkowe z. papieru bakeliz, o ksztacie:

a = 50 mm. :
48 mm.
10, ' jak wyej: a37mm. 6 = 48 mm.
11. Przekadka z papieru bakelizowanego 5X40X12mm.
12. Przekadka z papieru bakelizowanego o gruboci 2 mm.
i szerokoci 8,5 mm.
13, Koek drewniany 0 7 X 10 mm,

c) Transformator trjfazowy chodzony powietrzem.

lkVA 220/20V. A/A >=50~/sek.

Obwd magnetyczny.
D = 6 , 8 cm. Ls=l4c,2 cm. Odstp midzy osiami supw
11,4 cm, Z.; = 28,6 cm, 5, = 24 cm2, Sj = 26 cm2, Bs= 11000 G.
By = 10200 G, Blacha o gruboci 0,35 mm i stratnoci 1,3 W/kg,
Ciar supw 7,8 kg. Straty w elazie supw 14,2 W.
Ciar jarzm 11,4 kg. Straty w elazie jarzm 17,8 W,
Razem 19,2 kg. Razem 32,0 W,

Obwd elektryczny.
wx = 2 1 6 zw/sup, W2 = 2 0 zw/sup. Napicie na 1 zwj IV.
Przy tak maej mocy mona odstpi od oglnej zasady bu-
dowy uzwoje transformatora suchego i da, zamiast zwykle uy-
wanego uzwojenia krkowego, uzwojenie cylindryczne,

Napicie grne.
1,25
= 2,15 A/mm2.
0' mm, Gsto prdu:
1,45
Uzwojenie wykonane, jako cewka trjwarstwowa po 72 zwoje
w warstwie. Midzy warstwami przekadka z papieru o gruboci
0,1 mm.
rednica wewntrzna, cewki 9,8 cm, zewntrzna 10,72 cm.
 240

rednia dugo zwoju: /ji, =32,2 cm.

Ciar miedzi: G m ] = 2 , 2 6 kg.
Straty w miedzi: APn = 26,8W.

Napicie dolne.

rh 5 ' 3 X 2 - m m , Gsto: J3= 2,12 A/mm3.

I 5,7X3,0
Uzwojenie wykonane, jako cewka jednowarstwowa z 20 zwojw.
rednica wewntrzna cewki 7,2 cm, zewntrzna 7,8 cm.

Rys, 259,

rednia dugo zwoju: Z2.vr = 23,6 cm,

Ciar miedzi: Gmi = 1,74 kg.
Straty w miedzi: A Pmz = 20,6 W.

d) Transformator olejowy, chodzenie naturalne (rys. 259),

firmy Bergmann 50 kVA; 10000/400 V,; A/rl j 50~/sek.
 241

Obwd magnetyczny.
Blacha 0,35 mm o stratnoc 1,3 W/kg. Ss = 97 cm a ;" = 122 cm2;
Li = 36,6 cm. Szeroko okna10 cm. Ciar elaza: G = 182 kg,
Straty w elazie: <APj = 375w,

Obwd elektryczny,
w{ 2165 + 87 zw/sup; regulacja napicia w granicach + 4%.
Zaczepy przy punkcie zerowym. st = 0,95 mm2 ( 0 1 , 1 mm);
== 2 X 50 zw/sup, s 2 = 27 mm s .

Ciar miedzi obu uzwoje 75 kg. Straty w miedzi obu

uzwoje 1350 W. Napicie zwarcia 3,8%,

e) Transformator olejowy chodzenie naturalne (rys, 260).

firmy Maffei Schwartzkopf. 160 kVA, 35000/5200 V. A/A 50~/sek.

Rys. 260.
16
 242

Obwd magnetyczny.
Blacha 0,35 mm, o stratnoci 1,3 W/kg. 5 ^ = 1 6 0 cm2:
5, = 206 cm 2 ; Lj = 87,5 cm. Szeroko okna 16,0 cm. Ciar elaza:
Qi = 565 kg, Straty w elazie: i A = 1500W,

Obwd elektryczny.
<wt = 4094 zw/sup.Sj = 0,785 m m : ! ( 0 1,0 mm.) w. == 608 zw/sup.
s2 2 X 3,5 = 7,0 mm2,
Ciar miedzi obu uzwoje155 kg. Straty w miedzi obu
uzwoje 3200 ,W.
Napicie zwarcia 4,15/0.
 ROZDZIA XL

BADANIE TRANSFORMATORA.
1, Przekadnia. Wedug projektu Przepisw oceny i bada-
nia transformatorw" (PNE 331935) przekadni nazywamy
stosunek liczby zwojw uzwojenia grnego napicia do liczby zwo-
jw uzwojenia dolnego napicia, przy uwzgldnieniu odpowiedniego
ukadu pocze, Wychodzc z tej definicji, moemy napisa dla
transformatorw jednofazowych i takich trjfazowych, w ktrych
oba uzwojenia s poczone jednakowo (albo oba w Ai alboobaw A)

* - ...(1)
gdzie "Wt i ws zwoje jednej fazy uzwoje grnego i dolnego napicia.
Przy ukadach mieszanych bdzie inaczej.
Naprzykad

przy A/A &

przy A/A &=-!-

...(2)
_w1 2
przy TO2 ]/3~

przy

Przekadnia jest zwykle mierzona, jako stosunek odpowiednich

napi midzyzaciskowych przy biegu jaowym 8==-, Przy ta-
kiem wyznaczeniu przekadni mog si wkra nastpujce bdy:
1). Stosunek napi przy biegu jaowym jest nieco wikszy od
 244

stosunku SEM-ychz powodu spadkw napi, wywoanych pr-

dem biegu jaowego w uzwojeniu pierwotnem (patrz rys. 31). Bd
ten normalnie jest b. may ze wzgldu na ma warto prdu
jaowego. Mona go, zreszt, jeszcze zmniejszy, dokonywujc po-
miaru przy obnionem napiciu, prd magnesujcy bowiem maleje
szybciej ni napicie, i procentowy wpyw spadkw napi od prdu
jaowego przy obnionem napiciu bdzie mniejszy.
Przy tej sposobnoci mona niekiedy unikn przy pomiarze
napicia stosowania transformatorkw napiciowych, co rwnie
powiksza dokadno pomiaru. I jednak zbyt daleko z obnianiem
napicia nie jest wskazane.
2), Pomiar napi po stronie pierwotnej i wtrnej jest zawsze
obarczony pewnym bdem ze wzgldu na dokadno samych
woltomierzy.
Jeeli oznaczymy przez V, i V2 rzeczywiste wartoci napicia
strony pierwotnej i wtrnej przy biegu jaowym, przez &waciw
warto przekadni fl1 = - J , oraz przez 8 wzgldny bd wolto-

mierzy (zakadamy, e oba woltomierze s jednakowo dokadne),

to warto obliczona przekadni wyrazi si:

(1 + 8) V2 " " 1 + 8
Przyjmujc wypadek najniekorzystniejszy gdy jeden wolto-
mierz wskazuie za mao, a drugi za duo, otrzymamy graniczn
warto bdu:

'"(4)
{y
-TjJ*~[128]{}-
Jeeli zatem bd przyrzdu wynosi np. + 0,5% dokadno pomiaru
przekadni (coprawda w najgorszym
przypadku) mogaby wynosi +1%,
Jest to, jeeli chodzi o pomiar prze-
kadni, bd bardzo powany. Wiksz
nieco dokadno uzyskamy, mierzc
napicie jednej strony np, niskiego
napicia V2 i rnic napi obu
uzwoje V=VXKj, jak wskazuje
schemat na rys. 261. Przyjmujc, e
oba woltomierze s jednakowo do-
kadne i e ich bdy wzgldne s zna-
Rys. 261, kw przeciwnych, moemy napisa:
[lS)[V1-Va)
1 + ...(5)
(1+8) V2
 245

Wynik rachunku wskazuje, e przy tej metodzie bd pomiaru

przekadni jest naog mniejszy ni przy bezporedniem mierzeniu
obu napi przytem tem mniejszy, im bardziej przekadnia jest
zbliona do jednoci.
3). Jeszcze jeden bd moe wystpi specjalnie przy pomiarze
przekadni transformatora trjfazowego, wskutek pewnej niesymetrji
napi przyoonych do zasiskw uzwojenia pierwotnego. Przyczyn
tej niesymetrji napi jest ta okoliczno, e transformator w biegu
jaowym stanowi dla generatora, ktry go zasila, obcienie niesy-
metryczne, znieksztacajce symetryczn gwiazd napi generatora.
Pocignie to za sob niesymetrj strumieni w poszczeglnych su-
pach transformatora. Im moc pozorna biegu jaowego transformatora
bdzie stanowia powaniejsze obcienie dla generatora, tem nie-
symetrja wystpi wyraniej. Zobaczymy w jaki sposb niesymetrja
moe wpyn na bd przy pomiarze przekadni i jak temu
zapobiec.
Wemiemy dla przykadu ukad A/A.
Narazie, by uniezaleni si od wyszych
harmonicznych, przyjmiemy, e napicie
przyoone ma przebieg sinusoidalny. Jest
przytem tak obnione, e nasycenie elaza
jest sabe.
Suma geometryczna strumieni w trzech
supach (rys. 263) wynosi zero:

<!>! -\- <t>2 - f - 4> 8 = s o ... ( 6 )

Wartoci maksymalne strumieni w wy-

padku oglnym, z powodu wspomnianej nie-
Rys. 262. symetrji, nie bd jednakowe,
Wzajemne przesunicia fazowe rwnie
bd si rniy od 120,
Zmierzmy po stronie pierwotnej napicie midzy par zacis-
kw np. U V i po stronie wtrnej midzy jak inn dowoln
par, naprzykad V w. Utosamiajc napicie z SEM- (V=E
= 4,44/ 4> 10~B = cai <!>), wyznaczymy stosunek:

Vv-V
Vv-W a [s s
)

w*
gdy przy ukadzie A/A = fr.
 246

Stosunek napi bdzie si rwna przekadni tylko wtedy,

jeeli bdzie speniony warunek
_i ^ = 1 , To jest moliwe jedy-
na <K
nie w wypadku, jeeli wartoci mak-
symalne kadego z trzech strumieni
s jednakowe, a wzajemne przesu-
nicie fazowe kadego z nich wy-
Rys, 263, nosi 120 czyli tylko w razie
symetrji. W oglnym wypadku
1 i stosunek napi
Vurv wyznacza przekadni z pew-

nym bdem.
Inaczej bdzie, gdy pomierzymy napicie Vuv i V

niezalenie od tego, czy strumienie magnetyczne tworz ukad

cile symetryczny, czy nie.
Moemy wycign wniosek, e
U przy rozpatrywanym ukadzie A/A,
(czyli A, i B2 wedug przepisw nie-
mieckich, wzgldnie 12Yy0 i 22Yy6~
wedug projektu przepisw polskich),
aby ustrzec si od skutkw ewentualnej
niesymetrji, naley mierzy przekadni
jako stosunek napi midzy ,'odpowia-
dajcemi sobie zaciskami. Do takiego
wniosku atwo dojdziemy i przy uka-
dzie pocze A/A (czyli At i Bt we-
dug przepisw niemieckich, wzgldnie
liDdO i 2lDd6. wedug projektu
przepisw polskich).
Rozpatrzmy jeszcze w sposb po
Rys. 264. dobny do poprzedniego grup pocze
33 Yz 5 (wedug przepisw niemieckich
C3). Sprbujmy znale stosunek napi midzy odpowiadajcemi
sobie zaciskami:

Biorc pod uwag zaleno (6), otrzymamy:

 247

Vu-v # d
... [ii
3 -; w2 3 -
a
w <!> 4>
2 2
Przy naszym ukadzie przekadnia (patrz wzr 2) wynosi:

w a |/3
Podstawiajc do tego wyraenia stosunek-, okrelony z za-
lenoci (7), otrzymamy:

3<f>2 V
u-v

Widzimy, e przekadnia bdzie rwna stosunkowi napi

v , o ile bdzie speniony warunek ^e\ 3 ^t* == czyli tylko

w wypadku symetrji. Z tego naley wnioskowa, e obrane przez

nas do pomiaru napicia Vyv i Vv nie s przy rozpatrywanym
ukadzie waciwe. Wemy inn par napi Vuv i Vo-u . Ich
stosunek
(
Vu-v cwA l> <i>o _ w, . . 2
= i____ t ^_==2*; a poniewa i> = =,
V0-n W, <!>! <I> 2 Ws W2]/3
c
2
w,
wic, podstawiajc do tego rwnania stosunek- z ostatniej zale-
noci, otrzymamy:
&= -^2=_ ...(8)
l/3 V-o_

Widzimy, e przez pomiar napi Vu-v i Vou i obliczanie prze-

kadni wedug wzoru (8) uniezaleniamy si od ewentualnej, nie-
symetrji, Zmiana znaczkw przy napiciach V (w liczniku i mia-
nowniku wzoru 8) wedug obiegu koowego pozwoli na wyszukanie
pozostaych dwch par napi, ktrych stosunek, podzielony przez
|/3, da przekadni.
W podobny sposb moemy zbada pozostae ukady pocze
i wynale odpowiednie pary napi, przez pomiar ktrych mo-
emy wyznaczy przekadni, niezalenie od tego czy gwiazda na-
pi generatora, uytego do badania, jest symetryczna, czy nie.
 248

W tabeli XXI mamy zestawione takie pary napi dla poszczegl-

nych ukadw pocze, oraz podane wzory, za pomoc ktrych
naley oblicza przekadni,

TABELA XXI.

