Habermas J. Teoria Działania Komunikacyjnego.

88 I.
Wprowadzenie Wstpna definicja racjonalnoci 89
nastawienia hipotetycznego; nie eliminuje wszelkich innych standardw wartociowania zakada u uczestniczcych w wy-
motyww poza kooperatywnym poszukiwaniem prawdy; nie ist- mianach argumentw wsplne przed-rozumienie, ktre jest poza
nieje te symetria stosunkw midzy partnerami rozmowy itd. obszarem ich swobodnych decyzji, lecz konstytuuje i ogranicza
Niemniej jednak, wedle koncepcji psychoanalitycznej, uzdra- zarazem zakres tematyzowanych roszcze wanoci owych l.
wiajca sia rozmowy analitycznej polega rwnie na przeko- Jedynie prawdziwo treci zda (Propositionen), suszno
nywajcej sile uytych w niej argumentw. Tym szczeglnym norm regulujcych dziaania moralne oraz zrozumiao czy
okolicznociom oddaj w warstwie terminologicznej sprawie- poprawno sformuowania wyraze symbolicznych to -
dliwo przez to, e miast o "dyskursie" mwi o "krytyce" zgodnie ze swym znaczeniem - uniwersalne roszczenia wa
zawsze wtedy, kiedy uywa si argumentw, atoli uczestnicy nociowe, ktre mog by poddawane sprawdzeniu w dyskur-
nie musz jednoczenie zakada, jakoby spenione byy sach. Tylko w dyskurs.ie.JeQr~'y'cznY.~>.PrktY.Qz.nyI)J..Lkpli:
warunki wolnej od przymusw zewntrznych i wewntrznych kujcym _p1~.sz uczes!!?:!f~ru;y_~_>~g!!Q1~~!9.~~~~~ ..~X~.h<?~i~
sytuacji jzykowego porozumiewania si. z (czsto kontrlaktycznego) zaoenial)~~ ~osttecznie przy-
Nieco inaczej rzecz wyglda z dyskutowaniem standardw blionym' stoP!1iu. spe!!1ione . S(L~~Jl))}~J~!9aJl1.L. syt1.l.acjj
wartociowania, czego prototyp stanowi krytyka estetyczna l. jzykowego porozumiewania si. O "dyskursach" bd mwi
Rwnie w dysputach nad kwestiami tyczcymi smaku poka tylko wwczas, kiedy sens roszczenia wanociowego,
damy zaufanie w racjonalnie motywujcej mocy lepszego argu- z ktrego uczyniony zosta problem, zmusza uczestnikw -
mentu, aczkolwiek tego rodzaju spr odbiega w sposb cha- z racji konceptualnych - do zakadania, e racjonalnie umoty-
rakterystyczny od kontrowersji na temat kwestii tyczcych wowana zgoda zasadniczo mogaby zosta osignita, przy
prawdziwoci i sprawiedliwoci. Jeli zasygnalizowany przez czym sowo "zasadniczo" wyraa idealizujce zastrzeenie:
" . 2 .
nas wyzeJ OpIS Jest trafny, to argumentom przypada tu osob- jeli wymiana argumentw mogaby by prowadzona w spo-
liwa rola, mianowicie otwierania uczestnikom oczu, tzn. dopro- sb dostatecznie otwarty oraz mogaby by dostatecznie dugo
wadzania do uwiarygodniajcej percepcji estetycznej. Przede kontynuowana2 .
wszystkim jednak ten rodzaj roszcze wanociowych, z jaki-
mi wystpuj wartoci kulturowe, nie transcenduje w tak samo I Por. sprawozdanie z konferencji: Wel1e in kommunikativen Prozessen,
radykalny sposb lokalnych ogranicze, jak to jest z roszcze- G. GroBklaus, E. Oldemeyer (Hrsg.), Stuttgart 1980.
niem do prawdziwoci i roszczeniem do susznoci. Wartoci 2 Na temat tej - majcej swe rda u Peirce'a - fonnalnopragamtycznej
teorii prawdy por. ostatnio opublikowan rozpraw habilitacyjn: H. Scheit,
kulturowe nie uchodz za uniwersalne; jak sama nazwa wska-
Studien zur Konsensusthevrie der Wahrheit, UniversiUit Mlinchen 1981.
zuje, s one ograniczone do horyzontu wiata ycia waci
~ego okrelonej kulturze. Wartoci mona uwiarygodni jedy-
me w kontekcie partykularnej formy ycia. Std te krytyka
I J. Zimmennann, Sprachanalytische A.sthetik, Stuttgart 1980, s. 145 n.

2 Patrz wyej, s. 50-52.
Niektre cechy mitycznego i nowoczesnego pojmowania wiata 91
sposobie ycia (Lebensfuhrnng). W warunkach za spoeczno

-kulturowych pozwalajcych na tego rodzaju sposb ycia
odzwierciedla si by moe racjonalno wiata ycia
podzielanego nie tylko przez jednostki, ale przez zbiorowo.
W celu rozjanienia skomplikowanego pojcia zracjonalizo-
2. NIEKTRE CECHY MITYCZNEGO wanego wiata ycia nawiemy do pojcia racjonalnoci ko-
I NOWOCZESNEGO POJMOWANIA WIATA munikacyjnej i zbadamy struktury wiata ycia, dziki ktrym
jednostki i grupy uzyskuj moliwo racjonalnego ukierunko-
wywania dziaa. Jednake pojcie wiata ycia jest nazbyt
Wyprawa na przedpola teorii argumentacji miaa uzupeni zoone, aebym w ramach wprowadzenia mg je wyekspli-
nasze wstpne ustalenia co do pojcia racjonalnoci. Sposoby kowa w sposb zadowalajcyl. Miast tego odnosz si w pier-
uycia wyraenia ,,racjonalny" posuyy nam za ni przewodni wszym rzdzie do kulturowych systemw interpretacji czy do
przy rozjanianiu warunkw zarwno racjonalnoci ekspresji, obrazw wiata, ktre odzwierciedlaj nietematyzowan
jak i racjonalnoci podmiotw zdolnych do mwienia i dziaa wiedz (Hintergrnndwissen) grup spoecznych oraz s gwa-
nia. Z racji swego indywidualistycznego jak te ahistorycznego rancj istnienia ukadu wzajemnych powiza przy caej
charakteru pojcie to nie jest wszak bezporednio przydatne rnorodnoci orientacji ukierunkowujcych ich dziaania.
w rozwaaniach natury socjologicznej. Bd wic chcia zrazu uzyska wiedz o warunkach, jakie
Nawet wwczas, gdy chodzi tylko o ocenianie racjonalnoci spenia musz struktury obrazw wiata ukierunkowujcych
pojedynczych osb, nie wystarczy odwoanie si do tej czy dziaania, jeli ci, ktrzy podzielaj tego rodzaju obraz wiata,
innej ekspresji. Powstaje raczej pytanie, czy [osoba] A lub B maj mie moliwo racjonalnego kierowania swym yciem.
bd grupa jednostek zachowuj si, oglnie biorc, racjonal- Postpowanie to ma dwie zalety: zmusza nas, z jednej strony,
nie, czy mona systematycznie oczekiwa, e dla ich ekspresji do przejcia od analizy pojciowej do analizy, ktrej prze-
istniej zasadne racje oraz e w wymiarze kognitywnym ich wodzi empiria, oraz do wyszukiwania struktur racjonalnoci
ekspresje s trafne bd daj zaoony rezultat, w wymiarze ucielenionych symbolicznie w obrazach wiata; z drugiej za
praktycznomoralnym - wiarogodne bd zrozumiae, strony zmusza nas do tego, bymy struktur racjonalnoci, ktre
w wymiarze ewaluatywnym - mdre bd przekonywajce, wyznaczaj nowoczesne rozumienie wiata, nie przyjmowali
w wymiarze artykuowania stanw wewntrznych - szczere bez sprawdzenia za powszechnie obowizujce, lecz bymy
i samokrytyczne, w wymiarze hermeneutycznym - pene postrzegali je w perspektywie historycznej.
zrozumienia bd te, e we wszystkich tych wymiarach s Kiedy prbowalimy rozjani pojcie racjonalnoci opie-
one "rozumne". Jeli we wszystkich tych aspektach i w r rajc si na sposobach uycia wyraenia "racjonalny",
nych obszarach interakcji tudzie w duszych okresach (by musielimy bazowa na pewnym przed-rozumieniu, ktre osa-
moe nawet na przestrzeni caego ycia) zauwaalny jest
pewien systematyczny rezultat, to mwimy te o racjonalnym
I Patrz t. 2, rozdz. V1.1.
92 l. Wprowadzenie Niektre cechy mitycznego i nowoczesnego pojmowania wiata 93
dzone jest w nowoczesnych konstelacjach wiadomoci. nie operacji logicznych l. Nie jest oczywicie tak, iby stopie
Wychodzilimy dotd z naiwnego zaoenia, e w tym nowo- racjonalnoci obrazw wiata zmienia si wraz ze stopniem
czesnym rozumieniu wiata wyraaj si struktury wiadomoci, rozwoju kognitywnego jednostek, ktre wedle nich ukierun-
ktre integralnie przynale do zracjonalizowanego wiata y kowuj swe dziaania. Musimy wychodzi z zaoenia, e
cia i z zasady umoliwiaj racjonalny sposb ycia. Z naszym doroli czonkowie pierwotnych spoeczestw plemiennych
zachodnim rozumieniem wiata czymy implicite roszczenie mog w zasadzie opanowa te same operacje formalne co
do uniwersalnoci. Aby zobaczy, co znaczy to roszczenie do czonkowie spoeczestw nowoczesnych, chocia kompeten-
uniwersalnoci, wskazane jest porwnanie z mitycznym rozu- cje wyszego stopnia wystpuj tam nie tak czsto i wyko-
mieniem wiata. W spoeczestwach archaicznych funkcj
ustanawiania jednoci (die einheitsstiftende Funktion) penion
przez obrazy wiata w sposb modelowy realizuj mity. I E. E. Evans-Prichard, Witchcraft, Orac/es and Magic among the Azande,
Oxford 1937. Evans-Pritchard streszcza sw krytyk pod adresem Levy-Bruhla

Zarazem, zwaywszy obszar dostpnych nam przekazw kultu-
w sposb nastpujcy (Levy-Brnhl' s Theory of Primitive Mentality, "Bulletin of
rowych, stoj one w najostrzejszym kontracie z tym rozumie- the Faculty of Arts", University of Egypt, Cairo 1934, t. 2, s. In.): "Fakt, e
niem wiata, jaki panuje w spoeczestwach nowoczesnych. opad deszczu przypisujemy jedynie przyczynom meteorologicznym, podczas
Mitycznym obrazom wiata daleko do tego, by umoliwiay gdy dzicy wierz, e bogowie, duchy lub magia s w stanie wywoa deszcz, nie
racjonalne ukierunkowywanie dziaa w naszym tego rozumie- jest adnym dowodem na to, e nasze mzgi funkcjonuj inaczej ni ich mzgi.
[ ... ] Nie doszedem sam do takiej konkluzji, obserwujc i wycigajc wnioski;
niu. Gdy chodzi o warunki racjonalnego - w podanym wyej
w rzeczywistoci posiadam nik wiedz o procesach meteorologicznych
znaczeniu - sposobu ycia, stanowi one przeciwiestwo wywoujcych deszcz. Akceptuj jedynie to, co kady w moim spoeczestwie
nowoczesnego rozumienia wiata. W zwierciadle mitycznego akceptuje, a mianowicie e deszcz ma przyczyny przyrodnicze. [ ... ] Podobnie
mylenia powinny przeto sta si widoczne nie poddane dotych- dzikiego, ktry wierzy, e w sprzyjajcych przyrodniczych i rytualnych warun-
czas dyskusji przesanki mylenia nowoczesnego. kach mona wpyn na opad deszczu uywajc waciwej magii, nie mona
z tego powodu uwaa za kogo o niszej inteligencji. Nie doszed on do tego
Ot niegdysiejsza dyskusja nad tezami Levy-Bruhla na
przekonania na podstawie wasnych obserwacji i wnioskw, lecz przyswoi je
temat "mylenia ludw pierwotnych"l pokazaa, e w odnie- sobie w taki sam sposb, jak ca reszt swego kulturowego dziedzictwa,
sieniu do myli "nieoswojonej" nie powinnimy mwi o "pre- a mianowicie przez przyjcie na wiat w danej kulturze. lon, i ja mylimy wzo-
logicznym" szczeblu poznania i dziaania2 Sawne badania rami dostarczonymi nam przez spoeczestwa, w ktrych yjemy. Byoby
Evans-Pritcharda nad wiar w czarownice w afrykaskim ple- absurdem powiedzie, e dziki myli o deszczu mistycznie, a my naukowo.
W obu przypadkach mamy do czynienia z procesami umysowymi i, co wicej,
mieniu Zande potwierdziy, e rnice midzy myleniem
w obu wypadkach do treci myli dochodzi si w podobny sposb. Lecz my
mitycznym i myleniem nowoczesnym nie le na paszczy- moemy powiedzie, e spoeczna tre naszego mylenia o deszczu jest
naukowa, pozostaje w zgodzie z obiektywnymi faktami, podczas gdy spoeczna
L. Levy-Bruhl, La mentalite primitive, Paris 1922.
I tre mylenia dzikiego o deszczu jest nienaukowa, poniewa nie pozostaje
E. Cassirer, Philosophie der symbolischen Fomzen, t. 2: Das mythische
2 w zgodzie z rzeczywistoci, a moe by take mistyczna, gdy zakada istnienie
Denken, Darmastadt 1958; R. Horton, Levy-Brnhl, Durkheim and the Scient~fic si nadzmysowych". [Cytat w przekadzie T. Szawiela przytoczony w artykule
Revolution, w: Modes ofThought, R. Horton, R. Finnegan (eds.), London 1973, P. Wincha, Rozumienie spoeczestwa pierwotnego, w: Racjonalno i styl
s. 249 n. mylenia, E. Mokrzycki (red.), Warszawa 1992, s. 244-245].
94 I. Wprowadzenie Niektre cechy mitycznego i nowoczesnego pojmowania wiata 95
rzystywane s W sposb bardziej selektywny, tzn. w wszych przyj, jeliza Maxem Weberem chcemy mwi o powszechno-
obszarach ycia l. Racjonalnoci obrazw wiata nie mierzy si dziejowym procesie racjonalizacji obrazw wiata. Proces ten
wasnociami logicznymi i semantycznymi, lecz miar s kate- prowadzi w ostatecznoci do [pewnego] rozumienia wiata,
gorie, jakich dostarczaj one jednostkom dla interpretowania ktre toruje drog racjonalizacji wiata ycia.
ich wasnego wiata. Moglibymy te mwi o "ontologiach" 1. Im gbiej wnikamy w sie mitycznych interpretacji wia
wbudowanych w struktury obrazw wiata, gdyby pojcie to - ta, tym silniej uwidacznia si totalizujca sia myli nieoswo-
pochodzce wszak z tradycji greckiej metafizyki - nie byo jonejl. Z jednej strony, mity zawieraj w przetworzonej
zawone do szczeglnego sposobu odnoszenia si do wiata, postaci bogate i dokadne informacje na temat rodowiska
do kognitywnego odnoszenia si do wiata rzeczy istniejcych naturalnego i spoecznego, zawarta jest w nich zatem wiedza
(Welt des Seienden). Filozofia nie wyksztacia odpowiedniego geograficzna, astronomiczna, meteorologiczna, wiedza na
pojcia, ktre obejmowaoby odniesienie zarwno do wiata temat flory i fauny, na temat zalenoci gospodarczych i tech-
spoecznego i subiektywnego, jak i do wiata obiektywnego. nicznych, na temat zoonych stosunkw pokrewiestwa,
Brakowi temu zaradzi ma teoria dziaania komunikacyjnego. rytw, praktyk leczniczych, sposobw prowadzenia wojny itd.
Na pocztek (1) scharakteryzuj z grubsza mityczne rozumie- Z drugiej strony, dowiadczenia te zorganizowane s w ten
nie wiata. Dla uproszczenia ogranicz si tu do wynikw bada sposb, e kade pojedyncze zjawisko w swych typowych
strukturalistycznych C. Levi-Straussa, przede wszystkim tych, aspektach jest podobne wszystkim pozostaym zjawiskom
ktre eksponuje M. Godelier. Z tem tym (2) wyranie kon- bd stoi z nimi w kontracie. Za spraw tych relacji podo-
trastowa bd podstawowe pojcia, ktre s konstytutywne dla biestwa i skontrastowania rnorodno obserwacji czy si
nowoczesnego rozumienia wiata i z ktrymi jestemy przez to w cao (Totalitiit).
intuicyjnie dobrze zaznajomieni. W ten sposb moemy Mit "stwarza gigantyczn gr zwierciadlanych odbi, w ktrej wza-
z antropologiczno-kulturowego dystansu ponownie nawiza do jemny obraz czowieka i wiata odbija si w nieskoczono
wprowadzonego ju pojcia racjonalnoci. Dyskusja wywoana i [zaamujc si] poprzez pryzmat relacji pomidzy natur i kultur
prowokujcym artykuem P. Wincha na temat konwencjonal- stale si rozpada oraz ponownie skada w cao. [ ... ] Za spraw
nego charakteru racjonalnoci naukowej da nam okazj do (3) analogii cay wiat nabiera sensu, wszystko staje si znaczce
i wszystko mona oznaczy w obrbie porzdku symbolicznego,
wyjanienia, w jakim sensie nowoczesne rozumienie wiata
w ktry wpisuje si wszelka [ ... ] wiedza pozytywna wraz z ca
moe pretendowa do uniwersalnoci. Na koniec (4) zajm si peni jej szczegw"2.
inspirujcym Piagetowskim pojciem decentracji po to, by
w zarysie wskaza na perspektyw ewolucyjn, jak moemy
l C. Levi-Strauss, Antropologia strukturalna, tum. K. Pomian, Warszawa
1970; tene, Anthropologie structurale deux, Paris 1973; tene, Myl nieoswo-
I M. Cole, J. Gay, J. A. Glick, D. W. Sharp, The Cultural Context oj Lear- jona, tum. A. Zajczkowski, Warszawa 1969; w tej kwestii rwnie: Orle des
ning and Thinking, New York 1971; P. R. Dasen, Cross-Cultural Piagetian wilden Denkens, W. Lepenies, H. H. Ritter (Hrsg.), Frankfurt am Main 1970.
Resewrh, "Joumal of Cross-Cultural Psychology" 1972, t. 3, s. 23 n.; 2 M. Godelier, Mythos und Geschichte, w: Die Entstehung von Klassen-
B. B. Lloyd, Perception and Cognition, Harmondsworth 1972. gesellschajten, K. Eder (Hrsg.), Frankfurt am Main 1973, s. 316.
Strukturalici tumacz t syntez tym, e myl nieoswojona Z drugiej strony, konstytutywnego znaczenia dla mitycznych
skupiajc si na konkretach trzyma si widzialnej powierzchni obrazw wiata nabieraj kategorie [tyczce] dziaa. Aktor
wiata i spostrzeenia te porzdkuje budujc analogie i opozy- i zdolno dziaania, intencja i stawianie celw, bycie czyn-
cje l . Obszary zjawisk zostaj ze sob wzajemnie powizane nym i bycie biernym, atak i obrona - to s wanie kategorie,
oraz sklasyfikowane z punktu widzenia homologicznoci i hete- za porednictwem ktrych poddane zostaj obrbce podsta-
rogenicznoci, z punktu widzenia ekwiwalencji i nierwno- wowe dowiadczenia spoeczestw pierwotnych: dowiadcze
wanoci, z punktu widzenia identycznoci i przeciwiestwa. nie bycia bezbronnie wydanym na przypadkowo otaczaj
Levi-Strauss powiada, e wiat mitw jest zarazem kolisty cego wiata, nad ktrym nie ma si wad zy 1. Zwizanego
i pusty. Mylenie analogizujce splata ze sob wszystkie zja- z tym ryzyka nie mona - przy nierozwinitym stanie si
wiska, tworzc jedn jedyn sie relacji [wzajemnego] kore- wytwrczych - kontrolowa. Tak rodzi si potrzeba, aby fale
spondowania, ale dostarczane przez to mylenie interpretacje przygodnoci zatamowa, jeli nie faktycznie, to przynajmniej
nie przenikaj poza powierzchni tego, co naocznie uchwytne. imaginacyjnie, tzn. wyeliminowa na drodze interpretacji:
Konkretyzm mylenia przykutego do naocznoci oraz wytwa- "Za pomoc analogii niewidzialne przyczyny i moce, ktre wyt-
rzanie relacji podobiestwa i kontrastu to dwa formalne aspek- warzaj i determinuj wiat nie-czowieczy (przyrod) i wiat ludzki
ty, pod ktem ktrych myl nieoswojon mona porwnywa (kultur), zostaj wyposaone w ludzkie waciwoci, tzn. sponta-
z ontogenetycznymi szczeblami rozwoju kognitywneg0 2 Ka- nicznie prezentuj si czowiekowi jako istoty dysponujce wiado
moci, wol, autorytetem i wadz, zatem jako istoty podobne
tegorie czy podstawowe pojcia waciwe mitycznym obra-
czowiekowi, ktre jednak rni si od niego tym, e wiedz to,
zom wiata pochodz natomiast z obszarw dowiadcze, czego on nie wie, e mog czyni to, czego on czyni nie moe, e
ktre trzeba analizowa socjologicznie. Z jednej strony, struk- kontroluj to, czego on nie ma pod swoj kontrol, w efekcie rni
tury wzajemnoci waciwe systemowi pokrewiestwa, sto- si od niego tym, e go przewyszaj"2.
sunki midzy rodzinami, pciami i pokoleniami polegajce na
Jeli zastanowimy si nad tym, jak te kategorie - wyprepa-
dawaniu i braniu, dostarczaj schematu interpretacji mogcego
rowane z modelu pokrewiestwa i interpretujce dowiadcze
mie wielorakie zastosowanie:
nia [pynce] z interakcji z przepotn przyrod - wspdzia
"Fakt, e spoeczestwa wyobraone, w ktrych idealne postacie aj z operacjami mylenia naoczno-analogizujcego (eines
mityczne yj, umieraj i wci na nowo si odradzaj, zorgani-
zowane s na zasadzie wizw krwi i przymierza, nie moe mie
rda ani w czystych zasadach mylenia, ani w jakim modelu
lB. Malinowski akcentuje ten motyw w Argonautach zachodniego Pacyfiku
(tum. B. Olszewska-Dyoniziak, S. Szynkiewicz, w: Dziea, t. 3, Warszawa
wystpujcym w przyrodzie"3.
1981). Malinowski pokazuje, e rybacy z wysp Triobrianda posuguj si prak-
tykami magicznymi przede wszystkim w tych sytuacjach, kiedy odczuwaj
l Na temat myli nieoswojonej jako mylenia operujcego analogiami por. niedostatki wasnej wiedzy i dostrzegaj granice swych racjonalnych metod.
s. J. Tambiah, Fonn and Meaning of Magical Acts, w: Modes of Thought, W tej kwestii rwnie: B. Malinowski, Magia, nauka i religia, tum. B. Le,
R. Horton, R. Finnegan (eds.), London 1973, s. 199 n. D. Praszaowicz, w: Dziea, t. 7, Warszawa 1990, s. 368 n. [Tom ten zawiera
2 J. Piaget, The Chi/d' s Conception of Physical Causality, London 1930. rwnie inne teksty powicone tej tematyce].
3 M. Godelier, Mythos und Geschichte, wyd. cyt., s. 314. 2 M. Godelier, Mythos und Geschichte, wyd. cyt., s. 307.
anschaulich analogisierenden Denkens), to nieco lepiej bdzie Po tym szkicowym przedstawieniu podstawowych rysw
mona zrozumie znane, magiczno-animistyczne rysy mity- mylenia mitycznego chciabym powrci do kwestii, dlaczego
cznych obrazw wiata. Rzecz najbardziej zadziwiajc dla te struktury obrazw wiata nie pozwalaj pojawi si tym for-
nas jest osobliwe niwelowanie rnic midzy odmiennymi mom ukierunkowywania dziaa, ktre wedle utartych obecnie
obszarami rzeczywistoci: projekcje natury i kultury s rzuto- kryteriw mona nazwa racjonalnymi.
wane w na t sam paszczyzn. W wyniku wzajemnego upo- 2. Irytuje i wprawia nas w zakopotanie - nas, nalecych do
dabniania natury do kultury i odwrotnie, kultury do natury, nowoczesnego wiata ycia - to, e w mitycznie interpretowanym
wyania si, z jednej strony, obdarzona rysami antropomor- wiecie nie moemy przeprowadzi bd nie moemy dostatecz-
ficznymi natura, wczona w sie komunikowania si spoecz nie precyzyjnie przeprowadzi dyferencjacji majcych funda-
nych podmiotw i w tym sensie zhumanizowana, z drugiej za mentalny charakter dla naszego pojmowania wiata. Antropolo-
strony kultura poniekd znaturalizowana i urzeczowiona, gowie od Durkheima po Levi-Straussa wielokrotnie wskazywali
wchaniana w obiektywny ukad oddziaywa anonimowych na osobliwe mieszanie ze sob natury i kultury. Zjawisko to moe
mocy. Patrzc z perspektywy mylenia owieconego, "myl by przez nas na razie rozumiane jako zmieszanie dwu dziedzin,
nieoswojona" wytwarza podwjne zudzenie: jako wanie zmieszanie ze sob obszaru przyrody fizycznej
,,[ ... ] zudzenie co do samego siebie i zudzenie co do wiata: zudze i otaczajcego wiata spoeczno-kulturowego. Mit nie pozwala
nie co do samego siebie, jako e mylenie obdarza spontanicznie wy t - przeprowadzi klarownego kategorialnego zrnicowania wyod-
warzane przez siebie byty idealne (Idealitaten) egzystencj poza- rbniajcego rzeczy i osoby, przedmioty, ktrymi mona mani-
ludzk i niezalen od czowieka, i w efekcie w swych wasnych pulowa, i dziaajcych, czyli podmioty, ktre s zdolne do
obrazach wiata wyobcowuje si (od samego siebie); zudzenie co do mwienia i dziaania oraz ktrym przypisujemy czyny i jzy
wiata przyozdabianego wyimaginowanymi istotami, ktre s podob-
ne czowiekowi i ktre s w stanie przychyla si do jego prb bd kowe ekspresje. Naturaln konsekwencj jest zatem, e praktyki
je odrzuca"l. magiczne nie rozrniaj dziaania teleologicznego i dziaania
komunikacyjnego, celowej ingerencji instrumentalnej w obiek-
Taka interpretacja wiata, uznajc, e kade zjawisko kores- tywnie dane sytuacje, z jednej, a wytwarzania relacji interperso-
ponduje ze wszystkimi pozostaymi zjawiskami za spraw
nalnych, z drugiej strony. Niezrczno sprawiajca, e dziaanie
dziaania mocy mitycznych, nie tylko czyni moliw teori,
skierowane na cel koczy si technicznym bd terapeutycznym
ktra wyjania i uwiarygodnia wiat drog narracji, lecz
umoliwia jednoczenie praktyk, z pomoc ktrej wiat moe
fiaskiem, podpada pod t sam kategori co wina za moralno-
by kontrolowany na sposb imaginacyjny. Technika magicz-
-normatywny bd interakcji naruszajcej istniejcy porzdek
nego oddziaywania na wiat jest logicznym wnioskiem spoeczny; zawodno moralna z kolei splata si konceptualnie
wynikajcym z mitycznego wzajemnego skorelowania per- z zawodnoci fizyczn, zo z tym, co szkodliwe, tak samo jak
spektyw pomidzy czowiekiem a wiatem, pomidzy kultur dobro splata si z tym, co zdrowe, i tym, co korzystne. Z drugiej
i natur. za strony patrzc, odmitologizowywanie sposobu widzenia
wiata oznacza rwnoczenie odspoecznianie przyrody i zdena-
I Tame, s. 308. turalizowanie spoeczestwa.

