A R T Y K U Y A R T I C L E S

Rocznik Slawistyczny, t. LX, 2011

ISSN 0080-3588

Wiesaw Bory
Krakw

Sowiaskie sowniki etymologiczne

Pamici Franciszka Sawskiego

w dziesit rocznic mierci

1. Wstp

W poprzednim tomie Rocznika Slawistycznego przedstawiem przegld

stanu bada etymologicznych w Polsce i dorobku polskich badaczy w zakresie
leksykografii etymologicznej1. W niniejszym artykule omawiam sowniki ety-
mologiczne innych jzykw sowiaskich poza polskim. Przedstawione s za-
tem dostpne w caoci lub nieukoczone (wzgldnie opublikowane tylko cz-
ciowo) oraz bdce w trakcie wydawania sowiaskie sowniki etymologiczne
leksyki apelatywnej, w zamierzeniu bdce sownikami naukowymi. Natomiast
mniej uwagi powicam sownikom popularnonaukowym, przeznaczonym dla
szerszych krgw czytelnikw, ktre najczciej jedynie referuj wybirczo cu-
dze objanienia etymologiczne (co wszake wcale nie wyklucza pojawiania si
w nich oryginalnych, godnych uwagi pomysw etymologicznych). Takie sow-
niki zwykle omawiam skrtowo (jeli z jakichkolwiek powodw na to zasugu-
j, zwaszcza jeli s mao znane) lub tylko odnotowuj ich istnienie. Zwile
informuj take o wybranych etymologicznych sownikach zapoycze, nazw
wasnych (onomastycznych) i idiomw (frazeologizmw). Zbir wszystkich do-
tychczas istniejcych i wspczenie realizowanych sownikw etymologicznych
oraz historyczno-etymologicznych jzykw i dialektw sowiaskich skada si
na sowiask leksykografi etymologiczn, ktrej rnorakie aspekty byy ju
1
W. B o ry, Stan i potrzeby bada etymologicznych w Polsce, Rocznik Slawistyczny, r. 59
(2010), s. 928.
16 WIESAW BORY

rozpatrywane w pracach wielu badaczy2. Dla caoci obrazu wymieniam take

wydawane w niektrych krajach sowiaskich szkolne sowniki bd sowniczki
etymologiczne (o ktrych informacje udao si odnale gwnie w Internecie),
cho ze wzgldu na swj charakter nie nale do rozpatrywanej tu naukowej lek-
sykografii etymologicznej.
Umieszczona niej analiza poszczeglnych sowiaskich sownikw etymo-
logicznych obejmuje omwienie zasobu i doboru analizowanego materiau lek-
sykalnego, organizacji rozpatrywanego materiau, informacji o historii, ewolucji,
strukturze, semantyce analizowanych wyrazw, przedstawienie metod analizy
etymologicznej, wartoci i innowacyjnoci objanie etymologicznych i zakresu
informacji naukowych. Wielu autorw swoje metody opracowania takich dzie
szczegowo przedstawio we wstpach do sownikw, a ponadto niektrzy zapre-
zentowali swoje pogldy na potrzeby, problematyk i metodologi sowiaskiej
leksykografii etymologicznej w specjalnych, pouczajcych opracowaniach3.

2
Zob. np. . . , , [w:] . ,
2-e ., a 1997, c. 641643; R. Ve e rka a kolektiv, K pramenm slov. Uveden do etymolo-
gie, Praha 2006, s. 233254 (rozdzia X: Etymologick slovnky a prce s nimi); E. H a vlov, Ety-
mologick lexikografie, [w:] Manul lexikografie, red. F. e rm k, R. B la tn, Praha 1995, s. 211
229; A. G lu h ak, Etimologije i rjenici: hrvatski i drugi, Filologija, 2223 (1994), s. 143154;
I. J an y k o v , Tradice a perspektivy rusk etymologick lexikografie, [w:] Jazykovdn rusistika
na potku novho tisclet, red. J. Ga z da , Brno 2002, s. 8493; ta , Etymologick lexikografie
na slovanskm jihu na potku novho tiscilet, [w:] Studia Balcanica BohemoSlovaca 6. Sv. 2:
Sekce literrnvdn a kulturologick. Sekce jazykovdn. Pspvky pednesen na 6. mezinrod-
nm balkanistickm sympoziu v Brn ve dnech 25.27. dubna 2005, red. P. B o e k, L. H l a d k ,
P. K r e j , P. S t e h l k, V. t p n e k, Brno 2006, s. 11011106; ta , K nkterm aktulnm otz-
kam slovansk etymologie, Slavia, 77 (2008), s. 7784.
3
Por. np. V. M a c h ek, O poteb a problematice slovanskho etymologickho slovnku, Sla-
via, 22 (1953), s. 314321; t e n e , Zsady pro kompozici etymologickch slovnk slovanskch
jazyk, [w:] eskoslovensk pednky pro IV. mezinrodn sjezd slavist, Praha 1958, s. 169179;
F. S aw s k i, , [w:] -
, 1957, s. 263271; t en e,
Uwagi o badaniach etymologicznych nad sownictwem sowiaskim, [w:] Z polskich studiw sla-
wistycznych. Seria 1: Jzykoznawstwo, Warszawa 1958, s. 99107 [przedruk w: tego Slavica.
Wybrane studia z jzykoznawstwa sowiaskiego, Wrocaw 1989, s. 1724]; ten e , -
, , 1974, 4,
M 1967, s. 5559; . . ,
, , 1957, 5, s. 5872 [przedruk w: te go
. . . , . 1, 2004, s. 192210]; ten e , -
, , 1960, 3, s. 6069; V. K ipa rs ky,
ber etymologische Wrterbcher, Neuphilologische Mitteilungen, 60, 3, 1959, s. 209230; . .
, . ,
, , 7, 1972, s. 175179.
 SOWIASKIE SOWNIKI ETYMOLOGICZNE 17

2. Prekursorzy autorw sowiaskich

sownikw etymologicznych

Pierwsze sowiaskie sowniki etymologiczne powstay w XIX stuleciu. Maj

one wszake swoich prekursorw. Zanim bowiem si pojawiy sowniki etymolo-
giczne bliskie naszym wyobraeniom o takich dzieach i stawianych im wymaga-
niach, w rnych czciach Sowiaszczyzny powstay bardziej archaiczne sow-
niki, nawizujce do typowych XVIII-wiecznych sownikw porwnawczych,
bdce tylko namiastk sownikw etymologicznych w dzisiejszym rozumieniu,
gdy zawieray tylko czstkowe informacje o pochodzeniu poszczeglnych wy-
razw. Byy to gwnie dziea amatorw, mionikw ojczystego jzyka, nie ma-
jcych odpowiedniego przygotowania naukowego i nie znajcych wspczesnego
im powstajcego naukowego jzykoznawstwa. Pewne takie sowniki umownie
mona by nazwa sowotwrczymi, grupoway bowiem wyrazy wedug rodzin
wyrazowych: pod wyrazem podstawowym umieszczano odpowiednio uporzd-
kowane wyrazy uznawane za utworzone od niego (czyli za derywaty). Tego ro-
dzaju sowniki dostarczay pewnych informacji o pochodzeniu derywatw (ale
bez wdawania si w szczegy ich struktury, stosunku ich znaczenia do semantyki
wyrazu podstawowego itd.), natomiast nie zawieray adnych wiadomoci o gene-
zie wyrazw uznanych za podstawowe. Drugi typ tych wczesnych sownikw to
sowniki porwnawcze, zestawiajce wyrazy ktrego jzyka sowiaskiego z bli-
skimi wyrazami w innych jzykach sowiaskich i/lub z podobnymi wyrazami
w innych jzykach (zwykle indoeuropejskich, ale nieraz i w nieindoeuropejskich,
np. w hebrajskim). W tego typu sownikach odnajdujemy informacje wskazujce
na zwizki wyrazw sowiaskich z wyrazami innych jzykw informacje nie-
kiedy prawdziwe, czciej baamutne lub naiwne, bo oparte na zewntrznym po-
dobiestwie wyrazw w rozmaitych jzykach, bez wiedzy o tzw. prawach goso-
wych. Do pierwszej grupy sownikw naley np. Etymologia vocum Slavicarum
z roku 1791 sowackiego ksidza, jzykoznawcy, pierwszego kodyfikatora sowa-
ckiego jzyka literackiego Antona Bernolka4 czy Versuch eines Etymologikons
der slowenischen Mundart in Inner-Oesterreich (1832) soweskiego duchowne-
go dziaajcego w Karyntii, folklorysty uznawanego za pierwszego soweskiego
dialektologa Urbana Jarnika5.
4
A. Be rn o l k, Etymologia vocum Slavicarum, sistens modum multiplicandi vocabula per de-
rivationem et compositionem, Trnava 1791.
5
Versuch eines Etymologikons der Slowenischen Mundart in Inner-Oesterreich. Nach verl-
lichen Quellen bearbeitet von Urban J a rnik, landesfrstlichem Pfarrer zu Moosburg, Klagenfurt
1832. Dostpna w Internecie reprodukcja tego sownika [http://www.archive.org/details/versuche-
inesety00jarngoog] pozwala ustali, e etymologia w nim sprowadza si do do starannego ze-
stawienia rodzin wyrazowych.
18 WIESAW BORY

Do sownikw porwnawczych zaliczy mona Glossarium slavicum so-

weskiego dominikanina, historyka, filologa zaangaowanego w odrodzenie
narodowe Marka Pohlina (1792)6, uznawane nieraz za prb sownika etymolo-
gicznego. Rzekomo etymologicznym sownikiem jest take rkopimienny chor-
wacko-aciski Pravoslovnik (w literaturze czsto wymieniany pod nieautorskim
tytuem Etymologicon Illyricum, okoo r. 1815) chorwackiego franciszkanina,
historyka, archeologa, numizmatyka, filologa, autora pierwszego wydanego dru-
kiem chorwackiego przekadu Biblii, poety (piszcego po chorwacku i po acinie),
profesora uniwersytetu w Budzie Matiji Petra Katanicia7. J. Hamm tak pokrtce
scharakteryzowa ten sownik:

Jest to sownik etymologiczny chorwacko-aciski zawierajcy, prcz ciekawych oka-

zw etymologii ludowej i pseudonaukowej, take sporo materiaw gwarowych, na kt-
rych podstawie mona midzy innymi dokadnie przedstawi dialekt jego autora.

Informuje rwnie, e autor, bdcy poliglot, w sowniku przytacza materia

porwnawczy sowiaski (najczciej polski) i z rnych innych jzykw8. Sow-
nikiem porwnawczym, zestawiajcym okoo 1400 rosyjskich sw rdzennych
z odpowiednikami (rzeczywistymi lub tylko rzekomymi, podobnymi) w innych
jzykach by rosyjskiego urzdnika (z pochodzenia
6
M. P o h lin, Glossarium slavicum in supplementum ad primam partem dictionarii carniolici
[take inny tytu: Dictionarium Slavicum, Carniolicum oder Deutsch Slawonisch Krainerisches
und Lateinisches Wrterbuch], Vindaebonae 1792. Informacje etymologiczne w tym sowniku oce-
nia si obecnie krytycznie: Suggested by phonetic resemblance and tolerant of multiple solutions,
much of the etymological information in Marko Pohlins Glossarium Slavicum is invalid, though
not without interest for its rationalising and moralising tendecies. The great pedagogue himself
admits his shortcomings as an etymologist, H. Le e ming, Early Slovene Pioneers of Comparative
Slavonic Philology, Slovenski jezik Slovene Linguistic Studies, 3 (2001), s. 91101 [cytat ze
s. 101]. Rwnie inne etymologie Pohlina, zwaszcza nazw etnicznych i geograficznych, rozsiane
w licznych pracach filologicznych i historycznych, zostay ocenione surowo: Skoraj o vseh etimo-
logijah P[ohlin]ovih filolokih in zgodovinskih del pa velja, da so samovoljne in ponesreene, esto
naravnost otroje-naivne, zaradi katerih so ga mogli Dobrovsk in njegovi uenci le pomilovati,
F. K id ri , Pohlin Marko, [w:] Slovenski biografski leksikon. 19251991. Elektronska izdaja, ured-
nica elektronske izdaje Petra Vide Ogrin, [http://nl.ijs.si:8080/fedora/get/sbl:2195/VIEW].
7
Obszerny (chocia nieukoczony) rkopis tego sownika (1473 strony) jest zatytuowany Pra-
voslovnik, zosta natomiast nazwany Etymologicon Illyricum w katalogu budapesztaskiej biblio-
teki uniwersyteckiej, gdzie jest przechowywany (L. Fa rka , Geometrijsko nazivlje u 18. stoljeu,
Filologija, 54 (2010), s. 20, przypis 3). J. H a mm wczeniej podawa informacj, e e va povi
nazywa ten sownik Etymologicon illyricum ad leges philologiae dialecto Bosnensi scriptum, zob.
J. H a m m, Polonica w sowniku etymologicznym M. P. Katanczicia, Slavia Occidentalis, r. 12
(1933), s. 171175 [cytat ze s. 173].
8
J. H a mm, op. cit., s. 173175. Por te J . H a mm, Etymologicon Illyricum, Nastavni vjesnik,
51 (19421943), s. 1236.
 SOWIASKIE SOWNIKI ETYMOLOGICZNE 19

Biaorusina) F. S. imkevia (1842)9, uwaany czsto za pierwszy sownik ety-

mologiczny jzyka rosyjskiego, w rzeczywistoci by to sownik porwnawczy.
Sowniki porwnawcze powstaway take pniej, np. pod koniec XIX w. ukaza
si rosyjski porwnawczy sownik M. Izjumowa10. W tym samym czasie Leon Bi-
skupski (uywajcy pseudonimu Aleksander Berka) wyda Sownik kaszubski po-
rwnawczy11, ktry dzi ma ju tylko znaczenie historyczne, bowiem wikszo
zawartych w nim zestawie nie sposb uzna za prawdopodobne.
Prby tworzenia sowiaskich sownikw etymologicznych (ale raczej o cha-
rakterze sownikw porwnawczych) w pierwszej poowie XIX w. podejmowali
te ludzie lepiej do tego przygotowani pod wzgldem naukowym. Warto tu wy-
mieni wybitnego rosyjskiego filologa (dobrze znajcego tendencje rozwojowe
wczesnej lingwistyki europejskiej) Aleksandra Ch. Vostokowa (z pochodzenia
Niemca o nazwisku Osteneck, 17811864), ktry okoo 1802 r. rozpocz konty-
nuowan przez lata prac nad Sowiasko-rosyjskim sownikiem etymologicznym
(- ). Niestety, zajty innymi pracami
(edycj zabytkw cerkiewnosowiaskich, opracowywaniem innych sownikw)
interesujcego nas dziea nie ukoczy. I. I. Sreznievski w spucinie po Vosto-
kowie znalaz tylko okoo 40 zapisanych drobnym pismem kart rkopimien-
nego sownika, ponadto odnaleziono niewielki zeszyt zatytuowany
, zawierajcy zapewne notatki do
sownika12. Na podstawie skpych danych mona sdzi, e mia to by sow-
nik porwnawczy, zestawiajcy podstawowe wyrazy rosyjskie i innosowiaskie
z pokrewnymi wyrazami z innych jzykw indoeuropejskich.
Oba wymienione typy sownikw w pewnym stopniu prboway porzdko-
wa leksyk sowiask, jeden przez systematyzacj sowiaskich rodzin wyrazo-
wych, drugi przez zestawianie wyrazw z pokrewnymi wyrazami innosowiaski-
mi albo z rzeczywicie lub (czciej) rzekomo spokrewnionymi wyrazami innych
jzykw, przez co przecieray szlak dla naukowo uzasadnionych prb przedsta-
wienia pochodzenia sowiaskich wyrazw.
9
. . , -
, 1842.
Wspczeni badacze pisz o wartoci objanie etymologicznych w tym sowniku nastpujco:
,
, . , . , -
, , 8 (38), 22 2000 ., [http://www.relga.sfedu.ru/n38/rus38.htm].
10
. , -
, 1880.
11
Sownik kaszubski porwnawczy, napisa Aleksander Berka, Prace Filologiczne, t. 3 (1881
1891), s. 357442, 585690 (wydanie ksikowe: Warszawa 1891).
12
Zob. . , . , , -
, 24 (30), 2 2000 ., [http://www.relga.sfedu.ru/n30/rus30.htm].
20 WIESAW BORY

3. Zarys historii sowiaskiej leksykografii etymologicznej

Naukowa etymologia (w dzisiejszym rozumieniu tego terminu) zrodzia si

w XIX w. po stworzeniu jzykoznawczej metody historyczno-porwnawczej.
W tym te czasie powstay pocztki etymologii sowiaskiej. Pierwsz wiksz
prac z tego zakresu bya programowa rozprawa twrcy naukowej slawistyki Jo-
sefa Dobrovskiego (17531829) Entwurf zu einem allgemeinem Etymologikon der
slawischen Sprachen, wydana w 1813 roku (2. wydanie w 1833 r.)13. Wczeniej
ten czeski uczony ogasza rozprawki etymologiczne, np. o nazwach eh, Slovan,
Slv i innych. Do dalszego rozwoju sowiaskiej etymologii wielki wkad wnieli
liczni uczeni rnych narodowoci.
W XIX stuleciu powstay pierwsze sowniki etymologiczne jzykw indoeuro-
pejskich, np. Friedricha Ch. Dieza Etymologisches Wrterbuch der romanischen
Sprachen (1853), Augusta Friedricha Potta Wurzel-Wrterbuch der indogerma-
nischen Sprachen (t. 15, 18671873; wczeniej ogosi wane opracowanie For-
schungen auf dem Gebiete der indogermanischen Sprachen, 18331836, w wa-
nym 2. wydaniu z r. 1859 przedstawi cakiem ju nowoczesne zadania bada
etymologicznych), Augusta Ficka Wrterbuch der indogermanischen Grundspra-
che in ihrem Bestande von der Vlkertrennung (1868), potem nowe wersje pod
zmienionym tytuem Vergleichendes Wrterbuch der indogermanischen Sprachen
(t. 14, 3. wyd. 18741876, 4. wyd. 1890 nn.). Takie sowniki pocztkowo na-
wizyway do XVIII-wiecznych sownikw porwnawczych, stopniowo wszak-
e wprowadzay osignicia wczesnego jzykoznawstwa historyczno-porw-
nawczego i przeksztacay si w sowniki etymologiczne (chocia prezentowana
w nich bya w zasadzie etymologia rdzenna).
Rwnie prawdziwa sowiaska etymologia, a za ni leksykografia etymolo-
giczna, zrodziy si w XIX w. Za pierwsze dzieo uzna naley prb sownika
etymologicznego jzyka staro-cerkiewno-sowiaskiego Radices linguae sloveni-
cae veteris dialecti (1845)14 soweskiego slawisty, fachowego i kompetentnego
lingwisty, profesora Uniwersytetu Wiedeskiego Franza Miklosicha (18131891),
jednego z twrcw naukowej slawistyki jzykoznawczej, waciwego twrcy so-
wiaskiej gramatyki porwnawczej i sowiaskiej etymologii. W r. 1870 zosta
wydany w miar ju nowoczesny sownik sowiaskich wyrazw zapoyczonych
(Ciz slova ve slovanskch eech) czeskiego slawisty i batysty, etymologa Anto-
nna Matzenauera. Ten sam uczony, nazywany czsto w rdach czeskich mao
znanym etymologiem, w latach 18801893 w serii artykuw zatytuowanych

13
O tej pionierskiej pracy J. Dobrovskiego zob. np. R. Ve e rka a kolektiv, op. cit., s. 2930.
14
Blisze dane bibliograficzne cytowanych w tym rozdziale sownikw i informacje o nich
przytaczam niej.
 SOWIASKIE SOWNIKI ETYMOLOGICZNE 21

Pspvky ke slovanskmu jazykozpytu opublikowa znaczn cz (od A do Sk-)

sowiaskiego sownika etymologicznego. Sownik Matzenauera zacz si wic
ukazywa wczeniej od wydanego w formie ksikowej w roku 1886 w Wiedniu
Etymologisches Wrterbuch der slavischen Sprachen F. Miklosicha, uwaane-
go za pierwszy oglnosowiaski sownik etymologiczny, zawierajcy zarwno
leksyk rodzim, jak i obcego pochodzenia. W ostatnim dziesicioleciu XIX w.
(w latach 1892 i 1896) opublikowano w Tbilisi pierwszy sownik etymologiczny
jednego jzyka sowiaskiego (i jego poprawione drugie wydanie), mianowicie
dwie wersje sownika jzyka rosyjskiego N. V. Gorjaewa, nauczyciela z Tbilisi,
w latach 1901 i 1905 wydano dopenienia do tych sownikw.
Dalsze sowniki etymologiczne ukazyway si w pierwszej poowie XX w.:
oglnosowiaski sownik E. Bernekera (19081913), rosyjski sownik A. G. Preo-
braenskiego (19101914), batosowiaski sownik R. Trautmanna (1923), pol-
ski sownik A. Brcknera (1927), zwizy czeski sownik J. Holuba (1933, 1937),
bugarski sownik S. Mladenowa (1941).
Za okres rozkwitu sowiaskiej leksykografii etymologicznej uzna trzeba dru-
g poow XX w., kiedy opublikowano wiele sownikw poszczeglnych jzykw
sowiaskich. Jako pocztek tego okresu mona okreli rok 1950, w ktrym roz-
poczto publikacj rosyjskiego sownika M. Vasmera (ukoczon w 1958 r.), na-
stpnie wydawano dalsze sowniki: jzyka polskiego F. Sawskiego (19521982),
czeskiego i sowackiego V. Machka (1957), czeskiego J. Holuba i F. Kopenego
(1952), J. Holuba i S. Lyera (1967), V. Machka (1968), grno- i dolnouyckie-
go H. Schusteraewca (19781989), poabskiego K. Polaskiego (19621994),
R. Olescha (19831987), rosyjskiego P. Ja. ernycha (1993) i przekad sowni-
ka Vasmera z wanymi uzupenieniami O. N. Trubaeva (19641973), ukrai-
skiego J. B. Rudnykiego (19621982) i Metropolity Iariona (czyli I. I. Ohi-
jenki, 19791994), serbsko-chorwackiego P. Skoka (19711974) i chorwackiego
A. Gluhaka (1993) oraz soweskiego M. Snoja (1997). W tym okresie wydano
te cz tomw rosyjskiego sownika etymologicznego pod redakcj N. M. an-
skiego (publikowanego od 1963 r.) i soweskiego sownika F. Bezlaja (od 1977 r.)
oraz opracowywanych przez zespoy wielotomowych sownikw: bugarskiego
(od 1962 r.), biaoruskiego (od 1978 r.), ukraiskiego (od 1982 r.) i staro-cer-
kiewno-sowiaskiego (od 1989 r.). W ostatnim roku ubiegego stulecia wyszed
polski sownik A. Bakowskiego (2000). Jak wida, w tym pwieczu zaczy si
ukazywa pierwsze sowniki etymologiczne wikszoci jzykw sowiaskich.
Pod koniec XX w. zaczto publikowa pierwsze sowniki etymologiczne niekt-
rych sowiaskich dialektw: Sownik etymologiczny kaszubszczyzny W. Borysia
i H. Popowskiej-Taborskiej (od 1994 r.), sownik zapoycze z jzykw ural-
skich, atajskich i paleosyberyjskich w rosyjskich gwarach Syberii A. E. Anikina
(1997), Jadranske etimologije V. Vinji (od 1998 r.). Wydarzeniem wanym dla
22 WIESAW BORY

slawistycznych bada etymologicznych i historyczno-porwnawczego jzyko-

znawstwa sowiaskiego byo rozpoczcie w latach siedemdziesitych publikacji
sownikw rekonstruujcych i etymologizujcych prasowiask warstw leksyki
sowiaskiej: w 1974 r. wydano pierwszy tom krakowskiego Sownika prasowia-
skiego i w tym samym roku zacz si ukazywa moskiewski
. .
W pierwszym dziesicioleciu XXI w. ukoczono wydawanie kilku rozpo-
cztych wczeniej wielotomowych sownikw etymologicznych: soweskiego
sownika F. Bezlaja, chorwackiego sownika dialektalnego V. Vinji i kaszubskiego
sownika dialektalnego W. Borysia i H. Popowskiej-Taborskiej, wydano ostatni
tom z artykuami zespoowego sownika ukraiskiego. Kontynuowano wydawa-
nie rozpocztych wczeniej innych wielotomowych, zespoowych sownikw. Po-
jawio si kilka nowych etymologicznych sownikw jzykw sowiaskich: cze-
ski sownik J. Rejzka (2001), polskie sowniki K. Dugosz-Kurczabowej (2003,
2005, 2008), W. Borysia (2005), zespoowy Glosariusz staropolski. Dydaktycz-
ny sownik etymologiczny (2008) oraz rosyjskie sowniki V. Orla (20072008),
A. K. aponikowa (2010), a take R. Derksena Etymological Dictionary of the
Slavic Inherited Lexicon (2008). W tym okresie rozpoczto rwnie publikacj no-
wych wielotomowych sownikw: zespoowego sownika serbskiego (od 2003 r.)
i rosyjskiego sownika A. E. Anikina (od 2007 r.).
W najbliszych latach obecnego stulecia zapewne bd kontynuowane wcze-
niej rozpoczte w rnych krajach wielotomowe sowniki etymologiczne (cho-
cia dochodz niepokojce wieci o zagroeniu dalszego istnienia i funkcjonowa-
nia niektrych przygotowujcych je zespow etymologicznych). Jest nadzieja, e
wkrtce zostan opublikowane ju przygotowane (bd przygotowywane) nowe
sowniki jzyka chorwackiego i sowackiego.