0 z n a c Z i: n i a po 1 s k i e

UDdO i 2\Dd6 31 Dy5 i 41 Dyli

12 YyO 22 32 Yi / 5 i 12 YdU
13DzO i 23 Dz 6 33 F25 i

0 z n a c z e n i a n i e in i e k i <

A, i By
i B2 Q i o.
A, i C i

Vi v, 1/ 2 v, v V,

U V U V U 1/ w - f 0 a 0 W M

V W V W vw u - w i/u/ 0 0 1/ UV

wu wu wu w- - u 0W Q
V W

0- -U 0 - -u - -

' 0- -V 0- -V

0- -w 0--w

* /
A, Vi R, V, 3V1
V, Vi

W rozumowaniach naszych przyjmowalicy dotychczas e na-

picie przyoone i strumie maj zmienno sinusoidaln, Jeeli
przebiegu sinusoidalnego nie mamy moemy krzyw odkszta-
con rozoy w myl twierdzenia Fouriera na siusoid podsta-
wow i wysze harmoniczne. Stosunki, wyprowadzone przez nas
wyej, s suszne zarwno dla sinusoidy podstawowej, jak i dla
 249

tych wyszych harmonicznych, ktre speniaj zaleno (6)

a wic pitej, sidmej i t. d. Harmoniczna trzecia, ktra nie czyni
zado temu rwnaniu, w naszych rozwaaniach roli nie odgrywa,
bo tam, gdzie mamy do czynienia z napiciami skojarzonemi
znosi si, natomiast w ukadach Aa B.A, Q C 2 , D, D2, zawieraj-
cych A . strumie trzeciej harmonicznej nie posiada.
SEM skuteczna krzywej odksztaconej rwna si sumie geo-
metrycznej wartoci skutecznych poszczeglnych fal, a zatem i tu-
taj moemy korzysta z podanej tabeli, niezalenie od ksztatu
napicia i nasycenia elaza.
Dokadny pomiar przekadni jest potrzebny, jak wiemy, prze-
dewszystkiem ze wzgldu na przysz prac rwnoleg naszego
transformatora z innemi. Ju bowiem przy b. nieznacznych rni-
cach w przekadniach w uzwojeniach wtrnych transformatorw,
pracujcych rwnolegle, powstanie przepyw prdw wyrwnawczych.
Moemy przeto celem sprawdzenia rwnoci przekadni, poczy
dwa (jeden badany, drugi porwnawczy) transformatory na siebie
jednoimiennymi zaciskami oczywicie jeeli poczenia^tych trans-
formatorw nadaj si do pracy rwnolegej. Pomiar taki tylko stwier-
dza, czy przekadnie s rwne, czy nie, natomiast nie pozwala
na ilociowe ujcie ewentualnej rnicy. W tym celu monaby w trans-
formatorze badanym dowin, wzgldnie odwin kilka zwojw
tak by przekadnie zrwna (aby nie byo prdw wyrwnawczych).
Z liczby zwojw dowinitych (wzgldnie odwinitych) mona
wnioskowa o rnicy w przekadniach. Takie porwnanie prze-
kadni jest moliwe tylko wtedy, gdy mamy conajmniej dwa trans-
formatory o nominalnie rwnych przekadniach. Dobrze si wic
nadaje np. w fabryce przy budowie serji jednakowych transforma-
torw.
2. Kierunek nawinicia uzwoje oraz grupa pocze.
a. Kierunek nawinicia. O jednym sposobie wyznaczenia kierunku
nawini wspomnielimy ju poprzednio (patrzI9), Kierunek na-
winicia mona sprawdzi rwnie, korzystajc z woltomierza mag-
netoelektrycznego ze skal dwustronn i rda prdu staego.
Woltomierz zaczamy na zaciski jednego uzwojenia np. U- V, na
zaciski za li v dajemy rdo prdu staego, Przy szybkiem
przerwaniu obwodu u V, woltomierz wychyli si w pewnym kie-
runku. Damy teraz woltomierz na u v, a do U V wczymy
rdo prdu staego tak, eby biegun dodatni w obu wypadkach
by przyczony do zaciskw jednoimiennych np. u i U (to samo
si odnosi i do woltomierza). Jeeli przerwa obwodu U V spowo-
 250

duje wychylenie si woltomierza w tym samym kierunku, mamy

zgodno nawini obu uzwoje.
Posiadajc dwa woltomierze
ze skal dwustronn, moemy
ograniczy si do jednej manipu-
lacjiprzy poczeniu przyrzdw
jak na rys, 265. Ze wzgldu na bez-
pieczestwo wskazanem jest za-
czy rdo prdu staego na zaciski
uzwojenia wyszego napicia.
Rys. 265.

b. Wyznaczenie grupy pocze przy prdzie trjfazowym jest

moliwe przez porwnanie badanego transformatora z transforma-
torem pomocniczym o wiadomym ukadzie pocze i o przekadni
tego samego rzdu co przekadnia transformatora badanego.
Najlepiej jeeli transformator pomocniczy jest poczony dwu-
stronnie w gwiazd. Zaciski transformatora badanego winny by
oznaczone.
Po stronie wtrnej transformatora badanego tworzymy za po
moc trzech opornoci, poczonych w gwiazd, sztuczne zero i -
czymy je z zerem pomocniczego transformatora. Nastpnie mierzy-
my napicia Oli', On, il'u oraz v'u i za pomoc prostej konstrukcji
(rys. 266) okrelamy wzajemne pooenie wektorw napi Oli' i Ou,

