Tomaszewski, Jerzy

"Polityka zagraniczna II
Rzeczypospolitej 1918-1939", Marek K.
Kamiski, MichaJ . Zacharias,
Warszawa 1987 : [recenzja]
Przegld Historyczny 79/4, 770-773

1988

Artyku umieszczony jest w kolekcji cyfrowej bazhum.muzhp.pl,

gromadzcej zawarto polskich czasopism humanistycznych
i spoecznych, tworzonej przez Muzeum Historii Polski w Warszawie
w ramach prac podejmowanych na rzecz zapewnienia otwartego,
powszechnego i trwaego dostpu do polskiego dorobku naukowego
i kulturalnego.

Artyku zosta opracowany do udostpnienia w Internecie dziki

wsparciu Ministerstwa Nauki i Szkolnictwa Wyszego w ramach
dofinansowania dziaalnoci upowszechniajcej nauk.
770 BE C E NZJE

wielu krajw o odmiennych metodach zbierania i opracowywania danych staty

stycznych, nieraz zawierajcych wiadome lub niewiadome niecisoci. Musi ww
czas niejednokrotnie zawierzy solidnoci prac dawniejszych, za ktrym i cytuje
statystyki, a naw et informacje o faktach. Dowiadczenie uczy, e a nazbyt czsto
pom ijaj one problem wiarygodnoci rde, lub przynajm niej wskazanie metod
stosowanych przez organy statystyczne. Dysponujc jedynie m ateriaam i wyniko
wymi bardzo trudno jest zorientowa si w ich wiarygodnoci, za przeprowadze
nie wasnych studiw nad kad tablic, zaw ierajc dane z rozmaitych krajw,
przekracza moliwoci jednej osoby.
Std wynika wniosek, e dla uatw ienia bada nad najnowszymi dziejami Pol
ski naleaoby zrealizowa dawno ju zapowiadany przez Gwny Urzd Statystycz
ny projekt historycznego rocznika statystycznego; nie w postaci samego zesta
wienia tablic, lecz jako analiz istniejcych danych, poczon ze wskazaniem
metod ich tworzenia oraz ewentualnych moliwoci bdw.
Jerzy Tomaszewski

M arek K. K a m i s k i , Micha J. Z a c h a r i a s , Polityka zagra

niczna II Rzeczypospolitej 19181939, Modzieowa Agencja W ydawni
cza, Warszawa 1987, s. 311, ilustr.
Ksika M. K. K a m i s k i e g o i M. J. Z a c h a r i a s a zasuguje na uwag
z paru wzgldw. Przede wszystkim jest to najobszerniejszy i najbardziej wyczer
