Olaf Stachowski

Epoche fenomenologiczne a medytacja w rozumieniu Jogasutr

Patadalego

Tradycje jogiczne Indii stanowi zrnicowan grup szk filozoficznych i

mistycznych o rozbienych czsto pogldach. Z tego wzgldu w poniszej analizie
oprzemy si na tekcie Jogasutr Patandalego (skr. Patajaliyogastra), jednego z
tekstw powszechnie uwaanych za jasno wyraajcego fundamentalne zaoenia
wsplne tym systemom. Z uwagi na fenemonologiczny profil tej pracy nie
skupimy si tutaj na historii i kontekcie analizowanego tekstu, a jedynie
przeanalizujemy wybrane sutry z pierwszej czci tekstu (skr. Samadhipada),
dotyczcej bezporednio zaoe, celw i technik medytacji. Tekst oryginalny
podany zostanie w oryginale i w tlumaczeniu Gustavo Daustera, z komentarzem
opartym na edycji tego autora oraz poczonej z tekstem Jogabhaszji edycji Leona
Cyborana w celu mozliwie najpeniejszego wytumaczenia uywanych terminw
technicznych i ich oryginalnego rozumienia. Wybr konkretnych sutr
umotywowany jest zbinoci obiektu ich zainteresowania z zadaniem
fenomenologicznym, tj. procesu poznania, jego uwarunkowaniach i technikach
uchwycenia obiektu percypowanego w wiadomoci w postaci moliwie
najbardziej oderwanej od naturalnej intencjonalnoci podmiotu postrzegajcego.
2. yoga-citta-vrrtti-nirodha
Joga powstrzymuje zmiany stanw umysu.
Sowo vrrtti oznacza przeksztacenia, poruszenia (od tego samego
praindoeuropejskiego rdzenia, co polskie wirowa); citta umys bd wiadomo.
Jak widoczne jest w tej sutrze (a charakterystyczne dla filozofii indyjskiej w
ogle), wiadomo postrzegana jest jako dynamiczny proces w cigej interakcji
zarwno ze wiatem zewntrznym, jak i z sam sob. Takie rozumienie
wiadomoci zdaje si by spjne w zaoeniach z husserlowskim strumieniem
wiadomoci. Podobnie rwnie uznaje si, i proces ten jest bezporednio i
gboko zwizany z biologicznymi i osobistymi uwarunkowaniami podmiotu
postrzegajcego, tym samym uniemoliwiajc w swoim naturalnym stanie
percepcj przedmiotw jako takich, a jedynie jako takich, jakimi nam si
jawi. Ta dychotomia rzeczywistoci samej w sobie i rzeczywistoci
fenomenalnej dostpnej w codziennym dowiadczeniu stanowi jedn z
istotniejszych osi filozofii jogi i innych nurtw filozofii indyjskiej; w
przeciwiestwie jednak do wikszoci europejskich podej do tej koncepcji,
filozofia jogi proponuje swoisty program wicze majcych na celu opanowanie
przepywu zjawisk wiadomoci w celu dostpienia stanu postrzegania
rzeczywistoci niedualistycznej, nazywanego samadhi. Stan ten, bdcy stanem
docelowym wiczenia medytacyjnego w rozumieniu Jogasutr stanowi temat
omawianej czci tekstu, co widoczne jest w jej tytule (Samadhipada). Zbieno
rozumienia samadhi z epoche fenomenologicznym wydaje si by interesujca;
obydwa te stany osiagane maj by poprzez wywiczone ograniczenie naturalnej
intencjonalnoci podmiotu do moliwego minimum przy jednoczesnej
koncentracji na jednym obiekcie obserwacji w celu osiagnicia jego moliwie
najbardziej zobiektywizowanej percepcji.
 3. tad drau svarpe-'vasthnam
Wtedy obserwujcy trwa nieporuszony w swoim naturalnym stanie.
Sowo svarpa dosownie oznacza swoj posta, waciw sobie form;
oznacza tutaj, jak sugeruje komentarz Jogabhaszji, stan jedynoci. W
odniesieniu do innych czci tekstu prawdopodobnie powinnimy rozumie t
jedyno jako zaabsorbowanie wiadomoci podmiotu wycznie jednym
wybranym fenomenem, wystpujce w stanie samadhi. Istotne jest, e w celu
uzyskania wycznej obserwacji jednego zjawiska utracony musi zosta
subiektywny podzia na podmiot obserwujcy i przedmiot obserwowany; ten stan
przekroczenia dualizmu (skr. advaita, dos. niedwoisto) jest kluczowym
elementem dowiadczenia mistycznego w rozumieniu tradycji hinduistycznych (i
wywodzcych si z nich tradycji buddyjskich). Warto zwrci uwag i takie
rozumienie natury czystej percepcji zawiera w sobie implicite uznanie, i kady
percept stanowi przejawienie wiadomoci percypujcego; zjawiska pojawiaj si
epifenomenalnie w intencjonalnej interakcji wiadomoci i wiata zewntrznego.
Tak rozumiany proces percepcyjny staje si raczej aktem niewiadomej
konstrukcji reprezentacji niedostpnych bezporednio zjawisk rzeczywistoci
noumenalnej ni prost recepcj danych zmysowych rozumianych jako
obiektywne czy empiryczne odwzorowania rzeczywistoci.

