04 J J Gładykowska Rzecycka Zdrowie - Choroby Nie Tylko W Pradziejach 37-74

FOLIA PRAEHISTORICA POSNANIENSIA T.
XV - 2009
INSTYTUT PRAHISTORII, UAM POZNA - ISBN 978-83-7177-527-7 ISSN 0239-8524
STUDIA I MATERIAY
ZDROWIE - CHOROBY NIE TYLKO W PRADZIEJACH
HEALTH - DISEASES IN PREHISTORY AND BEYOND
Judyta Julia Gadykowska-Rzeczycka
ul. Marusarzwny 3/8, 80-288 Gdask, Poland
ABSTRACT. A brief outline of health and diseases over the ages is presented herein based on written and
iconographic sources, as well as on results of paleopathological studies. The article covers the earliest ci
vilizations, chiefly of the Old World - Eurasia and Africa: the civilizations of China, India, Mesopotamia,
Egypt, Greece, and the Roman Empire, as well as medieval and contemporary societies. The genesis and
source (cradle) of some diseases, their dynamics, spread and influence on the fate of humans and nations are
considered, examining their effect on socio-economic, political and cultural structures, and on science. The
biological condition of human populations has been, and always is, inextricably linked to the state of the
natural environment, in the broadest sense of this word. The growing (largely negative) impact of humans
on the environment is increasingly clearly leading to its deterioration.
Do penego odtworzenia historii czowieka, poczwszy od czasu jego pojawienia

si - antropogenezy, etnogenezy, przez formy ycia: zwyczaje, kultur m aterialn
i duchow (warunki spoeczno-ekonomiczno-polityczne) oraz do odtworzenia jego
biologicznej struktury - niezbdna jest wielodyscyplinarna wsppraca. Niemniej
proces zrozumienia korzyci, jakie daje, na przykad midzy archeologami i archeo-
antropologami, stale jest w toku, gdy nie wszyscy archeologowie zdajsobie spraw
ze znaczenia wynikw naszych (antropologw i paleopatologw) bada dla archeo
logii. Tylko nieliczni przedstawiciele nauki polskiej podkrelali i nadal dostrzegaj
ich warto. W zajemn wspprac niewtpliwie cenili i ce n i w pierwszej kolej
noci, nestor archeologii polskiej prof. Jzef Kostrzewski, twrca antropologii pol
skiej prof. Jan Czekanowski, prof, archeologii i antropologii Wojciech Kka czy
prof. Witold Hensel. Z profesorw i doktorw modszej generacji - archeologowie:
38 JUDYTA JULIA GADYKOWSKA-RZECZYCKA
Lech Leciejewicz, Zofia i Stanisaw Kurnatowscy, Anna i Jacek Wrzesiscy, Woj

ciech Dzieduszycki, lekarze antropologowie: Tadeusz Dzierykray-Rogalski, Judy
ta J. Gadykowska-Rzeczycka, Elbieta Promiska oraz antropologowie: Andrzej
Wierciski, Elbieta Gle-Haduch, Janusz Piontek, Alicja Smieszkiewicz-Skwar-
ska, Wanda Kozak-Zychman. Wzrasta te liczba modych adeptw nauki, gwnie
archeologw i antropologw, wrd ktrych zrozumienie zarwno koniecznoci
wykonywania starannych bada terenowych, jak i koniecznoci wsppracy ze spe
cjalistami wielu dyscyplin wiedzy jest oczywista.
Jedn z przyczyn nienajlepszej wsppracy midzy przedstawicielami poszcze
glnych dyscyplin wiedzy jest gwatowny rozwj metod badawczych od okoo po
owy XX w., w rezultacie czego wyodrbniy si wskie specjalizacje posugujce
si nowoczesnymi metodami i coraz bardziej precyzyjnymi technikami badawczy
mi. Dowodzi tego fakt, e wspczenie trudno nawet w zakresie jednej okrelonej
nauki, na przykad archeoantropologii, by wiarygodnym znawc paleopatologii,
ktra powstaa na gruncie antropologii pradziejowej i medycyny. Potwierdzeniem
tego przypuszczenia jest wypowied byego redaktora miesicznika Znak - Ste
fana W ilkanowicza i obecnego redaktora - Michaa Bardela w artykule: Okna na
w iat1. Stefan W ilkanowicz powiedzia: Dzisiejsza nauka - czy nauki szczego
we - jest tak podzielona, e nie mona tego ogarn. Czasem uczeni z tej samej
dziedziny wzajemnie si nie rozumiej, a Micha Bardel doda: Trudno wyma
ga od humanistw zrozumienia nauk przyrodniczych, skoro m aj coraz wiksze
trudnoci z poruszaniem si po wasnych dziedzinach. Zatem jedynym wyjciem
wydaje si tylko wsppraca - korzystanie z, i rwnie respektowanie, wynikw
bada poprzednikw, co nie zawsze ma miejsce2. Zanika bowiem posta uczonego
wszechstronnie zorientowanego nie tylko w problematyce wasnej dyscypliny, zna
na z ubiegych stuleci.
Jak wiadomo, antropologia zajmuje si czowiekiem wspczesnym i pradziejo
wym (archeoantropologia). Antropogeneza, etnogeneza, struktura biologiczna, przy
czyny jej zrnicowania w wyniku procesw biologicznych, ekonomicznych, spoecz
nych i politycznych zachodzcych w czasie i przestrzeni to, w wielkim skrcie, jej
podstawowe zagadnienia badawcze. Opis, pomiary, statystyka byy i nadal stanowi
podstaw bada, przy czym s wzbogacane nowymi, stale doskonalcymi si techni
kami, aparatur i metodami. Historia antropologii, etapy jej rozwoju zawarte s w ob
szernym pimiennictwie. Ze starszych, podstawowych dzie wymieni tylko Jana Cze-
kanowskiego Czowiek w czasie i przestrzeni (1937) i Wojciecha Kki Zagadnienia
etnogenezy ludw Europy (1958). Rozwj nauk biologicznych zmieni niektre za
warte w nich pogldy i hipotezy, na przykad dotyczce ras, typw antropologicznych
czy roli - wpywu rodowiska na dzieje czowieka ludzkoci. W zbogacia si te
B o r o w i e c , F i a k o w s k i 2006, s. 11.
2 G a d y k o w s k a - R z e c z y c k a 2003, s. 13-23; 2006a, s. 25-48; 2006b, s. 37-43; 2007,
s. 120.
ZDROWIE - CHOROBY NIE TYLKO W PRADZIEJACH 39
wiedza o strukturze biologicznej czowieka w pradziejach3. Niewtpliwie zdrowie

- kondycja biologiczna czowieka, narodu - jest podstaw rozwoju kultury, nauki,
cywilizacji. Zaamanie demograficzne, powodowane zwaszcza przez epidemie, nie
jednokrotnie byo przyczyn upadku wietnoci m iast i pastw, nauki i kultury.
Wspczenie z coraz wiksz precyzj odtwarza si dzieje ludzkoci i wiata.
Wydaje si, e ju w duym stopniu poznana zostaa kolebka narodzin czowieka,
drogi jego wdrwek, formy organizacji: rodzinnej, plemiennej, spoecznej, pa
stwowej oraz kultura materialna i duchowa. Trudniejsze do odtworzenia s pradzieje
zdrowia i zwizane z nim pradzieje chorb. S one, podobnie jak kultura materialna
i duchowa, ycie spoeczne, gospodarcze i polityczne, podporzdkowane rodowi
sku w szerokim znaczeniu tego sowa.
Odtworzenie kondycji biologicznej w pradziejach, a take w czasach historycznych
napotyka na liczne przeszkody, gdy zarwno rda pisane, jak i rzeczowe s skrom
ne. Poza tym interpretacj istniejcych opisw, midzy innymi dotyczcych zdrowia
i chorb zawartych w dawnych rdach pisanych, ogranicza zmieniajce si na prze
strzeni wiekw nazewnictwo obserwowanych zmian chorobowych, mentalno, idee,
a wic te poziom wiedzy. Przede wszystkim przez tysiclecia nie znano genezy i pa
togenezy, czyli mechanizmu powstawania i rozwoju procesw chorobowych wik
szoci wystpujcych schorze, zwaszcza zakanych, a take nie znano przebiegu
poszczeglnych faz wystpujcych w czasie trwania choroby. Tote przez tysiclecia
zarwno przyczyn chorb czy powrotu do zdrowia oraz przyczyn mierci upatrywano
w metafizyce. Jeszcze w dobie owiecenia uwaano, e wiele chorb, zwaszcza za
kanych, mier i wyzdrowienie zale od si nadprzyrodzonych.
Choroby od niepamitnych wiekw opisywali nie tylko lekarze, lecz rwnie
historycy i kronikarze, tote w dwch ostatnich wypadkach byw aj one kontrower
syjne. Dopiero w XIX w. powstaa nowa dziedzina wiedzy - historia medycyny,
ktra jest nauk humanistyczn, ale niezbdna dla niej jest te wiedza przyrodnicza.
Zajmuje si rozwojem myli lekarskiej i formami praktyki medycznej, jest nauk
o zdrowiu i chorobie w wymiarze historycznym4. Jednak w pocztkowym okresie
badania historykw medycyny nie byy wszechstronne i dopiero w XX w. ukazay
si liczne szczegowe opracowania5. Poza tym dziejami zdrowia od ponad dwustu
lat zajmuje si wspomniana paleopatologia (archeopatologia). Jej materiaem ba
dawczym s gwnie szkielety z rnych obiektw odkrywanych przez archeolo
gw, zwaszcza z tych, o ktrych historia niewiele lub zgoa nic nie mwi, a take
sztuka plastyczna oraz dawne rda pisane, jak na przykad Biblia, stare ksigi czy
papirusy. Zadaniem paleopatologii jest ustalenie genezy i miejsca narodzin poszcze
glnych chorb, poznanie ich dynamiki rozwoju i drg rozprzestrzeniania si, okre
3 Patrz prace J. P i o n t k a i zespou oraz innych autorw, na przykad cytowane przez

G a d y k o w s k - R z e c z y c k 1978; 1985; 2006a.
4 B r z e z i s k i 1988a, s. 11.
5 T y s z k i e w i c z 1975, s. 245 (tam te dalsza literatura); S i g e r i s t 1955.
lenie wpywu choroby na los czowieka, plemion, populacji, narodw, czyli prba
ustalenia udziau poszczeglnych chorb w ksztatowaniu struktury biologicznej,
demograficznej, gospodarczej, politycznej oraz podkrelenie wpywu chorb na roz
wj kultury i nauki.
Czym jest choroba? Istnieje wiele definicji6. Jest niewtpliwie zaburzeniem zdro
wia, a objawia si w sposb wieloraki. Moe mie przebieg szybki - gwatowny, nie
pozostawiajcy ladw na kociach - lub rozwija si wolno, trwa latami powodu
jc wyrane zmiany w ukadzie kostnym7.
Choroby w dziejach Ziemi s zjawiskiem stosunkowo pnym, gdy pojawiy
si w najmodszym okresie jej dotychczasowego istnienia (rye. 1). Na linii pozio
mej a-d, podzielonej na 25 czci, przedstawiono okresy historii Ziemi. Na linii
pionowej d-b zaznaczone s dotd stwierdzone choroby, przypuszczalna czsto
Rye. 1. Wykres przedstawiajcy dynamik chorb w dziejach Ziemi ( M o o d ie 1967).

Szczegowy opis w tekcie
Fig. 1. Graph showing increase o f diseases in geological time. The divisions on the base line a-d
represent geological periods, and on the vertical line prevalence o f pathological condition.
Detailed description in text (M o o d i e 1967)
ich wystpowania. Punktem a zaznaczono pocztek pojawienia si ycia, a krzywa

a-b prezentuje dynamik chorb. Przez pierwsze 12 okresw krzywa chorb rwna
si zeru - nie ma chorb, dowodw na ich istnienie. Od trzynastego okresu krzywa ta
stopniowo wzrasta. Punkt c wyznacza szczyt gwatownego wzrostu chorb w okresie
kredowym (140 min lat temu). W trzeciorzdzie (70 min lat temu) krzywa gwatow
6 T y s z k i e w i c z 1975, s. 246, 247.

7 G a d y k o w s k a - R z e c z y c k a 1989, s. 5.
nie spada, co odpowiada wymarciu wielkich gadw, a wraz z nimi znikniciu wielu
chorb. Z kolei w czwartorzdzie i holocenie do dnia dzisiejszego krzywa chorobowa
ronie. Dowodzi to stopniowego rozwoju i rozpowszechniania si chorb8.
Przyjmuje si, e choroby towarzysz ywym organizmom od pocztku ich
istnienia. Pierwszymi ofiarami byy roliny (chocia, jak ju dzi wiadomo, na
wet wirusy m aj swoje pasoyty9), gdy lady dziaa bakterii i grzybw znane s
z okresu wglowytwrczych rolin (okres karboski 275-220 min lat temu). Z tego
okresu znane s te skamieliny zwierzt bezkrgowych ze ladami procesw cho
robowych wywoanych przez pasoyty. Fakt, e istniay one w okresie karboskim
dowodzi, e byy powszechne rwnie w okresie wczeniejszym. Ich prawdopodob
ne lady stwierdzono na skamielinach korali z okresu dewoskiego (350-275 min
lat temu). Zwraca uwag to, e na szcztkach kostnych pierwszych krgowcw
z okresu permskiego (220-195 min lat temu) nie znaleziono wielu przypadkw
zmian chorobowych. Liczniejsze pochodz z okresu triasowego (195-140 min lat
temu), a zwaszcza z koca ery mezozoicznej, kiedy wygino wiele szczepw ga
dw. Ssaki z okresu kredy i trzeciorzdu choroway mniej ni zwierzta yjce przed
nimi i pniej w czwartorzdzie. Niemniej odziedziczyy wiele chorb po starszych
formach krgowcw, na przykad po gadach. S to gwnie: osteoporoza, nieswoi
ste choroby zapalne, urazy, zmiany degeneracyjne. Wiele chorb - jak na przykad
pasoytnicze, metaboliczne, malari, zaniki, przepukliny, ropne zapalenia, prchni
c, zaburzenia rozwojowe, nowotwory, zakane, stwierdzone u przedstawicieli nie
tylko rzdu naczelnych - odziedziczy czowiek10 (tab. 1 i 2). Czynnikami chorobo
twrczymi byy i nadal s wirusy, bakterie, grzyby, pierwotniaki czy pasoyty.
Ju z tak pobienego przegldu wida, e w pradziejach organizmw ywych
choroby byy wyranie zrnicowane. Nowe pojawiay si wraz ze wzrostem de
mograficznym oraz cywilizacj, z powstaniem osad, grodw i miast. Skupiska lu
dzi, ktrym towarzyszyy zwierzta udomowione i dzikie, rozwj rzemiosa, handel,
szlaki handlowe, podboje, wojny, klski ywioowe, niski poziom higieny, wszyst
kie te dobrze znane z bogatej literatury czynniki byy podstaw zarwno powstawa
nia nowych chorb, jak i epidemii oraz pandemii chorb zakanych wyludniajcych
nie tylko cae wsie czy miasta, lecz rwnie cae pastwa.
Badajc pradzieje chorb na podstawie dawnych rde, przewanie pisanych,
jestem y zdani na analogie oraz domysy i tylko w niewielkim stopniu dysponujemy
dowodami bezporednimi; s nimi wspomniane ju rda ikonograficzne (malowid
a, ryty, ceramika, rzeby) i paleopatologia. Przy czym informacje paleopatologw
dotycz gwnie chorb o przebiegu przewlekym oraz urazw, w tym zamierzo
nych deformacji, chorb wrodzonych, degeneracyjnych, rwnie spowodowanych
8 M o o d i e 1967, s. 38.
9 C o m b e s 1999.
l0M o o d i e 1967, s. 40; B r o t h w e l l 1967, s. 57; G a d y k o w s k a - R z e c z y c k a 1989,
s. 5-8 (tam te dalsza literatura).
nadmiernym obcieniem lub okrelon pozycj zw izan z zawodem. Naley te

doda, e wszelkie rda porednie, ktre pochodz z drugiej rki, s mniej pew
ne, gdy nie zawsze odzwierciedlaj myl twrcy; tak moe by w przepisywanych
ksigach czy w ikonografii, gdzie na przykad przedstawiana choroba jest jedynie
w izj artysty", a nie obrazem rzeczywistego schorzenia.
Tabela 1. Niektre zalenoci midzy ewolucj czowieka, zmianami kulturowymi i chorobowymi (ostat
nie 10000 lat dotyczy Europy i rodkowego Wschodu) B r o t h w el i 1967
Table 1. Some relationships between human evolution, cultural changes, and diseases (the last 10000
years is with special reference to Europe and the Middle East) B r o t h w e l l 1967
Czas Materia. Wykaz chorb

Kolejne zmiany ewolucyjne i kulturowe
Etapy kulturowe i urazw
rodkowy Europa Europa
400 n.e. Wschd Zachodnia Wschodnia
0 wysoki poziom form (?) trd (Chiny) no
elazo glinianych; wzrost uy wotwory
500 p.n.e. elazo
wania metali; wzrost
-r
brz hodowli i upraw rolin (?) brucelasa, krzy
E o
2000 mied/brz
neolit wica, wodogowie,
wczesne osady, rozwj karowato, choroba
mezolit miast Pageta, grulica, sto
8 000
paleolit grny pa szpotawa
Skhul
10000 doskonalenie narzdzi urazy gowy, schorze
Homo
>> o<D 30000 nia uzbienia, schorze
E 2W sapiens
s 5 rodezyjski nia staww, zapalenie
o ;sr ucha rodkowego, za
U palenie okostnej, prze
formy neandertalskie wlekle ropnie zbw
100000
Fontechevade piciaki urazy gowy
Steinheim skrobacze (?) guz koci udowej
Swanscomb siekierki urazy gowy
Czu-ku-tien
Homo erectus
Temefin
Olduvai
Trinil
Djetis
500000 narzdzia z otoczakw, (?) nowotwr ('Kanam),
australopiteki, Olduvai, Sterkfontein, wykorzystywanie ka prchnica zbw
>. o mieni, drewna i koci
.5 o ponad Taung. Makapansgat, Swartkrans,
1000000 Kromdraai
" B r z e z i s k i 1988a, s. 19.