4. Etymologiczne sowniki oglnosowiaskie

4.0. Za pierwszy oglnosowiaski sownik etymologiczny uzna trzeba wspo-

mniany wyej, wydany w r. 1870 sownik sowiaskich wyrazw zapoyczonych
autorstwa czeskiego slawisty i batysty, etymologa Antonna Matzenauera (1823
1893), o ktrym zob. w p. 10. Jednak dla etymologii sowiaskiej waniejsze s
sowniki objaniajce przede wszystkim leksyk rodzim a obok niej rwnie za-
poyczon. Trzeba zatem przede wszystkim doceni dwa takie sowniki, powstae
mniej wicej w tym samym czasie, mianowicie dziea A. Matzenauera i F. Miklo-
sicha. Po nich nastpowa nowoczeniejszy sownik E. Bernekera. Podejmowano
rwnie dalsze, niestety nieudane, prby stworzenia oglnosowiaskiego sow-
nika etymologicznego.
 SOWIASKIE SOWNIKI ETYMOLOGICZNE 23

4.1. Antonn Matzenauer przez wiele lat pracowa take nad sowiaskim sow-
nikiem etymologicznym, zacz go publikowa w odcinkach w postaci serii 22 ar-
tykuw Pspvky ke slovanskmu jazykozpytu, zamieszczonych w 14 tomach cza-
sopisma Listy filologick (pocztkowy tytu Listy filologick a paedagogick):
w rocznikach 720 za lata 1880189315. Na ponad 750 stronach druku umieci
i stara si objani pochodzenie sowiaskich wyrazw rodzimych i zapoyczo-
nych (w caym tekcie wicej jest tych drugich), ktre uznawa za niejasne bd
wymagajce dalszego objaniania16. Postaciami hasowymi niekiedy s sowiaskie
rdzenie (np. bud, , , , , , , , ), najczciej jednak
haso stanowi wyrazy staro-cerkiewno-sowiaskie (bd cerkiewnosowiaskie)
oraz zaczerpnite z innych jzykw sowiaskich. Do czsto hasami s wyrazy
polskie, np. w pierwszej czci sownika (Listy filologick t. 7): aminek gatunek
kminku, baczy, bada, bakier, beda, baga, brozma jaka ryba, brzmie, bryt
limbus, bulza skrzana torba, cudzi, drasa (i drasn), dga, dsa si, dy,
dwiga (i dwga), faldysztor Kniepolster, fanol pharus, far ts., fataaszki,
fiutyniec, floret, fora (fora ze dwora), fota, freza, frytata, gabie, garlina, gawied, ga-
wda, giez, giezo, gratka, grzejoka [sic!] gegka, grzyta (i zgrzyta), grono,
grda (i grdyka), guz, hajdaj (hajdek), harap, harnasz, chaupa, chata, chebd, che-
pi si, chera, chapa, ponadto kaszubski rzeczownik bozno. Znacznie wicej wy-
razw polskich zostao zamieszczonych pod hasami innosowiaskimi. Jak wida,
Matzenauer stara si objani pochodzenie nie tylko czstych wyrazw polskich,
ale take wyrazw rzadkich, specjalnych, dawnych, regionalnych, dialektalnych
(np. powiadczonych w sownikach Mrongowiusza). W dalszych partiach sowni-
ka tego rodzaju wyrazy polskie s rwnie czste. Podobnie przedstawia si dobr
etymologizowanych wyrazw innych jzykw sowiaskich, zwaszcza czeskich,
rosyjskich, serbskich, chorwackich, ale te uyckich, soweskich, bugarskich.

15
A. M a tz e n au er, Pspvky ke slovanskmu jazykozpytu, Listy filologick (a paedagogi-
ck), R. 7, Praha 1880, s. 1-48, 161-224; R. 8, 1881, s. 1-48, 161-208; R. 9, 1882, s. 1-48, 177-224;
R. 10, 1883, s. 50-69, 321-353; R. 11, 1884, s. 161-194, 321-352; R. 12, 1985, s. 161-193, 321-352;
R. 13, 1886, s. 161-193; R. 14, 1887, s. 81-98, 161-198, 401-417; R. 15, 1888, s. 161-180; R. 16,
1889, s. 161-188; R. 17, 1890, s. 161-200; R. 18, 1891, s. 241-270; R. 19, 1892, s. 241-256; R. 20,
1893, s. 1-24.
16
O swych badaniach etymologicznych i o doborze materiau do ukadajcych si w sownik
artykuw Matzenauer pisa nastpujco: Zabvaje se mnoho let sestavovnm srovnvajcho
slovnka ei slovanskch, kde slovansk slova tak s pibuznmi vrazy jazykv indoevropej-
skch porovnvm i je etymologicky objasniti se snam, dovoluji si umstiti v tchto listech ze sv
hojn zsoby slov etymologicky skoumanch nsledujc rozbor slov dleitjch, budto etymolo-
gicky temnch nebo ne dosti jasn vysvtlench aneb etnm pibuzenstvem, pesmyknutm hlsek,
rhinesmem, nebo z jakchkoli jinch pin zjmavch. I nkter ciz slova vykldaj se v tomto
rozboru, zvlt takov, kter jsou v pin jazykozpytu nebo djopisu, jmenovit djopisu jazyka
i vzdlanosti, dleit i kterch ciz pvod poznati nesnadno jest, op. cit., R. 7, s. 1.
24 WIESAW BORY

Publikacja sownika Matzenauera, ktry pocztkowo wyprzedza sownik

F. Miklosicha, zostaa przerwana na literze S, dalsze czci sownika pozosta-
y w nieprzygotowanym do druku rkopisie17. Nieukoczenie dziea, brak jego
ksikowej publikacji18 i nie zapowiadajcy sownika etymologicznego tytu19 cy-
klu artykuw przyczyniy si prawdopodobnie do niedocenienia sownika Mat-
zenauera w slawistyce i do jego zapomnienia. Tylko z rzadka bywa on cytowany
w pniejszych pracach, bodaj najczciej etymologie Matzenauera wymieniaj
(zwykle krytycznie) w swych sownikach Berneker, Vasmer, Etymologick slo-
vnk jazyka staroslovnskho, sporadycznie inni autorzy, np. Bezlaj.
4.2. Zwykle si uwaa, e sowiask leksykografi etymologiczn zapoczt-
kowa Franz Miklosich wspomnianym ju dzieem Etymologisches Wrterbuch
der slavischen Sprachen20. Z dzisiejszego punktu widzenia jest to bardziej sownik
porwnawczy, z bardzo zwizymi objanieniami etymologicznymi. Uwzgldnia
zarwno leksyk rodzim, jak i zapoyczenia. Miklosich analizowa leksyk so-
wiask systematycznie i to jest jedna z wanych rnic w stosunku do sownika
Matzenauera, rozpatrujcego tylko wybrane leksemy. Autor zgromadzi olbrzy-
mi ilo leksyki ze wszystkich jzykw sowiaskich, zaczerpnitej z istniej-
cych wwczas sownikw, a take wyekscerpowanej z rozmaitych dostpnych
w tym czasie zabytkw jzykowych oraz z rnych tekstw zawierajcych sow-
nictwo ludowe. Szczeglnie dobrze s reprezentowane rda staro-cerkiewno-
sowiaskie bd cerkiewnosowiaskie oraz soweskie (take dialektalne, np.
z Rezji)21. Warto wspomnie, e Miklosich wprowadzi do sownika take lek-
17
W spisie treci 20 rocznika czasopisma Listy filologick przy kolejnym artykule Matzenauera
(z kontynuacj hase na S) zamieszczono informacj redakcji: Pro mrt p. spisovatele nebude se ji
v tchto lncch pokraovati, w ten sposb publikacj sownika przerwano w trakcie publikacji hase
na liter S. Rkopisy Matzenauera, publikowane i niepublikowane, s przechowywane w Morawskiej
Bibliotece Ziemskiej w Brnie, zob. E. H a vlov, Rukopisn pozstalost Antonina Matzenauera
v Moravsk zemsk knihovn, Listy filologick, 126 (2003), s. 9597.
18
W formie ksikowej wydano pod tym samym tytuem tylko hasa na litery AL: A. M a tz e -
n a u er, Pspvky ke slovanskmu jazykozpytu, Praha 1882.
19
J. Z u b at w nekrologu Matzenauera poda aciski tytu sownika Lexicon comparativum
linguarum Slavicarum, co powtrzy pniej F. Pa s trne k; Matzenauer tego tytuu nie uywa, zob.
E. H av lo v , Pedmluva i Antonn Matzenauer, [w:] M a tz e na ue r A., Beitrge zur Kunde der
altpreuischen Sprache, Praha 2009, s. 7 i 10.
20
F. M ik lo s ich, Etymologisches Wrterbuch der slavischen Sprachen, Wien 1886.
21
Wyrazy staro-cerkiewno-sowiaskie i cerkiewnosowiaskie F. M iklos ic h, zwolennik tezy
o panoskim pochodzeniu jzyka staro-cerkiewno-sowiaskiego, oznacza jako starosoweskie
(skrt asl. = altslovenisch), wyrazy soweskie za jako nowosoweskie (skrt nsl. = neuslove-
nisch), tak te sygnowa rzeczywisty materia starosoweski z X-wiecznych Fragmentw fryzy-
skich; ponadto, zgodnie z wczesnymi pogldami, do jzyka nowosoweskiego zalicza chorwa-
cki dialekt kajkawski, przytaczajc leksyk ze sownikw J. H a bde lic ia, I. B e los te nc a (rwnie
Matzenauer materia kajkawski uznawa za soweski).
 SOWIASKIE SOWNIKI ETYMOLOGICZNE 25

syk kaszubsk (ktra pojawia si rwnie w sowniku Matzenauera). Zebranie

tak ogromnej iloci wielojzycznych wyrazw, ustalenie ich wzajemnych zwiz-
kw i uporzdkowanie w rodziny wyrazowe byo wielkim osigniciem autora
sownika. Oczywicie obecnie moemy dopenia i korygowa te materiay, gdy
umoliwia to wspczesny stan leksykografii sowiaskiej, bardzo liczne sowniki
poszczeglnych jzykw, sowniki historyczne i dialektalne oraz etymologiczne
prawie wszystkich jzykw sowiaskich.
Rodzim leksyk rozpatrywa Miklosich w artykuach, ktrych hasa stano-
wiy prasowiaskie postaci wyrazw (rnice si nieco zapisami od przyjtych
wspczenie: z en/em, on/om, , , zamiast dzisiejszych liter , , , , ) lub tyl-
ko rdzenie (np. d-, div-, dol-, dorg-, drag-, drapa-, drasa-, gada-, gadi-, kompa-,
kons- itd.). W pierwszym wypadku artykuy powicone s zwykle pojedynczym
wyrazom (ale zasadniczo z przytoczeniem derywatw), w wypadku hasa w posta-
ci rdzenia mamy do czynienia z opracowaniem caych rodzin wyrazowych. Cz
etymologiczna artykuw przedstawia si skromnie: najczciej ogranicza si do
przytoczenia wyrazw pokrewnych, zdaniem autora sownika, z niektrych jzy-
kw indoeuropejskich, np. s.v. gln objanienie etymologiczne sprowadza si do
podania pokrewnych lit. glvas, gleives, gleimas, ot. glvs zh, glve schleim,
schlamm, glemas schleim. Tego rodzaju bardzo liczne przykady nie rni si
znacznie od zestawie we wczeniejszych sownikach porwnawczych, wszake
Miklosich przy sporzdzaniu porwna midzyjzykowych kierowa si ju usta-
lonymi wwczas w nauce prawami gosowymi. Rzadziej spotykamy w sowniku
dalsze krtkie uwagi odnoszce si do pochodzeniem lub semantyki objanianego
wyrazu, np. s.v. jaje czytamy Man lsst jaje aus vje enstehen, ohne den ausfall
des v rechtfertigten zu knnen, s.v. gvzda odnotowuje problem pochodzenia
nagosowej spgoski w sowiaskim i batyckim, s.v. gaj przytacza porwna-
nie z ros. dial. zagat claudere i wyciga std wniosek, e sowiaski wyraz
mg oznacza ogrodzenie czy teren ogrodzony (daher gaj vielleicht gehe-
ge). Trzeba jednak zaznaczy, e w wielu artykuach sownikowych Miklosich
ograniczy si do samego zestawienia wyrazw sowiaskich, bez przytoczenia
jakichkolwiek wyrazw pokrewnych i bez wzmianki o pochodzeniu wyrazw.
W sowniku Miklosicha zostao rwnie objanione pochodzenie bardzo licz-
nych wyrazw zapoyczonych, ktre rwnie s sprowadzane do postaci haso-
wej jakby prasowiaskiej, np. pol. cukier, czes. cukr, ukr. cukor, cukur itd. s
umieszczone pod hasem cukr, pol. gwat, czes. kvalt, ros. gvald itd. pod
hasem gvalt, pol. otarz, czes. olt, scs. oltar pod hasem oltar. W ob-
janieniu wskazano na bezporednie rdo zapoyczenia. Pod wzgldem badania
wyrazw obcych mia Miklosich nie tylko poprzednika w osobie A. Matzenaue-
ra, ale i sam we wczeniejszych pracach intensywnie zajmowa si studiami nad
innojzycznymi zapoyczeniami w jzykach sowiaskich oraz sowiaskimi za-
26 WIESAW BORY

poyczeniami w innych jzykach. Mia due osignicia w badaniu kontaktw

midzyjzykowych i zapoycze leksykalnych.
4.3. Dla historii bada etymologicznych leksyki sowiaskiej byoby interesu-
jce szczegowe zestawienie objanie etymologicznych tych samych wyrazw
w dwu powstaych w tym samym czasie sownikach etymologicznych, tj. u Mat-
zenauera i Miklosicha. Z braku miejsca zwrc tylko uwag na niektre zagad-
nienia, ilustrujc je zestawieniem wybranych hase (z zachowaniem waciwoci
oryginaw) z obu sownikw lub porwnaniem samych objanie etymologicz-
nych.
Charakterystyczne s przypadki, kiedy pewne wyrazy u Miklosicha pozostay
bez objanienia etymologicznego, natomiast Matzenauer wczeniej przedstawi
swoj wersj etymologiczn tych samych wyrazw, np.:

baczy, - c z vb. dur. pol. spectare, conspicere, animadvertere, z - o b a c z y , vb. pf.

uvidti, b a c z n y attendus, providus; ko. b a k; zd se bti cizm; srov. tat. ko.
b a q: uig. dag. b a q m a q videre, uig. b a q n i attentus, vigil pozorn, bedliv. Vmb.
196. (Matzenauer, Listy filologick 7 (1880), s. 4);
bai-: p. baczy schauen. ubaczy uszuma flor. [tj. stpol. z Psaterza floriaskiego], klr.
bayty. wr. bai [bez objanienia] (Miklosich 6).
bada, - a m pol. scrutari, investigare, es. b a d a t i id., slk. b a d a animadvertere,
praesagire; srv. lit. b a n d t i, -a experiri, scrutari, tentare zkoueti, p r a - b a n d t i
probadati; stprus. p e r - b n d a tentat, p e r - b a n d a n acc. sg. tentationem; vlastn by
lit.-mu band mlo pol. b d - naproti stti, avak mono t, e ve slovan. slovesech
n beze sledu vypadlo. (Matzenauer, Listy filologick 7 (1880), s. 4);
bada-: . badati nachforschen. slk. ahnen. p. bada [bez objanienia] (Miklosich 6).

Jak wida, Matzenauer przedstawi tu wasne etymologie, ktrych pochodze-

nia Miklosich zdaje si nie zna. W objanieniach Matzenauera widoczna jest
jego skonno do zestawiania leksyki sowiaskiej z batyck (co nie dziwi u wy-
trawnego batysty22), a take do poszukiwa rde wyrazw, podejrzewanych
o obce pochodzenie, take w sownictwie jzykw orientalnych, zwaszcza tu-
reckich. Dopiero pniej ustalono, e pol. baczy, bada i ich innosowiaskie
odpowiedniki powstay na gruncie sowiaskim.
Stosunkowo liczne s artykuy sownikowe z rozbudowanym objanieniem
etymologicznym u Matzenauera przeciwstawiajce si bardzo zwizej etymolo-
22
W spucinie po Matzenauerze zachowa si pierwszy sownik etymologiczny jzyka staro-
pruskiego, opublikowany dopiero na pocztku XXI w.: A. M a tz e na ue r, Beitrge zur Kunde der
altpreuis-chen Sprache, Praha 2009. Sownik zawiera nie tylko pierwsze prby objanienia wyra-
zw staropruskich, ale take szczegowo rozpatruje odpowiedni leksyk z pozostaych jzykw
batyckich i innych jzykw indoeuropejskich, w tym zwaszcza sowiaskich.
 SOWIASKIE SOWNIKI ETYMOLOGICZNE 27

gii (czy tylko wymienieniu pokrewnych wyrazw w innych jzykach) u Miklosi-

cha, np.:

stslov. pluvia [i dalszy materia sowiaski]. [Objanienie:] Ko. sonare,

crepare, strepare; msto d d ze starho , jeho zkladem jest
*d u z g i a s; e ko. jest , o tom svd tak lit. d u z g - u - t i sonare, crepare,
strepere, duzginti trans. crepire; star tvar lit. koene jest dunzg: dunzg-u, -ti; dle
toho se domnvati lze, e i ve stslov. star tvar koene byl . V lit. se nachz
i d u n g - s t u, d u n g - t i sonare, dle nho mono domleti se, e jak v lit. tak i ve
slovan. z ped g jest vsuto. Co se te spojitosti sloves s vznamem sonare, crepare,
strepere s jmnem det, uviti slu: slk. mor. p l u s k sonitus Gepltscher (stslov.
sonitus, strepitus) a pl. p l u s k y tempestas pluvia, p l pluvia, imber, es.
p l s k a n i c e msto p l j u s k a n i c a t.c., plusky; pol. p l u s k das Klatschen des ausge-
gossenem Wassers, das Gepltscher; 2) Regenwetter. (Matzenauer, Listy filologick
7 (1880), s. 168169);
dd [materia sowiaski]. [Objanienie:] Aus dzg-, dsk-. (Miklosich 55).
stslov. silva, nemus []. Jeto slovan. s astji na mst starho k stv, srov.
s lit. e l k a s (aelkas) lucus. Uveno bud tak ec. nemus, silva, lucus.
Srodnost slovanskho s jednm nebo druhm z uvedench nyn slov, s lit. nebo
ec., jest pravd podobn i volno domnvati se, e vyvinulo se s pesmyknutm hl-
sek z *e l s (*elk) nebo *a l s . (Matzenauer, Listy filologick 10 (1883), s. 52).
ls: asl. ls wald lit. lsinius, lsinkas, alb. lis. Man denkt mit unrecht an ein mit
gr. verwandtes els. (Miklosich 167).
m. stslov. viber, scabies Srov. lit. m z g a s m. modus, gemma arboris, fa-
sciculus, dim. m a z g l i s id., m a z g t a s modosus, m z g u 1. sg. praes. m e g - s i u
f u t. m e g - s t i inf. 1. modare, nectere, 2. gemmas trudere, m a z g i o t i i.q. m e g - s t i
1., lot. m a z g - s i m e z g - s modus, m a z g t nodare; prvotn tvar koene slov lit.
lot. byl asi m e g. Srodn koen mohl by tak bti v ec. - labor, opus arduum,
operositas; aerumna miseria, - namhm se, mozoln dlm atd. (Matzenauer,
Listy filologick 10 (1883), s. 334335).
mozol Unverwandt mit ahd. masar. Vergl. lit. mazgas modus, d. masel narba.
(Miklosich 203).

W tego typu przykadach wida, e Matzenauer stara si nie tylko zestawi wy-
razy sowiaskie z pokrewnymi wyrazami w innych jzykach indoeuropejskich, ale
rwnie prbowa objani ich postaci gosowe i morfologiczne, a take nieraz ich
znaczenia przez wskazanie paraleli semantycznych. Kiedy indziej (w niecytowanych
tu artykuach sownikowych) zwraca rwnie uwag na struktur rozpatrywanych
wyrazw, wskazujc inne derywaty o analogicznej budowie. Taka wszechstronna
analiza etymologizowanych wyrazw upowszechnia si w slawistyce znacznie
pniej; sownik Miklosicha przedstawia si pod tym wzgldem jako skromniejszy.
28 WIESAW BORY

Niektre objanienia etymologiczne u Miklosicha wygldaj na zalene od nie-

co wczeniejszych etymologii Matzenauera, np.:

mlaviti, -vim vb. dur. srb. percutare, verberare, i z - m l a v i t i cotundere; vyvinulo se,
jak se podob, pesmyknutm hlsek z *m a l v i t i; srodnm zd se bti got. g a - m a l -
v j a n zerknischern, zermalmen; srov. tak lit. m a l v i n - u, - t i vexare, cruciare, fati-
gare (Matzenauer, Listy filologick 10 (1883), s. 328);
mlavi-: s. mlaviti schlagen. Man vergleicht got. gamalvjan zermalmen. Zu beachten
ist klr. mlavyj schwach (Miklosich 198).
, vb. dur. stslov. spectare []. M o t r i t i jest, jak se zd, denomin.
odvozen od zaniklho subst. - nebo -, tak e by prav koen byl m o t,
srodn s lit. lot. koenem m a t: lit. m a t - y t i, - a u videre, p a - m a t y t i conspicere,
m a t - i m a s visus, i s z - m a t - r u s adj. providus, circumspectus, lot. m a t - u, m a s - t
na mst m a t - t i (obs.) sentire, animadvertere, m a t t, - u, - i j u sentire; uviti slu
tak nec. pohled, okamen adspectus, momentum, intueor, conside-
re, oculus, koen ; slovesa nec. mohou bti ve spojitosti se stec. -
hledm, s-hledm, s-hledvm; prohledvm, hledm neho doshnouti. (Matzenau-
er, Listy filologick 10 (1883), s. 334);
motri-: Vergl. lit. matau, matiti [sic!, zamiast matyti] sehen, imatrus scharfsichtig.
Daher *mot-r ein nomen, von dem motriti stammt. (Miklosich 203).

