Spis treci

Jzyk........................................................................................................................................... 4
Cechy jzyka naturalnego.......................................................................................................... 4
Konwencjonalnod................................................................................................................... 4
Fonicznod............................................................................................................................... 4
Dwustopniowod znakw jzykowych...................................................................................... 4
Dwuklasowod......................................................................................................................... 4
Uniwersalnod......................................................................................................................... 4
Abstrakcyjnod........................................................................................................................ 4
Polisemicznod........................................................................................................................ 4
Funkcje jzyka............................................................................................................................ 4
Akt mowy.................................................................................................................................... 5
Skadniki aktu mowy................................................................................................................... 5
Lokucja.................................................................................................................................... 5
Illokucja................................................................................................................................... 5
Perlokucja................................................................................................................................ 5
Rodzaje aktw mowy.................................................................................................................. 5
Asertywy.................................................................................................................................. 5
Dyrektywy............................................................................................................................... 5
Komisywy................................................................................................................................ 5
Ekspresywy.............................................................................................................................. 5
Deklaratywy............................................................................................................................ 5
Akt mowy bezporedni............................................................................................................... 6
Akt mowy poredni..................................................................................................................... 6
Paul Grice zaoenia, maksymy................................................................................................ 6
Komunikacja............................................................................................................................ 6
Kooperacja............................................................................................................................... 6
Maksymy................................................................................................................................. 6
Fonem......................................................................................................................................... 6
Goska......................................................................................................................................... 6
Samogoski.............................................................................................................................. 6
Psamogoski.......................................................................................................................... 7
Spgoski................................................................................................................................ 7
Kryteria opisu samogosek rys. ->.............................................................................................. 7
Kryteria opisu spgosek............................................................................................................ 7
Upodobnienie............................................................................................................................. 7
Iloczas......................................................................................................................................... 7
Intonacje..................................................................................................................................... 7
Akcent........................................................................................................................................ 8
Klasyfikacja akcentu................................................................................................................... 8
Akcent zdaniowy..................................................................................................................... 8
Akcent wyrazowy..................................................................................................................... 8
Stay..................................................................................................................................... 8
Swobodny................................................................................................................................ 8
Opozycja fonologiczna................................................................................................................ 8
Morfem....................................................................................................................................... 9
Morf............................................................................................................................................ 9
Allomorf...................................................................................................................................... 9
Typy morfemw.......................................................................................................................... 9
Leksykalne (rdzenne).............................................................................................................. 9
Sowotwrcze........................................................................................................................... 9
Fleksyjne
..............................................................................................................................................
10
swobodny
..............................................................................................................................................
10
zwizane
..............................................................................................................................................
10
Fleksja a sowotwrstwo
..................................................................................................................................................
10
Gramatycznod
..................................................................................................................................................
10
Kategorialnod/regularnod formalna
..............................................................................................................................................
10
Regularnod semantyczna
..............................................................................................................................................
11
Systemowod
..............................................................................................................................................
11
Kategoria gramatyczna
..................................................................................................................................................
11
Klasyfikujce
..............................................................................................................................................
11
Fleksyjne
..............................................................................................................................................
11
Semantyczne
 ..............................................................................................................................................
12
Syntaktyczne
..............................................................................................................................................
12
Kategorie rodzaju, liczby, przypadku, czasu, aspektu, osoby, strony, trybu
..............................................................................................................................................
12
Klasyfikacje leksemw:
..................................................................................................................................................
14
Relacje semantyczne
..................................................................................................................................................
15
Hiperonimia/hiponimia
..............................................................................................................................................
15
Antonimia
..............................................................................................................................................
15
Synonimia
..............................................................................................................................................
15
Homonimia
..............................................................................................................................................
15
Polisemia
..............................................................................................................................................
15
Paronimia
..............................................................................................................................................
16
Enantiosemia
..............................................................................................................................................
16
Zwizek frazeologiczny
..................................................................................................................................................
16
Klasyfikacja zwizkw frazeologicznych
..................................................................................................................................................
16
Idiomy
..............................................................................................................................................
16
Frazem
..............................................................................................................................................
16
Frazy
..............................................................................................................................................
16
Zwroty + wyraenia
..............................................................................................................................................
16
Norma frazeologiczna
..................................................................................................................................................
16
Innowacja frazeologiczna
..................................................................................................................................................
17
Innowacje uzupeniajce
..............................................................................................................................................
17
Innowacje modyfikujce
..............................................................................................................................................
17
Bd frazeologiczny
..................................................................................................................................................
17
Predykacja
..................................................................................................................................................
17
Dyscypliny / dziay jzykoznawstwa
..................................................................................................................................................
18
Jzyk wiata i ich kwalifikacje
..................................................................................................................................................
19
Reguy skadniowe
..................................................................................................................................................
21
Schemat zdaniowy
..................................................................................................................................................
22
Reguy rozbudowania grup i sygnalizowania zalenoci zdaniowych
..................................................................................................................................................
23
Reguy tworzenia zdao zoonych
..................................................................................................................................................
24
 1. Jzyk
System znakw konwencjonalnych, fonicznych sucych do porozumiewania si o wszystkim
(uniwersalizm), charakteryzuje si dwuklasowoci, czyli udziaem gramatyki, ktra pozwala
na tworzenie nieograniczonych, nowych konstrukcji.

2. Cechy jzyka naturalnego

Konwencjonalno
Znaki wynikaj z jakiej umowy, trzeba si ich nauczyd,. Znaczenie tych znakw
konwencjonalnych wynika z umowy: onomatopeje, wyraenia ekspresywne. W jzyku nie
mona si umwid, e sowo powstao w konkretnym czasie, mwicy jzykiem decyduje co
w jzyku zostanie a co nie.

Foniczno
Fakt, e znaki jzykowe to cigi dwikw wytwarzane przez narzdy mowne czowieka i
odbierane, percypowane przez narzd suchu. Moemy transponowad na alfabet , na zmys
dotyku (alfabet braila); Pismo to system znakw wzrokowych lub dotykowych, ktry suy
do utrwalania, bd zastpowania jzyka mwionego. Rozwj pisma dokonywa si na
przestrzeni tysicy lat.

Dwustopniowo znakw jzykowych

Tzw. Podwjna artykulacja. Polega na tym, e znaki jzykowe (czyli elementy znaczce,
np. dom, kot, czytad) zbudowane s z mniejszych elementw nic nie znaczcych, tzw.
Diakrytw. W jzyku naturalnym diakrytami s fonemy. [r] [k] [a] -> rak, kra, arka

Dwuklasowo
Jzyk naturalny skada si z dwch klas: sownik zasb znakw jzykowych, ogromny, ale
policzalny; gramatyka zbir regu ktre pozwalaj ze znakw jzykowych na
nieograniczone moliwoci tworzenia nowych konstrukcji.
Inaczej jest to tekstotwrczod, otwartod, produktywnod.

Uniwersalno
Moliwod mwienia za pomoc jzyka o wszystkim, nie koniecznie tu i teraz, mona za jego
pomoc kamad.

