Gdzie jestecie,

Prsai?
Lech Z. Niekrasz

J.J.
WYDAWNICTWO
 Lech Z. Niekrasz

Gdzie jestecie,
Prsai?
 Lech Z. Niekrasz

Gdzie jestecie,
Prsai?

Pami odawnych Prusach nie przemina zwiatrem

idlatego naley si jej nasz szacunek poto,
byhistorii nie przesoni fasz. J.J.
WYDAWNICTWO
Autor
Lech Z. Niekrasz

Redakcja
Sawomir Klec-Pilewski

Opracowanie graficzne, skad i amanie

Jacek Jutrzenka
Prusy staroytne pod wzgldem rodu swojego, pyta ywotnych, poj
Okadka filozoficzno-religijnych, wiata rzucanego napierwiastkowy stan Polski,
Obraz olejny Wojciecha Kossaka z prywatnej kolekcji zasuguj nagbsz mionika ludzkoci znajomo.
Dominik Szulc
Stowarzyszenie Prus
wyraa wdziczno za wsparcie w odbudowie Kultury Prusw dla
HUMANITAD FOUNDATION
zaoyciela Sacha Stone i czonkw:
Sir John Walsh of Brannagh, Prof. Paul Wilson OAM,
Jerry Prus Butwilowicz BA (hons.) LLB, Barrister-at-Law
Tysic czy dwa tysice lat temu poudniowy brzeg drugiego morza
Szczeglne podzikowania za pomoc przy powstawaniu tej publikacji wydawca rdldowego Europy by praktycznie terra incognita. Jeeli wogle
skada Rodzinie Klec-Pilewskich oraz Graynie i BohdanowiStremler wiedziano oistnieniu tych ziem, kojarzono jezbursztynowym
wybrzeem rdem poyskujcych, pprzejrzystych zotawobrzowych
Skadamy podzikowanie Panu Wiesawowi Kubiakowi bryek zastygej ywicy, ktre bardzo cenili nabywcy biuterii
za twrczo. Prusowie s wdziczni. wstaroytnoci. Mieszkajce wmrocznych nadbatyckich lasach tubylcze
plemiona () okrelay siebie jako Prusai lub Pruzzi nazwa tapochodzi
Stowarzyszenie Prus odindoeuropejskiego rdzenia oznaczajcego wod. Poniewa grupy te
www.prusowie.pl identyfikoway si przede wszystkim zeswoim otoczeniem naturalnym,
kontakt: prus@prusowie.pl s podstawy, bymyle onich jako oplemionach wodnych lub ludach
pojezierza, albo te zewzgldu nauderzajcy ksztat tamtejszej linii
Wydawca brzegowej jako oludziach lagun.
J.J. Jacek Jutrzenka Norman Davies
Warszawa 2012

Wszelkie prawa zastrzeone adna cz niniejszej publikacji nie moe by

reprodukowana ani kopiowana bez pisemnej zgody wydawcy.

Druk i oprawa Nikt nie zna Niemcw, ukrytej wtym narodzie siy barbarzystwa
Drukarnia Narodowa S.A. inieludzkiej pychy. Ten wanie nard niemiecki, kiedy poczuje si do
Krakw silny ikiedy osignie stan penej wiadomoci samego siebie
wyleje morze krwi iez, zdobywajc si naokruciestwo onieznanych
ISBN 978-83-934245-0-4 whistorii rozmiarach.
Heinrich Heine
BIAA PLAMA WZBIOROWEJ HISTORYCZNEJ PAMICI

JEST TAKIE MIEJSCE NA ZIEMI

GDZIE ZHISTORII ZNIKNO
KILKASET LAT, TO BIAA PLAMA
ZBIOROWEJ PAMICI
TO WYMUSZONA AMNEZJA
WIMI USUWANIA PRUSACTWA
ALE TEGO NIEMIECKIEGO
USUNITO WSZYSTKO
CMENTARZE IPOMNIKI
ZERWANA ZOSTAA CIGO SOWO WSTPNE
WIERZE IPOKOLE
WIELU TEGO CHCIAO

G
ZOSTAA TYLKO PUSTYNIA
ZBIOROWA AMNEZJA odna chwili zastanowienia wydaje si kwestia, jaka wyonia si
ALE JELI TACY S pozakoczeniu drugiej wojny wiatowej. Chodzio onadanie na-
CO POTRAFI PRZYWRCI zwy czci terytorium dawnych Prus, ktre weszo wskad po-
CHOBY SZCZTKI WIEDZY wojennej Polski. Zewzgldu naniechlubne tradycje germaskiego
OKULTURZE, OBYCZAJACH
IBOGACH TE, prusactwa izwizane znimi najgorsze zmoliwych skojarzenia nie
TO UCZYNI TRZEBA TO odwaono si nada temu terytorium nazw Prusy mimo, ejeszcze
WINNYCH CZCIACH WIATA wtedy zasiedlaa jewznacznym stopniu rdzenna ludno, czyli po-
NA NOWO S DRUIDZI. tomkowie Prusw, ktrzy nie majc zamiaru opuszcza ziemi swoich
INIKOMU NIE PRZESZKADZA TO.
TRZEBA WYDOBY IPOKAZA przodkw mwili osobie: Mynie Niemcy ale te nie Polacy, mytu-
WITO NASZYCH WITYCH MIEJSC. tejsi. Nakazujc powojnie deportowanie doNiemiec zterenu anek-
LUDZIE MUSZ DUSZ MIE. towanego przez ZSRR tzw. rejonu kaliningradzkiego dziesitkw ty-
WIAR IOBRZDKI sicy potomkw Prusw, Stalin dopuci si swojej kolejnej zbrodni.
WSPLN POKOLENIA NI
BO BEZ TEGO POZOSTAJ
Podobny los spotka t ludno naterenach wczonych doPolski
BEZIMIENNE GROBY NIC Ludowej zttylko rnic, epoddani przeladowaniom iszykanom
JAM ZTEJ ZIEMI tutejsi poczuli si zmuszeni opuci swoj ojcowizn iwyemigrowa
CHOCIA NIE ZDZIADA doNiemiec. Tote bya zbrodnia naywym ciele tej ludnoci. Dlatego
IPRADZIADA
ALE ITAK J KOCHAM
prastare ziemie, ktre Prusowie zasiedlili tysic lat przed pojawieniem
WNIEJ UKRYTA JEST DUCHOWA MOC si Sowian naterytorium dzisiejszej Polski, nosz teraz nazw Warmii
CI CO JESZCZE JAK WIEDZ iMazur.
ONIEJ MAJ
NIECH SI ZNAMI NI PODZIEL
BO S TEGO WINNI
Wiadomo tymczasem, ewwyniku podjtego przez Krzyakw wXIII
POKOLENIOM PRZED IPO wieku podboju ofiar zagady, ktra nosia wszelkie cechy ludobjstwa,
BO INACZEJ NIKT zgino 50 procent ludnoci wczesnych Prus, adalsze 10 procent rato-
NIE BDZIE WIEDZIA wao si ucieczk przed teutoskim mieczem dossiedniej Polski oraz
E TU KIEDY BY
naLitw iRu. Krzyacy kierowali te Prusw napierwsz lini frontu
IZWYCIA TEN POTNY
INIEZOMNY LUD swoich agresywnych wojen, zmuszajc ich niekiedy dotzw. brudnej ro-
ORAZ JEGO WIELKI DUCH boty. Z1331 roku pochodzi wiadomo otym, epodczas bitwy odPow-
cami Prusowie odmwili wykonania rozkazu Krzyakw, ktrzy polecili
Wiesaw Kubiak 2011 im wymordowanie wzitych doniewoli polskich jecw.
7
 Wedug dostpnych szacunkw Krzyacy spdzili w1410 roku
napola Grunwaldu 5 tysicy lekko zbrojnych Prusw, ktrzy nie wy-
kazali si oczekiwan odnich bitnoci, natomiast wielu znich wrcz
sprzyjao Koronie. Nie s wci bowiem znane ich zasugi dla krla
Wadysawa Jagiey, ktry dziki nim dysponowa informacj nate-
mat pozycji si krzyackich itym samym moliwoci korzystnego dla
siebie rozlokowania oddziaw polskich ilitewskich. Uwadze history-
kw polskich umyka te udzia pruskiej Chorgwi Chemiskiej, kt-
rej wpyw nalosy bitwy pod Grunwaldem uznali historycy niemieccy
zaprzyczyn klski Zakonu Krzyackiego. Niewiele zkart historii wia-
domo te tym, epoGrunwaldzie rycerstwo pruskie zdobywao zamki
krzyackie, byprzekazywa jewgesti Korony.

Bardzo wysok cen przyszo Prusom zapaci zaudzia wWoj-

nie Trzynastoletniej (1454-1466), wktrej stanli oni rwnie postro-
nie Korony. Udzia ten zlekcewayo jednak polskie monowadztwo.
Dochodzio te doincydentw, ktre wiadczyy owrogim stosunku
doPrusw. Przykad jeden zwielu: przyby napomoc krlowi pol-
skiemu iliczc 60 koni rot zaatakowa dowdca wojsk koronnych
Piotr Dunin, zmuszajc Prusw doodejcia.

Strona polska przyoya rk dokrwawego stumienia sambijskiego

powstania chopw pruskich w1525 roku, stajc postronie niemieckiej.
Fatalna nie tylko dla Prusw ale idla Korony bya polityka krlw
polskich wobec Krzyakw iich politycznych spadkobiercw. Najwik-
szym obok sprowadzenia Krzyakw doPolski bdem historycznym
okaza si wswoich skutkach Hod Pruski, jaki odebra w1525 roku
krl Zygmunt Stary odostatniego zwielkich mistrzw krzyackich Al-
brechta von Hohenzollerna. Stan on naczele enklawy niemczyzny,
czyli lennych de iure ipodlegych Koronie tzw. Prus Ksicych. Wy-
lgo si znich niemieckie prusactwo, ktre zainicjowao proces roz-
biorw IRzeczypospolitej.

Wielorakie straty poniosa zniewolona ludno pruska wwyniku na-

jazdu Szwedw wXVII wieku. Napocztku XVIII stulecia zdziesitko-
waa jprzywleczona zNiemiec epidemia dumy. Wiek XIX rozpocz Mapa Westermanns Grosser zAtlas zur Weltgeshichte rok wydania 1965
si dla tutejszych krwaw wskutkach kampani napoleosk. Wielk przedstawiajca miejscowoci wStaroytnej Grecji zokresu 200-tulat
tragedi niosy te obydwie wywoane przez Niemcy wXX wieku wojny przed Chrystusem. Trzy miejscowoci orodowodzie nazwy Prus,
wiatowe, nie mwic ju opowojennych losach potomkw Prusw. ich pochodzenie otoczone jest tajemnic.
Retorycznie zabrzmi pytanie: czy mogli oni przetrwa wsytuacji,
jak stwarzay im naprzestrzeni stuleci nie tylko Niemcy ale iPol-
ska? Przetrway natomiast nie majce nic wsplnego zdawnymi Pru-
8 9
sai nazwy Preusse iPreussen, czyli Prusak iPrusy, ale czy napewno.
Posuguj si nimi dodzi Niemcy, nie przyznajc si dopopenionej
kradziey etnicznej.
Nie mazbyt wielkiego zainteresowania Kurpiami, as topotom-
kowie Prusw, uciekinierw odokruciestw iprzemocy krzyackiej
zprzebogat kultur ifolklorem. I. PRZYBYSZE ZODLEGEJ PRZESZOCI
Powracajc dopodjtej nawstpie kwestii nazewnictwa geograficzne-
go, godzi si stwierdzi, enazwa Mazury jest tworem sztucznym, za Ma-
zurzy towodrnieniu odpotomkw zniewolonych rdzennych Prusw, lady prowadz nad Wog iDniepr
gwnie powracajcy potomkowie pruskich osadnikw zpnocnego

J
Mazowsza, chocia nie brakowao wrd nich Polakw, Litwinw iRusi- akkolwiek pochodzenie Prusw jest przedmiotem zainteresowania
nw. Wsytuacji, wktrej Krzyak zacz pisa si Preusse, anapodbitej historykw oddawna, tojednak nie udao si dotd postawi przy-
ziemi Prusai powstao pastwo Preussen, trudno si dziwi, eby niewol- sowiowej kropki nad i, atrwajca wci naten temat dyskusja
nikw, chocia dziedzicw tej ziemi, nazywa Prusami. Pozostay jednak dowodzi, eznaukowego punktu widzenia sprawa nie jest wci defini-
ponich liczne ale rozproszone zabytki, dla ktrych najbardziej waci- tywnie rozstrzygnita. Znawca przedmiotu Gerard Labuda jest zdania,
wym miejsce powinno by e Prusowie tworzyli jedn zgrup jzykowych przynalenych etnicz-
czekajce wci naotwarcie nie doszerszego zespou ludw, ktre okrelamy potocznie mianem
Muzeum Kultury Prusw. Batw; dotego zespou naleay poza nimi take liczne plemiona li-
Ijeszcze jedna kwestia, tewskie iotewskie. Prusowie jako odrbna grupa etniczna wyonili si
ktr chciabym tutaj poru- dopiero naprzeomie staroytnoci iwczesnego redniowiecza, tote
szy, amianowicie pragene- dzieje staroytnych Prusw trzeba ujmowa iprzedstawia wcisej
za Prusw, ktrym odma- cznoci zdziejami pozostaych Batw.1
wiano dotd przynalenoci Ituzasadne wyda si pytanie: skd wogle wzia si nazwa
dorodziny indoeuropejskiej. Batowie?
Napodstawie wynikw ba- Zatwrc tego terminu uchodzi XIX-wieczny filolog niemiecki, Georg
da genetycznych, jakim Heinrich Ferdynand Nesselmann, ktry specjalizujc si wbadaniach
poddali si yjcy potomko- jzyka ludw batyckich zaproponowa wcelach metodologicznych na-
wie Prusw, stwierdzi mo- zw zbiorow dla przodkw Prusw, Litwinw iotyszy. Byo tonawi-
na istnienie zwizku midzy zanie dowystpujcej uhistorykw antycznych iopartej nanie zacho-
nimi aproto-Celtami, proto- wanym tekcie Pyteasza zMassalii wiadomoci owyspie Baltia, ktr
Zygmunt Gloger Indoeuroopejczykami ipro- mylnie identyfikowano zPwyspem Sambijskim oraz dopniejszej
Encyklopedia Staropolska to-Ugro-Finami. Historycy nazwy Morza Batyckiego. Dlatego te geograf, astronom ipodrnik
powielaj podzia Prusw grecki Pyteasz zMassalii, czyli dzisiejszej Marsylii, by bliski prawdy,
naplemiona abyy totrzy etnicznie odrbne ludy zmoliwoci istnienia albowiem wedug niektrych historykw eglugi zdoa wswym rej-
autochtonicznego czwartego, ktry mg przetrwa koniec epoki lodowca. sie, jaki podj by okoo 310 roku przed Chr., wej nawody Batyku
Podzia Prusw naplemiona jest bdnym, acojedynie uzna mona, eby iotrze si owybrzea wysp duskich; std tajego wyspa Baltia.
toterytorialny podzia podczas podboju. Wiedzc, eEuropa wczesnoredniowieczna bya stratowana kopyta-
Zachcajc dolektury tej ksiki, skadam niniejszym podziko- mi dziesitkw amoe isetek tysicy kopyt koskich, ktre zostawiay
wanie p. Lechowi Niekraszowi zapodjcie trudnego tematu Prusw lad masowych wdrwek caych ludw, nie powinien dziwi wywd
iprzedstawienie go wzwizej iprzystpnej formie. Henryka owmiaskiego: Dziki badaniom jzykoznawcw, ktrzy za-

Sawomir Klec Pilewski 1

Bibliografia znajduje si nakocu ksiki
10 11
jli si analiz nazw lokalnych naziemiach ruskich (), nie ulega dzi
wtpliwoci, epierwotnych siedzib Batw naley szuka nad Prypeci
rednim Dnieprem, nad So iProtw. Dua ilo nazw wd natym
terenie zachowaa dotd pierwotne brzmienie batyckie..
Nie ulega przeto wtpliwoci, eBatowie przybyli zeWschodu ieto
Prusowie torowali innym Batom drog nad Morze Batyckie. Tajemnic
powsze czasy pozostan natomiast motywy, jakie skoniy nadwoa-
skich Prusw dopodjcia liczcej setki kilometrw wdrwki nad p-
nocny Batyk zamiast nad blisze wkocu poudniowe Morze Czarne,
ktre otworzyoby im drog dowiata kultury rdziemnomorskiej.
Otwarta wci pozostaje te kwestia etnicznego pochodzenia Prusw:
kim byli iskd przywdrowali dorodkowej Rosji? Mona jedynie zaka-
da, eby tolud indoeuropejski, azaoenie takie potwierdzaby poniekd
fakt, ewjzyku staropruskim doszukano si wiele elementw sanskry-
tu. Sowo purusah znaczy wsanskrycie ludzie itym sowem nawoywali
podobno siebie bdzcy wgstwinie lenej Prusowie. Bardziej zadowa-
lajcego wyjanienia kwestii pochodzenia Prusw mona si spodziewa
ponauce genealogii genetycznej, ktra stawia dopiero pierwsze kroki.
Mapa 1 Pnocno-wschodnia Europa okoo III wieku p.n.e.
Ludy ikultury archeologiczne.
12
Wedug prof.Labudy pierwsi inazwani przeze Protobatami przy-
bysze znad Dniepru pojawili si napoudniowych wybrzeach Baty-
ku naprzeomie wiekw VI-V przed Chr., zasiedlajc tereny pooone
midzy doln Wis, pniejszym Mazowszem idolnym Niemnem. Je-
li przyj takie datowanie, towynikaoby ztego, ePrusowie byli jed-
nym znajstarszych oile nie najstarszym zludw Europy Pnocnej.
Tymczasem pierwsze wzmianki oSowianach wEuropie Wschod-
niej pojawiy si wrdach staroytnych dopiero wVI wieku, awic
niemal tysic lat poprzybyciu Prusw natereny przylegajce odpou-
dnia doBatyku. Zprzeomu wiekw VI iVII autor zwany Pseudo-Mau-
rycym odnotowa wswoim greckim dziele Strategikon, eplemiona
Sowian kryy si polasach inabagnach, wiody upieski tryb ycia,
napaday nainne ludy itrudno im byo doj midzy sob dozgody,
poniewa jeden nie chcia ustpi drugiemu, chocia mwili wspl-
nym jzykiem. Istnienie wsplnoty jzykowej Sowian powiadczy VI-
wieczny bizantyjski historyk Prokop zCezarei, piszc, ebyy toludy
barbarzyskie oddajce cze jednemu bogu, jakim by twrca byska-
wicy. Pniejszy X-wieczny kronikarz Arab ibn Rosteh poczyni zapis
otym, ezmarych pal wogniu. Wwietle innych rde Sowianie
okazywali wobec przybyszw yczliwo, ale wwalce byli groni, palc,
rabujc isiejc groz wokoo.
Napodobny okres, czyli przeom wiekw V-VI datuj historycy po-
jawienie si naPwyspie Jutlandzkim wywodzcych si zeSkandy-
nawii germaskich Duczykw, ktrzy dali zna osobie upieskimi
wyprawami doEuropy Zachodniej inapoudniowe wybrzea Batyku.
NaVIII dopiero wiek przypady rozbjnicze iupieskie rwnie raj-
dy skandynawskich wikingw, ktrzy harcowali poBatyku naswych
drakkarach, jak zway si ich paskodenne odzie wiosowe.
Dla wszystkich tych ludw iplemion osiadli ponad dziesi stuleci
wczeniej nad Batykiem Prusowie byli obiektem nieustannych napa-
ci igrabiey. Dowodzioby totylko, ebyo poconapada icorabo-
wa. Prusowie byli poprostu zamoniejsi odinnych ludw. Itonaley
przyj dowiadomoci.
Jeli krajobraz tego regionu zachowa dodzi wznacznym stopniu
swoje surowe iniepowtarzalne pikno, plasujc si pord najbardziej
urzekajcych krajobrazw nie tylko wEuropie, tomona sobie tylko
wyobrazi t krain sprzed kilkunastu stuleci przykryt naon czas
prastar, dziewicz puszcz, warstw torfowisk, moczarw, bagnisk
imokrade oraz poyskujc lustrem niezliczonych rozlewisk ijezior
znanych dzisiaj pod takimi nazwami, jak Mamry, Niegocin, Kisajno,
Druno czy niardwy. Charakter tego miejsca naziemi uksztatowa
13
si wnastpstwie ustpienia przed dziesicioma tysicami lat lodow-
cw skandynawskich, zachowujc wiele zeswych pradawnych walo-
rw naturalnych.
Ryc. 1 Kurhan Prusa.
Nie mazatem wtpliwoci codoterytorium, jakie zasiedlili pierwot-
ni Prusowie. Brak natomiast zgodnoci wkwestii ich genezy, oczym
tak pisze historyk modszej generacji Grzegorz Biauski: Wsprawie
pochodzenia Prusw istniej obecnie dwie dominujce hipotezy. Pierw-
sza znich, rozbudowana przez niemieckiego archeologa L. Kiliana
wlatach pidziesitych () ipopierana przez cz badaczy litewskich Tacyt napisa: Zwracajc si () wprawo, spotykamy nawybrzeu
iotewskich, jak te ostatnio rosyjskich, zakada swoisty autochtonizm
Batw, ktrzy nad Batykiem mieli siedziby ju wokresie pnego je istrj Swebw, lecz jzyk zbliony bardziej dobrytaskiego. Czcz
brzu () (2000-1800 r.p.n.e.). Druga hipoteza obecnie powszechna
wPolsce przyjmuje przybycie Prusw nad Batyk dopiero wVI-V w.
przed n.e. zobszaru rodkowej Rusi dorzeczach Dniepru iWogi ()
Pierwszym ladem bytnoci Prusw nad Batykiem maby kultura
kurhanw zachodniobatyjskich. Zatym maj przemawia zarwno
dane archeologiczne (), jak te onomastyczne bogate nazewnictwo
batyjskie wrejonie Dniepru iMoskwy.
Powiedzmy sobie szczerze: dla poznania losu Prusw nie jest wko-
cu a tak istotne ustalenie, czy byli oni autochtonami, czy te przyby-
szami nad Batyk znad Dniepru iWogi.
Etnicznej materii pomieszanie
N
ie wszystko jednake wydaje si by cakiem ewidentne istd
wiele jeszcze historycznych zagadek zalega nadrodze dorozwie-
tlenia mrokw pruskiej prehistorii. Nie rozjania ich bynajmniej
kronikarstwo pnoantyczne iwczesno redniowieczne. Skrybowie
wczeni nie poddawali si bowiem zbytnio rygorom zgodnoci tego
copisz zrealiami geografii czy etnografii, albowiem, prawd mwic,
14
realiw tych nie znali. Wiedz onieznanym im acz opisywanym wie-
cie czerpali czsto zdrugiej rki bd te kierujc si wskazaniem ojca
historii, Herodota, wnioskowali zeznanego onieznanym. Wprzypad-
ku Prusw wgr wchodziy rwnie przeszkody wpostaci naturalnej
niedostpnoci ich terytorium atake opinia, ezPrusami nie sposb
byo si porozumie wadnym innym jzyku poza pruskim, ktrego
nikt nie zna. Wszystko tostanowi dzi podstaw dosnucia rnora-
kich hipotez istawiania znakw zapytania.
Nie dokoca zdoano wyjani, jaki lud kry si pod nazw Aestiw
iskd wogle wzia si tanazwa. Ztymi Aestiamialbo, jak pisz
inni, Estiami czy Estami historycy maj nie lada dylemat. Nawarstwio-
nym wok owych Aestiw lub Estiw nieporozumieniom winien jest
wznacznym stopniu historyk rzymski Tacyt zIwieku poChr. Nakar-
tach swojego dziea Germania Rzymianin w utrwali by wiadomo
oistnieniu Aestiorum gentes, czyli plemienia Aestiw, ktrych napod-
stawie zasyszanych wieci ulokowa napoudniowym wybrzeu Mo-
rza Swebskiego. Pod tnazw wystpowa wwczesnych kronikach
Batyk, za Germania nie bya pojciem etnicznym ale geograficznym.
Morza Swebskiego oblane nim siedziby Estiw, ktrzy maj zwycza-
matk bogw. Jako symbol swej wiary nosz wizerunki dzikw ().
Rzadko posuguj si elazem, czsto pakami. Zupraw zboa iin-
nych produktw ziemnych cierpliwiej si biedz, niby si tego ocze-
kiwao pozwyczajnej Germanom gnunoci. Dowodzioby toduej
pracowitoci owych Estiw.
Ten wanie historyk rzymski wprowadzi dorde historycz-
nych wczesno- redniowiecznej Europy nazw Estw vel Estiw. Na-
wiza doniej owiek modszy odTacyta geograf wiata antycznego
iautor dziea Geografia, Klaudiusz Ptolemeusz zAleksandrii, loku-
jc nad Oceanem Pnocnym tokolejna nazwa Batyku acilej
wdolnym biegu Wisy lud Osiw, ktrych nazwa wydaje si by
przetworzeniem nazw Ostw Estw. Tene Ptolemeusz nie ograni-
czy si doodnotowania tego jednego tylko plemienia, wprowadza-
jc nateren Sarmacji, ktr ogranicza miay wody Oceanu Sar-
mackiego jeszcze inna nazwa Batyku oraz Zatoki Wenedzkiej,
czyli dzisiejszej Zatoki Gdaskiej, Wenedw uznawanych przez nie-
ktrych historykw zaSowian, atake Gotw zwanych Gytonami,
dalej Ugro-Finw, Sulonw oraz spokrewnione zPrusami plemiona
Galindw iSudinw.
15

Taka batycka Wiea Babel!
T
rzeba byo kilku adnych stuleci, bypoEuropie znw rozeszy si wie-
ci oEstach. Stao si tak zaspraw podrnika Wulfstana wsubie tycki: zastyga wgbi morskiej przed milionami lat kopalna ywica
Alfreda Wielkiego, krla Wessexu. Podrnik w uda si w890 roku
pod aglem zHedeby naPwyspie Jutlandzkim nawschd, eksplorujc
poudniowe wybrzea Batyku.
Wyprawa zainteresowaa anglosaskiego monarch dotego stopnia,
ejej opis pira Wulfstana wczy dostaroangielskiej edycji dziea rzym-
skiego historyka Paulusa Orosiusa Chorografia.
Zopisu Wulfstana wynika, eobraca si on nad Zalewem Wilanym
iwokolicach dzisiejszego Elblga, gdzie nad pobliskim jeziorem Druno
natkn si nauchodzc przez nastpne stulecia zabardziej legendarn
ni rzeczywist osad portow Truso. Idopiero w1982 roku przywrci
jdohistorycznej rzeczywistoci archeolog drMarek Jagodziski. Nie
wszystkie, jak wida, relacje redniowieczne wkada mona midzy baj-
ki. Anglosaski Wulfstan, ktry okaza si reporterem nader sumiennym,
zebra natemat Estw wiele wiadomoci, ktre wopinii znawcw jego
relacji zaskakuj bogactwem dokonanych obserwacji. Stwierdzi on mia-
nowicie, enaziemie Estw skadao si kilka mniejszych jednostek tery-
torialnych oodrbnych nazwach, wtym Witland nad Zalewem Wilanym
ielud Estw oferowa obok bursztynu rwnie skry ifutra.
Wwietle relacji Wulfstana, ktry odnotowa zwyczaj picia kobylego
mleka przez monych imiodu przez plebs oraz palenia zwok zmarego,
mona byoby bez wikszego ryzyka uzna Estw zaPrusw tym bardziej,
ezczasem nazw t zastpi nazwa Prusowie odnoszca si dowszyst-
kich plemion osiadych midzy Wis iNiemnem.
Zanim dotego doszo, Estowie pojawiali si wrdach pisanych przez
blisko dziesi stuleci: odTacyta zIwieku, poprzez Kasjodora zV iJor-
danesa zVI wieku poWulfstana zIX wieku. Wiadomo jednak skdind,
ewrnych formach znalaza ona odbicie wrdach aciskich idaw- cz pnoc caej wyprawy. Zespisanego najej temat raportu korzysta
nych sagach skandynawskich, byutrwali si wwystpujcej dzisiaj nazwie
pastwa Estonia, aczkolwiek zdaniem historykw Estoczycy nie maj nic
wsplnego zBatami.
Electrum, czyli zoto pnocy
N
aprzeomie ery staroytnej iredniowiecznej poudniowe wybrze-
e Morza Batyckiego, acilej mwic pwysep Sambii, czyy
szlaki handlowe zewiatem rdziemnomorskim, amwic ci-
16
lej zRzymem. Jeden wid wzdu Zalewu Wilanego doujcia Wisy
iprzez Kujawy napoudnie kuBramie Morawskiej, drugi za wzdu
rzeki yny naKujawy idalej. Przedmiotem handlu by znany nie tylko
wRzymie, ale iwHelladzie, Egipcie, Arabii oraz Persji bursztyn ba-
drzew iglastych.
rdem tego wielkiego zaiste bogactwa byy wysoczyzny brzegowe
Pwyspu Sambijskiego zich uwarstwieniem trzeciorzdowych iw,
wrd ktrych kryy si niespotykane nigdzie indziej nawiecie wta-
kiej obfitoci pokady bursztynu. Piszc onim Tacyt wyrazi zdanie,
ewczesna ludno Sambii nie potrafia doceni jego walorw: Jakie
s jego wasnoci lub wjaki sposb si rodzi, tego zwyczajem barba-
rzycw ani nie badali, ani nie dociekali; anawet lea on dugo midzy
innymi odpadkami morskimi, a nasz zbytek nada mu rozgos. Im
samym nie suy doadnego uytku: zbieraj go wsurowym stanie,
dostawiaj nie obrobiony idziwi si cenie, jak zaniego otrzymuj.
Dziwi si tedy Tacyt, etak atwo ludzie ci pozbywali si owego cenne-
go awyrzucanego przez fale morskie electrum wzamian zarnego
rodzaju gotowe towary. Piszc obatyckim bursztynie historyk ten nie
omieszka wspomnie oGotach iEstach, podkrelajc rnice dzielce
obydwa te plemiona, zczego wynikaoby, ebursztynodajn Sambi
zasiedlali ci drudzy icowskazywaoby nato, ebyli tozca pewno-
ci Prusowie. Tymczasem bogactwo dobywanych zziemi przez ar-
cheologw artefaktw rzymskich wskazywaaby nato, epotrafili oni
dobrze wykorzystywa koniunktur nabursztyn.
Niezwykej kariery, jak zrobi bursztyn wRzymie epoki cesarza
Nerona, dowodzi zachowana relacja natemat organizowanych prze-
ze bursztynowych igrzysk. Wszystko, awic bro gladiatorw, nosze
dopozbywania si zwok umiercanych zwierzakw, anawet wyposa-
enie otaczajcego aren amfiteatru zdobi bursztyn. Nie dziwi si za-
tem decyzji owyekspediowaniu zwoli cesarskiej nadalek itajemni-
wspczesny Neronowi historyk Pliniusz Starszy, utrwalajc ten fakt
nakartach swojego dziea. Wyprawa znad Tybru doSambii spenia
oczekiwania cesarza, ktry wszed wposiadane wielkiej iloci wysoce
podanego zota pnocy. Ciar najwikszej zprzywiezionych bry
podobno przekracza 4 kilogramy, awic byo toprawdziwe trofeum.
ladem tej ekspedycji iwielu wypraw kupieckich nad Batyk byy od-
nalezione tutaj przez archeologw rzymskie fibule zdobione emali
iinne przedmioty kultury materialnej wiata rdziemnomorskiego.
Istniej podstawy dotwierdzenia, ecele tej ekspedycji miay charak-
ter nie tylko handlowy ale iwrcz wywiadowczy, tym bardziej, edzia-
17
o si tozapanowania cesarza Nerona, kiedy stojcy uszczytu swojej
potgi Rzym wykorzystywa swoj wysoce rozwinit sie wywiadow-
cz dogromadzenia informacji geograficznych, etnograficznych, lin-
gwistycznych ipolitycznych. Wszystkie jepomiecili Pliniusz wdziele
Naturalis historiae libri iTacyt nakartach swojej Germanii.
Zpocztkw VI wieku poChr. pochodzi relacja otym, jak zSambii
dotaro doRzymu poselstwo, wiozc dla krla Ostrogotw, Teodory-
ka, dary wpostaci bursztynu, bywten przekonujcy sposb nakoni
doprzywrcenia zerwanych wizi handlowych Poudnia zPnoc.
Krl Teodoryk wielkodusznie przyj dary, ale zainteresowania oy-
wieniem wymiany handlowej nie wykaza. Zhandlem tym wrnych
wiekach bywao wic rnie.
Mimo tojednak mona pokusi si ostwierdzenie, eEuropa re-
dniowieczna bya nie tylko aren wielkich migracji ale rwnie te-
renem, naktrym rozwija si handel. Zlegionami rzymskimi szli
wzawody kupcy, ktrzy spotykali si zplemionami uchodzcymi
zabarbarzyskie, coniekoniecznie inie zawsze miao wtedy konotacj
ujemn. Nonikiem bardzo wtej zreszt wiedzy oistnieniu takich ple-
mion jak Prusowie sta si sambijski bursztyn, ktry znali rwnie an-
tyczni Grecy. Std zapewne wywodzi si nieco zabawna legenda otym,
epobursztyn mia wyprawi si doSambii Jazon, chocia celem jego
wyprawy byo zote runo.
Bruzi, Brs, Pruzzi, Prusowie
W
iele musiao upyn stuleci, byPrusowie mogli wreszcie wyst-
pi przed wiatem pod nazw, ktra ich coprawda identyfiko-
waa, ale zktr oni sami nie zawsze si identyfikowali. ucja
Okulicz-Kozaryn stwierdza wrcz: Nadana przez ssiadw polskich na-
zwa: Prusowie, upowszechnia si wcigu X iXI wieku wcaym wie-
cie chrzecijaskim wzwizku zakcj misyjn w. Wojciecha ijego
mczesk mierci. Nazwa tastaa si synonimem wszystkich pogan
mieszkajcych midzy Wis aNiemnem irzadko zwracano uwag
nafakt, epoganie ci sami siebie nie obdarzali tym mianem.
Tez oobdarzeniu Prusw ich przyjt powszechnie nazw podziela
prof.Labuda: Naley przypuszcza, enazw Prusy przejli ibardzo wcze-
nie rozpowszechnili Polacy iPomorzanie; odnich przejli jNiemcy,
atake Ru (wpostaci Prousi). WXI w. rda niemieckie (Adam Breme-
ski) zanotoway istnienie Sambii iSambw (Semki), jako odamu Prusw.
Zczasem dopiero zaakceptowali oni miano Prsai, zktrego znaw-
cy tematu wywiedli uczone, jak twierdzi Adam Fischer, nazwy Prutheni
18
oraz Borussen. Std dzisiaj zajmujce si problematyk Prusw olsz-
tyskie Towarzystwo Pruthenia iznana niemiecka jedenastka pikar-
ska Borussia.
Tak jak wprzypadku genealogii Prusw, tak iwkwestii pochodze-
nia ich nazwy nie mapenej jasnoci. XVII-wieczny historyk niemiecki.
Christoph Hartknoch, by skonny przyj, enazwa Pruteni wywodzi
si zpruskiego sowa pruta bd pruota, comiaoby znaczy rozsdek
imdro. Wedug innych uczonych jest ona pochodn nazwy pierwot-
nej broni pruskiej proca.
Wrdach pisanych nowa nazwa wznieksztaconej coprawda for-
mie Bruzzi wystpia poraz pierwszy dopiero w845 nakartach spisa-
nej wRatyzbonie ksigi nauytek cesarza Niemca Ludwika II. Anoni-
mowy autor tego rkopisu wjzyku, rzecz jasna, aciskim sporzdzi
geograficzno-historyczny opis osiadych wtedy nawschd odaby
inapnoc odDunaju plemion sowiaskich, odnotowujc rwnie
owych Bruzzi. Wedug wszelkiego prawdopodobiestwa by on praw-
dopodobnie wywiadowc wsubie pastwa karoliskiego, albowiem
zebrane przeze dane wykazyway wielk przydatno docelw mi-
litarnych. Czas dowid, i bya toprzymiarka dozbrojnej realizacji
polityki Drang nach Preussen albo wrcz Drang nach Osten. Godzi
si przypomnie, enazw Geograf Bawarski nada temu dokumen-
towi nie kto inny jak podrnik iuznany zapierwszego archeologa
polskiego Jan Potocki, ktry doprowadzi dojego pierwodruku w1796
roku. Odtej pory nazwa Geograf Bawarski figuruje wrdach histo-
rycznych wielu krajw europejskich.
Kolejnym rdem, wktrym pojawia si tyczca Prusw nazwa
Brs, bya relacja podrnika arabskiego zwyprawy doNiemiec ikra-
jw sowiaskich. Jej autor, Ibrahim ibn Jakub, wchodzi wskad posel-
stwa dyplomatycznego kalifatu whiszpaskiej Kordobie nadwr cesarza
Ottona IWielkiego. Zpodry swej wlatach 965-966 sporzdzi raport
m.in. natemat pastwa Mieszka I, wktrym napisa: ZMieszkiem s-
siaduj nawschodzie Rus, anapnocy Brs. Siedziby Brs le nad
Oceanem. Chodzio, rzecz jasna, oawansowany dotego miana Batyk.
Innym jeszcze, apochodzcym zlat 991-992, rdem jest sporz-
dzony wkancelarii ksicej wGnienie dokument Dagome iudex
traktujcy odeniach doniezalenoci Kocioa polskiego odwadzy
eklezjalnej wbrandenburskim Magdeburgu. Wdokumencie tym te
pojawia si nazwa Bruzze wystpujca rwnie wbliszej przyjtemu
oglnie brzmieniu formie Pruzze bd Przze.
Nazwa Prusy pojawia si te wpimiennictwie polskim. Zpocho-
dzcych zpocztkw XI wieku iprzeoonych zaciny ywotw w.
Wojciecha dowiedzie si mona conastpuje: Nastpnie ostrzc
19
iprzygotowujc miecz sowa Boego przeciw okrutnym barbarzycom
ibezecnym bawochwalcom, zacz rozwaa, zkim najpierw [a] zkim
potem naley rozpocz walk (). Gdy tak si waha, wydaa mu si
lepsza myl, eby pj zwalcza bokw ibawany wkraju Prusw,
gdy takraina bya blisza ().
Nazw Prusy te ju spotka mona wtekcie ywota w. Brunona zKwer- II. SIA RODZINY IKULT PRZYRODY
furtu. Nauwag zpewnoci zasuguje fakt, epierwsze wzmianki
oPrusach wystpujcych ju pod ich znan dodzi nazw pojawiay
si zazwyczaj namarginesie relacji natemat wczesnej Polski, ktra
ju zaczynaa si liczy namapie rodkowej Europy, podczas gdy Pru-
sy nie byy traktowane wsposb podmiotowy. Topopierwsze. Podru-
gie: autorzy tych wzmianek nie znali krainy Prusw zautopsji, atodla-
tego, etworzce jknieje ibagniska byy wwczesnych warunkach
praktycznie niedostpne. cigajcy tutaj pobursztyn kupcy poruszali
si conajwyej powskim pasie batyckiego wybrzea, nie prbujc Prus, wtym rdzennie pruska Sambia, stanowi dzisiaj nalecy doFe-
nawet wyprawia si wgb pruskiego terytorium.
Naturalne warunki otoczenia stwarzay stan izolacji, ktra przez wiele
stuleci skutkowaa brakiem zainteresowania Prusami zestrony wcze-
snego wiata, zaktrego centrum uchodzi rdziemnomorski Rzym.
Ryc. 2 Konstrukcja pomostu wdolinie rzeki Dziergo. Zprzed naszej ery.
20
Midzy patriarchatem iwieloestwem
D
awne Prusy nie byy potg terytorialn idemograficzn. Wedug
przyblionych danych Prusowie zasiedlali obszar opowierzchni
42000 kilometrw kwadratowych pokrywajcy si wprzyblieniu
zdzisiejszymi regionami Warmi iMazur. Nieznaczna cz dawnych
deracji Rosyjskiej obwd kaliningradzki.
Naobszarze tym ya ipracowaa ludno liczca okoo 170 000 dusz,
coznaczy, ejeden kilometr kwadratowy zasiedlao wtedy rednio bio-
rc 4-5 osb. Najludniejsza bya rozcigajca si naobszarze ponad
2 tysicy kilometrw kwadratowych ziemia sambijska. Wobec moli-
woci wystawienia znacznej siy zbrojnej wpostaci wojownikw kon-
nych ipieszych historycy przyjli, egsto zaludnienia Sambii moga
wynosi nawet 10 osb nakilometr kwadratowy itym samym bya
najwysza nie tylko wdalece nie doludnionych Prusach ale iwwielu
regionach redniowiecznej Europy. S tojednak dane hipotetyczne, po-
dobnie jak analogiczne wielkoci odnoszce dossiedniej Litwy, ktrej
liczba ludnoci dorwnywaa Prusom przy gstoci zaludnienia 3 osb
oraz dootwy oludnoci 145 tysicy igstoci zaludnienia znacznie
poniej 3 osb nakilometr kwadratowy.
Dzisiaj wojewdztwo warmisko-mazurskie opowierzchni nieco ponad
24000 kilometrw kwadratowych zamieszkuje ludno wliczbie blisko 1,5
miliona, agsto zaludnienia wynosi 59 osb nakilometr kwadratowy.
Struktura demograficzna dawnych Prus wspieraa si narodzinie
stanowicej podstawow jednostk spoeczn ibya to jak pisze u-
cja Okulicz-Kozary rodzina zgboko zakorzenionymi tradycjami
patriarchatu, grupujca si wok ojca, apokrewiestwo pomieczu
stanowio podstaw jej formacji. Mczyzna by gow rodziny, jedy-
nym wacicielem caego majtku ruchomego inieruchomego itylko
on reprezentowa rodzin naforum publicznych zgromadze lauksu.
Zarzdza caym gospodarstwem, troszczy si obyt ibezpieczestwo
czonkw rodziny (), by jedynym opiniodawc, sdzi inajwyszym
kapanem.
21
 Zdostpnych rde wynika ePrusowie kultywowali wieloestwo,
akad zkilku maonek, jak twierdzi etnograf Adam Fischer, nale-
ao poprostu kupi. Forma uiszczenia zapaty moga by rnorodna:
kosztownoci, bydo, zboe albo skry. XV-wieczny duchowny, dyploma-
ta inajwikszy zpolskich kronikarzy epoki redniowiecza, Jan Dugosz,
pisa, e liczba on nie bya ograniczona, ile ich kto mg kupi, tyle
ich mia iestatus spoeczny kobiety wrodzinie pruskiej by nie dopo-
zazdroszczenia, atodlatego, ewsytuacji, wktrej nabyte ony prze-
chodziy nawasno gowy rodziny, adnego odmw nie doznaway przez kobiet.
poszanowania, skazane mimowolnie napod isuebnicz prac.
Najnowsze badania nad pozycj kobiety wrodzinie ispoeczestwie
dawnych Prus dowodz, enie wszystkie ztych stwierdze znajdu-
j potwierdzenie wanalizie rde historycznych, wtym zwaszcza
krzyackich. Ot wanie wwietle historiografii niemieckiej kobie-
ta wPrusach jawia si, jak pisze Seweryn Szczepaski wprezentacji
pracy Dariusza A. Sikorskiego, czci inwentarza wpatriarchalnym
spoeczestwie barbarzycw. Tymczasem tonie pogascy Prusowie
ale zakuci wkrzyackie zbroje chrzecijascy Niemcy byli pod tym
wzgldem blisi barbarzycom. Inaich relacjach najwidoczniej opar
si Jan Dugosz, podejmujc ten temat.
Seweryn Szczepaski pisze, eautor przeciwstawia si proponowa-
nemu dotychczas domniemaniu (czysto gospodarczemu) procederowi
zakupu ony. Widzi wnim nie tyle sam fakt kupna kobiety jako osoby,
ile wykupienia opieki nad ni (mund) zrki ojca, brata lub wprzypad-
ku wdowy pierworodnego syna lub najbliszego mskiego krewnego
(mundoalda).
Istotnym elementem (...) jest zatem zaakcentowanie pozycji kobiety
nie jako swoistego obiektu targw, ktry deprecjonowaby jej pozycj
spoeczn, ale jako osoby, ktra przechodzia drog wykupu (okupu)
pod opiek innego mskiego przedstawiciela. Kobieta zmieniajc stan,
zmieniaa tym samym przynaleno rodow, maonek za zobowi-
zany by odtego czasu otacza jopiek inaniego te spyway kon- Fakt ten wywoa nie tylko zdziwienie autora tej relacji ale ijego przyga-
sekwencje zwizane zobron honoru ony.
Autor omawianej pracy poddaje rwnie wwtpliwo lansowan
przez wielu dotychczasowych badaczy tez, jakoby synowie mieli dzie-
dziczy poswoich rodzicielach ich maonki, gdy tymczasem wgr
wchodzi mogo jego zdaniem nie tyle dziedziczenie wdw ile przejcie
nad nimi opieki, czyli mund.
Wwietle najnowszych bada podwaeniu zdaje sie ulega wiele in-
nych tez zwizanych zkwesti statusu kobiety wspoecznoci pruskiej.
Wcytowanej ju recenzji Seweryn Szczepaski pisze: Wieloestwo
uPrusw zuwagi naskal jego wystpowania nie wpywao narze-
22
komo nisk pozycje kobiety jako maonki. Wedug autora pogld ten
pojawi si wraz zbdnym interpretowaniem wykupienia opieki nad
on. Nie oznacza tojednak jakiegokolwiek przyzwolenia najej niego-
dziwe traktowanie.
Tak wic dawni Prusowie mogli wpewnym sensie uchodzi zadentel-
menw wdzisiejszym tego sowa znaczeniu. Powiedzie mona wicej:
Wedug Iura Pruthenorum kara zazranienie kobiety przez m-
czyzn bya dwukrotnie wysza ni kara zazranieniem mczyzny
Byo toco, czego nie s wstanie wyobrazi sobie nawet dzisiejsze
zwariowane feministki! Kobieta pruska nie miaa jednak szans nape-
nienie godnoci naczelnika bd przywdcy rodu. Nie korzystaa te
zprawa dodziedziczenia majtku pomu, jednake zachowywaa
wniesiony dorodziny posag. Wiele wskazuje nato, i ona Prusa nie
bya zatem niczyj wasnoci ani te niewolnic, czego mogyby im
szczerze zazdroci kobiety winnych spoecznociach.
Tak usytuowana wkontekcie spoecznym kobieta miaa doodegra-
nia niepoledni rol wyciu religijnym iponiekd politycznym Pru-
sw, albowiem wystpujc zpozycji czarodziejki bd nawet kapan-
ki moga wywiera iwywieraa wpyw napodejmowane przez wiec,
czyli zgromadzenie lokalne, wanych niekiedy decyzji. Odosobniony
coprawda acz wiele mwicy fakt zdarzy si wtrakcie oblenia gro-
du Bezledy naterenie Natangii przez Sudoww, Skaloww iNadroww,
conie omieszka odnotowa kronikarz krzyacki Piotr zDusburga:
Nameda, matka Posdraupota zrodu Montemidw, rzeka doswoich
synw: Bolej nad tym, eniegdy was zrodziam, atodlatego, enie
chcecie broni przed wrogami swojego ycia irodu. Synowie jej oraz
reszta zaogi zachcona tymi sowami wysza dowalki izabia ponad
dwa tysice ludzi zich wojska.
Tene kronikarz wspomnia te ouczcie, jak wyda Konrad Mazo-
wiecki, zapraszajc dostou pruskich nobilw wraz zich maonkami.
n, albowiem nie byo tozgodne zwczesn obyczajowoci niemieck.
Wszystko todowodzi mogo jedynie, estatus spoeczny kobiety
pruskiej nie by tak niski, jak toprzedstawiay pokolenia historykw
ietnografw.
Nadobro rodziny pruskiej godzi si rwnie zapisa chwalebn tro-
sk oludzi starszych iubogich, atake okazywan blinim yczliwo
iwielk gocinno. Doznawali jej zwaszcza kupcy ipodrnicy, awrd
nich przywoywany tutaj wielokrotnie Wulfstan. Opini tak wystawio
Prusom wielu autorw kronik, wtym XI-wieczny kronikarz igeograf
niemiecki Adam zBremy, relacjonujc opowieci powracajcych zSam-
23
bii kupcw, wedug ktrych y tam lud najbardziej ludzki, albowiem Jeli jednak pomimo toPrusowie zdoali przetrwa jako spoeczno
przychodzi zpomoc rozbitkom morskim uwybrzey tego pwyspu. doXIII wieku, awic domomentu, wktrym przyszo im ulec zorga-
Podobnie pisa oPrusach XII-wieczny kronikarz duski Helmold. Po- nizowanej przemocy zestrony krzyactwa, tozawdziczali oni ten swj
twierdzenie tej opinii znalazo si te nakartach dziea cojest tym byt spajajcej rodzin sile wizw krwi.
cenniejsze niemieckiego kronikarza zprzeomu wiekw XIII iXIV
oraz kapelana samego Wielkiego Mistrza Zakonu Krzyackiego, Piotra
zDusburga: ebra aden nie chodzi, poniewa unich zwyczaj jest taki:
kademu znich ubogiemu wolno chodzi zmiejsca namiejsce, oddomu
dodomu, anikt go nie wypdza itam moe zjada, ile si podoba.
Prusowie wyrniali si nadto trosk obliniego, nie pozwalajc,
bydowiadcza on godu iroztaczajc opiek nad starcami, cotrakto-
wano jako obowizek. Uchylajcy si odjego speniania stawali pod pr-
gierzem opinii spoecznoci. Wspomniany kronikarz duski Helmold
zawiadczy ostosunku Prusw doobcych conastpuje: A podzi
dzie, gdy kto znajdzie si wrd nich, pozwalaj mu napen wspl-
not ycia zesob, odmawiajc jednak dostpu dolasw irde.
Jak tedy iczym tumaczy sobie nie odlege chyba odprawdy stwier-
dzenie Wulfstana, e jest tam midzy nimi duo wojen? Znaczyoby
to, eowi gocinni iyczliwi wobec obcych iopiekuczy dla ludzi star-
szych Prusowie nie znajdowali midzy sob wsplnego jzyka, copro-
wadzio dowzajemnych wani aniekiedy nawet konfliktw zbrojnych.
Nader czsto jedno plemi okazywao obojtno nalos innego plemie-
nia: kiedy Barcji zagrozio niebezpieczestwo, pomocy poskpia jej
ssiednia Nadrowia. Inie byo tonic wyjtkowego wpraktyce wsp- Mapa 2 Podzia pruskiego ludu wXIII w. 1- granice Prus, 2- przypuszczalne
ycia plemion pruskich. Jest towkadym razie jedna zniewiadomych, granice ludw, 3- granice krain, 4- orodek woci.
wjakie obfituj dzieje imentalno Prusw.
Nie wnikajc tutaj wprzyczyny tego stanu rzeczy, przychodzi stwier-
dzi, eprowadzio todoosabiania zwartoci ispoistoci struktury ple-
miennej caego pruskiego szczepu. Zachowaniu tej struktury nie sprzyja- Moni, wolni iniewolnicy
o take wystpowanie istnej mozaiki odrbnych iczsto konkurujcych

zsob grup etnicznych, ktre zaludniay wiele ziem albo, jak wol inni,
krain. Warto przypomnie, enaobszarze znacznie, coprawda, wik-
szym oddzisiejszego wojewdztwa warmisko-mazurskiego ssiadoway
zsob Pomezania iPogezania, Warmia iNatangia, Sambia iNadrowia,
Skalowia iSudowia, Galindia, Sasinia oraz Barcja Wielka iMaa, wresz-
cie spokrewniona etnicznie zPrusami Jawie. Owo rozbicie plemienne
znajdowao rwnie wyraz wsferze jzykowej. Wobrbie grupy pru-
skiej pisa prof.Labuda mona () wyrni trzy dialekty: pome-
zaski, sambijski izapewne jawieski, ktrego jedynym ladem s na-
zwy miejscowe. Narzeczem pomezaskim mwiy zachodnie plemiona
pruskie; narzeczem sambijskim posugiway si prcz samych Sambw
pobliskie plemiona Natangw Skaloww iNadroww.
24
I
ntegrujcym spoeczno Prusw czynnikiem bya solidarno -
czca rodziny wsplnego pochodzenia. Tworzyy one rd, ktry re-
prezentowa szeroko pojte interesy swoich czonkw. Otrwaoci
tej kategorii spoecznej wiadczy fakt, edodzi zachoway si nazwy
kilku rodw pruskich, jak Klec iWinde zPomezanii, warmiskich
Karsinw iGobotinw, sambijskich Kandeminw iSipaynw czy na-
tangskich Monteminw.
Rd pruski peni fukcje nie tylko gospodarcze, ale rwnie i pu-
bliczne, normujc stosunki, rozstrzygajc spory miedz czonkami i
biorc czonkw w obron przed obcymi. Inn acz nie mniej istot-
n powinnoci rodu bya dbao ozachowanie dziedzicznych posia-
doci wswoich rkach, albowiem zapewniao toutrzymanie jednoli-
25
toci osadnictwa. Obowizywa przeto zakaz sprzeday ziemi obcym.
Pod tym wzgldem redniowieczni Prusowie byli oniebo mdrzejsi
odXXI-wiecznych Polan zwanych dzisiaj Polakami, ktrzy pozbywaj
si beztrosko swojej ziemi narzecz obcych.
Skoro ju owasnoci ziemskiej mowa, towiedzie trzeba iotym,
epowszechnie wPrusach przyja si jednostkowa forma wadania zie-
mi, ktrej podstawow jednostk osadnicz by zwany zpruska lauks.
Prusowie nie mieli skonnoci dotworzenia wikszych skupisk, std te
ich lauks nie przypomina wniczym wsi wnaszym rozumieniu. Gospo-
darstwa pruskie byy rozproszone istanowiy organizm autonomiczny.
Lokowano jezazwyczaj nawzniesieniach pord jezior, rozlewisk itrud-
nych doprzebycia bagien, byatwiej mc odpiera ataki napastnikw.
Ciekawe, ewielko posiadanej ziemi stanowia omiejscu rodziny
whierarchii spoecznej Prusw; wyznacznikiem tego miejsca by jej maj-
tek ruchomy, awic kruszce szlachetne, precjoza, bro, wyroby rzemiel-
nicze, stada koni ibyda, atake liczba stojcych nanajniszym stopniu
drabiny spoecznej niewolnikw. Posiadanie tego rodzaju majtku pozwa-
lao Prusowi naoddawanie si sprawom publicznym oraz zachowywanie
gotowoci doczynw zbrojnych, nie mwic ju omoliwoci utrzymy- niczny Prusw warstwy wolnych posplstwa reprezentowali oni usy-
wania wikszej liczby on, cowoczach otoczenia zapewniao mu presti
iszacunek. Tak wic orozwarstwieniu spoecznym Prusw decydoway
dwa czynniki: majtek ruchomy oraz przynaleno dorodu oddawna
osiadego wdanej okolicy icieszcego si oglnym prestiem.
Wczasach przedkrzyackich spoeczno ich tworzyy dwie zaledwie
warstwy: nieliczne acz majtne gowy rodzin zwane zaciska nobiles,
azpruska rikijs oraz stanowicy zdecydowan wikszo wolni. Tak
wkadym razie struktur spoecznoci pruskiej dostrzeg cytowany ju
dziejopis krzyacki Piotr zDusburga, nie wspominajc sowem onie-
wolnikach, ktrzy wchodzili, jak wiadomo, wskad majtku ruchomego
itym samym nie kwalifikowali si douwzgldnienia wteje strukturze.
Jeli zawierzy temu, cozaobserwowa by Wulfstan, tomonych od-
rniao odposplstwa raczenie si kobylim mlekiem, podczas gdy
ci drudzy zadowalali si piciem miodu. Ijedni, idrudzy bez rnicy
korzystali wszak zwolnoci osobistej, ktrej strzega rodowa prawo-
rzdno. Obok upodobania dokumysu irozporzdzania duym ma-
jtkiem ruchomym bardzo wska warstwa owych nobiles wyrniaa
si innym trybem ycia oraz znamienit autrwalon wzbiorowej pa-
mici genealogi, ktr opromieniay czyny wielkie ichwalebne.
Nic zatem dziwnego, espord owych monych rekrutowali si
wodzowie iwojownicy tworzcy dzieln idoskonale uzbrojon jazd
prusk. Wsferze praw iobowizkw obywatelskich nobiles nie stali
jednake wyej odwolnych, comona byoby nawet uzna zaprze-
26
jaw swoistej demokracji wwydaniu pruskim. Niemniej jednak pruscy
nobiles sprawowali wspoeczestwie rol przywdcz, ktra wpraw-
dzie nigdy inigdzie nie doprowadzia dojedynowadztwa, ale stanowia
wskanik postpujcego rozkadu spoeczestwa rodowego.
Mona byoby wic widzie wtej warstwie zalki tworzenia si
pruskiej arystokracji. Terminu tego uy zreszt prof.owmiaski,
piszc: Ludno pospolita stanowia warstw najliczniejsz. Cieszya
si wolnoci osobist () Nie znajdowali si ci wocianie odarysto-
kracji wjakiejkolwiek zawisoci osobistej () Formalnie mieli peni
praw politycznych, uczestniczyli wzebraniach wiecowych iuchwaa-
mi swymi decydowali osprawach dotyczcych zwizku terytorial-
nego. Faktycznie szli posusznie zagosem szlachetnego rycerstwa,
nasamodzielny sd zdoby si nie umieli inie byli zdolni doorgani-
zacyjnego wysiku.
w arystokratyczny charakter monych pruskich znajdowaby rw-
nie swoje potwierdzenie wredniowiecznych rdach ruskich, wkt-
rych wystpuj oni jako kniazi.
No iwreszcie niewolnicy. Wodrnieniu odstanowicej pie et-
tuowany nasamym dole drabiny spoecznej element obcoplemienny,
ktry rekrutowa si gwnie spord jecw wojennych oraz ich pro-
genitury. Gwnie, albowiem obok obcej etnicznie wikszoci trafiali
si zepchnici wstan niewolnictwa Prusowie, ktrzy utracili wolno
zpowodu popenienia przestpstwa bd te pruscy pobratymcy zziem
najechanych przez inne plemiona Prusw. Wniewol Prusw popadali
rwnie Sowianie, Germanie anawet iSkandynawowie. Jak naniewol-
nikw przystao, byli oni pozbawieni wszelkich praw, apruski waciciel
bywa ich panem iwadc. Wychowywane pod dachem Prusw potom-
stwo niewolnika zwyko czsto traktowa ten dom jak wasny arodzin
pruskiego pana jak swoich najbliszych. Wedug znawcw tematu los
niewolnikw wPrusach nie by jednak wredniowiecznej Europie naj-
gorszy, albowiem winnych stronach bywao znacznie gorzej.
Godzi si raz jeszcze powrci dorelacji Wulfstana, ktry przed de-
lektujcymi si kumysem monymi pomieci wswojej relacji krla.
Wiadomo tymczasem, edawne Prusy nie byy monarchi, azatem
pisanie okrlu byo wyrazem skonnoci anglo-saskiego kronikarza
doswego rodzaju nie obcej innym rwnie kronikarzom epoki licen-
tia fastastica. Wowym krlu Wulfstana widz historycy wybieranych
nawiecu, itonaczas okrelony, naczelnikw grodw obronnych, kt-
rzy pozakoczeniu swojej kadencji ustpowali nastpcom. Godno
tanie bya bowiem dziedziczna inaleao sobie nani woczach lokal-
nej spoecznoci zasuy.
27

