Wikingowie
magiczna medycyna izioolecznictwo
Magdalena Gruszkiewicz1, Agnieszka wikliska2, Agnieszka Kuchta2
1
Apteka Szpitalna Uniwersyteckiego Centrum Klinicznego wGdasku
2
Zakad Chemii Klinicznej, Katedra Analityki Klinicznej, Wydzia Farmaceutyczny zOddziaem Medycyny Laboratoryjnej,
Gdaski Uniwersytet Medyczny
Adres do korespondencji: Agnieszka wikliska, Zakad Chemii Klinicznej, Katedra Analityki Klinicznej, Wydzia Farmaceutyczny
zOddziaem Medycyny Laboratoryjnej, Gdaski Uniwersytet Medyczny, ul. Dbinki 7, 80-211Gdask, e-mail: acwik@gumed.edu.pl
The Vikings magical and herbal medicine In the period from the
late VIII to XI century, the Northern areas of Scandinavia were inhabited
by tribes called the Vikings. First of all these people were known for
plunder, killings and attacks on lands inhabited by other tribes. In fact
at that time the Scandinavians were adeveloped society which was
occupied with trade, architecture, gathering and agriculture. The Vikings
created arich culture with its own system of beliefs. Their faith was
strongly connected with all domains of their life, including their health.
The treatment administered by sorcerers/tribal soothsayers used the
properties of many plants in the healing process and the treatment of
the warriors. The herbs which were used by people treating the wounded
Vikings were an integral part of their everyday life. Herbs were gathered,
cultivated and imported from around the Mediterranean Sea areas
and they played apivotal role in their medicine. Despite the simplicity
of the methods of treatment and making many mistakes while trying
to implement new ways of healing, we cannot deny that many of the
methods and natural substances used by the Vikings could have brought
relief to some sick people.
Keywords: the Vikings; herbal medicine; history of pharmacy; history of
medicine.
Farm Pol, 2014, 70(8): 442-451
Wstp
Lud pnocnej Europy, czyli wikingowie, za-
synli przede wszystkim jako barbarzycy ipira-
ci dopuszczajcy si krwawych czynw: mordo-
wali, grabili, palili osady, wymuszali okupy, brali
niewolnikw. Samo wyraenie vkingr mikill (po-
chlebne wrd miejscowych) oznaczao czowieka
walczcego na morzu, eglarza ipirata, aokrele-
nie: wyrusza vking znaczyo jecha na wypra-
w morsk, napad, grabie. Taki obraz wikingw
442
utrwali si przede wszystkim dziki autorom sag,
tworzcym narodow mitologi, apniej dziki re-
lacji biegych wpimie ksiy.
Tymczasem Skandynawia wokresie panowania
wikingw (schyek VIIIXI wiek) posiadaa samo-
dzieln imocno zakorzenion kultur. Na przeomie
IX iX wieku nastpi wzrost znaczenia portw, jak:
Hedeby irhus (Dania) czy Birka (Szwecja) iKau-
pang (Norwegia), ktre stay si wanymi orodka-
mi handlowymi wwczesnym wiecie. Wikingo-
wie podczas swoich podry ipodbojw odkrywali
izamieszkiwali nowe tereny, jak: Wyspy Owcze,
Islandi czy Grenlandi, atake okoo 1000r. jako
pierwsi Europejczycy dotarli do Ameryki.
Wikingowie wybierali wasnych krlw, ich in-
ynierowie budowali zamki imosty; zajmowali si
oni rwnie upraw ziemi ihandlem sigajcym da-
leko poza Skandynawi. Dziki wyprawom, zarw-
no handlowym, jak iwojennym, poszerzali swoj
wiedz wwielu dziedzinach ycia. Posiadali rw-
nie (jak na owe czasy) do rozwinity system lecz-
nictwa, podstaw ktrego byo wykorzystywanie
dobroczynnych waciwoci rolin. Ta umiejtno
przywracania zdrowia dziki stosowaniu miesza-
nek odpowiednich zi leczniczych iopatrywaniu
ran wojownikom bya wiedz podan iwysoko
cenion [1, 2].
Profilaktyka zdrowotna
wczasachwikingw
Wrd wikingw ycie codzienne, wtym zdro-
wie ileczenie chorych, byo cile powizane ze
wiatem magii. Rytuay towarzyszce wierzeniom
czsto zwizane byy zdomem irodzin, aprakty-
koway je gwnie kobiety [3].
Tom 70 nr 8 2014
 HISTO RIA FAR M AC JI IMEDYC Y N Y
Bardzo wana wyciu codziennym bya higie-
na, cho na temat stanu higieny uwikingw mog
dociera do nas rne informacje. Wszystko bo-
wiem zaleao od takich czynnikw, jak: zamo-
no, przynaleno do warstwy spoecznej, kultu-
rowej igeograficznej. Ludzie zwarstw najniszych,
jak: bezrolni, ciko pracujcy iczsto le odywia-
jcy si niewolnicy czy wikingowie biorcy udzia
wwyprawach ipodrach handlowych, ocodzien-
n higien iubir nie dbali tak skrupulatnie jak oso-
by zwyszych warstw spoecznych [4, 5].
Dowody na stosowanie rnego rodzaju zabie-
gw pielgnacyjnych przez wikingw moemy
odnale zarwno wliteraturze, czyli wtzw. sa-
gach, jak iwznaleziskach archeologicznych. My-
cie izabiegi pielgnacyjne, jak: czesanie iobcinanie
wosw byy rutynow czci codziennego ycia.
