HKK 389 - 446

Historia Kocioa Katolickiego tom 3
Pierwszy okres
1517 - 1564
REFORMA I REFORMACJA
W pierwszym wierwieczu XVI stulecia wielu ludzi pragno reformy Kocioa, lecz tylko niektrzy
nad ni pracowali.
Marcin Luter wystpi publicznie z daniem zmian w nauce i strukturze Kocioa. Szybko znalaz
wielu zwolennikw, a rozpoczty przez niego ruch w Niemczech uleg wkrtce radykalizacji. W pew-
nym okresie sta si nawet rewolucyjnym, cho wic rozwija si pod hasem reformy, nie posiada jej
uznawanego w Kociele charakteru, dlatego w jzyku polskim nazwano go reformacj, a nie reform
Kocioa. Dzisiaj wszake reformacj nazywa si chtnie reform ewangelick, by nie podkrela jej
przeciwiestwa do reformy katolickiej.
W Szwajcarii, na obszarze jzyka niemieckiego (Zurych), podobny ruch reformacyjny zapocztkowa
Ulrych Zwingli, a na obszarze jzyka francuskiego (Genewa) Jan Kalwin.
Niektrzy wadcy popierali nowy ruch, lecz nie odeszli od katolicyzmu, inni wprost opowiedzieli si za
reformacj. Krl angielski Henryk VIII zwalcza nauk Lutra, jednak z osobistych i pastwowych racji
doprowadzi Koci w Anglii do schizmy, przez co uatwiona bya pniej jej protestantyzacja.
W Kociele katolickim, niewiadomym pocztkowo, czym jest ruch reformacyjny, powoli przeprowadza-
no reform, najpierw w maych krgach duchownych i wieckich. Przeksztacio to niektre z nich w no-
we zakony. Gwnego dziea reformy dokonano wszake (1545-1563) na soborze trydenckim, po ktrym
wyranie dostrzega si Odnow Kocioa katolickiego.
Rozam jednego zachodniego chrzecijastwa, na katolickie i ewangelickie, nie zahamowa rozwoju misji
katolickich, zaktywizowanych odkryciami geograficznymi. Pocztkowo wszake borykay si one z bra-
kiem misjonarzy, zym przykadem kolonizatorw i wieloma przeszkodami, ktre w nowym wiecie
tkwiy w jzyku i zrnicowanej kulturze ludnoci tubylczej, w Azji za i Afryce - w zoonej sytuacji
religijnej i politycznej.
Rozdzia 1
ROZWJ MISJI
W poszukiwaniu morskiej drogi do Indii eglarze portugalscy obsadzili najwaniejsze punkty afryka-
skiego wybrzea, lecz misje katolickie nie miay tam szans powodzenia. Rozwiny si natomiast pod
patronatem krla portugalskiego w Indiach, Japonii i Brazylii, a pod patronatem krla hiszpaskiego na
Antylach, Kubie, Haiti (zwanej wwczas Hispaniol), w Dominikanie, Gwadelupie, Porto Rico, Meksy-
ku, Salwadorze, Hondurasie, Peru i Chile.
Francja zdobywaa powoli kolonie: Hudson od 1523 roku, Kanad od 1534 roku. Krl Franciszek I zaj
si nawracaniem dzikich mniej z religijnego przekonania, bardziej z politycznego wyrachowania, dlatego
Koci francuski wczy si do pracy misyjnej na szersz skal dopiero w nastpnym okresie.
Na terenach misyjnych w nowym wiecie Koci prowadzi podwjn dziaalno: duszpastersk wrd
kolonizatorw i misyjn wrd tubylcw. Koci katolicki z objtych ruchem reformacyjnym krajw nie
wczy si w t dziaalno. Przyczyna tkwia nie tylko w wybuchu reformacji. Uprawianie misji uzna-
wano za obowizek monarchy i Kocioa w pastwie, zdobywajcym dla siebie kolonie.
Wsplne dzieo
Misje na pocztku czasw nowoytnych stay si wsplnym dzieem Kocioa i pastwa. Wadcy dwch
pierwszych potg kolonialnych, Hiszpanii i Portugalii, kierowali si przekonaniem, e podbite kraje
pogan s cakowit wasnoci monarchy. On za, odpowiedzialny za zbawienie take tych nowych pod-
Czasy nowoytne 1517 1914 9

danych, ma prawo posugiwania si wobec nich kocielnymi przywilejami, jakie posiada dotychczas w
swoim pastwie.
Krl hiszpaski uzyska ju od papiea Juliusza II bull (1508), ktra wprawdzie przypominaa mu
obowizek wysyania misjonarzy i ich utrzymania, jak rwnie fundowania kociow i biskupstw, ale te
obdarzaa go przywilejem erygowania diecezji i wszystkich beneficjw, wraz z prawem ich obsadzania i
mianowania biskupw. Taki patronat nie budzi wwczas zastrzee, bo nie dostrzegano, e misje s
przede wszystkim wewntrzn spraw kocieln. Sobr trydencki nie widzia potrzeby szerszego zajmo-
wania si nimi. W swoich dekretach tylko jeden raz mwi o krajach misyjnych. Papie Pawe III poczu-
wa si wszake do obowizku wydania (1537) bulli Sublimis Deus o prawach Indian.
Listy misjonarzy, zwaszcza drukowane listy jezuitw, budziy w Europie zapa misyjny. Ideaem nowo-
czesnego misjonarza sta si Franciszek Ksawery (wity), autor wielu takich listw. Z nich poznawano
liczne problemy pracy misyjnej.
Teologia zajmowaa si nimi minimalnie, cho dokadniejszego okrelenia wymagay takie zagadnienia,
jak obowizek nawracania pogan, zakres fundamentalnej treci wiary, ktrej naleao wymaga od neo-
fitw, ich miejsce w Kociele i nalene im prawa. Nic wic dziwnego, e powszechnie podzielano pogl-
dy, wedug ktrych poganie wtedy staj si prawdziwymi chrzecijanami, gdy zniszczy si ich dotychcza-
sowe zapatrywania, wierzenia, kulty i obyczaje. Ludnoci kolonizowanej proklamowano wic wyranie,
e musi przyj chrzecijastwo wraz z uznaniem zwierzchnictwa nowego monarchy. Dominikanie
wszake, gdy udali si do krajw amerykaskich na misje, rozpoczli (1509) walk o waciwe metody
misyjne i prawa dla tubylcw. Dugo jednak nie udzielano tubylcom wice kapaskich. Nawet za-
broniono na pierwszym synodzie meksykaskim (1555) dopuszczania Indian, Metysw i Mulatw do
kapastwa.
Na prac misyjn udawali si gwnie zakonnicy. W Ameryce dziaali najliczniej franciszkanie, ale take
dominikanie, hieronimici, augustianie, mercedariusze i jezuici (od 1572). Wysyay ich zakonne wadze
hiszpaskie lub portugalskie, ale dziaali w cznoci z generaami swoich zakonw w Rzymie.
Patronat Portugalii
Portugalia nie stworzya w Azji i Afryce swoich pastw kolonialnych. Miaa natomiast zorganizowan
koloni, Brazyli, w Ameryce Poudniowej.
Brazylia staa si terenem dziaalnoci franciszkanw, lecz do poowy XVI wieku utworzyli oni tam za-
ledwie kilka placwek misyjnych. Systematyczn dziaalno chrystianizacyjn stara si zorganizowa
gubernator Brazylii, Tome de Sousa (od 1549) przy pomocy jezuitw. Misjonarze jednak ginli czsto z
rk Indian. Rozwj misji dostrzegalny jest dopiero w nastpnym okresie.
Afryka ju w XV wieku stanowia cel podry misjonarzy, lecz w dziaalnoci ograniczali si oni do
wskiego pasa nadbrzea, na ktrym Europejczycy mieli swoje handlowe faktorie. Przeszkody w chry-
stianizacji stawiay nie tylko rodzime kulty pogaskie, ale rwnie islam, ktry przenika nawet do tzw.
Czarnej Afryki.
Kongo miao z krajw afrykaskich najwiksze szans na szybk chrystianizacj. Uzalenione od Portu-
galczykw, byo rzdzone przez chrzecijaskiego wadc, Alfonsa, syna krla Nwemba Nzinga. Dziki
niemu powstao (1534) biskupstwo w Sao Tome. Odkryty w XIX wieku napis na lewym brzegu rzeki
Kongo zawiera wyznanie chrzecijaskiej wiary krla Alfonsa, wiadomo o zbudowaniu przez niego 12
kociow i tysicach jego poddanych, ktrzy potrafili czyta. Zaleno od Portugalii nie sprzyjaa roz-
wojowi chrzecijastwa. Poselstwu z Konga powiedzia krl portugalski: Chocia nasze starania zmie-
rzaj w pierwszej linii do wikszej czci Boga i pomylnoci krla, musicie jednak wyjani krlowi Kon-
ga, co ma uczyni, by nasze okrty napeni niewolnikami, miedzi i koci soniow. Wywz niewolni-
kw do Ameryki budzi nienawi tubylcw do chrzecijan, nic wic dziwnego, e misje w Kongo upady
po mierci krla Alfonsa.
Angola przyja (1536) pierwszych misjonarzy z Konga, lecz ani oni, ani pniej przybyli jezuici nie
osignli w niej wikszych rezultatw. Dopiero w 1596 roku zdoano zaoy pierwsze biskupstwo w
Santa Cruz do Reino, z siedzib w San Salvador.

Mozambik posiada handlow faktori portugalsk, w ktrej od 1498 roku dziaali duchowni chrzecija-
scy, lecz jako kapelani Portugalczykw i ich ochrzczonych niewolnikw. W portach tego kraju na krtko
zatrzymywali si misjonarze, podajcy na Daleki Wschd, lecz dziaali jedynie wrd zag portugal-
skich. Pierwszych staych misjonarzy przysali (1559) jezuici z Goa. Chrzest krla z Inhambane (Tonga) i
potnego wadcy, monomotapy nad grn Zambezi okaza si nietrway. Wskutek intryg mahometan
misjonarze zostali oskareni o szpiegostwo. Zginli wic dwaj jezuici, uduszeni, a inni powrcili do Indii.
Wznowienia misji dokonano dopiero w nastpnym okresie.
W Azji chrzecijastwo napotkao na rozwinit kultur tamtejszych ludw i na ich silne systemy religij-
ne. Wszake Portugalia wkadaa wiele wysiku w dziaalno misyjn, zwaszcza gdy jej krl otrzyma
(1500) od Aleksandra VI uprawnienia apostolskiego komisarza dla Indii i Przyldka Dobrej Nadziei.
Indie, za panowania dynastii Lodich w Delhi, byy penetrowane przez europejskich eglarzy i kupcw.
Miay te na zachodnim wybrzeu faktorie portugalskie. Mogo wic z fundacji krla portugalskiego po-
wsta pierwsze biskupstwo w Funchal (stolica Madery). Jego ogromny obszar podzielono, tworzc
(1534) w Funchal metropoli z czterema biskupstwami. Jednym z nich byo biskupstwo w Goi, obejmu-
jce cay obszar od Przyldka Dobrej Nadziei do wysp japoskich.
W Goi pierwszy biskup, franciszkanin Joao dAlbuquerque zaoy (1541) kolegium dla ksztacenia tu-
bylczego kleru. Misja czynia take postpy w poudniowych Indiach, wrd tzw. chrzecijan Tomaszo-
wych, istniejcych tam jako potomkowie nestorian od czasw staroytnoci chrzecijaskiej. Biskup Joao
utworzy dla nich kolegium w Krangauor i czyni starania o ich pojednanie z Kocioem katolickim. Do-
konao si ono dopiero na synodzie w Diamper (1599).
Do szybszego rozwoju misji w Indiach przyczynili si jezuici (od 1541). Jeden z nich, Franciszek Ksa-
wery, sta si Apostoem Indii.
Filipiny (szereg wysp w zachodniej czci Oceanu Spokojnego) zalene od malajskiego krlestwa Mad-
japahit i bdce pod wpywami islamu z Indonezji, nie miay pocztkowo szczcia do spokojnego toku
misji. Rozpoczli je hiszpascy augustianie eremici, zaraz po odkryciu (1521) wysp przez Fernao de Ma-
galhaes (Ferdynand Magellan). Wedug ustalonej w 1529 linii demarkacyjnej miay nalee do Portugalii,
lecz Hiszpanie z nich nie zrezygnowali. Pod pretekstem pomszczenia zamordowanego odkrywcy wypo-
wiedzieli (1564) Filipiczykom wojn i zajli ich posiadoci. Dopiero wwczas przystpili do systema-
tycznej chrystianizacji, ktra staa si wyjtkowo trwaa w porwnaniu z innymi krajami Dalekiego
Wschodu.
Franciszek Ksawery i Daleki Wschd

Japonia, pod panowaniem dynastii szogunw z rodu Ashikaga, pozwolia przybywa Europejczykom,
lecz nie wesza w zaleno od Portugalii. Misje wszake utrudniao to, e mikado by tylko nominalnym
wadc, a kraj liczy okoo 50 autonomicznych i zwalczajcych si ksistewek.
Franciszek Ksawery (zm. 3.12.1552, wity) by hiszpaskim jezuit, ktry na prob krla portugal-
skiego uda si przez Afryk na Daleki Wschd, posiadajc jako legat papieski szerokie uprawnienia na
terenach misyjnych. Po owocnej dziaalnoci w Goi ruszy przez Cejlon i Malakk do Japonii, gdzie przez
dwa lata (1549-1551) organizowa misje. Przypisuje mu si udzielenie chrztu ponad 30 tysicom pogan.
W listach do Ignacego Loyoli i braci zakonnych zwraca uwag na przystosowanie si misjonarzy do
kultury i potrzeb tubylcw. Opracowa te w jzyku japoskim katechizm, ale nie znajc dobrze treci
tamtejszych poj, umieci w nim okoo 50 terminw, ktre bardziej odpowiaday buddyzmowi ni
chrzecijastwu.
Chiny byy krajem, do ktrego take pody Franciszek Ksawery, lecz niespodziewanie zmar u ich
wrt, na wyspie San-cian blisko Kantonu. Inni misjonarze jezuiccy wykorzystali nawizanie kontaktw
handlowych Portugalczykw z Chinami. Swoim orodkiem misyjnym, a w razie potrzeby miejscem azy-
lu, uczynili zaoone przez nich (1554) miasto Makau, centrum handlu Europejczykw z Wschodem. W
tym miecie powstao wkrtce (1559) biskupstwo, stajc si baz wyjciow misjonarzy, udajcych si do
Chin.

Pod berem hiszpaskim

Kolumb, odkrywca Ameryki, da swojemu admiralskiemu okrtowi pobon nazw Santa Maria i chlubi
si, e jego odkrycia doprowadziy pogaskie ludy do prawdziwej wiary. W umowie wszake z krlem
hiszpaskim nie pomin tego, by zapewni sobie znaczny udzia w zyskach z wyprawy i eksploatacji
odkrytych terenw. Zaoga jego trzech okrtw skadaa si z ludzi rnej wartoci, wrd ktrych nie
brakowao przestpcw.
Kolonizatorzy hiszpascy rekrutowali si przez dugi czas z ludzi zdolnych do ryzyka, odwanych, lecz
czsto nie liczcych si z boskimi i ludzkimi prawami. Szukali oni przede wszystkim osobistego zysku,
co doprowadzio do tragicznej eksploatacji ludnoci tubylczej i zniszczenia ich kultury. Wielu byo ju
zdemoralizowanych lub atwo ulegao demoralizacji, ktra obja te tubylcw. Demoralizacj uatwia
brak rodzinnego ycia kolonizatorw, wszak wyjedali do nowego wiata najczciej bez on. Jak obli-
czono, w latach 1509-1533 tylko 470 Hiszpanek udao si do Ameryki. Hiszpanie za nie zawierali ma-
estw z miejscowymi kobietami. Wikszo z nich ya w nielegalnych zwizkach.
Kodeks z Burgos (1512) ustala pewne prawa dla nowego wiata, ale nie zdoa usun naduy. Rada
Indiaska, zoona z prawnikw i teologw jako organ doradczy i czciowo wykonawczy krla hiszpa-
skiego, powoli zdobywaa rozeznanie w problemach misyjnych. Stosunek kolonizatorw do Indian okre-
lay kolejno stosowane systemy: requerimiento (ogaszanie hiszpaskiego prawa i podstawowych prawd
chrzecijaskich, wezwanie ludnoci do ich przyjcia i zagroenie uycia siy, gdyby odmwili), reparti-
miento (podzia, nadanie Hiszpanom okrelonych obszarw ziemi z ludnoci tubylcz, ktrej mieli prze-
kazywa prawdy wiary chrzecijaskiej i ktr mogli obcia przymusow prac), encomienda (zlece-
nie, oddanie Indian w opiek Hiszpanw, lecz dopuszczajce przymusow prac).
Obrocy Indian
W obronie Indian wystpili niektrzy misjonarze, szczeglnie dwaj dominikanie.
Antonio de Montesinos, hiszpaski dominikanin z Salamanki, uda si (1510) na Haiti z wybitnym
wspbratem zakonnym Pedro de Cordoba. Po zapoznaniu si z sytuacj Indian, jako pierwsi z misjona-
rzy nowego wiata publicznie protestowali przeciw niemoralnemu postpowaniu kolonizatorw i syste-
mowi encomiendy, czym wywoali w Hiszpanii wielkie poruszenie. Montesinos przyby do Hiszpanii
(1512), dostarczy krlowi przykadw zego postpowania kolonizatorw i chyba tym przyczyni si do
wydania Kodeksu z Burgos. W 1515 roku powrci na Haiti, zabierajc z sob kapana, Bartolomea de
Las Casas. Obaj odtd wystpowali w obronie Indian. Pierwszy z nich uda si (1528) do Wenezueli z 20
dominikanami, jako protektor Indian. Jego dziaalno wywoaa wszake tak gwatowne sprzeciwy kolo-
nizatorw, e zosta przez nich zamordowany (1545).
Bartolome de Las Casas (1474-1566), hiszpaski kapan diecezjalny, a pniej (1522) dominikanin i
biskup w Chiapa (Meksyk), siedmiokrotnie przybywa do Hiszpanii, by uzyska u krla usunicie nad-
uy w koloniach. Opisywane przez niego w raportach i publikacjach, jak Krtka relacja o wyniszczeniu
Indian i Historia Indian, przykady tych naduy stay si podstaw dla legenda negra, ktra jednostron-
nie w czarnych barwach przedstawia losy kolonii pod berem hiszpaskim. Naduy wszake byo wiele,
a postulaty tego misjonarza i biskupa co do poprawy losu Indian nie powstay jako wymys niebezpiecz-
nego fanatyka, jak niejedni to okrelali. W Meksyku by naocznym wiadkiem bezwzgldnego dziaania
Corteza, stara si pooy temu tam, nie zdoa jednak ocali kultury Aztekw od zniszczenia. Jako
obroca ludnoci indiaskiej uzna za mniejsze zo sprowadzanie niewolnikw Murzynw do Ameryki,
wedug niego bardziej odpornych na cik prac w kopalniach. Pniej tego aowa, widzc w jakim
ponieniu zostaj ci czarni niewolnicy.
Patronat Hiszpanii
Antyle, szczeglnie wyspy Haiti, Kuba, Jamajka (Santiago) i Puerto Rico, stay si pierwszymi koloniami
hiszpaskimi i pierwszymi terenami misyjnymi w Ameryce rodkowej.
Kolumb podczas drugiej wyprawy zabra dwunastu zakonnikw, ale ich dziaalno misyjna nie przynio-
sa rezultatw, dopiero nastpna grupa franciszkanw (1500 rok) ochrzcia znaczn liczb ludnoci tubyl-

czej i uzyskaa od Juliusza II ustanowienie arcybiskupstwa i dwch biskupstw. Krl hiszpaski uzna to
za nieformalne, bo dokonane bez jego zgody. Zaoy wic (1511) biskupstwa w San Domingo i Concep-
tion de la Vega na Haiti, w San Juan na Puerto Rico, w Baracoa na Kubie (1518), przeniesione (1522) do
Santiago de Cuba. Niestety, po dwudziestu latach rzdw kolonialnych milionowa ludno Antyli zma-
laa do 14 tysicy, a cigani (od 1501) z Afryki niewolnicy murzyscy stanowili wwczas dwie trzecie
ludnoci.
Meksyk, kraj o wysokiej kulturze Majw, rzdzony przez Aztekw z stolic w Tenochtitlan, zosta pod-
bity (1519-1521) przez hiszpaskiego konkwistadora, Hernana Corteza (Cortes), ktremu uleg ostatni
wadca aztecki, Montezuma II, lecz wkrtce przyczy si do powstania przeciw Hiszpanom i zmar
wskutek odniesionej rany. Cortez wprowadza si nie tylko hiszpaskie panowanie, ale take chrzeci-
jastwo: niszczy boki i stawia krzye. Pod kar mierci zakaza skadania ofiar z ludzi. W swoim woj-
sku mia znaczn liczb kapelanw, ktrzy zajli si pouczaniem tubylcw.
Systematyczne misje w Meksyku podjli franciszkanie. Dwunastu z nich przybyo (1522) z Niderlandw
i otrzymao - dziki swej pionierskiej dziaalnoci chrystianizacyjnej - nazw Dwunastu Apostatw Mek-
syku. Genera zakonu nadesa im Instrukcj, ktra staa si Magna Charta misji, a take meksykaskiej
kultury. Przy kocu omawianego okresu franciszkanie posiadali w tym kraju 80 klasztorw, dominikanie
czterdzieci i tyle augustianie.
Z Meksyku wyruszyli misjonarze do Gwatemali (1525), Hondurasu (1527), Yucatanu (1534) i do Nowe-
go Meksyku (1540). Schrystianizowana zostaa wic caa tzw. Nowa Hiszpania. Pierwsze biskupstwo
powstao (1525) w Tlaxcala, nastpne (1530) w miecie Meksyku, ktre ju w 1546 roku zostao metro-
poli. Dominikanie zaoyli tam uniwersytet w 1553 roku, a od pocztku misji istniaa szkoa, w ktrej
uczono oprcz religii take czytania i pisania. Biskup Juan de Zumarraga ufundowa (1536) kolegium do
ksztacenia modziey, z zamiarem przygotowania z niej kleru tubylczego.
Peru, kraj Inkw o wasnej kulturze i scentralizowanym pastwie ze stolic w Cusco, zosta szybko opa-
nowany przez Hiszpanw pod wodz Francesco Pizarro. Po spotkaniu z nim w Cajamarce (1532) wdz
Atahualpa zgodzi si przyj chrzest, lecz wbrew temu spotkaa go mier. Chrystianizacj kraju zajli
si (1531) dominikanie. W Cusco powstao (1537) pierwsze biskupstwo, a w miecie Lima, zaoonym
przez Pizarro, drugie biskupstwo (1541), podniesione po piciu latach do rangi metropolii.
Z Peru promieniowao chrzecijastwo na ssiednie Chile, gdzie zaoono biskupstwo w Santiago (1561)
i Imperia (1563).
Kolumbia i Wenezuela, jako hiszpaskie kolonie nazwane Now Grenad, zostay objte misjami przez
dominikanw i franciszkanw. Pierwszy z tych krajw od 1536 roku, drugi od 1549 roku, gdy dokonano
ich podboju.
Franciszkanw, bronicych neofitw przed wyzyskiem Europejczykw, kolonizatorzy zwali zoliwie
niszczycielami konkwisty, nie liczc si z tym, e swoim postpowaniem budzili nienawi tubylcw do
biaych, co powodowao mordowanie take misjonarzy.
Pierwsze biskupstwo dla Wenezueli powstao (1562) w zaoonym przez Hiszpanw miecie Santa Fe de
Bogota. Po dwch latach podniesiono je do rzdu metropolii.
Ameryka aciska uzyskaa (do 1564) cztery metropolie (Santo Domingo, Meksyk, Lima i Santa Fe de
Bogota), w ktrych granicach istniao 21 diecezji. Byy one terytorialnie rozlege, lecz nie zawsze liczeb-
nie wielkie. Kolonizatorw przybywao z Europy coraz wicej, lecz ubywao ludnoci tubylczej w stop-
niu zastraszajcym. Obliczono, e liczba Indian w Meksyku zmalaa z 25 milionw w 1519 roku do 16
milionw w 1523 roku, 6 milionw w 1548 roku i 2,6 miliona w 1568 roku. Przyczynami byy nie tylko
walki z biaymi i wojny midzy plemionami, nie tylko eksploatacja ludnoci indiaskiej przez prac nie-
wolnicz, ale take naruszenie przez styl europejski ich tradycyjnego sposobu ycia i przywiezienie mi-
krobw, ktre wywoyway straszne epidemie.

Rozdzia 2
WYBUCH REFORMACJI
Koci, przez misje rozwijajcy si geograficznie i liczebnie poza Europ, przeywa okres wietnoci w
jeszcze jednej dziedzinie: w sztuce renesansowej. By to jednak blask zewntrzny, pod ktrym ukryway
si cienie samego humanizmu, a przede wszystkim wewntrzna sabo Kocioa, narastajca od dawna
wskutek trzech zasadniczych przyczyn: braku w nim powszechnej reformy, niekorzystnej sytuacji poli-
tycznej cesarstwa przy kocu redniowiecza, obolaych stosunkw ekonomicznych i spoecznych rycer-
stwa, mieszczastwa i chopstwa, zwaszcza w Niemczech, w ktrych te wybucha reformacja i najpierw
dokona si rozam w jednym dotychczas Kociele.
Wymienione przyczyny - poza brakiem reformy Kocioa - miay wszake minimalny wpyw na sam fakt
ogoszenia (1517) przez Marcina Lutra tez o odpustach, co uznaje si za pocztek rozamu.
Reformacyjny program Lutra ksztatowa si przez studium Pisma witego i dzie witego Augustyna
oraz jego osobiste przeycia religijne. Nie zyskaby wszake tylu zwolennikw i swoim wystpieniem
przeciw odpustom nie wyzwoliby tak gwatownego ruchu reformacyjnego, gdyby nie dziaay tamte
przyczyny. Rozam sta si faktem najpierw w jego osobistym yciu, gdy spali (1520) bull papiesk,
dajc odwoania bdnej nauki, i gdy zostaa rzucona (1521) na niego kltwa, nastpnie za w Kociele
niemieckim, gdy ksita - elektor saski i landgraf heski - wasnowolnie dokonali (1524) u siebie reformy
Kocioa wedug nauki Lutra. Obok Kocioa katolickiego zaczy wwczas istnie Kocioy ewangelic-
kie.
Cienie renesansu
W pierwszej poowie XVI wieku dziaali nadal najwybitniejsi twrcy sztuki renesansowej i pisarze hu-
manici. Widocznym staje si te rozwj urzdze technicznych. Wprawdzie umieraj: Leonardo da
Vinci (1519) i Rafael Santi (1520), ale Micha Anio stale jest jeszcze u szczytu swej twrczoci. W
1520 roku rozpoczyna we Florencji nagrobki Giuliana i Lorenza Medici, potem w Rzymie wykonuje Sd
Ostateczny w Kaplicy Sykstyskiej, kontynuuje budow bazyliki w. Piotra i zajmuje si budow ko-
cioa S. Maria degli Angoli.
Z wybitnych dzie, dziki kocielnemu mecenatowi powstaj: Tycjana Wniebowzita dla kocioa Trari
w Wenecji i inne Madonny oraz freski w kociele w. Jana Ewangelisty w Farmie, i Cierniem koronowa-
nie; Albrechta Drera Czterech Apostow, Correggia Madonny, Mistyczne zalubiny w. Katarzyny i
wita noc; Giorgia Vasariego (autora pierwszej historii sztuki) freski o tematyce religijnej: Paola Ve-
ronesego Gody w Kanie Galilejskiej; Wita Stwosza, ktry ju w 1489 roku ukoczy otarz mariacki w
Krakowie, poliptyki i otarze dla kociow w Niemczech.
W dziedzinie muzyki kocielnej gon staa si kompozycja Missa de beata Virgine A. Brumela, dyk-
cjonarz muzyczny Jeana Tinctori de Nivelles, a przede wszystkim kompozycje G. P. Palestriny (1525-
1594) znakomite ju w pierwszym okresie jego dziaalnoci, gdy by kapelmistrzem przy bazylice w.
Piotra w Rzymie, a nastpnie przy bazylice w. Jana na Lateranie. Kompozycje Palestriny uznano na so-
borze trydenckim za obowizujcy styl muzyki kocielnej.
W Polsce jest to okres szczeglnego rozkwitu renesansu, jej prawdziwy zoty wiek w sztuce i literaturze.
Czoowym zabytkiem architektury staa si kaplica Zygmuntowska w katedrze wawelskiej. Oprcz cu-
dzoziemcw dziaali polscy artyci, jak cysters Stanisaw Samostrzelnik z Mogiy (zm. 1541), twrca
duych kompozycji figuralnych. Przybywanie artystw z zagranicy byo moliwe dziki mecenatowi pol-
skich wadcw i monych rodw, a take prymasw i biskupw.
Jan z Lublina da polskiej muzyce organowej dobre podstawy rozwoju. Jego Tabulatura organowa
obejmuje ponad 680 utworw muzycznych. Kapela rorantystw, zaoona (1540) przez krla z du-
chownych przy kaplicy Zygmuntowskiej, znalaza naladowcw przy innych katedrach i kocioach.
wietno sztuki renesansowej opromienia ludzi Kocioa, ktrzy chtnie uprawiali mecenat, jak papie
Leon X. Cieniem wszake jest uprawianie mecenatu czsto kosztem nie tylko rodkw materialnych, po-
trzebnych na inne cele kocielne, ale take zaniedbania obowizkw stanu duchownego. Innego rodzaju

cieniem, dostrzeganym w sztuce renesansowej, jest pesymizm, ktrego symbolem stay si dziea Tycjana
z kocowego okresu ycia, jak wymienione ju Cierniem koronowanie i autoportrety artysty. Pesymizm
ten by stanem ducha wielu ludzi XVI-wiecznego humanizmu, moe na skutek rozwinitej przez niego
umiejtnoci krytycznego spojrzenia na ycie. W tym krytycyzmie i pesymizmie widzi si czynniki ua-
twiajce rozwj reformacji.
Krytycyzm i pesymizm
Humanizmowi przypisuje si nauczenie ludzi krytycznego mylenia. W rezultacie rozwijaa si nauka,
obalajca niejeden mit historyczny, jak Darowizna Konstantyna, czy te owocujca krytycznym wyda-
niem tekstw pisarzy wczesnochrzecijaskich i przekadami Pisma witego z krytycznym komenta-
rzem, jak to wida u Erazma z Rotterdamu. Wykorzystali to propagatorzy reformacji, ktrzy przejli jego
greckie wydanie Nowego Testamentu za oficjalny tekst Kocioa ewangelickiego.
Krytycznie spogldali humanici na niedomagania Kocioa, ktre moe nie byy o wiele wiksze ni
przed okresem Renesansu, lecz teraz gorzej je znoszono. W swoim krytycyzmie czowiek renesansowy
wydaje si by bardziej wraliwy na dostrzeony w Kociele rozam midzy ideaami a rzeczywistoci,
midzy nauk a yciem. Nastawiony wszake krytycznie do dotychczasowych autorytetw, w tym take
do autorytetu wadzy kocielnej, zwaszcza e istniay szkodliwe niejasnoci w rozumieniu Kocioa,
mniej krytycznie lub bezkrytycznie spoglda na wasne postpowanie. Wydawao mu si, e lepiej od
autorytetw rozumie ycie, musia wic papie Hadrian VI powiedzie: wystpek sta si tak bardzo zro-
zumiay, e ci, ktrzy mu ulegali, nie dostrzegali ju w tym grzechu.
Humanizm zrodzi wiadomo nowych czasw i nowe pojcie reformy Kocioa. W mentalnoci wielu
humanistw dotychczasowy Koci utosamia si z tym, co dawne, chtnie wic przyjmowali oni nowy
model Kocioa w wydaniu reformacji. Ich krytycyzm wobec teologu scholastycznej, wobec kleru i pa-
piestwa wywoywa atmosfer antyscholastyczn, antyklerykaln i antyrzymsk.
Rozbudzona przez humanizm tsknota za wolnoci wydawaa si by speniona w reformacji, ktra tak
silnie akcentowaa wolno jako prawo kadego chrzecijanina. Humanizm obejmowa wszake elitarne
grupy ludzi.
Pesymizm ogu ludzi mniej rodzi si z krytycyzmu, dostrzegajcego niedostatki w Kociele, wicej by
on waciwoci przeomu XV i XVI wieku, kiedy wzmogy si eschatologiczne oczekiwania koca
wiata. W kazaniach, sztukach widowiskowych, piewie kocielnym, obrazach i rycinach przedstawiano
apokaliptyczne nieszczcia, groce czowiekowi. Ich potwierdzenie dostrzegano w kataklizmach, ktre
nawiedzay niejeden kraj. Istniaa wielka miertelno ludzi, szczeglnie niemowlt i dzieci (ok. 50%),
spowodowana najczciej epidemiami, ktre wybuchay na skutek godu po klskach nieurodzaju, albo na
skutek tzw. morowego powietrza. W 1521 roku zaraza odebraa ycie setkom mieszkacw Parya. Co-
dziennie grzebano na jednym tylko cmentarzu Saints Innocents okoo 40 osb.
Luter w oczekiwaniu rychego koca wiata pisa ju w 1520 roku: Ostatni dzie jest na progu. Historycy
podkrelaj, e nie zrozumie si w peni rozwoju reformacji, jeeli nie wemie si pod uwag panujcej
wwczas w Europie, a szczeglnie w Niemczech, atmosfery oczekiwania na koniec wiata.
Optymizm Erazma
Erazm z Rotterdamu (1469-1536), mnich yjcy poza klasztorem, teolog, filolog i literat, zwany ksi-
ciem humanistw, nie ywi yciowego pesymizmu, ani eschatologicznego. Cieszy si swoj saw, ko-
cha wolno osobist i spokj. W yciu religijnym dawa pierwszestwo mioci Boga, a nie lkowi
przed Nim. Krytycznie odnosi si do ujemnych objaww wczesnego ycia kocielnego. Subiektywnie
uznawa ze postpowanie chrzecijan za wiksz herezj, ni goszenie bdw teologicznych. Z ironi
pisa o tradycyjnej pobonoci i wypaczeniach w ceremoniach kocielnych. Pitnowa skostnienie schola-
styki i szkoln uczono teologw. Gdy jednak chciano go pozyska do Kocioa ewangelickiego,
owiadczy, e dostrzega braki w Kociele katolickim, ale je toleruje, chce wszake, by ten Koci tole-
rowa take jego osobiste braki. Spenienie reformy kocielnej widzia przede wszystkim przez wycho-
wanie i podniesienie poziomu intelektualnego chrzecijan. Da temu wyraz w wydanym (1504) i pono-

wionym (1518) Enchiridionie, w ktrym przedstawia chrzecijanina wyksztaconego jako idea czowie-
ka. Bdc humanist, docenia znaczenie wolnej woli czowieka, a jako teolog nie widzia bez niej etyki
chrzecijaskiej. Wystpi wic ze swoim traktatem O wolnej woli przeciw rozprawie Lutra O woli nie-
wolnej. Oznaczao to rozejcie si ich drg na terenie nauki. Erazm poniecha wwczas swej rezerwy wo-
bec doktryny Lutra. Gdy z pocztku czyniono mu zarzuty, e pozostaje na uboczu reformacji, bo troszczy
si zbyt o swoj saw i nie chce narazi si wielkim panom, uzasadni swoj postaw wstrtem do opo-
wiadania si po stronie jakiejkolwiek partii. Podkreli zarazem, e nie chce adnej z nich suy, gdy za
bardzo kocha wolno. Wyzna wszake kiedy indziej: od Kocioa katolickiego nie oderwie mnie nawet
mier, chyba ze on sam w sposb wyrany oderwie si od Chrystusa.
Erazm do koca ycia liczy na moliwo pojednania si katolikw z protestantami przez dysputy i wy-
janienia sprzecznoci. Bya to take postawa wielu jego uczniw, zwanych erazmianami. Nie tylko ta
postawa i nie tylko pocztkowe milczenie wobec nowej doktryny Lutra, ale take niektre wczeniejsze
pogldy ksicia humanistw sprzyjay powstaniu i rozwojowi reformacji. Gosi bowiem, e dla praw-
dziwego chrzecijanina sakramenty, stan kapaski i urzdy kocielne nie s nieodzowne. Tak si zoyo,
e umar w Bazylei po zaprowadzeniu tam reformacji, nie zosta wic opatrzony ostatnimi sakramentami.
Nigdy wszake nie zerwa z Kocioem katolickim.
Kryzys ekonomiczno-spoeczny
Oglnie przyjmuje si, e w pierwszej poowie XVI wieku trwa gospodarczy wzrost Europy. Nie brako-
wao jednak problemw, jak nieustannie wzrastajce ceny, szczeglnie ywnoci (w Hiszpanii a o 50%,
od pocztku do poowy XVI wieku). Wpyw na to miaa zwikszajca si liczba ludzi i przenoszenie si
znacznej czci mieszkacw wsi do miast, przycignitych rozwijajcym si w nich handlem i rzemio-
sem.
Chopi, nkani wielk miertelnoci swych dzieci i czstym brakiem rk do pracy, bolenie odczuwali
ciar wiadcze na rzecz pana i Kocioa. Waciciele ziemscy dyli za do powikszenia powinnoci
chopskich, co zauwaa si szczeglnie w niektrych ksistwach niemieckich. Jeeli nawet chopi nie
popadali przez to w ndz, to bronili si najpierw prawnie, potem si przed ograniczaniem ich dotych-
czasowej autonomii i uprawnie do korzystania z wsplnych pastwisk, lasu i wody. Powoywali si na
dawne prawa i dali postpowania z nimi wedug Boej sprawiedliwoci. W Niemczech oczekiwali od
reformacji uzyskania dla siebie penej wolnoci ekonomicznej i spoecznej, cho Luter mwi o niej
przede wszystkim w znaczeniu religijnym i kocielnym. Poparli reformacj, pki nie doznali od niej za-
wodu podczas wojny chopskiej.
Miasta, bogacce si na handlu i rzemiole, przeyway napicia spoeczne wskutek wzrastajcego zr-
nicowania stanu mieszczaskiego. Plebs miejski, cho take nalea do bractw kocielnych, odczuwa
nieraz wrogo do bogatego kleru i zasobnych - w jego mniemaniu - klasztorw. Bogaci mieszczanie
byli hojni dla Kocioa, uposaajc altarie i szpitale parafialne, lecz pragnli zmniejszenia przywilejw
kleru, zwaszcza zniesienia jego wolnoci od podatkw i sdownictwa miejskiego, zwikszenia za swo-
ich uprawnie w Kociele. Wiele miast czsto z tych powodw wczao si do ruchu reformacyjnego.
Niejedna rada miejska wprowadzaa zmiany kocielne moc swoich uchwa.
Rycerze byli stanem najbardziej niezadowolonym z istniejcej sytuacji spoeczno-ekonomicznej. W caej
Europie zachodniej przeywali oni kryzys wskutek zmian w technice prowadzenia wojen. Tracili take
swoje znaczenie w cesarstwie na rzecz wzrastajcej siy ksit duchownych i wieckich. Czsto zuboa-
li, niechtnie ponosili ciary wiadcze patronackich na rzecz Kocioa. Reformacja dawaa im szans
na zmniejszenie kocielnych ciarw, a nawet moliwo zajcia majtkw kocielnych.
Sytuacja polityczna cesarstwa

Na wybuch reformacji w Niemczech miay znaczny wpyw czynniki polityczne.
Ksita nie stronili od zajmowania majtkw kocielnych i powikszania swych uprawnie w Kociele,
ale widzieli w reformacji przede wszystkim dodatkow szans rozszerzenia-i umocnienia swej wadzy
terytorialnej, kosztem cesarstwa i Kocioa.