Przyroda naotarzu dawnych Prusw
K
lasyk historiografii Henryk owmiaski stwierdzi: Dzi zdaje si
nie ulega wtpliwoci, eracjonalistyczne teorie powstania religii
znajduj si wjaskrawej sprzecznoci zwaciwociami ducho-
wymi pierwotnego czowieka, ktry, bdc nastrojony mistycznie, ota-
czajcych zjawisk nie potrafi tumaczy zapomoc rozumowania lo-
gicznego iwidzia wnich dziaanie tajemniczej, nadprzyrodzonej siy.
Itej nadprzyrodzonej oraz tajemniczej sile ulegali Prusowie, ktrzy
woczach badaczy ich religii uchodzili zaostatnich pogaskich Batw
wredniowiecznej Europie. Prawd zezna kronikarz krzyacki piszc,
enie znajcy Boga Prusowie czcili soce, ksiyc, gwiazdy, grzmoty
pierzaste, atake istoty czworonone.
Najbardziej ewidentnym wyrazem postawy dawnych Prusw wobec
przyrody by ich szacunek dla lasu. Tak, las zajmowa wwierzeniach
Prusw ipokrewnych im Jawigw miejsce szczeglne, gdy wmito-
logii batyjskiej jak tokonstatuje Grzegorz Biauski istniao silne
powizanie kultw zlasem. Kierujc si tak postaw, Prusowie zjaw-
n niechci chwytali zatopr zzamiarem wycicia drzewa, coKrzya-
cy uznawali zaprzejaw wrodzonego im lenistwa. Nie znali jednak bd
Ryc. 3 Puszczaskie Prusw otoczenie.
28
nie chcieli pozna motywacji tej postawy, ktr dyktowao wierzenie,
i wkadym drzewie skrywa si dusza czowieka zmarego albo te
bd majcego si dopiero narodzi. Szczeglnym szacunkiem otacza-
no drzewa stare bdce wiadkami minionych wydarze, wtym nade
wszystko za dby, wktrych przebyway duchy mczyzn oraz lipy
zamieszkae przez duchy kobiet. Jeli wic zachodzia potrzeba uczy-
nienia uytku ztopora, Prus poprzedza t czynno adresowan doza-
mieszkaego wdrzewie ducha prob owybaczenie. Cowicej, mimo
utrudnie worce czsto nawet nie karczowano pnia pocitym drze-
wie, atowcelu pozostawienia duchowi choby czci jego miejsca po-
bytu. Obowizywa te zakaz amania gazi iobdzierania pnia zkory,
atodlatego, ewprzekonaniu dawnych Prusw drzewo jak kada inna
istota yjca cierpiao zzadanych mu ran iwkocu usychao.
Jake wyej stali pod tym wzgldem redniowieczni Prusowie odpro-
stackich XXI-wiecznych wandali!
Zbiegiem czasu zwizane zlasem wierzenia ulegay modyfikacji
icis ochron objto wkocu jedynie drzewostan tworzcy wite
gaje, ale wpajane przez stulecia poczucie troski olas pozostao. Trafna
przeto wydaje si teza Dariusza Liszewskiego, etowanie system
wierze religijnych Prusw nie dopuci doprzeksztacenia niezwykle
bogatego rodowiska pierwotnej puszczy w() sabo zalesiony iubogi
przyrodniczo krajobraz rolniczy. Tak wic przez kilkanacie stuleci a
powiek XIII prastara knieja, ktra przykrywaa ponad 90 procent tery-
torium Prusw, przetrwaa wstanie niemal nienaruszonym idopiero
wczasach podboju ikolonizacji podjto jej rabunkow niekiedy eks-
ploatacj. Poprastarej puszczy pozostao ju tylko wspomnienie, ale
zachoway si jeszcze zespoy lene, ktre pozwalaj sobie wyobrazi,
czym by las wtedy, kiedy zamieszkiway go pogaskie bstwa. Jednym
znich by Medinis, odpruskiego meddin las.
Dziaaniu tego bstwa albo, jak wol inni, ducha lenego zawdzi-
cza mieli Prusowie bogactwo lasu iobfito zwierzyny oraz tajemny
nastrj wywoywany przez wycie zwierzt, szum drzew itrzask gazi.
Las, corwnie warte jest podkrelenia, okaza si wielkim sprzymie-
rzecem Prusw wczasach ich podboju przez Krzyakw, ktrych
zwiadowcy gubili si wodwiecznej guszy, bdzc pord tworzcych
zwart gstwin len sosen, wierkw, modrzewi, cisw, dbw, bu-
kw, brzz ilip.
WPrusach upowszechni si rwnie kult ognia, wody, kamieni,
zwierzt irolin, awic wszystkiego, cobyo elementem otaczajcej
ich natury.
Wczasach, kiedy wEuropie Zachodniej wznosiy si ju wniebo
wiee wspaniaych katedr gotyckich, religijnie usposobionym Prusom,
29
podobnie zreszt jak iinnym Batom, nie byy znane witynie. Miej-
scem odprawiania obrzdw iskadania ofiar by tylko las, amwic
cilej wity gaj, wktrym pon wity ogie. Byo tomiejsce, iPrusw, wielu trudnoci. Podobnie jak wprzypadku obrzdw izwy-
doktrego pod grob kary mierci nikt nie powoany nie mia prawa
wstpu igdzie nawet nie uprztano zwalonych ibutwiejcych drzew.
Ryc. 4 Polowanie na ubra.
Owyborze miejsca nawity gaj decydowa, wedug prof.Biau-
skiego, niezwyky ksztat drzewa, ktre stawao si jednoczenie jakby
centralnym punktem takiego miejsca. Niezwyky ksztat by niejako
rkojmi obecnoci bstwa. Zatakie uwaano drzewa zgaziami wy-
rastajcymi wpie lub niby rozszczepione, apotem ponownie zrose,
drzewo zniezwykymi narolami. Drzewem takim bywa najczciej
db ipod nim kapan czyni swoj liturgiczn powinno.
Nie jest natomiast tak klarownie jasna kwestia staropruskiego panteonu
czy, jak kto woli, Olimpu, atozaspraw XVI-wiecznych ipniejszych
prusko-niemieckich autorw parajcych si badaniami religii Prusw.
Naczele ich stan Szymon Grunau: najwikszy faszerz napolu historii
Batw, jak go okreli prof.owmiaski. Faszerstwo polegao miano-
wicie nawprowadzeniu domitologii Prusw issiadujcych znimi Litwi-
nw postaci antycznych bstw grecko-rzymskich, ktre jako ywo nie
miay, boinie mogy mie nic wsplnego, zZeusem, Aten, Apollinem
czy Persefon. Gdzie redniowieczne Prusy, gdzie antyczna Hellada?
Podoem, naktrym co podobnego mogo wyrosn, byo wszech-
30
mocne wdobie renesansu zafascynowanie kultur antyczn. Przyspo-
rzyo topniejszym badaczom religii dawnych Batw, wtym rwnie
czajw, tak iwkwestiach natury religijnej wyjciem zlabiryntu okazaa
si ich rekonstrukcja woparciu obardziej wiarygodne rda ni pod-
szyta fantastyk twrczo XVI-wiecznych skrybw. Iwtym przypadku
byy tonajczciej zmierzajce dowykorzenienia pogastwa nakazy
izakazy, jakie ogaszali wczeni hierarchowie Kocioa. Jeszcze wpo-
owie XV wieku gromadzenia si icelebrowania obrzdw religijnych
wscenerii guszy lenej zakaza biskup Sambii Micha. Nie by toostat-
ni tego typu ale dowodzcy silnego powizania zpogastwem werdykt
kocielnego hierarchy.
Inn ztrudnoci, jakie przyszo pokonywa nadrodze dowiedzy
omitycznym panteonie staropruskim, bya opinia XIV-wiecznego kro-
nikarza krzyackiego, jakoby wodrnieniu odSowian Prusowie nie
mieli bstw znanych zimienia. Wwietle pniejszy bada okazao si,
eopinia tabya oparta nazwykej niewiedzy kronikarza.
Zerde pniejszych wynikaoby, epanteon ten tworzyy rozlicz-
ne postacie bogw, boginek, bstw idemonw. Naczele ich sta Ocko-
pirmus, czyli pierwszy pord wszystkich bg nieba iwadca innych
bogw. Podlegali mu m.in. znane pod brzmicymi zaciska imionami
bstwa Patollus bg mierci iPotrimpus bg magii, wadca ycia
ipodnoci, atake wd morza ijezior oraz pod brzmicym zlitewska
imieniem Perkunas wadca burz iwojen. Nie jedyny todowd po-
winowactwa religijnych wierze Prusw iLitwinw albo nawet szerzej
Batw. Fakt, ePerkunas naczelne bstwo panteonu batyjskie-
go, ktrego witym drzewem by db wystpowa wjzyku otew-
skim pod nazw Perkonos, wfiskim jako Perkele, aSowianom by
znany jako Perun, wskazywaby najego genez praindoeuropejsk,
atozewzgldu napodobiestwo dordzenia perk, coznaczyo db.
Zdaniem niektrych kronikarzy te trzy bstwa tworzyy co wro-
dzaju boskiej trjcy przypominajcej czczone w wityni w Uppsali
dawne bstwa skandynawskie.
Przedmiotem szczeglnego kultu byo bstwo ziemi, ktra rodzi-
a, ywia iprzyjmowaa dosiebie pomierci. Wjej wntrzu znajdo-
wa si wiat wiecznej szczliwoci, gdzie mona byo odpocz wraz
zewszystkimi bliskimi potrudach ycia naziemi. Ziemia wwyobra-
ni Prusw nigdy nie posiadaa skonkretyzowanej postaci, oddajc jej
cze czczono wniej wszystkie witalne siy przyrody pisze ucja
Okulicz-Kozaryn. Idalej: Zgodnie zwierzeniami Prusw caa ich zie-
mia przepeniona bya istotami ywymi, awic zwierztami, ptakami,
gadami idrzewami, wktrych mieszkay dusze przodkw () Duchy
31
zapeniay izby wpostaci pezajcych wy, wskakujcych downtrz
ipozostajcych wktach ab, gniedziy si jako ptaki nadrzewach
ipod okapami dachw. Iwtedy Prusowie, ktrzy rwnie poczytywali
zawite pola, wody ilasy wedug swego rozumu, nie mieli duchom
przeszkadza.
Trzeba bowiem wiedzie, ePrusowie wierzyli wistnienie duszy nie-
miertelnej, ktra zwyka bya przechodzi wzwierzta bd drzewa.
Itopoczci tumaczy motywy ich postawy wobec flory ifauny.
Ryc. 5 Gaz narzutowy na Warmii, 9 metrw dugoci i 7 metrw szerokoci.
Obszerna praca na temat, Roberta Klimka, Seweryna Szczepaskiego
Kamienie w Historii, Kulturze i Religii.
Prusowie adresowali te swoje mody dobstw jak jeokrela
prof.Fischer, gospodarczych, ktre reprezentowaa m.in. eminele
roztaczajca opiek nad ork, siewem, zbiorem imock zboa oraz
wypdzan napastwiska rogacizn.
Byy te bstwa cile, powiedzmy, branowe, wwic strzegce koni,
byda, pszcz, ryb, zboa bd ogrodu. Powodzenie gospodarczych
czynnoci czowieka () zaleao odpostawy odnonego bstwa
pisa prof.owmiaski. Wnader pojemnym systemie wierze ludo-
wych znajdoway te dla siebie miejsce veles, czyli demony wodne
ilene, jak fauny, naidy, driady itym podobne istoty mitologiczne.
Gociy tam rwnie bstwa niszego rzdu, awrd nich skrywajce
si wzakamarkach domostwa opiekucze iprzychylne gospodarstwu
malutkie karzeki kauke.
Przywodzi tonamyl powszechne wdzisiejszej Tajlandii wierze-
nie wistnienie demonw, zjaw, upiorw iinnych pozaziemskich
istot zwanych oglnie phi czyli duchw, ktre bywaj dobre ize.
Itym dobrym wystawiaj Tajowie napostumencie przed bankiem,
32
hotelem czy innym wanym obiektem domek duchw sala phra
phum wielkoci naszego domku dla ptakw, zapalajc trociczki
istrojc wgirlandy kwiatw. Okazuje si, eowe tajskie phi s ro-
dem zpanteonu bstw hinduistycznych. Skd wywodziy si podob-
ne im pruskie kauke?
Nie wszystkie zbstw byy obiektem kultu ogu spoecznoci
Prusw. Byway te bstwa, nazwijmy to, regionalne idonich na-
ley czczona nade wszystko przez plemi Galindw bogini Curche
vel Kurko, ktra, jak pisze prof.Biauski, jest jedynym pewnym
imieniem bstwa pruskiego znanym zerda. Acozpojawiajcy-
mi si wrdach pisanych nazwami wielu innych bstw? Dowodzi-
oby towkadym razie deficytu rde dotyczcych wiedzy oyciu
duchowym Prusw.
Awic odnotowane zimienia nakartach kroniki Kurko: bstwo
pokarmu inapojw, ktremu skadano wofierze pszenic, yto, mk,
mleko imid. Miao bytoby tzw. bstwo wegetacyjne przebywajce
wanie zboa icofajce si wczasie niw, byskry si wostatnim
snopku ztego zboa. Imi Kurko wywiedziono zpruskiego kurt
budowa, tworzy istd oznaczao ono wstwrc. Dzisiejsi historycy
dopatruj si wnim personifikacji twrcy urodzaju. Jest totym bar-
dziej uzasadnione, ewedug relacji kronikarzy Prusowie zwykli byli
skada ofiary tej bogini poniwach. Oznacznie szerszym zakresie
kompetencji Kurko wiadczyaby hipotezy historykw przypisujcych
temu bstwu godno boga nieba, toznw matki bogw.
Nauwag zasuguje wtym kontekcie fakt, eKurko uchodzia
zabstwo eskie, zczym mona wiza lokalizacj miejsc kultu tego
pruskiego bstwa zmiejscami kultu maryjnego wokresie krzyackim
ipniejszym. Przykadem tego jest choby znane dzisiaj sanktuarium
maryjne wwitej Lipce. Jak dowid tego Jan Powierski, znajdowa-
oby topotwierdzenie wtym, ebogini Kurko czono zlasem lipo-
wym, awiadomo skdind, elipa bya witym drzewem zamieszka-
ym przez duchy kobiet.
Wielu historykw zwrcio uwag najaskrawe podobiestwo na-
zwy tego pruskiego bstwa zsanskryckim sowem Krk, ktre zna-
czyo tyle coczarodziejka bd czarownica. Byby tojeszcze jeden
dowd naindoeuropejsk proweniencj kultury Batw, wtym rw-
nie Prusw.
Swoisty paradoks polega natym, ezjednej strony brak jest
powiadczonych wrdach imion bogw ibstw staropruskich,
zdrugiej za istnieje multum nazw miejscowoci wywodzcych si
odich imion. Przykadem niech bdzie Kurko itakie nazwy miej-
scowoci jak, jak Kurken zczasw niemieckich oraz dzisiejsze
33
 Kurkowo, Kurkwko czy
Kurki. wiadczyoby totyl-
ko oznajdujcej potwier-
dzenie nagruncie pruskim
niezwykej trwaoci nazw
geograficznych. Wedug
tradycji wsprawowaniu
obrzdw religijnych rola
naczelna przypadaa kapa-
nom. Aczkolwiek wrol t
zwykle wchodzi celebru-
jcy uroczystoci rodzinne
kady gospodarz, tojednak
Ryc. 6 Kapan z ofiarnym kozem funkcje obcowania zboga-
mi iporedniczenia midzy
nimi aspoecznoci spra-
wowali kapani niejako zawodowi znader rozlegym zakresem obo-
wizkw. Jednym znich byo strzeenie wiecznego ognia wwitym
gaju, innym obserwacja ruchu cia niebieskich, innym jeszcze
zwoywanie wiecw ludowych czy kierowanie przebiegiem uroczy-
stoci obrzdowych. Zerde wynika, estaropruski stan kapa-
ski tworzyy rwnie pozostajce wstanie panieskim imieszkajce
wok miejsc witych kapanki, ktrych misj byo poredniczenie
midzy kobietami ibstwami.
Karier szczegln zrobi kapan znany pod imieniem Kriwe, ktry Ryc. 7 wity db Romove
rezydowa wpooonej naterenie dawnej Nadrowii, gdzie napnoc
odjeziora Mamry, miejscowoci Romowe. Kapan ten, wystpujcy te
wrdach jako Crive, cieszy si wielkim respektem nie tylko Pru- Kronikarz zanotowa: Itodbu tego, pod ktrym w Potrimpu-
sw, ale iinnych ludw batyjskich, albowiem syn m.in. zezdolnoci sa spoczywa, przybyway kobiety bagajc, aby ponownie zechcia
widzenia zmarych, przepowiadania przyszoci iinnych niezwykych jebrzemiennymi uczyni.
przymiotw. Ztego przeto wzgldu zyska woczach sumiennego Pod tym dbem Kriwe skada ofiary, jakich oczekiwali ode bogo-
naog kronikarza Piotra zDusburga niejako rang papiea, za Ro- wie icobyo bodaj najwaniejszym zobowizkw wszystkich kapanw.
mowe kojarzyo mu si zRom, czyli Rzymem. Wmiejsce pastorau Ofiary bezkrwawe ikrwawe m.in. zjecw, wtym take pojmanych
w papie pruski uywa wysokiej laski odziwnym ksztacie zwanej wwalce Krzyakw. Wedug Aleksandra Brcknera Krzyaka strojono
kriwule istd zapewne wywodzi si jego przezwisko, gdy nie byo wsukni izbroj, wyposaano wrycerski rynsztunek, wsadzano nako-
toimi. Przy blasku witego ognia Kriwe zwyk przyjmowa ofiary nia, ktrego nogi przywizywano dosupw iwznoszono zdrewna wo-
wpostaci jednej trzeciej upw zdobywanych wwyniku wypraw wo- k stos, bygo wkocu podpali. Inni jecy krzyaccy, ktrych przy-
jennych, poczym zgodnie ztradycj rzuca wszystko naponcy stos. wizywano dodrzewa, padali pod ciosami wczni. Skadano te ofiar
Doniego naleao natomiast skadanie ofiary bogom. zkoni, bykw, kozw, wi ikur oczarnym najczciej upierzeniu.
Taki wity db wznosi si te wmiejscowoci Romowe, su- Wysoce zabobonnym Prusom nie byo obce pragnienie poznawania
c zasiedzib pruskiej trjcy, awic bstw Patollusa, Potrimpusa przyszoci it ich przemon potrzeb zaspokajali kapani wystpu-
iPerkunasa. jcy wroli wrbitw. Przyszo t odczytywali oni zgwiazd, lania
34 35
nawod roztopionego wosku ioowiu, zponcego ognia, zunosz- Dokasty kapaskiej naleeli wdrujcy odjednej dodrugiej odda-
cego si dymu, zeszka izwierciade iwzludzkiej ibydlcej krwi, lonej odsiebie zagrody znachorzy egnoci, bydemonstrowa swo-
zwntrznoci oraz zpiany piwa. Towarzyszyy temu wielce tajemne je szarlataskie praktyki. Naleeli te zielarze zelininkai, ktrych
obrzdy imagiczne zabiegi. Nie naley jednak zbytnio dziwi si re- wiedza owaciwociach zi bywaa ludziom zdecydowanie bardziej
dniowiecznym Prusom, skoro iwXXI wieku nie trudno spotka ludzi pomocna odzakl znachorw.
opodobnej mentalnoci iprzekonanych omoliwoci przeniknicia Jak ztego wszystkiego wynika, do wiele wiadomo oreligii iwie-
swojego losu. Pruscy wajdle, czyli dawni wrbici mogliby dzisiaj zna- rzeniach pogaskich Prusw mimo, eten akurat temat nie absorbo-
le pene zatrudnienie. wa parajcym si tym tematem kronikarzy idziejopisw wstopniu
szczeglnym. Dlatego trwaj wci badania nad ich kultur duchow.
Zwrbami jak tozwrbami Nie zmieni one jednak dotychczasowego stanu wiedzy, wedug ktrej
rdem ich pogaskich wierze podobnie jak wszystkich Batw,
Piotr zDusburga odnotowa przypadek tragedii, jak sprowadzi- atake wielu innych ludw wczesnoredniowiecznej Europy bya
a pewna cieszca si ich uznaniem ogu wrka icoprzedstawi- przyroda wewszelkich jej postaciach.
a prof.ucja Okulicz-Kozaryn: Pamitamy, ewpewnym okresie
wGalindii nastpi niezwyky wzrost urodze dzieci iezgromadze-
nie oglne postanowio, bywszystkie nowo narodzone dziewczynki
zginy, matkom za, ktre si temu przeciwstawiay, kazano obci
piersi. Ot zrozpaczone () kobiety galindzkie uday si doowej
wrki dajc rady, jak ukara maj swych okrutnych mw. Wr- III. PRUSKI DZIE JAK CO DZIE
ka zwoaa wszystkich moniejszych panw ziemi galindzkiej ioznaj-
mia im objawion jej wol bogw, aby bez broni itarczy wyprawili
si naziemie sowiaskie iwydali wojn chrzecijanom. Ufni wnie- ycie pod somian strzech
omylno swych bogw iich kapanki ochoczo wyruszyli wszyscy

Z
zdolni dopodjcia takiej wyprawy. Irzeczywicie zaskoczeni napa- astanawia musi, naczym wojaujcy popoudniowym wybrzeu
ci mieszkacy pogranicznych wsi polskich nie zdoali si obroni, Batyku Wulfstan opar swj zapis, ekraj Estw, ktrych bra
Galindowie za zwielkimi upami, jecami itabunami zrabowanych naley zaPrusw, jest bardzo duy ijest tam wiele miast. Stwier-
konin ibyda wracali radonie doswych domw. Wczasie powro- dzenia tego nie uzasadniaaby wczesna struktura osadnicza, oktrej
tu kilku wzitych doniewoli jecw zdoao uciec idonie swoim, dodzi nie wiadomo, coprawda, zawiele, ale to, cowiadomo, wyklu-
ewcaym pogaskim zastpie nie maani jednej tarczy, ani adnej czaoby istnienie jakiejkolwiek urbanizacji.
broni. Zachceni tym chrzecijanie dogonili Galindw, wszystkich Kronikarze redniowieczni czsto sigali policencj nafanta-
zabili, aupy ijecw odebrali. zjowanie, ktre uzna bymona zaprototyp dzisiejszych newsw
Skoro nie wszystko, cozanotowali kronikarze, znajdowao potwier- medialnych.
dzenie wfaktach, mona zaoy, eitaopowie naley dokategorii Surowy krajobraz Prus urozmaicay rozrzucone poszczerym bezlu-
nieprzyjaznych Prusom legend, atodla usprawiedliwienia tego wszyst- dziu naskraju kniei samotnicze sadyby, wktrych pdzia swj spokoj-
kiego, cowyczyniali Krzyacy. ny naog ywot ludno tej krainy, uprawiajc swoj ziemi. Wmia-
Pod nazw wajdli wystpowali take czarownicy, jako elud pruski r rozrastania si rodziny pojawiay si nowe chaupy, tworzc osady
wysoce ceni sobie wszelkiego rodzaju czary, ktre przetrway nate- naksztat przysika zusytuowanym porodku placem iwitym d-
renie pniejszych Prus Wschodnich doXVII stulecia. Byy one, jak bem. Itaki przysiek, czyli pruski kaym, wraz zzabudow wpostaci
sdzono, pomocne wodnajdywaniu zodzieja koni. Doczarodziejw obiektw gospodarczych, jakimi by otoczony dwr lokalnego wodza,
naleao te powicanie amuletw seitai, ktre przyjmoway ksztat mg bra Wulfstan zagrd albo, jak kto woli, miasto.
kw dzika i jeli wierzy relacji Tacyta byy ju wtedy wuyciu Tak byo wkadym razie doXIII wieku. Owsiach wnaszym po-
powszechnym. jciu nikt wdawnych Prusach nie sysza. Inie zawiele te dzisiaj
36 37
byoby wiadomo opruskim budownictwie, gdyby nie pozostawione wajc jepopioem, aby ogie przetrwa dodnia nastpnego. Przy tym
przez Dugosza, Kallimacha iinnych kronikarzy opisy budownictwa kobiety nadrawskie wypowiaday sowa: wity ogieniaszku, piknie
Sowian, ktrych siedziby prawdopodobnie zbytnio nie rniy si ci okrywam, aby si namnie nie gniewa.
oddomostw pruskich. Ztego samego rda wiadomo, obok chaty Prusowie budowali obiek-
Podobiestwo, by moe, istniao rzeczywicie, ale wyania si pyta- ty gospodarcze, wtym pichlerze naziarno, stodoy ianie, wktrych
nie, kto nakim si wzorowa: Prusowie naSowianach czy odwrotnie, znajdowa si piec kamieni polnych, naktre poich podgrzaniu lano
skoro ci pierwsi pojawili si wtym rejonie Europy kilkanacie stuleci wod. By tozatem rodzaj dzisiejszej fiskiej sauny. Powstaway te
wczeniej ni ci drudzy. stajnie isuszarnie nazboe. Wod czerpali Prusowie zestudni, ktr
Ztych opisw wynikaoby stwierdza prof.Fischer ebudowa- byo obudowane rdo. Opis reliktw tego budownictwa zachowa si
no domy zdrewna isomy. Miay one ksztat owalny, zwajcy si a- wzapiskach XVII-wiecznego etnografa Praetoriusa iinnych badaczy
godnie oddou dogry, byy ni- ladw dawnych Prusw. Wszystko todowodzio wysoko rozwinitego
skie, dla dymu wchatach istnia kunsztu budownictwa itakiego poziomu urzdzania pruskich sadyb.
otwr, anawet czasem jakby Bdcy najstarszymi mieszkacami wtym regionie Europy, Prusowie
rodzaj komina () Naokrele- nikogo wtej dziedzinie nie naladowali; odwrotnie, mogli suy wzo-
nie domu istniay rne nazwy. rem dla innych.
Byy nazwy podobne dolit. na- Wszystko, conaten temat dzisiaj wiadomo, nie oddaje penej wiedzy
mas itroba, jak wiadcz otym natemat pruskiego budownictwa, zktrym cowarto tutaj odnotowa
nazwy pruskie miejscowoci niewiele wsplnego matzw. mur pruski, czyli konstrukcja szachul-
iosb, jak Troben, Namkant. cowa, jak tworzy drewniany szkielet wypeniony ceg, glin, trzcin
Namus by todom bez pieca, bd innym materiaem budowlanym. WPolsce mur pruski zachowa
tylko zogniskiem (). Okno na- si m.in. naHelu iwinnych miejscowociach Polski gwnie pnoc-
zywao si lanxto, cowzwizku nej. Nazwa mur pruski jest polska, gdy wniemieckim wystpuje jako
zlit. langalis dymnik oznacza, Fachwerk, wangielskim frame-work, wefrancuskim cloison de
ebyo ono dawniej zarazem charpente, apoacinie craticii parietes, albowiem ten typ konstruk-
otworem naujcie dymu (). cji budowlanej pojawi si ju wstaroytnoci, cilej wgreckich My-
Pod tym oknem znajdowao si kenach iTirynsie, apotem wRzymie.
ognisko, zwykle wrodku izby, OdXII wieku zacz wystpowa wEuropie napnoc odAlp, ale
zwane pelanno (). uczywo dopiero wwieku XIX wobec deficytu drewna przyj si ju powszech-
(luckis) suyo doowietlenia nie wwielu krajach. Nie jest wykluczone, eten typ konstrukcji bu-
izby (). Natomiast mamy r- dowlanej by rwnie znany Prusom.
ne okrelenia pieca. Gdy ogie Jeli cokolwiek wiadomo obudownictwie Prusw, tozdaniem
pali si napodwyszeniu uo- prof.Okulicz-Kozaryn wiedz te zawdzicza naley archeologii, gdy
onym zkamieni (stabis), nazy- wprawne oko archeologa potrafi wyrni odpowiednie zaciemnienia
wano tostabni, awic piec ka- pozostae powbitych supach, rozoonych bierwionach cian, paleni-
mienny. Inaczej nazywa si piec skach, jamach zasobowych, wktrych przechowywano zboe iyw-
piekarski, mianowicie wumpnis, no oraz fundamenty kamienne niektrych domw. Nieoceniony
dom za zpiecem piekarskim wczasie tych bada jest take rozrzut uamkw naczy glinianych,
piekarnia, zwie si umnode (). rozbitych niegdy iporzuconych, ktre przetrway wziemi, ateraz,
Wrodku kamiennego ogni- Ryc. 8 Plan i rekonstrukcja domostwa. wczasie orki, s wyrzucane napowierzchni.
ska znajdowao si wgbienie, 1000-550 p.n.e. Napodstawie wynikw wykopalisk stwierdzi zatem mona, eobok
wktre gospodyni zgarniaa Fundamentem byy ukadane kamienie. domu gospodarza, jego rodziny isuby naowe samotnicze zagro-
wieczorem zarzewie, przykry- dy pruskie skaday si te liczne niekiedy zabudowania gospodarcze
38 39
obardzo rnym przeznaczeniu. Tworzyy one otoczon potem zka-
mienia polnego cao przypominajc rodzaj twierdzy nazywanej but-
tan, czyli dom, ktrym wada ojciec rodziny buttantaws. Zwracano
si do rwnie per butta rikians, przy czym todrugie sowo znaczyo
pan, wadca, ksi. Wedug zapiskw Dugosza, copotwierdzili p- balsinis. Sowo tomataki sam rdosw jak siodo, ktre wjzyku
niej archeolodzy, podstawowym budulcem Prusw byo drewno, za
fundament domu zkamienia. wiadczy totake wiadczy owysokich
umiejtnociach Prusw wdziedzinie budownictwa.
Aczkolwiek nie wiadomo, jak wyglda dach pruskiego budynku,
tojednak wiele wskazuje nato, emg toby todach dwuspadowy sca dosiedzenia przy stole lub ognisku; najczciej wykorzystywa-
niekiedy zpodcieniem wcianie szczytowej. Dozadaszenia swoich bu-
dowli Prusowie uywali nie tylko somy itrzciny, ale idranic, czyli
rodzaju desek.
Stosowan powszechnie technik budowlan byy konstrukcje palowe,
czyli budynki stawiane napomostach, ktre wspieray si napalach wbi-
tych wziemi albo dno jeziora. Stanowiy one doskonae zabezpieczenie
przed deszczem ichodem, atake przed dzikimi zwierztami. Pomosty
owe suyy nade wszystko bartnikom, pasterzom istranikom. Trady-
cje tego budownictwa sigay bardzo odlegej przeszoci, kiedy napo-
mostach wzatokach jezior powstaway cae osady. Znane byo te Pru-
som budownictwo zrbowe, doktrego uywano okrglakw. Oprcz
ka, asowo towwielu przypadkach naley rozumie umownie
jako miejsce dospania, byy wwiekach rednich sprztem powszech-
nym wrd Prusw, wykonanym zdrewnianej ramy przykrytej pod-
cik zlici, trawy lub siana. Uywano take poduszek, ktre zwano
pruskim nazywao si balgnan. Zapewne wic pocztkowo zamiast
poduszki uywano zwykej podkadki pod gow lub wanie sioda.
Przykrywano si zapewne pachtami lub skrami ().
Uzupenieniem wyposaenia izby wdomu pruskim byy miej-
no wtym celu pnie drzew, cho znano take awy, zydle istoki. Izb
owietla ogie palcy si napalenisku lub uczywo, przewanie sosno-
we stwierdza napodstawie wynikw swoich prac wykopaliskowych
prof.Okulicz-Kozaryn.
Standard ycia wPrusach redniowiecznych nie odbiega wjedn
czy drug stron odtego, jaki by udziaem plemion ssiednich, apod
niektrymi wzgldami mg by nawet wyszy.
Praca wpolu, lesie iwzagrodzie

Z
wznoszenia obiektw naziemnych dryli ziemianki, ktre okazyway pierwotnym majestatycznym iwspaniaym pejzaem dawnych
si nader uyteczne jako schronienie podczas wojen inapadw. Prus napewno nie sza wparze uyteczno gospodarcza ich
Mniej wiadomo owyposaeniu i, jak bymy dzi powiedzieli, aran- ziem idlatego trudno byoby zaliczy Prusy dokategorii potg
acji wntrza pruskiej chaty, gdy temat ten nie zainteresowa pisu- ekonomicznych. Narolnictwie stanowicym podstaw caej ich go-
jcych oPrusach kronikarzy redniowiecznych. Sprawa nie jest jed- spodarki nie sposb byo zbudowa tak potg. Apoza tym ile mieli
nake dokoca beznadziejna atodziki sprztom, jakie zachoway si oni ziemi uprawnej, k ipastwisk dodyspozycji, skoro cztery pite
dowiekw XVII inawet XVIII wrejonie Krlewca iMalborka. Owe powierzchni ich terytorium przykryway odwieczne puszcze ibagni-
stoy, stoki iskrzynie stanowiy umeblowanie domw monych. ska? Jedni zbadaczy utrzymuj przeto, egospodarka rolna Prusw
Odnaleziony fragment skrzyni wiadczy owysokim poczuciu este- miaa charakter ekstensywny, inni natomiast dowodz, epowiela-
tyki, gdy domowe te sprzty byy rzebione iposiaday ornament nym przez niektrych historykw mitem jest imputowanie im niskiej
geometryczny owzorach uywanych szczeglnie czsto wwczesnej kultury agrotechnicznej.
ceramice, amianowicie lini zygzakowat ifalist () Nazwa stalis () rednia wielko powierzchni ziemi nalecej dojednego gospodar-
wiadczy oistnieniu stow. Tak towidzia zajmujcy si przed wielu stwa nie przekraczaa 20 hektarw rozrzuconych midzy zagajnika-
laty Prusami etnograf Adam Fiszer. mi iugorami. Owikszej wasnoci ziemskiej mona mwi dopiero
Wicej wiedzy naten temat dostarczaj wyniki niedawnych prac wy- odXIII wieku poczynajc, awic odczasw podboju krzyackiego.
kopaliskowych. Wnosi znich naley, enajwaniejszym icentralnym Prusowie stosowali ju podozmian, awic dwjpolwk, apotem trj-
miejscem wchacie pruskiej byo palenisko albo piec, za dym wydoby- polwk. Ziemi spulchniali cignionym przez konie albo woy drewnia-
wa si przez otwr wdachu. Wok paleniska stay garnki zestraw, nym lemieszem iradem oraz bron, azboe cinali sierpem, poczym
awpobliu wisiay nalinach zyka koyski. Wzdu cian znajdoway wizali jewsnopy iustawiali stogi. Widok pola wczasie niw przypomi-
si przykryte skrami nary zkamieni iziemi suce dniem dosiada- na wic nasze pole sprzed wprowadzenia niwiarek ikombajnw.
nia anoc dospania. Poletka swoje obsiewali Prusowie ytem, pszenic, prosem, jczmie-
40 41
niem inade wszystko owsem wyse, zktrego sporzdzali ulubion Las przyciga te Prusw zajmujcych si bartnictwem, albowiem
potraw meltan iktrym karmili konie. Wogrodach uprawiali groch, tak jak kobyle mleko nastole monych, tak mid pitny musia si znaj-
bb, fasole, gryk, buraki, brukiew irzep, ktra uchodzia uPrusw dowa nastole posplstwa, aiwosk by te nader przydatny. Std te
zanajwyej cenion jarzyn. Wsadach dojrzeway jabka, gruszki, wywodzio si poszanowanie prawa wasnoci barci, albowiem odnale-
liwki iwinie. Odtej strony patrzc, Prusowie nie ustpowali innym ziona wlesie bar stawaa si wasnoci jej znalazcy. Prusowie opa-
plemionom redniowiecznym. nowali rwnie umiejtno zwa-
Uznan specjalnoci Prusw bya hodowla koni, ktre uchodziy biania rojw pszcz dodziupli
zazwierz wite. Miejsce szczeglne zajmowa ko biay. Wcelu za- starych sosen. Taki bartnik pru-
pobieenia lub choby utrudnienia ich kradziey, Prusowie mieli zwy- ski wyprawia si dolasu nawie-
czaj wypalania naich grzbiecie znakw wasnociowych. Hodowali te le tygodni, atowcelu porzd-
woy, czerwone bydo rogate, trzod chlewn, kozy iowce, atake kury kowania barci, dogldania roju
ikaczki. ipobierania miodu oraz wosku.
Ostpy lene wabiy Pru- Oznaczeniu bartnictwa wiad-
sw wszelak zwierzyn czy zkolei fakt, eodpruskie-
idlatego owiectwo byo dla go sowa bartis bar pochodzi
Prusw nie mniej wane. nazwa krainy Barcja, natomiast
Polasach harcowa gru- sowo druvis sztucznie wyko-
by zwierz: tur, ubr, nied- nany otwr dobarci dao po-
wied, o, bbr idziki ko, cztek nazwie krainy Nadrowia.
nie mwic ozwierzynie Tak przynajmniej sdz znawcy
drobnej. Niestety, czo- przedmiotu.
wiek jest istot bezrozum- UPrusw terminowali za-
nie zachann idziki ko pewne bartnicy wywodzcy si
Ryc. 9 Tur wedug Zygmunta Herbersteina uleg wytpieniu wXVII, zKurpiw. Mona chyba nawet
zpoowyXVI w. wytpiony wpolowaniach. niedwied iubr wXVIII, Ryc. 10 Rekonstrukcja sposobu po- powiedzie wicej: odPrusw
abbr wXIX wieku. Otym bierania miodu z barci przez Prusw. zaporednictwem Kurpiw prze-
jednak, czym wstrukturze jli Sowianie wiedz opszcze-
gospodarki dawnych Prusw byo owiectwo, dowiody wyniki wyko- larstwie iwytwarzaniu pitnego
palisk archeologicznych. Dziki nim udao si wydoby spod ziemi miodu, albowiem pamita wci trzeba, etooni byli owiele wiekw
cay bogaty arsena owiecki, wtym oszczepy, kije, wnyki, sieci, topory, starsi imieli si czym dzieli zmodszymi. Mona chyba powiedzie
noe iinne narzdzia. jeszcze wicej: Prusom iKurpiom wsplne byo umiowanie wolno-
Ciekawe pytanie stawia Cezary Tryk: Czy Prusowie znali owy ci, albowiem ijedni, idrudzy nie zaznali nigdy paszczyzny; elementy
zsokoami przed przybyciem Zakonu Krzyackiego? Iodpowiada: stroju kobiecego, jak charakterystyczne wysokie iokrge czepce kur-
Wrdach pisanych potwierdzeniem naistnienie sokolnictwa wPru- piowskie wskazywayby naich pruskie pochodzenie.
sach () S nieliczne wzmianki wkronikach krzyackich. Wkronice Osobn gazi gospodarki Prusw byo rybowstwo, jak bymy
Piotra zDusburga oraz uMikoaja zJeroszyna, apniej take wKro- dzi powiedzieli, rdldowe, albowiem wyprawianie si zsieciami
nice wielkich mistrzw Muriniusa, odnajdujemy wzmianki, epodczas namorze nie leao naog wnaturze Prusw. Znacznie chtniej
obrzdku pogrzebowego Prusw wraz zciaem zmarego palono ptaki zastawiali byli wjeziorach istawach wicierze, uywajc te haczy-
drapiene ie skadanie ptakw drapienych nastosie wraz zezmar- kw, czerpakw, podrywek, wdek, ocieni iinnych narzdzi latem
ym potwierdza przywizanie Prusw dotego rodzaju oww. Mona acignionego nalinach niewodu zim. Prusowie opanowali te
te przyj zawmiar pewne, eowami tego typu trudnili si pruscy hodowl ryb wwodach stojcych. Kronikarz krzyacki odnotowa,
nobiles, czyli warstwy wysze. edziki takiej hodowli ludno jednego zgrodw wNadrowii wy-
42 43
trzymaa dziewicioletnie oblenie. Wszystkie te iinne prace, kt- lorowe, jak ow, srebro, mied oraz cyna. Uzasadnione zatem wydaje si
re byy zajciem ubocznym inie doprowadziy dowyksztacenia si stwierdzenie, ePrusowie osignli wysoki stopie rozwoju metalurgii.
zawodu rybaka czy bartnika, podejmowanym latem. Lato pruskie wiadczyby otym XVII-wieczny Sownik Elblski, wktrym pomiesz-
trwao odustpienia lodw narzekach oraz jeziorach ikoczyo si czono nazwy kilkudziesiciu pruskich wyrobw zelaza. Nic przeto dziw-
wmomencie pokrycia tych wd pierwszym lodem. Zim Prusowie nego, ekowal wutris cieszy si wspoecznoci estym rwnie wysok.
oddawali si pracy wzagrodzie. elazo nie znajdowao zastosowania wbudownictwie.
Wczasie, kiedy kobiety zasiaday doprzdzenia itkania zlnu iwe- Gbokie zdziwienie nie tylko kupcw zagranicznych, ale iKrzya-
ny, mczyni zabierali si doszycia zeskr koskiej uprzy, futer kw budzi fakt, eznane Prusom zoto isrebro nie miay dla nich
iobuwia. Dogarbowania skr uywano czerwonego barwnika do- wikszej wartoci. Tumaczy mona tornie, ale rwnie dobrze mo-
bywanego zrobakw zwanych wormyan bd warmun, odktrych go totylko potwierdza znaczny poziom zamonoci Prusw, ktrzy
tosw niektrzy badacze wywodz nazw Warmia. doskonale obywali si bez pienidza, chocia by im on znany odcza-
Inni kierowali si dokuni, gdzie odbywaa si obrbka elaza, zktre- sw rzymskich.
go wykuwano rnorakie narzdzia ibro. Okazuje si, naterenie daw- Wysoki poziom pruskiego rkodziea reprezentowao garncarstwo,
nych Prus wystpoway tzw. rudy darniowe, zktrych wytapiano elazo ktre dostarczao wypalanych wpiecach naczy glinianych nauytek
gelso. Umiejtno t posiada kady praktycznie wieniak, ktry by domowy. Poziom ten zapewniao stosowanie znanego oddawna Pru-
rwnie obsugujcym piec hutnikiem. Jeden ztakich piecw datowany som koa garncarskiego. Wczeniej naczynia gliniane lepiono wrku.
naVI lub VII wiek odkryto wWyszemborku koo Mrgowa. Ten piec hut- Takimi lepionymi pucharami glinianymi wznosili Prusowie toasty zwie-
niczy skada si zkotlinki, czyli jamy wykopanej wziemi, orednicy 45 lu bardzo rnych okazji. Iznw odwoajmy si dowiedzy archeologa
cm ipostawionego nad ni glinianego komina. Komin napeniano war- natemat naczy: Wykonywano jezgliny, doktrej dodawano niewiel-
stwami rudy zwapnem iwgla drzewnego. Nastpnie rozarzano wgiel kie iloci odsianego tucznia kamiennego lub piasku. Zewntrzne po-
wkominie, regulujc dopyw powietrza przez wybijanie prowizorycznie wierzchnie powlekano rzadk glink, przez copowypaleniu nabieray
zatkanych otworw wciankach bocznych, umieszczonych narnych piknego, intensywnie czarnego lub czerwonego koloru. Niemal kade
wysokociach. Wten sposb wcigu kilku godzin uzyskiwano tempera- naczynie bogato zdobiono rnymi kombinacjami bruzd, kresek, li-
tur okoo 1200 1400 stopni Celsjusza. Wtedy te nastpowa proces nii falistych, kkami, dokami, stempelkami. Wyrniajc form re-
redukcji tlenkw elaza () Wgrnej czci komina gromadzio si prezentoway wspomniane ju pucharki napustych nkach pisze
elazo () Poostudzeniu piecowiska odbijano bry elaza, tak zwany woparciu owyniki prowadzonych przez siebie prac wykopaliskowych
ks, ktry nastpnie oczyszczano kuciem nagorco. Zjednego takiego prof.Okulicz-Kozaryn. wiadczy towszystko nie tylko ostosowaniu
komina uzyskiwano bry elaza wowadze 3,5-5 kg, cozapewne byo wysoko rozwinitej ioryginalnej, pruskiej technologii wytwarzania, ale
iloci wystarczajc nabiece potrzeby jednego gospodarstwa wcigu iogbokim zmyle artystycznym Prusw, ktrzy ipod tym wzgldem
roku prezentuje tech- mieli czym zaimponowa innym ludom. Nie byo im te obce kowal-
nologi staropruskiego stwo, odlewnictwo, kamieniarstwo, garbarstwo, bednarstwo, ciesiel-
hutnictwa prof.Okulicz- stwo, plecionkarstwo, brzownictwo czy wyrb zdradzajcych subtelny
Kozaryn. zmys artystyczny kobiecych ozdb zmetali.
Ztych przeto wzgl- Tak wic wczasie wolnym odzaj wpolu, wlesie inad wod, atak-
dw dawne Prusy pokry- e ododpierania czstych atakw zzewntrz Prusowie pdzili ywot
waa sie tzw. dymarek ludzi bardzo pracowitych.
hutniczych iwarsztatw
kowalskich, ktrych wy-
roby nie zawsze pokry-
way potrzeby zwaszcza
Ryc. 11 Narzdzia domowego uytku. militarne. Wkuniach
Ko III-II wiek p.n.e. odlewano te metale ko-
44 45

Biesiada namod prusk
N
ahojnie wyposaonej przez natur wpikno acz relatywnie ubo-
giej odstrony walorw uytkowych ziemi lud poza zdarzajcymi
si latami nieurodzaju naog nie dowiadcza godu. Odwrotnie,
ziemia tapozwalaa wyywi wszystkich, aniekiedy cakiem wystawnie
biesiadowa itonie tylko wkrgu najbliszych. wiadczy tobymogo
oich rozwinitej sztuce kulinarnej, ktr chtnie prezentowali przyby-
wajcym zdaleka gociom. St pruski bywa wic zastawiony nader
obficie, aokazji kutemu bynajmniej nie brakowao.
Okazj tak byy nade wszystko uroczystoci rodzinne oraz obrz-
dy iwita celebrowane zracji bardzo rnych, jak naprzykad przy-
padajce nakoniec lata zakoczenie prac niwnych. UPrusw byo
towito bodaj najwiksze. Nie obywao si, rzecz jasna, bez modw
dzikczynnych iwicej ni sutej uczty. Itaka poczona ztgim pija-
stwem mczyzn oraz rwnouprawnionych pod tym wzgldem kobiet
uczta poniwna trwaa kilka nocy zrzdu, bowiem zgodnie zprzyj-
tym obyczajem Prusowie zwykli byli ucztowa odwieczora dorana.
Dziw bierze, jak tosi stao, enie doszo dozawarcia trwaego aliansu
midzy tak bliskimi sobie zracji skonnoci dogustowania wpijatyce
ludmi jak Prusowie iPolanie!
Rwnie podniosa acz mniej ju huczna uroczysto poczona
zucztowaniem przypadaa wiosn namoment pierwszego wyjcia
dopracy wpole. Nie obywao si te bez biesiady familijnej zokazji
narodzin, oenku aiodejcia wzawiaty. Aprzez cay ten czas opo-
wiada Wulfstan kiedy nieboszczyk jest wdomu, pij tam ibawi si
a dodnia, wktrym go spal.
Mylne atoli byoby mniemanie, jakoby ycie Prusw mijao wycz-
nie naucztowaniu ipijastwie, oczym zwielk luboci rozpisywali
si zwaszcza kronikarze krzyaccy. Tonie byo tak, albowiem nate
lukullusowe biesiady ilibacje trzeba byo rwnie itociko latem
oraz zim pracowa. Nacodzie menu byo cakiem zwyke iproste.
Dlatego wiedza naten temat pochodzi nie tyle zzapiskw kronikarzy,
ktrych nie interesowao tocozwyke, ile zemudnych docieka ar-
cheologw ietnografw.
Zprostot potraw sza wparze prostota stoowych utensyliw, kt-
re ograniczay si zwykle doglinianych acz rnych ksztatw naczy
oraz drewnianych talerzy iyek.
Podstaw poywienia Prusw byy produkty rolne, wtym gwnie
zboe, ktre rozcierali oni wkamiennych arnach namk, zktrej
piekli rnorakie gatunki chleba. Byo ich wiele, gdy nakad uroczy-
46
sto zwykli byli wypieka inny gatunek. Zabogactwem asortymentu
pieczywa przemawiaby te fakt, einne byy nazwy chleba wrnych
dialektach jzyka pruskiego. Donajbardziej powszechnych naleay
gruby razowy sompisenis iytni geits. Ciasto chlebowe rozczyniaa
gospodyni pruska wdrewnianej dziey gnode iniekiedy pododaniu
drobno zmielonej kory dla uzyskania specyficznego smaku wsuwaa
dopieca, posugujc si drewnian opat pettis. Piec chlebowy znaj-
dowa si wosobnym budynku maltuve, gdzie gospodyni gromadzia
zapasy mki igdzie znajdoway si arna wpierw rczne apotem ju
rotacyjne. Obok chleba gospodynie pieky te wpaleniskach przane
placki, owijajc jewlicie izagrzebujc wpopi.
Duym wziciem cieszya si potrawa zmoczonych, suszonych imie-
lonych ziaren owsa zwana meltan. Co ztego zachowao si doniedaw-
na jeszcze naBiaorusi, gdzie zowsa przyrzdzano gorzkawy wsmaku
ipopijany sodkim mlekiem kisiel. Moczenie, suszenie imielenie ziar-
na byo zreszt wkuchni pruskiej powszechnie przyjtym sposobem
przyrzdzania gstych ppynnych polewek olekkim posmaku fer-
mentacji. Gotowano te kasze ztuczonych wstpach zb.
Nastole pruskim pojawiay si te uprawiane wprzydomowych
ogrodach jarzyny, wtym zwaszcza groch ibb oraz rzepa, ktr Pru-
sowie stawiali najwyej, atake zielenina wpostaci lebiody, pokrzywy
iszczawiu. Menu urozmaicay owoce lene, awic czarne jagody, jey-
ny, maliny ipoziomki.
Zowocw tych sporzdzano susz nazim, byurozmaica nim po-
trawy mczne.
Dawnym Prusom bya znana technologia toczenia oleju zmaku, lnu
ikonopi.
Ryc. 12 Naczynie sitowe. Glina. Ryc. 13 Bro inarzdzia. elazo.
III wiek p.n.e. II III w.
47
 Osobny rozdzia pruskiego menu stanowiy potrawy zbyda, niero-
gacizny, owiec, kz inade wszystko koni. Konsumpcja bodaj najwyej
cenionej koniny zwracaa uwag wszystkich kronikarzy redniowiecz-
nych. Prusowie gustowali te wdziczynie, jak zapewniay im polo-
wania. Ijeli czasem czegokolwiek nastole zabrako, tonapewno nie
misa, ktrego byo pod dostatkiem nacodzie iwewszelkiej moli-
wej postaci: odsurowego poprzez gotowane, pieczone oraz ususzone
wdymie nazim iprzechowywane wpiwnicach pod polep chaupy.
Odpoway zwisay pta kiebas, awglinianych garnkach warzya
si zupa iuse zesproszkowanych kawakw ususzonego misa. Nazwa
tej zupy przypomina etnografom polsk juch. Nie brakowao wreszcie
ryb, ktrych obficie dostarczay jeziora arzadziej morze iktre mona
byo konsumowa podobnie jak miso zwierzt wstanie surowym,
smaonym, pieczonym isuszonym.
Hodowla umoliwia rozwinicie produkcji mlecznej, awic serw
suris oraz masa auctan, ale nim znalazo si ono nastole, wpierw
suyo pruskim elegantom donamaszczania wosw iskry. Przyjo ci nachoroby cieszyy si te kobiety, oile nie zmary wskutek powi-
si te picie mleka wieego poadamynan ikwanego ructan-dadan.
Nabardzo star tradycj gospodarki nabiaowej wrd Prusw za-
uwaa prof.Okulicz-Kozaryn wskazuje fakt, ewszystkie nazwy zni
zwizane posiadaj rdzennie prusk etymologi inie zostay zapoy-
czone zjzykw obcych. Skoro ju onapojach mowa, tozakronika-
rzem krzyackim powtrzy naley, ewuyciu powszechnym trzy
byy ich rodzaje, atowoda, mid imleko kobyle. Krzyak w pomin
jeszcze jeden itobardzo popularny pord Prusw napj, jakim byo
mleko zmieszane zkrwi zwierzc. Przynoszona wglinianych dzba-
nach zjeziora przez dziewczta woda dopicia wypeniaa ustawione
uwejcia dodomu duych rozmiarw naczynie.
Mid zkolei by napojem, jak tozawiadczy toIX-wieczny podr-
nik Wulfstan, ludzi wolnych iniewolnikw. By tomid sycony, awic
mieszany zwod, gotowany ipozostawiony doskwanienia. Pozapra-
wieniu szyszkami zdzikiego chmielu napj ten przypomina wsmaku
alkohol, cho nie mia nic wsplnego zezrazu nieznanym Prusom pi-
wem. Dopiero zczasem przej mieli odssiednich Polan wraz zna-
zw piwis produkt zesfermentowanych kiekw jczmienia.
Kobyle mleko, oktrym Dugosz napisa, e pili koskie mleko,
aono zwykle gow zawraca, musiao by sfermentowane istd te jego
waciwoci. Napj ten, oktrym wiadomo, edelektowali si nim tylko
moni, zwrci uwag Wulfstana iwszystkich pniejszych kronikarzy,
albowiem nie by znany wkrajach Europy Zachodniej ajedynie plemio-
nom zaludniajcym stepowe obszary Wschodu.Czyby wic by toata-
wizm wyniesiony przed kilkunastu wiekami znad Wogi iDniepru?
48
Kronikarze odnotowali te lubowanie si wpiciu mleka zkrwi.
Helmold pisa naten temat, e mleko ikrew tych zwierzt suy im
zanapj, itonawet tego rodzaju, epodobno nim si upijaj.
Dalej poszed Dugosz powtarzajc zaPiotrem zDusburga, e go
albo przyjaciel nie do odnich by uczczony, jeeli go trzewym puci-
li! Tene Piotr zDusburga napisa bowiem: Ajeeli przybd gocie,
podejmuj ich najlepszym czym mog. Anie mawdomu ani napoju,
ani jedzenia, ktrego byniebawem chtnie iuprzejmie nie udzielali.
Im zdaje si, e[nie dosy] uprzejmie przyjli iodobro goci nie dbali,
jeeli ich nie upoili a dowymiotw. Czy nie przypomina todawnej
gocinnoci wileskiej, kiedy gospodarz dokonsumpcji wrcz przymu-
sza, ago sumitowa si: Dzinkuja, ju miniedobrze?
Odywiajca si naswj sposb spoeczno pruska, czego dowio-
dy badania archeologiczno-antropologiczne, cieszya si doskonaym
wwczesnej Europie stanem zdrowia, amczyni doywali sdziwego
wieku. Jeli nie zginli wczeniej wwyprawie zbrojnej. Du odporno-
ka wczasie porodu. Prusw nie dowiadczay masowe imordercze
epidemie, ktre wyludniay wielkie poacie redniowiecznej Europy.
Wkadym za razie pisze prof.Okulicz-Kozaryn yo si tuzdro-
wiej ni naziemiach sowiaskich, cho iumierao atwiej. atwiej
dlatego, ePrus by zemierci zapan brat ini poprostu gardzi.
Nader istotny, jak si wydaje, wpyw nastan zdrowotny pruskiego
szczepu miao wrodzone zamiowanie dohigieny, cozawiadczy m.in.
Dugosz piszc, e anie codzienn byy potrzeb rwnie umczyzn
jak iukobiet; utrzymywali bowiem, ewypdzay zciaa chorob
ostatniego przepicia iprzeduay ycie. Kpiel naleaa dorytuaw
quasi religijnych, gdy niektrzy Prusowie jako tozanotowa kro-
nikarz staraj si, aeby codziennie bra ani nauczczenie swoich
bogw. Std te wkadej zagrodzie znajdowaa si ania, albowiem
kpiel wjeziorze nie zastpowaa przemonej potrzeby ablucji wwo-
dzie gorcej. Lana nakamienie woda zamieniaa si wpar, umoli-
wiajc kpiel parow.
Czy nie bya toprzypadkiem pruska wersja dzisiejszej sauny fiskiej?
49
 szul, narzucajc nagow
iramiona ratuch, czyli
wenian chust, naktr
wporze zimowej naka-
day futrzan czap, nad-
IV. POTRZEBY NATURY WYSZEJ to stroiy si wnaszyjniki
ibransolety. XVI-wieczny
kronikarz Maciej Stryj-
Nie strj zdobi Prusa kowski uzupeni ten ob-
raz piszc, eobrczkami
Jak wygldali Prusowie? zmiedzi, albo zmosidzu
szyje obtaczali, uuszu te

O
dpowiedzi natopytanie udzielili ju kronikarze redniowieczni, kka wieszali, cowszyst-
awrd nich XII-wieczny Helmold: Ludzie ci maja bkitne oczy, ko podzi dzie, jako wi-
czerwona twarz idugie wosy, za odstulecie starszy Adam Bre- dzimy, wmudzi morzu
meski opisa Sambw jako ludzi niebieskookich orumianej twarzy przylegej, wKurlandach,
idugich wosach. Relacje te, jak wida, pokrywaj si, awic zdaj wPrusiech, posplstwo
si by wiarygodne. Zdaniem prof.Okulicz-Kozaryn opis ten pokry- zachowuje.
wa si zwynikami bada antropologicznych szkieletw pochodzcych Owrodzonej elegancji
zestaroytnych iwczesnoredniowiecznych cmentarzysk odkrytych pci niewieciej wiadcz
naziemiach pruskich. Prus, podobnie jak Polak iSkandynaw wwie- dobywane wtrakcie wy-
kach rednich by postawnym mczyzn ojasnej cerze, jasnych wo- kopalisk archeologicz-
sach ioczach. Kobiety pruskie swym wygldem rwnie przypomina- nych kociane grzebyki
y Sowianki. zokuciami brzowymi,
aurowe zapinki, za-
Jak Prusowie si odziewali? wieszki, naszyjniki, wi-
siorki, zausznice iinne

N
aten temat zachoway si niezbyt liczne relacje imateriay iko- tym podobne przedmio-
nograficzne, acz budz one niekiedy wtpliwoci badaczy. Uwag ty. Miay wic niewiasty
zwraca jednak zgodno midzy tym, conapisa Adam Breme- pruskie poczucie gustu
ski, e zawenian odzie, zwan faldones, oni ofiarowuj kosztowne ich przypodobania si
futra, atym, coodnotowa XVI-wieczny lekarz ihistoryk niemiecki, mczyznom.
Erasmus Stella, emczyni nosz odzie wenian akobiety lnian. Ciekawe, enikt ni-
Itobysi zgadzao zrzeczywistoci, gdy czego jak czego ale owczej gdzie nie wspomnia
weny ilnu Prusom nie brakowao. Duym wziciem cieszyy si Ryc. 14 i 15 Ubir Prusw. obursztynie, ktry ni-
zwaszcza weniane dzianiny, jakie wytwarzano przy pomocy wyga- gdy oka Prusw nie cie-
dzonych patykw. szy. Niewiasty zwyky
Tkaniny sporzdzano metod chaupnicz naprymitywnych jeszcze, chodzi boso albo wykowych apciach. Strojem mczyzn nato-
coprawda, krosnach, ale uzyskiwany wtych warunkach produkt podob- miast byy wskie, dugie iwpuszczane wobuwie iprzewizywa-
no nie odbiega jakoci odwczesnoredniowiecznych tkanin gdaskich, ne rzemykiem spodnie lagno. Wypuszczano nanie sigajc ko-
cowiadczyoby owysokim kunszcie sztuki tkactwa, jakim zajmoway lan wenian albo lnian koszul zszerokimi mankietami, awtalii
si kobiety pruskie. Kobiety owe przywdzieway nacodzie dug ko- przepasywano jzdobn krajk, pasem albo irzemieniem. Najcz-
50 51
ciej koszule byy niebieskie, gdy wSambii naprzykad by toko-
lor najbardziej preferowany.
Byy iinne rodzaje wierzchniej odziey mskiej, ale nic si poniej
poza nazwami nie zachowao. Tak wic nazwy wilna bd wilnis,
coznaczy wena, odnosiy si prawdopodobnie dorodzaju kaftana,
asowo pelkis oznacza miaoby paszcz. Prusowie odziewali si te
wcaune, odpruskiego sowa oznaczajcego kun, czyli futro oraz
wstroje zpastowis czyli tkanego sukna. Nanogach nosili plecione
zlipowego yka kurpe.
Dowiedzenie ewentualnego zwizku midzy nazwami tego pruskie-
go obuwia tudzie regionu upoudniowych granic dawnych Prus czyli
dzisiejszych Kurpi naley ju doetnografw.
Uwag zwraca spostrzeenie kronikarza krzyackiego, Piotra zDus-
burga: Obogactwo izasobno wszaty nie dba wcale tene nard; jak
jedzisiaj zoy, tak jejutro nasiebie woy. Jego tonic nie obchodzi,
czy nanice wywrcone.
Wbrew pozorom nie wiadczyoby toowrodzonym Prusom poczu-
ciu abnegacji, jeli wzi pod uwag zwyczaj, ktry nakazywa pozo-
stawia odwitny i, rzecz mona, elegancki przyodziewek nadrog
natamten wiat. Droga tawioda przez poncy stos, naktrym ogie
trawi zwoki wraz zowym wytwornym strojem. Tak wyjania ten zwy-
czaj prof.Okulicz-Kozaryn:
Kady () troskliwie gromadzi najlepsze inajdrosze odzienie,
rzadko go uywajc ichronic przed zniszczeniem nie poto, byim-
ponowa ssiadom, lecz bypomierci godnie zaprezentowa si
przodkom ().
Wprzeciwiestwie dowczesnej obyczajowoci polskiej izachod-
nioeuropejskiej bogactwo szat nie byo okazj domanifestowania ani
pozycji spoecznej, ani majtkowej. Zwaszcza kobiety zamknite wgo-
spodarstwach, rzadko dopuszczane dozbiorowych zebra iobrzdw,
mao miay okazji dopokazania swych strojw.
Zreszt nie strj by wany inie on liczy si wocenie walorw
czowieka. Bogata suknia () moga wzbudzi podziw ipodanie, lecz
bardziej ceniona bya odwaga, ofiarno dla ziemi iwiary ioddanie
dla spraw publicznych () Nigdy nie wytworzyy si tupojcia dworu
paskiego iwasnoci typu ksicego, nie byo niewiast dworskich,
ktre tak chodziy obcione zotymi koronami, koliami, acuchami
naszyj, naramiennikami, zotymi frdzlami iklejnotami, egdyby ich
drudzy nie podtrzymywali, nie mogyby udwiga tego ciaru krusz-
cw pisa Gall Anonim odworze Bolesawa Chrobrego.
52
Obrzdy izwyczaje ludu pruskiego
D
awni Prusowie yli wrytmie, jaki narzucaa otaczajca ich dziewi-
cza natura. Rytm ten, rzecz jasna, regulowa rwnie bogat sfe-
r zwizanych czsto zwierzeniami religijnymi obrzdw izwy-
czajw ludowych, ktre pozwalay oddali si odich trudnej naog
egzystencji codziennej. Ludzie przeto zutsknieniem oczekiwali
napocztek dagis, czyli lata, ktre nadchodzio podugiej isrogiej,
jak tonaWarmii iMazurach, zimie semo. Trzeba bowiem wiedzie,
erok Prusw dzieli si nate dwie pory iewanie lato byo, jeli tak
rzecz mona, sezonem wielu obrzdw, ktre zreguy odprawiano, jak
wiadomo, ponocach. Taka toju bya staropruska acz znana rwnie
innym ludom onych czasw tradycja.
Jak stwierdzali kronikarze, nasilenie wszelakich wit, obchodw
iuroczystoci przypadao napocztek lata. Ustpienie zimowych lodw
najeziorach irzekach uznawali Prusowie zapocztek swojego dagis,
coskaniao ich dowyjcia wpole zpierwsz ork ipognania byda
napastwiska. Ale jake nie poprzedzi tego uroczystym oddaniem czci
bstwu ziemi eminele, ktrej nazwa wywodzia si zpruskiego emi-
na ziemia?
Mczyni udawali si gromadnie dowitego gaju, byuprosi ofiar-
nika dorozpoczcia zwyczajowego obrzdu. Potrzykrotnym nape-
nieniu przeze drewnianej miseczki ofiarnik wznosi doniebios po-
gaskich mody, ktre wedug kronikarza Stryjkowskiego brzmiay:
Bogini nasza, eminele, typrecz zim przykra odganiasz, araczysz
zioa, kwiatki itrawy powszystkiej ziemi rozmnaa, myteraz ciebie
prosimy, eby zboe nasze zasiane iktre sia mamy raczy hojnie
rozmnoy, aby kosisto roso, awszystek kkol racz sam podepta.
Zanoszenie modw trwao dowitu idowitu uczestnicy obrzdu
zdrowo sobie popijali, bypozakoczeniu uroczystoci uda si prosto
dopracy wpolu.
Bardziej bodaj hucznie sprawowali Prusowie obrzd zakoczenia
niw. Uroczystoci przewodzi gwny ofiarnik wurszajtis, wktre-
go wciela si sdziwy inajbardziej godny wspoecznoci lokalnej go-
spodarz. By wity ogie, byy zwyczajowe mody dzikczynne ibyo
skadanie ofiary, ktr bywao jakie zwierz domowe. Obrzd ten
tak opisa cytowany ju Stryjkowski: Wurszajtis, opasawszy si rcz-
nikiem, wzywa powtre wszystkich bogw mwic: Tojest chwaleb-
na ofiara ipamitka ojcw naszych, abymy zgadzili gniew bogw
swoich; poczym szepczc obejdzie trzykro byka okoo izarzez go,
akrwie nie rozlewaj naziemi, ktr puciwszy wuszatek, czerpi
53
kauszykiem albo czark, Wurszajtis kropi ludzi, aostatek rozbierz Rozliczne obrzdy iceremoniay wizay si zzejciem Prusa ztego
wgarnuszki ikropi kady wdomu swoim bydo. wiata. Otwierao jepostawienie beczki jczmiennego piwa dla zapro-
Iteraz nastpowao to, nacowszyscy czekali najbardziej: pieczenie szonych naopakiwanie zmarego ssiadw iprzyjaci. Nastpnie
nadzianego nadrgi misiwa iplackw. Iznw Stryjkowski: achopi zwoki poddawano ablucjom, strojono wnajbardziej elegancki zpo-
siedz okoo ognia, przed ktrych niewiasty przynios placki niepie- siadanych przyodziewek, atolnian koszul, spodnie isurdut ci-
czone, aoni ujwszy kady poplacku, rzuca jeden drugiemu wrce gnity skrzanym pasem zelazn sprzczk, poczym umieszcza-
przez pomie, tak dugo chwytajc, a si upiek. no jenastoku przed wejciem dochaupy. Iteraz rozpoczynaa si
Chcc poj sens tego obrzdu naley wiedzie, ezgodnie zprasta- waciwa uroczysto: czerpic piwo czarkami aobnicy zwracali si
rym pruskim wierzeniem wity ogie emanowa moc bosk, ktra dozmarego: Przyjacielu, dlaczego umare, czy nie miae do je
oczyszczaa pieczone wten spo- ipi? Korzystajc zokazji nie omieszkali te zanie doniego proby
sb placki iwszelkie inne prze- oprzekazanie odnich pozdrowie wszystkim przebywajcym natam-
pijane mlekiem zkrwi bd tym wiecie bliskim.
miodem potrawy. eby tradycji Relacj otym, jak wyglda uPrusw wwieku IX obrzd po-
obrzdowej stao si zado, grzebowy, pozostawi nieoceniony Wulfstan: Gdy umrze tam jaki
uczestniczcy wuroczystoci czowiek, nie spalony ley on wswym domu urodziny iprzyjaci
kapani policzkowali wszystkich, jeden miesic lub niekiedy dwa; () niekiedy przez p roku nie s
bywybi znich wszelkie prze- oni spaleni ile nawierzchu wswoich domach. Aprzez cay ten
winienia ijeodpuci. Ludzie czas, kiedy nieboszczyk jest wdomu, pij tam ibawi si a dodnia,
zeswej strony rewanowali si wktrym go spal. Ztego samego atoli rda pochodzi wiadomo
wsposb podobny kapanom, otym, e Estowie posiadaj tak umiejtno, epotrafi wytwa-
ktrych powinnoci byo go- rza zimno. Idlatego nieboszczyk ley tam tak dugo inie rozkada
ne przywoywanie pomocy bo- si, poniewa dziaaj naniego zimnem (). Ajeeli postawi si dwa
gw. Ikiedy wreszcie wstawa naczynia pene piwa lub wody, potrafi oba zamrozi, obojtne, czy
wit iobrzd dobiega koca, jest lato, czy zima!
Ryc. 20 Obrzd plackw. jego uczestnicy wrelacji Stryj- Wulfstan operuje jeszcze dawn nazw Estowie, ktr wypara
kowskiego id narozstanie wkocu nazwa Prusowie.
drg, niosc placek pszeniczny Wicej uwagi ich osigniciom wnieznanej jeszcze wtedy nikomu
icosi ostao zonej kolaciej, dziedzinie chodnictwa powica Kazimierz Madela stwierdzajc, eani
ikad tywjedno miejsce, awszyscy ziemi przysypuj wzgrz, strze- Wulfstanowi, ani pniejszym kronikarzom zKrzyakami wcznie nie
gc pilnie, aby zwierz albo ipies nie mg tego wykopa, asprawiwszy powiodo si przeniknicie tajemnicy, jaka skrywaa prusk technik
to, poruczaj si bogom. zamraania nie tylko zwok ale ipokarmw, skd wniosek, ezapewne
Zgodnie zkultywowan odstuleci tradycj poszalestwach zokazji strzec jej pilnie musiaa wczesna kasta kapaska. Nie znalazy em-
doynek nastpoway uroczystoci obrzdowe kuczci ipamici zmar- pirycznego potwierdzenia prby tumaczenia tego fizycznego zjawiska
ych. Ludzie zbierali si wmiejscach pochwku, przynoszc tam jado stosowaniem pewnego tajemniczego aznanego jakoby tylko Prusom
oraz napoje ipozostawiajc jenagrobach wprzekonaniu, ezmary sko- gatunku ziela.
rzysta zokazji doposilenia si, doczego miay zachca speniane toasty, Ajednak todawnym Prusom powiodo si wyprzedzenie pniej-
odktrych iloci miao zkolei zalee dobre samopoczucie antenata. szych osigni techniki chodniczej poprzez praktyczne wykorzystanie
Czy nie przypomina topodobnych anie tak dawnych wkocu jesz- reakcji endotermicznej, jaka zachodzi midzy lodem ipewnymi solami
cze obrzdw litewskich, jakie przedstawi w Dziadach Adam Mic- mineralnymi. Nic nie stoi naprzeszkodzie pisze Kazimierz Madela
kiewicz? Iczy nie przywodzi tonapami Indian boliwijskich, ktrym aby przypuszcza, i Prusowie przypadkowo odkryli, emieszanina soli
obyczaj nakazuje ucztowa nagrobach ich bliskich? Obyczaje, jak wi- zlodem silnie si ozibia (). Zdaje si toby proste, ale wielkie cy-
da, nie znaj granic. wilizacje staroytne sztuki tej nie opanoway. Dopiero w1530r. udao
54 55
si wEuropie (Wochy) wytworzy sztuczne zimno zapomoc wanie
mieszaniny soli () ilodu.
Okazuje si, eld by Prusom znany. Problem wtym, jak mogli
oni stosowa sl. Wkadym razie wchodnictwie naley si im palma
pierwszestwa!
Zadawniony ipowszechny wrd Prusw by te zwyczaj palenia
zwok zmarych. Gdyby tylko zwok!
Jakkolwiek Adam Fischer pisze ochowaniu zmarych wjamie
iukadaniu ich gow kuzachodowi, tojednak zgodnie znajdawniej-
szym iprzyjtym powszechnie obyczajem droga zmarego Prusa wio-
da natamten wiat poprzez stos grzebalny. Pomienie trawiy zwoki
zmarego wraz zewszelkimi przedmiotami, jakich uywa on zaycia,
albowiem, jak sdzono, wkadej rzeczy stworzonej rk ludzk yje
wasny jej duch, ktry wtrakcie palenia ulatuje, bytam, natamtym
wiecie, dalej y wpostaci zblionej doziemskiej. Tradycja staropru-
ska nakazywaa zatem wyposaa odchodzcego ztego wiata blinie-
go nie tylko wkosztownoci, ale iwuywane przeze zaycia przed-
mioty jako towsiekier, sztylet idzidy, atake wchleb idzban miodu
nadrog. Zmara kobieta otrzymywaa nadto ig znitk, bymoga
ona podreperowa odzie wrazie jej rozdarcia. Wdrodze namiejsce
wozem weselnym doswojego nowego domu. Nagranicy obu posiado-
ci pona gownia, ktr potrzykro okadzano wehiku narzeczonej
atowcelu odpdzenia odniej wasajcych si wok zych duchw.
Poprzybyciu pod dach narzeczonego panna moda trzykrotnie obcho-
dzia swj nowy dom ipoddawaa si wielu zwyczajowym dziaaniom, jak
smarowanie miodem ust czy obsypywanie ziarnem zb, czyli tzw. obsy-
piny. Potym wszystkim nastpoway oczepiny ipokadziny, czyli obcicie
dugich wosw iwoenie nagow obszytego biaym ptnem wianka,
ktry maonka nosi miaa domomentu narodzin syna, iwkocu pro-
wadzono jadoweselnego oa, wktrym czekao naobojga modych
skonsumowanie koguta lubnego, atowcelu zapewnienia podnoci.
Otych iwielu innych obrzdach nie byoby wiadomo, gdyby nie
rozliczne zakazy inakazy, jakie wydawali zwalczajcy przejawy poga-
stwa komturowie krzyaccy ibiskupi. Natej podstawie moliwe stao
si niejako zrekonstruowanie obrzdowoci Prusw, ktrych przywi-
zanie dotradycji okazao si nadspodziewanie trwae.
Ulotne piewy iposgi kamienne

T
pochwku towarzyszy zmaremu orszak, jaki tworzyli przyjaciele do- en schludny acz skromnie odziany nacodzie lud pruski nie by
siadajcy rczych dzianetw. pozbawiony potrzeb wyszych. Nader chtnie przeto piewa ita-
Obrzdowo dawnych Prusw bya cile zwizana zustrojem ro- czy przy wtrze dwikw swojej muzyki. Niestety, nie zachowaa
dowym istd te wywodzio si wiele zwyczajw ocharakterze fami- si staropruska notacja muzyczna, oile wogle istniaa, ani te nie po-
lijnym. Wuroczystym witowaniu narodzin dziecka braa udzia caa zosta lad pojakiegokolwiek muzycznym instrumentarium dawnych
wsplnota domowa irodowa seimins, byzanosi wsplnie mody Prusw, jednake ztekstw kronikarzy dowiedzie si mona, ebyli
ofiarne dobstwa ziemi eminele iskada mu stosowne ofiary. oni nie tylko wielce waleczni ipracowici, ale te irozmiowani wpie-
Uroczycie obchodzono te wPrusach zawarcie maestwa, odtrans- wie tudzie tacu wykonywanym przy muzyce dwutaktowej. Zdaniem
akcji kupna ony etnografw melodie staropruskie byy oparte napentatonice cechu-
poczynajc. Panna jcej muzyk ludw pierwotnych. piewanie stanowio nieodczny
moda upraszaa akompaniament ucztowania, pracy oraz uroczystoci wszelakich, wja-
zgromadzonych ztej kich lubowali si Prusowie, ktrzy mogli poszczyci si bardzo boga-
okazji goci oudzia tym repertuarem rnego rodzaju pieni wykonywanych przy wielu
waosnych pie- itonader rnych uroczystociach, jakich wyciu ich nie brakowao.
niach postracie pa- Zgodnie zrespektowanym powszechnie zwyczajem Prusowie ob-
niestwa, poczym chodzili swoje uroczystoci odzmierzchu dobrzasku istd caymi no-
egnaa si nie tyl- cami nioso si echo piewu nad gami ijeziorami, ginc wlenych
ko zrodzin ale ostpach. witowali iwsamotnych, rozrzuconych poterenie gospo-
izezwierztami darstwach rodzinnych, igromadnie nawiecach zwoywanych wwi-
domowymi iuda- tych gajach, abyo cowitowa, kogo czci icowspomina.
waa si wysanym Jako ecze szczeglna przysugiwaa zmarym antenatom, lud
Ryc. 21 Uroczysto zalubin. przez narzeczonego zwyk sawi pami ich pieni. Bogaty musia by wic repertuar pie-
56 57
ni bohaterskich, jakie tworzyli tulisze iligasze czyli kapani, ktrych
powinnoci byo wysawianie podczas pogrzebu czynw bohaterskich
tych, ktrzy odeszli byli wzawiaty. Chyba donich nadawaoby si
okrelenie pruskie piewania ipieni (grimons igrimikan odgrum-
nis daleki grzmot) pisze Adam Fischer, majc namyli owe pieni
nacze zmarych.
Multum okazji dopopisw wokalnych stwarzao ycie codzienne
yjcych Prusw, atonarodziny, atozalubiny czy inne jeszcze
uroczystoci familijne, atake krztanie si wgospodarstwie. pie-
waniem umilaa sobie gospodyni zajcie przy arnach iwyrabianiu
ciasta nachleb iinne wypieki, podpiewywa sobie pasajcy bydo
chopaczyna, ale dopiero uczta weselna rozbrzmiewaa piewnym
zawodzeniem panny modej: Oho, oho, oho, mj miy wity ogie-
niaszku, kt bdzie drewka dla mego ojca imojej matki przynosi,
aby si przy tym ogrzewali, akto ci bdzie strzeg. Wykonywa-
no te zapewne pieni liryczne, miosne ipochodzce zpograni-
cza prusko-litewskiego pieni taneczne, ktre udao si zapisa.
Wedug prof.Fischera przypominay one litewskie dajny istd
mona wnosi ocharakterze zaginionych pieni pruskich. Napo-
dobnej podstawie, jak bya twrczo litewska owych czasw,
mona te prbowa odtworzenia charakteru staropruskiej pieni
ludowej. Okazj dozabawy byy dla Prusw pierwszy siew zboa
inie wyobraali sobie oni zwizanej ztym uroczystoci bez uczty
oraz towarzyszcych jej plsw ipopisw wokalnych. Najbardziej
jednak hucznie, wtym piewem itacem, zwykli Prusowie wi-
towa zakoczenie prac niwnych, czyli znane rwnie inaszym
protoplastom doynki. Obrzdy iuczty wczasie wit poniwnych
trway przez kilka nocy, zawsze poczone zwielkim pijastwem,
graniem ipiewami pisze ucja Okulicz-Kozaryn wpowoaniu
si nakronikarza Macieja Stryjkowskiego, ktry mia jakoby bra
udzia wobrzdach naPwyspie Sambijskim: awtrby dugie
ionki, imowie hucz; take ipiewaj, jeden drugiemu gb
kugbie rozdziawiwszy.
Wokresie swoich rzdw Krzyacy przykadali si dotpienia iwy-
korzeniania wszystkiego copogaskie, wtym rwnie tace, ktre
XV-wieczny kronikarz niemiecki Heinrich Beringer uzna wrcz za
wybryki diabelskie, wyraajc te swoj dezaprobat wobec zwyczaju
przebierania si plsajcych kobiet wstroje mskie. Dowodzio totyl-
ko trwaoci pogaskich elementw kulturowych oraz przywizania
donich ochrzczonego ju wswej wikszoci ludu pruskiego.
Dawni Prusowie, jak jednoznacznie stwierdzali torozliczni kronika-
rze, umieli ibardzo lubili si bawi, umilajc sobie nieatw egzysten-
58
cj wtrudnych warunkach naturalnych iwssiedztwie nie najbardziej
przyjaznych sobie ludw.
piew, muzyka itaniec nie byy wszelako jedynym wyrazem skon-
noci Prusw dowyywania si wsferze kulturowej. Innym tego prze-
jawem bya sztuka ludowa.
Niestety, nic praktycznie
biorc nie zachowao si
zestaropruskich zabyt-
kw tej sztuki, jeli nie
liczy odkrytych przez ar-
cheologw istanowicych
podstaw dorekonstruk-
cji fragmentw skrzy
iinnych sprztw. Mo-
na wic domniemywa,
Ryc. 22 Naczynia - przystawki. Glina. ePrusom nie byo obce
VI - VII wiek. wrodzone poczucie arty-
zmu, skoro nawet proste
narzdzia gospodarcze mieli oni zwyczaj pokrywa ryt wdrewnie or-
namentyk. Wydobyte zziemi poski kamienne wiadczyyby zkolei
oich umiejtnociach rzebiarskich. Kultur materialn Prusw re-
prezentowaa te wykwintnie zdobiona ceramika, jak dobywaj zzie-
mi archeologowie.
Nie mona wyklucza, enajstarsza wEuropie Pnocnej, liczca
wiele stuleci staropruska sztuka ludowa moga oddziaywa nasztuk
Polan, Litwinow, Kaszubw, amoe nawet iSkandynaww.
Swego rodzaju paradoksem jawi si fakt, eoile nic nie przetrwa-
o zulotnych pieni itakieje muzyki staropruskiej, oktrej skdind
wiadomo relatywnie wiele, tozupenie nic nie wiadomo otym, czym
byy iczemu suyy zachowane dodzi wstanie prawie doskonaym
tzw. pruskie baby kamienne. S tozgrubsza ociosane bryy granitu
zzaznaczonymi elementami twarzy izwyrytymi zawsze takimi samy-
mi atrybutami: rogiem dopicia, mieczem upasa inaszyjnikiem opi-
suje ten fenomen prof.Okulicz-Kozaryn.
Antropomorficzne rzeby kamienne, zwane babami, stanowi
szczegln kategori zabytkw naziemiach pruskich jak okrela je
Mirosaw J. Hoffmann.
Znaczenie antropomorficznych rzeb nazywanych babami dla krajo-
brazu historycznego Prus zarwno wwiekach minionych, jak iwsp-
czenie wydaje si by nieocenione sdzi Krzysztof Rybka.
Pochodzenie, chronologia iprzeznaczenie kamiennych posgw,
zwanych popularnie babami pruskimi, pozostaje dodzisiaj zagadnie-
59
niem spornym wnauce. Wynika tozsamej istoty tych zabytkw, ale tak-
e zbraku kompleksowych bada konkluduje Grzegorz Biauski.
Kulturowy fenomen pruskich bab kamiennych, ktrych doliczo-
no si cznie 21 naterenie dzisiejszych powiatw nowomiejskiego,
ktrzyskiego, bartoszyckiego, sztumskiego oraz iawskiego, awic
nardzennych pruskich niegdy ziemiach Pomezanii, Natangii, Barcji,
Sasinii iGalindii, sta si przedmiotem ywego zainteresowania na-
ukowcw wprawdzie niedawno, ale fascynuje ich coraz bardziej. Jedn
Ryc. 23 iRyc. 24 Baby kamienne. Granit.
Okres wczesno redniowieczny Barciany i Bartoszyce.
ztrudnoci wdociekaniu funkcji bab pruskich jest brak jakichkolwiek
informacji naich temat wpisanych rdach redniowiecznych.
Itak zdaniem jednych badaczy obiekty owe personifikowa mia-
y bstwa zachodniobatyjskie, awic naleay dokategorii zabytkw dy ramion nawiercone otwory doumocowania aureoli.
zwizanych zdawnymi kultami pogaskimi bd, jak towidz inni,
wyobraay bstwa sowiaskie. Drudzy sdz, emaj doczynienia wszystkim zdumiewa jednak musz wykute naplecach posgu napisy
zkamieniami nagrobnymi bd pomnikami pokutnymi, ktre przed-
stawiaj mordercw. Wedug innych jeszcze lokalizacja tych obiek-
60
tw wmiejscach, przez ktre przebiegay dawne szlaki komunikacyj-
ne, mogaby wskazywa, espeniay one funkcj drogowskazw lub
innych znakw informacyjnych.
Udao si jednak dowie zwizkw bab kamiennych zpodaniami
ludowymi, jakie nawarstwiay si wok poszczeglnych obiektw. Nie
powiodo si natomiast wypracowanie jednoznacznego stanowiska
wkwestii metryki tych obiektw. Rozbienoci s zaskakujco due:
jedni uczeni sdz, edoich powstania doszo wpnym bd wcze-
snym redniowieczu, zdaniem innych pojawienie si ich naley loko-
wa wpocztkach naszej ery.
Nie mate pord uczonych zgody codomiejsca pochodzenia
pruskich bab kamiennych: ich rdziemnomorskiej genezy dowo-
dzi Anna Baejewska, natomiast Jerzy M. apo wywodzi jezterenu
Azji, gdy blisko 2 tysice podobnych obiektw udao si odnale
wAtaju, Mongolii, Kazachstanie bliej, nad Kubaniem, naKrymie,
wstepach dorzecza Donu iDniepru oraz naPodolu. Jednake, zda-
niem tego badacza, samo okrelenie baby najprociej wyprowadzi
zjzykw sowiaskich, wtym ukraiskiego ( kaminni baby) czy
rosyjskiego (kamiennyje baby), nadawane () antropomorficznym
posagom odkrywanym naukraiskich iazjatyckich stepach ju uza-
rania nowoytnej nauki. Cz owych rzeb przedstawiaa niewtpli-
wie kobiety, copodkrelano poprzez ryty piersi. Inne wyobraay
mczyzn, czsto uzbrojonych. Paradoks okrelenia baba naley
wtym wypadku czy znazw baba oznaczajc wkrgu stepo-
wych kultur tureckich przodka. Zostaa ona zeslawizowana iwesza
doobiegu naukowego, take winnych jzykach, wtym niemieckim
Baben, Steinbaben.
Spr wok tego fenomenu rozpocz si trzy stulecia temu, acilej
odmomentu, wktrym odkryto wBartoszycach pierwsz zcaej p-
niejszej kolekcji bab kamiennych. Okolicznej ludnoci znana bya pod
nazw Bartel. Bya to antropomorficzna rzeba owysokoci ok.1,4 m
imaksymalnej szerokoci ok.0,6 m, wprzekroju zbliona doprosto-
kta ozaokrglonych naronikach. Wykonana zrowego granitoidy.
Gowa wyranie wyodrbniona, przykryta stokowym hemem. Twarz
trjktna, zakoczona brod, zaznaczone oczy, nos iusta. Wprawej
rce rzeby widoczny rg dopicia, lewa rka zrozczapierzonymi pal-
cami poniej prawej (). Ponadto ryt przypominajcy kwiat (?) Unasa-
Tak opisuje dzisiaj toznalezisko archeolog apo. Najbardziej wtym
walfabetach greckim ihebrajskim! Skd pod Bartoszycami takie po-
chodzce sprzed stuleci liternictwo?
61
 Zauprawomocnione uznawa trzeba dzisiaj rne interpretacje tego
fenomenu kulturowego. Wedug jednej znich ibodaj najbardziej prze-
konujcej byyby towyobraenia wojownikw, monych bd godnych
upamitnienia bohaterw igw rodw, ktrych posgi kamienne
miayby strzec posiadoci swych potomkw. Dlatego te naleaoby
mwi nie o pruskich babach kamiennych ale opruskich posgach
kamiennych.
Wszystko todaje si jednak sprowadzi dokonkluzji, egenez
iznaczenie tych obiektw spowija niedostpna wci nauce tajemnica,
ktra stwarza podatny grunt pod rnego typu interpretacje.
V. D
 ZIELNO WBOJU ISABO
WPOLITYCE
lia handlowa napnocno-wschodniej Rusi. ladem takim bya synna
ulica pruska, ktrej powstanie jedni historycy datuj naprzeom wie-
kw XII iXIII, ainni naczasy znacznie wczeniejsze.
Nie jest tojedyny dowd nakontakty, jakie czyy Prusy zwcze-
sn Rusi.
Prowadzcy prace wykopaliskowe wKaup-Wiskiauty naterenie daw-
nej Sambii wdzisiejszym Obwodzie Kaliningradzkim kierownik Batyj-
skiej Ekspedycji Instytutu Archeologii Rosyjskiej Akademii Nauk, Wa-
dimir J. Kuakow, natrafi napochodzcy zwiekw VII iVIII pruski znak
trjzba nakamieniach nagrobnych. By tosymbol najwyszych bogw
pruskich Perkuna, Patrimpa iPatola. Ten sam datowany nawieki X
iXI znak odnalaz prof.Kuakow wnadnieprzaskim rejonie Smole-
ska iCzernichowa, codowodzioby kontaktw sowiaskiej Rusi zpru-
sk Sambi. Czyby wic twrca Rusi Kijowskiej, Wodzimierz IWielki,
sign popruski znak, ktry sta si wpierw herbem Kijowa, azcza-
sem pojawi si nazotych isrebrnych monetach ruskich?
Rozwijany odpradawnych czasw nie tylko drog ldow ale imor-
sk handel polega nawymianie towaru natowar. Prusowie oferowali
skry, futra, wosk, bursztyn atake wystawiali nasprzeda niewolni-
kw. Takie czasy. Dobra te wymieniano gwnie nabro, metale, sl

Kontakty zszerszym wiatem

D
obyte przez archeologw zgbi ziemi pruskiej monety dowodz, eza-
mieszkujca jludno, mimo hermetycznego jzyka itrudno dostp-
nego terenu, bya nawiat otwarta. S one interesujce rwnie dlate-
go, estanowi najpewniejsze dowody potwierdzajce kontakty mieszkacw
zzagranic pisze niemiecki historyk Mazur Max Toeppen, dokumentujc
tostwierdzenie rozlicznymi dowodami.
Dowiedzy natemat handlu zagranicznego dawnych Prusw przyczynili si
nie tylko archeologowie, ale irolnicy, ktrym udawao si wyorywa wokoli-
cach dzisiejszego Wgorzewa zdobione kwadryg rzymskie denary zczasw
republikaskich oraz monety zimieniem cesarza Marka Aureliusza An-
toniusza. Rwnie bezcenne znaleziska srebrnych, brzowych ioowia-
nych monet zczasw cesarzy Wespazjana, Septymiusza Sewera, Nerona
iKonstantyna Wielkiego odkryto opodal Eku, Rynu iOstrdy.
Otwarto Prusw naszerszy wiat potwierdzili rwnie liczni kro-
nikarze redniowieczni rozpisujcy si natemat oywionej niekiedy
wymiany handlowej, jak prowadzili oni zwieloma ludami wczesnej
Europy. Kupcy pruscy wyprawiali si daleko poza granice swojej ziemi,
pozostawiajc posobie trwae lady, ktre odnale mona byo m.in. Mapa 3 Porty iszlaki handlowe wbasenie Batyku.
wNowogrodzie. Bya towczasach redniowiecza najwiksza metropo- Truso iWiskiauten porty Prusw.