Przedmioty toaletowe, jak: grzebienie, pilniki do
paznokci, wykaaczki, pincety czy skrobaczki do
czyszczenia uszu znajdowano zarwno wgrobach
kobiet, jak imczyzn. Najczciej wykonane byy
one ze zwierzcych koci, poroa, anawet koci so-
niowej [1, 4, 5].
Osobliwym bogactwem Islandii, zasiedlonej
przez wikingw, byy rda geotermalne. Nowi
przybysze potrafili doskonale wykorzysta tego
typu dobra naturalne, budujc kpieliska ia-
nie. Wniektrych regulowano nawet temperatu-
r kpieli przez doprowadzanie wody zdwch r-
de ciepego izimnego. Na Islandii oraz winnych
miejscach pozbawionych ciepych rde uywano
rwnie wanien [4, 5].
Warto doda, e styl ycia wikingw przyczy-
nia si do dobrej higieny jamy ustnej. Mao prze-
tworzone jedzenie iniewielka ilo cukru wdiecie
sprzyjaa niewielkiemu rozwojowi prchnicy, zbie-
giem lat widoczne byo natomiast znaczne cieranie
si zbw. Co ciekawe, wikingowie, oprcz tatuay
Tom 70 nr 8 2014
na skrze, ozdabiali rwnie zby poprzez obie-
nia wypenione barwnikiem. Krl duski inorwe-
ski Harald Sinozby (911987r.) swj przydomek
zyska nie dziki prchnicy, azamierzonym zabie-
gom upikszajcym [1, 5, 6].
Rozwaajc problem profilaktyki zdrowotnej
za czasw wikingw, naley rwnie wspomnie
odiecie wczesnych Skandynaww, ktra miaa
ogromny wpyw na stan ich zdrowia. Bardzo wan
rol odgrywao owiectwo irybowstwo. Hodowa-
no take bydo, owce, konie, kozy iwinie. Odna-
leziono szcztki ptactwa (kury), ainformacje oho-
dowli gsi moemy odnale wpieniach isagach.
Wikingowie, jak ireszta Europejczykw wtamtych
czasach, po wyeksploatowaniu pastwisk jesieni
sortowali bydo. Pozostawiano tylko silne osobniki,
ktre mogy przetrwa zim idla ktrych wystar-
czyo ograniczonej iloci paszy. Po oprawieniu mi-
so wdzono, suszono, solono imarynowano, robic
zapasy na mrone miesice.
Ogromn rol wczasach wikingw odgrywa-
o rolnictwo oraz zbieractwo. Uprawiano jczmie,
owies, yto, od czasu do czasu pszenic oraz faso-
l, groch, cebul, chmiel ikapust, ktr prawdo-
podobnie sprowadzono wcelach uprawnych do Eu-
ropy Pnocnej [1, 7]. Zbierano dzikie owoce, ktre
jedzono wiee, jak rwnie przygotowywano za-
prawy. Popularne byy liwki, winie, jabka, grusz-
ki, tarnina, poziomki, jeyny, jagody bzu czarnego,
maliny, czarne jagody, dzika ra, orzechy lasko-
we iwoskie oraz odzie, zktrych prawdopo-
dobnie wyrabiano chleb. Ponadto wikingowie na
brzegach mrz zbierali wodorosty, ktre wyko-
rzystywali jako pokarm dla ludzi izwierzt [1, 7,
8, 9, 10]. Jedn zalg, ktr atwo mona byo zna-
le przy brzegu, bya czerwona alga zgromady kra-
snorostw (ac.Palmaria palmata; rycina1). Bya
ona rdem wielu witamin i mineraw; ceniono
Rycina 1a i b. Czerwona alga zgromady krasnorostw (Palmaria palmata)
443

Rycina 2. Pucnica islandzka (Cetraria islandica)
Rycina 3. Woskownica europejska (Myrica gale)
j rwnie za walory smakowe. Pucnica islandzka
(ac. Cetraria islandica) odgrywaa znaczc rol
wtradycji kulinarnej mieszkacw Islandii od cza-
sw pierwszych osad (rycina2). Wspomina si oniej
wzbiorze praw izasad leczenia Grgs, ktry obo-
wizywa na terenie Islandii. Oporzdzano ispo-
ywano pucnic wrny sposb. Gorcy bulion Seidr bya rodzajem szamanizmu, za jej pomo-
mia wywiera dziaanie wspomagajce ukad od-
dechowy podczas infekcji, astmy iwzapaleniu puc.
Wikingowie importowali rwnie rnego rodzaju
owoce zrejonw Morza rdziemnego, jak na przy-
kad brzoskwinie (ac. Prunus persica) iwinogro-
na (ac. Vitis vinifera), ktrych fragmenty znale-
ziono wokolicach miasta handlowego Hedeby. Mao
prawdopodobne jest, aby miejscowi uprawiali te ga-
tunki wrejonach poudniowej Skandynawii, jakkol-
wiek niewiele obecnie wiadomo otechnikach ina-
rzdziach stosowanych wwczas wogrodnictwie.
444
Istnieje jednak moliwo, e wikingowie stosowa-
li rodzaj szklarni czy inspektu wuprawie ciepolub-
nych gatunkw. Moliwe jest, e przejli techniki
upraw wykorzystywane wczeniej przez Rzymian,
jednak nieatwo jest znale jednoznaczne dowody,
by potwierdzi tego typu tez. Wikingowie nie stro-
nili te od trunkw alkoholowych. Pili sporo piwa,
ktre warzono zchmielu zwyczajnego (ac. Humu
lus lupulus) oraz woskownicy europejskiej (ac. My
rica gale; rycina3). Spoywali rwnie mid (sodki
sfermentowany napj powstay zmieszaniny miodu
pszczelego, przypraw iwody) iwino oraz tak zwa-
ny bjrr, czyli mocno sfermentowane wino owoco-
we [1, 5, 8, 9, 11, 12].