Tego rodzaju wypadki zdaj si wskazywa na zagldanie przez Miklosicha

w trakcie pracy nad sownikiem do ukazujcych si czci sownika Matzenauera,
czego jednak bodaj nigdzie nie odnotowa23.
Obecnie sowniki etymologiczne jzykw sowiaskich A. Matzenauera
i F. Miklosicha maj gwnie znaczenie historyczne. Trzeba jednak pamita,
e autorzy tych sownikw pooyli podwaliny pod rozwj sowiaskich bada
etymologicznych, byli bowiem pierwszymi uczonymi, ktry objaniali lub przy-
najmniej sugerowali pochodzenie wielkiej iloci sowiaskich wyrazw. Chocia
wiele ich objanie nie wytrzymao prby czasu, liczne zestawienia wyrazw so-
wiaskich z pokrewnymi wyrazami w innych jzykach indoeuropejskich i sporo
sugestii etymologicznych pozostao aktualnych do dzi, inna rzecz, e w postaci
zwykle zmodyfikowanej, rozbudowanej i gbiej uzasadnionej przez pniejszych
etymologw. Nie ulega wtpliwoci, e wicej udanych zestawie wyrazw so-
wiaskich z pokrewnymi wyrazami indoeuropejskimi i wicej prawdopodobnych
objanie wyrazw zapoyczonych przedstawi systematycznie badajcy sowia-
sk leksyk F. Miklosich. Tote i w najnowszych sownikach etymologicznych
czciej znajdujemy odwoania do Miklosicha ni do Matzenauera.
23
Na przypadki przejmowania przez Miklosicha etymologii Matzenauera i cytowanie ich przez
pniejszych etymologw jako objanie Miklosicha zwrcia te uwag E. H a vlov w tekcie
wymienionym w przypisie 19.
 SOWIASKIE SOWNIKI ETYMOLOGICZNE 29

4.4. Pierwszym oglnosowiaskim sownikiem cile etymologicznym byo

dzieo niemieckiego slawisty Ericha Bernekera (18741937), ktry w latach
19081913 opublikowa cay tom I na litery A L i rozpocz wydawanie tomu
II, ktry wszake zdoa doprowadzi tylko do wyrazu mor24. Sownik pozosta
wic nieukoczony, jego autor po pierwszej wojnie wiatowej nie kontynuowa
pracy nad nim z przyczyn zdrowotnych.
Berneker rozpatrywa przede wszystkim stare rodzime wyrazy, przy czym wy-
razy hasowe maj posta rekonstrukcji prasowiaskich (przy czasownikach od-
twarza 1. osob liczby pojedynczej czasu teraniejszego i bezokolicznik). Nieraz
w jednym artykule sownikowym objania po kilka pokrewnych wyrazw (czyli
stosowa metod gniazdow), np. gord i gora oraz gor, gorditi; gon i go,
goniti; kara i karaj, karati lub pod wyrazem podstawowym rozpatrywa cay
zestaw formacji pochodnych, np. w hale m, sti omwi rwnie iterativum
daj, dati oraz derywowane nomina z rdzeniem d-: d m. i da f. (oraz ob-
d), d f., a, dlo, a, stva (stvo), sto- (i pokrewne), ponadto przytoczy
jako nie cakiem jasne czes. jcen, pol. ob-iecy, poab. jcna, w osobnym za hale
opracowa tylko rzeczownik sli. W wielu jednak wypadkach poszczeglnym po-
krewnym wyrazom, zwaszcza o archaicznej budowie, powica osobne artyku-
y, np. ber, brati; bera; berm; biraj, birati; bir czy dam, dati; daj, dajati;
davaj, davati; daa; -daja i -daj; dan; dar; dat; daa. Przy tym Berneker
zwraca uwag na struktur analizowanych wyrazw, zwykle przytaczajc so-
wiaskie i/lub indoeuropejskie paralele sowotwrcze, jednake w tym sowniku
pozostao jeszcze sporo etymologii pierwiastkowych.
Nowatorsko w porwnaniu z wczeniejszymi sowiaskimi sownikami opra-
cowane s czci cile etymologiczne artykuw sownikowych. Berneker stara
si zgromadzi wszystkie znane wczesnej nauce wyrazy z innych jzykw indo-
europejskich odpowiadajce lub pokrewne objanianemu wyrazowi sowiaskie-
mu (lub sowiaskiej rodzinie wyrazowej), w razie potrzeby opatrujc je zwizym
komentarzem, np. wskazujcym na rnice w postaci rdzenia, czy w strukturze
midzy bliskimi faktami sowiaskimi i indoeuropejskimi. Warto podkreli,
e Berneker zwraca uwag na prawdopodobne przyczyny nominacji rnych de-
sygnatw, np. w hale rb (rb) pisze:

Der Baum ist von der Farbe seiner dunkelroten Beeren benannt, nicht (wie Rostafiski
Symbola I 192 annimmt), weil diese den Tetraonidae als Futter dienen (t. I, s. 275).

Berneker te jako pierwszy z twrcw sowiaskich sownikw etymologicz-

nych nie tylko starannie wykorzystywa dotychczasow wartociow slawistycz-
24
E. B ern ek er, Slavisches etymologisches Wrterbuch, III, Heidelberg 19081913.
30 WIESAW BORY

n i indoeuropeistyczn literatur etymologiczn, ale te przywoywa w sowni-

ku stosowne pozycje bibliograficzne.
W sowniku Bernekera objanione s rwnie liczne zapoyczenia, najczciej
wyrazy wystpujce w dwu lub kilku jzykach sowiaskich. W tych wypadkach
objanienia etymologiczne ograniczaj si zwykle do podania bezporedniego
rda poyczki, czasem jednak dyskutuje autor z odmiennymi etymologiami po-
przednikw.
Sownik E. Bernekera wzbudzi ywe zainteresowanie w krgach lingwistycz-
nych, jego obszerne i wnikliwe recenzje napisali czoowi wczeni jzykoznawcy
J. Rozwadowski, A. Meillet25, publikowano rwnie dodatki materiaowe i ety-
mologiczne do tego sownika26. Sownik ten, mimo istotnych niedostatkw, wska-
zywanych przez recenzentw (zwaszcza niekompletne zebranie odpowiedniego
materiau sowiaskiego, ale te np. cakowite pomijanie przy rekonstrukcji prob-
lematyki akcentuacyjno-intonacyjnej, zbyt czste i nieuzasadnione przyjmowa-
nie onomatopeicznej genezy wyrazw), przyczyni si w znacznym stopniu do
dalszego rozwoju slawistycznych bada etymologicznych. Stanowi on wzr dla
pniejszych naukowych sowiaskich sownikw etymologicznych, prbowali
go te kontynuowa inni uczeni. Sporo zawartych w nim etymologii zachowao
aktualno do dzi lub stanowi inspiracj do dalszych poszukiwa etymologicz-
nych. Nie ulega wtpliwoci, e sownik Bernekera czciowo (do litery M) za-
stpi oglnosowiaski sownik Miklosicha (i oczywicie mniej znany sownik
Matzenauera).
4.5. O stworzeniu etymologicznego sownika jzykw sowiaskich w pierw-
szej poowie XX w. myleli take inni znakomici jzykoznawcy. Prace nad takim
dzieem rozpocz Jan Micha Rozwadowski (18671935), ale z powodu wyda-
wania sownika przez Bernekera zrezygnowa z jego kontynuacji, nie doszo tak-
e do realizacji podobnego zamierzenia Antoinea Meilleta (18661936). Prb
kontynuacji dziea Bernekera podj przed drug wojn wiatow czeski lingwista
Josef M. Konek (18991945), ale jego prace przerwaa przedwczesna mier
(pozostae po nim materiay wczono potem do przygotowanego w Brnie so-
wiaskiego sownika etymologicznego, o ktrym niej)27.
4.6. Bodaj najbliszy realizacji oglnosowiaskiego sownika etymologicz-
nego by wybitny rosyjski slawista i etymolog Grigorij A. Iljinski (18761937),
po ktrym pozosta rkopis znacznej czci bardzo interesujcego opracowa-
25
J. R o z w ad o w s k i, Rocznik Slawistyczny, r. 2 (1909), s. 71112; w tym samym tomie
(s. 5771) umieszczono te recenzj sownika Bernekera napisan przez A. Meille ta .
26
Np. M. Te n to r, Prilog Bernekerovu rjeniku Slavisches etymologisches Wrterbuch, Juno-
slovenski filolog, V, Beograd 19251926, s. 202214.
27
Zob. V. V n , vahy nad novm eskm etymologickm slovnkem, Nae e 41 (1958),
s. 263283.
 SOWIASKIE SOWNIKI ETYMOLOGICZNE 31

nia28. Iljinski rozpocz prac nad sownikiem na pocztku lat trzydziestych, nie
ukoczy go jednak z powodu stalinowskich represji (aresztowano go w 1934 r.
i rozstrzelano trzy lata pniej w Tomsku).
4.7. Kolejna idea opracowania nowego sownika etymologicznego jzykw
sowiaskich zrodzia si koo poowy XX w. w brneskim orodku slawistycz-
nym (jedn z koncepcji bya podobno kontynuacja sownika Bernekera). Pracami
przygotowawczymi kierowa pocztkowo najwybitniejszy czeski etymolog Vc-
lav Machek, potem je kontynuowano pod kierunkiem Frantika Kopenego. Ze-
sp brneskich etymologw najpierw, w 1964 r., wyda w formie powielanego
maszynopisu opracowanego pod redakcj F. Kopenego list wyrazw oglno-
sowiaskich29, pniej za, w roku 1966, zeszyt prbny planowanego sownika
pod redakcj Evy Havlowej (19292010)30. Ostatecznie jednak odstpiono od
realizacji sownika w zamierzonej pierwotnie postaci. Powstay natomiast bar-
dzo poyteczne dwa tomy oglnosowiaskiego etymologicznego sownika te-
matycznego, w ktrych gruntownie opracowano wyrazy gramatyczne (przyimki,
spjniki, partykuy) oraz zaimki i przyswki zaimkowe31. Podobno powstay te
dalsze tomy, ale z przyczyn pozanaukowych nie dopuszczono do ich publikacji.
Uzyskane wyniki zostay czciowo udostpnione w szczegowych pracach na-
ukowych uczestnikw bada, w publikowanej w czasopimie Slavia serii arty-
kuw pod wsplnym tytuem Z materil Etymologickho slovnku slovanskch
jazyk32. Brneski zesp etymologiczny, zoony z osb o najwyszych kwali-
fikacjach naukowych, nie kontynuowa ju prac nad oglnosowiaskim sowni-
kiem etymologicznym, lecz podj si innego zadania, mianowicie opracowania
sownika etymologicznego jzyka staro-cerkiewno-sowiaskiego, o ktrym pi-
sz niej.
28
Zob. . . , . . ,
, 1957, 6, s. 9196 [przedruk w: . . , -
. . . , . 2, 2005, s. 628638]. W artykule zamieszczono
rwnie przegld oryginalnych etymologii Iljinskiego.
29
Zkladn veslovansk slovn zsoba, red. F. K o p e n , Brno 1964; pniej wydano wersj
drukowan ksiki (Praha 1981).
30
Etymologick slovnk slovanskch jazyk. Ukzkov slo. Hesla zpracovali V. a pkov,
E. H av lo v , F. K o p e n , A . M tl, H . Ple va ov, red. E. H a vlov, Brno 1966.
31
F. K o p e n , Etymologick slovnk slovanskch jazyk. Slova gramatick a zjmena, sv. 1:
Pedloky. Koncov partikule, Praha 1973; sv. 2: Spojky. stice. Zjmena a zjmenn adverbia,
Praha 1980.
32
Por. np. nalece do tej serii artykuy z ostatnich tomw czasopisma: E. H a vlov, P. Va l ko-
v : oag / odak, oga, ogar, oger / ajgir, hme, ochechule, Slavia, 70 (2001), s. 203208;
V. ap k o v , E. H av lo v , I. J a n y kov, . a ra pa tkov: oko, okno, olo, olovir, olo-
vo, oluch, oluja, Slavia, 72 (2003), s. 409420; E. Ha vlov, I. J a ny kov, H. K a rlikov ,
. ara p atk o v , V. au r, P. Val kov : orati, orch, oriz, orzsol, oskran, Slavia, 74
(2005), s. 7787.
32 WIESAW BORY

4.8. Wspomniaem wyej o dawnych sownikach sowiaskich, ktre umow-

nie nazwaem sowotwrczymi, grupujcych materia leksykalny rodzinami
wyrazowymi: pod wyrazami uznanymi za podstawowe przytaczano wyrazy po-
chodne od nich (tj. derywaty), jak to np. bardzo porzdnie zrobi Urban Jarnik
w sowniku Versuch eines Etymologikons der Slowenischen Mundart in Inner-
Oesterreich (1832). W jakim stopniu do tego nurtu sowiaskiej leksykografii
nawizuje pierwszy i jedyny w peni naukowy porwnawczy sownik jzykw
sowiaskich opracowany przez austriackich slawistw Lind Sadnik (1910
1998) i Rudolfa Aitzetmllera (19232000)33. W tym sowniku porwnawczym
(bo porwnujcym leksyk ze wszystkich jzykw sowiaskich) starannie zebra-
no i uporzdkowano wedug modeli sowotwrczych materia leksykalny nale-
cy do poszczeglnych rodzin wyrazowych rodzimych i zapoyczonych, np. na
s. 275286 przedstawiono bardzo bogat rodzin ps. czasownika *ber, *brati:
czasowniki nieprefigowane i prefiksalne, pochodne z rdzeniem w postaci bir-,
br- oraz wszelkiego rodzaju derywaty imienne, archaiczne (np. *berm brzemi,
ciar, *bera brzemienna, ciarna) i modsze (np. *sbor) oraz bardzo licz-
ne derywaty powstae na gruncie poszczeglnych jzykw sowiaskich zarwno
od czasownika podstawowego, jak i od czasownikw prefiksalnych. Materiaowi
towarzysz wszelkie potrzebne objanienia leksykalne, sowotwrcze, seman-
tyczne oraz wartociowe komentarze etymologiczne. Przedstawiono zatem peny
obraz wanej sowiaskiej rodziny wyrazowej i jej produktywnoci w jzykach
sowiaskich (chocia dostrzec mona i pewne braki, np. pominicie derywatw
z prefiksem *s-). Podobnie s opracowane inne rodziny wyrazowe uwzgldnione
w sowniku. Niestety, powsta tylko tom I tego bardzo poytecznego sownika, za-
wierajcy hasa na litery A i B. Gdyby takie dzieo byo dostpne w caoci, praca
etymologa sowiaskiego byaby nierzadko o wiele atwiejsza.
4.9. Jak wida, z kilkakrotnie podejmowanych prb stworzenia oglnoso-
wiaskiego sownika etymologicznego w peni zostaa zrealizowana tylko najw-
czeniejsza F. Miklosicha, inne albo nie zostay doprowadzone do koca, albo
ich rezultatem s jakie czstkowe dziea, bd pozostay one w postaci niepubli-
kowanych materiaw rkopimiennych. O niepowodzeniu poszczeglnych pro-
jektw zadecydoway gwnie wydarzenia losowe. Ostatecznie, jak si wydaje,
zrezygnowano z tworzenia oglnosowiaskiego sownika etymologicznego, kt-
ry zawieraby zarwno leksyk rodzim, jak i zapoyczenia innojzyczne z r-
nych czasw. Natomiast rozwj sowiaskiej leksykografii etymologicznej poto-
czy si inaczej: nasiliy si prace nad tworzeniem sownikw etymologicznych
poszczeglnych jzykw sowiaskich (a ostatnio i dialektw sowiaskich) oraz

33
L. S a d n ik, R. A itze tm ller, Vergleichendes Wrterbuch der slavischen Sprachen, I: AB,
Wiesbaden 1975; sownik by najpierw wydawany zeszytami w latach 19631973.
 SOWIASKIE SOWNIKI ETYMOLOGICZNE 33

przystpiono do systematycznych prac nad rekonstrukcj i etymologi oglnoso-

wiaskiej (prasowiaskiej) warstwy leksyki.

5. Sowniki etymologiczne leksyki prasowiaskiej

5.1. Od dawna slawici zdawali sobie spraw, e fundamentalne znaczenie

dla studiw nad histori sowiaskiej leksyki i dla sowiaskiej etymologii miaa-
by rekonstrukcja warstwy leksyki istniejcej w epoce prasowiaskiej wsplnoty
jzykowej. Leksemy prasowiaskie byy odtwarzane od pocztkw naukowego
jzykoznawstwa historyczno-porwnawczego (nie zawsze w postaciach, ktre
dzi akceptujemy), w sowiaskich sownikach etymologicznych wystpuj od
czasw F. Miklosicha.
5.2. Okoo poowy XX w. podjto systematyczne prace nad rekonstrukcj
prasowiaskiej warstwy leksyki sowiaskiej i etymologi tej leksyki w dwch
orodkach slawistycznych: w Krakowie w roku 1954 z inicjatywy Tadeusza
LehraSpawiskiego (18991965), potem pracami kierowa Franciszek Sawski
(19162001) oraz w Moskwie pod kierunkiem Olega N. Trubaewa (19302002).
Pierwszymi widocznymi rezultatami tych prac byy zeszyty prbne zamierzonych
sownikw: w roku 1961 ukaza si taki zeszyt sownika krakowskiego34, w roku
1963 sownika moskiewskiego35. W 1974 roku zostay wydane pierwsze tomy
obu sownikw. O opracowanym w Krakowie pod redakcj Franciszka Sawskie-
go Sowniku prasowiaskim36, o powodach zamknicia prac nad nim oraz o prze-
widywanych dalszych losach przygotowanych przez zesp materiaw leksykal-
nych pisaem w przywoywanym ju wczeniejszym artykule37. Opracowywany
w Moskwie Etymologiczny sownik jzykw sowiaskich redagowa Oleg N. Tru-
baev (do tomu 31, od tomu 33 za A. F. uravlev, tom 32 wydano pod redakcj
obu tych uczonych)38.
5.3. Oba sowniki, tj. krakowski Sownik prasowiaski (dalej skrt SP) i mo-
skiewski (dalej skrt ESSJa)

34
Sownik prasowiaski. Zeszyt prbny. Redaktorzy: T. Le hr-Sp a w i ski, F. S a w s ki, Kra-
kw 1961.
35
( ).
. . o . . , o 1963.
36
Sownik prasowiaski, opracowany przez Zesp Zakadu Sowianoznawstwa (Instytutu So-
wianoznawstwa, Instytutu Slawistyki) PAN pod red. F. S a w s kie go, IVIII, Wrocaw: Ossoline-
um, 19742001.
37
W. B o ry , op. cit., s. 2526.
38
. , .
. . . [pniej . . ], . 136, o 19742010.
34 WIESAW BORY

powstay jako dziea majce te same cele: rekonstrukcj prasowiaskiego zasobu

leksykalnego i jego etymologiczne objanienie. Wiadomo, e si duo faciunt idem,
non est idem, tote oba sowniki pod wieloma wzgldami rni si midzy sob.
Przyjrzyjmy si przynajmniej wybranym istotnym rnicom.
Inaczej wyglda nagwek kadego artykuu sownikowego. W ESSJa wy-
mieniona jest tylko rekonstruowana posta prasowiaska (opatrywana gwiazd-
k *), ewentualnie z wariantem morfologicznym. Natomiast w SP nagwek jest
rozbudowany: skada si na rekonstruowana posta wyrazu prasowiaskiego
bez gwiazdki (w razie potrzeby z wariantami fonetycznymi lub morfologicznymi,
nierzadko te z odtworzon prasowiask akcentuacj) z podaniem formy (bd
form) wskazujcych na gramatyczn charakterystyk wyrazu (zwykle forma gen.
sg. rzeczownika, 1. osoba sg. praes. czasownika), przy wyrazach (i /lub znacze-
niach) nie majcych oglnosowiaskiego zasigu podany jest skrt okrelajcy
dialektaln przynaleno wyrazu oraz przytoczona jest rekonstrukcja znacze-
nia prasowiaskiego, np. armo pn. : arm arma pd. drewniana uprz na
woy, przen. brzemi, ciar, niewola; bz bza, bzd bzda : zach. i pd.
bzg bzga : pd. i wsch. buz buza krzew Sambucus; eust eusti : dial.
zach. i pd. eustje n. szczka,otwr midzy szczkami, otwr gbowy, pasz-
cza, otwr pieca, dem. eustka. Takie informacje bywaj podane i w ESSJa
w czci artykuu sownikowego, ale mniej systematycznie i czciowo w inny
sposb (np. o zasigu niewielu tylko wyrazw informuj nieliczne mapki, ktrych
z kolei wcale nie ma w SP). Ze wspomnianych rnic najistotniejszy jest brak
w ESSJa rekonstrukcji praznaczenia wyrazu, co znacznie zubaa wiadomoci
o odtwarzanym wyrazie. Konsekwencj tego bywa nierzadko zestawianie wyra-
zw sowiaskich o cakowicie odmiennych, nie dajcych si ze sob pogodzi
znaczeniach, ktrych nie mona sprowadzi do wsplnego znaczenia wyjciowe-
go. To z kolei prowadzi do rekonstrukcji rzekomych prasowiaskich wyrazw
na podstawie przypadkowej zbienoci postaci wyrazw rnego pochodzenia
(niezalenych derywatw od rnych podstaw, wyrazw o rnej historii lub geo-
grafii, rnych zapoycze itd.). W ostatnich tomach SP sporo takich przyka-
dw wydoby i skomentowa F. Sawski, dodajc do nich nieudane prby spro-
wadzania do prasowiaskiej postaci wyrazw ograniczonych do jednego jzyka
czy dialektu; takie bezzasadne rekonstrukcje ESSJa opatrzy Sawski gwiazdk,
np. na liter G: *gajati 1., *gamula : *gamua, *ganati, *garua, *gasati 2.,
*gasti, *glaa : *gla, *glebezd, *glditi, *glsti s, *glimati, *glipati,
*globot, *glody, *gloma, *glomoza, *glbl, *glbk, *giti, *ggotati,
*gma : *gm, *gmuriti, *gnojica, *gob itd.
W ogle mona stwierdzi, e ESSJa z wiksz atwoci rekonstruuje prafor-
my, SP by pod tym wzgldem ostroniejszy i bardziej rozwany. Samo powta-
rzanie si jakiego wyrazu w rnych jzykach sowiaskich nie byo dla autorw
 SOWIASKIE SOWNIKI ETYMOLOGICZNE 35

