doi: 10.

2478/v10276-012-0030-4

POLSKA AKADEMIA NAUK

KOMITET SOCJOLOGII
INSTYTUT STUDIW POLITYCZNYCH
2012, nr 4 WITOWANIE I STYL YCIA

AGNIESZKA K. CHOISKA
Uniwersytet Medyczny w Biaymstoku

RYTUAY WITOWANIA W UJCIU PIERREA BOURDIEU

Teorie socjologiczne dotyczce rytuaw pojawiy si pod koniec XIX wieku.

mile Durkheim jako pierwszy zainteresowa si rytuaami spoecznymi w od-
niesieniu do sacrum sfery religijnej, widzc w nich wany element integrujcy
ycie spoeczne. Religia fakt spoeczny decyduje o przejciu z profanum
w sacrum, ktre wywiera zewntrzny i spoeczny wpyw na jednostk, uwalnia-
jc czowieczestwo spod wpywu instynktu i popdw. Przejcie to dokonuje
si przy udziale rytuaw, wzbudzajc spoeczne emocje i przyczyniajc si do
integracji moralnej spoeczestwa.
Inny francuski uczony Claude Lvi-Strauss podszed do zagadnienia
rytuaw z innej strony. W jego interpretacji rytua ma za zadanie porzdkowa
nadmiar ludzkich dowiadcze. Inaczej ni u Durkheima rytua nie wywodzi
si tu z dowiadczenia, lecz je kategoryzuje i utrwala. Jego epistemologiczne
zadanie to zapenienie pustki intelektualnej, integracja logiczna, czyli zagwa-
rantowanie cigoci znacze i wydarze spoecznych. Rytua ma wyzwala
z niepokoju i niepewnoci, jak twierdzi rwnie Bronisaw Malinowski, po-
przez schematyzacj zjawisk spoecznych i poczynione uoglnienia dotyczce
wiata. Faktycznie w rytuale to czowiek porzdkuje swoje myli i lk przed
wiatem.
Interakcjonistw i etnometodologw zainteresowa rytua ujmowany jako
fenomen spoeczny ycia codziennego. Ta naturalna i oczywista cz ycia
spoecznego jest take indywidualnym wiatem dziaajcych jednostek. W ka-
tegoriach pojciowych fenomenologa Alfreda Schtza rytua jest rodzajem in-
tersubiektywnoci, to jest wsplnym, subiektywnym wiatem wrd wieloci

Adres do korespondencji: achoi@autograf.pl

26 AGNIESZKA K. CHOISKA

jednostek wchodzcych midzy sob w interakcje rytualne. Erving Goffman

uwaa, e codzienne rytuay s istotnym elementem porzdku spoecznego,
a aktorzy spoeczni kieruj si pewnymi stereotypowymi sekwencjami zacho-
wa. Teoria i kategoryzacja rytuaw Goffmana zostay pniej wykorzystane
przez etnometodologw. Analizujc jzyk mwiony wraz z jego kontekstem
spoecznym, skupili si oni na interpretacjach dziaa aktorw spoecznych
i wynikajcych z tych dziaa denicji sytuacji.
Bourdieu podchodzi krytycznie do swoich poprzednikw, kadc akcent na
niekompletno i iluzoryczno interpretacji rytuaw w socjologii oraz na trud-
noci, jakie napotyka badacz podejmujcy si analizy tego faktu spoecznego.
Naukowe wyjanienie zachowa rytualnych, wedug Bourdieu, jest moliwe
pod warunkiem uwiadomienia sobie skutkw, jakie wywiera praktyka na-
ukowa przez sam fakt t o t a l i z a c j i 1, ktr rozumie jako zdolno uzyska-
nia i zademonstrowania synoptycznego spojrzenia na c a o , jak rwnie
j e d n o relacji (rytualnych), co stanowi warunek poprawnego odczytania
(Bourdieu 2007b, s. 113). Niemniej jednak badacz zawsze skonny jest, w opinii
Bourdieu, do popeniania bdu, ktry polega na myleniu punktu widzenia ak-
tora spoecznego z punktem widzenia obserwatora. Przykad stanowi szukanie
odpowiedzi na pytania, ktre stawia obserwator, a ktrych nie mona odnale
w praktyce rytualnej. wiadom tych niebezpieczestw proponuje wasne podej-
cie prakseologiczne. Uwzgldnia ono zarwno poznanie obiektywistyczne
wyraone przez strukturalizm, jak i fenomenologiczne podejcia interakcjo-
nistw i etnometodologw. Bourdieu szeroko ujmuje zagadnienia rytuaw,
jednak tutaj zamierzam wyeksponowa charakterystyczne dla jego myli spo-
ecznej substancjalne aspekty dotyczce rytuaw witowania.

RYTUA WITOWANIA LOGIKA PRAKTYKI RYTUALNEJ

W ujciu etymologicznym rytua witowania jest pojciem odwoujcym

si do dwch aciskich sw sacrum i ritus (rys. 1).
Sacrum, czyli to, co naley do dziedziny spraw religijnych, stanowi war-
to najwysz, a wedug Bourdieu (2004 s. 25) zostaje uznane w pro-
cesie zwanym konsekracj. Ten proces okrela on jako legitymizacj spo-
ecznej dystynkcji funkcji poprzednio sprawowanej gwnie przez religi
(zob. Swartz 1997, s. 117, 124126). Bourdieu przeformuowa kluczowe ka-

1 Po pierwsze, zakada neutralizacj funkcji praktycznych (w nawiasie wsprzdne czasowe),

po drugie, zastosowanie narzdzi utrwalania metod, schematw, technik zapisu danych itp.
(Bourdieu 2007b, s. 112). Bourdieu przytacza schemat synoptyczny, ktrego skuteczno naukowa
jest wynikiem efektu synchronizacji, czyli zestawienia serii relacji opozycji lub rwnowanoci.
Schemat taki umoliwia kontrolowanie relacji midzy poszczeglnymi punktami odniesienia, po-
dziaami, ujawniajc zachodzce relacje rytualne, ktre faktycznie w praktyce nie zachodz. Nie
s systemowo pomylane i uywane. Prowadzi to do tworzenia artefaktw zarazem pozbawionych
realnoci, jak i doskonaych w swojej konstrukcji.
 RYTUAY WITOWANIA W UJCIU PIERREA BOURDIEU 27
Rysunek 1
Rytua / wito zalenoci pojciowe

R y t u a , r y t ritus
obrzdek, sposb wykonywania kultu
(zw. relig.) w jakiej wikszej spo-
ecznoci (relig.), odrbny, rnicy
si od innych
c e l e b r o w a r y t u a od cele-
brare uczszcza, czsto praktyko-
wa; powtarza; sawi.
w i t o, w i t y sacrum
dziedzina spraw religijnych, sakral-
nych; etym. rzecz wita sfera
witoci, wok niej koncentruj si
wierzenia i praktyki religijne. Waci-
wo (staa bd ulotna), ktra przysu-
guje niektrym przedmiotom, istotom
(krl, kapan), przestrzeniom (wity-
nia, wzniesienie), okresom (niedziela,
czas postu, Wielkanoc itp.). Siedzib
sacrum moe sta si wszystko, nawet
zwyke przedmioty; miejsca czy osoby
mog otrzyma t waciwo lub j
utraci.

p r o f a n u m sfera wiecka prze-

strze przeznaczona dla niewtajemni-
rytua witowania czonych (profanw), przeciwiestwo
= rytua witeczny sacrum.

rdo: opracowanie wasne.