100 l. Wprowadzenie
Ten intuicyjnie atwo zrozumiay proces, ktry czsto by i wiata spoecznego, lecz take niedostateczne, wedug
opisywany, ale bynajmniej nie zosta dobrze zanalizowany, naszych odczu, rnicowanie wyodrbniajce jzyk i wiat,
prowadzi, tak si wydaje, do kategorialnego zrnicowania czyli medium komunikowania si, jakim jest jzyk, i to, co do
owych dziedzin przedmiotowych - natury i kultury. Optyka ta czego mona w komunikowaniu jzykowym osign porozu-
nie bierze wprawdzie pod uwag tego, e kategorialne rozr mienie. W totalizujcym sposobie widzenia, waciwym mity-
nienie tych dziedzin zaley z kolei od procesu dyferencjacji, cznym obrazom wiata, wydaje si rzecz trudn przeprowa-
ktry mona lepiej zanalizowa odwoujc si do podstawo- dzenie dostatecznie precyzyjnych, znanych nam,
wych nastawie wobec wiatw. Mityczna koncepcja "si" semiotycznych dystynkcji midzy znakowym substratem
wyraenia jzykowego, jego semantyczn zawartoci oraz
i magiczna koncepcja "zakl" udaremniaj w sposb syste-
matyczny oddzielenie obiektywizujcego nastawienia wobec tym, co oznaczane (dem Referenten), a do czego mwicy
wiata istniejcych stanw rzeczy od konformistycznego
moe zawsze odnie si z pomoc wyraenia jzykowego.
tudzie niekonformistycznego nastawienia wobec wiata pra-

Magiczna relacja midzy nazwami a oznaczanymi przedmio-
wowicie uregulowanych relacji interpersonalnych. Natura tami, konkretystyczna relacja midzy znaczeniem wyrae
i kultura, postrzegane jako dziedziny przedmiotowe, przynale a przedstawianymi (repriisentierten) przez nie stanami rzeczy,
do wiata faktw, na temat ktrych moliwe s zdania prawdzi- s dowodem systematycznego mylenia ze sob wewntrznych
we. Z chwil jednak, kiedy mamy explicite poda, czym rni zwizkw znaczeniowych i zewntrznych zwizkw rzeczowych
si rzeczy od osb, przyczyny od motyww, zdarzenia od czyn- (zwischen internen Sinn- und externen Sachzusammenhiingen).
noci (Aktionen) itd., musimy cofn si przed zrnicowanie
Relacje wewntrzne zachodz midzy wyraeniami symbol-
i wyksztacenie si [tych] dziedzin, musimy mianowicie icznymi, relacje zewntrzne - midzy bytami (Enitiiten) wys-
sign do momentu rnicowania si oddzielajcego postaw
tpujcymi w wiecie. W tym sensie logiczna relacja midzy
(Grnndeinstellung) wobec wiata obiektywnego, ktry obejmu- racj i nastpstwem jest relacj wewntrzn, relacja za
je fakty, od postawy wobec wiata spoecznego, ktry obejmu- kauzalna midzy przyczyn i skutkiem - relacj zewntrzn
je to, czego w sposb uprawniony wolno nam oczekiwa, to, co (sprawczo fizyczna versus sprawczo symboliczna). Mity-
jest nakazane bd co powinno mie miejsce. Dystynkcje poj czna interpretacja wiata i magiczne opanowywanie wiata
ciowe, jakie wprowadzamy oddzielajc zalenoci kauzalne mog gadko si ze sob zazbia, poniewa relacje
w obszarze przyrody od normatywnych porzdkw spoecz wewntrzne i relacje zewntrzne s ze sob jeszcze zintegrowane
nych, s w takim stopniu poprawne, w jakim mamy wiado konceptualnie. Najwyraniej nie istnieje jeszcze precyzyjne
mo tego, i perspektywy i postawy ulegaj zmianie, gdy prze-
pojcie dla wanoci o charakterze nie-empirycznym (jur die
chodzimy od obserwacji bd operacji instrumentalnych nicht-empirische Geltung), jak przypisujemy ekspresjom
(Manipulationen) do przestrzegania bd amania prawomoc- symbolicznym. Wano zlewa si ze skutkowaniem
nych norm regulujcych dziaania. empirycznym. Przy czym nie mamy tu co myle o konkret-
Z pewnoci zatarcie granicy miedzy natur a kultur ozna- nych roszczeniach wanociowych: w myleniu mitycznym
cza nie tylko konceptualne przemieszanie wiata obiektywnego w ogle nie nastpio jeszcze wyksztacenie si zrnico-
wanych roszcze wanociowych, takich jak propozycjonalna Roszczenia wanociowe mog z zasady by poddawane kry-
prawdziwo, normatywna suszno i szczero [w odniesie- tyce, poniewa maj oparcie w formalnych koncepcjach wiata.
niu do] wyraanych ekspresji. Ale nawet i mtne pojcie Z gry zakadaj one - w formie abstrakcyjnej, tzn. uwolnionej
wanoci w ogle nie jest tu wolne od domieszek empirycz- od wszelkich treci konkretnych - e wiat jest identyczny dla
nych; pojcia wanociowe (Geltungsbegriffe), jak moralno wszystkich moliwych obserwatorw bd e jest intersubiek-
i prawda, stapiaj si w jedno z empirycznymi pojciami tywnie podzielany przez tych, ktrzy do niego nale. Dalszym
[odnoszcymi si do] porzdku, takimi jak przyczynowo wymogiem, jaki stawiaj roszczenia wanociowe, jest zajcie
i zdrowie. Z tego wzgldu jzykowo ukonstytuowany obraz racjonalnej postawy przez drug stron
wiata moe by tak dalece utosamiany z porzdkiem wiata Aktorzy wysuwajcy roszczenia wanociowe musz
jako takim, i nie ma moliwoci przejrzenia go i patrzenia na zrezygnowa z odgrnego przesdzania od strony treci o sto-
jako na wykadni wiata, jako na interpretacj, ktra podlega sunku midzy jzykiem a rzeczywistoci, midzy medium
pomykom tudzie krytyce. Pod tym wzgldem pomieszanie komunikacji a tym, na temat czego si komunikuj. Kiedy si
natury i kultury staje si rzecz donios, oznaczajc zakada formalne pojcia wiata oraz uniwersalne roszczenia
reifikacj obrazu wiata. wanociowe, trzeba treci jzykowego obrazu wiata oddzieli od
Komunikacja jzykowa oraz znajdujcy w niej ujcie (in sie samego zakadanego porzdku wiata. Tylko wwczas mona
einfliejJende) przekaz kulturowy zaczynaj odrywa si od wyksztaci pojcie tradycji kulturowej, pojcie uczasowionej
rzeczywistoci przyrody i spoeczestwa jako rzeczywisto sui kultury, przy czym dochodzi do uwiadomienia sobie, e
generis dopiero w miar rnicowania si i wyksztacania for- interpretacje - w porwnaniu z rzeczywistoci przyrodnicz
malnych koncepcji wiata oraz nie-empirycznych roszcze i spoeczn - cechuj si zmiennoci i zrnicowaniem, e
wanociowych. W procesach porozumiewania si wycho- zmiennoci i zrnicowaniem - w porwnaniu ze wiatem
dzimy dzi od tych formalnych supozycji czego wsplnego, obiektywnym i spoecznym - cechuj si przekonania
ktre konieczne s do tego, bymy mogli odnosi si do czego i wartoci. W przeciwiestwie do tego, mityczne obrazy wia
w wiecie obiektywnym, tzn. identycznym dla wszystkich ta nie pozwalaj na usunicie kategorialnego sprzenia natu-
obserwatorw, bd do czego w - intersubiektywnie podzie- ry i kultury, i to nie tylko z tytuu konceptualnego przemiesza-
lanym przez nas - wiecie spoecznym. Roszczenia do propozy- nia wiata obiektywnego ze wiatem spoecznym, lecz rwnie
cjonalnej prawdziwoci czy normatywnej susznoci aktualizuj z tytuu reifikacji jzykowego obrazu wiata, czego nastpstwem
te supozycje co do istnienia czego wsplnego, odnoszc je do jest dogmatyczne wpisywanie w koncepcj wiata okrelonych
konkretnej, okrelonej ekspresji. Tym sposobem prawdziwo treci, wobec ktrych nie jest moliwe zajmowanie racjonalnej
zdania oznacza, e orzekany stan rzeczy istnieje jako co postawy i ktrych tym samym nie mona poddawa krytyce.
w wiecie obiektywnym; suszno za, podnoszona - z uwagi Operujc formu mwic o przemieszaniu natury i kultu-
na istniejcy kontekst normatywny - w odniesieniu do dziaania ry, mielimy dotychczas stale na myli przyrod zewntrzn
oznacza, e wytworzona relacja interpersonalna zasuguje na oraz wiat obiektywny. Mona jednak wykaza, e z analo-
akceptacj jako prawowity skadnik wiata spoecznego. gicznym przemieszaniem sfer rzeczywistoci mamy do czy-
104 I. Wprowadzenie
nienia rwnie w wypadku relacji midzy kultur a natur niajcych si interpretacji uczasowionej tradycji kulturowej;
wewntrzn czy te wiatem subiektywnym. Dopiero w miar
podobnie jednostka nie moe zda si na formaln koncepcj
wyksztacania si formalnej koncepcji wiata zewntrznego,
ego, mogc zabezpiecza jej wasn tosamo wobec pod-
a mianowicie obiektywnego wiata istniejcych stanw rze- miotowoci, ktra si usamodzielnia i staa si pynna.
czy, jak te spoecznego wiata obowizujcych norm, moe Wzorujc si na jzyku potocznym, w ktrym posugujemy
wyoni si komplementarne pojcie wiata wewntrznego
si symetrycznymi pojciami wiata wewntrznego i wiata
tudzie pojcie podmiotowoci, ktrej mona przypisywa
zewntrznego, mwi o wiecie subiektywnym dla odr
wszystko to, czego nie mona wpisa w wiat zewntrzny, nienia go od wiata obiektywnego i spoecznego. Wyraenie
oraz to, do czego jednostka nie ma uprzywilejowanego "wiat" moe naturalnie atwo prowadzi w tym kontekcie do
dostpu. Tylko wwczas, kiedy za to mamy wiat obiek-
nieporozumie. Sfera podmiotowoci jest komplementarna
wzgldem wiata zewntrznego, ktrego definicj wyznacza
tywny, za miar za poddawalne krytyce roszczenia do
prawdziwoci tudzie skutecznoci, przekonania mog jawi
to, e jest on wiatem podzielanym z innymi. wiat obiekty-
si jako z racji systematycznych faszywe, zamiary przywie
wny jest wsplnie zakadany jako og faktw, przy czym fakt
cajce dziaaniu - jako z racji systematycznych pozbawione
znaczy tyle, e sd co do istnienia odnonego stanu rzeczy p
widokw na powodzenie, myli - jako twory fantazji, jako moe uchodzi za prawdziwy. wiat spoeczny za jest wspl-
czyste twory wyobrani; tylko wwczas, kiedy za to mamy nie zakadany jako og wszystkich relacji interpersonalnych,
rzeczywisto normatywn, ktra si zobiektywizowaa, za
ktre uznawane s przez nalecych do tego wiata za upraw-
miar za poddawalne krytyce roszczenie do normatywnej
nione. W odrnieniu od tych obydwu wiatw, wiat subiek-
susznoci, zamiary, yczenia, nastawienia, uczucia mog
tywny rozumiany jest jako og przey, do ktrych w kadym
jawi si jako nieuprawnione bd li tylko idiosynkratyczne,
wypadku uprzywilejowany dostp ma tylko jednostka.
jako niemoliwe do zgeneralizowania i czysto subiektywne. Wyraenie mwice o subiektywnym "wiecie" jest wszelako
W tej mierze, w jakiej mityczne obrazy wiata maj wadz o tyle uprawnione, e rwnie w tym wypadku chodzi
nad poznaniem i orientacjami ukierunkowujcymi dziaania, o abstrakcyjny konstrukt pojciowy (Konzept), ktry w odnie-
niemoliwe jest, jak si wydaje, klarowne wydzielenie sfery
sieniu do kadego uczestnika wydziela w formie wsplnych
podmiotowoci. Zamiary i motywy rwnie sabo oddzielone
presupozycji sfer tego, co - w porwnaniu ze wiatem obiek-
zostaj od dziaa i ich konsekwencji jak uczucia od ich nor-
tywnym i wiatem spoecznym - jest nie-wsplne. Pojcie
matywnie okrelonych, stereotypowych ekspresji. W tym kon- wiata subiektywnego ma podobny status do tego, jaki maj
tekcie poczyniono znamienn obserwacj, e czonkowie
jego pojcia komplementarne. Wida to rwnie w tym, e
spoeczestw archaicznych w znacznej mierze wi wasn
konstrukt ten moemy poddawa analizie, odwoujc si do
tosamo z okruchami zbiorowej wiedzy zapisanej w mitach
innego jeszcze rodzaju zasadniczego nastawienia oraz dal-
i formalnymi szczegami nakazw rytualnych. Nie dysponuj szego roszczenia wanociowego.
oni formaln koncepcj wiata, mogc rzeczywistoci przy- Ekspresywne nastawienie podmiotu, ktry wyjawia pewn
myl, daje pozna swe yczenie, wyraa uczucie, odsania
rodniczej i spoecznej zapewnia tosamo w obliczu zmie-
przed innymi kawaek swej podmiotowoci, rozm si 3. Pytanie to stao si aktualne wraz z pojawieniem si pod
w charakterystyczny sposb od obiektywizujcego nastawie- koniec XIX stulecia refleksji nad podstawami historycznych
nia podmiotu wobec rzeczy i zdarze, czyli nastawienia pod- nauk o duchu (Geisteswissenschaften). Dyskusja prowadzona
miotu, ktry dokonuje instrumentalnych operacji bd bya w istocie dwuaspektowo. W aspekcie metodologicznym
obserwacji, rni si te od nastawienia uczestnika interakcji, koncentrowaa si ona na pytaniu o obiektywno rozumienia
ktry dostosowuje si (lub nie dostosowuje) do oczekiwa i wraz z Gadamerowskimi analizami z zakresu hermeneutyki
normatywnych. Poza tym ekspresje wyraajce przeycia filozoficznej zostaa w pewien sposb zamknita l. Jedno-
rwnie wiemy z poddawalnym krytyce roszczeniem czenie - pod hasem: problem historyzmu - rozpatrywane byo
wanociowym, mianowicie z roszczeniem do szczeroci. przede wszystkim substancjalne pytanie o wyjtkowo oraz
Z tego wzgldu wiaty subiektywne jako sfery tego, co jest porwnywalno cywilizacji i wiatopogldw. Ta cz
nie-wsplne, tudzie sfery, do ktrych ma si uprzywile- dyskusji w kocu lat dwudziestych raczej utkna w miejscu 2
jowany dostp, mog by wczane w obrb publicznego anieli doprowadzona zostaa do koca, poniewa problemu
komunikowania si. tego nie udao si sformuowa w sposb dostatecznie ostry
"Zamknito" mitycznych obrazw wiata omawialimy i precyzyjny. Mogo to midzy innymi by zwizane z tym, e
dotychczas z dwu punktw widzenia: raz pod ktem niedosta- dziedzina obiektw bdcych w polu zainteresowania nauk
tecznego zrnicowania fundamentalnych nastawie - nasta- o duchu - zwaszcza przekazane w formie pisanej i poddane
wienia wobec wiata obiektywnego, wobec wiata spoecz intelektualnej obrbce wiadectwa pochodzce ze szczytowych
nego i wobec wiata subiektywnego; drugi raz pod ktem okresw rozwoju cywilizacyjnego - nie zmuszaa w taki sam
bezrefleksyjnoci obrazu wiata, ktry nie daje si zidentyfiko- sposb jak przekazy mityczne, rytuay, czary itp. do radykalnej
wa jako obraz wiata, jako przekaz kulturowy. Mityczne konfrontacji w fundamentalnej kwestii, czy i pod jakim wzgl
obrazy wiata nie s pojmowane przez czonkw tego wiata dem standardy racjonalnoci, ktrymi przynajmniej intuicyjnie
jako wczajce si w tradycj kulturow systemy interpre- zdaj si powodowa sami naukowcy, mog pretendowa do
tacji, konstytuowane przez wewntrzne zwizki sensu (Sinnzu- wanoci uniwersalnej. Pytanie to od samego pocztku odgry-
sammenhiinge) i majce odniesienie do rzeczywistoci sym- wao wan rol w antropologii kulturowej; poczynajc od lat
bolicznej tudzie powizane z roszczeniami wanociowymi, szedziesitych znajduje si ono znowu w centrum dyskusji
przez co wystawiajce si na krytyk i poddajce si rewizjom. prowadzonej midzy badaczami spoecznymi i filozofami 3 .
W ten to sposb z kontrastowo odmiennych struktur "myli
nieoswojonej" daj si rzeczywicie wyczyta wane l H. G. Gadamer, Prawda i metoda, tum. B. Baran, Krakw 1993.
przesanki nowoczesnego pojmowania wiata. Naturalnie nie 2 E. Troeltsch, Der Historismus und seine Probleme, Ttibingen 1922;
zostao przez to jeszcze pokazane, e domniemana racjonal- K. Mannheim, Historismus, "Archiv flir Sozialpolitik" 1924, t. 52, s. 1 n.; tene,
no naszego rozumienia wiata nie tylko odzwierciedla par- Ideologia i utopia, tum. 1. Miziski, Lublin 1992; na temat caej tej zoonej
problematyki por. J. Rtisen, Fur eine emeuel1e Historik, Stuttgart 1976.
tykularne rysy kultury, na ktrej zdecydowane pitno odciska
3 Rationality, B. R. Wilson (ed.), Oxford 1970; Modes ofThought, R. Hor-
nauka, ale susznie zgasza roszczenie do uniwersalnoci. ton, R. Finnegan (eds), London 1973; K. Nielsen, Rationality and Relativism,
Impulsu dostarczyy dwie publikacje Petera Wincha 1. may be interpreted as rational when fully understood in its eontext?
Przeledz tylko jeden tok argumentacji, ten, ktry wany jest More briefly, the problem eomes down to whether or not there are
w kontekcie naszych rozwaa 2 Dla uproszczenia ujm go altemative standmus oj rationality"l.
w postaci konstrukcji skadajcej si z cigu obejmujcego Lukes zdaje si zakada, e w obliczu niezrozumiaej, prima
sze par argumentw - przemawiajcych za stanowiskiem Jacie mglistej, nieprzejrzystej ekspresji, antropolog ma do
uniwersalistycznym oraz przeciwko niemu. Cig ten naturalnie wyboru zrezygnowanie bd niezrezygnowanie z prby her-
nie odpowiada faktycznemu przebiegowi dyskusji. meneutycznego wywietlenia (Aufkliirung) jej znaczenia.
a. Pierwsza runda rozgrywa si jeszcze na przedpolach wa Dalej twierdzi, e u podstaw opowiedzenia si za postpo
ciwej dyskusji. Steven Lukes zwraca uwag na pewne na wstpie waniem hermeneutycznym ley implicite zaoenie co do ist-
poczynione rozstrzygnicie, ktre mogoby czyni zbyteczn nienia alternatywnych standardw racjonalnoci. Obydwie te
sam kontrowersj: tezy Winch moe zasadnie zakwestionowa.
"When I eome aeross a set of beliefs whieh appear prima Jacie irra- Jeli irracjonalna zrazu ekspresja zdecydowanie opiera si
tional, what should be my attitude towards them? Should I adopt prbom jej zinterpretowania, interpretator moe z pewnoci
a eritical attitude, taking it as a faet about the beliefs that they are irra- przej do, na przykad, psychologicznego lub socjologicznego
tional and seek to explain how they eame to be held, how they mana- wyjaniania owej nieprzystpnej ekspresji jako zdarzenia empi-
ged to survive unprofaned by rational eritieism, what their eonse-
quenees are, etc.? Or should I treat sueh beliefs charitably: should
rycznego, uciekajc si do pomocy hipotez kauzalnych i odwo-
I beg in from the assumption that what appears to me to be irrational ujc si do warunkw wyjciowych. Stanowiska takiego broni
na przykad A. MacIntyre, wystpujc przeciwko Winchowi 2 .
W wypadku tego wariantu strategii badawczej argument Luke-
"Phi lo soph y of the Social Sciences" 1974, t. 4, s. 313 n.; E. Fales, Trnth, Tradi-
sa nie budzi obiekcji; patrzc jednake w sensie cile
tion, and Rationality, "Philosophy of the Social Sciences" 1976, t. 6, s. 97 n.;
I. C. Jarvie, On'the Limits of Symbolic Inte1pretation in Anthropology, "Current
Anthropo10gy" 1976, t. 17, s. 687 n.; R. Horton, Professor Win ch on Safari, l S. Lukes, Some Problems about Rationality, w: Rationality, B. R. Wilson
"European Joumal of Sociology" 1976, t. 17, s. 157 -180; K. Dixon, Is Cultur- (ed.), Oxford 1970, s. 194: "Kiedy natrafiam na zesp przekona, ktre prima
al Relativism Self-Refuting?, "British Joumal of Sociology" 1977, t. 28, facie wydaj si irracjonalne, to jak mam wobec nich przyj postaw? Czy
s. 75 n.; J. Kekes, Rationality and Social Sciences, "Philosophy of the Social mam przyj postaw krytyczn, traktujc jako fakt, e przekonania te po pros-
Sciences" 1979, t. 9, s. 105 n.; L. Hertzberg, Win ch on Social Interpretation, tu s irracjonalne, i szuka wyjanienia, dlaczego si one utrzymuj, jak udaje
"Philosophy of the Social Sciences" 1980, t. 10, s. 151 n. im si uj racjonalnej krytyce, jakie s ich konsekwencje itd.? Czy te
l P. Winch, Idea nauki o spoeczestwie i jej zwizki z filozofi, tum. powinienem traktowa takie przekonania z wyrozumiaoci: wyj z zaoe
B. Chwedeczuk, Warszawa 1995; tene, Rozumienie spoeczestwa pieJWot- nia, e to, co mnie si jawi jako irracjonalne, moe by interpretowane jako
nego, wyd. cyt. racjonalne, jeli w peni zrozumie si to w jego kontekcie? Krtko mwic,
2 Pjd tu ladem rozwaa T. McCarthy' ego, The Problem of Rationality problem sprowadza si do tego, czy istniej czy te nie istniej alternatywne
in Social Anthropology, "Stony Brook Studies in Philosophy" 1974, t. 1, s. 1 n.; standardy racjonalnoci".
tene, The Critical Theory of Jilrgen Habennas, Cambridge 1978, s. 317 n. 2 A. MacIntyre, The Idea of Sodal Science, w: tene, Against the Self
rdem cennych inspiracji by dla mnie zwaszcza nie opublikowany tekst Images of the Age, London 1971, s. 211 n.; tene, Rationality and the Expla-
wykadw Albrechta Wellmera, "On Rationality" cz. 1-4, Konstanz 1977. nation of Action, tame, s. 244 n.
metodologicznym, stwierdzona przez Lukesa alternatywa Nadto rezultatem tego stanowiska metodologicznego bynaj-
w ogle nie istnieje. Identyfikacja symbolicznych ekspresji mniej nie jest, jak twierdzi Lukes, wstpne rozstrzygnicie co
podmiotw zdolnych do mwienia i dziaania moliwa jest do alternatywnych standardw racjonalnoci. Jeli interpreta-
jedynie za pomoc opisw odnoszcych je do orientacji (oraz tor wdaje si w racje, jakie na rzecz swej ekspresji podaje aktor
moliwych racji) ukierunkowujcych dziaanie aktora. Dlatego bd jakie mgby poda w stosownych okolicznociach, to
to interpretator nie ma innego wyboru, jak sprawdzenie, czy przechodzi na paszczyzn, na ktrej wobec poddawalnych
podejrzana - tzn. nie cakiem niezrozumiaa, lecz niezrozu- krytyce roszcze wanociowych zmuszony jest zaj
miaa pod pewnymi wzgldami - ekspresja nie okae si jed- stanowisko Tak bd Nie. To, co w danym wypadku liczy si
nak racjonalna po wywietleniu przesanek, z jakich wychodzi jako racja trafna, zaley oczywicie od kryteriw, ktre
dziaajcy w swoistym dla niego kontekcie: zmieniay si w toku dziejw (rwnie dziejw nauki). Zale
no kryteriw od kontekstu - kryteriw, na podstawie ktrych
"Notice that in ascribing irrationality to him we should be pointing
to the incoherence and incompatibility between the beliefs and crite- czonkowie rnych kultur w rnym czasie oceniaj w rny
ria which he already possessed and his new behavior. It is not just sposb prawomocno ekspresji - nie oznacza jednak, e idee
that his behavior would be at odds with what we believe to be appro- prawdziwoci, normatywnej susznoci oraz szczeroci czy
priate; it would be at odds with what we know him to believe to be
autentycznoci, ktre stanowi - wprawdzie tylko intuicyjn -
appropriate" l .
podstaw wyboru kryteriw, s w tej samej mierze uzale
Dla interpretatora nie jest to kwestia hermeneutycznego nione od kontekstu. W kadym razie hermeneutyczne podej
miosierdzia, lecz metodyczny nakaz, aeby wychodzi od cie do obszaru bdcego przedmiotem zainteresowania nie
domniemanej racjonalnoci problematycznej ekspresji i ewen- przesdza z gry tej kwestii w sposb afirmatywny. Na pytanie
tualnie stopniowo upewnia si co do jej irracjonalnoci. to bdzie mona odpowiedzie raczej w duchu stanowiska uni-
Tylko hermeneutyczna bezwzgldno wobec wasnych pre- wersalistycznego, ktrego pragnie broni Lukes, jeli tylko
supozycji moe uchroni interpretatora przed uprawianiem problematyk rozumienia znacze podda si gruntownemu
krytyki bez przeprowadzania samokrytyki oraz przed zbadaniu. Powrc jeszcze do tego pniej.