SP podstawowym argumentem za przyjmowaniem jego prasowiaskiej gene-

zy, wiksz wag przywizywali do struktury wyrazu, jego archaicznej budowy
(wiadomi bliskoci sowiaskich systemw sowotwrczych w epoce historycz-
nej wtpili w prasowiask genez wyrazw, ktre mogy powsta niezalenie
od siebie w rnych jzykach wedug modeli produktywnych w epoce popraso-
wiaskiej). Nieraz tam, gdzie ESSJa doszukiwa si prastarego wariantu jakiego
wyrazu, SP wykazywa, e taka odmianka powstaa pniej, na gruncie jednego
czy kilku jzykw w rezultacie lokalnych procesw jzykowych. W ESSJa zda-
rzao si nieuwzgldnianie w przytaczanym materiale lokalnych (dialektalnych)
zmian jzykowych, a nawet interpretowanie pnych zapoycze jako wyrazw
rodzimych dokumentujcych jak rzekom posta prasowiask, np. cakiem
nieprzekonujca rekonstrukcja rzeczownika *kova poparta jest m.in. chorw. cza-
kaw. kva kamienioom, chocia jest oczywiste, e w tej rodkowodalmaty-
skiej postaci powstao w rezultacie powszechnej lokalnej zmiany > i e kva
to lokalny wariant fonetyczny chorw. dial. kva kamienioom zapoyczonego
z wos. cava ts. (NB. przytoczone ponadto w tym artykule sownikowym *kova
odrbne semantycznie bug. dial. kov obuch topora i sowac. wyjtkowe kova
podkowa to bez wtpienia derywaty powstae na gruncie tych jzykw). Podob-
nie np. zamieszczone w ESSJa pod hasem *krglj sowac. kreha krgla to
zapoyczenie z pol. krgiel (bdcego ostatecznie germanizmem) i nie ma nic
wsplnego z czes. kehl zdrtwiay z zimna; rekonstrukcja prapostaci *stka
/ *stk oparta zostaa na rzekomej zbienoci chorw. dial. czakawskiego jska
przynta na ryby i kaszubskiego (sowiskiego) stk jedzenie, mimo e wyraz
chorwacki to zapoyczenie z wos. esca z tym samym znaczeniem, wyraz kaszub-
ski za jest nowsz formacj utworzon na wzr kasz. itk napitek (por. SP, t. 6:
157). Tego rodzaju przykadw mona znale w ESSJa wicej.
Oba sowniki miay za zadanie odtworzenie tej czci leksyki sowiaskiej,
ktra istniaa ju w kocowym (co najmniej) okresie prasowiaskiej wsplnoty
jzykowej. Wszelako na badaczy tej leksyki czyhaj rne zasadzki, z ktrych
bodaj najgroniejsz jest blisko systemw sowotwrczych jzyka prasowia-
skiego i jzykw sowiaskich oraz czsta identyczno lub wielkie podobie-
stwo produktywnych modeli sowotwrczych. Zdarzaj si wic wskutek tego
wypadki, e identyczne formalnie (a nieraz i semantycznie) derywaty powstae
niezalenie od siebie w rnych jzykach czy dialektach sowiaskich w czasach
historycznych uznaje si za kontynuanty derywatu bdcego wytworem epoki
prasowiaskiej wsplnoty jzykowej. Inaczej mwic, leksykografowie praso-
wiascy odtworzyli rzekomy derywat prasowiaski, a w rzeczywistoci wykona-
li tylko prac waciw autorom sownika porwnawczego, wskazali na istnienie
takiego samego derywatu w jzykach bd dialektach sowiaskich. Moim zda-
niem takie rzekomo prasowiaskie rekonstrukcje zdarzaj si w obu omawia-
36 WIESAW BORY

nych prasowiaskich sownikach, czciej jednak w ESSJa (a szczeglnie duo

dostrzegam ich zwaszcza wrd przesadnie licznych rekonstrukcji z prefiksami
na-, o(b)-, ot()- z negacj ne-), natomiast SP jest pod tym wzgldem bardziej
ostrony (w razie wtpliwoci czciej wskazuje na moliwo pnego powsta-
nia wyrazw).
Wane czci artykuw w obu sownikach stanowi fragmenty powicone
etymologii. Zawarte w nich objanienia etymologiczne poszczeglnych wyrazw
bywaj w gruncie rzeczy identyczne, ale bywaj take odmienne, co w etymolo-
gii, prbujcej odtwarza procesy jzykowe dokonane przed setkami albo i tysi-
cami lat, jest spraw normaln, jeli tylko przedstawiony pogld jest uzasadniony
w sposb poprawny i przekonujcy. Na og objanienia etymologiczne w SP
s bardziej zwize, uwaga jest skupiona na etymologii przyjmowanej bd do-
puszczanej przez autora (czy autorw) hasa, natomiast objanienia ocenione jako
mniej prawdopodobne lub wrcz bdne s podane skrtowo, nierzadko s tylko
wymienione. Natomiast w ESSJa, gdzie objanienia etymologiczne tworzy re-
daktor sownika, czsto cz etymologiczna hasa bywa bardzo obszerna (nieraz
kilkustronicowa) i bardzo szczegowa, waciwie mamy do czynienia z osobny-
mi artykuami etymologicznymi, zwykle bardzo interesujcymi, nieraz zawiera-
jcymi ciekawe, oryginalne pomysy etymologiczne, ale te nierzadko przeado-
wanymi mniej wanymi lub wrcz zbdnymi szczegami.
Niezalenie od tego, jak ocenia si dobr materiau i sposb jego opracowania
w obu sownikach, niewtpliwa jest jedna ogromna przewaga ESSJa, mianowicie
zaawansowanie prac nad leksyk prasowiask. O ile SP zosta wydany do koca
litery G, a na publikacj czeka jeszcze kolejny tom z hasami na litery CH, I, J,
to ESSJa doszed w druku o wiele dalej, do litery O (do hasa *otgrbati) i jest
kontynuowany. Pozostaje wszake nadzieja, e powiedzie si zamiar udostpnie-
nia opracowanych wstpnie do krakowskiego sownika artykuw do koca alfa-
betu (tj. a do ).
5.4. Najnowszym dzieem powiconym leksyce jzyka prasowiaskiego jest
sownik holenderskiego indoeuropeisty Ricka Derksena Etymological Dictionary
of the Slavic Inherited Lexicon39. Ma on zawiera t cz leksyki prasowia-
skiej, ktra zostaa odziedziczona z epoki indoeuropejskiej i batosowiaskiej,
przy czym autor uwzgldnia tego rodzaju leksemy odnotowane w opracowaniach
indoeuropeistycznych: Indogermanisches etymologisches Wrterbuch J. Po-
kornego (19481959) i Lexicon der indogermanischen Verben (1998, 2. wyd.
2001). W czci pierwszej (AO) podstaw materiau sowiaskiego stanowi
moskiewski .
, w czci dalszej materia bywa niekompletny, zwaszcza

39
R. D e rk s en, Etymological Dictionary of the Slavic Inherited Lexicon, Leiden: Brill, 2008.
 SOWIASKIE SOWNIKI ETYMOLOGICZNE 37

e autor wyranie tylko wyjtkowo siga do nowszych sowiaskich sownikw

(np. historycznych i dialektalnych) i nie korzysta z niesownikowych opraco-
wa z zakresu etymologii sowiaskiej, nierzadko korygujcych take dotych-
czasowe pogldy na histori lub geografi pewnych wyrazw. Zasb leksemw
prasowiaskich uznanych przez autora za odziedziczone z jednej strony zawie-
ra sporo wyrazw, ktre, moim zdaniem, nie nale do dziedzictwa praindo-
europejskiego czy batosowiaskiego, gdy raczej s derywatami powstaymi
na gruncie prasowiaskim, np. *brysadlo, *brnje, *bylje (nie odnotowano
natomiast podstawowego dla tego collectivum rzeczownika *byl), *arodj,
*ervje, *rmnovati s, *rvjen / *rven, *debelstvo, *dojidlo, *dupina,
*dns, *drzk, *edinak / *ednak, *rost, *godina, *golota, *grozdje
itd. Z drugiej strony nie mona w nim znale wielu rzeczywicie odziedzi-
czonych leksemw, majcych pewne odpowiedniki w innych rodzinach jzykw
indoeuropejskich, np. na liter Derksen wymienia 10 leksemw, chocia winno
ich by co najmniej drugie tyle, pominito np. ps. *apa / *ap odupany
kawaek drewna, *et / *et szcze, szczecina; szczotka, *elti < *skelti
ci, rozszczepia, *epiti / *epati upa, rozszczepia, *rba miejsce
wyszczerbione, *ir / *ir czysty, przejrzysty, naturalny, *ir otwarty,
przestronny, rozlegy; szeroki i zapewne jeszcze inne. Sownik zatem nie jest
peny, zawiera bowiem tylko cz prasowiaskiej leksyki odziedziczonej z epo-
ki praindoeuropejskiej. Wtpliwoci budz rwnie niektre zwize objanienia
etymologiczne. W peni uzasadnion krytyczn ocen tego sownika ze wskaza-
niem dalszych niedostatkw przedstawia M. Furlan40.

6. Sowniki batosowiaskie

6.1. W zwizku ze sownikami leksyki prasowiaskiej pozostaj sowniki

batosowiaskie, odtwarzajce i objaniajce leksyk wspln dla jzykw ba-
tyckich i sowiaskich, majc by pozostaoci jzykowej wsplnoty batoso-
wiaskiej.
6.2. Podstawowy taki sownik to dzieo niemieckiego batysty i slawisty Rei-
nholda Trautmanna (18831951) Baltisch-Slavisches Wrterbuch41. W sowniku
rekonstruuje si leksemy batosowiaskie przede wszystkim na podstawie leksy-
kalnych zgodnoci batyckich i sowiaskich, jednake autor sownika do tej war-
stwy leksyki (i do epoki batosowiaskiej wsplnoty) odnosi wiele leksemw,
niewtpliwie archaicznych, wycznie batyckich (tj. nie majcych sowiaskich
40
Zob. M. F u rlan, Sinteza o podedovanem praslovanskem leksikalnem fondu, Jezikoslovni
zapiski, 15 (2009), 12, s. 275280.
41
R. Tra u tman n, Baltisch-Slavisches Wrterbuch, Gttingen 1923.
38 WIESAW BORY

odpowiednikw) i wiele takich leksemw sowiaskich bez odpowiednikw ba-

tyckich. Wielokrotnie wyraano pogld, e za waciwe leksemy batosowia-
skie naley uzna tylko te, ktre istniay w obu grupach jzykowych i w zwiz-
ku z tym naleaoby zastpi sownik Trautmanna, ktry ju odegra wan rol
w badaniach leksyki batosowiaskiej, batyckiej i sowiaskiej, nowoczeniej-
szym sownikiem, wykorzystujcym rwnie pniejsze powane osignicia
historyczno-porwnawczego jzykoznawstwa slawistycznego, batystycznego
i batosowiaskiego (tu trzeba przynajmniej wspomnie zwaszcza liczne wakie
opracowania Wojciecha Smoczyskiego, a take prace innych uczonych, np. V. N.
Toporowa, A. P. Nepokupnego).
6.3. Za prb takiego nowego sownika (nowego Trautmanna, jak pi-
sze autor) uzna mona dwie wersje (prbn i poprawion, poszerzon) pra-
cy A. E. Anikina -
42. Autor jako punkt wyjcia przyj sowia-
sko-batyckie zestawienia leksykalne w sownikach (moskiewskim ESSJa i kra-
kowskim SP) rekonstruujcych sownictwo prasowiaskie i opracowa krytycz-
nie pod wzgldem etymologicznym kilkaset takich leksykalnych zestawie, wy-
korzystujc oczywicie te coraz bardziej dostpne bogate materiay batyckie
oraz pozostae osignicia etymologii sowiaskiej i batyckiej. Sownik Anikina
zawiera mnstwo nowych interpretacji etymologicznych leksykalnych zwizkw
batycko-sowiaskich, nie tylko wzbogaca list takich odpowiednioci wanych
dla genezy sowiaskiego sownictwa, ale w nowym wietle stawia problemy
pochodzenia rnych archaicznych sowiaskich leksemw, w tym takich zagad-
kowych, jak np. prasowiaskie synonimy *div i *dik dziki. Niestety autor,
zajty innymi pracami, wyda tylko sam pocztek sownika i nie kontynuuje, jak
si wydaje, tego dziea.

7. Sowniki etymologiczne jzykw zachodniosowiaskich

7.1. J zyk cz eski. Badania etymologiczne w Czechach maj dug trady-

cj, zapocztkowan waciwie przez twrc naukowej slawistyki Josefa Dobro-
vskiego, potem trzeba pamita o wymienianym ju A. Matzenauerze. Dziaali
tam i dziaaj obecnie liczni doskonali etymologowie. Wielu z nich nie stworzyo
sownika etymologicznego, np. znakomity indoeuropeista i slawista Josef Zubat
42
A. . , -
. - . . 1 () , -
1994; t e n e, -
. - . . 1 (*a- *go-), -
1998.
 SOWIASKIE SOWNIKI ETYMOLOGICZNE 39

(18551931), ktry wywar znaczcy wpyw na rozwj sowiaskiej i czeskiej

etymologii, a ktrego rozproszone studia etymologiczne zostay zebrane i wydane
w dwch tomach przez uczniw i kolegw (O. Hujera i V. Machka) kilkanacie
lat po mierci autora43.
7.1.1. Pierwszym sownikiem etymologicznym jzyka czeskiego by dwu-
krotnie wydany przed drug wojn wiatow zwizy sownik Josefa Holuba44.
Po wojnie ten sam autor opublikowa dwa sowniki: jeden we wspautorstwie
ze znakomitym etymologiem Frantikiem Kopenym (oznaczony jako wydanie
trzecie)45, drugi ze Stanislavem Lyerem46. Byy to sowniki w zamierzeniu popu-
larnonaukowe, z bardzo zwizymi objanieniami etymologicznymi. Spord
nich poziomem naukowym wyrnia si wsplne dzieo J. Holuba (18511966)
i F. Kopenego (19091990), cenione przez slawistw47 (a i dzi majce swoich
zwolennikw), z wartociowymi i nierzadko oryginalnymi etymologiami. Inte-
resujce s rwnie uwagi o rozwoju semantycznym poszczeglnych wyrazw,
zwaszcza na gruncie prasowiaskim i indoeuropejskim, dla czytelnika bywaj
take cenne zwize wzmianki o etymologii semantycznych odpowiednikw wy-
branych wyrazw sowiaskich w innych jzykach indoeuropejskich.
7.1.2. Nowy etap w rozwoju czeskiej etymologii stanowiy dwie wersje sow-
nika etymologicznego wybitnego czeskiego indoeuropeisty i slawisty, etymologa
Vclava Machka (18941965): pierwotna wersja napisana jako sownik jzyka
czeskiego i sowackiego48 i do gruntownie zmienione drugie wydanie (opubli-
kowane ju po mierci autora) oznaczone jako sownik jzyka czeskiego49. Obie
wersje sownika Machka imponuj bogactwem przytaczanego i rozpatrywanego
materiau leksykalnego, w tym take sownictwa ludowego (uwzgldnia tylko
wyrazy gwarowe, ktre uznawa za pewne, zapisane przez fachowych filologw
lub pochodzce z co najmniej dwu niezalenych rde) i leksyki ekspresywnej.
Natomiast wprowadzono do tych sownikw tylko wybran, starsz leksyk zapo-

43
J. Z u b a t, Studie a lanky. Sv. 1: Vklady etymologick a lexikln, st 12, Praha 1945
1949.
44
J. H o lu b, Strun slovnk etymologick jazyka eskoslovenskho, Praha 1933 [drugie, popra-
wione, udoskonalone wydanie: Praha 1937].
45
J. H o lu b, F. K o p e n , Etymologick slovnk jazyka eskho. Tet, pepracovan vydn,
Praha 1952.
46
J. H o lu b, S. Ly er, Strun etymologick slovnk jazyka eskho se zvltnm zetelem k slo-
vm kulturnm a cizm, Praha 1967; 2. vydn pipravil dr Ivan Lutte re r, Praha 1978 [przedruki:
Praha 1982, 1992].
47
Por. omwienie tego sownika: V. K ripne r, Nov etymologick slovnk esk, Nae e, 36
(1953), s. 152158.
48
V. M a c h ek, Etymologick slovnk jazyka eskho a slovenskho, Praha 1957.
49
V. M ac h ek, Etymologick slovnk jazyka eskho. Druh, opraven a doplnn vydn, Praha
1968 [reprint Praha 1997].
40 WIESAW BORY

yczon. Sowniki zawieraj oryginalne objanienia etymologiczne bardzo wie-

lu wyrazw, ktre wczeniej nie byy przedmiotem zainteresowa etymologw.
Dalsze liczne nowe objanienia etymologiczne, wczeniej nieznane, pojawiy si
w drugim wydaniu sownika. Naley te mie na uwadze, e Machek w oryginal-
ny, sobie tylko swoisty sposb objania wiele wyrazw od dawna rozpatrywanych
przez etymologw, a ponadto nierzadko z czasem zmienia pogld na pochodze-
nie poszczeglnych wyrazw i rodzin wyrazowych, std rnice w objanieniach
tych samych wyrazw nie tylko w jego wczeniejszych studiach etymologicznych
i w sowniku etymologicznym, ale take czste rnice midzy oboma wydaniami
sownika etymologicznego.
Za kontrowersyjne uznaje si niektre metody etymologiczne V. Machka50.
Przede wszystkim przy zestawieniach wyrazw pokrewnych Machek, jako zwo-
lennik metody Wrter und Sachen, wyej stawia zgodnoci semantyki zesta-
wianych rnojzycznych wyrazw od ustalonych w nauce odpowiednioci fo-
netycznych (zgodnoci fonetycznych czyli tzw. praw gosowych). Prowadzio to
do dowolnego przyjmowania rnych wyjtkowych, rzekomych odpowiednikw
fonetycznych i zmian fonetycznych. Machek szczegowo zestawi stosowane
przez siebie prostedky w Sowie wstpnym do drugiego wydania sownika.
Wspomn tu przykadowo tylko niektre wymiany spgosek, np. d : b (czes.
boleti < ps. *bolti, *bolj sprawia bl zestawia z ac. dole sprawiam bl),
k : g (ps. *krasa i *kras czerwie; jasno, pikno zestawia z lit. gris pik-
no), l : r (czes. rob-ota robota, praca, rob-iti robi, pracowa zestawia z ac.
lab-or praca), n : d (czes. hlen luz < ps. *gln ts. zestawia z gr. chldos
szlam, mu, boto) itd. Machek mia wiadomo, e wiele jego pomysowych
objanie opartych na tego rodzaju odpowiedniociach, przede wszystkim seman-
tycznych, nie uzyska aprobaty innych badaczy51. I tu si nie myli.

50
Z recenzji 1. wydania sownika V. Machka na uwag zasuguje zwaszcza szczegowe kry-
tyczne omwienie sowackiego slawisty V. Vanego z rozpatrzeniem metody etymologicznej Mach-
ka, zob. V. V n , op. cit. Dorobek V. Machka w zakresie etymologii i jego metody etymolo-
giczne zostay szczegowo przedstawione w serii artykuw ogoszonych w czasopimie Slavia,
63 (1994), zesz. 4, zob. zwaszcza artykuy: E. H a vlov, Etymologick metody Vclava Machka,
s. 389394; H. K a rlk o v , K Machkovou pojet expresivnch vraz, s. 397402; V. a ur, Profe-
sor Vclav Machek a problematika prefiks, s. 475481; V. B la e k, Pnos Vclava Machka pro
indoevropskou etymologii, s. 499501.
51
W Sowie wstpnym do drugiego wydania sownika (s. 15) pisze nastpujco: Vechny tyto
vyjmenovan prostedky jsou jazykovd u znmy. Ale jsou tu mezi jazykovdci rozdly. Nkte
uznvaj jen nkolik mlo prostedk, majce k jinm nedvru. Proto si nedlm ilus, e vklady
i tto m ptomn knihy se setkaj se souhlasem vech ten. Ale mli se v bdn pokroiti ku-
pedu, je teba se nkdy odhodlat k novm prostedkm, a to i s tm risikem, e souhlas se dostav a
po dlouhm ase, e nikdy nebude obecn a pln a e pro mnoh tene takov vklady nebudou
pesvdiv.
 SOWIASKIE SOWNIKI ETYMOLOGICZNE 41

Dyskusyjne s objanienia wielu prastarych wyrazw czeskich, sowiaskich

i indoeuropejskich, dla ktrych Machek za czeskim germanist J. Jankiem
przyjmuje lub dopuszcza pochodzenie praeuropejskie. Maj to by wyrazy nie
dajce si wyjani na gruncie indoeuropejskim, przejte jakoby z jakiego nie-
znanego nam jzyka nieindoeuropejskiego wczeniejszych mieszkacw Europy,
przed jej zasiedleniem przez Indoeuropejczykw. Do takich wyrazw Machek
zalicza pewne nazwy zwierzt (np. jeseter, kapr, losos, vela, vosa, jetr(ka), ho-
lub, labu, lasika, los, veverka), rolin (np. len, mk, mrkev, tykev, jablko, jasan,
javor, jeb, oech, osika, smrk, tis, topol), metali (np. olovo, elezo).
7.1.3. W ostatnich latach powsta nowy czeski sownik etymologiczny, ktrego
autorem jest Ji Rejzek52. Stworzony przede wszystkim na uytek szerokiego kr-
gu czytelnikw, objania pochodzenie leksyki wspczesnego czeskiego jzyka
literackiego, zarwno rodzimej, jak i zapoyczonej (wcznie z wyborem wielu
nowszych poyczek, np. diskotka, diskokej, dixieland, hamburger, happy end,
harakiri, harlekn, hattrick itd.); uwzgldnia rwnie wybrane wyrazy rzadkie,
przestarzae i dialektyzmy. Objanienia etymologiczne s do zwize i rozwa-
ne, z rnych wersji etymologicznych autor wybiera jego zdaniem najbardziej
prawdopodobn (nierzadko wspominajc odmienn interpretacj w sowniku
Machka), czasem zadowala si wskazaniem trudnoci w ustaleniu genezy wy-
razu. Tam, gdzie to potrzebne, przytacza wybrane odpowiedniki innosowia-
skie i rekonstrukcj postaci prasowiaskiej oraz pokrewne, najblisze formalnie
wyrazy indoeuropejskie z rekonstrukcj praindoeuropejskiego wyrazu, bazy czy
pierwiastka. Literatury etymologicznej nie cytuje, ogranicza si do okazjonalne-
go, skrtowego odwoania si do drugiego wydania sownika Machka, bd do
sownika Holuba i Kopenego.
7.2. J zyk s owa cki. Jzyk ten nie posiada dotychczas odrbnego sownika
etymologicznego. Swego rodzaju substytutem takiego sownika by przedstawio-
ny wyej Etymologick slovnk jazyka eskho a slovenskho V. Machka, nie tyl-
ko uwzgldniajcy odpowiedniki sowackie przy objanianiu wyrazw czeskich,
ale rwnie w osobnych artykuach sownikowych omawiajcy leksemy (rodzime
i zapoyczone, w tym liczne hungaryzmy) waciwe tylko jzykowi sowackiemu
lub jego gwarom (np. bbka lalka, baa baca, bahor dzwono, bisahy torby,
bori sa walczy, borsuk borsuk, brecha szczeka, brud brud, bujak byk,
cca (sa) huta (si), cb odyga, cmer herb, rieslo trzso, udo dziw,
cudo, varga hoota, motoch, drvi tuc, rozbija itd.). Sowacki materia lek-
sykalny by jednak w sowniku sabiej reprezentowany od czeskiego, na stosunko-
wo liczne pominicia i niecisoci zwraca uwag recenzent sowacki slawista

52
J. R ejz e k, esk etymologick slovnk, Voznice 2001.
42 WIESAW BORY

V. Vn53. W drugim wydaniu sownika V. Machka znikny hasowe wyrazy

sowackie, pozostay ju tylko te wyrazy sowackie, ktre byy odpowiednikami
lub wyrazami spokrewnionymi z analizowanymi leksemami czeskimi. W drugiej
poowie XX w. powstay liczne szczegowe prace etymologiczne powicone
leksyce sowackiej. Spord autorw wyrnia si licznymi studiami etymolo-
gicznymi (nierzadko ze miaymi, dyskusyjnymi objanieniami, nawizujcymi
metodologicznie do prac V. Machka) imon Ondru (19242011)54, a w ostatnim
czasie ubor Krlik. Prawdopodobnie wkrtce jzyk sowacki doczy do jzy-
kw sowiaskich majcych wasny sownik etymologiczny, gdy wiadomo, e
go przygotowuje . Krlik (wg dostpnych informacji ma to by podobno zwi-
zy sownik: Strun etymologick slovnk sloveniny).
7.3. J z yki u yc kie. Jedynym sownikiem etymologicznym jzykw u-
yckich jest analizujcy leksyk grnouyck i dolnouyck obszerny sownik
historyczno-etymologiczny wybitnego uyckiego slawisty i sorabisty, profesora
Uniwersytetu Lipskiego Heinza Schusteraewca55. Jest to prawdziwy thesaurus
etymologiczny obu jzykw uyckich (jeli objaniany wyraz wystpuje w obu
jzykach, wyrazem hasowym jest posta grnouycka), w ktrym opracowano
leksyk waciw jzykom literackim, dialektaln i historyczn, rodzim i zapoy-
czon (gwnie przejt z jzyka niemieckiego, jego historycznych i dialektalnych
odmian) i ktry peni ponadto funkcj nieistniejcych sownikw historycznych
tych jzykw. Sownik jest bardzo dobrze naukowo opracowany pod wzgldem
etymologicznym, zawiera wszystko, co winno si znale w takim dziele: waci-
wie dobrane sowiaskie i indoeuropejskie odpowiedniki bd wyrazy pokrewne,
rekonstrukcje prapostaci, w razie potrzeby objanienia struktury wyrazw i ich
rozwoju semantycznego, odwoania do literatury etymologicznej. W wielu wy-
padkach etymologie (zarwno wyrazw specyficznie uyckich, jak i majcych
wikszy zasig) to oryginalne, nowatorskie objanienia autora, niekiedy bywaj
one dyskusyjne.
7.4. J zyk po abski. Inicjatorem stworzenia pierwszego sownika etymo-
logicznego wymarego w XVIII w. jzyka Drzewian poabskich (zwykle nazywa-
nego jzykiem poabskim) by znakomity krakowski slawista Tadeusz LehrSpa-
wiski (18911965), a sam sownik stworzy jego ucze, wietny jzykoznawca,
badacz jzyka poabskiego Kazimierz Polaski (19292009), wspautorem ze-
szytu pierwszego by LehrSpawiski. Sownik zosta wydany w szeciu zeszy-
53
Zob. V. V n , op. cit.
54
Por. zebrane studia etymologiczne: . Ondru, Odtajnen trezory slov, IIII, Martin: Vyda-
vatestvo Matice slovenskej, 20002004.
55
H. S c h u s te r- e w c, Historisch-etymologisches Wrterbuch der ober- und niedersorbischen
Sprache, IV, Bautzen 19781996.
 SOWIASKIE SOWNIKI ETYMOLOGICZNE 43

tach56. O tym fundamentalnym dla poabistyki i wanym dla slawistyki dziele pisa-
em szczegowo w poprzednim tomie Rocznika Slawistycznego57.
Rol poabskiego sownika etymologicznego spenia te Thesaurus Linguae
Dravaenopolabicae Reinholda Olescha (19101990), wybitnego slawisty polskie-
go pochodzenia, profesora uniwersytetw niemieckich58. Jest to peny sownik do
zachowanych tekstw poabskich, z przytoczeniem wszystkich zapisw wyrazw
wraz z kontekstami i frazami wystpujcymi w zabytkach. Wyrazami hasowymi
s oryginalne zapisy (w sowniku K. Polaskiego hasami s odczytania wyrazw
poabskich). Kade haso zawiera odczytanie wyrazu (i cytowanych fragmentw
zabytkowych tekstw), a take zwiz informacj etymologiczn: odtworzenia
wczeniejszej postaci wyrazu i wskazanie wybranych odpowiednikw sowia-
skich bd przytoczenie rda zapoyczenia, podana jest te podstawowa litera-
tura (z ewentualnym zaznaczeniem mylnych wczeniejszych odczyta czy inter-
pretacji zapisw).