Tabela 2. Wystpowanie chorb w kolejnych okresach geologicznych (wzorowana na M o o d i e 1967)

Table 2. Geological evidences o f paleopathology ( M o o d i e 1967, modified)
Czas
w min Era Okres Gwne grupy Choroby
lat
czwartorzdowy czowiek liczne zmiany chorobowe na kopal
nych szcztkach ludzkich
kenozoiczna trzeciorzdowy ssaki liczne zmiany chorobowe na szczt
kach kopalnych zwierzt
70 kredowy zmiany chorobowe na kociach ga
dw, podobne do wspczenie zna
gady nych, np. rne postacie zapalenia
140 mezozoiczna jurajski okostnej (periostitis), naczyniaki
(hemangioma), martwice (necroses),
prchnica zbw (caries), ropowice
triasowy (pyorrhea), zapalenie staww (artri
195 tis), zamania, guzy i poraenia
220 permski schorzenia zbw: prchnica i rop
nie, zamania, zgrubienia koci, la
wglowy pazy dy chorb wywoanych przez paso
(karboski) yty; bogactwo bakterii i grzybw
275 paleozoiczna dewoski
350 sylurski ryby nieliczne lady chorobowe
ordowicki
520 kambryjski
proterozoiczna pierwsze znane bakterie niechorobotwrcze
skamieliny
300 archeozoiczna brak ladw ycia
W celu poznania pradziejw zdrowia i chorb naley przeledzi lecznictwo

u zwierzt i u ludw pierwotnych oraz dzieje medycyny dawnych cywilizacji. Bo
gatym rdem wiedzy o chorobach zwierzt z odlegych epok s opracowania licz
nych autorw12, rwnie polskich paleozoologw13.
Przyjmuje si, e pocztki lecznictwa w i si ze wiatem zwierzt. Zwierzta
instynktownie lecz swoje dolegliwoci. Chore w ygrzewaj si na socu, li rany,
tpi pasoyty, kpi si, tarzaj, korzystaj ze rde mineralnych, usuw aj ciaa
obce. Wiadomo te, e mapy i sonie potrafi usuwa ciaa obce rwnie innym
osobnikom, a zwierzta czworonone ze zam an lub skaleczon koczyn chodz
na trzech, unoszc ch o r co przyspiesza jej gojenie. Pliniusz twierdzi artobliwie,
e niektre zabiegi ludzie przejli od zwierzt. Starsze, dobrze odywione hipopota
my wyszukuj ostre przedmioty, by spowodowa upyw krwi. Podobnie ibis nauczy
czowieka rnych puka (lewatywy). Stwierdzono te, e zwierzta znaj dziaa
nie niektrych rolin. Na przykad kozy skubi ciemierzyc bia {Helleborus albus),
12 Np.: T a s n d i - K u b a c s k a 1962; M o o d i e 1967, s. 651-672; B r o t h w e l l 1967, s. 56-68.

13 Patrz np. G a d y k o w s k a - R z e c z y c k a 1978, s. 395; 1985, s. 189; 1989, s. 6-9; N o -
w a k o w s k i 1999.
by spowodowa biegunk. Z kolei zwierzta cierpice na schorzenia skry pawi

si w rdach mineralnych. Pocztki wodolecznictwa w XIX w. w i si z obser
w acj sam y rannej w koczyn, ktr co dzie rano m oczya w lenym strumieniu
a do wygojenia. Okazao si, e woda ta miaa waciwoci lecznicze14.
Pierwotny czowiek kierowa si gwnie instynktem. Obserwujc rodowisko
i zwierzta naladowa ich lecznicze zachowania, a gromadzc wasne dowiad
czenia stworzy medycyn pierwotn. Nie rozumiejc zwaszcza gwatownych zja
wisk przyrody, wierzy w siy nadprzyrodzone; wiara, czary, lecznictwo byy ze sob
nierozerwalnie zwizane. Niewtpliwie w kadym okresie pojaw iaj si geniusze.
By nim na przykad ten, ktry pierwszy roznieci ogie, wpad na pomys unieru
chomienia zamanej koczyny, wykona udan trepanacj czaszki oraz zauway,
e nie wszystko m ona spoywa w stanie surowym. Pierwszymi lekarzami byy
kobiety zajmujce si domem. Zbieray zioa, znay ich dziaanie od niepamit
nych czasw15. M idzy innymi znane jest odkrycie w Biskupinie - grodzie sprzed
okoo 2800 lat - owocw i ziaren wielu zi. W rd nich byy: kozek lekarski - sto
sowany w zaburzeniach nerwowych, wizwka botna - rodek napotny, dziurawiec
zwyczajny i rdest ostro gorzki - stosowany przy zaburzeniach przewodu pokarmo
wego, czarny bez - rodek napotny i wykrztuny16. Z czasem pojawili si znacho
rzy, czarownicy, szamani, kapani; stopniowo wzrasta zasb lekw oraz doskonali
y si sposoby leczenia, a nakazy i zakazy stanowiy swego rodzaju profilaktyk17.
D u rol odgryway talizmany i przesdy, ktre notabene przetrway do dzisiaj
(maskotki, czarny kot czy pukanie w niemalowane drewno). Naley podkreli, e
rwnie ludzie pierwotni okazywali wspczucie i pomoc cierpicym. Znane s bo
wiem przypadki opatrywania ran nawet zm arym 18. Rwnie w materiale wykopali
skowym obserwujemy dowody wspczucia cierpicym. Na przykad na cmentarzu
w Pruszczu Gdaskim z okresu rzymskiego odkryto szkielet modej osoby cierpi
cej od dziecka na pow an w rodzon chorob - wyrola mnogie (exostoses multi
plices), ktra uzaleniaa jej ycie od opieki osb trzecich przez kilkanacie lat19.
Przykadem medycyny pierwotnej moe by m edycyna Pigmejw z Kongo, stano
wicych relikt czowieka z epoki przedkamiennej, kierujcych si wycznie empi-
ri. Uznajc tylko wasne dowiadczenia dostpne zmysom, stosuj hydroterapi
i miejscowe rodki lecznicze, przy czym nie odwouj si do si nadprzyrodzonych
oraz nie stosuj magii i zakl20. M edycyna pierwotna wzbogacana przez dowiad
czenia zdobywane przez stulecia stopniowo przeksztacia si w nauki medyczne.
S z u m o w s k i 1 9 6 1 ,s. 1, 2.
15B u j a o w s k a 1988, s. 25.
16 D e k w n a 1972, s. 206, 207.
l7G a d y k o w s k a - R z e c z y c k a 1989, s. 9-10.
18 S z u m o w s k i 1961, s. 4.
19 G a d y k o w s k a - R z e c z y c k a , U r b a n o w i c z 1970, s. 284-296.
20B u j a o w s k a 1988, s. 25.
Zdrowie, choroby i zwizane z nimi lecznictwo od zarania ycia i w najdawniej

szych cywilizacjach m aj wiele punktw stycznych.
Okres cywilizacji babiloskiej w Mezopotamii nad Tygrysem i Eufratem obej
mowa ludy Babilonii, Mezopotamii, Sumerw i Asyryjczykw. Podstawowym
rdem wiedzy o tej cywilizacji, w tym o medycynie, jest biblioteka krla asy
ryjskiego Assurbanipala (gr. Sardanapala) z 669-626 p.n.e.21 M edycyna Babiloczy-
kw, podobnie jak ludw pierwotnych, miaa charakter empiryczno-supranaturali-
styczny, ale ju z du dom ieszk astrologii. Choroba bya czym obcym, wyrazem
gniewu bogw, zym duchem, demonem, ktr wypdza dawca zdrowia bg Mar-
duk. Rokowanie w chorobach opierao si na astrologii i na znakach (omina). Obok
wiary w siy nadprzyrodzone babiloscy lekarze mieli due dowiadczenie, o czym
wiadczy kodeks Hammurabiego z okoo 2250 r. p.n.e.22 Ze rde pisanych kultu
ry babilosko-asyryjskiej wynika, e znano rne choroby, na przykad biegunki
zakane, dur brzuszny, a take zimnic i trd. To w Babilonii obowizyway prze
pisy nakazujce izolacj chorych na trd, co m ona uzna za pocztki leprozoriw.
Znano te padaczk. Zarwno padaczka, jak i trd, stwierdzone u sprzedanego nie
wolnika, uniewaniay jego kupno. Religijno-metafizyczny wiatopogld czcy
w cao przekonania religijne, nauk i praktyk sprawi, e medycyna ograniczaa
si tylko do symptomatologii23. W Babilonii byo mao lekarzy, tote zajmowali si
tylko zamonymi, biednych, jak pisze Herodot (V w. p.n.e.), wystawiano na widok
publiczny, aby ci, ktrzy ju chorowali na dan chorob mogli im udzieli pomocy.
Pooenie tych chorych byo szczeglnie trudne, gdy chorob uznawano jako kar
za grzechy24. Pogld ten przyjli kolejno ydzi, a pniej take chrzecijanie.
Medycyna staroydowska rwnie czya przepisy lekarskie z religijnymi.
Ludy semickie od Babiloczykw przejy i rozbudoway pojcie o zaraliwoci
pewnych chorb oraz zwalczay je przez izolacj; podejrzewano zwizek szczurw
z d u m a komary i muchy o roznoszenie chorb. W Biblii jest wzmianka o zga
dzeniu przez epidemi dumy 175 tysicy onierzy armii asyryjskiej Sennacheryba
(705-681 p.n.e.) zagraajcej ydom25. Jednak wikszo historykw uwaa, e ar
mi t zaatakowao co najmniej kilka chorb zakanych26. Przepisy epidemiologicz-
no-sanitame dotyczce dumy zawarte sju w trzeciej ksidze Mojesza. Podobnie
Talmud, pisany od I do IV w. n.e., zawiera teksty z zakresu medycyny27. Najw a
niejsza bya higiena, ju wwczas wiedziano, e nie naley dotyka rany, poniewa
rka wywouje zapalenie28.
21 S z u m o w s k i 1961, s. 14; B r z e z i s k i 1988a, s. 21.

22 S z u m o w s k i 1961, s. 16.
23 B i l i k i e w i c z , W s z e l a k i 1956, s. 19-21.
24 S z u m o w s k i 1961, s. 20.
S z u m o w s k i 1961, s. 21.
26S i e k o w s k i 1970, s. 4.
27 S z u m o w s k i 1961, s. 33.
28 S z u m o w s k i 1961, s. 35.
Poznanie dziejw medycyny Hindusw utrudnia fakt, e nie uznawali oni ad