popenianiem tego wanie bdu, ktrego dopuszczenie si b. Badania Evans-Pritcharda nad czarami, wrbami i magi
Winch mia susznie za ze antropologom epoki wiktoriaskiej w afrykaskim plemieniu Zande s jednym z najlepszych przy-
- przed nakadaniem po prostu na obce kultury rzekomo kadw na to, e wobec niejasnych (obskuren) ekspresji mona
powszechnych standardw kultury wasnej. okazywa wysoki stopie hermeneutycznego miosierdzia bez
wycigania zarazem relatywistycznych konsekwencji, jakie
l A. MacIntyre, The Idea oj Social Science, wyd. cyt., s. 251 n: "Zauwa w opinii Lukesa wi si z tym sposobem postpowania. Drug
my, e przypisujc mu irracjonalno powinnimy ukaza niespjno rund [dyskusji] chciabym otworzy argumentem Evans-
i niekompatybilno jego wczeniejszych przekona oraz kryteriw i nowego -Pritcharda, ktry wiar w czary i tym samym racje przema-
zachowania. Rzecz nie w tym, e jego zachowanie kci si z tym, co wedug
wiajce na rzecz odpowiednich praktyk magicznych rozjania
nas jest waciwe; ono kci si z tym, co, wedle naszej wiedzy, on uznaje za
waciwe". do tego stopnia, e jego czytelnicy s w stanie dostrzec spj-
no obrazu wiata plemienia Zande. Jako antropolog trzyma uczestnicy przyjmuj za punkt wyjcia t sam co on koncepcj
si on rwnoczenie standardw racjonalnoci naukowej, gdy wiata [zoonego z] bytw (einer We/t von Entitiiten), e
chodzi o obiektywn ocen pogldw i technik tego plemienia. w danej sytuacji tubylcy postrzegaj mniej wicej to samo co
Evans-Pritchard rozrnia tu logiczny wymg spjnoci, kt- i on postrzega, e sytuacj interpretuj w mniej lub bardziej ten
remu wiara w czary u Zande w znacznej mierze czyni zado, sam sposb, w jaki on sam j interpretujel.
i wymogi metodologiczne, ktrym wedle naszego wyobraenia Strony nie mog tu, ma si rozumie, odwoywa si do jas-
winna by posuszna wiedza empiryczna na temat procesw nego i jednoznacznego zestawu intersubiektywnie obowizu
przyrodniczych oraz techniczne ingerencje w te procesy; pod jcych regu interpretacji jak w wypadku logiki. Tam, gdzie
tym wzgldem mylenie mityczne ewidentnie ustpuje myle rezultatem jest uporczywy brak zgody co do prawdziwoci
niu nowoczesnemu: sdw (Propositionen) i co do skutecznoci ingerencji,
"Przekonania (notions) naukowe s to takie przekonania, ktre pozostaj antropolog musi - jak rozumiem Evans-Pritcharda - zda si
zgodne z obiektywn rzeczywistoci zarwno gdy idzie o wano na procedury badawcze, z ktrych uniwersalnej prawomoc-
przesanek, na ktrych si opieraj, jak i trafno wnioskw do ktrych noci mona byo zda sobie spraw dopiero po ich wysoce
prowadz. [ ... ] Przekonania logiczne s to takie przekonania, w ktrych
naukowym wystylizowaniu w ramach naszej kultury.
zgodnie z reguami mylenia wnioski byyby prawdziwe, gdyby
przesanki byy prawdziwe, faktyczna za prawdziwo przesanek jest
Winch, wysuwajc obiekcje wobec Evans-Pritcharda, opar
w tym wypadku nieistotna. [ ... ] Czajniczek pk podczas ogrzewania. si na wyrastajcym z inspiracji Wittgensteinowskiej kultura-
Ma to prawdopodobnie zwizek z jego wytrzymaoci. Zbadajmy czaj- listycznym pojciu jzyka. Przez "jzyk" rozumie on jzykowo
niczek i zobaczmy, czy to wanie byo przyczyn. To jest mylenie log- artykuowane obrazy wiata i odpowiednio do nich ustruktu-
iczne i naukowe. Choroba spowodowana jest czarami. Mczyzna jest rowane formy ycia (Lebensformen). W obrazach wiata gro-
chory. Odwoajmy si do wyroczni, aby odkry, ktry czarownik jest za
to odpowiedzialny. To jest mylenie logiczne i nienaukowe"l.
madzona jest wiedza kulturowa, z ktrej pomoc wsplnota
jzykowa interpretuje wiat. Kada kultura wytwarza w swoim
Interpretujc ekspresje tubylcw, antropolog odnosi si za- jzyku odniesienie do rzeczywistoci. O tyle te "rzeczywisty"
rwno do innych ekspresji, jak i do czego w wiecie. W pier- i "nierzeczywisty", "prawdziwy" i "nieprawdziwy" s poj
wszym wymiarze moe on oprze si na systemie regu, ktry ciami, ktre wprawdzie tkwi immanentnie we wszystkich
w taki sam sposb obowizuje obydwie strony - na intuicyjnie jzykach - a nie w jakim konkretnym jzyku, w innym za ich
opanowanych zasadach logiki formalnej. Co si za tyczy nie ma - jednake kada kultura dokonuje tych kategorialnych
wymiaru odniesienia do wiata, to w wypadkach wtpliwych rozrnie w obrbie wasnego systemu jzykowego:
antropolog musi sign do klasy ekspresji, ktrych reguy
uycia s nieproblematyczne *. Zakada on przy tym, e wszyscy "e.g. color predicates", a take miast "s nieprobIematyczne" powiada "are
more or less unproblematic" (l. Habermas, Theory of Communicative Action,
I Cyt. za: P. Winch, Rozumienie spoeczestwa pie1wotnego, wyd. cyt., tum. T. McCarthy, t. 1, Boston 1984, s. 56) - przyp. tum.
s. 245 -246. I Status tych formalnych zaoe co do czego, co jest wsplne, trafnie
* Tumacz Teorii dziaania komunikacyjnego na jzyk angielski okrela t charakteryzuje Martin Hollis, The Limits of Rationality, w: Rationality,
klas ekspresji w swoim przekadzie jako basic i dodaje w nawiasie wyjanienie: B. R. Wilson (ed.), Oxford 1970, s. 214 n.
"Rzeczywisto nie jest tym, co nadaje jzykowi sens. Co jest, a co c. Nim w trzeciej rudzie odsonimy sab stron zarzutu Win-
nie jest rzeczywiste, ujawnia si w znaczeniu jzykowym [in the cha, musimy wpierw wyjani, na czym polega jego sia. Jzyk,
sense that language has]. Co wicej, zarwno rozrnienie pomidzy
jzykowo artykuowany obraz wiata, forma ycia, to pojcia,
tym, co rzeczywiste, a tym, co nierzeczywiste, jak i pojcie zgodno
ci z rzeczywistoci nale do naszego (tzn. do kadorazowo odmi- ktre, z jednej strony, odnosz si do czego partykularnego,
ennego - 1. H.) jzyka. [ ... l Jeeli zatem chcemy zrozumie znacze- albowiem jzyki, obrazy wiata i formy ycia wystpuj tylko
nie tych poj, musimy przeanalizowa ich faktyczny sposb uycia w liczbie mnogiej. Z drugiej za strony odnosz si one do
- w jzyku"l. pewnych caoci (Totalitiiten): dla nalecych do tej samej kul-
Ot Zande i antropologowie mwi oczywicie rnymi tury granice ich jzyka s granicami ich wiata. Mog oni hory-
jzykami; wiadczy o tym ju ogrom wysiku interpretacyjnego, zont swego wiata ycia dowolnie poszerza, ale nie mog go
opuci; o tyle te kade interpretowanie jest te procesem asy-
na jaki antropologowie musz si zdoby. I Evans-Pritchard sam
naocznie pokazuje, e jzyk Zande odzwierciedla koherentny milowania. Przez to, e obrazy wiata odnosz si do pewnej
totalnoci, s one - jako artykulacje pewnego sposobu rozumie-
obraz wiata. Obraz ten, podobnie jak nowoczesne rozumienie
wiata, ale w inny sposb nili ono, ustala kategorialne rozr
nia wiata - czym, poza co nie daje si wykroczy, nawet jeli
mona je poddawa rewizji. Przypominaj one pod tym wzgl
nienia pomidzy rzeczywistym i nie-rzeczywistym oraz okrela,
jak rozstrzyga si o tym, czy pogld zgadza si czy si nie zgadza dem portret pretendujcy do przedstawienia osoby w caoci.
z rzeczywistoci. Wedug Wincha, jest zatem rzecz bezsen- Portret nie jest ani odzwielriedleniem tego typu co mapa
sown zakada, e obydwie strony wychodz z tej samej kon-
terenu, ktra moe by dokadna bd niedokadna, ani tego
cepcji wiata. Antropolog nie ma prawa osdza wiary w cza- rodzaju odtworzeniem stanu rzeczy co sd (Proposition), ktry
moe by prawdziwy bd faszywy. Portret oferuje raczej
rownice oraz magii podug standardw racjonalnoci naukowej.
Evans-Pritchard moe uzurpowa sobie takie prawo tylko dla- pewien kt widzenia, z ktrego przedstawiana osoba jawi si
tego, e wychodzi z nie dajcego si utrzyma zaoenia, e: w okrelony sposb. Dlatego te moe by kilka portretw tej
samej osoby; portrety te mog wydobywa waciwoci charak-
:,[ ... l . koncepcja
rzeczywistoci musi by uznana za zrozumia
teru od rnych zupenie stron i mimo to mog by odbierane
1 majc zastosowanie poza kontekstem samego rozumowania
naukowego, poniewa jest to co, do czego przekonania naukowe jako jednakowo trafne, autentyczne czy adekwatne. W podob-
maj odniesienie, natomiast nienaukowe odniesienia nie maj. Evans- ny sposb obrazy wiata ustalaj schemat podstawowych poj
-Pritchard, chocia podkrela, e reprezentant kultury naukowej ma (der grundbegriffliche Rahmen), w ramach ktrego wszystko,
odmienn koncepcj rzeczywistoci od tej, ktr posiada wierzcy co w wiecie wystpuje, jest w okrelony sposb przez nas
w magi Zande, to jednak nie chce ogranicza si jedynie do odno- interpretowane jako co. Obrazy wiata, podobnie jak portrety,
~owania tego faktu oraz wyeksponowania rnic i powiada w kocu,
~e koncepcja naukowa pozostaje w zgodzie z tym, czym faktycznie
nie mog by prawdziwe bd faszywe l .
Jest rzeczywisto, natomiast koncepcja magiczna - nie"2.
l Porwnanie to zawdziczam wyranie wywodzcemu si z inspiracji
lp. Winch, Rozumienie spoeczestwa pie1wotnego, wyd. cyt., s. 247 - 248. Wittgensteinowskiej opracowaniu Patricka Burke, ktre udostpni mi Richard
2 Tame, s. 246. Rorty (P. Burke, "Truth and Worldviews", 1976, maszynopis powielony, s. 3):
Zarazem jednak obrazy wiata rni si od portretw tym, obrazu wiata jest funkcj zda prawdziwych moliwych
e umoliwiaj pojedyncze ekspresje, ktrym moe przysugi w ramach tego systemu jzykowegol.
wa prawdziwo. O tyle te obrazy wiata maj, choby Na razie Winch moe, oczywicie, ten zarzut oddali jako
porednie, odniesienie do prawdy; to jest wanie ta okolicz- kognitywistyczn dezinterpretacj. Jzykowo artykuowane
no, ktrej nie bierze pod uwag Winch. Wprawdzie obrazy obrazy wiata stak splecione z formami ycia, tzn. z codzienn
wiata s z racji swego odniesienia do totalnoci pozbawione praktyk uspoecznionych jednostek, i nie mona ich
wymiaru, w ktrym sensowne jest ocenianie podug kryteriw redukowa do funkcji poznawania przyrody zewntrznej
prawdziwoci - nawet wybr kryteriw, podug ktrych i umoliwiania rozporzdzania ni:
w danym wypadku ocenia si prawdziwo zdania (Aussage), "Gry jzykowe to gry ludzi, z ktrych kady yje swoim yciem -
moe zalee od waciwego obrazowi wiata kategorialnego ycie [kadego z nich l wie si z wieloci odmiennych interesw,
kontekstu - z tego jednak bynajmniej nie wynika, iby sam kady ma wielorako zrnicowany wpyw na inne. Z tego te powodu
ide prawdy mona byo rozumie partykularystycznie. to, co czowiek mwi lub robi, moe mie znaczenie nie tylko dla
Jakikolwiek wybralibymy system jzykowy, zawsze intu- wykonania czynnoci, w ktr jest aktualnie zaangaowany, ale dla
jego ycia i ycia innych ludzi [ ... l. To, czego moemy nauczy si,
icyjnie wychodzimy z zaoenia, e prawdziwo jest uniwer- badajc inne kultury, nie ogranicza si jedynie do rozmaitych
salnym roszczeniem wanociowym. Jeli wypowied jest sposobw wytwarzania rzeczy, do innych technik. Waniejsze jest to,
prawdziwa, zasuguje na uniwersalne zaakceptowanie bez e moemy nauczy si rnych moliwoci nadawania sensu
wzgldu na to, w jakim jzyku jest sformuowana. Dlatego te ludzkiemu yciu, rnych idei dotyczcych moliwego znaczenia,
wobec tezy rozwijanej przez Wincha mona wysun obiekcj, jakiego wykonywanie pewnych dziaa moe nabra dla czowieka,
ktry stara si kontemplowa sens swojego ycia jako pewnej
e obrazy wiata mog by ze sob porwnywane nie tylko
caoci"2.
z punktu widzenia quasi-estetycznych i indyferentnych wzgl
dem prawdy momentw, takich jak spjno, gbia, ekono- W ramach swego obrazu wiata czonkowie wsplnoty jzy
mia, zupeno itd., lecz rwnie z punktu widzenia kognity- kowej porozumiewaj si co do zasadniczych kwestii ich oso-
wnej adekwatnoci. Adekwatno jzykowo artykuowanego bistego i spoecznego ycia. Jeli chcemy porwnywa ze sob
standardy racjonalnoci wbudowane w rne kulturowe syste-
my interpretacji, nie moemy ogranicza si do sugerowanego
"World views, like portraits, are cases of seeing as. We have a world view, przez nasz kultur wymiaru nauki i techniki, a z moliwoci
when we succeed in seeing the sum total of things as something or other. It is formuowania prawdziwych zda oraz dysponowania skutecz-
necessary that we give an account of all the items in the world individually, but
nymi technikami nie moemy czyni miary ich racjonalnoci.
of the whole as the whole. So in one sense a world view must embrace every-
thing, but in another sense not". (Obrazy wiata, podobnie jak portrety, s przy- Obrazy wiata s porwnywalne jedynie przez pryzmat ich
padkami "widzenia jako". Mamy obraz wiata, jeli udaje nam si widzie og
wszystkich rzeczy jako to lub co innego. Nie jest konieczne, bymy zdawali l Kryterium "adekwatnoci" w takim jego rozumieniu wprowadziem dla
jednostkow relacj ze wszystkich przedmiotw w wiecie, ale z caoci jako scharakteryzowania systemw jzykowych uytecznych w wymiarze teore-
caoci. Tak wic obraz wiata musi w pewnym tego rozumieniu ogarnia tycznym, patrz J. Habennas, Wahrheitstheorien, wyd. cyt., s. 245 n.
kad rzecz, w innym za nie musi tego robi). 2 P. Winch, Rozumienie spoeczestwa pielWotnego, wyd. cyt., s. 284.
potencjalnych moliwoci ustanawiania sensw. W odpowied- z zewntrz; a kiedy za spraw antropologa konfrontowani s
ni sposb nawietlaj one przewijajce si we wszystkich kul- z tym wymogiem, generalnie staraj si przed nim uchyli.
turach kwestie egzystencjalne, jak narodziny i mier, choroba Czy jednak to wzbranianie si, ten wikszy stopie tolerancji
i bycie w potrzebie, wina, mio, solidarno i samotno. wobec sprzecznoci, nie jest oznak bardziej irracjonalnego
Dziki obrazom wiata otwieraj si jednakowo rdowe sposobu ycia? Czy nie powinnimy nazwa irracjonalnymi
moliwoci "czynienia ludzkiego ycia sensownym". Nadaj takich orientacji dziaania, ktre mog zachowywa stabilno
one przez to struktur formom ycia, ktre - gdy chodzi o ich jedynie za cen wyparcia sprzecznoci [ze wiadomoci]?
wal10 - s ze sob nieporwnywalne. Nie da si racjonalno Win ch temu przeczy.
ci form ycia sprowadzi do kognitywnej adekwatnoci Odwouje si on do uwagi Evans-Pritcharda, e Zande nie s
obrazw wiata lecych u ich podstaw. od strony teoretycznej zainteresowani przeledzeniem posta-
d. Wysuwajc ten argument, Winch zbacza na aspekty tre wionego problemu, gdy si im na to wprost zwraca uwag:
ciowe, aczkolwiek racjonalno obrazw wiata i form ycia "Mogoby si teraz wydawa, e mamy wyrane podstawy, by mwi
naleaoby odczytywa ewentualnie z wasnoci formalnych. o wyszoci racjonalnego mylenia europejskiego nad myleniem
Nastpn rund wymiany argumentw moemy rozpocz od Zande, poniewa to ostatnie prowadzi do sprzecznoci, ktrej nie
usiuje usun, a nawet jej nie rozpoznaje; sprzeczno ta jest jednak
pokazania, w jakim sensie Winch rozmija si z problemem,
rozpoznawalna jako sprzeczno w kontekcie europejskich spo-
o ktry tu chodzi. Kognitywna adekwatno obrazw wiata, sobw mylenia. Ale czy rzeczywicie mylenie Zande w tym
mianowicie koherencja i prawdziwo moliwych w ich konkretnym przypadku prowadzi do sprzecznoci? Z opisu Evans-
ramach zda, jak te efektywno zalenych od tego projektw -Pritcharda wynika, e Zande w swoich sposobach mylenia
dziaania, odzwierciedla si wszak rwnie w praktyce o czarownikach nie staraj si dotrze do punktu, w ktrym wikaliby
sposobu ycia. Winch sam nawizuje do obserwacji Evans- si w sprzecznoci"!.
-Pritcharda, i Zande mog wprawdzie z pomoc wiary Winch nie uwaa za uprawnione, abymy w daniu spjnoci
w czary objania ewidentne sprzecznoci, na przykad midzy posuwali si dalej, anieli Zande czyni to sami z siebie;
dwiema sentencjami wyroczni czy te midzy jej przepowied- dochodzi do wniosku,
ni a nastpujcymi potem zdarzeniami, ale przecie mog je
"e to wanie Europejczyk trawiony obsesj przymusowego konty-
wyjani tylko do pewnego stopnia. Na przykadzie wyobra-
nuowania mylenia Zande a do sprzecznoci - do czego ono samo
e na temat dziedziczenia mocy magicznej Evans-Pritchard w naturalny sposb nie zmierza - winien jest nierozumienia, a nie
omawia sprzecznoci, jakie nieuchronnie wynikaj z okrelo Zande. W istocie to Europejczyk popenia bd kategorialny"2.
nych podstawowych zaoe animistycznego obrazu wiata,
Wiary w czary nie wolno myli z quasi-teori; z pomoc
i nie pozostawia cienia wtpliwoci co do tego, e z chwil,
mianowicie tej wiary Zande bynajmniej nie chc procesw
gdy Zande wikaj si w surowe sprawdzanie spjnoci - tak
zachodzcych w wiecie ujmowa z takim samym obiektywi-
jak tego dokonuje antropolog - nieuniknione absurdy sami
odczuwaj jako przykre. Ale tego rodzaju wymg nie powsta- l Tame, s. 262 - 263.
je w ramach ich wasnej kultury; jest wobec nich wysuwany 2 Tame, s. 264 - 265.
120 Niektre cechy mitycznego i nowoczesnego pojmowania wiata 121
I. Wprowadzenie
zujcym nastawieniem jak wspczesny fizyk czy medyk jest raczej tak, e wiara w czary odznacza si struktur, .kt~a
o wyksztaceniuprzyrodniczym. mniej czy bardziej lepo wie wiadomo Zande z odZIedZI-
e. Zarzut popeniania bdu kategorialnego, wysuwany wo- czonymi interpretacjami i w ogle nie pozwala na to, by
bec europejskiego antropologa, mona rozumie w mocnym pojawia si wiadomo moliwoci istnienia alternatywnych
i w sabym sensie. Jeli powiada on jedynie, e naukowiec nie interpretacji:
powinien imputowa tubylcom wasnego zainteresowania "Innymi sowy, niewiadomo moliwoci wyboru ~e~yduje o cako
usuwaniem niespjnoci, to sama nasuwa si riposta w postaci witej akceptacji ugruntowanej doktryny teoretyc~neJ I us~~a z pol~
pytania, czy ten brak teoretycznego zainteresowania naley widzenia jakiekolwiek moliwoci jej podwaema. W ~~leJ sytuacjI
tumaczy tym, e obraz wiata Zande narzuca mniej wyma- doktryna ma wobec wyznawcy si przymusu. To wasme m~my na
myli mwic, e niektre doktryny s wite. [ ... l ~ystpuj dwa
gajce standardy racjonalnoci i w tym sensie jest on mniej
podstawowe rodzaje problem~ fpredicaYn;e~tsl: ,~am~mty:> ~ ce~hu
racjonalny ni nowoczesne rozumienie wiata. Od tego pytania jcy si brakiem wiadomOCI wyboru, SWltOSCI~ wlerze~ I ~k~em
rozpoczyna si przedostatnia runda dyskusji. przed ich zakwestionowaniem, oraz otw~y>~ - zWIzany z .Is!m.em~~
R. Horton rozwija t argumentacj, nawizujc do Poppe- wiadomoci moliwoci wyboru, podwazemem absolutnej sWItOSCI
rowskiego rozrnienia "umysowoci" otwartych i zamkni wierze i mniejszym lkiem przed ich kwestionowaniem"l.
tych oraz odpowiadajcych im form ycia spoeczestw zanu- Wprowadzenie wymiaru, w ktrym przeciwstawiane s
rzonych w tradycji i spoeczestw nowoczesnych. Akceptuje sobie otwarto i zamknito, zdaje si dostarcza niezalenej
on stanowisko Wincha, e struktury obrazw wiata wyraaj od kontekstu miary racjonalnoci obrazw wiata. Naturalnie
si w formach ycia, obstaje jednak przy moliwoci oceniania punktem odniesienia jest znowu nowoczesna nauka; Horton
obrazw wiata, jeli ju nie wedug stopnia ich kognitywnej bowiem sprowadza "wity" charakter zamknitych obrazw
adekwatnoci, to jednak podug tego, w jakiej mierze utrud- wiata, tzn. to, e zapewniaj one tosamo, do immunizacji
niaj one bd wspomagaj procesy kognitywno-instrumentalna alternatywne interpretacje, kontrastujcej z gotowoci do
nego uczenia si: uczenia si i zdolnoci poddawania krytyce jako wyrniaj
"Aby wci rozszerza sw wiedz, czowiek potrzebuje nie tylko cymi rysami umysowoci naukowej. Horton wprawdzie wiary
dobrych teorii, ale take waciwej postawy wobec nich"l. w czary nie podciga niezalenie od okolicznoci pod wymogi
jakiej protonauki, ale struktur tej wiary ocenia wycznie
Horton i Winch bazuj na tych samych niemal fragmentach
z punktu widzenia niemonoci pogodzenia mityczno-magi~z
raportu Evans-Pritcharda na temat bezkrytycznej postawy
nego wiata wyobrae z owym fundamentalnym na~tawI~
Zande; Horton jednak nie tumaczy tej postawy swoist dla
niem refleksyjnym, bez ktrego nie mog powstawac teone
obrazu wiata Zande racjonalnoci, ktra w zasadzie jest
naukowe. Dlatego te ponowi mona zarzut, na innej wpraw-
jakoby rwnowana racjonalnoci naukowej. Wedug Hortona
dzie paszczynie, i nowoczesny Europejczyk dopuszcza si
l R. Horton, Tradycyjna myl afrykaska a nauka zachodnia, tum. K. Zonn-
tu bdu kategorialnego.
-Pasternak, w: Racjonalno i styl mylenia, E. Mokrzycki (red.), Warszawa
1992, s. 426. l Tame, s. 427 - 428.
122 I. Wprowadzenie 123
Niektre cechy mitycznego i nowoczesnego pojmowania wiata
Nawet jeli jestemy skonni dopuci, e gotowo do Horton definiuje "zamknito" i "otwarto" obrazw wiata
uczenia si oraz zdolno poddawania krytyce nie s bynaj- przez odwoanie si do wymiaru pozwalajcego dostrzega
mniej idiosynkratycznymi rysami tylko naszej wasnej kultury, i rozpatrywa teoretyczne alternatywy. Obraz wiata nazywa
to i tak jednostronnoci bdzie ocenianie obrazw wiata zamknitym, kiedy w sposb nie dopuszczajcy alternatywy
podug tego, czy hamuj one czy te wspomagaj umysowo reguluje on obcowanie z rzeczywistoci zewntrzn, zatem
naukow W tym punkcie panuje zgodno midzy MacIntyre' em z tym, co w wiecie obiektywnym mona postrzega bd pod-
i Winchem: dawa obrbce. Ju to przeciwstawienie obrazw wiata
"It is right to wonder whether, sophisticated as we are, we may not i rzeczywistoci, z ktr mog si one mniej czy bardziej
sometimes at least continue to make Frazer's mistake, but in a more zgadza, podsuwa wyobraenie, jakoby pierwotnym sensem
subtle way. For when we approach the utterances and activities of an obrazw wiata byo budowanie teorii. W rzeczywistoci jed-
alien culture with a well-established classification of genres in our mind
and ask of a given rite or other practice Is it a piece of applied science?