pujcy z dotychczas wydanych zarysw polskiej polityki zagranicznej w latach
m idzyw ojennych1. Po drugie ksika ma ambicj ukazania jakkolwiek w po
pularnym zarysie caoci problem atyki tej polityki na tle europejskim i zawiera
liczne inform acje o zagadnieniach dotd traktow anych marginesowo. Po trzecie
autorzy starali si podj krytyczn analiz wielu aspektw polskiej polityki za
granicznej, zw racajc uwag zarwno na jej sukcesy, jak poraki. Nie jest to wic
obraz jednostronny, wycznie apologetyczny lub potpiajcy.
Zauway wprawdzie naley, i widoczna jest w ksice fascynacja koncep
cjami Jzefa Pisudskiego, lecz przecie historyk te jest czowiekiem i ma prawo
do zdecydowanych sympatii oraz antypatii. Sdz jedynie, e naleao bardziej pod
krela w tekcie istnienie rozbienych opinii co do rozmaitych zagadnie. Autorzy
czynili takie zastrzeenia w niektrych wypadkach.
Ksika dzieli si na osiem rozdziaw, wstp i zakoczenie, zawiera list pol
skich m inistrw spraw zagranicznych, bibliografi oraz ilustracje. Bibliografia obej
muje pozycje wydane do 1986 r. wcznie, ale dostrzegam w niej pewne luki. M.in.
brak w niej zbioru dokumentw o Monachium *, ktrego jak si zdaje auto
rzy nie znali podczas pisania ksiki; do kwestii tej jeszcze powrc.
Ukad ksiki jest w zasadzie chronologiczny, lecz w kolejnych rozdziaach
dominuj podstawowe zagadnienia wyrnione w ich tytuach, przy czym dla pe
nego w yjanienia autorzy odstpuj od cisego przestrzegania chronologii. Sdz,
e taka konstrukcja wysza ksice na dobre. Czytelnik otrzym uje nie tylko infor
1 Poprzednie: Z. L a n d a u , J. T o m a s z e w s k i , Polska w Europie i wiecie
19181939, Warszawa 1980 (rozdz. 8); wyd. drugie, Warszawa 1984; P. o s s o w -
s i, Pooenie midzynarodowe i polityka zagraniczna, [w:] Polska Odrodzona
19181939. Pastwo, spoeczestwo, kultura, pod red. J. T o m i c k i e g o , Warsza
wa 1.982; J. K r a s u s k i , Midzy wojnami. Polityka zagraniczna II Rzeczypospolitej,
W arszawa 1985.
Z . L a n d a u , J. T o m a s z e w s k i , Monachium 1938. Polskie dokum enty dy
plomatyczni!, Warszawa 15.
 R ECENZJE
771

