ZBIGNIEW MARCIN KOWALEWSKI

Dziwna ksika o Golim Otoku

O Golim Otoku wydawnictwo Czarne opublikowao obszerne studium soweskiego
antropologa Boidara Jezernika [1]. Mona by pogratulowa Czarnemu takiej inicjatywy,
gdyby nie to, e Naga Wyspa to bardzo dziwna ksika. Jezernik napisa j 20 lat temu, a
historiografia nie stoi w miejscu. Oto np. dusze (i bardzo powierzchowne) rozwaania o
tym, czy Stalin planowa agresj na Jugosawi, czy nie, s zupenie przestarzae w wietle
znanych od omiu lat bada Lszl Rittera [2]. Nie na tym jednak polega gwny problem.
Jezernik zgromadzi bogaty materia. S to gwnie opublikowane w prasie i w
utworach publicystycznych wspomnienia, relacje i opracowania, ktre potraktowa jako
rda, z reguy odnoszc si do nich bezkrytycznie, cho nie tylko historyka, ale rwnie
antropologa obowizuje krytyka rde. Niektre rda s zgoa zdumiewajce Jezernik
powouje si nieraz na stalinowskie paszkwile antytitoistowskie, z ca powag okrelajc ich
autorw mianem wschodnich specjalistw (!). Gdy wielokrotnie powtarza, e sytuacja w
Jugosawii przypominaa () czasy po przejciu wadzy przez narodowych socjalistw w
Niemczech, trudno oprze si wraeniu, e takie skojarzenia bior si z lektury prac
rdowych owych wschodnich i nie tylko wschodnich specjalistw, takich jak Dino
Kosew, Gbor Pter, Dolores Ibarruri czy James Klugmann, ktrzy pomawiali reim
titoistowski o faszyzm.
Jezernik nie zbada te adnych archiww. Mimo tych niedostatkw, zgromadzona i
przetworzona przez niego wiedza o tym, co dziao si na Golim Otoku i w innych obozach,
jest zasadniczo wiarygodna i wartociowa. Gdy jednak tylko wypuszcza si na szersze wody,
nastpuje katastrofa. Co, co za spraw mnstwa odsyaczy sprawia wraenie pracy
naukowej, zamienia si w mieszank kiepskiego pamfletu, napisanego pod pewn szczegln
(i ju od dawna przebrzmia) koniunktur polityczn upadek titoistowskiej Jugosawii,
banaw, cudw nad bibliografi, nierzetelnoci, a nawet dyrdymaek. Oto gar
przykadw.
Jezernik automatycznie obcia odpowiedzialnoci za Goli Otok wszystkich czonkw
wczesnego najwyszego kierownictwa KPJ, goosownie i hurtem dezawuujc ich
wyjanienia w tej sprawie. Twierdzi, e jeden z przywdcw rewolucji jugosowiaskiej,
Svetozar Vukmanovi-Tempo, w pierwszym tomie swoich pamitnikw napisa nawet, e
nigdy nie sysza o istnieniu obozu na Nagiej Wyspie, a przecie o tym wiedziay nawet
dzieci. Pamitnikw tych jednak nie czyta, cho s one z atwoci dostpne w bibliotekach
na caym obszarze byej Jugosawii. Bez enady powouje si na nie z drugiej rki. Gdy za
pitnuje reim pod innym ktem, pisze z kolei, e o tym, gdzie byli [ludzie wizieni za
kominformizm] i co si z nimi dziao, a do 1953 roku nikt nie mia pojcia. Nikt nie mia
pojcia i wiedziay nawet dzieci
Nie ma zatem co liczy na to, e Jezernik zbada spraw, e moe przytoczy wiadectwo
kogo tak wanego (i dla wielu wiarygodnego), jak Koa Popovi, ktry wyzna: Syszaem i
wierz, e nawet Tempo, jako czonek wczesnego Politbiura, nie wiedzia, co si dzieje.
Nie wykluczam rwnie, wyjania Popovi, tego, e na podstawie oglnego
upowanienia z gry t monstrualn operacj przeprowadzili po swojemu nasi policyjni
fachowcy. Oczywicie, dzi, gdy rozmylam o tym wszystkim, stwierdzam z alem, e nawet
my, ktrzy nie bylimy w to zamieszani, nie pozostaniemy w oczach historii i przyszych
pokole niewinni z tego prostego powodu, e bylimy u wadzy, za ktrej dopuszczono si
takiego gwatu na ludziach. [3]
Z bardzo istotnych relacji Milovana ilasa o tym, co kto w najbliszym otoczeniu Tity
wiedzia o sytuacji na Golim Otoku oraz jak i kiedy o niej si dowiedzia [4], Jezernik
niewiele przytacza. Dopuszcza si natomiast oburzajcego naduycia poniewa ilas
uwaa, e niebezpieczestwo wcale nie byo mae, gdy w korpusie oficerskim byo wielu
kominformowcw, to rzekomo znaczy, e zgadza si z opini, i sytuacja po prostu
wymusia na nas Nag Wysp! Owszem, ilas uwaa, e wymusia izolacj
kominformowcw, ale nie terror, ktremu poddano ich w miejscach izolacji. Jezernik
zamazuje to rozrnienie.
W przedmowie do ksiki Adam Michnik pisze: Vladimir Dedijer za twierdzi:
Gdybymy nie stworzyli takiego obozu, Stalin ca Jugosawi zamieniby w jeden wielki
obz. To te nieprawda. S to przytoczone przez Dedijera [5] sowa jednego z
komendantw obozu, Ante Rategorca, za ktrego nastpia prawdziwa kulminacja
najokrutniejszych metod reedukacji winiw i tego wszystkiego, z czego znany jest Goli
Otok [6], natomiast do samego Dedijera on nalea do tych, ktrzy hodowali etyce
partyzanckiej i postrzegali komunizm w konfiguracji astralnej s zupenie niepodobne.
Michnik zaufa jednak bezkrytycznie Jezernikowi, ktry starajc si skompromitowa
kolejnego dziaacza tej rewolucji, zasugerowa, e to sowa Dedijera. Jeli za chodzi o tak
rzeczywicie odpowiedzialn za Goli Otok osobisto jak najbardziej zaufany
wsppracownik Tity, wczesny minister spraw wewntrznych Chorwacji, Ivan Krajai,
ktrego Dedijer uwaa za najmroczniejsz posta naszej przeszoci (i za agenta
radzieckich sub specjalnych przez te wszystkie lata!), to Jezernik wspomina jedynie, e to
Krajai podsun pomys wykorzystania Nagiej Wyspy jako miejsca izolacji. Jedynie
izolacji, a nie rwnie reedukacji politycznej przy uyciu przemocy?
Wielu autorw, pisze natomiast (odsyajc tylko do dwch, z ktrych jeden, ale o
tym za chwil), uwaa, i Naga Wyspa, Stara Gradika i inne miejsca odosobnienia dla
kominformowcw byy eksperymentalnymi laboratoriami, a internowani krlikami
dowiadczalnymi, na ktrych sprawdzano teori socjalizmu samorzdowego Kardelja. Z t
koncepcj pierwszy wystpi Milovan ilas. (Edvard Kardelj by czonkiem cisego
kierownictwa i czoowym ideologiem reimu titoistowskiego.) Krytyczny czytelnik oczom
nie wierzy czy to moliwe, aby ilas wypisywa takie brednie? Zaglda zatem do
wskazanej przez Jezernika ksiki ilasa, na wskazan stron, i co si okazuje? e o niczym
takim nie ma tam mowy! [7]. ilas napisa w tej ksice co zupenie innego e w
Jugosawii pojcie samorzdnoci zrodzio si z walki z tyrani stalinowsk i marzenia o
prawdziwym, demokratycznym socjalizmie Przecie to niesychana manipulacja.
Takie kwiatki mona by zrywa garciami. Jezernik, jak powiedziaem, nie stroni te od
dyrdymaek. Oto, twierdzi (tym razem nie powoujc si ju na adne rda), w obliczu
groby inwazji radzieckiej powsta (rwnie fantastyczny co szaleczy i monstrualny) plan
cakowitego zamknicia nurtu Dunaju w elaznej Bramie. Plan ten przeczy wszelkim
prawom geografii, nie udaoby si bowiem powrci do prehistorycznego okresu
geologicznego na tym obszarze, tworzc ponownie Morze Panoskie. A tymczasem,
zapewnia Jezernik, o to wanie chodzio! Bo morze to miao zagrodzi drog wojskom
radzieckim. Dla wyprbowanych kadr nie ma rzeczy niemoliwych, dla ludzi, ktrych
zawodem jest zmienianie wiata, od sw do czynw nie byo daleko, szydzi Jezernik i robi
z siebie balona.
Soweskie Ministerstwo Kultury wyranie nie podziela opinii Michnika, e Jezernik
oferuje opowie o Golim Otoku sporzdzon z chodn precyzj chirurga, bo autor skary
si, e odrzucio prob o wsparcie ponownego wydania tej ksiki. Nie wiem, czy
postpio tak ze wskazanych tu powodw, czy moe dlatego, e czasy si zmieniy. Kilka lat
temu koledze Jezernika z Uniwersytetu Lublaskiego, socjologowi Mitji Velikonji, rozgos
przynioso studium titostalgii jako czci szerszego zjawiska jugonostalgii i w ogle
nostalgii za socjalizmem, szerzcej si w spoeczestwach byej Jugosawii [8]. Ministerstwo
wsparo wydanie Titostalgii, take po angielsku.
Artyku ukaza si w Le Monde diplomatique Edycja polska, nr 7 (89), lipiec 2013 r., s.
33.