tegorie socjologii religii Maksa Webera, aby rozwin wasny aparat teore-
tyczny. Czerpic z opisu Webera, dotyczcego przeciwiestwa midzy kapa-
nami i prorokami, Bourdieu ukazuje konikt na przykadzie dwch grup: bro-
nicych o r t o d o k s y j n o c i i tych, ktrzy popieraj h e r e z j . Fundamen-
talna struktura koniktu jest wedug niego paradygmatyczna nie tylko w polu
religijnym, ale we wszystkich polach kulturowych. Ortodoksyjna / hetero-
doksyjna opozycja jest walk o monopol kulturowej zasadnoci i prawo do
w s t r z y m y w a n i a i p r z y z n a w a n i a k o n s e k r a c j i w imi fundamental-
nie rnych zasad (Bourdieu 1971, s. 278).
W wyniku star midzy kapanami (ortodoksja) a prorokami (herezja)
tocz si walki spoeczne o uznanie. To, co uznane, konstytuuje spoeczne
sacrum. Niewtpliwie, u pocztkw wita stoj odniesienia do sfery reli-
gijnej. Bourdieu jednak wskazuje, i witowanie, ktre w swej istocie nie
moe by pozbawione elementu ideologicznego, koncentruje si rwnie wo-
k ideaw i wartoci uznanych spoecznie bez ich odniesie sakralnych i re-
ligijnych, czyli w sferze profanum. Rytua ritus moe stanowi strate-
gi spoeczn ukierunkowan wzgldem tego, co wite zarwno w polu
religijnym, jak i spoecznym oraz kulturowym. Wedug Bourdieu (2007b,
s. 216), przyswajanie rytuaw to przyswajanie struktur wiczenia struk-
turalne, ktrych celem jest opanowanie praktyki spoecznej na kadym
polu.
28 AGNIESZKA K. CHOISKA

W opinii Bourdieu, rytua, bdcy bez wtpienia strukturujcym i struk-

turalizowanym dziaaniem o charakterze symbolicznym, tak jak wszystkie
formy dziaa symbolicznych peni funkcj komunikatywn. Odbywa si on
zgodnie z ustalonym wzorem, od ktrego nie moe odbiega, nadajc symbo-
liczny, postrzegalny i komunikatywny wyraz abstrakcyjnym ideom. Bourdieu
(2007b, s. 196) jest jednak daleki od mechanistycznych uj funkcjonowa-
nia konstruktw rytualnych: modeli, norm, rl, regu, ktrych liczb
i ukady uwaa za nieskoczone. Rytua jest struktur zoon: nale do niej
symbole werbalne, gesty, dwiki, obrazy, przedmioty materialne, ciaa ludzkie,
wreszcie elementy czasu i przestrzeni. Wszystko to w rytuale witowania staje
si symbolem wydzielonym z codziennej przestrzeni i czasu, tworzcym wie-
lorakie i znaczce sekwencje o sformalizowanej strukturze. Jakie wic rytuay
witowania Bourdieu podda naukowej analizie, a nastpnie obj t teori?
Mwi on o wieloci rytuaw witowania, gdy wito odnosi si do wielu
aspektw ycia spoecznego. Mamy do czynienia z rnymi rodzajami rytual-
nej aktywnoci spoecznej: obrzezanie, zawarcie maestwa, mier i pogrzeb,
uroczystoci szkolne i uniwersyteckie, witowanie wszelakich awansw spo-
ecznych i zawodowych itd.
Bourdieu proponuje wasn kategoryzacj rytuaw. Nawizuje do trady-
cyjnego okrelenia rytua przyjcia, wprowadzonego przez Arnolda van Gen-
nepa, a nastpnie rozwinitego przez Viktora Turnera, ktry przedstawi sys-
tematyczny i dokadny opis faz rytuau. Bourdieu (1986, s. 206) poszed dalej
i postawi teorii rytuau przejcia pytania, ktrych ona nie stawia, w szcze-
glnoci dotyczce funkcji spoecznej rytuau: kierunku, granicy i charakteru
przejcia. W rzeczywistoci, jak sdzi Bourdieu, mona si zastanawia, czy ka-
dc akcent na przejcie czasowe na przykad od dziecistwa do dorosoci
ta teoria nie maskuje jednego z istotnych skutkw rytuau, to jest oddzielenia
tych, ktrzy go przeszli, nie od tych, ktrzy go nie dowiadczyli, ale od tych,
ktrzy nie dowiadczaj go w aden sposb. Nastpuje ustanowienie staej r-
nicy midzy tymi, ktrych rytua dotyczy, a tymi, ktrych nie dotyczy. Dlatego
te Bourdieu (1986, s. 206 i nast.) chtniej ni rytua przejcia uywa okrele:
rytua uwicenia lub rytua uznania, rytua nadania lub po prostu ry-
tua wprowadzenia w ycie (nadajc terminowi znaczenie aktywne, takie jakie
wystpuje na przykad w wyraeniu ustanowienie spadkobiercy). Rytua sku-
pia uwag obserwatora na samym dokonaniu przejcia (std wyraenie: rytua
przejcia, ktre autor, mimo krytycznego podejcia do tak tradycyjnego ujcia
zagadnienia, wielokrotnie stosuje w pniejszych pracach).
Tymczasem efekt rytuau przejcia, na przykad obrzezania, wedug Bour-
dieu, to to, co jest cakowicie niezauwaone, rny sposb traktowania m-
czyzn i kobiet. R y t u a u w i c a ( k o n s e k r u j e ) r n i c 2; ustanawiajc

2 Ten aspekt rytualnej (czy te spoecznej) praktyki zosta szeroko opisany przy wielu uczonych,
mona go znale chociaby w schizmogenezie Gregory Batesona, u Terencea Turnera w jego
 RYTUAY WITOWANIA W UJCIU PIERREA BOURDIEU 29
za jednym razem mczyzn jako mczyzn, to znaczy obrzezanego, a ko-
biet jako kobiet, to znaczy nie podlegajc tej rytualnej czynnoci. Zostao to
wyranie wyeksponowane w analizie kabylskiego rytuau. Obrzezanie oddziela
modego chopca nie tyle od jego dziecistwa lub od chopcw, jeszcze w wieku
dziecicym, lecz od kobiet i wiata kobiet, to znaczy od matki i od symboliki
z ni zwizanej: tego, co wilgotne, niedojrzae, surowe, wiosny, mleka, tego,
co mde itd. Idc dalej, Bourdieu podkrela, e rytua inicjacji ma logiczn ten-
dencj do integrowania i naturalizowania opozycji czysto spoecznych, takich
jak mski/eski, w seriach opozycji kosmologicznych z relacjami takimi jak
mczyzna do kobiety, soce do ksiyca.
Rytuay nie tylko decyduj o rnicach naturalnych, ale dokonuj faktycz-
nego rozrnienia o charakterze p r a w n y m i i n s t y t u c j o n a l n y m. Ini-
cjowa w tym przypadku to zatwierdza, to znaczy usankcjonowa i zatwier-
dza stan rzeczy, ustalony porzdek jako fakt, dokadnie ustanawia w sensie
prawno-politycznym (Bourdieu 1986, s. 207).
Tak oto od r y t u a u n a d a n i a Bourdieu przechodzi do r y t u a u
i n s t y t u c j o n a l n e g o. Wprowadza bowiem rozrnienie midzy pojciem
u z n a n i a a pojciem z a t w i e r d z a n i a. Ten ostatni termin oznacza ide roz-
poznania rzeczywistoci wczeniej danej. Rytuay wprowadzania w ycie mog
by skuteczne tylko pod warunkiem, e odzwierciedlaj adekwatnie wiat po-
zycji ju danych; ksztatuj stosunek si, wyraaj raczej ni tworz ukady
spoeczne.
Ostatecznie, Bourdieu wyszczeglnia nastpujce kategorie rytuaw: nada-
nia, przejcia oraz instytucjonalne. Kadej z nich odpowiada wito/wita bd
uroczystoci (Bourdieu 2007b, s. 184), zarwno o charakterze religijnym, jak
i wieckim (zob. zestawienie). Bourdieu nie kwestionuje wczeniejszych kate-
goryzacji rytuaw. Jest raczej skonny do nadania im nowej interpretacji, ktra
uwypukla cechy i funkcje rytuaw wczeniej niezauwaone lub niedocenione.
W lepszym zrozumieniu tych zalenoci pomocne s dwa pojcia kluczowe
dla koncepcji Bourdieu: h a b i t u s i p r a k t y k a. Pierwsze z nich okrela, co
to jest rytua witowania habitus, bdc systemem trwaych dyspozycji,
zrnicowanych struktur, dostosowanych do funkcjonowania w charakterze
struktur rnicujcych, to znaczy zasad generowania i ksztatowania struktur
dotyczcych praktyk i zachowa (Bourdieu 2007b, s. 192193), uwzgldnia
rwnie spoeczno-kulturow struktur rytuau.
Interioryzacja struktury habitusu dokonuje si przez pamiciowe przyswo-
jenie spoecznej mdroci, ktra z kolei umacnia etos, i przez wychowanie ciaa,
ktre dostosowuje si do pewnych schematw zachowania. H e x i s (kondycja)
cielesna i c i a o j a k o g e o m e t r a zmieniaj si wedug waciwych sobie
praw. Ciao wyznacza nakrela granice uwewntrznionym schematom

