N a podstaw ie: G .

W ieczorkow ska-W ierzbiska

( 2 0 11) . P sychologiczne ograniczenia . 1

REAKCJE AFEKTYWNE

Spis treci
REAKCJE AFEKTYWNE .............................................................................................................................. 1
I. Rodzaje reakcji emocjonalnych............................................................................................................ 4
Emocje steniczne i asteniczne .................................................................................................... 5
Uczucia, odczucia i nastroje ....................................................................................................... 6
Emocje endo- i egzocentryczne .................................................................................................. 7
Opinie deskryptywne, oceny: ewaluatywne vs emocjonalne ...................................................... 7
II. Pobudzenie fizjologiczne...................................................................................................................... 9
Rola interpretacji pobudzenia fizjologicznego ........................................................................... 11
Efekt mylnej interpretacji pobudzenia ....................................................................................... 12
Zaraanie emocjami ................................................................................................................. 13
Efekt transferu pobudzenia ....................................................................................................... 16
Interpretacja odczu cielesnych ............................................................................................... 17
III. Afektywne atraktory asymetria pozytywno-negatywna ................................................................... 19
Inklinacja pozytywna ................................................................................................................. 19
Informacyjny efekt negatywnoci wiksze zainteresowanie zdarzeniami negatywnymi ...... 19
Afektywny efekt negatywnoci silniejsze reakcje na zdarzenia negatywne .......................... 20
IV. Dynamika reakcji emocjonalnych ................................................................................................. 24
Perseweracja ............................................................................................................................ 24
Efekt ekspozycji ........................................................................................................................ 24
Efekt nowoci ........................................................................................................................... 27
Efekt habituacji/adaptacji/przesytu............................................................................................ 28

Zastanwmy si, czym s uczucia i czy moemy je kontrolowa.

To, e jestemy wiadomi naszych uczu, nie oznacza jeszcze, e potrafimy je nazwa.
Czasem moemy dowiadcza paraliujcych atakw lku, cho przecie wiemy, e nie ma
si czego ba.
Wielu teoretykw spiera si o podstawowe definicje. Emocjom powicono tysice bada i setki
monografii1. Cel tego opracowania wymaga dokonania wielu uproszcze i selekcji.

Podstawowym zadaniem organizmu jest ustalenie znaczenia bodca, co zwizane jest z

potencjaln koniecznoci obrony i adaptacji.

Odpowied na pytanie: Czy to, co si dzieje, jest korzystne?

musi by udzielona byskawicznie i jest waniejsza
od odpowiedzi na pytanie: Co to jest?.

Napywajce informacje s nie tylko dekodowane (rozpoznawane), ale i

wartociowane holistycznie (bez zagbiania si w szczegy).
N a podstaw ie: G . W ieczorkow ska-W ierzbiska

( 2 0 11) . P sychologiczne ograniczenia . 2

W naszych reakcjach afektywnych moemy wyrni zarwno

nieuwiadamiane procesy elektrochemiczne (podkorowe) trwajce do 1/6 sekundy,
jak i duo duej trwajce i dostpne wiadomoci uczucia.

Reakcje afektywne2, mog powstawa na dwa sposoby:

wyprzedza wiadome rozpoznanie i ocen bodca (afekty proste),

nastpowa po wiadomej analizie bodca (afekty wtrne)

W obu przypadkach dochodzi do pobudzenia ciaa migdaowatego, ale w pierwszym

przypadku impulsy trafiaj tam drog doln na skrty, omijajc kor mzgow.

Ominicie kory mzgowej oznacza, e afekt jest nieuwiadomiony, ale ma/moe mie
bezporedni wpyw na zachowanie, poniewa ciao migdaowate ma poczenie np. z
ukadem wegetatywnym, obwodowym.

Pobudzenie efektorw moe pozwoli na reakcj, np. uchylenie si przed

nieoczekiwanym ciosem, w czasie krtszym ni wymagany dla uwiadomienia sobie
znaczenia bodca.

Zanim do naszej wiadomoci dotrze, co si dzieje, wartociujemy i reagujemy

(wegetatywnie, ekspresyjnie lub behawioralnie w postaci denia lub unikania).

Te pierwotne mechanizmy wartociowania s bardzo zawodne, bo niewiadome

rozpoznanie bodcw jest globalne/zgrubne i czsto mylne (moemy uchyli si przed
nieoczekiwanym cho podanym pocaunkiem).
N a podstaw ie: G . W ieczorkow ska-W ierzbiska

( 2 0 11) . P sychologiczne ograniczenia . 3

Reakcje fizjologiczne (droga dolna) mog by nieuwiadamiane, uczucia (droga grna) s

uwiadamiane zawsze.

Podaj przykady sytuacji, w ktrych Twoja reakcja bya afektem: (1) prostym; (2) wtrnym.

Cz afektw z drogi dolnej odzwierciedla si w wiadomoci w postaci emocji,

otrzymujemy sygna, ktry moe zapocztkowa wiadom aktywno.

Pobudzenie fizjologiczne w postaci automatycznej reakcji afektywnej odgrywa bardzo

wan rol w podejmowaniu decyzji. Analiza przypadkw pacjentw z uszkodzonym patem
czoowym, ktry kontroluje reakcje emocjonalne, pokazaa, e ich zdolnoci poznawcze s
nienaruszone, ale nie potrafi oni odrni odpowiednich i nieodpowiednich zachowa
spoecznych.

Reakcje afektywne s czerwonym wiatem informujcym nas, e dzieje si co

istotnego. Reakcja afektywna moe wyprzedza procesy poznawcze, o czym przekonuj nas
wyniki badania nazwanego przeze mnie RYZYKOWNA GRA3.

FILM

Uczestnicy badania (zdrowi oraz z uszkodzon czci mzgu odpowiedzialn za reakcje

emocjonalne) przed rozpoczciem gry w karty otrzymali polecenie, aby minimalizowa straty i
maksymalizowa nagrody. W czasie 100 rozda ich zadaniem byo wybranie karty z jednej z 4
talii. Po odwrceniu karty dowiadywali si, czy wie si ona z nagrod, czy kar pienin.
Wybr talii A lub B dawa wysokie wygrane, ale take wysokie straty. Wybieranie tych talii
prowadzio w duszej perspektywie do strat. Talia C i D dawaa mniejsze nagrody, ale take
mniejsze straty. Wybr tych talii prowadzi w duszej perspektywie do zysku. Uczestnicy byli
podczeni do aparatury mierzcej poziom pobudzenia przed wyborem kadej karty. Po 20
rozdaniach i po kadych 10 nastpnych badani byli proszeni o wypowied, jak postrzegaj gr i
jakich uywaj strategii. Jakie byy wyniki?
Po paru stratach (zazwyczaj po 10 rozdaniach) zdrowi badani zaczynali wykazywa
zwikszone pobudzenie, gdy sigali po kart z talii A lub B. Powiemy, e dowiadczali
antycypacyjnego pobudzenia, tak jakby oczekiwali kary. Zaczynali zmienia swoje preferencje
na korzy talii C i D, ale nawet przy 20 -rozdaniu nie zdawali sobie sprawy z rnicy midzy
taliami. Dopiero midzy 50 a 80 rozdaniem odkrywali regu i od tego momentu preferowali
dobre (C i D) talie. Pacjenci z uszkodzonymi czciami mzgu odpowiedzialnymi za reakcje
emocjonalne nigdy nie dowiadczali antycypacyjnego pobudzenia. Ich reakcja skrna nie
zmieniaa si, gdy wybierali kart ze zej talii. Nawet wtedy, gdy odkrywali, ktre talie s
bardziej korzystne, nadal dokonywali zych wyborw.
Wnioski: reakcja afektywna moe wyprzedza procesy poznawcze. Nieuwiadamiane
reakcje emocjonalne mog by bardzo przydatne. W sytuacji zagroenia (zagroenie na
N a podstaw ie: G . W ieczorkow ska-W ierzbiska

( 2 0 11) . P sychologiczne ograniczenia . 4

drodze, atakujcy nas chuligan) dziki automatycznej reakcji afektywnej moemy szybko
zareagowa zwikszy si mini, wyostrzy zmysy. A nasza wiadoma uwaga moe
si w tym czasie zaj szukaniem rozwizania (jak wyprowadzi samochd z polizgu,
unikn chuligana etc.). Jednake wszystkich tych, ktrzy po przeczytaniu wynikw badania
RYZYKOWNA GRA gotowi s zawierzy w podejmowaniu decyzji odczuciom pyncym z
ciaa (markerom somatycznym), zachcam do powstrzymania si z takim wnioskiem i
przeczytania wynikw kolejnych bada.

I. Rodzaje reakcji emocjonalnych

Przetwarzanie i przechowywanie znaczenia afektywnego podlega innym prawom ni
przetwarzanie informacji opisowych. Czsto pamitamy tylko to, e dany film nam si
podoba (ocena emocjonalna), nie mogc sobie przypomnie, co nam si w nim podobao
(opinia poznawcza). Podobnie zachowuj si pacjenci cierpicy na niemono
zapamitywania. Gdy badacz wita swoich pacjentw z zaburzeniami pamici uciskiem rki,
w ktrej ukrywa pinesk, to przy nastpnym spotkaniu pacjenci dotknici amnezj nie
rozpoznawali badacza, ani nie przypominali sobie poprzedniego z nim spotkania, ale
zdecydowanie unikali podawania mu rki, a na ich twarzach pojawia si grymas blu, gdy
wyciga on do w ich kierunku. Ostatnie badania4 pokazay dugotrwae utrzymywanie si
wzbudzonego filmem afektu u pacjentw cierpicych na amnezj, cho nie pamitali oni treci
filmu, a nawet tego, e film ogldali.
Ocena afektywna obiektu moe by sformuowana w sposb holistyczny na zasadzie
rozpoznawania wzorca: Lubi, bo lubi lub analityczny (kontrolowany), gdy kryterium
wartociowania s idee i ideay5. T pierwsz nazwiemy ocen emocjonaln, t drug
ocen ewaluatywn. Lubi to nie znaczy ocenia pozytywnie. Mona lubi sodycze i
jednoczenie uwaa je za wymys szatana, mona nie ufa politykowi, ktry w naszej opinii
na zaufanie zasuguje, ale co nam mwi, e....
atwo poda przykady procesw afektywnych trudno je jednak zdefiniowa. Terminy:
uczucie, odczucie, poczucie, emocja, afekt, stan/reakcja emocjonalna/afektywna, ocena
ewaluatywna czsto uywane s zamiennie i chocia najwyszy czas na uporzdkowanie tej
dziedziny, musimy jeszcze poczeka, a badania nad neuroobrazowaniem mzgu dostarcz
opisu neuronalnych wzorw rnych reakcji afektywnych. W ksice przyjam konwencj, w
ktrej uwiadamiane reakcje emocjonalne s podzbiorem reakcji afektywnym (pojcia afekty,
reakcje afektywne s najbardziej oglne).
Reakcje emocjonalne mona rnicowa ze wzgldu na:
intensywno (najsilniejsze nie s fenomenem peryferycznym, lecz angauj cay
organizm, wi si z przymusem dziaania);
czas trwania (silne emocje trwaj krtko);
znak (wicy si take z typem pobudzenia fizjologicznego);
obiekt (emocje endo- i egzocentryczne).

N a podstaw ie: G . W ieczorkow ska-W ierzbiska

( 2 0 11) . P sychologiczne ograniczenia . 5

Ze wzgldu na rnice wystpujce na tych wymiarach wane jest wyrnienie paru

kategorii reakcji emocjonalnych, ktre omwimy kolejno.