Abstrakcyjno
Odsyanie znakw jzyka do pojd o charakterze oglnym, a nie do przedmiotw ktre
znajduj si w naszym otoczeniu; umoliwia poznanie, mwienie o przyszoci i
przeszoci.

Polisemiczno
Moemy uyd ju istniejcych znakw jzykowych w nowym znaczeniu, jeli desygnaty nazw
cechuje podobieostwo, stycznod. Np. gowa -> gowa rodziny, gowa kapusty

5. Funkcje jzyka
Funkcja ekspresywna (emotywna) polega na wyraaniu przez komunikat pewnych cech
nadawcy (emocji, woli). rodki jzykowe ktre prymarnie su temu wyrazy wykrzyknikowe
(a!, o!), zdania o charakterze wykrzyknikowym (To straszne!), pozorne pytanie (Czy
otworzyby okno?), wyraenia nacechowane (cham). Kada wypowied nie tylko wyraa
emocje nadawcy, ale te obnaa, zdradza nadawc (jego ped, nastrj, przynalenod do
grupy)
Funkcja konatywna (impresywna, nakaniajca, imperatywna ) polega na wywieraniu
wpywu prze komunikat na odbiorc i rodki jzykowe, pytania obligujce do odpowiedzi
(ktra godzina); proby, groby, rozkazy maj skonid odbiorc do podjcia czy zaniechania
zajd; nakazy, rozkazy umocowane instytucyjne, zawarte w regulaminach su realizowaniu
tej funkcji; rady, instytucje, poradniki apelujce do dobrej woli odbiorcy;
Funkcja przedstawieniowa (symboliczna, kognitywna, reprezentatywna) znaki jzykowe
za oinoc pojd odsyaj do rzeczywistoci pozajzykowej do swoich desygnatw, pozwala
mwid o tym co jest tu i teraz, nawet wtedy kiedy tego nie ma w naszym otoczeniu;

Funkcja fatyczna polega na tym, e za pomoc jzyka nawigujemy, podtrzymujemy

i kooczymy kontrakty. Realizowanie tej funkcji su formuy powitalne, kontaktu
telefonicznego, inne wydarzenia zwaszcza funkcji podtrzymywania kontaktu (tak, tak;
ee);

Funkcja metajzykowa za pomoc jzyka mwimy o nim samym;

Funkcja poetycka - wypowied skupia uwag na sobie i przejawia si w

literaturze (poezja) w artach (wieloznacznod sw) w reklamach (trafi kamieo
na Colgate)

6. Akt mowy
Uycie kodu jzykowego w wypowiedzi i skierowanie tej wypowiedzi przez okrelonego
nadawc w okrelonej sytuacji komunikacyjnej do okrelonego odbiorcy, ktry j
odbierze i zrozumie.

4 Skadniki aktu mowy (kategorie pragmatyki jzykowej)

Lokucja
Wypowiedzenie komunikatu, wyprodukowanie wypowiedzi na podstawie kodu jzykowego,
np. Dzi jest pierwszy listopada.

Illokucja
Zawiera w sobie intencje wypowiedzi, cel ktry przywica nadawcy, kiedy produkuje t
wypowied, np. Dzi jest drugi listopada, jedziemy do parku, nie dzi jest pierwszy
listopada, jedziemy na groby.

Perlokucja
Skutki ktre wypowied wywiera na odbiorcy (zamierzone i nie tylko), np. rozbawienie,
zawstydzenie.

6. Rodzaje aktw mowy

Asertywy
Opisuj stan rzeczy w wiecie, podlegaj ocenie prawdziwociowej (hipotezy,
przepuszczenia)

Dyrektywy
Wypowiedzi ktrych celem jest wywarcie nacisku na odbiorc by co zrobi, powiedzia,
zachowa; nakazy oproby, rozkazy, groby

Komisywy
Wypowiedzi w ktrych nadawca podejmuje jakie zobowizanie wzgldem odbiorcy:
przysigi, lubowania

Ekspresywy
Nadawca ujawnia swoje stany psychiczne,: przeprosiny, kondolencje, radod, smutek.

Deklaratywy
Wypowiedzi o sensie cisle sprawczym, zmienij stany rzeczy, np. mianowanie na stanowisko,
ogoszenie wyroku.
6. Akt mowy bezporedni
Intencja nadawcy jest dana wprost, wynika ze znaczeo uytych w wypowiedzi wyraeo
(semantyka)

6. Akt mowy poredni

Intencja nie jest wyraona wprost, trzeba si jej domylid na podstawie znajomoci
sytuacji komunikacyjnej, czyli wywnioskowad pragmatycznie

Paul Grice zaoenia, maksymy

Komunikacja
Midzy ludmi jest dziaaniem racjonalnym, ludzie si racjonalnie zachowuj, d do
osigniecia celu komunikacji

Kooperacja
Naley swj wkad w konwersacje, aby osignd maksymaln efektywnod by osignd
swj cel, eby to osignd trzeba si kierowad *maksymami+

Maksymy
Maksyma iloci - Kae mwid tyle ile trzeba i nic ponad to

Maksyma jakoci - Kae mwid prawd, to czego jestemy pewni, zabrania mwid nieprawdy
lub to czego jestemy
niepewni

Maksyma odniesienia - Kae mwid na temat

Maksyma sposobu - Kae mwid zrozumiale bez wieloznacznoci, zwile i w sposb

uporzdkowany;

Pogwacenie przynajmniej jednej zasady to sygna, e mamy do czynienia z aktem mowy

poredniej:

A: Teheran jest w Turcji | maksyma jakoci

B: Londyn jest w
Armenii
A: Kowalski jest kompletnym | maksyma
durniem odniesienia
B: Jak na padziernik mamy adn
pogod

Fonem
Najmniejsza jednostka mowy rozrnialna dla uytkownikw danego jzyka. Moe
mied kilka reprezentacji dwikowych (alofonw), wystpujcych w rnych
kontekstach lub te zamiennie.

Goska
To najmniejszy element dwikowej postaci jzyka, nieposiadajcy znaczenia,
charakteryzowany na podstawie cech artykulacyjnych i akustycznych. Mog byd opisywane
dwojako: kada w izolacji lub we wzajemnym ssiedztwie, potoku ywej mowy.
Najoglniejszy podzia wyrnia trzy typy gosek:

Samogoski
Dwiki otwarte o charakterze tonw, o funkcji
sylabotwrczej yj = /yje/ zaczli = /zaeli/
Psamogoski

folia (fola)

(glajdy) dwiki otwarte, bdce te fonami, ale nie majce funkcji sylabotwrczej.