8. Sowniki etymologiczne jzykw wschodniosowiaskich

8.1. J z yk rosyjski. Spord wszystkich jzykw sowiaskich najdusz

tradycj i najliczniejszy dorobek ma leksykografia etymologiczna jzyka rosyj-
skiego.
8.1.1. Jak ju wspomniaem, pierwszy rosyjski sownik etymologiczny
N. V. Gorjaewa i jego drugie poprawione wydanie opublikowano pod koniec
XIX w. (poprawki i dopenienia do nich wyszy w pierwszych latach nastpne-
go stulecia)59. Ten sownik wraz z wersj udoskonalon i dopenieniami (trzeba
wszake pamita, e to cigle jeszcze by bardziej sownik porwnawczy ni
cile etymologiczny) ma dzi ju tylko historyczne znaczenie, chocia do jego
drugiego wydania odwoywa si (zwaszcza przy etymologizowaniu zapoycze,
ale nie tylko) M. Vasmer, zwykle krytycznie, ale czasem z aprobat (np. w arty-
kuach , , , , , , ,
, , , , , , , ,
56
K. P o la s k i [zesz. 1 : T. Le hrSp a w i s ki, K . Pola s ki], Sownik etymologiczny
jzyka Drzewian poabskich, 16, Wrocaw: Ossolineum, 1962; Warszawa: Energeia, 1994.
57
Zob. W. Bo ry , op. cit., s. 26.
58
R. O le s c h, Thesaurus Linguae Dravaenopolabicae, IIV, Kln : Wien, 19831987.
59
. . , -
, 1892; t e n e, -
, 1896; t e n e , [-
1896 ]. , 1901; ten e ,
.
. , 1905.
44 WIESAW BORY

, , , , , , itd.). Czsto jednak

objaniania Gorjaewa bywaj wtpliwe, bd naiwne.
8.1.2. Pierwszy bardziej nowoczesny sownik etymologiczny jzyka rosyjskie-
go (a jednoczenie pierwszy taki sownik jzyka sowiaskiego) by autorstwa
profesora moskiewskiego gimnazjum A. G. Preobraenskiego (okoo 18501918);
wikszo tekstu sownika (do hasa ) zostaa opublikowana w latach 1910
1914, natomiast kocow cz, pozostawion w rkopisie (hasa od do
) wydano dopiero w r. 194960. Fragmenty rkopisu (koniec litery i pocz-
tek oraz cae litery i ) nie zachoway si. W sowniku objaniane s wyrazy
rodzime i wybrane zapoyczenia. Zastosowano gniazdowy ukad hase, obja-
niany jest wyraz uznany za podstawowy, natomiast wyrazy pochodne (lub uzna-
wane za takie przez autora) s tylko wymieniane, np. pod hasem przy-
tacza , , i dialektalne , ,
, . Podobnie wrd innosowiaskich odpowiednikw
cytuje si ekwiwalenty rosyjskiego wyrazu hasowego, jak i wyrazy pochodne od
nich (np. pol. gar, przygar, garn). W razie potrzeby przytoczono rwnie
pokrewne wyrazy indoeuropejskie, podajc posta oglnosowiask i rdze
indoeuropejski. Najwaniejsz nowoci wprowadzon przez Preobraenskiego
(wzorujcego si zapewne na sowniku Bernekera) byo przedstawienie rnych
pogldw na pochodzenie konkretnego wyrazu i cytowanie istniejcej w poczt-
kach ubiegego stulecia slawistycznej i indoeuropeistycznej literatury etymolo-
gicznej. Pozytywn ocen tego sownika, wszake ze wskazaniem rnych nie-
dostatkw i propozycjami uzupenie, przedstawi B. M. Ljapunov61. Obecnie
sownik Preobraenskiego ma gwnie warto historyczn (ale cigle przywoy-
wane bywaj rne zawarte w nim etymologie), ale a do czasu publikacji dziea
Vasmera by podstawowym sownikiem etymologicznym jzyka rosyjskiego.
8.1.3. Kolejny sownik etymologiczny jzyka rosyjskiego jest dzieem wielkie-
go niemieckiego slawisty Maxa Vasmera (18861962). M. Vasmer od pocztku
swej dziaalnoci naukowej zajmowa si badaniami rosyjskiej leksyki, rnych
jej odmian i warstw genetycznych, wiele uwagi powicajc studiom etymolo-
gicznym; z tego zakresu opublikowa wiele do dzi fundamentalnych prac. Sy-
stematyczn prac nad rosyjskim sownikiem etymologicznym podj w 1938 r.,
jednake bombardowanie Berlina w styczniu 1944 r. zniszczyo czciowo ju

60
. . , , Mo 1910
1914. Ostatni cz sownika opublikowano w czasopimie
, t. 1, Mo 1949 [przedruk caoci sownika w dwch tomach: 1959].
61
. . , . . ,
, 30 (1925), s. 122; ten e ,
, -
, 31 (1926), s. 3142.
 SOWIASKIE SOWNIKI ETYMOLOGICZNE 45

gotowy rkopis sownika, zgromadzone materiay sownikowe oraz bogat biblio-

tek slawistyczn autora. W cikich latach powojennych w Niemczech, mimo
utrudnie w dostpie do bibliotek naukowych i w zwizku z tym do wielu opra-
cowa naukowych, Vasmerowi udao si napisa na nowo trzytomowy sownik
etymologiczny, ktry zeszytami ukazywa si w latach 1950195862. Powstao
w ten sposb jedno z najwaniejszych dzie w sowiaskiej leksykografii etymo-
logicznej, ktre ju w trakcie publikacji i po wydaniu caoci przyjmowane byo
z ogromnym zainteresowaniem licznych uczonych, podkrelajcych w recenzjach
wielkie znaczenie sownika, ale wskazujcych rwnie pewne jego niedostatki
sownika, pominite wyrazy, podajcych nierzadko rnego rodzaju szczego-
we poprawki bd ucilenia do poszczeglnych hase, do chronologii wyrazw,
uzupenienia materiaowe (rosyjskie oraz innojzyczne) i bibliograficzne, czasem
kwestionujcych zawarte w sowniku objanienie etymologiczne63. Zostao ono
take docenione przez uczonych rosyjskich64. W kilka lat po publikacji orygi-
nau zaczto tumaczy sownik na jzyk rosyjski: w latach 19641973 wydano
po raz pierwszy (potem kilka razy wznawiane) tumaczenie rosyjskie sownika
M. Vasmera w czterech tomach, przeoone przez O. N. Trubaewa i przez niego
opatrzone licznymi, wanymi dopenieniami65; w tumaczeniu pominito jednake
analizowane przez Vasmera wulgaryzmy.
Zamierzeniem M. Vasmera byo umieszczenie w sowniku caej wymagaj-
cej objanienia etymologicznego leksyki rosyjskiej we wszystkich jej odmianach,
uwzgldni wic sownictwo jzyka literackiego (wspczesne i dawne), sowni-
ctwo historyczne (cznie ze staroruskim), bogate sownictwo rosyjskich dialek-
62
M. Vas me r, Russisches etymologisches Wrterbuch, IIII, Heidelberg 19501958.
63
W trakcie ukazywania si sownika recenzje poszczeglnych jego czci publikowali np.
S. Bo d n arc z u k (Wiener slavistisches Jahrbuch, 2 (19511952), s. 195198; 3 (1953), s. 115
121; 4 (1955), s. 147154; 5 (1956), s. 2836), R. J a kobs on (Word, VII, 1951, s. 187191;
VIII, 1952, s. 387390), V. M a c h ek (Listy Filologick, 75 (1951), s. 158159; Slavia, 23
(1954), s. 6367; Slavia, 28 (1959), s. 267280); J. Otr bs ki (Lingua Posnaniensis, 5 (1955),
s. 187189; 6 (1957), s. 175181; 7 (1959), s. 296297); F. S a w s ki (Jzyk Polski, r. 34 (1954),
s. 314320; r. 36 (1956), s. 7073), B. U nbe ga un (Bulletin de la Socit de Linguistique de
Paris, 48 (1952), 2, s. 9397; 50 (1954), 2, s. 169174; 52 (1956), 2, s. 166177). Naj-
peniejsz, najbardziej szczegow recenzj caego sownika ogosi E. D ic ke nma nn, Rocznik
Slawistyczny, r. 21 (19601961), s. 111147 (zawiera m.in. uwagi do ponad 250 hase).
64
Pierwsz bodaj recenzj w Rosji, przedstawiajc dokadn charakterystyk sownika, opub-
likowa . N. ru b a e v w czasopimie , 1960, 3, s. 6069.
65
. , . -
. . , IIV, o 19641973. W tym wydaniu dopenienia s wczone do
tekstu sownika, natomiast dalsze dopenienia Trubaewa w kolejnych wydaniach (przedrukach)
umieszczono na kocu tomw: w wydaniu drugim ( 1986): t. I, s. 563576 (w posowiu),
t. III, s. 828832 i t. IV, s. 853864 [por. przedruk w: te go . . -
. , . 1, 2004, s. 453463].
46 WIESAW BORY

tw oraz leksyk rnych specjalnych odmian jzyka rosyjskiego (np. argonow,

zawodow, wdrownych handlarzy itp.). W tym celu wykorzysta ogromn ilo
rnorakich rde jzykowych (nie tylko sownikowych), historycznych, dialek-
tologicznych, etnograficznych itd. Sownik imponuje wic bogactwem materiau
faktograficznego. Oczywicie Vasmer mg uwzgldnia tylko sownictwo do-
stpne w czasie tworzenia sownika. Pniej opublikowano liczne fundamentalne
rosyjskie sowniki historyczne i dialektalne, te i inne publikacje udostpniy wiele
wczeniej nieodnotowanych leksemw, uciliy wiedz o semantyce czy zasi-
gach geograficznych licznych innych leksemw, powstao take wiele wanych
jzykoznawczych opracowa rnych dziaw rosyjskiej leksyki. Pod tymi wzgl-
dami czciowo uzupeniaj i aktualizuj sownik Vasmera dopenienia umiesz-
czone przez O. N. Trubaewa we wzmiankowanym rosyjskim przekadzie.
Leksyka rodzima w sowniku Vasmera opracowana jest bardzo starannie.
Na og wyczerpujco jest te cytowany odpowiedni materia sowiaski i indo-
europejski i stosowne rekonstrukcje. Autor wybiera najbardziej prawdopodobne
objanienia etymologiczne, obficie cytowa i krytycznie omawia znan w jego
czasach literatur etymologiczn. Trzeba wszake nadmieni, i mimo zwraca-
nia uwagi na struktur etymologizowanych wyrazw, w sowniku pozostaa cz
etymologii czysto pierwiastkowych.
Gruntownie opracowa Vasmer rwnie bardzo liczne w jzyku rosyjskim
i jego dialektach zapoyczenia obce z wielu innych jzykw nalecych do r-
nych grup jzykowych. Badania Vasmera, wykorzystujce take osignicia wie-
lu wczeniejszych uczonych, wniosy duo nowych szczegw do wiedzy o kon-
taktach jzyka rosyjskiego z najrniejszymi jzykami, ale nie zawsze w peni za-
dowalay specjalistw od innych jzykw, wskazujcych zarwno na osignicia,
jak i niedostatki sownika pod tym wzgldem66.
Naukow warto sownika Vasmera zwikszyo jego rosyjskie tumaczenie,
do ktrego wprowadzono liczne drobne poprawki i ucilenia w cytowanych przez
autora materiaach leksykalnych oraz dodano pewn ilo wyrazw hasowych,
a przede wszystkim uzupeniono wiele objanie etymologicznych, zwaszcza
przez dopenienia odpowiedniej literatury etymologicznej. Nic wic dziwnego, e
powszechnie do celw naukowych uywana jest bogatsza rosyjska wersja sowni-
ka Vasmera, zreszt atwiej dostpna od niemieckiego oryginau.
8.1.4. Ju w 1963 roku Moskiewski Uniwersytet Pastwowy () rozpo-
cz publikacj etymologicznego sownika jzyka rosyjskiego opracowywanego
przez zesp Gabinetu Sownika Etymologicznego tego Uniwersytetu (
66
Por. np. . . ,
. , , . V, 1962, s. 1129; . . -
, -
. , , . 5, 1962, s. 3035.
 SOWIASKIE SOWNIKI ETYMOLOGICZNE 47

) pod redakcj N. M. anskiego (ostatni wydany

tom IX na liter zredagowa on wsplnie z A. F. uravlewem)67. Wedug przed-
mowy sownik ten ma si rni od sownikw A. Preobraenskiego i M. Vas-
mera, gdy ma to by -
- wykorzystujcy nowsze osignicia etymologii i lek-
sykografii. Dobr objanianych sw i struktur artykuw sownikowych przed-
stawiono we wstpie68. Sownik zawiera objanienia etymologiczne rodzimych
i zapoyczonych wyrazw podstawowych (i wybranych wyrazw pochodnych)
nalecych do zasobu leksykalnego wspczesnego jzyka rosyjskiego, wybrane
dialektyzmy oraz archaizmy i historyzmy (o ile s odnotowane w podstawowych
sownikach wspczesnego jzyka), powszechnie znane terminy specjalne. Za-
powiedziano objanienie etymologiczne w osobnych tomach kocowych antro-
ponimw i toponimw (co oczywicie nie zostao zrealizowane, skoro sownika
nie doprowadzono nawet do poowy alfabetu). Starannie i krytycznie opracowa-
no czci etymologiczne kadego artykuu sownikowego, wykorzystano przy
tym najnowsz literatur etymologiczn rusycystyczn i slawistyczn, dostpn
w czasie opracowywania danego tomu. Niestety sownik ten nie jest wolny od
pomyek i bdw, niekiedy przykrych, np. przytoczenie pod hasem jako
odpowiednika (fonetycznego, nie za semantycznego) pol. rzadki69. Sownik mg-
by by dzieem poytecznym, gdyby by doprowadzony do koca alfabetu.
8.1.5. O znaczeniu sownika Vasmera w rosyjskiej leksykografii etymolo-
gicznej wiadcz podjte prby stworzenia nowego Vasmera, czyli peniejszej,
nowoczeniejszej wersji tego sownika. Jedna z tych prb doprowadzia do po-
wstania nowego trzytomowego rosyjskiego sownika etymologicznego, rezulta-
tem drugiej prby bdzie zapewne bardzo obszerny, wielotomowy sownik, skoro
w wydanym ostatnio pitym tomie rozpoczto dopiero hasa na trzeci liter ro-
syjskiego alfabetu B.
8.1.6. Pierwszym z dzie majcych nawizywa do Vasmera jest napisany
po angielsku sownik trzytomowy Russian Etymological Dictionary, ktrego
autorem jest rosyjski indoeuropeista, albanolog i slawista Vladimir Orel (1952
2007), po emigracji z Rosji pracujcy w Izraelu, Kanadzie i USA. Sownik wyda-
no w Kanadzie (tom III ju po mierci autora)70. Przedwczenie zmary uczony,
67
, . . , . IIX,
o: , 19631999.
68
Zob. te . . , -
- , , 1959, 5,
s. 3242.
69
Op. cit., . I, . 5, 1973, s. 291.
70
V. O rel, Russian Etymological Dictionary, Vol. 13, Calgary 20072008. Wbrew spotykanej
opinii, nie jest to pierwszy rosyjski sownik etymologiczny napisany po angielsku, wczeniejszy
by stosunkowo niewielki (266 stron), przeznaczony dla studentw sownik: T. Wade, Russian Ety-
48 WIESAW BORY

autor take trzech innych sownikw etymologicznych rnych jzykw (Alba-

nian Etymological Dictionary, 1998; Handbook of Germanic Etymology, 2003
i we wspautorstwie z O. Stolbow Hamito-Semitic Etymological Dictionary,
1995), swe ostatnie dzieo nazywa nieco na wyrost nowym Vasmerem. Z tego
niedostpnego mi w caoci sownika znam tylko przypadkowe, niewielkie frag-
menty (fotografie kilku stron na liter ), z ktrych mona wywnioskowa, e
autor uwzgldni oprcz podstawowych wyrazw rodzimych jzyka literackie-
go take zapoyczenia (w tym rwnie nowsze, np. , ). Do
regularnie poda informacje o chronologii wyrazw. Pochodzenie wyrazw ob-
jani zwile, podajc wyraz podstawowy wzgldnie wyjciow form praso-
wiask i odpowiedniki innosowiaskie; przy zapoyczeniach przytoczone jest
bezporednie rdo wyrazu rosyjskiego i czasem wzmianki o genezie wyrazu
rdowego. Zwykle okoo poowy objtoci hasa zajmuje przytoczenie literatu-
ry etymologicznej, przede wszystkim sownikw etymologicznych poczwszy od
Miklosicha, ale rzadziej te monografii i artykuw etymologicznych, w ktrych
wyraz jest etymologizowany; w nawiasach przytaczane s bardzo skrtowe in-
formacje wskazujce, e w konkretnym rdle wyraz by odmiennie objaniony.
Z powodu nieznajomoci caego sownika nie mog tu w peni ocenia jego war-
toci i tego, co wnis do rosyjskiej etymologii.
8.1.7. Jako swego rodzaju nowoczeniejsza, doskonalsza i obszerniejsza wer-
sja sownika Vasmera pomylany jest sownik A. E. Anikina, bdcy w trakcie
realizacji (opublikowano dotychczas pi tomw, zawierajcych artykuy sowni-
kowe na litery A i oraz pocztek litery B (do hasa ))71. Zaoenia tego
sownika przestawi autor w osobnym obszernym opracowaniu72. Sownik ma by
wyczerpujcym thesaurusem etymologicznym, objaniajcym pochodzenie nie
tylko apelatywnej leksyki literackiego jzyka rosyjskiego, ale te imion wasnych
i nazw geograficznych oraz bogatej rosyjskiej leksyki dialektalnej, a take hi-
storycznej leksyki staroruskiej i starorosyjskiej. Gruntownie uaktualnione s ob-
janienia etymologiczne poszczeglnych wyrazw przez przedstawianie nowych
objanie oraz przez wykorzystanie najnowszych osigni etymologii rosyjskiej,
sowiaskiej, indoeuropejskiej oraz bada leksykalnych i etymologicznych jzy-
kw, z ktrych zapoyczane byy wyrazy do jzyka rosyjskiego i jego dialektw.
Sdzc po wydanych dotychczas tomach, dzieo A. E. Anikina, bdce obecnie na
pocztku realizacji, zaplanowane jest jako kilkudziesiciotomowy sownik, przy-

mological Dictionary. Russian Languages Series, London 1996: Bristol Classical Press; wedug
dostpnych w Internecie informacji ma to by kompilacja innych rosyjskich sownikw etymolo-
gicznych, oparta bodaj gwnie na popularnonaukowym sowniku G. P. C yga ne nki z 1970 r. (zob.
przypis 78).
71
. . , , IV, o 20072011.
72
. . , (), o 2007.
 SOWIASKIE SOWNIKI ETYMOLOGICZNE 49

puszczalnie najobszerniejszy i objaniajcy najwiksz ilo wyrazw sownik

etymologiczny pojedynczego jzyka sowiaskiego. Jego warto naukow b-
dzie mona ocenia po udostpnieniu wikszej iloci tomw.
8.1.8. Jako dzieo przeznaczone dla szerokiego krgu czytelnikw (majce
wszake niewtpliw warto naukow) pomylany zosta oryginalny sownik hi-
storyczno-etymologiczny znanego rusycysty, wytrwaego badacza leksyki rosyj-
skiej, profesora Uniwersytetu Moskiewskiego Pawa Ja. ernycha (18961970).
Sownik wydano ponad 20 lat po mierci autora73. Wykorzystano wic w nim za-
rwno zabytki jzykowe, jak i literatur etymologiczn opublikowane do 1970 r.
Sownik objania leksyk wspczesnego literackiego jzyka rosyjskiego (ro-
dzim i dawniej zapoyczon), ale take zawiera sporo leksyki dialektalnej, nie-
rzadko cytowane jest sownictwo historyczne. Zgodnie z tytuem sownika wiele
uwagi powicono historii poszczeglnych wyrazw (i ich derywatw) w jzyku
rosyjskim. Starannie zebrane s innosowiaskie odpowiedniki objanianych wy-
razw (nierzadko przytaczane s rwnie innosowiaskie ekwiwalenty znacze-
niowe), zwykle rwnie z derywatami. Przy wszystkich wyrazach podane jest ich
znaczenie, zreszt sownik wyrnia si wnikliwym opracowaniem semantyki,
rwnie wskazywaniem znacze pierwotnych. W czci etymologicznej artyku-
w w razie potrzeby przytaczana jest forma prasowiaska (nazywana tu oglno-
sowiask) oraz pokrewne wyrazy indoeuropejskie z rekonstrukcj pierwiastka
lub bazy praindoeuropejskiej. Autor krytycznie podchodzi do istniejcych ob-
janie etymologicznych, zwykle argumentowa prawdopodobiestwo jednego
z nich i tylko tu przytacza stosowne dane bibliograficzne. Rwnie starannie s
w sowniku opracowane zapoyczenia z rnych jzykw.
8.1.9. Rwnie opracowany z myl o szerokich krgach czytelniczych
(wg wydawcy przeznaczony dla studentw, aspirantw, wykadowcw) jest wy-
dany w r. 2010 dwutomowy sownik etymologiczny wspczesnego jzyka rosyj-
skiego autorstwa A. K. aponikowa74. Cay sownik zawiera okoo 5000 hase.
W kadym podana jest zwile historia wyrazu w jzyku rosyjskim (powiadcze-
nia w zabytkach jzykowych) i jego pochodzenie: jeli wyraz ma genez praso-
wiask, podawana jest rekonstrukcja formy w tym prajzyku (z ewentualnym
okreleniem, z ktrej czci epoki prasowiaskiej pochodzi, np. wczesno- czy
pnoprasowiaskiej) i w razie potrzeby informacje o praindoeuropejskiej gene-
zie tej praformy z przytoczeniem wybranych pokrewnych wyrazw indoeuropej-
skich (najczciej batyckich). Wyrnia ten sownik pominicie wanej czci
sensownie opracowanych hase, mianowicie innosowiaskich odpowiednikw
73
. . , - .
13560 , III, o, 1993 (2-e , : o, 1994).
74
. . , , 2 -
, 12, Mo: . , , 2010.
50 WIESAW BORY

