STUDIA SOCJOLOGICZNE 2011, 3 (202)

ISSN 00393371

Micha uczewski
Uniwersytet Warszawski

NARD JAKO RUCH SPOECZNY

Wielu badaczy zwracao uwag na podobiestwo narodu do ruchu spoecznego, lecz za

tego typu konstatacjami nie szo uycie narzdzi socjologii ruchw spoecznych (SRS). W ni-
niejszym artykule chciabym pokaza, e mog one dostarczy impulsu do rozwoju socjologii
narodu. SRS posuy mi do sformuowania definicji narodu jako ruchu spoecznego oraz zre-
konstruowania i zoperacjonalizowania zasad penego wyjanienia zjawisk narodowych. Aby
udowodni podno takiego podejcia, zastosuj je do analizy jednego z najwaniejszych
procesw spoecznych: powstania nowoczesnego narodu. Skupi si przy tym na przykadzie
Galicji. Cho doczeka si on bardzo obfitej literatury przedmiotu, mam nadziej pokaza, e
SRS dostarcza nowego, peniejszego opisu i wyjanienia owego fundamentalnego procesu.
Artyku koczy si refleksj, e tak jak SRS mona stosowa do analizy powstawania naro-
dw, tak te mona stosowa j do ich postnowoczesnej fazy rozwoju.
Gwne pojcia: teoria narodu; nacjonalizm; ruch spoeczny; ultramontanizm; chop pol-
ski.

Dlaczego socjologia ruchw spoecznych?1

Mona wymieni trzy wane argumenty, uzasadniajce uycie SRS w socjologii
narodu. Po pierwsze, argument praktyczny. SRS niesie ze sob obietnic wczenia
narodoznawstwa do socjologii gwnego nurtu. Przedstawiajc narody jako cz
szerszej klasy ruchw spoecznych moe sprawi, e analizy dotyczce narodu znaj-
d si na wyszym poziomie abstrakcji. W metodologii nauk spoecznych (Konecki
2000: 29) podobny proces opisuje si jako przejcie od teorii rzeczowej dotyczcej
danego zjawiska do teorii formalnej, ktra traktuje je jako szczeglny wypadek szer-
szej klasy zjawisk.
Po drugie, argument metodologiczny. SRS odznacza si relatywnie duym za-
awansowaniem bardzo silny jest w niej trend do integracji, a take dynamika i ela-
styczno (zob. uczewski 2010: 1617). Po okresie rozbicia na zwalczajce si
szkoy i podejcia, gwny wysiek naukowcw zmierza do tego, by wszystkie nurty
SRS poczy w jedn spjn perspektyw (zob. np. Kousis i Tilly 2005; McAdam
i in. 1996; McAdam i in. 2001; McAdam i Snow 1997; Meyer i Tarrow red. 1998;
Meyer i in. 2001; Morris i McClurg red. 1992, Snow i in. 2007; Tarrow 1992, 1994).
Sukcesy SRS nie wynikaj jednak z tego, e dotyczy ona akurat ruchw spoecz-

Instytut Socjologii UW, e-mail: luczewski@gmail.com

1
Gwne tezy tego tekstu zostay przedyskutowane na Seminarium Instytutu Socjologii UW.
Chciabym podzikowa za uwagi Jerzemu Szackiemu, Jarosawowi Kiliasowi, Marcie Bucholc,
Markowi Kurowskiemu, Tadeuszowi Szawielowi, Andrzejowi Wakiewiczowi, a take anonimowym
Recenzentom.
56 MICHA UCZEWSKI

nych, lecz z tego, e stosuje ona w praktyce zasady penego wyjaniania zjawisk.
Nie zatrzymuje si przy tym na oglnych sformuowaniach, lecz swoje dyrektywy
operacjonalizuje tak, aby mona byo je stosowa w praktyce badawczej (zob. niej).
Po trzecie, argument merytoryczny. Stosowanie narzdzi SRS do narodu ma sens
o tyle, o ile nard naley do klasy ruchw spoecznych. Czy jest tak w istocie? Jeli
ideologowie narodowi chc skutecznie wyartykuowa swoj ideologi i sprawi, e
przyswoj j sobie masy, nie tylko mog, ale wrcz musz korzysta ze rodkw mo-
bilizacji spoecznej. Innymi sowy, musz przeksztaci si z prostego zbioru w ruch
spoeczny.
Naley poczyni tu jedno zastrzeenie. Nie kady zbir ideologw narodowych
jest ruchem narodowym. Mobilizujc masy, ruch spoeczny moe sta si na tyle
silny, e do realizacji swych celw zaczyna korzysta z mediw (radio, telewizja,
Internet) oraz instytucji pastwowych (szkolnictwo, nauka, sdy). Tego typu odgr-
ny sposb realizacji roszcze prowadzi do tego, e ruch systematycznie si instytu-
cjonalizuje i nie musi duej korzysta z mobilizowania ludzi. Mniej kosztowne jest
umieci swoj wizj narodu w podrczniku szkolnym ni nieustannie mobilizowa
pod jej sztandarami ludzi. W tym momencie ruch przestaje by ruchem i przeksztaca
si ponownie w zbir ideologw narodowych, np. nauczycieli prezentujcych dzie-
ciom dan ideologi narodow. Nie oznacza to jednak, e w takich przypadkach SRS
staje si bezuyteczna. Kady bowiem zbir ideologw narodowych jest efektem
wczeniejszego dziaania ruchw narodowych. Co wicej, aby podway panujc
ideologi narodow, np. w szkole, naley skorzysta ze rodkw ruchu spoecznego.
Moemy wic powiedzie, e nard jest zbiorem ruchw spoecznych, z ktrych
jedne instytucjonalizuj wasne ideologie narodowe, a drugie przeciwstawiaj zin-
stytucjonalizowanym ideologiom ideologie konkurencyjne, ktra gosz przy uyciu
rodkw mobilizacji. Jeli wic nie zawsze nard jest ruchem spoecznym, to ruchy
spoeczne stanowi najwaniejszy element narodu.
Jednak najwaniejszym uzasadnieniem wartoci teorii jest wykorzystanie jej
w badaniu empirycznym. Jeli teoria jest teori dobr, powinna wie do nowych
bada i nowych wnioskw. Aby dowie, e ten warunek SRS spenia, najpierw
sformuuj przy jej uyciu pen definicj i wyjanienie narodu, a nastpnie zastosuj
je do analizy procesu unarodowienia mas.

Definicja i wyjanienie
Rozpocznijmy od definicji narodu. Jeli zgodnie z pocztkow intuicj potraktu-
jemy nard jako ruch spoeczny ideologw narodowych, bdziemy mogli zastoso-
wa wobec niego klasyczny dla SRS schemat Charlesa Tillyego (2005: 220). Ot
w tej perspektywie na ruch spoeczny skadaj si trzy konstytutywne elementy:
a) kampania spoeczna (dziaalno ruchu narodowego nie moe ogranicza si
do pojedynczej akcji, musi by dugofalowa);
b) repertuar (ruch narodowy ma do wyboru szerok gam sposobw artykulacji
wasnych roszcze: protesty, marsze, petycje, wiece, pikiety, naciski bezporednie
itp.) i
 NARD JAKO RUCH SPOECZNY 57