nej chronologii. Dopiero uczeni europejscy podzielili ich histori na trzy okresy:
I - wedyjski, od wkroczenia plemion aryjskich do Pendabu do mniej wicej VII w.
p.n.e., II -b ram a sk i, uznawany za najwietniejszy, ktry trwa 14-15 stuleci i okres
III - zaczynajcy si w VII w. n.e., okres upadku, do ktrego doszo pod wpywem
kultury arabsko-mahometaskiej29. W pierwszym okresie powstay ksigi Wedy (II
i I tysiclecie p.n.e.). Zawarte w nich opisy w skazuj e dowiadczenie czono
z wiar w siy nadprzyrodzone. Odrniano wiele chorb, jak suchoty, puchlin,
padaczk, choroby serca, zozy, taczk, poraenia, choroby skrne i weneryczne,
trd, pasoyty oraz n ajg roniejsz- zoliw febr. Pod koniec okresu wedyjskiego
leczyli rwnie lekarze wieccy. W okresie bramaskim nauczanie medycyny stao
na wysokim poziomie. W pismach najsynniejszych lekarzy, Charaka (I w. n.e.), Sus-
ruty (V w. n.e.) i Vagbhata (VII w. n.e.), napisanych w jzyku sanskryckim, zawar
ty jest opis caej staroytnej medycyny hinduskiej, oparty gwnie na ksidze ycia
-A yu rw ed a - jednej z czterech Wed spisanych przypuszczalnie okoo XVI w. p.n.e.30
Midzy innymi wiadomo z niej, e lekarz bada chorego wszystkimi zmysami, rw
nie palpacyjnie (dotykiem), i przeprowadza szczegowy wywiad. Lekarze ci uwa
ali, e istnieje bardzo dua, a nawet niezliczona ilo chorb, a zdrowie zaley od
rwnowagi podstawowych skadnikw ciaa, takich jak: mlecz (limfa), krew, mi
so (minie), tuszcz, koci, szpik i nasienie. Higien i diet uwaano za lekarstwo.
Znano okoo 760 rolin leczniczych rodzimego pochodzenia; stosowano te rodki
mineralne (rne poczenia rtci, zwizki oowiu i miedzi, zoto, arszenik - znano
jego trujce waciwoci), drogie kamienie, a take pochodne zwierzt (krew, ,
mleko, maso, mid i wiele innych). Leki dzielono na uspokajajce, przeczyszczaj
ce, wymiotne, pobudzajce itd. Znano objawy zatru rozmaitymi truciznami rolin
nymi i mineralnymi, jadem wy, wciekego psa, skorpiona i pajka31. Na podstawie
objaww potrafiono rokowa czy choroba jest, czy nie jest uleczalna. Na wysokim
poziomie bya chirurgia. Uywano licznych narzdzi, nawet magnesu do usuwania
cia obcych. Wykonywano zoone operacje, jak usuwanie kamieni z pcherza mo
czowego, rne punkcje, laparotomi, zszywano jelita i robiono operacje plastycz
ne. Te ostatnie byy czste, gdy nagminnie stosowan kar byo obcinanie nosa
i uszu. Udzielano te wszelkiej pomocy pooniczej z ciciem cesarskim wcznie32.
W II okresie, pod wpywem buddyzmu, zaczto szanowa kadego czowieka oka
zujc miosierdzie i pomoc lekarsk wszystkim potrzebujcym. Uwaa si, e bud
dyzm przyczyni si do zapocztkowania szpitalnictwa33. W III okresie, wraz ze
wzrostem iloci praktyk magicznych i zakl, poziom lecznictwa obniy si.
29 S z u m o w s k i 1961, s. 23.
30 B r z e z i s k i 1988b, s. 54.
31 S z u m o w s k i 1961, s. 25, 26.
32 S z u m o w s k i 1961, s. 27.
33 S z u m o w s k i 1961, s. 28.
Chiny. Pierwsza ksiga (rodzaj zielnika) miaa powsta w IV lub w III tysic
leciu p.n.e. Najwikszym dzieem jest Kanon medyczny, napisany w III tysicle
ciu p.n.e. Jakkolwiek wiedza anatomiczna i fizjologiczna byy spekulacyjne, to na
uwag zasuguje wzmianka, e serce reguluje krew w caym ciele [...] krew pynie
nieprzerwanie wkoo i nigdy nie zatrzymuje si . Wiedza ta wyprzedzia o ponad
2 tysice lat odkrycie dokonane w 1628 r. przez W. Harveya34. Ju w staroytnoci
znano szczepienia ochronne przeciw ospie. Wiedziano te, e przyczyn wierzbu
jest pasoyt35. Jednak pierwotnie, podobnie jak w innych cywilizacjach, wierzono,
e choroba jest dzieem demonw, tote w leczeniu stosowano magi, a w celu wy
straszenia choroby uywano haaliwych instrumentw i czego w rodzaju petard36.
Stosowano akupunktur, baki, przypieczki, masa, gimnastyk lecznicz i kpiele.
Chirurgia przez wieki staa na niskim poziomie, poza chirurgi negatyw n pole
gajc na znieksztacaniu stp kobietom37. Podkreli trzeba, e ju w XII w. p.n.e.
nastpia laicyzacja zawodu lekarskiego; jednak religia nadal wywieraa wpyw na
medycyn hamujc jej rozwj38.
Egipt. Dzieje medycyny egipskiej sigaj okoo IV-III tysiclecia p.n.e. Sztuka
lekarska staa na wysokim poziomie, o czym wiadcz liczne rda, jak: pisma hi
storykw greckich, gwnie Herodota (V w. p.n.e.) i Didora (I w. p.n.e.), papirusy za
wierajce treci lekarskie, gwnie papirus Ebersa z okoo XVII w. p.n.e., w ktrych
s fragmenty niewtpliwie pochodzce z odleglejszych czasw, prawdopodobnie
z IV tysiclecia p.n.e.39, oraz papirus Edwina Smitha. Wynika z niego, e wiele teorii
przypisywanych Hipokratesowi pochodzi ze szk lekarskich Egiptu, ktry tym sa
mym moe by uznany za kolebk medycyny. W rd lekarzy egipskich byli specjali
ci na przykad chorb oczu, gowy, zbw czy brzucha. Znamienny by niski poziom
chirurgii, od dawna wykonywano jedynie sterylizacj i obrzezanie. Z kolei higiena,
kosmetyka i profilaktyka stay na bardzo wysokim poziomie. Znano wiele lekw po
chodzenia rolinnego, zwierzcego i mineralnego; liczne papirusy zawieraj zbir
recept40. Szczeglnie bogatym rdem wiadomoci o chorobach okazay si paleo-
patologiczne badania egipskich mumii, ktre pozwoliy bezporednio stwierdzi
lady wielu chorb. Ju w 1825 r. Granville stwierdzi w narzdach rodnych m o
dej kobiety lady nowotworu. Ruffer opisa kilka chorb. Z okresu XX dynastii
(1250-1100 p.n.e.) w jednym wypadku byy to lady wknikowego zapalenia puc,
w kolejnym - w nerkach wielka ilo zwapniaych jaj motylicy krwawej (Schisto
soma haematobium), powodujcej bilharcjoz. Choroba ta rwnie wspczenie
34 S z u m o w s k i 1961, s. 30.
35 S z u m o w s k i 1961, s. 29.
36B u j a o w s k a 1988, s. 37.
37 S z u m o w s k i 1961, s. 32.
38 S z u m o w s k i 1961, s. 29.
39S z u m o w s k i 1 9 6 1 ,s. 18.
40 S z u m o w s k i 1961, s. 21, 22.
jest praw dziw plag ludnoci Afryki, a czste wzmianki w papirusach o krwiomo
czu w skazuj e ludno egipska cierpiaa na t chorob co najmniej przeszo 3000
lat wczeniej. W innym przypadku Ruffer zaobserwowa na skrze zmiany pche-
rzykowo-guzkowe przypominajce osp, a w pucach mumii z okresu modszego
stwierdzi ogniska zapalne, gdzie te, tak jak w wtrobie, odkry drobnoustroje po
dobne do paeczki dumy41. Rwnie w Biblii mowa jest o zarazach, ktre nawie
dzay Egipt. W ielk epidemi, prawdopodobnie kilku rnych chorb zakanych,
opisa Tucydydes (V w. p.n.e.)42. Klimat sprzyja chorobom przewodu pokarmowe
go wystpoway zakane biegunki oraz dur brzuszny, a bagniste tereny sprzyjay
zimnicy. Jednak kazuistyczny charakter opisu chorb (medycyna egipska, podobnie
jak w pozostaych staroytnych cywilizacjach, nie wykroczya poza symptomato
logi, czyli nieznane byo pojcie choroby w znaczeniu jednostki nosologicznej),
utrudnia okrelenie chorb. N a przykad w papirusie Ebersa s opisy objaww typo
wych w jaglicy, ale pojcie tej choroby byo obce egipskim lekarzom43.
W cywilizacji staroytnej Grecji pocztki lecznictwa byy, podobnie jak w wy
ej wymienionych, zwizane z religi. Tote o najstarszej medycynie dowiadujemy
si z mitw greckich. W VI i V w. p.n.e. gwnym bogiem medycyny by Asklepios.
Choroby leczono m odlitw w powiconych jem u wityniach. Byy w nich nawet
pokoje dla przewlekle chorych44. Z czasem kapani nabywali dowiadczenia i za
czli stosowa naturalne metody: kpiele, gimnastyk, diet, maci, zioa. Jak pisze
T. Brzeziski45, w miar postpu bada nad staroytnoci okazao si, e medycy
na grecka w znaczcym stopniu korzystaa z osigni lekarzy znanych w innych
krajach W schodu, z ktrymi utrzymywaa kontakty handlowe jeszcze w czasach
archaicznych (1100-700 p.n.e.). Pierwszym wybitnym lekarzem by Democedes
z Krotonu (VI i V w. p.n.e.). W okresie tym rozpocz si w Grecji ruch umyso
wy - rozwj filozofii i medycyny. M idzy innymi Pitagoras, Empedokles, Heraklit,
Demokryt, Hipokrates zastanawiali si nad tajnikami przyrody i rwnoczenie roz
mylali nad leczeniem chorb; tradycyjna mitologia politeistyczna i kosmogonia
ju nie wystarczay46. Najwikszy z lekarzy greckich, Hipokrates (400-377 p.n.e.),
nazywany ojcem medycyny, zostawi liczne pisma, z ktrych najwaniejsze ^ A f o
ryzmy. Sto lat po jego mierci powstaa ksiga Corpus Hippocratium, zawierajca
ca w czesn wiedz medyczn. Hipokrates zerwa z supranaturalizmem. Oddzieli
medycyn od filozofii spekulatywnej. Pierwszy zastosowa mylenie indukcyjne -
korzysta z dowiadcze nagromadzonych przez wieki, a z wielkiej liczby obserwa
cji zebranych w pism ach m edycznych greckich wity wyprowadza uoglnienia.
41 B i l i k i e w i c z , W s z e l a k i 1956, s. 17.
43 B i l i k i e w i c z, W s z e l a k i 1956, s. 19.
^ B i l i k i e w i c z, W s z e l a k i 1956, s. 40.
45 B r z e z i s k i 1988b, s. 56
46 S z u m o w s k i 1961, s. 44-46.
Uwaa, e zasadnicze znaczenie w leczeniu ma natura czowieka, e kady chory

wymaga indywidualnego leczenia zgodnie z jego natur. Rozrnia wiele chorb,
ale ich klasyfikacja bya jeszcze objawowa. Stosowa okoo 300 lekw, z ktrych
wiele byo pochodzenia indyjskiego i egipskiego. Na bardzo wysokim poziomie sta
a chirurgia - wynik wielowiekowych dowiadcze, a instrumentarium chirurgiczne
w znacznej czci byo podobne do stosowanego dzisiaj. Jego medycyna miaa cha
rakter racjonalno-empiryczny, po raz pierwszy zacza by nauk. Hipokrates w i
dzia te trudnoci w uprawianiu medycyny, co uj w jednym z aforyzmw: Vita
brevis, ars longa, tempus praeceps, experimentum periculosum, indicium difficile41.
W IV w. p.n.e. powstaa aleksandryjska szkoa lekarska, ktra oddziaywaa na s
siednie kraje. Byo to gwne rdo, z ktrego po opanowaniu Aleksandrii w 641 r.,
czerpaa kultura arabska48.
Rzym, jak twierdzi Pliniusz, w okresie rozkwitu nauki i medycyny greckiej nie
mia w ogle lekarzy. Ojciec rodziny leczy j i niewolnikw domowym sposobem.
Wierzono w wyroczni, ktr te pytano o zdrowie chorego49. Wystarczay modli
twy, rodki domowe i ludowe, wiczenia fizyczne, a zwaszcza higiena. Ju w VI w.
p.n.e. dziaaa kanalizacja, wodocigi oraz istniao surowe prawo sanitarne. Rzymia
nie obawiali si wpywu kultury i cywilizacji Grekw, tote dopiero w IV w. p.n.e.
przyjli kult greckich bogw, gwnie Asklepiosa, zwanego w Rzymie Eskulapem.
Pierwszym znanym lekarzem greckim w Rzymie by Archagatos (w 219 r. p.n.e.
otrzyma obywatelstwo rzymskie50), pniej Asklepiades (156-124 r. p.n.e.), ktry
krytykowa lecznictwo Hipokratesa. Sam gwnie stosowa diet, higien, gimna
styk, zaleca ruch; by zwolennikiem wodolecznictwa. Posiada du wiedz, gdy
odrnia choroby ostre od przewlekych, twierdzi te, e przyczyn padaczki oraz
wielu innych chorb, nawet psychicznych, jest silny uraz gowy z uszkodzeniem
opon mzgowych, stosowa te tracheotomi w bonicy. Obok wielu osigni stwo
rzy szko metodykw, ktra przyczynia si do rozwoju terapii dietetyczno-fizycz-
nej, balneologii, klimatoterapii, poza tym jego ucze Temison opisa szczegowo
trd. Asklepiades, niestety, doprowadzi do uproszczenia nauczania medycyny. W re
zultacie Tessalus, te z jego szkoy, uwaa, e wystarczy sze miesicy nauki, by
zosta lekarzem. Tak niewyszkolonych lekarzy sto lat pniej Galen nazwa osami
Tessala51. Na uwag zasuguje najwybitniejszy m etodyk - Soranos z Efezu, ktrego
dzieo o chorobach kobiecych jest jednym z najlepszych dzie lekarskich napisanych
w staroytnoci. Korzystano z niego przez wiele stuleci (przetumaczono rwnie na
jzyk polski). W I w. n.e. pojawiy si kolejne wybitne dziea: Celsusa, ktry szcze
47 S z u m o w s k i 1961, s. 54: ycie krtkie, sztuka duga, sposobno przem ijajca, do

wiadczenie zudne, wyrokowanie trudne.
48 B r z e z i s k i 1988b, s. 59.
49 S z u m o w s k i 1961, s. 69.
50 B r z e z i s k i 1988b, s. 59.
51 S z u m o w s k i 1961, s. 71-73.
gowo opisa operacje plastyczne i operacje kamienia pcherzowego oraz przed

stawi dotd nieznan metod podwizywania ttnic, a take Galena, najwikszego
po Hipokratesie lekarza staroytnoci - wielkiego reformatora i kodyfikatora medy
cyny. Medycyna w tym okresie staa na wysokim poziomie. Jedynie wiedza epide
miologiczna, jak w caej medycynie staroytnej, bya ograniczona, gdy nie znano
przyczyn, ktre powoduj choroby zakane. Tylko w pewnym stopniu domylano
si ich pochodzenia: wizano je z klskami ywioowymi, wyziewami bagiennymi,
stchlizn i zgnilizn czyli z tak zwanymi miazmatami Hipokratesa52.
Medycyna arabska korzystaa z przekazw sztuki lekarskiej staroytnych lu
dw Wschodu. Skopiowano wiele ksig uratowanych ze zniszczonej przez barba
rzycw Biblioteki Aleksandryjskiej. Zakadano szkoy - medresy, ale omawiano
w nich tylko staroytne dziea, na przykad Hipokratesa czy Galena, gdy Koran,
podstawa nauczania, nie pozwala na zajmowanie si anatom i hamujc w ten spo
sb rozwj medycyny. Oryginalnym osigniciem medycyny arabskiej bya pro
filaktyka i szpitalnictwo, a take wprowadzenie nowych, chemicznych zwizkw
leczniczych53. Do Europy, poza ksigami dawnych uczonych, Arabowie przynieli
rwnie wschodnie nauki tajemne, magi, kaba i alchemi54.
redniowiecze to mroczne dzieje nauki. Najazdy barbarzycw prawie ca
kowicie zniszczyy kultur rzymsk. Na terenach dawnego Imperium Rzymskiego
i caej Europy zapanowaa medycyna ludowa sigajca pradawnych wiekw55. Rw
noczenie w Cesarstwie Bizantyjskim powsta ruch monastyczny. Autorem pierw
szej reguy zakonnej gminy monastycznej, zaoonej w 320 r., w ktrej obowizywa
a opieka nad chorymi, by Pachomiusz. wici chrzecijascy zaczli zastpowa
bogw greckich i rzymskich. wity ukasz odbiera cze jako wity lekarz. Ko
lejnymi byli Kosma i Damian, uznani za patronw medycyny. Powstaway kocioy,
klasztory i zwizana z nimi medycyna klasztorna. Pocztkowo uznawano choroby
jako kar za grzechy i leczono je modlitw, pokut i ofiar. Jednak z czasem zaczto
si interesowa pismami medycznymi. Znamienne byo to, e po podziale Imperium
Rzymskiego (395 r.), zamkniciu w roku 529 szk pogaskich przez Justyniana,
w tym Akademii Platoskiej, nauk zaj si Koci i duchowiestwo - gwnie
zakonnicy. W klasztorach caej Europy kopiowano zachowane dziea kultury anty
cznej. Mimo to od IX w. w szkoach klasztornych uczono tylko medycyny podsta
wowej. W okresie wczesnego redniowiecza najbardziej wyksztaconymi lekarza
mi byli zakonnicy. W XII w. powstaj uniwersytety - zaczyna si okres medycyny
scholastycznej, opartej na interpretacji dzie staroytnych - s to czasy powtarzania
i komentowania. M edycyn charakteryzowa scholastyczny racjonalizm i codzienna
empiria, wierzenia chrzecijaskie i ludowe, przyjte przez wczesnych uczonych
52 S z u m o w s k i 1961, s. 92.
53 B r z e z i s k i 1988b, s. 63.
54B u j a o w s k a 1988, s. 51.
55B u j a o w s k a 1988, s. 44-46.
i lekarzy56, w tym te przez znan lekark Hildegard z Bingen (1098-1179)57. Jej