Spgoski
Dwiki nieotwarte bdce szmerami, bd poczeniem tonw ze szmerami, nie majce funkcji sylabotwrczej.
siano = ano

Kryteria opisu samogosek rys. ->

- ruchy jzyka na osi pionowej (wysokie, rednie i niskie)
- ruchy jzyka na osi poziomej ( przednie, rodkowe i tylne)
- ksztat warg (spaszczone, neutralne, zaokrglone)
- udzia jamy nosowej

Kryteria opisu spgosek

- udzia wizade gosowych (dwiczne, bezdwiczne)
- miejsca artykulacji (np. przednio-jzykowo-zbowe, przednio-jzykowo-dzisowe,
rodkowojzykowe, dwuwargowe, wargowo-zbowe)
- stopieo zblienia narzdw mowy (potwarte, zwartowybuchowe, zwartoszczelinowe,
szczelinowe)
- udzia ruchu rodka jzyka ku grze (twarde, zmikczone, mikkie)
- udzia jamy nosowej w artykulacji (ustne, nosowe)

Upodobnienie
- czciowe i cakowite;

krzak -> kszak | czciowe

Z ziemi
(fonetycznie) | cakowite
emi (gramatycznie)

- wewntrzwyrazowe i
midzywyrazowe awka -> afka |
wewntrzwyrazowe
Przed -> pszet

Brat Gosi -> Brad Gosi | midzywyrazowe

- pod wzgldem dwicznoci, miejsca artykulacji, stopnia zblienia narzdw mowy itd.
Iloczas
Czas trwania gosek, dwikw mowy, dugod gosek moe rnicowad znaczenie
poszczeglnych

Wyrazw ( w polszczynie nie wstpuje i peni funkcj ekspresywn, a nie dystynktywn)

Intonacje
Obnianie lub podwyszanie tonu przy wymawianiu gosek albo na naprzemiennym
podwyszaniu i obnianiu tonu; w polszczynie nie ma funkcji dystynktywnej, jedynie
rozrnia pytania od zdao oznajmujcych
Akcent
Wyrnianie za pomoc rodkw prozodycznych niektrych sylab w wyrazie (tzw. Akcent
wyrazowy) lub wyrazw w
wypowiedzeniu (akcent zdaniowy)

- akcent dynamiczny (przycisk) polega na wyrnianiu sylaby akcentowanej przez zwikszon

energi artykulacyjn

- akcent melodyczny (muzyczny, tonalny) polega na rnicach tonu sylaby akcentowanej i

pozostaych

- akcent iloczasowy (rytmiczny, kwantytatywny) - polega na rnicach iloczasowych, czasie

trwania gosek

Klasyfikacja akcentu
Akcent zdaniowy
Peni funkcj semantyczn, uwypukla wyraz w zadaniu bdcy nonikiem najwaniejszej
informacji:

Janek wczoraj
przyjecha Janek
wczoraj przyjecha
Janek wczoraj przyjecha

Akcent wyrazowy
Stay
Pada na cile okrelon sylab w wyrazie i wszystkich jego formach fleksyjnych tego wyrazu.
W zalenoci od miejsca dzieli si na:

- akcent oksytoniczny pada na ostatni sylab (jak w jzyku fr. menu)

- akcent paroksytoniczny pada na przedostatni sylab (jak w jzyku polskim)

- akcent propaoksytoniczny pada na trzeci od kooca sylab (matematyka)

- akcent inicjalny pada na pierwsz sylab (jak w jzyku czeskim, sowackim)

Swobodny
Pada na rne sylaby

- swobodny nieruchomy pada w rnych wyrazach na rne sylaby, ale w formach

fleksyjnych tego samego wyrazu jest ustalony, pada zawsze na t sam sylab (j. ang)

- swobodny ruchomy pada na rne sylaby w wyrazach i ich formach fleksyjnych (j. ros)

Opozycja fonologiczna
Przeciwstawienie dwch lub wicej wyraeo jzykowych, ktre rni si tylko jednym
elementem fonetycznym i maj rne znaczenia, mona je m.in. podzielid na trzy typy:

- opozycje prywatywne przeciwstawienia dwch wyraeo jzykowych, polegajcych na tym,

e jedno z wyraeo posiada cech dystynktywn, a drugie jej nie posiada (polega na
dwicznoci i bezdwicznoci) np. dama-tama
- opozycje rwnorzdne przeciwstawienia dwch wyraeo jzykowych polegajcych na tym, e
kade z nich ma inn cech odrniajc, dystynktywn (np. tok-kok rni si tym, e t jest
przedniojzykowe, a k tylnojzykowe)

- opozycje gradualne (stopniowe) mamy do czynienia co najmniej z cigiem trzech wyraeo

jzykowych, rnicych si co najmniej jednym elementem, wskazujcym na posiadanie przez
kady czon opozycji tej samej cechy, ale w
rnym nateniu (ze wzgldu na ruch jzyka w osi pionowej i poziomej, nisko, rednio i
wysoko (samogoska)), np. lak : lek : lik

- neutralizacja opozycji zjawisko znoszenia mocny, rnicowania znaczeo wyrazu

przez okrelon cech dystynktywn:

- Zachodzi w pewnych okolicznociach fonetycznych

- w polszczynie z neutralizacj opozycji fonologicznej mamy do czynienia w

przypadku cechy dwicznoci na koocu wyrazu przed pauz (kropka, wykrzyknik)

kod (wrocawia) = kot (szczecina) bezdwiczne przed pauz

9. Morfem
Jednostka opisu. Najmniejsza znaczca jednostka jzyka, niepodzielna na elementy
znaczce, podzielna elementy nieznaczce (diakryty-fonemy) np. dom. Jest jednostk
abstrakcyjn, przynaley do systemu jzykowego. Jego konkretyzacj i realizacj w tekcie
jest morf.

Abstrakcyjny Konkretny

Morfem morf

<DOM-> dom-

Morf
Morf to najmniejszy, dajcy si wyodrbnid w wyraeniu element posiadajcy znaczenie.
Kady morf jest reprezentantem jakiego morfemu, morfem moe mied kilka morfw. Morfy
mog byd prefiksami, sufiksami, interfiksami etc.; w homonimii (np. "pokj wiatowy", "pokj
w mieszkaniu") ten sam wyraz stanowi dwa morfy.

Allomorf
Wariantywnod morfenu, realizowanie si jednego morfenu w postaci kilku rnych morfw. Te
morfy s alomorfami
(wariantami) tego morfenu.

<RK-> rk-, rc-, rk-, rcz- | allomorf

9. Typy morfemw
Z uwagi na funkcj

Leksykalne (rdzenne)
Peni funkcj semantyczn, odsyaj do rzeczywistoci pozajzykowej i nazywaj w niej
co, np. na, ju, kot-, id-, szed-, czyt-

Sowotwrcze
Peni funkcj semantyczn, nazywaj co w rzeczywistoci pozajzykowej, su
pomnaaniu sownictwa, np. ek, - k-, -arz, -o-, wice-, prze-;

- prefiksy (przedrostki) znajduj si przed morfemem rdzennym: prze-, nad-, wice-, eks-;

- sufiksy (przyrostki) znajduj si po morfemie rdzennym a przed morfemem fleksyjnym:

dom k
u
- interfiks (przyrostki) znajduje si midzy dwoma rdzeniami i suy tworzeniu wyrazw
zoonych;

-o- bajk o pis arz

-i- woz i wod a

-y- licz y krup - a

Fleksyjne
Peni funkcj syntaktyczn, sygnalizuj funkcje skadniowe wyrazu w zdaniu, np. owi, -a,
-

z uwagi na moliwo samodzielnego funkcjonowania w tekstach:

swobodny
samodzielnie bez innych morfemw wystpujce w tekstach; na, ju, trzeba, wczoraj,
mona, i;

zwizane
niefunkcjonujce w tekstach samodzielnie, w tekstach pojawiaj si zawsze w
towarzystwie innych morfemw:

- rdzenne: dom- , -u, -em

- sowotwrcze: -ek, dom ek - , u, owi

- fleksyjne: -a, brat-a; -owi, brat ank owi

Fleksja a sowotwrstwo
Sowotwrstwo badanie sposobw tworzenia nowych wyrazw;

Fleksja opisuje tworzenie form fleksyjnych, penicych rne funkcje skadniowe w

zdaniach (funkcja podmiotu, okolicznikw itd.)