Warto doda, e wikingowie zbierali ihodowa-
li wiele rolin uywanych obecnie jako przyprawy.
Zpewnoci stosowali: koper, jaowiec, kminek,
chrzan, gorczyc, atake kolendr, majeranek,
mit oraz tymianek. Wikingowie szeroko zajmo-
wali si handlem, dlatego niektre uywane przez
nich przyprawy, jak na przykad: imbir, cynamon,
ziele angielskie, gaka muszkatoowa, godziki, po-
chodziy spoza Skandynawii [1, 13].
Magiczna medycyna
wczasachwikingw
Wikingowie, jak wszystkie ludy redniowiecz-
nej Europy, spotykali si zwieloma chorobami, za-
rwno wrodzonymi, jak inabytymi. Cz znich
gina po otrzymaniu miertelnych ran wczasie
walk, wielu prowadzio jednak pokojowy tryb ycia.
Napodstawie wykopalisk przeprowadzonych na te-
renie Danii stwierdzono, e wikingowie yli rednio
3555 lat, co moe wiadczy o do wysokim stan-
dardzie ycia, dobrym odywianiu iprbach lecze-
nia przynoszcych podane efekty [1].
Kto zajmowa si leczeniem wczasach wi-
kingw? Dziki wykopaliskom archeologicznym
stwierdzono, e czsto sztuk t praktykowali cza-
rownicy, wieszczki plemienne ikapani, ktrych
szcztki skadano w grobach wraz zmisternie wy-
konanymi rdkami. Odmiany magii, oktrych
dowiadujemy si ze rde pisanych, to midzy
innymi: seidr, spae, galdr oraz magia runiczna.
c zmieniano ludzki los, leczono, wywoywano
choroby, rzucano kltwy. Umiejtno tego ro-
dzaju magii opieraa si m.in. na sztuce warze-
nia trucizn ieliksirw, za pomoc ktrych inge-
rowano wstan umysu. Bya ona gwnie domen
kobiet. Spae to umiejtno jasnowidzenia, prze-
powiadania przyszoci. Galdr by gwnie prak-
tykowany przez mczyzn, polega na inkantowa-
niu run ipieni piewanych wokrelonych skalach
muzycznych, ajego zadaniem byo wprowadza-
nie wtrans [3].
Tom 70 nr 8 2014
 HISTO RIA FAR M AC JI IMEDYC Y N Y

Charakterystyczn postaci za czasw wikingw

bya wieszczka plemienna, kobieta szanowana, ale
zdrugiej strony budzca strach. Zazwyczaj zamiesz-
kiwaa lasy lub bagna zdala od osad iubieraa si
wskry ifutra (rwnie kota) ozdabiane ornamen-
tami. Przywoywaa duchy, inkantujc ipiewajc,
posugiwaa si rwnie biegle runami, ado okadza-
nia miejsc obrzdku iwprowadzania wstan medy-
tacji suyy jej eliksiry, wktrych skad wchodzi-
y czsto: szawia lekarska (ac. Salvia officinalis),
arcydzigiel litwor (ac. Archangelica officinalis),
werbena pospolita (ac. Verbena officinalis), babka
(ac. Plantago sp.) czy bylica pospolita (ac. Arte
misia vulgaris) [3].
Wikingowie borykali si zleczeniem wielu w-
czenie spotykanych schorze. Wwikszych mia-
stach handlowych, jak np. Birka, czst dolegliwo-
ci byy nudnoci ibiegunka. Przyczyn tego typu
objaww byy choroby pasoytnicze, poniewa bli-
sko studni isanitariatw wobrbie miasta sprzy-
jaa rozwojowi zakae. Zpowodu niedoywienia,
szczeglnie zim, wikingw nka szkorbut. Dzi-
ki odkryciom archeologicznym dowiadujemy si
rwnie, e wikingowie borykali si zartretyzmem,
zwyrodnieniami staww ikoci, guchot ilepo-
t starcz. Moemy przypuszcza, e zdarzay si
rwnie epidemie czerwonki, ospy, tyfusu, gruli-
cy czy trdu; przykadowo w949r. Dublin nawie-
dzia epidemia trdu ikrwawych biegunek. Nie ma
natomiast wpimiennictwie informacji oplagach,
ktre nkayby idziesitkoway ludno na bar-
dziej rozlegych terenach zamieszkaych przez wi-
kingw. Mae gospodarstwa iosady byy zazwyczaj
wolne od epidemii. Niestety zdarzao si, e chory
przybysz odwiedzajcy wiosk pozaraa jej miesz-
kacw. Zwyczajem stao si wic palenie rzeczy Rycina 4. Szalej jadowity (ac. Cicuta virosa)
iposa chorych, ktrzy zmarli, aby zapobiec roz-
przestrzenianiu si zaraz [1, 5, 6]. jej wypaleniu iskutecznie redukowa blizny. Sto-
Wikingowie czsto musieli mierzy si zopatry- sowano rwnie okady zbabki, ywokostu imio-
waniem ran izama. Sagi przytaczaj wiele przy- du owaciwociach antyseptycznych. Mid, ktry
kadw prb leczenia urazw odniesionych zarw- posiada wysok zawarto cukru, dziaa bakte-
no wbitwach, jak iwyciu codziennym. Zazwyczaj riobjczo dziki swoim waciwociom dehydrata-
mieszkacy pomagali sobie nawzajem, gdy ome- cyjnym. Wod do przemywania ran przed uyciem
dyka zwanego wwczas lknir byo trudno, czasa- gotowano. Moliwe, e by to pewien rodzaj stery-
mi nawet wojownicy opatrywali sobie sami krwa- lizacji przed kontaktem zuszkodzonymi tkanka-
wice rany na polach bitew. Na Islandii istnia zbir mi [18, 20, 21]. Nie zawsze jednak prby pomocy
praw izasad zwany Grgs, wktrym zapisane poszkodowanemu przybieray waciwy tor. Nie-
byy informacje, jak obchodzi si zrannymi, cier- zbyt efektywnym, anawet niebezpiecznym zabie-
picymi, krwawicymi. Zioowe rodki otrzymy- giem okaza si opatrunek zcykuty. Wycig zawie-
wane zmiejscowej rolinnoci podawano do picia rajcy szalej jadowity (ac. Cicuta virosa; rycina4)
lub stosowano wpostaci mazide na rany, ktre iszczw plamisty (ac. Conium maculatum; ryci-
uprzednio czyszczono, przyegano ibandaowano. na5) mg przedosta si do krwiobiegu. Mieszan-
Nastawiano rwnie koci, aby si poprawnie zra- ka ta moga pozbawi ycie pacjenta, poraajc jego
stay [4]. Wikingowie stosowali opatrunki na rany, ukad oddechowy [11, 22].