Emocje steniczne i asteniczne

EMOCJA jest pojciem naturalnym wic posugujc si tym terminem, badacze

pisz najczciej o emocjach prototypowych. Gdy mylimy o emocjach, szybciej przychodzi
nam na myl zo ni smutek. Dlatego poniszy opis, ktry mona znale w wielu
podrcznikach, pasuje bardziej do emocji stenicznych (podnoszcych poziom energetyczny
organizmu) ni astenicznych (obniajcych).
Emocje przejawiaj si w mimice, doznaniach i ruchach ciaa, zmianie naszego
mylenia.

Na poziomie fizjologicznym takie emocje prowadz do szybkiego zorganizowania reakcji

rnych systemw biologicznych (wyraz mimiczny, napicie miniowe, gos, autonomiczny
ukad nerwowy, ukad hormonalny) i pojawienia si zmian umoliwiajcych nam skuteczne
zachowanie.
N a podstaw ie: G . W ieczorkow ska-W ierzbiska

( 2 0 11) . P sychologiczne ograniczenia . 6

Pobudzaj nas do dziaania i podtrzymuj to dziaanie s bardzo wane w motywacji.

Odczuwane emocje informuj nas o rezultatach niewiadomej oceny istotnych w danym
momencie zdarze, kieruj nasz uwag na to, co dla nas wane. Stosownie do tych informacji
moemy decydowa o podziale zasobw poznawczych bdcych w naszej dyspozycji.
Emocje upraszczaj przetwarzanie informacji bez automatycznej oceny wszystkie sytuacje
musiayby by oceniane analitycznie, co byoby znacznym obcieniem dla zasobw
poznawczych. W sytuacjach, w ktrych wahanie mogoby mie fatalne skutki, emocje
pozwalaj odoy na bok analityczne przetwarzanie informacji, ktre trwa duo duej.
Lepiej, aby system emocjonalny by nadwraliwy, a wic produkujcy faszywe alarmy
(emocje odczuwane bezzasadnie), ni odraczajcy reakcje a do momentu, kiedy reakcja
bdzie spniona.
Warto pamita, e emocje asteniczne, takie jak smutek, przygnbienie, depresja, nie
pobudzaj do dziaania i nie upraszczaj przetwarzania informacji.

Uczucia, odczucia i nastroje

Im bardziej jest intensywna reakcja emocjonalna, tym krcej trwa. Nie zdajemy sobie z
tego sprawy. Odczuwajc wzburzenie, nie jestemy w stanie sobie wyobrazi, e ten stan
emocjonalny musi min. Tak jest zarwno z uczuciem wciekoci, jak i wszechogarniajcej
mioci.
Cho znak reakcji emocjonalnej jest jej cech definicyjn, warto odrnia uczucia, ktre
mona opisywa na wymiarze negatywne/pozytywne od odczu/dozna, ktre mog
wpywa na nasze samopoczucie, ale ich walencja (znak) nie jest oczywisty. Do wanych
odczu zaliczamy np. zmczenie, gd, senno, ciepo, chd, bl. S one doznaniami
cielesnymi i mog by neutralne, przyjemne i nieprzyjemne w zalenoci od kontekstu i
intensywnoci. Do problemu odczu wrcimy jeszcze w dalszej czci tekstu.

Stanem afektywnym trwajcym duo duej ni emocje s nastroje, ktre definiuje si

jako pozbawione treci poznawczych stany sabego lub umiarkowanego pobudzenia o
zabarwieniu emocjonalnym, ktre zaley od czynnikw wewntrznych.

Wahania nastroju wystpujce bez zwizku z wydarzeniami yciowymi znane s pewnie

kademu. W fazie obnionego nastroju mczy nas brak energii, motywacji do dziaania,
podwyszony poziom draliwoci. W fazie podwyszonego nastroju mamy wikszy napd
yciowy, mylimy optymistycznie. Nastroje mog si zmienia w zalenoci od pogody,
stopnia wyczerpania organizmu.
Jeli zmiany nastroju maj du amplitud od
subdepresji do hipomanii to jest to przejawem
zaburzenia afektywnego nazywanego cyklotymi. Wielu
bardzo skutecznych przywdcw (Churchill, Jelcyn, Brandt)
zmagao si z tym problemem. Za okresy hipomanii (faza
euforyczna), w ktrych pocigali za sob tumy, pacili
tygodniami subdepresji (faza dystymiczna).
N a podstaw ie: G . W ieczorkow ska-W ierzbiska

( 2 0 11) . P sychologiczne ograniczenia . 7

Emocje endo- i egzocentryczne

Najwaniejsz rnic w typie przey niedocenian w literaturze przedmiotu
stanowi OBIEKT emocji. Kracowo rnym stanem jest niezadowolenie z zachowania naszego
wsppracownika (emocje skierowane na zewntrz, czyli egzocentryczne) i niezadowolenie z
siebie (emocje skierowane na JA, czyli do wewntrz, czyli endocentryczne). Gdy zdenerwowa
nas Jan, najczciej moemy wyj z pokoju, czy nawet zaatakowa go, gdy jednak chodzi o
nas samych, nie moemy tak po prostu oddali si. Emocje negatywne mog by wic
ekstrapunitywne (skierowane na zewntrz, takie jak gniew) i intrapunitywne (skierowane do
wewntrz, takie jak poczucie wstydu czy winy).

Pierwsze najczciej powoduj wzrost energii, drugie spadek. Cho podzia na

emocje endo- i egzocentryczne jest bardzo wany, to trzeba pamita, e mog one by
aktywizowane wsplnie, co adnie zilustrowa Wojciech Mann w jednym z wywiadw, w ktrym
na pytanie dziennikarza, jak si zachowuje, kiedy jest wkurzony, odpowiedzia: Nie rzucam
sprztami, nie awanturuj si. Raczej zamykam si w sobie. Jestem zy na siebie, e jestem
zy. Jest to prototypowy przykad zamiany negatywnej emocji egzocentrycznej
(ekstrapunitywnej) w endocentryczn (intrapunitywn). Ma to konsekwencje energetyczne:
emocje egzocentryczne s bardziej steniczne ni emocje endocentryczne.
Warto podkreli, e wikszo stanw afektywnych, ktre przeywamy, to raczej
poczenie wielu rnych emocji6 ni odizolowany i pojedynczy afekt. Odrzucenie naszej pracy
przez recenzenta moe wywoa jednoczenie zo (Co za gupie kryteria!) i smutek
(obnienie samooceny, bo chcielibymy, aby nasza praca zostaa doceniona).

Opinie deskryptywne, oceny: ewaluatywne vs emocjonalne

Ustosunkowania czsto badamy, proszc o sformuowanie ocen. Formuowane przez
nas sdy o obiektach/zdarzeniach dzielimy na:
N a podstaw ie: G . W ieczorkow ska-W ierzbiska

( 2 0 11) . P sychologiczne ograniczenia . 8

opinie poznawcze/deskryptywne, ktre s pozbawione (o ile to moliwe)

wartociowania (np. Jan ma niebieskie oczy);
oceny ewaluatywne, ktre s przejawem wartociowania w systemie
analitycznym, a wic daj si uzasadnia (Oceniam Jana bardzo pozytywnie,
poniewa);
oceny emocjonalne, ktre s przejawem wartociowania w systemie
holistycznym, a wic nie wymagaj uzasadnienia (Po prostu lubi Jana).
Naturalnie opinie poznawcze i oceny ewaluatywne s ze sob cile zwizane7. Ocena
emocjonalna moe by konsekwencj reakcji afektywnej powstaej drog doln z
pominiciem kory mzgowej i by sprzeczna z ocen ewaluatywn.
N a podstaw ie: G . W ieczorkow ska-W ierzbiska

( 2 0 11) . P sychologiczne ograniczenia . 9

II. Pobudzenie fizjologiczne

Nieustajco oddziauje na nas plejada bodcw za cian gra muzyka, uwiera nas
krzeso, na ktrym siedzimy, zaczynamy si czu zmczeni, godni, w gowie mamy ostatni
ktni z partnerem. Bodce te mona podzieli na zewntrzne (pynce z otoczenia) i
wewntrzne (myli, odczucia i uczucia). Mona je take uporzdkowa na wymiarze
kontrolowalnoci. Muzyk moemy wyczy, krzeso zmieni, gd usun posikiem, ale
ju pozbycie si zmczenia lub przykrych myli moe by o wiele trudniejsze,
Poziom pobudzenia organizmu, okrelany inaczej poziomem oglnej aktywacji, jest
efektem oddziaywania wszystkich rejestrowanych przez nasz organizm (wiadomie lub nie)
bodcw (zewntrznych i wewntrznych) okrelanych oglnie jako stymulacja. Moemy wic
powiedzie, e im wicej stymulacji, tym wyszy poziom pobudzenia.

Jedne z nielicznych w psychologii

praw oglnych okrelaj zalenoci
midzy poziomem pobudzenia a
poziomem funkcjonowania. Nazwane s
one prawami Yerkesa-Dodsona i mwi,
e:
Najlepiej funkcjonujemy przy
rednim (optymalnym dla nas)
poziomie pobudzenia. Negatywne odczucia mog pojawia si zarwno w wyniku zbyt
wysokiego, jak i zbyt niskiego poziomu pobudzenia.
Optymalny poziom pobudzenia zaley od trudnoci zadania. Im zadanie trudniejsze,
tym mniejszy poziom pobudzenia jest optymalny
Pobudzenie mona podzieli na toniczne (w sytuacji wolnej od stymulujcych bodcw)
i fazowe (bdce reakcj na bodziec). Mamy wic do czynienia z cigym dopywem
stymulacji, ktra peni funkcj sygnaow (dziki interpretacji znaczenia) i oglnie
pobudzajc. Funkcja pobudzajca zaley nie tylko od obiektywnych cech bodca (np.
nasilenie dwiku), ale take od jego interpretacji, ktra uwarunkowana jest zawartoci
pamici operacyjnej (zawierajcej m.in. zaktywizowane aktualnie elementy pamici
dugotrwaej). Podobny potencja aktywacyjny moe mie bardzo gona, beztreciowa
muzyka, jak i cicha, ale wywoujca zagroenie JA, rozmowa. Zmiany na poziomie
fizjologicznym s odzwierciedlane w naszych subiektywnych odczuciach, ktre mog by
przedmiotem pomiaru. O rnicach indywidualnych w zapotrzebowaniu na stymulacj decyduje
temperament.