wyrazw rosyjskich (tak jest przynajmniej w czci sownika, ktrej fotografie

udao mi si zdoby, w hasach na i ).
8.1.10. W rosyjskiej leksykografii etymologicznej pojawiy si take pierwsze
sowniki etymologiczne dialektw. Pierwszym rosyjskim etymologicznym sowni-
kiem dialektalnym jest sownik zapoycze z jzykw uralskich, atajskich i paleo-
syberyjskich w rosyjskich gwarach Syberii A. E. Anikina75, bdcy wanym dope-
nieniem sownika Vasmera, wykorzystujcym do liczne nowsze zbiory rosyjskiej
leksyki gwarowej z obszaru Syberii oraz nowsze sowniki jzykw i dialektw,
z ktrych wyrazy przenikay do syberyjskich gwar rosyjskich. Jest tu objanionych
bardzo wiele rosyjskich wyrazw gwarowych, ktre nie byy znane Vasmerowi,
w wielu wypadkach autor skorygowa etymologi Vasmera, jest take odnotowana
dua grupa wyrazw, ktrych pochodzenia nie udao si autorowi sownika ustali
(Anikin susznie pisze, e ju zestawienie takich wyrazw jest osigniciem, stwa-
rzajcym perspektywy dalszych studiw etymologicznych). Wiadomo te o publi-
kacji materiaw do sownika etymologicznego zapoycze ugrofisko-saamskich
w gwarach pnocnorosyjskich pod redakcj A. K. Matveewa76.
8.1.11. Etymologw badajcych leksyk rosyjsk interesowao take pocho-
dzenie specjalnego sownictwa rnych rosyjskich argonw. Pierwszy na szersz
skal wprowadzi leksyk argonow do sownika etymologicznego M. Vasmer.
W ostatnich latach ukaza si pierwszy osobny sownik etymologiczny jednego
rosyjskiego argonu, mianowicie historyczno-etymologiczny sownik rosyjskiego
argonu wiziennego M. A. Graewa i V. M. Mokienki77; jest to nowo w so-
wiaskiej leksykografii etymologicznej. Co prawda praca ta ma charakter sowni-
ka popularnonaukowego, ale zawiera interesujce informacje o historii i genezie
sporej iloci argotyzmw wyrazowych i frazeologicznych, ktrych cz wesza
do rosyjskiego jzyka potocznego. Niektre z artykuw sownikowych mog by
przydatne przy ustalaniu pochodzenia argotyzmw w innych jzykach sowia-
skich, np. pol. fart, kiry, kiry, klawy, ksywa, lipa.
8.1.12. Na koniec warto odnotowa istnienie kilku sownikw etymologicz-
nych jzyka rosyjskiego o charakterze popularnonaukowym, przeznaczonych dla
szerokiej publicznoci78 lub ostatnio coraz liczniejsze takie sowniki do uyt-
75
. . , .
, , 1997; 2-e , -
, o : 2000.
76
--
, . . . , 2004.
77
. . , . . , . - -
, o 2008.
78
. . , , 1970; . . -
, . . , . . , ,
o 1961; . 2-, o 1972; . . , . . ,
 SOWIASKIE SOWNIKI ETYMOLOGICZNE 51

ku szkolnego (na rnym poziomie, od szkolnictwa podstawowego do wy-

szego)79.
8.2. J z y k u k r a i s k i. Dwa pierwsze etymologiczne sowniki jzyka ukra-
iskiego zostay wydane w Kanadzie, opracowali je emigracyjni uczeni ukrai-
scy. Prawdopodobnie z tego powodu nie znajdujemy o nich nawet wzmianki we
wstpie do najwaniejszego wielotomowego sownika etymologicznego wydawa-
nego pniej w Kijowie.
8.2.1. Jeden ze sownikw wydanych w Kanadzie, uwaany za pierwszy sow-
nik etymologiczny jzyka sowiaskiego napisany po angielsku, jest autorstwa
Jarosawa Bohdana Rudnykiego (19101995), wybitnego ukraiskiego jzy-
koznawcy, etymologa, folklorysty, ucznia przedwojennych polskich profesorw
Uniwersytetu Lwowskiego i asystenta tej uczelni, przez p wieku pracujcego
jako profesor na emigracji w Kanadzie. Sownik nie jest ukoczony, zawiera tylko
hasa od A do 80. Przewaaj w nim objanienia genezy wyrazw zapoyczonych
z rnych jzykw (w tym sporo z polskiego). Rzadsze s rodzime wyrazy so-
wiaskiego pochodzenia. W artykuach sownikowych im powiconych oczywi-
cie cytowane s odpowiedniki innosowiaskie, w razie potrzeby rekonstrukcja
postaci prasowiaskiej, wskazanie na podstawowy pierwiastek praindoeuropej-
ski i przytoczenie wybranych pokrewnych wyrazw indoeuropejskich. Jest te
krtki przegld literatury etymologicznej, zarwno popierajcej etymologi przy-
jt przez autora, jak i podajcej odmienne objanienie.
8.2.2. Inny charakter ma popularnonaukowy z zaoenia sownik opracowa-
ny przez hierarch Ukraiskiej Cerkwi Prawosawnej metropolit Iariona (Hi-
lariona), noszcego wieckie nazwisko Ivan I. Ohijenko (18821972), wybitne-
go i podnego uczonego, filologa, jzykoznawc, literaturoznawc, autora kilku

, o 1994; . . ,
. , o 2003; . . , -
, - 2005; . . , : --
, 2005; . , :
, 2008,
79
Np. , 1955; . , -
, 2000; -
, . -, 2006; . . ,
, Mo 2007; . . , .
, - 2008; . A. ,
, -- 2008; . . , ,
2009; . . o , , . -
, 2010; , . . . , .
, 2010; . . , . . ,
, 711 . 1600 , , , o 2011.
80
J. B. Ru d n y k y j, An Etymological Dictionary of the Ukrainian Language, Vol. 12
(22 fasc.), Winnipeg, 19621982.
52 WIESAW BORY

sownikw, tumacza Biblii na ukraiski, przed wojn profesora wyszych uczelni

w Polsce, a po wojnie w Kanadzie, przy tym dziaacza spoecznego i polityczne-
go. Ju po jego mierci wydano w czterech tomach w Kanadzie pozostay w r-
kopisie (bez zagubionych wielu kart, czciowo tylko przygotowanym do druku,
wymagajcym wielu dopenie, zwaszcza na litery od do ) sownik etymolo-
giczno-semantyczny jzyka ukraiskiego81. Podstawow zalet tego sownika jest
interesujcy dobr leksyki ukraiskiej (z du iloci zachodnioukraiskich regio-
nalizmw i dialektyzmw), jej staranna analiza semantyczna, ilustrowana cytata-
mi z zabytkw jzykowych, z literatury piknej, bd z folkloru, przedstawienie
historii (a nieraz i geografii) poszczeglnych wyrazw. W sowniku uwzgldnione
s take nazwy geograficzne (nazwy krain, toponimy, hydronimy) i liczne imiona
osobowe. Cz etymologiczna poszczeglnych artykuw sownikowych przed-
stawia si zwykle do skromnie. Lepiej opracowane s liczne zapoyczenia z r-
nych jzykw, np. polonizmy, rusycyzmy, hungaryzmy, turcyzmy, liczne biblizmy
(uznawane za hebraizmy), z podaniem rda zapoyczenia (czasem tylko jzyka,
z ktrego ma wyraz pochodzi) i ewentualnie take drogi jego przeniknicia do
jzyka ukraiskiego. Natomiast przy wyrazach rodzimych podany jest najczciej
jedynie fonetyczny odpowiednik staro-cerkiewno-sowiaski (jeli istnieje) lub
w innych jzykach sowiaskich (nierzadko, zwaszcza w tomie III i IV, dodali je
redaktorzy sownika) bez bliszych wyjanie, sporadycznie ze wzmiank o in-
doeuropejskiej genezie wyrazu. Odwoania do prac i sownikw etymologicznych
pojawiaj si nieczsto (autor sownika wyranie najbardziej ceni polski sownik
etymologiczny A. Brcknera, redaktorzy sownika dodawali te, przede wszyst-
kim w dwu ostatnich tomach, odwoania do sownika etymologicznego M. Vas-
mera i rzadziej do innych rde). W etymologicznej czci sownika autor nie
mia ambicji tworzenia oryginalnych i szczegowych objanie, ale czsto wy-
mienia rne objanienia rozpatrywanego wyrazu (zwykle bez podania autorw
poszczeglnych etymologii), nie waha si te wyrazi swego sceptycyzmu co do
przywoywanych cudzych wersji etymologicznych, napomyka o swoich zastrze-
eniach lub wtpliwociach (nieraz pisze, e to tylko hipotezy)82.

81
, i- , IIV
(. I i II: . - , . III: . -
- , . IV: . - ), Winnipeg 19791994. Sownik
jest owocem wieloletniej pracy: pierwsze wersje jego fragmentw autor publikowa ju w latach
19341935 w wychodzcym w Warszawie czasopimie , potem w 19641965 w wy-
dawanym przez siebie w Winnipeg czasopimie wydrukowa jako drugie wy-
danie pocztkow cz sownika (tylko hasa na liter A).
82
Np. s.v. pisze , -
, ; , .
E. Berneker , ,
, ( - -) -
 SOWIASKIE SOWNIKI ETYMOLOGICZNE 53

8.2.3. W 1982 r. zaczto wydawa w Instytucie Jzykoznawstwa im. O. O. Po-

tebni w Kijowie wielotomowy (wg zapowiedzi siedmiotomowy) zespoowy sow-
nik etymologiczny jzyka ukraiskiego pod naczeln redakcj O. S. Melnyuka,
w 2011 r. ma by ukoczone wydawanie czci artykuowej (t. 6: )83. Sownik
jest pomylany jako etymologiczny thesaurus jzyka ukraiskiego, analizowana
jest w nim powiadczona w rdach z dwu ostatnich stuleci leksyka jzyka stan-
dardowego i gwar ludowych, stosunkowo rzadko s cytowane materiay histo-
ryczne (i tylko przy nich znajdujemy informacje chronologiczne, np. w hasach
, , , , , , , ). Etymo-
logizowane s take imiona osobowe. Artykuy sownikowe opracowane s wy-
czerpujco, zawieraj imponujc ilo ukraiskiego materiau, zwaszcza dialek-
talnego (cz artykuw ma charakter hase gniazdowych, w ktrych cytowane
s przejrzyste derywaty). Zwykle w peni przytaczane s innosowiaskie odpo-
wiedniki i indoeuropejskie wyrazy pokrewne. Przejrzyste s objanienia etymo-
logiczne z licznie cytowan odpowiedni literatur, wymienia si take pogldy
etymologiczne odmienne od przyjtych przez autorw sownika, rwnie uznane
za wtpliwe. Sownik stanowi wic prawdziwe kompendium wiedzy o genezie
leksyki ukraiskiej i wzbogaca wiedz o leksyce sowiaskiej.
Na Ukrainie publikuje si te szkolne sowniczki etymologiczne przeznaczone
dla uczniw84, ale informacje o nich s jedynie oglnikowe i niezbyt atwe do
zdobycia.
8.3. J z yk bia oruski. Pierwszy i dotd jedyny naukowy sownik ety-
mologiczny jzyka biaoruskiego to zespoowe wielotomowe dzieo opracowy-
wane w miskim Instytucie Jzykoznawstwa im. Jakuba Koasa, publikowany
od r. 1978 pod redakcj V. V. Martynowa (od t. 9 pod redakcj H. A. Cychu-
na)85; ostatnio opublikowany tom 13 zosta doprowadzony do hasa ).
Sownik ma zawiera cay wymagajcy objanienia etymologicznego zasb
leksykalny biaoruskiego jzyka literackiego i jego dialektw, wykorzystywane
jest rwnie sownictwo starobiaoruskie. Szczeglnie zwraca uwag bogactwo
sownictwa dialektalnego, wrd ktrego jest niemao lokalnych wyrazw ar-

, ? -. (t. I,
s. 125126); s.v. , czytamy: . . , .
, zizlis (), . virga (), .
. Kegil (), garas ( ), . . geisli (),
(t. II, s. 3536).
83
i , 16, 19822008 (ostatni tom 7 ma zawiera
indeksy wyrazowe).
84
. B. , ? i
, 1998; . B. , . . , . i
, i: -, 2000.
85
i i , . 113, i 19782010.
54 WIESAW BORY

chaicznych (zwaszcza z gwar poleskich), zajmujcych i wanych dla poznania

genezy i historii leksyki sowiaskiej. Kady analizowany wyraz rozpatrywany
jest w oddzielnym hale, w osobnych hasach umieszczane s nie tylko warian-
ty morfologiczne tych samych leksemw dialektalnych, ale rwnie odmian-
ki fonetyczne. Starannie opracowano rwnie leksyk zapoyczon do gwar
i do jzyka literackiego z ssiednich jzykw (z rosyjskiego, polskiego, litew-
skiego). Autorzy sownika wielk wag przywizuj do objanienia semantyki
analizowanych wyrazw. Osobliwoci tego sownika jest tworzenie osobnych
wyrazw hasowych z wyrazw homonimicznych (rwnie tosamych etymo-
logicznie), take wtedy, gdy poszczeglne, odrbne znaczenia s oczywistym
wynikiem ewolucji semantycznej wyrazu. Std w sowniku znaczna ilo homo-
nimicznych hase, najczciej s to 2 czy 3 hasahomonimy, ale znajdujemy te
np. 10 osobnych hase (przy czym przy wikszoci z nich wyjaniono, e to
metafory wyrazu 1 stara kobieta; babka; poona; kobieta w ogle) i 18
hase czy 4 hasa . Objanienia etymologiczne w sowniku s
starannie opracowane, zawieraj stosowny materia sowiaski i indoeuropejski,
krytycznie wykorzystano w nich i cytuje si odpowiedni literatur odnoszc
si do danego wyrazu. Sownik naley niewtpliwie do lepszych sowiaskich
sownikw etymologicznych, a przy tym wyrnia si bogactwem materiau:
w dotychczasowych trzynastu tomach umieszczono okoo 30 tysicy artykuw
sownikowych.
W 2009 r. wydano na Biaorusi szkolny sownik etymologiczny86.

9. Sowniki etymologiczne jzykw poudniowosowiaskich

9.1. J z yk sta ro-c erkiew n o -s o wi a s k i. Pierwsz prb sownika ety-

mologicznego najstarszego literackiego jzyka sowiaskiego stanowio dzieo
F. Miklosicha Radices linguae slovenicae veteris dialecti87, dzi ju mocno przesta-
rzae i w zasadzie zapomniane. Jzyk staro-cerkiewno-sowiaski dugo nie mia
osobnego sownika etymologicznego na wspczesnym poziomie. Oczywicie
najwczeniej powiadczona leksyka staro-cerkiewno-sowiaska, w rny spo-
sb analizowana w bardzo licznych podrcznikach oraz opracowaniach filolo-
gicznych i lingwistycznych waciwie od pocztku istnienia naukowej slawistyki,
bya dobrze reprezentowana w etymologicznych sownikach oglnosowiaskich
poczwszy od sownikw A. Matzenauera i F. Miklosicha, czsto przytaczana
w sownikach etymologicznych poszczeglnych jzykw sowiaskich. Uwia-

86
, 2009.
87
F. M ik lo s ich, Radices linguae slovenicae veteris dialecti, Wien 1845.
 SOWIASKIE SOWNIKI ETYMOLOGICZNE 55

damiano sobie jednak potrzeb stworzenia oddzielnego sownika etymologicz-

nego, ktry krytycznie podsumowaby dotychczasowe osignicia w badaniach
leksykologicznych i etymologicznych zasobw sownikowych zabytkw staro-
cerkiewno-sowiaskich i przedstawiby nowe interpretacje etymologiczne niedo-
statecznie bd nieprzekonujco objanianych wyrazw. Przez dugi czas pomoc
w tym zakresie suyy inne prace, zwaszcza podrczny sownik staro-cerkiewno-
sowiaski austriackich slawistw L. Sadnik i R. Aitzetmllera, zawierajcy przy-
datny indeks etymologiczny88. Wreszcie w czeskim rodowisku slawistycznym,
gdzie istniay dugie i wietne tradycje bada paleoslawistycznych, ukoronowane
publikacj znakomitego sownika staro-cerkiewno-sowiaskiego (Slovnk jazyka
staroslovnskho, IIV, Praha 19581997), podjto prace nad sownikiem ety-
mologicznym tego jzyka. Zespoowe opracowanie przez grup kompetentnych
badaczy ze rodowiska brneskiego zaowocowao ju wydaniem pitnastu ze-
szytw sownika etymologicznego89, doprowadzonych do hasa s. Jest to bardzo
starannie opracowany, wzorcowy sownik etymologiczny analizujcy historyczn
leksyk apelatywn i powiadczone w tekstach staro-cerkiewno-sowiaskich na-
zwy wasne, zawierajcy wszystkie potrzebne informacje o kadym etymologizo-
wanym wyrazie. wietnie przedstawia si cz etymologiczna kadego artykuu
sownikowego, z przegldem caej stosownej literatury naukowej, kompetentnym,
przejrzystym, krytycznym zaprezentowaniem czsto bardzo licznych i rnorod-
nych wersji objanie etymologicznych i nierzadk propozycj nowej, oryginal-
nej etymologii. Sposb i wszechstronno opracowania hase sownikowych spra-
wiaj, e Etymologick slovnk jazyka staroslovnskho jest jednym z wzorowych
sowiaskich sownikw etymologicznych, bardzo przydatnym i inspirujcym nie
tylko dla osb interesujcych si najstarszym jzykiem literackim Sowian (a in-
teresowa si nim powinien kady slawista), ale i dla badawczy leksyki i etymo-
logii kadego jzyka sowiaskiego90. Wielka szkoda, e nie ma rwnie wspaniale
opracowanych i tak penych sownikw etymologicznych dla dawnych faz rozwo-
jowych innych jzykw sowiaskich, zwaszcza staropolskiego, staroczeskiego,
staroruskiego, starochorwackiego.
9.2.1. J zyk bu garski. Pierwszy sownik etymologiczny jzyka bu-
garskiego napisa znany indoeuropeista i slawista Stefan Stojanov Mladenov

88
L. S a d n ik, R. A itze tm ller, Handwrterbuch zu den altkirchenslavischen Texten, Heidel-
berg 1955.
89
Etymologick slovnk jazyka staroslovnskho, hl. red. E. H a vlov [zesz. 712: red. A. Er-
h a r t, od zesz. 13: red. I. J a n y k o v ], se. 115, Praha 19892010.
90
Por. te uwagi wspautorek sownika: I. J a ny kov, H. K a rlikov , Die Position des Ety-
mologischen Wrterbuchs des Altkirchenslavischen (Etymologick slovnk jazyka staroslovnskho) in
der diachronen Lexikographie, [w:] Proceedings of the Tenth EURALEX International Congress
(red. A. Bra a s c h, C. P o v ls e n ), II, Copenhagen 2002, s. 703706.
56 WIESAW BORY

(18801963), autor take bardzo licznych rozpraw i przyczynkw etymologicz-

nych; sownik zosta wydany jako sownik etymologiczny i ortograficzny91. Jest
to sownik przeznaczony dla szerokich krgw bugarskich czytelnikw (ktrych
mia zainteresowa pochodzeniem leksyki jzyka ojczystego), przy czym sporo
miejsca w nim zajmuje materia nalecy do dziau ortograficznego, niewiele maj-
cy wsplnego z etymologi, zwaszcza zestawienia wyrazw prefigowanych i zo-
onych, np. z -, -, - itd. Interesujca nas cz etymologiczna nie
prezentuje si najlepiej. Autor stara si objani pochodzenie leksyki bugarskiego
jzyka literackiego, ale uwzgldni take wiele prowincjonalizmw i dialektyzmw
(w tym czasie zreszt norma leksykalna literackiej bugarszczyzny nie bya jeszcze
utrwalona). Nie podaje jednak znacze etymologizowanych wyrazw, co nie tylko
utrudnia lektur, ale i nieraz samego autora sprowadza na manowce (rozpatruje
bowiem w jednym hale rne genetycznie wyrazy, nie dostrzegajc ich rnego
pochodzenia, na ktre wskazuje semantyka). Na dodatek nie objania rnorakich
procesw i zmian fonetycznych czy morfologicznych, ktre zaszy w wyrazach
na gruncie bugarskim. Namiastk informacji o historii wyrazw jest przytaczanie
postaci starobugarskich (tj. staro-cerkiewno-sowiaskich bd cerkiewnoso-
wiaskich), jeli takie istniej. Przytacza oczywicie odpowiedniki innosowiaskie
(czsto z bdami i niekonsekwentnie), z niezrozumiaych powodw na samym
kocu podaje przykady z najbliszych bugarszczynie jzykw poudniowoso-
wiaskich. Stosunkowo rzadko odtwarza posta prasowiask, natomiast zwykle
rekonstruuje rdze praindoeuropejski i po nim przytacza pokrewne wyrazy z j-
zykw indoeuropejskich, zreszt nieraz pomijajc najblisze sowiaskiemu fakty
batyckie. Cech tego sownika s dalsze, dyskusyjne lub cakiem wtpliwe prby
etymologii wyrazw i rdzeni praindoeuropejskich, co moe zaspokajao ambicje
autoraindoeuropeisty, ale nie potrzeby bugarskich uytkownikw sownika ety-
mologicznego. Niewiele lepiej przestawiaj si etymologie innojzycznych zapo-
ycze w bugarskim, zwaszcza bardzo licznych w tym jzyku leksykalnych ba-
kanizmw92. Sownik S. Mladenowa ma zatem obecnie tylko warto historyczn.
9.2.2. W pocztkach drugiej poowy XX w. w Bugarskiej Akademii Nauk
zrodzi si pomys opracowania nowego, wyczerpujcego sownika etymologicz-
nego jzyka bugarskiego, przygotowanego przez zesp kompetentnych badaczy.
Bugarski sownik etymologiczny zacz si ukazywa zeszytami od 1962 roku,
pierwsze trzy tomy pod redakcj wybitnego indoeuropeisty i slawisty Vladimira
Georgiewa (19081986), tom IV pod redakcj V. Georgiewa i Ivana Duridanowa
91
. ,
, 1941.
92
Szczegow krytyczn recenzj tego sownika, licznych zawartych w nim etymologii,
z omwieniem luk w doborze etymologizowanej leksyki opublikowa F. S a w s ki w Roczniku
Slawistycznym [R. 26 (1948), s. 6898].
 SOWIASKIE SOWNIKI ETYMOLOGICZNE 57