ktre, wedug obecnej wiedzy, mogy przynosi Wikingowie podejmowali rwnie prby szycia
ulg cierpicym. Okad ztuczonego pora icebu- ran. Stosowali koskie wosie, ktre niestety mo-
li lilii pomaga wochadzaniu rany po uprzednim go zainfekowa ran, jak rwnie podraniao skr

Tom 70 nr 8 2014 445


Rycina 5. Szczw plamisty (ac. Conium maculatum)
wok szww. Owiele lepszym materiaem uywa-
nym wtym celu byy jedwabne nici, ktre stosowa-
no rwnie do szycia gbokich ran trzewi [18, 22].
Wikingowie mieli swoje oryginalne sposoby okre-
lania rozlegoci urazw igbokoci ran. Wjednej bardziej wykwalifikowani medycy stosowali dra-
zsag lknir bada nieg pokryty krwi rannego wo-
jownika, apo jego rozpuszczeniu podaje go do ust
rannemu, twierdzc, e pochodzi zran wewntrz
ciaa. Innym ciekawym sposobem okrelenia gbo-
koci urazw byo podanie do picia napoju wposta-
ci gorcego bulionu zawierajcego zioa zdodatkiem
pora icebuli. Jeeli zrany zaczby wydobywa si
nieprzyjemny zapach, wiadczyoby to ouszkodze-
niu yciodajnych czci ciaa inieuchronnej mier-
ci pacjenta [4, 5, 18, 20, 21]. Wprzeciwnym przy-
padku chirurg my rce wjeszcze ciepym krowim
mleku (uwaano, e mleko wprost od wydojonej
krowy nie zdyo jeszcze zosta zanieczyszczone),
umieszcza trzewia wewntrz ciaa izaszywa [22].
Badania archeologiczne wykazay, e wikingo-
wie prbowali take leczy zamania eber, ko-
czyn iinnych czci ciaa. Szkielety czsto posiaday
lady ran leczonych inieleczonych, czyli miertel-
nych. wiadczyo to otym, e mimo bardzo cikich
obrae wikingom czsto udawao si wyleczy,
odzyska siy iniestety pniej zgin wkolejnej
potyczce. Sagi przytaczaj przykady dzielnych
iwalecznych wikingw, ktrzy pomimo odci-
tej stopy czy ran ciaa, wktrych widoczne byy
np. puca, kontynuowali walk zprzeciwnikiem,
apotem powracali do zdrowia [4, 5]. wczeni
mieszkacy terenw pnocnej Europy radzili so-
bie znastawianiem poamanych iskrconych ko-
czyn, stosujc bandae, szyny, anawet usztywnie-
nia, ktre speniay rol gipsu. Maczano opatrunki
wmieszaninie silnie ubitych biaek iwina. Po paru
godzinach wysychay one itworzyy rodzaj wmiar
446
sztywnego okadu. Wikszy problem nastrcza-
y poamane ebra, ktrych nie mona byo unie-
ruchomi, nie utrudniajc jednoczenie poszkodo-
wanemu moliwoci oddychania. Prawdopodobnie
wprzypadku zama wspomagano si narzdzia-
mi, dziki ktrym na zasadzie dwigni nastawiano
koci do waciwej pozycji. Wikingowie posugiwali
si sprztem sporo wikszym imniej precyzyjnym
ni dzi, ale przypominajcym dzisiejsze noe, skal-
pele, obcgi, piy czy psety. Posiadali zpewnoci
narzdzia zelementami elaza, ktre rozgrzewano
do czerwonoci iwykorzystywano do przyegania
ran. Niestety po tego typu zabiegach ranny wojow-
nik zpewnoci nie czu si najlepiej; takie post-
powanie wyniszczao pacjenta, mimo e wpewien
sposb zapobiegao infekcjom. Wjednej zsag po-
znajemy wojownika oimieniu Onund, ktry pod-
czas potyczki dozna cikich obrae wobrbie
nogi. Dokonano skutecznej amputacji, awmiej-
sce utraconej nogi zastosowano drewnian prote-
z. Od tej pory Onund zyska przydomek Treefo
ot, czyli wwolnym tumaczeniu: drewniana stopa.