62 63
oraz ozdoby, chocia Prusowie sami doskonale potrafili jewytwarza.
Pocztki handlu sigaj ery antycznej, kiedy wiat rdziemnomorski,
wtym gwnie Rzym, zachwyci si pruskim bursztynem. Dopiero p-
niej kupcy zczterech stron wiata zwietrzyli szans robienia zPrusami
innych dobrych interesw. Powstay znane wowych czasach ldowe
iwodne szlaki handlowe wiodce znad poudniowego wybrzea Ba-
tyku przez jezioro adoga kurynkom Nowogrodu iRusi Kijowskiej,
ktra dostarczaa elaznych hemw, toporw bojowych i innych dbr,
wtym wyrobw zotniczych iszklanych.
Szlaki kierujce si dalej napoudnie zmierzay kuMorzu Czarne-
mu oraz Bizancjum. Jeden ztych szlakw zwany drog odWaregw
doGrekw przetarli aktywni wEuropie Wschodniej skandynawscy
wikingowie, naczym skorzystali zjednej strony Arabowie azdrugiej
Prusowie. Potwierdzaoby topojawienie si ju wIX wieku naich zie-
miach mnstwa monet arabskich.
Prusowie handlowali te komi, znajdujc nanie rynek zbytu napo-
oonych zadoln Wis Kaszubach, gdzie ogiera nazywano presok,
coznaczyo prusak.
Rozwija si rwnie handel drog morsk, oczym zawiadczy
Adam Bremeski, wspominajc wswej XI-wiecznej kronice odaleko
pooonym napnocy porcie szwedzkim Birka, dokd maj zwyczaj
przybywa wsprawach handlowych wszystkie statki Danw bd Nor-
manw oraz Sowian iSambw, jak te innych ludw Scytii. Owi Sam-
bowie tonikt inny jak mieszkacy najwyej rozwinitej gospodarczo
rdzennie pruskiej Sambi.
Prusowie wyprawiali si zeswoimi towarami nie tylko napnoc,
doszwedzkiej Birki, ale inazachd, doHedeby idalej, oczym dowie-
dzie si mona zXIII-wiecznej Sagi oKnytlinach. Autor jej wspomi-
na obawicym czsto wportach batyckich zbogat ofert towarow
sambijskim kupcu imieniem Vidgautr. Zdarzyo si, echcc wymkn
si piratom kuroskim wszed swoim statkiem doportu Hedeby
wduskiej Jutlandii, gdzie spotka si zwielk gocinnoci. Kupiec
pruski zrewanowa si zani krlowi Kanutowi darem icie krlew-
skim wpostaci omiu tysicy biaych skrek futrzanych. Prusowie, jak
ztego wynika, mieli te poczucie honoru.
Nazachodni kierunek ich wypraw kupieckich wskazywayby usta-
lenia jzykoznawcw, ktrzy dopatrzyli si pruskiego rdo sowu
wredniowiecznej nazwie Jomsborg. Tak nazywa si niegdy dzisiej-
szy Wolin, zczego mona byoby wnosi oistnieniu handlowych kon-
taktw Prusw ztym miastem portowym. Skoro flota sambijska prze-
mierzaa Batyk, tonaley sdzi, ePrusowie zapuszczali si nawody leli wystpujce pod nazw Kaup due
Zatoki Fiskiej idalej, dojeziora adoga.
64
Wuprawianiu eglugi morskiej prym wiedli Sambowie, wykorzy-
stujc szans, jak stworzyo wwiekach XI iXII osabienie hegemonii
skandynawskiej naBatyku. Skandynaww wypierali teraz zrynku za-
interesowani pruskimi futrami, skrami, bursztynem iwoskiem kupcy
fryzyjscy, oferujc wzamian ca gam wyej przetworzonych towa-
rw. Prusowie najbardziej podali wprawdzie soli ielaza, ale chtnie
nabywali te miecze, tkaniny iozdoby wpostaci wszelakich naszyjni-
kw, zapinek, oku isprzczek, ktrych stylistyk mogli potem zpo-
wodzeniem imitowa jubilerzy pruscy iznajdowa nanie nabywcw
wGdasku, anawet wodlegym Wolinie.
Udzia Prusw whandlu batyckim umoliwiao szkutnictwo, czyli
sztuka budowy statkw. Tona floty pruskiej tworzyy poruszane a-
glem bd wiosami bezpokadowe ipaskodenne odzie zdrewnia-
nych klepek. Prusowie musieli chyba jednak eksploatowa rwnie
statki, ktrych dzielno morska umoliwiaa zawijanie a dodalekiej
pnocnej Birki. Drewniane konstrukcje nie opary si niszczcemu
dziaaniu czasu, niemniej jednak udao si odnale wBgarcie koo
Sztumu, Dzierzgoni iFromborka wraki odzi, ktrych budowa dowo-
dzi przyzwoitego poziomu pruskiego szkutnictwa. Byy towyposaone
wagiel statki odugoci 12-17 metrw.
Aktywnoci handlowej Prusw naBatyku dowodzio istnienie dwch
duych, jak naowe czasy, portw mor-
skich. Byy toodwiedzane przez zagra-
nicznych kupcw sambijskie Wiskiauty
oraz usytuowane koo dzisiejszego Elbl-
ga iopisane przez IX-wiecznego podr-
nika Wulfstana Truso. Ju wwiekach VIII
iIX ekspediowano std towary narynki
Pomorza iSkandynawii, coznajduje po-
twierdzenie wodnalezionych tam mone-
tach. Zdaniem historykw Truso stracio
swoje znaczenie wnastpstwie pojawie-
nia si namapie wX wieku Gdaska,
ktry zczasem przej funkcj tego pru-
skiego miasta portowego.
Wczeniej, boju wIX wieku dozna-
czenia doszy Wiskiauty znane jako po-
cztek wiodcego napoudnie szlaku
bursztynowego. Opodal dawnych pru-
skich Wiskiautw archeolodzy odna- Ryc. 25 Model odzi pruskiej.
IX-X wiek Frombork
cmentarzysko grobw skandynawskich. (wykona R. Kobierski)
65
Nazwa tawjzyku staropruskim znaczy tyle conabywa, kupowa.
Poupadku Truso Kaup urs dorangi regionalnego centrum handlo-
wego, wktrym spotykali si pyncy tutaj zBirki kupcy skandynaw-
scy. Kaup syn, podobnie jak caa Sambia, zprzybrzenych oatwo
dostpnych pokadw bursztynu. Trudniej dostpny by ukryty zzatoce
port, gdy wejcia doniego nie uatwiay mielizny ikanay, couatwia-
o obserwacj wchodzcych statkw. Dzisiaj miejsce dawnego Kaup
znaczy nazwa Mohowoje.
Wrozwaaniach tych nie moe zabrakn odniesienia doroli pie-
nidza wwymianie handlowej Prusw zewiatem zewntrznym. Ow-
szem, pienidz nie by im czym zupenie obcym, ale nie przywizywa-
li oni do zbytniej wagi, chocia mieli znim doczynienia odczasw
rzymskich, inkasujc naleno zabursztyn. Nie robiy jednak nanich
wikszego wraenia rzymskie denary, arabskie dirhamy imonety
ruskie, skandynawskie oraz inne. Otym, epienidz wPrusach nie
uchodzi zamiernik wartoci, wiadczyby zwyczaj przetapiania mo-
net wcelu uzyskania metalu naozdoby. Prusowie nie zwracali uwa-
gi nanominaln warto monety lecz najej wag. Do szybko te
mieszkacy wybrzea nauczyli si posugiwania wagami () Nawa- Ryc. 26 Wiec.
gach tych () odwaano nalene iloci kruszcu, amic czasem monety
namniejsze czstki dla wyrwnania wagi () Skarby dirhemw arab-
skich odkrywane naziemi pruskiej licz sobie czsto kilkaset monet Wodzem zostawa zazwyczaj jaki mony majcy dowiadczenie mi-
caych iich uamkw, awowych czasach by tokolosalny majtek litarne, wysok pozycj spoeczn istosowne cechy charakteru, jako
pisze prof.Okulicz-Kozaryn. toodwaga oraz waleczno. Bywao te, epospolity aubogi Prus, kt-
Tego typu podejcie dopienidza nie zmienio si potym, jak pie- ry wyniku udziau wwyprawie wojennej zdoa pomnoy sw majt-
nidz arabski ustpi miejsca walucie rodem zmennic europejskich. no, awansowa dokrgu monych, doczego predestynowa go ju
zdobyty majtek. Iten mechanizm spoecznego awansu bynajmniej nie
Obrona, odwet iznw obrona wyrnia Prusw spord innych nacji doby redniowiecza iczasw
pniejszych.

B
ez wiedzy otym, czym by wdawnych Prusach wiec, nie spo-
sb byoby przybliy si dowczesnej rzeczywistoci. Wiec
wPrusach by niezwykle wan instytucj spoeczn, bowiem
angaowa ludno doudziau wyciu zbiorowoci ipodejmowa-
nia najbardziej istotnych dla niej decyzji. Decyzji takich wymagaa
konieczno podjcia obrony zagroonego zzewntrz terytorium
bd wyprawy wojennej ocharakterze odwetowym. Wiec wybiera
wodza naczas wojny, zawiera sojusze. Wiece miay doprowadzi
dojednomylnej uchway obowizujcej wszystkich. Wprzypadku,
gdyby kto nie podporzdkowa si uchwale, skazywany by nawet
nakar mierci albo sprzedanie wniewol (). Zatem najwysz
wadz iprawem dla Prusw by wiec pisze historyk Warmii
iMazur Stanisaw Achremczyk.
66
Zracji warunkw fizjograficznych por roku, kiedy Prusowie uda-
wali si nawyprawy wojenne, bya zima. Azimy byway isrogie, idu-
gie, cozachcao dopodejmowania takich wypraw. Latem nie sposb
byoby pdzi stada zdobycznych koni ibyda oraz transportowa zdo-
byte dobra pogrzskich izapadajcych si pod stopami bagnach imo-
kradach. Naleao czeka, a skuj jesiarczyste mrozy ild pokryje
powierzchni wd.
Kad wypraw poprzedzao zwyczajowe odwoanie si dobogw,
atowcelu upewnienia si codojej sukcesu. Stosowna ceremonia
odbywaa si wwitym gaju, gdzie lczcy nad wiecznym ogniem
kapan oddawa si wrbiarstwu iskada bogom ofiar wpostaci
zwierzcia. Znalazo topotwierdzenie wrelacji, jak zostawi krzy-
acki kronikarz Nicholas von Jeroschin: Prusowie mieli take zwy-
67
czaj, jak otym si dowiedziaem, erzadko kiedy przedsibrali jak yy grody obronne. Nie tyle jednak owe grody, ile utrudniajce po-
bd wan spraw nie rzuciwszy poprzednio losw, wedug swego ruszanie si knieje ibagniska stanowiy najwiksz ochron przed
wielkiego pogastwa sadzc, enapewno niebawem dowiedz si napastnikiem, ktry napotyka nadto utrudniajce mu przemarsz za-
odswoich bokw, czy podjta sprawa pomylny czy niepomylny sieki. Mona tedy byo zaszy si przed nim jeszcze wdzikich ost-
wemie obrt. pach lub te schroni si wowych grodach obronnych. Usytuowany
Idopiero pokrzepieni przez bogw wiar wpowodzenie wypra- nawzniesieniu, otoczony wodami imokradami grd zamieszkiwali
wy Prusowie jli dobywa zeswoich arsenaw hemy, kije bojowe, moni. Tam rwnie wczasie napadw znajdowao schronienie oko-
miecze, maczugi, dzidy, oszcze- liczne posplstwo.
py, topory, proce iinn jeszcze
bro. Powszechnie stosowan Itak mijay stulecia: odobrony doodwetu iznw doobrony.
iskuteczn nader broni bya
te miotana nadu odlego
maa paka pociskowa. Miecz Spniony wit monarchii pruskiej
zelaza mia wPrusach wej

W
wuycie znacznie pniej. Kro- wietle dotychczasowych bada nie wydaje si moliwe uzyska-
nikarze nie byli wszelako jedno- nie zadowalajcej odpowiedzi napytanie, cosprawio, ekilka-
mylni wkwestii uywania przez nacie bd cobd stuleci obecnoci Prusw nadzisiejszych
Prusw uku istrza. Wiadomo terenach Warmii iMazur nie starczyo naskonsolidowanie wielu ple-
jednak, ePrusowie posugiwa- mion wjeden organizm polityczny nawzr ssiednich ksistw imo-
li si motami isiekierami zka- narchii. Jest totym bardziej zastanawiajce, dlaczego Prusowie zatrzy-
Ryc. 27 Piechota Prusw oprcz mienia. mali si wswoim rozwoju politycznym, chocia nie ustpowali swoim
dugiej maczugi posugiwaa si Gwn broni Prusw ssiadom, wtym zwaszcza innym Batom, pod wzgldem kulturowym
pakami. Zabjcza bro, druzgotaa twierdzi etnograf Adam Fischer igospodarczym.
czaszki i koci. Chopcy od maego byo ich wielkie mstwo. Syn- Zastj wpolitycznym rozwoju Prusw wida wyranie natle proce-
wiczyli umiejtno w ich rzucaniu. li ztego szczeglnie Jawingowie. su jednoczenia si Polan, Wilan iinnych Sowian wpastwo polskie.
Powiada onich M. Stryjkowski: Uwag naproblem ten zwrcili rekrutujcy si spord kronikarzy,
Nard Jatwiew by tak bardzo jak bymy todzi okrelili, obserwatorzy zagraniczni. Zajawny ana-
waleczny, i omier izabicie nie dbali idlatego, dla chciwoci wojny chronizm uzna ten stan rzeczy piszcy wXI wieku Adam zBremy,
iochoty zbytnio przewanej dobitwy, wyginli. Wedle innych kroni- amodszy owiek Helmold wyraa zdziwienie: Nadto dostp donich
karzy, wdziesiciu rzucali si nastu, chciwi sawy, okupionej mierci, jest niemoliwy zpowodu bagien inikogo nie chc uzna spord sie-
goszonej zatowpieni rodzimej. bie zawadc. Najdalej wswojej ocenie poszed Gall Anonim powiada-
Kronikarze byli naog zgodni wopinii, egboko wierz- jc wprost, e dotd tak bez krla ibez praw pozostaj inie odstpuj
cy wtrwanie ycia poopuszczeniu tego wiata Prusowie gardzili odpierwotnego pogastwa idzikoci.
mierci, demonstrujc wboju niepospolit waleczno. Niedostat- Nie pogastwo atoli, jeli przywoa przykad choby ssiedniej Li-
ki wuzbrojeniu kompensowali taktyk, ktra opieraa si nawalce twy, byo rdem politycznej dezintegracji Prusw, albowiem towa-
podjazdowej ipartyzanckiej. Budowali te zasieki. Wboju otwartym nie religia stanowia oich tosamoci plemiennej. Tej dzikoci Prusw
atakowali typowym dla innych Batw szykiem klinowym. Pospolite te nie godzi si demonizowa, gdy nie lepsze byo niosce im wiar
ruszenie tworzyo sabo naog uzbrojone posplstwo stanowice wJezusa Chrystusa teutoskie krzyactwo. Acodopraw, toprzypo-
piechot oraz rekrutujca si wycznie spord wielmow doboro- mnie naley, i aczkolwiek nie bdc pisane byy one cile sprecyzo-
wa konnica wyposaona wpniejszych ju czasach whemy, mie- wane oraz gboko zakorzenione wnaturze iobyczajowoci Prusw.
cze iwcznie.Uchylenie si odudziau wpospolitym ruszeniu byo Wydaje si zatem, eprzyczyn tej dezintegracji politycznej dopatrywa
srodze penalizowane dokary mierci wcznie. Celom obrony su- si naley chyba jednak zupenie gdzieindziej.
68 69
 Rzecz caa wtym, ePrusom byo zgoa obce poczucie wizi isoli- kiej wasnoci oraz sygnalizujce zacztki wadzy wykonawczej solidar-
darnoci midzyplemiennej, ktrej brak trudno byoby uzasadni wy- ne wystpowanie caych plemion. Wiek XIII nis zbawienne przemiany
cznie izolacj przestrzenn rozrzuconych bezadnie lauksw. Wgr spoeczne ipolityczne, przybliajc Prusy doustroju wczesnofeudalne-
wchodzio rwnie poczucie autonomii, zczym nie sposb byo pogo- go. Prusowie nie zdyli jednak zdoby si wzorem ssiednich Litwi-
dzi myl odzieleniu si wadz. Lauks jako wsplnota rodowa by nw naswojego Mendoga, ktry uosabia ich jedno narodow.
wswoich decyzjach niezawisy inie podlegajcy czymkolwiek decyzjom Dohistorii przeszli pruscy nobiles Surwabuno iWarpoda oraz wdz
zzewntrz. Mutatis mutandis przypominao topniejsze sarmackie jawieski Skomand, prbujc wej wrol wodzw rangi ponadple-
szlachcic nazagrodzie rwny wojewodzie, cowobu przypadkach mia- miennej, ale nie zapobiego toniebezpieczestwu, jakie zapowiada wi-
o skoczy si fatalnie. Wtej konkurencji Prusowie byli jednak pierw- szcy ju nad Prusami miecz Damoklesa.
si. Pruska struktura polityczna, wktrej najwaniejsze decyzje zaleay
odwoli zgromadzenia oglnego najmniejszej jednostki terytorialnej, Zawiesili go, przyzna trzeba zprzykroci, nasi wysoce nierozwani
czyli lauksu () znakomicie przeciwdziaaa wszelkim tendencjom jedy- antenaci.
nowadztwa precyzuje ucja Okulicz-Kozaryn. Spoeczno Prusw
spajay wizy krwi, jzyka, wiary oraz tradycji iobyczajw, cosprzyjao
utrzymywaniu zwartoci rodw, nie przeszkadzajc im jednak rywalizo-
wa midzy sob owpywy wskali nader ograniczonej.
Prusowie nie znali te pojcia interesu wsplnoty ponadplemiennej,
demonstrujc wrcz obojtno nalos popadajcych wniebezpiecze-
stwo wspplemiecw. Zdarzao si tojeszcze wprzede dniu inwazji
krzyackiej: kiedy w1210 roku Duczycy rozcignli czasowo swoj
zwierzchnoci natzw. mae ziemie Paslack iLanzani, ssiednia Poge- Ryc. 28 Brzowe gaki umocowywane na krtkich pakach pruskich.
zania wogle naten fakt nie zareagowaa. Nie by tojedyny wyraz bra-
ku tej solidarnoci midzyplemiennej, nie mwic ju ozbrojnych kon-
fliktach midzy poszczeglnymi plemionami. Prus podobnie jak Polak
te posiad mdro poszkodzie, ktra okazaa si nie donaprawienia
inat napraw byo ju zapno. Nanic tedy nie zday si podejmowa-
ne wXII wieku prby kreowania, jak tookrela Stanisaw Achremczyk,
demokracji wojskowej wiodcej kupastwowoci. Wiec spoecznoci VI. T
 RUDNE SSIEDZTWO ZPASTWEM
plemiennej naczas wojny wybiera wodza. Coraz wikszego znaczenia
nabierali najbogatsi zPrusw nobiles, wrd ktrych byy jednostki POLAN
potrafice podporzdkowa sobie wiksze terytorium plemienne.
Dopiero XII-wieczne Prusy zdobyy si nado znaczn iwysoce
zdyscyplinowan si bojow pod wodz zdolnych dowdcw izda- Jeli oPrusach, totylko negatywnie
niem Henryka owmiaskiego proces ten prowadzi wsposb nie-

unikniony dozjednoczenia caej siy zbrojnej ikonsolidacji politycznej
szczepu pod zwierzchnictwem jednego naczelnika, sowem dopowsta-
nia monarchii.
Dopodobnej konkluzji doszed Gerard Labuda dowodzc, e wa-
dza wodzowska jednostek torowaa drog nowym siom prcym wkie-
runku jednoczenia kraju izapewnienia przewagi politycznej warstwie
monych. Sprzyjao temu powstawanie wielkiej wasnoci ziemskiej.
Podstaw utrwalenia si tych przemian stanowio otworzenie si wiel-
T
ych, ktrzy ju odeszli natamten wiat, dziedziczona postaroytnych Rzy-
mianach maksyma nakazuje wspomina nil nisi bene, czyli wcale albo
dobrze. Oyjcych Prusach kronikarze redniowieczni anawet ip-
niejsi zwykli byli naog wypowiada si nie najlepiej jeli nie cakiem le.
Wtakim malowaniu obrazu Prusw mieli, godzi si toprzyzna, swj udzia
udzia, pierwsi kronikarze polscy. rdem takich opinii byway rwnie kro-
niki niemieckie, czemu trudno byoby si dziwi, gdy nie sposb oczekiwa
odprzeladowcy dobrego sowa oprzeladowanych.

70 71
 Odtej jak odkadej reguy byway wyjtki. Ot okiem wmiar stpu rozlegych puszcz, zpowodu zwartych gszczw lenych, zpo-
yczliwym spojrza naPrusw IX-wieczny kronikarz anglosaski Wul- wodu smoowych bagien. Tym razem opinia tadotyczya plemienia
fstan, ktry nie tyle ocenia ile raczej relacjonowa tocowidzia. Ijeli jawieskich Poleksian isugerowaa konieczno podejmowania walki
jakie pozytywne bd tylko bezstronne sowo zachowao si wtekstach z prusk dzicz. Rozpisujc si natemat taktyki obronnej Prusw,
dawnych kronik, tozawdzicza jenaley rwnie innym przybyszom ten sam autor mylnie atoli informowa, jakoby nie bya im znana bu-
zodlegych stron, jak wspomniany ju Wulfstan, atake Ibrahim ibn dowa systemw obronnych: Tamci nie znaj zupenie uytku warowni
Jakub iAdam zBremy. Nie tujednak miejsce nawnikanie wprzyczy- itakie maj mury miast jak dzikie zwierzta. Wpogardzie mia te w
ny tego stanu rzeczy. Mwic polszczyzn dzisiejsz, pozostaje stwier- kronikarz zachowanie si Prusw wobliczu przeciwnika piszc, jakoby
dzi, edawni Prusowie mieli uswoich poudniowych ssiadw bardzo polscy woje nie byli wstanie podj zPrusami otwartej walki: Mimo
z pras. dugiego szukania nie znajduj jej [sposobnoci dowalki], gdy wszy-
Ten negatywny scenariusz rozpocz tworzy autor najstarszej kro- scy nieprzyjaciele nie tyle zmaodusznego strachu ile zprzemylnej
niki polskiej, nieznany zimienia Gall Anonim zprzeomu wiekw XI ostronoci ukryli si wuroczyskach ijaskiniach. S bowiem bardzo
iXII, piszc, e Polska odstrony za Morza Pnocnego, czyli Amfi- wprawieni [bi si] wciasnocie, wpolu za [s] doniczego; wicej pod-
trionalnego, matrzy ssiadujce zsob bardzo dzikie ludy barbarzy- stpem ni si [walcz], wicej zuchwa odwag ni mstwem ducha.
skie pogan, atoSelencj, Pomorze iPrusy, przeciw ktrym tokrajom Zpodobnym nastawieniem odnosi si Mistrz, jak go tytuowano,
ksi polski walczy, byjenawiar (chrzecijask) nawrci. Przy- Wincenty do wierze Prusw piszc, e dusze wyszedszy zcia po-
miotnikw dziki ibarbarzyski nie szczdzi Prusom nasz kroni- nownie wstpuj docia, ktre maj si urodzi ieniektre [dusze]
karz wkadej swojej relacji. zgoa bydlciej przez przybranie bydlcych cia. Trzeba bowiem
Oto comia dopowiedzenia tene Gall Anonim owyprawach Bo- wiedzie, eMistrz Wincenty piastowa godno nadwornego historio-
lesawa Krzywoustego naPrusy: Wkroczy tedy doPrus kraju nader grafa ksicia Kazimierza Sprawie-
dzikiego, skd, szukajc, anie znajdujc sposobnosci dowalki powr- dliwego, ktrego dwr mia zdanie
ci zobfitym upem, wznieciwszy poary iwziwszy jecw (...) Ziemia kronikarza wwysokiej estymie,
za owa tak pena jest jezior ibagien, enawet zamkami igrodami conie pozostawao bez wpywu
nie mogaby by tak ubezpieczona; tote nie zdoa jej dotd nikt pod- napolityk tego iinnych Piastw
bi, poniewa nikt nie mg zwojskiem przeprawi si przez tyle je- wobec Prusw.
zior ibagien (...) Azatem wojownicy Bolesawa, rozpuciwszy zagony Wywotach w. Wojciecha
wszerz iwzdu poowym barbarzyskim kraju, zgromadzili niezmie- iwkronice Wincentego Kadubka
rzone upy, biorc doniewoli mw ikobiety, chopcw idziewcz- roi si przecie odepitetw, jakimi
ta, niewolnikow iniewolnice nieliczone, palc budynki imnogie wsie; obrzucani s Prusowie, awrd
ztym wszystkim wrci bez bitwy doPolski, cho wanie bitwy ponad ktrych okrelenie psiogowcy
wszysto pragn. wcale nie naley donajbardziej ob-
Albo stwierdzenie, e dotd tak bez krla ibez praw pozostaj inie raliwych. Wszystkie te okrelenia
odstpuj odpierwotnego pogastwa idzikoci. Jednake pisa w emanoway nieskrywan pogard,
dziejopis ani mieczem nauczania nie dao si serc ich oderwa odpo- jak ywi winienen by, ktr wi-
gastwa, ani mieczem zniszczenia nie mona byo tego pokolenia mij nien ywi uczciwy chrzecijanin
wytpi. Nie bez powodu w kronikarz zapisa si whistorii jako zwo- wobec dzikiego poganina. Idlate-
lennik absolutyzmu, jaki uzna on by inie tylko on jeden zasposb go jeeli czytamy, e mieszkaca
nawracania pogan nawiar opart przecie namioci bliniego. niebios otaczaj psie gowy dugim
Bardzo radykalny wswoich opiniach natemat Prusw by bo- szeregiem rozdziawiajc krwioer-
wiem dziaajcy wwiekach XII iXIII autor kolejnej kroniki Polski, cze paszcze, towiadomo, eautor Ryc. 29 Wojowie pruscy
mistrz Wincenty zwany Kadubkiem: Lud tobardzo dziki, okrutniejszy wten sposb wyraa swj peen na drzwiach Gnienieskich.
odwszystkich dzikich zwierzt, niedostpny zpowodu bronicych do- niechci stosunek dopogaskich Okoo 1170 roku.

72 73
Prusw. Dla prawdziwego chrzecijanina kady poganin jako czowiek
nie objty ask Pana by rwny najdzikszym zwierztom podsumo-
wuje t kwesti ucja Okulicz-Kozaryn.
Obrazu ich dopeniay krce natemat Prusw niesamowite opo-
wieci ilegendy, znajdujc wyraz ikonograficzny wpostaci synnych
Drzwi Gnienieskich katedry wpierwszej stolicy pastwa Piastw. Za-
inspirowany tymi legendami iopowieciami, anade wszystko mierci
w. Wojciecha, XII-wieczny artysta wyrazi wswym dziele cae okru-
ciestwo, jakie miao cechowa Prusw. Dziwowano si nawet, es
oni wogle podobni doludzi. Dowodzi tomogo jedynie, eartysta
w Prusw naoczy swoje nie oglda.
Raz gorzej araz lepiej przedstawia natomiast Prusw XV-wieczny
inajwikszy spord polskich kronikarzy redniowiecza, autor monu-
mentalnego dziea pt. Historia Poloniae Jan Dugosz. Echem relacji krzy-
ackiej by ten oto jego zapis: Prusacy porzucili wiar chrzecijask
iwprzeddzie w. Mateusza wrcili dobawochwalstwa. Austanowiw-
szy sobie wodzem istarost Grappina, porwali si dobroni inawszyst-
kich chrzecijan wkraju pruskim zamieszkaych zwielk uderzyli
srogoci. Kapany iwszystkich wyznawcw Chrystusa pomordowali,
kocioy podpalili. Nie by wszelako Dugosz bezkrytycznym stronni-
kiem Krzyakw, skoro napisa onich, e wtargnli zbrojno doPro-
wincji Pruskiej Naktagi [Natangii], ktr poogami irzezi okrutnie
spustoszyli. Otakowym napadzie, gdy wracali dodomu, wprzejciach
trudnych idowalki niesposobnych otoczeni () poddali si barbarzy-
com przewaniejszym nierwnie liczb () Poczym Prusowie pod
wsi zwan Witke wszystkich codojednego wpie wycili.
Awic tonie napadajcy naPrusw Krzyacy zasuyli sobie namia-
no barbarzycw, ale napadani przez nich Prusowie.
Zdrugiej jednak strony Dugosz nie zawaha si przed nazwaniem
Krzyakw zbjami naznaczonymi krzyem, wprowadzajc nadto
dotekstu swoich Rocznikw motyw kary Boej, jaka czeka bdzie
owych zbjw zapopenione przez nich niegodziwoci.
Druga strona pruskiego medalu
M
ie zego pocztki Tak mona byoby rozpocz relacj osto-
sunkach czcych Prusw zPolanami, ktrzy wX wieku
przystpowali dotworzenia swojego pastwa. Takiego pastwa
Prusowie stworzy nie zdoali, cowsposb zasadniczy miao wpy-
n naksztatowanie si stosunkw prusko-polskich wniedalekiej ju
przyszoci.
74
Wszelkie konflikty zbrojne znajdoway zazwyczaj odbicie nakartach
wczesnych kronik. Ani sowa natemat takiego konfliktu midzy Pru-
sami ipastwem Mieszka Inie napisa X-wieczny podrnik Ibrahim
ibn Jakub, odnotowujc natomiast toczce si wtedy walki prusko-ru-
skie. Wtym rwnie czasie doszo douksztatowania si granicy zPru-
sami, atownastpstwie czasowego inkorporowania m.in. Mazowsza
przez pastwo Polan. Do zaskakujco brzmi take teza Henryka
owmiaskiego omoliwoci pruskiego pochodzenia imienia piastow-
skiego ksicia Mieszko. Jak wkadej innej, tak iwtej kwestii istniej
za i przeciw, ale nie sposb przej doporzdku dziennego nad
takim oto argumentem: Zamoliwoci nadania Mieszkowi obcego
imienia przemawia polityka matrymonialna pierwszych Piastw, ktrzy
() zawierali zreguy maestwa zagraniczne () Tote izwizek pia-
sta zkunigaswn prusk wydaje si prawdopodobny. Jednake fakt
ten nie mia wikszego znaczenia: Dla dynastii Piastw, ktra dow.
XIII wdobie niepodlegego bytu Prus nie rozrodzia si licznie (),
koligacje zpogaskimi kunigasami wPrusach nie byy atrakcyjne.
Itym stwierdzeniem mona zamkn rozwaania natemat jeli nie
przyjaznych toprzynajmniej nie cakiem wrogich stosunkw polsko-
pruskich. Ich cig dalszy potoczy si drog, ktr znaczyy krwawe
najczciej walki. Rozpocz jenie kto inny jak Bolesaw Chrobry,
oktrym kronikarz Adam zBremy napisa: Krl wielce chrzecija-
ski, sprzymierzony zOttonem III, podbi wszystkie krainy sowiaskie,
iRu, iPrusw, zrk ktrych mczesk mier ponis w. Wojciech,
ktrego relikwie przenis wtedy Bolesaw doPolski. Bya topierw-
sza utrwalona napimie wiadomo oakcji zbrojnej Gniezna przeciw
Prusom, ale, jak tobywao wzwyczaju dziejopisw redniowiecznych,
zdrowo przesadzona, albowiem wgr wchodzi nie podbj ale zwyky
najazd jakich byo wiele.
Przez siedemnacie stuleci, liczc odczasw pojawienia si Prusw
nad Batykiem a poagresj krzyack nikomu pomimo bardzo wielu
prb nie udao si ich podbi ani wjakimkolwiek stopniu ujarzmi.
Abyo pocopodbija, albowiem nawet rda niemieckie przedstawia-
y Prusy jako krain zasobn wdobra rozmaite. Zamonoci iwyso-
kiego stopnia rozwoju Prusw dowiody wykopaliska archeologiczne.
Pruska polityka Piastw przybieraa rny wyraz zwchodzeniem
niekiedy wdorane sojusze taktyczne wcznie, jak tomiao miej-
sce wXII wieku, kiedy Polanie zawarli zPrusami sojusz wymierzo-
ny wMazowsze iPomorze bd kiedy Prusowie wspomogli zbrojnie
Polan wwojnie toczonej zcesarzem niemieckim Fryderykiem Bar-
baross. Wswej istocie jednak polityka tazmierzaa najwyraniej do
wcignicia Prus worbit pastwowoci lub przynajmniej wpyww
75
Polski, jak pisa prof.owmiaski. Bardziej jednoznacznie stawia spra-
w prof.Biauski stwierdzajc, e przewaga iinicjatywa wewzajem-
Ryc. 30 Prusowie zwouj si naobronnym wiecu.
nych polsko-pruskich stosunkach znajdowaa si postronie polskiej,
ona te wykazywaa zapdy ekspansjonistyczne.
Skutki owej inicjatywy strony polskiej nie raz daway si Prusom
weznaki, wywoujc zestrony pruskiej zrozumiae poniekd akcje od-
wetowe, ktre spotykay si zostrym potpieniem Galla Anonima, Mi-
strza Wincentego Kadubka iinnych kronikarzy. Granica polsko-pru-
ska iziemie doniej przylege czsto staway wogniu, jednake poza
rozlewem krwi nie przynosio toadnych trwaych nastpstw politycz-
nych, albowiem, jak napisa oPrusach kronikarz Helmold, dostp
donich jest niemoliwy zpowodu bagien inikogo nie chc uzna spo-
rd siebie zapana. Tym wic trudniej byoby spodziewa si ponich
uznania zapana ssiadw skadajcych im wizyty zbroni wrku.
Nie znaczy tojednak, ewrogo wzajemna bya jednako intensyw-
na przez ponad dwa stulecia, odBolesawa Chrobrego poKonrada
Mazowieckiego, czyli wczasie rzdw czternastu wadcw pastwa
Piastw. Okresem, kiedy nastpio pewne osabienie napicia, by wiek
XI, coznajdowao wyraz nie tylko wewzmoonej wymianie handlowej,
ale iwkontaktach midzy ludmi. Zaco zgoa niezwykego uzna na-
76
leaoby, naprzykad, udawanie si namiejsce pierwszego pochwku
w. Wojciecha wPrusach pielgrzymek zPolski!
Trwajcy kilkadziesit lat stan zawieszenia broni wwojnie polsko-
pruskiej dobieg definitywnie koca wmomencie objcia steru rz-
dw przez Bolesawa III Krzywoustego napocztku XII wieku, acilej
w1102 roku, bowiem ju sze lat pniej wyprawi si on by zbrojnie
na Prusy. Dowalki wprawdzie nie doszo, poniewa jak zanotowa
Gall Anonim nikt nie mg zwojskiem przeprawi si przez tyle je-
zior ibagien, ale wyprawa przyniosa obfite upy icae zastpy jecw,
nie mwic ju odokonanych zniszczeniach. Nie by tojednak sukces,
ojakim marzy ksi Bolesaw, zapdzajc si wokolice dzisiejszej
Ostrdy iNidzicy. Zaledwie trzy lata pniej przedsiwzi drug wy-
praw, byznw obowi si niewolnikami izrabowanym Prusom do-
brem, atake dokona zniszczenia wszystkiego, cosi zniszczy dao,
jednake dootwartej walki wpolu itym razem nie doszo. Wynikaj-
ce zerde wtpliwoci nie pozwalaj definitywnie rozstrzygn, czy
wogle doszo dotrzeciej wyprawy.
Analizujc efekty tych wyczynw bojowych, prof.Biauski kon-
kluduje: Wyprawy Bolesawa Krzywoustego naPrusy nie przyniosy
wikszych sukcesw. Wszelki domysy ouzalenieniu czci plemion
pruskich naley wwietle danych rdowych odrzuci.
Wlady ojca poszed syn Bolesaw IV Kdzierzawy: nie zniechcajc
si niepowodzeniem rodziciela, rozpocz swoje wadztwo odpodjte-
go w1147 roku najazdu naPrusy, ktrzy jak zwykle nie dali si ujarz-
mi swoim ssiadom, nie pozostajc wobec nich cakiem bierni. By
topocztek serii kilku kolejnych wypraw, ktre zwieczyo wreszcie
narzucenie zwierzchnictwa niektrym zplemion pruskich. Tak jak Bo-
lesaw Krzywousty Pomorze, tak Bolesaw Kdzierzawy Prusy uczyni
by sednem swojej polityki zagranicznej.
Whistorii stosunkw polsko-pruskich nauwag zasuguje rok 1166.
Wreakcji nabunt Prusw przeciwko paceniu narzuconych im po-
datkw oraz zupienie ziem polskiego pogranicza ksi Bolesaw IV
podj wypraw karn.
Wiele miejsca wswojej kronice powici jej Wincenty Kadubek.
Oto relacja Mistrza Wincentego: Zebrawszy wic razem liczne wojsko
najlepiej wywiczonych [ludzi Bolesaw] gotuje si donajazdu napro-
wincje Getw adn wprawdzie sztuk nie obwarowane, lecz niedostp-
ne zpowodu naturalnego pooenia. Uwstpu samego jest matecznik
zewszd zarosy gszczem ciernistych krzakw, gdzie pod zieleni tra-
wy kryje si otcha botnej smoy. Zwiadowcy iprzewodnicy wojsk
zapewniaj, eznaleli niezawodn krtsz drog przez knieje ()
Tdy powskiej ciece gnaj nawycigi pierwsze szeregi doborowe-
77
go wojska, gdy [nagle] zzasadzki wyskakuj zobu stron nieprzyjaciele
inic tylko zdala ra pociskami, jak tokiedy indziej czyni zwykli ()
Aci tymczasem samorzutnie jak dziki rzucaj si nazjeone dzidy,
jedni zdzy zemsty, drudzy zchci spieszenia napomoc iwicej ich
pada pod ciarem wasnego natoku ni odciosw ora. Niektrych
zbroj obcionych pochona gbia rozwartej otchani, inni pono-
sz mier zapltawszy si wzarola ikrzaki cierniste, [a] wszystkich
ogarnia mrok szybko zapadajcej nocy. Tak przez zdradziecki podstp
przepado bitne wojsko! Tak zmarniaa wniedorzecznej wojnie dziel-
no wspaniaych rycerzy! () A podzi dzie rni ludzi narne ich klsk najdostojniejszy ksi, powodowany dobroci, wnet im lito-
sposoby ich opakuj.
Gwoli wyjanienia: nazw Getw przypisa Jawigom kronikarz, ale
rwnie dobrze odnosia si ona dorwnie Prusw. Klska w1166
roku pisze prof.Biauski oznaczaa ruin polityki pruskiej Bole-
sawa Kdzierzawego, przekrelia wszystkie jego dotychczasowe wy-
siki zmierzajce dopodporzdkowania Prusw, aprzynajmniej czci
ich ziem.
Wwalkach tych zgin ksi sandomierski Henryk.
Ryc. 31 mier ksicia Henryka wbitwie zPrusami.
Schyek XII wieku upyn pod znakiem wznowienia najazdw
naPrusy, tym razem pod wodz Kazimierza II Sprawiedliwego, ktry
78
rewanowa si wten sposb ssiadom zpnocy zaich upieskie na-
pady naziemie polskie. Niekiedy dochodzio jednak midzy walczcy-
mi stronami dozawizywania rozejmw. Tak bywao iwczasach ksi-
cia Kazimierza, ktry podczas jednej zwypraw nie spotka si naziemi
pruskiej zadnym oporem.
Oto jeszcze jedna relacja Mistrza Wincentego otym, cobyo dalej:
A wreszcie pospaleniu caej niemal prowincji zarwno ksi ich
jak starszyzna padaj dostp Kazimierza zpochylonymi karkami,
proszc tak owasne jak pozostaych [ziomkw] ocalenie. Nawidok
ciwie przebacza iotrzymawszy odpowiedni rkojmi posuszestwa
i[pacenia] danin, wraca ztriumfem doswego kraju.
Prusowie nie mieli jednak zwyczaju dotrzymywa zawieranych
umw iodmawiajc uiszczania daniny wyprawiali si naziemie Po-
lan. Bywao jednak, ejako rkojmi swych zobowiza dawali za-
kadnikw wychodzc zzaoenia, ebezpieczestwo ich nie moe sta
naprzeszkodzie ich wolnoci i, wedug Mistrza Wincentego, lepiej b-
dzie, eutrac synw, ni eby mieli by pozbawieni wolnoci ojcw,
azaszczytna mier synw zapewni im szlachetniejsze urodzenie
Ostatnim zwadcw, ktry pod sztandarem zbiaym orem wojo-
wa zPrusami, by Konrad Mazowiecki. Konsekwencje jego rozwijanej
wpierwszej poowie XIII wieku polityki okazay si fatalne nie tylko
dla Prusw ale wdalszej perspektywie idla Polakw.
Skoro ju opolitycznym entourageumowa, tonie odrzeczy bdzie
wspomnie, enader akomym okiem spogldali naPrusy nie tylko
Polanie zpoudnia, ale ioddzieleni wodami Batyku Skandynawowie.
WXI zwaszcza wieku wyprawili si zbrojnie naSambi itoa trzy-
krotnie yjcy gwnie zrozboju wikingowie. Wlady ich szy awa-
ciwie pyny druyny wojskowe wadcw Danii: Kanuta Wielkiego
latach 1014-1035 iKanuta IV wokresie lat 1080-1086. Poza zniszcze-
niem irabunkiem adna ztych wypraw nie doprowadzia donarzuce-
nia Prusom jakiejkolwiek trwalszej zwierzchnoci.
Wedug latopisw czyli kronik ruskich nieco wczeniej, bowwie-
ku X, ziemie pruskie byy celem najazdu ssiadw zewschodu. Za-
puszczali si oni a poPwysep Sambijski, ktry, podobnie jak cae
Prusy, nci swoj najwiksz wbasenie Morza Batyckiego zamo-
noci. Nie rwnali si pod tym wzgldem zPrusami Polanie zMa-
zowsza, ktremu natura najwyraniej poskpia bogactw naturalnych
iktre lodowiec przykry lichej naog jakoci glebami bielicowymi
ipiaskami. Wyrosy nanich conajwyej cherlawe laski, ktrym da-
leko byo dobogatych wzwierzyn, barcie iruno lene pradawnej
kniei pruskiej.
79
 Ubstwo Mazowsza nie zapewniao jego ludnoci jakiejkolwiek prospe- wywoa unich adnego
rity istd ich wrcz masowa niekiedy emigracja naziemie Prus iLitwy. pozytywnego skojarze-
Prusy byy celem najazdw iwypraw wszystkich zreszt okolicznych nia awrcz odwrotnie:
plemion, ktre szukay naich ziemi atwego upu. Stwierdzenie tobu- wywoao ich niepoha-
rzy ksztatowany przez wielu historykw dotychczasowy obraz Pru- mowan wcieko, kt-
sw jako ludu prymitywnego, biednego ipogronego wpogastwie, ra musiaa doprowadzi
albowiem naswj rzeczywisty idalece odbiegajcy odlansowanych dotragicznego finau.
faszw obraz pracowali oni nie kilka jak ich ssiedzi ale kilkanacie Wedug spisanych y-
stuleci. wotw biskupa Wojcie-
cha, ktrego wkrtce
pojego mierci ogoszo-
Krzy by jednak przed mieczem no witym, Prusowie
ograniczyli si tymcza-

N
ie byoby sprawiedliwe izgodne zhistoryczn prawd utrzymywa-
nie, ePiastowie sprowadzili swoje stosunki zPrusami wycznie
dozbrojnych wypraw inajazdw. Prawd jest natomiast, emo-
tywy podejmowania ewangelizacji Prusw miay charakter stricte po-
lityczny. Innego charakteru wtamtych czasach mie zreszt nie mogy.
Wskazywaby natocel, wjakim Bolesaw Chrobry wyprawi doPrus
biskupw Wojciecha iBrunona zKwerfurtu.
Obydwie misje nie powiody si, atodlatego, ebyy zupenie nie
przygotowane dospenienia swojego zadania: obaj duchowni nie znali
pruskiego jzyka, nadto nie uwzgldnili niezwykle wysokiego stopnia
przywizania Prusw doich odwiecznych wierze. Poza tym wszystkim
impulsywnego charakteru biskup Wojciech nie grzeszy darem bardzo
przydatnej wtakich sytuacjach dyplomacji, wykazujc si wczeniej jej
brakiem wPradze iRzymie, gdzie peni by wysokie urzdy kociel-
ne. Prusowie obeszli si wic zmisjonarzem Wojciechem wsposb
zgodny ztym, wjaki zwykli traktowa wszystkich, ktrzy odwaali si
naruszy granice ich witego gaju, dopuszczajc si wich mniemaniu
witokradztwa.
By Rok Paski 997, kiedy 40-letni biskup misyjny Wojciech opu-
ci Gniezno, byuda si pod ochron wojw Bolesawa Chrobrego
doGdaska, gdzie ochrzci wielu mieszczan. Stamtd przeprawi si
wasycie swoich dwch braci Radzima iBoguszy przez wody Zalewu
Wilanego istan naziemi Prusw. Zdaniem niektrych historykw
nie naleaoby si dziwi, gdyby dotknici doywego pojawieniem si
przybyszw wwitym gaju Prusowie pozbawili wszystkich ich y-
cia ju popierwszym owiadczeniu biskupa Wojciecha: Przybywam
zPolski, ktr wada wimi Boe chrzecijaski ksi Bolesaw, aby odciosu zadanego oszczepem. Inie jest todla zrozumienia istoty spra-
nie wam zbawienie. wczesnym Prusom obce byo pojcie zbawie-
nia idlatego adresowane donich Wojciechowe przesanie nie mogo
80
sem dojego wrogiego
przywitania, dajc na-
tychmiastowego opusz-
czenia ich terytorium.
Obawiali si bowiem,
eobecno misjonarzy
stanowi moe zagroe-
nie wsplnego prawa
ijednego sposobu ycia,
albowiem ziemia nasza Ryc. 32 Wiec z kapanem w witym Gaju.
nie wyda plonw, drzewa
nie bd owocowa, nowe
zwierzta przestan rodzi, astare wygin. Przedstawiona przez kapa-
na taka perspektywa nie moga pozosta bez reakcji wiecu, naktry
doprowadzono misjonarzy. Wwyniku nader burzliwych obrad zapada
jednomylnie przyjta decyzja: Jeli tej nocy nie pjdziecie precz, jutro
zostaniecie cici. Wwietle panujcych wtedy zwyczajw bya tode-
cyzja zdumiewajco agodna, gdy mier moga dopa misjonarzy ju
wmomencie pojawienia si ich naziemi pruskiej. Mimo okazanej mu
wrogoci biskup Wojciech zlekceway jednak decyzj wiecu ipostano-
wi przeduy pobyt nanieprzyjaznej mu ziemi Prusw. Itopooyo
kres caej misji.
Dwie s wersje opisu mierci w. Wojciecha. Autor powiconej
temu misjonarzowi Pasji zTegernsee zanotowa, ezgin on odto-
pora, ktrym ucito mu gow, natomiast mnich rzymskiego opactwa
benedyktynw, Jan Kanapariusz, zapisa, emisjonarz ponis mier
wy najwaniejsze. Wikszej wagi jest to, costwierdza Jan Powierski:
mier tego dobrze znanego naZachodzie czowieka wtrakcie dzia-
81
alnoci misyjnej winteresie Bolesawa Chrobrego uatwia nastpnie
temu wadcy gr dyplomatyczn, stanowia swego rodzaju reklam dla
pastwa owieej metryce chrzecijastwa.
Wedug tego samego autora posta Wojciecha Sawnikowica ukazu-
je si nie tylko jako posta chrzecijaskiego mistyka, ale rwnie jako
posta uczestnika itoaktywnego wczesnych wydarze politycznych.
Zdrugiej strony patrzc, stwierdzi przychodzi, emier witych
Wojciecha iBrunona cigna naPrusw iJawigw istn lawin cie spoecznoci pruskiej wiele dobrego. Nikt bowiem przed nim nie
wrogoci. Wyrazem tej postawy stay si wspomniane ju paskorze-
by, jakie zdobi drzwi katedry wGnienie, gdzie spoczy wykupione
przez Bolesawa Chrobrego relikwie pierwszego patrona Polski. Godzi
si tutaj przypomnie, ew. Wojciech zosta rwnie obwoany patro-
nem Czechw iWgier.
Jeli jednak miaby ktokolwiek wtpliwoci codopolitycznego celu
misji w. Wojciecha, todalsze postpowanie Bolesawa Chrobrego wo-
bec Prusw wtpliwoci takie rozwiewa.
Mimo fiaska tej pierwszej prby ewangelizacji pogaskich ssia-
dw zpnocy kolejni wadcy zrodu Piastw nie rezygnowali zwcie-
lenia wycie rozlegajcego si wpapieskim Rzymie hasa, ePruso-
wie dojrzeli doniwa misyjnego. Itak ju wpocztkach XIII wieku
pierwszymi biaymi mnichami odbiaych habitw jacy wyruszyli
doPomezanii, byli cystersi zkna. Nie spotkali si oni zprzychylnym
przyjciem, czego wyrazem byo ich uwizienie. Istniej jednak prze-
sanki pozwalajce wnioskowa, echrzecijastwo nie byo ju wtedy
cakiem obojtne niektrym przynajmniej krgom monych pruskich,
ktrzy widzieli wnowej religii szans naosabienie hamujcej roz-
wj polityczny Prus wadzy kapanw nad spoecznoci plemienn.
Iwtym, jak si wydaje, mieli racj poswojej stronie. Odrzucaa jzde-
cydowana natomiast wikszo spoecznoci pruskiej, ktra obawiaa
si, enowa wiara zagrozi zachowaniu jej etnicznej tosamoci.
Cystersi nie podzielili mimo tolosu witych Wojciecha iBrunona. Od-
wrotnie, przybyy zkna doPrus opat cystersw, Boguchwa vel Gotfryd,
mg nawiedzi miejsce, wktrym zgin w. Wojciech, nadto wyjedna
uwolnienie swoich braci zakonnych. Sukcesem kolejnej misji tego opata
byo przyjcie chrztu przez dwch wielmow pruskich. Czas jaki potem
decyzj wadz zakonu dzieo misji przeszo wgesti cystersw wOliwie.
Odtej pory, acilej od1209 roku, ster misji cysterskiej przej brat Chry-
stian, ktry mg odnosi znaczce sukcesy. Zaliczy donich naley m.in.
sprowadzenie naono Kocioa dwch monych. Byli toWarpoda zZiemi
Leaskiej iSurwabuna zZiemi Lubawskiej. Sakramentu chrztu udzieli
im wRzymie sam papie, podnoszc Chrystiana dogodnoci biskupa. Cy-
sters Chrystian zosta pierwszym biskupem Prus. By rok 1215.
82
Popowrocie zRzymu biskup Chrystian osiad wznanym pod nazw
Zantyr grodzie, gdzie zlokalizowa klasztor iskd kierowa akcj mi-
syjn naterenie Pomezanii iPogezanii. Zowym Zantyrem rzecz otyle
jest ciekawa, enie brak gosw przemawiajcych zatym, i ten poo-
ony naprawym brzegu Nogatu grd jest miejscem, wktrym stan
krzyacki Marienburg czyli dzisiejszy Malbork.
Zakres dziaa biskupa Chrystiana by zaiste szeroki iwnosi wy-
pomyla ogromadzeniu funduszy nawykupywanie zniewoli jecw;
owziciu wopiek modych dziewczt, ktre wyrzucano zosiedli, ska-
zujc nazagad; ozwrceniu si dokrajw chrzecijaskich oja-
mun naten cel; wreszcie outworzeniu seminarium, ktre ksztacio-
by przyszych duchownych pruskich.
Wie otragicznym losie dotara doRzymu dziki biskupowi Chry-
stianowi, inspirujc papiea Honoriusza III dowystosowania apelu
wformie bulli skierowanej dobiskupw omaterialne wsparcie akcji
ratowania dziewczt.
Te iinne wysoce humanitarne, jak bymy dzi tookrelili, dziaania
biskupa Chrystiana nie wykraczay jednak poza pogranicze pomorsko-
pruskie, awic zaledwie cz Pomezanii iPogezanii, ktre totereny
pruskie uchodziy ju wpocztkach XIII wieku, awic dwa dziesi-
ciolecia przed przybyciem Krzyakw, zaschrystianizowane. Niesiona
przez cystersw iinne zakony zPolski nowa wiara pozostawia poso-
bie rwnie trway lad wdziedzinie jzykowej. Wiele sw polskich
przenikno dopruskiej terminologii kocielnej. Ewangelizacja bya
przeto rwnie elementem procesu przybliania izolujcych si Pru-
sw dowiata kultury.
Nie wytrzymuje przeto krytyki twierdzenie, jakoby wiar Chrystu-
sow przynieli pogaskim Prusom dopiero Krzyacy. Twierdzeniu ta-
kiemu przeczyyby dokonania pierwszego biskupa pruskiego Chrystia-
na ijego wspbraci cystersw oraz innych zakonw rodem zPolski.
Unoszc miecz przed krzyem, teutoscy rycerze pooyli kres konty-
nuacji tych dokona, ktre wogarnitej duchem krucjat Europie byy
czym zgoa unikalnym izasugujcym naszczeglna uwag.
83
 rycerze rnych narodowoci, zakon niemiecki przyjmowa tylko rycerzy
niemieckich, coniejako odpocztku nadao owemu zgromadzeniu cha-
rakter stricte narodowy. Charakter ten potwierdzaoby szerokie poparcie
polityczne, jakiego nie szczdzili im ksita niemieccy.
Walnego poparcia udzielaa take Stolica Apostolska. Papie Inno-
VII. ZAPROSZENIE DO PODBOJU centy III, jak pisze naten temat Gerard Labuda, przyj mistrza ibra-
ci szpitala, ktry nazywa si niemieckim, pod swoj opiek iwyrazi
zgod, aby ci rzdzili si regu templariuszy wsprawach rycerskich,
Zziemi wgierskiej dopolskiej aregu joannick wsprawach szpitalnych. Zaspraw Rzymu doszo
wkocu dopenej niezalenoci zakonnikw niemieckich odroma-
Gdzie Akka, gdzie Brema iLubeka... skich templariuszy ijoannitw.