c) przedstawienia grupowego poczucia wartoci (Worthiness), zjednoczenia

(Unity), licznoci (Numbers) i zaangaowania (Commitment) (ruch narodowy bdzie
stara si zachowa jedno, sta si jak najbardziej liczny, posiada zaangaowa-
nych i wartociowych czonkw). Szczeglnym przypadkiem retoryki mobilizacyj-
nej jest prymordializm, ktry przedstawia nard jako jeden, moralny i niemiertelny
(uczewski 2010: 10).
Przejdmy teraz do sformuowania zasad penego wyjanienia tak zdefiniowa-
nego narodu przy uyciu narzdzi SRS.
Klasyczna polska socjologia ruchw spoecznych, reprezentowana przez Zna-
nieckiego (1988: 121128), Krzywickiego (1978: 817937), Czarnowskiego (1982:
79236), a przede wszystkim prawdziwego prekursora na tym polu Jzefa Chaa-
siskiego (zob. uczewski 2008a), pokazywaa, e wyjaniajc zjawiska spoeczne
musimy zwrci uwag na trzy aspekty: kontekst spoeczny (podoe historyczne),
interakcje midzy podmiotami (relacje, stosunki) oraz mechanizmy kognitywne
(wychowanie).
Wspczesna socjologia ruchw spoecznych doprecyzowuje intuicje sformuo-
wane przez klasykw.
Kontekst spoeczny SRS analizuje na trzech wymiarach: politycznym, ekono-
micznym i kulturowym. Na kontekcie ekonomicznym skupia si perspektywa mobi-
lizacji zasobw (resource mobilization; McCarthy i Zald 1977, 2001), na kontekcie
politycznym perspektywa procesu politycznego (political processes theory; PPT;
Goodwin i Jasper 1999; McAdam 1982; Tarrow 1994), a na kontekcie kulturowym
perspektywa interpretatywna (Benford i Snow 2000). Jako e sfera polityczna,
ekonomiczna i kulturowa nigdy nie wpywaj bezporednio na aktorw, analizuje
si je przez pryzmat mechanizmw rodowiskowych, tj. traktuje si polityk, kul-
tur i gospodark jako struktury moliwoci dziaa aktorw, ktre utrudniaj bd
uatwiaj rozwj ruchu narodowego. W tym kontekcie mwi si wic o strukturze
moliwoci politycznych (political opportunity structure, POS; Meyer i Minkoff
2004; Tarrow 1994: 18), strukturze moliwoci ekonomicznych (Kousis 2004; Ko-
usis i Tilly 2005) i, analogicznie, strukturze moliwoci kulturowych (Jasper 1997;
Goodwin i Jasper 1999).
Badacze ruchw spoecznych bior rwnie pod uwag interakcje pomidzy
podmiotami, negocjacje ideologii, konflikty midzy ideologiami oraz powstawanie
kontrideologii (Benford i Snow 2000: 612). Poniewa podstawowe pytanie studiw
nad narodem dotyczy tego, jak ideologia narodowa, goszona przez elity narodo-
we, zostaje przyswojona przez masy, stajc si tosamoci narodow, kluczem do
zrozumienia tego procesu jest dyskurs narodowy, ktry stanowi medium midzy
ideologi a tosamoci. Jak pokazuje SRS, dyskurs narodowy nie jest po prostu
wyartykuowaniem obiektywnej ideologii narodowej, lecz jednoczenie procesem
jej zmiany. Za Robertem Benfordem i Davidem Snowem (2000: 623627) moemy
zwrci uwag na nastpujce modyfikacje ideologii, jakie maj miejsce w trakcie
jej artykuowania (procesy: dyskursywne, strategiczne i interaktywne):
A. czenie (bridging). W dyskursie ideologia narodowa moe czy si z ele-
mentami (religia, rodzina, prawa czowieka), z jakimi si dotychczas nie czya.
58 MICHA UCZEWSKI

B. Wzmocnienie (amplification). W dyskursie narodowym mog zosta podkre-

lone pewne elementy, a inne wyciszone (silencing).
C. Transformacja (transformation). Dyskurs narodowy moe doprowadzi do
tego, e ideologia zupenie zmieni swoje znaczenie.
D. Przeniesienie/rozszerzenie (extension). Dyskurs narodowy moe odnosi si
do grupy, do ktrej nie odnosia si dotd ideologia narodowa.
Wreszcie, SRS analizuje, pod jakimi warunkami dana ideologia zostanie akcep-
towana przez ludzi. Najoglniej rzecz biorc dana ideologia narodowa zostanie przy-
swojona, jeli jest ideologi realistyczn. Realizm za definiuj tutaj jako spjno
wewntrzn samego przekazu (ideologii narodowej), i dalej: jako spjno pomi-
dzy nadawc (grup nacjonalizujc) a odbiorc (grup nacjonalizowan), nadawc
(grup nacjonalizujc) a jego przekazem (ideologi), przekazem (ideologi) a od-
biorc (grup nacjonalizowan) (zob. ilustracja 1).

Ilustracja 1. Wymiary spjnoci

Teraz moemy kady z tych wymiarw opisa nieco dokadniej (tabela 1).

Tabela 1. Realizm ideologii narodowej

1. Spjno ideologia-grupa nacjonalizujca Grupa nacjonalizujca posiada odpowiednie rodki

do propagowania ideologii narodowej
2. Spjno ideologia-ideologia Ideologia nie zawiera wykluczajcych si da.
(spjno wewntrzna)
3. Spjno ideologia-grupa nacjonalizowana

3a. Spjno z tradycj Ideologia jest zgodna z tosamociami grupy, tj.

tym, czym grupa jest.
3b. Spjno z celami Ideologia jest zgodna z celami (wartociami i inte-
resami) grupy, tj. tym, czym grupa chce by.
4. Spjno grupa nacjonalizujca-grupa W oczach grupy nacjonalizowanej, przedstawiciele
nacjonalizowana grupy nacjonalizujcej s wiarygodni, a ich dziaa-
nia s spjne.

1. Spjno ideologii narodowej z grup nacjonalizujc wymaga, by goszone

przez ni postulaty nie pozostay jedynie w sferze ideaw, lecz byy moliwe do
 NARD JAKO RUCH SPOECZNY 59

zrealizowania. Innymi sowy, cele musz by spjne ze rodkami, ktrymi dysponuje

ruch.
2. Spjno dyskursu narodowego wymaga, eby dania formuowane przez
ideologi nie byy wzajemnie sprzeczne (Benford i Snow 2000: 619620).
3. Spjno dyskursu narodowego z grup nacjonalizowan wymaga tego, by ide-
ologia narodowa odpowiadaa dotychczasowej ideologii grupy, a w szczeglnoci,
eby bya (a) prawidow interpretacj rzeczywistoci (zgodno z tradycj; diagno-
stic frame), (b) prawidow interpretacj przeksztacenia rzeczywistoci (zgodno
z wartociami i interesami grupy; prognostic frame). Na kadym z tych wymiarw
ideologia musi pozostawa bliska modelom wyznawanym przez sam grup. Bli-
sko ta ma dwa wymiary: ilociowy i jakociowy. Po pierwsze wic, ideologia musi
dotyczy wielu wymiarw ycia grupy (scope), a w szczeglnoci tego, co zaprzta
j w dniu codziennym (experiential reality). Po drugie, musi dotyczy centralnych
narracji i celw grupy (centrality) (Benford i Snow 2000: 615622).
4. Spjno grupy nacjonalizowanej z grup nacjonalizujc wymaga tego, by
(a) dania tej pierwszej byy zgodne z jej przekonaniami i dziaaniami (to, co grupa
robi, nie przeczy temu, co gosi, i temu, do czego jest przekonana), a take (b) by
jej przedstawiciele byli wiarygodni wobec grupy nacjonalizowanej (np. posiadajc
odpowiedni status i wiedz) (Benford i Snow 2000: 620621).
Naley przy tym zaznaczy, e powysze warunki s cile ze sob zwizane.
Jeli ktry z nich nie jest speniony albo speniany jest w mniejszym stopniu, musi
zosta skompensowany przez spenienie pozostaych warunkw w stopniu wik-
szym. Na przykad ideologia, ktra nie jest zgodna z tradycj i celami grupy, mimo
to moe by realistyczna, jeli dysponuje silniejszymi rodkami do realizacji swych
celw. Z drugiej strony, ideologia realistyczna moe nie dysponowa adnymi rod-
kami mobilizacji i nie by racjonalna ze wzgldu na cele, jeli jest tym bardziej
tradycjonalistyczna.
Sia teorii narodu jako ruchu spoecznego bdzie zalee od tego, czy bdzie ona
uyteczna w analizie poszczeglnych studiw przypadku. Tutaj chciabym si skupi
na procesie konstrukcji nowoczesnego narodu, a w szczeglnoci na powstaniu i roz-
woju polskiej tosamoci narodowej wrd galicyjskich chopw w drugiej poowie
XIX wieku (uczewski 2008b).