Reaktywno definiujemy jako stosunek siy reakcji do siy bodca. Niektrzy

wykadowcy, gdy mwi o tym na wykadzie, w tym momencie przewracaj krzeso (co jest
zaskoczeniem dla studentw). Cz osb podskakuje w reakcji na ten niespodziewany
bodziec, cz za siedzi spokojnie. Ten sam bodziec, a jak rna sia reakcji. Osoby silnie
reagujce na bodce okrelamy mianem wysokoreaktywnych. Osoby niskoreaktywne
N a podstaw ie: G . W ieczorkow ska-W ierzbiska

( 2 0 11) . P sychologiczne ograniczenia . 10

reaguj sabiej ni wysokoreaktywne na bodce o tej samej sile. Mona spekulowa, e maj
filtr redukujcy stymulacj, podczas gdy osoby wysokoreaktywne maj wzmacniacz. W
zalenoci od wasnoci temperamentalnych rnie te reagujemy np. na presj czasow. W
takich warunkach osoba wysokoreaktywna rozsypuje si, a osoba niskoreaktywna dostaje
wiatru w agle i jest duo bardziej efektywna. Praca pod presj jest wic dla osoby
wysokoreaktywnej rdem frustracji, a dla niskoreaktywnej moe by dobr form
pobudzenia do efektywnego dziaania. Podobnie rnie reagujemy na presj spoeczn.
Niskoreaktywni, jako notorycznie niedostymulowani, poszukuj dodatkowych stymulacji to oni
podejmuj wyzwania pene ryzyka, szalej na dyskotekach itd.I
Sprawa reaktywnoci nie jest jednak tak banalnie prosta, jak by si mogo zdawa,
bowiem naley pamita, e nie reagujemy na bezporedni bodziec, a na jego znaczenie
(wynikajce te z kontekstu). Inaczej reagujemy na obecno szczura w naszym mieszkaniu, a
inaczej, gdy znajduje si on w klatce w laboratorium. Inaczej ni normalnie zareagujemy na
jazd autobusem, gdy dowiemy si, e kierowca jest pijany. Reakcja na nieobecno dziecka
jest rna w zalenoci od tego, czy wiemy, gdzie si ono znajduje, czy te nie. Wpyw
pobudzenia na nasze emocje zaley wic od interakcji pomidzy zmiennymi fizjologicznymi a
poznawczymi. Mot pneumatyczny na ruchliwej ulicy w rdmieciu nie zrobi na nas wikszego
wraenia, natomiast jakikolwiek szmer lub odgos zamykania drzwi u ssiada o pnocy, gdy
wanie skoczylimy oglda horror, moe wywoa siln reakcj cho przecie sia
tych bodcw jest nieporwnywalna. Ta sama uwaga krytyczna na jedn osob moe
wpywa paraliujco, na inn mobilizujco. To wanie nadanie znaczenia bodcowi
powoduje rnice w sile reakcji (najczciej emocjonalnej). Sia samego bodca jest trudna do
okrelenia w wartociach absolutnych (por. przykady bada opisane w dalszej czci
rozdziau). Moemy okrela reaktywno (si reakcji w stosunku do siy bodca) dla
kadego analizatora i otrzyma rne wyniki dla wzroku, suchu, wchu. Psychologowie
spoeczni zajmuj si reakcjami (najczciej emocjonalnymi) na bodce spoeczne, wic
parcjalno reaktywnoci rnych analizatorw nie jest naszym problemem.

Prawa Yerkesa-Dodsona przewiduj, jaki poziom pobudzenia jest dla nas najlepszy, ale nie
bior pod uwag typw pobudzenia. Wysoki poziom pobudzenia moe by zarwno przyjemny,
jak np. w sytuacji czytania penej napicia ksiki, jak i przykry np. w sytuacji oczekiwania
przed gabinetem lekarskim na zastrzyk. W pierwszym przypadku odczuwamy pobudzenie typu A
energetyczne, w drugim pobudzenie typu B napiciowe. Analogicznie: niski poziom
pobudzenia moe by przyjemny np. kpiel po cikim dniu pracy, lub nieprzyjemny, np.
oczekiwanie na spniajcy si autobus chocia si nigdzie nie pieszymy, to jednak nie
mamy si czym zaj.

I
Naturalnie trzeba pami ta , e nasze zachowanie jest polimotywacyjne (to samo zachowanie mo e wynika z
r nych pobudek). Tatiana Klonowicz przed laty obserwowa a zachowania pracownic jednej z fabryk wszystkie (a
wiec zarwno wysoko-, jak i niskoreaktywne) chodzi y na dyskoteki, ale po paru latach, gdy wysz y za m i za o y y
rodziny, na dyskoteki chodzi y ju tylko niskoreaktywne.
N a podstaw ie: G . W ieczorkow ska-W ierzbiska

( 2 0 11) . P sychologiczne ograniczenia . 11

Oba typy pobudzenia mog by przez t sam sytuacj wiadomo o niespodziewanej

wizycie wanej dla nas osoby moe nas zmobilizowa do sprztania (pobudzenie
energetyczne) lub sparaliowa, gdy ogarnie nas strach (pobudzenie napiciowe). Te
jakociowo rne reakcje mog si pojawia te naprzemiennie.

Musimy te pamita, e poziom naszego pobudzenia nieustannie zmienia si, w

zalenoci od naszych rytmw biologicznych oraz stymulacji rodowiskowej. W wyniku
dugotrwaej i silnej stymulacji rodowiskowej moemy dowiadczy przecienia
sensorycznego, zwanego inaczej przecieniem informacyjnym. Nie zdajemy sobie jeszcze
sprawy z przecienia, jakie stao si naszym udziaem w zwizku z niespotykanym
rozwojem technologii i w konsekwencji globalizacj ycia8. Przecieniu stymulacyjnemu
towarzyszy uczucie przykroci i stresu zwizanego z subiektywnie odczuwan niemonoci
zapanowania nad zaistnia sytuacj.

Rola interpretacji pobudzenia fizjologicznego

Emocja ma zarwno komponent fizjologiczny (pobudzenie), jak i poznawczy (interpretacj
wiadom lub nie emocjogennego stanu rzeczywistoci). Gdy podczas jazdy samochodem
wpadamy w polizg, adrenalina, najszybciej dziaajcy hormon, przygotowuje organizm do
walki lub ucieczki. Serce zaczyna bi szybciej, oddech pogbia si, a renice rozszerzaj,
aby wyostrzy wzrok, twarz blednie w wyniku obkurczenia naczy krwiononych, aby
zmniejszy krwawienie przy ewentualnym zranieniu, organizm uwalnia glukoz, zwiksza si
zuycie mineraw. Mog poci si rce, aby zwikszy przyczepno potrzebn w
ewentualnej walce. Pocimy si, aby ochodzi organizm. Ale podobne (cho sabsze) reakcje
moe wywoa informacja o nieuleczalnej chorobie. Organizm przygotowuje si do walki lub
ucieczki, co w tej sytuacji jest zupenie nieprzystosowawcze. W obu tych wypadkach przyczyna
takiego stanu naszego organizmu jest oczywista, nie mamy kopotu z interpretacj. Czsto
jednak sytuacja nie jest tak jasna, nie wiemy, dlaczego czujemy si inaczej. Wyniki opisanych
poniej bada wywary na mnie przed laty tak due wraenie, e do dzisiejszego dnia, gdy
czuj, e co mi si wyjtkowo podoba, skonna jestem zadawa sobie pytanie: Gdzie jest
most, przez ktry przeszam?.
N a podstaw ie: G . W ieczorkow ska-W ierzbiska

( 2 0 11) . P sychologiczne ograniczenia . 12

Efekt mylnej interpretacji pobudzenia

W przeprowadzonym w warunkach naturalnych

badaniu, nazwanym przeze mnie MOST9, do mczyzn
spacerujcych po parku podchodzia moda, atrakcyjna
kobieta i pytaa, czy zechcieliby wzi udzia w badaniach,
ktre dotycz wpywu niezwykych miejsc krajobrazowych na
twrczo ludzi. Po wyraeniu zgody mczyni opisywali
wasnymi sowami krajobraz. Nastpnie kobieta mwia, e
jeeli byliby zainteresowani wynikami, to moe je poda po
ocenie opisw przez ekspertw. Wrczaa karteczk ze
swoim nazwiskiem i numerem telefonu oraz mwia, e mog
zadzwoni, jeli bd chcieli z ni porozmawia troch
duej. Ta sama procedura zostaa zastosowana w dwch
sytuacjach. W sytuacji pierwszej eksperymentatorka podchodzia do mczyzn
przechodzcych wanie przez wski most, zbudowany z desek przytwierdzonych do
stalowych lin i wiszcy nad gbokim i szerokim kanionem. Most chwia si i koysa. W
sytuacji drugiej podchodzia do nich, gdy przechodzili przez zwyczajny stabilny most.
Oceniano, jak bardzo seksualnie zabarwione byy tworzone przez mczyzn opisy oraz jak
wielu z kadej grupy dzwonio pniej do eksperymentatorki.
N a podstaw ie: G . W ieczorkow ska-W ierzbiska

( 2 0 11) . P sychologiczne ograniczenia . 13

W pierwszej z grup dzwoni co drugi mczyzna, w drugiej co dziesity. Opisy

tworzone przez tych pierwszych byy silniej nasycone elementami seksualnymi ni opowiadania
mczyzn z drugiej grupy. Od czego to zaleao?

Na to, czy mczyzna bdzie chcia umwi si z atrakcyjn eksperymentatork,

moe wpywa wiele czynnikw na przykad to, jak bardzo jest on zajty, czy ma partnerk i
tak dalej. Moe to jednak zalee rwnie od sposobu, w jaki interpretuje doznania cielesne,
ktrych dowiadczy. Jeeli poczu si pobudzony w czasie rozmowy z eksperymentatork,
moe bdnie sdzi, e pobudzenie to zostao spowodowane jego zainteresowaniem
mod kobiet. Przewidywania wypywajce z dwuskadnikowej (pobudzenie + interpretacja)
teorii s jasne. Znajdujc si na chwiejnym mocie, mczyni byli w stanie znacznego
pobudzenia i wybierajc niewiadomie interpretacj, mogli bdnie sdzi, e bierze si ono
z zainteresowania pikn kobiet. To wanie dziao si w opisywanym eksperymencie.
Poowa mczyzn indagowanych na hutajcym si mocie telefonowaa pniej do tej
kobiety, aby si z ni umwi, podczas gdy zrobio to stosunkowo niewielu mczyzn, do
ktrych podesza na mocie stabilnym.
Chcc sprawdzi, czy by to rzeczywicie wpyw eksperymentatorki, badacze
przygotowali nastpne badanie, w ktrym do badanych podchodzi z t sam prob
mczyzna. Nie zanotowano rnic w czstoci dzwonienia i typach opisw tworzonych w obu
grupach. Problemem metodologicznym obu bada by brak losowego doboru mczyzn do
warunkw eksperymentalnych (mostw). Nie mona przecie wykluczy, e mczyni
spacerujcy po chwiejnym mocie rni si, np. pod wzgldem poszukiwania stymulacji, od
mczyzn wybierajcych cz parku ze zwykym mostem. W zwizku z tym w nastpnym
badaniu z tej serii eksperymentatorka podchodzia do mczyzn, ktrzy wanie przechodzili
przez wski most wiszcy lub odpoczywali na aweczce ju po przeprawieniu si na drug
stron. Tak jak przewidywano, mczyni z grupy pierwszej dzwonili do kobiety czciej i
budowali bardziej seksualne opisy ni mczyni z grupy drugiej.