Podobieostwa:

- formy fleksyjne powstaj przez dodanie do tematw fleksyjnych morfemu fleksyjnego;

- formy sowotwrcze powstaj przez dodanie do tematu sowotwrczego

morfemu sowotwrczego; Rnice:

- gramatycznod fleksji;

- niegramatycznod sowotwrstwa;

Gramatyczno
Kategorialno/regularno formalna
Polega na tym, e konstrukcje s tworzone na mocy okrelonej reguy dla kadego okazu
jakie klasy:

C.l. mn -> temat fleksyjnt + -om

Pisarz + om -> pisarzom | liczba mnoga

Zeszyt + om -> zeszytom

Ps + om -> psom
Temat czasu przeszego + morfem -> 3 osoba liczby pojedynczej r. mski

Czyta + -> czyta

Pisa + -> pisa

Nazwy wykonawcy czynnoci: temat sowotwrczy m/n + arz -> nazwa w.c.

Piek + arz -> piekarz | fleksja jest kategorialna

Blach + arz -> blacharz

Myl + arz, LECZ myli+ciel | sowotwrstwo niekategorialne

Regularno semantyczna
Polega na tym, e znaczenie konstrukcji jest prost sum znaczeo jej skadnikw tzn.
tematw i morfemw sowotwrczych /fleksyjnych

D. lp. DOM dom | konstrukcje fleksyjne s regularne

u; id semantycznie

Naucz yciel | ten ktry uczy w szkole

Jedzi ec | ten ktry jedzi na koniu

Konstrukcje sowotwrcze nie s regularne sowotwrczo, zwykle zawieraj jakie

nadwyki zwyczajowe w porwnaniu z sum znaczeo ich elementw:

nadwy
Suma znaczeo ka
Nauczycie w
l ten kto uczy szkole

Jedziec ten kto jedzi konno\

Systemowo
Tworzenie systemu; polega na tym, e istnieje pewien zamknity ukad pozycji ktre
powinny byd bez luk wypenione.

Fleksja (systemowa) przypadki; pani, tabu -> peny synkretyzm

Sowotwrstwo: BIAY/STAD: nazwy czynnoci (bielid/stanie), nazwy cech (biel/-), nazwy

wykonawcw czynnoci (-)

Z uwagi na gramatycznod fleksji, jej miejsce jest w gramatyce, z uwagi na

niegramatycznod sowotwrstwa jego miejsce jest w sowniku.

Kategoria gramatyczna
Znaczenia komunikowanie si w sposb regularny i konieczny za pomoc rodkw
morfologicznych (koocwek fleksyjnych, sufiksw) znaczenia przysugujce okrelonym
klasom wyrazw klasyczne czci mowy.

Odmiennod wyrazw przez dan kategori:

Klasyfikujce
Takie ktre przysuguj wyrazowi, ale on si przez nie nie odmienia (selektywne)
Fleksyjne
Przysuguj wyrazowi i on si prze nie odmienia (osoba,
czas, przypadki)
Ze wzgldu na kategori:

Semantyczne
Odsyaj do rzeczywistoci pozajzykowej, nie s determinowane syntaktycznie przez
inne kategorie (np. liczba rzeczownika, np. jedna ksika, dwie ksiki)

Syntaktyczne
Skadniowo zalene od kategorii gramatycznej innych wyrazw w zdaniu np. liczba,
przypadek i rodzaj rzeczownika

Kategorie rodzaju, liczby, przypadku, czasu, aspektu, osoby, strony,

trybu
Kategoria rodzaju:

- Jest rozpowszechniona w wielu jzykach

- wystpuj jzyki z dwuwartociow kategori rodzaju (np. j. hiszp.. r.m i )

- w polszczynie najwiksze zrnicowanie rodzajowe wystpuje w bierniku w liczbie

pojedynczej i z tego powodu w liczbie pojedynczej wystpuj rodzaje: mskoosobowy,
mskozwierzcy, mskonieywotny, eoski, nijaki; L.MN: mskoosobowy, niemskoosobowy

Kategoria liczby

- typowa dla wielu jzykw

- zwykle przebierajca dwie wartoci (mnoga, pojedyncza)

- w niektrych jzykach istniaa/istnieje tzw. Liczba podwjna

- kategori semantyczn dla rzeczownikw = informuje o liczbie obiektw i fleksyjn bo

rzeczowniki odmieniaj przez liczb z wyjtkiem:

+ singulariw tantum rzecz. Wystpuj w liczbie pojedynczej ( zoto, modzie, zo)

+ pluraliw tantum rzeczowniki wystpuj w liczbie mnogiej (urodziny, sanie, skrzypce)

- dla przymiotnikw, zaimkw, czasownikw, liczba jest kategori syntaktyczna i fleksyjn

determinowan przez rzeczownik:

Pies -> may (l.p)

Psy -> mae (l.mn)

Kategoria przypadku

- informuje o funkcjach skadniowych wyrazw w zdaniu

- przysuguje imiennym czciom mowy odmieniajcym si przez przypadki (przymiotnik,

zaimek)

- w rnych jzykach przybierajca rne wartoci od 2 do 20

- kategoria syntaktyczna

+ przy rzeczowniku sygnalizuje jego podrzdnod wobec czasownika, ktremu narzuca

okrelony przypadek

(N) Chopiec <- czyta

Czyta -> ksik ( B)
Przyglda si -> dzieciom (C)
 + przy pozostaych czciach mowy ich podrzdnod wzgldem czasownika, ktry im
narzuca okrelony
przypadek

Domu -> maego (D)

- polszczyzna wyrnia 7 wartoci przypadka (M, D, C, B, N, Msc, W)

- woacz ma tendencj do wycofywania si, zastpuje si go mianownikiem

- w odmianie niektrych wyrazw pojawia si wiele synkretyzmw czyli identycznych

form wyraajcych rne przypadki (np. pani)

Kategoria czasu

- suy aktualizacji wypowiedzi, zdarzenia o ktrym w niej mowa wzgldem czasu mwienia

- tradycyjnie czas przybiera trzy wartoci

+ teraniejszy wskazuje na rwnoczesnod zdarzenie o ktrym mowa i czasu mwienia

+ przeszy wskazuje na uprzedniod zdarzenia o ktrym mowa wzgldem chwili mwienia

+ przyszy wskazuje nastpczod zdarzenia o ktrym mowa wzgldem chwili mwienia

- na trzy podstawowe wartoci nakadaj si inne sensy:

+ rezultatywnod polega na odrnianiu czynnoci przeszej, ktrej skutki trwaj w

chwili mwienia od innej, zwykej czynnoci przeszej (np. j. ang)

+ uprzedniod lub nastpczod wzgldem innego zdarzenia (czasy zaprzesze,

imiesowy, rwnowaniki zdao), np. piszc piewaam

+ aktualnod lub oglnod zdarzeo

+ bliskod i odlegod zdarzeo w przyszoci lub przeszoci

Kategoria aspektu

- suy ujmowaniu zdarzeo kompleksowo i kursywnie:

+ czasowniki dokonane ujmuj zdarzenia w sposb kompleksowy, zakooczony

(zrobiem, napisaem), nie tworz czasu teraniejszego, wyrniaj tylko czas przeszy
(zrobiem) i nieprzeszy (zrobiem)

+ czasowniki niedokonane ujmuj zdarzenia kursywnie w ich przebiegu, trwaniu (robi,

pisz, czytam), maj wszystkie trzy kategorie czasu, przy czym czas teraniejszy nazywa nie
tylko czynnoci aktualnie trwajce, ale i odbywajce si zwyczajowo

Kategoria trybu

- suy przekazywaniu informacji o stosunku nadawcy wzgldem tego o czym mwi

- ta informacja o stosunku nadawcy wzgldem tego o czym mwi to MODALNOD

 - modalnod moe mied trojaki charakter:

+ epistemiczna nadawca uznaje to o czym mwi za rzeczywiste bd hipotetyczne,

moliwe pod pewnymi warunkami

+ deontyczna (powinnociowa) nadawca ma do tego o czym mwi stosunek

wolicjonalny i oceniajcy uznaje to o czym mwi za podane, zalecane

+ imperatywna nadawca ma stosunek oceniajcy, naciska na odbiorc by zdarzenie

zaistniao

- wyraaniu modalnoci suy kategoria trybu, o trojakiej wartoci:

+ tryb oznajmujcy ma najoglniejszy zakres, opisuje zdarzenia jako rzeczywiste

+ tryb przypuszczajcy informuje o zdarzeniach hipotetycznych, czyli warunkowane

przez inne zdarzenia lub podane

+ tryb rozkazujcy sygnalizuje wol nadawcy kierowan do odbiorcy by zdarzenie

zaszo

Kategoria osoby

- osoba aktualizuje wypowied wzgldem uczestnikw akty mowy:

+ pierwsza osoba sygnalizuje, e wykonawc czynnoci jest nadawc (ja)

+ druga osoba sygnalizuje, e wykonawc czynnoci jest odbiorca (ty)

+ trzecia osoba sygnalizuje, e wykonawc czynnoci jest kto trzeci ( on)

Kategoria strony

Kategoria gramatyczna waciwa czasownikowi, wyraajca stosunek midzy czynnoci

oznaczan przez ten czasownik a gramatycznym podmiotem i gramatycznym dopenieniem.
W jzyku polskim wyrnia si trzy strony:

strona czynna: podmiot jest wykonawc czynnoci, dopenienie jest odbiorc

czynnoci. Przykady: Kot pije mleko. Karolina myje kota.
strona bierna: podmiot jest odbiorc czynnoci, dopenienie jest wykonawc czynnoci.
Przykady: Mleko jest pite przez kota. Kot jest myty przez Karolin
strona zwrotna: podmiot jest zarwno wykonawc, jak i odbiorc czynnoci. Przykad:
Tata si myje

Klasyfikacje leksemw:
Z uwagi na wymow:
- wyrazy jednoakcentowe i wieloakcentowy, bezakcentowe (si, na)
- jednosylabowe, wielosylabowe

Z uwagi na budow:
- wyrazy proste (domek, piesek)
- wyrazy zoone (bajkopisarz, ludojad)
- wyrazy pochodne (domek)
- wyrazy niepochodne (malina)
Z uwagi na odmian:
- odmienne (czasownik, zaimek, przyimek)
- nieodmienne (spjnik, wykrzyknik, partykua)

Z uwagi na funkcj skadniow:

- gwne czci zdania (podmiot, orzeczenie)
- poboczne (przydawki, dopenienia, okoliczniki)
- wyrazy relacyjne wyraajce relacje midzy wyrazami i zdaniami (przyimki, spjniki)
- wyrazy poza zwizkami w zdaniu (ju, wanie)

Z uwagi na znaczenie:
- jednoznaczne (polisemiczne)
- wieloznaczne (polisemantyczne)
- samodzielne (wielki)
- niepene (wikszy ni Janek)

Z uwagi na pochodzenie:
- rodzime
- zapoyczone
- ustalone w jzyku
- neologizmy

Relacje semantyczne
Hiperonimia/hiponimia
czca wyraz o oglniejszym znaczeniu i szerszym zakresie znaczeniowych
(hiperonim) z wyrazem o precyzyjniejszym znaczeniu i wszym zakresie
znaczeniowym (hiponim).

Pies - jamnik

Hiperonim czowiek kobieta, mczyzna hiponim

Zwierze pies

Antonimia
Relacja ktra czy wyrazy o znaczeniu przeciwstawnym, odwrotnym dopeniajcym si:
dobry zy, m ona, kupid sprzedad, milczed odzywad si

Synonimia
Relacja ktra czy rne wyrazy o rnej formie i znaczeniu i zblionej, czy nawet
identycznym znaczeniu: ziemniaki pyry

Homonimia
Relacja czca wyrazy o identycznej formie, ale o innym znaczeniu i pochodzeniu: bal
koda, -zabawa; para sztuki, -wodna;

Polisemia
Polega na funkcjonowaniu pierwszego wyrazu w kilku znaczeniach wzajemnie si
motywujcych: gowa nadrzdna czd ciaa ludzkiego, - nadrzdna osoba w
rodzinie/paostwie, - kapusty; dom budynek, -mieszkaocy;
Paronimia
Relacja ktra czy wyrazy rne znaczeniowo, ale zblione formalnie: adaptowad
adoptowad; wira mira;

Enantiosemia
Pewien podtyp antonimii, ktry polega na tym, e w relacje przeciwstawnoci wchodz
znaczenia jednego wyrazu. Poyczyd ja komu daam, -kto mi da

33. Zwizek frazeologiczny

Ustabilizowany spoecznie, nieregularne semantycznie i/lub formalnie poczenie wyrazw,
ktrego znaczenie ma charakter mniej lub bardziej metaforyczny.

33. Klasyfikacja zwizkw frazeologicznych

Z uwagi na stopieo nieregularnoci znaczeniowej poczenia:

Idiomy
Poczenia wyrazowe najbardziej nieregularne semantycznie, ktrych znaczenie
cakowicie nie wpywa z sumy znaczeo skadnikw tego poczenia, np. biay kruk,
smalid cholewki do kogo.