Or a piece of symbolic and dramatic activity? Or a piece of a theolo- tyle e w bardziej subtelnej postaci. Jeli bowiem do sownych ekspresji i prze-
gy? We may in fact be asking a set of questions to which any answer jaww aktywnoci obcej kultury przystpujemy z gotow i utrwalon w na-
may be misleading [... ]. For the utterances and practice in question may szym umyle klasyfikacj rodzajw i w odniesieniu do danego rytu czy innej
belong, as it were, to all and to none of the genres that we have in mind. praktyki pytamy Czy jest to element nauki stosowanej? Czy jest to element
For those who engage in the given practice the question of how their aktywnoci symbolicznej i dramaturgicznej? Czy te jest to moe element
utterances are to be interpreted - in the sense of interpretation in teologii?, to w istocie moemy formuowa cae zestawy pyta, na ktre
which to allocate a practice or an utterance to a genre is to interpret it, kada odpowied moe by bdna [ ... ]. Analizowane ekspresje sowne i prak-
as a prediction, say, rather than as a symbolic expression of desire, or tyki mog bowiem przynalee niejako do wszystkich i do adnego z rodza-
vice versa - may never have arisen. If we question them as to how their jw, jakie mamy w gowie. U tych, ktrzy s zaangaowani w dan praktyk,
utterances are to be interpreted, we may therefore receive an answer mogo nigdy nie pojawi si pytanie, jak maj by interpretowane ich ekspresje
which is sincere and yet we may still be deceived. For we may, by the - przy takim rozumieniu interpretacji, w myl ktrego zinterpretowanie to
very act of asking these questions, have brought them to the point where zaliczenie praktyki czy ekspresji do pewnego rodzaju, powiedzmy, zaklasyfi-
they cannot avoid beginning to construe their own utterances in one kowanie raczej jako przepowiedni anieli symbolicznej manifestacji pragnie,
way rather than another. But perhaps this was not so until we asked the bd vice versa. Jeli przeto pytamy ich o to, jak maj by interpretowane ich
question. Perhaps before that time their utterances were poised in ambi- ekspresje, moemy uzyska szczer odpowied, a i tak zosta wprowadzeni
guity [... ]. Myths would then be seen as perhaps potentially science and w bd. Przez sam fakt zadawania tych pyta przywiedlimy ich bowiem by
literature and theology; but to understand them as myths would be to moe do punktu, w ktrym nie mog ju unikn konstruowania wasnych
understand them as actually yet none of these. Hence the absurdity ekspresji raczej w ten anieli w inny sposb. A by moe nie byo tak dopty,
involved in speaking of myths as misrepresenting reality; the myth is at dopki nie zadalimy pytania. By moe do tego czasu ich ekspresje zacho-
most a possible misrepresentation of reality, for it does not aspire, while wyway ambiwalentn rwnowag [ ... ]. Mity byyby wwczas postrzegane
still only a myth, to be a representation"l. jako, by moe, potencjalna nauka oraz literatura, oraz teologia; rozumiane za
jako mity faktycznie nie byyby rozumiane jako ktrakolwiek z tych rzeczy.
Std te absurdalno mwienia o mitach jako bdnych przedstawieniach
l A. MacIntyre, Rationality and the Explanation oj Action, wyd. cyt., s. 252- rzeczywistoci; mit jest co najwyej potencjalnie bdn prezentacj rzeczy-
-253: "Susznie moemy si zastanawia, czy przy caym naszym intelektu- wistoci, poniewa - pozostajc wci tylko mitem - nie aspiruje do tego, aby
alnym wyrafinowaniu czasami przynajmniej nie kontynuujemy bdu Frazera, by przedstawieniem rzeczywistoci".
nak struktury obrazw wiata okrelaj praktyk yciow, odniesie, pozwalajcego uchwyci rwnoczesne rnico
ktrej przecie nie wyczerpuje bynajmniej instrumentalno- wanie si i wyksztacanie trzech formalnych koncepcji wiata.
-kognitywne obchodzenie si z rzeczywistoci zewntrzn. Obserwacje Hortona i Gellnera 1 podpadaj w zupenoci pod
Obrazy wiata maj konstruktywne znaczenie raczej wobec formalnopragmatyczne aspekty, z punkty widzenia ktrych
caego tego spektrum procesw dochodzenia do porozumienia scharakteryzowaem powyej zamknito mitycznych obrazw
i procesw uspoecznienia, w toku ktrych ich uczestnicy od- wiata tudzie otwarto nowoczesnego rozumienia wiata2 .
nosz si w rwnej mierze do porzdkw ich wsplnego wia Posugujc si okreleniami "motywy zoone kontra poje-
ta spoecznego i do przey swego wiata subiektywnego, jak dyncze" tudzie "niski kontra wysoki stopie kognitywnego
i do zaszoci w wiecie obiektywnym. Jeli mylenie mity- podziau pracy", obydwaj autorzy w zbieny sposb opisuj
czne jeszcze nie przyzwala na kategorialny podzia na kogni- narastajcy podzia kategorialny na wiat obiektywny, wiat
tywno-instrumentalne odnoszenie si do wiata, odnoszenie spoeczny i wiat subiektywny, opisuj specjalizacj w kwes-
si praktycznomoralne oraz odnoszenie si poprzez ekspresje tiach kognitywno-instrumentalnych, kwestiach praktyczno-
wyraajce przeycia (expressiven Weltbeziigen), jeli ekspresje moralnych oraz dotyczcych ekspresji wyraajcych przeycia,
Zande pene s dla nas dwuznacznoci, to jest to oznaka, e przede wszystkim za opisuj rnicowanie si i wyksztacanie
"zamknitoci" ich animistycznego obrazu wiata nie mona aspektw wanoci, z punktu widzenia ktrych moliwe jest
opisywa jedynie na podstawie nastawie wobec wiata obiek- zajmowanie si tymi problemami. Horton i Gellner podkrelaj
tywnego, "otwartoci" za nowoczesnego pojmowania wiata nastpnie narastajce rnicowanie si jzykowego obrazu
jedynie na podstawie wasnoci formalnych umysowoci wiata i rzeczywistoci. Omawiaj oni tego rne aspekty, ope-
naukowej. rujc okreleniami "magiczna kontra niemagiczna postawa wobec
f. Zarzut ten ju nieco odstaje od linii argumentacji Wincha; sw", "pojcia zwizane z sytuacj kontra pojcia zwizane
nie jest on bowiem nacelowany na podwaenie, lecz na z pojciami" (co znamionuje podzia na wewntrzne zwizki
bardziej subteln obron stanowiska uniwersalistycznego. znaczeniowe oraz zewntrzne zwizki rzeczy i u Gellnera
O tyle te uzyskuje na samym pocztku szstej i ostatniej powraca po hasem "uywanie norm idiosynkratycznych").
rundy wymiany argumentw, e tak powiem, przewag punk- Wreszcie przeciwstawienie "mylenie refleksyjne kontra bezre-
tow. Rwnie Gellner zgasza zastrzeenie, e Horton, pro- fleksyjne" odnosi si do owych "czynnoci intelektualnych
ponujc jako kryterium "poczucie [i wiadomo istnienia] drugiego stopnia", ktre umoliwiaj nie tylko pojawienie si
teoretycznych alternatyw", nazbyt wsko ujmuje zamknito dyscyplin formalnych, takich jak matematyka, logika, gramaty-
tudzie otwarto 1 Zjawisk, na jakie Horton si przy tym ka itd., lecz w ogle systematyczne opracowywanie i nadawanie
powouje, nie da si te w ogle wcisn do tego jednego cakowicie formalnego ksztatu systemom symbolicznym.
wymiaru, lecz wymagaj one bardziej zoonego systemu
I W poniszej kwestii por. R. Horton, Tradycyjna myl afrykaska a nauka
zachodnia, wyd. cyt., s. 427 n; E. Gellner, The Savage and the Modem Mind,
l E. Gellner, The Savage and the Modem Mind, w: Modes of Thought, wyd. cyt., s. 162 n.
R. Horton, R. Finnegan (eds.), London 1973, s. 162 n. 2 Por. wyej s. 106.
Obrazy wiata maj jednake znaczenie konstytutywne nie Horton umieszcza to zjawisko w rubryce "postawa obronna
tylko dla procesw osigania porozumienia, lecz take dla kontra postawa destruktywna" i pojmuje w tym kontekcie
uspoeczniania jednostek. Peni one funkcj formowania tabu jako instytucj, ktra stoi na stray kategorialnych pod-
i zapewniania tosamoci, dostarczajc jednostkom fundamen- staw obrazu wiata wszdzie tam, gdzie istnieje groba regu-
talnego zasobu kategorii i zaoe, ktrych nie mona pod- larnego wystpowania dowiadcze wywoujcych dysonans
dawa rewizji, nie naruszajc zarazem tosamoci tak jednos- oraz groba zamazywania fundamentalnych rozrnie l.
tek, jak i grup spoecznych. W miar przesuwania si od Jeli antropologicznie podbudowany sposb uycia przez
zamknitego do otwartego obrazu wiata ta wiedza zapewnia- Hortona i Gellnera Popperowskiej pary poj "zamknite-ot
jca tosamo staje si coraz bardziej formalna; osadzona jest warte" dokadnie zanalizujemy z punktu widzenia podejcia
ona w strukturach, ktre w coraz wikszej mierze uwalniaj si formalnopragmatycznego, to odkryje si przed nami perspek-
od treci mogcych by przedmiotem rewizji. Gellner mwi tywa, z ktrej bdzie mona wyjani sobie obiekcje Wincha
o "nieusuwalnych klauzulach konstytutywnych", ktre wobec hipostazowania racjonalnoci naukowej i zarazem odd-
w ramach nowoczesnego mylenia redukuj si do pewnego zieli je od przedwczesnych konkluzji. Racjonalno naukowa
formalnego minimum: jest integralnym skadnikiem zoonego ukadu racjonalnoci
"There is a systematic difference in the distribution of the entrenched kognitywno-instrumentalnej, ktry z pewnoci moe roci
clauses, of the sacred, in this sense, as between savage and modem pretensje do prawomocnoci (Giiltigkeit) wykraczajcej poza
thought-systems. In a traditional thought-system, the sacred or the kontekst poszczeglnych kultur. Niemniej jednak po omwie-
crucial is more extensive, more untidily dispersed, and much more niu i oddaleniu przez nas argumentw Win cha co mimo
pervasive. In a modem thought-system, it is tidier, narrower, as it
were economical, based on some intelligible principles, and tends not
stopniu struktury ycia i spoeczestwa czerpi korzyci ze wzmocnie
to be diffused among the detailed aspects of life. Fewer hostages are
pyncych z tego, co wite, i z nieusuwalnych przewiadcze".
given to fortune; or looking at it from the other end, much less of the
I R. Horton, Tradycyjna myl afrykaska a nauka zachodnia, wyd. cyt.,
fabric of life and society benefits from reinforcement from the sacred
s. 442-443: "Prawdopodobnie wikszo istotnych wypadkw reakcji tabu
and entrenched convictions"l.
w tradycyjnych kulturach afrykaskich wie si z zakazem kazirodztwa.
Kazirodztwo jest jednym z najbardziej jaskrawych narusze ugruntowanego
I E. Gellner, The Savage and the Modem Mind, wyd. cyt., s. 178: "Istnieje systemu kategorii. Ten, kto si go dopuszcza, traktuje matk, crk lub siostr
zrnicowanie natury systematycznej w rozkadzie nieusuwalnych klauzul - tak jak on. Inn powszechn sytuacj pojawiania si reakcji tabu jest urodze-
i w tym sensie w rozkadzie tego, co wite - midzy nieoswojonym nie si bliniakw. Wchodzi tu w gr rozrnienie bytu ludzkiego i zwierz
i nowoczesnym systemem mylenia. W tradycyjnym systemie mylenia to, co cego - wielokrotne narodziny [wieloraczki - A.M.K.] s uwaane za waciwe
wite, bd to, co ma znaczenie decydujce, jest bardziej ekstensywne, jest zwierztom, a nie ludziom. Innym powszechnym tabu s ludzkie zwoki, trak-
bardziej baaganiarsko rozproszone i o wiele bardziej przenikliwe. towane jako ziemia niczyja midzy przyrod oywion a nieoywion. Podob-
W nowoczesnych systemach mylenia jest ono bardziej uporzdkowane, nie ma si rzecz z ludzkimi wydzielinami, odchodami i krwi menstruacyjn,
bardziej zawone, niejako bardziej ekonomiczne, bazujce na kilku zrozu- jest to bowiem take ziemia niczyja midzy ywym a martwym. Reakcje tabu
miaych podstawowych zasadach oraz nie ma tendencji do ulegania rozprosze- wystpuj czsto wobec wydarze, ktre s zdecydowanie obce i nowe; nieo-
niu na poszczeglne aspekty ycia. Mniejszy jest stopie wystawiania si na mal z definicji nie mona ich wic dopasowa do zakorzenionego systemu
ryzyko czy te - patrzc na to od drugiego koca - w znacznie mniejszym kategorii".
wszystko zostaje z patosu [jego argumentacji], ktremu nie swemu uniwersalistycznemu stanowisku akcent samokryty-
oddalimy [nalenej] sprawiedliwoci: czny. To nie racjonalno naukowa jako taka stanowi, jak si
"Moi~ c~lem nie je~t moralizowanie, lecz sugestia, e koncepcja
zdaje, idiosynkratyczny rys zachodniej kultury, ale zapewne
~cze~I~, SI o~, bdc mt~gralnym skadnikiem badania innych kultur, jej hipostazowanie, i to ono zdaje si wskazywa wzorzec
Jest sCIsle ZWIzana z pOjciem mdroci"l. racjonalizacji kulturowej i spoecznej, ktry uatwia racjonal-
noci kognitywno-instrumentalnej jednostronn dominacj nie
Cz~ my,. nalecy do spoeczestw nowoczesnych, nie
tylko w wypadku postpowania wobec przyrody zewntrznej,
mozemy SI czego nauczy na podstawie zrozumienia alter-
lecz take gdy chodzi o rozumienie wiata i o codzienn prak-
natyw~ych, ~ s:~zeglnoci przednowoczesnych form ycia?
tyk komunikacyjn.
C.zy me powmmsmy przypomnie sobie - bez romantyzowa- Tok [przedstawionej] argumentacji moglibymy chyba
ma przezwycionych etapw rozwoju, bez poddawania si
streci tak oto, e argumenty Wincha s zbyt sabe, by
egzotycznemu powabowi obcych treci kulturowych - o kosz-
wzmocni tez, i w kadym jzykowo artykuowanym obra-
tach, jakich wymagaa od nas nasza wasna droga ku nowo-
zie wiata i w kadej kulturowej formie ycia tkwi nie dajce
czesn?ci? Rwnie R. Horton nie uwaa bynajmniej tego
si z niczym porwna pojcie racjonalnoci. Strategia jego
pytanIa za bezsensowne:
argumentacji jest jednak dostatecznie mocna, aeby zasadni-
"Jest rzecz nieuniknion, e, jako naukowiec, chciabym w pewnych czo uprawnione roszczenie do uniwersalnoci zgaszane
mome?tach . zasuger~w~, e tradycyjna myl afrykaska jest, w imieniu owej racjonalnoci, ktra znajduje dla siebie ujcie
":' porown~mu z myslem~m. naukowym, uboga i ograniczona. Ale,
J~ko cz~oWIek, wybraem ZyCIe w gboko jeszcze tradycyjnej Afryce,
w nowoczesnym rozumieniu wiata, skontrastowa z niekryty-
me zas naukowo zorientowanej subkulturze Zachodu, w ktrej czn samowykadni nowoczesnoci, uporczywie nastawion
~osta~m wychowany. Dlaczego? Powody mog wyda si dziwne na poznanie i podporzdkowywanie (Veifiigbarmachung) przy-
I pod~Jrzane. ~ec~ n.a pewno je?nym z nich jest odnalezienie tego, co rody zewntrznej.
s~rac~em w oJc~~zme. ~O~tYCkI c~arakter ycia codziennego i myle 4. Prowadzona w Anglii dyskusja wok racjonalnoci ska-
~Ia, zywa ra~os~ z chwIlI obecnej - to zjawiska usunite ze skomp-
~lk~wanego zyCIa Zachodu przez denie do czystoci motyww
nia do wniosku, e u podstaw nowoczesnego rozumienia wia
l wiar w postp"2. ta le wprawdzie powszechne struktury racjonalnoci, ale
nowoczesne spoeczestwa zachodnie promuj znieksztacone
W wyraeniu "denie do czystoci
motyww" jeszcze raz rozumienie racjonalnoci, skupione na aspektach kognitywno-
po~rz~i~wa r~nicowa~ie s~ koncepcji wiata i aspektw -instrumentalnych i o tyle te bdce rozumieniem jedynie par-
waznOSCI, z ktorego WZIo SI nowoczesne rozumienie wia tykularnym. Na koniec chciabym wskaza na niektre imp-
ta. Uz~peniajc swe uwagi zdaniem: "Jake konieczne s likacje takiej koncepcji.
obyd~I~ te :zeczy dla rozwoju nauki, lecz jake zgubne, gdy Skoro racjonalno obrazw wiata moemy ocenia w for-
rozwIJaJ SI ponad stosowne granice!", Horton przydaje
maInopragmatycznie okrelonym wymiarze zamknitoci/
/otwartoci, to liczymy si z systematycznej natury przemiana-
~ P. Winch, Rozumi~nie sp~eczes~a pie1wotnego, wyd. cyt., s. 285.
R. Horton, TradycYJna mysI afrykanska a nauka zachodnia, wyd. cyt., s. 449. mi w strukturach obrazw wiata, ktre mona wyjania nie
jedynie psychologicznie, ekonomicznie czy socjologicznie, was this question asked, the only answer is that it was asked by men
czyli za pomoc czynnikw zewntrznych, lecz take przy- who confronted altemative systems and were able to draw out of what
confronted them independent criteria of judgment. Many Africans
rostem wiedzy dajcym si rekonstruowa od wewntrz.
today are in the same situation"l.
Niewtpliwie procesy uczenia si musz ze swej strony by
wyjaniane z pomoc mechanizmw empirycznych; zarazem Odwrotn stron tego zarzutu jest naturalnie obowizek
jednak myli si o nich jako o rozwizywaniu problemw przeprowadzenia dowodu, ktrym MacIntyre obarcza
w ten sposb, i poddawalne s systematycznej ocenie w wie stanowisko uniwersalistyczne. Trzeba by wwczas uzna, e
tle wewntrznych warunkw prawomocnoci (Giiltigkeitsbe- naukowiec nalecy do nowoczesnego spoeczestwa nie
dingungen). Stanowisko uniwersalistyczne zmusza do przyj mgby powanie zrozumie wiary w czary u Zande czy nawet
cia hipotezy - ktra przynajmniej w punkcie wyjcia jest ukrzyowania Jezusa, gdyby uprzednio nie zrekonstruowa (w
hipotez ewolucjonistyczn - e racjonalizacja obrazw wia zgrubnym zarysie) owych procesw uczenia si, ktre
ta dokonuje si w wyniku procesw uczenia si. Nie oznacza umoliwiy przejcie od mitu do religii wiatowej czy te od
to w adnym razie, i rozwj obrazw wiata miaby przebie- metafizyczno-religijnego obrazu wiata do jego rozumienia
ga w sposb cigy, liniowy albo te - w myl idealistycznie nowoczesnego 2.
[pojmowanej] przyczynowoci - w sposb konieczny. Przyj Opierajc si na Weberowskiej socjologii religii, zamierzam
cie tej hipotezy w niczym nie przesdza kwestii tyczcych w rozdziale drugim podj prb zrozumienia i ujcia rozwo-
dynamiki rozwoju. Jeli historyczne transformacje polegajce ju religijnych obrazw wiata z teoretycznej perspektywy
na przechodzeniu do odmiennie ustrukturowanych systemw wyksztacania si formalnych koncepcji wiata, tzn. zrozu-
interpretacji bdziemy chcieli pojmowa jako procesy uczenia mienia i ujcia tego rozwoju jako procesu uczenia si. Bd si
si, to naley jednak dokona formalnej analizy zwizkw zna-
czeniowych (Sinnzusammenhiinge) , ktra dopiero pozwala l A. MacIntyre, The Idea oj Social Science, wyd. cyt., s. 228: "Mam tu na
myli te transformacje, zachodzce przy przechodzeniu od jednego do
zrekonstruowa empiryczne nastpowanie po sobie obrazw
drugiego systemu wierze, dla ktrych z koniecznoci znamienne jest
wiata jako intuicyjnie (einsichtig) zrozumiay z perspektywy wysuwanie pyta tego rodzaju, jaki Winch odrzuca. Na przykad w siedem-
uczestnikw i poddawalny intersubiektywnemu sprawdzeniu nastowiecznej Szkocji nie mona byo postawi pytania Czy jednake czary
cig kolejnych krokw w procesie uczenia si. istniej?. Jeli Winch pyta, z wntrza jakiego to sposobu ycia spoecznego,
MacIntyre wytacza pod adresem Wincha zarzut, i ten musi w ramach jakiego to systemu wierze postawiono to pytanie, to jedyn
odpowiedzi bdzie stwierdzenie, e pytanie to postawione zostao przez
zreinterpretowa przemiany kognitywne, ujmujc je jako
czowieka, ktry konfrontowa ze sob alternatywne systemy oraz by w stanie
pozbawione cigoci skokowe przemiany strukturalne: wydoby z tego, co konfrontowa, niezalene od nich kryteria wydawania
osdu. Wielu Afrykaczykw jest dzi w tej samej sytuacji".
,,1 refer to those transitions from one system of beliefs to another
2 Przy tym zaoeniu naleaoby rozpowszechnion w Europie u progu
which are necessarily characterized by raising questions of the kind
that Winch rejects. In seventeenth-century Scotland, for example, the epoki nowoytnej wiar w czary rozumie jako kognitywny regres. Por. w tej
question could not but be raised, But are there witches?. If Winch kwestii R. Dobert, The Role oj Stage-Models within a Theory oj Sodal Evolu-
asks, but within what way of social life, under what system of belief tion, llustrated by the European Witchcraze, w: The Philosophy oj Evolution,
R. Harn~, U. J. Jensen (eds.), Brighton 1981.
przy tym milczco posugiwa koncepcj uczenia si rozwi- frontacji z rzeczywistoci zewntrzn, ze zdarzeniami
nit przez Piageta w odniesieniu do ontogenezy struktur wia i procesami zachodzcymi w wiecie obiektywnym 1. Piaget
domoci. Piaget, jak wiadomo, rozrnia szczeble rozwoju ledzi jednak ten rozwj kognitywny w powizaniu
kognitywnego, ktrych wyrnikiem s nie nowe treci, lecz z "ksztatowaniem si uniwersum zewntrznego i wewntrz
strukturalnie opisywane poziomy zdolnoci uczenia si. O co nego"; "stopniowo wyania si pewne rozgraniczenie w nas-
podobnego mogoby te chodzi w wypadku wyaniania si tpstwie konstruowania uniwersum przedmiotw i wewntrz
nowych strukturalnych waciwoci obrazw wiata. Cech nego uniwersum podmiotu"2. Koncepcj wiata zewntrznego
wyrniajc cezury oddzielajce od siebie mityczny, metafi- i koncepcj wiata wewntrznego wypracowuje sobie doras-
zyczno-religijny i nowoczesny sposb mylenia s przemiany tajcy mody czowiek - w rwnie pierwotny i rdowy
w systemach kategorii. Interpretacje ze szczebla ju przezwy- sposb - w toku praktycznego obchodzenia si z przedmiota-
cionego, jakkolwiek wygldaj treciowo, wraz z przejciem mi, jak te z samym sob. Piaget odrnia przy tym obchodze-
na szczebel nastpny zostaj jako kategorie zdewaluowane. nie si z przedmiotami fizycznymi od obchodzenia si z przed-
Moc przekonujc utracia nie ta czy owa racja, lecz [sam] miotami spoecznymi, odrnia mianowicie "wzajemne
rodzaj racji jest tym, co ju nie przekonuje. Wraz z zanikaniem oddziaywanie midzy podmiotem a przedmiotami i wzajemne
w wysoko rozwinitych kulturach figur mylenia mityczno- oddziaywanie midzy podmiotem a innymi podmiotami"3.
-narracyjnego, wraz z zanikaniem w epoce nowoytnej figur Odpowiednio do tego nastpuje rnicowanie si uniwersum
mylenia religijnego, kosmologicznego czy metafizycznego, zewntrznego na wiat postrzegalnych imanipulowalnych
nastpowaa dewaluacja potencjaw eksplanacyjnych i upra- przedmiotw, z jednej strony, i na wiat normatywnie uregu-
womocniajcych Uakimi dysponoway] cae tradycje. Te lowanych stosunkw interpersonalnych, z drugiej. Kontakt
dewaluacyjne przejcia ku nowym stadiom (Entwel1ungsschub) z przyrod zewntrzn, wytwarzany przez dziaanie instru-
s, jak si zdaje, zwizane z przechodzeniem na nowe poziomy mentalne, poredniczy w konstruktywnym nabywaniu "inte-
uczenia si; zmieniaj si wwczas warunki uczenia si w wy- lektualnego systemu norm", interakcja za z innymi osobami
miarach zarwno mylenia obiektywizujcego, jak i dogbnego toruje drog konstruktywnemu wrastaniu w spoecznie uzna-
wgldu (Einsicht) praktycznomoralnego oraz praktycznoeste- wany "system norm moralnych". Mechanizmy uczenia si,
tycznych zdolnoci ekspresji.