Cesarstwo byo osabione wielu przyczynami i na wielu paszczyznach. Maksymilian I (1508-1519) na

prno stara si wzmocni centraln wadz pastwow. Opr ksit sprawi, e zdoa zorganizowa
jedynie najwyszy sd Rzeszy.
Wczeniejsza walka cesarzy z papiestwem o panowanie w Italii rozbia redniowieczny uniwersalizm i
osabia ich wadz cesarsk. Walka Francji z Hiszpani o hegemoni w Europie Zachodniej pogbia
kryzys cesarstwa. Po wybuchu reformacji rywalizujcy z cesarzem ksita bd znajdowa sojusznika w
krlu francuskim. Poczenie tronu cesarskiego z hiszpaskim w osobie Karola V powikszyo jego kon-
flikt z papiestwem, ktre lkao si osaczenia Pastwa Kocielnego przez Habsburgw, rzdzcych take
w Neapolu i na Sycylii. Cesarz, uwikany w wojn Hiszpanii z Francj, zagroony tureck ekspansj na
Bakanach, zmuszony do ustpstw na korzy ksit, nie potrafi we wsppracy z papiestwem rozwi-
za trudnych problemw kocielnych w Niemczech przed reformacj i po jej wybuchu. Tej wsppracy
nie byo take z winy papiestwa.
Teologia i papiestwo
Reformacja zacza si od kocielnego problemu odpustw i miaa przede wszystkim kocielne przyczy-
ny. Ich wyliczanie mona zacz od zaniedbania przez papiey i biskupw realizacji uchwa dopiero co
ukoczonego soboru lateraskiego pitego, wszake jedn z zasadniczych przyczyn by stan wczesnej
wiedzy teologicznej.
Teologia, uprawiana jednostronnie w formie nominalizmu, cierpiaa na wielk dolegliwo, jak by
brak jasnych poj w nauce o sakramentach, zwaszcza o mszy witej, w nauce o Kociele i wadzy pa-
pieskiej. Ludziom o poszerzonych przez wiedz antyczn horyzontach umysowych nie wystarczay
scholastyczne formuy. Od teologii, a zwaszcza od Pisma witego odeszli renesansowi papiee. Gdy
Leon X w uroczystej procesji udawa si na objcie tronu papieskiego, jeden z napisw gosi, e z nim
obejmuje w Rzymie wadanie antyczna bogini Atena, podobnie jak za Aleksandra VI wadaa Wenus, a
za Juliusza II Mars. aden za napis nie mwi, e ma wada Chrystus i Jego Ewangelia. W kazaniach,
zreszt rzadko goszonych przez biskupw i proboszczw, mao byo nawet tej scholastycznej teologu.
Istnia wic wykorzystany przez Lutra gd Sowa Boego, tym bardziej e humanici rozbudzili zainte-
resowanie Pismem witym, cho u nich ograniczone do krytycznego badania tekstu.
Papiestwo, osabione w ubiegym stuleciu wielk schizm zachodni i koncyliaryzmem, musiao na ko-
rzy wadcw czyni w konkordatach ustpstwa ze swoich praw i uprawnie biskupw. Nie rezygno-
wao natomiast z rozbudowanego w okresie awinioskim systemu fiskalnego, a nawet go rozwijao, po-
trzebujc rodkw materialnych na renesansowy mecenat i obron wasnych politycznych interesw w
Italii. Od protestu wobec naduy w zbieraniu opat za odpusty na budow bazyliki w. Piotra w Rzymie
rozpocza si reformacja. Lk przed koncyliaryzmem nie pozwala na zwoanie soboru, gdy go dano w
jej pocztkowej fazie. Wczeniejszym papieom, ale rwnie Leonowi X i Klemensowi VII mona za-
rzuci, e myleli kategoriami Rzymu i Pastwa Kocielnego, a nie Kocioa powszechnego. Nie ulega
wtpliwoci, e Leon X mia szans na powstrzymanie reformacji, gdyby nie zwleka dwa lata z zajciem
stanowiska wobec nauki Lutra.
Reforma kurii rzymskiej bya konieczna, by usun zgubny system fiskalny i bdn praktyk obsadzania
odgrnie stanowisk kocielnych w diecezjach. Przywileje, dane wadcom w konkordatach lub tolerowane
w ich pragmatyce wadzy, nie pozwalay na stosowanie wielkich wymaga od kandydatw na biskup-
stwa, zwaszcza e czsto nadawano je duchownym w nagrod za sub na dworze papieskim, cesarskim
lub krlewskim, co we Francji i Anglii stao si regu.
Biskupi i duchowiestwo
Biskupi, prawie wycznie (tak byo w Niemczech) pochodzili ze stanu szlacheckiego. Godnoci te
uznawano za dobre zabezpieczenie na przyszo losu swoich modszych synw, dla ktrych nie chciano
rozdrabnia ojcowizny. Liczono take na dodanie rodowi splendoru przez biskupi lub opack infu.
Jeeli nawet byli w tym okresie biskupi zatroskani o reform ycia kocielnego w diecezjach, musieli
pokonywa szczeglne trudnoci z powodu ograniczenia ich wadzy przez wiele egzempcji papieskich,

przez patronat parafii i altarii w rkach panw, bractw i klasztorw, przez roszczenia archidiakonw, kt-
rzy dawniej uzyskali cz wadzy biskupiej.
Duchowiestwo, zarwno wysze jak i nisze, zbyt czsto nie odpowiadao wymaganiom Kocioa, nie
tylko z powodu amania prawa o celibacie, ale take z braku rozumienia potrzeb duszpasterskich. Jak
nigdy przedtem, w okresie przedreformacyjnym powstao wiele beneficjw kocielnych, szczeglnie alta-
rii i prebend, lecz fundatorzy mniej dbali o potrzeby duszpasterskie, wicej natomiast o spenienie dobre-
go czynu lub zapewnienie beneficjum komu z rodziny.
Wzrost iloci beneficjw powodowa niedostatek kandydatw na nie, trudno wic byo stosowa surowe
wymagania wobec zgaszajcych si do stanu duchownego. Obniao to jego poziom moralny i intelektu-
alny. Wprawdzie na pocztku XVI wieku wielu duchownych (w diecezji Konstancji prawie poowa) stu-
diowao na uniwersytetach, ale z reguy poprzestawano na naukach humanistycznych, rzadko odbywajc
studia teologii. Beneficja nie obsadzone chtnie czono (kumulacja), przez co powstaa niebezpieczna
praktyka takiej kumulacji take dla zdobycia wikszych dochodw. Stosowa j niejeden kardyna, biskup
i proboszcz. Jako wymowny przykad podaje si, e kardyna Aleksander Farnese (m.in. protektor Polski)
posiada jeszcze w 1556 roku dziesi biskupstw, dwadziecia sze klasztorw i sto trzydzieci sze
mniejszych beneficjw. Obowizki zczone z takimi beneficjami przekazywano zastpcom, w parafiach
- wikariuszom. Wedug oblicze, w Niderlandach okoo 50% beneficjw obsugiwali duchowni-zastpcy,
czsto le wynagradzani przez beneficjatw. Istniay wic rnice w sytuacji materialnej kleru, co wy-
woywao dodatkowe napicia. Wielu duchownych opowiedziao si za reformacj, najczciej szukajc
wasnych korzyci, niejeden wszake widzia w niej, przynajmniej pocztkowo, potrzebn reform swego
stanu.
Klasztory i wieccy
Klasztory znajdoway si w specyficznej sytuacji, rnej dla zakonw mniszych reguy benedyktyskiej i
dla zakonw ebraczych. Opactwa pierwszych zakonw byy do czsto w rkach tzw. opatw komen-
datoryjnych, biorcych dochody, a nie przebywajcych w klasztorach. Demoralizowao to zakonnikw,
ktrzy z kolei nie dbali o wsplne ycie i modlitwy chrowe, chtnie te zatrzymywali odziedziczon po
rodzicach prywatn wasno. Zakony ebracze, z ktrych kady posiada klasztor w wikszych mia-
stach, wyzwalay krytyk przez stae zbieranie ofiar i uchybienia w zachowaniu klauzury, przez porzuca-
nie ycia zbiorowego i zaniedbywanie nauki, cho miay one swoich profesorw na katedrach uniwersy-
teckich. Kler diecezjalny ywi do nich pretensje za uprawianie po swojemu duszpasterstwa i ksztato-
wanie swoistej pobonoci.
wieccy byli najczciej pobonymi i bardzo wierzcymi ludmi. O Bogu prawie wszyscy mwili przy
kadej okazji. Wyksztaceni wymieniali Jego imi w listach, a wadcy w swoich dokumentach. Wiara ta
nie przeszkadzaa niejednemu czowiekowi w wykorzystywaniu religijnej motywacji do usprawiedliwia-
nia czynw nie wypywajcych z religijnoci. U wielu ludzi sabo ksztatowaa ich postaw yciow. Ze
wzgldu bowiem na brak katechezy i odpowiednich kaza praktykowali oni religijno formaln: uczsz-
czali na msze i naboestwa, czynili fundacje i zyskiwali odpusty, bo chcieli zapewni sobie zbawienie i
pj do nieba, czcili relikwie i odbywali pielgrzymki, bo pragnli widzie cuda. Rzadko za przyjmowali
sakramenty i mao rozumieli duchowe wartoci chrzecijastwa. Ulegali przesdom i atwowiernie
przyjmowali za prawdziwe opowiadania o zniewaaniu witej hostii przez ydw i mordach rytualnych.
Podany, bez wchodzenia w szczegy, wykaz wykrocze i brakw w yciu kocielnym i religijnym po-
zwala zrozumie, e reforma Kocioa bya spraw palc, a cho j podejmowano nieomal w kadej z
wymienionych dziedzin, to jednak nie w stopniu wystarczajcym, co dawao reformacji atwy materia do
oskarania Kocioa katolickiego. Wiele objaww za zna si z pism polemicznych, trudno wic oceni,
ktre byy jej faktycznymi przyczynami. Wiadomo, e Luter nie widzia w papieu antychrysta, gdy znaj-
dowa si w Rzymie (1511), pniej dopiero wyolbrzymia zo w instytucji papiestwa. Ze wzgldu na
nagromadzenie si wielkiej iloci za i sprzyjajcych reformacji okolicznoci politycznych, spoecznych i
ekonomicznych, niektrzy historycy mwi o jej powstaniu jako koniecznoci dziejowej.

Rozdzia 3
LUTER I ZWINGLI
Okazj do wystpienia Marcina Lutra i Ulrycha Zwingliego z wasn nauk o Kociele bya sprawa odpu-
stw. U Lutra ta nowa nauka ksztatowaa si ju przed 1517 rokiem przez studium Pisma witego i bieg
jego ycia. Zapocztkowanemu przez obu ruchowi reformacyjnemu sprzyjay okolicznoci zewntrzne w
Niemczech i Szwajcarii, szczeglnie za konflikt papiestwa i cesarstwa za Klemensa VII i Karola V. Lu-
ter znalaz poparcie u wielu duchownych, rycerzy, mieszczan i chopw, lecz wbrew jego zamierzeniom
powstay w reformacji radykalne nurty religijne i spoeczne. Aprobowa wic wystpienie ksit przeciw
nim, sam je zwalcza i przyj ksic opiek nad swoim zagroonym dzieem. Przez to reformacja staa
si rwnie dzieem ksit, zwaszcza w uksztatowaniu struktury nowego Kocioa ewangelickiego.
Jego teologiczn tre sformuowano w wyznaniu augsburskim, obok ktrego powstay jeszcze inne
wyznania wiary ewangelickiej. Pewn stabilizacj wyznaniow w Niemczech przynioso interim augs-
burskie, a jeszcze bardziej pokj augsburski. W Szwajcarii, po rychej mierci Zwingliego nabra ruch
reformacyjny innego ksztatu przez dziaalno Kalwina w Genewie i poczenie zwinglianizmu z kalwi-
nizmem.
Marcin Luter
Rodzina Lutra bya chopskiego pochodzenia, lecz ojciec nie odziedziczy gospodarstwa i pracowa w
kopalni miedzi. Marcin (ur. 10.11.1483 w Eisleben) wyrs w trudnych warunkach materialnych, kszta-
tujc swj charakter w atmosferze ludowej pobonoci matki i surowych zasad ojca. Surowo ojca i na-
uczycieli wspomina jeszcze w pniejszym yciu, jak i to, e ukazywano mu Boga wycznie jako suro-
wego i karzcego sdziego: byem od dziecistwa przyzwyczajony, e musiaem zbledn i si przestra-
szy, gdy tylko usyszaem imi Chrystusa, nie byem bowiem inaczej pouczony, jak tylko w ten sposb, e
miaem Go za surowego i gniewnego sdziego.
Do szk uczszcza Luter w Mansfeld, dokd przeniosa si rodzina, a potem w Magdeburgu i Eisenach,
Ojciec poprawi materialn sytuacj rodziny przez wytrwa prac i wysa go do Erfurtu na studia uni-
wersyteckie. Normalnym trybem zacz je (1501) na wydziale artium, na ktrym obowizywaa tzw. via
moderna, czyli filozofia nominalistyczna, przesadnie podkrelajca si ludzkiej woli z pomniejszeniem
dziaania Boej laski. Luter zdoby po roku bakalaureat artium, a w 1505 roku magisterium. Wedug woli
ojca rozpocz studia prawa, lecz po miesicu wzi urlop, wyjecha do rodzicw, a gdy wraca, spotkaa
go gwatowna burza z blisko bijcymi piorunami. Opanowany miertelnym lkiem, wezwa pomocy
czczonej przez wczesnych grnikw patronki: Pom mi, wita Anno, chc zosta mnichem!
Po tym wydarzeniu, wbrew radom przyjaci i woli ojca wstpi (17.07.1505) do klasztoru augustianw-
eremitw cisej obserwancji. W Erfurcie byo kilka klasztorw innych zakonw, wybra augustiaski
moe z racji zachowywania w nim obostrzonej reguy, uprawiania ascezy i zajmowania si nauk. Cho
nie odby jeszcze penych studiw teologicznych, wczesnym zwyczajem przyj szybko (13.04.1507)
wicenia kapaskie. Teologi zgbia w studium generalnym swego zakonu, ktre byo zwizane z
erfurckim uniwersytetem. Gdy zosta (1508) lektorem filozofii moralnej na nowym uniwersytecie w Wit-
tenberdze, kontynuowa tam studium teologii, uzyska jej bakalaureat i przyj prowadzenie wykadw z
Pisma witego. Przez to jeszcze bardziej wnika w jego tre, cho zajmowa si take dzieami Piotra
Lombarda i Augustyna z Hippony. Wypracowa sobie ju wwczas pogld (pocztek jego zasady biblij-
nej), e chccemu mwi o sprawach Boych zostaje tylko Sowo Boe, inaczej chodzi w ciemnoci.
Wgbia si rwnie w zagadnienia, fundamentalne pniej w jego reformacyjnym nauczaniu: grzech
pierworodny, usprawiedliwienie czowieka grzesznego i jego zbawienie przez wiar i mio.
Odwoany do Erfurtu, zosta nastpnie wysany (1511) w sprawach zakonnych do Rzymu jako socjusz
swego nauczyciela, Johanna Nathina. Zachowa si tam jak pobony pielgrzym, odprawi spowied gene-
raln, nie odczuwa niechci do zyskiwania odpustw. Po powrocie otrzyma skierowanie do Wittenber-
gi, gdzie mia si przygotowa do objcia katedry Pisma witego po swoim prowincjale, Johannie Stau-
pitzu. Promocj na doktora teologii uzyska w 1512 roku i rozpocz zajcia profesorskie, ktre prowadzi

do koca ycia. Przyswoi sobie pamiciow znajomo tekstw skrypturystycznych, a przede wszystkim
zwiza si wewntrznie z Bibli.
Przed wystpieniem jako reformator wykada Psalmy, Listy Pawowe do Rzymian i Galatw oraz List do
Hebrajczykw. Nowe zrozumienie Pisma witego naby przez przeycia w pokoju do pracy, ktry mia
w wiey klasztornej, std zwane przeyciami w wiey. Lkajc si o wieczny los swej duszy, naby (1515)
pewnoci zbawienia, gdy wczyta si w Pawowe zdanie z listu do Rzymian (1, 17): sprawiedliwy yje z
wiary. Powstaa wwczas jego nauka o sprawiedliwoci Boej i samej wierze (sola fides). O tym swoim
przeyciu tak pisa pniej: W kocu Bg okaza mi miosierdzie, kiedy tak rozmylaem dniem i noc nad
znaczeniem sw sprawiedliwy z wiary y bdzie. Wtedy poczem rozumie sprawiedliwo Bo w
tym znaczeniu, e sprawiedliwy yje dziki darowi od Boga, to jest z wiary. To sprawio, e natychmiast
uczuem si nowo narodzony, jak gdybym wszed przez otwarte bramy do samego raju. Od tej chwili cae
oblicze Pisma witego ukazao mi si w odmiennym wietle.
Tezy o odpustach
Od tych tez zacz si spr Lutra z Kocioem i ruch reformacyjny. Odpusty wszake byy powszechn
praktyk Kocioa od XI wieku. Brakowao natomiast ucilonej teologiczne] nauki o nich, cho mwio-
no o skarbcu zasug Chrystusa i witych, ktrym dysponuje Koci w udzielaniu odpustw. Poprawnie
te uznawano, e zyskuje si je per modum sufragii i mona je ofiarowa za zmarych. Natomiast gosz-
cy odpusty kaznodzieje przesadnie zapewniali o zyskiwaniu ich w sposb absolutnie pewny. Niejedni te
akcentowali przesadnie ofiary, skadane z tej okazji. Na Sorbonie ju w 1482 roku kry zoliwy afo-
ryzm, odpowiadajcy znanemu polskiemu porzekadu: gdy pienidz orzeknie w skarbonie, ju dusza sie-
dzi na Abrahama onie.
Zbieranie pienidzy stao si pierwszorzdnym celem goszonych (1517) w Niemczech odpustw. Prze-
znaczone na budow bazyliki w. Piotra w Rzymie, stanowiy przedmiot handlowej umowy midzy kuri
rzymsk i ksiciem elektorem mogunckim arcybiskupem Albrechtem. Arcybiskup ten uzyska w krtkim
czasie (kumulacja) arcybiskupstwo magdeburskie, administracj biskupstwa halberstadzkiego i arcybi-
skupstwo mogunckie, za co winien by uici cesarzowi 2 tysice guldenw i Rzymowi 24 tysice jako
opat kurialn. Gdy obdarzono go funkcj papieskiego komisarza do sprawy odpustw w Niemczech,
postanowiono zostawi mu z nich poow dochodw na pokrycie tamtych opat. Arcybiskup by wic
zainteresowany, eby za odpusty zebra co najmniej 52 tysice guldenw. Tak sum poyczy z banku
Fuggerw, by od razu przekaza swoj naleno do Rzymu, bankierom za powierzy zorganizowanie
goszenia odpustw i zbierania za nie opat. Oni z kolei byli zainteresowani, by wpyno wicej pieni-
dzy ni 52 tysice guldenw, gdy nadwyka pozostawaa dla nich.
Arcybiskup jako papieski komisarz wyda Instructio summaria o goszeniu odpustw. Poprawnie przed-
stawi w niej nauk o odpustach. Nie mwi o darowaniu przez nie grzechw w przyszoci popenionych,
co zarzuca Luter, lecz raco akcentowa zbieranie opat.
Kaznodziej goszcym odpusty w Brandenburgii by dominikanin Johann Tetzel. Mieszkacy Witten-
bergi nie mogli ich zyskiwa u siebie, bo ksi elektor saski nie pozwoli kaznodziei wystpowa na
terenie swego ksistwa. Szli wic do Juteborga na terytorium brandenburskim i przynosili zawiadczenie
o uzyskaniu odpustw. Luter spotyka si z takimi zawiadczeniami podczas suchania spowiedzi. We-
dug niego byo to kupowanie odpustw i lekcewaenie pokuty jako obowizku chrzecijanina. Ju w
1516 roku, goszc w kaplicy zamkowej kazanie o alu za grzechy, atakowa praktyk odpustw. Po roku
przygotowa tezy o odpustach do teologicznej dyskusji.
Tezy te, w liczbie 95, doczy Luter do pisma, ktre przekaza (31.10.1517) arcybiskupowi magdebur-
skiemu jako papieskiemu komisarzowi. W pimie wystpowa ze skarg na naduycia goszcych odpu-
sty kaznodziejw, da wycofania Instructio summaria, bo inaczej naley oczekiwa wielkiego zgorsze-
nia i zgubnych skutkw takiego dziaania. Tezy posa take biskupowi brandenburskiemu Hieronimowi
Schultzowi jako miejscowemu ordynariuszowi. Nie ma natomiast w rdach historycznych najmniejszej
wzmianki, by przybi je na drzwiach zamkowego kocioa w Wittenberdze, jak mwio si w historii do
niedawna. Stay si jednak szybko znane i opublikowane drukiem.

Pierwsza teza stwierdzaa: Pan nasz Jezus Chrystus przez swoje wezwanie: Czycie pokut (Mt 4, 17)
chcia, by cae ycie chrzecijanina byo pokut. Gdy wemie si pod uwag, e tezy Lutra byy uoone
do dyskusji, dostrzega si w nich krytyk naduy w goszeniu odpustw, a nie odejcie od prawowitej
nauki Kocioa. Ujte wszake w sposb polemiczny i zmierzajce wedug tendencji nominalizmu do
rozdzielania tego, co ludzkie, od tego, co boskie, zdobyy ogromn popularno. Widziano w nich sta-
wiane i wypowiadane ju wczeniej, lecz prywatnie, pytania, skargi i resentymenty wielu ludzi w Niem-
czech.
Luter, wiadomy naukowego charakteru tez, wyoy je przystpnie ludowi w kazaniu o odpustach i
asce. Osobne wyjanienie tez (Resolutiones) przekaza te papieowi Leonowi X, biskupowi branden-
burskiemu i swojemu prowincjaowi. W licie do papiea pisa o niebywaym powodzeniu tez i niemo-
liwoci ich odwoania.
Dysputy i zwolennicy
Leon X otrzyma tezy od zaniepokojonego arcybiskupa mogunckiego wczeniej, ni pisa do niego Luter.
Wiedzia te o przeciwdziaaniu dominikanina Tetzela. W Rzymie sdzono wic, e jest to teologiczna
kontrowersja i rozgrywka midzy dwoma zakonami: augustiaskim i dominikaskim.
Na kapitule prowincjalnej dominikanw we Frankfurcie n. Odr prowadzono dyskusj nad tezami Lutra
i nad przeciw nim uoonymi 106 tezami rektora tamtejszego uniwersytetu, Konrada Kocha z Wimpen.
Podjto te decyzj o wniesieniu do Rzymu skargi na Lutra.
Przeciwnie uczynia kapitua prowincjalna augustianw w Heidelbergu. Po dyskusji nad dodatkowymi
28 tezami Lutra (Theologia paradoxa), dotyczcymi grzechu pierworodnego, aski Boej, wolnej woli
czowieka i jego niezdolnoci z siebie samego do dobra, demonstracyjnie opowiedziaa si za nim. Zwo-
lennikami Lutra stali si take suchajcy dyskusji modzi teologowie: dominikanin Martin Butzer oraz
Johann Brenz i Erhard Schnepf, pniejsi reformatorzy ksistwa Wirtembergii.
Po powrocie z kapituy do swego miasta, Luter wygosi kazanie na temat Bdziecie wyklci (J 16, 2), w
ktrym znamienna bya jego wypowied, e czowiek, umierajcy w niesprawiedliwie naoonej kltwie,
moe si zbawi, choby nie otrzyma ostatnich sakramentw. W wietle tej wypowiedzi atwiej zrozu-
mie ustosunkowanie si Lutra do ogoszonej na niego ekskomuniki papieskiej. Zanim do niej doszo, w
Rzymie kapitua generalna dominikanw promowaa Tetzela na doktora teologii, co zwolennicy reforma-
cji odczytali jako prowokacj. Dominikanin Silvestro Prierias, na danie Leona X, przygotowa w
ostrym tonie sformuowane uwagi o nauce Lutra. Papie podj decyzj o wezwaniu go do Rzymu na
przesuchanie.
Luter otrzyma wezwanie od papieskiego legata, kardynaa Kajetana (Tommasso de Vio z Gaety OP),
ktry przyby do Niemiec zachca na sejmie stany Rzeszy do wojny z Turkami. Zaniepokojony tym we-
zwaniem, zwrci si do swego ksicia Fryderyka Mdrego, by przez cesarza uzyska u papiea zaatwie-
nie jego sprawy w kraju, a nie w Rzymie, i szybko przygotowa na pimie swoje wyjanienia (Respon-
siones), w ktrych jednak wyranie wypowiedzia si, e papie i sobr mog si myli, jedynie Pismo
wite jest nieomylne.
Leon X poleci z kolei swemu legatowi, by wezwa do siebie Lutra jako notorycznego heretyka i go prze-
sucha. Jeeli nie odwoa bdnej nauki, ma by dostarczony do Rzymu jako wizie. Papie domaga si
jednoczenie od elektora saskiego, by dostarczy tego syna za do Kajetana lub do Rzymu. Elektor opo-
wiedzia si za zaatwieniem sprawy w Niemczech i za agodnym traktowaniem Lutra. Papie musia w
tym czasie liczy si z daniami ksicia, bo przy jego pomocy jako ksicia elektora nie chcia dopuci,
by po mierci Maksymiliana I wybrano cesarzem krla hiszpaskiego Karola I.
Wyznaczony na sdziego kardyna Kajetan dokadnie przeczyta pisma Lutra i stara si go pozyska
agodnoci, cho nie mg jako teolog przyj niektrych jego twierdze. Podczas gorcej dysputy z nim
nabra przekonania, e jego nauka oznacza utworzenie nowego Kocioa. Luter owiadczy wwczas, e
prawda jest pani take nad papieem i e on nie oczekuje wicej ludzkiego sdu w tym, co pozna jasno
jako Boy wyrok. Wprawdzie po trzech dniach dyskusji z legatem napisa na naleganie zakonnych prze-
oonych list do niego z obwinianiem siebie za ostre wystpienia i z obietnic niezajmowania si odpu-

stami, lecz take z owiadczeniem nieodwoania niczego ze swej nauki. W drugim licie oznajmi lega-
towi o wyjedzie z Augsburga i zoeniu apelacji od papiea le poinformowanego i od swoich sdziw
do papiea dobrze poinformowanego. T apelacj wcign te do akt notariusza publicznego i przybi j
na drzwiach augsburskiej katedry. Trwa odtd w nastawieniu, e odwoa swe pogldy, jeeli udowodni
mu si bd na podstawie Pisma witego. Bez znaczenia dla niego bya papieska konstytucja o odpu-
stach, wydana (1518) wedug projektu legata Kajetana.
Luter, na wypadek papieskiej ekskomuniki, zoy w kociele Boego Ciaa w Wittenberdze apelacj do
soboru. Zostaa ona wydrukowana i rozpowszechniona, lecz jak twierdzi, wbrew jego woli. Fryderyk
Mdry owiadczy legatowi, e profesor jego uniwersytetu nie wpad w herezj i jest skonny do dyskusji,
nie moe wic go wyda wadzy kocielnej. Polityczne wzgldy skoniy papiea, by przez rok zaniecha
dalszego postpowania przeciw Lutrowi, lecz nie uspokoio to roznamitnionych umysw. Nauka refor-
matora z Wittenbergi zdobywaa coraz wicej zwolennikw.
Andrzej Karlstadt (Bodenstein), uniwersytecki kolega Lutra, nalea do nich. Przeciw polemizujcemu
z reformatorem pismu Obelisci profesora ingolstadzkiego Johanna Ecka ogosi 12 tez do dysputy. Za
zgod ksicia Jerzego Saskiego odbya si ona na uniwersytecie lipskim przy udziale Lutra, ktry na tezy
Ecka przygotowa antytezy.
Dysputa lipska (27.06. 16.07.1519) miaa za przedmiot prawo Boe, prymat papieski i autorytet sobo-
ru. Gdy Eck wypowiedzia pogld, e nauka Lutra przeciw Boskiemu ustanowieaiu prymatu stawia go na
rwni z Wiklefem i Husem, ktrych potpi sobr w Konstancji, on replikowa tez o omylnoci take
soborw powszechnych, gdy jedynym i nieomylnym rdem wiary jest Pismo wite. Jego zasada sola
Scriptura zostaa teraz definitywnie okrelona. W niej zawar take pogld, e Pismo wite jest jasne
samo w sobie i nie potrzebuje adnego kocielnego autorytetu do wyjaniania jego sensu. Dla Ecka i ka-
tolikw stao si zrozumiae, e nauka Lutra nie oznacza reformy Kocioa, ale jest atakiem na jego
struktur i doktryn. Potwierdzeniem tego byy nastpne pisma Lutra.
Fundamentalne pisma
Po dyspucie lipskiej, ktr Luter formalnie przegra, pozyskujc jednak dziki niej modego, utalentowa-
nego i ju znakomitego znawc jzykw staroytnych, Filipa Melanchtona (Schwarzerd) i stajc si
bohaterem narodowym, opublikowa (1520) cztery gone pisma, ktre day teologiczny fundament no-
wemu Kocioowi ewangelickiemu, cho zawieray krytyk Kocioa papieskiego, jak go Luter nazywa.
Ukazay si one w 1520 roku, po szeregu drobniejszych pism polemicznych i budujcych, w ktrych au-
tor wykaza si umiejtnoci stosowania jzyka czsto dowcipnego i citego, a przede wszystkim zro-
zumiaego take dla ludu.
O papiestwie w Rzymie przeciw sawnym romanistom w Lipsku ukazao si jako replika na pisma Silve-
stra Prieriasa i franciszkanina, Augustyna Alveldta, ktre silnie podkrelay prymat i nieomylno papie-
a.
Luter przedstawi w nim Koci jako zgromadzenie serc ku jednej wierze, ktre nie ma na ziemi adnej
gowy, lecz sam Chrystus w niebie nim kieruje. Papiea naley znosi jako Boy dopust, tak jak gdyby by
Turkiem nad nami. Wymienione naduycia wadzy papieskiej stanowiy trafne odwoanie si do resenty-
mentw w Niemczech wobec kurii rzymskiej.
Do chrzecijaskiej szlachty niemieckiego narodu o poprawie chrzecijastwa zapowiada Luter ju
wczeniej jako pismo ulotne do cesarza Karola V i szlachty przeciw tyranii i podoci kurii rzymskiej.
Pisa wic o schronieniu si romanistw, czyli kurii rzymskiej, za potrjnym murem, by nie dopuci do
reformy Kocioa. Wedug niego potrjny mur stanowiy: 1. wadza duchowna, wywyszajca si nad
wieck, 2. przypisywanie jedynie papieowi prawa do wyjaniania Pisma witego, 3. zastrzeenie mu
prawa do zwoywania prawowitego soboru. Przeciw tym naduyciom podkreli Luter powszechne ka-
pastwo wiernych, brak rnicy midzy wieckimi i duchownymi, prawo wadzy wieckiej do zwoania
soboru, gdy papie i biskupi wzbraniaj si wypeni sw sub, naduycia kurii rzymskiej i wasny pro-
gram reform, jak zniesienie papieskich rezerwacji, celibatu i wielu wit. Pismo to stao si bardzo po-
czytnym, przedstawiao bowiem reform Kocioa jako spraw caego narodu.

O niewoli babiloskiej Kocioa byo przeznaczone dla teologw, czciowo jako replika na traktat
Alveldta przeciw komunii pod obu postaciami.
Za niewol Kocioa uzna Luter dogmaty o sakramentach i prawo o przeszkodach maeskich. Wedug
niego, z ustanowienia Chrystusa s tylko trzy sakramenty: chrzest, Eucharystia i pokuta. Co do Euchary-
stii, podkrela silnie obecno w niej Ciaa Chrystusa, lecz otwart pozostawi kwesti, w jaki sposb
ona si dokonuje. Zdecydowanie natomiast odrzuci msz wit jako ponowienie Ofiary Chrystusa. Po-
dobnie odrzuci sakramentalne kapastwo, gdy jedynie potrzebni s sudzy Sowa i znawcy Biblii.
Nauka Lutra o sakramentach obalaa dotychczasowy kult w Kociele, zradykalizowaa wic ruch refor-
macyjny. Niektrzy przyjaciele reformatora (Staupitz) odsunli si od niego. Uniwersytet paryski opubli-
kowa protest przeciw temu pismu, krl angielski Henryk VIII wystpi z obron siedmiu sakramentw
(Assertio septem sacramentorum). Erazm z Rotterdamu by zdania, e przed wydaniem tej rozprawy Lu-
tra mona byo jeszcze zlikwidowa rozam, po niej stao si to prawie niemoliwe.
O wolnoci chrzecijanina napisa Luter na wie o wydaniu bulli papieskiej z ekskomunik na niego.
Nalega na to zaufany i wpywowy dyplomata ksicia elektora saskiego, Karl Militz, by przez to dzieko
przekona papiea o praworzdnoci i dobrej woli Lutra. Nie byo wic w tym pimie polemiki, lecz
przedstawienie ideau chrzecijaskiego ycia. Zostaa wszake powtrzona nauka o usprawiedliwieniu i
udoskonaleniu chrzecijanina jedynie przez wiar Sowu Boemu, a nie przez penienie dobrych uczyn-
kw.
Zerwanie z Kocioem
Przez swoje fundamentalne pisma Luter faktycznie odszed od dotychczasowego Kocioa. Wkrtce te
dokona formalnego zerwania.
W Rzymie wznowiono dziaanie procesowe przeciw Lutrowi po wyborze Karola V na cesarza, gdy nie
trzeba byo zabiega o wzgldy polityczne ksicia elektora saskiego. Kocowe orzeczenie przygotoway
trzy komisje, wykorzystujc tre potpiajcych Lutra uchwa uniwersytetu koloskiego (30.08.1519) i
lowaskiego (7.11.1519). Po omwieniu na papieskim konsystorzu opublikowano je w bulli Exsurge
Domino (15.06.1520), ktra potpiaa 41 zda Lutra dosownie cytowanych, z okreleniem, e s here-
tyckie, bdne, zoliwe, obraliwe i sprzeczne z nauk katolick, lecz bez podania teologicznej kwalifi-
kacji kadej z tez. Pominicie szczegowego omwienia nauki Lutra byo szkodliwe, bo bulla a do so-
boru trydenckiego pozostaa jedyn oficjaln wypowiedzi Kocioa o niej. Od Lutra daa odwoania
bdw w cigu 60 dni.
W Niemczech mieli ogosi bull nuncjusze papiescy, Jan Eck i woski humanista Hieronim Aleander.
Napotykali wszake na opr biskupw i uniwersytetu lipskiego. Studenci w Lipsku urzdzili demonstra-
cj przeciw ogoszeniu bulli. Studenci w Erfurcie zagarnli jej drukowane egzemplarze i wrzucili do rze-
ki. Uniwersytet wittenberski czeka na decyzj nieobecnego ksicia elektora. Karl Militz stara si zaa-
godzi spraw, nakoni wic Lutra, by napisa list do papiea z wczeniejsz dat. Powstaa wwczas
broszura O wolnoci chrzecijanina i list peen czci dla Leona X. Luter pisa, e Leon X zasuguje na to,
by by papieem w lepszych czasach. Nie pomin wszake ostrego ataku na kuri rzymsk i otoczenie
papiea, w tym na Jana Ecka. Atak zosta ponowiony w osobnym pimie przeciw Eckowi i w aciskiej
odpowiedzi na sam bull (Przeciw witokradzkiej bulli Antychrysta). Aleander prowadzi rozmowy z
ksiciem elektorem, ktry by zdania, e bulla nie obala nauki Lutra, odmwi te wystpienia przeciw
niemu. Cesarz jednak przygotowywa surowe rozporzdzenie przeciw reformatorowi, a na uniwersytecie
lowaskim spalono (8 X) pisma Lutra.
Elektor saski obstawa przy swoim, co omielio zwolennikw reformacji w Wittenberdze do publicznego
wystpienia, Luter zorganizowa (10.10.1520) spalenie bulli oraz ksigi prawa kocielnego i pism swo-
ich przeciwnikw, Ecka i Emsera. Na oczach tumnie zgromadzonych studentw i innych ludzi rzuci w
ogie bull z patetycznymi sowami: Skoro zniewaya wit prawd Bo, niech Pan zniszczy ci teraz
w tym ogniu. Swj czyn stara si Luter wyjani w broszurce Dlaczego spalono ksiki papiea i jego
poplecznikw. Nie ulega wtpliwoci, e przez to zademonstrowa swoje zerwanie z Kocioem, ktry
pogardliwie nazywa papistycznym.