N
iezbadane s wyroki historii, ktra zrzdzia, etam, wZiemi witej,
wzi swj pocztek Zakon Szpitala Najwitszej Marii Panny Domu
Niemieckiego znany potomnym pod nazw Krzyakw. Doszo
dotego wkocu XII wieku podczas trzeciej wyprawy krzyowej dokrajw
Lewantu zudziaem a trzech wadcw europejskich, atosamego cesarza
niemieckiego Fryderyka IBarbarossy, krla francuskiego Filipa II Augusta
ikrla angielskiego Ryszarda Lwie Serce. Organizator tej krucjaty, cesarz
Fryderyk, nie odnis sukcesu, albowiem wdrodze doJerozolimy, ktr
zamierza uwolni odmuzumanw, uton wbystrych nurtach grskiego
strumienia Salef naterenie dzisiejszej Syrii. Owo tragiczne wydarzenie nie
zatrzymao jednak pochodu krzyowcw niemieckich, ktrych tylko ca-
kiem niewielka, coprawda, cz zdoaa dotrze pod mury obleganej ju
przez innych krzyowcw twierdzy Akka niedaleko Jerozolimy.
Przybysze zEuropy Pnocnej nie byli podatni nawarunki bytowania
wupalnym klimacie Palestyny ipadali masowo ofiar wielu rnych cho-
rb. Sytuacja stawaa si tragiczna. Wtym stanie rzeczy naleao przedsi-
wzi energiczne rodki zaradcze. Zadbali onie uczestniczcy wkrucjacie
mieszczanie zdalekiej Bremy iLubeki, organizujc w1190 roku wAkce Ryc. 33 Krzyacy wwalce zewiatem Islamu.
prowizoryczny zrazu lazaret pod opiek niemieckiego bractwa szpitalnego.
Iztego tobractwa wyoni si osiem lat pniej niemiecki zakon rycerski,
ktry natrwale itragicznie zapisze si wdziejach nadbatyckich Prusw. Odsamego niemal pocztku Krzyacy, botak ich bdziemy da-
Krzyacy byli trzecim, chronologicznie liczc, zzakonw rycerskich, ja- lej nazywa, zakrztnli si wok uzyskania dla siebie przywilejw
kie powstay wredniowiecznej Palestynie zmisj odbicia zrk wyznaw- oraz wejcia wposiadanie znacznych majtnoci wpierw wPalestynie,
cw Allaha miejsc dla chrzecijan witych, bozwizanych zdziaalnoci azczasem wcaym wiecie rdziemnomorskim odGrecji poprzez
iukrzyowaniem Jezusa Chrystusa. Wczeniej pojawiy si zakony templa- Itali iFrancj poHiszpani ipoza granicami tego wiata, wic wAr-
riuszy ijoannitw. Obydwa te rycerskie zgromadzenia zakonne, podobnie menii, Alzacji, Lotaryngii, Austrii, Niemczech iCzechach. T dobr dla
jak izakon niemiecki, postawiy przed sob nader szlachetny cel, jakim nich pass zainicjowa w1197 roku sw darowizn cesarz Henryk VI,
byo niesienie pomocy, wtym nade wszystko roztaczanie opieki szpital- dajc wprezencie klasztor w. Trjcy wPalermo naSycylii. Hojnoci
nej nad ptnikami przybywajcymi zEuropy Zachodniej doZiemi witej. wobec Niemcw wykaza si te w1222 roku wadca Kastylii, Ferdy-
Wodrnieniu jednak odtemplariuszy ijoannitw, ktrych zastpy zasilali nand III, atozewzgldu napolubienie crki krla Filipa szwabskiego
84 85
iwnuczki cesarza Fryderyka Barbarossy Beatrycze, podarowujc im tami ziemi opowierzchni 16 tysicy kilometrw kwadratowych. Zie-
miejscowo La Mota zwociami przylegymi. Wbardzo wielu przy- mi t najedao odwschodu ipustoszyo plemi stepowych Poow-
padkach byy to, jak wida, darowizny wadcw, zktrymi potrafia cw zwanych inaczej Kumanami. Itozapewne przewayo opodjciu
doskonale pertraktowa dyplomacja krzyacka, wkradajc si wich decyzji odokonaniu krlewskiej darowizny, albowiem darczyca mia
aski. Cennym nabytkiem Niemcw staa si Isola della Doana, czyli namyli obron Borsy przed Poowcami.
Wyspa Celna naterenie nalecym doWenecji, dokd poopuszczeniu Zgoa inaczej, jak si niebawem okazao, pojmowali ca spraw
pod presj muzumanw Palestyny Krzyacy przenieli siedzib mi- obdarowani Krzyacy, ktrzy zmyl ostworzeniu wasnego pastwa
strza swojego zakonu. podjli zmarszu akcj osiedlecz, sprowadzajc gwnie kolonistw
Akka pada pod uderzeniem zdobywcw spod zielonego sztandaru niemieckich zSaksonii iBawarii. Wkrajobrazie wgierskiej Borsy
proroka Mahometa wkocu XIII wieku, acilej w1291 roku. Orien- pojawiy si wznoszone odfundamentw krzyackie grody obronne
tujcy si doskonale wwczesnej sytuacji politycznej caego regionu Heldenburg, Marienburg, Honigberg iPetersberg. Wkrtce wyszo
pragmatyczni Niemcy nie stawiali nawet wikszego oporu. Nauwag najaw, egocie niemieccy podjli prby nie tylko samowolnego po-
szczegln zasuguje to, cowzwizku ztym napisa prof.Labuda: Pra- wikszenia darowanego im terytorium, ale ipozbycia si jurysdykcji
wie wspczesny (1310) kronikarz austriacki, Ottokar von Horneck, biskupa siedmiogrodzkiego. Ambicje niemieckie spotkay si zpe-
podaje, eobecny wwczas wtym grodzie mistrz niemiecki Konrad nym zrozumieniem ipoparciem papiea Honoriusza III, czego wy-
von Feuchtwangen, dajc swoim rozkaz ucieczki naokrty, mia po- razem byo wydane miejscowemu biskupowi zalecenie mianowania
wiedzie, ezaklsk poniesiona tutaj wywr zemst naniewiernych dziekanw spord ksiy wskazanych przez Krzyakw. Prowadzio
wPrusach iInflantach! towprost dopowoania naziemi Borsa diecezji niemieckiej, ktr ku-
Poopuszczeniu Palestyny rnie potoczyy si losy kadego ztrzech ria rzymska bya gotowa obj swoj, awic niezalen odKocioa
zakonw rycerskich. Templariusze osiedli ostatecznie weFrancji, gdzie wgierskiego jurysdykcj.
wpocztkach XIV wieku doszo zaspraw krla Filipa IV Piknego Dochodzce nadwr wieci otym, ewraz zfaworyzowaniem y-
dokasaty tego zakonu, awielki mistrz Jacques de Molay gin nasto- wiou germaskiego idzie wparze anektowanie nowych terenw,
sie. Joannici poprzez Cypr iRodos trafili wkocu naMalt, gdzie pod skoniy wadc dozastanowienia si nad celowoci dalszej obecnoci
nazw Kawalerw Maltaskich stworzyli istniejce dodzi pastwo Niemcw naterenie Wgier. Czar rozczarowania misj Krzyakw
zakonne wrandze podmiotu prawa midzynarodowego. Ozwizkach przepenio ich wystpienie doRzymu orozszerzenie ich dotychcza-
tego zakonu zPolsk wiadczy nazwa dzielnicy Poznania Malta. sowej autonomii wzakresie jurysdykcji kocielnej oautonomi natury
Jeszcze inn drog podyli kuswemu historycznemu przeznaczeniu politycznej. Ten postulat niemiecki te spotka si zpoparciem Stolicy
Krzyacy, zatrzymujc si wniej naczas jaki wWgrzech, gdzie ujaw- Apostolskiej, ktra moc ogoszonej przez Honoriusza III bulli roz-
nili wcaej peni istot icel swoich de. Trzeba bowiem wiedzie, taczaa nad Krzyakami szczegln opiek ioson tudzie rozci-
ezakon niemiecki ewoluowa wswym charakterze odstanu stricte gaa swoje wadztwo nad wgiersk Bors. Bya toju jawna zapo-
duchownego dorycerskiego, stajc si wkocu wygodnym narz- wied utworzenia wgranicach Wgier niezalenej papieskiej enklawy
dziem germaskiej polityki nagiej siy. terytorialnej. Oczywista ingerencja wwewntrzne sprawy monarchii
Zacz wypada odprzypomnienia, epord hojnych donatorw wgierskiej wywoaa ostry isolidarny sprzeciw zestrony inastpcy,
znalaz si krl Wgier Andrzej II, ktry wroku 1211 nada zako- ksicia Beli, ibiskupa siedmiogrodzkiego Reginalda. Douznania swo-
nowi niemieckiemu wchodzc wskad terytorium Siedmiogrodu zie- jej zwierzchnoci wezwa Niemcw krl Andrzej.
mi Borsa. Nie bez znaczenia by fakt, edopoczynienia tej darowizny Kierujcy si but Krzyacy nie dali zawygran iskierowali dosdu
skonia monarch maonka Gertruda zrodu, ktry wyda rwnie papieskiego pozew, wnoszc ozbadanie postawionych im przez mo-
maonk zasuonego dla sprowadzenia Krzyakw doPolski ksi- narch zarzutw. Kiedy wszystko wskazywao, esd przyzna racj
cia lskiego Henryka Brodatego. Podobn rol odegra go krla Niemcom, krl Andrzej postawi iRzym, iKrzyakw przed faktem do-
Andrzeja landgraf Turyngii iprotektor Krzyakw wNiemczech Her- konanym: manu militari wypdzi swoich goci zziemi Borsa, oszcz-
mann. Wpywom tak monych osobistoci nie by wstanie oprze si dzajc tym samym Wgrom losu, jaki ju niebawem dowiadczy mia
krl Andrzej istd niemal zdnia nadzie Krzyacy stali si dysponen- Prusw zestrony wypdzonych Krzyakw. Papie prbowa wstawia
86 87
si zanimi ida umoliwienia im powrotu, czemu strona wgierska
opara si argumentujc, eniemiecki zakon by jak ogie wpier-
siach, jak mysz wplecaku, jak mija wonie. Nie pomogy ponawiane
potem jeszcze przez Rzym czterokrotnie prby nakonienia krla w-
gierskiego doulegoci: Krzyacy utracili ziemi Borsa iask krla
Wgier nazawsze.
Rzecz wysoce znamienna, eten niezwykle pouczajcy epizod dziejw
zakonu krzyackiego umkn uwadze najwikszego zkronikarzy tego
zakonu Piotra zDusburga. Ijest toponiekd zrozumiale, albowiem nie
byo si zabardzo czym chwali ani te zdradza kanonw przyjtej stra-
tegii itaktyki dziaania, ktre ju wniedalekiej przyszoci miao przy-
nie Niemcom same profity polityczne, spoeczne igospodarcze.
Kronika Piotra zDusburga jest pierwszym ia dopoowy XIV wieku
jedynym tak obszernym tekstem dziejopisarskim pochodzcym zpa-
stwa zakonu krzyackiego stwierdzi wswoim wstpie dopolskiej edy-
cji tego dziea Jarosaw Wenta. Jakkolwiek ju sam tytu dziea Kronika
Ziemi Pruskiej wskazuje najego tre, tojednak pierwsza cz trak-
tuje ogenezie zakonu krzyackiego. Idlatego warto do zajrze choby Ryc. 34 Zakon niemiecki wakcji.
pototylko, bydowiedzie si, comyleli ipisali osobie sami Krzyacy.
Ju wpierwszych sowach swego zredagowanego poacinie dziea
autor uderzy wton szlachetny iwzniosy, aczytelnicy dowiedzieli si doswojego brata, najjaniejszego pana Henryka VI, krla rzymskiego,
conastpuje: przyszego cesarza, aby ten wyjedna uOjca witego zgod nazaoe-
Wimi Pana, amen. Wroku Wcielenia Paskiego 1190, wtym cza- nie izatwierdzenie praw wspomnianego szpitala.
sie, kiedy miasto Akka byo oblegane przez chrzecijan ikiedy dziki Stolica Apostolska wysoce askawym okiem spojrzaa naowo nie-
pomocy Boej zostao wydarte rk niewiernych, wwojsku chrzecijan mieckie dzieo miosierdzia, nie szczdzc braciom wspomnianego
znajdowali si pewni poboni mowie zmiast Bremy iLubeki, ktrzy szpitala wszelakich przywilejw, zezwalajc nadto, byposugiwali
jako mowie miosierdzia spogldajc oczyma wspczucia narne si czarnym krzyem ibiaym paszczem () Wten sposb zosta
itrudne dozniesienia uciliwoci icierpienia chorych przebywajcych zaoony, zatwierdzony iobdarzony wieloma przywilejami czcigodny
wewspomnianym wojsku, zaoyli szpital wswoim namiocie, kt- isawny zakon rycerski braci szpitala Najwitszej Marii Domu Nie-
ry sporzdzili zagla pewnego statku zwanego wjzyku niemieckim mieckiego wJerozolimie. Jest towybrana winnica Pana Zastpw,
kog. Tam znosili wspomnianych chorych iwgorliwoci ipokorze od- ktr Ty, Jezu Chryste, zaoye idla ktrej grunt przygotowae.
dawali im posug, itroszczc si dobrowolnie odobra powierzone im Posadzie wniej korzenie, aona bujnie pokrya ziemie, przenio-
przez Boga miosiernie zajmowali si nimi sdzc, ewosobie kade- se jpotem iwygnae narody zziemi pruskiej iinflanckiej, itam
go chorego lub biedaka przyjmuj samego Chrystusa (). jzasadzie itak latorole swe rozpostara a domorza, apdy swe
Zgromadzeni tam iwtedy notable, wielmoe iinni wysoko urodzeni a dorzeki. Ten zacny zakon rycerski zosta zatwierdzony nie tylko
celebryci zachodnioeuropejscy, jak czytamy dalej, askawym okiem przez ludzi naziemi, lecz te jego powstanie zostao zapowiedziane
spogldali widzc, enowa uprawa szpitala wyda jakie owoce czci znakami nieba iziemi.
iuczciwoci wpewnej okrelonej obfitoci, ikiedy nie majc adnych Tak widzia stojcy nagruzach izgliszczach Prusw Krzyak genez
wtpliwoci spodziewali si, e gdy Pan da wzrost igdy rozwin czcigodnego isawnego zakonu rycerskiego. Czyby rzeczywicie nie
si jego gazie wyda ona bardzo wielk ilo owocw wprzyszo- zdawa sobie sprawy ztego, edopuszcza si jawnego blunierstwa?
ci, wwczas rada wszystkich wymienionych wyej ksit przestaa Wowej czci pierwszej swojej kroniki Piotr zDusburga wymie-
nato, byFryderyk, pan iksi Szwabii wysa penomocnych posw ni te pierwszych wielkich mistrzw zakonu krzyackiego. Urzd ten
88 89
piastowali kolejno bracia Heinrich Walpot, Otto von Kerpen, Heinrich
Bart oraz Hermann von Salza. Trzej pierwsi niczym szczeglnym nie
zapisali si wdziejach krzyactwa. Dopiero czwarty Hochmeister des
Deutschen Ordens, czyli Wielki Mistrz Zakonu Niemieckiego, zdoa
postawi ten zakon nawysokim politycznym piedestale, zdobywajc
dla wcaej niemal Europie wielu monych protektorw cowtam-
tych czasach byo tosame duchowych ipolitycznych.
Prusowie wci nalinii strzau
strachu, ile zprzemylnej ostronoci ukryli si wuroczyskach ijaski-
niach () wicej podstpem ni si [walcz], wicej zuchwa odwag
ni mstwem ducha.
Myli si jednak srodze nasz dziejopis, odmawiajc wojownikom
pruskim ducha mstwa, albowiem niemal wszyscy inni kronikarze
redniowieczni byli zgodni wtym, enajsilniejsz broni Prusw
byo wanie ich mstwo. Ju wX wieku Ibrahim ibn Jakub za-
wiadcza: S sawni zeswego mstwa. Gdy najdzie ich jakie woj-
sko, aden znich nie ociga si (), lecz wystpuje, nie ogldajc
si nanikogo, irbie mieczem, a zginie. Inad trozmijajca si
zprawd opini Mistrza Wincentego mona byoby zatem przej

P
rzeom wiekw XII iXIII, mwic cilej czasy panowania ksi- doporzdku dziennego wobec wyrazw jego jawnej pogardy wo-
cia mazowieckiego Konrada, przynis gwatowne zachwianie bec Prusw.
rwnowagi, jaka cechowaa odjakiego czasu stosunki Prusw Tene sam Mistrz Wincenty zdobywa si jednak niekiedy narzetel-
zPolanami. Tereny poobu stronach granicy stany wnie witym ny wmiar opis wyczynw wojennych: Nie napotkawszy ich Lechici,
bynajmniej ogniu. Itupowstaje problem: kto kogo idlaczego? Zdania eby si nie wydawao, i s bezczynni, tym ostrzej bior si dospu-
s, jak zwykle, podzielone, chocia wwietle istniejcych rde nie stoszenia: gontyny, grody, wsie, wysokie budowle mieszkalne, gumna
powinno by miejsca dla jakichkolwiek gbszych kontrowersji. zezboem spowijaj poog.
Zajmujcy si histori Krzyakw wspczesny historyk ameryka- Nie przeszkadzao towniczym uznawa Prusw za lud dziki
ski William Urban prezentuje taki oto pogld: Mamy mao dowodw iwojenny. Wobec powyszego zarzucany Prusom podstp trze-
nato, enajedali oni ssiadw wcelu zagarnicia byda lub niewol- ba uzna zaelement ich taktyki obronnej, albowiem zjawiajcy si
nikw, jak tobyo powszechn praktyk uLiww iLitwinow. Zdumie- naziemi pruskiej zbrojni acz nieproszeni gocie, czy toPolanie, czy
wajce, ebardziej oobronie ni oataku zestrony Prusw pisa te toRusini, czy pniej jeszcze Krzyacy, byli pod wieloma wzgldami
Gall Anonim mimo, enaog nie znajdowa on dla nich dobrego poprostu silniejsi. Cowtym stanie rzecz mogli pocz Prusowie
sowa. Tak naley wnioskowa zesusznego zreszt stwierdzenia, e poza ledzeniem ich zukrycia iwpuszczaniem naswoje terytorium
kraj [Prusw] jest broniony przyrodzonymi warunkami inaturalnym tym bardziej, etapraktykowana odstuleci taktyka okazywaa si
pooeniem nawyspach wrd jezior ibagien. niezwykle skuteczna?
Rozumowaniu temu jest bliska ucja Okulicz-Kozaryn: Wstaych Nie mazatem wikszych podstaw doutrzymywania, ewyprawy u-
zasiekach bronicych dostpu doterytorium osadniczego istniay do- piecze przeciw miujcym pokj imir ssiedzki Mazowszan byy mo-
skonale zamaskowane przejcia, oktrych wiedzieli tylko mieszka- nopolem Prusw.
cy lauksu () Obudowie zasiekw nagranicy terytorium decydowao
zgromadzenie oglne mieszkacw lauksu ()Stae zasieki byy cigle
wizytowane przez wyznaczonych nawiecu odday obronne iwmiar
potrzeby imoliwoci naprawiane iulepszane.
Konia zrzdem temu, kto dowiedzie, eowe zasieki izamaskowane
przejcia wskazyway nazamiary ofensywne.
Ozamiary takie trudno byoby te posdzi Prusw wwietle wie-
dzy oich taktyce walki. Nie kto inny jak sam Mistrz Wincenty Kadu-
bek zostawi posobie relacj zjednej zpolskich wypraw naPrusw,
ktrych gotowi dozmierzenia si wotwartym boju Polanie nie mogli
skoni dowalki: Mimo dugiego szukania nie znajduj jej [sposob-
noci dowalki], gdy wszyscy nieprzyjaciele nie tyle zmaodusznego Ryc. 35 Naszyjnik z paciorkami srebrnymi i arabskimi monetami. Wiskiauten.

90 91
 Czciej bywao odwrotnie, albowiem tonie tyle Prusowie usiowa- Rzadziej natomiast podnoszono kwesti obrony przez Prusw nie-
li narzuca ssiadowi zpoudnia swj pogaski politeizm, ile Polanie zalenoci itoczsto zacen ycia. Iztej ich cechy prawdopodob-
dyli otwarcie dozaszczepienia Prusom chrzecijaskiego monote- nie albo nawet napewno wypywa wysoce negatywny ogld Prusw
izmu. Itemu celowi nie tylko suyy sane doPrus wyprawy krzyowe uGalla Anonima, Wincentego Kadubka iJana Dugosza nade wszyst-
zudziaem rycerstwa nade wszystko zPolski, ale take zCzech iNie- ko. Zczasem ogld ten straci naswej ostroci, ale wumyle wielu
miec. Celowi temu suya rwnie podjta wpocztkach XIII wieku pokole Polakw pozostaa zakodowana tragedia, jakiej ofiar pad
przez duchowiestwo polskie naterenie pruskiej Pomezanii iPogeza- zrk Prusw w. Wojciech.
nii szeroka akcja chrystianizacyjna, wtym zwaszcza dokonania bisku- Postpy chrystianizacji niepokoiy gbiej zakorzenionych wpoga-
pa Chrystiana. stwie Prusw, ktrzy zwrcili si wkocu przeciw nawrconym wsp-
Nie zawsze atoli krzy bywa znakiem chrzecijaskiej mioci: Po- plemiecom. Rosncy sprzeciw wobec dziaa misyjnych przeszed
kojowe nawracanie komplikoway odczasu doczasu prby rozsze- wotwart wrogo, ktra ujawnia si wformie najazdw naziemie
rzenia wadztwa, podejmowane przez krlw iksit polskich. Oile Mazowszan. Zpomoc ksicia ruskiego Daniela Prusowie zmierzyli si
parcie nawschd koczyo si czsto sukcesem, towPrusach tylko wotwartej bitwie zzastpami Konrada Mazowieckiego, ktry ponis
zakcao prac misyjn iprowokowao ataki odwetowe pogan. klsk. Wkrtce potem Prusowie zapucili si a pod Pock, wywoujc
Jednake wyraanie alu zapopenione bdy nie byo wzwyczaju odwet zestrony ksicia Konrada zewsparciem Leszka Biaego iHen-
chrzecijaskich wadcw zauwaa przypatrujcy si zdalekiego dy- ryka Brodatego. Kolejne kampanie przeciw Prusom sprowokoway ich
stansu stosunkom prusko-polskim amerykaski historyk Urban. dokolejnych najazdw, wtym rwnie naPomorze Gdaskie, ktre-
Prby rozszerzania tego wadztwa podejmowao wielu ksit pol- go wadca witopek wystpi postronie polskiej. Prusowie zniszczyli
skich odBolesawa Chrobrego poczynajc. Wjego lady szli inni m.in. siedzib opactwa cystersw wOliwie, rewanujc si zapoczy-
wadcy polscy, zktrych najwiksz aktywnoci wykaza si Bolesaw nione naich ziemiach spustoszenia.
Krzywousty, wyprawiajc si naPrusy wlatach 1107-1108, 1110-1111 Nie godzi si przeto mwi owycznej iprzysowiowej niemal agre-
oraz wroku 1115. Wobec powyszego zadomowione wpolskiej histo- sywnoci Prusw wsytuacji, wktrej przychodzio im rwnie czsto
riografii mniemanie, e zdecydowanie czciej takie wyprawy organi- broni si coiatakowa. Piastowie, podobnie zreszt jak wszystkie inne
zowali Prusowie jak pisz Mieczysaw Bielski iWaldemar Rezmer panujce wtedy dynastie, nie byli gobiami pokoju zgazk oliwn
wydaje si by pozbawione podstaw. Blisze prawdy jest natomiast wdziobie. Byli wadcami zaprogramowanymi naskierowan gwnie
to, copisz dalej: Wypady te nie przyniosy rozstrzygnicia, stay si napnoc ekspansj, ktr nie tylko inspiroway ale izgodnie zobo-
natomiast przyczyn powanego wyniszczenia plemion pruskich. wizujc wtedy wEuropie ideologi usprawiedliwiay cele misyjne.
Jeeli istotnie Prusowie nieli zagroenie dla Mazowsza, co byo Dozaognienia stosunkw prusko-polskich wpocztkach XIII wie-
zreszt prawd, to naleaoby spojrze na nie od strony zalenoci ku przyczynili si poniekd sami misjonarze, ktrzy niekiedy wyej
skutkw od przyczyny. stawiali uzyskiwane wwyniku swej dziaalnoci profity ziemskie nad
Posdzanie zatem wycznie Prusw odz upiestwa nie jest spra- zalecane neofitom dobra niebieskie. By todowd nato, jak dalece
wiedliwe, albowiem nie byo ono obce idrugiej stronie tlcego si przez szczytne hasa rozmijay si zprzyziemn rzeczywistoci, skoro nawet
ponad dwa stulecia konfliktu, azatem przygania kocio garnkowi cho pozbrojne rodki siga nawet biskup Chrystian. Sprawio to, ePru-
sam smolny. Moliwo zdobywania upw inspirowaa wszystkich, sowie zaczli utosamia chrystianizacj zniewol, ktrej zaadn
ktrzy udawali si nawypraw zbrojn. Dlatego wyrnianie wtym cen nie zamierzali si poddawa.
kontekcie akurat Prusw, ktrzy nie znajc sztuki stawiania liter nie Cytowany prof.Urban jest zdania, e religia zacza by waniej-
pozostawili posobie dokumentw pisanych, ktre mona byoby skon- sza dla obu stron pniej. Prusowie, kiedy ju zostali sprowokowani,
frontowa ztym, conapisali onich biegli wtej sztuce, stawiao ich zpewnoci nie mogli pozostawa wdomach iodprawia spokojnie
wpozycji zgry przegranej iumoliwiajcej przypisywanie im cech swoich obrzdw, ale czuli si zmuszeni, zgodnie zutrwalajcym si
moliwie najgorszych. Iztej moliwoci korzystano nader skwapliwie, obyczajem, kontynuowa najazdy naswych chrzecijaskich ssiadw
malujc obraz czarno-biay. Czerni natym obrazie mogli by, rzecz jeszcze dugo potym, jak ju zemcili si zawyrzdzone im wczeniej
jasna, tylko Prusowie. krzywdy.
92 93
 Kwesti, kto kogo idlaczego, rozstrzyga Grzegorz Biauski: Wsu-
mie jednak wielokrotne prby podporzdkowania Prusw wpierw-
szym stuleciu istnienia pastwa polskiego nie przyniosy adnych trwa-
ych efektw. Warta odnotowania jest rwnie prawidowo, ktra
czsto mylnie jest przedstawiana wdotychczasowej literaturze, miano-
wicie przewaga iinicjatywa wewzajemnych polsko-pruskich stosun-
kach znajdowaa si postronie polskiej, ona te wykazywaa zapdy
ekspansjonistyczne.
Tak byo, dodajmy, nie tylko wpierwszym ale iwdrugim stuleciu
pastwa polskiego domomentu, wktry topastwo oddao inicjaty-
w oraz przewag wrce obce iPolsce, iPrusom. Miao tozdetermi-
nowa los obu tych spoeczestw iwdalszej konsekwencji wpyn
nakierunki rozwoju sytuacji politycznej wcaej Europie. By towka-
dym razie jeden zprzykadw tego, jak pozornie niewielki cakiem
ruch naszachownicy dziejw pociga zasob skutki przekraczajce
granice politycznej wyobrani. Aprzecie ju staroytni Rzymianie
ukuli sentencj: cokolwiek czynisz, czy roztropnie ibacz nakoniec
Historyczny bd Konrada Mazowieckiego
S
koro bawicy jeszcze wPalestynie Krzyacy zdoali posi wie-
dz natemat dalekich Prusw nad Batykiem, ostrzc sobie ape-
tyt naich ziemie, topoprzebiegym znatury ksiciu Konradzie
Mazowieckim mona byoby spodziewa si orientacji wprzyczynach,
dla ktrych Krzyacy zostali wyeksmitowani zniedalekiej wkocu w-
gierskiej ziemi Borsa. Jeli nawet ksi Konrad mg co otym wie-
dzie, tonajwyraniej wiedz t zlekceway, dajc si ponie bardzo sposobu. Sposobem tym okazao si zaproszenie doPolski Krzya-
krtkowzrocznej itragicznej wskutkach kalkulacji politycznej.
Bohater tej opowieci nie zaskarbi sobie uznania historykw iznaw-
cw przeszoci.
Pawe Jasienica: Okruciestwo przechodzce wszelk miar iwy-
obraeni stale cechowao postpowanie Konrada.
Szymon Kobyliski: Drapiene, ohakowatym nosie oblicze niespo-
kojnego ducha () Niepokj wjastrzbim spojrzeniu, czarna kosma-
to. Nadrabianie dumn poz trwogi wzbierajcej wrysach.
Zbigniew Sataa: Konrad by czowiekiem ambitnym, nadto przewrot-
nym ipodym, nie waha si przed popenieniem gwatu, zbrodni lub
zdrady, jeeli go toprzybliao doupatrzonego celu. Niemal cae ycie
intrygowa, walczy przeciw najbliszym, mordowa, pali iniszczy.
Takiego przeciwnika mieli ci okrutni i dzicy Prusowie, ktrym
kronikarze polscy ikrzyaccy nie raczyli przyznawa miana czowie-
94
czestwa. Ipomyle eby tosyn Kazimierza
II Sprawiedliwego!
Daleki odkultywowania sprawiedliwoci by
ksi Konrad majcy m.in. nasumieniu mier
olepionego wpierw najego rozkaz wojewody
idoradcy Krystyna zGozdowa oraz zgadzo-
nego rwnie okrutnie Jana Czapl, kanclerza
ikanonika pockiego, ktry by nadto wycho-
wawc jego syna. Takie byy wtedy czasy inasz
Konrad Mazowiecki zbyt daleko nie odbiega
odprzyjtych wpolityce regu postpowania.
Zazego ducha wtym rodzie uchodzia ma-
onka Konrada Agafia zrodu ruskiego ksicia
nowogrodzko-siewierskiego witosawa.
Powodowany wybuja ambicj wadca Ma-
zowsza postawi przed sob dwa cele: wygra-
nie walki otron krakowski ipoddanie swe-
mu wadztwu niepokonanych dotd Prusw.
Osignicie obu tych celw podniosoby jego
presti gwnie woczach wasnych. Historycy
wiod spr oto, ktry ztych celw by dla
ksicia Konrada waniejszy, ale tonie zmie- Ryc. 36 Konrad
nia postaci rzeczy: zezdobyciem tronu kra- Mazowiecki
kowskiego wiodo mu si rnie, ale zpodbi-
ciem Prusw wiodo si cakiem le. Dotego
celu nie przybliyy go podjte wlatach 1222-1223 wyprawy. Itonie
dawao wadcy Mazowsza spokoju. Trzeba byo szuka naPrusw
kw, skoro ich powrt naWgry okaza si wykluczony. Stao si
towRoku Paskim 1226.
Trudno stwierdzi, wjakiej mierze bya todecyzja podjta przez
ksicia Konrada samodzielnie, awjakiej zarad jego otoczenia,
wktrym znaleli si pierwszy biskup Prus Chrystian, biskup poc-
ki Gnther iksi lski Henryk IBrodaty, ktry oddawna sprzyja
Krzyakom, azktrym Konrad mia wczeniej napieku. Wszyscy
oni poparli pomys oddania wpacht Krzyakom Ziemi Chemiskiej
wzamian zazawojowanie przez nich Prus dla ksicia Konrada, ktry
oczyma swojej wadczej duszy widzia si ju panem woci, jakich nie
udao si zdoby adnemu zjego poprzednikw. Zestrony Krzyakw
byoby towywiadczenie czego wrodzaju usugi politycznej narzecz
szlachetnego anadto dostojnego inajbardziej chrzecijaskiego wad-
cy jak okreli Konrada Mazowieckiego Piotr zDusburga.
95
 Wrelacji tego kronikarza rzecz miaa si nastpujco: Wtym sa- Nieco inaczej widzia toPiotr zDusburga: Poniewa wspomniani
mym czasie zakon domu rycerskiego zaspraw jego mistrza brata bracia domu niemieckiego () nie mieli gdzie gw swoich zoy
Hermana von Salza przybiera naliczebnoci braci, bogactwie, sile naziemi pruskiej przekazane im ju wczeniej przez rzeczonego ksi-
iznaczeniu tak bardzo, eopinia ojego dobrej sawie, ktra rozesza cia polskiego, przeto oddawna zamierzali urzeczywistni zamys, bypo-
si daleko iszeroko, wkocu dotara dowiadomoci wspomniane- rodku pomidzy nimi awspomnianymi Prusami mie dla obrony rze-
go ksicia. ZBoego natchnienia utkwia ona wjego sercu tak bar- k Wis. Poprosili wspomnianego ksicia, aby im wybudowa jeden
dzo, ewspomnianych braci chcia zaprosi dla obrony swojej ziemi, zamek. Ten jako m cakowicie posuszny Bogu igorliwy wwierze,
wiary iwiernych () Zwoawszy zatem biskupw iswoich monych kierujc si znanym wierszem poety: poow pracy mazasob, kto
wyjawi im swj zamys proszc, byodnonie doniego udzielili mu dobrze zacz, zebra swj lud inaprzeciw obecnego miasta Torunia
zbawiennej rady. Ci jednomylnie wyrazili zgod wobec jego ycze wybudowa im napewnym wzgrzu zamek zwany Vogelsang, copoa-
dodajc, i wiedza zwiarygodnego rda, ewspomniani bracia s cinie oznacza cantus avium piew ptakw.
rycerzami dowiadczonymi wewadaniu broni iodlat swojej mo- Inny kronikarz niemiecki, Nicolaus von Jeroschin, napisa otym
doci zaprawionymi wwalkach () Dlatego wyprawi penomocnych proroczo: piewao tam wielu rannych nie tak jak piewaj skowron-
posw wraz zeswoimi listami dowspomnianego mistrza Herma- ki, ale bolesn pie umierajcego abdzia.
na, ktrzy gdy wyjawili mu ijego braciom przyczyn podry, ww- Krzyakom sprzyjali biskupi Chrystian iGnther tym chtniej,
czas tene mistrz powielu naradach irnych rozmowach odbytych edarowizny naich rzecz potwierdzi w1230 roku papie Grzegorz
zeswoimi brami natemat tych trudnych spraw, wreszcie zanamo- IX, ktry cztery lata pniej odda im wlenno cae Prusy. Reszta bya
w Ojca witego oraz cesarza Fryderyka II iksit niemieckich, ju teraz tylko kwesti czasu. Zeswej strony obaj ci dostojnicy kociel-
ktrzy obiecali mu wtej sprawie suy rad ipomoc, przychyli si ni te zdobyli si nahojne prezenty wpostaci dbr kocielnych, ktre
doproby rzeczonego ksicia. przeszy wgesti osiadego wPolsce zakonu niemieckiego. Bya toza-
Wie opodjciu w1226 roku pertraktacji Konrada zrozgldaj- chta dopodjcia dziea nawracania Prusw.
cym si zamiejscem naziemi dla Krzyakw Hermannem von Salza Ironia losu polegaa natym, eiKonrad Mazowiecki, ibiskup Chry-
dotara dowczesnej opinii publicznej niejako zaporednictwem ce- stian, ktry zramienia Rzymu kierowa rozwijan naterenie Prus ak-
sarza Fryderyka II. Wtym samym bowiem roku 1226 pospieszy on cj misyjn, nie zdawali sobie absolutnie sprawy zrzeczywistych zamia-
zpromulgowaniem przyznanego Krzyakom przywileju, oktry zwr- rw Hermanna von Salza. Ksi Konrad by pochonity konfliktami
ci si dojego cesarskiej moci Hermann von Salza. Wdokumencie politycznymi, jakie trawiy wczesne pastwo polskie idlatego zdu-
swym cesarz nie tylko raczy potwierdzi akt darowizny mazowieckie- ym zadowoleniem spoglda naurzdzanie si Krzyakw naziemi
go ksicia, ale napodstawie przysugujcego mu prawa dodysponowa- polskiej, ywic zudne przekonanie, epoo oni kres jego kopotom
nia ziemiami, jak jewtedy nazywano, pogaskimi przekaza cae Prusy zPrusami ipoddadz ich jego wadztwu. udzi si te biskup Chry-
wgesti Krzyakw. Otrzymali oni rwnie docesarza inne przywileje, stian, eutrzyma penomocnictwo Rzymu inadal kierowa bdzie ak-
ktrych posiadanie stawiao ich wielkiego mistrza narwni zksi- cj misyjn wPrusach. Nadzieje te okazay si ponne, albowiem jego
tami Rzeszy niemieckiej. Nie byo towtedy jeszcze, coprawda, rwno- miejsce zajli wkocu itozaaprobat Rzymu Krzyacy.
znaczne zpooeniem prawnych fundamentw pod pastwo krzyac- Obu ich przechytrzy wielki mistrz zakonu Hermann von Salza, kt-
kie, gdy zakonom nie byo wolno przyjmowa wlenno jakiejkolwiek ry okaza si rwnie wielkim mistrzem dyplomacji, zdobywajc dziki
ziemi odosb wieckich, atak osob by cesarz Fryderyk II. Byo niej powszechne wEuropie poparcie dla swoich maskowanych wci
tojednak wskazanie drogi, jak mona ju byo poda docelu. jeszcze de. Czy tylko dyplomacji?
Majc wrku takie atuty, Krzyacy wyekspediowali dwa lata pniej Wychodzc zzaoenia, edocelu prowadz wszystkie drogi, Her-
doPolski swoich wysannikw wcelu dopicia sprawy naprzysowio- mann von Salza stan przed papieem Grzegorzem IX zapewniajc,
wy ostatni guzik. Zadali mianowicie odKonrada wskazania miejsca, eKonrad Mazowiecki podarowa Krzyakom nie tylko grd Chem-
wktrym mogliby postawi stop naziemi polskiej. Iotrzymali w1229 no iokolice oraz inne grody napograniczu polsko-pruskim, ale rw-
roku miejscowo Orowo pod Inowrocawiem, arok pniej cay grd nie zapewni, ebd donich nalee wszystkie terytoria, jakie uda
Nieszaw icztery wsie okoliczne. si im zdoby wPrusach. Nadowd tego mistrz krzyacki przedsta-
96 97
wi dokument wystawiony w1230 roku wKruszwicy, wktrym todo-
kumencie jest mowa oziemiach zdobytych naspokojne posiadanie
zprzymiotem prawdziwej wasnoci izwadztwem. Inatym opar si
papie, potwierdzajc wswojej bulli rzekome nadanie Krzyakom zie-
mi pruskiej. Rzekome, poniewa wprzekonaniu badajcych spraw
kruszwickiego przywileju historycy doszli doprzekonania, emaj
doczynienia zkrzyackim faszerstwem. Wskazywaby natorwnie
fakt, ewarchiwach kancelarii papieskiej znalaz si nie orygina, kt-
ry dziwnym trafem zagin, ale odpis rzeczonego dokumentu. Nata-
kich rwnie fundamentach prawnych opierali Krzyacy swoje de-
nia dozagarnicia caych Prus.
Cokolwiek byjednak naten temat powiedzie, jedno nie ulega wt-
pliwoci: zafundatora zakonu krzyackiego naziemi polskiej uzna
naley szlachetnego anadto dostojnego inajbardziej chrzecijaskie-
go wadcy, ksicia mazowieckiego, kujawskiego, sieradzkiego, czyc-
kiego ikrakowskiego Konrada, ktremu zamarzyo si ostateczne roz-
wizanie kwestii pruskiej.
Ciekawe jak natowszystko patrzy icootym myla krl Wgier
Andrzej II, ktry wpor potrafi przejrze podstpn natur krzyac-
twa iwycign zbawienne dla swojego pastwa wnioski.
Tron iotarz przeciw Prusom
L
os, jaki mia spotka Prusw, by zca pewnoci skutkiem wie-
lu zoonych niekiedy przyczyn. Uproszczeniem byaby wic teza,
esprawc ich tragedii byli jedynie Krzyacy albo tylko Konrad
Mazowiecki. Wmiar obiektywne oile co podobnego jest wog-
le moliwe podejcie dotematu wymaga szerszego spojrzenia oraz
uwzgldnienia ducha icharakteru czasw, wjakich rozgrywa si dra-
mat tego ludu egzystujcego naperyferiach chrzecijaskiej ju ww-
czas wznacznym stopniu Europy. Itej chrzecijaskiej Europie przy-
pad bardzo daleki odchway zaszczyt zainicjowania imonitorowania
dziaa, ktre doprowadziy wkocu dozniknicia Prusw zerednio-
wiecznej mapy etnograficznej tego kontynentu. Otym, ebyo toabso-
lutnie sprzeczne zwyraon wDekalogu istot chrzecijastwa, dowo-
dzi tutaj nie mapotrzeby.
Nie dopodwaenia natomiast jest stwierdzenie, ewtym, podobnie
zreszt jak iwwielu innych przypadkach, byo to, uywajc termino-
logii cybernetycznej, sprzenie zwrotne religii zpolityk albo, jak kto
woli, maria polityki zreligi. Wtym przypadku wgr wchodzi rw-
nie czynnik stricte narodowy, gdy Krzyacy byli narzdziem eks-
98
pansji germaskiej, ktra posuya si krzyem wcelach sprzecznych
zjego znaczeniem chrzecijaskim.
Gwoli sprawiedliwoci trzeba jednak przyzna, etonie Germanie
byli pierwsi, ktrzy ewangelizowali pogan, dzierc wlewej rce krzy
awprawej miecz. Palma pierwszestwa naley si Karolingom. Nie
kto inny jak Karol Wielki uderzy wVIII wieku nagermaskie plemi
Sasw przyrzekajc, ealbo ich ochrzci, albo wygubi. Dewiz tkiero-
wali si potem napadajcy naSowian Sasi.
Zzachodu zawdrowao haso misji zpomoc elaza doPolski
iznalazo oddwik wkronikach Galla Anonima iWincentego Ka-
dubka pisa Henryk owmiaski. Ale wpraktyce wadcy wiec-
cy wkadali najwicej energii weprowadzenie podbojw iobarczali
pokonanych daninami, amniej dbali oich nawracanie. Ju zaKarola
W[ielkego] mwiono, edziesiciny, czyli ciary nakadane naneo-
fitw, burz wiar Sasw. Temu podobne zarzuty () byy pospolite
wkronikarstwie niemieckim, awPolsce mistrz Wincenty wytyka
Bolesawowi Kdzierzawemu, eujarzmiwszy (cz) Prusw wcelu
zjednania ich dla wiary, kontentowa si ciganiem trybutw, azrezy-
gnowa znawracania.
Itak nadeszy czasy krucjat, ktre zainicjowa papie Urban II, wzy-
wajc nasynodzie w1095 roku wClermont rycerstwo Europy Zachod-
niej doodebrania Ziemi witej muzumaskim Turkom. P stulecia
pniej, wroku 1147, papie Eugeniusz III proklamowa podjcie tzw.
krucjaty poabskiej przeciw pogaskim Sowianom zasiedlajcym za-
chodnie wybrzee Batyku. By topocztek epoki krucjat batyckich,
ktre zrnym nasileniem trway dopoowy XIII wieku. Obok Liwo-
nii, Estonii iFinlandii nadrodze krzyowcw znalazy si Prusy.
Ouzasadnieniu przez kuri rzymsk krucjat batyckich tak pisze Iben
Fonnesberg Schmidt: Pite przykazanie inakazy Chrystusa obligoway
Koci dobycia oddanym sprawie pokoju. redniowieczna teologia, wy-
powiadajc si wkwestiach wojny, czerpaa znauk w. Augustyna zIp-
pony () Opierajc swoj doktryn naklasycznym rozrnieniu midzy
wojn sprawiedliw aniesprawiedliw, zaproponowa on zestaw kryte-
riw umoliwiajcych rozrnienie tych dwch typw konfliktw.
Krucjaty batyckie uznano zawojny sprawiedliwie, gdy miay one
broni rozwijajcych dziaalno misyjn chrzecijan. Nad Batykiem
misje poprzedzay krucjaty iczsto towanie aktywno projektw
ewangelizacyjnych prowadzia doogaszania krucjat batyckich wzy-
wanie krzyowcw doudania si nad Batyk byo papiesk odpowie-
dzi nanapywajce stamtd proby misjonarzy opomoc pisze da-
lej Fonnesberg-Schmidt, stwierdzajc wkocu: Zarwno Eugeniusz
III jak iAleksander III dopucili donawracania pogan si, costao
99
wjawnej sprzecznoci zprawem kanonicznym () Dorana polityka,
wktrej papiee odpowiadali napetycje miejscowych wadz, zakadaa
dziaania wojenne.
Wkrucjaty batyckie angaowa si rwnie papie Innocenty III,
wyznaczajc im dwa zadania: nawracanie niewiernych iszerzenie wia-
ry chrzecijaskiej oraz obron ju ochrzczonych przed niewiernymi.
Krucjaty popiera take papie Honoriusz III, ktry stawia narw-
ni wyprawy krzyowcw nad Batyk zwyprawami doZiemi witej.
Ijednym, idrugim udziela bowiem odpustu zupenego.
Mapa 4 Przedstawia krzyack strategi podboju Prus.
Prokrzyack wpeni polityk prowadzi papie Grzegorz IX, kt-
ry wiza zzakonem niemieckim gbokie nadzieje nawczenie
Prus wobrb wiata chrzecijaskiego. Std te bardzo yczliwie
podchodzi dojego misji wPrusach. Wyrazem tej yczliwoci byo
spenianie wszelkich ycze, jakie kierowali Krzyacy doStolicy
Apostolskiej. Itrudno byoby si temu dziwi, skoro nader mile wi-
dzianym gociem wRzymie bywa wielki mistrz Hermann von Sal-
100
za. Toon otrzyma zrk Grzegorza IX dokument oddajcy Prusy
wlenno Krzyakom, corwnao si podarowaniu im caej ziemi pru-
skiej. Byo to, jak wiadomo, potwierdzenie tego, cozadekretowa ju
wczeniej cesarz Fryderyk II, ktremu wielki mistrz krzyacki suy
zagwnego doradc. Nie trudno si domyle, comg on doradza
papieowi. Ztej te racji Hermann von Salza uczestniczy wspotka-
niach, jeli tak mona powiedzie, nanajwyszym wwczas szczeblu,
czyli papiea zcesarzem.
Krzyakom sprzyja take papie Innocenty IV, ktry da zakonowi
krzyackiemu wkwestii organizowania krucjat woln rk. Waciwie
oznaczao tozgod napermanentn krucjat naterenie Prus zadzi-
wiajce ustpstwo, zwaywszy natypowe dla Innocentego IV podkre-
lanie swych prerogatyw () Ustpstwo tobyo wpraktyce zrzecze-
niem si kontroli nad naborem krzyowcw dokampanii wPrusach
narzecz zakonu komentuje Fonnesberg-Schmidt.
Majc przeciw sobie iniemieckiego cesarza, irzymskich papiey,
Prusowie stanli przed widmem nieuchronnej zagady.
VIII. DRANG NACH PREUSSEN
P wieku krzyackiego ludobjstwa
W
trzydziestym dziewitym roku swojego istnienia, czyli A.D. 1230,
Zakon Szpitala Najwitszej Marii Panny Domu Niemieckiego
rozpocz dzieo chrystianizacji Prus. Zainicjowa jemistrz kra-
jowy Hermann von Balk. Odwoujc si dopoematu Aleksandra Pusz-
kina, ktry przepowiedzia wizionym dekabrystom, eziskry rozgo-
rzeje pomie, rzec mona, i zrzuconej wtedy przez krzyaka iskry
rozgorza pomie, ktry wnajbliszej przyszoci ogarn ziemie pru-
skie, awdalszej ca Europ. Trzeba jednak pamita, ewszystko
towzio pocztek naziemi dawnych Prusw.
Kluczem dosukcesu Zakonu Niemieckiego dowodzi duskiej pro-
weniencji historyk brytyjski Eric Christiansen by przykad Kawale-
rw Mieczowych zInflant. Trzeba byo zacz odzbudowania szeregu
nadrzecznych zamkw, ktre posuyyby zabazy dla Krzyowcw;
dopiero potem mona byo pomyle osystematycznym zdobywaniu
dalszych terenw iposuniciu si nawschd zaNiemen.
101
 Zdowiadcze Kawalerw Mieczowych uczyni uytek praktyczny
Hermann von Balk, rezygnujc zrazu zwielce ryzykownych wypraw
wgb spowitej dziewicz puszcz ziemi pruskiej ikierujc si wzdu
prawego brzegu Wisy napnoc kuPomezanii idalej, kuMorzu Ba-
tyckiemu. Wpierw jednak dokona krwawej czystki etnicznej napo-
darowanej krzyactwu izasiedlonej dotd wznacznym stopniu przez
ludno prusk Ziemi Chemiskiej.
Zgodnie zprzyjt strategi Krzyacy ruszyli napnocny wschd
odChemna, bywznie pierwsze swoje zamki wKwidzynie iRadzy-
niu. Stamtd mogli ju zpowodzeniem atakowa Pomezanw, ktrych
zmusili wkocu dozawarcia pokoju. Hermann von Balk popyn da-
lej napnoc, zostawiajc naswej drodze nowe grody iodcinajc tym
samym Pomezanom dostp dowanego dla nich szlaku handlowego.
Dobudowy pierwszych swoich grodw uywali Krzyacy kamieni,
drewna iziemi. Zczasem, acilej, odpoowy XIII stulecia, wsuro-
wym, pierwotnym krajobrazie ziem pruskich zaczy wyrasta warow-
ne zamki zkamienia icegy.
Dzi jeszcze doliczy si mona ich wPolsce ponad czterdziestu,
ztego wikszo naterenie dawnych Prus. Sytuowano jewodlegoci
15-30 kilometrw jeden oddrugiego. Warsenaach zamkowych Krzy-
acy gromadzili wykuwan namiejscu bro oraz zapasy ywnoci.
Zzamkw wypadaa cika jazda, zaktr cigna piechota, awy-
praw zamykay tabory. Takie rejzy, jak zwano wypady krzyackie,
kieroway si wzdu prawego brzegu Wisy napnoc, kuZalewowi
Wilanemu. Tak pisa otym Henryk owmiaski: Ci misjonarze-
zdobywcy odznaczali si niesychan bezwzgldnoci wpostpowa-
niu ztubylcami izmuszali ich doposuszestwa, nie cofajc si przed
okrutnymi rodkami, budzcymi groz nawet wniezbyt wraliwej
nafizyczne cierpienia redniowiecznej Europie.
Wydua si rejestr masowych mordw, palenia ludzi ywcem, wy-
upywania oczu, gwatw iuprowadzania wniewol, nie mwic ogra-
biey, dewastacji, pustoszenia ipuszczania resztek mienia zdymem.
Niemiecki zducha Zakon Krzyacki zmieni spokojn krain prusk
wistne pieko naziemi.
Tymczasem amerykaski znawca tematyki krzyackiej, William
Urban pisze: Trudno si spodziewa, eby Krzyacy byli oceniani
napodstawie swoich najbardziej konsekwentnych owiadcze idzia-
a, poniewa wrnych okresach zachowywali si jak wikszo
ludzkich organizacji bardzo rnie; jeli kto stale widzi wnich tyl-
ko najgorsze cechy, awich wrogach najlepsze, moe rzeczywicie
uzna ich zawcielenie za; iwanie wtaki sposb wielu historykw
() pisao oniemieckich wojownikach.
102
C natoporadzi, epami ozbrodniach bywa trwalsza odpa-
mici odobrodziejstwach
Nadszed tragiczny dla Prusw rok 1234. Wsparci rekrutami zNie-
miec ihufcami rycerstwa ksit Henryka Brodatego, Konrada Ma-
zowieckiego, Kazimierza Kujawskiego, Wadysawa Wielkopolskiego
igdaskiego witopeka oraz brata Sambora Krzyacy napadli nazie-
mi Resia. Drog ich pochodu znaczyy gwat, grabie, ogie irozlew
krwi, cowiernie zrelacjonowa nie kto inny jak kronikarz krzyacki.
Jednake systematyczny podbj Prus, jeli nie liczy wczeniejszych na-
paci zbrojnych, rozpocza nadobr spraw bitwa wydana tego same-
go roku nad rzek Dzierzgoni zaludniajcym krain pod lasami Po-
mezanom przez owych niemieckich wojownikw zwalnym udziaem
licznych zastpw, cogodzi si podkreli, rycerstwa polskiego. Jak
podaje Dominik Szulc, wszystka Lechia ruszya si nawypraw Krzy-
ow, odOdry doWisy, wszczeglnoci za Henryk Szlzki przypro-
wadzi zsob 3,000 wojownikw, Konrad Mazowiecki 4,000, Kazimierz
Kujawski 2,000, Wadysaw Wielkopolski 2,200, witopek Pomorski
zbratem Samborzem 5,000, acznie 16,200. Tymczasem cae Niemcy
nie dostarczyy wicej Krzyownikw nad 5,000, podug Voigta
Jak ztego wynika, toksita polscy nadobr spraw wygrali t
batali dla Krzyakw, ktrzy ju cakiem niebawem zrewanowali si
im wsposb dla siebie typowy, czyli zdrad iagresj.
Osamej bitwie niezbyt wiele mona powiedzie. Pewne jest, ebya
niezwykle zacita, etrwaa cay dzie, egwatownoci przewyszaa
wiele star tego okresu, iesytuacja zmieniaa si zgodziny nagodzi-
n. Szczcie umiechao si raz dojednej, raz dodrugiej strony. Bitwa
istotnie bya bardzo krwawa. Prusowie jednak nie sprzedali tanio swej
skry. Wedug niektrych autorw naplacu boju lego obok 5 tysicy
Pomezanw ponad 4 tysice rycerstwa chrzecijaskiego ()
Pozycja Zakonu zosta znacznie wzmocniona, on te odnis naj-
wiksze korzyci polityczne pisz otym pierwszym wielkim starciu
Krzyakw zPrusami znawcy batalistyki Mieczysaw Bielski iWalde-
mar Rezmer. Wtpliwoci ich ulega tylko liczba polegych, wydajc si
by znacznie przesadzon.
Nie oznaczao tojednak koca wojny oujarzmienie Pomezanii, gdzie
wci mnoyy si likwidowane przez Krzyakw ogniska pruskiego
oporu iprzez kolejne dwa lata trway jeszcze walki lokalne. Wich wy-
niku Prusowie utracili kolejne swoje grody, wtym Sztum iPrabuty.
Wroku 1236 znajdujcy si ju nad Zalewem Wilanym oddzia krzy-
acki napotka naswej drodze silnie umocniony pruski grd Honed.
Nie odwaajc si naprzypuszczenie szturmu, najedcy zadowolili si
rabowaniem ipaleniem okolicznych osad. Uwadze ich uszli nadcigaj-
103
cy odstrony Honedy Prusowie, ktrzy zmietli ich zpowierzchni ziemi.
Rok pniej Hermann von Balk naczele wzmocnionych si ponowi
udan tym razem prb opanowania Zalewu Wilanego, gdzie pooy
fundamenty pod silnie ufortyfikowany grd Elblg. Droga dokraju
zaroli czyli Pogezanii stana przed Krzyakami otworem.
Kolejne podjte w1237 roku ataki wywoay zacity opr napad-
nitych Prusw. Nie bdc jednak wstanie oprze si watahom krzy-
ackim, Prusowie woleli uchodzi wraz zrodzinami wnieznane ni
popa wniewol. Zachcio toKrzyakw donowych podbojw. Tak natyy jego ziomkw. Wzamian obiecano mu darowanie ycia () Gdy
litowa si nad ich cikim losem kronikarz niemiecki Piotr zDusbur-
ga: Nikt nie moe szczegowo wyliczy, naile przeciwiestw, naile
niebezpieczestw itrudnoci naraali si mistrz ibracia, aby dziki nim
wiara wChrystusa moga dozna nalenego wzrostu irozszerzy gra-
nice chrzecijastwa. Dlatego te, kiedy zaspraw Boga, bez ktrego
nic si nie dzieje, Pomezanie iPogezanie poddali si wierze ibraciom,
tene sam mistrz ibracia poczli przygotowywa si dowojny przeciw
Warmom, Natangom iBartom.
W1238 roku krzyactwo uderzyo na ziemi czerwon, czyli
Warmi, ktrej pospieszyy zpomoc ssiednie plemiona Pogeza-
nw, Natangw iBartw. Niestety, pojcie interesu ponadplemien-
nego nie byo Prusom bliskie isojusz tych czterech plemion okaza
si nietrway.
Ryc. 37 Postpowanie Krzyakw z bezbronnymi Prusami. (mal. W. Kossak)
104
Wmiar opanowywania ziem pruskich przez Krzyakw zdarzay si
coraz czciej przypadki sprzeniewierzania si swojej tosamoci naro-
dowej. Wielu Prusw nie wierzyo jednak wmoliwo walki. DoKrzy-
akw udaa si spora grupa monych, ktrzy porzucajc star wiar
ipobratymcw, wchodzili nadrog zdrady zacen nada uprzyszych
zdobywcw. Oto los jaki spotka jednego znich, Gedune zrodu Kande-
monidw. Zacen wolnoci iprzywilejw obieca przeprowadzi krzy-
owcw przez mokrada swoich rodzinnych ziem, aby mogli oni wyj
wkocu tam dotar, okazao si, edoszcztnie spalono jego osad, aca
rodzin wycito wpie. Czy by toprzypadek, zoliwo, czy te pogarda
dla neofity? zastanawiaj si Agnieszka iRobert Sypkowie.
Nie by toaden przypadek, bowiem rycerze spod znaku czarnego
krzya wsawili si podobnym postpowaniem ju nasamym pocztku
swej zbrodniczej dziaalnoci. Doannaw podboju przesza odnotowa-
na wie olosie Prusa Pipina. Przyj on wprawdzie chrzest, ale po-
pad wkonflikt zkrzyactwem, ktre skazao go namier. Oprawcy
wydarli mu wntrznoci, przybili jedopala izmusili ofiar dobiegu
dookoa. Miao toby memento dla wszystkich Prusw, ktrzy odwa-
yliby si najakikolwiek sprzeciw wobec Zakonu.
Wtym stanie rzeczy wystarczyo niewiele lat, bypod jarzmem krzy-
ackim znalazy si plemiona pruskie osiade wzdu prawego brzegu
dolnej Wisy iMierzei Wilanej. Std poszed atak Krzyakw wstron
pruskiego interioru. Okoo 1240 roku stan ipierwszy poza stref wy-
brzea zamek krzyacki Bartenstein czyli dzisiejsze Bartoszyce.
W1249 roku Krzyacy uderzyli naSasini iGalindi, sposobic si
doataku nanajbogatsz acz nie dajc si ujarzmi Sambi inajeda-
jc niejako podrodze kolejne ziemie pruskie, atoNadrowi iSkalo-
wi. Kronikarz niemiecki Nicolaus von Jeroschin tak opisa ich wyczy-
ny: Wymordowali tak wielu nieochrzczonych, ewielu znich utono
wewasnej krwi. Pojmali mczyzn ikobiety wich kryjwkach iwy-
cignli ich zpowrotem. Ikiedy przygotowali si doodstpienia (),
wdz Skaloww, Kamienny Bg (), zebra wielk rzesz swoich wo-
jownikw iciga wojsko braci. Kiedy mistrz si otym dowiedzia,
wysa silne oddziay najedno skrzydo ipozosta wukryciu, a Ska-
lowowie zbliyli si, eby go zaatakowa. Wtedy bracia wyskoczyli zza-
sadzki, wielu wycili, areszt zmusili doucieczki.
IzeSkalowii, izNadrowii wyrusza wstron Litwy exodus ludnoci,
pozostawiajc zasob wyludnion przestrze, ktr braa wswoje wa-
danie zachanna puszcza.
Wkocu przysza kolej naSambi, ktra bogactwem swoim ncia
nie tylko Krzyakw. Wczeniej, cowarto przypomnie, uwybrzey tego
105
 bursztynodajnego pwyspu cza. Wkocu 1255 r. caa Sambia bya ju spacyfikowana. Krwawa saga
pojawiali si wikingowie Prusai, czyli ludzi lagun dobiegaa kresu.
aponich wojownicy duscy Dozdobycia pozostay teraz ostatnie ju ziemie pruskie: Nadrowia
wysyani przez Kanuta Wiel- iSkalowia. Tam rwnie Krzyacy dowiedli, nacoich sta, dopuszcza-
kiego iKanuta IV poupy jc si masowych mordw, porwa wniewol, grabiey koni ibyda
isynce zurody sambijskie oraz puszczania zdymem wszystkiego, conie dao si zrabowa. Wik-
biaogowy. Wlady swych szo ocalaej przy yciu ludnoci pruskiej zbiega naLitw, pozosta-
poprzednikw naduskim wiajc zasob spalon ziemi. Mimo tojednak pacyfikacja Nadrowii
tronie poszed rwnie Wal- trwaa ponad dwa lata. Nie mniej natrudzi si musieli Krzyacy przy
demar II, jednake nigdy nie podboju wlatach siedemdziesitych Skalowii, torturujc iwycinajc
udao si Duczykom narzu- wpie mczyzn, uprowadzajc kobiety idzieci ipalc grody oraz osa-
ci Sambii swojego wadz- dy pruskie, wtym Ragnet, Ramig iLabiau. Nazdobytych pruskich
twa iskolonizowa jej tery- grodach pisze znawca dziejw podboju Prus, Sawomir Klec-Pilewski
torium. Zaprawieni wsztuce pouprzednich wzmocnieniach Krzyacy osadzali swoje zaogi nie
eglarskiej Sambowie byli tylko dla kontroli zdobycznego terytorium, ale te dla kontynuowania
bowiem wstanie skutecz- wypadw naLitw. Lokalizacja ifortyfikacja grodw skalowskich bya
nie odpiera duskie zakusy tak przemylana, epomimo krzyackich potnych si iich dowiad-
naswoje ziemie idobytek. czenia, dopiero pokilkuletnim obleniu () iucieczce obrocw sta-
Sambi interesowa si te way si one ich zdobycz. Przez kilka lat Prusowie potrafili ywi si
krl Norwegii, Haakon IV, jedynie rybami zjeziora irzeki.
ktry wyjedna w1252 roku Ukoronowaniem trwajcego 53 lata podboju Prus by zbrojny na-
Ryc.38 Mord, grabie, gwat. upapiea Innocentego IV jazd nazblion etnicznie doPrusw ale pooon nakierunkueks-
ogoszenie bulli wsprawie pansji Krzyakw Jawie. Kalendarz wskazywa rok 1283. Ten
swojego udziau wchrystia- triumf niemczyzny przypad nakadencj jedenastego wielkiego mi-
nizacji tej ziemi pruskiej. Domisji Norwegw wkocu nie doszo, ale strza Zakonu Szpitala Najwitszej Marii Panny Domu Niemieckiego
ju sam fakt dowodzi, eSambia bya przedmiotem zainteresowania nie Hartmanna von Heldrungen. Biay paszcz zczarnym krzyem by
tylko Krzyakw. Tym bardziej naleao wic przystpi doostatecznego przesiknity krwi.
rozwizania kwestii sambijskiej. Biel, czer iczerwie stan si kilka stuleci pnej barwami hitle-
Zinicjatyw wyszed komtur zDzierzgonia Heinrich Stange, stajc rowskiej III Rzeszy.
naczele si krzyackich, ktre dotary doSambii, palc podrodze pru-
skie siedliska iwycinajc wite gaje. Ostrzeeni przed zbliajcym si
niebezpieczestwem Sambowie zdecydowali si stawi opr. Krzyac- Krucjata wedug Piotra zDusburga
two podao tyy iponioso klsk. Zyciem nie uszed nawet komtur

Stange. Zklski tej zakon wycign nauk naprzyszo: odwoujc
si zapelem opomoc zbrojn dowadcw Europy Zachodniej, posta-
nowi okry Sambi odstrony pnocnej iwtym celu w1253 roku
wznis grd warowny Kajped. Sambia znalaz si wpotrzasku tym
wikszym, ejej siy zbrojne dalece nie dorwnyway liczb najed-
com.
Krzyacy uderzyli naSambi poraz drugi. Wystarczyo kilka zaled-
wie tygodni, bypodzielia ona los wszystkich podbitych dotd ziem pru-
skich. Stawiajcym opr Sambom grozia mier odkrzyackiego mie-
106
N
ie odrzeczy bdzie spojrze napodbj Prus oczyma samych
Niemcw, atowcelu uniknicia zarzutu zbyt czarnej oceny
misji Zakonu Krzyackiego. Ot sumienny poniemiecku au-
tor dziea pt. Kronika Ziemi Pruskiej, Piotr zDusburga, przybliy
potomnym ca prawd otym, czym by wistocie ijak przebiega
wPrusach proces chrystianizacji. Wczci pierwszej swojego dzie-
a kronikarz snuje wnikliwe rozwaania Obroni cielesnej iducho-
wej, zaliczajc doniej tarcz, miecz, wczni, puklerz, kolczug, uk
ikoczan, strza, proc, kij oraz hem iprzechodzc idoomwienia
107
potrzeby korzystania zowej broni. Itakie byy krzyackie narzdzia
chrystianizacji Prusw.
Istnieje sze powodw, dla ktrych korzystamy zbroni duchowych
icielesnych. Popierwsze dla wiczenia, abymy zaprawiali si wojnach
zgodnie zwol Boga () Ac jest wart nawojnie ten, kto nie zosta
wywiczony wposugiwaniu si broni? () Lecz poniewa sub wo-
jenn jest ycie czowieka naziemi, przeto, jak szybko przychodzi czo-
wiek nawiat, zaraz wstpuje napole walki przeciwko mocom piekiel-
Ryc. 39 Zamek krzyacki Baga. Prusowie umocnili w1236 roku starodawny
drewniany zamek. Dodatkowo bronia go zatoka Fryska iniedostpne bagna.
Wroku 1239 zdoby zamek marszaek Zakonu Dytrych de Bernheim.
Ruiny pod koniec XIX wieku.
nym, abro wnaszej walce nie jest cielesna, ale posiada moc burzenia
odBoga () Podrugie, korzystamy zbroni cielesnych przeciw zasadz-
kom wrogw () Potrzecie korzystamy zbroni cielesnych przed otwart
napaci wrogw () Ztego powodu bracia domu niemieckiego odczasu
wejcia naziemie prusk a podzie dzisiejszy nieprzerwanie czyni uy-
tek zmiecza, aby zawsze by gotowymi doobrony, jeliby doszo prze-
ciw nim dojawnego albo skrytego najazdu zestrony wrogw. Wten sam
sposb posugujemy si orem cnt przeciw jawnym atakom diaba ()
Poczwarte korzystamy zbroni cielesnych wobronie pokoju, abymy mo-
gli nasze mienie posiada wpokoju () Popite, abymy mogli odzyska
108
utracone mienie () Poszste, dla demonstracji siy, aby wrogw nawi-
dok broni ogarnia strach pisa krzyacki kronikarz.
Tene sam Piotr zDusburga pozostawi posobie rwnie obszern
jak ipedantycznie drobiazgow relacj otym, jak przy pomocy tego
ora niemieccy bracia zakonni nawracali Prusw.
Ozniszczeniu dwch zamkw iomierci Pipina. Opowiadaj niekt-
rzy, e() Prusowie mieli powyej Torunia nad brzegiem Wisy zamek
zwany Rogw, aponiej wdolnym biegu jeszcze inny () Porodku po-
midzy tymi dwoma zamkami y pewien szlachetnie urodzony czowiek
zPomezanii Pipin () aden chrzecijanin nie mg wyj zzamku tak,
aby nie zosta przez niego pojmany lub zabity () Wkocu bracia wsz-
czli wojn zmieszkacami zamku Rogowa itak, jak si Bogu spodobao,
zabili wielu znich iuprowadzili ich dowdc; tene dowdca, aby unikn
mierci, odda im swj zamek izpostpem czasu, kiedy mieszkacy dru-
giego zamku pijani padli naziemi wczasie jakiej libacji, poprowadzi
tam braci wraz zwojskiem, ktrzy wdarli si gwatem, pozabijali wszyst-
kich, azamek obrcili wperzyn. Niedugo potem wyda on swojego sio-
strzeca Pipina wrce braci, ktrzy przywizawszy go doogona koskie-
go powlekli doTorunia itam powiesili nadrzewie.
O zamku w Badze () Kiedy przybili do brzegw Bagi, wysiedli nald
iustawili szeregi ucznikw wstosownych miejscach oraz przystawili drabiny
domurw, imnie natarli nawspomniany zamek Prusw. Iprzy pomocy
wsppracujcego znimi Kodrunusa, dowdcy oblonych, si go zdobyli,
biorc ludzi wniewol, innych wycinajc wpie
Oprzybyciu margrabiego minieskiego. Wtym czasie szlachetny
idostojny, Bogu oddany ksi Henryk, margrabia minieski przyby
doziemi pruskiej wraz z500 mami szlachetnymi iwyposaonymi
wbro oraz bogaty ekwipunek. Wszelka uwaga iwysiki tego ma
byy zwrcone kuniszczeniu niewiernych ikurozszerzeniu granic
ziem chrzecijaskich.
Ozniszczeniu wielu zamkw ioujarzmieniu Pomezanw. Wzie-
mi pomezaskiej znajdowa si niegdy obszar zwany Rezj, wktrym
mieszkali sawni idowiadczeni wojownicy. Nanich towspomniany
ksi przykadajc rk dopuga inie ogldajc si dotyu m-
nie natar, niszczc raz poraz grabie, ogniem iwielkim rozlewem
krwi niewiernych. Zamek ich () oraz wszelkie umocnienia, jakie mie-
li wtym miejscu, ktre nazywa si Sztum, ijakie mieli wpobliu ()
Prabut iObrzynowa, wpobliu jeziora Druno iWielbarka, przemoc
zdoby iobrciwszy wperzyn zrwna zziemi, aniewiernych zabi
lub wzi doniewoli.
Oklsce niewiernych iozniszczeniu zamku Partegal iumoc-
nie () Przeto zarad tego Pomandy zebrali si wszyscy znaczniejsi
109
zWarmii, Natangii iBarcji oraz inni zdolni dowalki, irozbili obz dla
oblenia Bagi, ale bracia, ktrzy duo wczeniej wiedzieli otym wyda-
rzeniu iprzygotowaniach () wyszli pod broni dobitwy przeciw Pru-
som ipozabijali ich a docakowitej zagady, tak i nawet jeden spo-
rd nich nie ocala() Potym wydarzeniu tene ksi ibracia razem
zeswoim wojskiem podeszli pod zamek Partego; ipod umocnienia,
izdobyli jeispalili napopi; ca zaog za pojmali iwpie wycili.
Owojnie zSambami iozniszczeniu okrgu Germanu. Wiele wo-
jen prowadzono przeciw plemieniu Sambw, ktrych szczegowe opo-
wiadanie trwaoby zbyt dugo; jednak oniektrych trzeba wspomnie.
Brat Henryk zwany Stange, komtur zDzierzgonia zwielkim wojskiem
zpolecenia mistrza wyruszy nawojn przeciw Sambii (), zniszczy
jogniem igrabie (), zabijajc ibiorc wniewol wielu ludzi.
Owojnie przeciw ziemi Wohnsdorf iozdobyciu zamku Kapo-
stete. Aponiewa tene Tirsko zna doskonale drog dossiednich
ziem, dlatego komtur Krlewca razem zwojskiem Sambw, pod wodz
rzeczonego Tirsko, wkroczy niespodziewanie naziemi Wohnsdorf,
przystawi drabiny domurw iuczyni naleycie to, cojest konieczne
doprzeprowadzenia szturmu, zamek Kapostete gwatem zdoby iobr-
ci go wperzyn; wewspomnianym zamku oraz wokrgu, wktrym Ryc. 40 Germaskie pieko.
si zamek znajdowa, pochwyci izabi wielu ludzi, nastpnie zniszczy
cae terytorium grabie iogniem, iwycofa si.
Ozdobyciu innych zamkw iopodboju ziemi Wohnsdorf. Wna- wszystkich wrogw zabili. Itak dziki miosiernemu Bogu zgino tego
stpnym roku ten sam komtur Krlewca ponownie zebra silne wojsko dnia ponad trzy tysice Sambw iinnych Prusw ()
iwyruszy dowspomnianej ziemi Wohnsdorf, rozbi obz iprzystpi Ozwycistwie braci nad Sambami wokrgu Bethen () Prze-
dooblenia zamku Ochtolite, zdobywajc go wsposb wyej opisany; toprzybyli bracia zKrlewca zeswoim wojskiem owyznaczonej po-
tam oraz wokrgu, wktrym znajdowa si zamek, wielu ludzi po- rze doumwionego miejsca izaczli wspomniany okrg pustoszy
chwyci izabi, asam zamek doszcztnie spali. grabie iogniem () Zaniepokojeni tym Sambowie zebrali si ijako
Ospustoszeniu pewnej czci Natangii. Razem ztymi mami nieprzyjaciel natarli nawojsko braci, ikiedy bracia chcieli ju rzuci
zWohnsdorf izinnymi, ktrych mg cign, tene komtur zebra si doucieczki (), nadeszo wojsko braci zInflant razem zliczn isil-
wojsko iwkroczy dopewnej pogranicznej czci Natangii () ispusto- n konnic, tak i zaraz natarli nanieprzyjaci icae wojsko Sambw
szy jgrabie iogniem. Naczelnika tego obszaru nadgranicznego zwa- mieczem unicestwili oraz pojmali kobiety idzieci. Domy wtym krgu
nego Goduke zabi wraz zdwoma synami iwieloma innymi, ajego on iprzylegoci spalili napopi.
ica sub zkobietami idziemi, iinnymi upami uprowadzi. Ozniszczeniu okrgu Rinow imierci jego mieszkacw. Kiedy
Ozwycistwie, wktrym hrabiowie zJlich izMarchii zabili 3000 wiadomo otym dosza douszu braci zKrlewca, oburzeni tym, ze-
Sambw () Wwczas krzyowcy przygotowali si dowalki, ihrabia brali () wojsko iwkroczyli dookrgu Rinow, zabili wszystkich m-
zMarchii zaatakowa konnic, za pozostali ruszyli naoddziay pie- czyzn, uprowadzili kobiety idzieci zcaym ich majtkiem, itak ponow-
choty, tak ewsparci pomoc Bo wchwale odnieli zwycistwo nad nie ziemia sambijska ya wpokoju jak wczeniej.
wrogiem: jedni polegli odmiecza, niektrzy podali tyy, inni wycofali Ozdobywaniu zamku wBartoszyce () Nazamku bartoszyc-
si dowioski (), itam zwielk trudnoci zostali pokonani. Trzeba kim przebywa pewien m zwany Miligedo, ktry by tak bardzo
bowiem byo na[pomoc] przywoa zKrlewca wszystkich braci ijego odwany, ePrusowie oceniali, i jego mier mogaby si rwna
zaog. Ci odwanie natarli nanieprzyjaci ipodugiej walce () zwybiciem poowy oblonej zaogi. Dlatego powzili plan, wjaki
110 111
sposb pochwyci go podstpnie izabi () Tymi iinnymi sposoba-
mi wielokrotnie go atakowali, a wkocu zwiedli go izabili. Wten
sam sposb zabili pewnego ma zwanego Troppo () Poich mier-
ci zapanowaa wnarodzie pruskim wielka rado, awrd braci,
przeciwnie, bardzo wielkie przygnbienie. Ale bracia, byrado
wrogw zamieni wsmutek icierpienie, naszubienicy wzniesionej
przed bram zamkow powiesili 30 zakadnikw pruskich, ktrych
trzymali jako jecw.
Ozburzeniu trzech umocnie iozabiciu ponad tysica Prusw.
Potem przyszo dopewnej utarczki pomidzy sub braci aPrusa-
mi, ktrzy brali udzia wobleniu, okocio, jaki zamierzali oni prze-
nie zjednego umocnienia dodrugiego: wkotle tym zgodnie zich
rytuaem Prusowie mieli zwyczaj gotowa jado ofiarne.() Wkocu
zwoli Pana bracia si zdobyli kocio iposuwajc si dalej doprzodu
zniszczyli doszcztnie trzy umocnienia, tak i spord 1300 mw, kt-
rzy zostali wyznaczeni doich obrony, mao kto unikn mierci ().
Ozburzeniu zamku Brandenburg. Brat Fryderyk zHoldenstedt,
komtur Brandenburga, razem zbrami iswoimi zbrojnymi wyruszy
dookrgu Natangii () ispustoszy go ogniem igrabie, zabi iwzi natomiast obrcili wperzyn.
wniewol bardzo wielu ludzi.
Ospustoszeniu ziemi Natangii przez pana Teodoryka, margra-
biego minieskiego Gdy wroku Paskim 1272 spojrza Pan iujrza
niedol swego ludu () syn dostojnego ksicia ipana Henryka ()
przyby doziemi pruskiej wraz zwielkim oddziaem zbrojnych. Ikie-
dy wsplnie zmistrzem ibrami chcia wyruszy nawroga, wczasie
wchodzenia doNatangii natkn si naumocnienie zwieloma zbrojny-
mi, ktrzy bronili dostpu przed wspomnianym ksiciem. Ale bracia
Teodoryk iGnther () razem zbrami izbrojnymi zniszczyli wspo-
mniane umocnienie, aca jego zaog wybili lub wzili doniewoli.
Potym zdarzeniu wspomniany ksi () wkroczy zeswoim woj-
skiem wgb Natangii (), pustoszc jaogniem igrabie.
Oujarzmieniu Pogezanw, oich bardzo wielkiej klsce ioprzy-
wrconym chrzecijanom pokoju. Mistrz ibracia () zebrali ca
potg swojego wojska iwtargnli naziemi Pomezanii pustoszc
jodkraca dokraca grabie iogniem. Mczyzn zabili, akobiety ludzi, ktrych wzili doniewoli.
idzieci uprowadzili wniewol. Ponadto zamek Lidzbark, ktry znajdo-
wa si wwczas wrku Pogezanw, zdobyli, awszystkich ludzi pojma-
li iwymordowali. Iodtd ziemia pruska ya wpokoju.
Ozdobyciu dwch zamkw wziemi Nadrowii wokrgu Lethowis
() Kiedy weszli dookrgu Lethowis, spustoszyli go grabie iogniem,
potem podeszli pod dwa zamki znajdujce si wewspomnianym okr-
gu ipodugotrwaej bitwie (), ufni wBo pomoc, wkocu zdobyli
112
obydwa. Nastpnie zabili lub wzili doniewoli wielu ludzi, aobydwa
zamki wraz zich przedzamczami, podkadajc pod nie ogie, spalili.
Zdobyli tak wielkie upy wpostaci koni, byda iinnych rzeczy, eztru-
dem mogli jezesob unie.
Ozdobyciu zamku Kaminiswika. Zkolei mistrz zwielkim woj-
skiem przemierzy ziemi Nadrowii niszczc jaogniem igrabic, ikie-
dy podszed dozamku Kaminiswika () iwodpowiedni sposb przy-
szykowa towszystko, cojest niezbdne doprzeprowadzenia szturmu,
ruszy nazamek () wkocu podugotrwaej walce, jaka rozgorzaa
pomidzy nimi (), bracia si wdarli si dorodka. Nastpnie wymor-
dowali wszystkich wspomnianych wyej mczyzn, za kobiety idzieci
wraz znieprzebranym upem uprowadzili zesob, asam zamek spalili
doszcztu.
Ozdobyciu zamku Sassowii () Zebrano wic wojsko liczce 1500
jedcw, ktre spotkao si pod zamkiem Skaloww Sassowi zinny-
mi, ktrzy przypynli napitnastu statkach. Nastpnie odwanie przy-
stpili doataku ipodugotrwajcych zmaganiach zdobyli zamek si,
wrogw za wczci wzili doniewoli, pozostaych wyrnli. Zamek
Orzezi wielu Pogezanw () Tymczasem brat imistrz Konrad
zThierbergu oraz bracia zebrali wielkie wojsko inajechali ziemi
Pomezanii, wymordowali niezliczona liczb mczyzn, spustoszyli
ziemi ogniem igrabie, porwali kobiety idzieci, ktre uprowa-
dzili zesob.
Otym samym. Wtym samym roku, wporze zimy, bracia ponow-
nie zezbrojnym oddziaem wtargnli dowspomnianej ziemiPomeza-
nii iznowu spustoszyli jaogniem igrabie, wyapali iwymordowali
wszystkich oprcz nielicznych, ktrzy uciekli naLitw wokolice zam-
ku Grodno. Itak sam Pomezani zamienili wpustkowie.
Ospustoszeniu okrgu Kimenow wziemi Sudoww. Brat imistrz
Konrad zThierbergu oraz wielu braci razem ztysicem piciuset
jedcami wtargnli doziemi Sudoww ispustoszyli okrg, ktry na-
zywa si Kimenow. Oprcz tego, i wielu zabili, tojeszcze zprawie
niezliczonym upem rnych przedmiotw uprowadzili zesob tysic
Ozniszczeniu okrgu Sudoww zwanego Krasima. Brat imistrz
Mangold, aby popewnym czasie wojna, ktr zSudowami mia-
o rozpoczli jego poprzednicy, nie wygasa, ale byzdnia nadzie
posuwaa si doprzodu, zebra cae swoje wojsko i() wkroczy
dookrgu Sudowii zwanego Krasima, ispustoszy go ogniem izra-
bowa. Wpopi rwnie obrci siedzib sawnego imajcego wa-
dz ma Skomanda, przywdcy wspomnianego okrgu, anastpnie
113
pochwyci izabi stu pidziesiciu ludzi, poczym zbardzo wielkim
upem wycofa si.
Itak dalej, itak dalej
Do osobliwa wydaje si natym tle opinia amerykaskiego
znawcy dziejw Zakonu Krzyackiego Williama Urbana: Twier-
dzenie Polakw, eKrzyacy s zzaoenia li wswoich intencjach
iczynach oraz ebdz wwierze, przestay by wlatach pidzie-
sitych XIV w. wiarygodne dla przewaajcej czci duchowiestwa
izachodniej opinii publicznej. Czciowo wynikao tozeskonno-
ci doprzesady, charakterystycznej dla epoki, wktrej najmniejsze
niedocignicie urastao domonstrualnych rozmiarw. Waniejsze
jednak byo to, eopinie te przeczyy dowiadczeniu naocznych
wiadkw. Rycerze iduchowni, ktrzy byli wPrusach inamudzi
iogldali wit wojn zbezporedniej bliskoci, ktrzy spotykali
ksiy iszlachcicw podrujcych przez Niemcy iPolsk, mogli
wyrobi sobie zdanie samodzielnie. Ich werdykt wypada prawie
zawsze nakorzy krzyowcw.
No comments.
Konkwistadorzy epoki redniowiecza
Zdaniem Gerarda Labudy dwa czyn-
niki legy upodstaw sukcesw mili-
tarnych krzyactwa. Jednym ztych
czynnikw bya liczebno wojsk,
organizacja ikwalifikacje bojowe si
zbrojnych, atake umiejtnoci do-
wdcze oraz posiadanie szerszego
planu wojennego itp. Wewszystkich
tych dziedzinach, moe poza gorsz
pocztkowo znajomoci rodowiska
geograficznego imniejsz pocztkowo
liczebnoci wojska Krzyacy growali
nad Prusami. Reprezentowali bowiem
najwyszy pod kadym wzgldem po-
ziom rzemiosa rycerskiego, najaki
wznioso si wtym czasie rycerstwo
zachodnie wwalce zewiatem islamu.
Wykorzystujc swoje moliwoci, Za-
kon Krzyacki zatraca swj pierwotny
charakter religijny, upodobniajc si Ryc. 44 Hermann von Salza.
doyjcego zgrabiey redniowiecz-
nego rycerstwa niemieckiego znanego
pod nazw raubritterw.
Drugim czynnikiem, ktry waciwie przesdzi osukcesie mi-
litarnym Krzyakw, by udzia rycerstwa zwielu krajw Europy