studium nad dwoistymi przeciwstawieniami, a take w spostrzeeniu Jonathana Z. Smitha, e

rytua jest przede wszystkim domaganiem si uznania rnicy (zob. Bell 1990, s. 303304).
30 AGNIESZKA K. CHOISKA

Zestawienie 1
Kategoryzacja rytuaw witowania w dzieach Pierrea Bourdieu

Wybrane dziea Bourdieu Kategoria Przykady witowania

Mska dominacja r y t u a n a d a n i a: ustanowie- obrzezanie
Medytacja pascaliaskie nie granicy spoecznej midzy
Zmys praktyczny tymi, ktrzy s godni, a tymi,
ktrzy s wykluczeni; otrzy-
manie pewnej godnoci spo-
ecznej ze wzgldu na cechy
(wiek, pe), ktre nie stanowi
zasugi
Szkic teorii praktyki r y t u a p r z e j c i a: suy ce- zawarcie maestwa
Zmys praktyczny lebracji zmiany, zrywa z daw- mier i pogrzeb
Mska dominacja nym statusem i przypisanymi
do niego wzorami zachowa
Les rites comme actes dinstitution r y t u a i n s t y t u c j o n a l n y: zakoczenie szkoy
Homo Academicus akt mianowania tych, ktrzy s uzyskanie promocji akademic-
Medytacje pascaliaskie poddani rytuaowi w odrnie- kiej
Dystynkcja niu od tych nie poddanych; ma uznanie kwalikacji zawodo-
Reguy sztuki charakter polityczny wych
otrzymanie wysokiego urzdu,
stanowiska
rdo: opracowanie wasne.

mylowym w wymiarze indywidualnym, ale take w zachowaniu spoecznym.

Ciao porusza si w przestrzeni tych schematw, aby uczyni je widocznymi
i czytelnymi, nadaje im praktyczne zastosowanie (Bourdieu 2007b, s. 242246;
2006, s. 205). Tre habitusu formuje si w procesach uspoecznienia (o czym
Bourdieu mwi niejednokrotnie) jako s t r u k t u r y g e n e r u j c e, ktre za-
rwno mentalnie, jak i zycznie generuj okrelone reakcje w wietle tego, co
prezentuje si w okrelonym polu, w okrelonym czasie, a take ustanowione
na skutek tego praktyki.
Mona wnioskowa, e przy tak rozumianym habitusie rytua jest ukszta-
towan (socjalizowan) dyspozycj do okrelonego zachowania. Bourdieu po-
strzega rytua nie jedynie jako regularno statyczn charakterystyczn dla
wita opus operatum, lecz jako dynamiczn zasad produkcji modus operandi
(Bourdieu 2007b, s. 192). Zdecydowana deklaracja francuskiego socjologa nie
pozostawia adnych wtpliwoci, co do zoonej denicji rytuau witowania:
w opus operatum, i tylko w nim, ujawnia si modus operandi, wytworzona przez
kultur dyspozycja, ktrej nie mona opanowa wycznie na drodze reek-
syjnego dystansu (Bourdieu 2007b, s. 228). Dlatego naley zwrci uwag
na drugie pojcie praktyka (praxis) odnoszce si do funkcjonowania
rytuaw wita.
 RYTUAY WITOWANIA W UJCIU PIERREA BOURDIEU 31
Najkrtsz, a jednoczenie najbardziej wyczerpujc denicj praktyki
mona uj we wzr: (habitus kapita) + pole = praktyka. Pokazuje on,
i habitus i kapita w obrbie pl stanowi praktyk spoeczn (Bourdieu
2005, s. 218219). Praktyki spoeczne s rezultatem interioryzacji struktur
wiata spoecznego, czyli inkorporuj habitus. Uywajc terminologii Bour-
dieu (2007b, s. 192214), spoecznymi praktykami s zarwno te, ktre s
wytwarzane, jak i te tworzce. Twierdzi on, e wiat spoeczny jest podzie-
lony na pola. Kade pole to osobny spoeczny wszechwiat majcy swoje wa-
sne prawa funkcjonowania niezalene od praw wartoci (Bourdieu 1993,
s. 162). Rozrnianie dziaa spoecznych praktyk spoecznych pozwala
na konstruowanie rnych, relatywnie autonomicznych przestrzeni spoecz-
nych: kulturowych, religijnych, instytucjonalnych, rytualnych itp. 3 Owe pola
dziaa s zhierarchizowane, a aktorzy spoeczni prbuj w ich obrbie za-
j dominujce pozycje. Teoria praktyki Bourdieu suy analizie mechanizmw
reprodukcji hierarchii spoecznych. W tych procesach istotn rol odgrywaj
nie tylko czynniki ekonomiczne (kapita ekonomiczny), ale take kulturowe
(kapita kulturowy). Bourdieu kadzie nacisk na pomysowo i zdolno akto-
rw spoecznych do aktywnego narzucania i przyjmowania kulturowych pro-
duktw oraz systemw symbolicznych. Odgrywaj one bowiem istotn rol
w procesie kulturowej reprodukcji struktur dominacji. Jednake, jak zauwaa,
praktyka spoeczna jest czym wicej ni reprodukowanie gramatyki dzia-
ania lecej u jej podoa. wiat to nie tylko bierne poznanie, ale czynne
praktyki, zakorzenione w obiektywnych relacjach rzdzcych rnymi sferami
dziaania aktorw. Pole 4 jest wic mediatorem pomidzy habitusem i praktyk
spoeczn.
Interioryzacja czy, jak chciaby Bourdieu, wcielenie struktur dokonuje si
rwnie poprzez praktyk rytualn. Naley zauway, i pynnie przechodzi on
od dyskusji nad praktykami spoecznymi w oglnoci do dyskusji o praktykach
rytualnych, dajc niewielkie objanienie zwizku midzy nimi. Sugestia, e
rytua jest form praktyki spoecznej, wyraa si w tendencji do odczania
rytuau od innych form aktywnoci spoecznej, a take rytuau witowania
od innych form rytualnych ycia codziennego. Jednake praktyka spoeczna
stanowi ramy dla praktyki rytualnej i praktyki witecznej. Spoeczne konteksty
przenikaj te rytualne, ktre z kolei wywieraj niezatarty lad na strukturze
spoecznej, utrwalajc bd obalajc istniejce schematy.
Zalenoci opisane wyej moemy uj w pewien schemat (rys. 2).
Powstaje pytanie: jak Bourdieu charakteryzuje rytua witowania w kate-
goriach praktyki spoecznej?