(19202005), tom V: redaktorzy I. Duridanov, Marija Raewa i Todor At. Todo-

rov, tom VI: redaktorzy M. Raeva i T. At. Todorov, tom VII: redaktor T. Todo-
rov93. Sownik dotychczas zosta doprowadzony do hasa . Jest on po-
mylany jako etymologiczny thesaurus, obejmujcy leksyk standardowego jzy-
ka bugarskiego, leksyk gwar ludowych (zreszt cznie ze sownictwem z gwar
macedoskich take spoza granic pastwowych Bugarii, z Macedonii Wardar-
skiej i Egejskiej) oraz bugarskie sownictwo historyczne. Artykuy sownikowe
zawieraj imponujce bogactwo leksyki bugarskiej, zwaszcza ludowej. Analizy
etymologiczne s staranne i wyczerpujce, obficie prezentowane s innosowia-
skie odpowiedniki i pokrewna leksyka indoeuropejska, stosowne rekonstrukcje
prasowiaskie i praindoeuropejskie, wyczerpujco i krytycznie wykorzystana
i przytaczana jest literatura etymologiczna. Rwnie wzorowo opracowane s licz-
ne w jzyku bugarskim i jego gwarach wyrazy zapoyczone (protobugaryzmy,
bakanizmy, helenizmy, turcyzmy itd.). Jeli mona temu sownikowi co zarzu-
ci, to gwnie zbyt czste i atwe objanianie wielu postaci (zwaszcza gwaro-
wych) kontaminacj rnych wyrazw.
9.3. J z y k m a c e d o s k i: Jedynym wikszym jzykiem sowiaskim nie
posiadajcym wcale sownika etymologicznego jest jzyk macedoski. Wszak-
e leksyk ludowych gwar macedoskich uwzgldnia w znacznym stopniu
(o czym wyej), chocia traktuje j jak lek-
syk bugarsk (jedynie cytowane lokalizacje materiau ujawniaj jego macedo-
sk proweniencj). Za przyczynek do macedoskiego sownika etymologicznego
mona uwaa prac A. G. Tachovskiego94. Nic mi nie wiadomo, by w Macedonii
istnia projekt realizacji sownika etymologicznego jzyka literackiego.
9.4. J z y k c h o r w a c k i i s e r b s k i: Jzyk serbsko-chorwacki (ktry pod
koniec XX w. podzieli si na jzyk serbski, chorwacki, a take boniacki i czarno-
grski) dugo nie mia sownika etymologicznego. Przez lata jego substytutem by
publikowany w Zagrzebiu przez Jugosowiask Akademi Nauk i Sztuk (obecnie
Chorwacka Akademia Nauk i Sztuk), w przecigu prawie 100 lat, wielotomowy
sownik akademicki jzyka chorwackiego czyli serbskiego (Rjenik hrvatskoga ili
srpskoga jezika, IXXIII, Zagreb 18801976), w ktrym nierzadko pod wyrazami
hasowymi zamieszczano zwize informacje etymologiczne (czstotliwo tych
informacji i ich dokadno bya rna w poszczeglnych tomach, w zalenoci
od redaktora danej czci sownika), czasem sigano do dawnego i przestarzaego
93
, t. IVII, 19622011 [strona tytuowa t. 1, dodana
do ostatniego zeszytu wczonego do tego tomu, podaje dat wydania 1971; w rzeczywistoci nie
jest to data rozpoczcia wydawania sownika, lecz data zakoczenia publikacji zeszytw wchodz-
cych w skad pierwszego tomu, pierwszy zeszyt ukaza si w r. 1962].
94
. . , . -
, 1951.
58 WIESAW BORY

opracowania . Daniicia95. Uczeni filologowie chorwaccy i serbscy zdawali so-

bie spraw z potrzeby osobnego sownika etymologicznego swego jzyka, tak ze
wzgldw praktycznych, jak i cile naukowych; wielu z nich publikowao szcze-
gowe studia i przyczynki etymologiczne (najwikszy dorobek w tym zakresie
mia P. Skok).
9.4.1. Z czasem sowniki etymologiczne zaczy powstawa w Chorwacji96.
Prace nad pierwszym sownikiem etymologicznym podj ju w czasie II wojny
wiatowej wanie Petar Skok (18811956), wybitny chorwacki romanista, slawi-
sta, bakanolog i onomasta. Intensywnie pracowa nad tym dzieem pod koniec y-
cia, ju schorowany, w latach 19521955. Zostawi rkopis (czciowo w postaci
stenogramu!) imponujcego dziea, ktrego niestety nie zdoa ju przygotowa
do druku (std pewne niedostatki, np. zdarzajce si odmienne objanienia tych
samych wyrazw w rnych hasach, brak jakichkolwiek objanie etymologicz-
nych rozpatrywanych wyrazw w czci artykuw sownikowych, pominicia
w literaturze przedmiotu, w tym nieraz wanych prac samego Skoka). Publikacj
sownika nakadem Jugosowiaskiej Akademii Nauk i Sztuk rozpoczto w 15
lat po mierci autora, przygotowania do druku rkopisu i opracowania indeksw
wyrazowych podj si Valentin Putanec (19172004), ktry wczeniej pomaga
Skokowi przy pracy nad sownikiem. Wydano za to wielkie zawartoci i obj-
toci dzieo naukowe w cigu zaledwie czterech lat97.
Sownik P. Skoka to prawdziwy etymologiczny thesaurus, analizuje bowiem
leksyk chorwack i serbsk zarwno wspczesn, jak i historyczn, standardo-
w i dialektaln, poza sownictwem apelatywnym szeroko uwzgldniane s r-
nego rodzaju nazwy wasne.
W sowniku P. Skoka konsekwentnie zosta zastosowany gniazdowy ukad ha-
se. Poszczeglne artykuy obejmuj cae rodziny wyrazowe, czone s w nich
pokrewne leksemy, ktre byy odrbnymi jednostkami leksykalnymi ju w praj-
zyku, zwykle bez potrzeby przytaczana bywa te wielka ilo derywatw, rw-
nie pno utworzonych i majcych cakiem przejrzyst budow. W zwizku
z tym wiele artykuw sownikowych jest bardzo obszernych, wielostronicowych,
o skomplikowanej strukturze, nieprzejrzystych.
Sownik etymologiczny P. Skoka to wielkie dzieo, ogromne osignicie na-
ukowej serbokroatystyki, jedno z najwaniejszych rde o leksyce zachodniej
czci obszaru poudniowosowiaskiego, o genezie, ksztatowaniu i historii tej
leksyki. Znajdujemy w nim znakomite rozwizania szczegowych problemw
95
. D an i i, Korijeni s rijeima od njih postalijem u hrvatskom ili srpskom jeziku, Zagreb
1877.
96
Zob. A. G lu h ak, Hrvatski etimoloki rjenici, Filologija, 3031 (1998), s. 3540.
97
P. S k o k, Etimologijski rjenik hrvatskog ili srpskog jezika. Uredili akademici M. D e a novi
i Lj. J o n k e. Suraivao u predradnjama i priredio za tisak V. Puta ne c, IIV, Zagreb 19711974.
 SOWIASKIE SOWNIKI ETYMOLOGICZNE 59

etymologicznych, znakomite idee, doskonae objanienia powstania i ewolucji

poszczeglnych wyrazw i rodzin wyrazowych rodzimego i obcego pochodze-
nia. Ale napotykamy w tym sowniku pewne opuszczenia, oczywiste, niekiedy
trudne do pojcia bdy, nierzadkie niekonsekwencje w objanianiu pokrewnych
wyrazw, pominicia w przestawianiu wanych wczeniejszych bada. Na takie
i podobne niedostatki sownika Skoka zwracali ju uwag autorzy recenzji98.
9.4.2. Mimo e sownik P. Skoka wyrnia si bogactwem cytowanej leksyki
chorwackiej (nieco sabiej reprezentowane jest sownictwo serbskie), nie mg
zawiera caego zasobu leksykalnego, zwaszcza dialektalnego. Od czasu po-
wstania tego sownika ogromnie si rozwina dialektalna leksykografia chorwa-
cka i serbska, powstao kilkadziesit nowych sownikw gwarowych (zwaszcza
chorwackich w ostatnich dwch dziesicioleciach), w ktrych odnotowano nie-
znane wczeniej leksemy i rodziny wyrazowe, wzbogacono wiedz o semanty-
ce poszczeglnych leksemw i ich geografii. Nic wic dziwnego, e z powodu
wspomnianych niedostatkw sownika Skoka i znacznego wzbogacenia dostpnej
leksyki, zwaszcza ludowej, pojawiy si idee opracowania do niego dopenie
i uzupenie. Zrealizowany zosta trzytomowy sownik autorstwa zagrzebskiego
romanisty Vojmira Vinji (19212007), zawierajcy adriatyckie etymologie (czy-
li gwnie etymologie leksemw waciwych chorwackiemu dialektowi czakaw-
skiemu)99. Z warstw genetycznych chorwackiej adriatyckiej leksyki wynika, e
w sowniku rozpatrzone s przede wszystkim romanizmy pochodzce z rnych
epok i z rnych rde romaskich: relikty leksyki aciskiej, zapoyczenia z j-
zyka starodalmatyskiego, z dialektu weneckiego, z jzyka woskiego (z toska-
skiego), czyli leksyka bdca odbiciem wielowiekowej symbiozy chorwacko-ro-
maskiej i historycznych zwizkw ziem nadadriatyckich z Wenecj i Wochami.
Stosunkowo rzadko autor rozpatrywa etymologi zapoycze z innych jzykw
(np. germanizmw) i wyrazw o niejasnym czy dyskusyjnym pochodzeniu, a zu-
penie wyjtkowo zajmuje si genez rwnie wymagajcych dopenie i kry-
98
Por. zwaszcza F. Be z la j, Petar Skok: Etimologijski rjenik hrvatskoga ili srpskoga jezi-
ka, Radovi. Akademija nauka i umjetnosti Bosne i Hercegovine, knj. LX. Odjeljenje drutvenih
nauka, knj. 19, Sarajevo 1977, s. 2160; V. Vinja, Romanica et Dalmatica dans le premier dic-
tionnaire tymologique croate ou serbe. A loccasion de la publication de Ier tome de lERHSJ de
Petar Skok, Studia Romanica et Anglica Zagrabiensia, 3336 (19721973), s. 547571; ten e ,
Romanica et Dalmatica dans le premier dictionnaire tymologique croate ou serbe. Remarques en
marge des IIe et IIIe volumes de lERHSJ de Petar Skok, Studia Romanica et Anglica Zagrabiensia,
37 (1974), s. 149185.
99
V. Vin ja, Jadranske etimologije. Jadranske dopune Skokovu etimologijskom rjeniku, knj.
IIII, Zagreb 19982004. Nie wiadomo, czy wobec mierci autora (w 2007 r.) ukae si zapowie-
dziany tom IV, majcy zawiera indeksy wyrazowe. Pojawiy si rwnie uzupenienia do tego
sownika, por. N. Vu leti, Dopune Jadranskim etimologijama Vojmira Vinje. Prvi prilog, Cro-
atica et Slavica Iadertina, II, Zadar 2006, s. 135144.
60 WIESAW BORY

tycznego rozpatrzenia wyrazw rodzimych (tj. sowiaskiego pochodzenia), przy

czym w tych nielicznych wypadkach ogranicza si do uzupenie materiau lek-
sykalnego przytaczanego przez Skoka.
Z takich samych przyczyn, czyli rnorakich pomini i niedostatkw obja-
nie wyrazw rodzimych (zarwno odziedziczonych z epoki prasowiaskiej, po-
chodzcych z okresu starochorwackiego, jak i neologizmw pniejszych okre-
sw dziejw jzyka) w sowniku Skoka oraz lepszej obecnie znajomoci sow-
nictwa ludowego, wydaje si konieczne opracowanie analogicznych do dziea
V. Vinji uzupeniajcych sownikw etymologicznych chorwackiej ludowej (szto-
kawskiej, czakawskiej, kajkawskiej) leksyki pochodzenia rodzimego, czyli so-
wiaskiego.
9.4.3. Inny charakter ma chorwacki jednotomowy sownik etymologiczny za-
grzebskiego kroatysty i etymologa Alemka Gluhaka100, analizujcy leksyk jzyka
literackiego. Sownik zawiera okoo 1800 hase, rozpatrzono w nim okoo 7800
chorwackich wyrazw (jeli wlicza w to derywaty), ale brakuje wielu czstych
chorwackich wyrazw wymagajcych objanienia etymologicznego, a autor nie-
zbyt wiele uwagi powica cile kroatystycznym problemom rnych leksemw.
W sowniku oczywicie przytaczany jest wybrany materia sowiaski, w razie
potrzeby z rekonstrukcj postaci prasowiaskiej wyrazu, ale wyranie wicej
uwagi powica autor problemom indoeuropeistycznym konkretnej etymologii
i materiaowi indoeuropejskiemu (to odnosi si rwnie do zapoycze, gdzie
mamy szczegowe objanienia pochodzenia genezy wyrazw rdowych, na-
wet jeli zostay przejte do chorwackiego za porednictwem innych jzykw).
Sownik A. Gluhaka wyrnia te spord sowiaskich sownikw etymologicz-
nych uwzgldnianie tzw. teorii nostratycznej (w nawizaniu do dziea V. M. Illi-
aSvitia101). Jak wida, sownik ten zawiera sporo informacji niekoniecznych
w tego typu sownikach (ale nieraz zajmujcych), brakuje za w nim pewnych
wiadomoci, ktre wydaj si w takim dziele niezbdne.
9.4.4. Prawdopodobnie w niedugim czasie pojawi si kolejny sownik etymo-
logiczny standardowego jzyka chorwackiego, bardziej wyczerpujcy od sownika
A. Gluhaka, analizujcy leksyk rodzim i zapoyczenia (cznie z najnowszymi,
nieuwzgldnianymi we wczeniejszych sownikach), bardziej przystpny i nowo-
czeniejszy od sownika P. Skoka. Jako jeden z projektw badawczych Instytutu
Jzyka Chorwackiego i Jzykoznawstwa (Institut za hrvatski jezik i jezikoslovlje)
w Zagrzebiu indoeuropeista Ranko Matasovi przygotowuje taki jednotomowy
sownik etymologiczny. Zapowiada si on interesujco, jak wskazuj udostpnio-
100
A. G lu h ak, Hrvatski etimoloki rjenik, Zagreb 1993.
101
Zob. . . , (-
, , , , , ), . III, -
19711976.
 SOWIASKIE SOWNIKI ETYMOLOGICZNE 61

ne w Internecie czci: przedmowa (informujca o zaoeniach sownika i struktu-

rze hase), literatura i hasa na pierwsze litery alfabetu (A, B, C, , )102. W caoci
bdzie mona oceni warto sownika po jego publikacji.
9.4.5. W Serbii badania etymologiczne maj do dug tradycj. Spord
wielu dawnych badaczy, bdcych autorami rnego rodzaju prac i przyczynkw
etymologicznych, warto zwaszcza przypomnie takich wybitnych jzykoznaw-
cw jak Henrik Bari, Milan Budimir, Ivan Popovi. Mimo to nie istnia sow-
nik etymologiczny jzyka serbskiego stworzony przez Serbw. Dopiero w latach
osiemdziesitych ubiegego wieku z inicjatywy Pavla Ivicia w Serbskiej Akade-
mii Nauk i Sztuk w Belgradzie podjto prace przygotowawcze do opracowania
sownika etymologicznego. Pocztkowo mia to by sownik etymologiczny jzy-
ka serbsko-chorwackiego, rodzaj kontynuacji uywanego rwnie przez Serbw
sownika P. Skoka, w 1998 r. zdecydowano, e sownik zostanie ograniczony do
jzyka serbskiego. P. Iviciowi udao si stworzy zesp modych adeptw etymo-
logii, ktrzy przystpili do pracy nad sownikiem. Najpierw, w 1998 r. opubliko-
wano zeszyt prbny tego sownika103. Sam sownik etymologiczny jzyka serbskie-
go zacz si ukazywa ju po mierci (w 1999 r.) swego zaoyciela pod redak-
cj znakomitego etymologa Aleksandra Lomy. Pierwszy tom wydano w 2003 r.,
dotychczas ukazay si 3 tomy ( , do hasa )104. Zanosi si wic na to,
e bdzie to sownik kilkudziesiciotomowy. Starannie jest w nim opracowywana
leksyka serbskiego jzyka literackiego i serbskich dialektw. Podstaw materia-
ow stanowi bdcy w trakcie realizacji akademicki sownik serbski (
, 117, 1959 nn.) i jego
ogromna kartoteka, ale na bieco wykorzystywane s nowe bogate zbiory leksy-
ki, np. dialektalnej. Dobrze jest w sowniku dobrany stosowny materia sowiaski
i, w razie potrzeby, indoeuropejski. Bardzo porzdnie przestawia si cz cile
etymologiczna sownika, z przedstawieniem pogldu autorw sownika na genez
wyrazu i wyczerpujcy na og krytyczny przegld odmiennych wersji etymolo-
gicznych innych badaczy. Wiele trudu wkadaj autorzy we waciwe objanienie
licznych w jzyku serbskim i w jego dialektach wyrazw zapoyczonych z r-
nych jzykw, w tym turcyzmw i bakanizmw. Miejmy nadziej, e sownik
ten zostanie doprowadzony do koca, gdy zanosi si na to, e otrzymamy jeden
z lepszych sowiaskich thesaurusw etymologicznych.
9.5. J zyk s owe ski. Inicjatywa stworzenia soweskiego sownika etymo-
logicznego zrodzia si w Soweskiej Akademii Nauk i Sztuk (SAZU) w 1939 r.,
102
Zob. http://www.ihjj.hr/dokumenti.
103
. , :
. , 1998. Zaoenia tego sownika byy przedstawione i dyskutowane na
XII Midzynarodowym Kongresie Slawistw w Krakowie (1998 r.).
104
, . 13, . , 20032008.
62 WIESAW BORY

pierwsz koncepcj sownika i dwadziecia prbnych hase opracowa znakomi-

ty slawista, historyk jzyka soweskiego Fran Ramov. Systematyczn prac
nad sownikiem rozpocz kilkanacie lat pniej jego ucze, wybitny soweski
etymolog i onomasta France Bezlaj (19101993), ktry stworzy now, bardziej
realistyczn koncepcj sownika (np. rezygnujc z szerokiego wprowadzania ma-
teriau historycznego, co byo niewykonalne wobec braku stosownych sownikw
historycznych), wyda zeszyt prbny sownika105, a nastpnie czterotomowy sow-
nik106. Wszelako Bezlaj nie zdoa doprowadzi dziea do koca, w ostatnich dwu
tomach tylko cz hase jest jego autorstwa, pozostae opracowali jego wsp-
pracownicy Metka Furlan i Marko Snoj (ktrzy te niektre artykuy, napisane
jeszcze przez Bezlaja, opatrzyli dopeniajcymi uwagami). Wydane w osobnym
tomie indeksy wyrazowe do caoci sownika zestawili Marko Snoj i Simona Kle-
meni107.
W sowniku Bezlaja, majcym charakter etymologicznego thesaurusa, ob-
janiane jest pochodzenie leksyki rodzimej i starszych zapoycze waciwych
jzykowi literackiemu i zrnicowanym gwarom ludowym, czciowo rwnie
leksyki historycznej. Odnajdujemy wiele oryginalnych objanie etymologicz-
nych wyrazw soweskich i sowiaskich, nieraz noszcych znamiona swoistych
pogldw autora o wieloci jzykw prasowiaskich. Bezlaj nierzadko opiera
swe etymologie na wykrytych przez siebie nawizaniach leksykalnych z jzyka-
mi batyckimi bd innymi jzykami indoeuropejskimi. Mimo e cz objanie
etymologicznych Bezlaja trzeba uzna za dyskusyjn, e autor sownika czasem
przedkada etymologi wyrazu opart na niepewnym zestawieniu z faktami baty-
ckimi nad moliwo wytumaczenia pochodzenia wyrazu na gruncie rodzimym,
sownik ten stanowi niewtpliwie duy postp w badaniach genezy sownictwa
soweskiego, poudniowosowiaskiego i w ogle sowiaskiego. Artykuy opra-
cowane przez M. Furlan i M. Snoja wyrniaj si bardziej nowoczesn prezen-
tacj objanie etymologicznych, starannym wykorzystaniem leksykalnych mate-
riaw sowiaskich i najnowszej literatury etymologicznej, wprowadzeniem do
sownika praindoeuropejskich rekonstrukcji z goskami laryngalnymi.
9.5.2. Jednotomowy sownik etymologiczny standardowego jzyka sowe-
skiego wyda w 1997 r. Marko Snoj108, po kilku latach opublikowa drugie ulep-
szone wydanie109, w ktrym, midzy innymi, doda informacje o chronologii ob-
janianych wyrazw. Sownik Snoja to wzorowy, nowoczesny, bardzo starannie
105
F. B ez la j, Etimoloki slovar slovenskega jezika. Poskusni zvezek, Ljubljana 1963.
106
F. B ez la j, Etimoloki slovar slovenskega jezika, knj. 14. Ljubljana, 19772005.
107
F. Be z la j, Etimoloki slovar slovenskega jezika, knj. 5: Kazala, izdelale M. Snoj in S. K le -
m e n i, Ljubljana 2007.
108
M. S n o j, Slovenski etimoloki slovar, Ljubljana 1997.
109
M. Snoj, Slovenski etimoloki slovar. Druga, pregledana in dopolnjena izdaja, Ljubljana 2003.
 SOWIASKIE SOWNIKI ETYMOLOGICZNE 63

opracowany sownik wspczesnego jzyka, zawierajcy wiele cennych, orygi-

nalnych etymologii wyrazw rodzimych i obcego pochodzenia, nieraz koryguj-
cy objanienia etymologiczne Bezlaja. Godne uwagi s rwnie systematyczne
objanienia semantyki wyrazw i wielokrotne wskazania, jak rekonstrukcja do-
mniemanego pierwotnego znaczenia narzuca przyjcie odpowiedniej etymologii.
Take w tym sowniku w rekonstrukcjach praindoeuropejskich zastosowano gos-
ki laryngalne.