Ekskomunika na Lutra zostaa ogoszona (3.01.1521) w bulli Decet Romanum Pontificem. Jej ogoszenie,
wraz z wczeniejszymi pismami i wystpieniami Lutra, doprowadzio do szczytowego roznamitnienia
umysw w Niemczech i wzrostu wrogoci wobec papiestwa. Wedug Aleandra, hasem bojowym byy
dwa okrzyki: Luter! i mier kurii rzymskiej! Domagano si zwoania soboru.
Edykt wormacki
Ekskomunikowany Luter powinien by ukarany wedug redniowiecznego prawa pastwowego. Karol V
czu si wszake zwizany przysig na kapitulacj wyborcz, ktra zapewniaa, e nikt nie bdzie uka-
rany bez przesuchania. Poleci wic elektorowi saskiemu, wbrew protestom legatw papieskich, by Luter
przyby do Wormacji na sejm, po uzyskaniu glejtu bezpieczestwa. Wyda jednak zarzdzenie o znisz-
czeniu wszystkich pism reformatora. Liczy bowiem na to, e on odwoa swoj herezj. Inni ywili prze-
konanie, e przestraszony grocymi mu nastpstwami prawa pastwowego nie przybdzie do Wormacji.
Luter przyby (16.04.1521), otoczony podczas wjazdu przez szlacht i witany przez tum ludzi na ulicach.
Upewniao go to, e jest na dobrej drodze postpowania. Wczeniej, przed ogoszeniem ekskomuniki,
ucili sw nauk o Kociele i papiestwie, w pimie Odpowiedz na Apologi woskiego dominikanina
Ambroego Catharinusa. Okreli w nim Koci papistyczny jako demoniczn si, opisan w Pimie
witym jako antychryst, ktrego trzeba zwalcza nie si, ale Sowem i Duchem, albowiem prawdziwy
Koci jest zrodzony ze Sowa Boego, przez Nie wycznie podtrzymywany, bez adnej potrzeby wa-
dzy papiea i biskupw.
Sejm nie przesuchiwa Lutra, lecz zadano mu pytania, czy przyznaje si do 20 pism, wydrukowanych
pod jego nazwiskiem, i czy jest gotw odwoa zawarte w nich bdy. Gdy prosi o czas do namysu, za-
dano mu to pytanie nastpnego dnia. Okreli wtedy swe stanowisko: nie moe niczego odwoa, dopki
nie zostanie przekonany Pismem witym lub oczywistymi argumentami rozumowymi, nie wierzy bo-
wiem ani papieowi, ani soborom, o ktrych wiadomo, e si myliy, on za opiera si na wasnym su-
mieniu, zniewolonym Sowem Boym.
Cesarz, po posiedzeniu sejmowym, poleci owiadczy Lutrowi, e musi teraz zastosowa przeciw niemu
rygory prawa, lecz on pouczony przez ksicia elektora wyjecha szybko z Wormacji, a przyjaciele upozo-
rowali na drodze jego porwanie i ukryli go pod imieniem rycerza Jorga w zamku Wartburg.
Wedug zapowiedzi, Karol V wyda na sejmie (26.05.1521) zarzdzenie (edykt wormacki): Moc na-
szej wadzy i autorytetu cesarskiego, za rad i zgod tu zebranych elektorw, ksit i stanw Rzeszy
niemieckiej, postanowilimy na wieczn pamitk w wykonaniu bulli wydanej przez naszego Ojca wite-
go papiea, ktry w tych sprawach jest najwyszym sdzi, e wspomniany kapan Marcin Luter jako od-
pady od Kocioa Boego winien by uznany przez nas i przez kadego czowieka za zatwardziaego schi-
zmatyka i publicznego heretyka. Wedug dalszego brzmienia edyktu, Luter po upywie 21 dni podlega
banicji, naleao te zniszczy jego pisma i nie byo wolno udzieli mu schronienia.
Wydanie edyktu wormackiego nie zahamowao rozwoju reformacji, a nawet zradykalizowao jej nurt,
czemu sprzyjaa nieobecno Lutra w Wittenberdze. Nurt ten mia kilka rde. Jedno z nich znajdowao
si w szwajcarskim ruchu reformacyjnym.
Ulrych Zwingii
W czci Szwajcarii, posugujcej si jzykiem niemieckim, goszenie odpustw stao si, jak w Niem-
czech, bezporedni okazj do powstania ruchu reformacyjnego. Podobne te byy jego przyczyny.
Szwajcaria utrwalia swoj polityczn niezaleno, gdy Zwizek Szwajcarski (kantonw) zosta uznany
(1499) przez cesarstwo. Odgrywaa odtd wielk rol polityczn w walkach tego cesarstwa, papiestwa i
krlw francuskich o pnocn Itali. Papiee w celu zyskania pomocy nadali jej szereg przywilejw.
Wadze kantonw zdobyy wic duy wpyw na sprawy kocielne, co uatwio wprowadzenie reformacji.
Zacza si ona w Zurychu na skutek wystpie z reform tamtejszego plebana, Ulrycha Zwingliego.
Jego droga do reformacji bya jednak nieco inna, ni u Lutra: pozbawiona lku o wasne zbawienie.
Zwingli (ur. 1.01.1484), pochodzcy z wielodzietnej chopskiej rodziny wjta w Wildhausen, pobiera
nauki u wuja, plebana w Walensee, nastpnie w szkoach Bazylei i Berna. Studia uniwersyteckie rozpo-

cz w Wiedniu, lecz relegowany, kontynuowa je w Bazylei, zainteresowany kwitncym w obu orod-

kach uniwersyteckich humanizmem. Obdarzony wnikliwym umysem, stara si czy tomistyczn
scholastyk z humanizmem i etyk z racjonalizmem. Po uzyskaniu (1506) magisterium artium wybrany
plebanem w Glarus, przyj wicenia kapaskie, a majc do pomocy duszpasterskiej kilku wikarych,
zajmowa si studium pisarzy starochrzecijaskich, nauk jzyka greckiego i sprawami politycznymi.
Jato kapelan wojsk szwajcarskich bra udzia w wyprawie do pnocnej Italii i walkach z wojskami fran-
cuskimi. Od kurii papieskiej uzyska sta pensj. Gdy Glarus dostao si pod wpywy francuskie, prze-
nis si do Einsiedeln, gdzie zajmowa si pielgrzymami i studiowa Nowy Testament w greckim wyda-
niu Erazma z Rotterdamu. Pod wpywem tego humanisty gosi w kazaniach umiarkowan reform ko-
cieln, krytykowa naduycia, lecz sam nie przejmowa si obowizkiem zachowania celibatu. W 1519
roku postara si o beneficjum plebaskie w Zurychu i od razu wprowadzi tam nowo: w kazaniach
wyjania Ewangeli w. Mateusza po kolei, bez uwzgldniania perykop niedzielnych.
Na polecenie generalnego wikariusza z Konstancji wystpi z ostr krytyk franciszkanina Bernarda
Sansona z Mediolanu, ktry z misji goszenia odpustw uczyni proceder handlowy. To wystpienie
uwaa si za pocztek reformacyjnej dziaalnoci Zwingliego, lecz trzeba doda, e postpowanie Sanso-
na zgani take papie, ktry zakaza mu dalszej dziaalnoci w Szwajcarii.
Reformacja w Zurychu
Miasto to oburzone afer odpustow Sansona chtnie suchao wystpie Zwingliego, ktre dotyczyy
krytyki kultu witych. Jego kazania nie byy wszake skutkiem jakiego religijnego przeomu, w nim
bowiem powoli dokonywaa si (od 1516) ewolucja pogldw. Wpyw na to miay czytane ju w 1519
roku pisma Lutra, cho Zwingli podkrela pniej, e sam doszed do zrozumienia Sowa Boego i nie
jest luteraninem. Ewolucja jego religijnych przekona zakoczya si w 1522 roku, gdy wystpi przeciw
praktyce postw. Rok wczeniej przesta pobiera papiesk pensj i by kanonikiem przy zurychskiej ko-
legiacie. Dao mu to due wpywy, ale nie uchronio go na razie od dochodzenia rady miejskiej i biskupa
z powodu ostentacyjnego amania postw przez miejscowego drukarza Krzysztofa Froschauera, w czym
widziano skutek jego kaza.
Rada zurychska, po zakoczeniu dochodzenia, oglnikowo zakazaa goszenia kaza na temat postw.
Zwingliego skonio to do opublikowania (16.04.1522) kazania O wyborze i swobodnym spoywaniu po-
karmw. W tym pierwszym pimie reformatorskim opowiada si za pen wolnoci chrzecijanina.
Oskarony przez biskupa przed kapitu kolegiack i rad miejsk, wystosowa do niego pismo z da-
niem swobodnego goszenia kaza i wezwaniem do zniesienia celibatu. List podpisao dziesiciu innych
duchownych, ktrzy prawdopodobnie ju wwczas - co uczyni take Zwingli - zawarli tajemnie mae-
stwa. Swoje maestwo ujawni on dwa lata pniej.
Na skutek tego pisma i podobnego do wadz kantonu, a take ze wzgldu na spory wrd duchownych,
kapitua zurychska opowiedziaa si za zasad goszenia w kazaniach tylko Pisma witego. Zwingli jed-
nak wystpowa nadal przeciw zarzdzeniom i pogldom biskupa. Zwalcza je w pimie Apologeticus
Archeteles, ktrego tre wiadczya o cakowitym zerwaniu z Kocioem. Publicznie te zoy swj
urzd kapaski (10.10.1522), a przyj od rady miejskiej stanowisko kaznodziei (predykanta).
Dysputy zurychskie
Rada miejska, na naleganie Zwingliego, zwoaa dysput w Zurychu (29.01.1523) i do udziau wezwaa
duchownych z caego kantonu. Zaproszono te biskupa i inne kantony, ktre jednak nie przysay swoich
reprezentantw. W imieniu biskupa wystpi wikariusz generalny Jan Faber z trzema delegatami.
Przedmiot dyskusji stanowio 67 tez Zwingliego, w ktrych zawar swj cay program reformacji. Pierw-
sza teza gosia: Kto nadal uwaa, e Ewangelia jest niczym bez uznania Kocioa, ten si myli i obroa
Boga. W dalszych byo odrzucenie papiestwa, ofiary mszalnej, wstawiennictwa witych, zakonw i celi-
batu, a take zaznaczenie kocielnej funkcji pastwa z uznaniem uprawnie rady miejskiej w Kociele. W
dyskusji owiadczy Zwingli, e sobr nie jest potrzebny, liczy si tylko Sowo Boe.

W dyspucie uznaa rada miejska nauk Zwingliego i zarzdzia zmiany w naboestwach. Wedug jego
ustale wprowadzono nowy porzdek mszy i modlitw, zostawiajc szaty liturgiczne i znaki krzya.
Wkrtce jednak, pod wpywem radykaw (Konrad Grebel), dokonano dalszych zmian, cho oburzao
to wielu ludzi.
Drug dysput urzdzono (26 28.10.1523) w celu usunicia niepokojw, lecz nie ustay one, gdy rada
miejska postanowia pozosta przy aktualnym stanie. Wtedy radykalni zwolennicy reformacji - zwani
anabaptystami - odczyli si od zwingliaskiego ruchu i utworzyli wasn wsplnot. Powcigliwo
rady w dokonywaniu dalszych zmian wypywaa z politycznego wyrachowania, gdy w innych kantonach
organizowa si ruch dla obrony starej wiary. Lucerna tworzya front przeciw Zurychowi, zyskujc po-
parcie innych kantonw.
Reformacja w Zurychu nie zostaa jednak zahamowana. Zwingli opracowa Komentarz o prawdziwej i
faszywej religii, w ktrym zawar cao swej teologii. Zaj si w nim take msz wit, domagajc si
jej cakowitego usunicia jako bawochwalstwa. Rada miejska nie przyja wszystkich postulatw Zwin-
gliego. Opracowa wic nowy, ale zmodyfikowany ryt mszy, wedug ktrego odprawiono j po raz pierw-
szy w Wielki Czwartek 1525 roku. Miaa odtd by odprawiana tylko cztery razy w roku (w Wielkanoc,
Pidziesitnic, Powicenie kocioa i Boe Narodzenie). W niedziele goszono jedynie Sowo Boe, bez
zakazanej pod kar muzyki organowej i piewu.
Now agend dla chrztw, lubw i pogrzebw wydaa wasn powag rada miejska, ktra te ustalia
normy zawierania maestwa i zasady dziaania sdu dla spraw maeskich. Jego kompetencj posze-
rzya w 1529 roku, by mg kontrolowa obyczaje ludnoci. Kadego mieszkaca miasta zobowizano do
udziau w naboestwach ewangelickich, a pod surowymi karami zakazano uczestnictwa w mszach kato-
lickich. W kolegiacie, zamiast modw chrowych, odbywano codziennie wykady Pisma witego, w
ramach nowo wprowadzonego systemu nauki i nauczania. Opracowano na nich Bibli zurychsk, wydan
pi lat wczeniej od Biblii Lutra. Mona przyj, e Koci ewangelicki Zwingliego zosta w tym czasie
(do 1529) cakowicie uformowany.
Bazylea i Berno
Kantony, szczeglnie z pnocnej i wschodniej Szwajcarii, szybko dostay si pod wpywy reformacji z
Zurychu. Szerzyli j miejscowi duchowni i wieccy, z reguy przy poparciu rad miejskich, ktre organi-
zoway niekiedy dysputy religijne, na wzr Zurychu.
Bazylea ulega wszake bardziej wpywom Lutra ni Zwingliego. Drukarze tamtejsi wydawali jego dzie-
a, za nim opowiedzia si teolog Johann Oekolampadius (1482-1531), ktry odrzuci (1525) katolick
msz wit, goszc wasne pogldy na Eucharysti, przez co znalaz si w opozycji do Lutra i Johanna
Brenza. Zwolennicy reformacji w Bazylei domagali si (1528) od rady miejskiej zniesienia podwjnych
kaza i mszy, a gdy ograniczya si do zapowiedzenia dysputy, wtargnli do klasztorw i kociow, do-
konujc zniszcze otarzy, krzyy i obrazw, Zmusio j to, przy pomocy Oekolampadiusa do ustalenia i
wprowadzenia (1529) porzdku reformacji.
W cigu dwch lat odprawiono w Bazylei pi synodw na temat nauki i struktury Kocioa ewangelic-
kiego, ktrego nie zdoano jednak uniezaleni od wadzy miejskiej, a podporzdkowa prezbiterium,
zoonemu z duchownych i wieckich, jak tego pragn Oekolampadius.
Berno szo wasn drog do reformacji, podobnie jak Bazylea, lecz pocztkowo mniej zdecydowanie.
Jego rada miejska postanowia (1526) nie dopuci do adnych zmian w wierze bez jej wyranej zgody.
Kiedy za nowe wybory do niej day przewag zwolennikom reformacji, zorganizowaa dysput (5
26.01.1528) z udziaem Zwingliego i 40 predykantw z Zurychu, nastpnie zarzdzia zniesienie mszy i
wprowadzenie naboestw zwingliaskich, zostawiajc sobie kierownictwo Kocioa ewangelickiego.
Wojna i Bullinger
Pomoc Berna wykorzysta Zwingli, dziaajc jako polityk, by szerzy reformacj przy poparciu wadzy
wieckiej. Zurych zwar sojusz z Bernem, Konstancj i innymi miastami dla oddania czci Bogu i szerze-
nia Jego witego Sowa, a w rzeczywistoci przeciw Austrii i katolickim kantonom.

Katolickimi pozostay kantony: Lucerna, Uri, Schwyz, Unterwalden, Zug, Glarus, Freiburg, Solothurn i
Appenzell. Okreliy one swoje stanowisko, gdy przyjy pozytywny dla Kocioa katolickiego wynik
dysputy w Baden (21.05. 8.06.1526), ktrej gwnymi uczestnikami byli Johann Oekolampadius i Jo-
hann Eck. Ich wrogo do reformacji wzrosa, gdy ewangelickie kantony zawary sojusz i dokonay si
sekularyzacji opactwa St. Gallen.
W Zurychu ogoszono przeciw nim wojn. Wojska obu stron stany pod Kappel, lecz tym razem udao
si na drodze rokowa zawrze pokj (26.06.1529), wbrew Zwingliemu, ktry wierzy w zwycistwo
ewangelikw. W traktacie pokojowym katolickie kantony zobowizay si odstpi od sojuszu z Ferdy-
nandem Austriackim. Obie strony zgodziy si na goszenie wszdzie Sowa Boego, nie ucilono jednak
innych oboplnych zobowiza, pozostao wic napicie.
Zwingli, uprawiajc nadal polityk anty habsbursk, doprowadzi do nowego sojuszu Zurychu z ksiciem
Filipem Heskim, z Bazyle i Strasburgiem. Chcc zama przewag kantonw katolickich, przystpiono
do blokady piciu z nich, wskutek czego wypowiedziay one Zurychowi wojn.
Bitwa pod Kappel (11.10.1531) zakoczya si klsk Zurychu i mierci Zwingliego na polu walki.
Drugi pokj z Kappel zahamowa rozwj reformacji w Szwajcarii, a do rozpoczcia dziaalnoci Kalwi-
na w Genewie.
Henryk Bullinger (1504-1575), ongi cysters i profesor teologii, by przyjacielem Zwingliego i predy-
kantem zwingliaskim w Bremgarten. Po jego mierci powoany przez rad miejsk do Zurychu, stan
na czele Kocioa zwingliaskiego. Chcc przeama w nim kryzys po mierci twrcy, wprowadzi
struktur synodaln (1532), a w celu zawarcia unii z ewangelikami niemieckimi uoy nowe wyznanie
wiary (Confessio Helvetica). Pniej wszake zczy si z kalwinizmem i wsplnie z nim wystpi suro-
wo przeciw radykalnym grupom anabaptystw, rozpowszechnionym nie tylko w Szwajcarii, lecz take w
Niemczech, gdzie rozwin si silny nurt radykalizmu religijnego i spoecznego.
Rozdzia 4
RADYKALIZM, WALKI I UKADY
Goszenie czystego Sowa Boego i Kocioa duchowego byo nie tylko hasem wywoawczym reforma-
cji w jej pocztkowej fazie, ale te szczerym pragnieniem znacznej liczby chrzecijan. wiadome prze-
zywanie wiary uwaali za swj idea, dlatego wystpili (anabaptyci) przeciw udzielaniu chrztu dzie-
ciom, gdy jedynie dorosy czowiek moe wiedzie, czym on jest. Niektre grupy anabaptystw, jak
bracia morawscy, odznaczay si nie tylko radykalizmem religijnym, ale i spoecznym. U anabaptystw
w Monasterze, ktrzy ogosili w swym miecie panowanie Krlestwa Boego, wpyw na radykalizm
miao oczekiwanie rychego koca wiata. Luter ironicznie nazywa gosicieli takich idei prorokami nie-
bieskimi, szczeglnie za wystpi przeciw Tomaszowi Mntzerowi z Zwickau. Ulegajcy radykali-
zmowi Andrzej Karlstadt wprowadzi pierwsze gwatowne zmiany w yciu kocielnym Wittenbergi, z
czym Luter musia si pogodzi.
Radykalizm religijny i spoeczny niektrych grup ewangelikw uatwi bunt rycerstwa i wojn chop-
sk. W tej sytuacji Luter wystpuje przeciw buntujcym si chopom i godzi si na przejcie przez ksi-
t przywdztwa reformacji. Oni dokonuj reformacji i sekularyzacji Prus, reformacji Hesji i Saksonii.
Katolicy niemieccy nie mogli doczeka si zwoania soboru, a gdy na sejmie w Spirze (1529) przeprowa-
dzili uchway bronice ich stanu posiadania, ewangelicy zoyli protest, co dao okazj do nazwania ich
protestantami.
Na sejmie w Augsburgu przedstawili ewangelicy swoje wyznanie wiary (konfesja augsburska), katolicy
za odpowied papiesk, lecz nie osignli porozumienia. Jedni i drudzy tworzyli religijno-polityczne
zwizki, co doprowadzio do wojny szmalkadzkiej. Interim i pokj augsburski nie usuny religijnych i
politycznych napi, ale utrwaliy istnienie Kocioa ewangelicko-augsburskiego, obok Kocioa katolic-
kiego.

Anabaptyci
Zwani w jzyku polskim rwnie nowochrzczecami, nie odrzucali, co sugeruj obie niedokadnie sfor-
muowane nazwy, chrztu katolickiego i nie dali jego ponowienia w ich wsplnocie, jako zasady bez-
wzgldnie obowizujcej. Powtrnie udzielali chrztu tylko tym, ktrzy byli ochrzczeni w okresie nie-
mowlctwa, by mogli jako doroli wiadomie przey swoje sakramentalne zjednoczenie z Chrystusem.
Zurych by ich kolebk, a nie Zwickau z Tomaszem Muntzerem, jak pierwotnie sdzono. Zwingli take
przychyla si do pogldu, e chrzest dzieci nie ma adnej wartoci. Gdy wycofa si z niego wobec
sprzeciwu rady miejskiej, modzi humanici: Konrad Grebel (syn radnego) i Feliks Manz (syn kociel-
nego beneficjata), ktrzy byli w korespondencji z Tomaszem Muntzerem, oraz kilku duchownych: Jorg
Blaurock. Wilhelm Reublin i Johann Stumpf, odsunli si od Zwingliego pod zarzutem, e uzaleni si
od wadzy wieckiej w sprawach religijnych. Przyjli oni ponownie chrzest (21.01.1525) i w Zoellikon
koo Zurychu zorganizowali swoj pierwsz wsplnot, naraajc si na surowe represje rady kantonu:
mier przez utopienie lub wygnanie. Utopiony F. Manz sta si ich pierwszym mczennikiem. Inni, zmu-
szeni do rozproszenia si, zamieszkali w rnych kantonach lub przenieli si do cesarstwa, zyskujc
wszdzie znaczn liczb zwolennikw. Na jednym ze swoich tajnych synodw, w Schleitheim (1527),
okrelili gwne zasady anabaptyzmu w tzw. siedmiu artykuach schleitheimskich, ktrych autorem by
ich teolog Michel Sattler, dawny opat benedyktyski. Obejmoway one: chrzest wiary, stosowanie kl-
twy, wsplnot eucharystyczn, urzd pasterski, odsunicie si od wiata, wstrzymanie si od stosowania
przemocy i odrzucenie przysigi.
Bracia morawscy
Morawy stay si terenom dziaalnoci Baltazara Hubmaiera, dawniejszego plebana z Waldshut i autora
broszury o chrzcie przeciw Zwingliemu. Gdy osiad w Nikolsburgu, opublikowa dalsze pisma o chrzcie i
organizacji Kocioa. Nie odegnywa si cakowicie od stosowania siy, jak inni baptyci, pomaga wic
Morawianom w przygotowywaniu obrony przeciw Turkom. Zosta stracony (1528), gdy cesarz wyda
edykt przeciw anabaptystom jako heretykom.
Bracia morawscy, zwani te hutteranami od Jakuba Huttera (zm. 1536), organizatora anabaptystw,
najpierw w Tyrolu, potem na Morawach, przyjmowali za idea cakowit wsplnot dbr, wedug wzoru
pierwotnej gminy chrzecijaskiej w Jerozolimie, o czym napisa traktat przeoony anabaptystw w Bu-
kovicach, Ulrich Stadler. Kronikarzem i historykiem anabaptystw na Morawach, zaczynajc ich dzieje
od pocztkw w Zurychu, sta si lzak, Kasper Braitmichel (zm. 1573).
Krlestwo Boe w Monasterze

Niemcy zostay objte specyficznym ruchem anabaptystw, gdy przystpi do nich kunierz, wczeniej
zwolennik nauki Lutra, Melchior Hofmann (zm. 1543), przekonany o rychym kocu wiata, ktry kil-
kakrotnie zapowiada jako ju bliski. Apokaliptyk i monofizyckie ujmowanie tajemnicy Wcielenia gosi
do koca swego ycia. Musia opuci Strasburg, dziaa wic w Niderlandach, a gdy w Amsterdamie
cito dziewiciu anabaptystw, powrci do Strasburga i sam odda si w rce cigajcej anabaptystw
rady miejskiej. Zawierzy bowiem przepowiedni swego wspwyznawcy, e po p roku uwizienia do-
czeka si powtrnego przyjcia Chrystusa na ziemi i stanie na czele zmierzajcej do Niego wielkiej pro-
cesji. Zmar w wizieniu po dziesiciu latach. Pozosta wpyw jego apokaliptyki, ktra doprowadzia do
tragedii anabaptystw w Monasterze.
Miasto to zapoznao si (1529) z nauk ewangelick Lutra i Zwingliego przez Bernarda Rothmanna,
ktry nastpnie (1534) przeszed do anabaptystw Melchiora Hofmanna. Niechtna im bya rada miejska,
tym bardziej e biskup Franciszek Waldeck da od niej zdecydowanego wystpienia przeciw reforma-
cji. Anabaptyci uzyskali jednak wpyw w nowej radzie, w imieniu ktrej anabaptysta Jan Matthijs
sprawowa faktyczn wadz. Gdy wojsko biskupa zbliyo si do murw miasta, ludno przystpia do
obrony. Zniesiono wtedy wasno prywatn, a krawiec Jan Beuckelsz, zastpujc chorego Matthijsa,
zradykalizowa ycie miasta. Jego rad zastpi dwunastu starszymi na wzr ludu wybranego w Starym
Testamencie. Wkrtce ogosi si krlem miasta i caego wiata. Wspiera go nauczaniem i pismami Ber-

nard Rothrnann. Wprowadzono pen wsplnot majtku i produkcji, zezwolono na poligami, zobowi-
zano do nowego maestwa ony tych mczyzn, ktrych wypdzono za bezbono.
Krlestwo Boe w Monasterze bronio si przez 16 miesicy. Miasto po zdobyciu znalazo si w wielkiej
ruinie. Przywdcw zamczono torturami podczas 7-miesicznych przesuchiwa.
Wydarzenia te zaszkodziy anabaptystom. Czysto ruchowi starali si przywrci: Menno Simonis i
bracia Obbe i Dirk Philips. Menno (zm. 1559) dziaa w Niemczech (wdrowa od Lubeki do Inflant),
Dirk w Niemczech, Niderlandach i Gdasku. Obaj zostawili pisma, w ktrych wykazywali rnic mi-
dzy anabaptystami i prorokami z Monasteru. Z chci odcicia si od tych drugich, czonkowie wsplnot
w Niemczech i Niderlandach zaczli ju w XVI wieku uywa nazwy mennonitw. W XVII wieku ob-
jto ni wszystkich anabaptystw, z wyjtkiem hutteran.
Spirytualici lekcewayli to, co widzialne, zewntrzne, w tym take widzialny Koci, sakramenty, li-
turgi. Wywierali wpyw na wielu anabaptystw i luteran. Ich ideay propagowali dwaj gwni reprezen-
tanci tego radykalnego nurtu reformacji: kapan, potem predykant w Norymberdze i Strasburgu, Sebastian
Franck (zm. 1542) i radca ksicia legnickiego, Kaspar Schwenckfeld (zm. 1561).
Prorocy Tomasz Mntzer

Prorocy, wedug okrelenia Lutra, z jego dodatkiem e s faszywymi, to przede wszystkim Andrzej
Karlstadt i Tomasz Mntzer. Pierwszy z nich, profesor w Wittenberdze, zacz tam wprowadza rady-
kalne zmiany kocielne, zanim Luter si zdecydowa.
Muntzer (ok. 1490-1525), zastpca plebana w Zwickau, by od modoci oczytany w dzieach Ojcw
Kocioa, pismach mistykw i Joachima da Fiore, lecz szczeglnie w Pimie witym. Naby wiadomo-
ci siebie Jako proroka i mistyka krzya i pogbi j pod wpywem spirytualistw z Zwickau, zwaszcza
Mikoaja Storcha.
Wezwany przed sd biskupi w ytycach (Zeitz), uciek do Czech, gdzie gosi kazania i wyda manifest
praski. Umieci w nim postulat nowego apostolskiego Kocioa. Nie znalaz wielu zwolennikw, lecz
przyjmowa niepowodzenia jako dowd Boego wybrania. Dopiero w Allstedt; gdy zosta (1523) pleba-
nem, zyska zaufanie ludnoci rzemielniczej, wprowadzi wic zmienion liturgi w jzyku niemieckim i
wystpi przeciw Lutrowi, e nie chcia tego uczyni w Wittenberdze. Przeciw niemu pisa te o przece-
nianiu zewntrznego chrztu, za co ogoszono go ojcem anabaptystw, cho nie domaga si tego sakra-
mentu wycznie dla dorosych. Wszed wtedy w pierwszy konflikt z lokaln wadz grafa z Mansfeld,
ale nie na tle pogldw spoecznych, tylko z powodu zakazu odprawiania mszy niemieckiej. By ww-
czas przekonany, e miecz ksit moe w koniecznoci wesprze realizowanie Krlestwa Boego na
ziemi, jak wiadczy jego kazanie do ksit (1524).
Oskarony przez Lutra jako buntownik, nazwany przez niego szatanem, zosta przesuchany w Weimarze,
po czym zamknito jego drukarni. Gdy nie pomogo odwoanie do elektora saskiego, opuci Allstedt,
wydrukowa w Norymberdze radykalne religijnie, nie spoecznie, pismo o faszywej wierze, a potem pi-
smo polemizujce z Lutrem, Zatrzyma si w Muhlhausen, gdzie reformator Heinrich Pfeiffer gosi ra-
dykalne kazania polityczno-spoeczne.
Niespokojne wystpienia mieszczan przeciw radzie sprawiy, e wypdzono ich obu. Muntzer uda si do
poudniowych Niemiec, zczy si z zbuntowanymi chopami, prowadzi korespondencj z Oekolampa-
diusem i Hubmaierem. Wezwany przez zwolennikw do Muhlhausen, peni urzd kaznodziei, zajmujc
si teraz do czsto tematyk spoeczn w kontekcie nauki o yciu chrzecijaskim wedug Boej spra-
wiedliwoci. Nowa (wieczna) rada miejska znalaza si pod jego i Pfeiffera wpywem. Dokonano dal-
szych zmian w yciu kocielnym i spoecznym.
Gdy chopi z Turyngii przystpili do walki zbrojnej, sta si ich kaznodziej. Moe dlatego mwi si, e
by ideologiem wojny chopskiej. Wzity do niewoli w bitwie pod Frankenhausen, zosta stracony (1525)
po cikich torturach. W broszurze, przypisywanej Melanchtonowi, uznano go za inspiratora wojny
chopskiej i okrelano nienawistnie jako zbjeckiego i sdnego krwi proroka. Do dugo trwao, zanim
historia zweryfikowaa ocen jego spoecznej i religijnej dziaalnoci. Na wybuch wojny chopskiej miay
wpyw rne przyczyny, w tym take dziaalno Karlstadta i radykalne zmiany w Wittenberdze.

Radykalne zmiany Karlstadt

Dziaalno Lutra, do uprowadzenia na zamek Wartburg, ograniczaa si do goszenia nowych zasad reli-
gijnych i kocielnych, bez wycigania z nich wnioskw praktycznych. Pod nieobecno Lutra w Witten-
berdze, przy szczeglnym poparciu studentw, uczyni to Karlstadt, kierujc si take wasnymi pogl-
dami.
Andrzej Karlstadt (Bodenstein, 1480-1541), po studiach uniwersyteckich w Erfurcie i Kolonii profesor i
dziekan wydziau teologicznego w Wittenberdze, zna nauk Arystotelesa i Tomasza z Akwinu, a gdy
wgbi si w nauk witego Augustyna, zacz sprzyja pogldom Lutra, lecz nie we wszystkim z nim
si zgadza, zwaszcza co do problemu usprawiedliwienia czowieka przez Boga. Rnice stopniowo na-
rastay. Karlstadt wyjecha (1521) do Danii jako kocielny doradca krla Chrystiana II, musia jednak
opuci to stanowisko u szwagra cesarza, gdy Karol V wystpi przeciw Lutrowi i jego zwolennikom.
Powrci do Wittenbergi pod opiek ksicia elektora saskiego, a gdy Luter znajdowa si w zamku wart-
burskim, przej przywdztwo radykalnego ruchu.
Dokonujc zmian, Karlstadt nie tylko zwalcza celibat i luby zakonne, ale si oeni. Uroczyste wesele
urzdzi z udziaem profesorw i czonkw rady miejskiej. Odprawi te jako pierwszy zreformowan
(niemieck) msz i udziela komunii pod dwoma postaciami. Jego kazania radykalizoway nastroje. W
Wittenberdze usuwano wic otarze, krzye, obrazy, relikwie. Cz ludnoci stana w ich obronie, do-
szo do rozruchw. Luter opuci wwczas Wartburg, wystpi przeciw Karlstadtowi, lecz musia apro-
bowa niektre zmiany.
Karlstadt nie zszed z drogi raz obranego radykalizmu. Przenis si do Orlamuende, gdzie mia benefi-
cjum jako archidiakon. Zmieni tam naboestwa, wprowadzi piew psalmw po niemiecku i codziennie
gosi kazania. Do ycia religijnego i kocielnego wprowadzi take to, co odwoano w Wittenberdze.
Napisa wiele rozpraw, w ktrych nie pomin krytyki nowej uczonoci i jurydycznego nastawienia swo-
ich kolegw wittenberskich, natomiast podkrela u ludzi wieckich obowizek czytania Pisma witego i
prawo do jego wyjaniania. Gdy uniwersytet zada od niego powrotu na katedr i na urzd archidiako-
na, zoy te funkcje, kupi sobie gospodarstwo w Orlamunde i pracowa na roli. Bezporednia rozmowa z
Lutrem ani zerwanie kontaktw z Tomaszem Muntserem, nie uchroniy go od represji ksicia elektora
saskiego. Zosta z rodzin wygnany z Saksonii. Odtd zmienia czsto miejsce zamieszkania, lecz pisa
wiele, zwaszcza o Eucharystii. Pismami zdoby rozgos, co skonio Lutra do ataku na niego w broszu-
rach: List do chrzecijan w Strasbwgu, przeciw marzycielom i O obrazach i sakramencie przeciw niebie-
skim prorokom.
W wojnie chopskiej nie wzi bezporedniego udziau, ale obwiniano go za jej wybuch. Broni si w
trzech pismach, pragn bowiem powrotu do Saksonii. Za wstawiennictwem Lutra uzyska zgod elekto-
ra, lecz wkrtce znw opuci ksistwo i si tua, a osiad (1534) w Bazylei, gdzie zmar podczas zarazy
w 1541 roku,
Rycerstwo i wojna chopska

Pod przywdztwem Franciszka Sickingena rycerstwo w znacnej czci wczyo si do ruchu reforma-
cyjnego, zanim wybucha wojna, lecz rozumiao go przede wszystkim jako walk o niemieck wolno i
sprawiedliwo. Za to e elektor trewirski, arcybiskup Ryszard Greiffenklau popiera kandydatur krla
francuskiego na tron cesarski, urzdzili wypraw pod pretekstem pomszczenia krzywdy dwch mieszczan
trewirskich, W manifecie wojennym ogosili swoj wypraw jako walk na cze Chrystusa z wrogami i
ciemizcami ewangelicznej Prawdy. Poddanym zapowiadali, e uwolni ich od cikiego, niechrzecija-
skiego prawa klechw i przywrc im ewangeliczn wolno. Wyprawa si nie udaa, Sickingen zosta
zmuszony do kapitulacji. Gdy ksita ruszyli nastpnie do walki z rycerstwem szwabskim i franko-
skim, zniszczyli 32 zamki w cigu szeciu tygodni. Na og przyjmuje si, e odtd rycerstwo przestao
si liczy jako polityczna sia Niemiec. W ruchu reformacyjnym przejli ksita rol przywdcw,
zwaszcza gdy stumili bunt chopw.