Teoria Piageta jest przydatna nie tylko do wytyczenia rnicy
1 Przegldowe spojrzenie znale mona w J. Piageta AbrijJ der genetischen
midzy uczeniem si [w wymiarze] struktur i uczeniem si [w Epistemologie,Olten 1974; take 1. H. F1avell, The Developmental Psycholo-
wymiarze] treci, lecz do skonceptualizowania rozwoju, ktry gy oj Jean Piaget, Princeton 1963; H. G. Furth, Piaget and Knowledge, wyd.
obejmuje obrazy wiata w caoci, tzn. obejmuje rwnoczenie II, Chicago 1981; B. Kap1an, Meditation on Genesis, "Human Deve1opment"
rne wymiary rozumienia wiata. Rozwj kognitywny w w 1967, t. 10, s. 65 n.; N. Rotenstreich, An Analysis oj Piagets Concept oj Strnc-
ture, "Philosophy and Phenomeno1ogica1 Research" 1977, t. 37, s. 368 n.
szym sensie odnosi si do struktur mylenia i dziaania, do
2 J. Piaget, lntroduction li l' epistemologie genetique, wyd. cyt., s. 189.
ktrych poprzez zabiegi i przemiany konstrukcyjne (konstrnktiv) 3 Tame, s. 202; por. J. M. Broughton, Genetic Metaphysics, w: Body and
dochodzi dorastajcy mody czowiek w toku aktywnej kon- Mind, R. W. Rieber (ed.), New York 1980, s. 177 n.
asymilacja i akomodacja, w swoisty sposb skutecznie operuj rzeczy i obowizujce normy, przedstawia si z perspektywy
za porednictwem obydwu tych rodzajw dziaa: Ego, tzn. jako skadnik subiektywnego wiata Ego. Tak wic
subiektywne wiaty uczestnikw mogyby suy za lustrzane
"Jeli [ ... ] wzajemne oddziaywania miedzy podmiotem i przedmio-
tem wpywaj modyfikujco na obydwie strony, to jest rzecz afortiori paszczyzny, ktre daj wielokrotne wzajemne odbicia tego,
oczywist, e kade wzajemne oddziaywanie midzy indywidualny- co obiektywne, tego, co normatywne, i tego, co jest tym innym
mi podmiotami nawzajem je modyfikuje. Kada relacja spoeczna jest subiektywnym. Funkcj formalnych koncepcji wiata jest jed-
zatem totalnoci sam w sobie, ktra tworzy nowe wasnoci przez nak akurat zapobieganie temu, aeby zasoby tego, co wsplne,
transformowanie indywiduum w jego duchowej strukturze"!.
rozpyway si w pogoni iteracyjnie wzajem odzwiercied-
Tak wic dla Piageta istnieje w rezultacie rozwj kognity- lanych podmiotowoci; [owe formalne ujcia] umoliwiaj
wny w szerszym sensie, pojmowany jako konstruowanie nie wsplne przyjmowanie perspektywy osoby trzeciej czy te nie
tylko uniwersum zewntrznego, lecz take systemu odniesie uczestniczcej.
dla rwnoczesnego rozgraniczenia wiata obiektywnego /Kady akt porozumiewania si mona pojmowa jako cz
i spoecznego od wiata subiektywnego. Rozwj kognitywny kooperatywnego procesu interpretacji, zmierzajcego do
oznacza oglnie decentracj egocentrycznie uksztatowanego uzyskania intersubiektywnie uznawanych definicji sytuacji. \
rozumienia wiata. Koncepcje tych trzech wiatw su przy tym jako wsp1iiie
Dopiero w miar wyodrbniania si formalnego systemu zakadany system wsprzdnych, w ktrym konteksty sytua-
odniesie tych trzech wiatw moe wyksztaci si reflek- cyjne mona uporzdkowywa w ten sposb, e osiga si
syjne pojcie wiata i zosta uzyskany dostp do wiata za zgod co do tego, co wolno uczestnikom traktowa w danym
porednictwem medium wsplnych wysikw interpretacyj- wypadku jako fakt bd jako prawomocn norm, bd te
nych rozumianych jako kooperatywne negocjowanie definicji jako subiektywne przeycie.
sytuacji. 1'Koncepcja wiata subiektywnego pozwala nam W tym miejscu mog wprowadzi pojcie wiata ycia, na
wyranie skontrastowa ze wiatem zewntrznym nie tylko razie jako korelat procesw dochodzenia do porozumienia.
wasny wiat wewntrzny, ale take subiektywne wiaty innych. " Dochodzenie do porozumienia przez podmioty dziaajce ko-
Ego moe rozwaa, jak okrelone fakty (czyli to, co sari!' munikacyjnie odbywa si zawsze w horyzoncie wiata ycia.
uwaa za istniejcy stan rzeczy w wiecie obiektywnym) czy Ich wiat ycia powstaje z mniej lub bardziej rozproszonych,
te okrelone oczekiwania normatywne (czyli to, co sam uwaa zawsze nieproblematycznych przewiadcze skadajcych si
za prawowity skadnik wsplnego wiata spoecznego) prezen- na ukryte w tle podoe (Hintergrunduberzeugungen). To pod-
tuj si z perspektywy Innego, tzn. jako skadnik jego wiata oe, jakim jest wiat ycia, jest rdem definicji sytuacji
subiektywnego; nastpnie moe rozwaa to, e Inny (Alter) zakadanych przez uczestnikw jako nieproblematyczne. Przy
ze swej strony rozwaa, jak to, co on uwaa za istniejce stany dokonywaniu interpretacji czonkowie wsplnoty komunika-
cyjnej rozgraniczaj ten jeden wiat obiektywny i ich intersu-
biektywnie podzielany wiat spoeczny od wiatw subiektyw-
l J. Piaget, Introduction d l' epistemologie genetique, wyd. cyt., s. 202, (cyt.
za tum. niem. Die Entwicklung des Erkennens, t. 3, Stuttgart 1973, s. 190). .
nych waciwych jednostkom i (innym) kolektywom.
136 I. Wprowadzenie
Koncepcje wiata i korespondujce z nimi roszczenia wano Jeli z tego punktu widzenia oceniamy kulturowe systemy
ciowe stanowi formaln konstrukcj (Geriist) , z ktrej interpretacji, to widzimy, dlaczego mityczne obrazy wiata
pomoc dziaajcy komunikacyjnie porzdkuj i wczaj przedstawiaj sob pouczajcy przypadek graniczny. W stopniu,
w danym wypadku problematyczne konteksty sytuacji, tzn. te, w jakim wiat ycia pewnej grupy spoecznej interpretowany jest
co do ktrych konieczne jest dojcie do zgody, w swj - z pomoc mitycznego obrazu wiata, z poszczeglnych
z~adany jako nieproblematyczny - wiat ycia. czonkw grupy zdejmowany jest ciar dokonywania interpre-
Swiat ycia gromadzi uprzednio dokonan prac interpreta- tacji, jak te odbierana jest im szansa samodzielnego doprowa-
cyjn minionych pokole; stanowi on konserwatywn prze- dzenia do porozumienia poddawalnego krytyce. O ile obraz
ciwwag dla ryzyka zaistnienia niezgody, jakie powstaje wraz wiata pozostaje socjocentryczny w Piagetowskim tego rozumie-
z kadym podejmowanym w danym momencie procesem docho- niu 1, o tyle nie dopuszcza on do wyrnienia wiata istniejcych
dze~ia do ?OrOz~mienia~zi~ajcy komunikacyjnie mog stanw rzeczy, wiata obowizujcych norm i Wla.~a(hii~Y9h
bowIem oSIgnc porozukieme tylko w trybie zajmowania si wyrazi przey subiektywnych. Jzykowy. obraz wiata
stanowiska Tak lub Nie wobec poddawalnych krytyce rosz- ulega zreifIkowaiu, przyblirajcposta porzdku wiata, i nie
cze wanociowych. Relacja midzy tymi wakimi momenta- daje si go przenikn i rozpozna jako systemu interpretacji
mi zmienia si wraz z decentracj obrazu wiata. Im dalej poddawalnego .!!x.tx.ce.. lPozostajc w ramach takiego systemu
posunita jest decentracja obrazu wiata dostarczajcego kul- ukierunkowywania, dziaania w ogle nie mog osign owej
turowego zasobu wiedzy, w tym mniejszym stopniu zapotrze- strefy krytycznej, w ktrej zgoda uzyskana na drodze komu-
bowanie na porozumienie jest z gry zaspokajane przez inter- nikacji zaley od autonomicznego zajmowania stanowiska Tak
pretowany w sposb uodporniony na krytyk wiat ycia; im lub Nie wobec roszcze wanociowych poddawalnych krytyce.
bardziej za potrzeba dojcia do porozumienia zaspokajana Na powyszym tle wida wyranie, jakimi wasnociami
musi by za porednictwem dokona interpretacyjnych samych formalnymi musz odznacza si przekazy kulturowe, jeli
uczestnikw, tzn. ryzykownej, albowiem racjonalnie motywo- w odpowiednio-interpretowanym wiecie ycia maj by mo
wanej zgody, tym czciej moemy oczekiwa racjonalnych liwe racjonalne orientacje dziaania, jeli w ogle maj one
ukierunkowa dziaania. Dlatego racjonalizacj wiata ycia mc przyj skondensowan posta racjonalnego sposobu
mona na razie scharakteryzowa przez odwoanie si do ycia:
wymiaru sprowadzajcego si do przeciwstawienia: "normaty- a. Przekaz kulturowy musi dostarcza formalnej koncepcji
wnie przypisana zgoda" versus "porozumienie uzyskane na wiata obiektywnego, wiata spoecznego i wiata subiektyw-
drodze komunikacji". Im bardziej tradycje kulturowe przes nego, musi on dopuszcza zrnicowane roszczenia wano
dzaj z gry o tym, ktre roszczenia wanociowe, kiedy, ciowe (prawdziwo propozycjonalna, normatywna suszno,
gdzie, z jakiego powodu, przez kogo i wobec kogo musz by subiektywna szczero) oraz pobudza do odpowiedniego
akceptowane, tym mniej moliwoci maj sami uczestnicy, by rnicowania podstawowych nastawie (nastawienie obiekty-
wyuszcza oraz sprawdza potencjalne racje, na jakich
wspiera si zajmowane przez nich stanowisko Tak lub Ni0 l Tame, s. 245 n., tum. niem. s. 229.
wizujce, nastawienie respektujce normy i nastawienie tucjonalizacja dziaania racjonalnego ze wzgldu na cel w imi
ekspresywne ). Wwczas staje si moliwe wytwarzanie realizacji celw zgeneralizowanych, na przykad sterowane za
ekspresji symbolicznych na poziomie formalnym, na ktrym porednictwem pienidza i wadzy tworzenie podsystemw
wizane s one w sposb systematyczny z racjami i dostpne' dla racjonalnego gospodarowania i racjonalnego zarzdzania.
obiektywnemu osdowi. Max Weber, jak zobaczymy, postrzega wymienione w punk-
b. Przekaz kulturowy musi przyzwala na refleksyjny sto- tach c i d formowanie podsystemw jako wyodrbnianie si
sunek do samego siebie; musi by na tyle wyzbyty dogmatyz- sfer wartoci - sfer stanowicych, wedug niego, rdze kultu-
mu, aeby interpretacje zasilane przez tradycj mona byo rowej i spoecznej racjonalizacji w epoce nowoczesnoci.
w sposb zasadniczy kwestionowa oraz poddawa kryty- Jeli w ten sposb Piagetowskim pojciem decentracji posu
cznym rewizjom. Wwczas te staje si moliwe badanie od ymy si jako nici przewodni dla wywietlenia wewntrznej
strony systematycznej wewntrznych zwizkw znaczenio- zalenoci midzy strukturami obrazu wiata, wiatem ycia
wych oraz metodyczne analizowanie interpretacji alternatyw- jako kontekstem procesw dochodzenia do porozumienia oraz
nych. Dochodzi do powstania czynnoci kognitywnych drugiego moliwociami racjonalnego kierowania yciem, to ponownie
stopnia: w obszarze mylenia obiektywizujcego, w obszarze natrafimy na pojcie--E~cjonal~~.ci kOIDunikacyjnej~ Pojc;ie to
dogbnego wgldu praktycznomoralnego oraz w obszarze wie zdecentrowane--roumienie wiata z moliwoci
percepcji estetycznej maj miejsce procesy uczenia si stero- dyskursywnego' speniania podda:wa1nyh "krytyce roszcze
wane przez hipotezy i filtrowane w toku argumentacji. ~.~lJlQ.cip.wyc;h. A.' Wellmer w nastpujcy sposb charak-
c. Przekaz kulturowy, gdy chodzi o jego skadniki kognity- teryzuje to pojcie w nawizaniu do dyskusji antropologicznej:
wne i ewaluatywne, musi na tyle da si sprzc z wyspecjali- ,,Discursive rationality is not a relational conception of rationality
zowanymi argumentacjami, aeby odnone procesy uczenia si in the same sense as the minimal notions of rationality advocated by
mogy zosta spoecznie zinstytucjonalizowane. N a tej drodze Winch, MacIntyre, Lukes and others, are. Such minimaI conceptions of
powstawa mog podsystemy kulturowe dla nauki, moralnoci rationality are simple derivatives of the law of non-contradiction and can
i prawa, dla muzyki, sztuki i literatury, w obrbie ktrych two- be expressed in the form of a postulate of coherence. Now, discursive
rationality does not just signify a specific standard of rationality which
rz si tradycje wspierane przez argumentacje, tradycje te would be parasitic on the minimaI standard of rationality, as e.g. the
wskutek cigego poddawania krytyce nabieraj pynnego cha- specific standards of rationality are which are operative in primitive
rakteru, ale zarazem maj gwarancje profesjonalne. magic or in modem economic systems. Discursive rationality rather
d. Przekaz kulturowy musi wreszcie w ten sposb interpre- signifies (a) aprocedural conception ofrationality, i. e. a specific way of
towa wiat ycia, aeby dziaania ukierunkowane na zaoony
coming to grips with incoherences, contradictions and dissension, and
(b) a formal standard of rationality which operates on a meta-leve vis-
rezultat mogy uniezalenia si od dochodzenia do porozu- -a-vis all those substantive standards of rationality which are para-
mienia, ktre musi by ustawicznie odnawiane na drodze sitic on a minimal standard of rationality in Lukes' sense" l.
komunikowania si, oraz by przynajmniej czciowo usun
ich sprzenie z dziaaniem ukierunkowanym na dochodzenie l A. Wellmer, "On Rationality", cz. 4, wyd. cyt., s. 12 n.: ,,Racjonalno
do porozumienia. Przez to staje si moliwa spoeczna insty- dyskursowa nie jest relacyjnym pojciem racjonalnoci w tym samym sensie,
Wellmer uwaa tego rodzaju pojcie racjonalnoci za odzna- moe by tak, e wraz ze zdecentrowanym rozumieniem wia
czajce si dostatecznym stopniem zoonoci, pozwalajcym ta powstaje te szczeglnego rodzaju zudzenie - mianowici,
na to, by uprawnione obiekcje Wincha podj jako problemy wyobraenie, i wyodrbnienie si wiata obiektywnego
wymagajce rozwaenia: zarwno jego sceptycyzm wobec w ogle oznacza wykluczenie wiata spoecznego i subiekty- .
jednostronnej, kognitywno-instrumentalnej samowykadni wnego z obszaru racjonalnie motywowanego dochodzenia d~f'
nowoytnej racjonalnoci, jak te wystpujcy u Wincha porozumienia.
motyw uczenia si od innych kultur celem uzmysowienia Tym zudzeniem mylenia reifikujcego przyjdzie nam si
sobie jednostronnoci nowoczesnego samowyobraenia. jeszcze zaj. Komplementarnym bdem epoki nowoczesno
Jeli pojcie egocentryzmu ujmuje si tak samo szeroko jak ci jest wszelako utopizm - mniemanie, e z pojcia zdecen-
pojcie decentracji oraz zakada si, e na kadym szczeblu trowanego rozumienia wiata oraz racjonalnoci proceduralnej
egocentryzm odnawia si, to procesom uczenia si towarzysz moemy wydoby "zarazem idea w peni racjonalnej ju
jak cie bdy natury systematycznejl. Wwczas rzeczywicie formy ycia"l. Formy ycia skadaj si przecie nie tylko
z obrazw wiata, ktre ze strukturalnego punktu widzenia
w jakim s nim minimalne pojcia racjonalnoci, za ktrymi opowiadaj si moemy zaszeregowywa jako mniej lub bardziej zdecen-
Winch, MacIntyre, Lukes i inni. Takie minimalne koncepcje racjonalnoci s trowane, skadaj si nie tylko z instytucji podpadajcych pod
prostymi derywatami zasady niesprzecznoci i mona je wyrazi w formie
kategori sprawiedliwoci. Winch susznie obstaje przy tym,
wymogu spjnoci. Ot racjonalno dyskursowa nie jest po prostu okrele
e formy ycia to konkretne "gry jzykowe", to historyczne
niem szczeglnego standardu racjonalnoci, czerpicego poywk z minimal-
nych standardw racjonalnoci, jak na przykad swoiste standardy racjonalnoci konfiguracje skadajce si z utartych praktyk, przynalenoci
funkcjonujce w pierwotnej magii czy w nowoczesnych systemach ekono- grupowych, kulturowych wzorw interpretacji, form socjaliza-
micznych. Racjonalno dyskursowa oznacza raczej (a) proceduralnq kon-
cepcj racjonalnoci, to znaczy szczeglny sposb radzenia sobie z niespjno
ciami, sprzecznociami i brakiem zgody, oraz (b) formalny standard operacji konkretnych dziecko jest w stanie odrni symbol od oznaczanego
racjonalnoci, ktry operuje na meta-poziomie, majc naprzeciw siebie wszys- przeze obiektu i przezwyciy w ten sposb t form egocentryzmu. Dla ego-
tkie treciowe standardy racjonalnoci, ktre wyrosy czerpic poywk z min- centryzmu okresu poprzedzajcego dojrzewanie charakterystyczne jest
imalnych standardw racjonalnoci w sensie, w jakim rozumie je Lukes". Por. zaoenie, i ~asne wyobraenia mylowe odpowiadaj wyszej formie rzeczy-
take K. O. Apel, The Common Presuppositions ol Henneneutics and Ethics, w: wistoci postrzeganej. Wraz z zastosowaniem mylenia dokonujcego operacji
Perspectives in Metascience, J. Barmark (ed.), Goteborg 1979, s. 39 n. formalnych oraz zastosowaniem zdolnoci wysuwania hipotez kontrfaktycznych
l W odniesieniu do ontogenezy swoiste dla poszczeglnych szczebli formy znika ten rodzaj egocentryzmu, albowiem dojrzewajcy mody czowiek moe
egocentryzmu zostay opisane w imponujcy sposb przez D. Elkinda, Ego- teraz rozpozna arbitralno swych wyobrae rzeczywistoci. We wczesnej
zentrismus in der Adoleszenz, w: Entwicklung des Ichs, R. Dobert, 1. Habermas, fazie dojrzewania egocentryzm wystpuje jako wyobraenie, e myli innych
G. Nunner-Winkler (Hrsg.), Koln 1977, s. 170 n. Por. streszczenie tame, koncentruj si na wasnym Ja. Ten wariant egocentryzmu przezwyciony
s. 177 n.: "We wczesnym dziecistwie egocentryzm wyraa si w wyobraeniu, zostaje w wyniku dowiadczenia rozwierania si przepaci midzy reakcjami
e obiekty s identyczne z ich spostrzeeniami, i ta forma egocentryzmu prze- antycypowanymi przez modego czowieka a reakcjami faktycznie majcymi
zwyciona zostaje dziki rozwojowi funkcji symbolicznych. W okresie przed- miejsce".
szkolnym egocentryzm wystpuje w formie zaoenia, jakoby symbole zawieray l A. Wellmer, Thesen iiber Vemunlt, Emanzipation und Utopie, w: tene,
te same informacje co obiekty przez nie reprezentowane. Wraz z pojawieniem si Ethik und Dialog, Frankfurt am Main 1986, s. 203.
cji, kompetencji, nastawie itd. Rzecz bezsensown byoby trzeba z tego zrezygnowa, to pozostaje tylko krytyka defor-
chcie ocenia tego rodzaju syndrom w caoci, ocenia total- macji w dwojaki sposb wyrzdzonych spoeczestwom zmo-
no pewnej formy ycia pod ktem poszczeglnych aspektw dernizowanym na mod kapitalistyczn: przez zdewaluowa-
racjonalnoci. Jeli w ogle nie chcemy zrezygnowa ze stan- nie substancji, jak stanowi tradycja (Traditionssubstanz), oraz
dardw, podug ktrych mona by form ycia ocenia jako przez podporzdkowanie imperatywom ujednostronnionej
mniej czy bardziej chybion, znieksztacon, niefortunn czy racjonalnoci, ograniczonej do tego, co kognitywno-instru-
wyobcowan, to nasuwa si jako przypadek modelowy co mentalnel. ,..~_"O
najwyej model zdrowia i choroby. Formy ycia i biografie Podstaw tej krytyki mona, naturalnie, uczyni procedu-
osdzamy skrycie wedug kryteriw normalnoci, ktre nie ralne pojcie racjonalnoci komunikacyjnej, jeli da si
dopuszczaj zbliania si do idealnych wartoci granicznych. dowie, e decentracja rozumienia wiata oraz racjonalizacja
By moe powinnimy miast tego mwi o rwnowaeniu wiata ycia s koniecznymi warunkami wyemancypowanego
(Ausgleich) momentw wymagajcych uzupenienia, o zrw- spoeczestwa. Utopijne jest jedynie mylenie wysoko
nowaonym wspgraniu momentu kognitywnego z moralnym rozwinitej komunikacyjnej infrastruktury moliwych form,
i estetyczno-ekspresywnym. ycia z historyczn artykulacj udanej formy ycia.
Jednake prba wskazania ekwiwalentu tego, co niegdy
miano na myli wysuwajc ide dobrego ycia, nie powinna I Por. J. Habermas, Odpowied na zarzuty, tum. A. M. Kaniowski, w: Wok
kusi nas do tego, aby ide dobrego ycia wyprowadza z pro- teorii krytycznej Jilrgena Habemzasa, A. M. Kaniowski, A. Szahaj (red.),
ceduralnego pojcia racjonalnoci, z jakim pozostawio nas Warszawa 1987.
zdecentrowane rozumienie wiata epoki nowoczesnoci:
"Z tej racji moemy poda tylko okrelone formalne warunki rozum-
nego ycia - jak uniwersalistyczna wiadomo moralna, uniwersa-
listyczne prawo, urefleksyjniona tosamo zbiorowa itd.; o ile za
chodzi o moliwo rozumnego ycia w sensie substancjalnym,
rozumnej tosamoci, to nie istnieje adna idealna warto graniczna,
ktra dawaaby si opisa w kategoriach struktur formalnych; mona
mwi tylko o powodzeniu lub niepowodzeniu zabiegw wok
formy ycia, w wypadku ktrych nie oparta na przymusie tosamo
jednostek wesp z nie opart na przymusie wzajemnoci relacji
midzy jednostkami staj si namacaln rzeczywistoci"l.
Mwic o "yciu rozumnym w substancjalnym sensie"

Wellmer nie chce, naturalnie, skania do sigania po aparatur
pojciow substancjalnie rozumnych obrazw wiata. Jeli za
I Tame, s. 220.
Odniesienia do wiata
145
o racjonalnoci "dyskursowej"; w drugim - do relcji ze

wiatem, w jakie wchodz dziaajcy komunikacyjnie, kiedy
na rzecz swych ekspresji domagaj si uznania zgaszanych
roszcze wanociowych - z tego wzgldu decentracja rozu-
mienia wiata okazaa si najwaniejszym wymiarem rozwoju
3. ODNIESIENIA DO WIATA
ORAZ ASPEKTY RACJONALNOCI DZIAANIA
obrazw wiata. Nie bd ledzi dalszego toku szczegowych
W CZTERECH SOCJOLOGICZNYCH KONCEPCJACH DZIAANIA rozwaa prowadzonych w ramach teorii argumentacji; wsze-
lako kiedy powrcimy do zaprezentowanej na wstpie tezy, e
przed kad socjologi aspirujc do bycia teori spoeczn
Pojcie racjonalnoci komunikacyjnej, jakie wyonio si ze problem racjonalnoci pojawia si rwnoczenie na
wstpnej analizy uycia wyraenia "racjonalny", jak te paszczynie metateoretycznej i na paszczynie metodolo-
antropologicznej debaty nad statusem nowoczesnego sposobu gicznej, trafimy na tor, jakim biegnie analiza formalnych kon-
rozumienia wiata, wymaga bardziej dokadnego wyeksp- cepcji wiata.
likowania. Zadanie to bd realizowa tylko w sposb pored Pierwsz tez czstkow pragn uzasadni w ten oto sposb,
ni, a mianowicie na drodze formalnopragmatycznego roz- e wyeksplikuj "ontologiczne" - w szerokim tego sensie -
janienia pojcia dziaania komunikacyjnego, a i to te tylko przesanki czterech poj dziaania doniosych z punktu widzenia
w ograniczonym zakresie systematycznego przegldu konstruowania teorii w ramach nauk spoecznych. Implikacje,
stanowisk wystpujcych w dziejach teorii. Na razie moemy jakie wynikaj z tych poj dla racjonalnoci, analizowa bd na
stwierdzi, e analiza pojcia racjonalnoci komunikacyjnej za podstawie zakadanych w wypadku kadego z nich odniesie
ni przewodni musi bra jzykowe dochodzenie do porozu- midzy aktorem a wiatem. Z reguy socjologiczne teorie dzia-
mienia. Pojcie dochodzenia do porozumienia odsya do ania nie ustanawiaj explicite zalenoci midzy dziaaniami
uzyskanej przez uczestnikw, racjonalnie umotywowanej spoecznymi a odniesieniami w wymiarze aktor-wiat. Wyjt
zgody, ktrej miar s poddawalne krytyce roszczenia wano kiem jest tu I. C. Jarvie, ktry czyni ciekawy uytek z Poppe-
ciowe. Roszczenia wanociowe (propozycjonalna prawdzi- rowskiej teorii trzech wiatw 1 W celu pogbienia wprowa-
wo, normatywna suszno i subiektywna szczero) charak - dzonych przeze mnie wstpnie poj wiata obiektywnego,
teryzuj rne kategorie wiedzy znajdujcej symboliczne wiata spoecznego i wiata subiektywnego zajm si najprzd
ucielenienie w ekspresjach. Ekspresje te mog by pod- (1) Popperowsk teori trzech wiatw. Nastpnie (2) anali-
dawane bliszej analizie z jednej strony pod ktem pytania, jak zowa bd pojcie dziaania teleologicznego, dziaania regu-
moliwe jest uzasadnianie tego rodzaju ekspresji, z drugiej za lowanego przez normy oraz dziaania dramaturgicznego w kate-
pod ktem pytania, jak aktorzy odnosz si z ich pomoc do goriach odniesie aktor-wiat. Przeprowadzona rekonstrukcja
czego w wiecie. Pojcie racjonalnoci komunikacyjnej pozwoli (3) wstpnie wprowadzi pojcie dziaania komunikacyjnego.
odsya w jednym wypadku do form dyskursywnego speniania
roszcze wanociowych - std Wellmer mwi rwnie II. C. Jarvie, Concepts and Society, London 1972, s. 147 n.
146 I. Wprowadzenie Odniesienia do wiata 147
1. W wygoszonym w roku 1967 wykadzie "Epistemologia rozwizania, jak z pomoc koncepcji trzeciego wiata przed-
bez podmiotu poznajce p ()" wysuwa Popper zaskakujc pro- stawi on w odniesieniu do probleJJ1Jl relacji midzy ciaem
pozycj: ,i; II a umysem 1 Interesujce jest jednai 7.e Popper w obydwu
,,[ ... ] mona wyrni :.y nastpujce wiaty lub wszechwiaty: wypadkach polemizuje z podstawo\\.d pogldem empirysty-
pierwszy to wiat przedmiotw lub stanw fizycznych; drugi to wiat cznym, wedug ktrego podmiot w sposb niezaporedniczony
stanw psychicznych czy stanw wiadomoci, czy te behawioral- odnosi si do wiata, przez postrzeenia zmysowe odbiera
nych dyspozycji do dziaania; oraz trzeci, wiat obiektywnych treci ode bodce bd oddziauje na jego stany przez dziaania.
mylenia, zwaszcza myli naukowej i poetyckiej oraz dzie sztuki"l.