T
onie byo jednak cakiem tak, eeksterminacja iwynarodowienie
najstarszego ijednego znajbogatszych zeznanych ludw Europy
Pnocnej stay si wycznym udziaem Zakonu Szpitala Najwit-
szej Marii Panny Domu Niemieckiego.
Gdy w1230 r. Krzyacy rozpoczynali podbj Prus, byo ich zaled-
wie kilkunastu! Dodzi wpodrcznikach szkolnych pokutuje opinia
okrzyackim podboju Prus. Tymczasem rycerze zakonni stanowili
skromn liczebnie cz si zbrojnych.
Stwierdzajc ten fakt, Agnieszka iRobert Sypkowie wskazuj po-
rednio naudzia innego jeszcze sprawcy zniknicia Prusw zetnicznej
mapy Europy. Byo nim dowodzone przez margrabiw, ksit, anie-
kiedy iprzez monarchw, rycerstwo zaprawione wewczeniejszych
krucjatach przeciw wyznawcom Mahometa izawsze gotowe dood-
powiedzi naapele Krzyakw owsparcie wwalce zPrusami. Krzy-
acy zwykli apelowa osolidarno chrzecijask wsytuacji, kiedy
wzbrojnym starciu zpruskimi poganami ponosili klsk, aprzyzna
si godzi, ezdarzao si im tonader czsto.
114
Zachodniej. Dowalki zPrusami stawali krzyowcy, ktrym trafi
doprzekonania apel Rzymu olikwidacj ostatnich enklaw poga-
stwa naterenie Europy. Enklaw tak byy m.in. XIII-wieczne Prusy,
awic terytorium bliej pooone imniej niebezpieczne ni Tunis,
Egipt, Palestyna czy Syria.
Mobilizacja zachodniego rycerstwa dowalki zPrusami bya gw-
nie rezultatem zrcznej inad wyraz skutecznej dyplomacji, jak rozwi-
ja ten niemiecki zakon wwielu krajach europejskich. Tak jak wielki
mistrz Hermann von Salza zabiega upapiey icesarzy oprzywileje
oraz posiadoci, tak jego kolejni nastpcy przekonywali wadcw eu-
ropejskich oobowizku ich udziau wprowadzonej przez Zakon misji
szerzenia chrzecijastwa.
Pod wzgldem sprytu, przebiegoci, sztuki podstpu ioszustwa
Krzyacy nie mieli sobie rwnych wcaej wczesnej Europie. Naapel
Rzymu odpowiedziao nade wszystko wycofujce si zeswoich misji
lewantyskich rycerstwo niemieckie, ktre wspierao krucjat prusk
odsamego pocztku. Ju bowiem w1236 roku stan wPrusach mar-
115
grabia minieski Heinrich naczele 500 rycerzy gotowych dowalki Nazgliszczach zniszczonej wczeniej przez krzyowcw pradawnej
zpoganami. W1239 roku przyprowadzi doPrus oddzia 700 krzyow- osady pruskiej Tuwangste nad Prego zmuszeni si przez Krzyakw
cw ksi Brunszwiku Otton, ktrego wojowie zdobyli m.in. pruski doniewolniczej pracy Sambowie przystpili dobudowy grodu, ktry
grd Honed. Powywarciu zemsty zaklsk poniesion tutaj wcze- wkrtce przybra ksztat mocarnej twierdzy otoczonej zczasem przez
niej przez Krzyakw zdobywcy Honedy wznieli najej miejscu grd due miasto.
Baga. Tak zmieniaa si mapa ziem pruskich.
W1246 roku austriacki ksi Fryderyk wyekspediowa doPrus ca
armi rycerzy, zaktrymi pocignli krzyowcy zwielu stron Niemiec.
Naczele wspierajcych krzyactwo si zbrojnych stawali rwnie do-
stojnicy wieccy iduchowni zLiechtensteinu, Anhaltu, Brandenburgii
iSchwarzburga. Caa, jak wida, Rzesza niemiecka traktowaa podbj
Prus jak swoj misj istd brao si ich wsparcie dla dokonywanego
tam ludobjstwa. Piecz nad akcj wspierania krzyactwa przez rycer-
stwo zachodnie sprawowa sam cesarz Fryderyk II, wktrym zakon
mia bardzo oddanego sobie poplecznika.
Wtrakcie podboju Prus nie raz jeden stawali Krzyacy przed moliwo-
ci przegranej, ale niemal zakadym razem spieszya im zodsiecz po-
owa Europy, bymc wykaza si trosk odzieo chrystianizacji pogan.
Napodobn obud zdobd si trzy stulecia pniej konkwistadorzy
hiszpascy, wycinajc wpie cae plemiona karaibskich Indian idziesit-
kujc tubylcz ludno Ameryki rodkowej oraz Poudniowej.
Wrd krzyowcw, ktrzy zapisali si wdziejach krucjaty pru-
skiej wsposb szczeglny, znalaz si krl czeski Przemys II Ottokar.
W1255 roku monarcha ten pojawi si nagranicy Prus, dowodzc
podobno 50-tysiczn si konnicy. Dlatego podobno, ewonych cza-
sach zwyko si operowa wielkociami szacunkowymi istd dowszel- Ryc. 42 Prusw twierdza Tuwangste, na gruzach zbudowano zamek
kich duych liczb podchodzi naley cum grano salis. Pewne jest i nazwano Krlewiec w 1255 roku. Stan na koniec XIX wieku.
jednak, eprzybywajcy zza Tatr nad Batyk sojusznik dowodzi si
nader przemon, ojakiej Prusowie marzy nawet nie mogli. Wita
go wElblgu sam mistrz krajowy Poppo von Osterna. On tonako- Kuczci czeskiego zdobywcy Sambii nadano temu miastu nazw
ni czeskiego monarch doudziau wkrucjacie pruskiej, przypomina- Gra Krlewska, poniemiecku Knigsberg, apopolsku Krle-
jc klsk, jak ponis wczeniej komtur Heinrich Stange naczele wiec, ktry dzi nosi rosyjsk nazw Kaliningrad. Budow Krlewca
chrzecijaskiego rycerstwa zczarnym krzyem wwalce wpogaski- sfinansowa, jak pisze Eric Christiansen, zdobywca Sambii Przemys
mi Sambami. Ten rodzaj krzyackiej argumentacji spotyka si za- II Ottokar. Wesp zewzniesion uujcia Daugi nadmorsk twierdz
zwyczaj wEuropie Zachodniej zpenym zrozumieniem ipoparciem, Memel, ktra przesza dohistorii pod nazw Kajpeda, Krlewiec sta-
ktrego wyrazem by masowy niekiedy udzia rycerstwa wrealizacji nowi przez dugi czas bastion panowania Krzyakw nad Batykiem.
zbrodniczych celw Zakonu. Wroku 1265 Prusw eksterminowali iniszczyli ich ziemie ksita
Tak byo itym razem: konnica krla czeskiego zaatakowaa Sambi. Albrecht zBrunszwiku iAlbrecht zTuryngii.
Atak by tak wielkim zaskoczeniem, i Sambowie, ktrych sta byo Do osobliwym epizodem wdziejach krucjat pruskich bya przed-
na10-tysiczn zaledwie si zbrojn, poddali si bez walki. Towtedy siwzita poniewczasie, gdy dopiero w1390 roku, wyprawa, jak
itam Gedune zdecydowa si napopenienie zdrady, zacozapaci, jak naczele 70 rycerzy i27 ucznikw podj hrabia Derby, Henry of Bo-
wiadomo, nader krwaw cen. lingbrok, pniejszy krl Anglii Henryk IV. Nie rozwizana pozostaa
116 117
dodzi kwestia, naile powodowaa nim szlachetna idea walki zwro-
gami Chrystusa, anaile poprostu ch wyycia si izdobycia sawy
rycerskiej. Wkadym razie hrabia Henry wyruszy drog morsk
zAnglii doKrlewca, bydoczy dodowodzonej przez Wielkiego
Marszaka Engelharda Rabe wyprawy krzyackiej. Kiedy poszeciu
tygodniach oblegania jednego zzamkw litewskich dotara dohrabie-
go wie, eLitwa odkilku lat jest ju krajem chrzecijaskim, krzy-
owcy angielscy wycofali si zpola walki, bybeztrosko spdza czas
wKrlewcu naturniejach, polowaniach oraz zabawie iswawoli wto-
warzystwie cobardziej nadobnych Sambijek. Nie obyo si te bez wy-
skokw wteren, wtym doElblga, gdzie pobyt Anglikw zakoczya
towarzyszca gwaceniu kobiet pruskich wielka pijatyka. Podobnie za-
chowywali si Anglicy wGdasku, skd wyprosi ich sam Wielki Mistrz
Konrad Wallenrod, uznajc ich sposb bycia zauwaczajcy godnoci
Zakonu Krzyackiego. Byo wtym wicej zwykej obudy ni czego-
kolwiek innego, albowiem wtym ju czasie krzyactwo yo nabardzo
wielkim luzie obyczajowym. Popowrocie doAnglii hrabia Henry of
Bolingbrok, jak doniosa otym wie gminna, czu si zdrw iroze-
miany. By todowd nato, jak bardzo przypady mu ijego rycerzom
dogustu hulanki zSambijkami, wobec czego w1392 roku zjawi si
ponownie wKrlewcu, ale tym razem Krzyacy odrazu zrezygnowali
zjego posugi zbrojnej. Zawiedziony hrabia nie zrezygnowa jednak
zeswej szlachetniej, jak sdzi, misji iuda si doJerozolimy.
Nie brakowao wic krzyowcw zcaej dosownie Europy Zachodniej.
Nie naley lekceway innego jeszcze rda potgi militarnej Zako-
nu Krzyackiego. Stanowili jnie tylko przymuszani pod grob kary
mierci dowalki pojego stronie jecy pruscy zdegradowani doroli
knechtw, czyli najniszej kategorii suebnych zakonych, ale iwitin-
gowie, czyli nowa szlachta krzyacka oraz wolni wojownicy pruscy
zSambii pochodzcy ju zezdobytych terytoriw. W1246 roku doszo
doporwania znamienitych Prusw, ktrych przewieziono doLube-
ki, bywobecnoci tumnie zgromadzonych mieszczan publicznie ich
ochrzci. By tojeden zchwytw propagandy krzyackiej.
Last but not least, godzi si rwnie przypomnie, erami wrami
zKrzyakami staway hufce wojw pod sztandarami Henryka lskie-
go, Konrada Mazowieckiego, Kazimierza Kujawskiego, Wadysawa
Wielkopolskiego iwitopeka Gdaskiego, biorc, jak ju wiadomo,
udzia wpierwszej wielkiej wyprawie krzyackiej naPrusy. WZiemi
Chemiskiej polscy woje wsparli nader czynnie Krzyakw wprze-
prowadzonej tam czystce etnicznej, atrzeba wiedzie, etonadane
Zakonowi przez Konrada Mazowieckiego terytorium byo pruskie.
Kierujc si dalej napnoc, poczone siy krzyackie ipolskie roz- wie, mistrzowie krajowi ikomturzy.
118
poczy podbj Prus odwtargnicia naziemi Resia wgranicach Po-
mezanii, gdzie wedug kronikarza krzyackiego doszo dogwatu, gra-
biey, ognia iwielkiego rozlewu krwi. Tak byo ipniej, kiedy obok
wspierajcych Zakon Krzyacki raubritterw zRzeszy Niemieckiej
iwojownikw zinnych krain europejskich walczyli zPrusami poddani
monych iksit polskich wjake mylnym przekonaniu, espeniali
wity obowizek chrzecijanina.
Otym, jak dalece lojalni iwdziczni stronie polskiej okazali si Krzy-
acy, wiadczy casus Ziemi Lubawskiej. Dziao si tozaledwie 13 lat
poich oficjalnym zaproszeniu doPolski, awic wroku 1239 r. Ludzie
Konrada Mazowieckiego zapolowali wkniejach Ziemi Lubawskiej. Po-
wracajcym zoww myliwym drog zastpili Krzyacy, odbierajc im
bro iupolowan zwierzyn oraz polecajc powiadomi ksicia Konra-
da, eZiemia Lubawska donich przynaley. Dowodzi to, eKrzyacy
potrafili zagarnia ziemie nie tylko manu militari, ale rwnie bez
rozlewu kropli krwi, awic wsposb jak najbardziej pokojowy.
Nawalk zbrojn zPolakami nie trzeba byo jednak czeka zbyt
dugo. Cieszca si wpierwszym przynajmniej okresie podboju Prus
poparciem strony polskiej polityka krzyacka miaa ju wkrtce oka-
za si zgruntu antypolska. Polacy wodrnieniu odNiemcw nie po-
trafili ichyba, niestety, dodzi nie potrafi zdoby si nawybiega-
jc daleko wprzyszo wizj polityczn.
IX. C
 HRYSTIANIZACJA WWERSJI
GERMASKIEJ
Wicej profanum ni sacrum
N
ie odrzeczy bdzie przyjrzenie si zbliska socjologii Zakonu Krzy-
ackiego ijego przygotowaniu dodziaalnoci misyjnej. Ot bracia-
rycerze zreguy wywodzili si spord niebogatych rodw feudalnych,
ale warunkiem przyjcia wpoczet Zakonu Krzyackiego byo wykazanie si
pochodzeniem szlacheckim. Nie najwysz warstw wczesnego spoecze-
stwa reprezentowaa te wikszo wadz zakonnych, awic wielcy mistrzo-
119
 Kryterium decydu- wie odnotowywali kronikarze. Std te nakartach kroniki znalaza si
jcym prawie noszenia m.in. relacja obuncie komturw pod wodz pogromcy Litwinw Heinri-
biaego paszcza zczar- cha von Plotzke, ktry podnis rk nasamego wielkiego mistrza Karla
nym krzyem byo po- von Triera . Inny wielki mistrz, Heinrich von Plauen, rwnie pad ofiar
chodzenie zniemieckie- spisku itrafi nawiele lat zakraty. Najgoniejszym wydarzeniem ztej
go obszaru jzykowego, serii byo morderstwo popenione naosobie wielkiego mistrza Wernera
nacoskary si wXIV von Orslena, ktry zgin odsztyletu brata zakonnego. Ju wtedy jednak
wieku opat francuskie- mordercy korzystali ztaryfy ulgowej, jak byo uznawanie ich, jak wtym
go klasztoru Saint Ber- wypadku, zaszalonych, acz wgr wchodzia polityka.
tin, e zakon ten jest Panowie-rycerze nie przejmowali si te nakazem kultywowania cno-
zakonem niemieckim ty ubstwa. Caa obuda krzyacka polegaa natym, enakaz ten obo-
Ryc. 43 Krzyacki wymarsz izakonem Matki Bo- wizywa jedynie rycerzy zakonnych, natomiast nie dotyczy zakonu,
w poszukiwaniu Prusw. skiej Niemieckiej, po- ktry obrasta wmidasowe bogactwo. Nie byo tedy innej natorady
niewa nie przyjmuj jak przymyka oko naprywatn wasno zakonnikw, awkocu
oni nabrata nikogo, kto wogle skreli kwesti zrejestru obowizkw. Wielki mistrz Winrich
nie pochodzi zkrajw jzyka niemieckiego. Douprzywilejowanych von Kniprode usankcjonowa posiadanie niewielkiej iloci zota, ajego
pod tym wgldem krajw naleay obok Niemiec Austria icz dzi- nastpcy zgodzili si najego gromadzenie bez ogranicze ale zawie-
siejszej Szwajcarii. Odzasady tej zdarzay si te iodstpstwa. Itak dz zwierzchnika. Jak narycerzy przystao, przedmiotem ich podana
zacen podarowanej zakonowi ziemi biaogardzkiej Krzyakiem zo- byy take wierzchowce, ktre tworzyy nieliche stada, ale wmyl zale-
sta ksi pomorski Racibor; biaym paszczem zakonnym okry si ce odgrnych nie godzio si korzysta zbogato zdobionych rzdw
te syn ksicia zibickiego Mikoaja Henryk zrodu Piastw. koskich ani te paradowa wkosztownych szatach. Zakaz ten te nie
Zczasem odstpiono te odwymogw natury etycznej, cosprawio, by przestrzegany tym bardziej, ewysoka hierarchia zakonna dawaa
edospoecznoci Zakonu Krzyackiego zaczy przenika elementy pod tym wzgldem przykad moliwie najgorszy.
kryminalne, ktre zacen poddania si dyscyplinie wojskowej mogy Wielce mistrzowie prowadzili tryb ycia godny potnego wieckie-
liczy napuszczenie wniepami swojej przestpczej czy wrcz zbrod- go wadcy. Dowodz tego zachowane ksigi rachunkowe iinwentarze
niczej niekiedy nawet hipoteki. pochodzce zeschyku XIV izXV stulecia pisze historyk zakonu
Wbrew jednak francuskiemu powiedzeniu noblesse oblige, czyli szla- Andrzej Nowakowski. Najwikszym bodaj przepychem iluksusem oto-
chectwo zobowizuje, rycerze niemieccy nie przejmowali si przyjtymi czyli si dwaj wielcy mistrzowie: Konrad iUlrik von Jungingen.
nasiebie zobowizaniami, wtym rwnie ilubami wieczystymi, jakie Jak wynika zowych ksig rachunkowych zakonu, atas napodusz-
przychodzio im skada. Nakaday one ca gam powinnoci iobowiz- ki dosypialni iobrusy nast tego pierwszego zmistrzw kosztowa
kw, wtym posuszestwa, ubstwa, czystoci oraz, rzecz zrozumiaa, wal- rwnowarto dwch koni iszeciu krw albo dwch pancerzy bd
ki znieprzyjacimi Chrystusa. Jak pisze Andrzej Nowakowski, klasztorna te kilkunastu mieczw; znaczn sum pienidzy wydano narczniki
rzeczywisto kcia si zteori. Upadek obyczajw krzyackich iprby przetykane zot nici izdobione jedwabnym haftem. Tene mistrz
zahamowania tego procesu podejmowane przez niektrych zwierzchni- Konrad lubowa si wsrebrnych naczyniach stoowych, wnakryciach
kw dowodz, ewrd braci rycerzy coraz wicej byo takich, ktrzy po- zezoconymi rkojeciami oraz wzotych ialabastrowych pucharach.
zostajc tylko zimienia zakonnikami, prowadzili cakiem wieckie ycie. Wielce gustowa te wlukullusowej uczcie przy stole zastawionym
Potwierdzaby tofakt, ewkocu XIV wieku owi zakuci wzbroje mnisi najlepszymi gatunkami misiwa iryb, przyprawami wrodzaju imbi-
zrezygnowali znazwy bracia iodtej pory przedstawiali si poprostu jako ru, korzeni, pieprzu igaki muszkatoowej tudzie winem nabywanym
Herren czyli panowie. By tobodaj pierwszy krok wstron sekularyzacji, zabajoskie zasumy pienidzy wBurgundii, naWgrzech iwGrecji.
awic uwolnienia si odwszelkich zobowiza natury religijnej. Regua zakonna tymczasem zezwalaa braciom posila si dosyta tyl-
Panowie ci nie przesadzali zrespektowaniem obowizku posusze- ko dwakro dziennie ipija jedynie wod, nainny za napj trzeba
stwa wobec przeoonych, amic czsto t regu zakonn, coskwapli- byo mie zezwolenie specjalne. Kto byjednak mia jewydawa wiel-
120 121
 kim mistrzom Zakonu casami iozdobnymi sznurwkami. Elegancja bya uKrzyakw, jak
Krzyackiego? wida, wmodzie iwnader wysokiej cenie.
Zprzytoczonych przez Nie byo natomiast wcenie przestrzeganie lubw wieczystych wza-
Agnieszk iRoberta Syp- kresie obowizku zachowywania czystoci. Istniej dowody napanujce
kw danych natemat lu- rozprzenie iupadek obyczajw. Wkocu XIV wieku wkrzyackim
stracji zamkw wynika, Marienburgu czyli Malborku prosperowa wnajlepsze dom publiczny,
ewpocztkach XV wieku ktrego bywalcy zrzucali biay paszcz zczarnym krzyem, bynakry
komtur wNieszawie zape- gow czarnym kapeluszem, przebra si wczarne spodnie iwoy sto-
ni swoje spiarnie m.in. po- py wspiczaste buty zobcasami. Niejeden krzyacki dostojnik mg te
ciami misiwa woowego poszczyci si potomstwem znieprawego oa. Powszechnie znan prak-
iowczego, szynkami iso- tyk byy gwaty dokonywane przez Krzyakw nakobietach wczasie
nin, beczkami smalcu, oju barbarzyskich wypraw. Byo te, jak tozanotowa kronikarz, topienie
imasa, serami, ledziami, mczyzn, aeby zich onami mogli czyni tocosi im podobao.
jesiotrami isuszonymi dor- Uczeni zajmujcy si badaniem dziejw Zakonu Szpitala Najwitszej
szami, dalej korcami pro- Marii Panny Domu Niemieckiego wJerozolimie zgodnie twierdz, ere-
sa, kaszy, maku igrochu, gua krzyacka dawaa pierwszestwo sprawom doczesnym. Egzystencje
beczkami soli oraz innych wsplnoty zakonnej reguloway prawa majce uczyni zjej czonkw
przypraw, wtym pieprzem zdyscyplinowanych itwardych wojownikw anie mnichw skonnych
iszafranem. dokontemplacji iascezy reasumuje kwesti Andrzej Nowakowski.
Zamek w Nieszawie na Dlatego te znajomo broni ijej uycia bya mocn stron Krzy-
pewno nie by wyjtkiem. akw anie sprawy natury religijnej. Dlatego majcy ewangelizowa
Tak posileni irozweseleni Prusw panowie-rycerze nie mieli zwyczaju bra dork brewiarza
winem tudzie podchmie- iinnych tekstw religijnych, atozprostego powodu, ebyli towwik-
Ryc. 44 Powrt Krzyakw z obawy. leni piwem wielcy mi- szoci analfabeci. Dlatego cae ich przygotowanie religijne doudziau
strzowie ikomturzy, mar- wmisji sprowadzao si doznajomoci modlitw Ojcze nasz i Wierz
szakowie i szpitalnicy, wBoga, cho ich opanowanie pamiciowe sprawiao niektrym pa-
skarbnicy i mincerze, szafarze iinni czonkowie kapituy generalnej nom-rycerzom trudnoci nie dopokonania. Dlatego Krzyak by jedy-
Zakonu Krzyackiego odziewali si wbogate idalece nieprzystojne nie zobowizany doodmwienia kilka razy dziennie modlitwy Ojcze
zakonnikom stroje ztafty, aksamitu, atasu ijedwabiu, przewizywa- nasz. Dlatego wreszcie panowie-rycerze unikali wszelkich umartwie
li srebrnymi pasami iobwieszali ozdobami zmetali szlachetnych. cielesnych, wtym gwnie postw, bynie osabia tak bardzo potrzeb-
Cotumwi osrebrze izocie noszonym przez panw-braci, skoro nej donawracania pogan tyzny fizycznej.
wsrebrnych obroach paradoway psy najwyszych dostojnikw, kt- Itak przygotowane doswej misji, mwic jzykiem dzisiejszym, ka-
rych oczy cieszy widok rozstawionych pokomnatach zamkowych kla- dry stany dowalki zniewiernymi Prusami.
tek zegzotycznymi papugami. Bogate ikosztowne stroje byy wielk
saboci mistrza Ulrika von Jungingen. Zaspokajanie jego kaprysw
kosztowao szkatu zakonn setki grzywien. Byy toniewyobraalnie Walka zpogastwem izneofitami
wielkie pienidze, zaktre sprowadzano tkaniny znajwyej cenionych

wwczesnej Europie centrw wkiennictwa. Paszcz tego dostojnika
by podszyty futerkiem zpopielic zamiast, jak tozapisano wregule
zakonnej, skrami zkoza bd barana. Proste rycerstwo krzyackie
lubowao si natomiast wnoszeniu zabronionych przez regu zakon-
n czarnych kapeluszy, takich espodni oraz spiczastego obuwia zob-
122
W
wigili Boego Narodzenia opnocy, kiedy ludzie ju spali,
podszed dozamku Pomezanw, ktry pooony by wwczas
wmiejscu, ktre nazywa si obecnie Starym Christburgiem.
Nastpnie bracia przystawili domurw drabiny, pokryjomu weszli
dorodka, zdobyli zamek, awszystkich mieszkacw pojmali iwymor-
123
dowali () Zamkowi, poniewa zosta zdobyty wsam noc Narodzenia Natragiczny czsto los neofitw wpastwie zakonnym zwrci uwa-
Chrystusa, nadano nazw Christburg, coznaczy: Zamek Chrystusa. g Kurii Rzymskiej dziaajcy naterenie Prus legat papieski Wilhelm
Powysza relacja Piotra zDusburga mwi wszystko otym, jak poj- zModeny. Woparciu ojego raporty papie Grzegorz IX wstawi si
mowali irealizowali swoj misj wPrusach bracia Zakonu Szpitala zapruskimi neofitami, domagajc si, bezskutecznie zreszt, bynie
Najwitszej Marii Panny Domu Niemieckiego. Niemiecki XIX-wieczny popadli oni wsytuacj gorsz ni wczeniej, kiedy byli czonkami dia-
historyk Prus, Max Toeppen pisa wrcz: Zadaniem wojny zwaszcza ba. Nieco wczeniej tak samo wrednie poczynali sobie naterenie
wstarciu chrzecijan zpoganami nie byo nic innego, jak tylko zabi- dziaalnoci Kawalerw Mieczowych wInflantach biskupi niemieccy,
ja jak najwicej mczyzn zdolnych donoszenia broni, jak najwicej ktrzy zwykli byli upi tamtejszych neofitw zeskry, cozkolei zga-
kobiet idzieci wzi doniewoli izagarn jak najwicej upu. Inny ni papie Innocenty III.
XIX-wieczny niemiecki historyk krucjat ibadacz dziejw zakonw ry- Jak pisa prof.owmiaski, opanowani dz objcia wposiada-
cerskich, Hans Prutz, nazwa podbj Prus wrcz polowaniem naludzi. nie caych Prus, utrudniali Krzyacy bez skrupuw akcj wszelkim
Dzisiaj zwyko si tonazywa ludobjstwem. niezalenym czynnikom misyjnym, zwaszcza wykazujcym szczer
Analiz osigni Zakonu Krzyackiego wdziedzinie chrystianiza- trosk odobro neofitw, wobawie, aeby nie wytworzyy si odrb-
cji Prusw poprzedzi wypada rwnie przypomnieniem, ewre- ne, rywalizujce organizmy pastwowe wdrodze pokojowego na-
dniowiecznej Europie wystpoway dwie rne tendencje: Pierwsza wracania Prusw () Krzyacy, nie przebierajc wrodkach, starali
gosia, ezmocy nakazu Chrystusa naley gosi ewangeli wszyst- si zahamowa postpy pokojowej misji () Krzyowcom przeszka-
kim ludziom. Druga natomiast zakadaa, enamocy boskich wy- dzali w budowaniu kociow idopucili dozajcia przez pogan wi-
rokw ci, ktrzy przeszkadzaj wustanowieniu adu chrystusowego ty ju wzniesionych.
naziemi, skazani s nieodwoalnie napotpienie. Naley wic ich Marginalne traktowanie przez Krzyakw deklarowanego celu, ja-
zwalcza iujarzmia. Taostatnia tendencja bya powodem powstania kim bya chrystianizacja, sprawio, eograniczali si oni, jak stwierdza
ruchu krucjatowego, ktry przyczyni si dopowoania doycia za- Marceli Kosman, dowymuszenia formalnego przyjcia nowej wia-
konw rycerskich, wtym Zakonu Krzyackiego. Zaczto te wwczas ry przez poszczeglne terytoria pruskie; dawao im tozreszt okazj
wpraktyce realizowa haso: chrzest albo mier. Walka wobronie dostosowania wikszego ucisku, ni bytobyo moliwe porzeczywi-
krzya iskierowana przeciw niewiernym, usprawiedliwiaa zabijanie, stym nawrceniu. Misja krzyacka ograniczaa si wic wpraktyce
przemoc igrabiee. donarzucania chrztu inakazu udziau wniedzielnych naboestwach
Tak widzi genez ideologii krzyackiej Andrzej Radzimiski itak bez wzgldu nabrak wity wnajbliszej okolicy. Znakazem tym
naley patrze nawszystko, doczego doszo wPrusach zaspraw szed wparze obwarowany grob wielu kar zakaz celebrowania wszel-
nie tylko Zakonu Krzyackiego, albowiem jego ideologia znajdowaa kich obrzdw pogaskich.
wsparcie moralne wRzymie oraz militarne wNiemczech iwielu in- Wtym kontekcie nauwag szczegln zasuguje odwoanie si Ka-
nych krajach Europy Zachodniej. rola Grskiego dopowstaego wklasztorze franciszkaskim wIrlandii
Wsposb pokojowy, jak wiadomo, prbowano zaszczepia wPru- XIII-wiecznego rkopisu. Zdaniem tego historyka zachowany wbiblio-
sach chrzecijastwo zcakiem niezym skutkiem ju wczasach tece Trinity College wDublinie tekst pod tytuem Opis ziem wyszed
przedkrzyackich. Nie wszystkim jednak wiadomo, ewinteresie prawdopodobnie spod pira biskupa Jawiey Henryka. Oto autor pi-
Krzyakw naleao t pokojow chrystianizacj uniemoliwi, gdy sa Karol Grski podnosi zasugi ma Boego biskupa Chrystiana,
pozbawiaa ona usprawiedliwienia dla tego, costao si wwigili Bo- ktry gosi sowo Boe inawrci Prusy. Awic oKrzyakach nie
ego Narodzenia wChristburgu. Dlatego wanie Zakon Krzyacki maani sowa () Wwietle Opisu rola Krzyakw bya ograniczona.
pozby si nie tylko pierwszego biskupa Prus Chrystiana, ale idziaa- Napewno reprezentowali oni si zbrojn, ale jako ludzie nie znajcy
jcego pod jego egid zakonu cystersw; pozbywa si niejednokrot- aciny (illiterati) inie majcy wyksztacenia nie byli wmonoci gosi
nie inawrconych wczeniej neofitw, wobec ktrych wedug wia- wiar chrzecijask.
dectwa arcybiskupa gnienieskiego, Mikoaja Trby, rycerze spod Dojej goszenia nie by zdolny nawet pimienny acz nie znajcy
znaku czarnego krzya zwykli byli dopuszcza si szyderstwa: Jeli jzyka pruskiego kler krzyacki przysposobiony najbardziej dopenie-
ochrzczony, tobierzmuj ci mieczem! nia funkcji wojskowych kapelanw iskrybw administracyjnych.
124 125

Pozwlcie Prusom pozosta Prusami
P
iotr zDusburga stwierdzi wrcz, echrystianizacja bya aktem
politycznym idlatego, zdaniem prof.owmiaskiego kronikarz
ten traktowa poddanie si Prusw Zakonowi jako rwnoznacz-
ne zprzyczeniem si doKocioa katolickiego, abunt przeciwko Za-
konowi jako akt apostazji. Nie dziwi si tedy, enawrceni Prusowie
dugo jeszcze powracali doswej pierwotnej wiary, tradycji gromadze-
nia si wswoich witych gajach iskadania tam ofiar odrzuconym
wczeniej bstwom.
Niezbitym wiadectwem przetrwania silnych przeytkw czystego
pogastwa nie mwic oformach synkretycznych s wystpuj-
ce jeszcze wXIV wieku cmentarzyska ocechach typowo pogaskich,
bogato wyposaone wdary grobowe. Zwyczaj palenia zwok nie wy-
gas jeszcze cakowicie wstuleciu nastpnym pisze Marceli Kosman.
Ikiedy jeden zbiskupw zarzuci w1427 roku Krzyakom tolerancyj-
ny stosunek douprawiania przez Prusw kultw pogaskich, odpo-
wied ich brzmiaa: Lasset Preussen, Preussen bleyben, czyli pozwl-
cie Prusom pozosta Prusami!
Czy mona byo wbardziej dobitny sposb zademonstrowa dezyn-
woltur Zakonu Krzyackiego wobec kwestii chrystianizacji, dokt-
rej zobowizali si byli wobec papiey icesarzy? Ot zdaniem Karola
Grskiego krzyacka misja orna psychicznie odcia cae pokolenia
Prusw odchrzecijastwa.
Prusowie stawiali bowiem znak rwnoci midzy chrzecijastwem
inarzucan im niewol iwyzyskiem. By tojeden zgwnych motyww Uczta jednak zakoczya si dla nich tragicznie, gdy gospodarze zatara-
wybuchu pierwszego powstania, ktre zakoczya podpisana w1249 roku
wDzierzgoniu umowa. Nie mogo oby si bez uwzgldnienia wniej
spraw religii. Bez wtpienia religia chrzecijaska zostaa potraktowana
womawianym dokumencie wsposb bardzo instrumentalny komen-
tuje Andrzej Radzimiski, wskazujc nauparte denie Niemcw doroz-
cignicia kontroli nad Kocioem icaym yciem religijnym wPrusach.
Wyrazem tych de byy m.in. akty prawne dotyczce karania przez
wadz pastwow wiernych zapopenione grzechy. Co tak absurdalne-
go mogo si wylgn tylko wgowach krzyackich!
Chrystianizacja stanowia nie tylko przykrywk podboju polityczne-
go igospodarczego Prus, ale staa si te uytecznym wielce narz-
dziem ich germanizacji. Dowodzi tego fakt, eju odpoowy wieku
XIII namiejsce biskupw wywodzcych si zfranciszkanw idomini-
kanw Zakon Krzyacki wprowadza biskupw niemieckich nie znaj-
cych, rzecz jasna, jzyka wiernych.
126
Dowd najlepszy: pierwszym biskupem sambijskim zosta Chri-
stian von Mhlhausen, ktry pod presj krzyack powoa dogod-
noci kanonikw rwnie Niemcw. Kolejnym biskupem tej diecezji
by rwnie znominacji krzyackiej Siegfrid von Regenstein. Tak byo
nie tylko wSambii, ale wcaych Prusach. Doszo wkocu dotego,
ezpowodu niemonoci porozumienia si duchownych zwiernymi
angaowano dospowiedzi tzw. tolken, czyli tumaczy, cospotkao si
znapitnowaniem zestrony biskupw. Dopiero w1426 roku, awic
143 lata podacie uznanej zarok zakoczenia podboju Prus, doszo
wLidzbarku Warmiskim dootwarcia pierwszej naich terenie szko-
y ksztaccej modzie tubylcz dostanu kapaskiego. Nie zadba
otoZakon Krzyacki; zadba otopapie Marcin V.
Trudno wszelako byoby oczekiwa troski owaciwe metody krze-
wienia wiary chrzecijaskiej odZakonu Krzyackiego, ktry by
zajty gwnie jeli nie wycznie umacnianiem potgi politycznej
iekonomicznej swojego liczcego si coraz bardziej namapie Europy
Pnocnej pastwa. Oile jednak brakowao Krzyakom woli doewan-
gelizacji Prusw, tonie zaniedbywali oni troski outrwalanie swego ob-
razu wypranych zludzkich uczu zbrodniarzy.
Oto copisze otym Andrzej Nowakowski: Okrzyackim okrucie-
stwie, przejawianym nie tylko podczas wojny, ale take wczasie poko-
ju, wiadczy moe epizod, ktry rozegra si wzamku Christmemel
(Skirstymo). T pooon nad rodkowym Niemnem twierdz zbudo-
wali Krzyacy w1313 r., ale poniedugim czasie postanowili jopuci,
aprzed odejciem zniszczy, aby nie suya nieprzyjacioom () Krzya-
cy zaprosili, niby nauczt poegnaln, wielu przedniejszych Litwinw ()
sowali wyjcie zsali, podoyli ogie ispalili wszystkich ywcem. Komen-
tarz kronikarza krzyackiego jest przeraajcy: Tak wic nazniszczenie
skazany zamek jeszcze si przyda, awraz znim ubyo pogan.
Tame, natej ochrzczonej ju Litwie podajce si zarycerzy Chry-
stusa krzyactwo mordowao ksiy ipalio dopiero cowzniesione ko-
cioy, odsaniajc swoje prawdziwe oblicze szermierzy pojmowanej
pogermasku chrystianizacji.
Lepiej pno ni wcale. Pogldy Europy najej rol wnawracaniu
pogan zaczy oddala si odprzyjtej przez IX-wiecznych Karolin-
gw doktryny, ktr kierowa si Karol Wielki, stawiajc pogaskich
Sasw przed wyborem: chrzecijastwo albo mier! T metod na-
wracania przejli germascy Sasi wwojnie zeSowianami ipniej
germascy rwnie Krzyacy wwojnie zPrusami. Musiao upyn
kilka stuleci, byEuropa zreflektowaa si, echrzecijastwo mona
krzewi wsposb zgoa inny.
127
 Ikiedy nie cakiem wyschy jeszcze strumienie krwi, jak wytoczy- Ztych tozapewne czasw pochodzi przekad najzyk pruski Modli-
o zPrusw iinnych Batw krzyactwo, zakiekowaa humanitarna twy Paskiej Ojcze nasz:
idea odrzucenia miecza jako narzdzia chrystianizacji. Wyrazicielem
tej idei okaza si europejskiej rangi humanista polski, absolwent uni- Thawe nuson kas thu asse andangon. Swintints wirst twais em-
wersytetw woskich, rektor uniwersytetu krakowskiego, dyploma- mens Pergeis twais lacims. Twais quaits audasseisin nasemmey
ta iprekursor prawa midzynarodowego Pawe Wodkowic. Toon Key audangon. Nusan deininn geittin dais numons schindeinan.
wystpi naforum obradujcego wlatach 1414-1418 wKonstancji Bha atwerpeis noumans nuson auschautins kay mas atwerpimay
soboru ztraktatem Owadzy cesarza ipapiea nad niewiernymi do- nuson auschantnikamans. Bha ny wedais mans en perdaban. Sclait
wodzc, eludy pogaskie maj prawo doycia wpokoju ipotpia- is rankeis mans assa wargen. Amen.
jc dokonane wPrusach krzyackie barbarzystwo. Wuznaniu dla
myli Pawa Wodkowica powierzono dyplomacji polskiej trudne nie-
zwykle zadanie doprowadzenia dorozejmu wtoczonej przez Angli
zFrancj wojnie stuletniej.

Nachrystianizacji wwersji germaskiej poznali si zczasem rw-

nie iinni polscy humanici, awrd nich ksidz Andrzej Krzycki:
prymas Polski, polityk, mecenas sztuk, nadto pisarz, ktrego ksi
humanistw Erazm zRotterdamu pomieci pord najbardziej zna-
mienitych twrcw swojej epoki. Ot ksidz Krzycki skreli te oto
sowa:

Wiadomo, etrzy krzye s iotrzech barwach

Rne: tych, cojenosz, te rodzaje trzy. Ryc. 45 Pruski miecz. Rytualnie zgity.
Jest czerwony, ten susznie zwie si Jezusowym,
Albowiem tak Jezusa zabarwi si krwi.
Jest biay, odpowiedni zbjcy zprawej strony,
Ktrego zbrodnie kilka odkupio sw.
Jest wkocu czarny, zbja zstrony lewej; ten to
Zdradziecki Zakon uzna jak susznie! zaswj.

Prawem ironii losu tonie katolickim nominalnie Krzyakom przy- X. BUNT PRZECIW KRZYACKIEJ NIEWOLI
pada wudziale zasuga dokoczenia procesu chrystianizacji Prusw;
zasug t mogli sobie przypisa szermierze niemieckiej zducha re-
formacji, ktra dotara doPrus poroku 1525, awic posekularyzacji Rzdz, Pokarvis, Krucken iinne pruskie wiktorie
Zakonu Krzyackiego. Dopomogo im wtym dziele m. in. upowszech-

nienie si epokowego wynalazku drukarza mogunckiego Johanna Gu-
tenberga. Wobiegu powszechnym znalaza si wydawana wjzyku
pruskim literatura religijna wpostaci katechizmw imodlitewnikw.
Jak pisze prof.Kosman, to wanie reformacja wysuna hasa prze-
mawiania doludu wjego jzyku i trzeba przyzna hasa te zre-
alizowaa () Wczasach zwycistw protestantyzmu przeprowadzono
ostatecznie chrystianizacj ludu pruskiego.
128
P
rusowie nie byliby Prusami, gdyby pokornie kadli gow pod
miecz krzyacki. Otym, ebyo inaczej, wiadcz dzieje najbar-
dziej krwawych wtamtych czasach bojw, jakie przyszo im to-
czy znie tylko zZakonem Krzyackim, ale izdoborowym, uzbrojo-
nym pozby iwystpujcym wroli krzyowcw rycerstwem Europy.
Do stwierdzi, eztrwajcego ponad p wieku podboju Prus 20 lat
przypado napowstania antykrzyackie.
129
 Rne wzgldy zawayy natym, eszalecza niekiedy odwaga idziel- ski, ktry przeszed dohistorii jako ten, ktry ju wXIII wieku pooy
no bitewna Pomezan, Pogezan, Warmw, Natangw, Bartw iwielu kres ekspansji Niemcw naRosj. Dowid tym samym, ekrzyactwo
innych plemion nie doprowadziy dowyzwolenia si spod okupacji teu- nie byo niezwycione ienaleao stawia mu opr zawsze iwsz-
toskiej. Zanajwaniejszy bodaj uzna naley brak tradycji dziaa wspl- dzie gdzie tomoliwe.
nych. Kwesti t rozwija Jerzy Necio: Pojedyczy Prus posiada wiado- Moliwo taka bya nastpstwem konfliktu, jaki wtyme 1242 roku
mo najsilniejszego zwizku zwasnym rodem inajblisza okolic, tj. podzieli ksicia gdaskiego witopeka zZakonem Krzyackim. Po-
lauksem () Mia, oczywicie, wiadomo przynalenoci docaego ple- szo, jak tosi zdarza rwnie iwpolityce, opienidze. Ot wito-
mienia (), ale wiadomo oglnopruska nie wytworzya si nigdy. Taka pek obciy cem statki dostarczajce zaopatrzenie zNiemiec dla Za-
sytuacja warunkowaa sposb obrony przed zewntrznym napastnikiem konu Krzyackiego, awkocu zablokowa eglug nadolnej Wile.
broniy si lauksy wswoich grodach (pils, pikalnis) zausypanymi Wybucha rozptana, jak zwykle, przez Krzyakw wojna. Prusowie
ziemnymi waami. Niepodobna byo zdoby odrazu, zmarszu, caoci uznali, enadszed czas nazrzucenie obcego jarzma iwtyme 1242
terytorium plemiennego, tym bardziej ePrusowie wwalce zwyciali roku wzniecili wPomezanii powstanie.
albo ginli. Brak lku przed mierci wynika zwiary wwdrwk dusz, Jednym znajwikszych sukcesw militarnych Prusw staa si ba-
zobowiza itroski olos wsplnoty, doktrej dawny Prus nalea. Spo- talia stoczona w1243 roku pod Rzdzem opodal dzisiejszego Gru-
eczestwo pruskie byo zbiorowiskiem ludzi wolnych. dzidza. Krwawy bj wwskim przesmyku dzielcym jezioro Rzdz
Odinnej strony podszed dotej kwestii Gerard Labuda sdzc, e, inurt Wisy zakoczy si triumfem wojw pruskich. Wsposobie
nie byli Prusowie bez szans, albowiem miewali czsto nad Krzyaka- rozegrania bitwy przez Prusw wyranie mona si dopatrzy znako-
mi przewag liczebn, ale nie umieli jej wykorzysta, gdy kade ple- mitego fortelu wojennego, polegajcego napozornej ucieczce zpola
mi walczyo nawasn rk. XI-wieczny kronikarz Adam zBremy bitwy zzamiarem rozproszenia si przeciwnika () Bitwa zakoczya
zanotowa, e Prusowie nie chc mie adnego pana. Nawet wczasie si prawie cakowit zagad si krzyackich. Naplacu boju polego
powsta wodzw desygnowano tylko naczas walk iwtym te naley
upatrywa jedn zprzyczyn poniesionej klski.
Sabo t nadrabiali Prusowie przyjt taktyk bitewn, oktrej
tak pisze Kazimierz Acik: Zewzgldu nato, ewojsko pruskie posia-
dao sabsze uzbrojenie anieli rycerstwo niemieckie lub polskie, Pru-
sowie stosowali walk podjazdow. Starali si oni wykorzysta przede
wszystkim warunki terenowe () wmiejscu szczeglnie nieodpowied-
nim dostoczenia bitwy. Nkali wic wroga nieoczekiwanymi ipowta-
rzajcymi si napadami oraz zasadzali si polasach, trzsawiskach
iterenach podmokych,
Taktyk t znano wtedy wcaej Europie rodkowej. Wlatopisie ru-
skim zachowaa si opinia ksicia ruskiego Daniy naten temat: Czy
nie wiecie, wojownicy, edla chrzecijan przestwr jest twierdz, dla
pogan zasi ciasnota, wgstwie wojowa ich obyczaj.
Zczasem, wmiar postpu walk powstaczych, Prusowie przyswo-
ili sobie stosowane przez Krzyakw sposoby walki, wtym zwaszcza
taktyk oblnicz, stosujc wiee szturmujce, tarany dorozbijania
murw oraz machiny miotajce ogie ikamienie.
Dopowstania poderwaa Prusw wie oklsce poniesionej w1242
roku przez poczone hufce Krzyakw iKawalerw Mieczowych
wbitwie zwojami ruskimi nazalodzonym jeziorze Pejpus nadzisiej-
szej granicy Rosji iEstonii. Wojami dowodzi ksi Aleksander New- Ryc. 46 Niemiecki chrzecijaski Zakon.

130 131
390 Krzyakw pisz cytowani znawcy batalistyki Mieczysaw Biel- ile godwek, ile nie dozniesienia cierpie wytrzymali obleni bracia
ski iWaldemar Rezmer. ipozostali mieszkacy wewspomnianych zamkach, tego nikt wpeni
Niechlubn rol odegra witopek, ktry zalenie odsytuacji nie zdoa wyrazi. Kiedy nie mieli ju owiec, wow, krw oraz zbyt
wspiera toPrusw, toKrzyakw. Ot pozwycistwie Pomezan pod wielu koni, zostali zmuszeni dozjedzenia ich skr, adotego skonia
Rzdzem dopuci si ich zdrady: wmomencie, kiedy wsplnie znimi ich najwysza konieczno. Twardo tych skr podczas tego niezwy-
mia uderzy naKrzyakw, odstpi odobleni Nowej Dziergoni czajnego posiku okazaa si tak wielka, ewielu braci, ktrzy jespo-
iwkocu doprowadzi doklski Prusw. Nastpstwem jej byo rw- ywali, potracia zby.
noznaczne zupadkiem trwajcego siedem lat pierwszego powstania Wodwecie krzyactwo uciekao si dotaktyki spalonej ziemi,
pruskiego zawarcie narzuconej Prusom ugody dzierzgoskiej. copolegao naniszczeniu zasieww, paleniu irwnaniu zziemi wsi
Walki trway jednak nadal, obejmujc wikszo podbitych ziem oraz iwycinaniu wpie ludnoci.
idoprowadzajc dozjednoczenia Warmw, Natangw iBartw wok Mino zaledwie lat jedenacie iPrusowie znw porwali zabro,
idei oporu przeciw najedcy. wzniecajc drugie powstanie. Doszo doniego nawie opogromie
Wwyniku powstania wjego wadaniu pozostaway jedynie Elblg wojsk krzyackich wkrwawej bitwie zKuronami nad jeziorem Durbe
iBaga nad morzem oraz Radzy, Chemno iToru winteriorze. By- wInflantach. Zakon mia dojezior wyranego pecha: wczeniej Pej-
wao tedy, epowstacy pruscy oblegali twierdze krzyackie caymi pus, teraz Durbe! Klska bya tym bardziej dotkliwa, enapolu boju
miesicami, uniemoliwiajc ich zaogom dostaw ywnoci. Krzyacy padli mistrz krajowy inflancki Burchard von Hornhausen iinni wyso-
rewanowali si Prusom, niszczc zca premedytacj uprawy rolne, cy dostojnicy zakonni. Rok 1260 jest wdziejach Batyku dat wan,
bypokona ich godem. albowiem doszo doprzerwania terytorialnego kontaktu midzy krzy-
Oprzewadze militarnej Krzyakw nad powstacami pruskimi itym actwem wInflantach iPrusach. Data owa, dodajmy, miaa te dla Pru-
razem przesdzio wsparcie rycerstwa Europy Zachodniej. Umoliwio sw wielkie znacznie psychologiczne. Klska krzyacka przyspieszya
toim umocnienie si wgrodach warownych ipodjcie przygotowa wybuch powstania, ale nie bya jego przyczyn analizuje wczesn
dokolejnych napadw naPrusw, ktrzy burzyli si przeciw szyka- sytuacj Jan Powierski.
nom iupodleniu. Mczyzn zamieniono wniewolnikw izaganiano Wtym samym jeszcze 1260 roku doszo dowybuchu drugiego po-
dorobt nabudowie nowych fortyfikacji izamkw, kobiety natomiast wstania pruskiego, ktre byo buntem przeciw nieludzkiej eksploatacji.
porywano dodomw publicznych sucych potrzebom rycerzy za- Chcc przeto zastraszy powstacw, Krzyacy podjli typowe dla sie-
konnych. Sytuacji tej nie sposb byo utrzyma nadusz met. bie dziaania. Naprzykad wjt warmisko-natangijski, Volrad Mirabi-
Wbrew opinii, jakoby Prusowie unikali boju wotwartym polu, prze- lis, uciek si doznanego ju wczeniej itypowego dla krzyactwa for-
bieg powstania dowodzi, epotrafili oni osiga przewag, jak dowio- telu: zaprosi by nauczt dozamku Lenceberg naZalewem Wilanym
dy tego bitwy pod Rzdzem, Pokarvis, Krucken inne podobne wiktorie. dziewitnastu natangijskich nobilw czyli szlacht. Wtrakcie biesiady
Krzyakom pozostawao tylko broni si wobleganych zamkach, kt- poleci zamkn drzwi komnaty ipodoy ogie. Wszyscy Prusowie
re niekiedy, jak naprzykad Reszel, opuszczali pozostawiajc posobie jak jeden m spalili si ywcem. Byo towstylu krzyackim. Rwnie
jedynie zgliszcza. Tam, gdzie bronili si, dochodzio dosytuacji niezwy- gony sta si wyczyn komtura krzyackiego wElblgu, gdzie prze-
kle drastycznych. Tak uala si nad swoimi brami Piotr zDusburga, trzymywa on wielu zakadnikw pruskich, awrd nich rwnie dzie-
pitnujc, rzecz jasna, powstacw, ktrzy gosili bezprawie przeciw ci. w mienicy si chrzecijaninem rycerz niemiecki poleci olepi
ludowi Twojemu, Panie; uknuli spisek przeciwko Twoim witym irze- dwanacioro znich, poczym odesa ich rodzicom.
kli: Nue, wytramy ich znarodu, iniech nie wspominaj wicej imie- Nie inaczej postpowao krzyactwo zeswymi brami zakonnymi,
nia izraelskiego.. Aby wic doprowadzi docakowitej zagady narodu ktrzy wchodzili wzmow zpruskimi powstacami iuatwiali im zdo-
Pana, zebrali si ioblegali zamki Krlewiec, Krzypork iBartoszyce. bywanie grodw. Wiadomo otym znalaza si nakartach Kroniki
Wpobliu kadego znich wznieli trzy mocne machiny oblnicze Wielkopolskiej: mistrz krajowy Hartmuth von Grumbach wydoby tor-
iobsadzili jewieloma uzbrojonymi ludmi, mami idowiadczonymi turami odpojmanych jecw albo te odzdrajcw spord nobi-
wposugiwaniu si broni, tak enie byo adnej drogi, ktr obleni lw pruskich wiadomo otym, ebracia zakonni Gerard iHeinrich
mogliby wej lub wyj. Aile tam szturmw, ile niebezpieczestw, wspdziaali zpowstacami wzamiarze oddania im nie tylko grodw
132 133
ale ipodbitych ziem pruskich. Narozkaz mistrza krajowego obaj bra-
cia zostali olepieni ipublicznie spaleni nastosie wsamym centrum
Elblga. Podobnie ginli wszyscy bracia zakonni, ktrym polityka za-
konu wPrusach nie wydawaa si zgodna zgoszon doktryn chrze-
cijastwa.
Dziwnym cakiem trafem wie otym dotara doRzymu, conie
omieszka odnotowa nawet Piotr zDusburga: Brat Hartmann zGrum-
bach, pity mistrz ziemi pruskiej, urzdowa przez trzy lata. Mia imi,
ktre wyraao jego bardzo twardy charakter: Hartmann oznacza bo-
wiem twardego ma () On te dwch braci zeswojego zakonu,
ktrzy podczas odstpstwa odwiary pobitwie wKuronii () zawarli
spisek zPrusami, rozkaza spali wElblgu naoczach zgromadzonego
tumu. Towydarzenie tak bardzo poruszyo Ojca witego, epoleci
zdj zurzdu mistrza oraz tego samego iwszystkich, zarad kt-
rych tego dokonano, skaza nakar pokuty duchowej.
Symboliczne, jak wida, ukaranie Krzyaka nie stano naprzeszko-
dzie kontynuowaniu walki zpowstacami. Coza tyczy si sposobu,
wjaki wiadomo opopenionej nabraciach zakonnych zbrodni prze-
nikna doRzymu, towiele wskazywaoby nato, estao si tozaspra- wodza Glande strzegcej tego grodu floty krzyackiej.
w powstacw pruskich. wiadczyoby to, zdaniem prof.Powierskie-
go, outrzymywaniu kontaktu przez tyche powstacw zeStolic
Apostolsk: Wtakim jednak razie naleaoby te przyj, epowsta-
cy wbrew rdom proweniencji krzyackiej, ktre zawsze identyfiko-
way powstanie pruskie zapostazj, prbowali zrazu utrzyma kontakt
zpapiestwem, adopiero wobec prokrzyackiej postawy Aleksandra IV
ostatecznie zrezygnowali zchrzecijastwa, conie wyklucza naturalnie
licznych wypadkw powrotu dopogastwa powstacw.
Nie apostazja, jak gaa napotg dyplomacja krzyacka, ale nie-
ludzki wyzysk podbitej ludnoci by faktycznym powodem wybuchu
drugiego powstania pruskiego.
Dowodem naskuteczno wywieranej nakuri rzymsk presji przez
Zakon Krzyacki by fakt, i Rzym uzna krucjat wPrusach zawa-
niejsz odobrony przed atakujcymi Europ rodkow Tatarami. Pod
sztandarem krzyowcw stawali wszyscy, ktrzy uwaali si zaszer-
mierzy wiary chrzecijaskiej. Tymczasem chrzecijastwo wwersji
krzyackiej kojarzyo si nieodmiennie Prusom zmordem ipoog.
Pruskie sukcesy powstacze pomnoy wdz pruski Glappo ktry
zpomoc przywdcy Pogezan Auctume odbi wroku 1261 silnie ufor-
tyfikowany przez Krzyakw Lidzbark Warmiski. Potym sukcesie
Glappo zaatakowa zamek wBraniewie, gdzie zgino wwalce czter-
dziestu rycerzy zakonnych poczym wobec braku si doobsadzenia tej
twierdzy krzyackiej wycofa si, obracajc jwperzyn. Tene Glap-
134
po zniszczy rwnie wznoszon rkami pruskich niewolnikw nagra-
nicy Warmii iNatangii krzyack twierdz Brandenburg. Odbudowan
twierdz powtrnie zaatakowa Glappo naczele Warmw, jednake
tym razem Krzyacy nie dali si ju zaskoczy, cigajc odsiecz zpo-
bliskiego Krlewca. Glappo wpad wrce Krzyakw, ktrzy swoim
zwyczajem poddali go torturom, bywkocu go zgadzi naobrzeach
Krlewca. Przypomnienie miejsca jego mierci jest warte dlatego,
eKrzyacy nadali mu nazw Glappenberg, czyli Wzgrze Glappo. By
toswoisty wyraz uznania dla dzielnoci tego Prusa.
Klsk Prusw skoczya si rwnie prba oblenia Elblga, gdzie
zgin Auctume. Przywdztwo Pogezan przej ponim wdz Pogezan
Linka, rozwijajc wesp zBartami dziaania militarne nie tylko nate-
renie swojej rodzinnej Pogezanii iinnych ziem pruskich Prus, ale
iprzenoszc jenaZiemi Chemisk. Tam, wbitwie Pagustin, zgino
wielu Krzyakw iponad p setki krzyowcw zEuropy Zachodniej.
Nie powiodo si jednak Prusom odbicie zamku wDzierzgoniu. Nie
powid si te atak naKrlewiec mimo uycia machin oblniczych,
zablokowania dostpu odstrony morza irozbicia przez sambijskiego
Oniepowodzeniu oblenia Krlewca przesdzia wkocu pomoc
zzewntrz.
Rnie ksztatowaa si zatem sytuacja narnych ziemiach pru-
skich. Pogezania, naprzykad, zdoaa wyzwoli si spod krzyackiej
niewoli, podczas gdy ssiednia Pomezania zrnych wzgldw nie
buntowaa si przeciw Krzyakom, bynie utraci przywilejw, jakie
gwarantowa jej ukad dzierzgoski z1249 roku. Rnie te wiodo si
Prusom napolach bitew. Byy zwycistwa ibyy klski. Pod Kowale-
wem poleg w1271 roku przywdca Bartw Divan Klekine. Dwa lata
pniej zgin bohater Prusw Herkus Monte.
Wtyme 1273 roku Linka wesp zBartami uderzy naElblg, przez
ktry przechodziy zZachodu posiki niemieckie. Prusowie zadali gar-
nizonowi krzyackiemu dotkliwe straty, jednak eitym razem zwyci-
stwo odebraa im przybya zNiemiec odsiecz.
Rok pniej Krzyacy rami wrami zrycerstwem zachodnioeu-
ropejskim zaatakowali silnie ufortyfikowany ipozostajcy wrkach
Pogezan Lidzbark Warmiski. Obrocy ponieli klsk, salwujc si
ucieczk, tych, ktrzy nie zdoali zbiec, zwycizcy swoim zwyczajem
wymordowali. Odtej pory wszelki lad pouczestniczcym wtej walce
wodzu Pogezan Lince zagin.
Bywao iodwrotnie: wsukurs Prusom przychodzi wdz Jawigw
Skomand, zapuszczajc si naczele swoich wojsk napodbite przez
Krzyakw terytoria. Prusw wspiera te ksi pomorski Mci-
135