[1] B. Jezernik, Naga Wyspa: Guag Tity, przeoyy J. Pomorska i J. Sawiska, Woowiec,
Czarne 2013.

[2] Zob. L. Ritter, War on Titos Yugoslavia? The Hungarian Army in Early Cold War Soviet
Strategies, Parallel History Project on Cooperative Security (PHP), ISN of the Center for
Security Studies, EHZ Zrich 2005.

[3] A. Nenadovi, Razgovori s Koom, Zagrzeb, Globus 1989, s. 105.

[4] M. ilas, Vlast i pobuna, Belgrad, Knjievne Novine 1991, s. 194-203. Zob. R. Zekovi,
Zbornik Milovan ilas, Belgrad, Kultura 1996, s. 189-200.

[5] V. Dedijer, Novi prilozi za biografiju Josipa Broza Tita t. 3, Belgrad, Rad 1984, s. 464.

[6] A. Ruskovi, Spomin na Havaje: Goli Otok 1951-1953, Borec nr 626-629, 2005, s. 24.

[6] M. ilas, Druenje s Titom, Harrow, Aleksa ilas 1980, s. 75.

[7] M. Velikonja, Titostalgia A Study of Nostalgia for Josip Broz, Lublana, Mirovni Intitut
2008. Zob. rwnie J.-A. Drens, Podr po jugonostalgii, Le Monde diplomatique
Edycja polska, wrzesie 2011 r.