10. Sowniki zapoycze

Wany dzia bada etymologicznych stanowi studia nad midzyjzykowymi

kontaktami leksykalnymi. W slawistyce tym zagadnieniom powicone s bardzo
liczne monografie, zapocztkowane w XIX w. wanymi opracowaniami F. Miklo-
sicha, wiele dalszych powstao w XX w. i powstaje w obecnym stuleciu. Oczywi-
cie ogromna ilo sowiaskich wyrazw obcego pochodzenia zostaa objaniona
w przedstawionych wyej sownikach etymologicznych, wcznie ze sownikami
jzyka prasowiaskiego, rozpatrujcymi zapoyczenia przejte w epoce praso-
wiaskiej wsplnoty jzykowej. Nas tu interesuj jednak osobne sowniki wyra-
zw zapoyczonych do jzykw sowiaskich. W r. 1870 zosta wydany pierwszy,
do ju nowoczesny sownik wyrazw obcego pochodzenia w jzykach sowia-
skich (Ciz slova ve slovanskch eech) przywoywanego wczeniej czeskiego
etymologa Antonna Matzenauera110, zawierajcy celne objanienia etymologiczne
zapoycze wystpujcych w wielu jzykach sowiaskich lub ograniczonych
do jednego jzyka, ale i wiele objanie nietrafnych bd dyskusyjnych (cz
z nich poprawi lub zmieni ju sam Matzenauer w omwionym wyej sowniku
Pspvky ke slovanskmu jazykozpytu). Oglnosowiaski sownik Matzenauera
poprzedzio kilka sownikw zapoycze w jzyku rosyjskim111. W XIX w. wydano
take inne sowniki zapoycze w jednym jzyku sowiaskim, np. J. Karowi-
cza112. W nastpnym stuleciu powstay sowniki prezentujce rne zapoyczenia
w jzykach sowiaskich: sownik orientalizmw K. Lokotscha113, sownik baty-
110
A. M a tz e n au er, Ciz slova ve slovanskch eech, Brno 1870.
111
Np. , , -
. , . I, - 1845; . . , 7000
, , 1861;
, , . -
. . . . , - 1866.
112
J. K a r o w ic z, Sownik wyrazw obcego a mniej jasnego pochodzenia uywanych w jzyku
polskim, Krakw 18941905.
113
K. L o k o ts ch, Etymologisches Wrterbuch der europischen (germanischen, romanischen
und slavischen) Wrter orientalischen Ursprungs, Heidelberg 1927.
64 WIESAW BORY

zmw Ju. V. Laujute114. W XX i pierwszych latach XXI w. opublikowano take

bardzo wiele wikszych i mniejszych sownikw wyrazw obcych wszystkich
jzykw sowiaskich, powiconych przede wszystkim objanianiu semantyki
poszczeglnych zapoycze. Cz etymologiczna ogranicza si w nich zwykle
do podania bezporedniego rda zapoyczenia z jzykadawcy (lub przy in-
nym pojmowaniu zapoycze leksykalnych ostateczne rdo wyrazu). A cz
lepszych sownikw zawiera take dalsze informacje etymologiczne o tych wy-
razach i ewentualnie uwagi o drodze przenikania wyrazu do jzykabiorcy. Ta-
kich sownikw jest tak wiele (ostatnio cz z nich jest udostpniana w wersji
elektronicznej), e nie sposb ich tutaj wymienia i omawia. Byoby niewtpli-
wie poyteczne ich oddzielne opracowanie i typologiczna klasyfikacja. Wydano
rwnie sporo specjalnych sownikw powiconych zapoyczeniom z rnych
jzykw w poszczeglnych jzykach sowiaskich, a take zapoyczeniom mi-
dzysowiaskim, dla przykadu podam tylko kilka wybranych najnowszych takich
sownikw, wydanych w XXI w. w Polsce i w innych krajach115. Trzeba rwnie
odnotowa, e poza wzmiankowanymi wyej sownikami zapoycze w dialek-
tach sowiaskich (w macedoskich dialektach A. G. Tachovskiego, chorwackich
gwarach V. Vinji, rosyjskich gwarach A. Anikina i A. Matveeva) istniej dalsze
sowniki okrelonych poyczek w pewnych dialektach sowiaskich116.
Wiadomo, e dla historii leksyki sowiaskiej i poznania kontaktw Sowian
z innymi narodami w przeszoci wielkie znaczenie maj badania zapoycze so-
wiaskich w ociennych jzykach (studia takie rozpocz kilkoma rozprawami
ju F. Miklosich), dlatego uwaam, e do sowiaskiej leksykografii etymologicz-
nej zalicza trzeba take sownikowe opracowania slawizmw w innych jzy-

114
. . , , 1982.
115
Np. W. P. Tu re k, Sownik zapoycze pochodzenia arabskiego w polszczynie, Krakw 2001;
M. Ba s a j, J. S ia tk o w s k i, Bohemizmy w jzyku polskim. Sownik, Warszawa 2006; W. Witkow -
sk i , Nowy sownik zapoycze polskich w jzyku rosyjskim, Krakw 2006; M. B ore js z o, Zapoy-
czenia woskie we wspczesnej polszczynie. Sownik, Pozna 2007; Sownik zapoycze niemie-
ckich w polszczynie, red. nauk. M. a z i ski, Warszawa 2008; Sownik zapoycze angielskich
w polszczynie, red. nauk. E. M a c z a kWohlfe ld, Warszawa 2010; . . ,
, 2005; . M. , -
- XIXXX , 2007;
S. M. N ew erk la, Sprachkontakte Deutsch-Tschechisch-Slowakisch. Wrterbuch der deutschen
Lehnwrter im Tschechischen und Slowakischen: historische Entwicklung, Beleglage, bisherige und
neue Deutung, Frankfurt am Main 2004.
116
S. S tac h o w s k i, Trkische Lehnwrter im serbischen Dialekt von Pirot, Krakw 1992;
Th. M e n ze l, G. H en ts ch el, Wrterbuch den deutschen Lehnwrter im Teschener Dialekt des Pol-
nischen, Oldenburg 2003. Tu zaliczy mona obszerny sownik w pracy F. H inz e go Wrterbuch
und Lautlehre der deutschen Lehnwrter im Pomoranischen (Kaschubischen), Berlin 1965, zawiera-
jcy obok zapoycze niemieckich w kaszubskich gwarach take poyczki ksikowe.
 SOWIASKIE SOWNIKI ETYMOLOGICZNE 65

kach, np. w jzyku wgierskim I. Kniezsy117, we wschodnim rodkowoniemieckim

E. Eichlera118, czy zapoycze rosyjskich w jzykach Syberii A. Anikina119.

11. Etymologiczne sowniki onomastyczne

Na koniec warto przypomnie o znaczeniu dla bada genezy sowiaskiej lek-

syki studiw powiconych etymologii nazw wasnych. Z przyczyn zrozumiaych
pomijam bardzo liczne monografie onomastyczne zwykle zawierajce take ety-
mologie nazw wasnych, interesuj nas tu wycznie dziea o charakterze leksyko-
graficznym. Jak ju wyej wspominaem, wikszo sowiaskich sownikw ety-
mologicznych przytacza take nazwy wasne (np. toponimy, hydronimy, nazwy
osobowe) dla pogbienia informacji historycznych, geograficznych itd. o etymo-
logizowanych apelatywach, w czci sownikw etymologicznych s rnorakie
nomina propria opracowane w odrbnych artykuach sownikowych. Etymologie
nazw wasnych zawieraj rwnie pewne opracowania onomastyczne w formie
sownikw nazw wasnych, ktrych autorzy postawili sobie za zadanie take usta-
lenie pochodzenia zebranych nazw, co spotykamy zwaszcza w sownikowych
zbiorach toponimii120 i hydronimii121. Nieliczne s osobne specjalne sowniki ety-
117
I. K n iez s a, A magyar nyelv szlv jvevnyszavai, Budapest 1955.
118
E. E ic h ler, Etymologisches Wrterbuch der slawischen Elemente in Ostmitteldeutschen,
Bautzen 1965.
119
. . , , 2-
., 2003.
120
Np. K. Z ierh o ffer, Nazwy miejscowe pnocnego Mazowsza, Wrocaw 1957; H. G rno-
wi cz, Toponimia Powila Gdaskiego, Gdask 1980; K. Rymut, Nazwy miast Polski, Wrocaw
1980 (2. wyd. 1987); Nazwy miejscowe Polski. Historia. Pochodzenie. Zmiany, red. K. Rymut,
od t. VIII red. B . C zo p e k K o p ciuc h, IVIII, Krakw 19962011 [do Pniewo]; A. Profous,
Mstn jmna v echch, jejich vznik, pvodn vznam a zmny, IIV (t. IV razem z J. Svobod ),
Praha 19471957, t. V: J. S v o b o d a, V. mila ue r, Dodatky k dlu Antonna Profouse, Praha 1960;
L. H o s k, R. r me k, Mstn jmna na Morav a ve Slezsku, III, Praha 19701980; I. Lutte -
r er, M. M a jt n, R. r me k, Zempisn jmna eskoslovenska. Slovnk vybranch zempisnch
jmen s vkladem jejch pvodu a historickho vvoje, Praha 1982; . . ,
, 1966; E. Eic hle r, Slawische Ortsnamen zwischen Saale und
Neie. Ein Kompendium, 12, Bautzen 19851987; . , -
, 1982; . ,
, 2006 itd.
121
Np. F. B ez la j, Slovenska vodna imena, III, Ljubljana 19561961; E. D ic ke nma nn, Stu-
dien zur Hydronymie des Savasystem, III, 2. Aufl., Heidelberg 1966; I. D urida nov, Die Hydrony-
mie des Vardarsystems als Geschichtsquelle, Kln : Wien 1975; J. Rie ge r, Nazwy wodne dorzecza
Sanu, Wrocaw : Warszawa 1969; J. Rie ge r, E. Wolnic z Pa w ow s ka, Nazwy rzeczne w dorze-
czu Warty, Wrocaw : Warszawa 1975; J. D uma, Nazwy wodne w dorzeczu Warty od Prosny po
ujcie do Odry (z wyczeniem dorzecza Noteci), cz. I: Nazwy rzek; cz. II: Nazwy jezior, Warszawa
66 WIESAW BORY

mologiczne (wzgldnie etymologiczno-motywacyjne, etymologiczno-historycz-

ne) nazw wasnych, np. sowniki nazw geograficznych122, nazw osobowych123, na-
zwisk124; cile rzecz biorc tylko takie sowniki mona z penym przekonaniem
zalicza do leksykografii etymologicznej.
Na koniec trzeba odnotowa nowo w jzykoznawstwie sowiaskim (wg au-
tora take w lingwistyce wiatowej): w r. 2007 lubelski slawista Stefan Warcho
rozpocz publikacj pierwszego sowiaskiego sownika etymologiczno-moty-
wacyjnego nazw wasnych zwierzt domowych i udomowionych125. Etymologia
w tym sowniku jest ograniczona do podania apelatywu lub nazwy wasnej w da-
nym jzyku, ktre zdaniem autora stay si zoonimem lub od ktrych taki zoonim
derywowano.

12. Etymologiczne sowniki frazeologizmw

Nowoci w sowiaskiej leksykografii etymologicznej s sowniki etymolo-

giczne frazeologizmw. W ywo rozwijajcych si w drugiej poowie XX stu-
lecia slawistycznych badaniach frazeologicznych wysuwano take problemy hi-
storii i pochodzenia poszczeglnych frazemw, wydzielano rne ich warstwy
genetyczne. Bodaj pierwszy zwrci uwag na potrzeb opracowania sownikw
etymologicznych frazeologii, wskazujcych na genez (rodzim bd obc) po-
szczeglnych idiomw znany rosyjski badacz V. M. Mokienko. W 1981 r. wy-
dano pierwsz cz sownika etymologicznego biaoruskich frazeologizmw

2010 itd. Tu naley rwnie dwadziecia monograficznych opracowa dorzeczy w Polsce autorw
polskich (jedno opracowanie we wspautorstwie K. Rymuta i M. Majtana), zamieszczonych w serii
Hydronimia Europaea, hrsg. W. P. S c hmid, 120, Stuttgard 19852005.
122
Nazwy geograficzne lska. Sownik etymologiczny nazw geograficznych lska, t. I,
red. S. R o s p o n d; t. IIIV, red. H. B ore k; t. VXIV, red. S. Soc ha c ka, Warszawa : Wrocaw
19701988, (od t. V) Opole 19922009; S. R os pond, Sownik etymologiczny miast i gmin PRL,
Wrocaw 1984; M. M a le c, Sownik etymologiczny nazw geograficznych Polski, Warszawa 2003;
, . . . ,
1985; M. S n o j, Etimoloki slovar slovenskih zemljepisnih imen, Ljubljana 2009.
123
Sownik etymologiczno-motywacyjny staropolskich nazw osobowych, red. A. Cie likow a,
M. M a le c, K. Ry mu t, 17, Krakw 19952002.
124
K. Rym u t, Nazwiska Polakw. Sownik etymologiczno-historyczny, III, Krakw 19992001;
. , . - , 2005.
125
S. Warc h o, Sownik etymologiczno-motywacyjny sowiaskiej zoonimii ludowej. Sowiaskie
nazwy wasne zwierzt domowych i udomowionych zwierzt dzikich w rodowiskach wiejskich, t. I:
Bawoy. Byki. Konie. Woy, Lublin 2007 [kolejne tomy wg zapowiedzi autora maj zawiera: t. II:
Krowy, t. III: Koty. Psy, t. IV: Ssaki domowe. Ptactwo domowe. Zwierzta hodowane w klatkach.
Udomowione zwierzta dzikie, t. V: Frekwencyjny wykaz zoonimw w tomach IIV].
 SOWIASKIE SOWNIKI ETYMOLOGICZNE 67

autorstwa I. Ja. Lepeava, pniej sownik by kontynuowany126. Pierwsz prb

etymologiczego sownika rosyjskich frazeologizmw opracowa wymieniany ju
etymolog N. M. anski z dwoma wspautorami127, po kilkunastu latach podobny
sownik opublikowa inny zesp z V. M. Mokienk128, ostatnio ukaza si sownik
V. V. Chrappy129. L. I. Stepanova, wspautorka jednego z wymienionych rosyj-
skich sownikw, opracowaa wczeniej pierwszy historyczny i etymologiczny
sownik frazeologizmw czeskich130. Prawdopodobnie w przyszoci mona si
spodziewa powstania dalszych etymologicznych sownikw frazeologicznych
rnych jzykw sowiaskich.

13. Podsumowanie

Jak wynika z przestawionego przegldu sowiaskich sownikw etymolo-

gicznych, dorobek jzykoznawstwa sowiaskiego w zakresie leksykografii ety-
mologicznej jest do bogaty. Niemal wszystkie jzyki sowiaskie maj swo-
je sowniki etymologiczne (niektre po kilka albo i wicej, jak jzyk rosyjski),
osobnych takich sownikw nie maj dotychczas tylko dwa jzyki sowiaskie,
sowacki i macedoski131, z tym, e sownik etymologiczny jzyka sowackiego
jest opracowywany. Nie istniej take osobne sowniki etymologiczne sowia-
skich literackich jzykw regionalnych czy mikrojzykw, np. chorwackobur-
genlandzkiego, rusiskiego, kaszubskiego132. Cz jzykw sowiaskich posia-
126
. . , a, . 12, 19811993; po-
szerzony przedruk caoci: 2004.
127
. . , . . , . . ,
, o 1987.
128
. . , . . , . . , . -
, o 2005.
129
. . , : -
, 2010.
130
L. St panova, Historie a etymologie eskch ren. Bibliografie pramen, Praha
1998.
131
Nie maj rwnie swoich sownikw etymologicznych jzyki boniacki i czarnogrski, kt-
rego niedawno wyodrbniy si z dawnego jzyka serbsko-chorwackiego. W tym przypadku wt-
pliwa jest potrzeba odrbnych sownikw etymologicznych, gdy ich rol z powodzeniem mog
speni sowniki etymologiczne jzyka chorwackiego i serbskiego.
132
Pozorny wyjtek stanowi Sownik etymologiczny kaszubszczyzny, jest to jednak sownik ludo-
wych gwar kaszubskich, nie za obfitujcego w sztucznie upowszechniane neologizmy kaszubskie-
go jzyka regionalnego (czyli jzyka literackiego), zob. W. B ory, op. cit., s. 2425. Por. w zwizku
z tym zajmujce uwagi H. P o p o w s kie jTa bors kie j w artykule Blaski i cienie pracy etymologa
(ze slawistycznej perspektywy), Poradnik Jzykowy 2010, zesz. 7, s. 7: Gdyby kiedykolwiek
w przyszoci mia powsta etymologiczny sownik kaszubskiego jzyka literackiego, zamierzenie
68 WIESAW BORY

da zarwno sowniki cile naukowe, jak i rnego rodzaju sowniki przeznaczo-

ne dla szerszych krgw uytkownikw, popularyzujce wiedz o pochodzeniu
sownictwa jzyka ojczystego. Rny bywa zakres objanianej w sownikach
leksyki, od sownikw uwzgldniajcych zasadniczo tylko sownictwo jzyka
literackiego (ewentualnie z dodatkiem wybranych archaizmw i dialektyzmw),
po sowniki, zwaszcza nowsze, bdce owocem pracy zespoowej, z zaoenia
opracowujce ca wymagajc interpretacji etymologicznej leksyk apelatywn
(a niektre czciowo rwnie nazwy wasne) danego jzyka. Niejednolicie by-
waj uwzgldniane w sownikach etymologicznych wyrazy zapoyczone, w jed-
nych znajdujemy tylko starsze zapoyczenia, w innych rwnie najnowsze po-
yczki leksykalne. Nowoci s jeszcze nieliczne sowniki etymologiczne pew-
nych dialektw sowiaskich. Stosunkowo najsabiej jest zbadana pod wzgldem
etymologicznym leksyka historyczna poszczeglnych jzykw sowiaskich,
cho i na tym polu sowiaska leksykografia ma wakie osignicia. Sowia-
sk apelatywn leksykografi etymologiczn dopeniaj rnego typu sowniki
zapoycze i niezbyt liczne specjalne sowniki etymologiczne nazw wasnych
oraz idiomw.
Osobliwie przestawia si stan oglnosowiaskiej leksykografii etymologicz-
nej, w ktrej mamy tylko jeden peny sownik, przestarzae dzieo F. Miklosicha
i nieukoczony sownik E. Bernekera, inne pniejsze prby stworzenia takiego
sownika nie zostay zrealizowane z rnych powodw. Zamiast tego z czasem
rozpoczto opracowywanie i publikacj sownikw rekonstruujcych i etymolo-
gizujcych prasowiask warstw leksyki.
W toku rozwoju sowiaskiej leksykografii etymologicznej zmianom ulegaa
organizacja artykuw sownikowych. W sownikach wczeniejszych przewaaa
tendencja opracowywania caych rodzin wyrazowych w jednym artykule (czyli
metoda gniazdowa), z czasem upowszechniao si oddzielne etymologizowanie
poszczeglnych wyrazw z ewentualnym przytoczeniem w artykule tylko przej-
rzystych derywatw od wyrazu hasowego.
Ewoluoway oczywicie metody analizy etymologicznej. Pierwsze sowniki
miay raczej charakter sownikw porwnawczych, z czasem pogbieniu pod-
legaa analiza cile etymologiczna, autorzy stopniowo odchodzili od etymologii
pierwiastkowych, coraz wicej uwagi powicajc take strukturze etymologizo-

takie musiaoby cakowicie rni si od pracy dokonanej przez autorw Sownika etymologicznego
kaszubszczyzny (opartej na autentycznych materiaach dialektalnych) i w znacznej mierze polega-
oby na rozpatrywaniu rnego typu neologizmw sztucznie dotwarzanych w trakcie formowania
powstajcego obecnie kaszubskiego jzyka literackiego. Koncepcja takiego sownika wydaje si
nawet interesujca, gdy w gr wchodziyby tu dociekania nad mechanizmami jzykowymi, ktre
kazay jego twrcom powoywa do ycia i popularyzowa formy i znaczenia w ywych dialektach
kaszubskich niespotykane.
 SOWIASKIE SOWNIKI ETYMOLOGICZNE 69

wanych wyrazw oraz odtwarzaniu ich pierwotnego znaczenia i dalszej ewolucji

semantycznej. Istniejce sowiaskie sowniki etymologiczne rni si midzy
sob rwnie perspektyw czasow objanie etymologicznych leksyki rodzimej.
W zalenoci od zaoe metodologicznych autorzy jednych sownikw zadowa-
laj si doprowadzeniem etymologii do epoki sowiaskiej wsplnoty jzykowej
i podaniem jako podstawy objanianego wyrazu rekonstrukcji postaci prasowia-
skiej. Inni cofaj si do epoki wsplnoty praindoeuropejskiej, nie tylko przyta-
czajc odpowiedniki i pokrewne wyrazy indoeuropejskie, ale i rekonstruujc pra-
indoeuropejskie postaci lub bazy wzgldnie pierwiastki (czasem przedstawiajc
propozycje etymologii na gruncie praindoeuropejskim). Podejmowano te prby
przenoszenia genezy poszczeglnych wyrazw w jeszcze bardziej zamierzch
przeszo przez przytaczanie odpowiednikw z tzw. jzykw nostratycznych.
Rnie bywaj opracowywane wyrazy zapoyczone, w jednych sownikach po-
daje si tylko bezporednie rdo zapoyczenia, w innych take drog wyrazu
do jzykadawcy z jakiego innego jzyka, a czasem rwnie etymologi wyrazu
w jzyku, w ktrym on powsta.
W sownikach cile naukowych zasadniczo cytowana jest odpowiednia litera-
tura etymologiczna, nieraz tylko w wyborze, informujca o stanie bada danego
wyrazu i odmiennych etymologiach, sowniki za bardziej popularne najczciej
nie przytaczaj takich informacji lub podaj je bardzo skrtowo.
Cz sowiaskich sownikw etymologicznych jest jeszcze w trakcie two-
rzenia i publikacji. Na koniec warto wspomnie, e istniej projekty przygoto-
wania dalszych. W projekcie badawczym Onomastika i etimoloka istraivanja
hrvatskoga jezika Instytutu Jzyka Chorwackiego i Jzykoznawstwa w Zagrzebiu
przewidziane jest opracowanie wielkiego sownika etymologicznego jzyka chor-
wackiego. Autorki referatu (znanego mi tylko ze zwizego streszczenia) o tym
przyszym sowniku i wykorzystaniu przy jego opracowaniu techniki kompute-
rowej pisz: Taj bi se rjenik oslanjao na opirnu Skokovu grau, a bio bi obo-
gaen novijim etimolokim, onomastikim i dijalektolokim znanjima133. Ponadto
zapowiedziano zamiary opracowania dialektalnych sownikw etymologicznych
niektrych jzykw sowiaskich. Ze wstpu do jednego ze sownikw A. Ani-
kina dowiadujemy si o przygotowywanych sownikach etymologicznych gwar
pnocnorosyjskich A. S. Gerda i rosyjskiej leksyki ekspresywnej B. Ja. ariful-
lina134. Z pewnego referatu na moskiewskiej konferencji powiconej S. B. Bern-

133
M. B erg o v e c, D. Iv i, Prijedlog raunalne strukture etimoloke natuknice, [w:] V. meu-
narodni leksikoloko-leksikografski skup: Povijesna leksikologija i leksikografija. Raunalna leksi-
kologija i leksikografija, Zagreb, 3.4. prosinca 2009, Zagreb 2009, s. 10.
134
Zob. . . , , 2-e .,
o : 2000, s. 4. Ju po napisaniu artykuu miaem moliwo zapozna si
z pierwszymi trzema zeszytami (doprowadzonymi do hasa ; tom czwarty doprowadzo-
70 WIESAW BORY

tejnowi, ktra odbya si w marcu 2011 r., wynika, e istnieje plan opracowania
sownika etymologicznego ukraiskich gwar Bukowiny135. Jest prawdopodobne, e
przygotowywane lub planowane s jeszcze dalsze sowiaskie sowniki etymolo-
giczne, o ktrych wieci do nas nie dotary.

Summary

Slavic etymological dictionaries

The article outlines the history of Slavic etymological lexicography and presents
a concise characterization of Slavic of etymological dictionaries. The first Slavic
etymological dictionaries by Matzenauer, Miklosich, and the Russian dictionary
by Gorjaewa were compiled in the late nineteenth century. However, a number of
comparative dictionaries and dictionaries of word formation had been published
even before those dictionaries. Although few dictionaries were published in the
first half of the twentieth century, the second half of that century was a period of
true prosperity of Slavic etymological lexicography. Most etymological dictionar-
ies were published during that time, including a number of multi-volume diction-
aries whose publication continues to the present day. More new dictionaries are
being published or edited in this century.
The paper presents scientific etymological dictionaries and historical and ety-
mological dictionaries, as well as selected dictionaries addressed to non-specialist
audience, including dictionaries of Pan-Slavic and Balto-Slavic lexicology and
etymological dictionaries of individual Slavic languages (excluding the Polish
dictionaries discussed in the previous volume of Rocznik Slawistyczny), which are
either completed or in progress. The paper also addresses a novel issue in Slavic
etymology, namely the publication of etymological dictionaries of some Slavic
dialects. Moreover, the paper discusses specialized types of etymological dictio-
naries that contain information relevant to etymological studies, such as dictiona-
ries of borrowings, proper names, and idioms.

ny do hasa ) opracowanego przez zesp badaczy z uniwersytetu w Barnaule histo-

ryczno-etymologicznego sownika rosyjskich gwar Ataju: -
, . . . , . 1-4, :
2007-2010.
135
.. ,
( ), [w:]
.. .
, 100- -
..., . . . . 1517 2011 ., , . . . , . .
, 2011, s. 214216.