Zaraanie emocjami

Uczestnikw eksperymentu, nazwanego przeze mnie ADRENALINA10, ktry przedstawiono

jako badanie wpywu zastrzyku witaminowego na ostro wzroku, losowo przypisano do
siedmiu grup. Czci osb podano hormon (adrenalin, zwan inaczej epinefryn)
wywoujcy fizjologiczne pobudzenie niezwizane z
adnym stanem emocjonalnym, za drugiej czci
placebo. Istotnym elementem rnicujcym sytuacj
uczestnikw badania byo podanie im informacji o
N a podstaw ie: G . W ieczorkow ska-W ierzbiska

( 2 0 11) . P sychologiczne ograniczenia . 14

charakterze rodka, ktry otrzymali. Osoby, ktrym zaaplikowano adrenalin, zostay

podzielone losowo na trzy grupy, ktre byy: 1) informowane o tym, e efektem zastrzyku moe
by koatanie serca i drenie rk; 2) informowane o tym, e zayy witamin; 3)
nieinformowane. Gdy wystpiy objawy dziaania adrenaliny, grupa poinformowana miaa
odpowiednie nieemocjonalne wyjanienie: Czuj si podekscytowany z powodu zastrzyku.
Pozostae grupy nie byy informowane o tych symptomach wicej powiedziano im, e
zastrzyk nie wywoa adnych skutkw ubocznych. Oczekiwano, e bd dowiadcza
objaww pobudzenia, nie znajc jego rda. Zgodnie z dwuskadnikow teori emocji
(pobudzenie fizjologiczne + interpretacja) badani powinni dowiadcza emocji zalenie od tego,
w jaki sposb wyjanili sobie odczuwane symptomy. Na drug cz badania uczestniczcy w
nim panowie czekali razem z mczyzn, nazwijmy go Janem, o ktrym wiedzieli, e
uczestniczy w tym samym eksperymencie, cho w rzeczywistoci by on wsppracownikiem
eksperymentatora. Kada z trzech grup zostaa podzielona losowo na dwie czci, rnice
si zachowaniem towarzyszcej osoby. W grupie pierwszej (wpyw pozytywny) Jan
zachowywa si zgodnie z otrzyman instrukcj w sposb euforyczny: wyranie by w
wymienitym nastroju. W grupie drugiej (wpyw negatywny) Jan, tak jak badani, wypenia
kwestionariusz zawierajcy m.in. pytanie: Z iloma mczyznami twoja matka miaa stosunki
pozamaeskie? z trzema moliwymi odpowiedziami do wyboru: 4 lub mniej, od 5 do 9,
10 lub wicej i nie ukrywa swojej irytacji, a w kocu, w napadzie skrajnego rozdranienia,
podar go i z gniewem cisn do kosza na mieci. Podsumowujc, w badaniu porwnywano
zachowanie grup mczyzn rnicych si trzema zmiennymi:
wstrzyknit substancj (placebo vs hormon) wpywajc na poziom pobudzenia
fizjologicznego;
informacj udzielon grupom znajdujcym si pod wpywem hormonu (brak vs
informacja prawdziwa vs informacja faszywa);
typem emocji Jana (rado vs zo).

Stopie, w jakim badani dali si wcign w atmosfer emocjonaln (wytwarzan przez

Jana), oceniali obserwatorzy zza lustra weneckiego. Uczestnicy badania byli te pytani o
N a podstaw ie: G . W ieczorkow ska-W ierzbiska

( 2 0 11) . P sychologiczne ograniczenia . 15

emocje, ktre odczuwali. Zgodnie z oczekiwaniem okazao si, e osoby poinformowane o

prawdziwych konsekwencjach zastrzyku przejawiay najsabsze emocje (zarwno w ocenie
obserwatorw, jak i w samoopisach). Grupa niepoinformowana zaraaa si emocjami Jana
mieli duo lepszy nastrj, gdy by on radosny, ni gdy by zdenerwowany. Jeszcze silniej
zarazia si pozytywnym nastrojem grupa mylnie poinformowana. Grupa poinformowana
prawidowo nie zaraaa si nastrojem. W tej grupie mona byo nawet zaobserwowa
korekt stanu emocjonalnego (efekt kontrastu emocje osb poinformowanych byy bardziej
negatywne w towarzystwie Jana radosnego ni zagniewanego). W towarzystwie
rozoszczonego Jana najwicej przejaww agresji wykazaa grupa mylnie i
niepoinformowana, najmniej grupa poinformowana.

Ocena sdziw Samoocena stanu emocjonalnego badanych

Podsumowujc: gdy odczuwane pobudzenie fizjologiczne byo atwe do wytumaczenia

(dla osb prawidowo poinformowanych), zachowanie Jana nie miao duego wpywu na
emocje. Najbardziej emocjami Jana zaraay si osoby niepoinformowane lub mylnie
poinformowane. Kiedy badani odczuwali silne pobudzenie, ktrego przyczyny nie znali,
interpretowali swoje uczucia jako gniew lub eufori, zalenie od zachowania Jana, ktry by w
tym samym pokoju. Powysze badania sugeruj, e rodzaj odczuwanych przez nas emocji
zaley od tego, jak zinterpretujemy pobudzenie, ktrego dowiadczamy.
Chocia rnice uzyskane w tym badaniu byy tylko czciowo zgodne z hipotezamiII,
badanie to jest jednym z najsynniejszych w psychologii i wywaro ogromny wpyw na nasze
rozumienie emocji. Wykazano w nim bowiem wpyw otoczenia na przeywane emocje w
warunkach braku dostpnej trafnej interpretacji odczuwanego pobudzenia.
Cho dzi ju wiemy, e emocje pozytywne i negatywne aktywizuj rne czci mzgu,
nie wyklucza to jednak hipotetycznej sekwencji pokazanej w tym badaniu: niespecyficzne
pobudzenie wywoane przez hormon interpretacja wywoujca rne emocje
pobudzenie odmiennych czci mzgu.

II
Pokazano, np. w innych badaniach (por. Zimbardo, s. 479), e dwuczynnikowa teoria emocji nie jest uniwersalna.
N a podstaw ie: G . W ieczorkow ska-W ierzbiska

( 2 0 11) . P sychologiczne ograniczenia . 16

Pokazane w badaniu zaraanie si emocjami innych osb zyskao potwierdzenie w

szeregu bada, ktre wykazay, e:
osoba, ktra rozmawiaa z chorym na depresj przez jedyne 15 minut, stawaa si
smutna, niespokojna i gorzej nastawiona do samej siebie11;
rozmowa z osob odczuwajc zo moe wzbudzi zo u suchacza12;
mieszkanie z osob depresyjn moe prowadzi do pogbienia depresji13.
Oprcz efektw asymilacji stwierdzano take efekt kontrastu osoba smutna po rozmowie
z osob szczliw stawaa si jeszcze bardziej smutna14. Zaraanie emocjonalne przez
efekt asymilacji jest bardziej prawdopodobne, gdy znajdujemy si na pocztku w neutralnym
stanie emocjonalnym.
Z myln interpretacj doznawanego pobudzenia mamy do czynienia wtedy, gdy wracamy
zmczeni jazd w korku do domu i to, co czujemy, przypisujemy porzuconym na rodku pokoju
kapciom, a nie problemom komunikacyjnym przez co moemy doprowadzi do zupenie
niepotrzebnych sprzeczek. Na marginesie warto doda, e nie zdajemy sobie sprawy, jak
bardzo wpywa na nas stres komunikacyjny. Badania osb15, ktre dojeday do pracy
zatoczonymi rodkami komunikacji publicznej przez ponad godzin, pokazay, e wyniki
pomiaru ich ttna i cinienia krwi s porwnywalne z wynikami osiganymi przez pilotw
wojskowych w czasie treningu cho osoby te nie zdaway sobie z tego sprawy.

Efekt transferu pobudzenia

Pobudzenie fizjologiczne moe by efektem dziaania niewidocznych czynnikw takich
jak tok, popiech, zbyt wysoka temperatura, zmczenie, niewyspanie, infekcja. Nasza uwaga
jest jednak skoncentrowana na wyranych bodcach takich jak zachowanie innych ludzi,
ktrym moemy przypisa odpowiedzialno za to, jak si czujemy. Jeeli pobudzenie
wywoane przez jeden bodziec zostanie bdnie przypisane dziaaniu innego, moe si
zsumowa z pobudzeniem wywoanym przez ten drugi.
Wyobramy sobie, e pracujemy w dziale reklamacji i nasz dzie wypeniony jest
niezbyt przyjemnymi rozmowami ze sfrustrowanymi klientami. Rozmowa z kadym klientem
owocuje wzrostem naszego pobudzenia emocjonalnego. Problem polega na niewspmiernoci
szybkoci zmian poziomu naszego pobudzenia emocjonalnego i myli (tego, na czym
skoncentrowana jest nasza uwaga). Zmiany myli s znacznie szybsze. Zaatwiajc spraw
drugiego klienta, moemy ju nie pamita o pierwszym (szczeglnie, gdy byo midzy nimi
kilka minut przerwy), mimo e pobudzenie z nim zwizane jeszcze nie wygaso i sumuje si w
naszym organizmie z pobudzeniem wywoanym przez klienta drugiego. Na tym polega transfer
(przesunicie) pobudzenia. Pobudzenie to nie bdzie przez nas wiadomie rejestrowane tak
dugo, a nie przekroczy pewnego progu, ale (tym atwiej) bdzie wpywa na nasze sdy.
Nasza uwaga bdzie skoncentrowana na kolejnym kliencie, co moe spowodowa, e
potraktujemy go duo gorzej, ni gdyby by pierwszym. Nasza reakcja moe by zupenie
niewspmierna do bodca. Analogicznie sumuje si nasze pobudzenie emocjonalne podczas
innych aktywnoci. Przy silnym wzburzeniu jestemy tego wiadomi i moemy wzi to pod
uwag (dokona korekty naszych odczu), interpretujc kolejne zdarzenia. Bardziej
N a podstaw ie: G . W ieczorkow ska-W ierzbiska

( 2 0 11) . P sychologiczne ograniczenia . 17

niebezpieczne dla trafnoci naszych spostrzee s zwyke zdarzenia, ktre szybko zacieraj
si w pamici. Pokazano, e wczeniejszy wysiek fizyczny intensyfikuje przeywane emocje
czujemy si bardziej dumni z sukcesu lub rozgniewani prowokacj ni osoby, ktre nie
wykonyway adnych wicze.

Interpretacja odczu cielesnych

Rnimy si wiadomoci odczu pyncych z ciaa badania16 pokazuj, e
osoby niskoreaktywne zajte realizacj zada czsto ignoruj sygnay pynce z ciaa.
Jeden z profesorw, ktremu lekarze po rutynowym badaniu kontrolnym wszczepili rozrusznik
serca, twierdzi, e nigdy nie czu si le, co zdaniem lekarzy byo niemoliwe.
Aby zarejestrowa odczucia ciaa, niezbdne jest posiadanie sownika do opisu
rnych stanw naszego organizmu. Przedmiotem wielu bada staa si aleksytymia,
oznaczajca dosownie brak sw do wyraenia emocji. W badaniach pokazano, e
aleksytymicy, ogldajc filmy emocjogenne, byli pobudzeni, co rejestroway urzdzenia
pomiarowe, ale nie odczuwali tego na poziomie wiadomym. Jeeli nie potrafimy nazwa
emocji (bo nie mamy odpowiedniego sownika emocjonalnego), to nie moemy sobie ich
uwiadomi i rozpozna. Zaleno ta moe by dwukierunkowa. Nie uwiadamiamy sobie
swoich emocji, wic nie potrafimy ich nazwa. Jeeli zarejestrowalimy poziom pobudzenia,
musimy umie to zinterpretowa. Uczucie gorca moe mie podoe emocjonalne, ale
moe wystarczy zdj sweter i/lub otworzy okna. Moemy niemie uczucie zimna czy z
niewyspaniem. Moemy by niewyspani i z tego powodu draliwi, ale sdzi, e to inni nas
wyprowadzaj z rwnowagi. Negatywne emocje zwizane z zagroeniem samooceny moemy
interpretowa jako gd. Mona nie tylko nie rozumie, ale nawet nie uwiadamia sobie
wasnego pobudzenia. Fakt, e nie uwiadamiamy sobie emocji, nie oznacza, e ich nie
dowiadczamy. Jeeli nie uwiadamiamy sobie odczu ciaa, oznacza to, e nie kontaktujemy
si z nimi poznawczo. Rnimy si midzy sob tym, e mamy wiksz lub mniejsz
zdolno uwiadamiania sobie tych odczu.
W psychologii bardzo wiele uwagi powicono emocjom, pomijajc niesusznie
problem interpretacji odczu/dozna cielesnych takich jak oywienie, dyskomfort, zmczenie,
niewyspanie, bl. Tymczasem trafna ich interpretacja jest rwnie wana dla naszego
funkcjonowania, jak rozumienie emocji. Odczuwanie blu powinno zalee wycznie od siy
bodca. A jednak nawet w tak prostej sytuacji informacje znieksztacaj nasze odczucia, czego
ilustracj s opisane poniej badania nazwane przeze mnie BL (1,2,3)17.