4. vrrtti srpyam-itaratra
W przeciwnym wypadku trwa bdzie stan zmiennego umysu.
Sutra czwarta wskazuje na swoist inercj procesu wiadomociowego;
niepoddawany metodycznej kontroli pozostaje on w stanie samoidentyfikacji z
zachodzcymi w nim przeksztaceniami (vrrtti srpa). Wskazuje to rwnie na
naturalno zaangaowania w intencjonalnoci umysu, bdc podstawowym
sposobem ludzkiego funkcjonowania psychicznego.

5. vrrttaya pacatayya klikli

Bolesne i niebolesne zmiany w umyle s piciorakie.
Sutra pita stanowi wstp do modelu wiadomoci wykorzystywanego w tekcie
Jogasutr. Aktywnoci umysowe (vrrttaya) podzielone s na pi rodzajw, ktre
opisywane sa w kolejnych wersach.

6. prama viparyaya vikalpa nidr smrrtaya

Osdzanie, zudna opinia, wyobraenie, sen i pami.
Trudno adekwatnego przeoenia oryginau, widoczna ju w pewnym stopniu w
komentarzach do poprzednich strof, tutaj wymaga szczeglnej ostronoci z
uwagi na pewn potoczno uytych w tym tumaczeniu poj; dla ucilenia
zostan one po krtce wyjanione.
Prama, przetumaczona w podanym wersie jako osdzanie, w tekcie Cyborana
oddana zostaa jako miary poznawcze. Rdze prama znaczy dowd; Prama
moe by przetumaczana jako dowodzenie bd jako inferencj poznawcz; na
ten ostatni sens wskazuje zaczepienie terminu oryginalnego przede wszystkim w
tradycji epistemologicznej.
Viparyaya dosownie znaczy co odwrconego, wykrconego, niewaciwego; w
kontekcie epistemologicznym odnosi si do niezgodnej z rzeczywistoci wiedzy
wynikajcej z operowania na faszywych przesankach lub z uyciem wadliwej
metody. Pojcie to przeciwstawiane jest faszywym wyobraeniom pozbawionym
podstaw, takim jak np. mylenie yczeniowe.
Vikalpa stanowi wyobraenie nieoparte na dowodzeniu z przesanek. Termin ten
wytumaczony jest satysfakcjonujco w sutrze 9.
Nidr oznacza marzenie senne, prezentowana w tekcie jako odrbny rodzaj
aktywnoci poznawczej. Nacisk pooony jest na brak zwizku marzenia sennego
ze wiatem zewntrznym; wg. Jogasutr jest to forma aktywnoci wiadomoci
skierowanej intencjonalnie na sam siebie (czy te, moe dokadniej, na swoj
tre).
Smrrtaya oznacza pami. Interesujca z perspektywy fenomenologicznej jest po
pierwsze definicja pamici podana w sutrze 11, po drugie za postrzeganie
pamici i przypominania sobie jako osobnego typu intencjonalnoci. Takie
rozumienie odpamitywania wydaje si by spjne z fenomenologiczn
intencjonalnoci nakierowan na wspomnienie.

7. pratyaka-anumna-gam pramni
Osdzanie [opiera si] na obserwacji, analizie rozumowej i opinii
autorytetu.
Sutry od 7 do 11 definiuj powysze pojcia w ramach waciwej sobie filozofii.
Definicja dowodzenia kadzie nacisk na dane empiryczne bd zaczerpnite ze
rde autorytatywnych, poddawane analizie rozumowej, czyli wnioskowaniu
logicznemu.