Ryc. 47 Krzy zmieczem.
wjII, niszczc flot krzyack, ktra zaopatrywaa zamki wKrlew-
cu, Badze iElblgu.
Wywoane siedem ip wieku temu drugie powstanie Prusw
uchodzi zanajwiksze zewszystkich powsta europejskiego rednio-
wiecza, Odwet wzity przez Krzyakw napokonanych powstacach
iich rodzinach pisze Iga Burniewicz umieszczony zosta przez
historiografw wrd najkrwawszych kart dziejw ludzkoci. Dru-
gie itrwajce do1275 roku, czyli lat pitnacie powstanie pruskie te
wkocu upado.
Wpolskiej literaturze przedmiotu przyjo si pisanie odwch powsta-
niach pruskich. Wiliam Urban tymczasem wyranie wyodrbnia powsta-
nie trzecie, sytuujc jewlatach 1275-1283, przypisujc wiodc wnim
rol wodzowi Jawigw Skomandowi. Dopowstania, ktre wywoali Po-
gezanowie, doczyli Warmowie, Natangowie iSambowie. Wiliam Urban
komentuje: Czonkowie miejscowych plemion nadal byli zdolni door-
ganizowania si iwalki: aponiewa zarwno szlachta jak iposplstwo
miao powody dobuntu, todojego wzniecenia wystarczya im byle za-
chta ijakie widoki nazwycistwo. Iznw niewiele brakowao dood-
niesienia sukcesu tym bardziej, erce powstacw wpadli komturowie
Elblga iDzierzgonia, ale jak zwykle nadeszy posiki zNiemiec.
136
Ostateczny kres pooy powstaniu mistrz krajowy Konrad von Thier-
berg, ktry napad w1277 roku nazbuntowan Pogezani bymordo-
wa, bra doniewoli iprzesiedla podbit ludno, poktrej zostawao
bezludne pustkowie. Iznw wielu Pogezanw porzucio wpopochu
swe sadyby, zbiegajc przed Krzyakami doGalindii, Sudowii idalej
nawschd. Jecw natomiast zmusili agresorzy doniewolniczej pra-
cy przy wznoszeniu zamku wMalborku, ktry niebawem stanie si
siedzib samego wielkiego mistrza iprzejdzie dohistorii jako jeden
znajwspanialszych zespow zamkowych nawiecie. Wraz zDzierz-
goniem iElblgiem Marienburg botaka nazw nadali mu Krzyacy
utworzy trjkt obronny, ktry umoliwia kontrolowanie sytuacji
wstrategicznym dla nich rejonie ujcia Wisy.
Szanse zwycistwa wszystkich trzech powsta pruskich nie byy-
by iluzoryczne, gdyby nie cignce zZachodu napomoc Krzyakom
zagony rycerstwa wielu narodowoci. Wrd owych krzyowcw nie
brakowao, niestety, wojw syna ksicia Konrada Mazowieckiego Sie-
mowita Ioraz ksit innych dzielnic polskich.
Herkus Monte, czyli pruski Konrad Wallenrod
P
rusowie mieli wielu swoich bohaterw narodowych. Najwikszym
znich by Herkus Monte, ktry uczyni by dla swego ludu wicej
ni uczynili dla swoich ludw Wilhelm Tell iRobin Hood. Popro-
wadzi on bowiem Prusw dodrugiego antykrzyackiego powstania
istan najego czele, potwierdzajc znan wcaej Europie opini oich
dzielnoci iwalecznoci. Opini t, jak wiadomo, wylansowa ju wIX
stuleciu iberyjski podrnik ikupiec Ibrahim ibn Jakub apotwierdzi
jwstuleciu XIII niemiecki kronikarz Piotr zDusburga. Herkus Mon-
te zaj godne inalene mu miejsce whistorii nie tylko Prusw.
Wyda go nawiat znany iwysoce wpywowy rd Montemidw.
Urodzi si wroku 1225 iwychowa wlesistej Natangii nalauksie Sta-
bis, coznaczy kamie bd kamieniste dobra, wokolicach dzisiejszego
Growa Iaweckiego.
Ju wwieku lat kilkunastu sta si wiadkiem rozlewu krwi ipoogi
niesionej przez rozzuchwalone coraz bardziej krzyactwo, ktre za-
grozio Natangii zagad, narzucajc jej warunki pokoju. Wcelu jego
wymuszenia Krzyacy uprowadzili wcharakterze zakadnikw kilku
synw natangijskiej starszyzny plemiennej. Znalaz si rd nich przy-
szyy bohater narodowy Prusw. ZBagi napokadzie krzyackiej kogi
poeglowa pod stra doNiemiec, bytrafi doMagdeburga.
137
 Tam spdzi ca swoj modo, wrastajc weuropejsk kultur, d zamn, ale czy wiedz,
podziwiajc nieznan wPrusach architektur iwpatrujc si wruch ewalka bdzie ostateczna
uliczny duego miasta. Nade wszystko jednak oswaja si znieznanym () Gdybymy przegrali,
sobie rodowiskiem szkoy przyklasztornej, wktrej odbiera nauki towiat onas zapomni.
wszelakie, wtym jzyki niemiecki, acin ipiew kocielny, nadto Sowa te, niestety, miay
sztuk czytania ipisania. Tam, wMagdeburgu, zosta te ochrzczo- okaza si poniekd pro-
ny iotrzyma imi Heinrich, zaciska Henricus, cowskrcie dao rocze: kto dzisiaj pamita
Herkus. Donajwaniejszych elementw pobieranej edukacji naleay oPrusach?
wszake wiczenia wrzemiole rycerskim. Mody Herkus okaza si Wayy si losy nie tyl-
uczniem bardzo zdolnym irokujcym wielkie nadzieje, jakie pokadali ko Natangw, ale iWar-
wnim preceptorzy krzyaccy. mw oraz Bartw. Herkus
Zdarzyo si, ewtrakcie wiczenia walki namiecze Herkus wpad Monte zrozumia, enade-
wskutek nieuwagi nacienki ld, naraajc si nautonicie, odktrego sza pora nato, bystan
uratowa go mody rycerz niemiecki Hirzhals. Zdarzenie tostao si wobronie swojego ludu.
wprzyszoci testem naprawo charakteru modego Prusa. Udawa si nawiece iko-
Tak mino mu kilka lat spdzonych wgniedzie krzyackim. rzystajc zeswego presti-
Nadszed czas, aby giermkowie przywiezieni przez nas zPruzzlan- u oraz wpywu mobili-
du, ochrzczeni iwyuczeni wnaszej ziemi stali si rycerzami. Niechaj zowa zduym skutkiem
poswym pasowaniu nios wiato wiary dobarbarzyskich okolic itam monych iposplstwo
niech odwdzicz si Domowi Zakonnemu. Sowa te usysza Herkus dostawiania Krzyakom
iprzysposabiani dosuby Krzyakom inni jego natangijscy druhowie czynnego oporu. Nawie-
wmagdeburskiej katedrze podczas uroczystej Mszy w. wobecnoci cach lud wyania swoich
samego arcybiskupa. Tak za jest regua stanu rycerskiego: przede wodzw: naczele wojow-
wszystkim sucha codziennie mszy zpobonym rozpamitywaniem nikw Pogezanii stan Ryc. 48 Herkus Monte zrzuca
Mki Paskiej, odwanie walczy wobronie wiary katolickiej, wity Autume, Sambii Glande, zakonny paszcz.
Koci wraz zjego sugami uwalnia odjakichkolwiek napastnikw; Warmii Glappo, Barcji
wdowy isieroty wspomaga wpotrzebie, unika wojen niesprawiedli- Divan Klekine, aNatangii
wych () y nienagannie wobec Boga iludzi natym wiecie. najwikszy inajdzielniejszy Herkus Monte.
Tekst tej budujcej zaiste oracji cytuje historyk ibiograf Herkusa Uwaajc si zachrzecijanina, Herkus Monte postanowi wtej
Monte Jerzy Necio. sytuacji odwoa si doRzymu, kierujc list zoskareniem Zako-
Nadesza pora nazaprzysienie Prusa nawierno Zakonowi Krzy- nu Krzyackiego odeptanie praw boskich iludzkich, atake zza-
ackiemu inapowrt dorodzinnej Natangii, gdzie czekay naniego pewnieniem, ewikszo Prusw jest ju ochrzczona inie zamie-
przewodzenie rodowi Montemidw ipozostawiona przez ojca posia- rza powraca dowiary przodkw oraz ich przesdw iobyczajw
do ziemska. Postawiony przez los nagranicy dzielcej dwa wiaty: pogaskich; stwierdza, ePrusowie walcz nie zKocioem, ale
chrzecijaskiej mioci bliniego ibezwzgldnej walki zpoganami, zZakonem Krzyackim, ktry morduje dzieci, kobiety istarcw,
Herkus Monte pragn dla swojego ludu spokoju, jaki zapowiada pod- zamieniajc mczyzn wniewolnikw; zapewnia otym, ewier-
pisany wDzierzgoniu traktat. nym ikapanom nie grozi przeladowanie awityniom znisz-
Kierujcy si obud, podstpem izdrad, Krzyacy byli jednak dale- czenie; wyraa wkocu pragnienie swoich rodakw, bychrze-
cy odrespektowania podjtych wsplnie zPrusami postanowie. Jerzy cijastwo szerzyo si napruskiej ziemi ioddawa si wopiek
Necio pisze: Herkus obserwowa prac aren: kamienna kula rozgnia- biskupa Rzymu.
taa jczmienn drobin. Jestem ziarnem wyszepta. Wiem wicej Adresat tego listu, papie Urban IV, nie przyj dowiadomoci tych za-
ni reszta Natangw. Widziaem rzeczy, oktrych oni nie nili. Pj- pewnie, dajc wiar kamstwu Krzyakw, ktrzy identyfikowali wznieco-
138 139
ny przeciw nim bunt zodejciem odchrzecijastwa, wobec czego wezwa
rycerstwo zachodnie doprzyjcia im zpomoc. Papie, jak pisze ucja
Okulicz-Kozaryn, przyzna Krzyakom wiele nowych uprawnie wobec
Prusw. Pozwoli im wizi lub bra zakadnikw odtych neofitw, ktrzy dli Krzyacy, ktrym Herkus Monte nie da si zaskoczy ipod Lubaw
nie chc uczestniczy worganizowanych przez Zakon akcjach zbrojnych
lub odmawiaj swego udziau przy budowie twierdz. Poinformowa rwnie
biskupa warmiskiego, ewyznaczy Czechy, Morawy, Polsk iPomorze
doniesienia pomocy Krzyakom wobronie Prus iInflant. Nakaza take
udziela krzyowcom zgaszajcym swe usugi Zakonowi takich samych
odpustw, jakie przysugiway udajcym si doZiemi witej.
Nawie ozajtym przez Rzym stanowisku Prusowie masowo od-
stpowali odwiary chrzecijaskiej, stwarzajc tym samym Krzya-
kom pretekst dowezwania Europy opomoc wwalce zpruskim po-
gastwem. Ich wezwanie, jak zawsze, poskutkowao idoPrus morsk
drog przybyy bardzo liczne oddziay rycerzy niemieckich zMagde-
burga iWestfalii, bypustoszy Natangi iinne ziemie pruskie. Wypra-
wy ich wychodziy zzamkw rozlokowanych nad Zalewem Wilanym,
doktrych napastnicy powracali zobfitym upem, zostawiajc zasob
rozlan krew izniszczenie.
Jeden ztakich zamkw krzyackich sta si celem ataku wojw do-
wodzonych przez Herkusa Monte. Naterenie lauksu Pokarvis doszo
dozacitej bitwy zpowracajcymi zeswojej upieskiej rejzy Krzya-
kami. 21 stycznia 1261 Herkus Monte osign nad nimi spektaku-
larne zwycistwo. Doskonale wyposaone wbro iywno oddziay
krzyackie wyszy zKrlewca napodbj Natangii. Niedaleko Pokarvis
zaoyli baz, zostawiajc wniej zbrojn zaog, podczas gdy gwne W1272 roku sprawujcy urzd mistrza krajowego margrabia minie-
ich siy podyy dalej wgb Natangii. Powstacy bez trudu opanowa-
li baz icierpliwie czekali napowrt objuczonego upami ikonwojo-
wanymi niewolnikami przeciwnika. Wwyniku zaskoczenia wikszo
Krzyakw polega wwalce. Przy yciu ocaleli tylko nieliczni.
Itam nastpio nieoczekiwane spotkanie wodza Prusw zniemiec-
kim przyjacielem zMagdeburga, Hirzhalsem, ktry uratowa mu wte-
dy ycie iteraz znalaz si wjego niewoli. Przyjtym zwyczajem Pru-
sowie losowali wrd jecw ofiar, ktra miaa by powicona ich zamierza prowadzi walk podjazdow. Zakon ogosi wcaych Pru-
bogom. Los wskaza naHirzhalsa, ale pomny czynu Niemca Herkus
Monte zarzdzi kuoburzeniu starszyzny losowanie powtrne. Iznw
los wskaza naHirzhalsa. Kiedy wwyniku trzeciego losowania los
uwzi si natego samego Niemca, pogodzony zlosem jeniec poszed
nastos ofiarny zwoli wasnej.
Pod wodz Herkusa Monte, ktrego Krzyacy obawiali si jak ognia,
mianujc go zdrajc ibarbarzyc, Prusowie odnosili wiele zwycistw,
ale zdarzay si te iniepowodzenia. Nie powiodo si zdobycie silnie
140
ufortyfikowanego Krlewca, pod ktrego murami wdz Prusw od-
nis rany. Wielkim sukcesem natomiast zakoczya si w1263 roku
wyprawa doZiemi Chemiskiej. Wdrodze powrotnej Natangw dopa-
sprawi im krwaw ani. Tam iwtedy zgin mistrz krajowy Helme-
rich. Nachwil przed mierci Krzyak nie omieszka zademonstrowa
wobec wodza Natangw swojej germaskiej buty ipogardy.
Wedug opisu Jerzego Necio tak oto rozegraa si caa scena: Wyjd
psia gowo! krzycza Helmerich wystpiwszy przed swe szeregi. Ju-
e zapomnia zwyczajw rycerskich, plugawcze! Wyjd acierwo twoje
wdepcz wboto!. Monte wszed nazwalony pie iodkrzykn: Zaiste
rycerskie tosowa Spotkam si ztob zachwil ibdziesz jako knot
wiecy, ktrej pomie ostudzi wiatr. Zerwali si kusobie. Wdz Natan-
gw odgarnia ciosy Krzyaka zuporem, jakby szed przez zboowe pole.
Miecze zaiskrzyy, cienie chwiay si, a jeden znich znikn () Wszyscy:
bracia, pbracia, knechci, sarianci irycerze-pielgrzymi, cae toludzkie
mrowie nausugach Zakonu ujrzao upadek mistrza kraju.
Herkus Monte sta si dla Zakonu Krzyackiego postrachem, sie-
jc wrd braci paniczny lk, albowiem strategia itaktyka jego walki
bya dla nich nieprzewidywalna. Zjego rki giny setki jeli nie tysi-
ce Krzyakw, ktrzy zaczli go uwaa zawyaniajce si zzasadzki
widmo. Widmo tym bardziej groniejsze izwodnicze, emia zwyczaj
pojawia si wprzebraniu krzyackim.
Zachcony sukcesami militarnymi Herkus Monte walczy dalej,
gromic watahy krzyackie ipotgujc wobec siebie ich nienawi.
ski Dytryk II napad najego ziemi rodzinn, dopuszczajc si bestial-
stwa idokonujc ogromnych spustosze. Postpowanie Zakonu Krzy-
ackiego byo jawnym przeciwiestwem tego, cowpajano modemu
Prusowi wMagdeburgu. Teraz przekonywa si, ewszystko tobyo
monstrualn obud.
Dopisujce mu dotd powodzenie dobiego wreszcie kresu: dzielny
wdz Natangw znw zosta ranny iukry si wgbi puszczy, skd
sach, ewypaci olbrzymi nagrod temu, kto wskae miejsce jego
pobytu. Zdrajc okaza si jego wasny suga. Wwyniku zorganizowa-
nej obawy bohater narodowy Prusw wpad wrce dyszcego zemst
krzyactwa. Dowodzcy operacj komtur dzierzgoski, Schnburg von
Hermann, rozkaza niezwocznie powiesi pojmanego nagazi dbu
iprzebi jego ciao mieczem.
Herkus Monte przeszed donarodowej legendy, ktra rozesza si
pocaej wczesnej Europie.
141
 Casus wodza Natangw nie by jedyny: Czsto si zdarzao, ePru-
sacy (tj. Prusowie) iLitwini dziemi porwani iwychowani wNiem-
czech, powracali doojczyzny istawali si najsroszymi Niemcw
nieprzyjacimi. Takim by pamitny wdziejach Zakonu Prusak Her-
kus Monte skreli wprzypisie doswojego Konrada Wallenroda
Adam Mickiewicz.
Nie Prusak ale Prus. Poeci nawet najwiksi tonie historycy.
Podzwonne dla ludu pruskiego
D
zisiejsza wiedza oPrusach jest napewno bogatsza odtego, cowia-
domo natemat wielu majcych wpyw nalosy Europy spoeczno-
ci wczesnoredniowiecznych, ktrym Jerzy Strzelczyk powici
swoj ksik Zapomniane narody Europy. Ilu zXXI-wiecznych uyt-
kownikw komputerw itelefonw komrkowych, syszao wogle
cokolwiek oPiktach, Gotach czy Gepidach, oWandalach, Ostrogotach
iSwabach, oLongobardach, Wilanach czy Lutykach, oChazarach czy
Wenetach bd Wenedach? Uyte wtytule tej ksiki pojcie narody
nie jest jednak wpeni adekwatne dopodjtego tematu. Nard jak
pisze wjej prezentacji Jerzy Wyrozumski jest kategori umown,
dalek oddzisiejszego rozumienia tego terminu. Chodzi wniej raczej
oludy, ktre czya wi plemienna, etniczna, jzyk ikultura. Dlatego
Henryk owmiaski uywa terminu szczep pruski.
Jak dotego doszo, eposiedemnastu wiekach przebywania nawy-
brzeu Batyku iwgbi puszczaskich ostpw poczeni wizami
plemiennymi oraz jzykiem ikultur Prusowie albo inaczej Prusai
odeszli wzawiaty?
Zdo odwan izawart rwnie wpytaniu tez wychodzi Grze- itym samym wyludniali tereny pogranicza, wiadczy przypadek wodza
gorz Biauski: Wbrew starszej literaturze oraz dodzisiaj panujcej
potocznej opinii Prusowie wcale nie zostali wybici przez krzyakw,
przetrwali podbj, anawet przez duszy stanowili wikszo miesz-
kacw Prus Krzyackich. Cowic si znimi stao?
Wiadomo, ePrusw dzisiaj nie ma, zagin te ich jzyk. Dlaczego
ich losy potoczyy si inaczej ni np.otyszy czy Estoczykw, te prze-
cie podbitych iyjcych przez stulecia pod obc pastwowoci?
Oto s pytania Awic powtrzmy: jak dotego doszo?
Jakkolwiek bymy kluczyli wok tematu, tojednak trudno bdzie
unikn statystyki mimo, ezbraku nieznanych przecie wrednio-
wieczu narzdzi statystycznych mona si oprze jedynie nadanych
szacunkowych. Wedug zgodnie przyjtych wnauce szacunkw zie-
142
mie pruskie zamieszkiwaa wXII wieku, czyli przed podbojem, lud-
no liczca 170 tysicy, za pod koniec XIII wieku, pozostao przy
yciu 90 tysicy dusz, azatem niewiele ponad 50 procent. Najwiksze
straty poniosy wyrniajce si wwalkach powstaczych plemiona
Pogezanw, Warmw, Bartw iNatangw, zktrych wywodzi si naj-
dzielniejszy zPrusw Herkus Monte iktry swoje bohaterstwo te
przypaci yciem.
Nie tylko jednak straty ludnociowe itowarzyszce im zniszczenia
materialne prowadziy dozniknicia Prusw jako narodu zmapy Eu-
ropy. Przyczynio si dotego wiele innych ibardzo rnych czynnikw
bdcych pochodn wrogiej Prusom polityki Zakonu Krzyackiego.
Jednym ztych czynnikw bya akcja przymusowego przesiedlania
zjednego nainne miejsce caych plemion pruskich, poktrych po-
zostawaa bezludna Grosse Wildnis czyli wielka dzika pustynia, jaka
miaa stanowi naturalny pas obronny. Takim masowym przesiedle-
niom poddali Krzyacy osiade napograniczu zLitw plemiona Nad-
roww, Skaloww iJawigw. Bartw zkolei przesiedlano natereny
Pogezanii, gdzie jeszcze w1286 roku usiowali oni wznieci powstanie.
Takim bezludnym pasem obronnym stay si rwnie ziemie zamiesz-
kae wczeniej przez plemiona Galindw iSasinw, ktre przesiedlo-
no doWarmii. Idotych wanie terenw kronikarz krzyacki Piotr
zDusburga odnis okrelenie Grosse Wildnis.
Nie byy towcale drobne przesiedlenia stwierdza Grzegorz Bia-
uski skoro np.osadzeni naSambii Jawigowie doXVI wieku sta-
nowili wyranie odrniajc si enklaw zwan Sudauischer Winkel
( Jawieski Zaktek).
NaSambi trafi wraz z1600 rodakami nobil jawieski Cantegerde,
adoBagi inny nobil Russigenus wraz zca swoj rodzin.
Okonsekwencji, zjak Krzyacy prowadzili akcj przesiedlecz
Jawigw Skomanda Modszego, ktry zbieg przed nimi zeswoj
wit naRu. Nie znajdujc tam warunkw doosiedlenia si, powrci
wkocu naziemi rodzinn, ale nie zagrza wniej miejsca, bowiem
Krzyacy przesiedlili go wokolice dzisiejszego Growa Iaweckiego.
Celem tej wymuszonej brutaln si migracji byo potarganie wi-
zw czcych plemiona pruskie zich ziemi ojczyst.
Inn zprzyczyn prowadzcych dowyludniania tych ziem byy
ucieczki przed jarzmem krzyackim nassiednie tereny litewskie
ipolskie. Nadobrowolne wygnanie udawali si nie tylko Prusowie
zludu, ale ipiecztujcy si herbem Prus przedstawiciele warstwy
wyszej. Byli wrd nich m.in. uwieczniony nakartach Kroniki Wiel-
kopolskiej kasztelan bydgoski Teodory, atake wojewoda tczewski
143
igdaski Wasyl oraz jego bracia Glabuna iSadyk. Zbiegami byli sy- DoXV wieku sytuacja prawna ispoeczna ludnoci pruskiej pozosta-
nowie Prusa Letaudy, ktrych ekstradycji zadali Krzyacy odksi- waa znacznie upoledzonawporwnaniu znowo przyby ludnoci
cia mazowieckiego Ziemomysa. niemieck, anawet polsk ilitewsk pisze Sawomir Klec-Pilewski.
Drogi zbiegw wiody te naRu, gdzie badacze potwierdzili obec- Spychani namargines ycia spoecznego Prusowie zatracali swoj
no Bartw iSkaloww, atake naLitw, gdzie osiada liczca ponad tosamo narodow ikulturow. Rzecz charakterystyczna, wczasach
5 tysicy spoeczno Jawigw. krzyackich ludy pruskie kultywoway dawne obyczaje izachowyway
Najwikszy bodaj wpyw nazburzenie ukadu etnicznego Prus iosa- odrbno narodow, natomiast nawieki XVI iXVII przypada jej syste-
bienie wizw plemiennych miaa jednak kolonizacja niemiecka, ktra matyczny zanik stwierdza Marceli Kosman.
prowadzia dopodanego zpunktu widzenia krzyactwa wymieszania Wparze ztymi procesami sza silna presja germanizacyjna, kt-
si osadnikw zludnoci tubylcz. Ju wpocztkach XIV wieku zna- rej nie zdoa si oprze pozbawiony swej formy pisanej iwypierany
lazo dla siebie miejsce wPrusach ponad 25 tysicy osadnikw nie- zycia publicznego jzyk pruski. Ju wpocztkach XIV wieku, awic
mieckich, ktrzy mieli rwnie doodegrania aktywn rol wprocesie wkrtce pozakoczeniu podboju, Niemcy rozpoczli wrcz zmuszanie
germanizacji; wiek pniej Niemcy liczyli ju 130 tysicy, stanowic 48 Prusw doodstpowania odswojego jzyka idokomunikowania si
procent caej ludnoci ziem pruskich. Wkrtce potem Prusowie stali poniemiecku. Wtym stanie rzeczy wystarczyo jedno zaledwie stule-
si usiebie ju wyran mniejszoci. Obecno ywiou germaskie- cie, bydoszo niemal docakowitego regresu jzyka Prusw. Wedug
go wpywaa naprowadzce dozaniku osabianie poczucia tosamoci badaczy ju wwieku XVII Prusowie porozumiewali si poniemiecku.
zwaszcza wyszych warstw spoecznoci pruskiej. Godzi si tuprzy- Dlaczego zanik jzyka dokona si tak szybko? pyta prof.Bia-
pomnie, ewkolonizowaniu Prus wzili udzia Polacy zterenw p- uski iodpowiada: Skumulowao si tutaj wiele czynnikw, awic
nocnego Mazowsza, atake Litwini. dotychczasowe procesy asymilacyjne: zrwnanie spoecznego ipraw-
Wikszo ludnoci pruskiej, ktra ostaa si popodboju przy nego pooenia Prusw zreszt mieszkacw, wykorzenienie ich od-
yciu, postanowia pozosta naswojej ziemi ojczystej, poddajc si rbnych zwyczajw oraz przede wszystkim coraz powszechniejszy do-
jawnie dyskryminacyjnym przepisom wprowadzonego przez Zakon stp doszk parafialnych uczcych ju poniemiecku.
Krzyacki prawa. Wszystko todoprowadzio wkocu dozaniku obyczajowoci oraz
Jak stwierdza prof.Biauski, Prusowie posiadali mao korzystne jzyka dawnych Prusai. Historyk Christoph Hartknoch zanotowa,
prawo dziedziczenia, korzystne natomiast zpunktu widzenia wadzy ewdrugiej poowie XVII wieku mona byo spotka tylko starcw,
(przejmowanie dbr iruchomoci). Nie pozwalano te im swobodnie ktrzy znali jeszcze jakie sowa wjzyku pruskim. Dowodzioby to,
sprzedawa swoich dbr inabywa nowych, anawet udawa si doin- edoregresu tego jzyka doszo wokresie jednego tylko stulecia.
nych osad jako suba czy rzemielnicy. Podbj Prusw nastpi nie tylko wprzestrzeni terytorialnej, ale
Dyskryminacja Prusw sigaa dalej igbiej: Krzyacy nie dopusz- rwnie wsferze kulturowej. By topodbj totalny.
czali ich dosprawowania jakichkolwiek urzdw, wtym awnika, ko- Prusowie, jak tookreli Karol Grski, stawali si Prusakami, ktrzy
mornika, wjta anawet sotysa wmiastach, wsiach idworach napra- nie tylko zagrabili pierwotnym wacicielom ich ziemi, ale iukradli im
wie chemiskim, czyli niemieckim. Iodwrotnie: Niemcom wmiastach, jej nazw. Niemiecka enklawa terytorialna miaa zwa si Preussen,
wsiach niemieckich ikarczmach nie wolno bra byo dosuby parob- apotem Ostpreussen.
ka pruskiego lub suc, aprzekraczanie tego zakazu byo karane
sdownie. Zczasem zakazano te Prusom podejmowania nauki rze-
miosa. NaPrusw, ktrych pozbawiono take prawa doprowadzenia
lukratywnego wyszynku piwa, Zakon naoy nadto wszelkie moliwe
obcienia natury fiskalnej.
Tylko nieliczni Prusowie, przewanie moni, odnaleli si wnowej
sytuacji izrobili karier. Pozostali yli skupieni wewsiach jako pod-
dani zakonu krzyackiego. Obcieni wysokimi czynszami, danina-
mi robociznami pozostawali pod samowolnymi rzdami Krzyakw.
144 145

XI. PKNICIA NA ZAKONNYM PANCERZU
Rycerstwo zjaszczurk wherbie
A.D.
1397 czterej reprezentujcy wrog wobec Zakonu Krzy-
ackiego szlacht prusk rycerze Ziemi Chemiskiej
zoyli swoje autografy pod dokumentem tej oto treci:
Niech bdzie wiadomo wszystkim obecnym iprzyszym, ktrzy ten
list oglda albo czyta bd, emyczterej, Mikoaj iHanusz zRyska bractw rycerskich, ktre wczasach pokoju zajmoway si nie tylko
bracia, Fryderyk iMikoaj zKitnowa, take bracia, uradzilimy izgodzi-
limy si, eTowarzystwo obmylilimy iutworzylimy wten sposb, go rodzaju uciskiem, Towarzystwo Jaszczurcze stawiao przed sob
emyczterej poprzednio wymienieni iwszyscy, ktrzy dotego Towa-
rzystwa przystpi maj, jeden drugiemu pomoe wpotrzebnych uczci-
wych sprawach, osoba imajtkiem, tak jak touczyni wolno, bez adnej
niewiernoci, faszu, zdrady oraz wszelkiej innej przykroci, ktre bysi
czynio jawnie lub tajnie, samemu albo przez innych ludzi, przeciwko ko-
mukolwiek, (kto) dokucza, drczy, gnbi albo krzywd czyni czy tojest
naciele, nahonorze czy namieniu, nam, albo jednemu znaszych (ktry)
jest uprzednio wymienionym Towarzystwie, jednake wyjwszy przede
wszystkim zwierzchno, ponadto jeszcze (wyjwszy) krewnych pomie-
czu, tak ejeeli kto zkrewnych jednego znas obrazi albo ukrzywdzi
wwymienionych wyej sprawach, jako tonaciele, honorze lub mieniu,
aby aden zestowarzyszonych wtym nie dziaa, lecz eby milcza, a
sprawa sie uoylub jeden drugiemu miedzy krewnymi, ktrych sprawa
obchodzi,wtej rzeczy uczyni sprawiedliwo.
Take naradzilimy si, czybymy Bogu, naszemu Panu, prawdzie
usuyli, jakkolwiek bytobyo, jakby Bg nas natkn, jak czterej naj-
starsi zTowarzystwa urzdza albo zrobi, wtym inni powinni by po-
wolni; albo jeeli kto znaszego Towarzystwa przez plag Bo albo
przez inne sprawy zuboa, coczterej najstarsi wybrani temu uczyni
dobrego, topowinni wszyscy inni uzna.
Take myczterej wymienieni uradzilimy dotrzymywa przepisa-
ne artykuy, cakiem, stale istanowczo zwiernoci ihonorem, bez
adnego podstpu isprzeciwu; jeeli kto wTowarzystwie czyniby
temu, albo dziaa, albo wyjawiby nasza tajemnice, albo przyczyniby
si, ezostanie przedtem ujawniona, gdyby zosta otym przekonany,
topowinien on zosta wyrzucony iwypchnity zTowarzystwa izdala
by trzymany, bez wiary itrzci jako przekonany zoczyca.
146
Towarzystwo tobowiem utworzylimy naszemu Panu nachwale
isub, naszym prawym dziedzicom kuczci inam samym napo-
ytek iwygod.
Znakiem wymienionego Towarzystwa maby jaszczurka.
Nautrwalenie iumocnienie wymienionego poprzednio Towarzy-
stwa, aeby ono zupenie icakowicie byo utrzymane zwpisanymi
artykuami, kazalimy ten niniejszy list napisa, znaszymi przywieszo-
nymi pieczciami, ktry by dany wroku 1397, wdniu w. Apostoa
w. Macieja (25 II).
Take chcemy, eby ci wszyscy, ktrzy przystpi doTowarzystwa,
swoje pieczci przywiesili dolistu.
Zawizane nawzr powstaych wkrajach Europy Zachodniej
organizowaniem turniejw, ale ipomoc wzajemn przed wszelkie-
cile sprecyzowane cele polityczne. Ju sam fakt powstania takiego
bractwa naterenie krzyackich ju wtedy itrzymanych welaznym
ucisku Prus uzna naley zapierwsz rys albo lepiej, pknicie
napancerzu zakonnym. Dowodzio torwnie, ewsparty naso-
lidnych, zdawaoby si, filarach gmach niemieckiego pastwa za-
konnego okaza si mniej trway ni mona byo sdzi zjego nie-
wtpliwej potgi politycznej iekonomicznej. rde zagroe tego
pastwa dopatrze si mona byo wsamej jego naturze, comoe
wyda si dziwne tym bardziej, eju wtrzecim wieku swojego
istnienia pastwo zakonne awansowao dorangi pierwszej potgi
gospodarczej wstrefie Batyku. Ten niebyway poziom rozwoju
osignli jednak Krzyacy wdrodze bezwzgldnej ibrutalnej eks-
ploatacji spoecznoci pruskiej.
Kwesti t tak ujmuje ks. Juljan Antoni ukaszkiewicz: Kady jed-
nak mia prawo da, aby wpastwie teokratycznem, kierowanym
przez Zakon stojcy pod nadzorem papiea, stosunki byy idealne,
apoddani czu si powinni najszczliwszymi ludmi. Tymczasem
wpastwie krzyackim dziao si wrcz przeciwnie. Nie znalaz ni-
gdzie sprawiedliwoci wieniak, mieszczanin ani szlachcic. Krzywdzi-
cielami wdodatku byli zawsze czonkowie zakonu. Idalej: Zaczasw
Konrada Jungingen, Krzyacy oszoomieni potg ipowodzeniem do-
puszczali si naduy napoddanych. Nikt nie by pewnym spokojnego
posiadania swego mienia, nikt nie znalaz zadouczynienia zaoszczer-
stwo ikalumni rzucona najego dobre imi, nikt nie znalaz obrony
wrazie krzywdy igwatu. Jednostka obroni si nie moga, wic zko-
niecznoci musiaa oprze si otowarzystwo, ktre miaoby mono
spieszenia jej zpomoc.
147
 Iprzeciw temu wszystkiemu sprzysigli si zaoyciele powoanego
wRadzyniu Chemiskim Towarzystwa Jaszczurczego mimo, ebyli
zobowizani dochowywa lojalnoci wobec Zakonu Krzyackiego.
Wtej sytuacji rycerze spod znaku jaszczurki byli zdani nadziaalno
ocharakterze tajnym. Oficjalnie natomiast bractwo tomienio si or-
ganizacj dobroczynn, filantropijn, religijn ipobon. Ite deklaro-
wane intencje wzi zadobr monet sam Wielki Mistrz Konrad von
Jungingen, przykadajc doprzedstawionego mu statutu swoj piecz,
cobyo rwnoznaczne zzatwierdzeniem tego dokumentu.
Byo tootyle dziwne, emimo posiadania naswych usugach sze-
roko rozgazionej sieci wywiadowczej, ten dostojnik krzyacki nie
orientowa si wpanujcych nastrojach spoecznych. Tak pisa otym
historyk Marian Bartkowiak: Nastroje antykrzyackie wystpuj rw-
nie wrd ludnoci niemieckiej, skupionej przewanie wmiastach.
Mieszczanie zagroeni wswym bycie konkurencj gospodarcz Za-
konu, trapieni uciskiem politycznym ifiskalnym, kieruj swe sympa-
tie kuPolsce, widzc wwsppracy zni moliwoci swego rozwoju
() Zdrugiej strony szlachta chemiska, ograniczana przez Krzya-
kw wswych prawach iprzywilejach, ciy rwnie kuPolsce, majc
nawidoku uzyskanie swobd stanowych.
dzyniu Chemiskim odrbnej wikarii. Druga taka wikaria powstaa
kilka lat pniej wToruniu. Zokazji jej ufundowania w1408 roku ko-
lejny Wielki Mistrz Ulrich von Jungingen napisa, e przyszli donie-
go kochani iwierni rycerze igiermkowie Towarzystwa Jaszczurczego
iprzynieli dokument wystawiony przez poprzednika, zmarego brata
kochanego, ktry im da wsprawie fundacji wikarii Towarzystwa przy
kociele parafialnym miasta Radzynia.
Trzeba nota bene wiedzie otym, ezaledwie dwa lata pniej napolach
Grunwaldu iju pobitwie owi kochani iwierni rycerze gboko rozczaruj
tego Wielkiego Mistrza. Zanim dotego dojdzie, obdaruje on jeszcze rycer-
stwo Ziemi Chemiskiej iZiemi Dobrzyskiej niejednym przywilejem.
Wprzekonaniu historykw nie by togest krzyackiej szlachetnoci
ale ch zjednania sobie lojalnoci Jaszczurkowcw wobliczu zbliaj-
cej si inieuniknionej ju wojny Zakonu zKoron.
Tak wyglday kulisy wielkiej gry, jak podjli rycerze spod znaku
jaszczurki zrycerzami wbiaych paszczach zczarnym krzyem.
Prusowie byli napolach Grunwaldu

Wielki pan naMalborku nie podejrzewa tymczasem, eJaszczur-
kowcy uwaali si de facto zastronnikw krla polskiego izmierzali
doprzywrcenia pod jego wadztwo przyznanych niegdy Krzyakom
ziem polskich, wtym nade wszystko dooderwania Ziemi Chemi-
skiej odpastwa zakonnego.
Tak wic ju sam fakt zorganizowania si antagonistw Zakonu Krzyac-
kiego wTowarzystwie Jaszczurczym oraz jego trwajca wiele dziesicioleci
dziaalno jawiy si pierwsz powan rys napancerzu krzyackim.
Opozycyjny wobec Zakonu Krzyackiego charakter bractwa ryce-
rzy spod znaku jaszczurki bywa jednak przedmiotem dyskusji pord
historykw. Stwierdzajc, e prawie powszechnie przypuszcza si,
ewzasadzie bya toorganizacja opozycyjna wzgldem krzyakw,
nadto, emiaa tajemny cel oderwania ziemi chemiskiej iprzycze-
nia jej doPolski, Grzegorz Biauski sdzi: S tojednak tylko przy-
puszczenia wysnute napodstawie pniejszych wydarze, tym bardziej,
ebrakuje te ladw jakiejkolwiek nieufnoci zestrony Zakonu. Za-
tem albo takiej opozycyjnej dziaalnoci Jaszczurkowcw wogle nie
byo, albo bya ona bardzo zakonspirowana.
Pniejsze wydarzenia miay jednak dowie, epubliczny charakter
ich dziaalnoci, ktrej wyrazem byy m.in. sprawowane naboestwa,
kry rzeczywiste cele tego bractwa. Wcelu ich ukrycia wymogo ono
ju w1398 roku nawadzach zakonnych zgod nautworzenie wRa-
148
O
dmomentu pojawienia si naziemi pruskiej Zakon Krzyac-
ki usilnie inieustannie pracowa nazasuon wpeni opini
ekspansywnego agresora, nie zadowalajc si podbojem Prus,
ale atakujc nawszystkie strony pod hasem Drang nach Osten. Jak
bymu byo wszystkiego mao, w1398 roku Krzyacy zawadnli na-
wet szwedzk Gotlandi, ktr okupowali przez 11 lat izktrej mona
byo kontrolowa handlowe szlaki morskie czce Prusy zeSzwecj,
Inflantami iRusi. Bdc jednak zmuszeni wynie si, odstpili wy-
sp Danii, inkasujc jednak sowity grosz. Nie by tojedyny przypadek
dania przez krzyactwo pienidzy zazwrot zagarnitych wczeniej
terytoriw.
Skoro jednak Krzyacy targnli si napodbj dalekiej Gotlandii,
tonie naley si dziwi, eznacznie wczeniej zdecydowali si sign
pousytuowany usamego ujcia Wisy, awic niejako pod rk, Gdask
iwkocu cae Pomorze Gdaskie. Ituwarto odnotowa, eporaz
drugi naprzestrzeni kilku zaledwie dziesicioleci strona polska pope-
nia ten sam fatalny wskutkach bd, tym razem proszc Krzyakw
oodebranie Gdaska Brandenburczykom, ktrzy zawadnli tym mia-
stem. Trudno byo olepszy prezent dla Zakonu Krzyackiego. Wyzwo-
liciele nie dali si dugo prosi.
Krzyacy oblegli miasto iusypali way ochronne. Udao si im wresz-
cie zdrad ipodstpem wnocy wtargn domiasta, gdzie wokrutny
149
 Ryc. 49 Bitwa pod Grunwaldem
sposb wymordowali zgromadzonych naodoony odpust przeszo 10
tysicy mieszczan iszlachty () Kto mg, ratowa si ucieczk. Krzy-
acy spalili miasto tak, ezostay zGdaska zgliszcza ipopi. Stao
si to14 listopada 1308 r. Trzeciego dnia pow. Marcinie () Papieo-
wi Krzyacy napisali, egdaszczanom adnej nie wyrzdzili krzywdy.
Mieszczanie zwasnej woli zburzyli ispalili domy; rozeszli si powie-
cie, zostawiajc Zakonowi kopot dobudowania nowego miasta cy-
towa rda niemieckie ks. ukaszkiewicz. Trudno ju owiksze acz
nie pierwsze inie ostatnie kamstwo.
Wydarzenie toprzeszo dohistorii pod nazw rzezi Gdaska. Wypra-
wio jkrzyactwo, ktre wzbrodniczym rzemiole nabrao niejakiej
150
wprawy podczas podboju Prus iteraz mogo jezpowodzeniem stoso-
wa dopodboju Pomorza, Kujaw iinnych ssiednich terytoriw.
Taki by pocztek caego pasma konfliktw, jakie wywoywali teraz
Krzyacy poczynajc sobie tak jak wczeniej wPrusach: najedali
ziemie polskie, mordowali, grabili ipalili. Ipomyle tylko, edziao
si tozaledwie 100 lat potym, jak Konrad Mazowiecki zaprosi ich
doPolski, widzc wnich obrocw przed Prusami. Wywoane przez
Krzyakw wlatach w1327- 1332 ipniej wojny zPolsk niszczyy
Kujawy, Ziemi Dobrzysk, Wielkopolsk iMazowsze. W1331 roku
doszo dozacitej bitwy pod Powcami. Dodzi spieraj si historycy
oto, kto by zwycizc: krl Wadysaw okietek czy Wielki Mistrz
151
Luther von Braunschweig. Faktem jest jednak, ebatalia tanie wy-
wara wikszego wpywu nastan stosunkw polsko-krzyackich ani
nasytuacj wPrusach.
Dowybuchu tlcego si latami zrnym nasileniem konfliktu
krzyacko-polskiego doszo w1410 roku napolach Grunwaldu pod
dzisiejszym Olsztynem. Bya tonajwiksza wEuropie bitwa schyku
epoki redniowiecza.
Warto przeto zastanowi si nad kwesti udziau Prusw wtym
starciu zbrojnym iwynikajcych std konsekwencji. Temat ten jednak
zbytnio nie absorbowa, jak dotd, historykw polskich, acz s podsta-
wy dotwierdzenia, erol Prusw wtej bitwie trudno byoby pomin
izlekceway, nie naraajc si naobraz prawdy historycznej.
Czy rzeczywicie, jak utrzymywali kronikarze krzyaccy, oklsce Za-
konu przesdzia zdrada Chorgwi Chemiskiej? Kwestia wydaje si
by conajmniej sporna idlatego warto nani spojrze nieco bliej.
Oto conapisa znany jako kontynuator Posilgego kronikarz nie-
miecki: Akilku zoczycw rycerzy pasowanych iniepasowanych
zziemi chemiskiej zwino chorgiew chemisk jak rwnie Chorgwi Chemiskiej, wiadczy moe ojej znacznej sile strategicz-
inne chorgwie, zktrych [rycerze] rzucili si doucieczki, tak wic
niewielu ich ztego uszo. XIV-wieczny duchowny ikronikarz Johann
von Posilge nie by Niemcem lecz rodowitym Prusem istd jego ogld
Zakonu Krzyackiego by bardziej krytyczny iodbiega odprzyjtej
wtamtych czasach bezkrytycznej oceny jego wyczynw. Kontynuator
w, zapewnie Niemiec, odszed odducha, wjakim relacjonowa von
Posilge, izaklsk Zakonu pod Grunwaldem obciy win rycerzy,
ktrych nazwa zoczycami.
Doinnych zgoa wnioskw przywiodo badanie tej kwestii przez Sa-
womira Klec-Pilewskiego: Wbitwie pod Grunwaldem przymuszona
przysig rycersk Chorgiew Chemiska ireprezentujca rycerstwo
opruskim rodowodzie gwnie zPomezanii bya postronie Krzya-
kw. Elita tej chorgwi ijej dowdztwo toJaszczurkowcy pozosta-
jcy wbliskich kontaktach zKoron () Zewzgldu nanieobliczalne
konsekwencje zestrony Zakonu, rola Chorgwi Chemiskiej poobu
stronach musiaa by jednak bardzo utajniona ()
Dla Jagiey wiedza oustawieniu wojsk Zakonu napolu grunwaldz-
kim, miaa ogromne znaczenie. Informacja oustawieniu formacji Krzy-
akw, pochodzi moga tylko odJaszczurkowcw. Wiedzy tj mg
dostarczy tylko kto cieszcy si penym zaufaniem kogo znaczcego
wpolskim obozie. Kto nim by? Mg by nim jeden zdowodzcych
pruskimi przewodnikami przy samym Jagielle. Tak wic informacja
taka moga pochodzi odMikoaja zPilewic, Jaszczurkowca iczonka
Chorgwi Chemiskiej. Naniego pado pierwsze krzyackie podej-
152
rzenie ozdrad Zakonu. Podczas rewizji wposesji Mikoaja zPilewic
Krzyacy znaleli wrog Zakonowi korespondencj zKoron wraz
zestrzpami proporczykw polskich. Przy pomocy tych proporczy-
kw identyfikowali si kurierzy zKorony ()
Wielokrotnie mwi si obardzo czynnej walce Chorgwi Che-
miskiej pod Grunwaldem przeciwko Koronie iotym, epoddaa
si ona dopiero wtedy, kiedy klska Krzyakw bya oczywista. Nie
manatodowodw. Natomiast bez wtpienia bya ona wrd ostatnich
szesnastu odwodowych chorgwi ()
Pobitwie ipniej nie byo adnych wzmianek otym, erycerstwo
chemiskie ponioso wbitwie jakiekolwiek straty, cowiadczy prze-
ciwko twierdzeniu oaktywnym uczestniczeniu ich wbitwie przeciwko
wojsku Jagiey. Samo poddanie si Chorgwi Chemiskiej natomiast
nie tylko spowolnio atak tych 16 chorgwi, ale rwnie spowodowao
totalne zamieszanie wszykach Krzyakw. Toby bardzo cenny czas
dla Jagiey, eby przeorganizowa szyki swoich zbrojnych.
Postawa, jak zajo dowdztwo liczcej okoo szeciuset zbrojnych
nej, atym samym ojej nie dajcej si zakwestionowa roli, jak ode-
graa ona napolach Grunwaldu.
Byo toju co wicej ni kolejne pknicie napancerzu zakonnym:
toby wrcz silny cios, jaki zadali Zakonowi Krzyackiemu Jaszczur-
kowcy. Jeszcze przed twielk bitw nawizali oni robocze, nazwijmy
to, kontakty zprzeciwnikami Zakonu. Przykadem prawdopodobnej
wsppracy zestron polsko-litewsk przed Grunwaldem jest rycerz
Mikoaj zPilewic, dostarczajcy krzyakom bdnych informacji wy-
wiadowczych, adodatkowo prowadzcy wrog krzyakom korespon-
dencj zPolsk pisze Grzegorz Biauski. Idalej: Nie mona wyklu-
czy dziaalnoci opozycji wczasie bezporednio przed Grunwaldem.
Wiadomo bowiem oudziale rycerstwa polskojzycznego wrozpozna-
niu wojsk krzyackich, warto wic wtym miejscu przypomnie polskie
proporczyki, ktre znaleziono poaresztowaniu Mikoaja zPilewic.
Nie by tojedyny rycerz, ktry sprzeniewierzy si Wielkiemu Mi-
strzowi zMalborka, oddajc swoje usugi krlowi Jagielle. Polskim
agentem nadworze Ulricha von Jungingena by Staszko zBolumi-
na. Naniekorzy Krzyakw naniwie dyplomatycznej dziaa ciga-
ny przez nich powykryciu zdrady Jan Surwio zrodu litewskiego.
Doopozycji naleeli rwnie Mikoaj (Klaus) zDurga, Dytryk zDy-
lewa, Albrecht Karschau, Zbylut, Janusz zRyska iPukowa, Fryde-
ryk zKitnowa, Janusz zeSzczuplinek, Jakub zKoby, Filip zNarzymia
iwielu innych. Niektrzy znich wywodzili si wprost znieprzyjaznego
Krzyakom Towarzystwa Jaszczurczego. Dziaalno ich znalaza m.in.
153
wyraz wsprzyjaniu sposobicemu si dowojny zKrzyakami krlowi PIERWSZA Z SZESNASTU CHORGWII
Wadysawie Jagielle. Niektrzy zbadaczy wrcz wskazuj naistnienie
nie tylko zakonspirowanej ale iwrcz jawnej opozycji pruskiego rycer-
stwa wobec Zakonu. Wdziaalnoci tej prym wiedli Mikoaj zPilewic, TAM GDZIE DWA YWIOY SI ZMAGAJ
Jan Surwio iinni pozostajcy wkontakcie zczci rycerstwa zCho-
SOJUSZNIKW POTRZEBUJ
rgwi Chemiskiej Jaszczurkowcy. Zich usug natury wywiadowczej
I GDY TAKICH ZNAJD
korzysta sztab armii krla Jagiey, ktry by doskonale poinformowa-
ny oruchach wojsk krzyackich przed bitw grunwaldzk. Zdrugiej TO ICH DLA SWYCH CELW MAJ
strony pruscy sojusznicy wprowadzali wbd dowdztwo krzyackie A GDY ICH WYKORZYSTAJ
Korony, dezinformujc jenatemat ruchw wojsk krla Jagiey armii
krlewskiej. Tak wic Prusowie walnie przyczynili si doklski, jak RZADKO DO TYTUW, RANGI DOPUSZCZAJ
ponios Krzyacy pod Grunwaldem. I CHOBY DARMO IM SUYLI
Nie dziwi si tedy, eKrzyacy dooyli wszelkich moliwych stara,
HONOR WASNY POWICILI
byzemci si nanielojalnych Jaszczurkowcach. Inie wszystkim wsze- OR ORAZ PIENIDZ
lako dane byo uj przed zemst Wielkiego Mistrza, ktrym poklsce
grunwaldzkiej zosta Heinrich von Plauen. Zjego rozkazu gow pod TO I TAK ICH ZA NIC MAJ
topr katowski pooyli Eberhard Kunseck, Jochart bei Rastenburgi A W EFEKCIE W NIEBYT
iwielu innych. Wszystkim im oszczdzono zakoczonej wyrokiem roz-
prawy sdowej, ktr zastpio podejrzenie oudzia wspisku komtura W ZAPOMNIENIE ZASUG
Radzynia Georga von Wirsberga przeciw wadcy Malborka. Komtur W NICO PORZUCILI
ten rzeczywicie spiskowa, dc doobalenia von Plauena, wczym CHEMISKA CHORGIEW
mieli mu dopomc Jaszczurkowcy. W DECYDUJCEJ CHWILI
Spisek zosta jednak wykryty, ale cen ycia zapaci jeden ze zo-
czycw: przywdca Towarzystwa Jaszczurczego, chory Ziemi Che- OD KRZYAKOW ODSTPIA
miskiej iten, ktry wedug prof.Biauskiego pod Grunwaldem I PRZECIW KRLOWI NIE STANA
zwin jednak chorgiew, dajc znak dozaprzestania walki Mikoaj
I CO IM Z TEGO PRZYSZO
zRyska.
I TAK PO CZASIE ODTRCENI
Jak pisa kronikarz zakonny, Mikoaj zRyska dla popenionych zo-
ci izdrad musia zkraju ucieka. Zaszed dodworu biskupa wCiecho- NA ZATRACENIE I W NIEBYT POPADLI
cinie. Ten przyj go yczliwie izaprosi doswego domu. Gdy obaj przy WODZOWIE TEJ CHORGWI
stole siedzieli, nadbiego kilku Braci isug Zakonu wpocigu zanim.
Usyszawszy, eby ubiskupa wmocnym murowanym domu, dugo sta- KTRA INNYCH DO BOJU
li nad Drwc, naradzajc si coczyni. Wreszcie odjechali zpowrotem. PRZECIW KORONIE
Zbrodniarz uszed teraz zrk Zakonu () Krzyacy nie mogc pochwy-
WIE MIAA.
ci Mikoaja, zabrali wsekwestracj majtek jego Rysk. RACHUBY RNE MIELI
Wielki Mistrz von Plauen nie rezygnowa jednak zzemsty na zbrod-
niarzu ipoleci go zawszelk cen pojma. Zadanie tootrzyma wjt zLi- NADZIEJE NA BYT WASNY SZYBKO PRYSY
pin, Heinrich Hold, ktry uchodzi zayczliwego ssiada Mikoaja. Starym A KORONA NIEWDZICZN BYA
krzyackim zwyczajem zwabi wic go nasut uczt, bygo pochwyci,
zwiza iodstawi doGrudzidza, gdzie oczekiwa na sam Wielki Mistrz I JAK TU DZIWI SI,
von Plauen, ktry bez sdu rozkaza go podda torturom ipublicznie, E TAK MAO SOJUSZNIKW MIAA
naoczach zgromadzonej gawiedzi, ci narynku tego miasta. Wiesaw Kubiak
154 155
 Urodzonym szlachetnie rycerzom przysugiwa przywilej pooenia
gowy pod miecz. Mikoaj zRyska zosta pohabiony, ginc niczym
prosty knecht odkatowskiego topora.
mier Mikoaja zRyska staa si sygnaem dototalnej rozpra-
wy von Plauena zTowarzystwem Jaszczurczym. Najwiksz jego win
woczach Krzyakw byo nie tylko zhodowanie polskiemu krlowi
Ziemi Chemiskiej; win gwn, jakiej dopuci si on ju pokl-
sce Krzyakw pod Grunwaldem byo zachcanie ziemian imiesz-
czan doopanowywania zamkw oraz grodw krzyackich. Akcji tej
przewodzio rycerstwo Ziemi Chemiskiej, wypdzajc krzyactwo
m.in. zOstrdy, Radzynia, Rogona, Pokrzywna, Starogrodu, Lubicza,
mentowa tonader trafnie William Urban, Krzyacy przestali by wtym
rejonie potrzebni. Musieli jeszcze tylko tosobie uwiadomi.
Krzyacy nie zdawali sobie jeszcze ztego sprawy iniepomni swojej
klski pod Grunwaldem rzucali si niczym ranny lew naupatrzon
zdobycz. Amiao by zupenie inaczej: wzdobytym potej bitwie obo-
zie krzyackim zwycizcy odnaleli 20 wozw zaadowanych elaznymi
kajdanami, wjakie mieli by zakuci jecy polscy ilitewscy!
Zwizek Pruski patrzy naKoron

Krzyborka, Bagi iKtrzyna, skd niejednokrotnie, jak toutrwalono
wkronikach, zakonnych wycigano zabrody. Zdarzao si te, edo-
chodzio doparadoksu, albowiem zdobywane przez pruskie rycerstwo
zamki krzyackie bronia spdzona doich obrony okoliczna ludno
pruska, ktr dowodzio kilku zaledwie Krzyakw. Teraz ci sami Pru-
sowie pomagali zdobywa zamki, ktre wraz zmiastami przekazywano
wraz zhodem polskiemu monarsze. Trudno byo owyraz bardziej
przyjaznej postawy wobec Korony.
Jednym zpierwszych, ktrzy podzielili los Mikoaja zRyska, by
Mikoaj zPilewic alias Niclos Pfeilsdorf, ktry wraz zJanuszem zPu-
kowa opanowa zamek wKowalewie. Pojmany wkrtce potem przez
dyszcych zemst Krzyakw, ktrzy, jak tozapisa ich kronikarz, zna-
leli podczas rewizji kilka drobnych kawakw chorgwi, ktre byy
zPolski, atake kilka listw zPolski, bardzo ostro traktujcych prze-
ciwko naszemu Zakonowi ibdcych korespondencj szpiegowsk.
Mimo zajcia propolskiej jednoznacznie postawy przez prusk szlach-
t chemisk, ktra liczya naco wicej ni tylko askawe wejrzenie fiskalizm ieksploatacj poddanych, wtym zwaszcza warstwy chop-
monarsze oraz azyl naterytorium Korony, spotka j wielki zawd, al-
bowiem niczego naswej lojalnoci wobec krla polskiego nie zyskaa.
Odwrotnie, zdobyte przez Prusw twierdze krzyackie obsadzano zao-
gami polskimi, wypierajc znich pruskich zdobywcw. By tokolejny
ifatalny wskutkach, jak miao si toniebawem okaza, bd Polakw,
albowiem pooy kres politycznym aspiracjom pruskiej zducha ale
optujcej zaPolsk szlachty chemiskiej.
Dziao si towtedy, kiedy potga zakonu ipastwa krzyackiego wjego
dotychczasowym ksztacie zaczynaa wyranie chwia si, doczego przy-
czyni si dokonany wlatach 1385-1387 zaspraw Wadysawa Jagiey
chrzest Litwy. Wydarzenie towswoich skutkach okazao si dla krzyac-
twa skrajnie niekorzystne, albowiem dowiodo, ewiar chrzecijask
mona byo krzewi bez gwatu irozlewu krwi, copozbawiao Krzyakw
uzasadnienia prowadzonej przez nich polityki rozboju iwyzysku. Jak sko-
156
T
erytorium niedawnych jeszcze Prus zaludniay wwieku XV trzy gru-
py etniczne, amianowicie staropruska, polska iniemiecka. Sprzyjao
tosprawowaniu przez Zakon Krzyacki silnie scentralizowanej wa-
dzy, ktra nie liczya si ztak uksztatowan etnicznie spoecznoci.
Do wyrazicie opisa skutki tego stanu rzeczy ks. Julian Antoni ukasz-
kiewicz: Midzy rzdzonymi irzdzcymi istnia dlatego rozdzia cigy,
ustawiczny iprzepa tak gboka, epokry jej nie moga nawet religia,
aby stworzy jaki sympatyczny pomost wsplnych interesw. Przestrach
zmusza jednych doulegoci imilczenia, wiadomo nieograniczonej siy
zachcaa drugich dobrutalnoci, terroru iwyzysku. Krajowiec wpastwie
zakonnym by poddanym iniewolnikiem, ktry musia odrabia paszczy-
zn rozmait nakorzy tyranw, przywokw zcaego wiata.
Naziemiach pastwa zakonnego tlio si wic zarzewie buntu prze-
ciw rzdom krzyactwa, ktre per fas et nefas dyo dozrekompen-
sowania sobie wszelkich strat poniesionych wwyniku Wielkiej Wojny
zPolsk. Astraty byy. Droga dotego celu prowadzia poprzez skrajny
skiej. Dalekie odzadowolenia byo te mieszczastwo, ktre nie miao
moliwoci rozwijania dziaalnoci gospodarczej. Trudno byo nie bun-
towa si rwnie przeciw represjom komturowego sdownictwa, kt-
re sprawowao wadz nie tylko sdownicz ale iadministracyjna oraz
wojskow. Tym samym Zakon rozcign monopol wsferze kontroli
ycia polityczneg igospodarczego.
Jedyn si polityczn, ktra bya wstanie przeciwstawi si totalnej
samowoli wadzy krzyackiej, okaza si Zwizek Pruski. Bya tokon-
federacja szlachty imiast pruskich. Decyzja ojej powoaniu zapada
nazjedzie stanw pruskich wElblgu. Jeszcze tego samego roku
przedstawiciele tych rodowisk zTorunia, Chemna iGdaska zebrali
si w1440 roku wKwidzynie, bypodpisa akt erekcyjny zobowizu-
jcy reprezentowane przez nich stany doudziau wwalce zZakonem
Krzyackim. Bya tokontynuacja dziaalnoci Towarzystwa Jaszczur-
157
czego, ktre weszo wskad Zwizku Pruskiego. Zdaniem historykw
dziaalno tego zwizku uzna naley zapocztek rozpadu niemiec-
kiego pastwa zakonnego.
Dojrzeway warunki dopodjcia walki stanw pruskich zZakonem
Krzyackim owspudzia wsprawowaniu wadzy. Zwizek, wktrym
rol wiodc itym razem odegrao pruskie rycerstwo Ziemi Chemi-
skiej, reprezentowa interesy opozycji, tojest patrycjatu kupieckiego
itego rycerstwa, ktre obok rycerzy tzw. pasowanych tworzyli po-
siadacze ziemscy. Zracji zobowizania dosuby wojskowej dyli oni
dozwikszenia swego dziau wyciu politycznym pastwa zakonnego.
Wspecyficznych warunkach pastwa zakonnego Zwizek Pruski
by reprezentantem iuosobieniem opozycyjnych de wikszoci
poddanych krzyackich, koordynujc ich dalsz wspln walk. Uwa-
a si te susznie zajako communitas zaprzedstawiciela ogu sta-
nw ipodmiot prawa pisa Marian Biskup.
Zrozumiae zatem, ewielcy mistrzowie Zakonu Krzyackiego czynili
wszystko cowich mocy, bymaksymalnie osabi, doprowadzi doroz-
bicia anajlepiej dorozwizania Zwizku Pruskiego. Doszo wkocu
doumidzynarodowienia narastajcego konfliktu, albowiem Krzyacy 1) granice pastwa krzyackiego z 1454 r.; 2) granice okrgw;
odwoali si owsparcie docesarza ipapiea. Wszystko towiadczyo 3) stolice komturstw i latyfundiw biskupich; 4) stolice wikszych wjtostw krzy-
jednak opostpujcym sabniciu struktury politycznej pastwa za- ackich i kluczy biskupich; 5) zamki krzyackie i biskupie; 6) inne miejscowoci
konnego. Mimo toKrzyacy rozwaali podjcie generalnej rozpra- Mapa 5 Podziay terytorialne pastwa krzyackiego na pocztku XV wieku.
wy zeZwizkiem Pruskim, wtym wyjcie buntownikw spod prawa,
konfiskat dbr oraz banicj. Doszo wkocu dotego, ewczony
wkonflikt cesarz niemiecki Fryderyk III potpi w1453 roku zwizek Ludwig von Erlichshausen nawet nie dopuszcza myli opodziele-
izada jego rozwizania. niu si zeZwizkiem Pruskim wadz. Wtym stanie rzeczy wyegze-
Zwizek Pruski nie podporzdkowa si wyrokowi cesarskiemu. kwowanie aktu inkorporacji wymagao zestrony polskiej uycia siy,
Byo toju kolejne, ostatnie inajwiksze pknicie nasilnym wci awic wypowiedzenia Krzyakom wojny, ktra przesza dohistorii
jeszcze pancerzu krzyackim. pod nazw Wojny Trzynastoletniej (1454-1466). Rami wrami zwoj-
Teraz wypadki potoczyy si jeden zadrugim. Wlutym 1454 roku Tajna skiem polskim stano dowalki zZakonem Krzyackim rycerstwo
Rada wysaa doMalborka poselstwo, ktre powiadomio Wielkiego Mi- Zwizku Pruskiego.
strza Ludwiga von Erlichshausena owypowiedzeniu przez Zwizek Pruski Jedn znajbardziej wybitnych postaci pord Prusw okaza si wnuk
posuszestwa Zakonowi Krzyackiemu. Wtym samym czasie wKrakowie Mikoaja IzPilewic, Mikoaj III zPilewic. Suc Koronie iwalczc zKrzy-
stana deputacja Zwizku Pruskiego, zanoszc prob dokrla polskiego akami, nie pobiera odu. Odwrotnie, wdzieo poczenia Prus zKoron
oobjcie wadzy nad Prusami. Wmarcu tego roku Kazimierz Jagiello- zainwestowa cay swj majtek rodowy. Wuznaniu dla pooonych zasug
czyk proklamowa akt inkorporacyjny Prus. Zdaniem prof.Biskupa doku- dostpi zaszczytu udziau wceremonii podpisania Traktatu Toruskiego
ment ten faktycznie likwidowa pastwo zakonu krzyackiego wPrusach. w1466 roku. Bdzie nie tylko piastowa wKoronie wysoce zaszczytny
Wkwietniu tego samego 1454 roku reprezentanci stanw pruskich zoyli urzd senatora, ale icieszy si szerokim mirem pord szlachty imiesz-
wToruniu stosown przysign nawierno krlowi polskiemu. czan pruskich, czego wyrazem bdzie jego wybr doRady Zwizku Pru-
Midzy Zwizkiem Pruskim iZakonem Krzyackim rozegraa skiego.
si teraz decydujca oprzyszoci tych ziem batalia polityczna, ktra Niestety, strona polska itym razem nie zdobdzie si nadocenienie
miaa doprowadzi dokolejnego konfliktu zbrojnego. Wielki Mistrz zasug takich jak Pilewski iwielu innych Prusw. Znajd si intrygan-
158 159
ci ioszczercy, ktrzy oskar Pilewskiego ozdrad interesw Korony
itrzeba bdzie dopiero interwencji samego krla Kazimierza Jagiel-
loczyka, byoczyci go zkamliwych zarzutw. Wyrosa nazawici
intryga igboko zakorzeniona prywata oddawna, jak si okazuje,
szkodziy polskim interesom narodowym.
Wojna Trzynastoletnia toczya si zezmiennym dla obu stron szcz- XII. POLITYCZNY FENOMEN PRUSACTWA
ciem, byzakoczy si podjciem wToruniu rokowa pokojowych.
Wynikiem ich byo zawarcie w1466 roku traktatu zwanego drugim
pokojem toruskim. Speniony testament Hermanna von Salzy
Namocy traktatu krzyactwo tracio narzecz Korony Pomorze

N
Gdaskie oraz ziemie Chemisk iMichaowsk oraz uawy, nadto ie rozpyny si uny nad pierwszymi puszczonymi zdymem sa-
Malbork, Elblg iTolkmicko, awic terytoria zwane odtd Prusami dybami pomordowanych Prusw, kiedy Krzyacy rozpoczli two-
Krlewskimi. Wschodnia cz ziem pruskich zKrlewcem, dokd Za- rzenie naich podbitych ziemiach niemieckiego pastwa zakon-
kon Krzyacki przeniesie swoj stolic zMalborka, pozostaa pod jego nego Deutschordensstaat in Preussen realizujc tym samym cel,
zwierzchnictwem, tworzc Prusy Ksice. Istd Ostpreussen czyli jaki postawi przed Zakonem Krzyackim jego wielki mistrz Hermann
Prusy Wschodnie. Wmyl traktatu Wielki Mistrz by zmuszony uzna von Salza. Docelu tego przybliay dziaania wiadczce oich gboko
si lennikiem Korony, cozobowizywao go doskadania hodu krlowi przemylanej idalekosinej polityce Niemcw wobec Prus.
polskiemu. Dla butnego krzyactwa by toakt wysoce upokarzajcy.
Postanowienia traktatu toruskiego analizowa prof.Biskup mimo,
i akcentoway wczenie caego obszaru Prus dopastwa polskiego,
stanowiy wyrane pomniejszenie aktu inkorporacji z1454 r., pozosta-
wiajc Zakon wczci wschodniej jako nadal grone ognisko powika
nad Batykiem () Niezupenie precyzyjne okrelenie wtraktacie sytu-
acji prawnej ziem Zakonu umoliwiao wprzyszoci jego interpretacj,
podwaajc ich lenny charakter.
Patrzc naprzeszo zdystansu, wypada podzieli zdanie Sawomi-
ra Klec-Pilewskiego, eani wczeniej poGrunwaldzie, ani teraz poTo-
runiu strona polska nie skorzystaa zhistorycznej szansy stworzenia
zlokalnych sprzymierzecw pruskich zapory dla kontynuowania mi-
litarnych zapdw krzyactwa. Wszystkie stanowiska wPrusach Kr-
lewskich znalazy si pod kontrol oligarchw polskich, ate pozostajce
jeszcze wrkach szlachty chemiskiej powoli wygasay. Wroku 1478
nazjedzie Rady Koronnej wBrzeciu Kujawskim odszed wniewyja-
nionych okolicznociach Mikoaj III von Pfeilsdorf. Jego odejcie stao
si pocztkiem procesu totalnej marginalizacji politycznej roli chemi-
skiej szlachty pruskiej. Prusowie zniknli zkarty historycznej.