W pierwszym badaniu ochotnikom przykadano do nogi gorce kompresy (49 stopni). Ich
zadaniem bya ocena poziomu odczuwanego blu na skali od 1 (dyskomfort) do 10
(intensywny bl). Rwnoczenie, za pomoc rezonansu magnetycznego, obserwowano
aktywno ich mzgu. U wszystkich badanych zostay pobudzone orodki blowe, ale wzrost
aktywnoci neuronw odpowiedzialnych za procesy mylowe zaobserwowano jedynie u tych,
ktrzy ocenili bl wysoko na skali. Wniosek? W odczuwaniu blu istotne jest znaczenie,
jakie badani nadaj odbieranej informacji.
N a podstaw ie: G . W ieczorkow ska-W ierzbiska

( 2 0 11) . P sychologiczne ograniczenia . 18

W drugim eksperymencie badani mieli trzyma rk w lodowatej wodzie tak dugo, a

bl stanie si nie do zniesienia. Trzy losowo wybrane grupy rniy si otrzymywan
informacj o tym, jak dugo wytrzymuj rednio inni ludzie.

Okazao si, e poziom wraliwoci na bl wynika z oczekiwa w grupie

niepoinformowanej mczyni wytrzymywali duo duej ni kobiety. Moe to wynika ze
stereotypu pci, ktry pozwala kobietom na okazywanie saboci. Informacja o wysokiej
redniej w populacji (90 sekund) spowodowaa, e kobiety wytrzymay o 42 sekundy duej
ni wtedy, gdy informacja mwia o 30 sekundach. Co ciekawe w tej grupie rnice midzy
kobietami i mczyznami w odpornoci na bl przestaway by istotne statystycznie.
W eksperymencie trzecim studentom aplikowano szoki elektryczne o wzrastajcej
intensywnoci. Czonkowie grupy A przed badaniem ykali piguk, sadzc, e powoduje
ona palpitacj serca, przypieszony oddech, ucisk w odku czyli reakcje wystpujce
zwykle po uderzeniu prdu. Grupa B nie dostawaa takiej piguki. Badani mogli przerwa
seri szokw w dowolnym momencie. Czy moemy przewidzie, ktra z grup przerwaa j
wczeniej? Poziom pobudzenia fizjologicznego spowodowany szokami elektrycznymi u
wszystkich osb by taki sam, ale jego interpretacje rne.
Grupa A przypisywaa swoje odczucia tabletce, a nie uderzeniom prdu i dlatego
przerywaa seri przy nateniu 4 razy wikszym ni grupa B, ktra przypisywaa swoje
doznania uderzeniom prdu. Kiedy osoby z grupy A zostay poinformowane o tym, e
wytrzymyway duo wicej ni grupa B i pytane byy o ich interpretacj tego faktu, w ogle nie
wspominali o piguce. Gdy eksperymentator wyjani hipotezy, reakcj badanych z grupy A
byo bagatelizowanie wpywu piguki poprzez stwierdzenie, e dziaa ona pewnie tylko na
niektrych ludzi, na nich nie oni w ogle o tej tabletce i jej wpywie na odporno na szoki
elektryczne nie myleli.
N a podstaw ie: G . W ieczorkow ska-W ierzbiska

( 2 0 11) . P sychologiczne ograniczenia . 19

III. Afektywne atraktory asymetria pozytywno-negatywna

Jak pisz w dalszej czci rozdziau, jednym z czynnikw przerywajcych nasz proces
przetwarzania informacji jest dojcie do satysfakcjonujcego nas wniosku. Satysfakcjonujcy
moe oznacza pozytywny (agresywne zachowanie naszego kolegi wytumaczymy jego
zmczeniem) lub negatywny (gdy uznamy, e chce on nas oszuka jak wszyscy). Badania
nad asymetri pozytywno-negatywn18 pozwalaj przewidywa, jakich satysfakcji
poszukujemy.

Inklinacja pozytywna
Badania przedstawione wczeniej przekonuj nas, e wane s opcje startowe naszego
umysu wartoci prototypowe (szablony) uruchamiane w sposb automatyczny jako pierwsze.
Jeeli syszymy, e nastolatek lubi sport, najpierw przychodzi nam na myl, e pewnie gra w
pik, a dopiero potem moemy rozwaa mniej typowe dyscypliny, np. szachy. Czy istniej
take afektywne opcje startowe?
Gdy zbadano sowa uywane do oceny obiektw spoecznych, okazao si, e
proporcja ocen pozytywnych do negatywnych przypisywanych obiektom spoecznym odpowiada
z grubsza proporcji 62:38, czyli zotemu podziaowi odcinka: a/b=b/(ab). Taka proporcja
pozwala na lepsze wyodrbnienie negatywnych figur z pozytywnego ta, ma zatem znaczenie
adaptacyjne. Pokazano, e sowa o pozytywnym zabarwieniu emocjonalnym s uywane
czciej ni sowa o zabarwieniu negatywnym. Zjawisko to nazywane jest inklinacj
pozytywn. Warto podkreli, e rnimy si stopniem przejawianej inklinacji pozytywnej.
Niektrzy z nas patrz na wiat oczyma Pollyanny czy Panglossa, starajc si interpretowa
zdarzenia w moliwie najbardziej pozytywny sposb. Inni, tak jak Kapouchy, szukaj dziury w
caym. Warto wic uzmysowi sobie, jakie s nasze afektywne atraktory.

Informacyjny efekt negatywnoci wiksze zainteresowanie

zdarzeniami negatywnymi
Skoro zdarzenia pozytywne s oczekiwanym przez nas stanem normalnym, stany
negatywne s traktowane jako odchylenie od normy. W tumie neutralnych emocjonalnie
twarzy szybciej zauwaamy twarz rozgniewan ni twarz umiechnit19. Tym samym
zdarzenia negatywne jako nienormalne traktowane s przez nas jako bardziej interesujce
i wzbudzaj wiksz aktywno poznawcz, np. sprzyjaj generowaniu wikszej liczby
wyjanie na tym polega informacyjny efekt negatywnoci. Intensywniej poszukujemy
przyczyn zdarze negatywnych ni pozytywnych. Jeeli dowiemy si, e Kowalski nas lubi,
nie bdziemy prbowa wyjania tego faktu. Gdy dowiemy si jednak, e nas nie lubi
bdziemy prbowali dociec, jaka jest tego przyczyna. Spdzamy wicej czasu, mylc o
porakach ni o sukcesach zo silniej wpywa na nasze procesy poznawcze ni dobro20.
W ten sposb mona wyjani upodobanie mediw do przedstawiania niemal wycznie
zdarze negatywnych s one po prostu bardziej atrakcyjne dla odbiorcy, ktry jak wynika z
bada21 oczekuje od wiadomoci przede wszystkim rozrywki (ch bycia poinformowanym
jest motywem drugorzdnym). Aby zagwarantowa wysok ogldalno, reporterzy poszukuj
N a podstaw ie: G . W ieczorkow ska-W ierzbiska

( 2 0 11) . P sychologiczne ograniczenia . 20

historii22, ktre: 1) s nowe i na czasie, 2) maj charakter konfliktu lub skandalu, 3) dotycz
osobliwych, niecodziennych wydarze, 4) przydarzaj si znanym ludziom, 5) mog by
przedstawione jako dramatyczne i osobiste, 6) s na tyle proste, e daj si uj na maej
przestrzeni lub krtkim czasie, 7) zawieraj elementy wizualne, 8) odpowiadaj tematowi, ktry
jest obecnie dyskutowany w mediach.

Afektywny efekt negatywnoci silniejsze reakcje na zdarzenia

negatywne

Pozytywne to czyni bardziej wyrazistymi negatywne figury, sprzyjajc nie tylko

intensywniejszemu myleniu, ale take silniejszym reakcjom emocjonalnym na bodce
negatywne. Jak reagujemy na sukcesy i poraki o rnej obiektywnie wielkoci? Czy podwyka
w wysokoci 400 z ucieszy nas dwa razy bardziej ni podwyka o 200 z? Czy rado
zwizana z podwyk o 100 z zrwnoway przykro zwizan z podwyk komornego o
tak sam kwot? Ju dawno stwierdzono, e warto subiektywna, np. sumy pienidzy, nie
jest liniow funkcj jej wielkoci. Wykazano23, e warto subiektywna wyniku zaley od jego
odlegoci od punktu odniesienia 0, ktry dzieli moliwe wyniki (ich wielkoci obiektywne) na
dwie czci. To, co mamy powyej punktu odniesienia, nazywamy sukcesami (zyskami), a to,
co znajduje si poniej, porakami (stratami). Punktem odniesienia dla radoci z pienidzy
moe by zero, ale take moe to by oczekiwany przez osob wynik. Zaproponowane przez
pracodawc zarobki mog by postrzegane jako poraka, jeeli s np. poniej redniej
krajowej. Okazuje si, e funkcja opisujca zaleno midzy wielkoci obiektywn wyniku
a jego wartoci subiektywn ma bardzo interesujce wasnoci:
N a podstaw ie: G . W ieczorkow ska-W ierzbiska

( 2 0 11) . P sychologiczne ograniczenia . 21

Malejce kracowe przyrosty wartoci subiektywnej wynikw Przyrost wartoci

subiektywnej zwizanej ze zmian wygranej ze 110 na 120 z jest mniejszy, ni gdy
zmiana dotyczy przesunicia z 10 na 20 z. Analogicznie rnica wartoci
subiektywnej zwizana ze zmian przegranej z 110 na 120 z jest mniejsza ni w
przypadku zmiany z 10 z na 20 z.
Funkcja wartoci subiektywnej dla poraek jest bardziej stroma ni dla sukcesw, co
oznacza, e subiektywna warto straty jest wiksza ni subiektywna warto
wygranej o tej samej absolutnej wielkoci obiektywnej. Jestemy bardziej wraliwi na
poraki (straty) ni rwnowane sukcesy (wygrane) co okrelane jest terminem
awersji do poraek. Badania nad decyzjami w warunkach ryzyka24 i w warunkach
pewnoci25 dostarczyy dowodw, e do straty przypisywana jest w przyblieniu
dwukrotnie wiksza waga ni do ekwiwalentnych wygranych. W wikszoci bada
wspczynnik awersji do poraek by wikszy od 2 i mniejszy od 4. Na tej podstawie
moemy wic przewidywa, e informacja z urzdu skarbowego: a) o potrzebie
dopaty 1000 z, b) o zwrocie 2000 z wywoa porwnywalne w intensywnoci
emocje: przykro i satysfakcj (odpowiednio).
Cho zwizek midzy wartoci obiektywn a subiektywn ma charakter uniwersalny, to
bardzo wane jest, aby pamita, e kotwiczcy nasze samopoczucie punkt 0 (dzielcy
potencjalne wyniki na sukcesy i poraki) jest czsto wybierany przez nas samych. Porak
moe by fakt, e zarabiam mniej ni moja koleanka, cho jest to pensja powyej redniej
krajowej. Wniosek moemy zmieni nasz satysfakcj, zmieniajc jedynie punkt 0.
N a podstaw ie: G . W ieczorkow ska-W ierzbiska

( 2 0 11) . P sychologiczne ograniczenia . 22

Co wybierzesz?