3 Bourdieu nie analizuje spoeczestwa jedynie w terminach klasowoci. Mwi o polu jako
arenie spoecznej, na ktrej ludzie strategicznie d do okrelonych celw.
4 Pole istnieje dopty, dopki aktorzy spoeczni posiadaj dyspozycje i schematy niezbdne do
jego konstytuowania.
32 AGNIESZKA K. CHOISKA

Rysunek 2
Zalenoci pojciowe: rytua / witowanie w interpretacji Pierrea Bourdieu

rytua witowania

rytua wito(wanie)
(ritus) (sacrum)

praktyka (praxis) habitus (hexis)

rdo: opracowanie wasne.

witeczne praktyki rytualne niewtpliwie s wyrniajcymi si prakty-

kami spoecznymi. Z tej perspektywy rytua witowania nie jest zestawem
okrelonych aktw, lecz sposobem dziaania (modus operandi), ktry nakrela
uprzywilejowane przeciwiestwo midzy tym, co jest wykonywane, a innymi
dziaaniami odtwarzanymi i odgrywanymi przez to przeciwiestwo (euchary-
stia strawa duchowa / posiek codzienny zyczne spoywanie posiku).
Prawdopodobnie jest zatem bardziej waciwe, by mwi o r y t u a l i z a c j i,
kiedy nawizujemy do sposobu wykonywania pewnych czynnoci, odrniaj-
cego czynnoci witeczne od innych bardziej konwencjonalnych. W ten spo-
sb zosta podkrelony aspekt dynamiczny, zwizany nie tylko z generowaniem
struktur rytualnych, lecz take z ich samoistn zdolnoci do tworzenia nowych
elementw struktury. Realizacja tej rytualnej dynamiki dokonuje si poprzez
tworzenie si i dziaanie przeciwiestw, na przykad kobieta ksiyc lub m-
czyzna soce (czyli spoeczna pozycja kobiety wobec mczyzny znajduje
odzwierciedlenie w kosmologicznym przeciwiestwie i relacji ksiyca wobec
soca). Tego typu rozrnienia mog by nakrelane na rne sposoby, ktre
s kulturowo doprecyzowane w wypadku wit, jak rwnie takie, w ktrych
czynnoci rytualne s postrzegane jako dominujce, co mniej wicej oznacza, e
czynnoci rytualne mog skutecznie tworzy ten typ przeciwiestwa, ktremu
same nadaj szczeglny status.
Bourdieu podejmuje prb wyjanienia tego aspektu rytualnej praktyki
w opozycji do innych praktyk spoecznych i w kategoriach konkretnej logiki,
ktrej uywa rytua witeczny. Uwaa on bowiem, e logika, poprzez ktr
praktyki rytualne generuj i tworz podstawowe i uprzywilejowane przeciwie-
stwa, nie jest logik teoretyczn narzucon z gry, lecz l o g i k p r a k t y k i,
w ktrej rytualizacja jest waciwym rozwizaniem, po czci skutecznym z sa-
mej tylko zwizoci wasnej logiki (Bourdieu 2008, s. 111150).
Bardzo trafnie podsumowaa to Catherine Bell (1992, s. 6970, 179 i nast.).
Stwierdzia, e ta logika praktyczna Bourdieu zasadniczo jest kwesti kilku
prostych operacji (Bell 1990, s. 303). Potwierdzaj to sowa samego Bour-
 RYTUAY WITOWANIA W UJCIU PIERREA BOURDIEU 33
dieu (2008, s. 117): Ta praktyczna logika [] organizuje wszystkie myli,
postrzeenia, dziaania za pomoc kilku zasad generatywnych cile ze sob
powizanych i tworzcych praktycznie zintegrowan cao.
Po pierwsze, p i e r w o t n e p r z e c i w i e s t w a tworz si na zasadzie fun-
damentalnej, lecz niemoliwej do wyraenia dychotomii. Po drugie, rne
s y m b o l i c z n e s z a b l o n y maj zastosowanie w przypadku poszczeglnego
przedmiotu/obiektu. Na przykad moda dziewczyna przechodzca inicjacj
moe by wcignita w szereg czynnoci obejmujcych szablony otwiera-
nia/zamykania, puchnicia/kurczenia si itd. Po trzecie, kady pojedynczy sza-
blon jest uywany do wielu l o g i c z n y c h u n i w e r s w. Na przykad kategorie
jin i jang s zazwyczaj uywane do rozrnienia pci eskiej od mskiej, ale
mog by rwnie stosowane do kadej pci, gdy si chce rozrni podsystemy
w obrbie eskiego czy te mskiego ciaa.
Cae systemy wzajemnych zwizkw mog by zorganizowane za pomoc
niewielkiej liczby przeciwiestw, ktre w ostatecznym rozrachunku pozwalaj
pewnym symbolom czy te zespoom symboli na dominowanie nad innymi.
Ponadto relacjom midzy symbolami nadawany jest szeroki sens usystematy-
zowanej kompletnoci. Nie chodzi tu tylko o homologiczne pary przeciwiestw,
przykadowo podane wczeniej, ale o cigo dziaa praktycznych i umiejtne
nimi operowanie w zrnicowanych kontekstach spoecznych.

MAGIA PERFORMATYWNA RYTUAW WITOWANIA

W zaproponowanym przez Bourdieu opisie praktyk spoecznych wito jest

umiejscowione w czasie jako moment historyczny, do ktrego adresowane s
konkretne praktyki. Istniej takie praktyki rytualne, ktre prowadz do celebra-
cji wita, ale s rwnie takie, ktre po nim nastpuj. Bourdieu zainteresowa
si kalendarzem kabylskim nie tylko jako dzieem literackim 5, ale jako spoecz-
nymi i kulturowymi ramami wyznaczajcymi granice obrzdowoci i witowa-
nia oraz odprawiania rytuaw plemiennych. Postrzega kalendarz jako sposb
przedstawienia czasu linearnego, jednorodnego, cigego [] w miejsce czasu
praktycznego skadajcego si z odcinkw o niewspmiernej dugoci, obda-
rzonych swoistym rytmem czasu, ktry pdzi lub si wlecze, zalenie od tego
co si robi, czyli zalenie od funkcji, jakie przyznaje czasowi dziaanie, ktre si
w nim dokonuje; rozmieszczajc na linii cigej owe punkty odniesienia, jakimi
s ceremonie i prace, kalendarz zmienia je w punkty podziau poczone prost
relacj nastpstwa, ze wszystkich czci tworzc w ten sposb kwesti interwa-
w i powiza midzy punktami rwnowanymi metrycznie, a nie typologicz-
nie (Bourdieu 2008, s. 115116). W Algierii obowizyway rne kalendarze:
rolny, ksiycowy, juliaski (soneczny), a wraz z Francuzami przyby kalen-

5 Kalendarz kabylski jest jednym z pierwszych dowodw kultury i pimiennictwa berberyj-

skiego.
34 AGNIESZKA K. CHOISKA

darz gregoriaski. Nazwy wit, obrzdw i ceremonii te miay rne nazwy.