Zniknli, dodajmy, zaspraw krtkowzrocznej inad wyraz szkodli-
wej dla Korony polityki tych wszystkich, ktrzy mogli ichcieli jej szko-
dzi. Nie poraz pierwszy iostatni.
160
1) granice pastwa, 2) granice wojewdztw iWarmii, 3) granice Prus
Ksicych, 4) granice okrgw wPrusach Ksicych, 5) granice
starostw, 6)miasta powyej 10 000 mieszkacw, 7) miasta poniej 10 000
mieszkacw, 8) siedziby starostw wPrusach Ksicych
Mapa 6 Prusy Ksice inaczej krzyackie iWarmia po1525 roku.
161
 Jednym ztych dziaa byo rozbijanie solidarnoci wewntrzple- Nafundamencie natury demograficznej wsparli Krzyacy swoje
miennej poprzez jednanie nobilw iprzeciganie ich naswoj stro- pastwo zakonne, ktre wkrtce zwrcio nasiebie uwag wyso-
n. Monych pruskich przekupywao krzyactwo rwnie nadaniami kim iszybkim rozwojem gospodarczym. Upowszechnia si nie-
ziemskimi, aosiad nanich ludno tubylcz obciano paceniem no- znana tutaj wczeniej gospodarka towarowo-pienina, umoliwia-
wym wacicielom dziesiciny. Wten sposb Krzyacy osabiali ich si jc wejcie Prus worbit handlu batyckiego iczarnomorskiego.
obronn, przygotowujc grunt pod swoje panowanie. Krzyacy nada- Naczele najwyej rozwinitych miast wpastwie zakonnym zna-
wali te nobilom pruskim rne przywileje, coprowadzio doksztato- lazy si Toru, Elblg iGdask. Te iinne miasta zgosiy wpoo-
wania si tubylczej klasy rycerskiej. wie XIV wieku akces doHanzy, ktra ju dominowaa wbasenie
Innym zfundamentw pastwa krzyackiego byo kolonizowanie Morza Batyckiego. Boom gospodarczy nie by jednak wycznie
podbitych ziem pruskich zudziaem sprowadzanych zNiemiec iob- efektem sprawnego zarzdzania przez lokaln machin biurokra-
darowywanych przywilejami osadnikw. Pierwsi osadnicy pojawili si tyczn podzielonymi nakomturstwa Prusami, czyli jednostkami
naZiemi Chemiskiej ju w1233 roku. Zainicjowany wtedy proces krzyackiej administracyjnej. Rozwj ekonomiczny pastwa za-
osadnictwa niemieckiego doprowadzi dogbokich inieodwracalnych konnego uatwio take umiejtne wykorzystanie koniunktury
zmian wstrukturze narodowociowej ziem pruskich. wwczesnej Europie.
Natrzy okresy dzieli prof.owmiaski dzieje krzyackiej koloniza- Dobrodziejstw tej ekonomicznej prosperity nie dowiadczaa jed-
cji Prus. Wokresie pierwszym, czyli odpocztku podboju dodrugiej nake ludno pruska.
dekady wieku XIV, Zakon Krzyacki doprowadzi dopowstania wielu Naley te zwrci uwag nanie dajc si przeceni rol pastwa
nowych izasiedlonych przez ywio niemiecki miast iwsi. Zmoliwo- zakonnego wprocesie germanizacji Prus. Niemiecki przecie zkrwi
ci tej szczeglnie chtnie korzystao niemieckie mieszczastwo, za- ikoci by Zakon Krzyacki, niemieckie byo duchowiestwo zakon-
puszczajc korzenie wzdu szlaku komunikacyjnego, jaki stanowia ne iwieckie, niemieckie byo wwyszych przynajmniej warstwach
Wisa zNogatem iZalewem Wilanym. mieszczastwo skupiajce wswym rku due bogactwa, niemieckiego
Pod sztandarem krzyowcw przybywao te zNiemiec rycerstwo. pochodzenia byli wieniacy nalecy dozamoniejszej kategorii ludno-
Pozakoczeniu misji cz znich pozostawaa wPrusach, gdzie Krzy- ci chopskiej.
acy obdarowywali ich ziemi idokd sprowadzali oni cae swoje ro- Niemiecka zeswej natury bya wreszcie zaborcza ekspansywno
dziny wraz zesuebnymi. Pierwsz fal osadnictwa zmioto powstanie pastwa zakonnego, ktre poszerzao swoje wadanie wkierunkach
pruskie idopiero pozakoczeniu podboju pojawia si fala druga, kt- wschodnim, zachodnim ipnocnym. Wpocztkach XIV wieku nie-
ra okazaa si bardziej trwaa. mieckie pastwo zakonne osigno szczyty swojej ekspansji teryto-
Okres kolejny, trwajcy oddrugiej dekady wieku XIV dodrugiej rialnej, wadajc nie tylko ziemi prusk ale iPomorzem zjednej stro-
dekady wieku XV, upyn pod znakiem wzmoonej kolonizacji caych ny oraz Kurlandi iInflantami zdrugiej. Krzyacy akomie spogldali
Prus, obejmujcej nade wszystko wyludnione tereny pruskiego interio- teraz naLitw iRu, nie mwic oziemiach polskich.
ru. Obok wsi czynszowych naprawie niemieckim powstaway niemiec- Pastwo krzyackie wPrusach stwierdza historyk zakonu Ma-
kie majtki rycerskie. rian Biskup odegrao niezwykle donios wswoich skutkach rol
Iwreszcie okres trzeci, odklski zakonu pod Grunwaldem wroku wdziejach ziem pomorsko-pruskich oraz jego ssiadw, zPolsk iLi-
1410 doHodu Pruskiego wroku 1525, wskutek niespokojnych dla tw naczele, atake krajw niemieckich. Spowodowane tozostao
Zakonu Krzyackiego czasw przynis wyrane osabienie niemiec- wyjtkowym charakterem tego tworu pastwowego, istniejcego jako
kiej presji osadniczej inasilenie osadnictwa litewskiego oraz chopw samodzielny organizm polityczny wlatach 1226-1466, ajako polski
iszlachty mazowieckiej. twr lenny wzmniejszonej substancji terytorialnej wlatach 1466-1525,
Przebiegajca zrnym nasileniem kolonizacja Prus przynosi- razem wic okrge 300 lat.
a Krzyakom korzyci wielorakiej natury: polityczne wynikajce Nastolic matecznika rodzcego si prusactwa wyznaczy Wielki
zobecnoci ywiou germaskiego, militarne zapewniajce obron Mistrz Siegfried von Feuchtwangen ufortyfikowany Malbork, przeno-
przed inwazj zzewntrz oraz fiskalne pynce zwyzysku pruskie- szc tutaj A.D. 1309 dotychczasow stolic krzyactwa zWenecji
go chopstwa.
162 163

Korona krlewska dla Hohenzollernw
K
atolicki de nomine Zakon Krzyacki ju oddziesicioleci zatraca
swj pierwotny charakter instytucji religijnej: obnia si poziom mo-
ralny wadz ibraci zakonnych, adwr Wielkiego Mistrza stawa si
coraz bardziej wiecki. Krzyacki Ordensstaat stawa si politycznym ana-
chronizmem. Sytuacja wymagaa gbokich reform. Katalizatorem zmian
staa si podbijajca Niemcy reformacja, ktra przenikaa doPrus Ksi-
cych, znajdujc tutaj coraz wiksze zrozumienie.
Istao si to, cowczeniej czy pniej byo nieuniknione: w1525
roku ostatni zwielkich mistrzw, Albrecht von Hohenzollern-Ansbach,
rozsta si ostatecznie zkatolicyzmem iswym urzdem, przyjmujc
protestantyzm iobejmujc wadz nad Prusami Ksicymi wcha-
rakterze wieckiego ksicia. Nie zrezygnowa jednak zutrzymania
dobrych stosunkw zKoron. Pamitnego 10 kwietnia tego samego
roku uda si doKrakowa, byuklkn narynku przed krlem pol-
skim Zygmuntem Starym izoy mu hod lenny. Wedug wiadkw
uroczystoci, ktr utrwali by cztery stulecia pniej naptnie Jan
Matejko, krl przekaza ksiciu Albrechtowi proporzec zczarnym or-
em nabiaym tle zliter S ikoron krlewsk, comiao by odtej k Brandenburgi.
pory godem Albrechta. Ksi jak napisa prof.Biskup zoy
nastpnie przysig jako wiecki lennik Polski, poczym towarzyszcy
mu Krzyacy zdarli krzye zeswoich paszczy naznak likwidacji pru-
skiej gazi Zakonu ()
Uroczysty akt tzw. hodu pruskiego, stanowic symboliczne zamkni-
cie poprawie 300 latach panowania zakonu krzyackiego wPrusach,
zapocztkowa zarazem nowy okres ich dziejw jako wieckiego lenna
Polski ijako wadztwa terytorialnego Albrechta Hohenzollerna.
Hod pruski pooy ostateczny kres pastwu zakonnemu. Jak miaa
tego dowie niedaleka cakiem przyszo, nie wyszo tojednak Pol-
sce nadobre, albowiem koligacje ksicia Albrechta zzaborczymi Ho-
henzollernami stanowiy zapowied tragicznej wskutkach dla Polski
polityki niemieckich ju wkadym calu Prus.
Rnie wypowiadali si rni historycy opastwie zakonnym. Oto
comia naten temat dopowiedzenia XIX-wieczny historyk kajzerow-
skich Niemiec Heinrich von Treitschke: Whistorii pastwa zakonne-
go zachwyca gboko zakorzeniona doktryna onajwyszej wartoci
pastwa iobywatelskiego podporzdkowania si celom pastwa, ktr
wyranie sformuowa Zakon Krzyacki. Ogromna surowo Niemcw
sprawia, eZakon wyrnia si pord nieodpowiedzialnych Sowian.
Wten sposb Prusy zyskay imi nowych Niemiec.
164
Szczero, mona rzec, namiar autora Kroniki Ziemi Pruskiej
Piotra zDusburga. AcozPrusami? OPrusach Prusacy mwi ipi-
sa raczej nie zwykli. Niemcy natomiast unikali te mwienia ipisania
otym, eHohenzollernowie podlegali kiedykolwiek Jagiellonom.
Nie mino wiele czasu, jak niemieckie Prusy znalazy si wsfe-
rze wadztwa Brandenburgii. Doszo wkocu doutworzenia pastwa
brandenbursko-pruskiego. Najego czele stan zwany Wielkim Elekto-
rem der Grosse Kurfrst Fryderyk Wilhelm, ktrego historiografia
niemiecka, jak pisze Norman Davies, przedstawiaa zawsze jako ksi-
cia cesarstwa niemieckiego dysponujcego ponadto prawami dood-
legego pruskiego przyczka mimo, epozostawa wci lennikiem.
Ikiedy Rzeczpospolit Obojga narodw zala potop szwedzki, tene
lennik stan postronie Karola X Gustawa, ktry uwaajc si zakrla
proklamowa niepodlego Ksistwa Pruskiego.
Poraz pierwszy wojsko pruskie obok szwedzkiego zajo w1656
roku Warszaw iporaz pierwszy pojawia si szansa uzyskania przez
Prusy penej suwerennoci. Skorzysta ztej szansy Fryderyk Wilhelm,
wytargowujc odPolski uwolnienie odpowinnoci lennej zacen od-
stpienia odSzwedw. Przez ca drug poow XVII wieku Ksistwo
Pruskie byo ju niepodlege acz powizane uni personaln zniemiec-
Nadszed wiek XVIII. To, conastpio pniej, byo jednym znaj-
bardziej zadziwiajcych przykadw autopromocji wdziejach nowoyt-
nych. Nikt nie mg przewidzie, jak potocz si wybuchajce wwczas
dwie piekielne skomplikowane wojny europejskie ani wjakim stanie
wyjdzie znich pastwo brandenbursko-pruskie Hohenzollernw ()
Margrabia-ksi-elektor by jednak zdecydowany zdoby midzyna-
rodowy status koronowanego krla () Chodzio mu te ozagwaran-
towanie swoim przedstawicielom miejsca przy najwaniejszym stole,
gdy or ustpi dyplomacji pisze Norman Davies.
Udao si te rozwiza trudny problem nazwy nowej namapie Eu-
ropy monarchii: Das Knigreich in Preussen, czyli Krlestwo wPru-
siech. WPrusiech ale, rzecz jasna, bez Prusw inazgub Polski!
Itak 18 stycznia 1701 r. elektor Brandenburgii Fryderyk III zosta
wmiecie Krlewcu koronowany naKrla wPrusach ()
Sama koronacja rozpocza si rankiem 18 stycznia wsali posucha
elektora () Zaplanowano jcakowicie odpodstaw. Zrobi tosam
Fryderyk I(jako krl zmieni swoj numeracj przyp. lzn), ktry by
odpowiedzialny zakady szczeg, nie tylko nowych insygniw kr-
lewskich, rytuaw wieckich oraz liturgii wkociele zamkowym, ale
take zakrj ikolor strojw () Elektor, ubrany wszkaratno-zoty
paszcz zelnicymi, diamentowymi guzikami, obszyty gronostajem,
165
ikarmazynow opocz (), pooy sam sobie koron naskroniach, traktacjach dyplomatycznych. Nie bez podstaw mwiono, ewodr-
uj wdo bero iprzyj hod obecnych. nieniu odpastw, ktre posiadaj armi, Prusy by pastwem, ktre
Tak wedug opisu Christophera Clarka przebiegaa uroczysto posiadaa armia.
nazamku wKrlewcu. Wedug szacunkowych danych tego historyka Ouzasadnienie tej opinii zadba krl wPrusach ielektor Branden-
koszt jej wynis sze milionw wobec czterech milionw talarw rocz- burgii Fryderyk II Wielki Friedrich der Grosse zwany rwnie do-
nego dochodu monarchy. Byo nader bogato, gustownie ihucznie! brodusznie der Alte Fritz czyli Starym Frycem ktry wswoim kraju
Jak pisze prof.Davies, sowo Prusy zatracio swoje znaczenie geo- liczcym 2,5 miliona ludnoci powoa sta inajwiksz wwczesnej
graficzne. Nowa sytuacja wymagaa zmiany przyzwyczaje. Kady, Europie 190-tysiczn armi. Stary Fryc dysponowa doskonale wy-
komu wymkno si sowo elektor, musia tytuem grzywny wrzuci szkolon iwysoce zdyscyplinowan std pojcie pruskiego drylu
dopuszki talara nacele dobroczynne. Odtamtej pory kada miejsco- piechot, kawaleri, artyleri ioddziaami inynieryjnymi. Wlatach
wo, ktra trafiaa wrce Hohenzollernw, bya oficjalnie okrela- 1740-1763 pod szyldem Prus wyda Austrii trzy wojny olsk, ktry
na jako pruska () Codziwne, Berlin sta si miastem pruskim. ostatecznie znalaz si wgranicach jego pastwa, akilka lat pniej
Cojeszcze dziwniejsze, pruska staa si Brandenburgia. wzi udzia wBawarskiej Wojnie Sukcesyjnej. Wsumie armia pruska
Wyrose naziemi Prusw germaskie prusactwo przybierao ksztat uczestniczya w21 bitwach, walczc zwojskiem Austrii, Francji, Sakso-
politycznego fenomenu, ktry nagruncie Europy nie mia precedensu. nii, Rosji, Anglii, Szwecji iRzeszy niemieckiej.
Wykorzystujc stan politycznego chaosu, wjaki pod rzdami dynastii
saskiej popada Rzeczpospolita Obojga Narodw jedzc, pijc ipopusz-
Krok marszowy pruskiego militaryzmu czajc pasa, Prusy wystpiy zinicjatyw jej rozbioru. Bya torealiza-
cja idei Zakonu Krzyackiego, ktry wczeniej wystpowa zni bodaj

N
igdy wdziejach Niemcy nie uchodziy zapastwo miujce po- dwukrotnie, nie znajdujc jednak partnerw. Tym razem partnerzy
kj. Odwrotnie, znazw ich pastwa zwyko si zwykle kojarzy znaleli si. Wwyniku trzech rozbiorw wlatach 1772-1795 zudziaem
pojcie militaryzmu. Chcc bliej uzmysowi sobie istot tego Rosji iAustrii Prusy zwikszyy kosztem Polski naponad 100 lat swo-
pojcia, cofn si naley wprzeszo opisan nakartach Kroniki je terytorium. Mao tego: Prusacy wykradli zWawelu regalia, ktre
Ziemi Pruskiej pira Piotra zDusburga. Dzieo tojest, jak wiadomo, wbarbarzyski sposb zniszczyli, bypozbawi Polakw symboli ich
rzetelnie iskrztnie spisanym sprawozdaniem zpodboju Prus, corw- narodowej tosamoci.
nie dobrze uzna mona zawykad natemat militaryzmu. Uprawniona Wiek XIX przynis kolejne triumfy ora pruskiego: wojn w1864
przeto wydaje si teza, emilitaryzm germaski jest rodem zpodbi- roku zDani oSchleswig-Holstein, w1866 zAustri okontrol nad
tych przez Zakon Krzyacki Prus istd okrelenie militaryzm pruski, niemieckimi prowincjami iwlatach 1870-1871 zFrancj, ktra utra-
jakkolwiek nie maon nic wsplnego zrdzennymi gospodarzami tej cia narzecz Prus Alzacj icz Lotaryngii. Byo toapogeum opar-
ziemi czyli zPrusami. tej namilitaryzmie ekspansji Prus, ktre urosy dorangi wojskowego
Militaryzm ten, ktry mia sta si przyczyn najwikszych nie- hegemona Europy. Widomym tego znakiem bya defilada zwycistwa
szcz Europy, da zna osobie ju wczasach Ksistwa Pruskiego, Prusakw pod ukiem Triumfalnym wParyu. Nie kto inny jak pru-
kiedy dowodzcy sta armi Fryderyk Wilhelm pokona Szwedw ska generalicja wprowadzia krok defiladowy, ktry przyj si war-
pod Fehrbellin koo Berlina. Upamitniona Marszem Kawalerii Re- miach wielu krajw. Defilad wParyu prowadzi genera Friedrich
itereimarsch data tej bitwy, 28 czerwca 1675 roku, bya witem naro- von Bernhardi, nota bene autor dziea pt. Niemcy inastpna wojna,
dowym Niemiec a do1918 roku. Znaczenie tej bitwy miao charakter wktrym wyoy by istot pruskiego militaryzmu. Oto kilka zjego
nie tyle wojskowy ile psychologiczny, albowiem doszo dopokonania myli: Wojna jest koniecznoci biologiczn; Gwnym celem polity-
Szwedw uchodzcych dotd zaniezwycionych. Bya tozapowied ki nigdy nie moe by zachowanie pokoju; Narodom sabym nie przy-
pojawienia si nowego mocarstwa napolitycznej scenie Europy, aFry- suguje takie samo prawo doycia jak nacjom silnym ienergicznym.
deryka Wilhelma obwoano wielkim: der Grosse Kurfrst. Czyme innym kierowa si Adolf Hitler wobec Polakw iinnych naro-
Hohenzollernowie odzarania swych rzdw postawili nasiln dw sowiaskich? Ijeszcze jedna myl von Bernhardiego: Wojna jest
armi, uwaajc jzaprzekonywujcy argument wewszelkich per- najwaniejszym czynnikiem sucym krzewieniu kultury iwzrostowi
166 167
potgi. Czy nie byo tonawizanie dopolityki Zakonu Krzyackiego,
ktry ogniem imieczem torowa drog niesionej Prusom kulturze?
Demiurgiem, ktrego pogldy napolityk iwojn przyswoi sobie
von Bernhardi, by historyk Heinrich von Treitschke. Dowodzi on, e
Bg zawsze zadba, bywojna nieustannie powracaa jako drastyczne
lekarstwo dla gatunku ludzkiego.
Mapa 7 Germaskie Prusy. Mapa Berlin 1912 rok.
W1871 roku prusactwo odnioso rwnie niebyway sukces po-
lityczny: wwielkiej Sali Zwierciadlanej paacu wWersalu krl Prus
Wilhelm Ikoronowa si nacesarza, stajc naczele przeniknitej du-
chem pruskim II Rzeszy Niemieckiej. Nazw tak przyjy zjednoczo-
ne Niemcy. Prusk koncepcj scalenia Niemiec wjedno pastwo zre-
alizowa pruski zkrwi ikoci premier ipniejszy kanclerz II Rzeszy
Otto von Bismarck. By toniewtpliwie najwikszy polityczny sukces
niemczyzny odczasw Hermanna von Salzy.
Wystarczyo pi pokole, bykuzaskoczeniu Europy trzeciorzd-
ne pastwo osigno rang pierwszorzdnego mocarstwa. Upodstaw
tego politycznego awansu Prus Hohenzollernw leg wanie milita-
ryzm. Nie moga natonie zareagowa wiktoriaska Anglia, ktra
wswej polityce europejskiej kierowaa si przeciwdziaaniem hege-
168
monii jednego tylko pastwa. Pastwem tym byy teraz Prusy. Wwy-
danym w1871 roku wLondynie skrconym zarysie wzrostu potgi
Prus, jak tookrela historyk brytyjski Norman Davies, przeczyta byo
mona conastpuje: Dziki nienasyconej ambicji, niezwykym umie-
jtnociom ikompletnemu brakowi poszanowania dla tego, cozgodne
zprawem isuszne, [Prusom] udao si wostatnim stuleciu ograbi
Austri, Polsk, Saksoni, Dani iFrancj znalecych donich pro-
wincji. Tak wic Prusy zapewniy sobie () tytu prymusa wszkole
Pani Europy.
Pomyle tylko, ewten ton moralnoci uderzao najwiksze ju
wtedy imperium kolonialne wiata!
Prymus ten wodzi rwnie rej wpolityce wewntrznej Niemiec,
doprowadzajc doutworzenia pod swoj egid Niemieckiego Zwiz-
ku Celnego, ktry sta si katalizatorem wielkiej ekspansji ekono-
micznej Prus wEuropie. Pruski duch oywia potem polakoercz
polityk twrcy zjednoczonych Niemiec kanclerza Ottona Bismarc-
ka oraz doszpiku koci wrog Polakom dziaalno Ostmarkenve-
rein znanej pod nazwa Hakaty, ktra jeszcze pod koniec XIX wieku
wyywaa si wgermanizacji ywiou polskiego wzaborze pruskim.
Wanie pruskim!
Poniewa wszystko wpolityce maswj kres, wwyniku wywoanej
iprzegranej przez kajzerowskie Niemcy pierwszej wojny wiatowej,
w1918 roku doszo dolikwidacji Krlestwa Prus izejcia zpolitycz-
nej sceny dynastii Hohenzollernw. Prusactwo jednak nie zgino: pod
nazw wolnego pastwa Prusy Freistaat Preussen weszo napra-
wach prowincji autonomicznej wpierw wskad Republiki Weimarskiej
ipniej hitlerowskiej III Rzeszy. Nie przypadkiem zPrus Wschodnich
wywodzio si multum politykw nazistowskich. Pruski stempel no-
sia wzorowana nabolszewickim NKWD Geheime Staatspolizei, czyli
osawiona iznana pod nazw Gestapo hitlerowska policja polityczna.
Twrc jej by premier prowincji pruskiej Hermann Gring.
Dzieem uczniw takich Niemcw jak von Treitschke ivon Bern-
hardi bya zkolei opisana przez Melchiora Wakowicza forsowna
wokresie midzywojennym militaryzacja Prus Wschodnich: DoKr-
lewca jedziemy drog, naktrej coraz wikszy ruch panuje. Bardzo
licznie natykamy si raz poraz nazmotoryzowane oddziay Reichswe-
ry. Wszystkie, nawet osobowe, samochody malowane prawem mimikry
waciate plamy () Spotykamy naszosach oddziay zmotoryzowanej
kawalerii armatki nadtych oponach samochodowych () Jestemy
uzachodniej nasady pwyspu Sambii, ktry jak pi wisi nad Pru-
sami Wschodnimi, rozdzielajc zalew Fryzki iKuroski. Natym p-
wyspie podobno skoncentrowane s potne wypadowe bazy lotnicze,
169
zktrych samoloty wp godziny mog znale si nad Warszaw. Te Nie trudno dopatrze si wtym powinowactwa zkrzyem napaszczach
bazy s strzeone bagnami iszeregiem umocnie idcych odzalewu Zakonu Szpitala Najwitszej Maryi Panny Domu Niemieckiego. Byo
dozalewu. Taszara masa cementowa tozapewne pocztek acucha tonaduycie izbeszczeszczenie witego symbolu chrzecijastwa. Po-
pisa Wakowicz wlatach trzydziestych nakartach swojego politycz- dobnie znazw Preussen, ktr Niemcy skradli jej prawowitym waci-
nego bestsellera Natropach Smtka. cielom ite zbezczecili, firmujc ni swoje zbrodnie.
Idalej: Ten kraj
ongi historyczna ko-
lebka rozbiorw, adzi Konrad Adenauer by bliski prawdy
jeszcze opancerzona

N
fortami pi, wisz- iniejszym rozwizuje si pastwo pruskie, jego rzd iwszyst-
ca nad stolic naszego kie podlege mu wadze. Ustaw tej treci przyja 25 lutego
pastwa () wisi nad 1947 roku sprawujca najwysz wpokonanych ipodzie-
Polsk moliwoci lonych nastrefy okupacyjne Niemczech aliancka Rada Nadzorcza.
wojny wkadej godzi- Ustawa nr 46 wbia tylko ostatni gwd dopustej trumny Prus. Cia-
nie dnia inocy, kadej o Prus, ich ywa substancja nienaruszona dostycznia 1945 roku
pory roku, nakadym wsplnota ludzka ulega rozproszeniu. Do1947 roku nie zostao
kilometrze swojej przy- zniej niemal nic. Prusy dowiadczyy losu Kartaginy: ubi solitudi-
dugiej 607 kilometro- nem faciunt, pacem apelant (gdy kraj obrc wpustynie, twierdz,
wej granicy. eprzynieli mu pokj).
Typowa Angriffgren-
Tak komentuje fakt ostatecznego zniknicia pastwa prusackiego
ze
wykrzykuje geo- zmapy Europy Norman Davies. Ztym porwnaniem losu Prus zlo-
polityk niemiecki, Karl sami Kartaginy mona jednak polemizowa: nie istnieje nic takiego,
Haushoffer () comona byoby nazwa duchem kartagiskim, ani nikt nawiecie
Nanajeonym forty- nie tskni inie wspomina Kartaginy, podczas gdy nie tylko wci
fikacjami terenie mie- pokutuje ale wrcz utrwala si duch pruski, cho naleaoby raczej
szkaj ludzie ksztaceni mwi o duchu prusackim. Znowu Davies: Prusy umary niedaw-
wkulcie wojny, hodo- no. yj jeszcze ludzie, ktrzy jepamitaj () Rozjechali si oni
wani dla celw wojny, pocaym wiecie, ale s tacy, ktrzy wci dziaaj wstowarzysze-
potomkowie Krzya- niach wychodcw, rozprawiaj odawnych czasach ipisz ksiki
Ryc. 50 Grabie przez Niemcw hitlerowskich kw, poktrych zo- ounvergessene Heimat (niezapomnianej ojczynie). Niektrzy marz
zdobycznych chorgwi krzyackich staa radosna iponura nawet oodrodzeniu Prus.
w bitwie pod Grunwaldem. pie: Pozwlcie nam Ten duch pruski przey iwci doskonale prosperuje wdzisiejszej
si cieszy, poganie s Republice Federalnej Niemiec. Nie tylko whistoriografii ale iwpsy-
wwielkiej mce. chice Niemcw zakodowa si gboko polityczny fenomen prusactwa,
Przewidywania Wakowicza miay ju niebawem obrci si wtra- stanowic duchowy pomost midzy dniem dzisiejszym inaznaczon
giczn rzeczywisto. Kania si genera Friedrich von Bernhardi triumfem niemczyzny przeszoci. Tego pomostu nie sposb zbu-
zeswoim dzieem Niemcy inastpna wojna. rzy jakkolwiek uchwa natury politycznej. Imwic prawd, trud-
W1939 roku spad naPolsk inaEurop wywoany itym razem przez no si temu dziwi, tak jak trudno si dziwi sentymentom ywionym
sprusaczonych Niemcw kataklizm wojenny. Krokiem marszowym mili- doprzedwojennych polskich Kresw Wschodnich przez ich dawnych
taryzmu rodem zgermaskich Prus ruszyy wcztery strony wiata dywi- mieszkacw. Taka jest ju natura ludzka.
zje Wehrmachtu iWaffen SS, ktrych czogi nosiy napancerzach krzy. Ostopniu przywizania Niemcw doOstpreussen, czyli Prus Wschod-
Ten sam krzy zdobi eskadry stukasw imesserschmittw Luftwaffe. nich, wiadczy fakt, ewlatach trzydziestych prace wykopaliskowe
170 171
natych terenach prowadzili archeologowie reprezentujcy powoan
przez Reichsfhrera SS, Heinricha Himmlera, organizacj badawcz
SS Ahnenerbe. Pena jej nazwa brzmiaa: Towarzystwo Bada nad
Pradziejami Spucizny Duchowej Niemieckie Dziedzictwo Przodkw.
Badania te miay dowie, eterytorium wytpionych niemieckim mie-
czem Prusw byo odczasw prehistorycznych germaskie. Jednym
zuczestniczcych wwykopaliskach naterenie Starego Dzierzgonia
wdawnej Pomezanii archeologw by Untersturmfhrer SS drHans
Schleif. Nie mogc pogodzi si zwyrokiem historii wprzede dniu
wkroczenia Armii Czerwonej doBerlina zastrzeli on idwch rocz-
nych synw, poczym popeni samobjstwo. Drog Schleifa odszed
natamten wiat rwnie Joseph Goebbels zca swoj rodzin.
S jednak Niemcy wiadomi roli, jak ode-
grao prusactwo wdziejach Europy. Nalea
donich jeden zczoowych politykw powo-
jennych Niemiec, nota bene pierwszy powoj-
nie kanclerz zjednoczonych Niemiec, Konrad
Adenauer. Oto coopublikowa on 30 listopada
1946 roku naamach dziennika Die Welt: My,
naZachodzie, odrzucamy wiele ztego, copo-
wszechnie nazywa si pruskim duchem.
Sdz, estolica Niemiec powinna znajdowa
si raczej napoudniowym Zachodzie anieli
wdaleko naWschodzie pooonym Berlinie.
Jeli tylko Berlin zostanie znowu stolic, nieuf-
no zagranicy nigdy nie przeminie. Ten, kto
uczyni Berlin now stolica, stworzy duchowo
nowe Prusy. Kanclerz najwyraniej przeceni
zagranic ijej pami historyczn.
Czyby jednak dajcy si ju powojnie foto-
grafowa wbiaym paszczu zczarnym krzy-
em honorowy czonek Zakonu Krzyackie-
go, Konrad Adenauer zna opini Winstona
Ryc. 51 Rok 1958 Churchilla, ktry w1943 roku nakonferen-
Konrad Adenauer cji wTeheranie stwierdzi wprost: Chcia-
bym podkreli, erdem za s Prusy? itak tylko mona jerozumie.
Wwietle tego wszystkiego, cowiadomo
okrzyackich zpochodzenia Prusach, trudno podzieli opini Norma-
na Daviesa, ktry twierdzi: Sownikowe definicje pruskoci trzymaj
si przestarzaych pogldw. Amerykaski sownik Merriam-Webster
definiuje topojcie jako despotyczny militaryzm isurow dyscyplin
pruskiej klasy panujcej. Trzeba tobdzie zmodyfikowa.
172
Ajednak modyfikowa chyba nie trzeba zwaszcza wwietle tego, jak
odnosi si dotej kwestii parajcy si histori publicysta niemiecki, Bernt
Engelmann, piszc o duchu pruskim, e straszy on, bdzc wokoo
wrnej postaci iwrnym przebraniu lub wywouje si go, czasem
pogardliwie, czasem za sawic iwychwalajc. Czsto przy tym traktuje
si go pozytywnie wanie tam, gdzie ludzie odczuwali niegdy swoj
prusko jako brzemi, awkadym razie jako co uciliwego.
Napytanie, cowaciwie rozumie si przez pojcie Prusy: czy
europejsk wsplnot podobn doinnych? Koszary zorganizowane
wformie pastwa? Pastwo zor-
ganizowane naksztat koszar? Si
porzdkow wprawdziwym sensie
teg sowa? Przeytek? Zmor? Styl
ycia? Amoe tylko fikcj?, Bernt
Engelmann daje swoj odpowied:
Jeli wogle istniay kiedy takie
Prusy, jakie przekazaa tradycja,
cowcale nie jest pewne, towka-
dym razie by tokraj nieograniczo-
nych moliwoci. Aby przytoczy
tylko jeden przykad: wtym sa-
mym czasie, wktrym jedni ucie-
kali zniemoliwej dozniesienia
niewoli pruskiej inni znajdowali
tam azyl isawili Prusy jako ostoj
wolnoci itolerancji wEuropie.
Czytajmy dalej o tym, co ma dopo-
wiedzenia ten publicysta: Czer
ibiel tobarwy Prus iwczarno-
biaej manierze prbuje si te osa- Ryc. 52 Plebiscyt pomidzy Polsk
dza to, coniegdy byo pruskie lub aNiemcami wroku 1920.
cozapruskie uchodzio. Przy tym
jedni widzieli iwidz tylko lub
przede wszystkim- to, cobiae, inni za to, coczarne. Tymczasem ()
Prusy powstay wstaej sprzecznoci zsob iwoparciu ot dialektyk
Jakby tainterpretacja genezy niemieckich Prus nie wystarczaa,
publicysta wnika gbiej wmateri historyczn: Iconaprawd nale-
y czy te naleao rozumie przez Prusy ipruskiego ducha?
Czy moe masi tunamyli to, coczu Georg Lukcs, gdy w1968r.
owiadczy, eywi ogromn nienawi dowszystkiego copruskie
() Czy przez okrelenie pruska nie naley raczej rozumie postawy
173
 Ryc. 53 Walka Prusw zKrzyakami-rozwinicie XIV-wiecznej go-
wicy kolumny zMalborka.(fot. Lech Okoski)
podpukownika Johanna Friedricha Adolpha von der Marwitza, kt-
ry zaprotestowa przeciwko zbrodniom wojennym nakazanym przez
Fryderyka II, Starego Fryca legend prusk iwybra nieask, mianowicie odMarchii Brandenburskiej. Bowanie ten bardzo bied-
boposuszestwo nie przynosio zaszczytu? Czy duch pruski nie
oywia raczej szlachetnego, skromnego junkra Dubslava von Stechli-
na, ktrego przedstawi nam wswej ostatniej wielkiej powieci pruski
pisarz Theodor Fontane?
Iwreszcie realistyczne cakiem spojrzenie naPrusy iich istot:
Stare Prusy uchodz zaautorytarne pastwo butnych wojskowych,
doprzesady dokadnych urzdnikw, wszechobecnej policji, nadtych
junkrw. Pobrzkujcych szablami monarchw zakraj uzbrojo-
ny pozby, ale biedny istd dny podbojw, zagraajcy ssiadom.
Uchodz zaanachroniczn wsplnot, bardzo zacofan pod wzgldem
politycznym (), uchodz zakraj, wktrym uczeni iartyci cieszyli si
niewielkim szacunkiem, kupcy bardzo maym, zatoszlachetnie uro-
dzeni oficerowie ogromnym. Uchodz zakraj, gdzie ograniczonym
umysom poddanych nie wolno byo krytykowa posuni wadzy, nie
mwic ju ozarzdzeniach wojskowych igdzie gorliwa suba Bogu,
krlowi inazwanemu Ojczyzn pastwu bya doywotnim obowiz-
kiem kadego obywatela, ktry winien by podporzdkowa jej wszel-
kie interesy prywatne.
Ciekawe wydaje si rwnie spojrzenie Engelmanna nagenez
politycznego fenomenu prusactwa: Chcc przedstawi odpocztku
174
rozwj pastwa, ktre nazywao si Prusami, trzeba si rzeczy za-
cz odobszaru lecego poza granicami waciwego kraju pruskiego,
ny, sabo zaludniony kraik napnocno-wschodniej granicy witego
Cesarstwa Rzymskiego Narodu Niemieckiego przeksztaci si wowo
wielkie mocarstwo europejskie, ktre pod nazw Prus nie dao wy-
tchn wiatu.
Zgoda ztym tylko zastrzeeniem, ebez podboju Prus przez Zakon
Krzyacki, udziau Europy wtym politycznym procederze, reformacji
Lutra ikilku innych czynnikw nie doszoby dopowstania owego euro-
pejskiego mocarstwa, ktre rzeczywicie nie dawao wytchn wiatu.
Nie pamita otym wszystkim, boinie chce pamita dzisiejszy Berlin,
ktry zdaniem Normana Daviesa cierpi oddawna naprusomani. Dowo-
dziby tego fakt, ew2001 roku Berlin wraz zBrandenburgi witowa
nader godnie 300-lecie powstania Krlestwa wPrusach, organizujc ponad
sto wystaw. Wystarczy przyjrze si bliej ich tematyce (Prusy whistorii
europejskiej, stosunki prusko-rosyjskie wXIX wieku, pruska nauka itech-
nika bd sztuka Prus), bydoj doprzekonania, eOstpreussen nadal
zachowuje wmentalnoci niemieckiej bardzo trwae miejsce. Idzieje si
tak nie tylko wNiemczech zjednoczonych: wielkim sukcesem propagan-
dowych okazaa si zorganizowana w1981roku ekspozycja pod tytuem
Prusy: prba bilansu. Bya toreakcja naoficjalne icoraz bardziej jaw-
ne demonstrowanie emocjonalnych zwizkw Niemiec komunistycznych
175
zprusactwem. Dowodem pielgnowania tych zwizkw jest naprzykad ju wpierwszej poowie XIV w. wykazuje czysto pruskie imiona,
nazwa jednego znajlepszych niemieckich klubw pikarskich: Borussia. nie porzucajc ich wwieku nastpnym. Rozsiedlony naMazowszu
Jest to, jak wiadomo, aciska nazwa Prus sprzed konkwisty krzy- wssiedztwie Prus, widocznie by zPrus przybyszem, wczenie
ackiej. Wten sposb te mona wmiar skutecznie oddziaywa te uzyska odksit mazowieckich pewne uprzywilejowania (),
napodwiadomo. cobyo tym bardziej rzecz ciekaw inasuwajc si pod uwag,
Odnawizywania doprusactwa nie jest rwnie wolna polityka. Do- eistotnie wheraldyce naszej dawniej mielimy rd tego zawoa-
wd? Rozwijajca si pomylnie dziaalno Ziomkostwa Prus Wschod- nia, azheraldycznego punktu widzenia byy nawet tego rodu trzy
nich (Landsmannschaft Ostpreussen), ktre walnie wspiera roszcze- odmiany: Prus I, II iIII.
niowe wobec Polski denia Powiernictwa Pruskiego (Preussische Jak wynika zbadanych przez Jadwig Chwalibisk archiwaliw,
Treuhand GmbH & Co. Kg). Wtle tych de stoi osawiona iciesz- ksig sdowych iinnych rde, osiedlajcy si naterenie rednio-
ca si coraz mniej skrywanym poparciem sfer rzdowych RFN Erika wiecznej Polski przybysze zPrus zasilali gwnie poczet rodw rycer-
Steinbach. Tasama, wedug ktrej zbrodnie Hitlera nie wystarczaj skich. Rd Prusw jak pisze autorka nie zalicza si ani dospe-
zausprawiedliwienie wypdzenia Niemcw wwyniku wywoanej przez cjalnie znakomitych, ani domonych. Nie odgrywa prawie adnej roli
Berlin drugiej wojny wiatowej zdzisiejszych polskich Ziem Zachod- politycznej wdziejach pastwa polskiego, jak tomona stwierdzi uin-
nich iPnocnych Jest toju co wicej ni cierpienie nazrozumia nych rodw rycerskich. Niemniej jednak obecno ich naziemiach
ludzk nostalgi zaOstpreussen zich przeszoci, Wilczym Szacem polskich okazaa si natyle trwaa, ewtoponomastyce zwaszcza la-
(Wolfsschanze) Adolfa Hitlera iBursztynow Komnat (Bernsteinzim- dy jej przetrway dodnia dzisiejszego.
mer), ktr Wehrmacht zrabowa wCarskim Siole. Tonawizywanie Kwesti tzajmowa si ju Jan Dugosz stwierdzajc, erd pruski
doagresywnego prusactwa, ktre jako nie budzi dzisiaj niczyich obaw, wywodzi si odtrzech ksit, ktrzy opucili swoj ojczyzn, ucho-
aszkoda Ciekawe: wwiekach XIX iXX te nie budzio! dzc przed groc im kar zapopenione zbrodnie. Tezy tej nie po-
Alianci zachodni pokonali III Rzesz, ale nie zdoali wypleni pru- dzielili wprawdzie pniejsi heraldycy, acz nie wszyscy jodrzucali, al-
skiego ducha, ktry wci patronuje politycznemu fenomenowi pru- bowiem pogbszych badania okazywao si, eten sekretarz krla
sactwa. Byby wic bliski prawdy Konrad Adenauer, ktry mia zwyczaj Kazimierza Jagielloczyka, kanonik krakowski iautor dziea Historia
paradowa wbiaym plaszczu zczarnym krzyem? Polonica nie zawsze fantazjowa.
Bardziej, mimo wszystko, przekonywujca wydaje si teza, eexo-
dus Prusw napoudnie wywoa podbj ich ziem przez Krzyakw.
Czynili oni wiele, byzjedna sobie pruskich nobilw itym samym
skonfliktowa ich zposplstwem. Nie wszyscy nobile byli jednak goto-
wi ulec tej pokusie istd decydowali si naopuszczenie swojej ziemi,
XIII. GDZIE JESTECIE, PRSAI? osiedlajc si zreszt nie tylko wPolsce, ale iwinnych krainach.
Otym, esprawy te wywoyway niekiedy rezonans polityczny,
wiadczy casus Prusaka Letauda, ktry ju w1257 roku znalaz schro-
Migracja wcztery strony wiata nienie naMazowszu. Poniewa obowizywa wtedy zawarty zZako-
nem Krzyackim ukad, wmyl ktrego obie strony zobowizane

T
onieprawda, essiadujce zsob ziemie pruskie ipolskie sta-
y zawsze wogniu iePrusowie oraz Polanie paali kusobie
conajmniej ssiedzk niechci, bynie rzec wrogoci. Tonie-
prawda, albowiem przecz temu wyniki bada historykw zajmu-
jcych si kwesti osadnictwa dawnych Prusw naziemiach pol-
skich. Znawca tej tematyki, Wadysaw Semkowicz, pisa: Wroku
1912 wwydawnictwie powiconym Najdawniejszym przywilejom
mazowieckim zwrciem uwag naistnienie wPolsce rodu, ktry
176
byy dowydawania zbiegych niewolnikw, wobec odmowy wydania
Letauda krzyactwo zagrozio zerwaniem pokoju zmazowieckim
ksiciem Ziemowitem.
Pojawienie si naZiemi Mazowieckiej pierwszych Prusw wroli
osadnikw, ktrymi mogli by synowie Letauda, datuje Jadwiga
Chwalibiska napoow XIII wieku, stwierdzajc: Emigracja zPrus
nateren Polski, awszczeglnoci nateren Mazowsza istniaa stale
iwczasach pokojowych.
177
 Wynikaa ona zgraniczenia zsob tych ziem, stosunkw handlo-
wych, gospodarczych iwreszcie wizw krwi, jakie napewno midzy
ludnoci tych krajw zachodziy. Wojna moga by tylko wyjtkowo
sprzyjajcym okresem () dla osadnictwa pruskiego naMazowszu,
ktre wtym czasie byo intensywniej zasilane czy toprzez jecw, czy
dobrowolnych przybyszw.
Owtapianiu si ich wpolskie otoczenie wiadczyby fakt, eobok
wskazujcych nawyrane zwizki nazw miejscowoci zywioem
pruskim wystpoway nazwy, ktre nie zdradzay adnego powino-
wactwa ztym ywioem. Trudno zaiste byoby rwnie podejrzewa,
etakie miejscowoci wrejonie Poska, Zakroczymia iWyszogrodu,
jak Blichowo, Janowo, Wgrzynowo, oniewo, Miszewo, Chylin, Rem-
biszewo, Duniewo, Wilkowuje iwiele innych zamieszkiwaa drobna
szlachta herbu Prus iepruskiej proweniencji byy take rodziny
Subickich zeSubic, Oznaczw zArciszewa, Nakwaskich zNakwasi-
na czy Napirkowskich zNapirek.
Znaczne skupiska osadnikw pruskich wystpoway wokoli-
cach Warszawy, wtym m.in. wzwanym niegdy Powsinem Pru-
skim Powsinku, zktrym zwizaa si ju odXIV wieku rodzina
Powsiskich. OdXV wieku poczynajc, pruska rodzina Okckich
bya wposiadaniu Okcia, rodzina Opackich Opacza irodzina
Jezierskich Jeziornej.
Przybysze legitymujcy si herbem Prus inoszcy nazwisko Kobyli-
ski upodobali sobie rwnie okolice Ciechanowa iGrjca, nacowska-
zywayby nazwy wsi Kobylino iKobylino-Jedyty, zktr towsi jest
zwizane pruskie imi jej zaoyciela Gedeyt. Rodzina Gedeytw-Koby-
liskich pojawia si te wokolicach omy, aKobyliskich wokoli- si dzi mona wPolsce kilkudziesiciu miejscowoci, ktrych nazwy
cach Czerska. Herb Prus nosiy rodziny Chomtowskich zChomto-
wa, Gociaskich zGociaczyc, Jarnutowskich zJarnut, Jezierskich
zJeziornej, Krakowiaskich zKrakowian, Mldzkich zMldza, Nie-
dziakowskich zNiedziaek, Ojrzanowskich zOjrzanowa, witochow-
skich zewitochowa, Wieczfiskich zWieczfni, Zieleskich zZielo-
nek, Zaskich zTarczyna iwiele innych.
Opracowane wyej terytoria toobszary, naktrych osadnictwo rodu
dochodzi donajwikszego nasilenia konkluduje Jadwiga Chwalibi-
ska. Wczciach Mazowsza nie spotyka si ju skupie tak wielkich jak
tonp.widzielimy pod Tarczynem, aczkolwiek itam, zwaszcza woko-
licy grodw, znajdziemy wiksze lub mniejsze grupy osad zamieszka-
ych przez rodowcw h. Prus. Bd tookolice Rana, Ostroki, Ma- nienie osadnictwa jenieckiego potwierdzaj dosy liczne nazwy wsi
wy, omy, Wizny czy Kolna, dokd Prusowie przyszli zcentralnego
Mazowsza, otrzymujc tunajczciej nadania odksit ibiorc wten oraz Prusinowice koo Opatowa. Wystpowanie obok Prusw Pie-
sposb udzia zakcji kolonizacyjnej nakracach tej dzielnicy.
178
Nadziesitki jeli nie nasetki liczy mona wsie mazowieckie, kt-
re zasiedlali przybysze herbu Prus iktrych nazwiska nie przywodz
namyl jakiegokolwiek obcego pochodzenia etnicznego. Dowodzioby
totylko gbokiego procesu ich asymilacji.
Wmniejszym ju albo wrcz ladowym niekiedy stopniu osadnictwo
pruskie wystpio te naPodlasiu, Kujawach iZiemi Dobrzyskiej, Zie-
mi Sieradzkiej, Rawskiej oraz czyckiej, wWielkopolsce iMaopolsce,
sowem naterenie niemal caej XIV- iXV-wiecznej Rzeczypospolitej.
Donajbardziej zwizanych ztym osadnictwem terenw naleay
okolice Poska, Wyszogrodu, Grjca iTarczyna, awic Mazowsza
centralnego, ktre, uzna naleaoby zapierwotne ich gniazdo wPol-
sce. Rn jednak drog dochodzili osadnicy pruscy doswojej wa-
snoci izdaniem Chwalibiskiej nie mona zakada, ewszystkie
osiade naMazowszu rodziny pruskie, todawni osadnicy ksicy. Byli
midzy nimi itacy, ktrzy osiedleni tujako jecy () weszli pocztko-
wo wskad ludnoci niewolnej, wieniaczej; byli dobrowolni przyby-
sze, chronicy si przed ciemieniem Zakonu, awrd tych ostatnich
monaby spotka bez wtpienia ipotomkw dawnych nobilw pru-
skich. Tunaobcym terenie, winnych warunkach, poprzyjciu wiary
chrzecijaskiej, przyjli formy ustrojowe spoeczestwa polskiego ()
Uwzgldni turwnie naley pewne specjalne wypadki jakich zasug,
oktrych nie mamy wprawdzie wiadomoci, ale ktrych domyla si
moemy choby zfaktu nadania przywileju zr. 1345.
Potwierdzeniem tych konstatacji jest spis miejscowoci waktualnym
atlasie drogowym Polski, jako etoponomastyka wykazuje podobno
najwiksz odporno nadestrukcyjne dziaanie czasu. Ot doliczy
brzmi Prusak, Prusy, Pruski, Prusewo, Prusinowo, Prusinw, Pruska
ka, Pruska Maa, Pruska Wielka czy Prusowy Borek, nie liczc roz-
licznych modyfikacji nazw Prus iPrusy.
Kwesti migracji Prusw wszerszym znacznie ujciu zajmowa
si take Grzegorz Biauski dowodzc, epocztki jej sigaj ju XI
wieku, kiedy wwyniku najazdw naPrusy pojawili si naziemi Po-
lan pierwsi jecy ibracy. Bya towic migracja przymusowa, kt-
rej nasilenie nastpio wwieku XII wnastpstwie napaci Bolesawa
Krzywoustego iinnych wadcw polskich. Wtamtych czasach osady
pruskie ojenieckim, jak sdz badacze, pochodzeniu powstaway na-
wet wtak odlegych odPrus regionach jak lsk iMaopolska. Ist-
typu Prusy. Prusy koo Krakowa (), Prusy koo Buska-Zdroju ()
czyngw iWgrw wskazywaoby nawczesny czas powstania tych
179
osad jenieckich, mianowicie naokres rzdw Bolesawa Chrobrego
pisze prof.Biauski.
Do dzielnie, jak ztego wynika, poczynali sobie nasi dawni wadcy,
przy czym uwag zwraca brak danych rdowych oistnieniu osadnic-
twa jecw ibracw polskich naziemi pruskiej. Wynikaoby ztego,
etonie posdzani odz agresji iupiestwa Prusowie wiedli prym
watakowaniu ssiadw.
Inn kategori datujcego si odXIII wieku osadnictwa naziemiach
skiej diaspory, ktra coraz goniej daje zna osobie, domagajc si
nalenej jej ale wolnej odnawarstwionych przez stulecia faszw oraz
przekama pamici. Wymaga tego poczucie zwykej, jeli tak rzec
mona, sprawiedliwoci historycznej.
Polacy zpruskim rodowodem

M
polskich stanowili wolni Prusowie, wtym zwaszcza nobilowie zbiega- iny ponad cztery stulecia odczasw, wktrych Prusowie
jcy wczasach krzyackiego podboju ipniej. jako odrbna etnicznie spoeczno zniknli zdemograficz-
Rozliczne byy kierunki tej migracji, albowiem zbiegowie ci kierowa- nej mapy Europy. Nie tylko jednak upyw czasu ale brak spi-
li si nie tylko napoudnie, gwnie naMazowsze ale idoinnych dziel- sanych wich jzyku rde przede wszystkim sprawia, ewiele zwi-
nic Polski oraz dalej, naSowacj iMorawy. Migrowali te nawschd, zanych zprzeszoci Prusw kwestii pozostaje nadal przedmiotem
osiedlajc si naLitwie, nade wszystko za wokolicach dzisiejszego sporu historykw ibadaczy pokrewnych dziedzin wiedzy, albowiem
Grodna, Lidy iSonima. Uznanie szczeglne Litwinw zaskarbili sobie wgr wchodzi moe jedynie inna interpretacja tych samych izna-
osiedlani wpobliu przepraw rzecznych pruscy Bartowie, atozewzgl- nych ju oddawna rde.
du naich wysokie umiejtnoci wzakresie budowy mostw. Dalej Jedyn bodaj kwesti, ktra nie budzi jakichkolwiek wtpliwo-
wtym kierunku droga wioda naRu, gdzie wgrnym biegu Berezyny ci, jest oparty nawynikach bada zzakresu genealogii iheraldyki
iNowogrodu pojawia si nazwa Prusy, cobadacze wizali zich aktyw- azwaszcza genetyki pruski rodowd wielu dzisiejszych obywateli
noci handlow, oktrej zawiadcza miaa pruska ulica wtyme Rzeczypospolitej.
Nowogrodzie. Migrowali wreszcie nazachd, czyli nateren Pomorza Tonie fantazja ale fakt: okazuje si, eponad 500.000 Polakw by-
Gdaskiego, gdzie zasyny dojciem dowysokiej godnoci pruskie oby wstanie dowie bliszego bd dalszego zwizku zeswoim pru-
rody Wajsylewicw iWyszelicw. Czwart stron wiata, wktr kie- skim protoplast sprzed stuleci; ponad 700 piecztuje si pruskim her-
rowaa si migracja Prusw, byy Inflanty. bem, ablisko 7000 osb w Polsce nosi aktualnie nazwisko Prus, obok
Najwiksza jednak fala emigracji kierowaa si doPolski. Lokalnie ktrego wystpuj takie pruskiego pochodzenia nazwiska jak Sasin czy
Prusowie dochodzili doznacznych majtkw, anawet zyskiwali wpy- Pomezaski. Dane te uzyska wwyniku swoich bada znawca tematu
wy polityczne (Pomorza Gdaskie, Kujawy). Dosy dugo zachowywali Sawomir Klec-Pilewski, ktry pisze: Wpolskiej terminologii nazwisko
te pewne wyrniajce ich zotoczenia elementy, takie jak Pruskie Prus stao si faktem niezauwaalnym. Pytanie skd si ono wzio.
imiona, nazewnictwo miejscowe czy odrbne herby izawoania. Std Uwaam, ejest tozjawisko niezwyke iniespotykane, aby odmienna
jeszcze wXVI-XVII w. dosy atwo wskaza ich osadnictwo (Mazow- grupa etniczna zadomowiona przez blisko siedem stuleci wrd innej
sze, Litwa, Ru) stwierdza prof.Biauski podkrelajc, ewielko kultury tak wyrazicie podkrelaa swoj tosamo poprzez uywanie
migracji mona okreli jedynie wsposb szacunkowy izakadajc, nazwiska okrelajcego lud, zktrego pochodzia. Ten fenomen nie
enie przekroczya ona kilku tysicy. doczeka si dotej pory solidnego opracowania, analizy iskomento-
Nauwag zasuguje inne jeszcze stwierdzenie prof.Biauskego: Mo- wania tej niezwykoci (). Idalej: Codrugi mieszkaniec pnocne-
na zaryzykowa hipotez, emigracja owa przyczynia si wznaczcy go Mazowsza iKujaw moe okaza si potomkiem Prusw. Ludno
sposb doklski Prusw wwojnie zzakonem krzyackim. Popierwsze okrelana Mazurami, inaczej polscy osiedlecy nagermaskich Pru-
dlatego, ezbiegay naog aktywne izamone jednostki, awic najbar- sach, towwikszoci ju spolszczeni Prusowie.
dziej zdatne dowalki. Apodrugie zewzgldu najej liczebno. Owe kil- Wedug bada Roberta Kosteckiego iJadwigi Chwalibiskiej nazwi-
ka tysicy ludzi () topopulacja zbliajca si zaludnieniu mniejszego ska rodw noszcych herb Prus id dzisiaj wsetki jeli nie wtysice.
plemienia pruskiego lub przynajmniej 1000-2000 wojw. Nalicie tej figuruj takie m.in. nazwiska, jak Butwiowicz, Czarnecki,
Wprzekonaniu tego badacza migracja wydatnie wpyna nalosy Dbrowski, Gowacki, Jabonowski, Komorowski, Krasnowiecki, Krzy-
Prusw. Naley tutaj doda, estaa si ona zalkiem pniejszej pru- anowski, Rodowicz, Sas, Skowron, Windak, Wokulski czy Zajczkow-
180 181
ski. Jest topochodna faktu, enajwiksza fala emigracji pruskiej osie-
dlia si wanie naterenie ziem polskich.
Tylko bardzo nieliczni interesuj si bliej dziejami swojego rodu.
Naley donich potomek dawnych nobiles, czyli monych pruskich,
cytowany ju Sawomir Klec-Pilewski, ktry tak uzasadnia powody za-
jcia si swoim rodowodem: Wiele osb pytao mnie: jak tosi stao,
ezainteresowae si histori swego rodu? Czy jest sens powica
tym sprawom mnstwo trudu, czasu, atake pienidzy? () Czy war-
to grzeba si wodlegej przeszoci iodkrywa co, codzi ju nie
maadnego znaczenia?
Odpowiadam: warto () Jeli powiciem tej sprawie adnych kil-
ka lat ycia, todlatego, i jestem gboko przekonany, ezrekonstru-
owanie dziejw Klec-Pilewskich maznaczenie nie tylko dla potomkw
tego rodu, ale stanowi rwnie wany wkad whistori rodw pru-
skich, ktre opowiedziay si zaPolsk iwpewnym okresie odegray
znaczc acz nie wpeni docenion rol wpolskiej historii ()
Historycy naog do marginalnie traktowali temat Prusw izresz-
t nadal tak go traktuj. Wszkoach wbija si dzieciom dogowy tylko
to, ebyli topoganie ibarbarzycy. Taki pogld obowizuje odniepa-
mitnych czasw, bodaj wywodzi si jeszcze odDugosza. Tokrzywdzce
iniesprawiedliwe. Houbi si rne mniejszoci narodowe, azapomina
otych, odktrych pochodzi niejedna polska rodzina (cho najczciej
nie maotym zielonego pojcia). Cogorsza za, nagminnie myli si Pru-
sw zPrusakami, atoracy bd, boprzecie Prusowie nie mieli nic
wsplnego zGermanami, ktrzy byli ich miertelnymi wrogami ()
Uznaem wic, eczas zapozna wszystkich Pilewskich zprawdziw
histori naszej rodziny. Uwaam bowiem, ekady czowiek powinien
zna swoje korzenie. Tokwestia szacunku dla wasnego nazwiska ()
Wedug mojego rozeznania obecnie yje od600 do800 osb ona-
zwisku Pilewski, zczego dwie trzecie wPolsce ajedna trzecia wUSA
() Mam nadziej, euda si nawiza cilejszy kontakt zameryka-
sk gazi naszego rodu () Natomiast nie majakichkolwiek szans
nanawizanie kontaktw zPilewskimi mieszkajcymi wNiemczech.
yj tam przedstawiciele a trzech linii tej rodziny, ale s toludzie ju
cakowicie zniemczeni itradycje rodu zapewne nie maj dla nich ad-
nego znaczenia. Wtpi, bychcieli wogle przyzna si donas.
Jeeli przyj zamiar ycia jednego pokolenia wier wieku, todzie-
je pastwowoci polskiej licz niewiele ponad czterdzieci pokole, gdy
tymczasem nasag rodu Klecw ipniej Klec-Pilewskich skada si
dwadziecia siedem generacji!
Genez ikarier tego rodu prezentuje prof.Biauski: Protopla-
st rodu by Prus Klec, poddany biskupa pomezaskiego, potomek
182
pruskich naczelnikw ziemi Rezja. Gwna linia pozostaa nadobrach
nadanych jeszcze Klecowi jego rodzicom wKlecewie koo Kwidzy-
na. Pod koniec XIV w. rodzina taawansowaa dowarstwy rycerstwa
() Inna ga ztej linii osiada pod koniec XIV w. naKlecewie koo
Sztumu, gdzie rwnie awansowaa dogrona miejscowego rycerstwa.
Najwybitniejszymi przedstawicielami tej gazi byli: rycerz Krzysztof
zKlecewa, aktywny uczestnik wwojnie trzynastoletniej oraz kustosz
warmiski Andrzej Klec ()
Boczna linia Klecw osiada wziemi chemiskiej. Tutaj obja
wposiadanie Pilewice (niem. Pfeilsdorf), odktrych przyja nowe na-
zwisko von Pfeilsdorf. Rodzina taosigna szczyty kariery wdrugiej
poowie XV., kiedy Mikoaj III von Pfeilsdorf zosta kasztelanem gda-
skim, ajego synowie byli starostami starogardzkimi () Wpoowie
XV w. rodzina ulegaa powolnej polonizacji. Wtenczas te pojawio si
sporadycznie nazwisko Pilewski, ktre nastae wuycie weszo zdaje
si dopiero wXVII-XVIII w.
Kilka ostatnich generacji Pilewskich zapisao si wdziejach walk
oniepodlego Rzeczypospolitej, dokumentujc tym samym swoje
przywizanie dopolskoci.
Najwyraniej pruskim rodowodem legitymuje si inny liczcy sobie
14 pokole rd Windakw, ktrych nazwisko uchodzi zazniekszta-
con form staropruskiego imienia Windiko, coznaczy syn Prusa
Winde. Rd ten pochodzi zewzmiankowanej poraz pierwszy w1400
roku wsi pod Chem. Osadnictwo tego rodu naziemiach polskich
zawiadcza fakt, eodimienia Winde pochodzi nazwa 14 miejscowo-
ci. Od1540 roku Jan Windak osiedli si pod Wieliczk, dajc po-
cztek yjcej tam dodzi linii Windakw wMaopolsce. Trudnili
si oni rzemiosem iupraw roli, apniej zwizali si zgrnictwem
soli. Cz tego rodu wyemigrowaa doCzech, Europy Zachodniej
izaocean, doUSA. Wielu przedstawicieli tego rodu daa wyraz swe-
mu przywizaniu dopolskoci, walczc zNiemcami wPowstaniach
lskich ipodczas pierwszej wojny wiatowej zRosjanami, awczasie
drugiej wojny wiatowej ginc odkul NKWD oraz dzielc los zesa-
cw doKazachstanu inaSyberi.
Historia narodw todzieje rodzin wnich mieszkajcych, adzieje
rodu Windak s dobr nauk historii Polski. Obecnie nawiecie miesz-
ka 700 osb onazwisku Windak. Jestemy Polakami, niektrzy znas
powiedz osobie, es Amerykanami, Francuzami czy Kanadyjczy-
kami. Jednak dawniej nasz ojczyn byy Prusy. Badania genealogicz-
ne, onomastyczne igenetyczne potwierdzaj t prawd. Nasze nazwi-
sko () niesie informacj skd pochodzimy ikogo mamy zaprzodka.
Podpisujc list wpracy, wypeniajc formularze, bdc wyczytywani
183
wszkole zeswym jestem oznajmiamy, epochodzimy zrodu Prusa
oimieniu Windak, anaszym gniazdem rodzinnym jest pruska wie
Windak pisze oswym pochodzeniu etnicznym Leszek Windak.
Prusowie w panteonie wielkich Polakw
T
am gdzie si dwch kci... Chodzi ospr midzy Polakami
aNiemcami oMikoaja Kopernika. Ot ten, ktry wstrzy-
ma soce iruszy ziemi by zpochodzenia Prusem. wiad-
czyoby otym m.in. poparcie, jakiego nie szczdzili mu Prusowie,
kiedy decydowaa si kwestia obsady urzdu kanonika frombor-
skiego, nie mwic ju owynikach bada genetycznych, wobec
czego naleaoby mwi, ewydao go pruskie plemi cho czu iKlub Prusa. Celem tych kierowanych przez Sawomira Klec-Pilew-
si Polakiem.
Wpanteonie tym badacze lokuj twrc Legionw Polskich w1797
roku weWoszech ibohatera polskiego hymnu narodowego, genera-
a Jana Henryka Dbrowskiego, ktry piecztowa si, podobnie jak
jego antenaci, pruskim herbem Panna. Dowiedziono te, eby on
potomkiem Prusw zPomezanii, zktrych wywid si osiady potem
naPomorzu zamony rd Dbrowskich otradycjach militarnych. Ge-
nera Dbrowski, ktry reprezentowa zuboa iosiad naLubelsz-
czynie lini tego rodu, sprzeda cz przypadajcej na ojcowizny by
za uzyskane t drog fundusze wyposay powoane przez siebie legio-
ny. Jego korzenie sigaj czasw Towarzystwa Jaszczurczego, odJana
zeSzczuplinek, rycerza Chorgwi Chemiskiej iuczestnika bitwy pod
Grunwaldem, poczynajc.
Okazuje si, ewybr przez twrc Lalki, Emancypantek, Faraona
iinnych pomnikw XIX wiecznej prozy polskiej, Aleksandra Gowackie-
go, pseudominu literackiego Bolesaw Prus te by wyrazem przywi-
zania dojego pruskiej proweniencji. Pochodzi on mianowicie zosiadej
przed wiekami naLubelszczynie szlachty idziedziczy poswych przod-
kach rodowy herb Prus.
Ponad wszelk wtpliwo pruski jest rodowd wybitnej polskiej
uczonej idwukrotnej laureatki Nagrody Nobla, Marii Skodowskie-
j-Curie, czego dowodz przede wszystkim wyniki bada genetycz-
nych. Nie bez znaczenia s te zachowane archiwalia, ktre wska-
zuj napokrewiestwo nazwiska naszej laureatki zestaropruskimi
imionami Sklodoi oraz Ansklode. Niektrzy zrodu Skodowskich
184
uywali przydomku Windyki. Windyk by synem pruskiego nobi-
la Obizora, ktry da pocztek rodowi Nienatowskich. Wywodzcy
si zrycerstwa pruskiego Skodowscy iNienatowscy do wczenie,
boju wpoowie XIII wieku zrezygnowali zkurateli krzyackiej,
byosiedli si pod Grjcem, Czerskiem iTarczynem, apoGrunwal-
dzie oraz uzyskaniu przywilejw odksit mazowieckich zaoy
wZiemi Nurskiej Skody iNienaty.
Dzisiaj Polacy opruskim rodowodzie s obecni wwielu sferach ycia
spoecznego, wtym zwaszcza wbiznesie, finansach, kulturze isporcie,
acz wikszo znich nie zdaje sobie sprawy ztego, jakie jest ich po-
chodzenie etniczne. Powoli ale systematycznie wzrasta jednake zainte-
resowanie spraw prusk, ktr firmuj oficjalnie Stowarzyszenie Prus
skiego organizacji jest, mwic oglnie, przywrcenie pamici oPru-
sach wrd narodw Europy, czyli odwrotno tego, czego wswoim
deniu dozatarcia tej pamici dopucili si przed 700 laty Krzyacy.
Sposb wjaki yjcy potomkowie Prusw iwiadomi potrzeby przy-
wrcenia pamici oPrusach sympatycy zareagowali nastron interne-
tow Klubu Prusa, mwi sam zasiebie:
Szanowny Panie, odprzeszo 60 lat jestem mieszkacem witej
Warmii. Odpierwszych chwil ziemia taurzeka mnie niesamowitym
piknem unikalnej przyrody, wspaniaym, zrnicowanym krajobra-
zem, aprzede wszystkim tragiczn jej histori. Dlatego wpeni po-
pieram inicjatyw przekazywania obecnym iprzyszym pokoleniom
prawdy otragicznych losach pierwszych gospodarzy tej ziemi.
Stanisaw J. Swieboda-Kwieciski, Polska.
Wpeni popieram kampanie prowadzone przez Stowarzyszenie Prus
wuznaniu iodnowie praw dla rdzennych ludzi pochodzcych zPrus.
Pozdrawiam, Chris Prusakowski, Bahrain.
Eksterminacja staroytnych Prusw izagarnicie ich terytorium
oraz przywaszczenie nazwy narodu jest faktem powszechnie nie-
znanym. Pami oprawdziwych Prusach iich mstwie zasuguje
nauhonorowanie przez dzisiejsz Europ, niezalenie jak trudna
dotego bdzie droga.
Micha Kulczykowski, Anglia.
Historia jeszcze raz powtrzya swj cykl, teraz wformie totali-
tarnej Unii Europejskiej, dlatego kluczowym jest, eby historia Sta-
185
roytnych Prusw staa si wiedz publiczna, tak ebymy uniknli Dlatego napytanie, gdzie jestecie, Prusai, powinna pa odpowied:
nastpnych czarnych wiekw. Przodkowie moi przysparzaj mipo- jestemy pord was! WPolsce inawiecie.
czucia dumy, szczeglnie todziedzictwo poczucia wolnoci. Przyrze-
kam moje wsparcie () wnaszej wsplnej sprawie. Jestem czonkiem Niejakim zaskoczeniem dla wielu bdzie zpewnoci wiadomo,
Zarzdu Stowarzyszenia ipotwierdzam take czonkostwo Klubu. epotomkowie brytyjskiego nastpcy tronu, ksicia Cambridge, Wil-
Jerry Prus-Butwiowicz, Australia. liama, ktrego lub uznano zanews rangi wiatowej, pochodzili zte-
renu dawniejszych Prus. Dowid tego kustosz Muzeum Kultury Lu-
Sdz, ejest cakowicie suszne mwienie oludach batyjskich, dowej wWgorzewie, historyk Jerzy apo, woparciu owyniki bada
wtym nade wszystko oPrusach iJawigach, atozewzgldu genealogicznych. Okazao si, ebrytyjsk dynasti Windsorw cz
naich tragiczne dzieje. Paska postawa jest bardzo cenna zka- wizy krwi zarystokratycznym rodem pruskich Lehndorfw: wrd
dego punktu widzenia tym bardziej, ezmierza ona doodtworzenia antenatw wystpujcych wdrzewie genealogicznym ksicia Williama
pewnych wartoci historycznych. Ztych wzgldw moe Pan liczy figuruje urodzona w1723 r. wpruskiej niegdy miejscowoci Sztynort
namoje poparcie imoja zachet. Maria Eleonora von Lehndorf.
Zwyrazami przyjani, Stanisaw Zaborowski, Francja. Koligacje te sigaj duo dalej a doXV wieku ibior pocztek
odcrki Mikoaja III von Pfeilsdorf dzisiaj Pilewski. Zrodu von Pfe-
Wcaej historii wiata jak daleko siga pami, wikszo ludz- ilsdorf wywodzi si rd von Lehndorf. Napodstawie genealogii mona,
koci bya pionkiem wrkach wadcw wiata politykw ima- przeto dowie erd Pilewskich jest kilkakrotnie skoligacony zkr-
gnaterii () Kraje zostay podzielone, spldrowane () Prusy s low Anglii, Elbiet II, jej maonkiem ksiciem Edynburga Filipem
tubardzo trafnym przykadem () izwieloma innymi monarchiami Europy, ostatniego cara Rosji, Miko-
Mam wsercu gbok wiar, enadszed czas naodkamanie tej aja II zdynastii Romanoww nie wyczajc.
historii. Bravo dla Sawka Pilewskiego zawalk osprawiedliwo
iustalenie jej niewygodnych faktw!
Powodzenia iSzcz Boe, Georges Chamchoum Wars prusiskan znaczy jzyk pruski
Reyser filmowy, Hollywood, California, USA.