Prbowano te przeprowadza zabiegi wprzypadku
urazw gowy. Oprcz opatrunkw na rany gowy
styczne metody radzenia sobie ze zdeformowanymi
komi czaszek. Jak si moemy domyla, stoso-
wanie motw kowalskich czy trepanw wtam-
tych czasach zapewne rzadko przynosio poda-
ne efekty [21, 22].
Niewiele informacji wliteraturze staronordyckiej
znajdziemy na temat ciy iporodu. Wiadomo, e
podczas porodu obecne byy wycznie kobiety ie
jego nieodcznym elementem byy czary. Kobiety,
ktre pomagay dziecku przyj na wiat nazywa-
no bjargrgr. Ich zadaniem byo rwnie piewanie,
korzystanie zrun i modlenie si (w celu uatwienia
porodu). Bogiem podnoci ibogactwa by Frejr.
Pozycja kobiet rodzcych bya odmienna od dzisiaj
preferowanych, gdy by to rodzaj kucania czy kl-
czenia na pododze zjednoczesnym wsparciem na
ramionach lub kolanach innej kobiety [14, 18, 19].
Pod koniec ery wikingw pojawiaj si pierwsze
wzmianki olekarzach. Krl duski inorweski Ma-
gnus Dobry, ktremu wg legendy ukaza si ojciec
wity Olaf, kiedy odnis zwycistwo nad Weneda-
mi w1043r., kaza wybra dwunastu mw, aby
bandaowali rany poszkodowanym wwalce onie-
rzom. Wrodzie kadego znich miaa utrzyma si
moc leczenia. Jednym zpotomkw owej dwunast-
ki by Hrafn Sveinbjarnnarson, ktry zasyn jako
najsynniejszy lekarz Islandii [6, 7, 14].
Po przyjciu chrzecijastwa przez pastwa
skandynawskie (jako pierwsza zkrajw skandy-
nawskich chrzest przyja Dania w965r. za pano-
wania Haralda Sinozbego), kultywowanie magii
ijej wykorzystanie wlecznictwie nadal byo jednak
Tom 70 nr 8 2014
 HISTO RIA FAR M AC JI IMEDYC Y N Y
powszechnie stosowane istniej pisane informacje
okontynuowaniu stosowania run jako metod lecze-
nia po zakoczeniu ery wikingw [7, 18].
Warto doda, e za pomoc choremu lub ranne-
mu medyk pobiera opat wzalenoci od wielko-
ci urazu. Jeeli znany by winowajca, wedug lokal-
nego prawa opat za leczenie musia uici on sam.
Honorarium lekarskie byo czsto obowizkowym
dodatkiem do tzw. nawizki, czyli rekompensaty
za zadan ran. Wypacano rwnie kostne, czy-
li opat za ran, zktrej wypada ko. Naleno s bardzo wanym dowodem wiadczcym orosn-
ta take miaa rn wysoko, wzalenoci od g- cym zainteresowaniu medycyn wtamtych czasach
bokoci urazu. Wczasach chrzecijaskich lekarza-
mi byli gwnie mczyni ibardzo czsto duchow-
ni, ktrzy posiadali wiedz medyczn przejt od
swoich braci zklasztorw ze rodkowej ipoudnio-
wej Europy. Pierwsze szpitale rwnie powstaway
przy klasztorach ikocioach, ze wzgldu na posia-
dan wiedz medyczn przez mnichw, prowa-
dzenie ogrodw bogatych wzioa lecznicze, atak-
e zpowodu przekona religijnych ichci pomocy
blinim [6, 7, 18, 19].
Zioolecznictwo werze wikingw
Istnieje niewiele bezporednich dowodw do-
tyczcych rodzajw zi stosowanych wlecznic-
twie przez wikingw. Pozostaoci rolin s trudne
do identyfikacji, poniewa przed zastosowaniem
rozdrabniano je, mielono, gotowano czy zaparza-
no, wic prbki pozyskane do bada s zazwyczaj
bardzo mae. Biorc jednak pod uwag, e ludno
wczesnych czasw nkay wielorakie choroby,
byoby nierozsdne zakada, e wikingowie nie
prbowali radzi sobie zich leczeniem za pomoc
dostpnych rolin [8].
Olekach naturalnych wykorzystywanych przez
tamtejsz ludno moemy doszuka si wzmia-
nek m.in. wdawnych legendach imitach kultu-
ry pnocnoeuropejskiej. Zioa werze wikingw
byy nieodcznym elementem ich ycia codzien-
nego. Metod prb ibdw poznawali waciwoci
odywcze iterapeutyczne czy trujce poszczegl-
nych gatunkw rolin. Niektre znich zbierali na
kach iwlasach, cz znich, ktrych korzystne
waciwoci zbiegiem czasu poznali, zaczli upra-
wia. Jeszcze inne, dziki silnie rozwijajcemu si
handlowi, odkrywali ikupowali od kupcw znad
Morza rdziemnego czy nawet Azji. Roliny to-
warzyszyy wikingom wcodziennym yciu, pod-
czas wykonywania wielu czynnoci, jak: gotowa-
nie, czarowanie, leczenie, opatrywanie ran, szycie
ubra, hodowanie zwierzt czy przygotowywanie
trunkw [12].
Herbarze zaczto tworzy po przyjciu chrze-
cijastwa przez pastwa skandynawskie. Ogrom-
ny wpyw na informacje zawarte wzielnikach miay
Tom 70 nr 8 2014
wierzenia ipraktyka medyczna oraz zioolecznic-
two stosowane wwczas wEuropie kontynentalnej.