Powyszy kontekst problemowy wyjania, dlaczego sw
W pniejszym okresie Popper mwi oglnie o "wytworach teori umysu obiektywnego pojmuje Popper jako rozwinicie
ludzkiego umysu"2. Podkrela, e take wewntrzne relacje koncepcji empirystycznej oraz dlaczego wprowadza zarwno
midzy tworami symbolicznymi czekajcymi jeszcze na swe umys obiektywny, jak i subiektywny jako "wiaty", tzn. jako
odkrycie i wyeksplikowanie przez ludzki umys zaliczy naley szczeglnego rodzaju [odrbne] zbiorowoci bytw (Gesamt-
do trzeciego wiata3 . W niniejszym kontekcie przedmiotem heiten von Entitaten). Dawne teorie ducha obiektywnego, roz-
naszego zainteresowania nie bd szczeglnego rodzaju roz- wijane - poczynajc od Diltheya po Theodora Litta i Hansa
waania epistemologiczne, dajce Popperowi asumpt do tego, Freyera - w tradycji historyzmu i w tradycji neoheglowskiej,
by nawiza do Fregego pojcia "myli" ("Gedankens") oraz wychodz od prymatu czynnego ducha, ktry dokonuje
by podj Husserlowsk krytyk psychologizmu, jak te do samowykadni za porednictwem konstytuowanych przez
tego, by twierdzi w odniesieniu do znaczeniowej zawartoci siebie wiatw. Popper natomiast trzyma si prymatu wiata
symbolicznych wytworw ludzkiego umysu, z reguy zobiek- w stosunku do umysu i drugi oraz trzeci wiat pojmuje ana-
tywizowanych w jzyku, e maj one status niezaleny od logicznie do wiata pierwszego na sposb ontologiczny. Pod
aktw i stanw umysu; podobnie przedmiotem naszego zain- tym wzgldem jego konstrukcja trzeciego wiata przypomina
teresowania nie bdzie szczeglnego rodzaju propozycja raczej teori bytu duchowego Nicolaia Hartmanna2.
wiat uznaje si za og tego, co jest faktem; co za jest fak-
tem, moe zosta stwierdzone w formie prawdziwych zda
l K. R. Popper, Wiedza obiektywna. Ewolucyjna teoria epistemologiczna, (Aussage). Wychodzc od tej oglnej koncepcji wiata, wy-
tum. A. Chmielewski, Warszawa 1992, s. 148-149.
szczeglnia Popper pojcie wiata pierwszego, drugiego i trze-
2 K. R. Popper, 1. C. Eccles, The Self and Its Brain, Berlin-New York-Hei-
delberg 1977, s. 38. [Angielskiemu terminowi mind odpowiada niemiecki ter-
ciego, odwoujc si do sposobw istnienia stanw rzeczy. Byty
min Geist, ktrym posuguje si Habermas i ktry w jzyku polskim oddawany (Entitiiten) maj, zalenie od tego, czy przynale do wiata
jest zazwyczaj sowem "duch", zwaszcza kiedy jest mowa od "duchu obiekty- pierwszego, drugiego, czy trzeciego, swoisty sposb istnienia:
wnym" czy "duchu subiektywnym". Z tej jednak racji, i dalsze wywody [w pierwszym wypadku] chodzi o przedmioty fizyczne i o zda-
Habermasa s komentarzem do koncepcji Poppera, bardziej zasadne jest opero-
wanie w tym wypadku terminem "umys" anieli "duch" - przyp. tum.].
3 K. R. Popper, Reply to My Critics, w: The Philosophy oj K. Popper, l K. R. Popper, J. C. Eccles, The Self and Its Brain, wyd. cyt., s. 100 n.
P. A. Schilpp (ed.), t. 2, La Salle, Ill. 1974, s. 1050. 2 N. Hartmann, Das Problem des geistigen Seins, Berlin 1932.
148 Odniesienia do wiata 149
I. Wprowadzenie
rzenia; [w drugim] o stany umysu i zaszoci wewntrzne; nicia s wobec jego ogromu znikomo mae. Wszyscy staramy si go
zrozumie i nikt z nas nie potrafiby y bez kontaktu z nim, ponie-
[w trzecim] o znaczeniowe zawartoci tworw symbolicznych.
wa wszyscy posugujemy si mow, bez ktrej nie bylibymy lud
!ak Nicola~ Hartmann rozrnia ducha zobiektywizowanego mi. Trzeci wiat rozrs si i dalece przekroczy pojmowanie nie tylko
I ducha obIektywnego, tak Popper rozrnia jawn zawarto czowieka, ale take wszystkich ludzi (czego dowodzi istnienie pro-
znaczeniow, ktra ucielenia si ju w fonemach i w znakach blemw nierozstrzygalnych)"!.
p~s~nych, w barwach bd kamieniu, w maszynach itd., i ow
Z tego okrelenia statusu trzeciego wiata wynikaj dwie
me]awn zawarto znaczeniow, ktra nie zostaa jeszcze
godne uwagi konsekwencje. Pierwsza dotyczy interakcji mi
"odkryta", nie zostaa jeszcze uprzedmiotowiona w bdcych
dzy wiatami, druga - kognitywist;ycznie zawonej interpre-
nonikami [znacze] obiektach trzeciego wiata, lecz tylko tkwi
tacji trzeciego wiata.
we wntrzu znacze ju ucielenionych.
Zdaniem Poppera, midzy wiatem pierwszym i drugim
Te ,,nie ucielenione obiekty trzeciego wiata"l s wanym
dochodzi do bezporedniej wymiany, podobnie jak midzy
wskanikiem niezalenoci wiata umysu obiektywnego.
drugim i trzecim. Wzajemne oddziaywania midzy wiatem
Wprawdzie twory symboliczne s wytwarzane przez produk-
pierwszym i trzecim zachodz natomiast tylko za porednic
tywny umys ludzki, s jego wytworami, jednak w konfrontacji
twem wiata drugiego. Oznacza to odrzucenie dwu podsta-
z umysem subiektywnym cechuje je obiektywno waciwa
wowych pogldw empirystycznych. Z jednej strony, bytw
nieprzystpnemu, problematycznemu i nieprzeniknionemu
trzeciego wiata nie wolno redukowa jako form manifestowa-
zwizkowi sensu, ktry powinna dopiero odsoni praca intelek-
nia si umysu subiektywnego do stanw umysu; z drugiej
tu. Produkty ludzkiego umysu obracaj si niezwocznie
strony, nie mona relacji midzy bytami pierwszego i trze-
w postaci problemw przeciwko niemu samemu:
ciego wiata pojmowa wycznie wedug modelu kauzalnego,
:,P~oblemy te s ~u~on~m.iczne. ~ie.stworzylimy ich, lecz odkrylimy ktry stosuje si do wzajemnych relacji midzy bytami wiata
J~ 1 ~ tym senSIe lstmeJ, zamm Je odkryto. Ponadto przynajmniej pierwszego. Popper blokuje drog psychologistycznym uj
m~kto.re z tych ~robl/emw ~og okaza si nierozwizywalne. Gdy
ciom ducha obiektywnego tak samo, jak i fizykalistycznym
prob~Jemy rozWlzac te czy mne problemy, wymylamy nowe teorie.
Teone t~ s naszymi wytworami. S one wytworem naszego kryty- ujciom ducha subiektywnego. Autonomia trzeciego wiata
~znego 1. twrcze?o m~~enia, w ktrym wielk pomoc su nam stanowi raczej gwarancj tego, e poznawanie wiata obiekty-
mne t~one z trzeCIego sWlata. Ale z chwil stworzenia tych teorii, one wnego, jak te ingerowanie w stany [w nim zachodzce]
z koleI tworz ~owe, niezamierzone i nieoczekiwane problemy, prob- zaporedniczone jest przez odkrywanie autonomicznej logiki
lemy autonomIczne, problemy do odkrycia. Dlatego trzeci wiat
(des Eigensinns) wewntrznych zwizkw znaczeniowych "i
ktr~ w. sw~m pochodzeniu jest naszym dzieem, jest autonomiczny:
gdy' l~zle o Jego s~a~us ontologiczny. Dlatego moemy na oddziay dlatego nie mona interpretowa trzeciego wiata wycznie
w~c 1 wspomagac Jego /rozwj, nawet jeeli nie istnieje czowiek, jako ekspresji wiata drugiego czy te wiata drugiego jako
ktory opa/~owa~by c?ocby may fragment tego wiata. Wszyscy zwykego odbicia wiata trzeciego,,2.
mamy swoJ udZIa w Jego rozwoju, ale prawie wszystkie nasze osig-
I K. R. Popper, Wiedza obiektywna, wyd. cyt., s. 215 - 216.
I K. R. Popper, J. C. Ecc1es, The Self and Its Brain, wyd. cyt., s. 41. 2 Tame, s. 205.
150 l. Wprowadzenie Odniesienia do wiata 151
Pod innym wzgldem Popper pozostaje nadal uwiziony skadniki przekazu kulturowego. Przy prbie wykorzystania
w empirystycznym kontekcie, wobec ktrego si dystansuje. Popperowskiego pojcia trzeciego wiata do ugruntowania
On rwnie tak dalece koncentruje si w swoich rozwaaniach socjologii okazuje si, e obydwa te aspekty nakadaj odczu-
na relacjach, z jednej strony, kognitywno-instrumentalnych walne ograniczenia. L C. Jarvie nawizuje do fenomenologicz-
midzy podmiotem poznajcym a podmiotem dziaajcym, nej socjologii wiedzy zainicjowanej przez Alfreda SchUtza;
z drugiej za, midzy wystpujcymi w wiecie rzeczami spoeczestwo pojmowane jest tu jako spoeczny konstrukt
a zachodzcymi wydarzeniami, e dominuj one nad wymian wiata codziennego, wyaniajcy si w wyniku procesw inter-
midzy umysem subiektywnym i umysem obiektywnym. pretacji [zachodzcych midzy] dziaajcymi podmiotami,
Proces wytwarzania produktw ludzkiego umysu, ich ekste- ktry krzepnc staje si czym obiektywnymI. Analizujc on-
rioryzowania, wnikania w nie oraz ich przyswajania suy tologiczny status caociowego spoecznego ukadu zwizkw
w pierwszym rzdzie przyrostowi wiedzy teoretycznej oraz yciowych (des gesellschaftlichen Lebenszusammenhangs),
powikszeniu wiedzy stosowalnej technicznie. Rozwj nauki, ktry jest wytworem ludzkiego ducha zachowujcym wsze-
pojmowany przez Popperajako kumulatywny proces o charak- lako wzgldem niego relatywn samodzielno, Jarvie bazuje
terze cyrkulamym, na ktrego przebieg skada si wyjciowy jednak na modelu trzeciego wiata:
problem, twrcze tworzenie hipotez, krytyczne sprawdzanie, "Dowiedlimy, e to, co spoeczne, jest niezalenym obszarem midzy
rewidowanie [hipotez] i odkrywanie nowego problemu, suy twardym wiatem materialnym i mikkim wiatem mentalnym.
nie tylko jako model ingerencji umysu subiektywnego Obszar ten, ta rzeczywisto, ten wiat - jakkolwiek bymy to nazywali
w wiat umysu obiektywnego; zdaniem Poppera jest wrcz - jest czym rnorakim oraz zoonym i ludzie [yjcy] w spoe
czestwie stale usiuj metod prb i bdw doj z tym wiatem do
tak, e trzeci wiat w istocie swej skada si z problemw,
adu, da jego kartograficzny obraz oraz skoordynowa sporzdzane
teorii i argumentw. Obok teorii i narzdzi Popper wymienia przez siebie mapy. ycie w nie do opanowania wielkim i zmieniajcym
wprawdzie te instytucje spoeczne i dziea sztuki jako przy- si spoeczestwie nie pozwala ani na sporzdzenie doskonaego kar-
kady bytw [nalecych do] trzeciego wiata, widzi on w nich tograficznego obrazu, ani na doskonae skoordynowanie wasnych
jednak jedynie odmiany jednego wcielenia treci propozycjo- map. Oznacza to, e czonkowie spoeczestwa stale si czego na jego
temat ucz; zarwno spoeczestwo, jak i jego czonkowie znajduj si
nalnych. cile biorc, trzeci wiat to og Frege' owskich
w permanentnym procesie odkrywania i tworzenia samych siebie"2.
"myli", czy to prawdziwych czy faszywych, ucielenionych
bd nieucielenionych: "Teorie i twierdzenia oraz zdania Propozycja ta, z jednej strony, rzuca wiato na interesujc
(Aussagen) s najwaniejszymi bytami jzykowymi skadaj zaleno midzy socjologicznym pojciem dziaania a zaka
cymi si na trzeci wiat". danymi przeze odniesieniami aktora do wiata; z drugiej
Popper pojmuje trzeci wiat nie tylko ontologicznie, jako strony, przeniesienie Popperowskiej teorii trzech wiatw
og bytw o okrelonym rodzaju bytowania; wiat ten jest
P. L. Berger, T. Luckmann, Spoeczne tworzenie rzeczywistoci, tum.
w tych ramach rozumiany przez niego take jednostronnie, l
J. Ninik,Warszawa 1983.
z perspektywy rozwoju poj naukowych: trzeci wiat obej- 2 I. C. Jarvie, Concepts and Society, wyd. cyt., s. 165, cyt. za tum. niem.,
muje poddawalne naukowemu opracowaniu kognitywne Die Logik der Gesellschaft, Mi.inchen 1974, s. 254-255.
152 Odniesienia do wiata 153
l. Wprowadzenie
z kontekstu teoriopoznawczego na grunt teorii dziaania wiedzy nie jest przez to jeszcze rwnoznaczne z quasi-nauko-
uwidacznia saboci tej konstrukcji. wym zajmowaniem si wiedz, ktra z racji systematycznych
Adaptujc Popperowskie pojcie trzeciego wiata w celu stoi pod znakiem zapytania. Profan bdcy pod presj koniecz-
scharakteryzowania stosunkw spoecznych i instytucji, Jarvie noci podejmowania decyzji w sytuacji zwizanej z dziaaniem
musi przedstawia podmioty dziaajce spoecznie na mod uczestniczy w interakcjach z zamiarem koordynowania dziaa
naukowcw konstruujcych teorie i rozwizujcych problemy; uczestnikw za porednictwem procesu dochodzenia do porozu-
w wiecie ycia potoczne teorie konkuruj ze sob w sposb mienia, a to znaczy: koordynowania ich przy uyciu wsplnej
podobny do tego, w jaki w teorie naukowe konkuruj ze sob wiedzy kulturowej. Nie ma co do tego wtpliwoci, e nauko-
w onie tworzonej przez badaczy wsplnoty komunikacyjnej: wiec rwnie uczestniczy w interakcjach; jednak w jego wypad-
ku procesy wsplnego dokonywania interpretacji su [innemu]
"Ludzie yjcy w spoeczestwie musz si w nim odnale zarwno
celowi, jakim jest sprawdzanie prawomocnoci (Gilltigkeit)
P? to, by osiga to, czego chc, jak i po to, eby unikn tego, czego
me chc. Mona by powiedzie, e sporzdzaj oni sobie w tym celu problematycznych skadnikw wiedzy. Celem nie jest koordyno-
duchowo-pojciow map spoeczestwa wraz z jego swoistymi wanie dziaa, lecz krytyka i poszerzanie wiedzy.
waciwociami i na map t nanosz miejsce wasnego usytuowania, b. Jarvie poza tym nie uwzgldnia w dostatecznym stopniu
drogi wiodce do ich celw oraz niebezpieczestwa [umiejscowione] tych skadnikw przekazu kulturowego, jakie nie daj si
wzdu rnych drg. Mapy te s w pewnym sensie bardziej mikkie
sprowadzi do "myli" bd do zda, ktrym moe przysugi
od map geograficznych - podobnie jak mapy osnute na marzeniach
kreuj one krajobraz, ktry przedstawiaj. Pod pewnym wzgldem wa prawdziwo. Obiektywne zwizki sensu, jakie dziaajce
jest to jednak rzeczywisto bardziej twarda: mapy geograficzne podmioty jednoczenie wytwarzaj i odkrywaj, ogranicza on
nigdy nie s rzeczywiste, ale niekiedy oddaj rzeczywiste krajobrazy, do kognitywnych wzorcw interpretacji w wszym tego
mapy spoeczne natomiast s krajobrazami, ktre inni ludzie maj znaczeniu. Pod tym wzgldem Popperowski model trzeciego
studiowa i ktrych mapy maj sporzdza"!.
wiata jest szczeglnie mao przekonujcy; gdy chodzi o inter-
Propozycja ta natrafia przynajmniej na trojakiego rodzaju trud- akcje, to sia wartoci kulturowych, polegajca na kierunk-
noci: owaniu dziaa, jest bowiem waniejsza anieli sia teorii.
a. Przede wszystkim Jarvie zamazuje rnic midzy perfor- Albo [zatem] status bytw spoecznych upodabniany bdzie
matywnym i hipotetyczno-refleksyjnym nastawieniem wobec do statusu teorii - wwczas jednak nie mona wyjani, jak
przekazw kulturowych. W codziennej praktyce komunikacyjnej struktury spoeczne mog ksztatowa motywy dziaania; albo
dziaajcy korzysta z obowizujcego zasobu wiedzy kulturowej te - z uwagi na to, e w teoriach wystpujcych w yciu
po to, by doj do [takich] definicji sytuacji, co do ktrych codziennym ma miejsce wzajemne przenikanie si znacze
moliwy jest konsens. Mog si przy tym wyoni rozbienoci deskryptywnych, normatywnych i ewaluatywnych - modelu
zmuszajce do zrewidowania poszczeglnych wzorcw interpre- odnoszcego si do teorii naukowych nie bierze si tak dos-
tacji; jednak kontynuujce tradycj aplikowanie przekazanej ownie i wwczas mona sobie jak najbardziej wyobrazi
sprzenie zwrotne midzy motywami a koncepcjami nale
cymi do trzeciego wiata (Dritte-Welt-Konzepte). Ta wersja
J Tame, s. 161, tum. niem. s. 248.
pocigaaby jednak za sob konieczno poszerzenia Poppe- Std te wskazane jest odrnia za Parsonsem obszar war-
rowskiej wizji trzeciego wiata, i to poszerzenia w taki sposb, toci zinstytucjonalizowanych od obszaru swobodnie fluktuj
e rzeczywisto normatywna spoeczestwa sw samodziel- cych wartoci kulturowych; te ostatnie nie maj takiego sa-
no wzgldem umysu subiektywnego zawdzicza bdzie mego zobowizujcego charakteru jak prawowite (legitime)
nie autonomii roszcze do prawdziwoci, a nawet nie gwnie normy dziaania.
autonomii roszcze do prawdziwoci, lecz obligujcemu cha- Strategi polegajc na wykorzystaniu przez Jarviego Pop-
rakterowi wartoci i norm. Pojawia si wwczas pytanie, jak perowskiej teorii trzech wiatw uwaam za pouczajc,
mona skadniki tradycji kulturowych, ktre s relewantne poniewa wyranie odsania ontologiczne zaoenia zawarte
z punktu widzenia integracji spoeczestwa, pojmowa jako w socjologicznych pojciach dziaania. Jeli chciaoby si
systemy wiedzy oraz czy je z roszczeniami wanociowy unikn saboci, jakimi obciona jest propozycja Jarviego, to
mi, ktre s podobne do [roszczenia do] prawdziwoci. trzeba by, naturalnie, zrewidowa lec u jej podstaw teori
c. Najpowaniejsz sabo widziabym w kocu w tym, e trzech wiatw. Jest niewtpliwie prawd, e kulturowych
propozycja Jarviego nie dopuszcza adnego rozrnienia obiektywizacji nie da si zredukowa ani do generatywnej
midzy wartociami kulturowymi i instytucjonalnymi uciele aktywnoci poznajcych, mwicych i dziaajcych podmio-
nieniami wartoci w normach. Instytucje maj si w podobny tw, ani do czasowo-przestrzennych, kauzalnych relacji mi
sposb wyania z zachodzcych midzy dziaajcymi pod- dzy rzeczami i zdarzeniami. Z tego to wanie wzgldu treci
miotami procesw dochodzenia do porozumienia (i przybiera znaczeniowe tworw symbolicznych pojmowane s przez
w stosunku do nich skondensowan posta obiektywnego Popperajako byty [nalece do] "trzeciego wiata". Koncepcj
ukadu powiza, ktrego wyznacznikiem jest sens [objektiver t opiera on na ontologicznym pojciu "wiata", odnoszcym
Sinnzusammenhang]), jak z procesw poznania wyaniaj si, si do ogu bytw. Nim pojcie wiata bdzie mona z poyt
wedug wyobraenia Poppera, problemy, teorie i argumenty. kiem wykorzysta w teorii dziaania, musi ono w trzech
Z pomoc tego modelu moemy wprawdzie wyjani koncep- wspomnianych aspektach zosta zmodyfikowane.
tualn natur oraz wzgldn samodzielno rzeczywistoci Ad a. Najprzd chciabym ontologiczne pojcie wiata za-
spoecznej, ale nie swoisty opr oraz przymus ze strony obo- stpi pojciem wypracowanym przez [fenomenologiczn] teo-
wizujcych norm i istniejcych instytucji, cechujcy twory ri konstytucji oraz zaadaptowa par poj: "wiat" i "wiat
spoeczne w odrnieniu od tworw kulturowych. Sam J arvie ycia". To same uspoecznione podmioty s tymi, ktrzy -
zauwaa w jednym miejscu: jeli uczestnicz w kooperatywnych procesach dokonywania
"W odrnieniu jednak od prawdziwej idei, ktrej statusowi nie interpretacji - posuguj si implicite koncepcj wiata. Trady-
zagraa powszechna niewiara, byty spoeczne mog by zagroone cja kulturowa wprowadzona przez Poppera pod nazw "pro-
z tytuu powszechnej niewiary [w nie] - szeroko rozpowszechnionej dukty ludzkiego umysu" przejmuje na siebie rne role
niechci do powanego ich traktowania"l.
w zalenoci od tego, czy peni funkcj kulturowego zasobu
wiedzy, z ktrego uczestnicy interakcji czerpi swe interpre-
I Tame, s. 153, tum. niem. s. 236. tacje, czy te staje si przedmiotem obrbki intelektualnej.
W pielWszym wypadku, podzielana przez wsplnot tradycja odniesienia do prawdziwoci tworz sie dajcych si bada
kulturowa ma konstytutywne znaczenie dla wiata ycia, ktry kompleksw problemowych. W jzyku neokantyzmu mona
jednostkowy jego uczestnik zastaje jako wiat co do swych by powiedzie, e trzeci wiat korzysta z autonomii przysugu
treci ju zinterpretowany. Tene intersubiektywnie podzie- jcej sferze wanociowej. Byty nalece do trzeciego wiata,
lany wiat ycia stanowi ukryte w tle podoe dziaa komu- o ktrych mona orzeka w kategoriach prawdziwoci, znajduj
nikacyjnych. Dlatego to fenomenologowie, jak A. SchUtz, si w szczeglnej relacji wobec pielWszego wiata. Problemy,
mwi o wiecie ycia jako o nietematycznie wspdanym teorie i argumenty zaliczane do trzeciego wiata su ostate-
horyzoncie, w obrbie ktrego wsplnie poruszaj si uczest- cznie opisywaniu i wyjanianiu procesw pierwszego wiata.
nicy komunikacji wwczas, gdy tematycznie odnosz si do Jedne i drugie s z kolei zaporedniczone przez wiat umysu
czego w wiecie. W dmgim wypadku, tematem czynione s subiektywnego, przez akty poznawania i dziaania. Niekogni-
same poszczeglne skadniki tradycji kulturowej. Uczestnicy tywne skadniki kultury schodz przy tym osobliwie na pozy-
musz przy tym przyj nastawienie refleksyjne wobec kultu- cj marginaln. Ale to akurat one maj znaczenie dla socjolo-
rowych wzorcw interpretacji, dziki ktrym w normalnych gicznej teorii dziaania. Patrzc z perspektywy teorii dziaania,
okolicznociach dopiero jest moliwe dokonywanie interpre- aktywnoci umysu ludzkiego nie bardzo daj si ograniczy
tacji. Ta zmiana nastawienia oznacza zawieszenie prawomoc- do kognitywno-instrumentalnej konfrontacji z przyrod
noci (Giiltigkeit) tematyzowanego wzorca interpretacji oraz zewntrzn; dziaania spoeczne ukierunkowane s na warto
sproblematyzowanie odpowiadajcej mu wiedzy; zmiana ci kulturowe. W ich za wypadku nie wystpuje odniesienie do
nastawienia [powoduje] zarazem, e problematyczny skadnik prawdziwoci.
tradycji kulturowej podcignity zostaje pod kategori stanu Tak oto stajemy wobec nastpujcej alternatywy: albo nie-
rzeczy, wobec ktrego mona przyj nastawienie obiektywiz- kognitywnym skadnikom tradycji kulturowej odmawiamy
ujce. Popperowska teoria trzeciego wiata objania, jak statusu, jaki uzyskuj byty trzeciego wiata dziki swemu osa-
moliwe jest rozumienie znaczeniowych treci kulturowych dzeniu w sferze ukadw zalenoci, ktrych wyznacznikiem
oraz przedmiotw symbolicznych jako czego w wiecie jest wano (Geltungszusammenhange), oraz zaszeregowuje-
i zarazem odrnianie ich jako obiektw wyej zaszeregowa- my je [skadniki] empirystycznie jako formy ekspresji umysu
nych od (obserwowalnych) zdarze fizykalnych i (przeywal subiektywnego; albo te poszukujemy ekwiwalentw
nych) zdarze mentalnych. brakujcego odniesienia do prawdziwoci.