m acje o faktach lecz take analiz problemw historycznych opart na konkretnych

dokumentach. Autorzy nie jeden raz w skazuj dyskusyjno lub niedostateczne
zbadanie poszczeglnych kwestii, co rwnie jest zalet. Czytelnik bowiem nie jest
udzony pozornym rozstrzygniciem zoonych problemw historycznych, lecz zysku
je wiadomo, e wiedza historyczna ulega cigemu rozwojowi. Takie ujcie w
pracy popularnej ma istotne znaczenie.
Dostrzegam wprawdzie nieco niecisych sformuowa, ktre powstay zapew
ne w rezultacie stara o moliwie zwize przedstawienie omawianych zagadnie,
^ a k wic na s. 1011 naleao zaznaczy, i w 1918 r. J. Pisudski mia silne wpy
wy jedynie na czci ziem polskich (z tekstu wynika odmienna sugestia); wbrew
autorom (s. 12) na jesieni 1918 jedynie cz lska Cieszyskiego znajdowaa si
pod kontrol polsk, a ludno polska zamieszkiwaa tylko cz jego obszaru (ina
czej na s. 28); w spoecznoci ukraiskiej Galicji wschodniej byli take intelektua
lici (na s. 32 jest sugestia, e warstwy owiecone byy wycznie polskie); bar
dzo niezrczne jest usprawiedliwienie wkroczenia wojsk polskich do Galicji wschod
niej (s. 34), gdy tym i samymi argum entam i mona by broni zarwno aneksji Su
detw w 1938 r., jak naw et atak u III Rzeszy na Polsk w 1939 r.
W kraczamy jednak w sfer problemw wymagajcych dyskusji, do ktrej oma
wiana ksika jest bardzo dobrym punktem wyjcia. Zamierzam si ograniczy do
paru wybranych zagadnie, aczkolwiek nie wyczerpuj one kwestii zasugujcych
na szersze rozpatrzenie. W niejednym przypadku zreszt do tej pory nie dysponu
jemy wystarczajcym i rdami, a znane dokumenty pozwalaj na rozm aite inter
pretacje.
Do kluczowych zagadnie polskiej polityki zagranicznej naleay stosunki x
Niemcami i Czechosowacj, ktre pod pewnymi wzgldami naley rozpatryw a we
wzajemnym zwizku (tak zreszt jest w ksice). Szczeglne znaczenie w tej mie
rze miay wydarzenia lat 19321933, ktre autorzy sprowadzaj do opinii, e Pol
ska chciaa wwczas cisej wsppracy z Czechosowacj, lecz Edvard (czemu w
ksice jest uparcie Eduard?) Bene dopuszcza jedynie oglnikowe porozumienie,
bez konkretnych zobowiza. Kwesti t szerzej rozpatrywaem w swoim czasie z
Jaroslavem V a 1 e n t * i do tej pory nikt nie podway naszych argumentw.
Ot nadal sdz, e wzajemne stosunki obu pastw nie ukaday si tak pro
sto. Przede wszystkim w polsko-czechosowackich rozmowach nie chodzio jedynie
o stosunek do Niemiec. Politycy w Pradze mieli zreszt wwczas podstawy do oce
ny, e zblienie z Polsk moe doprowadzi do pogorszenia ich stosunkw z Niem
cami. Nie wiedziano tam bowiem (take nie wiedziano w Warszawie), e ju w
kw ietniu 1931 r. w Auswrtiges Amt rozwaano ewentualno skierowania zainte
resowa Rzeszy w stron Czechosowacji, a dopiero w dalszej kolejnoci w stron
P o lsk i4. Rozbienoci midzy Polsk a Czechosowacj sprowadzay si do tego, e
Jzef Beck w okolicznociach zwizanych z projektem P aktu Czterech dostrzega
szans na zdobycie dominujcej pozycji w Europie rodkowej, kosztem Czechoso
wacji. W Pradze nie zamierzano dopuci do takiego rozwoju wydarze, a w rezul
tacie drogi obydwch pastw musiay si rozej.
W tych w arunkach na plan pierwszy polskiej polityki wysuno si uregulowa
nie stosunkw z Niemcami. Jak si zdaje pierwsze przejawy podobnej tendencji