8. viparyayo mithy-jnam-atadrpa pratiham

Zudna opinia to faszywe przewiadczenie nie majce nic wsplnego z
prawdziwym stanem rzeczy.

9. abda-jna-anupt vastu-nyo vikalpa

Pozbawione solidnych podstaw wyobraenia opieraj si [jedynie] na
rozumieniu sw.
Wyobraenia (reprezentacje mentalne) mog zosta wytworzone na podstawie
jzyka oderwanego od dowiadczenia pierwszoosobowego. W komentarzu do tej
sutry Dauster podaje przykad jednoroca jako wyobraenia, ktre moemy atwo
wytworzy niezalenie od braku dowiadczenia takiego stworzenia; komentarze
sugeruj, i liczne pojcia, szczeglnie z zakresu metafizyki i innych dziedzin
operujcych abstrakcjami mog powodowa tego rodzaju zudne wyobraenia. Ta
obserwacja przywodzi na myl koncepcj mapy i terytorium Houellebecqa;
Vikalpa moe by rozumiana jako bd poznawczy wynikajcy z potraktowania
elementu mapy jako odpowiadajcego mu realnego desygnatu.

10. abhva-pratyaya-lamban tamo-vrrttir-nidra

Sen to stan umysu, w ktrym nie ma on kontaktu z rzeczywistoci.
Brak kontaktu z rzeczywistoci zewntrzn, czyli nakierowanie wiadomoci na
nia sam (czy te, raczej, nakierowanie intencjonalnoci jednych elementw
wiadomoci na inne) stanowi podstaw definicji snu. Z tego wzgldu sen
rozumiany jest jako istotowo odrbna aktywno umysowa, na podstawie nie
swojej prawdziwoci bd jej braku (przystawalnoci do danych empirycznych
pochodzcych ze wiata zewntrznego) lecz wektora intencjonalnoci.

11. anu-bhta-viaya-asapramoa smrrti

Pamitanie polega na niepozbywaniu si z umysu wczeniej
dowiadczonych obiektw.
Ta definicja przywodzi na myl fenomenologiczne ujcia pamici i jako taka
stanowi mogaby podstaw pracy porwnujc spojrzenia tych dwch szk
filozofii na fenomen zapamitywania i odpamitywania informacji.

12. abhysa-vairgya-bhy tan-nirodha

Kontrolowanie tych [stanw umysu moliwe jest] dziki praktyce i
zachowaniu dystansu.
Podobnie rwnie epoche fenomenologiczne stanowi prb identyfikacji
zachodzcych w akcie percepcji mechanizmw psychicznych i ich metodycznego
ograniczenia, w celu uzyskania dystansu do zachodzcego aktu noezy i, w swoim
idealnym sformuowaniu, uzyskania dostpu do obiektywnej wizji przedmiotu
obserwacji.

W wietle tej krtkiej analizy interesujca wydaje sie by nie tylko pewna grupa
podobienstw w zaoeniach i metodzie midzy tymi dwiema zdecydowanie
heterogenicznymi szkoami filozofii; uwag nalezy bowiem zwrci rwniez na
odmienne konteksty w jakich praktyki te zostay umieszczone. Akt epoche
stanowi narzdzie szkolce w myleniu na sposb fenomenologiczny; w jodze
zawieszenie sdu uzyskuje wymiar soteriologiczny, pozwalajcy ostatecznie
uwolni si od bdw poznawczych widzianych jako bezporednie przyczyny
zanurzenia czowieka w niedoskonaym wiecie przejawionym. Cho rnica ta
jest istotna, warto zwrci w jej wietle uwag na sformuowanie Husserla o
ostatecznym celu fenomenologii, jakim jest uzyskanie wgldu w umys Boga.
Zdanie to moe odkry pewne ukryte na pierwszy rzut oka metafizyczno-religijne
motywacje rzdzce fenomenologi husserlowsk by moe w stopniu nieco
jedynie mniejszym od szk klasycznej jogi, prezentowanej czstokro przeciez
jako przejaw z gruntu niemoliwego do pogodzenia z racjonalistycznym
myleniem zachodnim mistycyzmu.