Ad b. Nastpnie chciabym przezwyciy jednostronnie Drug z tych drg obiera, jak zobaczymy, Max Weber.
kognitywistyczn wersj pojcia "umys obiektywny", zast Rozrnia on kilka kulturowych sfer wartoci: nauk i tech-
pujc je pojciem wiedzy kulturowej, zrnicowanym podug nik, prawo i moralno, jak te sztuk i krytyk. Rwnie nie-
kilku roszcze wanociowych. Popperowski trzeci wiat kognitywne sfery wartoci s sferami wanociowymi. Wyo-
obejmuje byty wyszego szczebla dostpne w nastawieniu braenia prawne i wyobraenia moralne mona krytykowa
refleksyjnym, ktre w stosunku do umysu subiektywnego i analizowa z punktu widzenia normatywnej susznoci, dziea
zachowuj wzgldn autonomi, poniewa z racji swego sztuki [za] z punktu widzenia autentycznoci (bd pikna);
[jedne i drugie] mona rozpatrywa zatem jako autonomiczne to sugeruje panujcy w empiryzmie model przedkomunika-
obszary problemowe. Weber rozumie przekaz kulturowy in cyjny. Odnosz si oni bynajmniej nie tylko do czego, co ma
toto jako pewien zasb wiedzy, z ktrego mog si z uwagi na miejsce bd moe si wydarzy tudzie zosta wywoane
rne roszczenia wanociowe wyksztaci szczeglnego w wiecie obiektywnym, lecz rwnie do czego w wiecie
rodzaju sfery wartoci i systemy wiedzy. Z tego te wzgldu spoecznym i wiecie subiektywnym. Mwicy i suchajcy
ewaluatywne i ekspresywne skadniki kultury zaliczaby on do operuj pewnym systemem wiatw, ktre odznaczaj si rw-
trzeciego wiata, tak samo jak i skadniki kognitywno- nym stopniem rdowoci. Operujc mow, w ktrej doszo do
-instrumentalne. Obierajc tego rodzaju podejcie trzeba natu- wyodrbnienia si i wyksztacenia wymiaru propozycjonal-
ralnie objani, co ma oznacza "wano" oraz "wiedza" nego (mit der propositional ausdifferenzierten Rede), uzyskuj
odnonie do niekognitywnych skadnikw kultury. Tych nie da nie tylko - jak to sugeruje Popperowski podzia na wysze
si w taki sam sposb przyporzdkowa bytom pierwszego i nisze funkcje jzyka - zdolno operowania na poziomie, na
wiata, jak teorie i zdania. Wartoci kulturowe nie peni ktrym s w stanie przedstawia stany rzeczy; jest raczej tak,
funkcji opisowej (Darstellungsfunktion). e wszystkie trzy funkcje: przedstawiania, apelowania
Ad c. Problem ten daje asumpt do tego, by pojcie wiata i wyraania sytuuj si na jednym i tym samym poziomie
uwolni od jego zawonych konotacji ontologicznych. Popper ewolucyjnego rozwoju.
wprowadza rne pojcia wiata w celu rozgraniczenia 2. W dalszej czci nie bd si ju posugiwa terminologi
regionw bytu w obrbie jednego wiata obiektywnego. W p Popperowsk. Do sposobu, w jaki Jarvie zastosowa Poppe-
niejszych publikacjach przywizuje on wag do tego, by m- rowsk teori trzech wiatw do teorii dziaania, nawizaem
wi nie o rnych wiatach, lecz o jednym wiecie ze wska tylko po to, by przygotowa tez, e, oglnie biorc, wraz
nikiem 1, 2 oraz 3 1 Wbrew temu bd obstawa, by mwi z wyborem okrelonych socjologicznych poj dziaania
o trzech wiatach (ktre z kolei odrni naley od wiata przystajemy na okrelone zaoenia ontologiczne. Od odniesie
ycia). Spord nich tylko jeden, mianowicie wiat obiekty- do wiata, ktre tym samym przypisujemy aktorowi, zale
wny, mona pojmowa jako korelat ogu zda prawdziwych; z kolei aspekty moliwej racjonalnoci jego dziaania. Bogact-
tylko to pojcie oznacza w sensie cile ontologicznym og wo poj dziaania uywanych w teoriach socjologicznych,
bytw. wiaty cznie tworz natomiast system odniesie najczciej implicit(!, da si w istocie sprowadzi do czterech
wsplnie zakadany w procesach komunikacji. Z pomoc tego poj podstawowych, ktre analitycznie daj si dobrze
systemu odniesie uczestnicy ustalaj, na temat czego docho- rozrni.
dzenie do porozumienia jest w ogle moliwe. Uczestnicy W centrum filozoficznej teorii dziaania znajduje si od cza-
komunikacji, ktrzy zmierzaj do uzyskania porozumienia na sw Arystotelesa pojcie dziaania teleologicznegol. Aktor
jaki temat, odnosz si nie tylko do wiata obiektywnego, jak urzeczywistnia cel bd sprawia, e nastpuje podany stan,
I K. R. Popper, Reply to My Critics, wyd. cyt., s. 1050. Popper przejmuj t I R. Bubner, Handlung, Sprache und Vernunft, Frankfurt am Main 1976,
terminologi od J. C. Ecclesa, Facing Realities, New York-Heidelberg 1970. s. 66 n.
dobierajc i w odpowiedni sposb stosujc w danej sytuacji nania. Centralne pojcie stosowania si do nonny oznacza
rodki obiecujce powodzenie. Pojciem centralnym jest ukie- spenienie zgeneralizowanego oczekiwania co do zachowa.
runkowana na realizacj celu, kierujca si maksymami oraz Oczekiwanie co do zachowa nie ma sensu kognitywnego,
oparta na interpretacji sytuacji decyzja [dokonujca wyboru] waciwego oczekiwaniu co do zajcia prognozowanego
midzy alternatywnymi dziaaniami. zdarzenia, lecz ma sens normatywny, i nalecy do grupy s
Kiedy w kalkulacji szans powodzenia dziaajcy moe uw- uprawnieni do tego, by oczekiwa pewnego zachowania. Ten
zgldnia oczekiwanie decyzji przynajmniej jeszcze jednego normatywny model dziaania ley u podstaw teorii rl l .
celowo dziaajcego aktora, to teleologiczny model dziaania Pojcie dziaania dramaturgicznego nie odnosi si zasadni-
ulega rozszerzeniu, dajc w efekcie model dziaania strategicz- czo ani do pojedynczego aktora, ani do czonka grupy spoecz
nego. Ten model dziaania interpretowany jest czsto utylita- nej, lecz do uczestnikw interakcji stanowicych dla siebie
rystycznie; przyjmuje si wwczas, e wyboru oraz kalkulacji nawzajem publiczno, ktrej si prezentuj. Aktor wywouje
rodkw aktor dokonuje z punktu widzenia maksymalizacji u swej publicznoci okrelony obraz, wraenie co do siebie,
poytku bd oczekiwa co do poytku. Na tym modelu opie- w sposb zamierzony odsaniajc mniej lub bardziej sw pod-
raj si orientacje w ekonomii, socjologii i psychologii spo- miotowo. Kady dziaajcy moe kontrolowa dostp do
ecznej odwoujce si do teorii decyzji i do teorii gier l . sfery swych wasnych zamiarw, myli, nastawie, ycze,
Pojcie dziaania regulowanego p17ez nonny odnosi si nie uczu itd., do ktrej tylko on ma dostp uprzywilejowany.
do zachowa aktora dziaajcego z zasady samotnie, ktry W dziaaniu dramaturgicznym uczestniczcy w nim wykorzys-
w swym otoczeniu zastaje innych aktorw, lecz do czonkw tuj t okoliczno i steruj sw interakcj poprzez regulowanie
grupy spoecznej, ktrzy swe dziaanie ukierunkowuj wedle wzajemnego dostpu do zawsze wasnej podmiotowoci. Dla-
wartoci wsplnych. Pojedynczy aktor stosuje si do normy tego te centralne pojcie samoprezentacji nie oznacza zacho-
(bd j narusza), gdy w okrelonej sytuacji zajd warunki, do wania spontanicznie manifestujcego ekspresje, lecz styli-
ktrych ma zastosowanie ta norma. Normy wyraaj zgod ist- zowanie z uwagi na widza ekspresji wasnych przey. Ten
niejc w grupie spoecznej. Wszyscy czonkowie grupy, dla dramaturgiczny model dziaania suy w pierwszym rzdzie
ktrej dana norma ma charakter obowizujcy, mog wzajem- fenomenologicznie nastawionym opisom interakcji; jak dotd
nie od siebie oczekiwa, e w okrelonej sytuacji wykonaj model ten nie zosta opracowany na tyle, by przyj posta kon-
nakazane w danej sytuacji dziaania bd zaniechaj ich wyko- cepcji [pozwalajcej] dokonywa teoretycznych uoglnie 2
l Na temat teorii decyzji por. H. A. Simon, Models ofMan, New York 1957; l T. R. Sarbin, Role-Theory, w: Handbook ofSocial Psychology, G. Lindzey
G. Gafgen, Theorie der wirtschaftlichen Entscheidung, Ttibingen 1968; (ed.), t. l, Cambridge, Mass. 1954, s. 223 - 258; T. Parsons, Social Interaction,
w. Krelle, Praferenz- und Entscheidungstheorie, Ttibingen 1968; na temat teorii w: International Encyclopedia of the Social Sciences, t. 7; H. Joas, Die gegen-
gier por. R. D. Luce, H. Raiffa, Games and Decisions, New York 1957; M. Shu- wartige Lage der Rollentheorie, Frankfurt am Main 1973; D. Geulen, Das
bik, SpieltheOlie und Sozialwissenschaften, Fankfurt am Main-Heidelberg 1965; vefResellschaftete Subjekt, Frankfurt am Main 1977, s. 68 n.
na temat orientacji w psychologii spoecznej bazujcych na teorii wymiany por. 2 G. J. McCall, 1. L. Simmons, Identitie and Interactions, New York 1966;
P. P. Ekeh, Social Exchange Theory, London 1964. E. Goffman, Interactional Ritual. Essays on the Face-to-Face Behavior, Engle-
I wreszcie, mamy pojcie dziaania komunikacyjnego odno- strategie pojciowe. Na pierwszy rzut oka wydaje si, e tylko
szce si do interakcji przynajmniej dwu podmiotw zdolnych teleologiczne pojcie dziaania odsania pewien aspekt racjo-
do mwienia i dziaania, ktre wchodz (za pomoc rodkw nalnoci zwizanej z dziaaniem; dziaanie prezentowane jako
werbalnych lub pozawerbalnych) w stosunki interpersonalne. aktywno celowa (Zwecktiitigkeit) daje si rozpatrywa
Aktorzy staraj si doj do porozumienia na temat sytuacji w aspekcie racjonalnoci zorientowanej na cel (Zweckrationa-
zwizanej z dziaaniem w celu zgodnego koordynowania litiit). Jest to punkt widzenia, z ktrego dziaania mog by
planw dziaania i tym samym dziaa. Centralne pojcie mniej lub bardziej racjonalnie planowane i realizowane lub
interpretacji odnosi si w pierwszym rzdzie do negocjowania przez osoby trzecie oceniane jako mniej lub bardziej racjo-
definicji sytuacji, co do ktrych to definicji moliwy jest kon- nalne. W elementarnych przypadkach aktywnoci celowej plan
sens. W tym modelu dziaania prominentne miejsce przypada, dziaania mona przedstawia w formie sylogizmu prakty-
jak zobaczymy, jzykowi l. cznego l . Trzy pozostae modele zdaj si nie patrze na dzia-
Teleologiczne pojcie dziaania wykorzystane zostao przez ania przez pryzmat racjonalnoci i moliwej [ich] racjonaliza-
twrcw neoklasycznej ekonomii w ekonomicznej teorii cji. e wraenie to jest faszywe, wida bdzie wwczas, gdy
dokonywania wyboru oraz przez Neumanna i Morgansterna uzmysowimy sobie "ontologiczne" - w szerokim tego sensie
w teorii gier strategicznych. Paradygmatycznego znaczenia - zaoenia, ktre z racji konceptualnych s w sposb ko-
przy budowaniu teorii w naukach spoecznych nabray pojcia: nieczny z tymi modelami dziaania powizane. Przesanki te s
dziaania regulowanego przez normy - za spraw Durkheima nie tylko coraz bardziej zoone, gdy od teleologicznego mo-
i Parsonsa, dziaania dramaturgicznego - za spraw Goffmana, delu dziaania przechodzimy kolejno przez model normatywny
dziaania komunikacyjnego - za spraw Meada i nastpnie do modelu dramaturgicznego, lecz odsaniaj zarazem coraz
Garfinkla. Nie mog tu przeprowadzi szczegowej anality- silniejsze implikacje dotyczce racjonalnoci.
cznej eksplikacji tych czterech poj. Chodzi mi raczej o imp- a. Pojcie dziaania teleologicznego zakada istnienie relacji
likacje, jakie dla racjonalnoci pocigaj za sob odpowiednie midzy aktorem i wiatem istniejcych stanw rzeczy. Ten
wiat obiektywny definiowany jest jako og stanw rzeczy,
ktre istniej bd mog zaistnie lub te mog by wywoane
wood Cliffs, N.J. 1967; tene, Re/ations in Pub/ic. Microstudies oj the Public przez zamierzon interwencj. Model ten wyposaa dziaaj
Order, Englewood Cliffs, N.J. 1971; tene, Frame Ana/ysis. An Essay on the cego w "kompleksowy ukad kognitywno-wolicjonalny", tak
Organization oj Experience, New York 1974; R. Harre, P. F. Secord, The
i, z jednej strony, moe on (za porednictwem spostrzee)
Exp/anation oj Socia/ Behavior, Totowa-New York 1972; R. Harre, Socia/
Being, Oxford 1979. wyrabia sobie mniemania na temat istniejcych stanw
I Wgld w problematyk interakcjonizmu symbolicznego oraz etnometodo- rzeczy i, z drugiej strony, moe przejawia zamiary w celu
logii daje np. antologia przygotowana przez Arbeitsgruppe Bie1efelder Sozio- spowodowania zaistnienia podanych stanw rzeczy. Tego
logen Alltagswissen, Interaktion und gesellschajtliche Wirklichkeit, t. 1 - 2, Hei-
delberg 1973; patrz rwnie H. Steinert, Das Hand/ungsmodell des
symbolischen Interaktionismus, w: Hand/ungstheorien interdiszipliniir, H. Lenk l G. H. von Wright, Exp/anation and Understanding, London 1971, s. 96 n.,
(Hrsg.), t. 4, MUnchen 1977, s. 79 n. w nawizaniu do G. E. M. Anscombe, Intention, Oxford 1957.
rodzaju stany rzeczy reprezentowane s na paszczynie rzony cel bd si z nim rozmin. Te relacje midzy aktorem
semantycznej jako propozycjonalne treci zda orzekajcych a wiatem dopuszczaj zatem ekspresje, ktre mona ocenia
bd zda artykuujcych cele. Za porednictwem swych wedug kryteriw prawdziwoci oraz skutecznoci.
mniema i zamiarw aktor moe zasadniczo wej w dwo- Z uwagi na zaoenia ontologiczne moemy sklasyfikowa
jakiego rodzaju racjonalne relacje ze wiatem. Relacje te nazy- dziaanie teleologiczne jako pojcie zakadajce jeden wiat,
wam racjonalnymi, poniewa zgodnie z odpowiednim a mianowicie wiat obiektywny. To samo odnosi si do poj
kierunkiem dopasowywania (Anpassungsrichtung) 1 s one cia dziaania strategicznego. Przyjmujemy przy tym w punkcie
dostpne obiektywnej ocenie. Przy jednym kierunku wyania wyjcia [istnienie] przynajmniej dwu dziaajcych w sposb
si pytanie, czy aktorowi udaje si swe spostrzeenia i mnie- ukierunkowany na cel podmiotw, ktre urzeczywistniaj swe
mania doprowadzi do zgodnoci z tym, co ma miejsce cele uwzgldniajc decyzje innych aktorw i wpywajc na
w wiecie; przy drugim wyania si pytanie, czy aktorowi decyzje innych aktorw 1.
udaje si to, co ma miejsce w wiecie, doprowadzi do zgod- Powodzenie dziaania zaley rwnie od innych aktorw,
noci ze swymi yczeniami i zamiarami. W obydwu wypad- ktrzy ukierunkowani s na wasne powodzenie, i tylko w ta-
kach aktor moe dokonywa ekspresji, ktre z uwagi na kim zakresie przyjmuj postaw kooperatywn, w jakim odpo-
"dopasowanie i niedopasowanie" (fit and misfit) mog by wiada to kalkulacji poytkw przeprowadzonej z ich egocen-
oceniane przez osob trzeci: moe wysuwa twierdzenia, trycznego punktu widzenia2 . Z tego wzgldu podmioty
ktre s prawdziwe bd faszywe , oraz moe dokonywa inge-
rencji ukierunkowanych na pewien cel, ktre mog zakoczy l G. Gafgen, Fonnale Theorie des strategischen Handelns, w: Handlungs-
si powodzeniem bd fiaskiem, tzn. moe osign zamie- theorien interdiszipliniir, H. Lenk (Hrsg.), Bd. 1, Mlinchen 1980, s. 249 n.
2 Por. O. HOffe, Strategien der Humanitiit, Freiburg-Mlinchen 1975, s. 77:
"Gra strategiczna skada si z czterech elementw:

l 1. L. Austin mwi o direction offit bd o onus of match, co A. Kenny, w: (1) z graczy, suwerennych jednostek decyzyjnych zmierzajcych do realiza-
Will, Freedom and Pow er, Oxford 1975, s. 38, objania nastpujco: "Any sen- cji swych celw oraz dziaajcych wedug wasnych przemyle i wytycznych;
tence whatever can be regarded as - inter alia - a description of a state of (2) z regu ustalajcych zmienne, ktre kady z graczy moe kontrolowa:
affairs [ ... ]. Now let us suppose that the possible state of affairs described in warunkw [dysponowania] informacj, rodkw pomocniczych oraz innych
the sentence does not, in fact, obtain. Do we faul! the sentence, or do we fault relewantnych aspektw wiata otaczajcego; system regu okrela typ gry, og
the facts? If the former, then we shall call the sentence assertoric, if the latter, moliwych zachowa, a na koniec zysk i strat kadego gracza; zmiana regu
let us call it for the moment imperative". (Kade dowolne zdanie mona roz- stwarza now gr;
patrywa jako - inter alia - opis stanu rzeczy [ ... ]. Zamy, e potencjalny (3) z rezultatw kocowych czy te wypat (pay offs) , z korzyci bd
stan rzeczy opisany w zdaniu w rzeczywistoci nie ma miejsca. Czy zgaszamy wartoci, jakie przyporzdkowa naley alternatywnym wynikom [roze-
obiekcj wobec zdania czy wobec faktw? Jeli to pierwsze, to zdanie moemy granych] partii (plays) (w wypadku gry w szachy: zwycistwo, przegrana,
nazwa asertorycznym, jeli to drugie, to nazwijmy je na razie imperatywem). remis; w polityce np. urzdy, presti publiczny, wadza bd pienidz);
Zdania artykuujce cele moemy sobie teraz wyobrazi jako imperatywy, (4) ze strategii, z caociowo zakrojonych alternatywnych planw dziaania.
ktre mwicy adresuje do samego siebie. Zdania orzekajce i zdania artyku- Konstruowane s one zarwno z poszanowaniem regu, jak te z uwzgldnieniem
ujce cele s wwczas reprezentatywne dla obydwu - poddawalnych obiek- alternatywnych reakcji przeciwnika; strategie prezentuj sob system instrukcji,
tywnej ocenie - moliwoci zgodnoci midzy zdaniem a stanem rzeczy. ktre z gry i czsto w nader oglny sposb okrelaj, jak w kadej z moliwych
Odniesienia do wiata 167
166 I. Wprowadzenie
dziaajce strategicznie musz by w ten sposb wyposaone Podobnie jak sens wiata obiektywnego mona objani
kognitywnie, aeby mogy im si w wiecie pojawia nie tylko ptzez odniesienie do istnienia (Existieren) stanw rzeczy, tak
przedmioty fizyczne, lecz take systemy podejmujce decyzje. sens wiata spoecznego mona objani przez odniesienie do
Musz one poszerzy swj aparat konceptualny, tak by obej-
"istnienia" (Bestehen) norm. Wane jest przy tym, by "istnie-
mowa to, co moe zachodzi, ale nie potrzebuj [przyjmowa]
nia" norm nie rozumie w duchu zda egzystencjalnych, ktre
stwierdzaj, i s tego rodzaju fakty spoeczne, jak "regulacje
adnych bogatszych zaoe ontologicznych. Wysoki stopie
zoonoci bytw wewntrz wiatowych nie czyni samego poj
normatywne". Zdanie "Jest faktem, e q jest nakazane" ma
wyranie inne znaczenie anieli zdanie "Jest nakazane, by q".
cia wiata obiektywnego bardziej zoonym. Rwnie wyo-
drbniona czynno celowa, przybierajca posta dziaania
To ostatnie zdanie wyraa norm bd okrelony nakaz, jeli
strategicznego, nadal pozostaje - jeli ocenia j podug jej jest wyraone w odpowiedniej formie, ktrej towarzyszy
zaoe ontologicznych - pojciem jedno-wiatowym.
roszczenie do normatywnej susznoci, tzn. jeli wyraone jest
b. Pojcie dziaania regulowanego przez normy - przeci- w taki sposb, e w odniesieniu do krgu adresatw domaga
si dla siebie prawomocnoci (Galtigkeit). Mwimy wic, e
wnie: zakada relacje midzy aktorem i dokadnie dwoma
wiatami. Obok wiata obiektywnego istniejcych stanw
norma "istnieje" bd jest spoecznie obowizujca (soziale
rzeczy wystpuje wiat spoeczny, do ktrego tak samo przy- Geltung geniej3t), jeli przez adresatw normy jest uznawana
naley aktor jako podmiot wystpujcy w rolach, jak i dalsi
za prawomocn lub usprawiedliwion
Istniejce stany rzeczy reprezentowane s w prawdziwych
aktorzy, ktrzy mog wchodzi midzy sob w uregulowane
normatywnie interakcje. wiat spoeczny skada si z kontek- zdaniach (Aussagen), "istniejce" normy w oglnych zdaniach
powinnociowych bd nakazach, ktre wrd adresatw
stu normatywnego, ktry wyznacza to, jakie interakcje nale
do ogu uprawnionych relacji interpersonalnych. Wszyscy normy uchodz za usprawiedliwione (gerechtfertigt). To, e
za aktorzy, ktrych obowizuj odpowiednie normy (ktrzy
norma ma wano w trybie idealnym (idea liter gilt), oznacza,
e norma zasuguje na aprobat wszystkich zainteresowanych,
je akceptuj jako prawomocne), przynale do tego samego
poniewa problemy zwizane z dziaaniem reguluje w ich
wiata spoecznego.
wsplnym interesie. To, e norma "istnieje" faktycznie, ozna-
w danej grze sytuacji dokonuje si wyboru pewnego posunicia ze zbioru posu- cza natomiast, e roszczenie wanociowe, z jakim wystpuje,
ni (moves, pojedynczych czynnoci) dozwolonych przez reguy. W myl dostar- uznawane jest przez tych, ktrych dotyczy, to za intersubiek-
czanej przez teori gier interpretacji rzeczywistoci spoecznej okrelone strategie tywne uznanie stanowi podstaw (begrilndet) spoecznego
s korzystne czsto tylko z punktu widzenia pewnego odcinka konfrontacji, dla
obowizywania normy.
innych odcinkw trzeba rozwija nowe strategie; poszczeglne strategie maj
Z wartociami kulturowymi nie wiemy tego rodzaju nor-
znaczenie strategii czstkowych w ramach szerszej strategii globalnej.
Wystpujce w teorii gier kryterium racjonalnoci odnosi si nie do wyboru
matywnego roszczenia wanociowego, ale wartoci kandy-
pojedynczych posuni, lecz do wyboru strategii. Podstawowy wzr, sformu- duj do tego, by znale ucielenienie w normach; mog one
owany w formie maksymy podejmowania decyzji, brzmi: Wybieraj strategie, z uwagi na pewn materi wymagajc uregulowania nabiera
ktre w ramach regu gry oraz w obliczu oponentw obiecuj najbardziej charakteru powszechnych zobowiza. W wietle wartoci
korzystny rezultat".
/
kulturowych potrzeby jednostki jawi si rwnie innym jed- lemow wyraaj dajce si generalizowa interesy odnonych
nostkom, ktre przynale do tej samej tradycji, jako prze- osb, a przez to zasuguj na akceptacj adresatw normy.
konujce. Transformacja potrzeb - zinterpretowanych w spo- W jednym wypadku dziaania oceniane s pod tym ktem, czy
sb zrozumiay i przekonujcy - w uprawnione motywy zgadzaj si z istniejcym kontekstem normatywnym czy nie,
dziaania nastpuje jednak dopiero na skutek tego, e przy tzn. czy z uwagi na pewien kontekst normatywny, uznany za
regulowaniu okrelonych sytuacji problemowych odpowiednie prawomocny, s suszne czy te nie. W drugim wypadku normy
wartoci staj si normatywnie wice w krgu osb zain- oceniane s pod tym ktem, czy mona je uzasadni, tzn. czy
/ . . l
teresowanych. Wszyscy czonkowie mog wwczas wzajem- zasuguj na to, by uznawac Je za prawowIte.
nie od siebie oczekiwa, e kady z nich w odpowiednich sytu- Z uwagi na zaoenia ontologiczne w szerokim znaczeniu
acjach orientowa bdzie swe dziaanie wedug wartoci, ktre moemy dziaanie regulowane przez normy zaklasyfikowa jako
w sposb normatywny s ustalone jako wice dla wszyst- pojcie zakadajce dwa wiaty, a mianowicie wiat obiektywny
kich zainteresowanych. i wiat spoeczny. Dziaanie polegajce na stosowaniu si do
Wywd ten ma uzmysowi, e normatywny model dzia-
ania wyposaa dziaajcych nie tylko w "ukad kognitywny", I Nie przesdza si przez to jeszcze kwestii, czy my jako badacze spoeczni
lecz rwnie w "ukad motywacyjny", ktry umoliwia zacho- i filozofowie zajmiemy w obliczu problemw praktycznomoralnych stano-
wisko kognitywistyczne czy te sceptyczne, a zatem czy bdziemy uwaali za
wania zgodne z normami. Model dziaania zostaje nadto
moliwe [takie] uprawomocnianie norm dziaania, ktre nie jest jedynie zre-
powizany z modelem uczenia si [w toku] internalizacji war-
latywizowane do danych celw. T. Parsons podziela na przykad z M. Webe-
toci l . W myl tego modelu obowizujce normy uzyskuj si rem stanowisko sceptycyzmu aksjologicznego. Jeli posugujemy si pojciem
motywujc dziaanie o tyle, o ile ucielenione w nich warto dziaania regulowanego przez normy, to musimy jednak opisa aktorw tak,
ci prezentuj sob standardy, wedug ktrych potrzeby s jak gdyby uwaali oni, e prawowito norm dziaania z zasady dostpna jest
ocenie obiektywnej - wszystko jedno w ramach jakich wyobrae religijnych,
przez adresatw normy interpretowane i w procesie uczenia si
metafizycznych czy teoretycznych. W przeciwnym razie nie przyjmowaliby za
wyksztacaj si jako dyspozycje do posiadania [okrelonych]
podstaw swego dziaania pojcia wiata prawowicie uregulowanych relacji
potrzeb. interpersonalnych oraz nie mogliby swego dziaania orientowa wedug
Pod tymi warunkami aktor moe z kolei wchodzi w relacje obowizujcych norm, lecz jedynie wedug faktw spoecznych. Dziaanie
ze wiatem, w tym wypadku ze wiatem spoecznym, ktre z nastawieniem polegajcym na stosowaniu si do norm wymaga intuicyjnego
rozumienia normatywnego obowizywania; pojcie to zakada za jak mo
zgodnie z odpowiednim kierunkiem dopasowywania (Anpas-
liwo normatywnego uzasadnienia. Nie mona a priori wykluczy, e ta kon-
sungsrichtung) poddaj si obiektywnej ocenie. Przy jednym ceptualna konieczno jest zudzeniem majcym pocztek w semantycznych
kierunku wyania si pytanie, czy motywy i dziaania aktora konwencjach jzykowych i e z tej racji istnieje potrzeba jej wyjanienia
zgadzaj si z istniejcymi normami czy te od nich odbiegaj. i wywietlenia; na przykad w ten sposb, e pojcie "normatywne obowi
Przy drugim kierunku powstaje pytanie, czy istniejce normy zywanie" zreinterpretujemy emotywistycznie lub decyzjonistycznie i opiszemy
je z pomoc innych poj, takich jak ekspresja uczu, apel czy rozkaz. Jed-
ucieleniaj wartoci, ktre z uwagi na okrelon sytuacj prob-
nake dziaania aktorw, ktrym mona by przypisywa tylko tego rodzaju
kategorialnie "oczyszczone" orientacje dziaa, nie mogyby ju by opisy-
I H. Gerth, Ch. W. Mi1ls, Characterand Sodal Structure, New York 1953. wane w kategoriach dziaania regulowanego przez normy.
norm zakada, e dziaajcy moe odrnia faktualne skadniki jego uczestnicy wzajem dla siebie stanowi widzialn pub-
swej sytuacji dziaania od skadnikw normatywnych, tzn. e liczno i wzajem sobie co prezentuj. Kluczowymi pojciami
moe odrnia warunki i rodki od wartoci. Normatywny mo- s tu encounter (spotkanie) i peiformance (przedstawienie).
del dziaania wychodzi z zaoenia, e uczestnicy mog przyj- Przedstawienie zaprezentowane przez zesp osobom trzecim
mowa nastawienie obiektywizujce wobec czego, co zachodzi jest jedynie pewnym przypadkiem szczeglnym. Przedstawienie
bd nie zachodzi, jak te nastawienie polegajce na respek- suy temu, aeby aktor zaprezentowa si przed widzami
towaniu norm wobec czego, co - susznie czy niesusznie - jest w okrelony sposb; ujawniajc co ze swej podmiotowoci,
nakazane. Podobnie jak w modelu dziaania teleologicznego, pragnie on by przez publiczno w okrelony sposb postrze-
dziaanie przedstawiane jest jednak zasadniczo jako relacja mi gany i przez ni akceptowany.
dzy aktorem a wiatem - w pierwszym wypadku jako relacja ze Dramaturgiczne cechy dziaania s poniekd pasoytnicze;
wiatem obiektywnym, wobec ktrego aktor wystpuje z nasta- eruj na strukturze dziaania ukierunkowanego na cel:
wieniem poznawczym bd w ktry moe ingerowa w sposb
"For certain purposes people control the style of their actions [ ... ] and
ukierunkowany na cel; w drugim za wypadku jako relacja ze superimpose this upon other activities. For instance work can be done
wiatem spoecznym, do ktrego aktor przynaley przez sw in a manner in accordance with the principles of a dramatic perfor-
rol adresata normy, jak te wiatem, w ktrym moe wchodzi mance in order to project a certain impression of the people working
w prawowicie uregulowane relacje interpersonalne. Ani tu, ani to an inspector or manager [ ... ]. In fact what people are do ing is rarely
properly described as just eating, or just working, but has stylistic fea-
tam, naturalnie, nie zakada si, e sam aktor jest wiatem, wobec
tures which have certain conventional meanings associated with re-
ktrego mgby si on zachowywa refleksyjnie. Dopiero poj cognized types of personae" l.
cie dziaania dramaturgicznego wymaga tego dalszego zaoe
nia, [mianowicie] co do wiata subiektywnego, do ktrego od- kierowania przez ni wraeniem, jakie robi na innych, oraz to, na co moe, a na co
nosi si aktor, kiedy dziaajc sam siebie umieszcza na scenie. nie moe sobie ona pozwoli w trakcie danego wystpu. Posugujc si tym mode-
lem, nie chc lekceway jego oczywistych ogranicze. Na scenie przedstawia si
c. Pojcie dziaania dramaturgicznego nie zostao w literaturze
rzeczywisto udawan, podczas gdy w yciu przedstawia si przypuszczalnie co
socjologicznej opracowane tak klarownie jak pojcie dziaania realnego i czsto improwizowanego. Co moe waniejsze, na scenie aktor wys-
teleologicznego i dziaania kierowanego przez normy. Explicite tpuje wobec innych aktorw jako posta ze sztuki wobec granych przez nich
zostaje ono wprowadzone dopiero przez Goffmana w roku 1956 innych postaci; trzeci stron interakcji tworzy widownia. Widownia ma zasadnicze
w jego badaniach nad "samoprezentacj w yciu codziennym"l. znaczenie, gdyby jednak to, co dzieje si na scenie, byo rzeczywistoci, byaby ona
nieobecna. W prawdziwym yciu te trzy strony interakcji zostaj zredukowane do
Interakcj spoeczn rozpatrywan z punktu widzenia dziaania
dwch; rola, jak gra jednostka, jest okrelona przez role grane przez innych obec-
dramaturgicznego rozumiemy jako spotkanie, w trakcie ktrego nych, ktrzy wszake tworz zarazem widowni". E. Goffman, Czowiek w teatrze
ycia codziennego, tum. H. i P. piewakowie, Warszawa 1981, s. 31-32.