Wojna chopska (1523-1524) nie bya pierwszym buntem chopw w Niemczech. Doszo ju w 1514
roku do powstania biednego Konrada w ksistwie wirtemberskim, w reformacji jednak znaleziono do-
datkow motywacj i nadziej na zwycistwo. Pod hasem chrzecijaskiej wolnoci, lud wsi i miast wal-
czy jednak o swoje spoeczne i polityczne miejsce w kraju.
Powstanie chopw zaczo si (maj 1524) w poudniowym Schwarzwaldzie pod przywdztwem dawne-
go landsknechta, Hansa Mllera. Chopw z Stuhling poparli mieszczanie z Waldshut, gdy wadza cesar-
ska daa od nich wydania zwingliaskiego kaznodzieji, Balthasara Hubmaiera. Walka rozszerzya si
na Szwabi, Alzacj, Frankoni, Turyngi, Saksoni, Tyrol i Karynti.
Szczegowym programem walczcego chopstwa stao si dwanacie gwnych artykuw chopstwa ze
Szwabii, zestawionych przez Sebastiana Lotzera. Powoujc si na liczne miejsca Pisma witego, da-
no: goszenia czystego Sowa Boego, wolnego wyboru plebanw, przeznaczenia tzw. wielkich dziesi-
cin na ich utrzymanie, zupenego zniesienia maych dziesicin oraz przywilejw na polowanie i rybow-
stwo, a przede wszystkim zniesienia osobistej niewoli chopw.
Od demonstracji przeszli chopi do pldrowania zamkw i klasztorw, niszczc ich ponad tysic. Religij-
nie nastawieni, liczyli oni na poparcie Lutra. Zawiedli si jednak, zwaszcza gdy wyda Napomnienie do
pokoju z powodu dwunastu artykuw chopstwa szwabskiego, w ktrym zgani naduywanie imienia Bo-
ego i przypomnia obowizek chrzecijaskiego znoszenia niesprawiedliwoci, cho zarazem wzywa
ksit, by nie uciskali chopw. Zanim Napomnienie zostao wydrukowane, Luter napisa Przeciw zb-
jeckim i mordujcym bandom chopw, bo doszy go wieci o bezwzgldnoci w prowadzeniu wojny i
naduywaniu Ewangelii przez Tomasza Muntzera, Wezwa wic ksit do cakowitego wyniszczenia
zbrojnych band chopskich.
Ksita, popierajc si wzajemnie w walce, pokonali najpierw chopw szwabskich, potem wirtember-
skich, frankoskich i heskich, W bitwie pod Frankenhausen (15.05.1525), zgino osiem tysicy chopw
Turyngii. Gdy ksita zdobyli miasto Salzburg, wojna si skoczya, lecz spowodowaa ju wczeniej
wiele strat materialnych i pozbawia ycia okoo stu tysicy chopw, zabitych, spalonych lub za kar
olepionych.
Wojna chopska miaa dwa zasadnicze skutki dla reformacji. Pozbawia j charakteru ruchu ludowego,
cho lud miejski nie odstpi od niej w caoci. Lutra za nauczya, e konieczna jest egzekwowana przez
wadz karno kocielna. Uwaa on odtd, e powoani do suby Sowu Boemu pastorzy nie mog i
nie powinni ni si zajmowa, naley wic odda kierownictwo Kocioa ksitom i radom miejskim.
Jedni i drudzy faktycznie wczeniej ju speniali je w niejednym przypadku. Jako pierwsi uczynili to Al-
brecht Pruski, Filip Heski i Jan Saski.
Ksita i Albrecht Pruski

Pomoc ksit bya Lutrowi potrzebna take dlatego, e cesarz i katolicy starali si wykona edykt wor-
macki i przeprowadzi reform kocieln. Gdy zwoanie soboru powszechnego napotykao na due trud-
noci, opowiedzieli si nawet niektrzy biskupi za synodem narodu niemieckiego. Cesarz musia jednak
zrezygnowa z niego na naleganie kurii rzymskiej, w zamian za to legat papieski Lorenzo Campeggi
pracowa w Niemczech nad odbywaniem synodw prowincjalnych i zjazdw ksit z biskupami.
Na zjedzie w Ratyzbonie (1524) ustalili ksita Austrii i Bawarii wraz z biskupami, e edykt wormacki
ma by wykonany, a reforma kocielna obejmie przede wszystkim usunicie naduy i popraw ycia
duchownych. Na zjedzie w Dessau (1525) pnocnoniemieccy biskupi i ksita zobowizali si nie
tylko wsplnie zwalcza bunty chopskie, ale take wytpi sekt luterask jako ich rdo. Luter zna te
postanowienia, tym bardziej wic potrzebowa wsparcia ksit przychylnych reformacji. Nie wiedzia,
e postanowienia obu zjazdw nie znajd wykonawcw. Natomiast ksita, jego zwolennicy, przystpili
do dziaania bez obaw. Nie musieli lka si represji cesarza, bo zajty by konfliktem politycznym z pa-
pieem i potrzebowa pomocy ksit niemieckich do obrony przed zagroeniem tureckim. Mieli za w
Albrechcie Pruskim wzr reformacyjnego ksicia.
Prusy byy pierwszym pastwem, ktre z woli wadcy przyjo reformacj. Albrecht Hohenzollern, syn
margrabiego brandenburskiego Fryderyka i Zofii Jagiellonki, wielki mistrz zakonu krzyackiego (od

1511), widzia w niej czynnik reformy pastwa i osignicia swoich celw politycznych. Pozyskany
(1522) w Norymberdze przez eks-augustianina Andreasa Ossiandera, przygotowa sekularyzacj zakonu
pod wpywem pisma Lutra Do panw niemieckiego zakonu i dwu osobistych z nim spotka (1523, 1524).
Luter ju wczeniej udzieli mu rady, by utworzy z Prus dziedziczne pastwo. Okoliczno sprzyjajc
stanowi ukad krakowski z Zygmuntem Starym i hod pruski (1525), gdy zapewnia neutralno Pol-
ski wobec poczyna Albrechta w jego ksistwie.
Ksi jeszcze przed ukadem krakowskim cign do Krlewca luteraskich kaznodziejw, Johanna
Briesmanna i Johanna Amandusa, oni za pozyskali do reformacji biskupa sambijskiego Jana Polentza,
ktry wyda (28.01.1524) zarzdzenie reformacyjne. Opr przeciw temu zarzdzeniu biskup tumi si,
obdarzony przez Albrechta wadz wieck. Do reformacji przystpi take biskup pomezaski Erhard
Queis, co dopiero wybrany przez kapitu i nie starajcy si o zatwierdzenie w Rzymie. Polenz zawar
maestwo, lecz pozosta przy wszystkich swoich funkcjach kocielnych w diecezji sambijskiej. Powsta-
nie chopw w Sambii i Natangii stumiono si. Ksi ogosi wwczas (grudzie 1525) na sejmie kra-
jowym now ustaw o ustroju pastwa i Kocioa. Na jej podstawie zarzdzono coroczne wizytacje ko-
ciow. Rozpoczte w 1526 roku utrwaliy reformacj Prus.
Reformacja Hesji i Saksonii

Oba te ksistwa byy pierwszymi krajami cesarstwa, w ktrych zorganizowano Koci ewangelicki.
Landgraf Filip Heski, pozyskany dla reformacji (1524) przez Melanchtona, dy przede wszystkim do
umocnienia swej wadzy terytorialnej. Przed cesarzem zabezpieczy si (1525) sojuszem z ksiciem
elektorem saskim, Janem Mocnym, ktry rwnie opowiedzia si po stronie reformacji. Do wspdzia-
ania przeciw wadzy cesarskiej pozyskali miasto Magdeburg oraz ksit i hrabiw z Braunschweig-
Luneburga, Braunschweig-Grubenhagen, Mecklenburga, Anhaltu, Mansfeldu. Wsplnie przedstawili jej
postulaty reformacyjne, na razie z zachowaniem mszy i siedmiu sakramentw. Wbrew instrukcji nie-
obecnego w Niemczech cesarza, by nie wprowadza zmian religijnych do czasu przewidywanego najp-
niej za ptora roku soboru, uzyskali od sejmu w Spirze (1526) dla stanw Rzeszy pozwolenie na takie
postpowanie w sprawach wiary, ktre jest zgodne z sumieniem i pozwoli zda spraw przed Bogiem i
cesarzem. Na tej podstawie ksita mogli swobodnie przej inicjatyw w dokonywaniu zmian kociel-
nych. Filip Heski uczyni to na tzw. homberskim synodzie (1526), na ktrym najwikszym rzecznikiem
reformacji by pochodzcy z Awinionu eks-franciszkanin Francois Lambert, autor Reformacji Kocioa
w Hesji.
Luter, uznajc konieczno takiego dziaania ksit, dokona modyfikacji swej nauki o Kociele. Wedug
niego zapewnienie porzdku w Kociele widzialnym jest spraw wieckich. Do nich te naley nadzr
nad czci Boga, w czym mieci si zakazywanie faszywej nauki i bezbonego kultu.
W celu usunicia chaosu w praktykach kocielnych Luter wyda liturgiczne przepisy i wezwa (1525)
elektora saskiego do uporzdkowania spraw w parafiach. Opracowa te plan ich wizytacji. Rozpoczli j
dwaj ksicy urzdnicy i dwaj duchowni. Napotkali jednak na trudnoci, wtedy Melanchton przygotowa
nowy plan, opublikowany (1527) w Instrukcji ksicia elektora, ktry jako wadca terytorialny nakaza
wizytacj w caym kraju.
Zmodyfikowany jeszcze w tym samym roku porzdek wizytacji ustala: badanie goszonej w kocioach i
szkoach nauki, sprawdzanie stanu majtku kocielnego i uposaenia plebanw, kontrol obyczajowoci
wszystkich ludzi w parafii.
Instrukcja ksicia wprowadzaa urzd superintendenta, by peni nadzr nad plebanami, a w razie po-
trzeby zgasza wadcy ich wykroczenia. Wnioski superintendentw rozpatrywa pocztkowo sam Luter
lub komisja wizytacyjna, pniej (1538) powoano do tego konsystorz i zlecono mu nadto sprawy ma-
estw. Funkcj superintendenta mona uzna za urzd kocielny, natomiast konsystorze byy wyranie
instytucj wadzy ksicej.
W cznoci z wizytacjami ustalono program nauczania. Obejmowa trzy stopnie: 1. czytanie i pisanie, 2.
nauk gramatyki, 3. nauk metryki, dialektyki i retoryki. Jeden dzie w tygodniu przeznaczano na nauk

religii (chrzecijaskie nauczanie). Luter wyda (1529) may i wielki katechizm, ktre szybko nabray
normatywnego znaczenia. May katechizm zosta ujty w pytania i odpowiedzi.
Wizytacje, prowadzone w imieniu ksicia, rozbudoway i umocniy Koci ewangelicki w Hesji i Sakso-
nii. Sta si on wzorem dla reformacji w innych ksistwach i miastach.
Protestanci w Spirze
Na obrady sejmu w Spirze (Speyer, 1529) wnis Ferdynand danie zakazu zagarniania wadzy i majt-
kw z powodu wiary, a nadto zakazu zmuszania do innej wiary. Przyjto je, a zniesiono postanowienia
sejmu z 1526 roku, bo daway okazj do naduy. Cesarza zobowizano do wyjednania u papiea - w
cigu roku - soboru w jednym z wskazanych miast niemieckich. Pozostawiono w mocy edykt wormacki
tam, gdzie zosta przyjty. Zgodzono si na tolerowanie nowej nauki, jeeli nie mona byo jej usun bez
buntu. Zakazano wprowadzania dalszych nowoci a do zapowiedzianego soboru. Odmwiono jakich-
kolwiek praw zwinglianom i anabaptystom.
Ewangeliccy posowie zoyli (19-20 IV) uroczysty protest przeciw tym uchwaom, co dao podstaw do
stosowania wobec nich nazwy protestanci. Czternacie miast doczyo si do niego. W dniu zakocze-
nia sejmu miasta: Norymberga, Strasburg i Ulm oraz ksi heski i elektor saski zawarli tajny zwizek
obronny. Liczono na poparcie zwinglian, lecz Luter wystpi ostro przeciw nim z powodu nauki Zwin-
gliego o eucharystii.
Dyskusja w Marburgu (30.09.1529), zorganizowana przez Filipa Heskiego, miaa usun rozbienoci
doktrynalne midzy luteranami i zwinglianami. Dyskutowali z sob: Luter i Oekolampadius, Melanchton
i Zwingli. W sprawie Eucharystii zgodzono si po dugich debatach na udzielanie jej pod dwoma posta-
ciami, na odrzucenie ofiarnego charakteru mszy, na uznanie sakramentu otarza za sakrament prawdziwe-
go Ciaa i Krwi Jezusa Chrystusa, lecz nie osignito jednoci pogldw co do rozumienia obecnoci
Chrystusowego Ciaa i Krwi w chlebie i winie. Opracowana wkrtce potem przez Melanchtona Confessio
Augustana nic usuna rnic w tej kwestii.
Augsburskie wyznanie wiary

Rozwj reformacji i powstanie Kocioa ewangelickiego w Hesji i Saksonii nie przeszkadzay cesarzowi
Karolowi V w optymistycznym przekonaniu, pod wpywem erazmian, e dojdzie do pojednania z prote-
stantami na najbliszym sejmie w Augsburgu (1530). Filip Heski odmawia za cesarzowi i sejmowi
prawa zajmowania si sprawami religijnymi, uznajc jedynie sobr za kompetentny, przygotowa wic
rekurs do niego. Zwingli natomiast nadesa cesarzowi przed sejmem wyznanie wiary swego Kocioa
(Fidei ratio). Wasne wyznanie wiary (Confessio Tetrapolitana) przygotoway take cztery miasta: Stras-
burg, Konstancja, Lindau i Memmingen.
Luter, pozostajc w ekskomunice, nie mg przyby na sejm, Melanchton wic przygotowa wyznanie
wiary. Wykorzysta wczeniejsze opracowania ewangelickie: Lutra O wieczerzy Chrystusa (1528) i jego
zwolennikw z elektoratu saskiego Artykuy szwabskie (1529) i Artykuy z Torgau (1530). Z myl o sej-
mie starano si ju w Artykuach z Torgau wykaza, e w cesarstwie mniej jest sporw o nauk chrzeci-
jask, a wicej o obrzdy. Odcinano si za zdecydowanie od nauki anabaptystw i zwinglian (sakra-
mentariuszy).
Melanchton, przygotowujc wyznanie wiary, uwzgldni te dwie tendencje, a take opracowane przez
Jana Ecka 404 artykuy na sejm augsburski, bdce wykazem bdw luteran, zwinglian i anabaptystw.
Gdy posa je Lutrowi do zamku w Cotburgu, otrzyma odpowied, e nie trzeba nic dodawa. Wobec
innych wszake Luter wypowiada si z dezaprobat o zatajeniu przez Melanchtona artykuw o czycu,
czci witych, a zwaszcza o papieu jako antychrycie.
Wyznanie wiary, zwane augsburskim (Confessio Augustana) od miasta, w ktrym je przedstawiono ce-
sarzowi na sejmie, obejmuje 28 artykuw, podzielonych na dwie czci: 1-21 o wierze i 22-28 o naduy-
ciach, do ktrych Melanchton zaliczy: komuni pod jedn postaci (art. 22), celibat duchowiestwa (23),
msze prywatne (24), obowizek spowiedzi (25), przepisy postne (26), luby zakonne (27) i wadz bisku-
pw. Omwi je szczegowo, a na kocu wspomnia tylko, take jako naduycia: odpusty, pielgrzymki,

ekskomuniki. Uzgodnienie z katolikami pogldw co do pierwszej czci uwaa za atwe, natomiast

wymienione w drugiej czci praktyki mogyby wedug niego by rne, skoro nie nale do przedmiotu
wiary.
Odpowied papieska
W Augsburgu obok obrad sejmowych prowadzono pojednawcze rozmowy i speniano gesty pojednania,
jak udzia ksit protestanckich w mszy na rozpoczcie sejmu, ale i gesty demonstracyjne, jak odrzuce-
nie cesarskiego wezwania do udziau w procesji Boego Ciaa. Protestanci domagali si rozpatrywania
spraw religijnych przed spraw tureckiego zagroenia, lecz katolicy nie chcieli, by sejm sta si soborem
narodowym, wyznaczono wic komisj dwunastu duchownych i wieckich ksit do oceny ewangelic-
kiego wyznania wiary.
Melanchton prowadzi osobne rozmowy i wymian listw z legatem papieskim Campeggim, komisja za
powoli przygotowaa odpowied na jego wyznanie wiary. Gdy bya ona gotowa, jako Odpowied papie-
ska (Responsio Pontificia) cho udzielono jej w imieniu cesarza, zostaa odczytana stanom, lecz nie za-
dowolia ewangelikw. Cesarz natomiast uzna, e obalia ich wyznanie wiary. Nie mg wszake egze-
kwowa si jej przyjcia, ze wzgldu na niebezpieczestwo tureckie.
Sobr wydawa si by jedynym rodkiem pojednania. Cesarz zabiega o niego u papiea Klemensa VII,
bez rezultatu. Organizowa wic kolokwia katolikw i ewangelikw, take bezskutecznie. Oyy nato-
miast polemiki.
Gdy cesarz nie chcia przyj Apologii w opracowaniu Melanchtona, elektor saski i inni ewangelicy wy-
jechali z Augsburga przed zakoczeniem sejmu. Na nim za podjto postanowienie, e wyznawcom kon-
fesji augsburskiej zostawia si p roku czasu do namysu i e nie wolno w tym okresie wprowadza ad-
nych nowoci religijnych ani wystpowa przeciw wyznawcom dawnej wiary, wsplnie natomiast naley
wystpi przeciw sakramentariuszom i anabaptystom, trzeba te w cigu p roku ogosi sobr i odby
go najpniej po roku od ogoszenia.
Apologia Melanchtona bya replik na Odpowied papiesk. Ostrzej od konfesji augsburskiej ukazywaa
rnice w nauce, miaa szeroko opracowane zagadnienie usprawiedliwienia, staa si wic obok niej fun-
damentalnym pismem wyznaniowym ewangelikw.
Ukady i wojna szmalkadzka

Po demonstracyjnym opuszczeniu sejmu przed zakoczeniem obrad, elektor saski Jan przystpi do orga-
nizowania zwizku protestanckich ksit i miast. W Torgau za odbyway si rozmowy Lutra, teolo-
gw i doradcw elektora o prawie do czynnego oporu wzgldem wadzy cesarskiej. Przyjto opini jury-
stw, e ksita elektorzy nie s poddanymi cesarza, ale rzdz cesarstwem razem z nim.
Elektor Jan zaprosi protestanckie stany do Schmalkaden, by zajy stanowisko wobec odbywajcych si
w cesarskiej izbie sdowej procesw za wprowadzanie reformacji. Do utworzonego wwczas Zwizku
Szmalkadzkiego przystpio (27.02.1531) siedmiu ksit i jedenacie miast. Pniej doczyo si pi
innych miast. Na czele stali elektor saski i landgraf heski, obejmujc dowdztwo kolejno, kady na p
roku. Istnienie Zwizku zmusio cesarza do pertraktacji z ewangelikami.
Przyjty przez Karola V ukad norymberski (1532) zapewnia im zawieszenie pastwowych procesw
w sprawach religijnych a do soboru, a gdyby go nie byo, a do nastpnego sejmu. Uspokojony cesarz
uda si na wypraw przeciw Turkom, kiedy za po militarnych sukcesach nabra przekonania, e
wstrzyma ich inwazj, wyjecha do Hiszpanii, by dopiero po 10 latach przyby powtrnie do cesarstwa.
Ewangelicy wykorzystali dogodn sytuacj i zaprowadzili swoje wyznanie w wielu miastach Rzeszy
(m.in. w Legnicy i Brzegu) i na Pomorzu. Pomogli te wypdzonemu ksiciu wirtemberskiemu Ulrycho-
wi pokona arcyksicia Ferdynanda, ktry musia uzna go swoim lennikiem w Wirtemberdze, w zamian
zyskujc od ksit ewangelickich uznanie siebie krlem rzymskim i pomoc przeciw Turkom. Powrt
Ulrycha do wadzy oznacza cakowit reformacj Wirtembergii.
Ksi wirtemberski utworzy (1537) fundacj w Tybindze dla ksztacenia duchownych i wieckich. Jako
uniwersytet staa si ona orodkiem nauki ewangelickiej pod wpywem profesora Jana Brenza, ktry

opracowa te wirtemberskie wyznanie wiary. A e odbiegao od wyznania augsburskiego, prowadzono

rozmowy i ostatecznie przyjto zredagowan przez Melanchtona konkordi wirtembersk.
Wzmocnieni ewangelicy odmwili udziau w ogoszonym przez Pawa III soborze w Mantui, a Luter po-
da uzasadnienie odmowy w Artykuach chrzecijaskiej nauki (Artykuy szmalkadzkie). Melanchton za
napisa Traktat o wadzy papiea, dodany nieco pniej do Wyznania augsburskiego jako urzdowy do-
kument Zwizku Szmalkadzkiego.
Ksita katoliccy, pobudzeni wrogoci ewangelikw do papistycznego soboru, zawarli Zwizek No-
rymberski, do ktrego wszed te ksi saski Jerzy. Zwizek ten nie przedstawia jednak adnej siy
politycznej, nic wic dziwnego, e po mierci (1539) ksicia Jerzego ulega reformacji jego cz Sakso-
nii, a wadza cesarska (za pomoc ewangelikw w walce z Turkami) przyrzeka w ugodzie frankfurckiej
(1539) prolongowa zawieszenie procesw w sprawach religijnych. Elektor brandenburski mia wic
woln rk w zaprowadzeniu reformacji u siebie. Przyj on katechizm Lutra, lecz zachowa dawne ob-
rzdy, bo jak zaznaczy, nie chcia by ani rzymski, ani wittenberski, ale katolicki.
Rozmowy religijne, proponowane przez obie strony, zostay pocztkowo zakazane przez cesarza na na-
leganie Rzymu, gdzie obawiano si przeksztacenia ich w sobr narodowy. Gdy papie wycofa sprzeciw,
zorganizowano je w Wormacji, nastpnie w Ratyzbonie (z okazji sejmu, 1541) i osignito pewne poro-
zumienie w kwestii usprawiedliwienia. Nie zyskao ono aprobaty rzymskiej. Sejm wic przeduy pokj
religijny na ptora roku, liczono bowiem, e w tym czasie odbdzie si sobr powszechny lub co naj-
mniej narodowy.
Sprawa bigamii landgrafa heskiego Filipa, ktry za tajn aprobat Lutra, Melanchtona i Butzera polubi
mod dam dworu, majc prawowit on, osabia Zwizek Szmalkadzki. Filip bowiem czu si zmu-
szonym przej do obozu cesarskiego; by uchroni si od kary mierci za bigami, wedug prawa Caroli-
na, ktre sam ogosi niedawno w swoim ksistwie.
Od ostatecznej rozprawy ze Szmalkadczykami wstrzymao Karola V zagroenie tureckie, ale ich osabie-
nie uratowao biskupstwa Monaster, Osnabruck i Paderborn przed reformacj. Nie udao si natomiast
powstrzyma niektrych ksit od zajmowania posiadoci kocielnych. Chcia to uczyni take elektor
koloski, arcybiskup Herman Wied, napotka jednak na zdecydowany opr katolikw, gdy jego przej-
cie do reformacji zwikszyoby liczb ewangelikw w kolegium elektorw decydujcym o wyborze ce-
sarza. Walk przeciw Wiedowi prowadzi nie tylko cesarz, ale te katolicy elektoratu koloskiego, jed-
nake dopiero w 1547 roku zdoano usun go z Kolonii,
Zapowied soboru trydenckiego przyj Luter napisaniem broszury Przeciw zaoonemu przez szatana
papiestwu w Rzymie. Cesarz natomiast wymg na Pawle III przesunicie daty otwarcia soboru z powodu
wojny ze Zwizkiem Szmalkadzkim i udzielenie na ni pomocy materialnej.
Wojn szmalkadzk (1546-1547) mg cesarz podj dziki pokojowi z Francj i rozejmowi z Turkami.
Jako jej powd poda nie wzgldy religijne, lecz zamanie pokoju krajowego przez elektora saskiego
landgrafa heskiego wobec Braunschweigu. Dziaania wojenne, o zmiennym szczciu dla walczcych;
zakoczyy si zwycisk dla cesarza bitw pod Muhlberg. Wzity do niewoli elektor saski Jan Fryderyk
zosta skazany na mier za zdrad stanu i herezj. Poprzestano jednak na zrzeczeniu si elektoratu, ale
nadal trzymano go w niewoli, gdy odmawia uznania soboru trydenckiego.
Interim augsburskie
Marcin Luter zmar (18.02.1546) przed wybuchem wojny szmalkadzkiej. Nie wiadomo, jak ocenia
swoje dzieo przy kocu ycia. Musia wszake dostrzec, e wywoany przez niego ruch reformacyjny by
wewntrznie zrnicowany, a nawet skcony. Nie mona natomiast mwi u niego o zaamaniu psy-
chicznym, jak to dawniej czyniono. Nag za mier naley uzna za wynik choroby serca, a nie za sa-
mobjstwo, co niegdy wpleciono do czarnej legendy o nim.
Na dalsze dzieje reformacji w Niemczech mier Lutra nie miaa wikszego wpywu. Zaleay one od
cesarza, ktry pokonawszy Szmalkadczykw, pragn przywrci dawny porzdek kocielny i to w duchu
redniowiecznego uniwersalizmu. Pierwszym krokiem do tego byo nakanianie ewangelikw do udziau

w soborze trydenckim. Plany cesarza niechccy pokrzyowa papie, gdy przenis sobr z Trydentu do
Bolonii.
Sejm wydawa si by w tej sytuacji jedynym rodkiem rozwizania problemu religijnego w Niemczech.
Na sejmie w Augsburgu (1547) spotkay si plany cesarza z siln opozycj stanw, gdy nie chciano
zamierzonej centralizacji jego wadzy. Musia wic w sprawach religijnych zgodzi si na tymczasowe
(interim) rozwizanie.
Po dugich debatach na sejmie ogosi Karol V (15.05.1548) cesarskie owiadczenie, w ktrym poleci
nie dokonywa adnych zmian w sprawach religijnych, a do decyzji najbliszego soboru. Dla katolikw
natomiast wyda formu reformy, ktra nakazywaa biskupom odbywanie synodw diecezjalnych i
prowincjalnych, przeprowadzanie wizytacji parafii, popraw duchowiestwa. Pawe III aprobowa niekt-
re z tych wskaza w osobnej bulli. Interim natomiast wywoao powszechne niezadowolenie, co ujawnio
si w wielkiej liczbie pism polemicznych.
Opozycja przeciw cesarzowi nie ustaa, lecz wzrastaa, cho udao mu si nakoni ewangelickie stany do
wysania poselstwa na sobr trydencki za Juliusza III. Jej ostoj by dziaajcy od 1550 roku zwizek kil-
ku ksit (Zwizek Krlewiecki) do obrony protestantyzmu. Potajemnie przyczy si do niego ksi
saski Maurycy. Zwizek porozumia si z Francj, nastpnie wyruszy do walki. Cesarz musia ucieka z
Innsbrucku, przedstawiciele protestantw opucili sobr trydencki, a legaci papiescy zawiesili jego obra-
dy W pertraktacjach z Karolem V zbuntowani ksita domagali si zniesienia Interim, zwoania soboru
narodowego i trwaego pokoju religijnego.
Pokj augsburski
Karol V, zmuszony niepowodzeniem swej wyprawy przeciw Francji, zwoa sejm, lecz opuci Niemcy
na stae przed jego otwarciem. Wszystkie sprawy religijne i pastwowe do zaatwienia zostawi swemu
bratu, Ferdynandowi.
Sejm augsburski (1555) rozpocz si od odczytania cesarskiego owiadczenia, ktre z gry odrzucao
wszystko, co obrazioby i osabioby prawdziw, dawn, chrzecijask i katolick religi. Stany jednak
pragny pokoju i rozumiay potrzeb kompromisu. Na og bowiem byli to ludzie drugiego pokolenia po
wybuchu reformacji, o mniejszym nastawieniu emocjonalnym do niej. Na sejmie zreszt dziaali juryci,
nie podejmowano wic teologicznych zagadnie. Obie strony przyrzeky nie szkodzi sobie nawzajem,
lecz zachowa obopln zgod
Augsburski pokj religijny (25.09.1555) me obj wszystkich wyzna, lecz tylko katolikw i ewangeli-
kw luteran. Wolny wybr wyznania zapewniono panom terytorialnym, a nie poszczeglnym poddanym,
by zachowa wygodn dla panujcego zasad: gdzie jeden pan, tam niech bdzie jedna religia (inaczej:
cuius regio, eius religio). Kto z poddanych nie chcia zastosowa si do tego ustalenia, mia prawo sprze-
da swoj posiado i bez uszczerbku na majtku i czci opuci kraj. Zawieszono wykonywanie katolic-
kiej jurysdykcji duchownej do czasu ostatecznego pojednania religijnego. Mniejszoci katolickiej w
sprotestantyzowanych miastach Rzeszy zapewniono tolerancj. Majtki kocielne pozostawiono w rkach
tych, ktrzy posiadali je do ukadu passawskiego. W izbie sdowej Rzeszy, do ktrej uprawnie naleay
take sprawy religijne, mieli odtd zasiada przedstawiciele obu wyzna.
Ze wzgldu na brak porozumienia si stanw Ferdynand moc cesarskiego upowanienia da orzeczenie
(nazwano to resevatum ecclesiasticum), e arcybiskupi, biskupi, praaci i opaci, po porzuceniu dawnej
wiary, trac urzd, a kapituy maj wybra nastpc. Wymienione osoby, przyjmujc wyznanie ewange-
lickie, nie mog narzuci go swoim poddanym. Orzeczenie to wpisano do akt sejmu. Ferdynand orzek
nadto, e pokj religijny obejmuje niezalene rycerstwo, jeeli za w miastach cesarskich istniej razem
oba wyznania, jedno i drugie bdzie mogo cieszy si swobod religijn i pokojem w sprawach wiary,
kultu i majtku. Podobnie naley tolerowa ewangelickie miasta i gminy w ksistwach duchownych, o ile
istniej od duszego czasu. Tej deklaracji Ferdynanda (Declaratio Ferdinanda) nie wcignito do akt
sejmu, nie miaa wic mocy prawa w izbie sdowej Rzeszy.
Pokj religijny posiada charakter tymczasowych ustale. Zaznaczono, e jest wany do czasu pojednania
si wyzna na soborze powszechnym, lub soborze narodowym, albo na specjalnym sejmie Faktycznie

okaza si trway, na stae usankcjonowa rozam religijny i prawn rwnorzdno obu wyzna. Usank-
cjonowa te zasad cuius regio, eius religio, w ktrej nie byo miejsca na indywidualn tolerancj i wol-
no sumienia jednostki ludzkiej. O religii poddanych decydowaa wadza wiecka, majc do dyspozycji
redniowieczne rodki przymusu wobec przeciwnikw pastwowego wyznania (heretykw).
Prawnie ustalony pokj religijny nie oznacza faktycznego pokoju czsto amano jego postanowienia,
zreszt nie zawsze jasno interpretowane W rodkowych i pnocnych Niemczech doszo (po 1555 roku)
do protestantyzacji znacznej liczby biskupstw, w tym Kamienia Pomorskiego i Lubusza.
Kalwini, nie wymienieni w uchwale o pokoju religijnym, faktycznie z niego korzystali, cho byy prze-
ciw temu protesty. Z nimi bowiem liczono si, szczeglnie od przyjcia ich wyznania (1563) przez pala-
tyna Fryderyka III.
Pokj augsburski sta si widomym znakiem odejcia od redniowiecznej koncepcji uniwersalnej wadzy
cesarskiej. Ostatnim jej rzecznikiem by Karol V, ktry po sejmie augsburskim zadecydowa nieodwoal-
nie o swej abdykacji. Dokona jej 12.09.1556, przekazujc tron cesarski bratu Ferdynandowi, a tron hisz-
paski synowi Filipowi II. Sam osiad w klasztorze hieronimitw San Yuste (Hiszpania), prowadzc y-
cie ascetyczne przez dwa lata, do swojej mierci.
Rozdzia 5
KALWIN, REFORMACJA I WADCY
Francuz Jan Kalwin, dziaajc w Genewie, nada ruchowi reformacyjnemu nowy kierunek i zorganizo-
wa wasny Koci (reformowany), ktry rni si od Kocioa ewangelicko-augsburskiego ujciami
dogmatycznymi i struktur.
W realizacji swego dziea Kalwin korzysta od pocztku z pomocy wadzy wieckiej. Z monarchami i
monymi caej Europy prowadzi rozleg korespondencj, by przy ich pomocy wprowadzi wszdzie
Koci reformowany.
Niektrzy wadcy (skandynawscy) dokonali reformacji w swoich pastwach ju wczeniej, w oparciu o
nauk Lutra. Anglia sza do niej swoist drog, przez schizm Henryka VIII, i nadaa jej wasny ksztat
(anglikanizm). Szkocji na prno bronili przed kalwinizmem krl Jakub V i krlowa Maria Stuart. Kraj
ten, cho zczony z Angli pod jednym berem Jakuba VI, wola kalwinizm ni anglikanizm. Irlandia
krwawo walczya z Angli o swoj polityczn i religijn (katolick) niezaleno. Kraje romaskie,
Francja, Hiszpania i Italia, byy w rnym stopniu zagroone reformacj, lecz pozostay katolickie.
Czechy, Wgry i Siedmiogrd, zostay objte siln fal reformacji. Kierunek jej rozwoju, a potem reka-
tolicyzacj Wgier, determinowaa swoista sytuacja polityczna tych krajw.
Francja przed Kalwinem