* J. T o m a s z e w s k i , J. V a l e n t a , Polska wobec Czechosowacji w 1933 r.,

PH t. LXX, 1979, z. 4.
4 Por. P. K r g e r , Dos europische Staatensystem und die deutsche Politik
gegenber Tschechoslowakei in den 30en Jahren, [w:] Gleichgewicht Revision
Restauration. Die Aussenpolitik der Ersten Tschechoslowakischen Republik in Eu
ropasystem der Pariser Vorortvertrge, Mnchen Wien 1976, s. 243 n-
 772 RECENZJE

dostrzec mona ju pod koniec 1932 r . s, jakkolwiek tylko w postaci jednej z ewen
tualnoci. Jak zdaje si wynika z m ateriaw przedstawionych przez Roberta
K v a k a , H itler w lecie 1933 r. podj prb zbadania stanowiska Czechosowacji
wobec projektu ukadu o nieagresji. Odpowied Pragi nie wypada po myli nie
mieckiej, wobec czego w Berlinie zainteresowano si szans analogicznego porozu
mienia z Polsk. Std mona wysnu wniosek, e w drugiej poowie 1933 r. wayy
si kierunki najbliszej ekspansji Niemiec. Pozytywna reakcja Pragi moga zade
cydowa o akcji niemieckiej przeciwko Polsce, pozytywna odpowied Warszawy
spowodowaa, e Niemcy skieroway si najpierw na poudnie. Autorzy pom ijaj
owe sondae niemieckie w Pradze, co nieco inaczej sytuuje stosunki niemiecko
-polskie w tym czasie. Zarazem pom ijaj kapitaln kwesti skutkw deklaracji
polsko-niemieckiej ze stycznia 1934 r. dla A ustrii i Czechosowacji.
To prawda, e brak podstaw do twierdzenia, jakoby doszo do porozumienia
Berlina i Warszawy przeciwko Pradze. Jednake deklaracja przyniosa Rzeszy spo
kj na wschodzie i uwolnia rce na poudniu (na zachodzie nadal obowizyway
gw arancje lokarneskie). Sdz, e przy ul. Wierzbowej doskonale zdawano sobie
z tego spraw, gdy zapewne ju w grudniu 1933 r. konsulat w Morawskiej O stra
wie otrzyma instrukcj (niestety, nie zachowan w aktach i znan jedynie z p
niejszej o niej wzmianki), by zainicjowa dem onstracje antyczeskie w rocznic po
dziau lska Cieszyskiego w styczniu 1934 r. W wietle tego inaczej ni autorzy
interpretuj rozmow Becka z Beneem w styczniu 1934 r. w Genewie (okolicznoci
zreszt wiadcz, e dyplomacja niemiecka zrobia co moga, by podsyci nieufno
Benea do jego polskiego rozmwcy). Sowa Becka, e na poudnie od K arpat
Polska dotd polityki nie m iaa i zapowied zainteresowania si tym kierunkiem 7
brzmiay raczej jak deklaracja politycznej ofensywy, ni jak ostatnia prba poro
zumienia.
Jakkolw iek nie byo formalnego ukadu Polski z Niemcami przeciwko Czecho
sowacji, to przecie od stycznia 1934 r. dyplomacja polska czynia wiele, by osa
bi poudniowego ssiada. Autorzy w ym ieniaj jako przyczyny niechci Becka do
Czechosowacji fakty dotyczce przeszoci, zwaszcza lat 19191920. Sdz jednak,
e rda konfliktu byy o wiele powaniejsze i trwalsze. Obydwa pastw a ryw a
lizoway przez cay niemal okres midzywojenny o czoow pozycj w Europie
rodkowej oraz o rol najwaniejszego sojusznika Francji w tym regionie. Beck
dostrzeg wic zreszt susznie w polityce III Rzeszy szans wyeliminowania
rywala. Autorzy krytycznie oceniaj skutki takich zamierze dla pooenia pastwa
polskiego.
W zwizku z tym nie wydaje mi si trafne sformuowanie, e Beck odpisywa
Czechosowacj na straty. Sugeruje to bowiem neutralne stanowisko wobec poli
tycznej ofensywy Rzeszy przeciwko Czechosowacji. W rzeczywistoci polityka pol
ska bynajm niej nie pozostawaa bierna, lecz aktyw nie przyczyniaa si do rozbicia
Republiki. Wrd wielu objaww wymieni mona manipulowanie polsk m niej
szoci narodow, a przede wszystkim presj na politykw sowackich, by w 1938
roku zadeklarowali wystpienie ze wsplnego pastwa z Czechami. Dokumenty w
tej sprawie instrukcja posa Kazimierza Pape dla konsula Wacawa aciskie
go oraz raport o rozmowach tego konsula z ks. Andrejem Hlink w kw ietniu 1938

* Dokumenty w tej sprawie zamierzam w przyszoci opublikowa.

R. K v a e k , Nad Evropou zataeno, Praha 1966, s. 37; t e n e , Historie jed
nho roku, Praha 1976, s. 236.
7 W. 1 e , Legenda bez pokrycia, Studia z Dziejw ZSHR i Europy
rodkowej t. IX, 1973,
 RCE N ZJK
773