Niektre wywodziy si z jzyka berberyjskiego inne z arabskiego lub francu-
skiego. W praktyce kalendarze elastycznie nakaday si na siebie (Bourdieu
2008, s. 271276). Ten sam okres mg by umiejscowiony albo w miesicu
sonecznym (noszc imi rzymskiego pochodzenia), albo w ksiycowym lub
w odniesieniu do cyklu rolnego (lub we wszystkich trzech).
Ostatecznie podczas pobytu w Algierii Bourdieu odkry, e wiedza kalen-
darzowa jest niesystematyczna, a cywilny kalendarz wiata zachodniego rzdzi
prac i w coraz wyszym stopniu wtapia si w lokalne pojcie czasu. Aby
unikn synoptycznej iluzji (zob. Goodman 2003, s. 782783) czenia r-
nych opisw w form zoonego kalendarza, Bourdieu podj gbsz analiz
witecznych praktyk rytualnych, sigajc do powiedze i przysw. Skupi si
wic na j z y k u r y t u a l n y m, a nawet cilej na rdach performatyw-
nego aspektu jzyka rytualnego. Stara si odkry schematy twrcze, ktre
czyy rne rytualne wymiary ycia Kabylw, poczwszy od cyklw rolnych,
a skoczywszy na czynnociach kobiet, od rytuaw ornych do obrzdw ma-
eskich, uroczystoci, od struktury dnia do cyklu reprodukcji. Po czci dziki
tym ustnym tekstom udao mu si ustali homologi midzy codziennymi i ry-
tualnymi domenami ycia Kabylw. Na przykad znajomo funkcjonujcych
powiedze umoliwia mu ustanowienie zwizku midzy cyklem ycia a ry-
tuaem zbioru plonw: z ycia czerpi mier, ze mierci czerpi ycie. Aby
ustanowi homologi midzy zasiewaniem a mierci, wykorzysta zagadk:
Zagadka: Zasiaem ziarno, lecz ono nie wzeszo.
Odpowied: Martwy czowiek (Bourdieu 2007b, s. 138).
Z kolei uwzgldniajc rytuay zwizane z ceremoniami zalubin odnalaz
powiedzenia: polubi crk amm 6 to mie mid na ustach, moim bratem
jest ten kto, gdybym umar, mgby polubi moj on i znalazoby to uzna-
nie, wntrze jest lepsze ni zewntrze, niech twj dom bdzie otwarty
tak jak meczet. Powiedzenia te wyznaczaj cae serie rytualnych zachowa,
ktre respektuj sacrum: honor kobiety (hurma) i mczyzny (nif ), przestrze
domu kabylskiego, wityni itp. (Bourdieu 2007b, s. 145, 153). Wiele przy-
sw i powiedze pochodzio od marabutw (witobliwych mw) i poetw
kabylskich (imusnawen 7), tworzono je take wsplnie (zagadka i riposta pu-
blicznoci) podczas wystpie na zebraniach plemiennych. Te uroczyste ze-
brania wioski Bourdieu (1978, s. 54) okrela jako: wyszukane formy spdza-
nia wolnego czasu. W ten sposb nadaje im wiksze znaczenie ni to, jakie
przysuguje tylko rozrywce. Sowa poety-recytatora (amedah), przekazywane
w formie poematw, miay ogromn warto spoeczn i kulturow. Uczyy
mdroci i sztuki ycia (tamusni) oraz ksztatoway tradycj i stanowiy treci

6 Kuzynka rwnolega.
7 Imusnawen l.mn. od amusnaw, kabylski poeta.
 RYTUAY WITOWANIA W UJCIU PIERREA BOURDIEU 35
rytuaw plemiennych. Podstaw autorytetu kabylskiego poety jest wic mi-
strzostwo jzyka jak mwi Bourdieu (Bourdieu, Mammeri 1978, s. 61)
sia sprawcza sw. Imusnawen maj niemal wasny tajemniczy jzyk ezote-
ryczny, gbszy ni potoczny, ze swoj specyczn logik. Poeta sam wybiera
moment na recytacj, ktra stawaa si wyjtkowym wydarzeniem. Podczas
takich uroczystoci lozoczne poematy, opowieci i powiedzenia tamusni zy-
skiway publiczne uprawomocnienie co wyraao si w aprobacie i czynnym
zaangaowaniu mieszkacw wioski. Trzeba byo umie dostosowa si do sy-
tuacji, publicznoci oraz okazji. Dziaaniami tymi kierowa nie oportunizm,
lecz wiadomo, i prawdziwa sztuka dyskursu to sztuka dostosowania si
do momentu (Bourdieu, Mammeri 1978, s. 60). Ten kto znajdzie ten moment,
kto umie si do niego dostosowa, ten odnosi sukces, a jego sowo ma pen
skuteczno. Wygrywa w dialogu ten, kto doskonale opanowa reguy dyskursu
i to wanie on tworzy ow spoeczn magi rytuau wita.
Mwic o performatywnoci rytuaw witowania, Bourdieu kadzie rw-
nie akcent na c i a o i h a b i t u s c i e l e s n y (hexis) jako istotny element ry-
tuau. Umiejscawia koncepcj hexis w kontekcie gbszej analizy praktyk spo-
ecznych. Nadaj one ciau struktur poprzez uwewntrznienie podstawowych
szablonw i wartoci, a tym samym tworz spoeczne byty. Ciao jest zatem
tym, co kreuje cae dziaanie. Jest sposobem na internalizacj i odtworzenie
wartoci spoecznych, a take na rwnoczesne ukonstytuowanie zarwno sie-
bie, jak i wiata relacji spoecznych. Bourdieu (2008, s. 124) podkrela: Jako
praktyka performatywna, ktra stara si sprawi, by zaistniao to, co robi lub
mwi, rytua to najczciej po prostu praktyczna mimesis naturalnego procesu,
dla ktrego trzeba stworzy sprzyjajce warunki. Dobrym przykadem jest
rycerz, ktry wypowiada swoje lubowanie: koncentruje si na odpowiedniej
postawie cielesnej i gestach nadajcych znaczenie sowom przysigi (dotyk
relikwii, krzya).
Znowu odnajdujemy dziaanie rytualizacji jako zaplanowanego sposobu
tworzenia, wywoujcego zmiany w przewadze wrd rnorodnych symbo-
licznych schematw. Rytua zwaszcza ten wyjtkowy: witowanie upra-
womocnia takie zmiany. Sam opis rytuau nie wyjania jednak, w jaki sposb
rytualizacja sama w sobie jest postrzegana jako rzecz odpowiednia, a w okrelo-
nych okolicznociach skuteczna. Aby okreli to specyczne upenomocnienie
rytuau, naley zbada jak rytualizacja jest zorganizowana. Nastpnie umiej-
scowi konkretn sytuacj w kontekcie, w ktrym ona rzeczywicie przebiega
ze wzgldu na ten element praktyk rytualnych, ktry skupia si na ciele jako
na czym najbardziej miarodajnym.
Bourdieu sugeruje, e sposoby i efekt rytualizacji s wyranie tworzeniem
c i a a r y t u a l n e g o. Jak rytualizacja tworzy ciao rytualne? Jest to dialek-
tyczna relacja pomidzy ciaem i przestrzeni wedug mitologiczno-rytualnych
przeciwiestw (Bourdieu 2007b, s. 217), wedug ktrych kto odgrywa par
excellence form istoty terminu, uzewntrzniajc i realizujc poprzez ciao to, co
36 AGNIESZKA K. CHOISKA