Frazem
Poczenia wyrazw o mniejszym stopniu leksykalizacji (zatarcie si znaczenia) mniej
nieregularnie semantycznie, zwykle jeden wyraz zatrzymuje swoje znaczenie sownikowe,
a drugi wyraz ma sens metaforyczny i caod zyskuje metaforycznod, np. czarna (metaf.)
rozpacz, rowy humor

Z uwagi na funkcj skadniow:

Frazy
Poczenia ktre zastpuj cae zdania, bd rwnowaniki zdao, s kompletne gramatycznie,
nie wymagaj adnych uzupenieo, np. klamka zapada, koci zostay rzucone

Zwroty + wyraenia
Zwizki penice funkcj czasownika, zastpujce czasowniki, wymagajce uzupenieo
rzeczownikami

- w mianowniku: kto zbija bki, kto liczy owce

- rzeczownikami w przypadkach zalenych: kto podoy komu wini, kto smali cholewki
do kogo

Wyraenia rzeczownikowe czyli poczenia ktre zastpuj rzeczowniki (peni funkcj

przydawek, dopenieo); kocie by, czarna rozpacz, biay kruk

Wyraenia okrelajce poczenia ktre zastpuj przyswki i przymiotniki i

okrelaj cechy rzeczownikw i czasownikw: psim swdem, na sucho, starej daty,
pierwszy lepszy;

Wskaniki frazeologiczne poczenia wyrazw ktre zastpuj spjniki (jeelito),

przyimki (w zwizku z)
Norma frazeologiczna
Zasb zwizkw frazeologicznych i regu ich uycia, zaakceptowaniu przez dan spoecznod
jzykowej i utrwalony w sownikach poprawnociowych
Innowacja frazeologiczna
To wszelkie odstpstwo, odchylenie od normy frazeologicznej. W zalenoci od tego pod
jakim wzgldem twrca tekstu narusza norm frazeologiczn.

Innowacje uzupeniajce
Polegaj na siganiu poza norm frazeologiczn, uywaniu zwizkw frazeologicznych
pochodzcych z jzykw obcych: wszystkie rce na pokad (ang), zamiatad co pod dywan
(ang), strzelid sobie w stop (ang), z odmian rodkw jzykowych (krtka pika, strzelid
samobja, jechad po bandzie, jazda bez trzymanki), neologizmw i indywidualizmw
frazeologicznych (nie chc, ale musz; plusy dodatnie i plusy ujemne; szorstka przyjao)

Innowacje modyfikujce
Polegaj na modyfikowaniu paszczyzny leksykalnej i/lub gramatycznej zwizku:

*modyfikacje paszczyzny leksykalnej+

- innowacje wymieniajce wymiana jakiego wyrazu (komponentu na inny wyraz, np. ciki
(zamiast twardy orzech do zgryzienia)

- innowacje rozwijajce dodawanie jakiego wyrazu do zwizku, np. dzielid skr na (ywym)
niedwiedziu;

- innowacje skracajce uszczuplanie zwizkw o jakie wyrazy, np. (niewierny) Tomasz;

odpukad (w niemalowane drewno);

- innowacje kontaminujce (krzyujce) skrzyowanie zwizkw frazeologicznych

podobnych formalnie lub znaczeniowo: grad gwnie skrzypce -< grad gwn rol )
( grad pierwsze skrzypce;

*modyfikacje paszczyzny gramatycznej+

- innowacje regulujce naruszanie ograniczeo gramatycznych zwizku:

kura domowa nie funkcjonuje w postaci zdrobniaej (kurka domowa)

rozdzielid szaty ma tylko aspekt niedokonany (rozedrzed szaty <- bd)

znad si jak yse konie ma tylko str. Zwrotn (bdne strony czynnej -> znam go jak
ysego konia)

plud sobie w brod ma tylko l poj. (plud sb w brod <-bd)

- innowacje rozszerzajce czenie zwizku z niewaciwym otoczeniem leksykalnym, z

niewaciwymi wyrazami wprowadzanymi w miejsce markowane zaimkami: kto, co, np.

Torba spalia na panewce (zamiast plan)

Krzesa wiatrem podszyta (zamiast nazwy odziey)

Bd frazeologiczny
To innowacja funkcjonalnie nieuzasadnion niepotrzebna, wynikajca z niewiedzy

Predykacja
Przypisanie pewnemu fragmentu rzeczywistoci jakie waciwoci wraz z modalnoci,
wraz z ustosunkowaniem nadawcy wzgldem tego o czym mwi.
Dyscypliny / dziay jzykoznawstwa
1. Synchromiczne opisuje zjawiska jzykowe (gramatyka, fonetyka,
frazeologizmy) w danym, okrelonym momencie czasowym, skupiajc si na
tym jak one funkcjonuj w jzyku.
Diachromiczne opisuje zjawiska jzykowe w ich rozwoju, zmiennoci na
przestrzeni duszego okresu czasowego.

2. Wewntrzne opisuje jzyka sam w sobie, jego struktur, charakteryzuje

poszczeglne paszczyzny jzyka: fonetyczna i fonologiczna, morfologiczna, leksykalna i
frazeologiczna, skadniowa, semantyczna.
Badaniami poszczeglnych podsystemw jzykowych zajmuj si:
- fonetyka opisuje zasb i funkcjonowanie gosek danego jzyka;
- fonologia opisuje zasb i funkcjonowanie fonemw danego jzyka;
- sowotwrstwo bada mechanizmy pomnaania zasobu leksykalnego
jzyka, ze szczeglnym uwzgldnieniem technik sowotwrczych;
- fleksja bada mechanizmy przeksztacania leksemw w formy leksykalne;
- skadnia (syntaktyka) opisuje reguy skadniowe waciwe dla danego jzyka,
schematy zdao i wypowiedzeo niezdaniowych oraz mechanizmw przeksztacania
grup skadniowych w zdania i na odwrt; - leksykologia opisuje leksemy danego
jzyka z rnych perspektyw (stylistycznej, znaczeniowej, chronologicznej itd.)
- frazeologia bada zasb ustabilizowanych w danym jzyku poczeo wyrazowych;
- semantyka leksykalna opisuje znaczenia jednostek leksykalnych i ich wzajemne
relacje;

Zewntrzne opisuje zwizki jzykowe ze spoeczeostwem, kultur, jednsotk, grup

Spoeczn;
- geografia lingwistyczna bada rozmieszczenie poszczeglnych jzykw wiata
- dialektologia zajmuje si wewntrz terytorialnymi odmianami danego jzyka (gwary,
dialekty);
- socjolingwistyka opisuje zjawiska jzykowe zwizane z pojciem grupy spoecznej,
rodowiskowej (opisuje zrnicowanie jzykowe na profesjolekty, slangi i argony czyli
na socjolekty)
- psycholingwistyka zajmuje si uyciem jzyka zdeterminowanym przez
rnefo typu zjawiska psychicznego, zwizane czsto z chorob, afazj,
schizofreni;
- lingwistyka kulturowa bada relacje midzy jzykiem a kultur,
przyjmujc, e jzyk jest tym najwaniejszym faktem kultury;
- onomastyka bada nazwy wasne
- glododydaktyka bada jzyk z perspektywy przyswajania go;