W wielu badaniach pokazano, e:

unikajc strat finansowych, wybieramy opcje ryzykowne.
Dc do zyskw, wybieramy pewne, cho mniejsze zyski.

Konsekwencj jest preferowanie ryzyka w przypadku oczekiwania strat i unikanie ryzyka

w przypadku oczekiwania zysku.

Jeeli mamy do wyboru dwie opcje moliwych zyskw: a) 50% szans na wygranie 1000
z i b) 100% szans na wygranie 500 z, to 84% z nas wybiera pewn, cho mniejsz wygran
(b). Wolimy mie pewno, e zyskamy jakie pienidze, nawet jeli bdzie to mniejsza
suma. Ta mdro yciowa funkcjonuje w popularnym powiedzeniu: Lepszy wrbel w garci
ni gob na dachu.

Jeeli natomiast mamy do wyboru dwie opcje moliwych strat: a) 50% szans na strat
1000 z i b) 100% szans na strat 500 z, to 70% z nas wybiera opcj ryzykown (a). Nasza
awersja do jakiejkolwiek straty skania nas do wyborw ryzykownych.

Sformuowanie tego samego wyboru w kategoriach strat vs nagrd zmienia nasz

percepcj.

W klasycznych badaniach26 proszono o dokonanie wyboru midzy dwoma programami

ekonomicznymi, przedstawionymi w formie zdarze pozytywnych lub negatywnych.

Na pytanie, czy powinno si wybra rozwizanie prowadzce do

10% bezrobocia i 12% inflacji vs 5% bezrobocia i 17% inflacji,

N a podstaw ie: G . W ieczorkow ska-W ierzbiska

( 2 0 11) . P sychologiczne ograniczenia . 23

wikszo (64%) wybraa wiksz inflacj.

Przy pytaniu o wybr midzy

90% zatrudnieniem i 12% inflacj a 95% zatrudnieniem i 17% inflacj,

wikszo (54%) wybraa mniejsz inflacj.

Opcje rniy si jedynie przedstawieniem tych samych danych w terminach podanych

(poziom zatrudnienia) lub niepodanych (poziom bezrobocia).

Dlatego ten efekt nazywa si czsto efektem ramy lub sformuowania.

N a podstaw ie: G . W ieczorkow ska-W ierzbiska

( 2 0 11) . P sychologiczne ograniczenia . 24

IV. Dynamika reakcji emocjonalnych

Niestety trudno jest bada procesy dugotrwae. Czas jest zmienn pomijan. Reakcje
emocjonalne maj swoj immanentn dynamik mog samoistnie sabn, jeli nasza
uwaga zostanie skoncentrowana na innych bodcach, mog te nasila si, jeli bdziemy
przeywa to, co si zdarzyo, aktywizujc zapisy pamiciowe.

Perseweracja

Wszyscy dowiadczylimy utraty czego wanego, rozczarowa, odrzucenia.

Odczuwany bl psychiczny ogranicza nasze zasoby poznawcze i w konsekwencji
usztywnia interpretacje rzeczywistoci. Jego przejawami s m.in.: nage przypywy emocji,
przeuwanie tego, co si stao, wykraczajce poza zwyczajne przemylenia, obsesyjne
myli, ktrych nie mona powstrzyma, nadmierna czujno w przekonaniu, e wydarzy si
co zego. W naturalnym procesie dochodzenia do siebie po jakiej traumie (np. mier
bliskiej osoby, utrata pracy) wybieramy midzy blokowaniem danej informacji (spychaniem ze
wiadomoci) a uleganiem mylom i nastrojom wypenionym lkiem. Lista rozmaitych form
blokowania zawiera: odrtwienie, osabienie reakcji, przytumienie uwagi, zamroczenie
(cakowite rozproszenie uwagi, obojtno), zawone mylenie (lenistwo mylowe, niech
do wycigania wnioskw), wybircz amnezj, przeinaczanie (twierdzenie, e oczywiste
wnioski i interpretacja faktw wcale nie s oczywiste), fantazjowanie (unikanie kontaktu z
rzeczywistoci poprzez mylenie yczeniowe, snucie rozwaa: co by byo, gdyby).
Utrzymywanie si przez duszy czas stanu pobudzenia napiciowego (wskanikowanego
przez szybsze ttno) moe by wywoane nawracajcymi pesymistycznymi mylami
(ruminacjami).
Perseweracj nazywamy tendencj do kontynuowania i powtarzania zachowa po
zaprzestaniu dziaania bodca (sytuacji), ktry to zachowanie wywoa. Jest to przejaw
dziaania efektu inercji. W badaniach psychofizjologicznych27 pokazano, e perseweratywno
koreluje dodatnio z poziomem odczuwanego blu i ujemnie z ruchliwoci czy adaptacj do
zmiany. Kobiety uzyskuj zazwyczaj na tym wymiarze wysze wyniki ni mczyni. Warto
jednak podkreli, e stopie perseweracji zaley take od cech rodowiska. Gdy atakuj nas
kolejne bodce wymagajce natychmiastowej reakcji (np. niecierpliwi klienci stojcy w kolejce),
nie mamy zasobw poznawczych na rozpamitywanie tego, co si zdarzyo wczeniej.
Warto pamita, e reakcje emocjonalne zmieniaj si wraz z powtarzaniem kontaktu z
bodcem emocjogennym, co wida w opisanych dalej efektach: ekspozycji, habituacji i
adaptacji.

Efekt ekspozycji
Reakcje afektywne (Kontakt z X sprawia mi przyjemno) mog by niezalene od naszych
reakcji poznawczych (Ceni X). Czsto nie potrafimy wyjani, dlaczego co lubimy.
Ilustracj moe by dokadnie przebadany efekt ekspozycji, ktry sprawia, e to, co znajome,
jest oceniane bardziej pozytywnie ni obiekty nieznane. Wystpowanie tego zjawiska wykazano
N a podstaw ie: G . W ieczorkow ska-W ierzbiska

( 2 0 11) . P sychologiczne ograniczenia . 25

w ponad dwustu eksperymentach. Badane osoby rnych narodowoci pytane byy o ulubione
litery w alfabecie i wskazyway na litery najczciej wystpujce w ich jzyku i/lub w ich
nazwisku (przykadowo Francuzi najrzadziej wybierali w, ktre w ich jzyku wystpuje bardzo
rzadko). Ilustracj zasady, e lubimy to, co znajome, byy oceny dwch zdj badanych osb28
jedno z nich przedstawiao odbicie w lustrze. Fotografie byy oceniane przez samych
badanych i ich przyjaci. Okazao si, e preferuj oni zdjcia zgodne z tym, co widz na co
dzie. Badani wybierali fotografi swojego odbicia w lustrze, za przyjaciele, ktrzy nas w
lustrze nie ogldaj, woleli normalne zdjcie.
Wykazano, e aby efekt ekspozycji wystpi, nie musimy by wiadomi, e
widzielimy dany bodziec29. Schemat typowego eksperymentu wykazujcego efekt ekspozycji
skada si z dwch faz:
Badanym pokazuje si w czasie podprogowym, tzn. uniemoliwiajcym rozpoznanie,
nowe dla nich bodce, np. chiskie ideogramy, tureckie sowa, zdjcia nieznanych
twarzy.
Badani oceniaj stopie swoich pozytywnych reakcji wobec prezentowanych w
tradycyjny sposb obiektw, ktre stanowi bodce stare (tzn. prezentowane w fazie
pierwszej) lub bodce nowe (nieprezentowane wczeniej).
Studenci nieznajcy jzyka tureckiego uwaali, e takie tureckie sowa, jak:
nansoma, saricik i afworbu, z wikszym prawdopodobiestwem okrelaj rzeczy
pozytywne ni sowa: iktitaf, biwojni, kadirga. Jedyna rnica midzy tymi grupami sw
polegaa na tym, e pierwsze byy eksponowane w pierwszej fazie badania.
W eksperymencie, nazwanym przeze mnie CHISKIE IDEOGRAMY30, w fazie 1.
badanym prezentowano podprogowo ideogramy. W fazie 2. badani oceniali, jak podobaj si im
prezentowane ju w czasie pozwalajcym na wiadome spostrzeganie ideogramy, wrd
ktrych byy zarwno stare (prezentowane wczeniej podprogowo), jak i nowe
(nieprezentowane wczeniej) symbole. Okazao si, e stare podobay si bardziej ni
nowe.
W badaniach stwierdzono wystpowanie efektu ekspozycji w odniesieniu do kadego
uytego chiskiego ideogramu i kadego sowa tureckiego, ale tylko do wikszoci (a wic
nie wszystkich) twarzy mskich. W eksperymencie, nazwanym przeze mnie POWTARZANIE31,
badanym prezentowano w czasie podprogowym (4 ms) bodce (chiskie ideogramy,
nieregularne wielokty). Grupie pierwszej prezentowano 5 bodcw, z ktrych kady
powtarzany by 5 razy. Grupie drugiej prezentowano 25 bodcw, z ktrych kady
prezentowany by tylko raz. Grupie trzeciej nie prezentowano w pierwszej fazie adnych
bodcw. W drugiej fazie badani oceniali na skali od 1 (w ogle) do 5 (troch), jak bardzo
lubi kady z prezentowanych nadprogowo bodcw. Na 15 bodcw ocenianych w fazie
drugiej skadao si: 5 starych prezentowanych wczeniej w dwch pierwszych grupach, 5
nowych strukturalnie podobnych do prezentowanych wczeniej i 5 nowych
niepodobnych do prezentowanych wczeniej.
N a podstaw ie: G . W ieczorkow ska-W ierzbiska

( 2 0 11) . P sychologiczne ograniczenia . 26

Na rysunku powyej przedstawiono ideowo rednie oceny w trzech grupach ( wyszy

supek oznacza, e ideogramy podobay si bardziej). Rwno supkw oznacza brak
istotnych rnic. Grupa pierwsza, ktrej w pierwszej fazie prezentowano pi ideogramw
(kady pi razy) oznaczona jest czarnym kolorem (5 x 5), druga niebieskim (25), trzecia
biaym(0).