Kontekst kulturowy na wsi

Aby wyjani i opisa ten proces, musimy okreli najpierw, kim byli chopi,
zanim stali si Polakami, to znaczy, jakie byy ich tradycje i cele.
Chop galicyjski, mimo e pod wzgldem etnicznym by Polakiem mwi po
polsku i wyznawa religi katolick do pocztkw XX wieku nie posiada polskiej
tosamoci narodowej. Proces unarodowienia mg trwa jeszcze duej w odda-
lonych od reszty wiata zaciankach (Bujak 1903: 6). Nie mog wic nas dziwi
sowa Franciszka Bujaka (1903), autora klasycznej monografii wsi, ktry w 1903
roku pisa: Uwiadomienie narodowe nie postpio jeszcze tak daleko, aby si lud
tutejszy wyrzek zasadniczej nieprzyjani i nieufnoci dla surdutowcw. Wielu jest
60 MICHA UCZEWSKI

jeszcze w micej i okolicy ludzi, ktrzy na zapytanie kim s (jakiej s narodowo-

ci), odpowiadaj po namyle, e s katolikami w przeciwiestwie do luteranw
i ydw, albo e s chopami, albo wreszcie cysarskimi. Na przekonywanie ich,
e s Polakami, obruszaj si i nie chc dalej rozmawia (tame, s.131). I tak bya
to oznaka postpu, gdy przed dwudziestu jeszcze laty w wielu okolicach mona
byo ulec poturbowaniu za przekonywanie chopa, e jest Polakiem (Bujak 1904:
47). mica nie bya pod tym wzgldem adnym wyjtkiem. Bujak, ktry by najwy-
bitniejszym znawc stosunkw galicyjskich, uoglnia swj wniosek take na inne
wsie: Jedn z najwaniejszych wad naszego ludu [] jest brak uwiadomienia na-
rodowego, brak poczucia polskoci (Bujak 1904: 43).
Ze sw Bujaka moemy wycign wniosek na temat gwnych tosamoci
mieszkacw galicyjskich wsi. Po pierwsze, byli katolikami (tosamo religijna),
po drugie chopami (tosamo klasowa czy te stanowa), a po trzecie monar-
chistami (tosamo imperialna). Z takim opisem zgodne s obserwacje Ludwika
Stommy z jego klasycznej pracy o dziewitnastowiecznej wsi (1986: 63), w ktrej
pisze, e gwnymi identyfikacjami dla wczesnego chopa byy: katolik i chop.
Autor dodaje do nich jeszcze tutejszy, naley jednak zaznaczy, e inaczej ni
tosamo imperialna, nie miaa ona charakteru politycznego.

Kontekst kulturowy na emigracji

Pocztkw polskich nowoczesnych ruchw narodowych naley upatrywa po
roku 1831. Gdy po nieudanym powstaniu Wielka Emigracja staa si gwnym
orodkiem ruchw narodowych, podzielia si na dwa, konkurujce ze sob nurty:
radykalny i konserwatywny. Przewag zdoby nurt pierwszy, reprezentowany przez
najsilniejsz emigracyjn organizacj, Towarzystwo Demokratyczne Polskie, ktre
przejo wolnomularskie hasa wolno, rwno, braterstwo, nabierajc akcentw
antykatolickich (skoro Grzegorz XVI legitymizowa zabory), antymonarchistycznych
(skoro monarchowie byli zaborcami) i rewolucyjnych (skoro tylko rewolucja moe
przynie niepodlego Polski; zob. zwaszcza Walicki 2006: 45124). Z tym nur-
tem konkurowa ultramontanizm. Korzystajc z inspiracji de Maistrea, de Bonalda
i Lamennaisa, przeciwstawia radykaom sprawiedliwy ad, prawo i autorytet, po-
szanowanie wadzy cesarskiej oraz papiea jako ostatecznego arbitra (Szlachta 1996:
20, 33). Bya to przy tym bardzo silna ideologia narodowa. W zgodzie z prowidencjo-
nalistyczn wizj narodu uznano katolicyzm za cech definiujc polsko: Katoli-
cyzm nie jest tylko dodatkiem przypadoci narodowoci polskiej, ale jej integraln
czci i ywotnym tchnieniem (Szlachta 1996: 212). Spjno narodowi nadaway
elity szlachta i kler ktre jednoczenie miay by patronami niedojrzaego jeszcze
ludu, po to wszake, by systematycznie podnosi go kulturalnie, moralnie i gospodar-
czo. rodkiem do tego celu miaa by praca organiczna, uprzemysowienie, odro-
dzenie religijne ludu, poprawienie obyczajw i zwyczajw narodowych, rozlanie po
caej ludnoci owiaty i dobrego bytu, postawienie narodu silnym i wyksztaconym.
(Szlachta 1996: 37, 40, 229232, 243, 266). Taka wizja w oczywisty sposb staa
w niezgodzie z metodami rewolucyjnymi (Szlachta 1996: 37).
 NARD JAKO RUCH SPOECZNY 61

Poniewa ideologia ultramontaska bya niespjna z nastrojami panujcymi

na emigracji, mona j uzna za nierealistyczn nie odpowiadaa ani tosamoci
emigrantw, ani ich celom, nie potrafia te dokona szerokiej mobilizacji wrd
wychodcw, ograniczajc si do oddziaywania na pojedyncze osoby. Jej najpo-
waniejszym reprezentantem byo powstae z inspiracji Mickiewicza w 1834 roku
zgromadzenie Braci Zmartwychwstacw. Przewodzi mu Bogdan Jaski, ktry
zgromadzi takich dziaaczy, jak Piotr Semenenko, Jan Komian, Aleksander Jeo-
wicki i Hieronim Kajsiewicz (Szlachta 1996).
Z racji swojego radykalizmu, TDP byo najlepszym kandydatem do stworzenia
skutecznego ruchu narodowego i przeniesienia (czy te lepiej powiedzie: wniesie-
nia) ideologii narodowej ze szlachty do chopstwa. A jednak prba mobilizacji do
radykalnej ideologii narodowej, ktrej w 1846 roku dokona Edward Dembowski,
zakoczya si katastrof, ktra przesza do historii pod nazw rabacji galicyjskiej.
Chopi nie tylko nie powstali przeciw cesarzowi, ale w imi cesarza powstali prze-
ciwko powstacom. W ten sposb realistyczna ideologia emigracyjna okazaa si
nierealistyczn ideologi w kraju.
Ultramontanizm rwnie nie mg pochwali si sukcesami w unarodowieniu
chopa. Cho lepiej ni w Paryu rozwija si na ziemiach polskich, to i tam po
powstaniu styczniowym znalaz si w powanym kryzysie (Szlachta 1996: 244;
zob. te Zieliski 1994: 112). W takiej sytuacji swoje wpywy zachowa jedy-
nie w najbardziej lojalistycznej z polskich prowincji, Galicji (Szlachta 1996:
5152), przy czym pod przewodnictwem ks. Zygmunta Goliana i ks. Edwarda
Podolskiego rozwin on pewne cechy specyficzne. W stosunku do emigracji
i Wielkopolski znacznie bardziej pozytywnie oceniano tu rol rzdu centralnego
(wzmocnienie), wic z dynasti Habsburgw wielkie nadzieje i widzc w niej
najlepszego gwaranta trwania polskiej narodowoci (Szlachta 1996: 233, 265,
266). Pojawiy si take wtki antyydowskie (poczenie), ktre wczeniej nie
byy akcentowane (Szlachta 1996: 53). Lata siedemdziesite XIX wieku przy-
nosiy jednak stopniowy schyek ultramontanizmu galicyjskiego (Szlachta 1996:
53). W tym sensie okaza si on nierealistyczny, gdy przesta odpowiada elitom
narodowym, nie przedstawia im racjonalnych celw, a nade wszystko straci
zdolno mobilizacji. Nikt nie sprbowa przeniesienia tej ideologii do spoecz-
noci wiejskich.