pisma Phisica, cause et curae dowodz rozlegej wiedzy autorki w zakresie lecznic
twa. Midzy innymi propagowaa higien w yciu klasztornym, co byo w owych
czasach wyjtkowe58. Stopniowo wzrastay zainteresowania przyrodnicze, uprawia
no te magi i alchemi, co niejednokrotnie grozio stosem. Nadal czono empiri
z siami nadprzyrodzonymi, a choroby, zwaszcza zakane, uwaano za dopust boy.
Powstay specyficzne dla redniowiecza zjawiska spoeczne, jak: pokutne pochody
biczownikw, wyprawy krzyowe, organizowane te przez zwykych ludzi, wiara
w czarownice, ktre od XIII do XVIII w. palono na stosie, oraz pochody optanych,
wrd ktrych na pewno byli umysowo chorzy leczeni egzorcyzmami.
Najwikszy wpyw na dzieje ludzkoci miay, i wci m a j choroby zakane,
zwaszcza powodujce epidemie. Gwn przyczyn ich powstawania byy i s
wszelkie klski ywioowe oraz wojny powodujce gd, a take nadmierne zagsz
czenie ludnoci, zwaszcza w miastach. S one starsze ni ludzko, gdy wystpo
way rwnie w wiecie zwierzt, co wynika z faktu, e organizmy niej zorgani
zowane yj kosztem organizmw wyej zorganizowanych59. Pierwsze wiadomoci
dotyczce chorb zakanych pochodz z V I-IV tysiclecia p.n.e. ze rde dawnych
cywilizacji. Z pism chiskich oraz indyjskich wiadomo, e w dalekiej staroytnoci
nagminnie wystpoway choroby zakane w postaci epidemii i pandemii; z ich opisu
mona rozpozna choroby istniejce wspczenie. Podobnie w Starym Testamencie
i w niektrych ksigach sanskryckich mona rozpozna na przykad osp, dum
i choler60.
Poniewa nie tylko w staroytnoci, lecz rwnie prawie do XVI w. n.e. dokad
nie nie rozrniano poszczeglnych chorb zakanych, ustalenie kolebki ich naro
dzin jest niezwykle trudne. Ogranicz si do przedstawienia kilku z nich: ospy, cho
lery, dumy, tyfusu, bonicy, grypy - chorb, ktrych przebieg jest gwatowny, oraz:
trdu, poraenia dziecicego (poliomelitis - choroba Heinego i Medina), malarii, kiy
i grulicy o przebiegu przewlekym, ktre zostaw iaj lady w ukadzie kostnym.
Ospa, ktr wywouje wirus z grupy wirusw ospy - Poxvirus, moe wystpo
wa tylko w wielkich skupiskach ludzkich i tylko czowiek jest podatny na zakae
nie. Tote raczej nie moga by znana przed neolitem. W dzieach staroindyjskich
Susruty z VI w. p.n.e. (datowanie dzie by moe jest poprawne, lecz okres dzia
ania lekarza Susruty, podobnie jak i Charaki, nie jest dotd dokadnie ustalony)61.
56B u j a o w s k a 1988, s. 46.

57B u j a o w s k a 1988, s. 47; T y s z k i e w i c z 1981.
58B u j a o w s k a 1988, s. 47.
60 B i l i k i e w i c z , W s z e l a k i 1956, s. 16, 17.
61 Gdy np. B i l i k i e w i c z, W s z e l a k i 1956, s. 23, podaj: pochodzcych z VI w. p.n.e. ;
S z u m o w s k i 1961, s. 24: najprawdopodobniej okoo pocztku naszej ery; B r z e z i s k i
1988a, s. 21: e wiek jest nieustalony , a na s. 54, e w V w. n.e., a D r y g a s (1988) na
s. 162, pisze: tzw. zbir Susruty z II w. n.e.
Ot w dzieach tych s opisy chorb zakanych, gwnie ospy, ktra wedug w

czesnych wierze pochodzi od bogini Sitala. W pniejszych tekstach opisano cha
rakterystyczn dla tej choroby wysypk oraz sposb szczepienia metod warioli-
zacji. Chiny ospa nawiedzaa od niepamitnych czasw. Wiedziano, e przebycie
tej choroby powoduje uodpornienie; jednak zwyczaj szczepienia przyby do Chin
z Indii62. Z dziea medycyny japoskiej, pochodzcego z X w. n.e., dowiadujemy
si o pierwszych szpitalach dla chorych na osp. W Egipcie, jak wspomniaam wy
ej, lady ospy zaobserwowa Ruffer na skrze mumii z okresu XX dynastii (1250-
-1000 p.n.e.). Znali j Hedetyci. Z przekazw wynika, e ospa spowodowaa upa
dek ich pastwa w VIII w. p.n.e. W Cesarstwie Rzymskim w I, II i na pocztku
III w. n.e. wrd piciu wielkich epidemii (trzy dumy) prawdopodobnie czwarta w la
tach 251-266, a na pewno pita w 312 r. bya epidemi ospy. Lekarze arabscy Rhases
i Avicenna dobrze znali choroby zakane. W ksidze Liber de Pestilentia z IX-X w.
n.e. powiconej ospie Rhases odrnia osp prawdziw od odry; podaje uzasadnie
nie rozpoznania, szczegowy opis kliniczny oraz rokowanie63. Z kolei Aufderheide
i Rodrigues-M artin64 wym ieniaj alchemika Ko-Hunga, ktry okoo III-IV w. n.e.
opisa zmiany zwykle obserwowane w ospie, przy czym podkrelaj, e podobne
zmiany wystpuj te w ryczce i w innych chorobach. Henschen65, powoujc si
na rzymskie pisma podaje, e ospa panowaa w Egipcie w VI w. n.e., skd Arabowie
przenieli j w VII w. do Italii, a w VIII do Hiszpanii. W XIII w. bya ju w Danii,
w XIV w. w Islandii, a w XVII w. w Grenlandii. Crosby66 uwaa, e do roku 1500
ospa nie miaa cech epidemii. Od 1667 r. przez trzy lata epidemia ospy pustoszya
Angli; zwaszcza czarna ospa w roku 1674. Jej szczyt w Europie przypad na wiek
XVIII. Do Nowego wiata osp przywlk Kolumb, a do Australii Anglicy w 1789 r.;
miertelno wrd Indian dochodzia do 88%, podobnie byo u Aborygenw.
W roku 1798 rozpoczto szczepienia67.
Cholera, powodowana przez przecinkowca cholery ( Vibro cholerae), przenosi
si drog doustn po spoyciu pokarmu, na przykad z surowych ryb i skorupiakw
pochodzcych z wd zanieczyszczonych ludzkimi odchodami. W Indiach i w Ban
gladeszu epidemie o wielkiej miertelnoci wystpoway od tysicleci, tote za ko
lebk tej choroby uwaa si Indie. Wedug Cloudsley-Thompson68, wycieczone, od
wodnione postacie przedstawione na monolicie pochodzcym z okoo 350 r. p.n.e.,
znajdujcym si w wityni zachodnich Indii, s ofiarami epidemii cholery. Z nie
ktrych tekstw sanskryckich wynika, e ju w staroytnym Hindustanie szerzya
63 B i l i k i e w i c z , W s z e l a k i 1956, s. 32, 33.
A u f d e r h e i d e , R o d r i g u e s - M a r t i n 1998, s. 204-207.
65 A u f d e r h e i d e , R o d r i g u e s - M a r t i n 1998, s. 204 (za: H e n s c h e n 1966).
A u f d e r h e i d e , R o d r i g u e s - M a r t i n 1998, s. 204 (za: C r o s b y 1993).
67 B i l i k i e w i c z , W s z e l a k i 1956, s. 45-50.
68 A u f d e r h e i d e , R o d r i g u e s - M a r t i n 1998, s. 198 (za: C l o u d s l e y - T h o m p s o n
1976, s. 131).
si cholera azjatycka69. Galen (130-201 r. n.e.), opisujc choroby przewodu pokar

mowego wymienia rwnie choler (cholera nostras)10. Przypuszcza si, e przy
czynia si do upadku Egiptu.
Epidemia cholery w XIX i na pocztku XX w. zebraa tysice ofiar. W Europie
pojawia si na pocztku XIX w., a pierwsza w Polsce - w latach 1827-1831. Praw
dopodobnie przybya z Rosji drog m orsk jednak gwnie drog ldow wraz z ar
m i rosyjsk przysan w celu tumienia powstania listopadowego. M odrzewska71
przedstawia wykres obrazujcy miertelno ludnoci w czterech parafiach woje
wdztwa lubelskiego w latach 1827-1832. Wynika z niego, e na przykad w parafii
Baranw i Puchaczew ludzie liczniej umierali jedynie w 1831 r., czyli w roku naj
wikszego nasilenia epidemii. W kolejnych latach uniknli mierci dziki oddaleniu
obu wsi od gwnych drg komunikacyjnych. Drogi szerzenia si epidemii cholery
w XIX w. przedstawia rycina 2.
Ryc. 2. Drogi szerzenia si trzech wielkich epidemii cholery w XIX w. ( M o d r z e w s k a 1958)

Fig. 2. Routes of spread of three great cholera epidemics in XIX c. ( M o d r z e w s k a 1958)
70 S z u m o w s k i 1961, s. 86.
71 M o d r z e w s k a 1958, s. 132.
Duma to choroba, ktra jak adna inna powodowaa w ielk groz i panik. Wy
wouje j bakteria Pastuerellapestis, ktra atakuje gryzonie. Gwnym rezerwuarem
s dzikie gryzonie, zwaszcza towarzyszce czowiekowi szczury domowe (Rattus
rattus). Czowiek zaraa si przez: ukszenie zaraonych pche szczura, drog kro
pelkow oraz przez kontakt z zakaonymi przedmiotami. Trudno ustali kolebk
dumy. Davis i wspautorzy72 pisz: The plague o f the Philistines in 1320 B.C.
has been suggested by many authorities to be the fris epidemic o f bubonic plague,
but others attribute the episodes described in the Bible to the bacillary dysentery
or intestinal schistosomiasis . W Europie pierw sz epidem i dumy przywleczo
n z Egiptu, wedug opisu Prokopiusza, bya tak zwana plaga Justyniana, panujca
w latach 542-543 n.e., ktra zabia 25% mieszkacw Cesarstwa Rzymskiego i staa
si przyczyn upadku Cesarstwa Bizantyjskiego73. Kolejne epidemie odnotowano
w 1167 i 1230 r. w Rzymie, w 1244 we Florencji, w 1320 i 1333 w Hiszpanii oraz
w poudniowej Francji74. Pierwsza epidemia dumy w Chinach datowana jest na
610 r., a druga na 762 r. n.e. Obie pochony 50% ludnoci prowincji Shandong75.
W Europie i Azji epidemia dumy pojawiaa si regularnie co 20, 50 lat. Jednej z jej
postaci, powodujcej siln sinic twarzy, nadano potoczn nazw - czarna mier.
Najbardziej tragiczna w skutkach panowaa w latach 1346-1350. Wybucha w Azji
Centralnej okoo 1333 r., skd szlakami handlowymi dotara na Krym, dalej na tere
ny nadczarnomorskie do Konstantynopola, std do Egiptu, Mezopotamii, a w latach
1346-1347 na poudnie Europy, obejmujc caw 1349 r. Do Polski dotara w latach
1351- 135276. Ostatnia wielka epidemia w Polsce panowaa w okresie 1707-170977.
W Europie pochona 15-20 min ludzi, a wedug Garrisona78 w Azji i Europie -
wicej ni 60 min. Jeszcze w 1771 r. kolejna epidemia spowodowaa w Moskwie
mier wicej ni 50 tys. mieszkacw. Pod koniec XVIII w. duma zacza zanika,
a po 1775 r. ju jej nie odnotowano79. N a rycinie 3 przedstawiono drogi szerzenia si
dumy.
Tyfus - dur plamisty - wywoywany przez Ricketsia prowazekii, uwaany jest
za najwikszego z mordercw ludzkoci w ostatnich piciu stuleciach. Kolebka jego
narodzin jest jeszcze mniej znana ni ospy. Nie zostawia adnych ladw. Z zapi
sw ksig cywilizacji babilosko-asyryjskiej i egipskiej wynika, e na obszarach
tych cywilizacji czsto szerzyy si biegunki zakane i dur brzuszny80. Objawy cha
rakterystyczne dla tej choroby s te znane z ksig Hipokratesa (V w. p.n.e.) oraz
72 A u f d e r h e i d e , R o d r i g u e s - M a r t i n 1998, s. 196 (za: D a v i s i wsp. 1975).

73 A u f d e r h e i d e , R o d r i g u e s - M a r t i n 1998, s. 196 (za: O N e i 11 1993).
74 A u f d e r h e i d e , R o d r i g u e s - M a r t i n 1998, s. 196 (za: O N e i l l 1993).
75 A u f d e r h e i d e , R o d r i g u e s - M a r t i n 1998, s. 197 (za: M c N e i l l 1984).
77 J a n k o w s k i 1986, s. 213.
78 A u f d e r h e i d e , R o d r i g u e s - M a r t i n 1998, s. 197 (za: G a r r i s o n 1966).
Ryc. 3. Duma. Prawdopodobna kolebka jej narodzin oraz drogi szerzenia si

( G a d y k o w s k a - R z e c z y c k a 1989)
Fig. 3. Pestilence (Plague). Its probable cradle and routes o f spread
z chiskich ksig medycznych z 217 r. n.e. W Rzymie prawdopodobnie panowa ty

fus w latach 164-180 n.e. Pod koniec XV i przez wiek XVI w caej Europie panowa
a epidemia duru plamistego. W latach 1910-1911 w Eurazji tyfus pochon okoo
60 tys. osb, a w 1918-1919 - w samej Rosji - okoo 3 min (ryc. 4).
Bonica (dyfteryt) powodowana jest przez paeczk bonicy (Corynebacterium
diphteriae). Niewiele wiadomo o tej chorobie. Opisa j Aretezjusz z Kapadocji
(I-II w. n.e.). Natomiast lekarz rzymski, wspomniany ju Asklepiades (156-124 p.n.e.),
jako jeden z pierwszych ratowa chorych na bonic wykonujc tracheotomi.
W XVI w. znana bya w Hiszpanii, a w 1820 r. wybucha w Odessie, powodujc
w ielk miertelno81. W 1943 r. epidemia bonicy w Europie umiercia okoo mi
liona osb (ryc. 4).
Wrd tak zwanych chorb gorczkowych o szybkim przebiegu naley wym ie
ni gryp. Zapewne znana bya od wiekw. Pandemia grypy panowaa w latach
1918-1919 i pochona 20 min istnie ludzkich (ryc. 4).
Z chorb zakanych o przewlekym przebiegu, ktre s dobrze widoczne na
kociach wykopaliskowych, to gwnie: trd, poraenie dziecice, zimnica, kia
i grulica.
81 S z u m o w s k i 1961, s. 318.
Ryc. 4. Wielkie epidemie XX w.: 1) pandemia grypy w 1918-1919 r pochona okoo 20 min osb,
2) bonnica, epidemia w Europie, w 1943 r. zmaro okoo 1 min osb, 3) tyfus w Eurazji (1910-1911) zabi okoo
60 tys. osb; w 1918-1919 w samej Rosji zmary 3 min osb ( G a d y k o w s k a - R z e c z y c k a 1989)
Fig. 4. The great epidemics o f XX century: 1) pandemic o f influenza in 1918-1919 killed ca 20 000 000
people, 2) diphtheria, the epidemic in Europe in 1943 caused the death of ca. 1 000 000 persons, 3) ty
phus in Eurasia (1910-1911) took about 60 000 persons; in 1918-1919 about 3 000 000 persons died in
Russia alone ( G a d y k o w s k a - R z e c z y c k a 1989)
Trd powodowany jest przez Mycobacterium leprae. Wedug wikszoci histo

rykw pochodzi z Azji - prawdopodobnie z Chin, skd przemieszcza si przez stu
lecia na zachd, a dotar do Europy. Ju uczestnicy pierwszej wyprawy krzyo
wej (1096-1099) przywlekli t zaraz do Europy. Trd by jedn z gwnych plag
redniowiecza. N ajstarsz informacj o trdzie zawiera trzecia ksiga Mojesza
(Leviticus) Starego Testamentu, prawdopodobnie napisana okoo 1500 r. p.n.e.82
Poniewa terminem z a r a ath albo tsa ra ath nazywano choroby skrne rnego
pochodzenia, nie ma pewnoci, czy trd by jedn z nich. Z pisanych rde Indii
(ok. 600 r. p.n.e.) wynika, e choroba ta bya znana od dawna. Mehta pisze mi
dzy innymi, e Hindusi znali trd co najmniej od dwch tysicleci, rozpoznawa
li go po jednej z gwnych cech tej choroby, ja k jest zanik czucia83. Z kolei Le-
chat84 podaje, e w papirusie datowanym na lata 1500-1200 p.n.e. jest wzmianka
o egipskim krlu z pierwszej dynastii (ok. 3500 lat p.n.e.), ktry chorowa na trd.
82A u f d e r h e i d e , R o d r i g u e s - M a r t i n 1998, s. 148 (za: G r a m b e r g 1961).