Zgodnie z przewidywaniami bardziej podobay si ideogramy prezentowane

podprogowo wczeniej i te, ktre byy do nich podobne. Nastpia wic generalizacja
ekspozycji. Najbardziej interesujce byo odkrycie, e w grupie pierwszej (piciokrotna
ekspozycja piciu ideogramw) wszystkie ideogramy prezentowane w fazie drugiej (nawet
prezentowane po raz pierwszy) podobay si bardziej ni pozostaym grupom. Wicej:
grupa ta okrelia take swj nastrj jako lepszy ni pozostae dwie grupy. Wyglda na to, e
powtarzanie stymulacji w postaci chiskich ideogramw lub nieregularnych wieloktw
powoduje czasow generalizowan popraw stanu afektywnego (wszystkie bodce
podobaj si bardziej). Badanie to moe wyjania pozytywny wpyw, jaki wywieraj na nasz
umys medytacje, odmawianie litanii (ktre polegaj na powtarzaniu tych samych sw) czy
suchanie refrenw piosenek. Reakcj relaksacyjn wywouje powtarzanie zarwno
dwikw, jak i ruchw. Tym mona tumaczy pozytywny wpyw muzyki i taca na nasz
dobrostan.
N a podstaw ie: G . W ieczorkow ska-W ierzbiska

( 2 0 11) . P sychologiczne ograniczenia . 27

Przedstawione wyej wyniki bada s kolejnym dowodem na to, e procesy przetwarzania

przez nas informacji czsto zachodz poza ekranem naszej wiadomoci. Powodem
wystpowania efektu ekspozycji moe by oswojenie otoczenia poprzez odczucie
harmonii w polu percepcyjnym. Widziany wczeniej bodziec atwiej jest przetwarza przy
ponownym kontakcie ni bodce, ktrych nie widziao si wczeniej.
Efekt ekspozycji jest silny, gdy nasze wyjciowe preferencje s sabe nie jestemy
wyjciowo ustosunkowani do danych obiektw. Jeeli nie lubi zupy ogonowej, to czsta
ekspozycja nie wpynie na moj ocen, ale jeeli nie mam emocjonalnego stosunku do tej
zupy, szansa wytworzenia pod wpywem ekspozycji reakcji pozytywnej na to danie jest wiksza.
Czynnikiem ograniczajcym efekt ekspozycji jest habituacja. Okazao si bowiem32, e
silniejszy efekt wywouj ekspozycje:
losowe (nieuporzdkowane) ni uporzdkowane,
krtkotrwae ni dugotrwae,
bodcw zoonych i interesujcych ni prostych i nieinteresujcych.
Ponadto, w badaniach stwierdzono, e:
po bardzo duej liczbie ekspozycji obserwuje si spadek atrakcyjnoci bodcw,
efekt ekspozycji jest silniejszy przy bodcach eksponowanych podprogowo,
efekt ekspozycji wystpuje wtedy, gdy nasze wyjciowe preferencje s sabe
eksponowanie siebie osobie, ktra np. nas nie lubi, moe przynie efekt przeciwny od
zamierzonego.

Efekt nowoci
Przeciwiestwem efektu ekspozycji jest efekt nowoci, o ktrym zwykle nie pisze si w
podrcznikach, bowiem powszechnie wiadomo, e obiekty nowe przykuwaj nasz uwag.
Nowy znajomy moe by dla nas bardziej atrakcyjny ni stary przyjaciel. Efekt ten wykorzystuj
firmy wprowadzajce coraz to nowe produkty. Ostatnie badania mzgu33 przyniosy prb
wyjanienia tego efektu. W reakcji na nowy/bardzo zoony bodziec mzg stara si okreli
jego znaczenie poprzez skojarzenie go z zapisami pamiciowymi, co przejawia si w
pobudzeniu asocjacyjnych obszarw kory mzgowej. Jeli bodziec jest wystarczajco
interesujcy, by spowodowa odpowiednio silne pobudzenie, rozpoczyna si proces
wydzielania endorfin. Do tego momentu kora asocjacyjna zanurzona bya w neurotransmiterze
GABA wyciszajcym prac mzgu. Dopyw endorfin powoduje zmniejszenie wydzielania
GABA, co pozwala na przesyanie sygnau bez przeszkd. Dziki temu moemy lepiej
przetworzy i zintegrowa napywajce informacje. Taka wzmoona aktywno
prawdopodobnie powoduje to, e sygna dociera rwnie do czci mzgu odpowiedzialnych
za uwalnianie dopaminy i aktywizacj ukadu nagrody. Gdy ukad ten zostanie wzbudzony,
dopamina pomoe utrwali efekt pracy sieci neuronowych, a my odczujemy nagradzajc
satysfakcj z faktu, e nasz mzg skojarzy nowy bodziec z wczeniejszymi zapisami i nada
mu spjne znaczenie.
Mona zaryzykowa hipotez, cho nie znam bada, ktre by j weryfikoway, e w
sytuacji skadajcej si z wielu:
N a podstaw ie: G . W ieczorkow ska-W ierzbiska

( 2 0 11) . P sychologiczne ograniczenia . 28

nieznanych bodcw przyciga nasz uwag/bardziej podoba si bdzie to, co

znajome (efekt ekspozycji),
znanych bodcw przyciga nasz uwag/bardziej podoba si bdzie to, co
nowe (efekt nowoci).

Efekt habituacji/adaptacji/przesytu
Gdy stale odnosimy sukcesy, przyzwyczajamy si do tego stanu rzeczy nie ciesz nas
one tak, jak cieszyy wczeniej. Wielka wygrana na loterii czyni nas szczliwymi przez
pierwsze miesice, ale jeeli szukamy zadowolenia w wartociach materialnych, to aby
utrzyma stan satysfakcji, musimy stale pomnaa swoje dochody, poniewa nasze
oczekiwania rosn w miar ich przyrostu. Efekt adaptacji34 ocen ewaluatywnych przejawia si
w tym, e aktualna ocena obiektu zaley od poziomu wyznaczonego przez wczeniejsze
dowiadczenia. Ma on te swj pozytywny aspekt. Osoby sparaliowane w wyniku wypadku po
pewnym czasie osigaj zbliony do poprzedniego odczuwanego przed wypadkiem poziom
szczcia, mimo e nadal mog zazdroci zdrowia osobom w peni sprawnym.
Efekt adaptacji dotyczy take ocen emocjonalnych. To, co nas zwykle pobudzao, moe
sta si obojtne (czy nawet nudne) pod wpywem rutyny. Emocje pozytywne zazwyczaj
sabn przy czstych kontaktach z obiektem, ktry je wzbudza szybko przyzwyczajamy si
do dobrego. To zjawisko nosi nazw habituacji hedonistycznej. Nawet najwspanialsza kobieta,
muzyka czy smakoyk trac swoj warto, gdy kontakt z nimi jest bardzo czsty. To, co nas
kiedy ekscytowao, z biegiem czasu powszednieje. Zaczynamy szuka wyszego poziomu
pobudzenia, dostarczajc sobie bardziej ekscytujcych bodcw zmieniamy partnerw,
prac Jedni szukaj pobudzenia na zewntrz, inni wicej myl J. Habituacja
hedonistyczna jest przez badaczy uzalenie nazywana tolerancj afektywn do osignicia
tej samej przyjemnoci potrzebne s coraz wiksze dawki. Oprcz tolerancji afektywnej
wyrnia si tolerancj fizyczn, ktr mona zmierzy obiektywnymi testami sprawnoci
psychomotorycznej.
O efekcie habituacji moemy przekona si, powtarzajc wielokrotnie jak ekscytujc
czynno. Przykad w ramce poniej:

Obserwowaam dynamik moich emocji na zjedalni w kompleksie wodnym. Pierwszy

zjazd wiza si ze strachem, cho sama wybraam t aktywno. Emocje negatywne
podczas drugiego zjazdu byy ju sabsze (wiedziaam, e zjazd jest bezpieczny, skoro uda
si za pierwszym razem). Kolejne zjazdy charakteryzoway si jeszcze przewag ekscytacji,
ale po kilkunastu czynno ta zacza by nudna. Obiektywna atrakcyjno zjedalni nie
zmienia si, ale moje reakcje tak.

Co, co jest ekscytujce na pocztku, nie musi takie by po kilkudziesiciu powtrzeniach.

Widok z okna, ktry nas zachwyci, gdy kupowalimy mieszkanie, moe nam szybko
spowszednie. Dobrze jest o tym pamita, bo dokonujc wyborw, czsto niewiadomie
zakadamy, e nasz zachwyt wynika wycznie z cech danego obiektu i jeli przestaje nam
si on podoba (np. maonek), uwaamy, e to obiekt si zmieni. Niestety habituacja do
N a podstaw ie: G . W ieczorkow ska-W ierzbiska

( 2 0 11) . P sychologiczne ograniczenia . 29

przykrych emocji nie jest taka prosta. Istniej dane pozwalajce twierdzi, e sia
traumatycznych dowiadcze nie sabnie, cho mog one zosta zepchnite ze
wiadomoci. Ale warto pamita o dynamice naszych reakcji na stres. Gdy dziaa bardzo
silny zewntrzny bodziec stresowy, organizmy ssakw uruchamiaj cay szereg mechanizmw
adaptacyjnych, takich jak zwenie naczy krwiononych (aby minimalizowa skutki
krwawienia), czy wydzielanie endorfin dziaajcych przeciwblowo. Z tego wzgldu w
pierwszym okresie po urazie nie czujemy blu, tym te mona wytumaczy odkryte
narkotyczne dziaanie samookaleczania, itp.
Najsilniej habituuj si bardzo wyraziste bodce wzbudzajce pozytywn reakcj.
Wspaniay widok po pewnym czasie przestanie wywoywa emocje; piosenka, ktra
zachwycaa, moe po pewnym czasie, jeli bya odtwarzana zbyt czsto, budzi irytacj.
Rnimy si w poszukiwaniu rnorodnoci. S ludzie, ktrzy mog je codziennie to samo,
ale s te tacy, ktrzy szukaj urozmaicenia. Mwi si o rnicach indywidualnych w
poszukiwaniu wrae. Jedno jest pewne przesyt jest niebezpieczny. Cho s take
bodce, ktre nie habituuj si atwo. Wikszo z nas je codziennie chleb, Azjaci ry.
Muzyka Mozarta habituuje si duo wolniej ni przeboje muzyki rozrywkowej. Mona
zaryzykowa tez, e bodce, ktrych atrakcyjno polega na harmonii, habituuj si duo
sabiej ni te, ktrych sia polega na niezwykoci wywoujcej nasz reakcj orientacyjn i
w konsekwencji wzrost pobudzenia, ktry moe by dla nas nagradzajcy. Przykad35
powstawania efektu przesytu znajduje si w ramce poniej:

Bardzo czsto zakochuj si w jakim kompozytorze czy artycie i caymi tygodniami

gram niemal wycznie tylko jego utwory, a jedn mio zastpuje inna. W cigu ostatnich
szeciu miesicy miaem trzy takie zauroczenia, jedno po drugim. Gdyby kto zapyta, co
miay ze sob wsplnego te utwory, odpowiedziabym, e muzycznie i emocjonalnie nic ich nie
czyo (z wyjtkiem przyjemnoci, jakiej mi dostarczyy). Wsplne byo natomiast to, e
nieprzerwanie bombardowaem nimi swoje uszy i mzg, a muzyczne obwody zostay nimi
nasycone i przecione.

Bodce negatywne habituuj si duo trudniej. Nieustanne pretensje wspmaonka

mog cigle sprawia przykro, ale mona zaobserwowa sytuacje, w ktrych staj si one
wartoci typow w wytworzonym schemacie relacji interpersonalnych. Przejawem tego moe
by (zupenie niewiadome, ale bardzo silne i pozbawione podstaw) oczekiwanie, e nowa
partnerka bdzie niezadowolona w podobnych sytuacjach, co partnerka poprzednia. Wydaje si,
e mczyni znoszcy z pokor zrzdzenie ony mieli podobne matki.