Prawdopodobnie pierwsze skandynawskie zielniki
to Urtebogen albo Liber herbarum Duczyka Hen-
rika Harpestrenga zRoskilde [18]. Bardzo wan
pozycj literaturow by rwnie tak zwany Balds
Leechbook, ktry powsta wIXwieku. Tekst ten jest
napisany wjzyku staroangielskim, anazwa dwu-
tomowej ksigi pochodzi od sowa lekarz, chirurg
wtym jzyku. Informacje zawarte wmanuskrypcie
rwnie na terenach zasiedlanych przez Anglosa-
sw [21].
Jednym zzi, ktre szeroko stosowano wSkan-
dynawii, zarwno wkuchni, jak izpowodu wa-
ciwoci leczniczych, by arcydzigiel litwor (ac.
Archangelica officinalis; rycina6). Jest to rolina
zrodziny selerowatych, ktrej korze wykorzystuje
si jako surowiec. Pobudza on czynnoci wydzielni-
cze organizmu wpostaci liny, sokw trawiennych,
potu imoczu, dziaa rozkurczowo, wiatropdnie,
anawet uspokajajco. Olejek eteryczny wystpujcy
wcaej rolinie ma waciwoci dranice iznieczu-
lajce. Stosowany na skrze zwiksza jej ukrwienie
idziaa przeciwblowo, cho wniewielkim stop-
niu. Wykorzystywany by do nacierania przy ner-
woblach iblach reumatycznych. Olejek posia-
da ponadto waciwoci bakterio- igrzybobjcze.
Dzigiel wykorzystywany jest gwnie wdolegli-
wociach przewodu pokarmowego idrg cio-
wych, gdy dziaa rozkurczajco na minie gadkie.
Wzmaga on rwnie odporno ukadu nerwowe-
go, wczym przypomina korze e-szenia. Wedug
wierze korze arcydzigla noszony na szyi odp-
dza ze czary [12, 18, 19, 24].
Rycina 6. Arcydzigiel litwor (Archangelica officinalis)
447

Rycina 7. Jesion wyniosy (Fraxinus excelsior)
Rycina 8a i b. Reniec grski (Rhodiola rosea)
448
Drzewem zrodziny oliwkowatych, bardzo ce-
nionym wczasach wikingw, by jesion wyniosy
(ac. Fraxinus excelsior; rycina7). By on czsto
wykorzystywany podczas inicjacji szamaskich.
Wikingowie uwaali jesion za mityczn o wia-
ta, rosnc wrodku krainy bogw iczc trzy
strefy: niebiask, ziemsk ipodziemn. Wierzy-
li, e ma on waciwoci odstraszajce gady, abar-
dzo bali si mij zpowodu ich jadu. Uwaali, e sok
ilicie drzewa miay waciwoci antytoksyczne,
nasiona iowoce byy uwaane za afrodyzjak ibyy
gwarancj udanego porodu, kora natomiast poma-
gaa przy blach zbw [25].
Reniec grski (ac. Rhodiola rosea; rycina8)
jest gatunkiem nalecym do rodziny gruboszo-
watych. Wystpuje na caym obszarze okoobie-
gunowym. Surowcem jest kcze zkorzeniami,
zawierajce ogromn ilo substancji czynnych.
Dziaa pobudzajco, wzmacniajco iadaptogen-
nie, czyli zwiksza wytrzymao organizmu na
stres iinne niekorzystne czynniki rodowiska oraz
zwiksza odporno na choroby. Wikingowie zna-
li dziaanie reca istosowali go wanie wtym
celu, jak rwnie jako preparat podnoszcy pod-
no [24, 26].
Znali oni rwnie waciwoci maku lekar-
skiego (ac. Papaver somniferum) oraz lulka
czarnego (ac. Hyoscyamus niger). Obie roliny
byy cenione za ich waciwoci przeciwblowe,
znieczulajce oraz usypiajce. Lulek przypusz-
czalnie trafi do Skandynawii zimportu, gdy nie
jest on charakterystyczny dla flory skandynaw-
skiej [8, 9, 11].
Tom 70 nr 8 2014
 HISTO RIA FAR M AC JI IMEDYC Y N Y

Wuporczywym kaszlu stosowali rolin

owdzicznej nazwie szanta zwyczajna (ac. Marru
bium vulgare; rycina9). Surowcem jest ziele ogorz-
kim smaku. Rolina ta zawiera wsobie wiele zwiz-
kw czynnych, midzy innymi luzy, ktre dziaaj
wykrztunie. Mona j stosowa wnieycie grnych
drg oddechowych, kaszlu, astmie, atake wzabu-
rzeniach przewodu pokarmowego, wtroby iwo-
reczka ciowego. Wstanach przezibieniowych,
kaszlu czy grypie stosowano rwnie ziele mierz-
nicy czarnej (ac. Ballota nigra; rycina10). Zawiera
ona olejki eteryczne, dziki ktrym posiada charak-
terystyczny zapach. Wedug starej metody, stoso-
wanej take obecnie, zaparzano, anawet gotowano
spor ilo ziela, ktr nastpnie sodzono do sma-
ku ipodawano choremu do wypicia [21].
Wikingowie bardzo dobrze znali antybiotykowe
waciwoci czosnku ipora, oba zrodzaju Allium.
Czsto stosowanym opatrunkiem na rany wcze-
snych mieszkacw Skandynawii bya mieszanina Rycina 9. Szanta zwyczajna (Marrubium vulgare)
skadajca si wanie zczosnku czy pora iwina.