83 M e h t a 2002, s. 21.
84 L e c h a t 2002, s. 157, 158 (za: S c o t t 1943).
Rwnie w zbiorze tekstw medycznych Chin, spisanych midzy V ili a VII w.

p.n.e., przypisanych legendarnemu wadcy (y okoo 2600 r. p.n.e.), jest opis zgod
ny z objawami trdu85. W szystkie dostpne rda pisane sugeruj, e trd by zna
ny jednoczenie w Chinach i Indiach od tysicleci. Opisy Hipokratesa (V w. p.n.e.)
nie s jednoznaczne, natomiast Celsusa (I w. n.e.), a szczeglnie Areteusza (200 r.
n.e.) nie budz zastrzee86. Pierwsze dwa szkielety ze ladami zmian fa cies leprosa
spowodowanych przez trd przedstawi Dzierykraj-Rogalski w 1980 r.87 Pocho
dz one z oazy Dakhleh wschodniego Egiptu z okoo 200 r. p.n.e. W roku 192488
Smith i Dawson opisali charakterystyczne w trdzie zmiany deformacyjne stp
i rk u jednej mumii, a u drugiej fa cies leprosa opisa M oller-Christensen i Hug
hes w 1966 r. oraz Moller-Christensen w 1967 r. - obie mumie pochodz z cmenta
rzyska w Nubii, datowanego na wiek VI n.e.89 Z II w. n.e. pochodzi pewny opis trdu
z Chin oraz z III w., gdzie czytamy, e na trd cierpia the islamie king o f Al-Hirah
near Syria90. Wiadomo, e rwnie cesarz Konstantyn chorowa na trd. Pierwsze
szpitale dla trdowatych powstay w Kapadocji. M ateriay kostne ze ladami trdu
znane s obecnie z wielu terenw wiata. Do Anglii trd wedug Andersena (1969)
przyniosa armia rzymska; najstarszy przypadek datowany jest na IV w. (Reader
1974), kolejne na VI i VII (Moller-Christensen i Hughes 1962)91. Trd, w postaci f a
d e s leprosa, stwierdzono rwnie u szkockiego ksicia Roberta, ktry zmar w 1329 r.
Pierwsze leprozorium w Anglii powstao w 638 r., w tym wieku rwnie w Japo
nii i w Palestynie92. W pnym redniowieczu w Europie byo kilka tysicy lepro
zoriw, przy czym w Danii tylko na kociach 70% szkieletw z cmentarzy dla tr
dowatych miao lady trdu, co dowodzi, e rozpoznanie nie byo zawsze pewne93.
W Polsce trd pojawi si w XIII w. przywleczony z Zachodu przez osadnikw nie
mieckich i krzyowcw94. Jak dotd znany jest jeden udokumentowany, rwnie
potwierdzony badaniem DNA, przypadek trdu z XIV w. z Suraa (biaostockie)95.
Na rycinie 5 przedstawiono leprozoria w Polsce. Trembley w 1994 r. przedstawia
osiem przypadkw trdu z kolekcji szkieletw pochodzcych z wysp Mariana, da-
85 L e c h a t 2002, s. 258 (za S k i n s n e s 1985).

86 L e c h a t 2002, s. 258.
87 D z i e r y k r a y - R o g a l s k i 1980, s. 71-74.
88 A u f d e r h e i d e , R o d r i g u e s - M a r t i n 1998, s. 148 (za: S m i t h , D a v s o n 1924, s. 160).
89 A u f d e r h e i d e , R o d r i g u e s - M a r t i n 1998, s. 148 (za: M e l l e r - C h r i s t e n s e n
i H u g h e s 1966 i M o l l e r - C h r i s t e n s e n 1967).
90 A u f d e r h e i d e , R o d r i g u e s - M a r t i n 1998, s. 148 (za: D o 1 s 1983).
91 O r t n e r , P u t s c h a r 1981, s. 178 (za: A n d e r s e n 1969, s. 123); A u f d e r h e i d e ,
R o d r i g u e s - M a r t i n 1998, s. 148 (za: R e a d e r 1974, M e l l e r - C h r i s t e n s e n , H u g h e s
1962); R o b e r t s , M a n c h e s t e r 1999, s. 147.
92 A u f d e r h e i d e , R o d r i g u e s - M a r t i n 1998, s. 148.
93 A u f d e r h e i d e , R o d r i g u e s - M a r t i n 1998, s. 148 (za: M o l l e r - C h r i s t e n s e n 1961).
94 B i e h l e r 1948, s. 136.
95 G a d y k o w s k a - R z e c z y c k a 1976, s. 253-264; D o n o g h u e , G a d y k o w s k a -
- R z e c z y c k a , M a r c s i k , H o l t o n , S p i g e l m a n 2002, s. 271-285.
Ryc. 5. Leprozoria na terenie Polski w XIII-XV w. ( G a d y k o w s k a - R z e c z y c k a 1989)

Fig. 5. Leprosories in Poland in XIII-XV c. ( G a d y k o w s k a - R z e c z y c k a 1989)
towanych na okres przedhiszpaski; sugeruje to wczeniejsze wystpowanie na tym

terenie trdu ni dotd przypuszczano96. Jak pisz Aufderheide i Rodrigues-Martin,
trd do Nowego wiata przywieziono z Hiszpanii i Afryki w XVI w., a w wieku XIX
sprowadzeni z Chin kulisi oraz kolonizatorzy z Europy zawlekli zaraz na wyspy
Oceanii. W 1908 r. dotara do Australii97 (ryc. 6). W roku 1999 odby si w Bradfor-
dzie m idzynarodowy zjazd powicony kompleksowemu omwieniu trdu, mate
riay przedstawiono w 2002 r. w publikacji: The p a st and present o f leprosy: archae
ological, historical, paleopathological and clinical approaches. Zawarto w niej ca
wiedz o tej stale endemicznie wystpujcej chorobie. W spczenie najwicej cho
rych na trd, okoo 60%, to mieszkacy Indii98.
Poraenie dziecice (Poliomyelitis, choroba Heinego i Medina) wywouj ente-
rowirusy. Trudno ustali, gdzie choroba powstaa, w podrcznikach paleopatologii
brak jej opisu. Niemniej w literaturze odnotowano kilka przypadkw, ktre mog
by dowodem jej wystpowania. Jest to: posta kapana Ruma (1413-1405 p.n.e.)
ze skrcon i cienk praw koczyn d o ln przedstawiona na paskorzebie znaj
dujcej si w Glyptotece w Kopenhadze, 5-letni Jonatan, syn Saula, z krtsz lew
koczyn doln opisany w Biblii, szkielet z lew koci udow krtsz o 8,2 cm
96 A u f d e r h e i d e , R o d r i g u e s - M a r t i n 1998, s. 154 (za: T r e m b l y 1994, s. 11).

98 M c D o u g a l l 2002, s. 19.
z wczesnego okresu z Egiptu, przedstawiony przez M itchella w 1900 r., przypadek

faraona Siptaha, stwierdzony przez Smitha (1912) oraz inne pochodzce z Euro
py (Manchester - 1983, Perrot i A m aud 1973, Winkler i Grosschmid - 1987) oraz
z Polski". Aufderheide i Rodrigues-M artin uwaaj, e nieznany jest czas pojawie
nia si poliomyelitis w staroytnoci, a przypadki przedstawione przez M itchella
(1900), Harrisa i Weeksa (1973) kom entuj jako niepew ne100. Poraenia byy znane
w staroytnoci, na przykad Galen dokadnie opisa paraplegi oraz hem iplegi101.
Ryc. 6. Trd. Kolebka i drogi szerzenia si: 1) podboje rzymskie, 2) szlak wojsk Aleksandra Macedoskie
go, IV w. p.n.e., 3) drogi ekspansji Arabw, VI-IX w. n.e., 4) drogi krucjat krzyowcw, XI-XII w. n.e.,
5) i 7) handel niewolnikami XV w. n.e., 6) szlak jedwabny, 8) endemiczne ogniska w XX w.
Fig. 6. Leprosy. Its cradle and routes o f spread: 1) Roman conques, 2) the routes of Alexander of
Macedonias army, IV c. B.C., 3) the routes of Arabian expansion, VI-IX c. A.D., 4) routes of crusaders,
XI-XIII c. AD., 5) and 7) the slave trade, XV c. A.D., 6) the Silk Road, 8) endemic foci in XX century
99 G a d y k o w s k a - R z e c z y c k a , m i e s z k i e w i c z - S k w a r s k a 1998, s. 5-11 (tam

te dalsza literatura); K o z o w s k i , P i o n t e k 2000, s. 5-16.
101 S z u m o w s k i 1961, s. 86.
Zimnic (malari) w ywouj pierwotniaki (Plasmodium vivax) roznoszone przez

komary widliszki (Anopheles). T.A. Cockbum 102 dowodzi, e malaria nkaa rw
nie zwierzta, w tym mapy czekoksztatne, a jej kolebk jest Afiyka. Niewt
pliwie bya jed n z najbardziej rozpowszechnionych chorb, zwaszcza w krajach
Ryc. 7. Malaria w Polsce: 1) ekologicznie uwarunkowane obszary endemii w redniowieczu, 2) obszar

endemii malaria w nowoytnoci, teren dawnych wojewdztw: olsztyskiego, kieleckiego, krakowskiego
( T y s z k i e w i c z 1981)
Fig. 7. Malaria in Poland: 1) endemic territories o f malaria in the Middle-Ages ecologically conditioned,
2) endemic territory of malaria in contemporary times in formerdistricts: Olsztyn, Kielce, Krakw
( T y s z k i e w i c z 1981)
tropikalnych, gdzie znana jest od niepamitnych czasw. W staroytnoci, podobnie

jak dzisiaj, bya klsk m asow ludnoci Wschodu. W Mezopotamii zimnica stano
wi w iksz plag ni w Egipcie103, z racji rozlegych bagien i mokrade. W Egipcie
nie udao si stwierdzi bezporednio pasoytw zimnicy. Ruffer jednak zaobser
wowa na mum iach powikszone ledziony, co porednio m ona wiza z etiologi
zim nicz104. Z dziea Susruty wynika, e domylano si zalenoci wystpowania
102 C o c k b u r n T.A. 1963, s. 2.

103 B i 1i k i e w i c z, W s z e 1a k i 1956, s. 19.
epidemii zimniey od komarw. Choroba znana bya te w Grecji, gdy atwo j roz
pozna na podstawie opisanych przez Hipokratesa objaww105. Ju rzymski encyklo
pedysta Columella (I w. p.n.e.) wiedzia, e m alari przenosz kom ary106, a Celsus
(I w. n.e.) pozostawi doskonay opis gorczki typowy dla zim niey107. Zim nica bya
jedn z gwnych przyczyn wyludnienia Italii w okresie wdrwek ludw, kiedy
zniszczono kanalizacj i wodocigi; lejca si z nich woda tworzya jeziorka i ka
ue sprzyjajce rozmnaaniu si kom arw 108. Roder uwaa, e upadek caej kultury
hellenistycznej naley przypisa szerzcej si epidemii malarii, ktra przyczynia
si midzy innymi do upadku Efezu i M iletu109. W Polsce tereny wystpowania m a
larii w redniowieczu przedstawiono na rycinie 7. W latach 1661-1664 panowaa
w Londynie110. Jeszcze na przeomie XIX i XX w. zim nica utrudniaa roboty ziemne,
na przykad budow Kanau Panamskiego; uporali si z ni budowniczowie z USA
tpic j systematycznie. Szacuje si, e w 1952 r. z 350 min chorych na zimnic
zmaro okoo 3,5 min osb, a w roku 1959 na 150 min chorych okoo 9800111. Naley
podkreli, e Indianie w czasach przedkolumbijskich znali chinin i jej skuteczne
dziaanie na m alari112. Zmiany w ukadzie kostnym w malarii to przede wszystkim
przerost substancji gbczastej, charakterystyczny te w wielu chorobach, na przy
kad w anemii powodowanej niedoborem elaza, tote ustalenie genezy zmian na
kociach bywa kontrowersyjne.
Kia (lues, syfilis) wywoana przez krtek blady (Treponema pallidum ) nale
y do jednej z czterech postaci treponematoz. Jako jedna z trzech zostawia lady
na kociach. Hackett113, ktry zajmowa si treponematozami przez ponad 50 lat,
przedstawi geograficzne rozmieszczenie poszczeglnych postaci z uzasadnieniem
ich zrnicowania. T.A. C ockbum 114 na podstawie bada bakteriologicznych twier
dzi, e zarazki treponematoz wystpoway w Afryce wraz z pojawieniem si ycia.
Przechodziy ewolucje uwarunkowane cigymi zmianami rodowiska, przyjmujc
w wyniku mutacji nowe formy. Wystpowanie infekcji u map czekoksztatnych
sugeruje, e pojawia si duo wczeniej; prawdopodobnie krtek blady w posta
ci agodnej towarzyszy czowiekowi w wdrwce po caym wiecie od pocztku
jego istnienia115. Uwaa si, e syfilis na obszarze afro-azjatyckim istnieje co nj-
105 B i l i k i e w i c z, W s z e l a k i 1956, s. 27; A u f d e r h e i d e, R o d r i g u e s - M a r t i n 1998,

s. 234.
' S z u m o w s k i 1961, s. 99.
109 S z u m o w s k i 1961, s. 99 (za: R o d e r 1930).
" S z u m o w s k i 1961, s. 278.
113 H a c k e t t 1967, s. 152-169.
ll4C o c k b u r n T.A. 1963, s. 2; C o c k b u r n E. 1994, s. 23-26.
115 F r o m e n t 1994, s. 260.
Ryc. 8. Treponematozy: 1) prahistoryczne rozmieszczenie, 2) ekspansja syfilisu w czasach pokolumbij-

skich ( F r o m e n t 1994)
Fig. 8. Treponematoses: 1) distribution of prehistorie treponematoses, 2) spread of syphilis in post-
-Columbian period ( F r o m e n t 1994)
mniej od 15 000 lat p.n.e., co ju sugerowa na podstawie bada paleopatologicz-

nych R ochlin116, skd stopniowo rozprzestrzenia si na inne kontynenty117. Przed
kocem XV w. kia wystpowaa endemicznie. Dopiero zoliwa odmiana krtka
spowodowaa pandemi w 1494 r. Do jej rozprzestrzenienia gwnie przyczyniy
si wojny. Armia Karola VIII (1494-1495) zawloka ki do Woch, a po wojnie jej
najemni onierze roznieli zaraz po caej Europie. W roku 1495 epidemia ogar
na Polsk, Niemcy i Francj, a w kolejnych latach pozostae kraje Europy. Na
ki chorowaa okoo 1/20 wczesnej ludnoci. Zmar na ni krl francuski Fran
ciszek I, chorowa krl angielski Henryk VIII, z Jagiellonw zmar Jan Olbracht
w 1501 r., Fryderyk w 1503, a Aleksander w roku 1506. Literatura na temat kiy
w owym czasie bya bardzo bogata. Znane jest midzy innymi dzieo z 1581 r.
pt. Przymiot wybitnego uczonego Wojciecha Oczki. W XVI w., na skutek intensyw
nego leczenia rtci oraz drakoskich zarzdze policyjno-sanitamych przeciw pro
stytutkom, wydanych ju pod koniec XV w., choroba stopniowo zanikaa118. W 1993 r.
odby si w Tulonie midzynarodowy zjazd specjalistw powicony treponema-
116 R o c h l i n 1965.
117 F r o m e n t 1994, s. 260-268.
118 B i l i k i e w i c z , W s z e l a k i 1956, s. 38, 39; S z u m o w s k i 1961, s. 241, 242.
tozom "9. Zmiany w ukadzie kostnym spowodowane przez ki znane s z wielu