3. Oglne synchroniczne bada bardzo wiele jzykw z nastawieniem na

budowanie oglnej teorii jzyka, formuowanie oglnych praw;
Oglne diachroniczne bada bardzo wiele jzykw pod ktem praw rzdzcych
rozwojem, przeobraeniami, zmiennoci jzykw

4. Synchroniczno-porwnawcze obejmuje dwa typy badao:

- kontrastywne (konfrontatywne) porwnywanie wielu jzykw w poszukiwaniu
podobieostw i rnic midzy nimi;
- typologiczne jego celem jest ustalanie na drodze porwnywania jzykw
pewnych typw jzyka ksztatowanych na bazie posiadania wsplnych celw;
Historyczno-porwnawcze bada podobieostwo midzy jzykami warunkowane
wsplnym pochodzeniem bd wsplnym rozwojem jzykw niespokrewnionych (tzw.
Lig jzykowych)
Jzyk wiata i ich kwalifikacje
Czynniki decydujce o randze jzyka w wiecie:

- liczba uytkownikw osoby ktre si nim posuguj w codziennych konwersacjach;

- zasig geograficzny jzyka mierzon liczb kontynentw, krajw;
- liczba osb uczcych si tego jako jzyka;
- pozycja polityczna, ekonomiczna i kulturowa spoecznoci mwicej;
- wiadoma polityka jzyka paostwa;
- uywanie danego jzyka jako midzynarodowego;

Klasyfikacje jzykw - prowadzone s z rnych perspektyw, przede wszystkim

historycznej i gramatycznej;

Klasyfikacja historyczna - (genetyczna, genealogiczna) jej opracowaniem zajmuje si

jzykoznawstwo historyczno-porwnawcze, operuje trzema pojciami:
- prajzyk to jzyk, ktry da pocztek jakie rodzinie jzykowej;
- rodzina jzykowa grupa jzykw, ktra na drodze ewolucji wyoniy si z jednego jzyka
praprzodka;
- pokrewieostwo jzyka zwizek midzy jzykami wywodzcymi si od wsplnego
prajzyka;

Rodziny jzykowe praindoeuropejska:

- indyjska sanskryt, dzisiaj: hindi, urdu, bengalski;
- iraoski perski, afgaoski, tadycki;
- wymare w VIIIw jzyki: tocharski, uywane m.in. w Azji r;
- tracko-armeoska, dzisiaj jzyk armeoski;
- grecki do dzi;
- albaoski;
- wymary iliryjski (Adriatyk)
- italska; acina ludowa (z niej wspczesne jzyki romaoskie)
- celtycka: irlandzka, zanikajce: brytooski, wymary: konwalijski;
- germaoski: angielski, niemiecki, holenderski
- batycka: litewski, otewski, wymary: staropruski;
- sowiaoska: wschodnio-sowiaoski: Rosja, Biaoru, Ukraina;
zachodnio-sowiaoski: polski,
czeski; poudniowo-sowiaoski:
bugarski, serbski

Klasyfikacja typologiczne bior pod uwag podobieostwa i rnice gramatyczne midzy

jzykami:
- typologia fonologiczna porwnywane s systemy fonologiczne rnych jzykw, z tej
perspektywy wydziela si:
- jzyki o bogatym i ubogim systemie fonologicznym;
- jzyki samogoskowe i spgoskowe;
- jzyki prozodyczne lub nieprozodyczne;

Zaoenie wstpne:
- prymarny, prototypowy jzyk skada si z 10 fonemw
- 3 samogoski: i, a, u
- 7 spgosek: p, t, k, s, m, n, l/r
- samogoski stanowi 30%, spgoski 70%;

Z tej perspektywy jzyki wiata daj si opisywad jako:

I. Z uwagi na zasobnod systemu fonologicznego:

- jzyki ubogie fonologiczne (13-20 fonemw), np. tubylcze jzyki Australii i
Polinezji;
- jzyki rednio bogate fonologiczne (20-35 fonemw), np. jzyki europejskie;
- jzyki bardzo bogate fonologiczne (47-70 fonemw), np. pnocno-kaukazkie;
 II. Z uwagi na przewag spgosek/samogosek:
- samogoskowe zawieraj wicej ni 30% samogosek (jzyk francuski, 15
samogosek, 18 spgosek)
- spgoskowe zawieraj wicej ni 70% spgosek( jzyk polski, 6 samogosek,
33 spgosek)

III. Z uwagi na akcent, intonacj i iloczas, jako elementy rnicowania znaczeo

wyrazw;
- jzyki prozodyczne su rnicowaniu znaczeo wyraeo (jzyk rosyjski)
- jzyki nieprozodyczne nie peni rnicowaniu znaczeo (jzyk polski)

Klasyfikacja syntaktywna:
- jzyk o staym szyku
- jzyk o szyku swobodnym

Klasyfikacja geograficzna - grupuje jzyki ze wzgldu na podobieostwa wynikajce z

dugotrwaych, wzajemnych kontaktw lub z oddziaywania podobnych czynnikw.

Klasyfikacja morfologiczna bierze pod uwag dwa czynniki:

- stopieo i sposb zespolenia morfemu rdzennego (leksykalnego) z morfemem
gramatycznym;
- kumulacje lub jej brak funkcji gramatycznej przez jeden morfem gramatyczny;

Z uwagi na to wyrnia si cztery typy jzykowe:

1. izolujce:
- wystpuj w nich tzw. Wyrazy-pierwiastki znaczeniowe pene, oraz wyrazy
syntaktyczne, ktre sygnalizuj funkcje skadniowe midzy wyrazami- pierwiastkami;
- w tych jzykach wyrazy-pierwiastki nie zmieniaj swojej postaci;
- ukadane s w cile okrelonym szyku;
- znaczenie wynika z pozycji szyku;
- jzyk chioski, zblia si do tego jzyk ang;

2. aglutenacyjne:
- wyraz skada si z morfemu rdzennego- leksykalnego do ktrego dodawane s
morfemy gramatyczne;
- kady morfem gramatyczny wskazuje inn form skadniow
er ler in <- morfem gramatyczny
- wgierski, koreaoski

3. fleksyjne:
- wyraz zbudowany jest z tematu fleksyjnego i morfemu gramatycznego;
- morfem gramatyczny kumuluje kilka funkcji skadniowych, np.
domw dom w D. l.mn., r.m
- typw fleksyjnych jest co raz mniej;
- jzyk romaoski, niemiecki zachowa pewne cechy;

4. alternacyjne:
- wyraz stanowi niepodzieln morfologicznie caod;
- spgoski informuj o znaczeniu leksykalnym;
- samogoski, ich ukady, wymiany samogoskowe maj funkcj syntaktyczne;
- jzyk arabski, hebrajski
Reguy skadniowe
Wczoraj odwiedzi mnie niespodziewanie dawny kolega mojego modszego brata

- wybr schematu zdania/ wypowiedzi niezdaniowej, schemat zdania determinuje

czasownik gowny, waciwoci konotacyjne, inaczej mwic wymagania semantyczno-
skadniowe czasownika.