Rys, 266,

Na podstawie wzajemnego pooenia gwiazdy transformatora

pomocniczego i gwiazdy transformatora badanego moemy okre-
li grup pocze.
 251

3, Bieg jaowy, Za pomoc tego pomiaru okrelamy straty

i prd biegu jaowego, Przeprowadzamy pomiar w ten sposb, e,
pozostawiajc jedn stron transformatora rozwart, przykadamy
do drugiej jej nominalne napicie przy nominalnej czstotliwoci. Ze
wzgldu na dokadno (mona niekiedy unikn porednictwatransfor-
matorka pomiarowego) pomiar ten bywa wykonywany przewanie
od strony niskiego napicia. Straty mocy biegu jaowego przytrans-
formatorze jednofazowym s mierzone za pomoc watomierza je-
dnofazowego, przy prdzie trjfazowym trzeba uy dwch wato-
mierzy jednofazowych, poczonych w ukad Arona (rys, 267). Na-
ley zauway, e, poniewa
prd biegu jaowego ma charak-
ter b. bezwatowy
(cos cp o = 0,1-*-0,2),
przy metodzie dwch watomie-
rzy wskazania ich winny by
od siebie odjte, Straty mocy
przy biegu jaowym skadaj si
ze strat w elazie obwodu
magnetycznego transformatora,
strat w miedzi uzwojenia pier-
wotnego, strat dodatkowych
w elaznych czciach kon-
strukcji wsporczej, ewentual-
nych strat w pudle i przy bar-
dzo wysokich napiciach strat
Rys, 267. w dielektryku,
Straty w miedzi uzwojenia
pierwotnego s mae (przy prdzie magnesujcym, wynoszcym 10%
normalnego, straty w miedzi bd stanowiy tylko s t r a t w mie-
dzi tego uzwojenia przy obcieniu normalnem). Mog one by ob-
liczone do dokadnie o ile jest wiadom oporno omowa uzwojenia
Straty na prdy wirowe w pudle przy poczeniu jednego
z uzwoje w A s znikome, przy zaopatrzeniu gwiazdy pierwotnej
w przewd zerowy wcale nie wystpuj, zreszt i przy ukadzie A/A
bez przewodu zerowego s tak mae, e naog mog bv pominite.
Warto tych strat moe by obliczona, jako rnica strat biegu
jaowego, pomierzonych raz przy transformatorze umieszczonym
w pudle, drugi raz przy wyjtym (oczywicie o ile to z innych
wzgldw da si uskuteczni). Straty w czciach elaznych kon-
strukcji wsporczych s rwnie w wypadkach normalnych bardzo
mae. Straty w dielektrykach wystpuj tylko przy bardzo wyso-
kich napiciach wielko ich jest nieznaczna mog one jednake
spowodowa lokalne zagrzanie si izolacji. Z powyszego wynika,
e oglnie przy biegu jaowym naley si praktycznie liczy tylko
ze stratami w elazie obwodu magnetycznego,
4. Pomiar zwarcia. Za pomoc tego pomiaru okrelamy na-
picie zwarcia oraz straty w miedzi uzwoje transformatora, Prze-
prowadzamy pomiar w ten sposb, e jedno z uzwoje transformatora
zwieramy, do zaciskw za drugiego uzwojenia doprowadzamy
takie napicie, by w uzwojeniach transformatora popyn prd
odpowiadajcy mocy nominalnej,
Napicie to nazwalimy poprzednio napiciem zwarcia. Ponie-
wa wynosi ono zwykle par procentw od napicia nominalnego,
lepiej jest (ze wzgldu na dokadno odczytu woltomierza) zwiera
uzwojenie od strony niskiego napicia i przeprowadza pomiar od
strony uzwojenia wysokiego napicia. Uzwojenia przytem winny
by rozgrzane do temperatury pracy normalnej, wzgldnie wyniki
otrzymane trzeba przeliczy, uwzgldniajc przepisany przyrost
temperatury.
Naley pamita, e przeliczenie odnosi si tylko do opornoci
zmierzonej prdem staym, rnica bowiem midzy opornociami
pomierzonemi prdem zmiennym i staym (ktrej przyczyn s
dodatkowe straty w miedzi wskutek prdw wirowych, oraz
w czciach metalowych konstrukcji wsporczej, pooonych w polach
rozproszenia uzwoje) od temperatury jest praktycznie niezalena
(w rzeczywistoci ze wzrostem temperatury nawet bardzo nieznacz-
nie, maleje, lecz tego si zwykle nie uwzgldnia),
Moc, pomierzona przy zwarciu, skada si ze strat mocy
w miedzi, (cznie ze stratami dodatkowemi) oraz strat w elazie;
te ostatnie s znikome (np, przy Vzia = 4/o indukcja magnetyczna
w rdzeniu elaznym wynosi okoo czci indukcji przy pracy nor-
ou
malnej a straty w elazie okoo strat normalnych) i mog
by pominite.
Na podstawie przeprowadzonego pomiaru moemy obliczy
opornoci omow i indukcyjn zwarcia.
Transformator jednofazowy.

COS z
 Transformator trjfazowy.
T
a) przy poczeniu strony pierwotnej w A (rys. 168 j:

r, = ~
7i ' hV 3 \3 A

b) przy poczeniu strony pierwotnej w A (rys. 268"):

A P,
AR YL.
2> .. _
A

1 1
X, =
-"/f!-!!/---^

i II

Rys, 268.

Spczynnik mocy przy zwarciu w obu wypadkach :

cos yz-f=r-
l Vz h
Oporno rz , obliczona wedug powyszych wzorw, zawiera
w sobie wspomniane wyej straty dodatkowe. Mona je w ten
sposb wyodrbni, e od strat mocy, wykazanych przez wato-
mierze przy pomiarze zwarcia, odejmiemy straty, obliczone na pod-
stawie opornoci omowej uzwoje, mierzonej prdem staym. Tem-
peratury uzwoje przy obu pomiarach (opornoci omowej prdem
staym i opornoci zwarcia) winny by, oczywicie, jednakowe.
W przeciwnym razie oporno mierzon prdem staym naley
przeliczy na temperatur przy zwarciu.
5, Prba grzania. Poprzednio (IX 1) byy podane granice
dopuszczalnych przyrostw temperatury. Prba grzania ma na celu
stwierdzenie, czy te granice nie zostay przekroczone, Istniej za-
 254

sadniczo dwa sposoby mierzenia temperatury: oporowy i termo-

metrowy. Do pomiaru temperatury uzwoje stosuje si przewanie
sposb oporowy. Przy transformatorze olejowym zreszt innego
sposobu zastosowa nie mona. Temperatura rdzenia elaznego
moe by sprawdzona tylko w transformatorze suchym.
W transformatorze olejowym poza temperatur uzwojenia
mona zmierzy tylko temperatur oleju. W tym celu pokrywa
transformatora jest zaopatrzona w otwr do ktrego wkada si
termometr.
Tam gdzie mog powsta wpywy zmiennego pola magnetycz-
nego naley uywa termometrw alkoholowych.
Przyrost temperatury metod oporow moe by obliczony na
podstawie wzorw:
a) dla transformatorw na prac cig, przerywan lub okre-
sowo wzmoon:
(234,5 ...(9)
b) dla transformatorw na prac dorywcz

M = (234,5 + 4) ....(10)

gdzie tz temperatura uzwojenia zimnego;

tc temperatura czynnika chodzcego;
rz oporno uzwojenia zimnego;
r
S oporno uzwojenia gorcego.
Mierzc co pewien czas przyrosty temperatury, moemy wy-
kreli krzywe nagrzewania si dla poszczeglnych czci trans-
formatora. Temperatura pod koniec pomiaru przyrasta coraz wol-
Temperatura t
 255

niej. By przypieszy prb, moemy kocowy przyrost tempera-

tury wyznaczy metod wykreln. W tym celu w rwnych odst-
pach czasu A T jest mierzona temperatura t badanej czci
transformatora. Na podstawie tych pomiarw buduje si zaleno
przyrostu temperatury A^ od temperatury t (lewa cz wykresu).
Przeduenie linji prostej przez szereg w ten sposb znalezionych
punktw odcina na osi temperatur temperatur kocow tu.
Jeeli t0 jest temperatur na pocztku prby, wtedy przy-
rost kocowy temperatury wyniesie: A//, = ^ t 0 .
Teraz o samem obcieniu transformatora. Najprociej byoby
obciy transformator badany za pomoc jakiego opornika -
np. wodnego do wysokoci mocy nominalnej. Czas ustalenia
si temperatur zaley od jego mocy.

Przy mocach 10 do 100 kVA wynosi 8 do 10 godz.