terenw wszystkich kontynentw. Geograficzne rozmieszczenie treponematoz zilu
strowano na rycinie 8.
Grulica wywoywana przez prtek grulicy (.Mycobacterium tuberculosis) stale
jest chorob gron. Jej pocztek wie si z hodow l byda, ktra siga odlegych
tysicleci (8000-6000 p.n.e.). Jest znana z licznych rde pisanych oraz ikonogra
ficznych. Haas i Sperber-Haas120 pisz, e brak dowodw na wystpowanie gru
licy w paleolicie. Natomiast na pewno pojawia si w neolicie. Stary Testament
(1200-500 p.n.e.) i Rig Veda (1000 r. p.n.e.) zawieraj opis pucnej grulicy. N a
tomiast w rdach pisanych Egiptu, gdzie m edycyna staa na wysokim poziomie,
nie powicono jej wikszej uwagi. Std wniosek, jak pisz autorzy, e bya tam
rzadk chorob121. Najstarszy opis grulicy, jej objaww, pochodzi z biblioteki
Ryc. 9. Grulica. Tereny, z ktrych znane s szkielety ze zmian spowodowan przez grulic. Polska:
1) przypadek z neolitu, 2) przypadki ze redniowiecza ( G a d y k o w s k a - R z e c z y c k a 1989)
Fig. 9. Tuberculosis. Territories with known osteological material changed by tb. Poland: 1) a Neolithic
case, 2) cases from Middle-Ages ( G a d y k o w s k a - R z e c z y c k a 1989)
119 W 1994 r. ukazaa si publikacja L origine de la syphilis..., zaw ierajca referaty wygoszone
w dniach 25-28 listopada w 1993 r. w Tulonie (tam te dalsza literatura). Po 1994 r. ukazay
si jeszcze dwie pozycje: G a d y k o w s k a - R z e c z y c k a , K r e n z 1995 i G a d y k o w s k a -
- R z e c z y c k a i in. 2003.
120 H a a s , S p e r b e r - H a a s 1999, s. 434.
121 H a a s , S p e r b e r - H a a s 1999, s. 435.
krla Asyrii Assurbanipala (668-626 p.n.e.), przy czym epidemia pojawia si tam
ju wczeniej, przed VII w. p.n.e. W Grecji panowaa przed V w. p.n.e. Szczego
wy opis tej choroby znale mona w II ksidze Hipokratesa (460-400 p.n.e.) De
M orbis: grulica to choroba ze wszystkich najbardziej zaraliwa, najtrudniejsza do
wyleczenia i najbardziej m iertelna122. Przypuszcza si, e grulica towarzyszya
indoeuropejskim plemionom i okoo 1500 r. p.n.e. pojawia si w Indiach, a oko
o 1200 r. p.n.e. dotara do Mezopotanii i G recji123 Natomiast w Nowym Swiecie
prawdopodobnie pojawia si w III-IV w. n.e.124 Wykopaliskowe materiay kostne,
na ktrych stwierdzono zmiany wywoane przez grulic, pochodz z wielu krajw.
W Rosji znane s przypadki datowane na VIII-X w. n.e.125, na W grzech na VII-
-VIII w. n.e.126, w Czechach - VI-X w. n.e.127, na wschodnim terenie Morza Czarne
go okoo 3500 r. p.n.e.128, w Egipcie na IV tysiclecie p.n.e.129, w Danii prawdopo
dobnie w 2000 r. p.n.e. (raczej w redniowieczu)130, we Francji - IV-XII w. n.e.131,
w Austrii na IV-IX w. n.e.132, a w Polsce znane s przypadki z neolitu i ze rednio
w iecza133. Tereny, na ktrych stwierdzono szkielety ze zmianami spowodowanym
przez grulic przedstawia rycina 9.
Inne choroby znane ze rde pisanych i wykopaliskowych materiaw kostnych
te odpowiadaj wystpujcym wspczenie. S to rnego pochodzenia urazy,
choroby zapalne nieswoiste, jak i wszelkiego rodzaju ropne zapalenie koci, no
wotwory, choroby z niedoboru (metaboliczne), wrodzone, degeneracyjne o bardzo
zrnicowanej etiologii, pasoytnicze - wywoywane przez rnorodne pasoyty.
Na uwag zasuguj choroby powodowane przez bakterie stale przebywajce w ro
dowisku (ziemi, wodzie) oraz choroby odzwierzce. Ogranicz si tylko do przed
stawienia dwch: tca i brucelozy.
Jedn z najstarszych chorb jest tec. Wywouje go laseczka tca (Clostridium te
tani), bakteria, ktra stale przebywa w ziemi134. Tec niewtpliwie wystpowa zanim
pojawi si czowiek, jednak pewne dowody na to, e by znany w staroytnoci s sto
sunkowo niedawne. Opis tca zawiera papirus Smitha oraz IV i VII ksiga Hipokra-
122 H a s s , S p e r b e r - H a s s 1999, s. 435-436.

123 H a s s , S p e r b e r - H a s s 1999, s. 436.
124 H a s s , S p e r b e r - H a s s 1999, s. 438.
125 B u i o w a , P l f i , D u t o u r 1999, s. 325.
126 M a r c s i k , S z e n t g y o r g y i , G y e t v a l , F e r i n e g a n , P l f i 1999, s. 333.
l27S t l o u k a l , V y h n a n e k 1976, s. 138-140; H a n a k o va, V y h n a n e k 1981, s. 28.
128 H e r s h k o v i t z, G o p h e r 1999, s. 445.
129 S t r o u h a l 1999, s. 458.
130 B e n n i k e 1999, s. 511. Daty pojawienia si rnych chorb, w tym grulicy, wraz
z rozw ojem metod, byw aj zmieniane.
131 B l o n d i a u x , H d a i n , C h a s t a n e t , P a v a u t 1999, s. 521.
132W i l t s c h k e - S c h r o t t a , B e r n e r 1999, s. 543.
133 G a d y k o w s k a - R z e c z y c k a 1999, s. 561-573, tam te dalsza literatura.
134 H a r e 1967, s. 115.
tesa135. W jego synnych aforyzmach czytamy: Kurcz przy zranieniu wystpujcy jest
miertelny136. Zna go te Areteusz (II w. n.e.)137 oraz lekarze redniowiecza138. Bakteria
dostaje si do otwartej rany, zwykle powstaej w czasie kontaktu rany na przykad z zie
mi. Przebieg choroby jest szybki, nie zostawia ladu w ukadzie kostnym.
Bruceloza jest jedn z chorb odzwierzcych, wywoywan przez drobnoustroje
z rodzaju Brucella. Jej rezerwuarem s kozy, bydo i winie. Wrd ludzi musiaa by
ju znana co najmniej w neolicie. Podobnie jak niektre choroby pasoytnicze okre
la si j jako chorob zawodow. Do zakaenia dochodzi gwnie przez spoywanie
zakaonego mleka i misa. Zmiany w ukadzie kostnym gwnie wystpuj w kr
gach i miednicy. W materiale kostnym zmiany spowodowane przez bruceloz nale
do rzadkich. W Museum o f Natural History w Waszyngtonie znajduje si szkielet
laposkiej kobiety, w wieku okoo 20-25 lat (nieznane jest datowanie) z charaktery
stycznymi dla brucelozy zmianami139. Prawdopodobny przypadek z epoki rodkowe
go brzu, odkryty w Jerycho, przedstawi Brothwell140, z wczesnoredniowiecznego
(650-700 n.e.) cmentarzyska w Raucourt (Meurthe-et-Moselle) we Francji - Souli141,
trzy przypadki: dwa z pnego redniowiecza, jeden z epoki brzu - wszystkie z Hi
szpanii - Etxeberria142, natomiast Anderson143 ze redniowiecznego cmentarza w. Ja
kuba w Northampton, a Capasso144 z Herkulanum z 79 r. Przypadki brucelozy stwier
dziam te na krgach paru szkieletw z cmentarza datowanego na okres od X w. do
1813 r., odkrytego pod Hal Targow w Gdasku (w opracowaniu).
To tylko niektre choroby, ktre najbardziej wpyway na stan zdrowia czowie
ka i to nie tylko w pradziejach. Przedstawione oraz jeszcze wiele innych, jak midzy
innymi zmiany pourazowe powstae w wyniku wielu przyczyn, do ktrych zalicza
si rwnie trepanacje, wykonywane ju przez ludy pierwotne, oraz celowe znie
ksztacanie gw dzieci przez ludy chcce odrni si od innych plemion czy od
niszych warstw spoecznych, dostarczaj szczeglnie bogatych informacji zarwno
odnonie do lecznictwa, jak i zwyczajw. Natom iast o warunkach spoeczno-gospo-
darczych najwicej m wi zmiany degeneracyjne i metaboliczne oraz zapalne, gdy
czsto ich przyczynjest ubstwo, gd i nadmierne obcienie p ra c nierzadko w i
doczne te na kociach szkieletw dzieci. Wszelkie zmiany chorobowe, ktre znane
s z pism staroytnych cywilizacji, zaobserwowane w dzieach sztuki oraz stwier
135 H a r e 1967, s. 116.

136 S z u m o w s k i 1961, s. 50.
137 H a r e 1967, s. 116.
138 T y s z k i e w i c z 1981, s. 46.
139 O r t n e r , P u t s c h a r 1981, s. 138-141; A u f d e r h e i d e , R o d r i g u e s - M a r t i n 1998,
s. 192, 193.
140 A u f d e r h e i d e , R o d r i g u e s - M a r t i n 1998, s. 193 (za: B r o t h w e l l 1965).
141 S o u l i 1982, s. 7-10.
142 E t x e b e r r i a 1984, s. 1-200 (za: E t x e b e r r i a 1994); E t x e b e r r i a 1994, s. 41-49.
143 A n d e r s o n 2003, s. 153-158.
144 C a p a s s o 1999, s. 277-288.
dzone w materiale kostnym pochodzcym z obiektw archeologicznych znanych na

caym wiecie s przedstawione w licznych publikacjach czciowo wymienionych,
do ktrych naleaoby doda jeszcze kilka145.
PODSUMOWANIE
W tak skrconej formie nie sposb przedstawi innych ciekawych zdarze, ktre
wpyny na rozwj nauki, w tym wiedzy medycznej, a wic rwnie na struktur
biologiczn i to nie tylko w pradziejach. M idzy innymi pominam szkoy wiec
kie w Salemo i Montpellier, ktre odegray, jak pisze Brzeziski146, zasadnicz rol
w porednictwie midzy m edycyn greck a zachodnioeuropejsk byy to pierwsze
wieckie szkoy wysze, a suchaczkami i osobami wykadajcymi byy te kobiety,
co byo now oci dugo pniej niepowtrzon na uniwersytetach.
Nie wspomniaam o wielu jeszcze chorobach rzutujcych na zdrowie. Na przy
kad o chorobach umysowych, ktre na pewno byy obecne od wiekw. Potwier
dzeniem, wedug Brothwella, s przypadki wystpujce u wspczesnej ludnoci
prym itywnej147. S te inne rda, na przykad u Platona jest wzmianka o tym, e
epilepsja, suchoty, kamica drg moczowych, choroba umysowa, malaria oraz poda
gra uniewaniaj kupno niewolnika148.
Z przedstawionego zarysu dziejw zdrowia - choroby wynika, e wikszo zna
nych wspczenie chorb nkaa czowieka, a take wszelkie istoty ywe od poczt
ku ich zaistnienia na wiecie. Genez pojawiania si chorb, zwaszcza zakanych,
wyjania Cockbum: men started off by inheriting a mass o f infections from his
nonhuman primate forebearers and these were modified and added to by changes in
climate, customs, agriculture, and domestication o f animals, natural selection and an
increasing population 149. Natomiast ocen staroytnej medycyny, i nie tylko, wyra
zi Brzeziski: W nioskowanie czowieka w przeszoci, bdne wprawdzie z punk
tu widzenia obecnej wiedzy, nie ustpowao w niczym wspczesnemu i niektre
staroytne teorie sjedynie archaicznym przedstawieniem myli dzisiejszej, waci
wym dla wczesnego poziomu wiedzy, lecz zasadniczo identycznym 150. Oczywiste
jest, e obraz stanu zdrowia, chorb, lecznictwa i profilaktyki zmienia si wyranie
i nadal zmienia. Niektre choroby, dziki rozwojowi medycyny, nauk biologicznych
i farmakologicznych, opanowano lub ograniczono do endemicznych ognisk, jak na
przykad trd i treponematozy. Niektre, jak midzy innymi osp praw dziw praw
dopodobnie wyeliminowano. Niestety, pojawiy si nowe choroby, dotd nieznane
145 D e r u m s 1970; S t e i n b o c k 1 9 7 6 ; C a p a s s o 1 9 8 5 ; B e n n i k e 1985.

146 B r z e z i s k i 1988, s. 65, 66.
147 B r o t h w e 11 1961, s. 318-344; patrz te. G o l d s t e i n 1969, s. 286.
148 G u t t 1977, s. 26.
149 C o c k b u m T.A. 1963, s. 106.
150 B r z e z i s k i 1988, s. 13.
w postaci epidemicznej, jak AIDS czy SARS. Do ich gwatownego rozprzestrze

nienia przyczynia si cywilizacja - wielkie miasta i doskonaa komunikacja, ktre
gwarantuj szybkie przenoszenie si choroby z pierwotnego ogniska na wszystkie
kontynenty i w obrb skupisk ludzkich. Zm ieniaj si te proporcje wystpowania
poszczeglnych chorb. N a przykad Gerszten i Allison podaj, e na pocztku XX w.
gwn przyczyn mierci w Stanach Zjednoczonych Ameryki bya grulica, nato
miast wspczenie dom inuj choroby ukadu krenia i rak. Rak powoduje wicej
ni 22,1% wszystkich zgonw151.
Natomiast z pobienego przegldu lecznictwa, nie tylko w pradziejach, wida,
e czowiek stopniowo zdobywa wiedz o chorobach, ich przyczynach, a take do
wiadczenie w leczeniu oraz umiejtno zapobiegania (profilaktyka). Supranatura-
listyczne pogldy na temat pochodzenia chorb, wynikajce z niewiedzy ich genezy
i patogenezy sprawi, e przez tysiclecia okrelano je na podstawie objaww. Do
piero od okresu owiecenia zaczto poznawa przyczyny chorb, fazy ich rozwoju
oraz poszerza i poznawa nowe moliwoci leczenia.
Widzimy te, e ze wszystkich chorb niewtpliwie najwikszy wpyw na los
jednostki czy narodu, rozwj cywilizacji, nauki i kultury miay epidemie, a zwasz
cza pandemie. Tote suszna jest uwaga Bilikiewicza i Wszelakiego, ktr mona
odnie nie tylko do historii Rzymu: W przestrojach gospodarczych staroytnego
Rzymu i w zwizanym z nimi upadkiem cywilizacji rzymskiej wielkie epidemie sta
nowiy czynnik moe jeszcze waniejszy ni wojny, rozlunienie obyczajw i inne
klski, ktrym historycy zwykli przypisywa rozstrzygajce znaczenie152.
Wiedza o zdrowiu - chorobach nie tylko w pradziejach wzbogaca si z kadym
nowym odkryciem, odczytaniem rde pisanych, ikonograficznych i paleopatolo-
gicznych. Dowodz tego kompleksowe opracowania chorb przedstawiane na m i
dzynarodowych spotkaniach specjalistw z wielu dziedzin: w 1993 r. w Tulonie
powicone syfilisowi (treponematozom), w 1997 r. w Szeged i Budapeszcie - gru
licy, w 1999 r. w Bradfordzie - trdowi.
Znamienne jest to, e nawet po najwikszych stratach biologicznych powodo
wanych przez pandemie, klski ywioowe i wojny, ludzko szybko nadrabia straty
demograficzne i materialne. Znacznie trudniej odbudowa straty poniesione w sfe
rze nauki, kultury, a zwaszcza etyki.
BIBLIOGRAFIA
A n d e r s e n J.G.
1969 Studies in the Mediaeval diagnosis o f leprosy in Denmark, Copenhagen.
A n d e r s o n T.
2003 The first evidence o f brucellosis from British skeletal material, Journal o f Paleopathology
V. 15, No 3, s. 153-158.
151 G e r s z t en, A 11 i s o n 1988, s. 257.