Zpewnoci taka mikstura moga powodowa do-
legliwoci blowe upacjenta, jednak dziki wa-
ciwociom cytotoksycznym skadnikw rolin na
pewno bya pomocna wzapobieganiu infekcjom.
Co ciekawe, wikingowie stosowali rwnie podob-
n mieszanin jako rodek przeciw jczmieniom na
powiekach [21].
Wjednej zsag: Grettis wspomina si orolinie
warzucha lekarska (ac. Cochlearia officinalis; ry-
cina11). Wikingowie domylali si, e spoywa-
nie jej zapobiegao wypadaniu zbw, co jest jed-
nym zobjaww szkorbutu. Prawdopodobnie znali
szkorbut pod nazw skyrbjgr iwiedzieli, e do-
tyka on szczeglnie eglarzy, ktrzy, jak obecnie
wiadomo, odywiali si produktami oniskiej za-
wartoci witaminy C [5].
Wikingowie znali, stosowali iprawdopodob-
nie uprawiali podagrycznik pospolity (ac. Aego
podium podagraria; rycina12). Zachoway si
szcztki rolin ztego gatunku na terenach osad,
jednak nie wiadomo jednoznacznie, czy uprawia-
ny by on wcelach spoywczych (posiada wiele
witamin ima aromatyczny, gorzkawy smak), czy
uprawiano go ze wzgldu na waciwoci lecznicze:
moczopdne, uspokajajce, amoe przeciwzapal-
ne lub do stosowania na rany wcelu przyspiesze-
nia ich gojenia [9].
Na terenach osad skandynawskich odkryto
take fragmenty werbeny pospolitej (ac. Verbena
officinalis). Zioo to posiada swoj dug histori
jako rolina lecznicza, gdy znana bya ju wstaro-
ytnym Egipcie oraz przez druidw na terytoriach
staroytnej Anglii. Moliwe jest, e rwnie wikin-
gowie wykorzystywali jej cenne waciwoci wle-
czeniu ran, przezibienia, kataru, blu czy stanw
zapalnych [8, 9, 27]. Rycina 10. Mierznica czarna (Ballota nigra)

Tom 70 nr 8 2014 449


Rycina 11. Warzucha lekarska (Cochlearia officinalis)
Rycina 12. Podagrycznik pospolity (Aegopodium podagraria)
450
Wykopaliska archeologiczne potwierdziy rw-
nie obecno fragmentw nasion glistnika jaskcze
ziele (ac. Chelidonium majus) na terenie wczesnej
Skandynawii. Surowcem jest ziele ikorze, kt-
re byy szeroko wykorzystywane przez wikingw,
poczwszy od leczenia zmian skrnych, jak liszaje,
przez ble zbw, po dreszcze iprzezibienie. Le-
pinik rowy (ac. Petasites hybridus) odnalezio-
ny na terenach Danii zbierany by natomiast wcelu
zapobiegania plag, na przykad dumy [8, 9, 11].
Istniej rwnie wzmianki owykorzystywaniu
wcelach leczniczych bylicy (ac. Artemisia sp.),
cykorii (ac. Cichorium sp.), rumianku (ac. Matri
caria sp.), babki (ac. Plantago sp.) czy krwawni-
ka (ac. Achillea sp.), jak rwnie pokrzywy zwy-
czajnej (ac. Urtica dioica), kosaca tego (ac. Iris
pseudacorus) czy bobrka trjlistkowego (ac. Me
nyanthes trifoliata) [8, 13].
Prawdopodobne jest take, e wikingowie upra-
wiali szawi (ac. Salvia sp.) dla jej aromatycznych
lici iwykorzystywali j jako dodatek do potraw,
jak rwnie kolendr siewn (ac. Coriandrum sa
tivum) iseler zwyczajny (ac. Apium graveolens),
uwaany wtamtych czasach za jedno zzi [9].
Na jednej zfarm wpoudniowej czci Norwe-
gii odkryto pozostaoci upraw konopi (ac. Can
nabis sp.). Nie ma jednak adnych informacji, kt-
re wskazywayby na stosowanie ich do odurzania
si. Bardziej prawdopodobne wydaje si, e upra-
wiano je ze wzgldu na wkna, zktrych wytwa-
rzano tkaniny na ubrania, atake skrcano liny,
oznacznie grubszych wknach ni przykadowo
zwkien lnu [28].
Podsumowanie
Wikingowie byli wietnymi strategami, dzi-
ki czemu podbijali izasiedlali nowe tereny; trud-
nili si rwnie handlem. Dziki temu rozwijali si
izdobywali szerok wiedz, ktr wykorzystywa-
li pniej we wasnych gospodarstwach. Dotyczyo
to rwnie dziedziny zdrowia.
Wredniowieczu zdrowie byo oznak szczcia
ipowodzenia. Nie znajc przyczyn rozwoju chorb
inie rozumiejc ich przebiegu, ludzie czyli poja-
wienie si choroby ze wiatem nadprzyrodzonym.
Opomoc zwracali si do znachorw iwieszczek ple-
miennych, ktrych dziaania majce na celu wyle-
czenie byy przesycone magi. Warto podkreli, e
wanym aspektem wrozwoju medycyny wczasach
wikingw byo przyjcie chrzecijastwa irozwj
klasztorw, ktre miay ogromny wpyw na pod-
wyszenie jakoci lecznictwa wrd skandynaw-
skiej ludnoci ipowstawanie pierwszych praktyk
lekarskich.