Dyfuzja ideologii narodowej

Nie oznacza to jednak, e ideologia ultramontaska upada. Przej j bowiem
wprost ks. Stanisaw Stojaowski, ktry swoj dziaalno rozpocz od wsppracy
z ks. Edwardem Podolskim i ks. Zygmuntem Golianem (Kcki 1937: 26, 32, 33, 46,
Szlachta 1996: 4853, 5759), publikujc w 1872 roku rozpraw Doktryny ultra-
montaskie i nieomylny Papie-krl (Kcki 1937: 2829, 34). Redaktor Wieca
i Pszczki w krtkim czasie uczyni z ideologii ultramontaskiej najbardziej re-
alistyczn ideologi w dotychczasowych dziejach Polski. W zgodzie z jej podstawo-
wymi zaoeniami konsekwentnie gosi w swych publikacjach:
62 MICHA UCZEWSKI

a) monarchizm (w peni aprobowa haso Przy Tobie Najjaniejszy Panie, na-

pisa nawet apologetyczn broszurk ycie i rzdy cesarza F. Jzefa. Swoje impe-
rialistyczne przekonanie dobitnie wyrazi w motcie Pszczki: A co jest cesarskie,
cesarzowi. A co jest Boego, Bogu);
b) solidaryzm spoeczny (gwnym hasem Wieca byo solidarystyczne
zawoanie Zygmunta Krasiskiego, zwizanego przecie bardzo cile ze Zmar-
twychwstacami, Z szlacht polsk polski lud. Ks. Stojaowski bardzo ostro
krytykowa antypaternalistyczny slogan Obierajmy swego obierajmy chopa,
podkrelajc, e lepiej gosowa na pana ni wieniaka, bo wieniak si na niczym
nie wyznaje)2;
c) poczenie katolicyzmu z polskoci (Jakubowska 1995: 1216; Kudaszyk
1998: 1945).
Gwnym celem ks. Stojaowskiego byo przeksztaci chopa w wiatego oby-
watela, Polaka i dobrego katolika (Koodziejczyk 2002: 51). Podstawowa innowa-
cja polegaa nie na transformacji ideologii ultramontaskiej, lecz na jej przeniesieniu
w nowy kontekst; skierowaniu jej do chopw, a wic do grupy, do ktrej dotd
nikt jej w sposb systematyczny nie kierowa. Sukces tej operacji by olbrzymi.
Masy chopskie, dotd wrogie wobec Polakw, staway si polskimi nacjonalista-
mi. Potomkowie tych, ktrzy pi rnli, gosili prowidencjonalistyczn ideologi
narodow.

Zmiana kontekstu spoecznego w Galicji

Tak jak radykalna ideologia demokratyczna bya realistyczna na emigracji, a nie-
realistyczna w Galicji, tak ideologia ultramontaska okazaa si nierealistyczna na
emigracji, a dziki ks. Stojaowskiemu realistyczna w Galicji. Dlaczego ks. Sto-
jaowskiemu udao si to, czego nie udao si radykaom?
Po pierwsze, zmieni si negatywny kontekst spoeczny dla polskich ruchw na-
rodowych. Po drugie, ks. Stojaowski zdoby olbrzymie zaufanie wrd chopw
(spjno midzy ruchem narodowym a unarodowianymi masami). Po trzecie, go-
szona przez niego ideologia bya dobrym modelem rzeczywistoci chopw, zgod-
nym z ich wczesn tosamoci; ideologia ta ponadto rysowaa przed nimi racjo-
nalne cele, odpowiadajce ich wartociom i interesom (spjno ideologii z grup
nacjonalizowan). Po czwarte i najwaniejsze, do jej propagowania ks. Stojaowski
zaprzg najnowoczeniejsze rodki mobilizacji spoecznej (spjno midzy ide-
ologi a grup nacjonalizujc). W skrcie, udao mu si speni wszystkie kryteria
realistycznej ideologii narodowej i stworzy niezwykle skuteczny ruch spoeczny.
Rozpocznijmy od kontekstu spoecznego. W roku 1846 kontekst polityczny dla
rozwoju ruchu narodowego w Galicji by bardzo niesprzyjajcy. W takiej sytuacji
jedyn moliw odpowiedzi Polakw moga by dziaalno konspiracyjna. T
za wadze austriackie systematycznie zwalczay. Konspiratorzy nie posiadali rw-
nie adnych staych rde utrzymania, musieli polega na dobrej woli wacicieli

2
Pszczka nr 2 z 16 listopada 1876, s. 16.
 NARD JAKO RUCH SPOECZNY 63

dworw, co nie byo strategi skuteczn i moliw do utrzymania w duszej per-

spektywie. I rzecz najwaniejsza: chopi obawiali si powrotu Polski, utosamianej
z paszczyzn, ufali za to swojemu monarsze. Ruch Dembowskiego by zatem ska-
zany od samego pocztku na porak, musia dziaa bowiem w niesprzyjajcym
kontekcie politycznym, ekonomicznym i kulturowym.
Po trzydziestu latach sytuacja radykalnie si zmienia. W dobie autonomii gali-
cyjskiej ruchy polskie nie napotykay na formalne przeszkody stawiane przez pa-
stwo. Mimo przysowiowej galicyjskiej ndzy, ju nie pojedyncze dwory, lecz boga-
ci chopi mogli stanowi dobr baz finansow dla ruchu. Wreszcie, powoli zacieraa
si pami o paszczynie, mimo e chopi wci uwaali si za cysarskich. Z tej
nowej przestrzeni moliwoci postanowi skorzysta ks. Stanisaw Stojaowski. Nie
udaoby mu si to jednak, gdyby nie zdoby zaufania chopw i nie zrezygnowa
z ideologii radykalnej, niespjnej z tradycjami i celami wsi galicyjskiej, na korzy
ideologii ultramontaskiej.

Relacje Stojaowski-chopi
Ju sama rola ksidza szczeglnie predestynowaa Stojaowskiego do wprowa-
dzania innowacji spoecznych. W sposb naturalny stawa si bowiem porednikiem
midzy rnymi grupami (zob. Tilly 2005: 224). Z jednej strony, mia bezporedni
dostp do wsi, a z drugiej nalea do narodowego obozu konserwatywnego. Ten
przyszy ludowy trybun od samego pocztku wykorzystywa t pozycj, by docie-
ra do chopw i mobilizowa ich dla sprawy ludowej. Zaczem ich odwiedza
w mieszkaniu opisywa swe pierwsze kontakty z chopami cesarskimi we Lwowie
a rozmawiajc z nimi o tem i owem, przekonaem si, e nie byli to ludzie li, tyl-
ko ciemni. Suchali chtnie, gdy si do nich przemawiao yczliwie lub tumaczyo
jak spraw. Z pocztku zdaje si podejrzewali, e przychodz w jakich celach
ukrytych, co chopi nazywaj podrywk, lecz gdy przez czas duszy, tj. przez par
sesji przychodziem, a niczego w zamian nie daem, nabrali wikszego zaufania
(cyt. za. Szaflik 1976: 114). Posiadajc niekwestionowan charyzm, potrafi prze-
kona do siebie osoby pocztkowo mu niechtne. Ksidz by dla biednych, a biedni
byli dla ksidza opowiadali o nim chopi. To by ich Ksidz, gdy wczuwa si
w krzywdy ludzi ciemionych, rozumia ich niedol i stara si im pomaga (Pa-
ach 1999: 79). W ten sposb przeamywa on najwiksz przeszkod w docieraniu
do chopa stawa si bowiem w jego oczach wiarygodnym rzecznikiem sprawy
narodowej.
Od samego pocztku redagowania przeze Wieca i Pszczki chopi kie-
rowali do niego liczne listy dzikczynne. Widzieli w nim Dobrodzieja, Najlepsze-
go Ojca, ktremu bliska jest dola ludu i narodu, przeciwnika niemoralnoci (Kc-
ki 1937: 38, 168). Charakterystyczne byy tego typu wypowiedzi: Ja Wieniec
i Pszczk uwaam jako drug matk, bo mi daa pozna, e jestem Polakiem
i nie tylko mnie, ale i wielu innym, ktrzy nie mieli wikszych nauk (cyt. za Szaflik
1976: 3334).
64 MICHA UCZEWSKI