zakada rytua. Ciao rytualne jest ciaem wiadomym istnienia uprzywilejowa-

nego przeciwiestwa wzgldem innych cia umieszczonych w przestrzeni spo-
ecznej. Przywoa tutaj naley rozrnienie midzy tym, co zwyczajne, a tym,
co nadzwyczajne (Bourdieu 2007b, s. 133). Oznacza to, e ciao jest uloko-
wane midzy schematami, ktrych rozwj moe zmienia wielorako sytuacji
socjokulturowych w inne, zdominowane przez to ciao rytualne (chopiec staje
si mczyzn, dziewczyna kobiet, student magistrem, kandydat na pre-
zydenta prezydentem). Strategiczna skuteczno rytualizacji zasadza si na
nieartykuowalnym wytwarzaniu ciaa rytualnego, ktre jest w stanie urzeczy-
wistnia i tworzy te wzorce bez przenoszenia ktrejkolwiek z tych operacji na
poziom jednoznacznego dyskursu. Proces ten jest cyrkulacyjny w taki sposb,
e ciao rytualne ma umiejtno praktycznego opanowania strategicznego
planowania rytualizacji po to, eby nakrela przeciwiestwa osadzone w ciele
w sposb niezauwaalny i da poczucie odrbnoci i kontroli. Bourdieu (2007b,
s. 242257, 261265) podkrela, e ta rytualna strategia nie jest wiadom
wiedz o zasadach rytuau, ale raczej jest udoskonalon dyspozycj wy-
czuciem rytuau, owym zmysem praktycznym, tkwicym w odruchach ciaa
przechodzcego proces akulturacji.
Moemy zatem mwi o praktycznym mistrzostwie, wirtuozerii, dyna-
mice charakterystycznej dla rytualnego zachowania (Bourdieu 2007b, s. 243
i nast.), czyli o z precyzj zastosowanych symbolach kulturowych i odpowia-
dajcych im zachowaniach cielesnych. Rytualizacja jest sposobem na genero-
wanie uprzywilejowanych przeciwiestw midzy dziaaniami wykonywanymi
a tymi, ktre s porwnywane czy te rnicowane, tak aby wytworzy ciaa
rytualne. Aktorzy przepojeni s chci stworzenia praktyk ukonstytuowanych
za pomoc takich uprzywilejowanych przeciwiestw. Te z kolei s postrzegane
jako dziaajce na rzecz stworzenia otoczenia o jeszcze wikszym nateniu
kulturalnym (Bourdieu 2007b, s. 251), gdy bogactwo symboli daje moliwo
odkrywania nowych znacze spoecznych i konstruowania zalenoci struktu-
ralnych.
Innymi sowy, poprzez cay szereg gestw praktyki rytualne ksztatuj okre-
lon a t m o s f e r , tworzon przez praktyczne wzorce uprzywilejowanego
przeciwiestwa (opozycji). Tworzenie tej atmosfery jest jednoczenie kszta-
towaniem cia w jej obrbie proces postrzegany jest jako narzucanie ak-
torom spoecznym z zewntrz wartoci i dowiadcze. W ten sposb, przez
zorganizowanie rytualnych przeciwiestw, w ktrych kilka z nich w sposb
niezauwaalny zaczyna dominowa nad innymi, spoeczestwo (ciao spo-
eczne) przyswaja zasady atmosfery, ktra ma zdolno generowania wit.
Umieszczone w obrbie ciaa spoecznego zasady umoliwiaj osobie rytu-
alnej wytworzenie strategicznych systemw, ktre zawaszcz lub zdominuj
inne socjokulturowe sytuacje. Te i m m a n e n t n e s c h e m a t y praktyki rytual-
nej organizuj percepcj przedmiotw: narzdzi, okolicznoci, czasu i miejsca
oraz moliwych podmiotw witecznego dziaania. Na tej podstawie dokonuje
 RYTUAY WITOWANIA W UJCIU PIERREA BOURDIEU 37
si strategiczna produkcja praktyk rytualnych, zwizana z ruchami i prze-
mieszczeniami praktyka geometryczna w ramach wytworzonego spoecz-
nie u n i w e r s u m m i t y c z n e g o (Bourdieu 2007b, s. 244245). Rytualizacja
jako rodzaj socjologicznej praktyki wymaga zatem systemu uprzywilejowanego
kontrastowania, tak samo jak procesy internalizacji czy obiektywizacji, ktre
pojawiaj si w sposb wrcz niezauwaalny, gdy zachodzi interakcja midzy
ciaem a rytualnie wytwarzan atmosfer.

czas + jzyk + ciao + atmosfera = magia

(kalendarze, (powiedzenia, (gesty, postawa, (mitologizacja, performatywna
rytm, tempo) przysowia, ruch) magia witowania
poematy) spoeczna)

Bourdieu kadzie akcent na p e r f o r m a t y w n y c h a r a k t e r r y t u a u

w i t o w a n i a. Traktowanie go jako prostego ozdobnika, pustej formy by-
oby rwnoznaczne z niedocenianiem dziaania symbolicznego. Nie pozostaje
ono bez konsekwencji; w rytuale co si dokonuje i dlatego nie moemy si
bez niego obej. Przyznajc praktyce rytualnej cechy pozytywne, Bourdieu
rozumie dobrze, e symbolika bierze udzia w budowaniu rzeczywistoci spo-
ecznej. Czas i rytm oraz jzyk i ciao w rytuale maj zdolno ustanawiania,
intronizowania, inwestowania: tworz dystynkcje, opozycje, hierarchie. Aktor
spoeczny przetwarza rzeczywisto i osiga cele, ktre sobie wyznaczy, uy-
wajc odpowiednio przystosowanych rodkw. W tym sensie mona susznie
wyrnia rytua witowania jako praktyk spoeczn.

LAICKO RYTUAW WITOWANIA WITE PROFANUM

W opinii Bourdieu pastwo konsekruje, a wic decyduje o tym, kto jest

godny uczczenia i co jest godne celebracji. Rytua witowania nabiera charak-
teru instytucjonalnego. U jego podoa ley a k t m i a n o w a n i a, ktry czy
si z delegacj osoby do przemawiania w imieniu wsplnoty; na przykad poeta
kabylski, profesor uniwersytetu, minister, prezydent. Ustanowienie rycerza,
posa, prezydenta republiki itd. polega na usankcjonowaniu i zatwierdzeniu
rnicy (istniejcej wczeniej lub nie), by przez uczynienie jej znan i roz-
poznawaln sprawi, e istnieje ona jako rnica spoeczna [] (Bourdieu
1986, s. 208). Jednym z najbardziej znaczcych witecznych rytuaw instytu-
cjonalnych jest wanie nadanie godnoci spoecznej. Bourdieu zwraca uwag
na inwestycj wynikajc z tego rytuau. Aktor spoeczny uczestniczy w wyda-
rzeniach, ktre go wyrniaj, nobilituj, podkrelaj pozycj lub nadaj nowy
status spoeczny. Rytua bowiem ludziom postawionym wyej w hierarchii
daje moliwo wykonywania czynnoci, ktre s zabronione dla osb o ni-
szym statusie. Osoby o niszym statusie podziwiaj i naladuj te o statusie
wyszym, majce moliwo uyczania wasnego autorytetu w dalszych aktach
konsekracji.
38 AGNIESZKA K. CHOISKA