100 1000 10 14
1000 5000 14 20

Obcienie normalne transformatora dla prby grzania si

pocignoby za sob due koszta energji elektrycznej, pozatem,
zwaszcza przy wikszych jednostkach, mielibymy znaczne ob-
cienie sieci, do ktrej jest zaczony transformator badany.
Bardzo czsto nawet rozporzdzalna moc stacji probierczej w fabryce
jest mniejsza od mocy badane-
go transformatora.
Zachodzi konieczno stwo-
rzenia takich warunkw prby,
przy ktrych ilo ciepa, wy-
dzielonego w elazie i miedzi
transformatora byaby rwna
ciepu, wydzielonemu przy pra-
cy normalnej, moc natomiast,
pobierana dla prby byaby
znacznie mniejsza od mocy no-
minalnej transformatora. Istnieje
wiele sposobw przeprowadze-
nia prb grzania rozpatrzymy
kilka.
a. Praca zwrotna. Do tego
pomiaru potrzebne s dodatkowo
dwa transformatory: jeden i zw.
obcieniowy To identyczny
z transformatorem badanym T Rys, 270,
 256

oraz transformator pomocniczy Tp o mocy okoo 10/0 mocy bada-

nego z regulowan przekadni.
Uzwojenie pierwotne transformatora badanego bierze moc
z sieci i przekazuje j, za porednictwem uzwojenia wtrnego, trans-
formatorowi obcieniowemu To , ktry skolei zwraca j spowrotem
do sieci. Transformator Tp podbija napicie strony wtrnej trans-
formatora To i umoliwia w ten sposb powrt energji do sieci,
Zmiana przekadni transformatora TP powoduje zmian prdu w uzwo-
jeniu transformatora. Opor-
no R suy do czulszego
nastawiania prdu J2.
W rezultacie mamy w na-
szym transformatorze nor-
malne napicie na zaciskach
(normalne straty w elazie)
oraz normalny prd w uzwo-
jeniach (normalne straty w
-nanT miedzi). Przy dowiadczeniu
sie dostarcza tylko mocy
> njirij potrzebnej na pokrycie strat
w transformatorach.
Transformatory T i To
winny znajdowa si od siebie
na takiej odlegoci, by ciepl-
nie wzajemnie na siebie nie
wpyway. Na rys. 271 mamy
schemat pocze do pracy
zwrotnej transformatora trj-
fazowego. Zmiana prdu h
uskutecznia si za pomoc
opornika R.
b. Poczenia sztuczne.
Niekiedy prb grzania si
wykonywuje si w ten spo-
sb, e straty w elazie po-
krywa jedno rdo prdu,
straty za w miedzi drugie.
Do grzania miedzi mona
uy albo prdu staego, albo
zmiennego. Na rys. 272 wi-
dzimy schemat pocze do
prby grzania transforma-
Rys. 271, tora jednofazowego. Pomiar
 257

ten moe by przeprowadzony tylko w wypadku, jeeli kade

z uzwoje skada si z dwch
czci zupenie jednakowych (na
kadym ze supw). Straty w e-
lazie pokrywa sie prdu zmien-
nego o napiciu rwnem poowie
napicia normalnego (gdy za-
czamy poow uzwojenia) i o cz-
stotliwoci nominalnej. Uzwojenia
s ogrzewane przez prd stay;
kierunki prdu w obu uzwoje-
niach winny by tak dobrane, by
na kadym ze supw suma ampe-
rozwojw, wywoanych przepy-
wem prdu staego bya rwna
zeru, wtedy bowiem prd stay
nie wpywa zupenie na magne-
sowanie transformatora za pomo-
c prdu zmiennego. Poniewa
przy przepywie prdu zmiennego straty w miedzi wypadaj wik-
sze ni przy prdzie staym (przy tych samych wartociach skutecz-
nych prdu), wic przy
prbie prdem staym IJ.
naley uy prdu nie-
co wikszego (par pro-
centw),
Na rys, 273 mamy
podobn prb transfor-
matora trjfazowego.
Oba uzwojenia przy pr-
bie naley poczy
w A Jedno uzwojenie
przyczamy do sieci Rys. 273,
trjfazowej, ktra po-
kryje straty w elazie. Straty w miedzi pokrywa rdo prdu
staego, przyczm, jeeli opornoci obu uzwoje rni si od sie-
bie nieznaczni^, mona zasila oba uzwojenia z jednego rda,
jak to widzimy na rys, 273. Przy duych rnicach naley uy
dwch niezalenych rde. Opornoci T s wczone w celu prze-
szkodzenia prdowi staemu w odgazianiu si przez sie prdu
zmiennego. Napicie sieci naley dobra tak, by, uwzgldniajc
spadki napi na opornociach r, uzyska na zaciskach pierwotnych
napicie normalne pierwotne. Zapomoc opornoci n i r2 dobieramy
17
 258

dla kadego z uzwoje wa-

ciwy prd obcienia. Na
rys. 274 i 275 mamy sztucz-
ne poczenie uzwoje, po-
dobne do dwch wyej
rozpatrzonych, z t rni-
c, e uzwojenia s grzane
prdem zmiennym, Zasi-
lanie odbywa si od stro-
ny wtrnej.
Gdy przy prbie ma-
my dwa jednakowe trans-
formatory, obustronnie po-
czone w gwiazd, to pr-
b mona przeprowadzi,
korzystajc z schematu na
rys. 276; tutaj straty w mie-
dzi s pokrywane ze spe-
Rys. 274. Rys, 275. cjalnego rda prdu trj-
fazowego (G).
Przy poczeniu A/A (wzgldnie dla innych pocze, prze-
czonych specjalnie dla pr-
by na A/A) do grzania
uzwoje mona uy pr-
du jednofazowego jak to
wskazuje schemat na
rys. 277.
c) Badanie grzania si
za pomoc pomiaru biegu
jaowego i zwarcia, Nie-
kiedy prba grzania si
bywa przeprowadzan w
sposb uproszczony, Mie-
rzy si przyrosty tempera-
tury oddzielnie przy po-
miarze biegu jaowego i
przy pomiarze zwarcia.su-
mujc pniej oba przy-
rosty ze sob. Kad^ z po-
miarw przeprowadza si tak dugo, a temperatura si ustali. Opi-
sany sposb wyznaczania przyrostu temperatury nie jest dokadny.
Na niedokadno metody wpywa ta okoliczno, e straty w miedzi
 259

s zalene od temperatury, a wic przy pomiarze zwarcia bd mniej-

sze, ni przy pracy normalnej, przy ktrej oglna temperatura trans-
formatora jest wysza. Jeeli chodzi o transformator olejowy, to
w nim temperatura w duym stopniu jest zalena od intensywnoci
krenia oleju. Im olej jest rzad-
szy, czyli im jest wysza jego
temperatura, tem chodzenie jest
skuteczniejsze.
Widzimy zatem, e tempera-
tura uzwoje przy zwarciu b-
dzie z jednej strony mniejsza,
wskutek mniejszej opornoci, z
drugiej za strony wiksza ze
wzgldu na gorsze odprowadz-
nie ciepa przez gstszy olej.
Przewaa naog pogorszenie
warunkw chodzenia i przyrost
temperatury, obliczony, jako su-
ma przyrostw przy biegu jao-
wym i zwarciu, wypada zwykle
wikszy od przyrostu przy pra-
cy normalnej.
Mimo maej dokadnoci, z metod t, dziki jej prostocie, mona
si spotka do czsto.
6. Wytrzymao izolacji. Izolacj transformatorw poddaje
si nastpujcym prbom:
a) prba izolacji uzwoje,
b) ,, na fale uskokowe,
c) ,, ,, midzyzwojowej.
Podamy tutaj w dosownem brzmieniu pewne fragmenty projektu
PNE ktre doty-
Przepisw oceny i badania transformatorw"
33 1935
cz wytrzymaoci izolacji.
49.
Prbom na wytrzymao izolacji mona poddawa transformatory
w stanie zimnym, o ile prba nagrzewania nie jest przewidziana, lub te,
o ile zajd przeszkody do uskutecznienia tych prb po prbie nagrzewania,
Wszystkie stale poczenia uzwoje pomidzy sob i ze szkieletem
podczas prb mog pozosta nierozczone",

50- Prba izolacji uzwoje.