Spjno z tosamoci chopw

Podstawowe elementy ideologii Redaktora by zgodne z podstawowymi elemen-
tami konserwatywnej tosamoci chopskiej. I tak, lojalizmowi ks. Stojaowskiego
odpowiada monarchizm chopw; ultramontanizmowi w wszym znaczeniu ka-
tolicyzm, paternalizmowi klasowo. W wersji autora Doktryn ultramontaskich
nawet polskie hasa narodowe straciy dla chopw swoje niepokojce brzmienie.
Po pierwsze, ks. Stojaowski gono podkrelajc sw polsko, unaocznia cho-
pom, e istniej Polacy, ktrym zaley na dobru chopa i ktrzy mog je skutecznie
realizowa. Inaczej, ni czyniono to dotychczas, gosi on paternalizm i solidaryzm
spoeczny nie po to, by chopw demobilizowa, lecz przeciwnie mobilizowa,
wcza w ycie polityczne i podnosi do poziomu warstw wyszych. Owiecona
szlachta i kler miay suy interesom chopw tak dugo, a samo chopstwo dziki
edukacji i zaangaowaniu politycznemu bdzie mogo przej sprawy w swoje rce.
W zwizku z tym by to paternalizm dla wsi w peni funkcjonalny.
Po drugie, hasa narodowe przestay by utosamiane z czym wrogim, gdy ks.
Stojaowski poczy je z monarchizmem i katolicyzmem, elementami gboko przy-
swojonymi przez chopw, w ten sposb sprawiajc, e element nowy, nard, stawa
si chopom bliszy. Poszed on tu tak daleko, e od samego pocztku systematycz-
nie utosamia katolicyzm z polskoci w czstej u niego zbitce katolicko-polski
(Kcki 1937: 39)3.
Taki zabieg nie tylko wynika z teoretycznych zaoe ultramontanizmu, lecz
take z praktyki. Jedynie bowiem poczenie narodu z katolicyzmem, twierdzi ks.
Stojaowski, mogo przekona chopw do hase narodowych: Haso w duchu naro-
dowym kady sobie inaczej tumaczy. [] Naleaoby do ludu przemwi w duchu
polskim, w duchu, ktryby by w zgodzie z tem w czem Polska wzrosa, czem si
wsawia, [], ju nie powiem: w duchu religijnym, [lecz] katolicko-polskim (Kc-
ki 1937: 59). O trafnoci tego sdu przekonywa go take przykad antykatolickiej
polityki Rosji i Niemiec, ktra w istocie zmierzaa do wynarodowienia Polakw,
a take niebezpieczestwo rutenizacji chopw w Galicji Wschodniej (Kcki 1937:
61, 67). W konsekwencji ju od pierwszego numeru Wieca zapowiada: Roz-
szerza cze Kocioa katolickiego w sercach katolickiego, polskiego ludu bdzie
zawsze najpierwszem i najwaniejszem zadaniem naszem4.

Spjno z celami chopw

Cho ks. Stojaowski kad nacisk na skonstruowanie ideologii narodowej jako
modelu rzeczywistoci, to jednoczenie w najbardziej newralgicznych miejscach
proponowa ideologi jako model przeksztacajcy rzeczywisto.
W kadym swym wystpieniu porusza wszystkie najwaniejsze dla wocian
kwestie: prawa wyborcze, ustawy gminne, owieckie, drogowe, problem serwitutw

3
Por. np. Wieniec nr 1 z 7 stycznia 1876, s. 4.
4
Wieniec nr 1, 1875, s. 4.
 NARD JAKO RUCH SPOECZNY 65

itp. (Kudaszyk 1998: 9; Kcki 1937: 35). Inaczej ni we wczeniejszych pismach

dla chopw, Redaktor nie ogranicza si do moralistyki, lecz wypowiada si na te-
maty polityczne, gospodarcze, spoeczne i edukacyjne, sowem, pisa o wszystkim,
co dla chopa jest jak zapowiada pierwszy numer Wieca przyjemne i poy-
teczne (Kudaszyk 1998: 8; Kcki 1937: 18).
czy on rwnie interes ekonomiczny chopa z modernizacj i rozwojem na-
rodowym, przy czym najwiksz rol miay tu odgrywa kka rolnicze (Gurnicz
1963). W jego pismach mona byo przeczyta liczne rady gospodarcze i zapozna
si z rolniczymi innowacjami. Propagowa rwnie owiat i abstynencj (Kcki
1937: 89) i zachca do interesowania si yciem publicznym, radami powiatowymi,
wszelkimi zebraniami i wyborami (Kcki 1937: 3536).
W sytuacji wsi pouwaszczeniowej miejsce dworu jako negatywnego punktu od-
niesienia zajo pastwo i ydzi [jako wyznanie od red.] (Tokarski 2003). Std
Stojaowski, z jednej strony, zmierza do dania chopom wpywu na instytucje pa-
stwa (pod patronatem Kocioa i poprzez owieconych przedstawicieli elit), a z dru-
giej do wyeliminowania z ycia wsi ydw, dominujcych w sferze ekonomicznej
i konserwujcych na wsi struktury feudalne. W stosunku do galicyjskiej ideologii
ultramontaskiej nastpowao tu dalsze wzmocnienie wtkw antyydowskich.
Ks. Stojaowski przedstawia ydw nieodmiennie jako miertelnych wrogw
galicyjskiego chopa. Klasowe, antyydowskie nastawienie mg przy tym bardzo
atwo poczy z religi (katolicy versus ydzi) i narodem (Polacy versus ydzi).
Polacy na nieszczcie nie umieli i nie lubili zajmowa si handlem pisa. [ydzi
za] nie bardzo si wywdziczali Polsce za t gocinno, gdy zawsze szli i id teraz
rka w rk z nieprzyjacimi narodu naszego, a nawet mowy naszej nie wyuczyli si
dobrze5. W nastpnych latach zaostrzy jeszcze swe stanowisko. Gosi na przykad,
e wyswobodzenie si z dominacji ydw jest narodowym obowizkiem. Najpierw
naleaoby si nam wyzwoli z tego przekonania, e ydzi kiedykolwiek mog sta
si Polakami i naszymi szczerymi brami. Nie ma Polakw Mojeszowego wy-
znania. Nawet chrzest nie sprawi, e yd przestanie by ydem, bo narodowo
jest jakby natur, ktrej nie zmieni nikt w sobie, chyba powoli j przerobi i zatrze.
Dodawa jednak, e naley unika szczucia ydw6 (zob. Kcki 1937: 8890).

Mobilizacja spoeczna
Stojaowski stworzy zatem niezwykle realistyczn ideologi narodow, przy
czym bya to ideologia wewntrznie spjna, nie zawieraa bowiem w oczach cho-
pw wzajemnie wykluczajcych si da. Jednak nawet najbardziej realistyczna
ideologia pozostanie ideologi na papierze, jeli jednostki j goszce nie posiadaj
wystarczajcych rodkw do jej propagowania. Innymi sowy, skuteczn ideologi

5
Wieniec nr 3 z 20 lutego 1875, s.26. Ks. Stojaowski przez cae ycie by reprezentantem
ideologii antyydowskiej. Swe pisma z dum okrela jako antysemickie, wystpowa w nich przeciw
pladze ydowskiej i popuszczaniu cugli ydowstwu [sic!] (zob. Kudaszyk 1998: 2728).
6
Wieniec nr 5 z 24 lutego 1881, s. 3334.
66 MICHA UCZEWSKI