Bourdieu (1982, s. 101) wykazuje, e t a j e m n i c a m a g i i p e r f o r m a -

t y w n e j rozwizuje si w ten sposb w t a j e m n i c y u r z d u [], to znaczy
w alchemii reprezentowania (w rnych znaczeniach sownych), przez ktre
przedstawiciel tworzy grup, ktra go tworzy: rzecznik obdarzony peni wa-
dzy mwienia i oddziaywania w imi grupy, a przede wszystkim oddziaywania
na grup, przez magi sowa rozkazujcego, jest substytutem grupy, ktra ist-
nieje tylko dziki temu upowanieniu.
W zaoeniach rytuaw inicjacji, przejcia odnajdujemy relacje reprezento-
wania. Narzucenie sensu jest impulsem tego, ktry gra rol rzecznika zbioro-
woci (spoecznoci). Nabiera tutaj znaczenia wyraenie: szalestwo majce
podstawy 8, ktre Bourdieu zastosowa do magii spoecznej. W spoecze-
stwach przedkapitalistycznych, a take w naszym wasnym wiecie, dyplom
uniwersytecki, tak samo jak amulety, naley do magii. W rzeczywistoci dziaa-
nia przemocy symbolicznej maj skuteczno tylko dlatego, e nosz niezatarty
znak reprezentowania. Ten kto mwi, sprawuje rytua, jest nonikiem pewnej
prawidowoci. Wedug Bourdieu, n i e m a p r a w i d o w o c i p o z a a k t e m
d e l e g o w a n i a, ktrego grupa udziela przedstawicielowi. Rzecznik jest anga-
owany przez grup, jest on depozytariuszem jej wadzy. W zamian za co czuje
si zobowizany wypeni misj, ktra zostaa mu przyznana. Na tym polega
sama istota relacji delegowania. Penomocnik pozostaje w stosunku metonimii
do grupy, poniewa tworzy jej cz i rwnoczenie jest znakiem tej jednoci.
Poprzez funkcj reprezentowania podmioty rozproszone aktorzy spoeczni
w caoci staj si ciaem politycznym. Reprezentanci grupy, podejmujc
odpowiedzialno za pozostaych czonkw grupy, wchodz w relacje, dialogi
i zalenoci spoeczne. Std przejcie od tego, co indywidualne i rozproszone
w polu spoecznym, do tego, co wsplne o charakterze strukturalnym.
Naley wycign teoretyczne konsekwencje z tej dwubiegunowoci zjawi-
ska delegowania. Wedug Bourdieu, istnieje podstawowy i zarazem pierwotny
krg reprezentowania: nie ma przedstawiciela bez grupy, ktra go wyznacza,
nie ma grupy bez osoby, ktra materializuje jej jedno.
A l c h e m i a r e p r e z e n t o w a n i a g r u p y ma swe rda rwnie w s t y l u
y c i a, w ktrym uczestniczy reprezentant. Poeta i mdrzec kabylski nie moe
sta si amusnawem, jeli nie podziela stylu ycia wsplnoty plemiennej. Po-
dobnie mody uczony nie stanie si profesorem, jeli nie przyswoi stylu poko-
nywania szczebli kariery uniwersyteckiej, wraz z jej obrzdowoci i wymaga-
niami cielesnego habitusu hexis (Bourdieu 1988, s. 144, 150, 91)
Zwizek midzy rytuaem a stylem ycia wyraa si w przynalenoci do
behawioralnej teorii habitusu (Bourdieu 2005, s. 215, 223). Wedug Bourdieu,
rytua coraz czciej czy si z elastycznym pojciem stylu ycia, zmiennoci
i dobrowolnoci zachowania ni z generowanym z pokolenia na pokolenie

8 Odwoanie do sw wypowiedzianych przez Durkheima w odniesieniu do religii.

 RYTUAY WITOWANIA W UJCIU PIERREA BOURDIEU 39
pojciem tradycji. Wpywa na to wiele czynnikw: zwikszona elastyczno
rytuaw witowania, deniowanie ich jako elementw gry spoecznej oraz
coraz wiksze przywizanie do konsekracji w sferze profanum do moli-
woci funkcjonalnych instytucji spoecznych i pastwa. wito i witowanie
staje si gr rytualn, tworzeniem magii spoecznej, obejmujc szersze kate-
gorie ycia spoecznego, ktre nawzajem si inspiruj i konstytuuj. Znako-
micie wyraa to Bourdieu w dziele Dystynkcja. Krytyka wadzy sdzenia (2005),
wyranie wskazujc, i rytualizacja jest procesem dynamicznym, uwzgldnia-
jcym elastyczn zmienno upodoba i gustw w wielorakich wymiarach y-
cia spoecznego: partycypacji w kulturze, spdzania wolnego czasu, upodo-
ba kulinarnych, sportowych, wystroju wntrza w mieszkaniu, ubierania si
itp. Chocia mechanizmy rytuaw przynalenych witowaniu pozostaj nie-
zmienne, to ich tre i performatywno nabieraj zrnicowanego charakteru.
Tworzc magi wit przez rytualizacj dziaa spoecznych, realizuje si s t y l
w i t o w a n i a uzaleniony od kontekstowych czynnikw spoecznych. De-
cyduje o tym reprezentant grupy, ktremu zostaa udzielona delegacja, aktor
spoeczny umiejscowiony, a tym samym determinowany, w okrelonej struk-
turze spoecznej, o okrelonym statusie, prestiu oraz moliwociach i upodo-
baniach.
Bourdieu w swoich badaniach eksponuje zwaszcza zalenoci wystpujce
midzy kapitaem kulturowym (rozumianym jako ilo i jako wyksztace-
nia otrzymanego przez respondentw i/lub ich rodzicw) a kapitaem ekono-
micznym (dochd z pracy lub z kapitau) oraz strukturalnymi dyspozycjami
habitusu: stylu ycia i rytuaw. Kapita w kadej postaci (kulturowej i ekono-
micznej) ma swoj wielko (wielko kapitaowa: WK) dodatni plus (+)
lub ujemn (). Oznacza to, e podmioty spoeczne (jednostki bd grupy)
posiadaj go w nadmiarze albo s nim obdarzone w mniejszym stopniu (zob.
rys. 3).
Bourdieu nie tworzy formalnych modeli odpowiadajcych sownym deni-
cjom. Najwaniejsze jest to, e dwa wymiary s zalene, budowane na rnych
kombinacjach dwch podstawowych zmiennych: kapitau ekonomicznego (KE)
i kulturowego (KK). Wzajemne ich oddziaywanie zwiksza dynamik proce-
sw rytualizacji i tworzenia magii spoecznej witowania, ktre s uwikane
w konteksty spoeczne szerszego wpywu: stylu ycia i wsplnotowych hierar-
chii strukturalnych.
Jednak Bourdieu (2005, s. 149167) wprowadza rwnie nowe zmienne:
globalnej wielkoci kapitau (GWK) oraz kompozycji kapitau (Kom. K) lub
struktury kapitau.
Oba pojcia odnosz si zarwno do kapitau kulturowego, jak i ekono-
micznego, gdy wartoci kapitaowe nie pozostaj w izolacji i rozproszeniu.
Nie tylko konstytuuj one spoeczne hierarchie, ale rnicuj praktyk rytualn
wita stosownie do moliwoci grup i jednostek majcych okrelone wielkoci
i kompozycje kapitaowe. Tak jak w przypadku klas spoecznych, mamy prawie
40 AGNIESZKA K. CHOISKA

Rysunek 3
Praktyka rytuau witowania z uwzgldnieniem uwarunkowa pola kulturowego

Kapita kulturowy
Wielkoci +
kapitaowe
+ hexis hexis

R R

Kapita styl ycia styl ycia

ekonomiczny hexis hexis

R R

styl ycia styl ycia

rdo: opracowanie wasne na podstawie P. Bourdieu, Dystynkcja (2005, s. 149, 325327).

zawsze do czynienia z cigymi dystrybucjami zasobw spoecznych oraz fak-

tem, e rne zasady dyferencjacji powoduj wielorakie podziay, ktre nigdy
cakowicie si nie nakadaj. W tym przypadku liczba moliwych kombinacji
jest bardziej zrnicowana, a tym samym praktyka rytuaw witowania (R)
tworzy, jak si wydaje, samodzielne pole gry spoecznej, w ktrego granicach
nastpuje ciga dystrybucja wartoci kapitaowych i strukturalizacja kompo-
zycji kapitaowych (zob. rys. 4).