We Francji, ojczystym kraju Kalwina, sytuacja religijno-kocielna bya inna ni w Niemczech i Szwajca-
rii. Wprawdzie Koci w niej nie odnowi si wewntrznie przez przyjcie dugo obowizujcych, re-
formistycznych dekretw soboru bazylejskiego (sankcja pragmatyczna, 1438), ani przez konkordat krla
Franciszka I (1516), sucy umocnieniu kocielnych uprawnie monarchy, przeywa jednak w mniej-
szym napiciu potrzeb reformy. Silnie natomiast dziaay w nim prdy humanizmu, dce do oczysz-
czenia i uproszczenia chrzecijastwa. Sprzyja temu Franciszek I, a jeszcze bardziej jego siostra, Mago-
rzata z Nawarry, oraz humanici z krgu w Meaux, ktry powsta przy tamtejszym biskupie Guillaume
Briconnet (zm. 1534) i jego wikariuszu generalnym, Jacques Lefevre dEtaples.
Biskup ten, mecenas nauki, dawa przykad reformy kocielnej, dokonujc dwch wizytacji diecezji i
odprawiajc pi synodw diecezjalnych. Lefevre dEtaples wyda w jzyku francuskim czytania mszalne
Lekcji i Ewangelii na niedziele i wita, a take przygotowywa francuski przekad caej Biblii. Jego
ucze, Clichtove, opublikowa pisma z pochwaami ycia zakonnego i wskazaniami dla kapanw, a p-
niej pisma przeciw Lutrowi i Oekolampadiusowi. Nie wystarczao to do penej reformy Kocioa francu-
skiego. Chtnie czytano pisma Lutra, Zwingliego i innych reformatorw. Ich wpywom stara si prze-

ciwdziaa Franciszek I, gdy po przegranej bitwie pod Pawi (1525) pragn wewntrznie wzmocni
swoje krlestwo na fundamencie jednej religii.
Krl dziaa przy pomocy Sorbony i gorliwych biskupw. Za propagowanie luteranizmu spalono (1523)
augustianina Jean Valliere. Podejrzanymi stali si humanici z krgu w Meaux. Jeden z nich, Wilhelm
Farel, uciek do Szwajcarii i sta si tam dziaaczem reformacji. Lefevre dEtaples znalaz si przez pe-
wien czas w nieasce. Niektrzy uczeni wszake nadal sympatyzowali z nowinkami reformacyjnymi. Do
nich nalea humanista Melchior Volmarz Rottweil, u ktrego Kalwin pobiera nauk jzyka greckiego.
Jan Kalwin
Kalwin (1509-1564) z Noyon w Pikardii, syn ekonoma (prokuratora) tamtejszej kapituy, otrzyma w
modoci prebend kocieln, by mg odby studia. Obdarzony zdolnociami intelektualnymi, odznacza
si take odziedziczonym po ojcu trzewym umysem krytycznym. Od matki, pochodzcej z Flandrii,
przej gbok pobono, rozpowszechnion w tym kraju przez redniowieczn devotio moderna. Stu-
dia humanistyczne i prawnicze odbywa w Paryu, Orleanie i Bourges. Teologii nie studiowa na adnej
uczelni, ale samodzielnie zgbia jej zagadnienia i pisma Ojcw Kocioa. Wasnym wysikiem zdoby z
czasem szerok wiedz teologiczn. W Paryu mia kontakty z krgiem humanistw-biblistw, ktremu
przewodzi Lefevre dEtaples. Czyta take pisma Lutra. Swoje wejcie na drog reformacji nazwa na-
gym nawrceniem. Pniej wspomnia, e dokonao si pod wpywem ruchu luteraskiego i mierci oj-
ca, o ktrym wiadomo, e zosta ekskomunikowany za niedocignicia w administrowaniu majtkiem
kapituy. Nie to jednak zadecydowao. U Kalwina zmiana nastpia ewolucyjnie, a decyzj podj, gdy
uwiadomi sobie powoanie przez Boga do podniesienia upadajcej religii i wewntrzny nakaz przyjcia
czcigodnego urzdu gosiciela i sugi Ewangelii.
Nage nawrcenie (prawdopodobnie 1533) skonio Kalwina do rezygnacji z beneficjum w Noyon, co
przyjmuje si za znak jego zerwania z Kocioem katolickim. W tym czasie Franciszek I surowo wystpi
przeciw zwolennikom reformacji, szczeglnie po aferze plakatowej. Pojawiy si bowiem liczne pisma
obelywe przeciw mszy witej, niektre w formie plakatw, rozwieszanych w Paryu, a nawet w rezy-
dencji krlewskiej Amboise, co najbardziej dotkno krla. Z obawy przed represjami wyjechali z Francji
zwolennicy reformacji.
Kalwin uda si (1534) przez Strasburg do Bazylei, gdzie pozna kilku wybitnych dziaaczy reformacyj-
nych, jak Henryk Bullinger i Martin Butzer. Opublikowa tam (1536) dugo opracowywan Nauk reli-
gii chrzecijaskiej (Institutio religionis christianae), z dedykacj dla Franciszka I, w ktrej broni fran-
cuskich zwolennikw reformacji przed oskaraniem o szerzenie wypaczonej nauki chrzecijaskiej. Pi-
smo to stanowio stale poszerzany przez Kalwina zarys nauki o wierze i zaczynao si znamiennym dla
niego mottem z Pisma witego: Nie przyszedem przynie pokoju, ale miecz (Mt 10, 34).
Z Bazylei wyjecha Kalwin do Ferrary, gdzie na prno stara si pozyska dla swej nauki ksin Re-
nat, siostr krla francuskiego. Na krtko powrci stamtd do Francji, a nastpnie uda si do Genewy.
Pocztkowo (1536-1538) prowadzi w niej niepomyln dla siebie dziaalno.
Kalwin i Genewa
Reformacja w Genewie rozwijaa si na silnym podou politycznym. Miasto dyo do uniezalenienia
si od ksit sabaudzkich i od biskupa genewskiego, zwizanego z nimi pochodzeniem lub interesami.
Sojusznika znalazo (1526) w sprotestantyzowanym Bernie, skd przyby (1532) kaznodzieja reformacyj-
ny Wilhelm Farel.
Sprzeciw kapituy zmusi Farela do opuszczenia miasta, lecz wkrtce powrci, gdy wypdzono (1533)
genewskiego biskupa, Pierre de la Baume. Urzdzona przy poparciu Berna dysputa przyniosa zwyci-
stwo zwolennikom reformacji, a rada miejska nakazaa y wedug Ewangelii. Zarzdzenie to natrafio na
opr. Brakowao take szczegowego programu reformacji, zapanowao wic zamieszanie. Farel skorzy-
sta z przybycia Kalwina i przekaza mu inicjatyw dziaania.
Kalwin, pocztkowo jako lektor Pisma witego, potem jako predykant i pastor, zaj si nauczaniem.
Odrzuci jednak wprowadzany ustrj kocielny. Z kolei rada miejska nie zgodzia si na opracowane

przez niego, lecz przedstawione, jak oficjalnie podano, przez magistra Wilhelma Farela i innych kazno-
dziejw Artykuy dotyczce organizacji Kocioa, zwaszcza e po nowych wyborach (1538) weszli do
niej ludzie nieprzychylni Farelowi i Kalwinowi. Wielu przestraszy rygoryzm, widoczny nie tylko w Ar-
tykuach, ale take w opracowanym razem z nimi katechizmie i doczonym do niego wyznaniu wiary.
Kalwin bowiem wyranie stwierdza, e kto nie przyjmie tego wyznania wiary, powinien opuci mia-
sto, a kocielni urzdnicy bd czuwa, by kady y wedug zasad katechizmu, rada za ukarze niepo-
susznych. Nowej radzie nie podoba si nadto projekt kocielnego sdu, niezalenego od niej. Pozostaa
ona nieugicie przy postulacie zalenoci sdu od niej, umacniajc przez to wi Kocioa z wadz
wieck.
Kalwin i Farel zostali wypdzeni decyzj rady miejskiej. Jaki czas Kalwin przebywa w Bazylei, potem
na prob Martina Butzera przenis si do Strasburga i peni funkcj predykanta w gminie francuskich
uchodcw oraz lektora Pisma witego w tamtejszym gimnazjum. Pod wpywem Butzera dopracowa
swoj teologi i wypracowa w szczegach organizacj Kocioa reformowanego. Wyda formularze do
naboestwa Sowa Boego, Eucharystii i Chrztu oraz piewnik w jzyku francuskim, w ktrym umieci
psalmy, ale take 10 przykaza w formie pieni. W Strasburgu zawar maestwo z Idelette de Bure,
wdow po anabaptycie.
Udzia w religijnych dysputach niemieckich da Kalwinowi okazj nie tylko pozna Melanchtona (z Lu-
trem si nie spotka), ale wej bezporednio w problemy wyznania augsburskiego. Szybko dostrzeg
niejasnoci jego niektrych sformuowa.
Powrt Kalwina do Genewy zosta spowodowany otwartym listem kardynaa Jakuba Sadoleto do rady
miejskiej. W imieniu zebranych na obradach w Lyonie biskupw kardyna nalega na przywrcenie jed-
noci kocielnej, przedstawia wic nauk katolick o wierze i usprawiedliwieniu, wskazywa na niepo-
koje, wywoane przez reformatorw. Rada miejska czua si zobowizana udzieli odpowiedzi, lecz nikt
w miecie nie chcia jej przygotowa. Zwrcia si wic do Kalwina w Strasburgu. Jego Odpowied do
Sadolata o usprawiedliwieniu, sakramentach i Kociele spodobaa si w Genewie. Wysano do niego
prob o powrt, on jednak nie spieszy si, a gdy wyjecha ze Strasburga (1541), uwaa to za chwilowe.
W Genewie wystpi Kalwin z daniami. Rada przyja jego Zarzdzenia kocielne (Les ordonnances
ecclesiastiques), opracowane na wzr Strasburga i Zurychu, oraz Porzdek naboestw i Katechizm. Na
ich podstawie wprowadzono cztery urzdy: ministrw (pastorw) do goszenia Sowa Boego i uprawia-
nia duszpasterstwa, nauczycieli (doktorw) do publicznego nauczania, starszych (seniorw) do czuwania
nad obyczajami i diakonw do opieki nad szpitalami i ubogimi. Ministrowie i nauczyciele stanowili czci-
godne zgromadzenie (Vnrable Compagnie), ktre sprawowao urzd nauczycielski i wybierao ludzi na
kocielne stanowiska. Starsi natomiast wsplnie z kilku pastorami tworzyli konsystorz, ktry w Genewie
mia pocztkowo mniej charakter urzdu kocielnego, a wicej instytucji publicznej, o kompetencjach
powierzonych przez rad miejsk. Seniorw wybieraa maa rada spord radnych, a zatwierdzaa wielka
rada. Posiedzeniom konsystorza przewodniczy burmistrz.
Wbrew Kalwinowi, rada miejska nie godzia si na odczenie dyscypliny kocielne] od jej wieckiej ju-
rysdykcji. Seniorzy byli zobowizani do odwiedzania domw. le postpujcych kierowano na posiedze-
nia konsystorza. Stosowano kary: upomnienie, nagan, publiczne przepraszanie, wykluczenie z jednoci
(ekskomunik), lub inne sankcje, naoone przez rad miejsk. Podczas przesuchiwa dozwolone byy
tortury.
Surowo ycia, ktra nie pozwalaa na rozrywki, jak tace, towarzyskie przyjcia, noszenie biuterii,
ogldanie sztuk teatralnych, wywoaa demonstracje i rozruchy. Przywdc opozycji sta si dawny
przyjaciel Kalwina, genewski syndyk Ami Perrin. W 1547 roku tumult ludnoci narazi reformatora na
niebezpieczestwo utraty ycia. W 1555 roku Perrin prbowa, ostatni raz, przej wadz. Zaostrzono
wic kary, skazujc te na wygnanie i mier. W atach 1541-1564 ukarano 78 osb wygnaniem, a 56
pozbawieniem ycia. Przeciwnicy Kalwina nazywali siebie patriotami, jego za przybd z Francji. On
za nada im pogardliw nazw libertynw.
ycie religijne w Genewie polegao na odprawianiu codziennej liturgii Sowa: czytaniu Pisma witego,
modlitwach, piewie psalmw. Kalwin chcia sprawowania raz w miesicu eucharystii i udzielania ko-

munii, zadecydowano, e bdzie tylko cztery razy w roku. Otarze i obrazy nie byty dozwolone. W kady
pitek odbywao si osobne zgromadzenie dla wykadu zagadnie religijnych i dyskusji.
Nauka Kalwina
Akademi w Genewie otwarto w 1558 roku, Za pierwszego rektora, Teodora Bezy (1519-1605), zdobya
szybko rozgos, take poza Szwajcari, a jej studenci m.in. F. Marnix z Niderlandw i J. Knox ze Szko-
cji, stali si apostoami kalwinizmu w swoich krajach. Sam Kalwin szerzy now nauk w caej Europie
przez niestrudzone pisanie, czsto bardzo obszernych listw.
Nauka Kalwina, bardziej systematyczna ni Lutra, opieraa si na Pimie witym, podkrelajc, e jego
prawdziwym interpretatorem jest Duch wity. Kalwin przyjmowa bez wahania bstwo Chrystusa i bro-
ni Trjcy witej przeciw herezji hiszpaskiego lekarza (sawnego odkryciem maego krenia krwi)
Michaa Serveta, ktry po ucieczce z wizienia inkwizycji francuskiej w Vienne, schroni si w Genewie,
lecz i tutaj zosta uwiziony, a po dugim procesie spalony (1553) jako heretyk.
Kalwin silnie podkrela dziaanie Boej Opatrznoci i przyjmowa predestynacj. Ujmowa j wszake
mniej spekulatywnie, a wicej egzystencjalnie jako objawiony fakt tajemnicy przeznaczenia, o ktrym nie
mona milcze, cho si jej w peni nie rozumie, bo pomniejszaoby to wielko i cze Boga. Znakiem
wybrania do zbawienia jest przyjcie nauki Chrystusa i trwanie z Nim we wsplnocie.
Nauk Kalwina o predestynacji atakowa Hieronim Bolsec (zim. 1584), dawny karmelita, potem lekarz,
lecz nadal zainteresowany teologia i biorcy udzia w zebraniach pastorw. Zosta uwiziony, gdy w
rozumieniu Kalwina herezja i bawochwalstwo byy obraz majestatu Boego i zasugiway na kar.
Eucharysti zajmowa si Kalwin wielokrotnie. Chcia bowiem usun rozbienoci co do niej midzy
swoj nauk, a nauk Lutra i Zwingliego. Pocztkowo gosi, e przez przyjmowanie Chleba i Wina
otrzymuje si udzia w Ciele i Krwi Chrystusa, co jednak nie oznacza ich umiejscowionej rzeczywistoci.
W porozumieniu ze zwinglianami (1549, Consensus Tigurinus) zgodzi si na kompromisow formu, e
Ciao Chrystusa jest wycznie w niebie, a Chleb i Wino s znakiem wsplnoty czowieka wierzcego z
Chrystusem. Uatwio to poczenie si kalwinizmu i zwinglianizmu, lecz pogbio rozam z luteranami,
cho Kalwin zabiega o jedno z nimi. czyo si to z jego pojmowaniem jednoci Kocioa.
Koci, wedug Kalwina, to znak Boego panowania na ziemi. Jest dany przez Boga, a nie powstaje z
woli wierzcych. Mona go rozpatrywa jako Koci powszechny, ktrego jedno ujawnia si w takiej
samej nauce i sakramentach, lub jako Koci lokalny, istniejcy w konkretnym miejscu. Kocioy lokal-
ne mog si rni midzy sob, gdy zawsze bd wystpowa rnice w opiniach teologw, lecz to nie
rozbija jednoci W swojej eklezjologii zajmowa si Kalwin przede wszystkim zagadnieniami Kocioa
lokalnego. Do jego istotnych zada zalicza szerzenie reformacji.
Dziaalno misyjn uprawia sam Kalwin przez osobiste kontakty i rozleg korespondencj. Od wsp-
wyznawcw da, by religii nie uwaali za ich spraw prywatn. Pomoc wadcw w misji, wykorzysta-
nie siy politycznej, uznawa za nakaz, wypywajcy z samej istoty religii. Jeeli wic wadca sprzeciwia
si prawdziwemu (reformowanemu) Kocioowi, naley go usun, bo przez swoje postpowanie traci
prawo do penienia urzdu, W tak pojtym kalwinizmie tkwia jego sia bojowa, ktra staa si przyczyn
niejednej wojny religijnej w nastpnym okresie.
Dania, Norwegia, Islandia

Wadcy, zwolennicy reformacji, wprowadzali j za pomoc swoich zarzdze, uzasadniajc to istniejc
od najdawniejszych czasw odpowiedzialnoci monarchy w pastwie za Koci i jego reform. Wyda-
wao si to wielu ludziom czym tak naturalnym, e nie budzio zastrzee, zwaszcza w pocztkowym
okresie reformacji, gdy utosamiano j z reform.
Dania, pierwsza z pastw skandynawskich, dostaa si pod wpywy reformacji, co byo uatwione przez
jej ssiedztwo z Holsztynem i Szlezwikiem, gdzie bardzo szybko wprowadzono luteraski porzdek ko-
cielny.
Krl Chrystian II (1513-1523), szukajcy oparcia w mieszczastwie przeciw szlachcie i duchownym,
cign (1521) Karlstadta do Danii, by gosi czyste Sowo Boe, lecz zawid si na jego radykalnych

naukach. Niemniej ograniczy prawa biskupw i zabroni odnoszenia si do Rzymu z apelacjami sdo-
wymi.
Fryderyk I (1523-1533), wybrany po depozycji Chrystiana, zobowiza si w kapitulacji wyborczej wy-
stpi przeciw zwolennikom reformacji, lecz postpowa inaczej. Wszed bowiem w konflikt z papieem,
ktry mianowa kurialnego kardynaa Paolo Emilio Cesi arcybiskupem Lundu wbrew kandydatowi krla
i kapituy. Zakaza wic duskim duchownym stara si o papiesk prowizj lub konfirmacj. Swoj cr-
k wyda za Albrechta Pruskiego, a dworskim kapelanem u siebie ustanowi byego joannit, duskiego
Lutra, Hansa Tausena, ktry na studiach w Wittenberdze przej si reformacj. Pozwoli jemu i innym
predykantom przedstawi na sejmie kopenhaskim (1530) reformacyjne wyznanie wiary (Confessio Haf-
nensis), ktre ju wczeniej przyja wikszo miast. Nie pomoga gorliwa dziaalno karmelity Paula
Helgesena na polu reformy Kocioa katolickiego. Bez skutku pozostaa te odpowied biskupw kato-
lickich na kopenhaskie wyznanie wiary. Krl popiera reformacj do koca swego panowania.
Chrystian III (1534-1558), jego syn, postpowa tak samo. Biskupw uwizi i pozbawi urzdw pod
zarzutem knowa w celu przywrcenia tronu deponowanemu Chrystianowi II. Na ich miejsce ustanowi
(153S) superintendentw. Ustrj Kocioa ewangelickiego w Danii opracowa sprowadzony do Kopen-
hagi Jan Bugenhagen, ktry te koronowa krla i wywici superintendentw z tytuem biskupw. Sejm
uzna (1539) ten ustrj za obowizujcy. Dopiero w 1638 roku Koci ewangelicki duski przyj augs-
burskie wyznanie wiary. wczesny krl Chrystian IV (1588-1648), amic resztki oporu katolikw, za-
broni kapanom wstpu do Danii pod kar mierci. Zakaza take wieckim przechodzenia na katolicyzm
pod kar wygnania i konfiskaty majtku.
Norwegia, zczona z Dani uni personaln, dzielia jej dzieje kocielne. Wbrew oporowi arcybiskupa z
Trondheim, Olafa Engelbriktssona, wprowadzono reformacj. Zgromadzenie stanw przyjo (1539)
dusk ordynacj kocieln, ale dugo pozostawiono niektre praktyki i zwyczaje katolickie, jak kult
Matki Boej, cze witego Olafa i pielgrzymki. ycie kocielne ujednolicono dopiero w 1607 roku, gdy
wprowadzono now ordynacj wraz z augsburskim wyznaniem wiary. Reformacja nie dbaa o jzyk nor-
weski, ktry pozosta ludowym. Posugiwaa si bowiem Pismem witym i ksigami liturgicznymi w
tumaczeniu duskim.
Islandia, znajdujca si pod panowaniem krla duskiego, staa do narzucanej reformacji w silnej opozy-
cji z motyww religijnych i politycznych. Gdy jednak stracono (1550) biskupa z Holar, Jona Arasona,
ktry przewodzi narodowej walce z Duczykami, zgromadzenie islandzkie przyjo reformacyjn ordy-
nacj kocieln. Pozostaa wszake wrogo ludnoci do narzuconego wyznania. Bibli w jzyku islandz-
kim wydano dopiero w 1589 roku.
Szwecja i Finlandia
Szwecja, w ocenie historykw kraj, ktry najmniej potrzebowa reformy z wszystkich krajw zachodnie-
go chrzecijastwa, zacza przyjmowa reformacj w okresie ksztatowania swej pastwowoci, nieza-
lenej od Danii. Surowe represje krla duskiego (krwawa ania sztokholmska), za bunt przeciw jego
panowaniu, obciyy w opinii narodowej arcybiskupa z Uppsali, Gustawa Trolle, zwolennika unii z Da-
ni.
Gustaw Erikson Waza (1521-1560), pierwszy krl szwedzki po pokonaniu Duczykw, znalaz si pod
wpywem duchownych ze swego otoczenia, goszcych reformacj: Larsa Anderssona i Olafa Pedersso-
na. Drugi z nich studiowa w Wittenberdze i wyda w Szwecji wiele pism reformacyjnych (take Kronik
szwedzk, pierwsze wielkie dzieo historyczne).
Na sejmie w Vasteras (1527) krl owiadczy, e nie chce nowej religii, ale domaga si goszenia czy-
stego Sowa Boego. Sejm podj wwczas uchwa o zwierzchniej w Kociele wadzy jedynie krla.
Duchowni, przy zachowaniu dotychczasowej hierarchicznej struktury Kocioa, mieli zajmowa si wy-
cznie goszeniem Sowa Boego. Od biskupw, swoich nominatw bez konfirmacji papieskiej, przyj
krl przysig, e zobowizuj si do goszenia Ewangelii i wiernoci wobec niego. Uprawnienia papiea
pominito w niej milczeniem, jednake na synodzie w Orebro (1529) odmwiono mu wadzy nad bisku-
pami, cho obrady ujmoway reform kocieln w duchu katolickim. W Szwecji zachowano nie tylko

urzd biskupi i wicenia kapaskie, ale take wita oraz duo obrzdw i zwyczajw katolickich, przez
co wielu ludzi nie dostrzego zerwania z Kocioem katolickim.
Liturgi w jzyku szwedzkim, opart na wskazaniach Lutra, wprowadzi dawny student z Wittenbergi,
brat Olafa, Lars Pedersson, gdy zosta (1531) arcybiskupem w Uppsali, bez papieskiej konfirmacji.
Eryk XIV (1560-1568), syn Gustawa Wazy, dy do wadzy absolutnej i popiera kalwinizm w Szwecji.
Oba te czynniki wywoay bunt duchowiestwa i szlachty, spowodoway te jego mier w wizieniu.
Prba rekatolicyzacji za nowego krla, Jana VIII, nie przyniosa rezultatu.
Finlandia, politycznie uzaleniona od krla szwedzkiego, musiaa przyj kocielne uchway sejmu w
Vasteras i synodu w Orebro, Nauk reformacyjn popiera biskup z Abo, Marten Skytte. Wysany przez
niego na studia w Wittenberdze Mikael Agrikola (zm. 1557) zosta jego nastpc w Abo, umocni Ko-
ci ewangelicki, a swoimi pismami przyczyni si do rozwoju jzyka fiskiego i powstania literatury
fiskiej.
Kawalerowie Mieczowi
Estonia, otwa i Kurlandia tworzyy pastwo zakonu Kawalerw Mieczowych. Wadz wieck peni
wielki mistrz, Wolter Plettenberg (1499-1535) wraz z biskupami. Miasta miay du autonomi. Z nich
Ryga, Rewal i Dorpat najwczeniej przyjy reformacj.
W Rydze doszo do konfliktu rady miejskiej z arcybiskupem Janem Blaukenfeldem. Do sporu wczy
si wielki mistrz, uwizi arcybiskupa i pozwoli na goszenie czystego Sowa Boego. Ustpstwo w
sprawie kaza byo politycznym pocigniciem, gdy Plettenberg dba w kraju o religi katolick i
wkrtce pojedna si z arcybiskupem.
Rewal i Dorpat przyjy reformacj pod wpywem Rygi, w ktrej opracowano (1529) ustrj Kocioa
ewangelickiego, now agend i piewnik. Gdy arcybiskupem ryskim zosta Wilhelm, brat Albrechta Pru-
skiego, wzmoone nacisk, by sekularyzowa pastwo Kawalerw Mieczowych, Uczyniono to za wiel-
kiego mistrza Gottharda Kettlera, ktry nie mg obroni si przed Wielkim Ksistwem Moskiewskim.
Zoy wic Polsce (1558) hod lenny z otwy i mudzi, Dania za zagarna Osel, a Szwecja opanowaa
Estoni. Polska przeja w swoje bezporednie wadanie ziemie arcybiskupstwa i miasto Ryg, zapew-
niajc im autonomi i wolno wyznania augsburskiego.
Krl Henryk VIII

Anglia, cho dawno odesza od wiklifizmu, nie pozbya si jednak jego owocw: niechci do papiestwa i
zakonw, zwaszcza e Rzym nie zrezygnowa z obsadzania wysokich stanowisk kocielnych obcymi
duchownymi i nie polepszy si stan religijny kraju, mimo wielkiej liczby zakonnikw i materialnie za-
sobnych klasztorw.
Henryk VIII (1509-1547) wykorzysta te resentymenty, gdy dla celw osobistych i dynastycznych zrywa
z papiestwem.
Tron obj po ojcu, Henryku VII, wbrew jakimkolwiek wczeniejszym rachubom. Niespodziewanie bo-
wiem zmar take nastpca tronu, jego starszy brat, Artur. Henryk VIII, nie przewidziany na krla, stu-
diowa teologi w Oksfordzie z perspektyw otrzymania wysokiego stanowiska kocielnego.
Jako krl zawar on maestwo (za papiesk dyspens) z wdow po bracie, Katarzyn Aragosk,
ciotk przyszego cesarza, Karola V. Z tego zwizku mia yjc (czworo dzieci zmaro) crk, Mari,
lecz adnego syna, ktrego, jak si twierdzi, bardzo pragn z obawy, by kobieta na tronie po nim nie
staa si przyczyn nowej wojny dwch r, tak niedawno szkodliwej dla Anglii. Nie bez znaczenia, a
moe rzeczywicie decydujc o dalszym biegu wypadkw, bya jego mio do damy dworskiej, Anny
Boleyn. Zacz wic, po siedemnastu latach maestwa, starania o uznanie go w Rzymie za niewane,
gdy byo, wedug jego przekona, zawarte niezgodnie z Pismem witym (k 18, 16; 20, 21), a udzielo-
na wwczas dyspensa papieska obraaa prawo Boskie. Zaatwienia sprawy podj si lord kanclerz, ar-
cybiskup z Yorku, kardyna i legat papieski w Anglii, Tomasz Wolsey (zm. 1530). Papie Klemens VII
wyznaczy swoimi delegatami Wolseya i kardynaa Lorenzo Campeggi, by kierowali procesem w Anglii.
Sd kocielny w Londynie orzek wano maestwa, zanim jednak to ogosi, Katarzyna apelowaa do

papiea, ktry pod naciskiem Karola V podj (1529) decyzj rozpatrywania sprawy w Rzymie. Roz-
gniewany Henryk VIII odebra Wolseyowi urzdy i wezwa go na proces o zdrad stanu (zmar w drodze,
29.11.1530).
Arcybiskup z Canterbury, Tomasz Cranmer, ktry cieszy si zaufaniem krla, a sprzyja reformacji,
doradzi mu, by wywar nacisk na papiea przez zebranie o swoim maestwie opinii wszystkich uniwer-
sytetw. Oksford, Cambridge, Pary i kilka innych opowiedziay si za niewanoci, Lowanium i hisz-
paskie uniwersytety oraz Wittenberga (na podstawie opinii Lutra) uznay maestwo za wane.
Papie nie spieszy si z wyrokiem, co byo bdem. Krl bowiem, gdy na zebraniu kleru angielskiego
(1531), uzyska subsydium 100 tysicy funtw, kaza zaznaczy, e otrzymuje je jako protektor i gowa
angielskiego Kocioa i duchowiestwa. Formua bya dwuznaczna, ale pozwolia Henrykowi na dziaanie
bez papiea. Parlament wyda te zakaz wszelkich apelacji do Rzymu.
Maestwo z Ann Boleyn zostao zawarte (1533) potajemnie. Arcybiskup Cranmer natomiast ogosi
publicznie (23.05.1533), e maestwo krla z Katarzyn jest niewane. Skonio to Klemensa VII do
zabrania gosu, lecz byo ju za pno. Papie domaga si (11.06.1533) od Henryka VIII porzucenia An-
ny w cigu trzech miesicy i przyjcia Katarzyny, inaczej zacignie ekskomunik. Wyrok jednak o wa-
noci pierwszego maestwa krla ogoszono w Rzymie prawie rok pniej, gdy Anna urodzia ju syna.
Parlament angielski wczeniej wyda akt sukcesyjny, ktry zobowizywa poddanych krla do uznania
pod przysig dziecka Anny za prawowitego nastpc tronu. Z tym aktem wydano te: zakaz wysyania
do Rzymu opat i prb o dyspensy, owiadczenie o nieuznawaniu za herezj wystpie przeciw pryma-
towi biskupa rzymskiego, prawo o zatwierdzaniu biskupw przez krla, o jego zwierzchnictwie nad
klasztorami z egzempcj i podleganiu duchowiestwa wszystkim prawom pastwowym. Polecono infor-
mowa o tym ludzi w kazaniach i pismach.
Schizma angielska
Akt supremacji, ogoszony (3.11.1534) przez parlament, przyznawa krlowi tytu i prawa jedynej na
ziemi najwyszej Gowy Kocioa w Anglii i oddawa jego wadzy czuwanie nad czystoci nauki (inkwi-
zycja). Odrzucenie aktu supremacji lub jego kwestionowanie okrelono jako zdrad stanu, podobnie jak
niezoenie przysigi, e uznaje si maestwo krla z Ann za wane, a ich dziecko za prawowitego
nastpc tronu. Schizma Anglii staa si faktem dokonanym i miaa moc prawa pastwowego.
Pierwszymi ofiarami tego zarzdzenia byli trzej przeorzy kartuscy, publicznie powieszeni w habitach,
nastpnie sdziwy biskup z Rochester, John Fisher (w wizieniu mianowany przez papiea kardynaem)
oraz dawny lord kanclerz, wybitny humanista i przyjaciel krla, Tomasz More. Gdy krewny Henryka
VIII, pniejszy kardyna, Reginald Pole, wyda (1538) w Rzymie pismo W obronie jednoci Kocioa,
cign na siebie nienawi, a e by nieosigalny, uwiziono i cito jego matk. Wikszo biskupw i
kleru podporzdkowaa si aktowi supremacji.
Wadz supremacyjn zuytkowa krl, by znie klasztory i zagrabi ich majtki. Swoim wikariuszem
generalnym dla spraw kocielnych ustanowi wieckiego czowieka, pozbawionego skrupuw Tomasza
Cromwella, ktry pochodzi z gminu, a zosta teraz obdarzony najwyszymi godnociami pastwowymi.
Krwawo stumiono powstanie w hrabstwie Lincoln. Wywoaa je dziaalno komisji krlewskich, wy-
znaczonych do przyjmowania danej przysigi i wykonania zarzdze o kasacie klasztorw.
Krwawy bili i anglikamzm

Schizma angielska polegaa pocztkowo na odrzuceniu prymatu papiea. Krl jednak, wraz z episkopa-
tem, wyda te orzeczenia co do spraw wiary, bo wbrew jego woli szerzya si w Anglii nauka luteraska.
Przeciw niej wystpi Henryk VIII osobicie ju w 1521 roku, publikujc po acinie rozpraw Uznanie
siedmiu sakramentw, za co uzyska od papiea tytu Obrocy wiary (defensor fidei), uywany odtd
(take po schizmie) w oficjalnej tytulaturze krlw angielskich. Wpywy reformacyjne wszake nie usta-
y, nawet nasiliy si po 1530 roku. Skrycie ulega im arcybiskup Tomasz Cranmer. Sdzono za, e
sprzyjajc okoliczno stanowi pertraktacje krla z protestanckimi ksitami niemieckimi i jego ma-
estwo (czwarte z kolei) z ksiniczk Ann von Cleve (1539).

Ukady te nie przyniosy rezultatu, Anna zostaa odesana do ojca, krl za poleci wszystkim swoim
poddanym uzna sze artykuw wiary, uoonych przez biskupw i przyjtych (28.06.1539) przez
parlament (krwawy bili). Nakazano w nich, przeciw nauce reformacyjnej, przyj pod kar mierci: prze-
istoczenie w mszy witej, komuni pod jedn postaci, celibat duchowiestwa, luby zakonne, tzw. msze
prywatne i spowied indywidualn. Na podstawie krwawego billa cito teraz za herezj lorda kanclerza,
Tomasza Cromwella, i zwolennika luteranizmu Roberta Barnesa, cho bya to take zemsta krla za
nieudane maestwo z Ann von Cleve, zawarte z ich inspiracji. Skaniajcy si do reformacji biskupi,
Latimer i Shaxton, musieli zrezygnowa z urzdw. Krl jednak nie zdoa ustrzec wydanego (1543)
katechizmu dla wieckich (tzw. Kings book) od wpyww nauki protestanckiej. Wpywy te trway ukry-
cie do jego mierci (1547), a za nastpcy wprowadziy nauk ewangelick do Kocioa angielskiego, da-
jc pocztek anglikanizmowi.
Edward VI (1547-1553), maoletni i chorowity syn Henryka i Jane Seymour (trzeciej ony krla), nie
mia adnego wpywu na los pastwa i Kocioa. W jego imieniu wadz sprawowa (do 1549 roku) ksi-
Somerset jako protektor pastwa, a po jego strceniu ksi Northumberland, obaj zwolennicy pro-
testantyzmu. Wprawdzie wpywy luteraskie osaby, cho ich rzecznikiem by arcybiskup Tomasz
Cranmer, nasilia si natomiast dziaalno kalwinw i zwinglian. Kalwin prowadzi korespondencj z
Edwardem VI, Somersetem i Cranmerem. Do Anglii przybyli wybitni reformatorzy i nauczali: Piotr
Vermigli w Oksfordzie, Martin Butzer w Cambridge, Bernardino Ochino w Londynie, gdzie take w
kalwiskiej gminie emigrantw dziaa Jan aski, bratanek prymasa polskiego.
Koci w Anglii zachowa struktur episkopaln, ale przyj niektre praktyki ewangelickie, jak komu-
ni pod dwoma postaciami oraz ewangelick nauk. Zawiera j opublikowany (1549) przez Cranmera
Modlitewnik (Common Prayer Book) i nowe wyznanie wiary (42 artykuy) z 1552 roku, w ktrym
umieszczono nauk Lutra o usprawiedliwieniu i nauk Kalwina o Eucharystii.
Maria Tudor i Elbieta I

Crka Henryka VIII i Katarzyny Aragoskiej, Maria Tudor, obdarzana dwoma przydomkami: Katoliczki
lub Krwawej Mary, bya jedn z najbardziej wwczas wyksztaconych kobiet, ale nie penia wadzy kr-
lewskiej (1553-1555) mdrze. Radonie i ufnie przyjto jej wstpienie na tron, po wczesnej mierci przy-
rodniego brata, z powodu naduy wadzy przez protektorw pastwa. Ona jednak nienawidzia schi-
zmatykw przez pami na krzywdy matki i wasn udrk, gdy wiele wycierpiaa za wierno katolicy-
zmowi i nie uzyskaa tronu zaraz po mierci ojca. Nienawidzia te protestantw, gdy chcieli zabra jej
tron po Edwardzie VI na korzy ewangeliczki, Jane Grey (spisek ksicia Northumberlanda), zacza
wic rzdy od cicia gowy Jane i ksicia protektora.
Przez maestwo z Filipem II hiszpaskim zwizaa si jeszcze bardziej z katolicyzmem, lecz przez nie
stracia zwolennikw, nawet w krgach przychylnych Kocioowi katolickiemu, gdy Anglicy w wik-
szoci obawiali si politycznej supremacji Hiszpanii.
Kardyna Reginald Pole, ktry by krewnym krlowej, zosta przysany z Rzymu na jej usiln prob, by
dokona (1554) uroczystego pojednania Anglii z Kocioem, Wbrew jego radom, Maria postanowia od
razu przywrci Kocioowi katolickiemu wszelkie prawa. Powszechnie za obawiano si restytucji dbr
kocielnych, ktre wzbogaciy niejedn rodzin angielsk. Przeciw krlowej powstaway spiski. Wpraw-
dzie papie Juliusz III zoy owiadczenie o rezygnacji z restytucji niektrych dbr, a parlament angiel-
ski uzna pojednanie z Rzymem, opozycja wszake nie ustaa. Skoro za parlament anulowa wszystkie
dawniejsze zarzdzenia kocielne Henryka VIII i Edwarda VI, mocy nabrao znw redniowieczne prawo
angielskie o inkwizycji. Na jego podstawie doszo do prawie trzystu egzekucji. Na szafocie zgin To-
masz Cranmer, niejeden biskup i wielu kaznodziejw. Znaczna liczba angielskich protestantw usza za
granic. Opuszczona, nawet przez swoich dawnych zwolennikw, Maria zmara (17.11.1558) po piciu
latach nieudanego, a dla katolicyzmu nawet szkodliwego panowania. Chocia bowiem dwie trzecie naro-
du na pocztku tego panowania przyznawao si do wyznania katolickiego, z radoci przyjto now
krlow, Elbiet, i nie stawiano wikszego oporu, gdy systematycznie wprowadzaa anglikanizm.