A u f d e r h e i d e A.C., R o d r i g u e s - M a r t i n C.
1998 The Cambridge Encyklopedia o f Human Paleopathology (Infectious diseases, s. 117-246;
Brucelosis, s. 192-193; Malaria, s. 228-238), Cambridge.
B e n n i k e P.
1985 Paleopathology o f Danish Skeletons; a comparative study o f demography, disease and injury,
Copenhagen.
1999 Facts or myths? A re-evaluation o f cases o f diagnosed tuberculosis in the past in Denmark, (w:)
Tuberculosis Past and Present, ed. G. Plfi, O. Dutour, J. Dek, I. Hutas, Budapest, s. 509-518.
B i l i k i e w i c z T., W s z e l a k i S.
1956 Krtki zarys dziejw nauki o chorobach zakanych. Ostre choroby zakane, Warszawa.
B i e h l e r M.
1948 Trd i jego szerzenie si w Polsce [Rs. La lpre et son extension en Pologne], Archiwum
Historii i Filozofii Medycyny t. 19, s. 131-151.
B l o n d i a u x J., H d a i n V., C h a s t a n e t P., P a v a u t M., M o y a r t V. , F l i p o R.-M.
1999 Epidemiology o f tuberculosis: a 4th to 12,h c. AD picture in a 2498- skeleton series from nort
hern France, (w:) Tuberculosis Past and Present, ed. G. Plfi, O. Dutour, J. Dek, I. Hutas,
Budapest, s. 521-530.
B o r o w i e c J . , F i a k o w s k i M.
2006 Okna na wiat, Tygodnik Powszechny nr 25, s. 11.
B r o t h w e l l D.
1961 The paleopathology o f early British man: An essay on the problems o f diagnosis and ana
lysis, Journal of royal anthropological institute of Great Britain and Ireland V. 91, part 2,
s. 318-344.
1965 The paleopathology o f the E.B.-M.B. and Middle Bronze Age remains from Jericho (1957-
-1958 excavations), (w:) Excavations at Jericho, 2, ed. K.M. Kenyon, London: British School
of Archeology in Jerusalem, s. 685-693.
1967 The bio-cultural background to disease, (w:) Diseases in antiquity, ed. D. Brothwell, A.T. San-
dison, Springfield, Illinois, rozdz. 5, s. 56-68.
B r z e z i s k i T.
1988a Wprowadzenie do historii medycyny, (w:) Historia medycyny, red. T. Brzeziski, Warszawa,
s. 11-22.
1988b Ksztatowanie si zawodu lekarza i koncepcje ksztacenia, (w:), Historia medycyny, red.
T. Brzeziski, Warszawa, s. 52-79.
B u j a o w s k a B.
1988 Spontaniczny rozwj medycyny od empirii do medycyny kapaskiej. Medycyna jako przed
miot kultu, (w:) Historia medycyny, red. T. Brzeziski, Warszawa, s. 23-51.
B u i o w a A . , P l f i G., D u t o u r O.
1999 A mediewal case o fpossibile sacroiliacjoint tuberculosis and its archeological context, (w:) Tu
berculosis Past and Present, ed. G. Plfi, O. Dutour, J. Dek, I. Hutas, Budapest, s. 323-329.
C a p a s s o L.
1985 L origine delle malattie, Chieti.
1999 Brucellosis ad Heraculaneum (79 AD), International Journal o f Osteoarchaeology V. 9,
No 5, s. 277-288.
C l o u d s l e y - T h o m p s o n J.L.
1976 Insects and history, New York.
C o c k b u r n E.
1994 Forty years on: are Aidan Cockburns theories still valid? (w:) L origine de la Syphilis en
Europe avant ou aprs 1493?, ed. O. Dutour, G. Plfi, J. Berata, J.-P. Brun, Paris, s. 23-26.
C o c k b u r n T.A.
1963 The Evolution and Eradication o f Infectious Diseases, Baltimore.
C o m b e s C.
1999 Ekologia i ewolucja pasoytnictwa. Dugotrwale wzajemne oddziaywanie, Warszawa.
C r o s b y A.D.
1993 Smalpox, (w:) The Cambridge world history o f human disease, ed. K.F. Kiple, New York,
s. 1008-1013.
C z e k a n o w s k i J.
1937 Czowiek w czasie i przestrzeni, Warszawa.
D a v i s D.H.S., H a l l e t t A.F., I s a a c s o n M.
1975 Plague, (w:) Diseases transmitted from animals to man, ed. W.T. Hubbert, W.F. Culloch,
P.R. Schnurrenberger, Springfield, Illinois, s. 147-173.
D e k w n a M.
1972 Lecznictwo, (w:) May sownik kultury dawnych Sowian, Warszawa, s. 206-207.
D e r m u s W.J.
1970 Boezni i wraczewanie w drewniej pribatikie, Riga
D o l s M.W.
1983 The leper in medieval society, Speculum 58 (2), s. 891-916.
D o n o g h u e H.D., G a d y k o w s k a - R z e c z y c k a J.J., M a r c s i k A., H o l t o n J., S p i e g e l m a n M.
2002 Mycobacterium leprae in archaeological samples, (w:) The Past end Present o f Leprosy;
archaeological, historical, paleopathological and clinical approaches, ed. Ch. Roberts,
M.E. Lewis, K. Manchester, BAR International Series 1054, Bradford, s. 271-285.
D r y g a s A.
1988 Dawne terapie. Lek ijego formy, sposoby wytwarzania i dystrybucji, (w:) Historia medycyny,
red. T. Brzeziski, Warszawa, s. 158-184.
D z i e r y k r a y - R o g a l s k i T.
1980 Paleopathology o f the Ptolemaic inhabitans o f Dakhleh Oasis (Egipt), Journal o f Human
Evolution V. 9, s. 71-74.
E t x e b e r r i a F.
1984 Estudo de la patologia osea en poblaciones de poca altomedieval en el Pais Vasco (Santa
Eulalia y Los Castros de Lastra), Caudemos de Seccin de Madicina 1, s. 1-200.
1994 Vertebral epiphysis: early sings o f brucellar disease, Journal of Paleopathology V. 6, No 1,
s. 41-49.
F r o m e n t A.
1994 Treponematoses: a historical point o f view, (w :) L origine de la Syphilis en Europe avant ou
aprs 1493? ed. O. Dutour, G. Plfi, J. Berato, J.-P. Brun, Paris, s. 160-168.
G a r r i s o n F.H.
1966 Historia de la Medicina, Mxico, D.F. Interamericana.
G e r s z t e n E., A l l i s o n M.J.
1991 Human soft tissue tumors in paleopathology, (w:) Human Paleopathology: current syntheses
andfuture options, ed. D.J. Ortner, A.C. Aufderheide, Washington-London, s. 257-260.
G a d y k o w s k a - R z e c z y c k a J.J.
1976 A case o f leprosory from a medieval burial ground, Folia Morphologica (Warsw) V. 35,
No 3, s. 253-264.
1978 Paleopatologia w Polsce [Sum. Paleopathology in Poland], Przegld Antropologiczny,
t. 44, z. 2, s. 393-398.
1985 Rozwj i program bada paleopatologicznych w Polsce [Sum. Development and programme
o f studies on paleopathology in Poland], Teoria i Empir w Polskiej Szkole Antropologicz
nej, UAM, Seria Antropologia 11, s. 183-204.
1989 Schorzenia ludnoci prahistorycznej na ziemiach polskich [Sum. Diseases o f ancient Polish
populations from Neolithic to Middle-Ages], Gdask.
1999 Tuberculosis in the past and present in Poland, (w:) Tuberculosis Past and Present, ed.
G. Plfi, O. Dutour, J. Dek, I. Hutas, Budapest, s. 561-573.
2003 Znaczenie bada antropologicznych w archeologii [Zus. Die Bedeutung von antropologi-
schen Forschungen in der Archaeologie], XIII Sesja Pomorzoznawcza. Od epoki kamienia
do okresu rzymskiego, t. 1, s. 13-23.
2006a Paleopathology in Poland at the beginning o f 21s' century, Studies in Historical Antropolo-
gy; Papers in Memory o f Andrzej K. Wierciski, V, No 4, 2004 [2006], s. 25-48.
2006b Archeopatologia, (w:) Rola nauk wspierajcych archeologi, Lublin, s. 37-43.
2007 Cmentarzysko ciaopalne kultury grobw kloszowych w Baronie, gm. Skrcz, stanowisko
9c, cz 11 - opracowanie antropologiczne [Sum. Cremation cemetery o f the Cloche Grave
Culture in Barono, Skrcz Province, site No 9c, Part II - anthropological analysis], XV
Sesja Pomorzoznawcza, Elblg, s. 111-121.
G a d y k o w s k a - R z e c z y c k a J . J . , Kr e n z M.
1995 Extensive changes within a subadult skeleton from medieval cementery in Saboszewo, Mo
gilno District (Poland), Journal o f Paleopathology V. 7, No 3, s. 177-184.
G a d y k o w s k a - R z e c z y c k a J.J., K w i a t k o w s k a B., N o w a k o w s k i D . , T r n k a J.
2003 Treponematosis in a 14th century skeleton from Wroclaw, Poland, Journal of Paleopatholo
gy V. 15, No 3, s. 187-193.
G a d y k o w s k a - R z e c z y c k a J.J., S m i e s z k i e w i c z - S k w a r s k a A .
1998 Probable poliomyelitis from X VII century cementery in Poland, Journal of Paleopathology
V. 10, No 1, s. 5-11.
G a d y k o w s k a - R z e c z y c k a J.J., U r b a n o w i c z M.
1970 Multiple osseous exostoses o f the skeleton from the prehistoric cemetery o f a form er popula
tion o f Pruszcz Gdaski, Folia Morphologica (Warsaw), V. 29, No 3, s. 286-296.
G o l d s t e i n M.S.
1969 Human paleopathology and some diseases in living primitive societies: a review o f the recent
literature, American Journal of Physical Anthropology V. 31, No 3, s. 285-293.
G r a m b e r g K.P.C.A.
1961 Leprosy" and the Bible, The Bible Translator, London V. 11, s. 10-23.
G u t t R.W.
1977 O zdrowych i chorych, Krakw.
H a a s F., S p e r b e r - H a a s S.
1999 Origins and spread o f Mycobacterium tuberculosis in the Mediterran basin, (w:) Tuberculosis
Past and Present, ed. G. Plfi, O. Dutour, J. Dek, I. Hutas, GB-TB Foundation, s. 431-441.
H a c k e t t C.J.
1967 The human treponematoses, (w:) Diseases in Antiquity, ed. D. Brothwell, A.T. Sandison,
Springfield, Illinois, s. 152-169.
H a n a k o w H., V y h n a n e k L.
1981 Palaopathologische Befunde aus dem Gebiet der Tschechoslovakei, Sbomik Nrodniho Mu
zea V Praze V. 37B, No. 1, s. 1-76.
H a r e R.
1967 The antiquity o f disease caused by bacteria and viruses, a review o f the problem from
bacteriologists point o f view, (w:) Diseases in Antiquity, ed. D. Brothwell, AT. Sandison,
Springfield, Illinois, s. 115-131.
H e n s c h e n F.
1966 History and geography o f disease, New York.
H e r s h k o v i t z I., G o p h e r A.
1999 Is tuberculosis associated with early domestication o f cattle: evidence from the Levant, (w:) Tu
berculosis Past and Present, ed. G. Plfi, O. Dutour, J. Dek, I. Hutas, Budapest, s. 443-449.
J a n k o w s k i J.
1986 Mors nigra czyli dzieje dumy w polskim redniowieczu, Czowiek-Populacja-Srodowisko
t. 14, s. 205-213.
K o z o w s k i T., P i o n t e k J.
2000 A case o f atrophy o f the right lower limb o f a skeleton from medieval (121h-14,h centuries) bu
rial ground in Gruczno, Poland, Journal of Paleopathology V. 12, No 1, s. 5-16.
K k a W.
1958 Zagadnienia etnogenezy ludw Europy [Zus. Problemi der Ethonegenese in Alteuropa,
Materiay i Prace Antropologiczne t. 22, Wrocaw.
L e c h a t M.F.
2002 The paleoepidemiology o f leprosy: an overview, (w:) The Past and Present o f Leprosy;
archaeological, historical, paleopathological and clinical approaches, ed. Ch. Roberts,
M.E. Lewis, K. Manchester, BAR International Series 1054, Bradford, s. 157-162.
L 'origine
1994 L origine de la syphilis en Europe avant ou aprs 1493? ed. O. Dutour, G. Plfi, J. Berato,
J.-P. Brun, Paris.
M c D o u g a l l A.C.
2002 Leprosy wordwide: current studies, (w:) The Past and Present o f Leprosy; archaeological,
historical, paleopathological, and clinical approaches, ed. Ch. Roberts, M.E. Lewis, K. Man
chester, BAR International Series 1054, Bradford, s. 17-19.
M c N e i l l W.H.
1984 Plagas y pueblos, Siglo XXI de Espaa, Madrid.
M a r c s i k A., S z e n t g y r g y i R . , G y e t v a l A., F i n n e g a n M., P l f i G.
1999 Proabable Pott paraplegia from the 7lh-8'h century A.D.,{ w:) Tuberculosis Past and Predent,
ed. G.Plfi, O. Dutour, J. Dek, I. Hutas, Budapest, s. 331-336.
M e h t a J.
2002 Social reaction in the past and present o f leprosy and the socio-rehabilitation o f leprosy -
cured person, (w:) The Past and Present o f Leprosy; archaeological, historical, paleopatho
logical and clinical approaches, ed. Ch. Roberts, M.E. Lewis, K. Manchester, BAR Interna
tional Series 1054, Bradford, s. 21-23.
M o d r z e w s k a K.
1958 Uwagi o klskach elementarnych, Czowiek w Czasie i Przestrzeni R. 1, z. 3, s. 128-134.
M o o d i e R.L.
1967 General considerations o f the evidences o f paleopathological conditions found among fos
sil animals, (w:) Diseases in Antiquity, ed. D. Brothwell, A.T. Sandison, Springfield, Illinois,
s. 31-46.
M o l l e r - C h r i s t e n s e n V.
1961 Bone Changes in Leprosy, Copenhagen.
1967 Evidence o f leprosy in earlier peoples, (w:) Diseases in Angiquity, ed. D. Brothwell,
A.T. Sandison, Springfield, Illinois, s. 297-306.
M o l l e r - C h r i s t e n s e n V., H u g h e s D.R.
1962 Two early cases o f leprosy in Great Britain, Man, London 62, 177-179.
1966 An early case o f leprosy from Nubia, Man, London 1, s. 242-243.
N o w a k o w s k i D.
1999 Morfologia tkanki kostnej czwartorzdowych ssakw drapienych (Mammalia carnivora)
z masywu Snienika Kodzkiego (maszynopis).
O N e i l l Y.V.
1993 Diseases o f the Middle Ages, (w:) The Cambridge world history o f human disease, ed.
K.F. Kiple, New York, s. 270-279.
O r t n e r D.J., P u t s c h a r W.G.J.
1981 Identification o f Pathological Conditions in Human Remains (Infectious diseases, s. 104-233,
Brucelosis, s. 138-141 ), Smithsonian Contributions to Anthropology, No 28, Washington.
R o b e r t s Ch., M a n c h e s t e r K.
1999 The Archaeology o f Disease, Ithaca, New York.
R e a d e r R.
1974 New evidence fo r the antiquity o f leprosy in early Britain, Journal o f archaeological science
V.l, s. 205-207.
R o c h l i n D.G.
1965 Bolezni drewnich liudiej (kosti liudi rozlicznych epoch-normalnye i patologiczeski izmien-
nye), Moskwa.
R d e r (?)
1930 Anthropogeographische Bedeutung d. Malaria, Janus.
S c o t t H.H.
1943 The influence o f the slave trade in the spread o f tropical disease, Transmisions o f the Royal
Society of Tropical Medicine and Hygiene V. 37, s. 169-188.
S i e k o w s k i E.
1970 Duma w Gdasku w 1709 roku. Studium z dziejw epidemiologii, Archiwum Historii Me
dycyny t. 3/4, s. 309-401.
S i g e r i s t H.
1955 History o f Medicine, New York.
S k i n s n e s O.K.
1985 Understanding o f leprosory in ancient China, International Journal of Leprosy V. 53,
s. 289-307.
S m i t h G.E., D a v s o n W.R.
1924 Egyptian Mummies, London: George Allen and Unwin (reprinted in 1991 by Kegan Paul In
ternational, London).
S o u l i R.
1982 Brucellosis: a case report datingfrom 650-700AD., Paleopathology Newsletter V. 38, s. 7-10.
S t e i n b o c k T.
1967 Paleopathological Diagnosis and Interpretation, Springfield, Illinois.
S t l o u k a l M., V y h n a n e k L.
1976 Slovan z velkomoravskych Mikulic, Praha.
S t r o u h a l E.
1994 Syphilis in ancient Egipt, (w:) L Origine, de la Syphilis en Europe avant en aprs 1493?,
ed. O. Dutour, G. Plfi, J. Berato, J.-P. Brun, Paris, s. 148-153.
S z u m o w s k i W.
1961 Historia Medycyny, Warszawa.
Tasndi-KubacskaA.
1962 Palopathologie: Pathologie der vorzeitlichen Tiere, Jena.
T y s z k i e w i c z J.
1975 Uwagi o historii medycyny w Polsce [Sum. Notes o f history of medicine in Poland], Kwar
talnik Historii Kultury Materialnej R. 23, nr 2, s. 245-254.
1981 Czowiek w rodowisku geograficznym Polski redniowiecznej [Sum. Man in geographical
environment o f medieval Poland], Warszawa.
W i l t s c h k e - S c h r o t t a K , B e r n e r M.
1999 Distribution o f tuberculosis in the skeletal material ofEastern Austrian sites, (w:) Tuberculo
sis Past and Present, ed. G. Plfi, O. Dutour, J. Dek, I. Hutas, Budapest, s. 541-548.
HEALTH - DISEASES IN PREHISTORY AND BEYOND
Summary
This article presents a brief outline of health over the ages, examining diseases and the treatments
associated with them based on written and iconographic evidence and on the results o f paleopatholo
gical studies aimed at establishing the genesis and source (cradle) of diseases, their dynamics (Fig. 1),
the mechanisms by which they are spread and their impact on the fate o f people and nations. The role
of multidisciplinary research in this field is highlighted, assessing its shortcomings and the influence of
numerous archaeologists, anthropologists and palaeopathologists on its development. The obstacles to
gaining a complete picture o f human biological condition are also presented. These include the modest
amount o f available material and written evidence, and the difficulties in interpreting the latter given that
over the millennia names, mentalities and ideas have changed, and hence so have levels o f knowledge.
For centuries nothing was known o f the genesis and pathogenesis o f diseases, and all phenomena asso
ciated with them were linked to religious beliefs. Diseases are as old as life itself; they afflict plants and
animals and have been inherited by mankind (Tabs. 1, 2). Primitive humans learned about healing from
animals, gradually gaining more experience and creating primitive medicine. The story of how ailments
were treated in various ancient civilizations is difficult to summarize in a few words. In all o f them, up
until the times of Hippocrates (5th century BC), medicine was o f an empirical-supernatural nature. They
differed in their levels of comprehension: their knowledge of diseases and treatments and their attitudes
towards patients. Books from the library of an Assyrian king (7th century BC) and the Hammurabi Co
dex (c 2250 BC) attest the high standing o f Babylonian medicine. Semitic peoples learned a great deal
from the Babylonians. The Indian Veda ( 15th- 11th century BC) include descriptions of numerous diseases
and their treatment. A basic medical examination did not differ from a contemporary one. Hundreds of
plant remedies were know, as were the effects, for example, mercury, lead, and arsenic. Complicated
operations were also carried out on internal organs. Written sources dating from the 4,h-3r<1millennium
BC found in China evidence a large body o f medical knowledge, though its development (particularly in
the field of surgery) was restricted by religion. The origins o f medicine in Egypt date back to the 4,h-3th
millennium BC. Papyri, iconography and mummies provide rich sources o f evidence. Medical kno
wledge was o f a very high level (there were already specialists dealing with, for instance, the eyes or the
head); only surgery being o f a low standard. The beginnings of Greek medicine are recounted in myth
- priests at the temples of the god Asclepius healed using prayer and diet and by advocating good hygie
ne. It was not until Hippocrates that scientific medicine emerged. He broke away from supematuralism
in favour of inductive reasoning. His Aphorisms and the collection of his writings compiled 100 years
later in the Hippocratic Corpus encompass all medical knowledge o f the time.
According to Pliny, Rome had no doctors up until the 4th century BC. Hygiene, gymnastics and home
remedies sufficed. The arrival o f Greek doctors, particularly Asklepiades (124-156 BC), led to the foun
dation of the Methodist school, leading to the development of physico-dietary therapy, balneology and
climatotherapy. Celsus and Galen ( l s,-2nd century AD) considerably improved medical care. Despite the
significant advances in ancient medicine it never went beyond symptomatology, as nothing was known
about the genesis of diseases. It was not until the Renaissance that medicine gradually began to disco
ver the genesis and pathogenesis o f diseases. The greatest merit of the Arabs include copying ancient
writings, prophylactics and hospital care. The Middle Ages mark a period o f decline in science and me
dicine. In the former Roman Empire and throughout Europe folk medicine held precedence. Monastic
medicine emerged. Healing was achieved through prayers and penitence. For a long period medicine was
characterised by scholastic rationalism and everyday empiricism. Penitent processions o f flagellants, the
belief in witches, who were burned at the stake from the 13th to 18th century, and possessed individuals,
who were treated by exorcism complete the picture of scientific knowledge during this period.
Particular attention is paid in this article to the most dangerous infectious diseases o f all time. Epi
demics wiped out millions o f human lives. Diseases such as smallpox and cholera can be recognized in
the earliest written records (6th-4th millennium BC). A brief profile is given of several of these diseases:
I) variola) - occurs only where people live in large concentrations - it was unknown prior to the Neolit
hic. It originated in China and India. It was known that those who had suffered it became immune to it.
Evidence of it has been noted in Egyptian mummies dating from 1250-1000 BC. In the Roman Empire it
was rife in the 3rd and 4th centuries AD, reappearing in Egypt in the 6th century, from whence the Arabs
brought it to Europe. It reached its peak in the 18th century. 2) Cholera can be contracted by ingesting
food contaminated with human faeces. It originated in India. It probably contributed to the downfall of
Egypt. In Europe it appeared at the beginning of the 19th century (Fig. 2). 3) Plague is harboured by rats.
Its source is difficult to determine. It came to Europe from Egypt and was responsible for the demise of
the Byzantine Empire. Successive epidemics struck Europe in the 12th, 13th and 14th centuries, and Chi
na in the 7th and 8th centuries AD. Its most virulent form (Black Death) broke out in 1333 in Central
Asia, spreading across the whole o f Europe in 1349. It took the lives of over 60 million people (Fig. 3).
4) Typhus, 5) diphtheria and 6) influenza have been known for centuries and reaped huge harvests in the
20th century (Fig. 4). 7) Leprosory came from Asia, spreading from China to Europe, where by the 11th
century AD it had become one o f the greatest scourges. It is noted in the writings o f ancient civilizations
and in skeletons recovered from numerous cemeteries around the world (Fig. 6), including Poland (Fig. 5).
8) Poliomyelitis. Isolated cases o f changes typical not only o f this disease are questioned by some
palaeopathologists. 9) Malaria originates from Africa and has become an onerous plague in swampy
territories worldwide (Fig. 7). 10) Syphilis is one o f four variations o f treponematosis. They originate
from Africa. The late 15th century witnessed an epidemic. Strict regulations brought about its decline
in the 16th century. Skeletons bearing evidence o f syphilis have been noted on all continents (Fig. 8).
II) Tuberculosis is linked to cattle-breeding (8,h-6th millennium BC). It is evidenced by many written
records and iconographic sources and by skeletal material from numerous cemeteries in many continents
(Fig. 9). Tetanus, the oldest of all diseases, is also outlined, as is brucellosis - a zoonotic disease. The
former was reported by Hippocrates, traces of the latter have been noted by paleopathologists.
In summing up, the genesis of infectious diseases is explained by Cockburn (1963): man started
off by inheriting a mass of infections from his nonhuman primate forebears and these were modified
and added to by changes in climate, customs, agriculture, and domestication o f animals, natural selec
tion and an increasing population.
However Brzeziski (1988) voices the following opinion o f ancient medicine: Mans past de
ductions, erroneous in the light of current scholarship, were no worse than those o f the present day, and
some ancient theories are merely archaic representations o f modem thought, bounded by the knowledge
of the time, but fundamentally identical.
It is obvious that the picture of health, diseases and treatments is constantly changing and improving.
Numerous diseases have been brought under control, but new ones have emerged, such as AIDS and SARS.
It is no longer the ancient infectious diseases which pose the greatest threat, but cancer and circulato
ry disease. We can also see that epidemics have had the greatest impact on human health throughout the
ages. It is also evident that even after the most severe biological devastation caused by pandemics, natural
disasters or wars, the human population quickly makes up for its demographic and material losses. It is far
harder to compensate for losses in the fields o f science, culture and, in particular, ethics.
Translated by Barbara Gostyska