Prba ta ma wykaza, czy wytrzymao izolacji uzwoje jednych
wzgldem drugich oraz wzgldem szkieletu jest dostateczna.
 260

Wytrzymao izolacji midzy poszczeglnemi uzwojeniami, ktre nie

s poczone ze sob przy pracy, a take wytrzymao ilozacji midzy te-
mi uzwojeniami a szkieletem, naley prbowa przy pomocy obcego rda
prdu zmiennego. Jeden biegun rda prdu naley przyczy do prbo-
wanego uzwojenia, drugi za do zespou pozostaych uzwoje poczo-
nych ze sob oraz ze szkieletem. Napicie probiercze powinno by prak-
tycznie sinusoidalne o czstotliwoci nominalnej prbowanego transformatora,
bd te o 50 ~/sek, Prb naley rozpocz od % penego napicia pro-
bierczego, poczem naley je powiksza a do penej wartoci moliwie szyb-
ko, jednak tak, by mona byo prawidowo odczytywa wskazania przyrz-
dw pomiarowych. Prba przy cakowitem napiciu winna trwa 1 min. Przy
napiciach ponad 30 kV., o ile nie mona dla braku urzdze probierczych
przeprowadzi prby wedug poniszej tabeli, mona wykona prb przy
napiciu mniejszem, przeduajc odpowiednio czas prby*).

Napicie probiercze dla uzwoje

Wielko napi roboczych Napicie probiercze

1 Uzwojenia do 750 V 2500 V

2 Uzwojenia powyej 750 V do 3000 V 3,25 17
3 Uzwojenia powyej 3000 V do 4500 V. 1000 V
4 Uzwojenia powyej 4500 V 2 7+1000

W tabeli litera U oznacza nominalne napicie prbowanego uzwo-

jenia"....
....Wynik prby jest zadawalajcy, jeeli nie nastpio przebicie, nie
byo przeskokw i jeeli stwierdzono przez obserwacj prdu, pobieranego
podczas prby, e materjay izolacyjne nie zostay uszkodzone.
Przy staem napiciu probierczem natenie prdu nie powinno pod-
czas prby ani wzrasta ani si waha",
Na rys. 278 widzimy schemat poczenia dla omawianej prby,
Napicie probiercze podnosimy przez zmian wzbudzenia genera-
tora. Kade z uzwoje transformatora lepiej jest zewrze, a to
w tym celu, by unikn powstania rnicy napi na zaciskach
uzwoje, wskutek ich pojemnoci. Napicie probiercze moe by
wyznaczone albo bezporednio za pomoc woltomierza elektrosta-
tycznego, lub iskiernika kulowego, albo jako iloczyn napicia po
stronie niskiej transformatora probierczego przez przekadni tego
transformatora.

*) Np, wedug wzoru "T~+ ~7= < gdzie Up oznacza napicie pro-
biercze; t czas trwania prby w minutach.
 261

Rys. 278.

51. Prba izolacji na fale uskokowe.

Uwaga. Prba ta nie jest obowizujca. Odbiorca ma prawo da
tej prby tylko wtedy, gdy zostao to wyranie przewidziane w umowie, lub
zamwieniu".,,
...Prba ta ma wykaza, czy wytrzymao izolacji zwojw na fale
uskokowe, powstajce przy praktycznej pracy, jest dostateczna.
Uzwojenia gotowych transformatorw na napicia, ktrych warto U
jest zawarta w granicach od 2,5 do 60 kV, prbuje si w wytwrni nieza-
lenie od grupy ich ukadu pocze, wedug jednego z poniej podanych
schematw:
Uzwojenia transformatora (T) -
2zy si poprzez iskierniki (I), ktrych
kule winny posiada rednic conaj-
mniej 50 mm, do kondensatorw lub
. kabli (K), ktrych pojemno podaje ta-
blica.

Pojemno Stosowany
Napicie U w kadym rodzaj
w kV, przewodzie pojemnoci
najmniej JJLF

2,56 0,05 Kabel lub

kondensator
do15 0,02 II

do35 0,01 n

do60 0,005 Kondensator

Rys. 279,
a) Transformatory zwyke
trjfazowe. Przy uyciu kabla trjyowego
b) Transformatory zwyke naley dobra jego pojemno robocz
jedno i trjfa7owe. wedug podanej wyej wartoci. Pojem-
 262

no robocza kabla trjyowego jest dwukrotnie wiksza od pojemnoci

dwch jego przewodw, ktre s doczone do rda prdu, podczas gdy
trzeci przewd pozostaje odczony.
Odstp midzy kulami w kadym iskierniku nastawia si na przeskok
odpowiadajcy napiciu 1,1 U (patrz PNE 35). Transformator wzbudza si ze
rda prdu napiciem, wynoszcem 1,3 U. Napicie rda prdu powin-
na by praktycznie sinusoidalne o conajmniej nominalnej czstotliwoci
prbowanego transformatora.
Iskiernik zapala si w sposb dowolny, np. przez chwilowe zblienie
kul, albo chwilowe metaliczne ich poczenie.
Gra iskry winna trwa 10 sek., przyczem przerwa iskiernika powin-
na by poddana dziaaniu prdu powietrza o prdkoci okoo 3 m/sek, Po
prbie naley niezwocznie rozadowa kondensatory, czy te kable. Pod
wpywem przeskoku iskier kondesatory otrzymuj co chwila adunek inne-
go znaku, wywoany napiciem prbowanego uzwojenia, przyczem w uzwo-
jenie wpada fala uskokowa przy kadej raptownej zmianie adunku.
Przy wykonywaniu pocze zaleca si uywanie moliwie krtkich
przewodw, gdy zbyt dugie niekorzystnie wpywaj na poprawno pr-
by. Transformatory wielofazowe mog by prbowane w ukadzie jednofa-
zowym, przyczem jednak naley zmienia zaciski tak, by kada z faz bya
poddana prbie na fale uskokowe (patrz, rys. 219),
Wynik prby jest zadawalajcy, jeeli nie nastpio przebicie izola-
cji ssiednich zwojw, co naley stwierdzi przez prb podan w 52",

52. Prba izolacji zwojw.

Prba ta ma wykaza, czy wytrzymao izolacji ssiednich zwojw
jest dostateczna, albo czy te nie nastpio jej uszkodzenie przy prbie na
fale uskokowe (patrz 51).
Prb t wykonywa si podczas pracy jaowej transformatora przez
doczenie go do rda prdu o napiciu probierczem, ktrego wielko
podaje tabela.
Napicie probiercze przy prbie izolacji zwojw.