narodow musi gosi ruch spoeczny. Do czasu Stojaowskiego nie udao si stwo-
rzy strategii, ktre byyby w stanie mobilizowa chopw przez duszy czas do
danej ideologii. Dopiero on wprowadzi szereg innowacji i stworzy z dotychcza-
sowych form spjn cao, ktr systematycznie ulepsza. W ten sposb sta si
wynalazc nowoczesnego ruchu narodowego w Galicji.
Po pierwsze, zamiast pojedynczych akcji od poowy lat siedemdziesitych pro-
wadzi on nieustannie, rozcignit na dziesiciolecia, kampani aktywizujc cho-
pw. Jej podstaw byy redagowane i kolportowane przez niego gazetki ludowe. Wy-
kaza przy tym wielk pomysowo. Aby poszerzy krg czytelnikw, obnia cen,
rozdawa premie prenumeratorom, uprawia marketing bezporedni, a nawet korzy-
sta z afiszw (Kcki 1937: 39, 44). W konsekwencji ju w 1876 roku Wieniec
i Pszczka miay wicej ni tysic abonentw, a do koca lat osiemdziesitych
sprzedawano ju 16001800 egzemplarzy. Co wicej, ks. Stojaowski dynamicznie
rozszerza swoj aktywno wydawnicz. Obok dwch wyej wymienionych pu-
blikowa pismo satyryczne (Cepy), witeczne (Niedziela), religijne (Posa-
niec nakad kilkadziesit tysicy egzemplarzy, kolportowany w Wielkopolsce i na
lsku), pisma dla robotnikw (Robotnik), inteligencji (Piast) i duchowiestwa
(Dzwon), a take kalendarze, biblioteczki i dodatki: kobiecy (Niewiasta) i go-
spodarczy (Gospodarz Wiejski). A do drugiej poowy lat dziewidziesitych
Wieniec i Pszczka z 4500 prenumeratorw zajmoway dominujc pozycj na
rynku (Struve 2005: 129).
Po drugie, skorzysta on z repertuaru ruchu spoecznego. Czerpa tu z wielu r-
de, przykadw dostarcza mu zwaszcza ruch ludowy i polityczny z Wielkopol-
ski, lska i Austrii (dyfuzja repertuaru; Tilly 2005: 215226). W swej dziaalnoci
wykazywa niezwyk wrcz pracowito (czyta w siedmiu jzykach) i ruchliwo
(systematycznie uczestniczy w midzynarodowych zjazdach katolickich), co po-
zwalao mu doskonale orientowa si we wspczesnych trendach myli europejskiej
i strategiach ruchw masowych (Kcki 1937: 45).
Najwaniejszy element repertuaru stanowiy wiece; w ruchu politycznym Galicji
absolutna innowacja. Na ich pomys ks. Stojaowski wpad, biorc udzia w misjach
jezuickich, podczas ktrych organizowano spotkania z chopami, gdzie zapoznawa-
no ich ze sprawami obywatelskimi (Kcki 1937: 6263). Ich olbrzymi sukces prze-
kona go ostatecznie, e agitacja patriotyczna powinna opiera si wanie na takiej
formie (Kcki 1937: 56). W ten sposb zrealizowa on to, co Charles Tilly (2005:
224) nazywa lokaln adaptacj repertuaru.
Poniewa w swojej pracy zmierza do dalszej dyfuzji wiecw jako formy mobi-
lizacji, poczwszy od 11 numeru Wieca z 1876 roku tumaczy czytelnikom, na
czym polega i do czego suy ta forma mobilizacji (s.1). Po takim instruktau w na-
stpnym roku sam zacz organizowa pierwsze w Galicji zgromadzenia wocia-
skie. Systematycznie wprowadza kolejne taktyczne innowacje (Tilly 2005: 223),
takie jak pielgrzymki (do witych i wieckich miejsc), uroczystoci rocznicowe
i sejmiki (Jakubowska 1995: 14; Kcki 1937: 4952). Ju w 1876 roku ks. Stojaow-
ski by gotw prowadzi kampani wyborcz, ktra znacznie wykraczaa poza trady-
cyjne posania wyborcze (Gurnicz 1963: 4647). W roku 1883 w czasie wyborw do
 NARD JAKO RUCH SPOECZNY 67

agitacji uywa czasopism, wiecw przedwyborczych oraz uroczystoci narodowych

(dwusetna rocznica zwycistwa Jana Sobieskiego pod Wiedniem, na uroczysto
w Krakowie miao przyby a 12 tys. chopw; Olszewski 1996: 213). W ten sposb
nieustannie rozszerza repertuar strategii mobilizowania ludnoci.
Wreszcie, aby zmobilizowa chopw, Stojaowski czyni uytek z retoryki
WUNC, ktra udowadniaa, e chopi jako Polacy s wartociowi (W), liczni (N),
i jeli nie stanowi jeszcze jednoci (U), tym bardziej musz si angaowa na are-
nie publicznej (C). Redaktor pokazywa, e chopi s Polakami, niezalenie od ich
wiadomoci narodowej. Wizao si to z utosamieniem narodu z katolicyzmem.
Religia suya temu, by tym silniej wykaza moralno, jedno i niemiertelno
polskiego narodu. Dziki niej ks. Stojaowski konstruowa tak narracj historyczn,
ktra czynia chopw czci tysicletniego narodu7.

Instytucjonalizacja ruchu spoecznego

Znakiem zwikszajcej si siy ruchu ks. Stojaowskiego bya jego instytucjo-
nalizacja. W 1878 powoano Towarzystwo Ludowe Owiaty i Pracy, wzorujce si
na wielkopolskich kkach rolniczych, przeksztacone w Towarzystwo Kek Rol-
niczych (1882), ktre obok dziaalnoci gospodarczej prowadzio take dziaalno
edukacyjn (Kcki 1937: 52).
Redaktor Wieca w wyborach do Sejmu Krajowego w 1889 roku patronowa
pierwszym prbom budowy partii chopskiej, popierajc chopski komitet wyborczy
w Sdeckiem. Czterech wybranych do Sejmu jego przedstawicieli zaoyo Klub Ka-
tolicko-Ludowy, ktry Stojaowski planowa przeksztaci w stronnictwo polityczne
(Gurnicz 1963: 4952). Udao si do tego doprowadzi po kilku latach, gdy w 1893
roku powstaa pierwsza na ziemiach polskich partia chopska, Zwizek Stronnictwa
Chopskiego (Gurnicz 1963: 4546). Do Zarzdu Gwnego wybrano ks. Stojaow-
skiego, a jego pisma stay si oficjalnymi organami partii. Ruch chopski wkroczy
w now faz, ktrej symbolem w dwudziestoleciu midzywojennym mia sta si
Wincenty Witos, w modoci namitny czytelnik gazetek ks. Stojaowskiego.

Perspektywy teorii
Pokazaem wyej, jak teoria ruchw spoecznych moe pomc opisa i wyjani
proces powstania nowoczesnego narodu. Oto ks. Stojaowski przenoszc ideologi
ultramontask na galicyjski grunt, sprawi, e staa si ona ideologi realistyczn.
Jego najwaniejsza innowacja polegaa na rozszerzeniu ideologii narodowej na now
grup, do tej pory pozostajc poza polem uwagi konserwatystw, oraz na wyko-
rzystaniu rodkw mobilizacji do jej propagowania. W konsekwencji zostaa ona
zaakceptowana przez elity polityczne wsi, stajc si fundamentem nowych instytucji
spoecznych: edukacyjnych, gospodarczych i politycznych. Nasze rozwaania moe-
my podsumowa w tabeli 2.

7
Wieniec nr 9 z 1875, s. 3.
68 MICHA UCZEWSKI

Tabela 2. Realizm ideologii ultramontaskiej

Ideologia ultramontaska Ideologia ultramontaska

na emigracji w Galicji
Ideologia jest zgodna z celami jej Tak Tak
nadawcy.
Ideologia jest zgodna z jego tosa- Tak Tak
mociami.
Nadawca posiada odpowiednie Nie (nie jest zainteresowany Tak (repertuar ruchu spoecz-
rodki do propagowania ideologii. chopstwem) nego, instytucje)
Ideologia zawiera wykluczajce si Nie Nie
dania.
Ideologia jest zgodna z celami Nie (nie jest do nich kiero- Tak (rozwj ekonomiczny)
chopw. wana)
Ideologia jest zgodna z ich tosamo- Nie (nie jest do nich kiero- Tak (ideologia katolicka
ci. wana) i monarchiczna)
Chopi posiadaj rodki oporu wobec Tak Tak (nieformalne rodki
ideologw. oporu)
W oczach chopw ideologowie s Nie (nie znaj ich) Tak (ks. Stojaowski)
wiarygodni.

Podejcie SRS oferuje wany impuls dla rozwoju narodoznawstwa, pozwalajc

nam wyj poza dotychczasowe schematy i zaproponowa nowe, oryginalne in-
terpretacje. Zamiast zatem obowizujcego szablonu reformatorzy szlacheccy
Kociuszko romantyzm radykalni demokraci ruch ludowy (progresywny)
unarodowienie chopa otrzymujemy schemat konkurencyjny: ultramontanie
ruch ludowy (konserwatywny) unarodowienie chopa (zob. np. Janik 1936; Le-
wandowski 1996; Michaowski 1996; Struve 2005). W konsekwencji dziki SRS
moemy pokaza wbrew powszechnemu przekonaniu, e to nie ideologie progre-
sywne, lecz konserwatywne, takie jak ultramontanizm wanie, w pierwszym okresie
byy odpowiedzialne za unarodowienie galicyjskiego chopa.
Co ciekawe, dotd proces dyfuzji ultramontanizmu i mobilizacji pod jego hasa-
mi nie tylko nie zosta opisany, lecz nawet dostrzeony. Kluczow rol ultramontan
w rozwoju narodowym pomijali polscy narodoznawcy (np. Bocza-Tomaszewski
2006; Kizwalter 1999; epkowski 1967; Nowak 2008; Walicki 2006), badacze ruchu
ludowego (Dabrowski 2004; Gurnicz 1963; Kisielewski 1987; Molenda 1999; Stau-
ter-Halsted 2001; Szaflik 1976; Struve 2005: 130, 332) i samego ultramontanizmu
(Ludwikowski 1978; Matusik 1998; Szlachta 1996). Dlaczego tak si stao? Z jednej
strony, przyczynio si do tego dziedzictwo PRL, kiedy to w zgodzie z obowizujc
ideologi przedstawiano Stojaowskiego jako ksidza postpowego (zob. Szaflik
1976), a z drugiej badacze nie dysponowali precyzyjnymi narzdziami do badania
tych procesw, co prowadzio do tego, e powtarzali dominujce narracje. SRS, jak
myl, pozwala nam tego unikn.
Na koniec zadajmy pytanie, czy teori narodu jako ruchu spoecznego mona sto-
sowa nie tylko do pocztku nowoczesnego narodu, lecz rwnie do postnowocze-
 NARD JAKO RUCH SPOECZNY 69