Szczeglnym przykadem efektu habituacji jest efekt adaptacji sensorycznej po

pewnym czasie przebywania w pomieszczeniu nie czujemy ju zaduchu czy zapachu perfum,
przyzwyczajamy si do poziomu haasu. Adaptacja do przykrej dla nas stymulacji przebiega
dwufazowo36. Wyobramy sobie, e mieszkamy przy bardzo ruchliwej ulicy w centrum miasta.
Pocztkowo dobiegajcy zza okien haas bdzie z duym prawdopodobiestwem utrudnia
nasze codzienne funkcjonowanie, co wicej, bdziemy odczuwali zwikszon wraliwo
N a podstaw ie: G . W ieczorkow ska-W ierzbiska

( 2 0 11) . P sychologiczne ograniczenia . 30

(sensytyzacja) na haas. Jest to faza czynna, w czasie ktrej w sposb aktywny prbujemy
poradzi sobie z dyskomfortow sytuacj (staramy si nie otwiera okien, kupujemy grube
rolety, goniej suchamy radia). Po pewnym czasie haas przestaje nam przeszkadza,
odwraliwiamy si (faza bierna). Dopiero przeprowadzajc si do spokojniejszej dzielnicy,
zaczynamy si zastanawia, jak moglimy y w tak haaliwym miejscu. Paradoksalnie
czasem moemy dy do tego, aby przebywa w haaliwym otoczeniu. Wystarczy
wyobrazi sobie, e cierpimy na chroniczne szumy uszne przebywanie w cichym otoczeniu
bdzie zwikszao nasz dyskomfort. Natomiast w centrum miasta o nasz uwag skutecznie
bdzie walczyo wiele silniejszych bodcw, tym samym szumy uszne stan si mniej
uciliwe. Takie s zalecenia lekarzy, ktrzy nie potrafi zlikwidowa tej przykrej dolegliwoci.
Take nasze ciao pod wpywem intensywnych wicze adaptuje si do wzmoonego
wysiku fizycznego. W 2009 przebadano37 dokadnie 44 uczestnikw ultramaratonu
zaczynajcego si we Woszech, a koczcego w Norwegii (ponad 4 tys. km). Codziennie
pobierano od nich prbki krwi i moczu, sprawdzano dane biometryczne. Wykonywano take
dodatkowe badania, m.in. oceniano objto caego ciaa, zawarto tuszczu. Okazao
si, e biegacze tracili rednio 5,4% objtoci ciaa, wikszo w czasie pierwszych 2 tys.
km. W pierwszej poowie wycigu znikao 40% tkanki tuszczowej organizmu, ale w drugiej
poowie tylko 10%.
Pocztek intensywnych wicze w mniej ekstremalnych warunkach wie si ze
wzrostem ttna, przypieszeniem oddechu, zwikszonym poceniem si itp. Zanim dojdzie do
adaptacji, pojawia si kryzys, przejawiajcy si na poziomie fizycznym w pogorszeniu
wydolnoci fizycznej i efektywnoci oddychania, a na poziomie psychicznym w uczuciu silnego
zmczenia i silnym pragnieniu przerwania wysiku. Kontynuowanie pracy, mimo kryzysu,
prowadzi do penej mobilizacji mechanizmw adaptacyjnych organizmu, zwikszenia
wydolnoci i ustpienia zaburze. Podobn dynamik zmian mona zaobserwowa przy
wysiku poznawczym.
Proces adaptacji moemy atwo zaobserwowa w przypadku zaywania substancji
uzaleniajcych. Efekt dziaania kawy, alkoholu, nikotyny (ale take np. lekw
psychotropowych) sabnie wraz z upywem czasu zaywania. Mamy do czynienia z
samoregulacj redukujc (down regulation): jeeli jakiego czynnika organizm otrzymuje za
duo, to zmniejsza si liczba receptorw. Aby uzyska ten sam efekt, musimy zwiksza
dawki. Drugim przykadem procesu adaptacji jest zesp abstynencyjny. Jeli odstawimy
kaw, papierosy czy alkohol, rwnowaga zostanie zachwiana, gdy poziom neuroprzekanika
stymulowanego przez uywk w mzgu gwatownie spadnie. Musi upyn jaki czas, zanim
mzg sam si wyreguluje i przestanie odczuwa niedobr. Opisane efekty adaptacji s znane
wielu osobom w pierwszym etapie uzaleniania si od alkoholu pojawia si zwikszona
odporno na jego dziaanie, rzucenie palenia powoduje gd nikotynowy.
Niestety, w badaniach psychologicznych dynamika procesw adaptacji ze wzgldu na
problem z wielokrotnym pomiarem jest rzadko badana.

1 Lewis, M., Haviland-Jones, J.M. (red.). (2005). Op. cit.

N a podstaw ie: G . W ieczorkow ska-W ierzbiska

( 2 0 11) . P sychologiczne ograniczenia . 31

2 Jarymowicz, M. (2008). Psychologiczne podstawy podmiotowoci. Warszawa: PWN.

3 Bechera, A., Damasio, H., Tranel, D., Damasio, A.R. (1997). Deciding advantageously before knowing
the adavantageous strategy. Science, 275, 12931295.
4 Feinstein, J.S. Duff, M. C. Tranel, D. (2010). Sustained experience of emotion after loss of memory in

patients with amnesia. PNAS, 17, 76747679.

5 Jarymowicz, M. (2005). Wiesz wi cej, ni wiesz. Charaktery, 5, 4042.
6 Baumeister, R.F., Heatherton, T.F., Tice, D.M. (2000). Utrata kontroli: jak i dlaczego tracimy zdolno

samoregulacji. Warszawa: Polska Agencja Rozwi zywania Problemw Alkoholowych.

7 Zalewska, A. (2003). Dwa wiaty. Emocjonalne i poznawcze oceny jakoci ycia i ich uwarunkowania u

osb o wysokiej i niskiej reaktywnoci. Warszawa: Academica SWPS.

8 Eriksen, T.H. (2003). Tyrania chwili. Warszawa: PIW.
9 Dutton, D.G., Aron, A.P. (1974). Some evidence for heightened sexual attraction under conditions of high

anxiety. Journal of Personality and Social Psychology, 30, 510517.

10 Schachter, S., Singer, J.E. (1962). Cognitive, social and physiological determinants of emotional state.

Psychological Review, 69, 379399; Schachter, S., Wheeler, L. (1962). Epinephrine, chlorpromazine, and
amusement. Journal of Abnormal and Social Psychology, 65, 121128.
11 Strack i Coyne (1983) za: Baumeister, R.F., Heatherton, T.F., Tice, D.M. (2000). Op. cit.
12 Np. Tavris (1989) za: Baumeister, R.F., Heatherton, T.F., Tice, D.M. (2000). Op. cit.
13 Coyne i wsp. (1987) za: Baumeister, R.F., Heatherton, T.F., Tice, D.M. (2000). Op. cit.
14 Np. Pennebaker (1993) za: Baumeister, R.F., Heatherton, T.F., Tice, D.M. (2000). Op. cit.
15 Frauenheim, E. (2004). Commute stress out of control? Dost pny online 23.03.2011 na stronie:

http://news.cnet.com/Commute-stress-out-of-control/2100-1022_3-5473133.html
16 Eliasz, A. (2004). Transakcyjny model temperamentu: analiza w a ciwo ci temperamentu z perspektywy

nomotetycznego i idiograficznego badania osobowo ci. W: Z. Chlewi ski, A. S kowski (red.), Psychologia w
perspektywie XXI wieku. Lublin: TN KUL.
17 Watkins, D. (2004). wiat Nauki. Wydanie specjalne, 7.
18 Por. np. Czapi ski, J. (1985). Wartociowanie zjawisko inklinacji pozytywnej. Wroc aw: Zak ad

Narodowy im. Ossoli skich.

19 Ochman, Lundkvist, Esteves (2001) za: Baumeister, R.F. (2011). Zwierz kulturowe. Warszawa: PWN.
20 Baumeister, R.F. (2011). Op. cit.
21 Pratkanis, A., Aronson, E. (2003). Wiek propagandy. Uywanie i naduywanie perswazji na co dzie.

Warszawa: PWN.
22 Ibidem.
23 Kahneman, D., Tversky, A., (1979). Prospect theory: an analysis of decision under risk. Econometrica,

2, 263291; Wierzbi ski J. (2007). Wykorzystanie w asno ci funkcji warto ci subiektywnej do

przewidywania dynamiki zachowa celowych. W: K. Winkowska-Nowak, A. Nowak, A. Rychwalska (red.),
Modelowanie matematyczne i symulacje komputerowe w naukach spoecznych. Warszawa: Academica
SWPS.
24 Tversky, A., Kahneman, D. (1992). Advances in prospect theory: Cumulative representations of

uncertainty. Journal of Risk and Uncertainty, 5, 297323.

25 Tversky, A., Kahneman, D., (1991). Loss aversion in risk less choice: A reference-dependent model.

Quarterly Journal of Economics, 106, 10391061; Kahneman, D., Knetsch, J., Thaler, R. (1990).
Experimental tests of the endowment effect and the coase theorem. Journal of Political Economy, 98,
13251348.
26 Quattrone, Tversky (1984) za: Tyszka, T. (2010). Op. cit.
27 De Pascalis, V., Jeger, K., Chiaradia, C., Carotenuto, E. (2003). Bl, temperament i r nice

indywidualne w zakresie aktywno ci autonomicznego uk adu nerwowego. W: M. Marszal-Wi niewska, T.

Klonowicz, M. Fajkowska-Stanik (red.), Psychologia rnic indywidualnych. Wybrane zagadnienia.
Gda sk: GWP.
28 Mita, T.H., Dermer, M., Knight, J. (1977). Reversed facial images and the mere-exposure hypothesis.

Journal of Personality and Social Psychology, 35, 597601.

29 Zajonc, R.B. (1999). Dowody na istnienie emocji nie wiadomych. W: P. Ekman, R. Davidson (red.),

Natura emocji. Podstawowe zagadnienia. Gda sk: GWP.

N a podstaw ie: G . W ieczorkow ska-W ierzbiska

( 2 0 11) . P sychologiczne ograniczenia . 32

30 Zajonc, R.B. (1968). Attitudinal effects of mere exposure. Journal of Personality and Social Psychology
Monograph, 9, 128; Murphy, S.T., Zajonc, R.B. (1993). Affect, cognition, and awareness: Affective
priming with optimal and suboptimal stimulus exposures. Journal of Personality and Social Psychology,
64(5), 723739; Zajonc, R.B. (1985). On the primacy of affect. American Psychologist, 39,117129.
31 Monahan, J.L., Murphy, S.T., Zajonc, R.B. (2000). Subliminal mere exposure: Specific, general, and

diffuse effects. Psychological Science, 11(6), 462466.

32 Manstead, A. i inni (red.). (2001). Encyklopedia Blackwella. Psychologia spoeczna. Warszawa:

Santorski & Co.

33 Badania Irvinga Biedermana i Edwarda Vessela opisane przez: Gola, M. (2010). Kojarzenie jest jak

seks. Charaktery, 1, 6266.

34 Myers, D.G. (2003). Psychologia spoeczna. Pozna : Zysk i S-ka.
35 Sachs, O. (2009). Muzykofilia. Opowieci o muzyce i mzgu. Pozna : Wydawnictwo: Zysk i S-ka.
36 Eliasz, A. (2004). Transakcyjny model temperamentu: analiza w a ciwo ci temperamentu z perspektywy

nomotetycznego i idiograficznego badania osobowo ci. W: Z. Chlewi ski, A. S kowski (red.), Psychologia w
perspektywie XXI wieku. Lublin: TN KUL.
37 Machann, J., Billich, Ch. (2010). New study reports effects of endurance running. EurekAlert! Dost pny

online 08.04.2011 na stronie: http://www.eurekalert.org/pub_releases/2010-11/rson-nsr112410.php.