roku nie pozostawiaj adnych wtpliwoci. Wprawdzie opublikowane zostay w

nieznanym autorom zbiorze dokum entw 8, lecz instrukcj t cytowa ju w 1965 r.
Jrg H o e n s c h ' , bya te wykorzystywana w polskiej literaturze historycznej. Do
datkowym potwierdzeniem linii polityki polskiej zmierzajcej do rozbicia Czecho
sowacji s wspomnienia Pavla arnogurskiego l0. Kiedy wic jak pisz autorzy
w kwietniu 1938 r. Bene proponowa porozumienie z Polsk, Beck od dawna
realizowa plany sprzeczne z jakkolw iek podobn propozycj.
Zauwamy zreszt, e jakkolwiek nie byo formalnego porozumienia Polski
z Niemcami przeciwko Czechosowacji (co do tego autorzy m aj racj) tre
rozmw Becka z politykami niemieckimi w styczniu 1938 r. zawieraa w istocie rze
czy nieform alne stwierdzenie, e Polska nie stanie na drodze niemieckiej ekspansji
na poudnie przeciwko Austrii i Czechosowacji. Niemcy za w zamian za to zo
bowizay si uszanowa interesy polskie w tych krajach. Nie odpowiada zatem
rzeczywistoci pogld, i w 1938 r. nie dostrzega si uzgodnionych dziaa Polski
i Niemiec, podjtych w celu osignicia wsplnych korzyci (s. 249).
Uwag zwraca interesujce i rzeczowe owietlenie stosunkw polsko-radziec
kich w caym okresie midzywojennym. Sdz jednak, e autorzy nie uwzgldnili
pewnych wanych faktw dotyczcych lat 19381939, ktre jeszcze bd wym a
gay solidnych studiw. Naleao przede wszystkim wspomnie o radzieckim ostrze
eniu pod adresem Polski z 23 wrzenia 1938 r. przed atakiem na Czechosowacj,
z zapowiedzi wymwienia ukadu o nieagresji. Spowodowao to konieczno wy
dania kom unikatu polsko-radzieckiego z 26 listopada, w ktrym znalaza si dekla
racja o wanoci dotychczasowych umw. Autorzy nie wspominaj take, i co n a j
mniej od lutego 1938 r. dyplomaci radzieccy ostrzegali w rozmaitych rozmowach
(znane s dokumenty bugarskie i wgierskie) o ewentualnoci porozumienia z Niem
cami, o ile Polska kontynuowa bdzie dotychczasow p o lityku . Spraw a ta jest
istotna z dwch powodw. Przede wszystkim w wietle tych rozmw naley oce
nia rzeczywisty sens referatu Jzefa Stalina w m arcu 1939 r. Po drugie, wbrew
owiadczeniom radzieckich dyplomatw, w stolicach pastw europejskich take
w W arszawie do ostatnich tygodni sierpnia 1939 r. dominowao przekonanie, e
jakiekolwiek porozumienie III Rzeszy z ZSRR jest niemoliwe. Na nim opieraa
si obok innych przyczyn taktyka dyplomatw w cigu 1939 r., a zwaszcza
podczas rozmw moskiewskich w lecie tego roku. Wspomniane dokum enty wiadcz,
e ukad o nieagresji z 23 sierpnia 1939 r. nie powinien by niespodziank dla w
czesnych politykw.
Mam nadziej, e take inne kwestie podjte przez autorw wywoaj dysku
sj. Ukazanie si interesujcej ksiki jest doskonaym punktem wyjcia dla roz
patrzenia rozmaitych aspektw polskiej polityki zagranicznej oraz jej midzynaro
dowych uwarunkowa.

Jerzy Tomaszewski

Z. L a n d a u , J. T o m a s z e w s k i , Monachium, s. 66 n., 77 n. W tym samym

duchu rozmawia ju w styczniu 1938 r. Zygmunt Vetulani z jednym ze sowackich
politykw, por. AAN, MSZ 5454, k. 3335.
J. H o e n s c h , Die Slowakei und Hitlers Ostpolitik. Hlinkas Slowakische Volks
partei zwischen Autonomie und Separation 19381939, Kln-Graz 1965, s. 69. Por.
te E. P i o t r o w s k a - O r l o f , Kwestia sowacka w polskiej polityce zagranicznej
w latach 19381939, Rzeszw 1977.
10 P. C a r n o g u r s k i , Z m em arovych stati, Slovansk pehled 1968, n r 6.
11 J. T o m a s z e w s k i , W arianty dyplomacji w Europie Irodkow ej w latach
19381939, [w:] Acta U niversitatis W ratislaviensis nr 543. Historia XXXVI, Wro
caw 1981, s. 416 n 419.