snoci, ktra ma oznacza jego kres (zob. Bauman 2000: 347366; Malanka 2011).
To pytanie zawiera w sobie dwa podpytania: (a) czy jest dzi miejsce dla ruchw
spoecznych?, (b) czy jest miejsce dla ideologii narodowej?
Wiek XXI nie zapowiada koca ruchw spoecznych. Od poowy XVIII wieku,
kiedy to po raz pierwszy si pojawiy, ruchy spoeczne nieustannie rozwijaj si,
stosujc coraz szerszy repertuar, ktry obejmuje teraz komunikacj elektroniczn.
Naley si raczej spodziewa, e ten trend w przyszoci si utrzyma (Tilly 2005:
220221). Waniejsze zatem pytanie polega na tym, czy owe ruchy bd odwoywa-
y si do ideologii narodowej. Sformuuj kilka argumentw, ktre poka, e jest to
wysoce prawdopodobne.
Po pierwsze, pastwo narodowe, mimo relatywnego osabienia (Appadurai 2005:
237), nadal pozostaje najsilniejsz instytucj, ktra w sposb systematyczny nacjo-
nalizuje swoich obywateli. Z jednej strony, ruchy spoeczne mog wykorzystywa
pastwo do propagowania wasnej ideologii narodowej (konserwatywnej bd pro-
gresywnej, bliszej bd dalszej polityce pamici), a z drugiej ruchy spoeczne
mog si przeciwstawia dominujcej ideologii narodowej.
Po drugie, jeli pastwo narodowe sabnie na tyle, e ulega rozpadowi, na jego
gruzach nie pojawiaj si jedynie tosamoci lokalne, regionalne czy etniczne, lecz
take, a moe przede wszystkim, narodowe. Ideologia etniczna bardzo szybko prze-
ksztaca si w ekskluzywistyczn ideologi narodow. Bardzo dobrym tego przy-
kadem jest proces rozpadu Jugosawii, za ktrym sta etnonacjonalizm (Altermatt
1998).
Po trzecie, powstanie ponadnarodowych organizacji, takich jak Unia Europejska,
rwnie nie prowadzi do zaniku ideologii narodowych (zob. Burgoski 2008). Z jed-
nej strony, takie organizacje mog budzi opr grup, ktry bdzie si artykuowa
w ruchu pod hasami narodowymi (zob. Castells 2008). Z drugiej za, mog by wy-
korzystywane przez ruchy spoeczne w interesie spoecznoci narodowych (Tarrow
2005). Co wicej, same instytucje ponadnarodowe przejmuj ideologi narodow
(zob. uczewski 20062007), odwouj si do niej nawet postmodernici i kosmo-
polici (Billig 2008: 267).
Wreszcie, po czwarte, zwikszajce si przepywy ludzi i informacji midzy
pastwami rwnie nie prowadz do zanikania ideologii narodowych. Przeciwnie,
mniejszoci rozwijaj wasne nacjonalizmy diaspory czy te transnacjonalizmy
(Appadurai 2005). W spoecznociach za, ktre przyjmuj imigrantw, nacjonalizm
banalny, zimny, utajony, moe zosta bardzo szybko zaktywizowany i przeksztaci
si w nacjonalizm gorcy (Billig 2008). Aby tak si stao, obecno mniejszoci nie
musi by realna, moe by jedynie wyobraona na podstawie przekazw pyncych
z nowych mediw, takich jak Internet (Appadurai 2005: 230).
To wszystko sprawia, e we wspczesnych spoeczestwach nie mamy do czy-
nienia z zanikiem ideologii narodowych i artykuujcych je ruchw. Rnica polega
na tym, e ideologie narodowe przeksztacaj si i e pojawiaj si ideologie hybry-
dowe: transnarodowe, postpastwowe, ponadnarodowe, etnonarodowe, ale za ka-
dym razem narodowe. Wskazuje to nie tyle na sabo ideologii narodowej, ile na
jej ywotno, przejawiajc si w nieustannych transformacjach. Poniewa nic nie
70 MICHA UCZEWSKI

zapowiada tego, e nard jako ruch spoeczny miaby zanikn, teoria narodu jako
ruchu spoecznego powinna w przyszoci pokaza swoj uyteczno.

Literatura
Altermatt, Urs. 1998. Sarajewo przestrzega: etnonacjonalizm w Europie. Krakw: Znak.
Appadurai, Arjun. 2005. Nowoczesno bez granic. Kulturowe wymiary globalizacji. Krakw:
Universitas.
Bauman, Zygmunt. 2000. Ponowoczesno jako rdo cierpie. Warszawa: Sic!
Benford, Robert i David A. Snow. 2000. Framing Processes and Social Movements: An Over-
view and Assessment. Annual Review of Sociology 26: 611639.
Billig, Michael. 2008. Banalny nacjonalizm. Krakw: Wydawnictwo Znak.
Bocza-Tomaszewski, Nikodem. 2006. rda narodowoci: powstanie i rozwj polskiej wia-
domoci w II poowie XIX i na pocztku XX wieku. Wrocaw: Wydawnictwo Uniwersytetu
Wrocawskiego.
Bujak, Franciszek. 1903. mica wie powiatu Limanowskiego: stosunki gospodarcze i spoecz-
ne. Krakw: G. Gebethner i spka.
Bujak, Franciszek. 1904. Wie zachodnio galicyjska u schyku XIX wieku. Krakw.
Burgoski, Piotr. 2008. Patriotyzm w Unii Europejskiej. Warszawa: NCK.
Castells, Manuel. 2008. Sia tosamoci. Warszawa: WN PWN.
Czarnowski, Stefan. 1982. Wybr pism socjologicznych. Warszawa: KiW.
Dabrowski, Patrice. 2004. Commemorations and the Shaping of Modern Poland. Bloomington:
Indiana University Press.
Goodwin, Jeff i James M. Jasper. 1999. Caught in a Winding, Snarling Vine: The Structural Bias
of Political Process Theory. Sociological Forum 14(1): 2754.
Gurnicz, Antoni. 1963. O rwn miark dla chopw pogldy i dziaalno pierwszej chop-
skiej organizacji politycznej w Polsce Zwizku Stronnictwa Chopskiego, 18931908. Kra-
kw: LSW.
Jakubowska, Barbara. 1995. Ruch ludowy wobec przeszoci narodowej: do 1939 r. Warszawa:
Trio.
Janik, Micha. 1936. Na drogach myli ludowej. Studja historyczno-literackie. Lww: Gubry-
nowicz.
Jasper, James M. 1997. The Art of Moral Protest: Culture, Biography and Creativity in Social
Movements. Chicago: University of Chicago Press.
Kcki, Franciszek. 1937. Ksidz Stanisaw Stojaowski i jego dziaalno spoeczno-polityczna.
Lww.
Kisielewski, Tadeusz. 1987. Ojczyzna, chopi, ludowcy. Warszawa: LSW.
Kizwalter, Tomasz. 1999. O nowoczesnoci narodu: przypadek Polski. Warszawa: Semper.
Koodziejczyk, Arkadiusz. 2002. Ruch ludowy a Koci rzymskokatolicki w latach II Rzeczy-
pospolitej. Warszawa: LSW.
Konecki, Krzysztof. 2000. Studia z metodologii bada jakociowych: teoria ugruntowana. War-
szawa: PWN.
Kousis, Maria. 2004. Economic Opportunities and Threats in Contentious Environmental Poli-
tics. A View from the European South. Theory & Society 33(3/4): 393416.
Kousis, Maria i Charles Tilly. 2005. Economic and Political Contention in Comparative Per-
spective. Boulder: Paradigm Publishers.
Krzywicki, Ludwik. 1978. Wybr pism. Warszawa: PWN.
Kudaszyk, Andrzej. 1998. Ks. Stanisaw Stojaowski. Studium historyczno-prawne. Wrocaw.
 NARD JAKO RUCH SPOECZNY 71