*
Wedug Bourdieu rytuay witowania s regularnie przeksztacane w pod-
stawowe konstrukcje kultury. Konstytuuj niebywae mistrzostwo wiedzy kul-
turowej, zawarte w zorganizowanych symbolach i umocnione poprzez dowiad-
czenie. Rytuay witowania, ujte w dynamicznym procesie rytualizacji, nie
mog by traktowane wycznie jako rodek do powielania relacji midzyludz-
kich w zakresie przemocy symbolicznej, przywaszczania jednostki przez spo-
eczestwo lub przywaszczania przez jednostk ustawodawczych zasad po-
rzdku spoecznego. Rytualizacja tworzy raczej przestrze (pole), w ktrej
 RYTUAY WITOWANIA W UJCIU PIERREA BOURDIEU 41
Rysunek 4
Globalna wielko kapitau i kompozycje kapitaowe w relacji do rytuaw witowania

GWK= KE+KK

+ KK
+ hexis hexis

R R

styl ycia styl ycia

KE
hexis hexis

R R

styl ycia styl ycia

Kom. K = (KK+) (KE+)

(KK) (KE+)
(KK+) (KE)
(KK) (KE)
rdo: opracowanie wasne.

moe si uzewntrzni dynamika witowania. Innymi sowy, jest to tworzenie

areny dla wzajemnej zalenoci si. Zalenoci te wytyczaj miejsce dla kon-
kretnego ciaa spoecznego w relacji do wikszej organizacji spoecznej, w ktr
wpisana jest jego lokalizacja i konguracja.
Ponadto spoeczno-kulturowy kontekst rytuau nie jest konstrukcj sta-
tyczn, kontekst tworzy si w dziaaniu. Innymi sowy, rytualizacja jest prak-
tyk historyczn, tworzc histori, wczon w istotne procesy spoeczne.
Interpretacja rytuau wita czy witowania nie jest wic kwesti ustalania
referencji czy dowiadcze, jakie wnosi w ycie lub wyraa rytua, ani kwe-
sti rozszyfrowywania logiki wewntrznej. Na t interpretacj powinna ska-
da si praktyczna konieczno odnowy rytuau witowania warunki ma-
terialne (ekonomiczne i spoeczne) tworzenia tych praktyk oraz wieloaspek-
towe zrozumienie funkcji spoecznej, jak one peni w kadym momencie
historii.
42 AGNIESZKA K. CHOISKA

BIBLIOGRAFIA

Bell Catherine, 1990, The Ritual Body and Dynamics of Ritual Power, Journal of Ritual Studies, t. 4,
nr 2, s. 299313.
Bell Catherine, 1992, Ritual Theory, Ritual Practice, Polity Press, Oxford.
Bourdieu Pierre, 1958, Sociologie de lAlgrie, Minuit, Paris.
Bourdieu Pierre, 1971, Gnse et structure du champ religieux, Revue franaise de sociologie, t. 12,
nr 3, s. 295334.
Bourdieu Pierre, 1982, Ce que parler veut dire: Lconomie des changes linguistiques, Fayard, Paris.
Bourdieu Pierre, 1986, Les rites comme actes dinstitution, w: Pierre Centlivres, Jacques Hainard (red.),
Les rites de passage aujourdhui. Actes du colloque de Neuchtel 1981, Lge dhomme, Lausanne.
Bourdieu Pierre, 1988, Homo Academicus, Stanford Uniwersity Press, London.
Bourdieu Pierre, 1993, The Field of Cultural Production: Essays on Art and Literature, Polity Press,
Oxford.
Bourdieu Pierre, 2004 [1998], Mska dominacja, tum. Lucyna Kopciewicz, Ocyna Naukowa, War-
szawa.
Bourdieu Pierre, 2005 [1979], Dystynkcja. Spoeczna krytyka wadzy sdzenia, tum. Piotr Bios, Scho-
lar, Warszawa.
Bourdieu Pierre, 2006 [1997], Medytacje pascaliaskie, tum. Krzysztof Wakar, Ocyna Naukowa,
Warszawa.
Bourdieu Pierre, 2007a [1992], Reguy sztuki. Geneza i struktura pola literackiego, tum. Andrzej
Zawadzki, Universitas, Krakw.
Bourdieu Pierre, 2007b [1972], Szkic teorii praktyki, poprzedzony trzema studiami na temat etnologii
Kabylw, tum. Wiesaw Kroker, Wydawnictwo Marek Derewecki, Kty.
Bourdieu Pierre, 2008 [1980], Zmys praktyczny, tum. Maciej Falski, Wydydawnictwo Uniwersytetu
Jagielloskiego, Krakw.
Bourdieu Pierre, Mammeri Mouloud, 1978, Dialogue sur la posie orale en Kabyle, Actes de la
recherche en science sociales, t. 23, s. 5165.
Bourdieu Pierre, Passeron Jean-Claude, 2006 [1970], Reprodukcja. Elementy teorii systemu nauczania,
tum. Elbieta Neyman, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa.
Goodman Jane, 2003, Proverbial Bourdieu: Habitus and the Politics of Presentation in the Ethnography of
Kabylia, American Anthropologist, t. 105, s. 782783.
Swartz David, 1997, Culture and Power: The Sociology of Pierre Bourdieu, University of Chicago Press,
Chicago.

PIERRE BOURDIEUS VIEW OF RITUAL CELEBRATIONS

Summary
In Pierre Bourdieus theory, a holiday is a ritual understood as a particular social
structure. It has elements such as time and ritual space, objects and interactions, as well
as a body and a language. Describing and analysing the dynamic of social celebratory
rituals allows the role they play in social life and culture to be revealed. It emerges
that on the one hand, the integrating nature of rituals strengthens the social structure
and maintains cultural values and norms, while on the other it inuences the shap-
ing of the habitus and its transformation. Bourdieu takes into account traditional and
contemporary aspects of celebration (1) religious and magic, etc., rites of passage
 RYTUAY WITOWANIA W UJCIU PIERREA BOURDIEU 43
in the society of Kabylia in Algeria, and (2) French culture, which is familiar to him.
Celebratory rituals are subject to institutionalisation, differentiation and individualisa-
tion. A change in the meaning of the idea of the sacrum in celebrating entails new traits
that are characteristic of lay rituals. Ritual the structuring structure and the struc-
tured structure reects social transformation, as is captured in Bourdieus analysis
of different cultures experience of celebrating, in different times and locations.

Key words/sowa kluczowe

holiday / wito; holiday ritual / rytua witeczny; ritual practice / praktyka rytualna;
mythical-ritual space / przestrze mityczno-rytualna; rite of passage / rytua przejcia;
institutional ritual / rytua instytucjonalny; ritual symbolism / symbolika rytualna;
sacrumprofanum