Szanowny Panie Sawomirze!
Zradoci iwdzicznoci przyjam Paskie zaproszenie doKlu-
bu Prusa. Myl, emoi przodkowie, herbu Prus I, byliby dumni
zfaktu, estaram si zachowa pami onich ioich dokonaniach.
Nie bez powodu wybraam jako motto cytat Antoniego Kpiskiego.
Przecie tonanas spoczywa odpowiedzialno zato, byprzyszo
nie bya pust kart wnaszych dziejach, adla cigoci naszej hi-
storii, powinnimy zachowa rwnie pami onaszych przodkach,
bymc jprzekaza nastpnym pokoleniom.
Sami kiedy bdziemy przodkami
Wspczesna wiedza ohistorii ikulturze Prusw jest wci niewiel-
ka, czsto spaczona, dlatego wpeni popieram Pask dziaalno
izaangaowanie, ktre s godne podziwu iszacunku. Paska stro-
na jest cennym rdem informacji, powinna stanowi pomoc dy-
daktyczn wszkoach nalekcjach historii. Przywrmy wsplnie
prawdziw pami onaszych przodkach!
Pozdrawiam serdecznie Aranka Makiewicz
186
P
ami historyczna okazuje si bardziej trwaa odpamici ludz-
kiej. Dlatego mimo upywu wielu wiekw sprawa pruska odywa,
cieszc si coraz wikszym zainteresowaniem wPolsce ipoza
Polsk. Wlady klasykw polskiej prusologii, jak Wojciech Ktrzy-
ski, Henryk owmiaski, Karol Grski, Gerard Labuda czy Marian
Biskup idzie modsze pokolenie badaczy zwizanych zdziaajcym
wOlsztynie Towarzystwem Naukowym Pruthenia, ktrego misj jest
uczynienie yw opowieci oPrusach dawnych mieszkacach zie-
mi pruskiej, jak napisano wtekcie prezentujcym cele tego towa-
rzystwa. Droga dotego celu prowadzi poprzez rozwijanie dziaalnoci
naukowo-badawczej koncentrujcej si natematyce dziejw ikultu-
ry staroytnych Prusw. Przedmiotem tej dziaalnoci s te badania
archeologiczne oraz popularyzacja wiedzy odawnych Prusach. To-
warzystwo nawizao wspprac znauk niemieck, czego wyrazem
byy seminarium iobjazd naukowy Archiwa niemieckie jako zbir
rde dopoznania przeszoci dawnych ziem pruskich. Dooywie-
nia tej wsppracy przyczyni si reprezentujcy mod generacj pru-
sologw Grzegorz Biauski.
187
 Efektem wsppracy tego towarzystwa zOrodkiem Bada Nauko-
wych im. Wojciecha Ktrzyskego wOlsztynie jest wydawane od2006
roku ipowicone Prusom oraz innym ludom batyjskim pismo pt.
Pruthenia. Najej amach zainteresowani ttematyk znajd opraco-
wania zewszystkich dziedzin wiedzy oPrusach, wtym prezentacj wy-
nikw bada najnowszych, ktre wistotny niekiedy sposb odbiegaj
odustale dotychczasowych.
Przy wsppracy tego orodka iTowarzystwa Pruthenia zUniwer-
sytetem Warmisko-Mazurskim wOlsztynie, Muzeum wOlsztynie
iMuzeum Archeologiczno-Historycznym wElblgu odbywaj si
odkilku lat Interdyscyplinarne spotkania zhistori ikultur Batw
Colloquia Baltica, stanowic paszczyzn spotkania badaczy zwielu
uczelni krajowych.
Towarzystwo Pruthenia jest wesp zMuzeum Budownictwa Lu-
dowego Park Etnograficzny wsporganizatorem Festiwalu Batyj-
skiego wOlsztynku.
Muzeum Kultury Ludowej wWgorzewie prowadzi odkilku lat cie-
szce si zainteresowaniem warsztaty ceramiki zachodnio-batyjskiej.
Wdziele pomnaania wiedzy odawnych Prusach badaczy wspiera-
j organizacje spoeczne. Wokolicach Iawy znaleziono ostatnio po-
nad 800 srebrnych monet ifragmenty ozdb datowanych napocz-
tek wieku XI. Kolekcj t tworz m.in. arabskie dirhamy irzymskie
denary bdce nie tylko potwierdzeniem udziau dawnych Prusw
whandlu rozwijanym wredniowiecznej Europie, ale idowodem
nato, eziemia pruska wci kryje bezcenne skarby. Cao znalezi-
ska trafia doMuzeum Warmii iMazur.
Dzieje dawnych Prusw s przedmiotem zainteresowania nie tyl-
ko instytucji iorganizacji spoecznych, ale te irnych pasjonatw,
doktrych naley m.in. Robert Klimek, zajmujcy si odnajdywa-
niem zabytkw dowodzcych pruskoci dzisiejszych terenw Warmii
iMazur. Histori ich upowszechnia utrzymywane przeze przy yciu
pismo Masovia.
Trudn doprzecenienia form popularyzacji wiedzy odawnych
Prusach wrd modziey szk rednich stay si ponadregionalne
konkursy oPrusach. Zide towystpio Towarzystwo Pruthenia.
Doudziau worganizacji tej cyklicznej imprezy udao si nakoni
historykw, archeologw imuzeologw oraz uzyska poparcie wadz
wojewdzkich isamorzdowych.
Wpotocznej wiadomoci Prusowie jawi si jedynie jako nie-
szczliwy prymitywny lud, ktry uleg przewadze cywilizacyjnej
188
Krzyakw. Tymczasem posiadaj oni wielowiekow histori, aco-
raz szczegowsze badania, zwaszcza archeologiczne, pozwalaj nam
dostrzec wnich autorw oryginalnej cywilizacji (...) Mamy nadziej,
edziki naszemu konkursowi Prusowie chocia wczci zostan
przywrceni wiadomoci historycznej. Jest toszczeglnie wane
wprzypadku modziey zamieszkujcej Polsk pnocno-wschod-
ni, ktra znatury rzeczy predysponowana jest dopeniejszego si-
gania doskarbnicy kulturowej swojej maej ojczyzny pisali or-
ganizatorzy konkursu pod nazw Batowie iPrusowie pnocni
ssiedzi Sowian.
Ucze Maciej Fingas tak odnis si doidei konkursu: Miny set-
ki lat, wktrych Prusowie zamieszkiwali te ziemie. Ten konkurs jest
take ukonem wich stron. Nie mona pozwoli, byposzli cakowicie
wzapomnienie, pozostajc wci nieszczliwym, prymitywnym, nie-
znanym ludem.
Oto zkolei opinia, jak wyrazi wojewoda warmisko-mazurski
Stanisaw Szatkowski: Prosz przyj moje serdeczne gratulacje
ipodzikowanie zaprzygotowanie iprzeprowadzenie konkursu Pru-
sowie pnocni sasiedzi Sowian, wktrym uczestnicz uczniowie
nie tylko pnocno-wschodniej czci Polski, lecz take zwojewdztw
kujawsko-pomorskiego ipnocnej czci mazowieckiego. Cieszy
moe fakt, eten przeprowadzony narnych poziomach edukacyj-
nych konkurs zdoa skupi wok siebie wiele modych osb. Przy-
wracanie wiadomoci todawanie wiadectwa historii itosamoci
Warmii iMazur. Jest ono rwnoczenie dowodem bogactwa dziejw
naszego regionu.
Rwnie udan prb zainteresowania modziey szk rednich
histori iarcheologi ziem pruskich jest ponadregionalny konkurs
Aestiorum Gentes.
Nade wszystko nauwag zasuguj rokujce sukces prace badawcze
jzykoznawcw, ktrzy postawili sobie zacel odtworzenie Wars prusi-
skan, czyli wymarego przed kilkoma wiekami jzyka dawych Prusw.
Nie wydaje si toby jednak trud daremny mimo bardzo ograniczo-
nej bazy rdowej. Ot tworz jzaledwie trzy zabytki jzyka pru-
skiego, atozawierajcy 802 sowa wdialekcie pomezaskim Sownik
Elblski zpoowy XIV wieku, Sownik Simona Grunaua, ktry zapisa
okoo 100 sw iEnchiridion, czyli tumaczony zniemieckiego nadia-
lekt sambijski iwydany w1561 roku wKrlewcu katechizm Martina
Lutra. cznie zachowao si dodzi wformie pisemnej dwa tysice
sw pruskich. T nader skromn baz uzupenia tzw. tzw. Epigramat
zBazylei, czyli odaleziony w1974 roku wtamtejszej bibliotece uniwer-
syteckiej dopisek wjzyku pruskim nastronie filiau aciskiego.
189
 Wwyniku bada podjtych przez jzykoznawcw ukaza sie Ba- Nim jednak Bruksela da si kiedykolwiek nakoni dowysupania
zowy sownik polsko-pruski dla dalszego odrodzenia leksyki (Dia- naten cel stosowej kwoty, przyjdzie wpierw przekona dotej idei Olsz-
lekt Sambijski). tyn, ktrego polityka historyczna, jeli pojcie tomona odnosi rw-
Wanym zadaniem staje si odtworzenie jzyka staropruskiego nie dowadz samorzdowych, jakby nie uwzgldniaa, jak dotd, faktu
jako nowopruskiego, potrzeb wszystkich moliwych pruskich spo- istnienia narodu pruskiego.
ecznoci. Nowa sytuacja wEuropie pozwala Prusom mie nadziej
wzicia aktywnego udziau wprzyszym rozwoju czci ich rodzimej
ziemi wobwodzie kaliningradzkim, gdzie jest nadzieja nastworzenie
wiatowego centrum dla wszystkich Prusw. Tocentrum moe pomc
obecnym mieszkacom regionu wrozwizaniu zagadnienia ich samo-
identyfikacji (...) Nowi Prusowie musz sta si narzdziem odbudowy XIV. POST SCRIPTUM
mentalnych ikulturowych podstaw grupy etnicznej Prusw poprzez
stworzenie podstawowego zasobu rodzimej literatury (...) Tak zostanie

przywrcona narodowa kulturowa pami dowodzi znawca tematyki
batyjskiej ifilolog jzyka pruskiego Letas Palmaitis.
Wbadaniach nad jzykiem pruskim uczestnicz rwnie drGnie-
womir Sarbicki oraz in. Maciej Piegat.
Dzi jzyk pruski pisze dalej drPalmaitis odzyska swoj gra-
matyk izosta dostosowany dowspczesnego uytku wformie mini-
malnego leksykonu wprowadzajcego. Wodrodzonym jzyku pruskim
odbywa si korespondencja elektroniczna. Wszystko tojest naszym
batyjskim wkadem dojednoczcej si Europy, ktra jest zaintereso-
wana upamitnieniem wszystkich jej historycznych komponentw.
Czy Europa jest tym rzeczywicie zainteresowana?
Oczym wrcz przeciwnym wiadczyby komunikat Stowarzyszenia
Prus, ktre powoujc si nawzrost zainteresowania spraw prusk
nawiecie, apeluje owsparcie idei powoania Centrum Historii iKul-
tury Staroytnych Prusw. Innym rwnie wanym celem tej instytucji
bdzie przekonanie wiata, euywajc nazwy Prusy, Niemcy zbesz-
czecili najstarszy inalecy donajzamoniejszych nad Batykiem lud
wpnocno-wschodniej Europie. Komunikat przypomina, epodo-
puszczeniu si eksterminacji tego ludu Niemcy pod skradzionym szyl-
dem rozwijali przez blisko 700 lat najbardziej zaborcz iagresywn
polityk wEuropie.
Tym wiksze zdumienie, oczym jest mowa wkomunikacie, budzi
niech wadz Unii Europejskiej dopostulowanego udziau funduszy
europejskich wrealizacji idei utworzenia Centrum Historii iKultury
Staroytnych Prusw. Stowarzyszenie zwraca si rwnie dopotom-
kw Prusw iich sympatykw nawiecie oaktywno wdziaaniach tzw. Polski Ludowej, acodopiero byotym informowaa prasa. Po-
narzecz upamitnienia jednego znajstarszych narodw Europy.
190
K
to znas dzisiaj zdaje sobie spraw ztego, eudajc si nad Batyk
bd nad Jeziora Mazurskie przemierza ziemi dawnych Prusw,
oktrych pami zachowaa si gwnie nakartach naukowych
dysertacji, wreliktach kultury materialnej oraz wksztatach tzw. pru-
skich bab kamiennych? Ziemi Prusw anie Prusakw, albowiem
zwyroku historii obydwa te pojcia nawzajem si wykluczaj.
Wojaowanie poWarmii iMazurach przyprawia wszelako cobar-
dziej spostrzegawczych ludzi ozdziwienie, jakie budzi fakt, edzisiaj
wicej tam wci pruskiego ducha ni pamici odawnych Prusach,
nie mwic ju olosach ywiou polskiego, ktry wwolnej Polsce nie
zaprzta uwagi tych, odktrych naley tego oczekiwa.
Nakwesti t zwraca uwag Jan Engelgard naamach Myli Pol-
skiej: Wokresie PRL nacisk kadziono natradycje piastowsk, teraz
uznaje si tozaprzejaw komunistycznej propagandy (...) Np.zacie-
ra si wwiadomoci mieszkacw tzw. pionierski okres zasiedlania
iustalania polskiej administracji po1945 r. Nagle stao si toczym
wstydliwym, tak jak bymy sami si dystansowali odtego historycz-
nego, namiar setek lat wydarzenia (...) Odcicie si odlat 1945-
1989 jest przejawem gupoty ikrtkowzrocznoci. Jeli bowiem sami
redukujemy swoj rol natej ziemi toniejako naturalnie powracaj
pruskie wspomnienia, sentymenty ipamitki.
Fakty, oktrych niej, toju znacznie wicej ni gupota!
Oto w1993 roku dziennik ycie donis wie radosn: Wielki
Mistrz wMalborku. Sawomir Klec-Pilewski tak skomentowa towy-
darzenie: Nie dopomylenia jest, aby taki fakt mia miejsce wokresie
traktowaem towic jako wybuch postkomunistycznego oszoomstwa,
191
cho wgowie mnie si nie miecio, emona zaprasza spadkobierc
zbrodniarzy zkrzyem napaszczu. Powstaje wic pytanie, kto zatym
zaproszeniem sta (...) Ciekaw jestem, jak czuj si bohaterzy bitwy
wobronie Rzeczypospolitej z1939 roku pod Maw, kiedy niemieckie
prusactwo zaatakowao Polsk odpnocy, atupompa dla Prusaka
zczarnym krzyem.
Odtej pory datuje si wyrany postp wdziedzinie umacniania si
wpyww niemieckich wduchu jak najbardziej pruskim, wczym na-
der ochoczo uczestnicz wadze samorzdowe Warmii iMazur, acze-
go szczytem, jak dotd, byo objcie przez marszaka tego wojewdz-
twa oraz rektora Uniwersytetu Warmisko-Mazurskiego patronatu nad
zwoan w2010 roku midzynarodow konferencj naukow pt. Zakon
krzyacki whistorii, ideologii idziaaniu. Konferencj zaszczyci przyby-
y prosto zWiednia Wielki Mistrz Zakonu Krzyacki drBruno Platter.
Trzeba rwnie wiedzie, etowydarzenie wpolskim yciu naukowym
poprzedzio uroczyste obchody 600-lecia bitwy pod Grunwaldem.
Szczeglnie zaley nam namodziey, ktra moe ju nigdy wyciu
nie bdzie miaa okazji wysucha Wielkiego Mistrza Zakonu Krzy-
ackiego. Takie uroczystoci pamita si dokoca ycia zapewniali
organizatorzy tej konferencji.
Nie trudno wic zrozumie, dlaczego apel Stowarzyszenia Prus wy-
stosowany dowadz Warmii iMazur aproponujcy podjcie dziaa
wkierunku uczczenia pamici ludobjstwa plemion pruskich dokona-
nego przez Zakon Krzyacki zosta cakowicie zignorowany. Czy tonie
wiadczy otym, elobby proniemieckie uzyskuje cakowit kontrol
nad przyszym niemieckim regionem Prus Wschodnich? zastanawia
si Sawomir Klec-Pilewski.
OWarmi iMazury upomnieli si natomiast byli maoletni winio-
wie niemieckiego obozu wKonstantynowie dzkim (Lager in Kon-
stantinow), przypominajc wswoim ogoszonym w2006 roku apelu
otym, eElblg iOlsztyn stay sie ju miejscem zjazdu antypolskich
ziomkostw niemieckich pomimo, ewswym statucie maj zapisane
dziaania zmierzajce dooderwania odPolski Ziem Odzyskanych.
Itak autorzy statutu Wszechzwizkowego Ziomkostwa z1994 roku
stwierdzaj expressis verbis, eZiomkostwa wschodnio-niemieckie
wpokoju iwolnoci d znowu dozczenia Wschodnich Prus zca-
ymi Niemcami. Wpokoju iwolnoci obywaj si przeto wGiycku
finansowane przez zarzd tego miasta imprezy wrodzaju Ostpreus-
sisches Sommerfest, podczas ktrych przyjmowany zotwartymi ra-
mionami sam szef Landsmannschaft Ostpreussen, czyli Ziomkostwa
Prus Wschodnich, Herr Wilhelm von Gottberg zDsseldorfu, optuje
otwarcie zaodrodzeniem Ostpreussen.
192
Jak mona byo dopuci dozorganizowania wOlsztynie wdniach
8-10 padziernika 2004 r. czwartego zjazdu rewizjonistw, Samorz-
dowo-Politycznego Kongresu Ziomkostw Prus Wschodnich? pyta
Marianna Grynia, przytaczajc wystpienie wczesnego przewodnicz-
cego Parlamentu Europejskiego, prof.Hansa-Gerta Ptteringa, ktry
powiedzia jasno, edopuszczenie jakiejkolwiek dyskryminacji wUnii
Europejskiej byoby ciosem wymierzonym wgodno czowieka. So-
wa kierowa prof.Pttering w2007 roku douczestnikw obchodw
Dnia Stron Ojczystych Zwizku Wypdzonych. Wgr wchodzi zapew-
ne godno czowieka narodowoci niemieckiej, adyskryminacj jest
utrzymywanie politycznego status quo, ktry jest pochodn podjtej
poklsce III Rzeszy wsplnej decyzji aliantw. Czyby zdaniem Herr
Ptteringa nadszed wreszcie czas najej rewizj?
Tak oto wXXI wieku odywa zewiadomym udziaem establishmen-
tu Unii Europejskiej oraz III Rzeczypospolitej pami owiekopomnym
dziele pogromcy Prusw itwrcy pastwa zakonnego Wielkiego Mi-
strza Hermanna von Salzy tudzie kontynuatora jego dziea, Fryderyka
IHohenzollerna, ktry zamieni ziemi dawnych Prusw wmatecznik
germaskiego prusactwa. Zainicjowao ono, jak wiadomo, rozbiory
IRzeczypospolitej ipotem tyranizowao ca Europ, wywoujc dwie
najbardziej krwawe wojny wiatowe.
Wtym kontekcie zasuguje nauwage list, jaki skreli doSa-
womira Klec-Pilewskiego Manfred G. Kaireit (Kairaitis), nota bene
zamieszkay wNiemczech znany dziaacz wsplnoty pruskiej, ktra
podrugiej wojnie wiatowej bya deportowana zziemi swoich praoj-
cw bd te zmuszona dojej opuszczenia. Ot zkorespondencji tej
dowiadujemy si, erodowisko topodjo decyzj pooeniu kresu
wszelkim kontaktom zZiomkostwem Prus Wschodnich, wadzami
Republiki Federalnej Niemiec oraz politykami niemieckimi, albo-
wiem bezuyteczne jest, abymy my, potomkowie Prus, marnowali
natonasz bezcenny czas, ktrego ju nie mamy. Idalej: My, Prusai,
jestemy wstanie wybaczy wszystko, conam oni uczynili wprzeszo-
ci, azwaszcza wlatach 1947-1952, ale nie zapomnimy otym nigdy
() My, Prusai, jako mniejszo, domagamy si midzynarodowej
ochrony naszych praw etnicznych, jzykowych ireligijnych, ktrych
odmawia nam resort spraw wewntrznych RFN, posugujc si argu-
mentacj rwnie gupi jak ibezsensown!!! Prawa takie s zagwa-
rantowane przez prawo midzynarodowe stojce nastray podsta-
wowego prawa czowieka ijako takie wchodz wzakres wsppracy
midzynarodowej wszystkich krajw europejskich.
Wobec powyszego wykorzystywanie uzurpowanej nazwy Prus
dopromowania niemieckich stricte interesw politycznych, wtym
193
zwaszcza roszcze, zjakimi wystpuje wobec Polski tzw. Powiernictwo
Pruskie, jest dziaaniem cakowicie bezprawnym isprzecznym zdu-
chem praworzdnej podobno Unii Europejskiej naduyciem.
Wracajc dohistorii najnowszej przyzna naley, eokresu komu-
nistycznego rzeczywicie trzeba si wstydzi, ale zpowodu, oktrym
pisaa w1992 roku w Gazecie Wyborczej Jolanta Zarembina: Jeszcze
w1830 r. popolsku mwio 97 proc. Mazurw, w1870 r. 79 proc.,
w1895 r. 53 proc. W1945 r. mieszkao wPolsce 100 tys. Mazu-
rw. Dzi pozostay niespena cztery tysice, 99 proc. Mazurw yje
wNiemczech.
Jest toefekt niejednej zreszt zbrodni czerwonych, wtym przypadku
zbrodni natury etnicznej. Tooni wygnali Mazurw zPolski zaab.
Jolanta Zarembina pisaa dalej: Przewonicy zKrutyni nazywaj sie-
bie sztakerami (niem. der Stecken kij). Wo Niemcw porzece,
pchajc odzie pod prd dugimi kijami () Dla nich kada wycieczka
toya zota kilkadziesit osb doprzewiezienia. Zagodzin pywa-
nia zpicioma osobami bior 25 marek. Gocie nadce gono roz-
mawiaj. Heil Hitler! krzycz donich zbrzegu polskie dzieci.
Dzieciom tym poniekd dorwnuj swym poziomem doroli, wyka-
zujc wiksze zainteresowanie Adolfem Hitlerem ijego Wilczym sza-
cem wGieroy nili Mikoajem Kopernikiem iFromborkiem.
Obecno polskoci naterenie Prus wlatach midzywojennych do-
kumentowa Melchior Wakowicz, przemierzajc ich dawne ziemie
tropami Smtka icofajc si wodleg przeszo:
Olsztyn serce Warmii. Warmii nalecej doPolski faktycznie Ryc. 54 Grodzisko wKajkowie, gmina Ostrda.
odbitwy pod Grunwaldem, aformalnie od1466 r., odpokoju toru- Archeologia wlokalnym wydaniu awirowisko przy okazji.
skiego, a dopierwszego rozbioru () Przecie Warmiacy iostrdzia-
nie tonajdawniejsi kolonici polscy, zziemi Dobrzyskiej przybyli ()
Zielona jest taWarmia. Zalesiona, wzgrzysta. Spjrzmy namapk
historyczn. Niemcy zezgroz powiadaj, eWarmia miaa ksztat sie-
kiery, wiszcej nad Prusami Wschodnimi. Ale przecie nie mytojej te
ksztaty nadalimy, tylko ukad Krzyakw zwasnym biskupem, kt-
remu zwyczajem redniowiecznym, oddano trzeci cz ziem dopro-
fitowania, wydzielonych wtak oto figur.
Aebiskupi nie bardzo chcieli zaKrzyakw si zastawia,
enapotrzeb grunwaldzk caa Warmia wystawia zaledwo 100 ludzi,
eodGrunwaldu a porozbiory wypowiedziaa si itrwaa zaPolsk
wic zostaa krajem katolickim.
Od czasw Wakowicza, ktry zdemitologizowa dokonania SS
Ahnenerbe, to i owo si zmienio, ale wiele na to wskazuje, e po
Warmii i Mazurach nadal hula sobie Smtek i to z tym samym pasz-
portem niemieckim.
194 195
Acozinteresujcymi nas Prusami?
K
sika, doktrej Pastwo zechcielicie askawie zajrze, powstaa
zinicjatywy Sawomira Klec-Pilewskiego. Nie posiada ona jednak
walorw rozprawy naukowej. Jest natomiast prb podania te-
matu wformie moliwie popularnej imajcej nacelu zainteresowa-
nie Prusami tych wszystkich, ktrych bawi wdrwki pomniej czy
bardziej odlegych peryferiach historii. Ale nie tylko ozabaw tutaj
chodzi, albowiem echa oddalonej, zdawaoby si, wczasie kwestii pru-
skiej, jeli tak tomona nazwa, powracaj uparcie dowspczesnoci.
Wyrazem tego jest naprzykad operujce zaOdr iskrajnie wrogie
nam, Polakom, Powiernictwo Pruskie nawizujce nie tyle doPrusw,
ktrym przewodzi walczcy zKrzyakami Herkus Monte zplemienia
Natangw, ile doPrusakw spod znaku Ottona Bismarcka iHermanna
Goeringa.
Warto przeto pochyli si nad tragiczn sag szczepu Prusw poto,
byzgodnie zmaksym historia est magistra vitae dostrzec relacje
przyczynowo-skutkowe teraniejszoci zprzeszoci, wktrej kszta-
towaniu mieli swj walny cho nie zawsze chlubny, roztropny iprze-
mylany udzia nasi praojcowie.
Ale wobec Prusw zawinili nie tylko ich bezporedni pogromcy.
Polska te nie jest bez winy wobec niedobitkw ocalaych zpogromu,
ktrzy potem garnli si doRzeczypospolitej iczstokro oddawali
jej wielkie przysugi, anie doczekali si stosownej wdzicznoci. Dzi
iNiemcy, iPolacy chowaj gow wpiasek inie sta ich nawet nawy-
stawienie pomnika, ktry przypominaby, ekiedy istnia taki lud
pisze zgorycz Sawomir Klec-Pilewski.
No c... Niemcy kieruj si zasad, wedug ktrej kat nie zwyk
stawia pomnika swoim ofiarom. Jak natomiast zasad kieruj si Po-
lacy, chylc kark przed politycznymi spadkobiercami kata?
196
XV. BIBLIOGRAFIA
Stanisaw Achremczyk, Historia Warmii iMazur, Olsztyn 1997;
Stanisaw Arnold, Wadysaw Kurkiewicz, Adam Tatomir, Wiesaw
urawski, Dzieje wiata. Chronologiczny przegld waniejszych
wydarze. Wydanie czwarte poszerzone, Warszawa 1990;
Kazimierz Acik, Owojskowoci Prusw wV-XIII wieku, Olsztyn 1968;
Marian Bartkowiak, Towarzystwo Jaszczurcze wlatach 1397-1437,
Toru 1948;
Grzegorz Biauski, Emigracja Prusw wXI-XIV wieku. Pruthenia,
tom III, Olsztyn 2008;
Grzegorz Biauski, Ozasiedleniu ziemi lubawskiej, Pruthenia, tom IV,
Olsztyn 2008;
Grzegorz Biauski, Wiesaw Leszek Zbek, Bernard Klec-Pilewski,
Sawomir Klec-Pilewski, Pilewscy. Saga ostatniego rodu wielkich
Prusw, Warszawa 2004;
Grzegorz Biauski, Rd Prusa Kleca, Malbork 2006;
Grzegorz Biauski, Rd Wajsylewiczw. Fragment zdziejw pruskiej
emigracji, Pruthenia, tom II, Olsztyn 2006;
Grzegorz Biauski, Stan bada historycznych nad dziejami Prusw
po1945 roku, Pruthenia, tom I, Olsztyn 2006;
Mieczysaw Bielski, Waldemar Rezmer, Bitwy naPomorzu 1109-1945,
Gdask 1993;
Marian Biskup, Gerard Labuda, Dzieje Zakonu Krzyackiego
wPrusach, Gdask 1986;
Marian Biskup, Trzynastoletnia Wojna zZakonem Krzyackim
1454-1466, Warszawa 1967;
Jadwiga Chwalibiska, Rd Prusw wwiekach rednich, Toru 1948;
Norman Davies, Zaginione krlestwa, Krakw 2010;
Jan Engelgard, Wyprawa doPrusiech (1), Myl Polska,
20 wrzenia 2009;
Bernt Engelmann, Prusy, kraj nieograniczonych moliwoci,
Pozna 1984;
Adam Fischer, Etnografia dawnych Prusw, Gdynia 1937;
Iben Fonnesberg-Schmidt, Papiee ikrucjaty batyckie 1147-1254,
Warszawa 2007;
197
 Karol Grski, Dzieje Malborka, Gdask 1973;
Karol Grski, Problemy chrystianizacji wPrusach, Inflantach
inaLitwie, Komunikaty Mazursko-Warmiskie, 1982, nr 3 (157);
Marianna Grynia, Wypdzeni. Lager in Konstantinow, Warszawa 2011;
Sawomir Klec-Pilewski, Prusowie. Dzieje igenealogia,
strona internetowa (www.prusowie.pl);
Sawomir Klec-Pilewski, Prusy. Dzieje. Kultura. Genealogia,
strona internetowa (www.prusowie.pl);
Marceli Kosman, Zanik pogastwa wPrusach, Komunikaty
Mazursko-Warmiskie1976, nr 1 (131);
Izabela Lewandowska, Dawne inowe konkursy oPrusach, Pruthenia,
tom III, Olsztyn 2008;
Jerzy M. apo, Cowaciwie wiemy opruskich babach kamiennych?.
Pruthenia, tom II, Olsztyn 2006;
Henryk owmiaski, Prusy-Litwa-Krzyacy, Warszawa 1989;
Julian Antoni ukaszkiewicz, Towarzystwo Jaszczurcze. Grudzidz 1927;
Kazimierz Madela, Jak Prusowie wytwarzali zimno?, Pruthenia, tom I,
Olsztyn 2006;
Jerzy Necio, Rycerz Herkus Monte Wdz Natangw,
Lidzbark Warmiski 2000;
Andrzej Nowakowski, Owojskach Zakonu Szpitala Najwitszej
Marii Panny Domu Niemieckiego wJerozolimie zwanego Krzyackim,
Olsztyn 1988;
ucja Okulicz-Kozaryn, ycie codzienne Prusw iJawigw
wwiekach rednich (IX-XII), Warszawa 1983;
Oznaczeniu Prus dawnych przez Daniela Szulca, Warszawa 1846;
Marek Pacholec, Sprawozdanie zkonferencji naukowej Pruskie baby
kamienne. Fenomen kulturowy czy europejska codzienno?,
Pruthenia, tom III, Olsztyn 2008;
Letas Palmaitis, Lingwistyczne podstawy odtworzenia jzyka pruskiego,
Pruthenia, tom II, Olsztyn 2006
Piotr zDusburga, Kronika Ziemi Pruskiej, Toru 2004;
Jan Powierski, Wybuch II powstania pruskiego astosunki midzy
Zakonem Krzyackim iksitami polskimi (1260-1261),
Komunikaty Warmisko-Mazurskie, 1980. nr 3 (149);
Andrzej Radzimiski, Chrystianizacja iewangelizacja Prusw, Toru 2008;
Dariusz Adam Sikorski, Opozycji prawnej kobiety pruskiej
(Seweryn Szczepaski), Pruthenia, tom III, Olsztyn 2008;
Jerzy Strzelczyk, Zapomniane narody Europy, Wrocaw 2009;
Agnieszka iRobert Sypkowie, Krzyacy, Warszawa, bez daty;
Max Toeppen, Historia Mazur. Przyczynek dodziejw krainy ikultury
pruskiej, Olsztyn 1998;
198
Mariusz Trba, Lech Bielski, Poczet krlw iksit polskich.
Bielsko- Biaa, bez daty;
Cezary Tryk, Czy Prusowie znali owy zsokoami przed przybyciem
zakonu krzyackiego?, Pruthenia, tom II, Olsztyn 2006;
William Urban, Krzyacy. Historia dziaa militarnych, Warszawa, 2005;
Melchior Wakowicz, Natropach Smtka, Warszawa l958;
Jolanta Zarembina, Pamitka znad Krutyni, Gazeta Wyborcza,
1 padziernika 1992;
Jadwiga yliska, Spotkania podrugiej stronie lustra, Warszawa 1986.
SPIS ILUSTRACJI IMAP
Rycina 1, 8 Mirosaw i. Hoffmann rda dokultury iosadnictwa
poudniowo-wschodniej strefy nadbatyckiej wItysicleciu p.n.e.
Olsztyn 1999;
Rycina 2, 28, 35 ucja Okulicz-Kozaryn ycie codzienne Prusw
iJawigw Warszawa 1983;
Rycina. 6, 7, 14, 15, 21, 27, Harthnoch;
Rycina 9, 10 Zygmunt Gloger Encyklopedia staropolska;
Rycina 11, 12, 13, 16, 17, 18, 19, 22, 23, 24, 29, 45 Batowie plnocni
ssiedzi Sowian. Wystawa zezbiorw polskich, Warszawa 1981;
Rycina 20 Prof.ucja Okulicz-Kozaryn Dzieje Prus;
Rycina 3, 4, 26, 30, 32, 47, 48. ANDRIOLLI wsztuce iyciu spoecznym
Warszawa 1904;
Rycina 5, 38, 39, 40, 42, 44 Album Jubileuszowy. GRUNWALD
Jasaw zBratkowa Pozna 1910;
Rycina 25 Prusowie-dzieje ikultura Ludu batyjskiego
wykona R. Kobierski Fot. St. Fitak;
Rycina 31, 33, 34, 52 Prywatna kolekcja;
Rycina 36, 41, 43, 50, 51 Grunwald 550 lat chway
Opr. J. S. Kopczewski iM. Siuchniski Warszawa 1960;
Rycina 37 Niepospolity rd Kossakw Kazimierz Olszaski
Krakw 1994;
Rycina 46, 49 Grunwald 15. Lipca 1410 Dr. Aleksander Czoowski,
Lww 1910;
Rycina 53 Pacifica Terra Katalog wystawy. Muzeum Zamkowe
wMalborku 2004. Fotografia wyk. Lech Okoski;
199
 Rycina 54 Fotografia wyk. Robert Klimek;
Mapa 1 Batowie pnocni ssiedzi Sowian Wystawa zezbiorw
polskich, Warszawa 1981;
Mapa 2, 6, Warmia iMazury zarys dziejw Olsztyn 1985;
Mapa 3 Prusowie-dzieje ikultura ludu batyjskiego
Wystawa Gdask 1997 Handel wEuropie Pnocnej wIX w.
Mapa opr. A. Bitner-Wrblewska;
Mapa 4 Grunwald 550 lat chway Opr. J.S. Kopczewski
iM. Siuchniski Warszawa 1960;
Mapa 5 Prof, ucja Okulicz-Kozaryn Dzieje Prus;
Mapa 7 Prywatna kolekcja;
Tablica 1, 2, 3 Ksiniczka gocka zWeklic
katalog wystawowy Malbork 2005.
200
SPIS TRECI
I. PRZYBYSZE ZODLEGEJ PRZESZOCI
lady prowadz nad Wog iDniepr ............................................................. 11
Etnicznej materii pomieszanie .......................................................................... 14
Elektrum, czyli zoto Pnocy .......................................................................... 16
Bruzi, Burus, Pruzzi, Prusowie ......................................................................... 18
II. SIA RODZINY IKULT PRZYRODY
Midzy matriarchatem iwieloestwem ..................................................... 21
Moni, wolni iniewolnicy ................................................................................... 25
Przyroda naotarzu dawnych Prusw .......................................................... 28
III. PRUSKI DZIE JAK CO DZIE
ycie pod somian strzech ............................................................................. 37
Praca wpolu, lesie iwzagrodzie .................................................................... 41
Biesiada namod prusk .................................................................................. 46
IV. POTRZEBY NATURY WYSZEJ
Nie strj zdobi Prusa ........................................................................................... 50
Obrzdy izwyczaj ludu pruskiego .................................................................. 53
Ulotne piewy iposgi kamienne ................................................................... 57
V. DZIELNO WBOJU ISABO WPOLITYCE
Kontakty zszerszym wiatem ........................................................................... 62
Obrona, odwet iznw obrona .......................................................................... 66
Spniony wit pruskiej monarchii ................................................................ 69
VI. TRUDNE SSIEDZTWO ZPASTWEM POLAN
Jeli oPrusach, totylko negatywnie .............................................................. 71
Druga strona pruskiego medalu ...................................................................... 74
Krzy by jednak przed mieczem ................................................................... 80
VII. ZAPROSZENIE DO PODBOJU
Zziemi wgierskiej dopolskiej ....................................................................... 84
Prusowie wci nalinii strzau ......................................................................... 90
Historyczny bd Konrada Mazowieckiego ................................................ 94
Tron iotarz przeciw Prusom .......................................................................... 98
201
VIII.DRANG NACH PREUSSEN
P wieku krzyackiego ludobjstwa .......................................................... 101
Krucjata wedug Piotra zDusburga ............................................................ 107
Konkwistadorzy epoki redniowiecza .......................................................... 114

IX. CHRYSTIANIZACJA WWERSJI GERMASKIEJ

Wicej profanum ni sacrum ........................................................................ 119 ANEKS
Walka zpogastwem ineofitami .................................................................. 123
Pozwlcie Prusom pozosta Prusami ...................................................... 126
Skorowidz nazwisk rodw piecztujcych si herbami Prus I, II
X. BUNT PRZECIW KRZYACKIEJ NIEWOLI iIII sporzdzony napodstawie opracowania Roberta Kosteckiego
Rzdz, Pokarvis, Krucken iinne pruskie wiktorie ............................... 129 iuzupeniony nazwiskami zHerbarza Chrzskiego z1821 roku
Herkus Monte, czyli pruski Konrad Wallenrod ..................................... 137 oraz zestudium Jadwigi Chwalibiskiej Rd Prusa
Podzwonne dla ludu pruskiego ...................................................................... 142

XI. RYSY IPKNICIA NA ZAKONNYM PANCERZU HERB PRUS I

Rycerstwo zjaszczurk wherbie .................................................................. 146 Piecztuj si, (odm. b, d)
Prusowie byli napolach Grunwaldu ............................................................ 149
Zwizek Pruski patrzy naKoron .............................................................. 157

XII. POLITYCZNY FENOMEN PRUSACTWA

Speniony testament Hermanna von Salzy ............................................... 161
Korona krlewska dla Hohenzollernw .................................................... 164
Marszowy krok pruskiego militaryzmu ..................................................... 166
Konrad Adenauer by bliski prawdy ............................................................ 171

XIII. GDZIE JESTECIE, PRUSAI?

Migracja wcztery strony wiata ..................................................................... 176
Polacy zpruskim rodowodem ........................................................................ 181 1. Albrychowicz, Litwa
Wars prusiskan znaczy jzyk pruski .......................................................... 187 2. Andrzejewski, gn. Andrzejw, woj. mazowieckie, herb odm.
3. Badowski
XIV. POST SCRIPTUM ............................................................................. 191 4. Balowicz
5. Bednarski, gn. Bednarw, woj. ruskie
XV. BIBLIOGRAFIA ................................................................................... 197 6. Berenicki, woj. podlaskie
7. Biaochowski, gn. Biaochowo, woj. chemiskie
SPIS ILUSTRACJI IMAP........................................................................... 199 8. Biaoszewski vel Biayszewski
9. Biedrzych
SPIS TRECI ................................................................................................. 201 10. Biesiadecki vel Biesiadowski
11. Biestrzykowski, gn. Biestrzykowice, woj. sieradzkie
ANEKS ............................................................................................................. 203 12. Bluszczyski
13. Bogusawski, Bogusawice, woj. czyckie
14. Bogurski
202 203
15. Bolczki 56. Falcki
16. Boniecki 57. Fastowicz
17. Bokowski, woj. kijowskie 58. Frankowski, gn. Franki, woj. podlaskie
18. Borowski, gn. Borowo, woj. mazowieckie 59. Frycowski
19. Brzeski 60. Frykowski
20. Brzeziski wymienieni pod h. Prus 3 61. Gaecki, Gaki, woj. mazowieckie
21. Brzyski vel Brzeski, Prusy 62. Garlicki, gn. Garlica, woj. krakowskie
22. Bugajski 63. Gawowicki
23. Butwiowicz vel Butwi 64. Gbicki, woj. krakowskie
24. Bystro 65. Gadkowski vel Gadowski
25. Bystram 66. Gowacki, gn. Gowaczewice, woj. sieradzkie
26. Budka vel Budek 67. Guszyski
27. Chladowski 68. Goy vel Goly
28. Chocewicz 69. Gnida
29. Chodasiewicz vel Chodaszewicz 70. Gniewiewski, gn. Gniewiewice, woj. mazowieckie
30. Chomtowski, gn. Chomtowo, woj. mazowieckie 71. Gonowski
31. Chwakowski, gn. Chwakowo, woj. krakowskie 72. Gorski vel Grski
32. Chrzanowski, gn. Chrzanowo, woj. mazowieckie 73. Gostyski
33. Chrzczonowski 74. Goworowski, gn. Goworowo, woj. mazowieckie
34. Cianowski, Cianowice, woj. krakowskie 75. Grny
35. Cigliski 76. Grski, gn. Grskie Poniky Stok, woj. mazowieckie
36. Cieszym 77. Grochowarski vel Grochowalski, gn. Grochowarsko,
37. Cieszymowski woj. mazowieckie
38. Cygaski, gn. Cygany, woj. czyckie 78. Grodecki, gn. Grdek, woj. krakowskie
39. Cytowicz, powiat lidzki 79. Grot (poch odWieczfiskich), gn. Grotki, woj. mazowieckie
40. Czaczkowski, gn. Czaczki, woj. podlaskie, herb odm. 80. Grzymisawski, gn. Grzymisawice, woj. poznaskie
41. Czarnecki 81. Grzymuktowski
42. Dbrowski (jednego poch zFrankowskimi), gn. Dbrowa, 82. Guda
woj. podlaskie 83. Gumowski, woj. sandomirskie
43. Dugojewski, gn. Dugojewo, woj. sandomirskie 84. Gunicki, gn. Gunice, woj. kaliskie
44. Dobrocieski, gn. Dobrociesz, woj. krakowskie 85. Gurkowski, piotrkowski
45. Dobraczyski 86. Hladowicki, Litwa
46. Domat 87. Hurba
47. Dorohiski 88. Hurkowski, woj. kijowskie
48. Drogot 89. Husarzewski, nob 1676, herb odm.
49. Drotkiewicz, Litwa, herb odm. 90. Irenkowski
50. Drozdowski, gn. Drozdy, woj. mazowieckie 91. Isajkowski-Domat vel Izaykowski, gn. Isajki, woj. kijowskie,
51. Druszkowski, gn. Druszkw, woj. krakowskie herb odm.
52. Dworski, woj. Chemiskie 92. Izenkowski
53. Dymitrowski, gn. Dymitrw, woj. krakowskie 93. Jabonowski (poch odKrzyewskich), gn. Jabonowo,
54. Dzierliski woj. podlaskie
55. Dzierek, woj. krakowskie, woj. mazowieckie 94. Jaboszewski
204 205
95. Jakowicki 136. Krasnowiecki
96. Janowski, gn. Janowo, woj. mazowieckie 137. Krpiski, gn. Krpna, woj. krakowskie
97. Jaras 138. Krzyszkowski, woj. krakowskie
98. Jaroszewicz-Kwaczyski, woj. witebskie 139. Krzywokulski
99. Jaszczewski 140. Krzyakowski
100. Jerzmanowski, gn. Jerzmanowice, woj. krakowskie 141. Krzyanowski
101. Jeewski vel Jeowski (poch odKrakowiaskich), gn. Jeewice, 142. Krzyewski, gn. Krzyewo, woj. podlaskie
woj. mazowieckie 143. Kumelski, woj. podlaskie
102. Juchna 144. Kurczyski
103. Juchnowski, woj. podolskie 145. Kurowicki, gn. Kurowice, woj. podlaskie
104. Julewski, woj. mazowieckie 146. Kwaczyski
105. Jurecki 147. Kyczyski, gn. Kicznia, woj. krakowskie
106. Kaczkowski, gn. Kaczkowice, woj. krakowskie 148. Lechowiec
107. Kamiski 149. Lisicki, gn. Lisice, woj. rawskie
108. Kamocki, gn. Kamocin, woj. sieradzkie 150. Lisowski, woj. krakowskie, herb odm.
109. Kepsz 151. Lubiatowski
110. Kierdwanowski, gn. Kierdwanowice, woj. podolskie 152. aski, gn. a-Toczyowo, woj. mazowieckie
111. Kiwalski 153. aszkowski
112. Klecki, woj. pomorski 154. atkiewicz vel atkowicz
113. Klicki, gn. Klicz, woj. Mazowiecki 155. atyski
114. Kliczkowski, gn. Kliczkowy, woj. mazowieckie 156. cki (poch odJerzmanowskich), gn. ki, woj. krakowskie
115. Kliks 157. ka
116. Klimuntowski 158. tkiewicz, gn. tka, woj. krakowskie
117. Klobar, gn. Minery-Klobara, woj. sandomierskie, nob 1552 159. ososiski, gn. ososina, woj. krakowskie
118. Kobierski, gn. Kobierzyn, woj. sandomirskie 160. unkiewicz, gn. unkiewskie, Litwa
119. Kobiewski 161. Maciski, woj. poznaskie
120. Kobyliski, gn. Kobylin, woj. podlaskie 162. Markold
121. Koomyjski, gn. Koomyja, woj. podlaskie 163. Michalczewski, gn. Michalczowa, woj. krakowskie
122. Komorowski 164. Michalewicz
123. Kondracki, gn. Kondradziec, woj. pockie 165. Mierzwiski
124. Korcicki 166. Mikowski, gn. Mikowa Wielka, nob. 1782, herb odm.
125. Koronacki 167. Miszewski
126. Kordek 168. Mitkiewicz, gn. Mitkaycie, mud
127. Korgowd 169. Mniszewski, gn. Mniska Wie, woj. rawskie
128. Korowicki 170. Mocarski
129. Kotulski 171. Mokrzewski
130. Korulski 172. Monasterski
131. Korycki, gn. Korytnica, woj. mazowieckie 173. Morelowski, gn. Morele, woj. rawskie
132. Kowalewski, gn. Kowalw, woj. mazowieckie 174. Motowido, Litwa
133. Koliski 175. Mroczek, gn. Mroczkowo, woj. mazowieckie
134. Kniazioucki 176. Mruk
135. Krasnosielski, gn. Krasnosielce, woj. bracawskie 177. Mcichowski
206 207
178. Myk 220. Pikuz
179. Nadolski 221. Piotrowski, gn. Piotrowice, woj. krakowskie
180. Nejman 222. Piotuch
181. Niedziakowski 223. Piszczaski, herb odm.
182. Niedziski 224. Piszczatowski
183. Nidziski, gn. Nidzino, woj. mazowieckie 225. Plich
184. Niedzielski, woj. sieradzkie 226. Pliski
185. Nielepiec, gn. Nielepice, woj. krakowskie 227. Pocki
186. Nielipowicz 228. Poniaski
187. Niemczynowicz 229. Ponka
188. Niemczynowski 230. Ponowski
189. Niewiadomski-Piotuch, gn. Niewiadoma, woj. podlaskie, 231. Poski, gn. Ponki, woj. podlaskie
190. Noniewicz, powiat lidzki 232. Poski
191. Noreyko 233. Powski
192. Nosakowski vel Nossakowski 234. Podleski, gn. Podlesie, woj. rawskie
193. Obrycki, gn. Obryte, woj. mazowieckie 235. Polkowski vel Polikowski
194. Ogilba 236. Poomski
195. Ogrodzieski, gn. Ogrodzieniec, woj. mazowieckie 237. Porbiski
196. Onacz 238. Potoczyski
197. Mayno vel Maynota 239. Powsiski, gn. Powsinek, woj. mazowieckie
198. Opacki (poch odPowsiskich), gn. Opacz Wielki, 240. Prus vel Pruss
199. Opalenicki vel Opalenicki 241. Prusakowski
200. Opolski, gn. Opole, woj. lubelskie 242. Prusewicz
201. Oro 243. Pruskowski
202. Ormiski vel Ormieski 244. Pruszanowski
203. Orze 245. Pruszewski
204. Orzest 246. Przechodzki
205. Orzypies 247. Przechowski
206. Ordyowski 248. Przewocki, Przewoka, woj. podlaskie
207. Ossowski, gn. Ossowo, woj. pomorskie 249. Przewski, woj. mazowieckie
208. Ostrowski, gn. Ostrw, woj. sieradzkie 250. Przedziecki, gn. Przezdziecko, woj. mazowieckie
209. Otocki, gn. Otocznia, woj. pockie 251. Puryszka vel Puryszko
210. Otto 252. Purzycki
211. Padkowski vel Patkowski, gn. Padkowice, woj. podlaskie 253. Puzyrowicz
212. Pajewski, gn. Pajewo, woj. mazowieckie 254. Raciborowski, gn. Raciborowice, woj. krakowskie
213. Pakosz 255. Raczkowski, gn. Raczykowo, woj. mazowieckie
214. Patocki, Kauszyno-Patok, woj. mazowieckie 256. Radecki, herb odm.
215. Pawski-Skarga, herb odm. 257. Radwaski, gn. Radwanowice, woj. krakowskie
216. Pecner 258. Radzitkowski, gn. Radzitkw, woj. sieradzkie
217. Petrusiewicz vel Petrusewicz 259. Radziecki, gn. Radzicin, woj. lubelskie
218. Petryczyn 260. Rakowski (poch odPowsiskich), gn. Rakowiec,
219. Pielgrzymowski, gn. Pielgrzymowice, woj. krakowskie 261. Raszpiski
208 209
262. Reszka 304. Swarocki (poch odSubickich), woj. rawskie
263. Reszkowski 305. Szamowski, gn. Szamowo, woj. sieradzkie
264. Reymer 306. Szarzyski
265. Robkowski 307. Szczepanowski, gn. Szczepanowo, woj. krakowskie
266. Rodowicz, gn. Rodowce, Litwa 308. Szczepeciski
267. Rodzianko 309. Szczycieski
268. Rokotowski, gn. Rokotw, woj. rawskie 310. Szorc
269. Rosochacki 311. Szumaczewski vel Szumaczowski, gn. Szumaczowo,
270. Ranka woj. krakowskie
271. Rubinkowski 312. Szepeciski vel Szepeczyski
272. Rudnicki, gn. Rudniki, woj. krakowskie 313. Szumaczewski vel Szumaczowski, gn. Szumaczowo,
273. Rudawski woj. krakowskie
274. Rudowski, gn. Rudowo, woj. mazowieckie 314. Szybalski
275. Rukaa vel Rukalicz 315. led
276. Ruwski 316. Slepczyc, Litwa
277. Rzeszek 317. lepikowski vel lepkowski
278. Rywocki 318. wider
279. Sas 319. wierczyski (poch odSubickich), gn. wierczyn,
280. Skotnicki woj. mazowieckie
281. Skarzeszowski, gn. Karzeszowo, woj. krakowskie 320. Tabaszowski, gn. Tabaszowa, woj. krakowskie
282. Skowron 321. Tolstecki vel Tostecki
283. Skowroski 322. Trbicki vel Trembecki vel Trembicki, gn. Trbki,
284. Skrodzki, gn. Skroda, woj. mazowieckie 323. Truskawki
285. Sawek 324. Trzpiski
286. Supski, gn. Supsk, woj., krakowskie 325. Turkowski
287. Smolikowski vel Smulikowski 326. Turzyski, herb odm.
288. Smorawski vel Szmorawski 327. Urbanowski
289. Snarowski vel Snorowski 328. Werecki
290. Sobiecki 329. Wieczorek
291. Sochaczewski 330. Wickowski, gn. Wicki, woj. sieradzkie
292. Spinek vel Spineczki 331. Wierzbicki, gn. Wierzbica, woj. krakowskie
293. Stefan 332. Wirzbita
294. Stpkowski, woj. pockie 333. Wiewirowski vel Wiewiorowski
295. Stradomski, gn. Stradomka, woj. krakowskie, herb odm. 334. Wilkoszowski
296. Strowski 335. Windyk vel Wittyg, gn. Windyki, woj. mazowieckie
297. Strzakowski 336. Wiskaa
298. Strzelecki (poch odDobrocieskich), gn. Strzelce, 337. Winiewski vel Winiowski, gn. Winiw, woj. lubelskie
299. Strzpiski vel Strzempiski, gn. Strzpi, woj. poznaskie 338. Wost
300. Studziski (poch odSubickich), gn. Studzieniec, 339. Wokulski
301. Studzieski 340. Woliski
302. Suszewski 341. Wolski, woj. krakowskie, herb odm.
303. Sudwa 342. Wokowiski
210 211
343. Wrzpski, gn. Wrzpia, woj. krakowski 10. Chomtowski, gn. Chomtowo, woj. mazowieckie
344. Wspinek 11. Damicki
345. Wysobocki 12. Danielecki (von Dammeke), gn. Dana, woj. pomorskie
346. Zadzimirski 13. Daniecki, gn. Danowo, woj. mazowieckie
347. Zagorowski, gn. Zagorowa, woj. krakowskie 14. Dawidowski, gn. Dawidw, woj. ruskie, herb odm.
348. Zajczek 15. Dbowski, gn. Dbowo, woj. ruskie
349. Zajczkowski, woj. Chemiskie 16. Duniewski
350. Zajkowski vel Zaykowski 17. Dowejko, powiat lidzki
351. Zaski (poch odSubickich), gn. Zae, woj. mazowieckie 18. Faszcz, gn. Faszczyce, woj. rawskie
352. Tarapaty 19. Faszczewski (poch odFaszczw), gn. Faszcze, woj. podlaskie
353. Zbierzyski vel Zbirzyski 20. Filonienko
354. Zdrodowski 21. Gsowski, gn. Gski, woj. mazowieckie; gn. Gswka,
355. Zegado vel egado woj. podlaskie
356. abka 22. Gulach
357. ochowski 23. Glinojecki vel Glinowiecki, gn. Glinojeck, woj. pockie
358. ukowski, gn. ukowo Wielkie, woj. pockie 24. Gloger ziemia omyska
359. urakowski vel Zurakowski, gn. uraki 25. Guchowski, gn. Guchwek, woj. rawskie
26. Guchowski-Gleich, gn. Guchowo, woj. chemiskie, herb odm.
27. Gob
28. Gociszowski
29. Grabowski
HERB PRUS II 30. Grochowalski, gn. Grochowalsk, woj. mazowieckie
31. Grodzieski, gn. Grodzie, woj. pockie
32. Grzybowski, gn. Grzybowo, woj. mazowieckie
33. Grzybiski, przyd Windeck (Windyk)
34. Gunthek
35. Jezierski, gn. Jezierzyce, woj. rawskie, herb odm.
36. Jeewski, gn. Jeewice, woj. mazowieckie
37. Kalnochwotski
38. Kamocki, gn. Kamocin, woj. sieradzkie
39. Kanafocki vel Kanafojski
40. Karniski, gn. Karniszyn, woj. pockie
1. Baworowski, gn. Baworw, woj. podolskie 41. Katlewski, gn. Katlewo, woj. chemiskie
2. Bawor 42. Kletni
3. Bdkowski vel Bandkowski (poch odWspinkw), 43. Klukowski, woj. sieradzkie
4. gn. Bdkowo, woj. sieradzkie 44. Kobyliski, gn. Kobylino-Pieniki, woj. podlaskie
5. Bielejewski 45. Kosiski, gn. Kosiny, woj. pockie
6. Bielowski, gn. Bieowice, woj. czyckie 46. Kostecki, gn. Kostki Mae, woj. sandomierskie
7. Blichowski (poch odSubickich), gn. Blichowo, woj. pockie 47. Koysza
8. Biayszewski (jednego poch zMiszewskimi), gn. Biayszewo, 48. Kuklinski
woj. pockie 49. Kula
9. Chopicki, gn. Chopice, woj. bezkie, herb odm. 50. Kulicz
212 213
51. Lisicki, gn. Lisice, woj. rawskie 90. witochowski, gn. witochowo, woj. mazowieckie
52. Lubecki vel ubecki (poch odPomiaskich), gn. ubki, 91. Tobaczyski
woj. pockie 92. Waanka vel Spytek
53. Lubiatowski, gn. Lubiatw, woj. sieradzkie, herb odm. aniewski 93. Wieczwiski, gn. Wieczwnia, woj. pockie
54. Makowski, gn. Makowo, woj. podlaskie 94. Wickowski
55. Maachowski, gn. Maochowo, woj. mazowieckie 95. Windacki, przyd Windak, gn. Windak, woj. chemiskie
56. Mikuowicz 96. Wodzyski, gn. Wodzyn May, woj. sieradzkie
57. Miszewski vel Misiewski (poch. odBiayszewskich), gn. Miszewo, 97. Woowski, gn. Woowa, woj. pockie
woj. pockie 98. Wspinek vel Spinek, woj. sieradzkie
58. Miszkiel 99. Zaborowski, gn. Zaborowo, woj. pockie
59. Mitarnowski 100. Zacharski, gn. Zacharza, woj. sieradzkie
60. Moszczyski (poch. odWspinkw), gn. Moszczenica, 101. Zglinicki, gn. Zglinice, woj. pockie
woj. sieradzkie 102. yrowski, gn. yrw, woj. mazowieckie
61. Mylcki
62. Nakwaski, gn. Nakwasin, woj. mazowieckie
63. Niewierski, gn. Niewierz, woj. inowrocawskie
64. Nowomiejski
65. Obrbski, gn. Obrb, woj. mazowieckie HERB PRUS III
66. Olszowski, gn. Olszowa, woj. czyckie, herb odm.
67. Osowiski vel Ossowiski, woj. podlaskie Piecztuj si (odm. b, e, f, g)
68. Orpinowski vel Orpiski
69. Orzeszkowski, woj. pockie
70. Petrellewicz
71. Pieniek
72. Pomiaski, gn. Pomiany, woj. brzesko-kujawskie
73. Preczkowski vel Prczkowski, woj. inowrocawskie
74. Pruski
75. Radomiski
76. Rogusawski
77. Rosoowski
78. Rudowski, gn. Rudowo-Prusy, woj. mazowieckie 1. Andrzejewski, herb odm.
79. Samicki, herb odm. 2. Augustowski
80. Segn.ic, nob 1669 3. Bacewicz, woj. kowieskie
81. Siodowski, gn. Siodkw, woj. sieradzkie 4. Balicki, potw. szlach 1512
82. Skotnicki (poch odWspinkw), gn. Skotniki, woj. sieradzkie 5. Bedycki, gn. Bedyki, woj. mazowieckie
83. Spytek 6. Biernacki
84. Strzemieczny, gn. Strzemieczno, woj. mazowieckie 7. Bissiski
85. Strzakowski 8. Blanck vel Blank, nob 1790
86. Stypiski 9. Bobrowski, gn. Bobrowce, woj. rawskie
87. Szczyciski (poch odMiszewskich), gn. Szczytno, woj. pocki 10. Bogdaski, gn. Bogdanowo, woj. mazowieckie
88. Szczutowski 11. Broszkowski, gn. Broszkowo, woj. mazowieckie
89. Suostowicz
214 215
12. Brzeziski (poch. odWspinkw), gn. Brzeziny, woj. sieradzkie 50. Krzemiski, gn. Krzemieniec, woj. ruskie
13. Byszewski, gn. Byszewice, woj. rawskie 51. Kublicki-Piotuch, gn. Kublice, Pomorze, herb odm.
14. Byszyski-Jakiel, gn. Byszyna, woj. mazowieckie 52. Kurowicki, gn. Kurowice, woj. podlaskie
15. Chomtowski, gn. Chomtowo, woj. pockie 53. Latyski vel atyski
16. Chrzanowski, gn. Chrzanowice, woj. sieradzkie 54. ankuna (poch. odomskich)
17. Czarnecki, gn. Czarnocin, woj. krakowskie, herb odm. 55. ankunicz
18. Czarowieski, gn. Czarowiany, woj. sieradzkie 56. azarz
19. Czyrski, powiat lidzki 57. omski vel omyski, gn. Stara oma, woj. mazowieckie
20. Dawidowski-Budzyna, gn. Dawidw, woj. krakowskie 58. osowski, gn. osewo, woj. mazowieckie
21. Duniewski (poch. odJarnutowskich), gn. Duniewo, 59. owczewski (poch. odNapirkowskich), gn. owczewo,
22. Dobrzyniecki vel Dobrzynicki, woj. mazowieckie woj. mazowieckie
23. Duchnicz 60. Magdaleski, gn. Magdaleniec, Prusy
24. Falcki (poch. odochowskich), gn. Falcin, woj. mazowieckie 61. Manowski (poch. odJeewskich), gn. Many, woj. mazowieckie
25. Glaznocki vel Gaznocki, gn. Glaznoty, woj. chemiskie, 62. Miski (poch. odGociaskich), gn. Misk, woj. mazowieckie
26. Guchowski, gn. Guchw, woj. mazowieckie 63. Mlcki (poch. odPowsiskich), gn. Mldz, woj. mazowieckie
27. Gociaski, gn. Gociaczyce, woj. mazowieckie 64. Mocki, woj. mazowieckie
28. Gociencki 65. Myski, gn. Mysk
29. Gociszewski, gn. Gocieszyce, woj. mazowieckie 66. Morozowicz
30. Gociewicz 67. Mroczek, gn. Mroczki, woj. podlaskie
31. Groblewski 68. Mroczkowski, gn. Mroczki-Kamionka, woj. podlaskie
32. Grzybowski 69. Mroziski
33. Jabonowski, gn. Jabonowo Brodnickie, woj. chemiskie, 70. Mrozowicki vel Mrozowski, gn. Mrozowice, woj. krakowskie
herb odm. 71. Nagolski
34. Jarnutowski vel Jarnutowski vel Jaruntowski 72. Napierkiewicz
(poch. od omskich), gn. Jarnuty, woj. mazowieckie 73. Napierka
35. Jaromirski (poch. odStuckich), gn. Jaromierz, Prusy 74. Napira
36. Jezierski, gn. Jeziorna, woj. mazowieckie 75. Napora
37. Karmanowski, gn. Karmanowice, woj. krakowskie 76. Napirkowski, gn. Napirki, woj. mazowieckie
38. Karmiski 77. Niedziakowski vel Niedzielski, gn. Niedziaki, woj. mazowieckie
39. Karniski vel Karniski (poch. odWieczwiskich), gn. Karniszyn, 78. Niewiski
40. Kobyliski, gn. Kobylino, woj. rawskie 79. Nogatski, gn. Nogat, woj. chemiskie, herb odm.
41. Kobylski 80. Ogrodziski vel Ogrodzieski, gn. Ogrodzieniec,
42. Kodzio 81. Ojrzanowski, gn. Ojrzanw, woj. mazowieckie
43. Kordzikowski 82. Okcki, gn. Okcie, woj. mazowieckie
44. Korewicki vel Korowicki 83. Opacki, gn. Opacz May, woj. mazowieckie
45. Kota 84. Ossowiski vel Osowiski, gn. Ossowno, woj. mazowiecki
46. Kowalewski, gn. Kowalewice, woj. sieradzkie 85. Petrulewicz
47. Krakowiaski (krewni Jeewskich), gn. Krakowiany, 86. Piottuch
woj. mazowieckie 87. Pirko vel Pirko
48. Kreczmar 88. Pisanka-Kodzie, gn. Pisanki, woj. podlaskie
49. Kruszewski (poch. odJeewskich), gn. Kruszewo, 89. Plewiski
woj. mazowieckie 90. Podleski vel Podlewski, woj. rawskie
216 217
91. Preuss 131. Zdziewoj.ski, woj. sandomierski
92. Prczkowski, gn. Prczki, woj. brzesko-kujawskie 132. Zglinicki, gn. Zglinice, woj. pockie
93. Prszewski, woj. rawskie 133. Zieliski vel Zieleski, gn. Zielonki, woj. pockie
94. Prusiecki, gn. Prusiecko, woj. sieradzkie 134. Zuchorski
95. Pruski, gn. Prusy, woj. chemiskie 135. ochowski vel uchowski, gn. ochowo, woj. pockie
96. Pruszkowski 136. ukowski, gn. ukowo, woj. pockie
97. Przechadzki
98. Przechalski
99. Puchalski
100. Puzewski Oprcz tego piecztuj si Prusem bez podania czy I, II lub III.
101. Pysznicki
102. Radomski, gn. Radomsko, herb odm. 1. Boski, woj bracawskie
103. Radulski (poch. odomskich), gn. Radule, woj. mazowieckie 2. Brzeaski
104. Rawski, gn. Rawa 3. Brzeziski
105. Rosochacki, gn. Rosochate-Nartuty, woj. mazowieckie 4. Budziszyski
106. Rozenbark 5. Chladowski
107. Rudkowski 6. Cianowski
108. Rudziski vel Rudzieski (poch. odGociaskich), gn. Rudno, 7. Cieszanowski
woj. mazowieckie 8. Czechowicz
109. Rywocki, gn. Rywociny, woj. pockie, herb odm. 9. Dominikowski
110. Rzeczkowski, gn. Rzeczkowo, woj. rawskie 10. Faciszewski
111. Rztkowski 11. Gazka
112. Sucki 12. Gedeyt
113. Sobor 13. Gmera
114. Strkowski (poch. odomskich), gn. Strkowo, 14. Gniewiski
woj. mazowieckie 15. Gorny
115. Stucki, gn. Studa, woj. chemiskie, herb odm. 16. Grabkowski, woj. sandomierskie
116. Studziski, gn. Studzianki, woj. rawskie 17. Grawda
117. Tomicki vel Tomikowski, Tomiki, woj. rawskie 18. Grochowarski
118. Tymiski (poch. odomskich), gn. Tymianka, woj. mazowieckie 19. Groszicz
119. Uciski, gn. Ucichy, woj. rawskie 20. Groszym
120. Wayski (poch. odJarnutowskich), Wayny, woj. pockie 21. Grot
121. Wichulski, gn. Wichulec Brodnicki, woj. chemiskie, herb odm. 22. Hurkowski
122. Wieczwiski vel Wiczfiski gn. Wieczwnia, woj. pockie 23. Janczewski
123. Wickowski 24. Jaroszewski
124. Wotowski 25. Jerzmanowski, gn. Jerzmanowo, Kujawy
125. Wrotnowski, gn. Wrotnw, woj. rawskie 26. Kadubek
126. Zaleski (poch. odOjrzanowskich), gn. Zalesie, woj. mazowieckie 27. Karmanowski
127. Zaski, gn. Zae, woj. mazowieckie 28. Kestorowicz
128. Zamieski (poch. odGociaskich), gn. Zamienie, 29. Klimuntowski
129. Zdrodowski, gn. Zdrody, woj. podlaskie 30. Kobiaka
130. Zdroikowski 31. Kodziell
218 219
32. Konarzewski 74. Rudawski vel Rudowski
33. Kociesza 75. Rudobielski
34. Kyeptha 76. Rzeszek
35. Latyski 77. Skornicz
36. Letauda 78. Siedlecki, woj. krakowskie
37. Lubiatowski 79. Sobor
38. Lubiech 80. Sochaczewski
39. abuna 81. Stary
40. abunicz 82. Stawski, gn. Staw, Wielkopolska
41. aski 83. Stpkowski
42. awski 84. Strowski
43. oniewski, gn. oniewo, woj. mazowieckie 85. Szamota
44. ubkowski 86. Szeliga
45. upka 87. Szepczyski
46. yssek 88. Szochowicz
47. Mayszyski 89. mietanka
48. Misw 90. winka
49. Mikoajewski 91. wiski
50. Mikowski 92. Tabor
51. Monastyrski 93. Trpka
52. Mroziski 94. Trzemesk
53. Mysowski 95. Tral
54. Nartua 96. Trycz vel Tracz
55. Niedzielski 97. Wag
56. Nyenat 98. Waga
57. Obrzdek 99. Warpun vel Warpona
58. Opaleniecki 100. Wierzbowski
59. Oprzdek 101. Wilkowujski
60. Patocki 102. Wilkoszowski
61. Pielgrzymowski 103. Wit
62. Pierzchaa 104. Wodyski
63. Pomiaski 105. Wysobocki
64. Pogorzelski, gn. Pogorzel, pow. drohicki 106. Zagrski, gn. Zagrzyce, woj. mazowieckie
65. Pokutyski 107. Zaleski
66. Pomianowski 108. Zdrodowski
67. Prusin 109. abka
68. Puchalski 110. egado (odRembiszewskich)
69. Pyech 111. elawski vel Zelawski
70. Rawita 112. erowski
71. Rembiszewski, gn. Rembiszewo, pow. poski, pniej omyski 113. ukowski
72. Rethuna
73. Rosolowski
220 221
 WYBITNI PRUSOWIE JEST ZIEMIA SZCZEGLNA
W PANTEONIE WIELKICH POLAKW PRUSY, WARMIA CZY MAZURY
TA SZCZEGLNA ZIEMIA WIELE IMION MA
TO NA NIEJ TOCZYY SI WIELKIE
KRWAWE WALKI
POD GRUNWALDEM
KRZYACKIE PASTWO POKONANO
WSPLNIE TEGO DOKONANO
WIELE SETEK LAT MINO
IBY TANNENBERG
TANNENBERG TO NIE BY REWAN
BO TAM NIEMCY POKONALI ROSJAN
NIE POLAKW LITWINW IMUDZINW
HISTORIA JEST NIEWDZICZNA
NIEKTRZY TYLKO WIEDZ,
E GRUNWALD TO NIE TANENBERG
DZIELI ICH PISET LAT
NIEMCY BDNIE TWIERDZ
E UDA IM SI REWAN
CI CO HISTORI TROCH ZNAJ
WIEDZ JAKA PRAWDA JEST
ALE LEPIEJ GOSI, E INACZEJ JEST
TAM POD TANENBERGIEM
POBILI SI ODWIECZNI
Mikoaj Kopernik Genera Jan Henryk Dbrowski POLAKW WROGOWIE
IWYKRWAWIALI SI
TAK DUGO DOPKI NIE UZNAJ NAS
EMY RWNI PORD RWNYCH
TAK DUGO BDZIEM OPR DAWA
DLA CHWAY INNYCH IDLA NAS
TA ZIEMIA NAUCZYA TEGO NAS
TYSIC LAT WTY
INA TYSIC LAT WPRZD
E ABY BY IY
TRZEBA TWARDYM BY
WALCZY IZWYCIA
JAK KOPERNIK WOLSZTYNIE
WIERNYM SYNEM SWOJEJ ZIEMI BY
JEGO CHWAA NIE PRZEMINIE
NIE MIN WIEK IKOLEJNY DRAMAT
DOPAD LUDZI IZIEMI T
TA WITA ZIEMIA POTRZEBUJE
ZROZUMIENIA IPOKOJU
DO JU NIENAWICI
WYSIEDLE IKRZYWD
fot. Wikipedia.org

fot. Wikipedia.org

CZAS NAUCZY SI WRAZ ZINNYMI

WSPLNIE Y
MONA PRZECIE PIKNIE RNI SI
ANIE TYLKO SI ZE SOB BI
Bolesaw Prus Maria Skodowska Curie
Wiesaw Kubiak Luty 2011

222 223
 LECH Z. NIEKRASZ
reporter ipublicysta,
jest autorem ponad 40
pozycji ksikowych.
Po studiach naUniwer-
sytecie Warszawskim,
ktry ukoczy uzysku-
jc dyplom magistra filo-
logii romaskiej, podj
prac wzawodzie dzien-
nikarskim. Tematem jego
fot. Tadeusz Zagodziski
kilku pierwszych ksiek
byo morze (Pmiskiem
przez Atlantyk; Wraki nawielkim holu; Ballada rodem zPacyfiku;
ycie wskali Beauforta; Pilot taczy naredzie iin.).

Pniej, wmiar poznawania wiata, publikowa reportae zEuropy,

Azji iAmeryki aciskiej (m.in. Gdzie Polska, gdzie Svalbard; Kraj
naprzekr naturze; Corridy wAlkmaar nie bdzie; Ziemia za-
draa wChimbote; Rewolucja wgeneralskim mundurze; Po-
dr zSyjamu doTajlandii; Wyskoczy doSingapuru).
Zczasem zaj si histori najnowsz (Czerwone ibrunatne; Dwaj
jedcy Apokalipsy. Stalin iHitler: biografia porwnawcza; Spr
ogrenadiera Schimka; Operacja Jedwabne. Mity ifakty iin.).
Wkocu zainteresowa si bliej tematem kultury (Chopin gra wdu-
szy japoskiej, Tropami antyku poGrecji). Wyda te trzy tomiki
fraszek satyrycznych (Gar insynuacji; Dwie garcie insynuacji;
Trzy garcie insynuacji).
Ksika Gdzie jestecie, Prsai? powstaa zinspiracji doskonaego
znawcy tematyki dawnych Prusw, in. Sawomira Klec-Pilewskiego.
224
 TABLICA 1
Wykopaliska z grobu ksinicki gockiej. Weklice II-III wiek n.e.

Otwarty grb

Fragment igy - brz

Paciorki-zoto
Klamerka esowata
zoto

Zapinka-srebro pozacane
Portrety cesarzy Marka Aureliusza i Luciusza Werusa
 TABLICA 2
Wykopaliska z grobu ksiniczki gockiej. Weklice II-III wiek n.e.

Zapinki bliniacze Zapinka kuszowata Bransolety mijowate

srebro srebro srebro

Kocioek skonie obiony Misa terrasigillata

brz glina

Pucharek typu scyphos Sprzczka do pasa

glina brz
Ryc. 16 Kolia z zawieszek i pacior-
kw.Brz, szko i bursztyn. I poowa
III wieku.

Ryc. 17 Napiernik z aurowymi

plakietkami. Brz, emalia czerwona.
III wiek.

Ryc. 18 Napiernik
z aurowymi plakietkami
i szpilami. Brz II-III wiek.

Ryc. 19 Szko zocone II-III wiek.

 TABLICA 3
Weklice wykopaliska z innych grobw. II-III wiek n.e.

Kolia bursztynowa

Kolia bursztynowa

Bransoletka sztabowa. Brz Bransoletka 2,5 zwwoju. Srebro

Bransoletka sztabowa Zapinki kapturowe

Brz Brz
 KAMIENIE NA SZANIEC
PAMICI PRUSKICH LUDW
Cae pokolenia pruskich wojownikw
Walczyy i giny w obronie swojej ziemi,
Wiary, rodziny i wasnej godnoci
Cho dugo odpr daway to ulegy
Pod naporem potnych najedcw
Koci bezimiennych obrocw
Le gdzie w ziemi bez grobu
Ich dusze bkaj si po polach, lasach i kach
I czekaj a kto, a wielu takich trzeba
Wydobdzie ich z niebytu historii
Jeli grobw brak
To musi by takie miejsce
Gdzie mona by zapali ognik wiecy
Na znak, e pamitamy
Usypmy kamienny szaniec pamici
Symboliczny grb z kamieni
I niech kady rzucony kamie bdzie miejscem
Schronienia duszy jednego rycerza bez grobu
Kady kto na szaniec pamici swj kamie rzuci
Na zawsze cz swojej duszy w nim zostawi
I poczony symbolicznie zostanie z tymi,
Ktrzy kiedy tu yli, walczyli i ginli
Pamita trzeba o tych, ktrzy przeminli
Bo jeli my o nich pamita bdziemy
To i o nas nastpne pokolenia
Pamita bd.
padziernik 2011 Wiesaw Kubiak