Stosunek napicia
Poz. Uzwojenia probierczego do
nap, nominalnego

1 do 1000 WA 2
Wszelkich transformatorw z wy-
jtkiem podanych w poz. 3, powyej moliwie 2
2 1000 kVA conajmniej 1,3,

Transformatorw stale poczonych ze szkiele-

3 tem oraz ze stopniowan izolacj wzgldem 2
szkieletu.

Prba winna trwa 5 minut. Napicie probiercze powinno by prak-

tycznie sinusoidalne, a czstotliwo jego moe by przytem odpowiednio
powikszona*). Wynik prby jest jeeli nie nastpio prze-
bicie i jeeli nie zaobserwowano instnieniu w uzwo-
jeniach zwartych zwojw". f^
*) By prd magnesuj
 SKOROWIDZ ALFABETYCZNY.
A.
Autotransformator 115.
Amperozwoje magnesujce 12, 63.
#
B.
Bieg jaowy 4, 32, 243, 251.
Blacha transformatorowa 9, 135.
Booster transformator 118.
C.
Cakowity spadek napicia 37.
Cewki normalne 154.
wstpne 154, 159.
Chodzenie naturalne olejowe 190.
,, powietrzne 185, 201,
,, sztuczne 198.
,, uzwoje 168,
D.
Dopuszczalne temperatury 184,
Dwucewka 157.
G.
Gazie rwnolege 150, 165.
Gsto prdu 213, 215.
Grupy pocze 84, 249.
Grzanie si transformatora 182.
I.
Izolacja baweniana 146, 153,
emaljowa 147.
jedwabna 147.
,, papierowa 147, 154.
,, przewodw 145,
Izolatory kondensatorowe 179.
,, przepustowe 178.
J.
Jansen:a regulacja 126,
Jarzma 2, 138,'144, 207.
K.
Kanay chodzce 137, 168, 170.
Kierunek nawinicia uzwoje 46,
249.
Konserwator 177, 200,
Konstrukcje wsporcze 175,
Konwekcja i przewodnictwo 187,
.
czno uzwoje fazowych 50, 51.
M.
Magnetyzm szcztkowy 106,
Moc przechodnia autotransformatora
117,
wasna autotrasformatora 117,
131,
N.
Napicie midzywarstwowe 149,
zwarcia 38, 40, 87, 92,
104, 252.
O.
Obcienie indukcyjne 36, 43,
,, omowe 35, 44.
,, pojemnociowe 36, 43.
,, linjowe supa 217,
Obwd elektryczny 2, 145, 212.
magnetyczny 2, 11, 149, 135,
138, 207.
Okno 218.
Olej transformatorowy 179,
 264

Oporno indukcyjna uzwoje 22. Regulator indukcyjny trjfazowy

zwarcia 38, 41, 129.
59, 166, 252. S.
,, omowa uzwoje 29. Siy oddziaywania uzwoje na sie-
,, ,, zwarcia38, 41, 252. bie 99,
pozorna zwarcia 38, 41. Skadowa watowa prciu biegu jao-
Oporowy sposb wyznaczania przyro- wego 10, 64.
stu temperat. 254. Supy 2, 141, 211.
Oprzd baweniany 146. Spadek napicia w transform. 41.
Oplecenie 147. Sprawno 75, 182,
Otamowanie 147. Staa czasu 203.
Osadzenie uzwoje na supie169. Staa mocy w miedzi31, 41, 76, 252.
Staa mocy w elazie 8, 76.
P. Straty biegu jaowego 10, 18, 251.
Straty dodatkowe w elazie10, 62.
Pita harmoniczna 16. Strumienie rozproszenia 21.
Poczenia sztuczne 256. Szczelina midzy cewkami nisk. i
Praca ciga 184. wys. nap, 23, 170.
,, dorywcza 185. Szczelina powietrzna zastpcza11,
,, jaowa 4, 32.
,, okresowo-wzmoona 185. T.
,, przerywana 185.
Transf. dodawczy 118, 125.
rwnolega 80, 113.
,, obciony 33,
,, zwrotna 255.
olejowy 190, 204.
Prd biegu jaowego 13, 18, 32, 63.
,, oszczdnociowy 116.
,, magnesujcy 6, 10, 18, 63.
Pichlera 68, 188, 206.
szeciofazowy 114,
paszczowy 3, 48,
,, udarowy zwarcia 98.
,, przesuwny 133.
,, wczenia 105.
przesyowy 73, 148, 167.
,, zwarcia nieustalonego 93.
u rdzeniowy 3, 49.
,, zwarcia ustalonego 93.
,, rozdzielczy 148,
,, wyrwnawczy 81, 249,
suchy 185, 201.
Promieniowanie 186.
Prba grzania 253. dwufazowy 113,
,, izolacji 157, 259, szeciofazowy 114.
Przecienie transformatora 201. ,, trjuzwojeniowy 112,
Przekadnia 6, 81, 243, Transformatorek napiciowy 118,
Przekrj supa 136, 207. ,, prdowy 121,
jarzma 138, 210. Trjkt zwarcia 38, 90.
Przecznik 125, 162. Trzecia harmoniczna 16, 59.
Przeplatanie przewodw 150, 168. Transformator trakcyjny 69.
Pudo transformatora 195,
U.
Punkt zaponu oleju 179,
,, zapalnoci oleju 179, Uchyb ktowy 120, 123.
u zastygania oleju 180. Ukad Scotfa 114.
,, gwiazda-gwiazda 64, 243,
R. gwiazda-zygzak 73, 243.
trjkt-gwiazda 70, 243,
Radjatory 193. trjkt-trjkt 74, 243.
Regulacja napicia 124, 160. V" 70.
Regulator indukcyjny jednofazowy Ukady pocze 52, 64, 84, 249.
127, Uszczelnienie pokrywy 177.
 265

Uzwojenie cylindryczne 3, 22, 30, W.