Omawiajc metody leczenia wykorzystywane
przez wikingw, naley pamita, e pomimo ich
Tom 70 nr 8 2014
 HISTO RIA FAR M AC JI IMEDYC Y N Y
prostoty ibardzo wielu bdw im towarzyszcych,
cz przynosia pozytywny fina. Nie mona rw-
nie zaprzeczy, e wiele ze stosowanych wczenie
rodkw leczniczych mogo, wedug obecnej wie-
dzy, przynosi ulg cierpicym. Dotyczy to przede
wszystkim metod leczenia ran izama oraz wy-
korzystywanych wrnych schorzeniach zi lecz-
niczych, ktrych bardzo szeroka gama, biorc pod
uwag, e od czasw wikingw mino 1000lat,
moe wspczesnych zadziwi.
Otrzymano: 2014.04.10 Zaakceptowano: 2014.06.20
Pimiennictwo
1. Roesdahl E.: Historia Wikingw. Gdask: Marabut, 1996.
2. Kendrick T.D.: AHistory of the Vikings. Courier Dover Publications,
2004.
3. Wikingowie imagia. http: //www.winland.pl/archiwa_kw/
obcy/2012/022_glowizna.php?kod_matrixa=win01xxxx331 (stan
z27.01.2014).
4. Short W.R.: Icelanders in the Viking Age: The People of the Sagas.
McFarland, 2010.
5. Health, grooming, and medicine in the Viking Age. http: //www.hur-
stwic.org/history/articles/daily_living/text/health_and_medicine.
htm (stan z27.01.2014)
6. Wolf K.: Daily Life of the Vikings. Greenwood Publishing Group,
2004.
7. Foote P.G., Wilson D.M.: Wikingowie. Warszawa: Pastwowy Insty-
tut Wydawniczy, 1975.
8. Robinson D.: Plants and Vikings: Everyday Life in Viking Age Den-
mark. Botanical Journal of Scotland. 1994. Tom 46, nr 4, 542-551.
9. Sloth P.R., Hansen U.L., Karg S.: Viking Age garden plants from so-
uthern Scandinavia diversity, taphonomy and cultural aspects. Da-
nish Journal of Archaeology 2012, 1(1): 2738.
10. Griffin K.: The Usage of Wild Berries and Other Fruits in the Media-
eval and Post-mediaeval Households in Norway. Botanical Journal of
Scotland. 1994, 46(4): 521526.
11. Rumiska A. Oarowski A. (red): Leksykon rolin leczniczych. War-
szawa: Pastwowe Wydawnictwo Rolnicze iLene, 1990.
Tom 70 nr 8 2014
12. Svanberg I., gisson S.: Edible wild plant use in the Faroe Islands and
Iceland. Acta Societatis Botanicorum Poloniae 2012, 81(4): 233238.
13. Herbs, spices and vegetables in the Viking period. http: //www.na-
tmus.dk/en/historical-knowledge/denmark/prehistoric-period-
-until-1050-ad/the-viking-age/food/herbs-spices-and-vegeta-
bles/ (stan z27.01.2014).
14. Robertson D.: Magical medicine in Viking Scandinavia. Medical Hi-
story. 1976, 20(3): 317322.
15. Frohn B., Cavelius A.A.: Zioa wmedycynie naturalnej. Napary, k-
piele, diety. Mak, 2005.
16. Heinrich M., Barnes J., Gibbons S., Williamson E.M.: Fundamentals
of Pharmacognosy and Phytotherapy. Wyd. 2. Churchill Livingsto-
ne, 2012.
17. Volak J., Stodola J.: Roliny lecznicze. Warszawa: Pastwowe Wydaw-
nictwo Rolne iLene, 1987.
18. Medical Care in the Viking Age. http: //www.vikinganswerlady.com/
medicine.shtml (stan z27.01.2014).
19. Medycyna, zioolecznistwo, zdrowie iopieka wwiecie wikingw.
http: //www.winland.pl/archiwa_kw/obcy/2010/007_glowizna.
php?kod_matrixa=win01xxxx279 (stan z27.01.2014).
20. Brndsted J.: The Vikings. Penguin books, 1967.
21. Vikings of Middle England. http: //www.vikingsofmiddleengland.
co.uk/surgery-medicine.html (stan z28.01.2014).
22. http: //www.manaraefan.co.uk/index_files/Page5918.htm (stan
z28.01.2014).
23. van Wyk B.E., Wink M.: Roliny Lecznicze wiata. Ilustrowany prze-
wodnik. Wyd. 1. Wrocaw: MedPharm, 2008.
24. Oarowski A., Jaroniewski W.: Roliny lecznicze iich praktyczne za-
stosowanie. Warszawa: Instytut Wydawniczy Zwizkw Zawodo-
wych, 1987.
25. Fraxinus Excelsior (common ash). http: //http://herbaria.plants.
ox.ac.uk/fraxigen/pdfs_and_docs/book/fraxigen_c4.pdf (stan
z18.02.2014).
26. Canadian Medicinal Crops. http: //books.google.pl/books?id=FY
uRSmqISQsC&printsec=frontcover&hl=pl#v=onepage&q&f=false
(stan z18.02.2014).
27. Werbena pospolita: przeciwzapalne iprzeciwblowe magiczne zioo.
http: //www.traditionalandwild.eu/pl/component/jevents/icalre-
peat.detail/2012/09/12/63/9/werbena-pospolita-przeciwzapalne-
i-przeciwbolowe-magiczne-ziolo (stan z28.01.2014).
28. Norwegian Vikings grew hemp. http: //www.sciencenordic.com/
norwegian-vikings-grew-hemp (stan z28.01.2014).
451