Elbieta I (1559-1605), crka Henryka VIII i Anny Boleyn, ywa, inteligentna i na pocztku panowania
tolerancyjna, atwo podbia serca poddanych po oschej i bezwzgldnej Marii, zwaszcza e nie wysza za
m, uzasadniajc to dobrem umiowanego narodu. Wznowia zaraz (1559) akt supremacji i przywrcia
moc prawn kocielnym zarzdzeniom Henryka VIII i Edwarda VI. Nie nalegaa jednak na ponowienie
formuy, e krl jest najwysz gow Kocioa, a zadowolia si tytuem najwyszej wadczyni pastwa
w sprawach kocielnych i politycznych, cho przez to postawiono poza kompetencjami krlewskimi na-
uczanie wiary i sprawowanie sakramentw.
W przywrconym (1559) akcie uniformizmu dokonano nieco zmian, zachowujc obrazy w kocioach,
krzye, szaty liturgiczne i muzyk kocieln. Zagodzono kary za nieprzestrzeganie nowych praw ko-
cielnych. mier grozia jedynie temu, kto publicznie opowiada si za prymatem papieskim. Udzia w
anglikaskich naboestwach by obowizkowy. Nieobecnoci zapobiegano skutecznie grzywn 12 pen-
sw. Gdy 15 biskupw (oprcz jednego) odmwio zoenia przysigi na akt supremacji, poszli na wy-
gnanie.
Na zjedzie duchowiestwa (1563) przyjto 39 artykuw wiary w ktrych powtrzono wikszo arty-
kuw z 1552 roku. Ujto je bardziej w duchu kalwinizmu ni luteranizmu. Napisana przez biskupa z
Salisbury, Johna Jewel, Apologia Kocioa anglikaskiego dawaa tym artykuom szersze uzasadnienie, a
zarazem dokadniej okrelaa jego struktur.
Dzieje Kocioa anglikaskiego i los katolikw angielskich w dalszych latach panowania Elbiety I (po
1564 roku) uzalenione byy od zmienionej sytuacji politycznej Anglii.
Szkocja i Maria Stuart

Politycznie niezalena od Anglii (do 1603 roku) Szkocja ulega reformacji w tym samym czasie, co ona,
lecz w inny sposb i nie pod jej wpywem. Podobnie jednak sytuacja polityczna decydowaa o rozwoju
szkockiego ruchu reformacyjnego.
Pierwszym znanym propagatorem reformacji by Patryk Hamillon, ktry zgin (1528) na stosie za here-
zj. Ujawniano si z ni, gdy zmar krl Jakub V (1542), a tron przypad liczcej rok jego crce, Marii
Stuart. O penienie wadzy toczyli spr: kanclerz pastwa, kardyna prymas Dawid Beaton i James Ha-
millon hr. Arran, ktry faktycznie j obj. Sprzyja on reformacji, posiadajcej ruchliwych przywdcw:
Georga Wisharta i Johna Knoxa. Zamordowanie prymasa (1542) zaprowadzio Wisharta na stos, a
Knoxa na galery, skd wrci po dwch latach. Maestwo Marii z delfinem francuskim, Franciszkiem
II, pomoc floty francuskiej w tumieniu spiskw przeciw regentce, jego matce, Marii de Guise, wywo-
ay nastroje antyfrancuskie i antykatolickie, zwikszajc liczb zwolennikw reformacji.
Synod prowincjalny (1552) poleci wyda w jzyku szkockim katechizm. Znalaza si ju w nim ewan-
gelicka nauka o usprawiedliwieniu. Na zjedzie szlachty szkockiej (1557) zobowizano si broni Czy-
stego Sowa Boego i gmin Chrystusa, a zniszczy gminy szatana. John Knox, jako zdecydowany kalwi-
nista po pobycie w Genewie, nie cofa si przed wzywaniem do walki ornej. Powstanie (1558) wspo-
magaa Anglia, mogli wic kalwini (1560, po mierci regentki, Marii de Guise) ogosi na zgromadzeniu
duchownych i wieckich lordw zniesienie u siebie kocielnej wadzy papiea, usunicie mszy witej i
przyjcie szkockiego wyznania wiary, opracowanego na polecenie parlamentu. Kalwinizm sta si tak
silny, e parlament zakaza pod kar mierci odprawiania katolickich naboestw.
Maria Stuart przybya do Szkocji (1561) po mierci Franciszka II i osobicie obja wadz, nie uznajc
wydanych zarzdze w sprawach religijnych. Gdy jednak odprawiano msz wit, wybuch bunt, ktry
zmusi j do uznania stanu faktycznego, ale nie zaniechaa stara o przywrcenie katolicyzmu, cho za-
wara kolejne maestwo z kalwinem, hrabi Bothwell. Sprawa zamordowania jej poprzedniego ma,
Henryka Darnleya, rzekomo przez Bothwella, dostarczya Knoxowi argumentw, by domaga si jej
mierci. Zmusio j to do abdykacji (1567) na korzy maoletniego syna, Jakuba VI. Regencja, a potem
sam krl, utrwalili kalwinizm w Szkocji i dokoczyli organizacji Kocioa reformowanego.

Francja i hugenoci
Budzca swoim katolicyzmem wrogo Szkotw, Francja nie bya wolna od silnych wpyww kalwini-
zmu, cho przeciwdziaa im krl Franciszek I (zm. 1547) i to samo stara si czyni Henryk II (1547-
1559), stosujc najsurowsze rodki. Powoana przy parlamencie specjalna izba (Izba Ognista, Chambre
Ardente) do zwalczania herezji wydaa wiele wyrokw, w tym take spalenia na stosie, a edykt krlewski
(27.06.1551) wprowadza cenzur Sorbony na wszystkie ksiki, zakazywa ich przywoenia z zagranicy,
zabrania wyjazdw do Genewy i innych orodkw reformacji. Zarzdzenia te, obostrzone w nowym
edykcie (1557), nie zdoay zahamowa rozwoju kalwinizmu.
Korespondencja Kalwina, jego pisma i dziaalno zdecydowanych na wszystko uczniw, powikszaa
liczb zwolennikw reformacji. Pocztkowo zwano ich we Francji luteranami, a z czasem dopiero huge-
notami. Ta druga nazwa, zapoyczona od Szwajcarw, oznaczaa ludzi dziaajcych w sprzysieniu.
Tworzyli oni tajne wsplnoty, a gdy zmar Henryk II, odbyli w Paryu swj pierwszy synod, na ktrym
przyjli opracowane przez Kalwina Wyznanie miary (Confessio Gallicana) i Porzdek kocielny.
Opiekunami kalwinizmu, jeeli nie wprost wyznawcami, byy wpywowe osobistoci francuskie: krlowa
Nawarry, Joanna dAlbret i jej m, Antoni Bourbon, oraz brat Antoniego, ksi Ludwik Conde i
trzech Coligny: admira Gaspar, genera piechoty Francois dAndelet i kardyna Odet de Coligny.
Dziaali oni z motyww religijnych, ale bardziej jeszcze z politycznych, stojc w opozycji do absoluty-
zmu krlewskiego. Gdy tron obj 15-letni Franciszek II (1559-1560), ich opozycja wzrosa, bo decy-
dujcy gos w sprawach pastwowych mieli katolicy, bracia de Guise: ksi Franciszek i kardyna lota-
ryski Karol. Napad hugenotw na zamek w Amboise (1560), aby oderwa krla od braci de Guise, nie
uda si. Stosowanie wobec nich represji przerwaa zmiana na tronie.
Za 9-letniego Karola IX (1560-1574) sprawowaa regencj matka, Katarzyna Medici, zdecydowana
wprowadzi pokj w kraju. Wstrzymaa procesy sdowe przeciw hugenotom i zorganizowaa religijne
kolokwium w Poissy (1561). Nie doszo jednak do porozumienia z katolikami w sprawach wiary,
zwaszcza Eucharystii. Katarzyna spowodowaa wic wydanie edyktu krlewskiego z Saint-Germainen-
Laye (1562), ktry pozwala hugenotom na odbywanie synodw i odprawianie naboestw, lecz poza
miastami, a jeeli w miecie, to tylko w domach prywatnych.
De Guise utworzyli triumwirat w celu ratowania katolicyzmu, cho take hugenoci nie byli z edyktu za-
dowoleni, a parlament odmwi zarejestrowania go w swoich aktach. W napitej atmosferze doszo
(1.03.1562) do zajcia w Vassy, nazwanego rzezi w Vassy. Gdy Franciszek dc Guise nakaza hugeno-
tom, przerwa naboestwo, odprawiane w niedozwolonym przez edykt miejscu, doszo do walki, pod-
czas ktrej zgino 74 ludzi, a okoo stu byo rannych. W ten sposb rozpoczy si wieloletnie wojny
hugenockie. Pierwsza zostaa przerwana edyktem z Amboise (1563), ktry nieco poszerzy prawa huge-
notw do odprawiania publicznie naboestw, lecz nie zadowoli obu stron. Stosowana przez Katarzyn
polityka pojednania nie przyniosa rezultatu, wojn wznowiono w 1568 roku.
Miasta woskie i reformacja

Italia, szczeglnie pnocna, szybko poznaa przenikajce z Niemiec i Szwajcarii idee reformacyjne.
Przyjmoway je w wikszych miastach niektre krgi humanistw, cho trudno ustali, jak dalece byy
skonne wprowadzi u siebie reformacj. Na przeszkodzie stana nie tylko blisko papiestwa i wzno-
wiona (1542) przez Pawa III inkwizycja, ale rozwijajcy si ruch reformy katolickiej. Niemniej istniay
orodki ewangelizmu, na pnocy: w Wenecji, Mediolanie, Sienie i Ferrarze, w rodkowej Italii: w Mo-
denie, Lukce i Neapolu. W tym ostatnim miecie skania si do reformacji erazmiaski krg humanistw,
skupionych wok hiszpaskiego duchownego, Juana Valdesa, ktry przeoy cz Pisma witego na
jzyk hiszpaski, a w trakcie o Ukrzyowanym Chrystusie prezentowa niebezpieczny spirytualizm. W
jego otoczeniu powstao dzieo Benefizio di Cristo augustianina Benedykta z Mantovy, zawierajce
ewangelickie ujcie nauki o usprawiedliwieniu.
W samym Rzymie podejrzana staa si grupa humanistw z ich protektork, poetk Vittori Colonna,
margrabin z Pescary. W Ferrarze uchodziy za zwolenniczk reformacji ksina Renata dEste i dama
jej dworu, wyksztacona Olimpia Morata, tak e nawet uda si tam Kalwin, by pozyska je dla swej

nauki. Gdy inkwizycja rzymska zacza sdzi zwolennikw reformacji, niektrzy opucili Itali. Uczy-
nili tak dwaj, pniej goni za granic, reformatorzy, augustianin z Florencji, Piotr Vermigli i generalny
wikariusz kapucynw, Bernardyn Ochino z Sieny. Wyszli oni z krgu Juana Valdesa, a gdy inkwizycja
wezwaa (1542) Ochino przed swj sd, uciekli obaj do Genewy. Pniej za znaleli si w Anglii, a za-
koczyli ycie: Vermigli jako zwinglianin w Zurychu, Ochino jako antytrynitarz na Morawach. Z Italii
pochodzili te inni propagatorzy antytrynitaryzmu.
Hiszpania i Niderlandy
Pwysep Iberyjski nie by wolny od wpyww erazmian, z ktrych cz sprzyjaa reformacji. Nie do-
szo jednak do otwartej dziaalnoci reformatorw ewangelickich ani do powstania zwartych orodkw
reformacji, poza podejrzanymi o to miastami: Sewilla i Valladolid. Zapor byy wczeniejsze reformy
kocielne kardynaa Ximenesa oraz rozwinita inkwizycja hiszpaska. Krl hiszpaski nie zdoa jednak
przeszkodzi protestantyzacji Niderlandw, ktre naleay do jego korony.
Niderlandy, wchodzce od redniowiecza w skad cesarstwa, znajdoway si na pocztku reformacji pod
panowaniem Karola V, krla hiszpaskiego i cesarza, a od 1556 roku pod rzdami jego syna, krla hisz-
paskiego Filipa II.
Ruch reformacyjny szybko przenikn do nich z ssiednich ksistw niemieckich. Oprcz luteran dziaali
tam bardzo liczni anabaptyci, a do upadku ich niemieckiego orodka w Monasterze. Karol V, starajc
si politycznie scali sabo dotd zwizane z sob terytoria duchowne i wieckie, tym bardziej nie chcia
dopuci do rozamu na tle religijnym. Uniwersytet w Lowanium szybko (7.11.1519) potpi nauk Lutra,
wadza cesarska wprowadzia edykt wormacki, dziaaa kocielna inkwizycja. W Brukseli spalono (1523)
za herezj dwch augustianw, Henryka Voes i Jana Esch, uwiziono i ukarano wielu anabaptystw.
Oprcz ruchu anabaptystw rozwija si kalwinizm, pod wpywem pnocnej Francji. Jego pierwszym
mczennikiem sta si (spalony 1545) byy dominikanin, predykant z Tournai i Valenciennes, Piotr
Brully. Potem ginli inni kalwini, w Tournai, Gent, Brukseli i Bruge. Edykt regentki, Magorzaty Au-
striackiej, zakaza (1550) rozpowszechniania ksiek reformacyjnych, zwaszcza e ukazao si fla-
mandzkie tumaczenie dzie Kalwina. Nie pozwala te na prywatne zgromadzenia i nakada surowe kary
za herezj: konfiskat majtku, dla mczyzn cicie, dla kobiet ywcem pogrzebanie lub spalenie.
Kalwini dziaali nadal wbrew represjom. Niektrzy opuszczali kraj i znw wracali. Najwybitniejszym
predykantem by reformator Niderlandw, Guido de Bray, city (1567) w Valenciennes. Opracowa on
kalwiskie Wyznanie wiary dla Niderlandw (Confessio Belgica, 1561), ktre czerpao z hugenockich
wyzna, ale uwzgldniao mentalno i potrzeby religijne Niderlandczykw. Postpu kalwinizmu nie
zdoa powstrzyma Filip II (1556-1598), tym bardziej e w Niderlandach powsta polityczny ruch ode-
rwania si od korony hiszpaskiej. Po roku 1564 nasili si on tak dalece, e doprowadzi do walki zbroj-
nej i osign swj cel.
Czechy i Morawy
Reformacja znalaza w Czechach yczliwe przyjcie u husytw. Luter w licie do stanw czeskich (1522)
nie tylko zachca je do reformy Kocioa, ale popar husytw w dnoci do zwikszenia swych praw.
Bracia czescy (Bratrska Jednota, Unitas fratrum), istniejcy jako odam husytw, mieli z Lutrem wik-
sze kontakty i przyjli jego doktryn do swojej nauki, zwaszcza w kwestii usprawiedliwienia. Dopiero
jednak w nastpnym okresie (1575) ujli j w osobne wyznanie wiary (Confessio Bohemica).
Nasilajcy si ruch reformacyjny zbliy do katolikw umiarkowany odam husytw, utrakwistw, po-
nowili wic (1525) dawn ugod. Objcie rzdw (1526) przez dynasti Habsburgw wzmogo wystpie-
nia krla i Kocioa katolickiego przeciw zwolennikom reformacji i braciom czeskim. Dekrety Ferdynan-
da I (1547, 1548) spowodoway emigracj wielu z nich. Niektrzy osiedlili si na Morawach, gdzie po-
zwolono im pozosta (bracia morawscy), inni przenieli si do Polski i Prus.
Na Morawach powstay, oprcz braci czeskich, niewielkie wsplnoty wyznania augsburskiego. Znacz-
niej natomiast rozpowszechnili si anabaptyci, lecz spady na nich surowe represje. Ich przywdca, Ja-
kub Hutter, zosta stracony (1536). Dopiero po 1554 roku okazano im tolerancj.

Wgry i Siedmiogrd
W Sowacji, ssiadujcej z Czechami, dziaa (1520, 1525) Konrad Cordatus, ktry osobicie zna Lutra
i pozosta z nim w kontakcie (spisywa nawet jego rozmowy przy stole). Reformacja jednak nie znalaza
szerszego przyjcia w tym kraju.
Wgry, do ktrych naleaa Sowacja (do 1526), szerzej od niej otwary si na dziaanie reformacji, przez
swoje polityczne i kulturalne kontakty z Niemcami. Poparcia udzielali jej wpywowi ludzie na dworze
wgierskim, jak siostrzeniec krla i wychowawca Wadysawa II, margrabia Georg von Brandenburg-
Ansbach i krlowa Maria z Habsburgw, cho bya siostr Karola V. Jej nadworny kaznodzieja, Konrad
Cordatus, dziaa na Wgrzech, jak i w Sowacji. Wprawdzie sejm w Budzie rozcign na zwolennikw
Lutra przepisy prawne przeciw heretykom, a edykt krlewski (1525) grozi im spaleniem, lecz bez skutku
z powodu zmienionej sytuacji politycznej.
Zakoczona klsk bitwa z Turkami pod Mohaczem (1526), w ktrej zgin krl, dwch arcybiskupw i
piciu biskupw, przyniosa podzia Wgier, Ich pnocna i zachodnia cz pozostaa we wadaniu
Habsburgw jako Krlestwo Wgierskie, cz nad Dunajem z Puszt staa si prowincj tureck, a
ksistwo Siedmiogrodu obj Jan Zapolya jako wasal turecki. Rywalizacja o tron wgierski midzy Fer-
dynandem a Zapolya utrudniaa dziaanie przeciw reformacji. Ferdynand szuka poparcia Niemcw na
Wgrzech, najczciej ju sprotestantyzowanych. Niektre osierocone biskupstwa obsadzono dopiero w
1539 roku. Dla Niemcw wgierskich ogniskiem luteranizmu bya szkoa w Bartfeld, kierowana przez
Leonarda Stoeckela (zm. 1560), ktry opracowa (1549) ewangelickie wyznanie wiary dla piciu wol-
nych miast niemieckich (Confessio Pentapolitana), przyjte nastpnie przez siedem miast dolnowgier-
skich i zwizek 24 miast na Spiszu.
Wrd magnackich rodw wgierskich dziaa predykant z Koszyc i Debreczyna, Matyas Biro Devai (zm.
1545), ongi student Akademii Krakowskiej, nastpnie Uniwersytetu Wittenberskiego, ucze Lutra i
Melanchtona, cho w nauce o Eucharystii szed za Kalwinem. Nazywany wgierskim Lutrem, zostawi
nie tylko pisma teologiczne, ale take ksik Orto-graphia ungarica i pieni w jzyku wgierskim, przez
co przyczyni si do rozwoju tego jzyka i literatury narodowej.
Kalwinizm zwikszy swe wpywy w nastpnym okresie, a tam postawia mu rekatolicyzacja Wgier.
W tureckiej czci Wgier reformacja take czynia postpy. Jej gwny propagator, Micha Sztarai (zm.
1575), sam zaoy okoo 120 zborw ewangelickich, by te autorem i wydawc pieni i sztuk teatral-
nych w jzyku wgierskim.
Siedmiogrd mia zrnicowan ludno: woosk, wgiersk i niemieck. Ludno wooska na wsiach
pozostaa wierna katolicyzmowi obrzdku greckiego, wgierska natomiast, a szczeglnie niemiecka, ule-
gy reformacji. Na jej korzy dziaali wrd Niemcw Jan Honter (zm. 1549) i jego przyjaciel, Jan
Fuchs. Wprowadzili oni (1542) pierwsze zreformowane naboestwo w Kronstadzie, gdzie Fuchs by
burmistrzem. Za przykadem tego miasta poszy inne, przyjmujc ustrj kocielny wedug ksiki Honte-
ra Reformacja kociow saksoskich w Transylwanii (1547). Sejm w Torda (1557) uzna za rwne wo-
bec prawa pastwowego cztery wyznania: katolickie, augsburskie, reformowane (kalwiskie) i unitarne
(antytrynitarzy).
Rozdzia 6
POLSKA I REFORMACJA
Blisko Wittenbergi i do szybko si protestantyzujcego lska, nadto ssiedztwo Prus i wyjazdy pol-
skiej modziey za granic na studia, uatwiay szybki napyw do Polski idei reformacyjnych. Humanizm,
bdc wwczas w rozkwicie, do pewnego tylko stopnia pomg w recepcji tych idei. Rozwija si on
dziki mecenatowi dworu krlewskiego, biskupw i magnatw. By jednak bardziej ukierunkowany na
recepcj sztuki, literatury i kultury, ni na wasne poszukiwania ideowe. Otwiera wszake umysy na
nowoci z zagranicy.

Zygmunt Stary przeciwstawia si zdecydowanie nowociom religijnym, a synody prowincjalne i diece-

zjalne za prymasa Jana askiego staray si udoskonali ycie kocielne, lecz nikt nie posiada skutecz-
nego programu reformy Kocioa w Polsce. A bya ona potrzebna z podobnych przyczyn i w podobnej
mierze, jak w Kociele powszechnym. Stosowane za rodki nie byy wystarczajce i nie niweczyy ruchu
reformacyjnego, zwaszcza za tolerancyjnego Zygmunta Augusta. Mg wic rozwin si luteranizm,
szczeglnie w Wielkopolsce i na Pomorzu, a potem kalwinizm w Koronie i na Litwie. Mniej liczne byy
grupy wyznaniowe radykalnych braci polskich (antytrynitarzy) i braci czeskich.
Polaka od pocztku reformacji wczaa si do woa o sobr, kiedy jednak zacz swe obrady w Tryden-
cie (1545), nie posaa przedstawicielstwa, a dopiero w trzecim okresie jego dziaania (1562-1563). Za-
nim to nastpio, ujawniy si w kraju dnoci do odprawienia soboru narodowego, a przez niego do
utworzenia Kocioa narodowego. Krl wszake uzna uchway soboru trydenckiego. Z ich przyjciem
zacz si nowy okres w dziejach Kocioa katolickiego w Polsce i na wiecie.
Humanizm i prymas aski

Orodkiem humanizmu by przede wszystkim Krakw, a w mniejszym stopniu niektre miasta-stolice
biskupie, jak Pozna, w ktrym biskup Jan Lubraski zaoy (1519) Kolegium, zwane te Akademi
(Lubraskie-go). W Akademii Krakowskiej nadal obowizywa scholastyczny program nauczania, ale
humanici skupiali si wok niej. W nowej uczelni Poznania wykadano gramatyk, poezj, retoryk,
matematyk z astronomi, prawo i teologi. Nauka staa na wysokim poziomie, gdy rektorem by znako-
mity grecysta, Krzysztof Hegendorfer (zm. 1540), zanim zosta propagatorem reformacji. Miejscowa
wadza kocielna nic dopucia, by przeksztaci on szko w orodek nauki ewangelickiej.
W Krakowie biskup Piotr Tomicki skupia wok siebie modych humanistw. Mia on ywe kontakty z
Erazmem z Rotterdamu, atwo wic krg krakowskich humanistw zapozna si z jego ideami. Pod ich
wpywem niektrzy ujawniali ostry krytycyzm i niech do scholastyki, lecz tylko nieliczni, jak modszy
Jan aski, opowiedzieli si otwarcie za reformacj. Po roku 1540 uksztatowao si w Krakowie nowe
koo erazmian, wok poety i pisarza Andrzeja Trzecieskiego (zm. 1584). Bardziej od poprzedniego
byo zainteresowane reform stosunkw spoecznych i kocielnych. Wielu jego czonkw, jak sam Trze-
cieski, czy Franciszek Lismanini, spowiednik krlewski i prowincja franciszkanw, przeszo wprost do
reformacji, inni, jak pniejszy arcybiskup gnienieski, Jakub Uchaski, czciowo ulegali jej wpy-
wom.
Krlowa Bona i jej otoczenie, w ktrym nie brakowao humanistw, zajmowali si polityk w stylu re-
nesansowym, czsto nie liczc si z nakazami moralnymi. A e Bona zdobya duy wpyw na obsadzanie
stanowisk kocielnych i chtnie nimi kupczya, biskupi atwo przechodzili z uboszych stolic na bogatsze,
byli te czsto ludmi religijnie przecitnymi, zatroskanymi o swoj karier i polityczn dziaalno, jak
arcybiskupi gnieniescy. Maciej Drzewiecki i Andrzej Krzycki, lub ludmi niegodnymi, jak Jan Latal-
ski i Piotr Gamrat. Gdy zaczynali karier od mniejszych diecezji, nigdy si w nich nie pokazywali, nie
dbali te o rezydencj swoich duchownych, ani nie przeciwdziaali rozwinitej praktyce kumulowania
beneficjw.
Ich poprzednik na stolicy gnienieskiej (1510-1531), arcybiskup Jan aski, take by humanist i czo-
wiekiem epoki renesansu, dba wic o swoj karier i wywyszenie rodu, mia jednak poczucie odpowie-
dzialnoci za pastwo, gdy by kanclerzem wielkim koronnym (1503-1510), a za Koci i pastwo, gdy
zosta prymasem. Jako kanclerz dokona kodyfikacji prawa pastwowego (Statut askiego, 1506), a jako
prymas ogosi (1523) nowy zbir prawa kocielnego.
Wydawaniem przepisw prawnych i porzdkowaniem spraw kocielnych zajmowao si 11 synodw
prowincjalnych, zwoanych przez niego, oraz 6 synodw diecezjalnych gnienieskich. Niektrzy bi-
skupi odbyli w latach 1517-1564 kilka synodw diecezjalnych: przemyscy - 10, poznascy - 6, wilescy -
6. Ani zarzdzenia prawne, ani dekrety Zygmunta Starego przeciw reformacji, przy ktrych wydaniu
wsppracowa Jan aski i biskupi, nie dokonay reformy Kocioa i nie zniweczyy reformacji w Polsce,
ale hamoway jej rozwj. Nie by on tak szybki i tak powszechny, jak w innych krajach. Wyjtek stano-
wia diecezja wrocawska i kilka szybko sprotestantyzowanych miast w Polsce.

Zygmunt Stary i synody

Krl przeciwstawia si nowinkom religijnym z wewntrznego przekonania, gdy by czowiekiem g-
boko religijnym i zna wywoane nimi zamieszanie w Niemczech, ktrego obawia si w Polsce. Reformy
Kocioa pragn na soborze, o ktry usilnie zabiega u papiey. Nie mg te w sprawach kocielnych nie
posucha askiego, Tomickiego czy innych biskupw, z ktrymi stara si wprowadzi ad w wewntrz-
ne sprawy pastwa, zwaszcza w dziedzinie skarbowoci i wojskowoci. Biskupi i duchowiestwo nie
odmawiali mu dobrowolnych ofiar (subsidium charitativum) na obron Rzeczypospolitej.
Pierwszy edykt krla przeciw szerzeniu nowoci religijnych zakazywa (20.07.1520) sprowadzania i
przywoenia do Polski pism Lutra, pod kar wygnania i konfiskaty majtku. Obostrzono go pniej
(1523) zagroeniem kary mierci, a rektora Akademii Krakowskiej zobowizano do cenzury przywoo-
nych z zagranicy ksiek. Stao si to w cznoci z uchwaami wczesnego synodu prowincjalnego
czyckiego, na ktrym nakazano wprowadzenie cenzury kocielnej, a na zwolennikw reformacji ogo-
szono kar degradacji, gdy byli duchownymi, kltw za i konfiskat majtku, gdy byli wieckimi.
Synod prowincjalny piotrkowski (1525) mwi mniej o karach na innowiercw, bardziej zaj si wska-
zaniami duszpasterskimi i reform ycia zakonnego. Na odnowienie biskupiej inkwizycji nalegano na
synodzie prowincjalnym czyckim (1527), lecz na nim i na kolejnym synodzie piotrkowskim (1530)
nie pominito spraw reformy: czstszych wizytacji biskupich w diecezji, obsadzania prebend kaznodziej-
skich wyksztaconymi duchownymi, udoskonalenia metod nauczania z ambony, przeciwstawiania si
kumulacji beneficjw, usuwania naduy sdw kocielnych.
Za szerzenie luteranizmu szczeglnie obwiniano wracajcych z zagranicznych studiw duchownych i
wieckich. Krl wyda wic edykt (1534), wzywajcy do powrotu modzie, studiujc na sprzyjajcych
nowinkom uniwersytetach. Grozi on opornym niedopuszczeniem do urzdw publicznych w kraju. Ma
skuteczno zarzdzenia starano si zwikszy (1540) kar mierci za jego nieprzestrzeganie. Synod
prowincjalny (1542) ponowi odwoanie z Wittenbergi polskich studentw, ponowi te nakaz wprowa-
dzenia w diecezjach trybunaw inkwizycyjnych oraz zaj si cenzur ksiek i wizytacj szk.
Zakaz krlewski i synodalny studiowania na protestanckich uniwersytetach wywoa przeciwdziaanie
posw na sejmie (1543). Krl mg wic wwczas owiadczy jedynie w sejmowej konstytucji:
Uchwalilimy z doradcami naszymi i posami ziemskimi, by kady z naszych poddanych mg swobodnie
opuszcza nasze Krlestwo, udajc si do tego kraju, gdzie wyruszy zechce, by tam by, suy i wiczy
si w dobrych obyczajach i onych naukach i dla czytania pism dozwolonych przez Koci, Gdyby za kto,
powracajcy z obcych krajw, chcia nowe nauki albo ksigi szerzy, podsuwa lub wykorzystywa, po-
winien usprawiedliwi si zgodnie z dawnymi prawami i obyczajami Krlestwa.
Zygmunt August i sejmy

Ewangelicy mieli podstawy, by liczy po mierci Zygmunta Starego (1548) na korzystniejsz dla rozwoju
reformacji sytuacj w pastwie, a to ze wzgldu na wczeniejsze sympatie Zygmunta Augusta dla niej.
Oni te, coraz liczniejsi wrd posw, wnosili sprawy kocielne na obrady sejmw. Biskupi za bronili
na nich dotychczasowych praw Kocioa, wspomagani przez legatw i nuncjuszw papieskich, a na sy-
nodach, pocztkowo jednak mao skutecznie, obradowali nad reformami kocielnymi.
Zygmunt August obj (1544) wadz wielkiego ksicia litewskiego jeszcze za ycia ojca. Na swoim
dworze w Wilnie pozwala kaznodziejom, pniej jawnym ewangelikom, Janowi z Komina i Waw-
rzycowi Niezgodzie z Przasnysza na swobodne goszenie nauk, w ktrych dostrzegano herezj lutera-
sk. W licie do biskupa krakowskiego Samuela Maciejowskiego krl broni ich (1547), e nie gosz
herezji, tylko krytykuj naduycia obu stanw, duchownego i wieckiego, usuwaj istniejce jeszcze na
Litwie bawochwalstwo i ucz, jak powinno si wierzy w Jezusa Chrystusa. Jego ulego wobec Ra-
dziwiw, szczeglnie Mikoaja Czarnego, tumaczy si take sprzyjaniem reformacji. Niewtpliwie
modemu krlowi odpowiadao nowe ujmowanie chrzecijastwa, wszak odebra wyksztacenie od hu-
manistw erazmian, bardziej jednak ulega swemu tolerancyjnemu usposobieniu i nawykowi odkadania
trudnych spraw na pniej. Nie zdradza jednak nigdy chci samowolnego wprowadzenia reformacji, jak

to czynili niektrzy inni wadcy. Gdy jako wielki ksi litewski wysa (1545) do Pawa III posa z
owiadczeniem obediencji, poleci mu uzna w mowie na konsystorzu prymat papieski i zoy owiad-
czenie swego oddania dla Stolicy Apostolskiej, a nawet gotowoci na mier za Koci. Nie przeszka-
dzao mu to szuka wasnych drg rozwizywania konfliktw religijnych w Polsce, jak sobr narodowy,
cho prosi papiea o pozwolenie na jego zwoanie.
Sprawa uznania przez sejm tajnie zawartego maestwa z Barbar Radziwiwn i szukanie poparcia
dla niej u biskupw i katolickich senatorw, ze wzgldu na opozycj pod przywdztwem innowiercy An-
drzeja Grki, mogy mie wpyw na wiksze liczenie si krla z katolikami. Wkrtce te po koronacji
Barbary owiadczy on (1550), e pozostanie wierny wierze katolickiej. Wyda nadto edykt z ogosze-
niem kary wygnania za odstpstwo od Kocioa katolickiego.
Niewtpliwie zachceni tym biskupi, na synodzie prowincjalnym (1551) pod przewodnictwem prymasa
Mikoaja Dzierzgowskiego, zobowizali si do zoenia specjalnego wyznania wiary katolickiej, a na-
stpnie do usuwania ksiek heretyckich i prowadzenia procesw o herezj, do wikszej troski o kszta-
cenie i wychowanie kleru (zakadanie seminariw).
Po tym synodzie nasilia si z kolei walka posw ewangelickich na sejmach o zniesienie prawa, ktre
zobowizywao starostw do wykonywania wyrokw sdu biskupiego za herezj i niepacenie dziesicin.
By to te okres, w ktrym szlachta gwatownie bronia swoich praw i przywilejw, domagaa si wic
odebrania Kocioowi ograniczajcych j uprawnie, jak wykazaa sprawa maestwa ksidza Stanisa-
wa Orzechowskiego. Jego polemiczne pisma przeciw wadzy kocielnej uczyniy go trybunem szlachec-
kim. Na sejmie (1552) owiadczya wikszo posw, e nie przystpi do obrad, pki biskupi nie prze-
stan czyni im krzywd. Zgodzono si wic na zawieszenie wykonywania wyrokw biskupich przez sta-
rostw i zdjcie kltwy z ks. Orzechowskiego. Szlachcie szo jednak o cakowite zniesienie obowizku
starostw wobec sdw kocielnych. Najlepszy sposb na uregulowanie tej sprawy i uspokojenie napitej
sytuacji religijnej widziano w soborze narodowym. Postulat jego zwoania umieszczono w sprawach
poselstwa obediencyjnego do Pawa IV.
Biskupi i legaci
Niespenienie polskich postulatw przez papiea, wznowienie na synodzie owickim (1556) cenzur na ks.
Orzechowskiego i wydanie edyktu krlewskiego, zabraniajcego (1557) zamieniania kociow na zbory,
spotgowao konflikt szlachty z hierarchi katolick. Ks. Orzechowski opublikowa pismo Repudium
Romae, w ktrym okreli biskupw jako zdrajcw ojczyzny, dajc od krla usunicia ich z senatu,
gdy skadaj przysig posuszestwa papieowi. Sprawa ta znalaza si take na sejmie (1558/59), na
ktrym ponowiono postulat usunicia ich z senatu. Biskupw uratowao ponowienie przysigi wiernoci
wobec monarchy. W sprawie wykonywania przez starostw wyrokw kocielnych krl wyda kompromi-
sowe owiadczenie, e zgodnie z dawnymi statutami Krlestwa mog oni wizi szlachcica tylko po pra-
womocnym wyroku pastwowym. Od tego czasu usatysfakcjonowana szlachta mniej garna si do re-
formacji.
Chwiejno krla w sprawach kocielnych i nie zawsze wystarczajca gorliwo biskupw w sprawach
religijnych skaniay papiey do wysyania legatw na dwr krlewski w Polsce. W latach 1517-1556
przybyo ich siedmiu, lecz na og tylko na krtki czas. Arcybiskup M. Dzierzgowski wystpi (1552) z
propozycj przysania z Rzymu staego nuncjusza apostolskiego. Przypomnia t propozycj biskup Sta-
nisaw Hozjusz, gdy toczya si na sejmach zacita walka o sdy biskupie. Juliusz III zdecydowa si
mianowa (1555) biskupa z Werony, Alojzego Lippomano, nuncjuszem w Polsce. Mia on dugi sta w
dyplomatycznej subie jako legat papieski w Portugalii i Niemczech. W Polsce jednak spotka si z
ogromn opozycj, ktra zarzucaa mu namawianie krla do tpienia innowiercw mierci. Lippomano
opuci Polsk ju w 1557 roku. O wiele skuteczniejsza bya dziaalno (1561-1563) nuncjusza Bernarda
Bongiovanni, biskupa z Camerino, a jeszcze bardziej biskupa, a potem kardynaa Jana Franciszka Com-
mendone w latach 1563-1565 i 1571-1572. Podczas pierwszego pobytu w Polsce doprowadzi do przyj-
cia przez krla uchwa soboru trydenckiego, oywi zapa biskupw do reformy kocielnej, wsppraco-
wa z kardynaem Stanisawom Hozjuszem w sprowadzeniu jezuitw do Polski. Pod jego wpywem krl

wyda (1564) dwa edykty, ktre przestrzegay przed bdami innowierstwa i wypdzay z kraju innowier-
cw-cudzoziemcw. Rozbio to siy reformacji w Polsce. Wprawdzie krl musia na sejmie (1565) wyra-
zi zgod na cakowite zniesienie prawa o wykonywaniu przez starostw wyrokw kocielnych, ale nie
miao to wpywu na dalszy los reformacji.
Luteranizm i sekularyzacja biskupstw

Diecezja wrocawska, stale naleca do metropolii gnienieskiej, cho znajdowaa si poza granicami
Korony Polskiej, ulegaa reformacji na bieco, wraz z jej rozwojem w Niemczech. W 1519 roku wydru-
kowano we Wrocawiu pierwsze pisma Lutra i std wysyano je do Krakowa i Wielkopolski. W 1524
roku dwie parafie wrocawskie (w. Marii Magdaleny i w. Elbiety) przyjy ewangelicki porzdek na-
boestw. Szybko uczyniy to samo inne miasta lskie, jak Jelenia Gra, cinawa i roda. Biskupi wro-
cawscy okazali bierno, a Baltazar z omnicy (1539-1562) jawnie sprzyja luteranizmowi. Wedug
wiadectwa z 1586 roku, lsk by jedn z pierwszych prowincji w cesarstwie, ktre go przyjy. Biskup-
stwo wrocawskie unikno wszake sekularyzacji i stao si pniej orodkiem rekatolicyzacji lska.
Inaczej byo z biskupstwem lubuskim, ktre take naleao do metropolii gnienieskiej, lecz podlegao
wieckiej wadzy elektora brandenburskiego.
W diecezji lubuskiej, jak w caym ksistwie, wprowadzano (od 1540) systematycznie luteranizm na roz-
kaz elektora Joachima II. Opr biskupw, Jerzego von Blumenthal i Jana Horneburga, nie wystarczy.
Gdy po mierci Horneburga zosta wybrany (1556) przez kapitu na biskupa maoletni margrabia Jo-
achim Fryderyk, biskupstwo przestao istnie, jego dobra zostawiono margrabiemu w wieckim wada-
niu, diecezja staa si cakowicie luteraska, podobnie jak kilka parafii diecezji poznaskiej, nalecych
politycznie do marchii brandenburskiej.
Biskupstwo kamieskie nie naleao w tym czasie do metropolii gnienieskiej i znajdowao si w ksi-
stwie pomorskim, rzdzonym przez wasn dynasti piastowsk, lecz to nie uchronio go od reformacji.
Ksi Bogusaw X (zm. 1523) wysa bowiem swych synw do Wittenbergi na studia. Wprawdzie na
naleganie cesarza ogosi edykt wormacki przeciw luteranom, ale nie miao to znaczenia. Obaj synowie
wprowadzili augsburskie wyznanie wiary na sejmie w Trzebiatowie (1534). Biskupi bronili si przed
likwidacj diecezji, jaki czas skutecznie. Kiedy jednak biskupem zosta wybrany 14-letni syn ksicia,
Jan Fryderyk, nie spenia ju jurysdykcji kocielnej, a rd ksicy zatrzyma odtd biskupstwo w
swoim posiadaniu. Oficjalnie dokonano jego sekularyzacji w 164P roku.
Sekularyzacja i protestantyzacja Prus Ksicych (1525) uczynia i tego ssiada Polski orodkiem re-
formacji, skd luteranizm przenika do niej, podobnie jak ze lska, Ziemi Lubuskiej i Pomorza Zachod-
niego. Z tego wzgldu nauka luteraska szybko dostaa si do miast Pomorza Wschodniego i Warmii:
Elblga, Braniewa i Torunia.
Reformacja w Gdaska
W tym miecie, dcym do autonomii politycznej, zaczli gosi nauk Lutra ju w 1518 roku mnisi:
dominikanin Jakub Knade, karmelita Maciej Binnewald, franciszkanin Aleksander oraz beneficjat przy
kociele w. Gertrudy, Jan Bonfeld. Krl Zygmunt Stary wyda zarzdzenie przeciw ich reformacyjnej
dziaalnoci, a biskup wocawski, Maciej Drzewicki jako ordynariusz Gdaska poleci uwizi Knadego.
Wywoao to (1524) w miecie wzburzenie i zamieszki, ktre rada miejska z trudem opanowaa. Gdy
wadz obja nowa rada, zarzdzia zmiany wedug zasad luteraskich. Zabrano wic majtki kocielne,
zniesiono klasztory i postanowiono oprze cae ycie spoeczne na Chrystusie Jezusie i Jego witym
Sowie. Opr przeciw zmianom tpiono bezwzgldnie. Reformacja nabraa tutaj charakteru rewolucyjne-
go, ktrego nie miaa nigdzie indziej w Polsce.
Zygmunt Stary wystpi surowo przeciw wydarzeniom gdaskim. Nieraz si sdzi, e uczyni tak, by
uspokoi katolick opini w kraju i za granic, po wyraeniu zgody na sekularyzacj zakonu krzyackie-
go w Prusach i po przyjciu hodu ksicia Albrechta. Krl z wojskiem wkroczy (1526) do miasta, przy-
wrci dawny porzdek spoeczny i kocielny, osdzi winnych, a czternastu z nich, uznanych za przy-
wdcw buntu, cito przed Dworem Artusa.