Lewandowski, Czesaw. 1996. Idea narodu w myli politycznej ruchu ludowego do 1939 roku.
W: Jan Jachymek, Kazimierz Sowa i Micha liwa (red). Chopi. Nard. Kultura. Myl
polityczna ruchu ludowego. Rzeszw: WSP w Rzeszowie.
Ludwikowski, Rett. 1978. Polityczny rodowd stereotypu Polaka-katolika. Z rozwaa nad tra-
dycyjnymi nurtami polskiej kultury politycznej. Zeszyty Naukowe UJ. Studia Religiologi-
ca, z. 3. Krakw.
epkowski, Tadeusz. 1967. Polska. Narodziny nowoczesnego narodu, 17641870. Warszawa: PWN.
uczewski, Micha. 20062007. Europa i Mesjasz: Denis de Rougemont midzy Karlem Bar-
them a Bruksel. Teologia Polityczna (4): 177194.
uczewski, Micha. 2008a. Jzef Chaasiski jako badacz i dziaacz ruchw spoecznych. Prze-
gld Humanistyczny 6: 4764.
uczewski, Micha. 2008b. Ultramontaskie rda ruchu ludowego. W: Patriotyzm i zdrada.
Granice realizmu i idealizmu w polityce i myli polskiej. Red. Jacek Kloczkowski i Micha
Szudrzyski. Krakw: OMP.
uczewski, Micha. 2009. Chop polski w teorii i praktyce. Roczniki dziejw spoecznych
i gospodarczych LXIX.
uczewski, Micha. 2010. Socjologia narodu w kryzysie. Krytyczne wprowadzenie. Studia So-
cjologiczne 4: 735.
Malanka, Tomasz. 2011. Podzwonne dla narodu. O zbiorowych tosamociach ery globalnej.
W: Leszek Korporowicz (red.). Wspczesne przestrzenie tosamoci. Krakw (w druku).
Matusik, Przemysaw. 1998. Religia i nard: ycie i myl Jana Komiana: 1814 1877. Pozna:
Wydawn. Poznaskie.
McAdam, Doug. 1982. Political Process and the Development of Black Insurgency, 19301970.
Chicago: University of Chicago Press.
McAdam, Doug i David A. Snow. 1997. Social Movements: Readings on their Emergence,
Mobilization, and Dynamics. Los Angeles: Roxbury Publishing Company.
McAdam, Doug, John D. McCarthy i Mayer N. Zald. 1996. Comparative Perspectives on Social
Movements: Political Opportunities, Mobilizing Structures, and Cultural Framings. Cam-
bridge: Cambridge University Press.
McAdam, Doug, Sidney Tarrow, Charles Tilly. 2001. Dynamics of Contention. Port Chester:
Cambridge University Press.
McCarthy, John D. i Mayer N. Zald. 1977. Resource Mobilization and Social Movements:
A Partial Theory. American Journal of Sociology 82 (6): 12121241.
McCarthy, John D. i Mayer N. Zald. 2001. The Enduring Vitality of the Resource Mobilization
Theory of Social Movements. W: Jonathan H. Turner (red.). Handbook of Sociological The-
ory, s. 533565.
Meyer, David S. i Debra Minkoff. 2004. Conceptualizing Political Opportunity. Social Forces
82(4): 14571492.
Meyer, David S. i Sidney Tarrow (red.). 1998. The Social Movement Society: Contentious Po-
litics for a New Century. People, Passions, and Power. Lanham: Rowman and Littlefield.
Meyer, David S., Nancy Whittier i Belinda Robnett. 2001. Social Movements: Identity, Culture,
and the State. Oxford: Oxford University Press.
Michaowski, Stanisaw. 1996. Lud a niepodlego polski w myli politycznej okresu zaborw.
W: Jan Jachymek, Kazimierz Sowa i Micha liwa (red). Chopi. Nard. Kultura. Myl
polityczna ruchu ludowego. Rzeszw: WSP w Rzeszowie.
Molenda, Jan. 1999. Chopi, nard, niepodlego. Warszawa: Neriton.
Morris, Aldon D. i Carol McClurg Mueller (red.). 1992. Frontiers in Social Movement Theory.
New Haven: Yale University Press.
72 MICHA UCZEWSKI

Nowak, Joanna. 2008. Duchowe pitno spoeczestw: zoono i przeobraenia polskiej reflek-
sji nad narodem w XIX wieku. Warszawa: Slawistyczny Orodek Wydawniczy.
Olszewski, Daniel. 1996. Polska kultura religijna na przeomie XIX i XX wieku. Warszawa:
PAX.
Paach, Stanisaw. 1999. Ksidz Stanisaw Stojaowski: obroca ludu polskiego. Marki: Mi-
chalineum.
Snow, David, A. Sarah, A. Soule i Hanspeter Kriesi. 2007. The Blackwell Companion to Social
Movements. Oxford: Blackwell.
Stauter-Halsted, Keely. 2001. The nation in the village : the genesis of peasant national identity
in Austrian Poland, 1848-1914. Ithaca: Cornell University Press.
Stomma, Ludwik. 1986. Antropologia kultury wsi polskiej XIX w. Warszawa: PAX.
Struve, Kai. 2005. Bauern und Nation in Galizien : ber Zugehrigkeit und soziale Emanzipa-
tion im 19. Jahrhundert. Gttingen: Vandenhoeck & Ruprecht.
Szacki, Jerzy. 2004. Is There Such a Thing as the Sociology of Nations? The Polish Sociolo-
gical Bulletin 1: 314.
Szaflik, Jzef. 1976. O rzd chopskich dusz. Warszawa: LSW.
Szlachta, Bogdan. 1996. ad, Koci, nard. Krakw: Aureus.
Tarrow, Sidney. 1992. Mentalities, Political Cultures, and Collective Action Frames. W: A.
Morris i C. McClurg Mueller (red.). Frontiers in Social Movement Theory. New Haven:
Yale University Press, s. 174202.
Tarrow, Sidney. 1994. Power in Movement: Social Movements, Collective Action and Politics.
Cambridge: Cambridge University Press.
Tarrow, Sidney. 2005. The New Transnational Activism. New York: Cambridge University Press
Tilly, Charles. 2002. Stories, Identities, and Political Change. Lanham Md.: Rowman & Littlefield.
Tilly, Charles. 2005. Identities, Boundaries, and Social Ties. Boulder: Paradigm Publisher.
Tokarski, Sawomir. 2003. Ethnic Conflict and Economic Development: Jews in Galician agri-
culture 18681914. Warszawa: Trio.
Walicki, Andrzej. 2006. Mesjanizm Adama Mickiewicza w perspektywie porwnawczej. War-
szawa: IBL.
Zieliski, Zygmunt. 1994. Mit Polak-katolik. W: Wojciech Wrzesiski (red.). Polskie mity
polityczne XIX i XX wieku. Wrocaw.
Znaniecki, Florian. 1988. Wstp do socjologii. Warszawa: PWN.

Nation as a Social Movement

Summary

Though a number of theorists pointed to similarities between nations and social movements,
they did not employ instruments of social movement theory (SMT). The purpose of this article
is to show fruitfulness of such an approach. Specifically, SMT will serve to define nation as
a social movement as well as to conceptualize and operationalize full explanation of national
phenomena. To demonstrate the validity of this approach, I apply it to an analysis of one of
the most important social processes: construction of modern nations, whereby I focus on the
example of Polish Galicia. Despite the many existing studies, I hope to prove that SMT provides
a more innovative and exhaustive description and explanation of that fundamental process. The
article concludes by showing that SMT might be applied both to early as well as postmodern
phase of development of nations.
Key words: theory of nation; nationalism; social movement; Ultramontanism; Polish peasant.