04 J J Gładykowska Rzecycka Zdrowie - Choroby Nie Tylko W Pradziejach 37-74

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

04 J J Gładykowska Rzecycka Zdrowie - Choroby Nie Tylko W Pradziejach 37-74

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

FOLIA PRAEHISTORICA POSNANIENSIA T.

ZDROWIE - CHOROBY NIE TYLKO W PRADZIEJACH

HEALTH - DISEASES IN PREHISTORY AND BEYOND

Judyta Julia Gadykowska-Rzeczycka

ul. Marusarzwny 3/8, 80-288 Gdask, Poland

Do penego odtworzenia historii czowieka, poczwszy od czasu jego pojawienia

Lech Leciejewicz, Zofia i Stanisaw Kurnatowscy, Anna i Jacek Wrzesiscy, Woj

wiedza o strukturze biologicznej czowieka w pradziejach3. Niewtpliwie zdrowie

3 Patrz prace J. P i o n t k a i zespou oraz innych autorw, na przykad cytowane przez

Rye. 1. Wykres przedstawiajcy dynamik chorb w dziejach Ziemi ( M o o d ie 1967).

ich wystpowania. Punktem a zaznaczono pocztek pojawienia si ycia, a krzywa

6 T y s z k i e w i c z 1975, s. 246, 247.

nadmiernym obcieniem lub okrelon pozycj zw izan z zawodem. Naley te

Czas Materia. Wykaz chorb

" B r z e z i s k i 1988a, s. 19.

Tabela 2. Wystpowanie chorb w kolejnych okresach geologicznych (wzorowana na M o o d i e 1967)

W celu poznania pradziejw zdrowia i chorb naley przeledzi lecznictwo

12 Np.: T a s n d i - K u b a c s k a 1962; M o o d i e 1967, s. 651-672; B r o t h w e l l 1967, s. 56-68.

by spowodowa biegunk. Z kolei zwierzta cierpice na schorzenia skry pawi

Zdrowie, choroby i zwizane z nimi lecznictwo od zarania ycia i w najdawniej

21 S z u m o w s k i 1961, s. 14; B r z e z i s k i 1988a, s. 21.

Poznanie dziejw medycyny Hindusw utrudnia fakt, e nie uznawali oni ad

Uwaa, e zasadnicze znaczenie w leczeniu ma natura czowieka, e kady chory

47 S z u m o w s k i 1961, s. 54: ycie krtkie, sztuka duga, sposobno przem ijajca, do

gowo opisa operacje plastyczne i operacje kamienia pcherzowego oraz przed

i lekarzy56, w tym te przez znan lekark Hildegard z Bingen (1098-1179)57. Jej

56B u j a o w s k a 1988, s. 46.

Ot w dzieach tych s opisy chorb zakanych, gwnie ospy, ktra wedug w

si cholera azjatycka69. Galen (130-201 r. n.e.), opisujc choroby przewodu pokar

Ryc. 2. Drogi szerzenia si trzech wielkich epidemii cholery w XIX w. ( M o d r z e w s k a 1958)

72 A u f d e r h e i d e , R o d r i g u e s - M a r t i n 1998, s. 196 (za: D a v i s i wsp. 1975).

Ryc. 3. Duma. Prawdopodobna kolebka jej narodzin oraz drogi szerzenia si

z chiskich ksig medycznych z 217 r. n.e. W Rzymie prawdopodobnie panowa ty

Trd powodowany jest przez Mycobacterium leprae. Wedug wikszoci histo

82A u f d e r h e i d e , R o d r i g u e s - M a r t i n 1998, s. 148 (za: G r a m b e r g 1961).

Rwnie w zbiorze tekstw medycznych Chin, spisanych midzy V ili a VII w.

85 L e c h a t 2002, s. 258 (za S k i n s n e s 1985).

Ryc. 5. Leprozoria na terenie Polski w XIII-XV w. ( G a d y k o w s k a - R z e c z y c k a 1989)

towanych na okres przedhiszpaski; sugeruje to wczeniejsze wystpowanie na tym

96 A u f d e r h e i d e , R o d r i g u e s - M a r t i n 1998, s. 154 (za: T r e m b l y 1994, s. 11).

z wczesnego okresu z Egiptu, przedstawiony przez M itchella w 1900 r., przypadek

99 G a d y k o w s k a - R z e c z y c k a , m i e s z k i e w i c z - S k w a r s k a 1998, s. 5-11 (tam

Zimnic (malari) w ywouj pierwotniaki (Plasmodium vivax) roznoszone przez

Ryc. 7. Malaria w Polsce: 1) ekologicznie uwarunkowane obszary endemii w redniowieczu, 2) obszar

tropikalnych, gdzie znana jest od niepamitnych czasw. W staroytnoci, podobnie

102 C o c k b u r n T.A. 1963, s. 2.

105 B i l i k i e w i c z, W s z e l a k i 1956, s. 27; A u f d e r h e i d e, R o d r i g u e s - M a r t i n 1998,

Ryc. 8. Treponematozy: 1) prahistoryczne rozmieszczenie, 2) ekspansja syfilisu w czasach pokolumbij-

mniej od 15 000 lat p.n.e., co ju sugerowa na podstawie bada paleopatologicz-

tozom "9. Zmiany w ukadzie kostnym spowodowane przez ki znane s z wielu

122 H a s s , S p e r b e r - H a s s 1999, s. 435-436.

135 H a r e 1967, s. 116.

dzone w materiale kostnym pochodzcym z obiektw archeologicznych znanych na

145 D e r u m s 1970; S t e i n b o c k 1 9 7 6 ; C a p a s s o 1 9 8 5 ; B e n n i k e 1985.

w postaci epidemicznej, jak AIDS czy SARS. Do ich gwatownego rozprzestrze

151 G e r s z t en, A 11 i s o n 1988, s. 257.

HEALTH - DISEASES IN PREHISTORY AND BEYOND

Translated by Barbara Gostyska

You might also like