Edyktem z 1526 roku krl przywrci te katolickie naboestwa w sprotestantyzowanym Elblgu. Nie
pomoga wszake demonstracja siy w Gdasku ani kolejne edykty krlewskie. Gdask, Elblg, Branie-
wo, Malbork i Toru stay si protestanckie. Nie bez susznoci obwinia si o to sabych i mao gorliwych
biskupw, ktrych jurysdykcji kocielnej miasta te podlegay. Nie bez znaczenia te byo to, e w nich
zdecydowanie przewaaa ludno niemiecka.
Rozwj luteranizmu
Wielkopolska, z racji ssiedztwa, szybko dowiadywaa si o wittenberskich wydarzeniach, lecz pierwsze
wystpienia zwolennikw Lutra w Poznaniu znane s oglnikowo dopiero w 1522 roku. Propagatorem
luteranizmu, imiennie podanym (1525) w aktach, by poznaski urzdnik celny, Jan Seklucjan. Przeciw
cigajcemu go biskupowi poznaskiemu znalaz on monego protektora w Andrzeju Grce, od 1535
roku kasztelanie poznaskim i starocie generalnym wielkopolskim. Grka by take protektorem byego
dominikanina, Andrzeja Samuela, predykanta luterskiego. W poznaskim paacu Grkw powsta
pierwszy zbr. Gdy biskup da wydania obu herezjarchw, zabra ich do Krlewca ksi Albrecht,
ktry przebywa (1543) u Grkw w Poznaniu. Seklucjan przysya stamtd do Wielkopolski swoje pisma
ewangelickie. Siadem Grkw, inne rody wielkopolskie opowiedziay si za Kocioem ewangelickim
augsburskim. Stanisaw Ostrorg zaoy zbr w Grodzisku Wlkp. Jako patronowie kociow, moni
wyznawcy luteranizmu zamieniali je na zbory. Istniao ich okoo 140. Znamienne, e w 110 odprawiano
naboestwo w jzyku niemieckim, a tylko w 30 po polsku.
W Maopolsce szerzyli luteranizm niektrzy zakonnicy i plebani, jak Franciszek Lismanini, Feliks
Krzyak z Niedwiedzia, Jakub Sylwiusz z Krzcicic, oraz niektrzy profesorowie krakowscy, jak bar-
dzo znany Jakub z Iy (zm. 1542), ktry jednak zbieg (1535) na lsk, gdy zosta oskarony o herezj.
Nauk Lutra przyjmoway te maopolskie rody magnackie i szlacheckie, cho wikszo z nich wolaa
opowiedzie si za kalwinizmem. Wyjtkowo na luteranizm przechodzio maopolskie chopstwo z po-
granicza lskiego.
Mazowsze, nie posiadajc wielkich rodw magnackich, ani znaczniejszych orodkw intelektualnych, w
maym stopniu zetkno si z reformacj. Nie tylko nie wystpili tam jej propagatorzy, ale szlachta ma-
zowiecka daleka bya od pragnienia zmian religijnych.
Litwa miaa przed 1527 rokiem pierwszych, lecz nieznanych z imienia propagatorw luteranizmu. Gw-
nym szermierzem tego wyznania by Abraham Kulwie, po studiach w Krakowie i za granic. W Wilnie
otworzy on prywatn szko z burs dla modziey i dziaa gwnie wrd ludnoci niemieckiej. Zwo-
lennikw reformacji omielaa postawa Zygmunta Augusta, gdy jako wielki ksi przebywa w Wilnie i
nie chcia oddali dworskich kaznodziejw, oskaranych o herezj. Ruch luteraski wspomaga ksi
Albrecht z Krlewca, skd wysyano na Litw ksiki ewangelickie, jak Proste sowa katechizmu Marci-
na Mavydasa Vaitkunasa w jzyku litewskim. Mone rody litewskie wolay jednak kalwinizm ni lute-
ranizm.
Ru nie bya wolna od ruchu reformacyjnego, ktremu stara si przeciwdziaa Zygmunt Stary edyktem
z 1524 roku. W diecezji przemyskiej pierwsze naboestwo ewangelickie wprowadzi (1547) waciciel
acuta, Krzysztof Pilecki, gdy byli tam mieszczanie niemieckiego pochodzenia. ywotniejszy orodek,
ale kalwinizmu, stworzy Stanisaw Stadnicki w Dubiecku.
Kalwinizm
Wrd szlachty znalaz on wicej zwolennikw ni luteranizm, ktry chtnie przyjmowao mieszcza-
stwo. Szukajc przyczyn tego zjawiska, wymienia si czsto: osobiste dziaanie Kalwina przez korespon-
dencj z polskim krlem i monymi, janiejsze ujcie jego nauki, zwaszcza e wyznanie augsburskie
przeywao po mierci Lutra spory teologiczne, danie ludziom wieckim wikszej moliwoci wpywu na
sprawy kocielne, tani wystrj zborw, co byo wane dla ich patronw. Z pewnoci nie s to wszystkie
przyczyny, a wymienione nie musiay wystpowa u kadego, kto przyjmowa kalwinizm.

Ruch kalwiski nasili si w Polsce po 1540 roku. Znamienne, e jego propagatorami stawali si najcz-
ciej eks-duchowni chopskiego lub mieszczaskiego pochodzenia: Marcin z Opoczna, Jakub Sylwiusz z
Krzcicic, Walenty z Krzczonowa, Marcin Krowicki z Sdowej Wiszni.
Jan aski (1499-1560), bratanek prymasa, sta si najgoniejszym z nich w kraju i za granic. Na koszt
prymasa studiowa za granic, tam stal si zwolennikiem kalwinizmu, lecz po powrocie do kraju zoy
(1542) przysig, e nie jest heretykiem i otrzyma beneficjum kocielne. Wkrtce znowu uda si za gra-
nic, a znajc dobrze jzyki, nauki humanistyczne i ewangelick teologi, organizowa umiejtnie zbory
w Niderlandach i Nadrenii, wspdziaa w Londynie przy opracowaniu anglikaskiego wyznania wiary.
Wygnany stamtd, prowadzi religijn dziaalno w Danii i Niemczech, a powrci (1556) do Polski i
rozwin dziaalno na rzecz zjednoczenia wyzna ewangelickich, a nawet utworzenia wsplnie z katoli-
kami Kocioa narodowego.
Kalwinizm przy kocu ruchu reformacyjnego w Polsce mia razem z brami czeskimi okoo 80 zborw w
Wielkopolsce, 250 w Maopolsce i ponad 190 na Litwie.
Monymi jego protektorami i propagatorami w Wielkim Ksistwie Litewskim byli Radziwiowie, a
szczeglnie ksi Mikoaj Czarny (zm. 1565), przez Rozjusza zwany ksiciem heretykw, co wskazuje
na jego przodujc rol w litewskim ruchu reformacyjnym. Pierwszy zbr otwar on w Brzeciu, na
swoim zamku, a predykantem ustanowi sprowadzonego z Korony Szymona Zacjusza, byego plebana z
Proszowic.
Cztery czynniki, charakterystyczne dla magnatw protektorw reformacji na Litwie w tym okresie, ua-
twiay Mikoajowi Radziwiowi szerzenie kalwinizmu: wielkie jego posiadoci (60 wsi i miasteczek, 4
starostwa), w ktrych mg otwiera zbory, a jako patron przeznacza na nie take kocioy katolickie,
czste podre po kraju z racji penionych urzdw, znaczne rodki materialne, ktre pozwalay sprowa-
dza ministrw z Korony i wydawa pisma wyznaniowe, silna pozycja u krla, dziki ktrej nie musia
liczy si z prawami Kocioa katolickiego, bo ich egzekwowanie zaleao od wadcy.
Antytrynitaryzm (bracia polscy)

W kalwinizmie polskim doszo do rozamu w dziedzinie nauki o Trjcy witej. Z racji uznawanego b-
stwa Chrystusa Kalwin nie kwestionowa tego dogmatu, przeciwko ktremu wystpi w Genewie Micha
Servet i zgin za to na stosie. W Polsce zakwestionowa go woski emigrant z Mantui, Franccsco Stan-
caro.
Niespokojny propagator kalwinizmu dziaa od 1559 roku w Polsce, nastpnie w Prusach Ksicych, na
Wgrzech i w Siedmiogrodzie. Gdy powrci do Polski, organizowa zbory kalwiskie w Maopolsce
dziki silnym protektorom (Hieronim Ossoliski, Piotr i Marcin Zborowscy), cho ciy na nim kr-
lewski wyrok wygnania. W Krakowie wyda (1562) dzieo O Trjcy i Poredniku Panu naszym Jezusie
Chrystusie. Kwestionowa w nim nie tylko dogmat trynitarny, ale atakowa imiennie czoowych refor-
matorw: Kalwina, Melanchtona, Bullingera, Bez, Jana askiego. Nazywa ich arianami, co byo niepo-
rozumieniem, bo wanie jego nauk utosamiano z pogldami Ariusza, herezjarchy z IV wieku. Przyja
si wic na antytrynitarzy nazwa arianie polscy (oraz: unitarianie, bracia polscy, socynianie).
Pogldy Stancara znalazy poparcie najpierw innych emigrantw woskich w Polsce: Leliusza Socyna,
Jerzego Blandraty, Jana Pawa Alciati, Jana Walentego Gentile, Bernardyna Ochino, nastpnie niekt-
rych kalwinw polskich, predykantw: Piotra z Gonidza, Szymona Budnego, Marcina Czechowica,
Stanisawa Lutomirskiego, i szlachcicw: Hieronima Filipowskiego, Jana Niemojewskiego i Mikoaja
Siennickiego.
Pawe z Gonidza, krakowski ucze Stancara, studiujcy potem za granic, zna antytrynitarsk nauk
Serveta i wystpi z ni na kalwiskim synodzie w Seceminie (1556), broni jej za w tym samym roku
na synodzie w Piczowie, lecz zosta wykluczony z kalwiskiej wsplnoty. Gosi on radykalne pogldy
w wielu dziedzinach: da zniesienia kary mierci i zakazu wojen, nie dopuszcza noszenia ora, sam
jako szlachcic nosi tylko drewniany miecz, domaga si rwnoci wszystkich ludzi i wyrzeczenia si
prywatnego majtku. Dziwi wic, e znalaz posuch u czci szlachty, co mona tumaczy jego radykal-

n walk z Kocioem katolickim, szczeglnie z papiestwem. Jedno i drugie byo wwczas w Polsce bar-
dzo aktualne.
Kalwini odcili si od braci polskich definitywnie w 1562 roku na synodzie piczowskim. Oni za od-
byli w tym samym roku i miejscu wasny synod, przyjmujc samodzieln organizacj kocieln. Nazwa-
no ich mniejszym zborem, w odrnieniu od wikszego zboru kalwinw.
Ruch antytrynitarski straci nieco, gdy Zygmunt August nakaza (1564) osobnym dekretem wszystkim
obcokrajowcom niekatolikom opuci kraj. Rozwija si wszake nadal, a w 1570 roku mia okoo 70
zborw, najwicej w Maopolsce (w Wielkopolsce tylko 4). Jego gwnym orodkiem by Rakw, wa-
sno Jana Siemieskiego, ktry ufundowa szko, szybko uznan za znakomit, zaoy take drukar-
ni, gon wydawanymi pismami polemicznymi. Po okresie krytyki katolicyzmu, kalwinizmu i luterani-
zmu arianie polscy przystpili do syntetycznego ujmowania wasnej nauki na fundamencie racjonalizmu.
Jednota bracka (bracia czescy)

Do Polski przybyli z Czech, uchodzc przed przeladowaniem. Byli potomkami skrajnego odamu husy-
tw taborytw, ktrzy (ok. 1528) przyjli pogldy luteraskie o usprawiedliwieniu, a pniej niektre
elementy nauki kalwiskiej. Ideaem ich autonomicznych wsplnot (zborw) byo ycie pierwotnego
Kocioa, dlatego wyrzekli si posiadania dbr, nacisk kadli na prac fizyczn, odmawiali piastowania
urzdw publicznych, nie godzili si na udzia w wojnie.
W Wielkopolsce znani byli jako husyci ju pod koniec XV wieku. W duej liczbie osiedlili si w niej po
1547 roku, gdy edyktem Ferdynanda I zostali wypdzeni z Czech i Moraw. Ich przywdc zosta syn
kowala z Moraw, teologicznie wyksztacony Jerzy Izrael.
W Polsce bracia czescy zmodyfikowali swoje spoeczne zaoenia i zyskali wyznawcw wrd mieszczan
(take patrycjatu miejskiego), szlachty, a nawet w znakomitych rodach, jak wielkopolscy Ostrorogowie,
Grkowie, Leszczyscy i Opaliscy. W Poznaniu mieli dwa zbory. Duego znaczenia nabray zbory w
miglu i Lesznie, gdzie ich szkoa staa si wkrtce znana, a w XVII wieku sawna, dziki wybitnemu
uczonemu i pedagogowi, Janowi Amosowi Komenskiemu (zm. 1670).
Pocztkowe dzieje Jednoty w Polsce spisa Jerzy Izrael: Historia powstania i rozwoju wielkopolskiego
Kocioa wyznania czeskiego. Do koca omawianego okresu mieli 64 zbory w Polsce. Sw wi z kalwi-
nami pogbili, gdy zawarli (1555) z nimi uni w Kominku koo Kalisza.
Unifikacja
Wyznania reformacyjne w pierwszym okresie swego istnienia nie miay gotowej teologii ani struktur or-
ganizacyjnych. Rnice wystpoway midzy nimi, ale te w kadym z nich. Prowadzono wic polemiki,
czasem walk, nie tylko z katolikami, ale i midzy sob. Byo tak jeszcze w 1568 roku, skoro protestanc-
kim posom, domagajcym si na sejmie uwolnienia od wiadcze na rzecz duchowiestwa katolickiego,
krl odpowiedzia, e bdzie z nimi wwczas rozmawia, gdy pogodz si sami z sob.
Opracowane konfesje miay stanowi podstaw doktrynalnej jednoci choby jednego wyznania, nie
zawsze jednak przynosiy taki skutek. Na dodatek, zbory rzdziy si pocztkowo autonomicznie, nie
istniaa midzy nimi wi strukturalna, brak byo nawet zewntrznych form jednoci. Pierwsz form
unifikacji w zakresie jednego wyznania stay si synody i powoanie superintendentw.
Doktrynalne i spoeczne rnice midzy anabaptystami i brami polskimi a luteranami, kalwinami i
brami czeskimi sprawiy, e oba pierwsze wyznania wykluczono od jakichkolwiek prb unifikacji. Naj-
wczeniej (1555) zawarli uni kalwini i bracia czescy, co jednak nie usuno wewntrznych tar, gdy ci
drudzy odczuwali przewag pierwszych, szczeglnie w Maopolsce. Odbywano wszake w sprawie jed-
noci synody (Ksi, 1560; Piczw, 1561; Pozna, 1567), z udziaem przedstawicieli trzech gwnych
wyzna ewangelickich. Dopiero jednak w 1570 roku, na synodzie generalnym w Sandomierzu, przyjto
kompromisow formu Eucharystii i uznano wzajemnie swe ksigi wyznaniowe, natomiast nie osi-
gnito porozumienia co do form kultu. Ugoda sandomierska nie bya wic uni wiary, nauki i kultu, lecz
zgod na pokojowe istnienie trzech wyzna obok siebie i prowadzenie dalszych rozmw. Moe dlatego

uzyskaa aprobat protestanckich uniwersytetw z Wittenbergi, Lipska i Heidelbergu. W Polsce chciano

jej uznania przez sejm, ale nie osignito tego za ycia Zygmunta Augusta.
Koci narodowy
Unifikacji trzech wyzna ewangelickich nie zdoano osign, lecz czyniono o to starania. Za panowania
Zygmunta Augusta wielu szukao take drg porozumienia si ewangelikw i katolikw. Za pierwszy
warunek uznawano zerwanie z prymatem jurysdykcyjnym papiea, ktremu chciano pozostawi jedynie
tytu honorowy pierwszego midzy rwnymi. Pisa o tym ju przy kocu XV wieku Jan Ostrorg (Mo-
numentum pro Rei Publicae ordinatione). Nawiza do tej idei sejm w 1552 roku. Po sejmie eks-kleryk,
pisarz miejski, luteranin Jakub Przyuski wystpi (1553) z zacht do utworzenia niezalenego od pa-
piea Kocioa narodowego w Polsce, ktrego gow byby krl. Idea ta znalaza znaczne poparcie, chyba
dlatego, e dopiero co Juliusz III zawiesi w Trydencie obrady soboru, w ktrych wzili udzia przedsta-
wiciele niemieckich ewangelikw, lecz opucili je przed zakoczeniem. Rozumiano to wszdzie, i w Pol-
sce, jako brak szans na pojednanie za pomoc soboru powszechnego. Mona wic byo liczy najwyej
na porozumienie w kraju. Polscy ewangelicy mieli nadziej, e Koci narodowy przyjmie ich wyznanie
wiary, opracowane wsplnie przez luteran, kalwinw i braci czeskich pod przewodnictwem Stanisawa
Lutomirskiego. Przedstawili bowiem (1555) krlowi to wyznanie, jak zaznaczyli, w oparciu o ktre
mg on rozpozna, na jakim gruncie winien budowa swoj wiar.
Andrzej Frycz Modrzewski (zm. 1572), przyjaciel krla, wszechstronnie wyksztacony duchowny kato-
licki, lecz bez wyszych wice, by ugodowo nastawiony wobec innych wyzna i ogldnie da auto-
nomii biskupw polskich (niezalenoci od papiea) w penieniu kocielnej jurysdykcji. W swoim dziele
Komentarze o naprawie Rzeczypospolitej (1554), umieszczajc rozdzia (ksig) O Kociele, domaga si
w nim reform, m.in. wprowadzenia komunii pod dwiema postaciami i zniesienia celibatu ksiy, wysuwa
take szereg postulatw co do kwalifikacji duchowiestwa.
Sejm piotrkowski (1555) zgodzi si na wysanie poselstwa obediencyjnego do nowego papiea, Pawa
IV, ale zleci posowi, kasztelanowi sandomierskiemu Stanisawowi Maciejowskiemu, by w Rzymie
uzyska zgod na cztery postulaty: liturgii w jzyku narodowym, komunii dla wieckich pod obu posta-
ciami, zawierania maestw przez ksiy i zwoania soboru narodowego.
Z synodu prowincja In ego piotrkowskiego (1555) pisali biskupi do Pawa IV o czterech postulatach, e
je niektrzy zaczli wprowadza w ycie, zobowizali si jednak czuwa, by bez zgody gowy naszej,
papiea nie wprowadzano nowoci do suby Boej. Pawe IV odmwi zgody, odczytujc trafnie, e
sobr narodowy byby najkrtsz drog do utworzenia Kocioa narodowego. Wysa natomiast nuncju-
sza, Alojzego Lippomano, by odwid krla od takiego zamiaru.
Sytuacja w Polsce staa si niesychanie trudna, gdy rzecznikiem soboru i Kocioa narodowego sta si
Jakub Uchaski, ktry wbrew zastrzeeniom w Rzymie, przy uporze Zygmunta Augusta zosta biskupem
chemskim (1551), nastpnie wocawskim (1562), w kocu za prymasem (1562-1581). Nie zaniecha on
tej idei nawet po uznaniu w Polsce uchwa soboru trydenckiego.
Po odmowie Pawa IV zgody na cztery postulaty, Andrzej Frycz Modrzewski opublikowa traktat O
prymacie papiea z owiadczeniem: nie pozostaje nam nic innego, tylko to, abymy, narody chrzecija-
skie, opucili rzymskiego antychrysta, razem z ca jego klik. Zdecydowanym przeciwnikiem wysuni-
tych wobec papiea postulatw polskich by biskup warmiski, Stanisaw Hozjusz , wykazujc ich bez-
podstawno w rozprawie Dialog o tym, czy godzi si pozwoli wieckim na kielich, kapanom na ony i
odprawia sub Bo w jzyku ludowym (1558). Do problemw tych negatywnie te ustosunkowa si
sobr trydencki, ktry zosta wkrtce wznowiony.
Udzia w soborze
Silnemu woaniu z Polski za Zygmunta Starego o sobr powszechny nie odpowiedzia faktyczny jej
udzia w obradach, gdy odbyway si one w Trydencie, w trzech kolejnych okresach (1545-1547, 1551-
1552, 1562-1563). Dwukrotnie nie wysano na sobr adnego oficjalnego przedstawiciela Kocioa i
krla Polski. Wprawdzie zaraz po pierwszej zapowiedzi soboru trydenckiego przez Pawa III postanowi

prymas Piotr Gamrat wzi w nim udzia, lecz zmar przed otwarciem obrad. Gdy sobr si rozpocz,
na stolicy metropolitalnej gnienieskiej trwa wakans, nie mia wic kto zwoa synodu prowincjalnego,
by wybra polsk delegacj soborow. A wysania odpowiednich delegatw domaga si Frycz Mo-
drzewski w pimie Mowa o wysianiu posw na sobr chrzecijaski.
Czynia te o to starania kapitua krakowska u nowego prymasa, Mikoaja Dzierzgowskiego. Nie byo
jednak czasu na zwoanie synodu prowincjalnego, ustalono wic na sejmie krakowskim wyjazd okazaej
delegacji (dwch biskupw, jednego wojewody i dwch kasztelanw). Zanim ona wyruszya, obrady so-
borowe przeniesiono z Trydentu do Bolonii, przeciw czemu protestowali wadcy (take Zygmunt Au-
gust).
W zwizku z ogoszeniem wznowienia obrad soborowych, prymas Dzierzgowski odprawi synod prowin-
cjalny (1551), na ktrym radzono nad reform kocioa w Polsce, lecz zdecydowano si nie wysya ad-
nego biskupa na sobr, gdy wszystkich uwaano za koniecznie potrzebnych w kraju ze wzgldu na sejm,
na ktrym spodziewano si kolejnej walki posw protestanckich z prawami Kocioa katolickiego. Nie-
obecno Polakw usprawiedliwia wobec soboru wysany przez krla kanonik pocki, Pawe Gogowski.
Podczas dugiej przerwy w soborze (1552-1562) biskupi z prymasem Dzierzgowskim sali z synodu pro-
wincjalnego piotrkowskiego (1557) prob do Pawa IV, by go wznowi. Obrady zaczy si jednak do-
piero w 1562 roku, za Piusa IV. wczesny prymas Jan Przerbski odby nieco wczeniej synod prowin-
cjalny warszawski, na ktrym wyznaczono jako delegatw Kocioa w Polsce na sobr: biskupa wocaw-
skiego Jakuba Uchaskiego, biskupa przemyskiego Walentego Herburta, opata sulejowskiego Stanisa-
wa Fackiego (w Trydencie otrzyma nominacj na biskupa sufragana gnienieskiego) i opata trzeme-
szeskiego Stanisawa Mieliskiego. Zanim delegacja wyjechaa, zmar Przerbski, a Uchanski zosta
prymasem, zrezygnowa wic z udziau w soborze, posa jedynie swoich penomocnikw. Biskup Her-
burt uczestniczy w obradach soborowych, zgasza postulaty, cho nie mia adnej instrukcji od bisku-
pw, ani pocztkowo od krla. Gdy Zygmunt August przesa mu szczegowsze wskazania (mandatim),
dotyczyy one spraw, ktre zaatwiao poselstwo obediencyjne w 1556 roku, nadto stara o zwrot spadku
po krlowej Bonie.
Jako jeden z trzech legatw papieskich przewodniczy soborowi biskup warmiski, kardyna Stanisaw
Hozjusz . Delegacja polska miaa w nim oparcie, jego za zasug byo, e z dekretami soborowymi
przyby do Polski (1564) nuncjusz Franciszek Commendone.
Nuncjusz ten, czowiek wielkiej szlachetnoci i mdroci, stan przed krlem na sejmie w Parczewie i
publicznie wrczy mu (7.08.1564) ksig uchwa soboru. Zygmunt August przyj je bez adnych za-
strzee, cho zmieniay zakres uprawnie monarchw w sprawach kocielnych. Przez krlewsk apro-
bat na sejmie nabray one mocy prawa pastwowego. Legat papieski otrzyma rwnie obietnic, powt-
rzon w licie do papiea, e krl dooy stara, aby przepisy i ustawy tej ksigi po kocioach mego
krlestwa i w sercach mego ludu jak najbardziej si krzewiy.
Realizacja uchwa trydenckich zaleaa przede wszystkim od biskupw. Prymas Uchaski ogosi wic
synod prowincjalny, lecz byo wiadome, e chce go odby jako sobr narodowy. Wskutek stara legata
krl cofn swoj zgod na synod, tak e odby si on dopiero w 1577 roku. Pewne przepisy trydenckie
zostay od zaraz wprowadzone w diecezjach. Czyniono natomiast starania w Rzymie o dyspens od tych,
ktre nie mogy by stosowane w zoonych warunkach Kocioa w Polsce, jak zakaz kumulacji benefi-
cjw i nakaz rezydencji.
Konfederacja warszawska
Wzmocnienie Kocioa katolickiego przez sobr trydencki, przyjcie jego uchwa przez Zygmunta Augu-
sta, rozwijajca si reforma katolicka w Polsce, udzia w niej sprowadzonych (1564) jezuitw, wszystko
to musiao niepokoi innowiercw, zwaszcza e istnienie ich Kociow opierao si na faktach, a nie na
prawie pastwowym. Gdy nie pomogy starania u Zygmunta Augusta o takie prawne uznanie, wykorzy-
stano bezkrlewie po jego mierci (1572). Sprawa bya pilna, bo interreksem (penicym funkcj krla)
zosta prymas Polski, a kandydatami do tronu byli katolicy, Ernest Habsburg i Henryk Walczy. Ewange-
licy wic na sejmie konwokacyjnym w Warszawie (zwoanym, by okreli sposb elekcji krla) dopro-

wadzili do zawizania konfederacji (6.01.1573), pozwalajcej na przyjcie uchway wikszoci gosw.

W tej tzw. konfederacji warszawskiej zapewniono zachowanie bezwarunkowego i wieczystego pokoju
midzy rnicymi si we wierze i zobowizano si kara jego amanie. Cho bya to konfederacja, czy-
niono starania, by podpisali j wszyscy senatorowie i posowie. Z biskupw podpisa krakowski, Franci-
szek Krasiski, tumaczc si dobrem kraju, naraonego na wojn domow w okresie bezkrlewia. Inni
biskupi, a take niektrzy katoliccy senatorowie i posowie odmwili podpisw. Konfederacj wczono
jednak do pacta conventa, ktre przyjmowa nowo wybrany krl. Od jego woli zaleao, w jakim stopniu
bdzie przestrzegana. Nie dawao to pewnoci, e tolerancja zostanie zachowana, ale faktycznie j za-
chowywano. Polska nie przeywaa wojen religijnych, jak inne kraje, Koci katolicki w niej wzmocni
si dziki reformom soboru trydenckiego.
Rozdzia 7
REFORMA I SOBR TRYDENCKI
Pocztkowo powolny i oddolny nurt reformy katolickiej dy do usuwania konkretnych niedomaga w

yciu Kocioa. Owocowa nowymi zakonami i zapocztkowaniem reformy dawnych zakonw. Nie wy-
starcza jednak, gdy rozwj reformacji wymaga, by Koci katolicki dokona istotnych zmian w funk-
cjonowaniu swych struktur, wprowadzi nowe, a przede wszystkim jasno okreli swoj nauk. Mogo si
to sta tylko przez dziaanie Kocioa powszechnego. Konieczne wic byo wczenie si papiestwa i so-
boru do dziea reformy.
Koniecznoci takiej reformy nie rozumia Leon X (zm. 1521), ktry dopiero co (1517) ukoczy sobr
lateraski pity i nie widzia potrzeby nowego. Rozumia j dobrze Hadrian VI, lecz rycha mier nie
pozwolia mu na jej dokonanie. Zasia jednak w Rzymie ziarno przekonania, e reforma take w samym
papiestwie (in capite) jest konieczna. Nastpny papie, Klemens VII, obawia si reformy przez sobr.
Jego pontyfikat wypeniay polityczne konflikty Italii. Pawe III zatwierdzi kilka nowych zakonw,
przede wszystkim zakon jezuitw, odtd bardzo pomocny w reformie Kocioa. Jednake jego gwn
zasug jest zwoanie soboru trydenckiego.
aden z soborw w dziejach Kocioa nie mia tak trudnych pocztkw i tak dugich obrad jak trydencki.
Przynis jednak potrzebn reform, sta si rdem odrodzenia wiary katolickiej i ycia kocielnego.
Papieami soboru byli Pawe III, Juliusz III i Pius IV. Wyjtek wrd nich stanowi Pawe IV (1555-
1559), ktry stara si o reform Kocioa bez soboru.
Nowe zakony
W Italii i innych krajach istniay dziaania na rzecz reformy ju przed wybuchem reformacji, lecz byy
nike w porwnaniu z potrzebami Kocioa. Nowe orodki reformy byy take nike w swych pocztkach,
lecz przygotoway ludzi, ktrzy dziaali na forum caego Kocioa.
Oratorium Boej Mioci w Genui i Rzymie naley do takich orodkw. Rzymskie, pod patronatem
witego Hieronima, liczyo (1524) tylko 56 osb, lecz byli wrd nich biskupi i praaci kurii papieskiej.
Dostrzegali oni, szczeglnie Jan Piotr Carafa i Kajetan z Tieny, potrzeb odnowienia stanu duchownego.
Teatyni, zaoeni (1524) przez kapana Kajetana z Tieny (zm. 1547, wity) i J. P. Caraf, biskupa z
Chieti (po ac. Theate), pniejszego papiea Pawa IV, byli zakonem kapaskim i przyjli jako cel
przykadne spenianie duszpasterskich obowizkw i sub dla chorych, przy zachowaniu surowego
ubstwa. Wypdzeni z Rzymu podczas tzw. Sacco di Roma (1527), zaoyli dwa klasztory: w Wenecji i
Neapolu, przenoszc tam swoje idee reformy. Z ich rzymskim klasztorem utrzymywali przyjacielsk
czno pniejsi kardynaowie: G. Matteo Giberti, Gaspare Contarini i Reginald Pole.
Barnabici, pocztkowo stowarzyszenie kapanw w Mediolanie pod patronatem witego Pawa, przy
klasztorze witego Barnaby (std ich nazwa), zostali zaoeni (1533) przez kapana Antoniego Mari
Zaccaria (zm. 1537, wity) dla prowadzenia misji ludowych i rozpowszechniania Czterdziestogodzin-

nego Naboestwa eucharystycznego. Due zasugi pooyli pniej w potrydenckiej reformie metropolii
mediolaskiej.
Somaskowie (Zakon klerykw regularnych z Somasca) powstali (1534) dla dziaalnoci charytatywnej,
szczeglnie do prowadzenia sierocicw i przytukw dla bezdomnych dzieci. Zaoy ich kapan Hiero-
nim Emiliani z Wenecji (zm. 1537, wity), ktry po osobistym udziale w wojnie odda si opiece nad
jej ofiarami, chorymi i sierotami. W Somasca powsta jeden z pierwszych sierocicw i klasztor, ktry
sta si siedzib wadz zakonu. Somaskowie kierowali take zgromadzeniem panien anielskich (Sorores
angelicae), powoanym do opieki nad dziewcztami. Zakon urszulanek powsta niezalenie od nich.
Urszulanki zajy si opuszczonymi dziewcztami, ktrych byo wiele po wojennych spustoszeniach w
pnocnej Italii. Jako stowarzyszenie powstay (1535) w Brescii, z inicjatywy franciszkaskiej tercjarki,
Anieli Merici (zm. 1540, wita), po jej pielgrzymce do Ziemi witej. Papieskie zatwierdzenie (1544)
okrelao je jako zgromadzenie o lubach prostych. Pniej stay si zakonem o lubach uroczystych.
Zawsze odgryway du rol w wychowaniu dziewczt i prowadzeniu dla nich szk na wysokim pozio-
mie nauczania.
Nowe zakony przed soborem trydenckim wyrastay z potrzeb czasu. Byy one owocem czynnej Caritas i
czci Najwitszego Sakramentu. Z kolei same przyczyniy si do rozwoju tych dwch dziedzin ycia reli-
gijnego. Nieomal w kadym wikszym miecie utworzono bractwo ku czci Eucharystii, a w Rzymie, za
Pawa III, powstao arcybractwo Najwitszego Sakramentu. Do obowizkw czonkw naleaa tro-
ska o chorych i towarzyszenie ze wiatem kapanowi w drodze do chorego, gdy nis Najwitszy Sa-
krament.
Bonifratrzy (zakon braci laikw) powstali z osobistych przey Portugalczyka, Jana Ciudad (wity
Jan Boy, zm. 1550), ktry po yciu onierskim i wdrownym znalaz si w szpitalu w Grenadzie, gdzie
zrozumia potrzeb opiekowania si chorymi z jak najwiksz mioci i powiceniem. Do tego celu
zorganizowa (1540) w tym miecie pierwsz wsplnot braci, ktrzy zakadali i prowadzili szpitale. Jako
zakon otrzymali (1571) zatwierdzenie papieskie na podstawie reguy augustiaskiej i pozwolenie na
wicenie jednego lub dwch wasnych kapanw dla swoich klasztorw i posugi duszpasterskiej w
szpitalach. Dziaalno i szpitale bonifratrw byy przez nastpne stulecia zawsze wysoko cenione,
zwaszcza e ofiarnie zajmowali si chorymi psychicznie.
Z nowych zakonw jezuici wczyli si najszerzej i najowocniej w reform Kocioa.
Ignacy Loyola i jezuici

Zaoyciel zakonu Towarzystwa Jezusowego, Hiszpan, Inigo Lopez de Loyola (1491-1556, wity), na
trudnej drodze osobistych dowiadcze doszed do zrozumienia swego yciowego powoania. Jako oficer
w wojnie hiszpasko-francuskiej odnis ran podczas obrony zamku Pampeluna, dugo chorowa, wy-
peniajc czas czytaniem Zotej legendy Jakuba de Voragine i ycia Chrystusa Ludolfa von Sachsen. Pod
wpywem tej lektury zrozumia, e zamiast dokonywa wojennych czynw jako rycerz, moe wiksze
rzeczy czyni w subie Boga. Po wyzdrowieniu ruszy na pielgrzymk do maryjnego sanktuarium w
Montserrat, odby tam generaln spowied i zamierza pielgrzymowa do Ziemi witej. Zamknicie
portu w Barcelonie z powodu zarazy zatrzymao go na pobyt w grocie pobliskiej Manresy.
Manresa to w yciu Ignacego rok pokutnych wicze, kontemplacyjnej modlitwy, lektury Pisma wite-
go i dwu ksieczek: wicze ycia duchowego Garcii de Cisneros, opata z Montserrat i Naladowania
Chrystusa Tomasza a Kempis. Swoje przeycia i metod odprawiania rekolekcji opisa w wiczeniach
duchownych, ktre z uwagi na ich stale aktualn funkcj w Kociele przyrwnuje si do reguy witego
Benedykta.
Pokutna pielgrzymka przez Rzym do Jerozolimy, audiencja u papiea reformy, Hadriana VI, niemoli-
wo nawracania muzumanw w Ziemi witej, powrt do Barcelony, nauka aciny i studia na uniwer-
sytecie w Alcala, stanowiy kolejne etapy ycia Ignacego, kiedy zacz ju swoj sub Bogu w blinich.
W Alcala przychodzono do niego po kierownictwo duchowe, ale zaniepokojona inkwizycja hiszpaska
uwizia go i przesuchiwaa. Zosta zwolniony, lecz z nakazem niezajmowania si tak dziaalnoci
przez lata studiw, wyjecha wic (1528) do Parya, gdzie ukoczy (1535) studia filozofii i teologii.