Nasz czasownik to odwiedzid, ktre ma nastpujce waciwoci konotacyjne:

(M) Kto, co + odwiedzid + (B) kogo, co

- ustalono modalnod wypowiedzi i przypisano lokalizacj temporalnoci (odwiedzi)

- rozwinicie konotowanych przez czasownik okrelnikw (kolega) i ich

podporzdkowanie skadniowe. Czon kolega rozwinito okreleniami:

- dawny kolega zwizek zgody

- kolega brata zwizek rzdu
- mojego, modszego brata zwizek zgody

Do systemu jzykowego nale wic:

- schematy zdao i wypowiedzi niezdaniowych oparte gwnie na konotacjach czasownika

(lub przymiotnika, czy wyraeo kto, co to);

- reguy rozwijania grup podporzdkowania sobie skadnikw w obrbie grup i

sygnalizowania ich podrzdnoci (zwizek zgody/ rzdu/ przynalenoci)lub
wsprzdnoci;

- reguy przeksztacania konstrukcji:

- cigania zdao w grupy skadniowe (Czytam ksik. Kupiem j wczoraj. -> Czytam
ksik, kupion wczoraj)
- tworzenie zdao zoonych (Widz chopca. Chopiec idzie ulic. -> Widz chopca, ktry
idzie ulic)

- rodki informowania o modalnoci wypowiedzi (stwierdzajcej/pytajcej/dajcej)

Dziki modalnoci grupy skadniowe staj si zdaniami:

Mj dawny znajomy grupa skadniowa w zdaniu: Wczoraj odwiedzi mnie mj dawny
znajomy.

Moe stad si zdaniem, jeli uzyska modalnod, jeli pewnemu fragmentowi

rzeczywistoci przypiszemy jak waciwod i powiemy j z modalnoci, np.
wskazujc na kogo powiem: Mj dawny znajomy.

W ten sposb grupa skadniowa (Mj dawny znajomy) uzyska predykacj

PREDYKACJA przypisanie pewnemu fragmentowi rzeczywistoci jakie waciwoci

wraz z modalnoci, wraz z ustosunkowaniem nadawcy wzgldem tego o czym mwi.
Schemat zdaniowy
Uoglniona postad zdania empirycznego bazujca na waciwociach konotacyjnych
czasownikw.

- zdanie empiryczne:

Nasz profesor woli gorzej przygotowanych studentw od bezczelnych symulantw robicych

dobre wraenie

(M) kto, co + woli + (B) kogo, co + od (D) kogo, czego

(Jan woli herbat od kawy)

- zdanie:

Andrzej przyglda si z zainteresowaniem Cecylii

Jest oparte na schemacie zdaniowym czasownika przygldad si:
(M) kto, co + przygldad si + (C) komu, czemu

Popularne, typowe schematy zdaniowe polszczyzny:

- schematy blokujce mianownik:

- wita
- dnieje
- mdlid
- szkoda

- schematy konotujce tylko mianownik:

- spad
- spacerowad

- schematy konotujce dwch aktantw

(uczestnikw) (kto) czytad (kogo, czego)

- schematy konotujce trzech aktantw

(kto) daje/sprzedaje (komu) (co)

- schematy konotujce czterech aktantw

(kto) przenis (kogo, co) (z kim, czym) (do kogo, czego)

- schematy konotujce uzupenienia zdarzeniowe (wymagajce uzupenienia

zdaniem/bezokolicznikiem) (kto, co) wie, e
(kto, co) kae (komu, czemu)
Reguy rozbudowania grup i sygnalizowania zalenoci
zdaniowych
Czsto modzi ludzie pozujcy na cynikw, traktuj t mask jako mechanizm obronny przez
nieprzyjaznym dla nich wiatem

- wzito schemat skadniowy czasownika traktowad:

(M) kto, co + traktuj (B) kogo, co + jako (B) kogo, co\

- rozbudowano rzeczownik w mianowniku ludzie:

- przymiotnikiem: modzi (zwizek zgody)
- cignitym zdaniem: pozujcy na cynikw

- rzeczownik (w B) mask rozbudowano zaimkiem t ( w zwizku zgody)

- rzeczownik jako mechanizm uzyska dodatkowe

okrelenia: obrony (zwizek zgody)
przed wiatem (zwizek
rzdu) nieprzyjaznym
(zwizek zgody) dla nich
(zwizek rzdu

- dodano te okrelnik niekonotowany czsto (zwizany z czasownikiem w skadni

przynalenoci)
Reguy tworzenia zda zoonych
Powstaj w wyniku rnorodnych wynikw mentalnych: ustalanie zwizkw
przyczynowych, czasowych midzy zdarzeniami w wyniku porwnywania i
przeciwstawiania zdarzeo.

Powstaj za pomoc trzech typw zdao zoonych:

1. Zdao zoonych czonych na zasadzie semantycznej z wykorzystaniem dla danego

jzyka spjnikw (wic, i, ale)
Parataktyczne (wsprzdne):
- zdania zoone o charakterze zestawieo, zdarzeo, stanw rzeczy, zwykle na zasadzie
przestrzenno-czasowe odpowiedniki zdao czcych (ojciec wszed do pokoju i zamkn
drzwi)
- zdania zoone o charakterze przeciwstawienia (Anna jest blondynk, a Ala brunetk)
- zdania zoone o charakterze alternatywy gdzie moe istnied tylko jeden z
pomylanych stanw rzeczy (Jan jest w pracy, albo pojecha do Warszawy)
- zdania zoone o charakterze skutku, czyli tradycyjne zdania wynikowe
(Zachorowa wic nie poszed do pracy)
- zdania zoone o charakterze doprecyzowania, kiedy drugie zdanie w synonimiczny
sposb ujmuje tred pierwszego (Jan zda egzamin magisterski, czyli ukooczy
studia)

Hipotaktyczne (podrzdne):
- zdania zoone polegajce na porwnywaniu obiektw (zwykle odbywa si na
podstawie powyszych) (o ile, o tyle)
- zdania zoone wskazujce na relacje temporalne, czasowe (Wrci do domu kiedy
Maria spaa)
- zdania zoone ujawniajce powizania przyczynowo - skutkowe (Jeli bdzie adna
pogoda)
2. Zdania zoone bdce konsekwencj waciwoci konotacyjnych czasownika,
czyli tzw. Zdao intencjonalnych, ktre uzupeniaj intencje, znaczenie czasownika,
np. obawiam si, e masz racj
Zdania intencjonalne s wprowadzone przez czasowniki (mwienie, percepcje
czowieka, stany psychiczne, czynnoci) obawiad si, cieszyd si, myled,
przypuszczad;

3. (Zasada wzgldne/relatywne) Zdania zoone powstae w wyniku

rozbudowywania czonw zdania poj. (np. czytam ksik, ktr wczoraj kupiem)
Zdania relatywne powstay w wyniku rozbudowywania zdania pojedyncze ;
wprowadzaj dodatkowe informacje o cechach desygnatu, np.
Studenci, ktrzy zdali egzamin, jutro otrzymaj zaliczenie.
Ten kto znajdzie portfel, proszony jest o zwrot.