38, 99, 148, 169.
Wczenie transformatora 105.
,, krkowe 3, 25, 31, 38,
Wytrzymao izolacji 259.
99, 102, 163, 174, 186.
Wysze harmoniczne 13.
krkowe symetryczne
Wytrzymao oleju 180.
26, 163.
krkowe niesymetryczne
Z.
166,
niskiego napicia 149. Zaczepy 101, 124, 160.
wysokiego napicia 153, Zwarcie normalne 39, 252.
,, pierwotne 4. ,, ustalone 92.
wtrne 4. Zygzak 55, 73, 209.
 LITERATURA

1 Die Transformatoren Dr. Techn, M, J. Springer 1925

Vidmar
2 Der Transformator im Betrieb II 1927
3 Elektrsche Maschinen III. Die Dr. Ing. R. 1932
Transformatoren Richter
4 Elektrische Maschinen H 1924
5 Machines electriues I A. Mauduit Dunod 1931
6 Die Transformatoren E. Arnold, J. L. J. Springer
La Cour
7 Die elektrischen Maschinen II Dr. Ing M. B, G. Teubner
Konstruktion und Isolierung Liwschitz 1934
& Glockner
8 Die elektrischen Maschinen III Dr. Ing. M. B. G. Teubner
Berechnung und Bemessung Liwschitz 1934
9 Der praktische Transformato- Obering. W. F. Enke 1934
renbau Kehse
10 Die Transformatoren Wotruba Oldenburg 1928
& Stifter
11 Die elektrische Kraftubertra- H. Kyser J. Springer 1930
gung I
12 Starkstromtechnik I Rziha & Seide- W. Ernst 1930
ner
13 Hochspannungstechnik A. Roth J. Springer 1927
14 Materjay i ukady izolacyjne Prof. K, Drew- Kom. Wyd. T.B,
wysok. napicia nowski P.S.P.W. 1927
15 Messungen an elektrischen Ma- G. Jahn J. Springer 1925
schinen
 268

16 Siy mechaniczne przy zwar- W. Kopczyski PE str. 221 1934

ciach w transformatorach
17 Kurzschlussspannung und Span- L. Falk ETZ str. 1209
nungsabfall in Dreiwicklungs- 1928
transformatoren
18 Das Verhalten des Dreiwick- J. Drabeck SZ str. 504 1929
lungstransformators im Betrieb
19 Transformatoren ftir Spannungs- R. Kiichler ETZ str. 1054
regelung unter Last 1934
20 Grossere Drehtransformatoren M, Liwschitz SZ str. 521
&A. Zehrung 1929
21 Ein neuer Transformator zur ETZ str. 651
stufenlosen Spannungsregelung W. Reiche 1927
22 Racjonalna gospodarka olejami
izolacyjnemi St. Namysowski PE str. 239 1933
23 Chodzenie transformatorw
olejowe i stosowanie konserwa- I. Angerman PE str. 217 1934
torw
24 Gedanken bei der Berechnung M, Korndorfer ETZ str. 1674
von T.rasformatoren 1930
25 Ueber den Begriff der Grossen- W. Kehse ETZ str. 711
konstante im Transformatoren- 1929
bau
26 Messung der Uebersetzung von F. Heiles ETZ str. 1225
Drehstromtransformatoren r, 1932

PE Przegld Elektrotechniczny.
ETZ Elektrotechnische-Zeitschrift.
SZ Siemens-Zeitschrift.
 BDY ZAUWAONE.

Str, 39 7 wiersz od gry wydrukowano wprowadzenie", win-

no by uproszczenie"
43 7 (we wzorze) wydrukowano rx",
winno by fz"
t 70 16 n wydrukowano midzyzacisko", win-
no by "midzyzaciskowe"
71 5 dou (ostatni wyraz wzoru) wydrukowano i,
winno by i1
\ 73 3 po wyrazie od ukadu Y/Y" posta-
wi dwukropek
103 3 II u po literze a" postawi przecinek
142. Na rys. 148 zmieni kierunek kreskowania na
poziomy
140 18 wiersz od dou przestawi sowa pasko" i na
kant"
153 2 gry w nawiasie 171".
162, Na rys, 182 przy odprowadzeniach U, V Wzgru-
bionemi linjami zaznaczy zwoje
o wzmoonej izolacji
164 6 wiersz od gry opuci sowo rwnoleg"
198 2 po sowie Dugo" wstawi sowo
obwodu"
216 23 dou po sowie wstpnej" postawi prze-
cinek
229 rys. 249, Cylinder wewntrz niskiego napicia
jest preszpanowy, a nie bakelitowy
 SPIS RZECZY.

Przedmowa, Od autora, oraz Spis rzeczy str. I-X

Oznaczenia str. i-vi

Rozdzia I. Transformator jednofazowy.

Str.
1. Pojciu oglna . . . . . . . - . , ,, , 2
2. Zasada dziaania transformatora . . . . . .
. . 4
3. Straty mocy w elazie i prd biegu jaowego . . . . . 8
4. Strumienie rozproszenia i indukcyjne spadki napi w transformatorze 2 1
5. Oporno omowa i.straty mocy w miedzi uzwoje 2 9
6. Wykresy wektorowe transformatora , . . . , . . . 3 2
7. Zwarcie normalne transformatora . . . . . . . . 3 9
8. Spadki napicia w transformatorze . . . . . , . , 4 1
9. Kierunek nawinicia uzwoje , . . . . , , , , 4 6

Rozdzia II. Transformowanie prqdu trjfazowego.

1. Transformator trjfazowy . . . . - , 48
2. czenie uzwoje fazowych po stronie pierwotnej . . . . 51)
3. czenie uzwoje fazowych po stronie wtrnej 51
4. Poczenie w zygzak . , , , . , , . . , . . 55
!i.Trzecia harmoniczna p r d u magnesujcego w transformatorze t r j -
fazowym , . . , , . . , . . . . . 59
6. Prd bie^u jaowejjo . . . . . . . . , , . 63
7. Ukady pocze , . . ' . . 6-1

Rozdzia III. Sprawno.

SPRAWNO 75

Rozdzia IV. Praca rwnolega transformatorw.

P R A C A R W N O L E G A T R A N S F O R M A T O R W , . . . 8 0

Rozdzia V- Zwarcie transformatora.

1. Z w a r c i e u s t a l o n e , . 92
2. Z j a w i s k a n i e u s t a l o n e 93
3. M e c h a n i c z n e o d d z i a y w a n i e u z w o j e n a siebie . . . . . . 99

Rozdzia VI. Prqd wqczania.

PRD WCZANIA. *05
Rozdzia VII. Wypadki specjalne transformowania.
Str,
1. Transformator trjuzwojeniowy 112
2. Transformowanie prdu dwufazowego . . . . . . .113
3. Zmiana liczby faz 113
4. Autotransformator . 115
5. Transformatorki miernicze 118
6. Regulacja napicia 124

Rozdzia VIII. Budowa transformatora.

1. Obwd magnetyczny . . . . . . . . . . . 135
2. Obwd elektryczny 145
3. Osadzenie uzwoje n a supie 169
4. Zestawienie . . . . . . . . . . . . 175
5. Izolatory przepustowe . 178
6. Olej t r a n s f o r m a t o r o w y . 179

Rozdzia IX. Grzanie si i chodzenie transformatora.

1. Pojcia oglne 182
3. Transformator olejowy . . . . . . . . . . . 190
2. Transformator suchy . . . . . , . . . , . 1 8 5
4. Konserwator , . . , , . , . , , . . 200
5. Przecianie transformatorw . . . , . , . . . 201

Rozdzia X. Obliczenie transformatora.

1. Obwd magnetyczny . . , . , , , , , , . 207
2. Obwd elektryczny , . , . , , 212
3. Przyblione obliczenie gwnych wymiarw transformatora . . , 217
4. P r z y k a d liczbowy , . . , , , 219
5. Transformatory wykonane . . , , , . , , , , 234

Rozdzia XI. Badanie transformatora.

BADANIE TRANSFORMATORA. 243

Skorowidz alfabetyczny , , 263

Literatura . . . . . . . , . , . , , , 267