Koledzy z paryskich studiw: Sabaudczyk Piotr Faber (Favre), i jego rodak Franciszek Ksawery, Por-
tugalczyk Szymon Rodriguez, trzech Hiszpanw Mikoaj Alfons Bobadilla, Jakub Lainez i Alfons
Salmeron, czytali Ignacego wiczenia duchowne i na ich podstawie utworzyli z nim wsplnot, zczon
prywatnymi lubami ubstwa, czystoci i pielgrzymki do Ziemi witej. Zoyli je (15.08.1534) w ko-
ciele na Montmartre, odnowili w 1536 roku i wyruszyli na pielgrzymk. Spotkali si w Wenecji, by
stamtd wsplnie odby podr morsk. Wojna odwlekaa wyjazd, zajmowali si wic duszpasterstwem
(Ignacy przyj w Wenecji wicenia kapaskie, 24 VI 1537), a po roku wyjechali do Rzymu, by stan
do dyspozycji papiea, Pawa III.
Regua ich wsplnoty (Formula Instituti) zostaa zatwierdzona bull Regimini militantis Eclesiae
(27.09.1540). Jako cel zakonu podawaa: pod sztandarem Krzya walczy dla Boga i suy tylko same-
mu Panu (Chrystusowi) i Jego namiestnikowi na ziemi, rzymskiemu papieowi. rodkami do celu miay
by: dziea mioci, nauczanie i kazania. Obowizyway trzy luby zakonne, a jako czwarty dodano: wy-
penia bez ocigania i wymawiania si kady rozkaz papiea, wydany dla zbawienia dusz i szerzenia
wiary. Liczb zakonnikw ograniczono pocztkowo do szedziesiciu, lecz szybko j uchylono z powo-
du duego napywu kandydatw.
Konstytucje zakonu, starannie opracowywane (zatwierdzone 1558), ucilay jego struktur i ycie: by
nie ogranicza suby dla blinich, zrezygnowano z uroczystych modlitw chrowych, wprowadzono
dwuletni nowicjat i dugoletnie studia, szczeglnie filozofii i teologii, od kandydatw domagano si
witobliwego ycia, kultury i inteligencji, zrezygnowano z wprowadzenia wasnego habitu, a przyjto
strj wczesnych kapanw. Po tzw. trzeciej probacji skadano dopiero wieczyste luby i stawano si pro-
fesem, ktremu byo mona powierza zakonne urzdy.
Ustrj zakonu by centralistyczny. Generalnego przeoonego (generaa) wybieraa kongregacja general-
na. Urzd przyjmowa na cae ycie, mianowa prowincjaw i rektorw domw formacyjnych, dyspo-
nowa majtkiem zakonnym. Pierwszym generaem wybrano Ignacego Loyol (1541), ustalajc jego re-
zydencj w Rzymie, przy S. Maria delia Strada.
Chwilowy kryzys zaufania ze strony papiea zrodzi si za generaa Jakuba Laineza, gdy Pawe IV pole-
ci dokona rewizji w domu generalnym, podejrzewajc jezuitw o sprzyjanie krlowi hiszpaskiemu
Filipowi II, z ktrym prowadzi wojn.
Lainez podj myl, by zakada kolegia dla ksztacenia modziey. Pierwsze powstao w Messynie
(1548). Rzymskie (1551) stao si gwnym studium zakonnym, potem sawnym uniwersytetem (Grego-
rianum). Do mierci Ignacego zaoono 20 kolegiw.
Domy jezuitw i ich kolegia szybko powstaway w Hiszpanii, Niemczech i innych krajach. W Hiszpanii
Karol V i Filip II nie byli im chtni, ale oni zyskali poparcie ksicia Gandii, Franciszka Borja, ktry te
wstpi do ich zakonu (zm. 1572, wity). We Francji przeciwstawiaa si im Sorbona i parlament, dopie-
ro w 1552 powstao pierwsze kolegium w Bilion. W Niemczech doceniano ich przydatno do walki z
protestantami. Protektorami zakonu stali si: kardyna Otton z Augsburga, bawarscy ksita i cesarz
Ferdynand I. Wielk rol w dziejach niemieckiego katolicyzmu odegra Piotr Kanizy, od swego wstpie-
nia (1543) do zakonu. Do Polski sprowadzi jezuitw (1564) biskup warmiski Stanisaw Hozjusz.
Hadrian VI i Klemens VII

Pontyfikat Hadriana VI (1522-1523) zapowiada szybkie wczenie si papiestwa w dzieo reformy Ko-
cioa. Papie ten, Niderlandczyk z Utrechtu, zna teologi (by profesorem w Lowanium), mia kontakty
z erazmianami, ale take z brami wsplnego ycia. Zosta wychowawc i doradc Karola V, nastpnie
biskupem Tortosy, generalnym inkwizytorem i regentem Hiszpanii, a od 1517 roku kardynaem. O wybo-
rze (22.01.1522) na papiea dowiedzia si w Hiszpanii. Po p roku przyby do Rzymu le przyjty pracz
humanistw, ktrym wydawa si by barbarzyc z Pnocy.
Papie postawi sobie dwa najblisze cele: zjednoczenie wadcw chrzecijaskich przeciw Turkom, kt-
rzy zdobyli (1521) Belgrad i atakowali wysp Rodos, ostatni bastion chrzecijan na Morzu rdziemnym,
oraz reform swojej kurii rzymskiej. Powolno reformy, co dranio Niemcw, miaa przyczyn nie tyl-
ko w niechci kurialistw, ale take w zarazie, usuwajcej ich z Rzymu. Papie zmniejszy radykalnie

liczebno dworu i administracji, niejeden te literat i artysta straci pensj, co pogbiao niech huma-
nistw. Ze szczegln trosk zajmowa si on doborem kandydatw na kocielne stanowiska, aby nie
otrzymali ich niegodni ludzie.
W Niemczech liczy papie na poparcie cesarza w uzyskaniu pomocy przeciw Turkom i na realizacj
edyktu wormackiego. Do Norymbergi na sejm wysa legata Francesco Chieregati, ktry wiz instrukcj
papiesk z przyznaniem si do winy za zo w Kociele: otwarcie wyznajemy, e Bg dopuci do przela-
dowania swego Kocioa z powodu grzechw ludzi, a zwaszcza grzechw ksiy i praatw... wiemy, e
take w samej Stolicy Apostolskiej ju od wielu lat wystpuje wiele obrzydliwych zjawisk: naduycia w
sprawach duchownych, naruszanie przykaza, tak e wszystko zmienia si na gorsze. Papie realnie oce-
nia moliwoci naprawy: nikt nie powinien si dziwi, ze za jednym razem nie usuniemy wszystkich nad-
uy, choroba bowiem jest gboko zakorzeniona i ma zoony charakter.
Starania papiea nie przyniosy rezultatu w Niemczech, a Luter napisa na niego satyr. Bez odpowiedzi
musi pozosta pytanie, czy dokonaby reformy i przywrciby jedno, gdyby duej y. Niespodziewa-
nie zmar 14 wrzenia 1523 roku.
Klemens VII (1523-1534), Giulio de Medici z Florencji, by bardziej politykiem ni papieem. Wybrany
jako cesarski kandydat, zawar sojusz z krlem francuskim, by osabi Habsburgw, rzdzcych nie tylko
w cesarstwie i Hiszpanii, ale take w Neapolu i Mediolanie. Stanowili wic zagroenie dla Florencji, zo-
stajcej we wadaniu rodu papiea, oraz dla Pastwa Kocielnego, zwaszcza e Karol V by cakowicie
opanowany ide uniwersalnego cesarstwa.
Cesarz Karol V
Do konfliktu midzy nimi doszo, gdy wrogowie cesarstwa: Francja, Florencja, Wenecja, Mediolan i
Klemens VII utworzyli Lig w Cognac (1526). Wwczas Karol V zagrozi papieowi zwoaniem sobo-
ru. Pogbio to niech Klemensa VII do soboru, ktrego domagano si w Niemczech jako rodka ure-
gulowania spraw reformacji.
Napicie midzy papieem i cesarzem skonio rd Colonnw do napadu na Rzym i spldrowania dziel-
nicy Leoniskiej (Watykan). Po nich zdobyli Rzym i zupili (Sacco di Roma, 1527) najemni onierze
cesarscy z Niemiec, gdy szli na pomoc wojskom hiszpaskim w Neapolu, a nie otrzymali odu i zaznali
godu. W ich okruciestwie ujawnia si take wrogo Niemcw do Rzymian.
Klemens VII w zamku Anioa musia si podda. Zwolniony z niewoli po p roku, nie wrci zaraz do
Rzymu, lecz podj pertraktacje z cesarzem, zawar z nim pokj barceloski (1529), ponowi nadanie mu
Neapolu w lenno i udzieli przywileju obsadzania tam beneficjw kocielnych. Za to uzyska zwrot Pa-
stwa Kocielnego, przywrcenie panowania Medicich we Florencji i obietnic, e Karol V nie bdzie
nalega na zwoanie soboru, lecz zaatwi spraw luteranizmu w Niemczech na innej drodze. Obaj zobo-
wizali si do sojuszu przeciw Turkom i do zwalczania heretykw.
W Bolonii doszo do ich osobistego spotkania i dugich rozmw, w ktrych cesarz ponowi naleganie na
sobr, lecz papie odmwi, argumentujc koniecznoci zaprowadzenia wpierw pokoju midzy chrze-
cijaskimi wadcami i usunicia niebezpieczestwa schizmy we Francji.
Koronacja cesarska Karola V (24.02.1530) w Bolonii, ostatni raz w dziejach dokonana osobicie przez
papiea, nie przywrcia dawnej, redniowiecznej wizi midzy nimi. Papiestwu za zaszkodzia, bo w
Anglii uznano orzeczenie papieskie o wanoci maestwa krla Henryka VIII z Katarzyn, ciotk cesa-
rza, za wynik ich sojuszu.
Pawe III zwoanie soboru

Nowy papie (Aleksander Farnese), Pawe III (1534-1549), okaza si rzecznikiem soboru, cho nie byo
to atwe dla niego, ani subiektywnie, ani obiektywnie. Wszak wyrs w okresie renesansowego epiku-
reizmu i y wedug jego stylu (mia dwoje nielegalnych dzieci, bdc bez wyszych wice bogatym
kardynaem, od 1493, ju za Aleksandra VI). A jednak gdy zosta papieem, i to w starszym wieku, zro-
zumia konieczno reformy i potrzeb soboru. Odnowi kolegium kardynalskie przez mianowanie ludzi

wybitnych i powoa komisj omiu kardynaw do przygotowania reformy. Jej memoria (1537) nie tai
gorszcego stanu Kocioa i podawa jako korzenie za take chciwo i przerost centralizacji rzymskiej.
Papie popiera reform w istniejcych zakonach i zatwierdzi nowe (m.in. jezuitw), zreorganizowa
inkwizycj i podj prb reformy kurii rzymskiej. Wysa te przebywajcych w niej bez potrzeby 80
biskupw do ich diecezji. Nie zdoa jednak dokona wszystkich koniecznych zmian w wanym urzdzie
papieskim, w datarii.
Staranie o sobr byo dla niego najtrudniejszym zadaniem. Zaraz na pocztku pontyfikatu wysa lega-
tw na dwory monarsze, by zapowiedzieli sobr i zyskali opinie o miejscu jego obrad. Gdy zdoby cz-
ciowe rozeznanie, ogosi (1536) go w Mantui. Przeciw temu miejscu obrad powstaa gwatowna opo-
zycja w Niemczech, zczona u tamtejszych ewangelikw z atakami na prymat papieski (Artykuy Szmal-
kadzkie). Ksi Mantui postawi nadto nie do przyjcia warunki ochrony soboru.
Aprobaty, szczeglnie protestantw, nie znalaza te Vicenza, miejsce ponownie zwoanego soboru (na
1.05.1538). Wedug ich wymaga, miasto to nie byo papieskie, lecz naleao do Republiki Weneckiej, a
jednak je odrzucono. Do Vicenzy przybyli tylko trzej kardynaowie jako legaci papiescy i kilku bisku-
pw, rycho wic zawieszono sobr na nieokrelony czas.
Sceptycznie oceniano teraz moliwo zebrania biskupw na sobr. W Niemczech zapanowao przeko-
nanie, e naley dysputami przywrci jedno religijn, a najlepiej, urzdzi je na soborze narodowym.
Skonio to Pawa III do ogoszenia soboru powszechnego w cesarskim miecie Trydencie.
W Trydencie, wedug bulli papieskiej, obrady miay rozpocz si 1.11.1542 roku, niespodziewanie jed-
nak wybucha wojna midzy Karolem V i Franciszkiem I. W oznaczonym terminie przybyli wic jedynie
legaci papiescy, a do maja 1543 roku zjawio si zaledwie 10 biskupw. Obrady trzeba byo zawiesi.
Cesarz obieca wwczas protestantom, e zaatwi sprawy religijne w Niemczech na sejmie za rok, bez
ogldania si na papiea. Pawe III ni zaprzesta jednak stara, a gdy Francja cofna zastrzeenia co do
odbywania soboru w Trydencie, ogosi bull Laetare Jerusalem otwarcie obrad w marcu 1545 roku.
May napyw uczestnikw soboru, konflikt papiea z krlem neapolitaskim o udzia biskupw z jego
pastwa, zapowiaday kolejne niepowodzenie. Pawe III wszake zdecydowanie zarzdzi rozpoczcie
obrad w niedziel 13 grudnia 1545 roku, niezalenie od liczby uczestnikw. W otwarciu wzili udzia; 3
kardynaowie legaci (przewodniczcy soboru), biskup trydencki kardyna Cristoforo Madruzzo, 4 arcy-
biskupw, 21 biskupw i 5 generalnych przeoonych zakonnych. Z Niemiec by tylko biskup sufragan
moguncki, Micha Holding.
Obiady soborowe (1545-1548)

Przed garstk ojcw soboru stany od razu dwa problemy: organizacji obrad i ich tematyki.
Uzgodniono, e gos decydujcy, skadany pojedynczo, maj ojcowie soboru: biskupi (take sufragani),
przedstawiciele (dwaj opaci) kadej kongregacji zakonnej mniszej i generaowie zakonw ebraczych. W
pracach komisji brali udzia penomocnicy nieobecnych biskupw, kapitu, a przede wszystkim teologo-
wie.
Wrd teologw wyrniali si uczonoci i wiedz: genera augustianw Hieronim Seripando, jezuici
Jacobo Lainez i Alfonso Salmeron, dominikanie Melchior Cano i Pietro Soto, franciszkanin Alfonso
Castro.
W komisjach przygotowano materiay do obrad, potem dyskutowano je na generalnej sesji (kongregacji)
teologw, nastpnie na generalnej sesji ojcw soborowych, a przyjmowano i ogaszano na sesjach uro-
czystych, ktrych do 1547 roku odprawiono osiem.
Na drugiej sesji uroczystej (7.01.1546) przyjto sposb obradowania: debatowano rwnolegle nad spra-
wami wiary (dogmatami, dekretami o wierze) i nad reform ycia kocielnego (dekretami o reformie).
By to kompromis wobec odmiennych opinii cesarza i papiea. Pierwszy domaga si przeprowadzenia
najpierw reformy, ktrej dali protestanci, omawianie za nauki chcia zostawi, a oni przybd na so-
br. Papie postulowa, by najpierw zaj si nauk teologiczn, gdy bez jej jasnego okrelenia nie moe
by skutecznej naprawy Kocioa.

Sprawy wiary od pocztku ruchu reformacyjnego byy nie tylko przedstawiane w programowych roz-
prawach jego twrcw, ale take w polemicznych pismach katolikw. Do obrad soborowych wybrano
najbardziej palce zagadnienia i je zdefiniowano: Objawienie Boe i rda jego poznania (Pismo wite
i tradycja), istnienie grzechu pierworodnego, nauk o usprawiedliwieniu (uwicenie i wewntrzne od-
nowienie czowieka), konieczno aski Boej i jej rzeczywiste znaki (sakramenty wite). Dokadniej
okrelono, ktre ksigi Pisma witego byy i s uznawane przez Koci za objawione (kanon Pisma
witego). W nieprzerwanej sukcesji apostolskiej widziano gwarancj zachowania nieskaonego Pisma
witego i tradycji. Przyjto za tekst autentyczny aciskie wydanie Pisma witego, zwane Wulgat. Nie
zakazano studium jzykw biblijnych, ani tumaczenia Pisma witego na jzyki narodowe, nakazano za
ustanawia jego lektorw w kocioach katedralnych, kolegiackich i klasztornych. Przy omawianiu grze-
chu pierworodnego nie zdefiniowano nauki o Niepokalanym Poczciu NMP, ale zaznaczono, e dekret
soborowy o istnieniu tego grzechu Jej nie obejmuje. Sakramentami zajmowano si najpierw oglnie, a
potem szczegowo dwoma z nich: chrztem i bierzmowaniem. Potpiono anabaptystw.
Z dekretw o reformie najburzliwsze dyskusje wywoa ten, ktry mia naoy cisy obowizek rezy-
dencji. W kocu go przyjto, dodajc do niego dekret, zakazujcy kumulowania beneficjw. Papie za
wyda bull, poszerzajc wadz biskupw, by nie musieli stale odnosi si lub nawet osobicie udawa
si do kurii rzymskiej. Zakaza te kardynaom posiadania wicej biskupstw ni jedno.
Niespodziewane przeniesienie soboru do Bolonii byo spowodowane wypadkami tyfusu koo Trydentu.
Decyzj podjto (11.03.1547) wikszoci gosw na VIII sesji uroczystej, ale mniejszo (tzw. cesarska:
14 ojcw soborowych) pozostaa w Trydencie, bo cesarz zwyciy w wojnie z protestantami (Zwiz-
kiem Szmalkadzkim) i by pewny, e nakoni ich do udziau w soborze. Wiedziano za, e ewangelicy nie
chcieli nawet sucha o odprawianiu go w jakimkolwiek miecie papieskim, a Bolonia naleaa do Pa-
stwa Kocielnego.
Nowy kryzys soboru trwa, cho cesarz i papie prowadzili pertraktacje. W Bolonii jednak toczyy si
obrady. Dyskutowano o dalszych. sakramentach, szczeglnie o Eucharystii, lecz papie poleci nie publi-
kowa adnych dekretw. Urzdzono wic tylko jedn uroczyst sesj (dziewit), inaugurujc
(21.04.1547) tamtejsze obrady. Starannie natomiast przygotowano materia do dalszych uchwa, podj-
tych w Trydencie po wznowieniu soboru.
W Bolonii dziaalno soborowa ustaa 1.02.1548, na yczenie papiea, cho bulla, zawieszajca sobr
zostaa wydana dopiero 14.09.1549. Pawe III zmar dwa miesice pniej.
Juliusz III kontynuacja soboru

Konklawe trwao dwa miesice, bo trudno byo znale kandydata, ktry odpowiadaby postulatom prze-
ciwnych sobie orientacji, profrancuskiej i procesarskiej. Godzono si na og, e nowy papie powinien
kontynuowa sobr. Kompromisowo wybrano (8.02.1550) kardynaa Giovanniego Mari del Monte.
Juliusz III (1550-1555), pochodzc z Rzymu, wyrs w jego renesansowej atmosferze. Lubi wic wspa-
niae przyjcia i festyny, otacza si nepotami, ale sumiennie peni obowizki kardynaa (od 1536), Za
Pawa III by czonkiem komisji kardynalskiej do sprawy reformy i legatem papieskim na soborze. Jako
papie stara si wsppracowa z cesarzem w sprawach kocielnych, czciowo i politycznych. Unikn
niebezpieczestwa schizmy we Francji. Umiarkowanie popiera restauracj Kocioa katolickiego w An-
glii za Marii Tudor. Przygotowa projekt reformy konklawe, konsystorza papieskiego, sygnatury i peni-
tencjarii. Opracowa bull o realizacji dotychczasowych uchwa soboru trydenckiego, ale umar
(23.03.1555), zanim zdoa j opublikowa.
Sobr trydencki zosta wznowiony (1.10.1551), cho Francja odmawiaa uczestnictwa. Przybyo teraz
wicej biskupw ni za Pawa III, ale oglna liczba ojcw soborowych nie przekroczya 65. Papie pra-
gn udziau protestantw, ktrych zobowiza do tego cesarz na sejmie augsburskim (1548).
Zniewoleni protestanci przybywali na sobr powoli i w maej liczbie. Pierwsz ich delegacj z Saksonii i
Wirtembergii przyjto (24.01.1552) na kongregacji generalnej. Wirtemberczycy przedstawili swoje wy-
znanie wiary, nie rozpoczto jednak teologicznych dyskusji, gdy protestanci odmawiali uznania wcze-
niej podjtych uchwa.

Na wie, e ksi Maurycy saski zdradzi cesarza i zawar sojusz z Francj, opozycja za w Niemczech
podniosa bunt, zmuszajc Karola V do ucieczki z Innsbrucku, papie zawiesi sobr (28.04.1552), za-
znaczajc, e na dwa lata. Przerwa trwaa jednak 10 lat.
Obrady soboru za Juliusza III (1551-1552, sesje od X do XIV) zdefinioway nauk Kocioa o Euchary-
stii i pokucie. Podkrelono transsubstancjacj chleba i wina w Mszy witej, jej ofiarniczy charakter i
realn obecno Chrystusa w Najwitszym Sakramencie. Odrzucono postulat udzielania wieckim ko-
munii witej pod dwoma postaciami. W sakramencie pokuty wyrniono trzy zasadnicze elementy: al,
wyznanie grzechw i zadouczynienie. Zdefiniowano, e jest si zobowizanym z prawa Boego do
spowiedzi z grzechw, popenionych po chrzcie. Przed zawieszeniem obrad podjto jeszcze dyskusj o
sakramencie namaszczenia chorych.
Dekretw o reformie wydano niewiele. Dotyczyy one norm prawnych procesu karnego. Obejmoway
przepisy o udzielaniu wice kapaskich i obsadzaniu urzdw kocielnych, w tym take o prawie pa-
tronatu. W opozycji do ich postanowie stanli biskupi hiszpascy i niemieccy. Gdy przerwano obrady,
rozpowszechnio si przekonanie, e sobr nie speni w tym czasie adnego ze swoich istotnych zada.
Brano wszake pod uwag tylko nieudane rozmowy z protestantami i konflikt z powodu dekretw o re-
formie, a przecie niezaprzeczaln warto posiaday definicje teologiczne.
Pawe IV reformy bez soboru

Wybr (10.04.1555) Marcelego II by nadziej na wznowienie soboru. Kardyna Marcelli Cervini (jako
papie nie zmieni imienia) by gorliwym wsppracownikiem obu poprzednich papiey w dziele refor-
my, ktr chcia zaraz realizowa. Zmar jednak niespodziewanie (30.04.1555). Jego pami utrwali Pa-
lestrina wspaniaym utworem muzycznym Missa papae Marcelli.
Pawe IV, nastpny papie (1555-1559), nie mniej gorliwie zajmowa si spraw reformy. Znano go z
dziaalnoci w Oratorium Boej Mioci, z zaoenia teatynw, reformy w diecezji Chieti, ktrej by bi-
skupem, i penienia funkcji kardynaa generalnego inkwizytora, ale nie przewidziano, e bdzie chcia
szybkiego przeprowadzenia reformy Kocioa bez soboru i e nieszczliwie uwika si w dziaalno
polityczn.
Do polityki zosta wcignity przez niegodziwych nepotw, szczeglnie niemoralnie postpujcego Ka-
rola Caraf. Wpatrzony za w redniowieczne uprawnienia papiey do wyraania zgody na wybr cesa-
rza, nie chcia uzna nie uzgodnionej z nim abdykacji Karola V, ani jego nastpcw na tronie cesarskim i
hiszpaskim. Jako Neapolitaczyk by zdecydowanym wrogiem Hiszpanw, zawar wic sojusz z Francj
i spowodowa tym wkroczenie wojsk Filipa II do Pastwa Kocielnego. Zmuszony do pokoju, mia nadal
trudnoci w Rzymie z powodu bezwzgldnego postpowania, ostrego wystpienia przeciw jezuitom i
kapucynom, uwizienia kardynaw G. Morone i R. Pole, a jeszcze bardziej z powodu podoci nepotw,
ktrych jednak ukara wygnaniem z Rzymu, gdy w kocu dowiedzia si o ich wykroczeniach. Nie ogo-
si natomiast adnych kocielnych sankcji przeciw Elbiecie I angielskiej, cho wznowia akt supremacji.
Jego bulla Cum ex apostolatus officio ponawia redniowieczn nauk o penej wadzy papieskiej nad
panujcymi i narodami. W niej ogosi surowe kary na porzucajcych wiar katolick i orzek niewano
wyboru heretyka na jakikolwiek urzd publiczny, nakaza te zwrot zabranych ziem kocielnych.
Do wprowadzenia reformy powoa (1556) komisj kardynaw i praatw. Rozwojowi protestantyzmu
stara si przeciwstawi przez wydanie (1559) indeksu ksiek zakazanych, ktry obj take dziea
Erazma z Rotterdamu, oraz przez rozbudow inkwizycji, ktrej powierzy nie tylko tpienie herezji, ale i
ciganie wykrocze w dziedzinie moralnoci. Osobicie zajmowa si badaniem kwalifikacji kandydatw
na biskupstwa, co przy jego skrupulatnoci powodowao dugie czekanie na konfirmacj elektw. Do
kolegium kardynalskiego powoa godnych ludzi, jak dominikanin Michele Ghislieri (Pius V) i teatyn
Scipione Rebiba. Udrczona wszake polityk nepotw i surowoci papiea, ludno Rzymu zniszczya
po jego mierci (18.08.1559) pomnik na Kapitelu i budynek inkwizycji.

Pius IV zakoczenie soboru

Dugie konklawe, nie pozbawione dramatycznych momentw, zakoczyo si wyborem (26.12.1559)
kardynaa Gianangelo Medici, Piusa IV (1559-1564). By on Mediolaczykiem, arcybiskupem Raguzy.
Jako papieski komisarz bra udzia w wyprawie przeciw Turkom, lecz nie interesowa si polityczn
dziaalnoci, jak te nie wcza si zbytnio do prac nad reform Kocioa.
Pius IV umiejtnie przyj za wsppracownikw w sprawach kocielnych kardynaa Morone i swego
siostrzeca, Karola Boromeusza, ktrego mianowa (1560) kardynaem i administratorem Pastwa Ko-
cielnego, a nieco pniej arcybiskupem Mediolanu. W sprawach politycznych polega na radach ksicia
florenckiego Cosima Medici (nie byli krewnymi). W celu uspokojenia Rzymu odwoa surowe zarzdze-
nia poprzedniego papiea, lecz sam surowo ukara mierci jego nepotw, po procesie za spisek na swoje
ycie.
Wznowienie soboru wymagao uciliwych pertraktacji papiea z monarchami, gdy krl hiszpaski
chcia jego kontynuacji, cesarz za i krl francuski otwarcia nowego soboru. Po 11 miesicach udao si
ogosi bull Ad ecclesiae regimen (29.11.1560) rozpoczcie obrad w Trydencie. Otwarto je
(18.01.1562) przy udziale 117 ojcw soborowych. Kardyna Stanisaw Hozjusz, biskup warmiski, by
jednym z piciu legatw, przewodniczcych soboru.
Na soborze wybuchy silne kontrowersje najpierw co do pytania: czy obecne obrady s kontynuacj po-
przednich, a nastpnie co do obowizku rezydencji biskupw: czy jest on z prawa Boego. Zagadnienie
drugie byo tym bardziej draliwe, e czyo si z kwesti prymatu papieskiego.
Obrady soborowe uwietniy poselstwa monarchw i republik woskich, ale wniosy w nie ferment
swoimi daniami. Posowie cesarza wrczyli legatom soborowym obszernie opracowan ksig reform,
do ktrych zaliczono zgod soboru na komuni pod dwoma postaciami i na maestwo ksiy.
Przybycie biskupw francuskich (13.11.1562) pogbio kryzys, bo domagali si wznowienia dekretu z
Konstancji o wyszoci soboru nad papieem. Zdoa wszake legat soborowy, kardyna Moren, uspo-
koi papiea, cesarza i skcone strony. Zrezygnowano wic z okrelenia prymatu papieskiego, a w no-
wym dekrecie o rezydencji (po obostrzeniu sankcji) oglnikowo powiedziano, e rezydencja biskupw
jest boskim nakazem.
Kwestie teologiczne dotyczyy sakramentw kapastwa i maestwa. Wydano dogmatyczne orzeczenie
o sakramentalnoci maestwa oraz dwa dekrety: o nierozwizalnoci maestwa i prawie Kocioa do
ustanawiania przeszkd maeskich. Ustalono tzw. trydenck form zawierania maestwa, ktra do
jego wanoci wymaga wyraenia przez nupturientw konsensu przed uprawnionym proboszczem i
dwoma lub trzema wiadkami. Wprowadzono parafialne ksigi metrykalne.
Dekret o seminariach duchownych (15.07.156S) okrela ich cel: da kandydatom do kapastwa dobr
wiedz, uksztatowa ich charaktery, a biednym zapewni rodki utrzymania. Biskupom poleca zakada
je w kadej diecezji, o ile tylko jest to moliwe, i przyjmowa do nich chopcw ju od 12 roku ycia.
Nastpne dekrety zajy si kapituami katedralnymi i parafiami, day wizytacji biskupich, nakazyway
odbywanie synodw prowincjalnych co 3 lata i diecezjalnych co roku. W dekrecie o zakonach zniesiono
powierzanie opactw w komendy, uregulowano spraw wizytacji klasztorw i okrelono doln granic
wieku przyjmowanych kandydatw.
Sobr nie wyczerpa wszystkich zagadnie teologicznych i prawnych, dono jednak do jego zamknicia,
bo znowu pojawi si problem, kto ma przedkada sprawy pod obrady. Zaniepokojono si zamiarem
wniesienia do programu obrad draliwej politycznie sprawy skarg biskupw na naduycia ksit w Ko-
ciele. Obawy budzia choroba Piusa IV. Postanowiono wic zamkn sobr, a nie dokoczone sprawy,
jak wydanie mszau, brewiarza i katechizmu, przekaza papieowi do zaatwienia. Na kocu odczytano
dogmatyczne orzeczenia soborowe z obu poprzednich okresw obrad, przekazano je i dekrety o reformie
papieowi do zatwierdzenia, zaznaczajc, e maj wej w ycie bez naruszenia jego praw.
Ostatnia uroczysta sesja soborowa (XXV) trwaa dwa dni. Podpisao na niej uchway G kardynaw, 3
patriarchw, 25 arcybiskupw, 167 biskupw, 7 opatw i 7 generaw zakonw. Sobr zakoczono 4
grudnia 1563 roku.

Przyjcie uchwa
Podpisane przez ojcw soborowych uchway trydenckie wymagay papieskiego zatwierdzenia, przyjcia
przez poszczeglne kraje i realizacji w Kociele powszechnym.
Pius IV udzieli najpierw (26.01.1564) ustnego zatwierdzenia, bull za (Benedictus Deus) uczyni to 30
czerwca 1564 roku.
Wzmocnione trydenckimi dekretami papiestwo czuwa) nad ich interpretacj, doprowadzio do koca
przejte od soboru sprawy, realizowao reform w swoim zakresie, wysyao legatw do katolickich
pastw z ksig uchwa soborowych, by szybko zapewni ich wdraanie w ycie.
Interpretacj i realizacj uchwa trydenckich powierzy Pius IV istniejcej ju kongregacji kardynaw
(kongregacja soboru). Osobn bull ogosi Indeks ksiek zakazanych i Trydenckie wyznanie wiary,
ktre podawao istotne prawdy katolickie w dogmatycznym ujciu soboru, W Rzymie dokona ju wcze-
niej (1561/62) reformy papieskich urzdw: Roty, Penitencjarii, Kamery i Kancelarii. Jej rzecznikiem i
wykonawc by kardyna Karol Boromeusz. Na prob biskupw pozwoli papie kilkunastu diecezjom w
Niemczech, na Wgrzech i w Czechach udziela komunii witej take pod postaci wina.
Uchway trydenckie zmieniy niejedno w dotychczasowych prawach i praktyce ycia kocielnego, w tym
take uprawnienia monarchw, zwaszcza co do obsadzania beneficjw kocielnych. Wane wic byo,
jak wadcy ustosunkuj si do nich.
Cesarz Ferdynand I przyj je bez zastrzee, podobnie jak krl polski Zygmunt August i inni wadcy.
Krl Filip II uczyni zastrzeenie, e przyjmuje je, o ile nie naruszaj praw korony hiszpaskiej. Najwik-
sze trudnoci sprawiaa Francja, w ktrej ksztatoway si ju idee gallikaskie. Krl wic i ulege mu
duchowiestwo godzili si na przyjcie trydenckich orzecze dogmatycznych, natomiast odrzucali de-
krety o reformie, bo woleli trzyma si korzystniejszych dla siebie dekretw soboru bazylejskiego (tzw.
sankcja pragmatyczna z 1438). We Francji te realizacja Tridentinum zacza si dopiero przy kocu
XVI wieku.
Znaczenie soboru
Uchway soboru trydenckiego miay ogromne znaczenie dla dalszego ycia Kocioa, wbrew trudnociom
przeywanym z jego zwoaniem, obradami i recepcj.
Koci zosta przez nie umocniony hierarchicznie, co w okresie rozamu i tzw. reformacji ksicej byo
szczeglnie przydatne. Otrzyma obszerny wykad wiary i wyrane definicje dogmatyczne, w jzyku reli-
gijnym, a nie scholastycznym czy prawniczym. Wyranie oznaczono granice rozamu, ktry wywoaa
reformacja, natomiast przez sobr nigdzie go nie spowodowano, o ile przedtem nie istnia. W dekretach
soborowych o wierze i reformie tkwio najgbsze rdo odrodzenia katolickiego. Jeeli za zbyt dugie
obstawanie przy nich stao si nadmiernie uciliwe dla Kocioa w czasach najnowszych, wina tkwi w
braku nastpnego soboru przez 300 lat, kiedy to cakowicie zmieniay si warunki ycia i dziaalnoci
kocielnej.

HKK 389 - 446

Uploaded by

Document Information

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

HKK 389 - 446

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

Historia Kocioa Katolickiego tom 3

Czasy nowoytne 1517 1914 9

Czasy nowoytne 1517 1914 10

Franciszek Ksawery i Daleki Wschd

Czasy nowoytne 1517 1914 11

Pod berem hiszpaskim

Czasy nowoytne 1517 1914 12

Czasy nowoytne 1517 1914 13

Czasy nowoytne 1517 1914 14

Czasy nowoytne 1517 1914 15

Sytuacja polityczna cesarstwa

Czasy nowoytne 1517 1914 16

Cesarstwo byo osabione wielu przyczynami i na wielu paszczyznach. Maksymilian I (1508-1519) na

Czasy nowoytne 1517 1914 17

Czasy nowoytne 1517 1914 18

Czasy nowoytne 1517 1914 19

Czasy nowoytne 1517 1914 20

Czasy nowoytne 1517 1914 21

Czasy nowoytne 1517 1914 22

Czasy nowoytne 1517 1914 23

Czasy nowoytne 1517 1914 24

cz w Wiedniu, lecz relegowany, kontynuowa je w Bazylei, zainteresowany kwitncym w obu orod-

Czasy nowoytne 1517 1914 25

Czasy nowoytne 1517 1914 26

Czasy nowoytne 1517 1914 27

Krlestwo Boe w Monasterze

Czasy nowoytne 1517 1914 28

Prorocy Tomasz Mntzer

Czasy nowoytne 1517 1914 29

Radykalne zmiany Karlstadt

Rycerstwo i wojna chopska

Czasy nowoytne 1517 1914 30

Ksita i Albrecht Pruski

Czasy nowoytne 1517 1914 31

Reformacja Hesji i Saksonii

Czasy nowoytne 1517 1914 32

Augsburskie wyznanie wiary

Czasy nowoytne 1517 1914 33

ekskomuniki. Uzgodnienie z katolikami pogldw co do pierwszej czci uwaa za atwe, natomiast

Ukady i wojna szmalkadzka

Czasy nowoytne 1517 1914 34

opracowa te wirtemberskie wyznanie wiary. A e odbiegao od wyznania augsburskiego, prowadzono

Czasy nowoytne 1517 1914 35

Czasy nowoytne 1517 1914 36

Francja przed Kalwinem

Czasy nowoytne 1517 1914 37

Czasy nowoytne 1517 1914 38

Czasy nowoytne 1517 1914 39

Dania, Norwegia, Islandia

Czasy nowoytne 1517 1914 40

Czasy nowoytne 1517 1914 41

Krl Henryk VIII

Czasy nowoytne 1517 1914 42

Krwawy bili i anglikamzm

Czasy nowoytne 1517 1914 43

Maria Tudor i Elbieta I

Czasy nowoytne 1517 1914 44

Szkocja i Maria Stuart

Czasy nowoytne 1517 1914 45

Miasta woskie i reformacja

Czasy nowoytne 1517 1914 46

Czasy nowoytne 1517 1914 47

Czasy nowoytne 1517 1914 48

Zygmunt Stary przeciwstawia si zdecydowanie nowociom religijnym, a synody prowincjalne i diece-