I Z jego pomoc Goffman charakteryzuje okrelon analityczn perspektyw I R. Harre, P. F. Secord, Explanation oj Behavior, wyd. cyt., s. 215: "Z pew-
opisu prostych interakcji: "Perspektywa przyjta w tej pracy to perspektywa nych wzgldw ludzie kontroluj styl swych dziaa [ ... J i nakadaj to na inne
przedstawienia teatralnego: reguy, ktre bd opisywa, s reguami dra- rodzaje dziaalnoci. Praca na przykad moe by wykonywana do pewnego
maturgicznymi. Bd rozwaa sposb przedstawiania przez jednostk siebie stopnia w zgodzie z zasadami przedstawienia dramaturgicznego po to, by na
i swojej dziaalnoci innym ludziom w sytuacjach codziennych, sposoby przeoonym czy dyrektorze sprawi drog projekcji okrelone wraenie co do
Istniej, naturalnie, specjalne role skrojone na miar wirtuo- mona wyeksplikowa w sposb podobny do tego, w jaki
zowskich autoinscenizacji: znaczenie wiata spoecznego objaniem poprzez odwoanie
si do podobnego istnieniu stanw rzeczy "istnienia" norm.
"Przykadami mog by role zawodowego boksera, chirurga, skrzyp-
ka czy policjanta. Takie rodzaje dziaalnoci pozwalaj na tak wiele By moe moglibymy powiedzie, e to, co subiektywne,
dramatycznej samoekspresji, e ich przykadni przedstawiciele - jest tak samo reprezentowane przez zdania szczerze artykuu
prawdziwi lub wymyleni - uzyskuj saw i zdobywaj specjalne jce przeycia, jak istniejce stany rzeczy przez zdania praw-
miejsce w skomercjalizowanych marzeniach narodu"l. dziwe (wahre Aussagen), a normy majce wano przez
Rys w, wystylizowany tu jako element roli zawodowej, mia- uprawomocnione zdania powinnociowe. Subiektywnych
nowicie refleksyjny charakter prezentowania siebie innym, jest prze-y nie wolno nam ujmowa jako przey mentalnych
jednak konstytutywny dla interakcji spoecznych w ogle, o ile czy jednostkowych zdarze (Episode) wewntrznych; w ten
rozpatrywane s one tylko od strony spotkania osb. sposb upodobnilibymy je do bytw, do czci skadowych
W dziaaniu dramaturgicznym aktor, prezentujc pewne wiata obiektywnego. Posiadanie przey moemy pojmowa
oblicze siebie, musi ustosunkowa si do wasnego wiata su- jako co analogicznego do istnienia stanw rzeczy, nie upod-
biektywnego. wiat ten zdefiniowaem jako cao abniajc jednoczenie jednego do drugiego. Podmiot zdolny
subiektywnych przey, do ktrej dziaajcy ma, w odrnie do ekspresji "ma" yczenia lub uczucia nie w tym samym sen-
niu od pozostaych osb, dostp uprzywilejowany2. Ten sie, w jakim obserwowalny obiekt ma rozcigo, wag,
obszar podmiotowoci zasuguje, naturalnie, na miano "wia barw i podobne wasnoci. Aktor ma yczenia i uczucia
ta" tylko wwczas, jeli znaczenie wiata subiektywnego w tym sensie, e wedle swej woli moe wyraa te przeycia
przed publicznoci, i to wyraa w taki sposb, e publicz-
no ta - jeli darzy zaufaniem jego ekspresje - wyraane
pracujcych osb [ ... ]. To, co ludzie robi, jest w istocie rzadko prawidowo yczenia i uczucia przypisuje dziaajcemu jako co subiek-
opisywane jako po prostu jedzenie czy po prostu praca, lecz ma cechy wynikajce
ze stylizacji, ktre maj pewne znaczenia konwencjonalne, kojarzone ze znany-
tywnego.
mi typami osobowoci". yczenia i uczucia maj w tym kontekcie znaczenie para-
I E. Goffman, Czowiek w teatrze ycia codziennego, wyd. cyt., s. 70. dygmatyczne. Z pewnoci do wiata subiektywnego nale
2 Dla uproszczenia ograniczam si tu do przey intencjonalnych (wcza te akty kognitywne (Kognitionen) , mniemania i zamiary; te
jc nastroje, ktre w niewielkim stopniu s intencjonalne), aby nie musie zaj-
jednak znajduj si w wewntrznej relacji ze wiatem obiek-
mowa si skomplikowanym przypadkiem granicznym, jakim s doznania.
Komplikacja polega na tym, e szczeglnie atwo tu o wprowadzajce w bd
tywnym. Mniemania i zamiary uwiadamiane s jako co
upodabnianie zda wyraajcych przeycia do sdw (Propositionen). Zdania subiektywnego tylko wtedy, kiedy w wiecie obiektywnym nie
artykuujce doznania maj niemal takie samo znaczenie [semantyczne] co odpowiada im aden istniejcy bd powoany do istnienia
zdania orzekajce o odpowiednich stanach wewntrznych wywoanych przez stan rzeczy. Z "goym", czyli bdnym mniemaniem bdziemy
pobudzenia zmysowe. W kwestii rozlegej, wywoanej przez Wittgensteina mieli do czynienia z chwil, kiedy okae si, e odnone zda-
dyskusji na temat wyraania dozna blu por. H. J. Giegel, Zur Logik seelische
Ereignisse, Frankfurt am Main 1969; P. M. S. Hacker, Illusion and Insight,
nie jest nieprawdziwe. Z li tylko "dobrymi" intencjami, tzn.
Oxford 1972; por. niej s. 515 n. bezsilnymi zamiarami bdziemy mieli do czynienia z chwil,
174 I. Wprowadzenie
r
}
175
. . 2
kiedy okae si, e odnone dziaanie albo nie zostao podjte, maczy stronniczo.Ten komponent u~ra~omocm~ma
albo zakoczyo si niepowodzeniem. W zbliony sposb stanowi pomost midzy subiektywnoci przezycI~ a ow mte:-
w pewnej wewntrznej relacji do wiata spoecznego pozosta- subiektywn przejrzystoci, jak przeycie uzyskUje przez to, z~
je odczuwanie zobowiza, podobnie jak wstydu czy winy. szczerze zostaje wyraone i na tej podstawie przypisane aktorowI
Oglnie jednak biorc, uczucia i yczenia mog by wyraane przez widza. Kiedy np. przedmi?t czy sytua:~ char~tery~ujemy
tylko jako co subiektywnego. Inne ich wyraanie nie jest jako wspania, wielk, budujc, szczshw, ~!ebeZpI~czn~:
moliwe, nie mog one wchodzi w relacj ze wiatem zewn przeraajc, odraajc itd., to prbujemy ,:",yrazlc s~o~mczosc
trznym - ani ze wiatem obiektywnym, ani ze wiatem spo- i zarazem usprawiedliwi j w sensie uWlarygodmema przez
ecznym. Z tego wzgldu miar ekspresji ycze i uczu jest odwoanie si do powszechnych, a w kadym razie rozpo-
jedynie refleksyjny stosunek mwicego do swego wiata wszechnionych w naszej kulturze standardw wartociowania.
wewntrznego. Wyraenia ewaluatywne bd standardy wartociowania ma~
yczenia i uczucia to dwa aspekty stronniczoci majcej moc uprawomocniajc, jeli w taki sposb ~harakteryz~J
korzenie w potrzebach 1 Potrzeby maj dwoiste oblicze. Od potrzeb, e adresaci - w ramach wsplnej tradyCjI kulturow~J -:
strony wolicjonalnej rnicuj si na skonnoci i yczenia, od mog rozpozna w tych interpretacjach wasne po~zeby. WYJ as-
strony intuicyjnej percepcji na uczucia i nastroje. yczenia nia to, dlaczego waciwoci stylistyczne, ekspresja (Ausdruck)
kieruj si ku sytuacjom zaspokajania potrzeb; odczucia postrze- estetyczna, w ogle jakoci formalne nabieraj w dziaaniu dra-
gaj sytuacje pod ktem moliwoci zaspokajania potrzeb. maturgicznym tak wielkiej wagi. . .
Lece w naturze posiadanie potrzeb (Beduifnisnatur) stanowi Rwnie w wypadku dziaania dramaturgIcznego relacja
poniekd ukryte podoe stronniczoci wyznaczajcej nasze midzy aktorem a wiatem dostpna jest ocenie obiektywnej.
subiektywne nastawienia wobec wiata zewntrznego. Tego Poniewa jednak aktor na oczach widzw kieruje si ~u was
rodzaju stronnicze postawy wyraaj si zarwno w aktywnym nemu wiatu subiektywnemu, to moliwy jest tu, ma SI rozu-
deniu do dbr, jak te w afektywnym postrzeganiu sytuacji mie, tylko jeden kierunek dopasowywania. Z u:va~i na s~mo
(dopki nie zostan zobiektywizowane jako co nalecego do prezentacj powstaje pytanie, czy a~tor / prz~~ycIa, .ktory~h
wiata i nie utrac tym samym swego sytuacyjnego charakteru). dowiadcza, we waciwym momenCIe rowmez mamfestuJ~,
Stronniczo ycze i uczu wyraa si na paszczynie jzy czy myli to, co mwi, czy te moe przeycia, ktr~m da~e
kowej w interpretacji potrzeb, tzn. w wartociowaniach, dla wyraz, s jedynie udawane. Dopki chodzi tu /~ ~me~ama
ktrych mamy do dyspozycji wyraenia ewaluatywne. Sigajc i zamiary, to kwestia, czy kto mwi to, c~ mysI/l, .Jest Je?n~
do dwoistej, deskryptywno-preskryptywnej zawartoci tych ewa- znacznie kwesti szczeroci. W wypadku zyczen l uczuc me
luatywnych wyrae, ktre interpretuj potrzeby, moemy sobie zawsze tak jest. W sytuacjach, kiedy chodzi o precyzj wyra-
wyjani sens sdw wartociujcych. Su one temu, by wy tu- enia, trudno jest niekiedy oddzieli kwesti szczer?ci. O?
kwestii autentycznoci. Czsto brak nam sw, by powIedzlec,
l Por. analiza ycze i uczu u Ch. Taylora w: Explaining Action, "Inquiry"
1970, t. 13, s. 54 - 89. l R. Norman, Reasons for Actions, wyd. cyt., s. 65 n.
176 Odniesienia do wiata
177
I. Wprowadzenie
co czujemy; a to z kolei stawia same uczucia w wtpliwym nany, e zainscenizowana iluzj~ rz~czy;v!s~oci )est s~m r~eczywis
wietle. toci [real reality]. Publicznosc najCzsclej odbIera wldo~~sko w ten
sam sposb i tylko socjolog lub malkontent ~og W~tplC w real-
W myl dramaturgicznego modelu dziaania, jego uczestnicy no tego, co jest przedstawiane. Na drugIm krancu ~amy do
jedynie wwczas mog zajmowa stanowisko wobec wasnej czynienia z wykonawc, ktry wo~ec s~ej g~ .zachow~je dys~ans
subiektywnoci, wystpujc w roli aktora, tudzie zajmowa [ ... ] moe sterowa przekon~ni~m.l ~ubl,l~znoscl, tr~ktu~~ t~ jak~
stanowisko wobec ekspresji innego aktora artykuujcych jego rodek prowadzcy do osigmcla jaklC~S mnych .~elow l me mte~e
stany wewntrzne, wystpujc w roli publicznoci, jeeli towa- . . tym co myli ona o nim czy tez o sytuacJI. Jednostk, ktora
sUjc SI , . ' publicz-
nie utosamia si z rol i nie troszczy SI o to, W co, wI~rzy
rzyszy temu wiadomo, e wiat zewntrzny ogranicza
no, moemy nazwa cyniczn~, ~ac~o~ujc okre~leme s.zczerr:
wewntrzny wiat Ego. W tym wiecie zewntrznym aktor moe dla ludzi, ktrzy wierz we wrazema, jakle wywoUj swymI wys
z pewnoci rozrnia nonnatywne i nienonnatywne skadniki parni"!.
sytuacji zwizanej z dziaaniem; jednake w Goffmanowskim
Naturalnie, to manipulatorskie wytwarzanie. faszywych
modelu dziaania nie przewiduje si, e aktor bdzie wyst . '_ Goffman studiuje techniki tych impresslOn
powa wobec wiata spoecznego z nastawieniem polegajcym wrazen . . , manage-
d
ments, poczynajc od niewinnych se~.ment.acJ.I az po . ug.o~
na respektowaniu norm. Prawowicie uregulowane relacje inter-
falowo nastawion kontrol infonnacJI - me Jest bynajmnIej
personalne brane s w tym modelu pod uwag jedynie jako
tosame z dziaaniem strategicznym. Rwnie o.wo w~t.war~a
fakty spoeczne. Std te wydaje mi si rzecz suszn zak-
nie faszywych wrae uzalenione jest od pu.bh~z~OS~I, kto~a
lasyfikowanie rwnie dziaania dramaturgicznego jako poj
wyobraa sobie, i jest obecna na przedstawIemu l me~rafn~e
cia zakadajcego dwa wiaty, mianowicie wiat wewntrzny
ocenia jego strategiczny charakter. Na;vet .s~rat~~lczme
i wiat zewntrzny. Ekspresje artykuujce stany wewntrzne
nastawiona autoinscenizacja musi stwarzac mozhwos.c rozu-
prezentuj subiektywno w Uej] odgraniczeniu od wiata
mienia jej jako ekspresji wystpujcej z roszczemem ~o
zewntrznego; wobec niego aktor moe z zasady zaj tylko
subiektywnej szczeroci. Nie b~zie on~ podpa~a:a. p~d O~I~
postaw obiektywizujc. To za odnosi si, inaczej ni w wy-
dziaania dramaturgicznego dopIero wowczas, Jes.h row~lez
padku dziaania regulowanego przez nonny, nie tylko do
publiczno bdzie ocenia j tylko podug krytenum O~l~
obiektw fizycznych, lecz tak samo do obiektw spoecznych.
nicia zaoonych rezultatw. ~am~ ww~za.s do cz~mema
Z racji takiej wanie opcji dziaanie dramaturgiczne moe
z przypadkiem interakcji strate~lc~n~J, w k~oreJ uczes~mcy tak
w tym zakresie, w jakim aktor traktuje widza nie jako publicz-
dalece wzbogacili konceptualme swmt oblekty:vny.' ze mo.g
no, lecz jako kontrpannera, nabiera w sposb ukryty rysw
w nim wystpowa kontrpartnerzy ~ie. tylko dZI,aajc y racJo~
strategicznych. Skala [moliwych] samoprezentacji rozciga
nalnie ze wzgldu na cel, lecz rwmez tacy, ktorzy s zdolm
si od szczerego komunikowania wasnych zamiarw, ycze,
do wyraania subiektywnych przey. . ' .
nastrojw itd. a po cyniczne sterowanie wraeniami, jakie
3. Wraz z pojciem dziaania komumkacYJ.nego ~ochodzl do
aktor wzbudza u innych:
gosu dalsze zaoenie, dotyczce medlum Jzykowego,
"Na jednym kracu mamy do czynienia z wykonawc, ktrego
cakowicie wciga akcja sceniczna i ktry moe by szczerze przeko- 1 E. Goffman, Czowiek w teatrze ycia codziennego, wyd. cyt., s. 54 - 55.
w ktrym znajduj odzwierciedlenie relacje aktora ze wiatem wszechniona jest w antropologii kulturowej oraz w jzyko
jako takie. Na tym poziomie budowania poj problematyka znawstwie zorientowanym na tre l. Dramaturgiczny model
racjonalnoci, ktra dotychczas wyaniaa si jedynie przed dziaania zakada jzyk jako medium autoinscenizacji; na ko-
badaczem spoecznym, ulega przesuniciu, znajdujc dla rzy jego funkcji ekspresywnych pomniejszone tu zostaje
siebie miejsce w optyce samego dziaajcego. Musimy kognitywne znaczenie skadnikw propozycjonalnych oraz
wyjani, w jakim sensie jzykowe dochodzenie do porozu- interpersonalne znaczenie skadnikw illokucyjnych. Jzyk
mienia zostaje tym samym wprowadzone jako mechanizm zostaje upodobniony do stylistycznych i estetycznych form
koordynacji dziaa. Rwnie model dziaania strategicznego ekspresji 2 . Jedynie komunikacyjny model dziaania zakada
mona uj w taki sposb, e dziaania uczestnikw interakcji jzyk jako medium dochodzenia do porozumienia drog nie
- ktrymi to dziaaniami steruj egocentryczne kalkulacje na skrty (ein Medium unverkilrzter Verstiindigung), kiedy to
korzyci i ktre koordynowane s przez ukady interesw - mwicy i suchajcy - majc za punkt wyjcia wstpnie
bd zaporedniczone przez dziaania jzykowe. W stosunku zinterpretowany horyzont swego wiata ycia - rwno-
do dziaania regulowanego przez normy, jak i dziaania dra- czenie odnosz si do czego w wiecie obiektywnym,
maturgicznego trzeba nawet zaoy wyksztacanie konsensu spoecznym i subiektywnym, aeby wynegocjowa wsplne
midzy uczestniczcymi w komunikacji, majce z zasady definicje sytuacji. Ta interpretatywna koncepcja jzyka ley
charakter jzykowy. Jednake we wszystkich tych trzech mod- u podstaw rnych wysikw [zmierzajcych do rozwinicia]
elach dziaania koncepcja jzyka jest - w kadym wypadku pragmatyki formalne?
pod innym wzgldem - ujta jednostronnie. Jednostronno tych trzech innych koncepcji jzyka wido-
Teleologiczny model dziaania zakada jzyk jako jedno czna jest w tym, e wyrnione w nich typy komunikowania
z kilku mediw, za ktrych porednictwem mwicy ukie- si s, jak si okazuje, granicznymi przypadkami dziaania
runkowani na wasny sukces oddziauj wzajem na siebie, by komunikacyjnego, a mianowicie: w pierwszym wypadku -
skoni kontrpartnera do mniema i zamierze podanych porednim dochodzeniem do porozumienia tych, ktrzy maj
z punktu widzenia interesw mwicego. Ta koncepcja jzy na uwadze jedynie realizacj wasnych celw; w drugim -
ka, ktra za punkt wyjcia obiera graniczny przypadek pored dziaaniem konsensualnym ze strony tych, ktrzy ju istniejce
niego dochodzenia do porozumienia, ley na przykad u pod- normatywne porozumienie jedynie aktualizuj; i w trzecim wy-
staw semantyki intencjonalnejl. Normatywny model dziaania padku nastawion na widzwautoinscenizacj. Tematyzowa-
zakada jzyk jako medium suce transmisji wartoci kultu- na jest w tych wypadkach zawsze tylko jedna funkcja jzyka:
rowych oraz bdce nonikiem konsensu, ktry wraz z kadym
nastpnym aktem dochodzenia do porozumienia jest jedynie 1 B. L. Whorf, Jzyk, myl i rzeczywisto, tum. T. Howka, Warszawa 1982;
reprodukowany. Ta kulturalistyczna koncepcja jzyka rozpo- take H. Gipper, Gibt es ein sprachliches Relativitiitsprinzip?, Frankfurt am Main
1972; Sprache, Denken, Kultur, P. HenIe (Hrsg.), Frankfurt am Main 1969.
2 R. Harre, P. F. Secord, Explanation oj Behavior, wyd. cyt., s. 215 n.; przede
1 Do tej nominalistycznej teorii jzyka, rozwinitej przez H. P. Grice'a, wszystkim Ch. Taylor, Language and Human Nature, Carleton University 1978.
powrc jeszcze w dalszej czci; patrz niej, s. 455 n. 3 F. Schtitze, Sprache, t. 1 - 2., Mtinchen 1975.
wywoywanie efektw perlokucyjnych, wytwarzanie relacji z perspektywy pojciowej kierowania si regu i wyjania si
interpersonalnych oraz wyraanie przey. Natomiast komu- je posikujc si koncepcj intencji dziaania wyprowadzon
nikacyjny model dziaania - bdcy wyznacznikiem tradycji ze wiadomoci regu, to zatraca si w wany dla mnie aspekt
nauk spoecznych nawizujcej do interakcjonizmu symbo- troistoci odniesienia do wiata, znamionujcej dziaanie
licznego G. H. Meada, koncepcji gier jzykowych L. Wittgen- komunikacyjne l.
steina, Austinowskiej teorii aktw mowy oraz Gadamerow- Dziaaniami nazywam tylko te ekspresje symboliczne, za
skiej hermeneutyki - w jednakowej mierze uwzgldnia pomoc ktrych aktor - jak w analizowanych dotychczas wy-
wszystkie funkcje jzyka. Istnieje tu wprawdzie niebezpie- padkach dziaania teleologicznego, regulowanego przez normy
czestwo - co wida na przykadzie orientacji etnometodolo- oraz dramaturgicznego - odnosi si do przynajmniej jednego
gicznej oraz hermeneutyczno-filozoficznej - e spoeczne wiata (ale zawsze te i do wiata obiektywnego). Odrniam
dziaanie redukowane bdzie do dokona interpretacyjnych od tego ruchy ciaa oraz operacje, ktre wykonywane s wraz
uczestnikw komunikacji, e dziaanie upodobniane bdzie do z dziaaniami i jedynie wtrnie mog nabra samodzielnoci
mwienia, interakcja - do konwersacji. W rzeczywistoci jed- waciwej dziaaniom, mianowicie poprzez wpisanie w praktyk
nak jzykowe dochodzenie do porozumienia jest tylko mecha- pewnej gry czy praktyk [polegajc na] uczeniu si. Mona to
nizmem koordynacji dziaa, ktry plany dziaania oraz sobie atwo uzmysowi na przykadzie ruchw ciaem.
celowe aktywnoci uczestnikw zespala ze sob, czynic Dziaania rozpatrywane przez pryzmat obserwowalnych
z nich interakcj. zaszoci w wiecie jawi si jako cielesne ruchy organizmu.
W tym miejscu zamierzam wstpnie wprowadzi pojcie
dziaania komunikacyjnego. Ogranicz si przy tym do uwag l Z podobnych powodw M. Roche obstaje przy rozrnieniu konwencji
na temat (a) charakteru dziaa samodzielnych oraz (b) reflek- jzykowych i konwencji spoecznych: "Szkoa analizy pojciowej nie widziaa,
syjnego odnoszenia si do wiata przez aktorw w procesach co jest rzecz znamienn, adnej opozycji midzy intencj i konwencj; wedle
jej wyobrae, ta druga zawiera w sobie pierwsz, pierwsza za zawiera w sobie
dochodzenia do porozumienia.
drug" (M. Roche, Die philosophische Schule der Begriffsanalyse, w: Sprach-
a. Aby z gry nie uplasowa faszywie pojcia dziaania ko- analyse und Soziologie, R. Wiggershaus (Hrsg.), Frankfurt am Main 1975,
munikacyjnego, chciabym scharakteryzowa stopie zoo s. 187). Roche przyznaje, i mona by powiedzie, "e konwencje komunika-
noci czynnoci jzykowych, ktre jednoczenie artykuuj cyjne s konwencjami spoecznymi bardzo szczeglnego rodzaju; e ycie nor-
zawarto propozycjonaln, przedstawiaj ofert co do relacji malnego jzyka oraz jego uycie w sytuacjach spoecznych moe by opisy-
wane niezalenie od spoecznych interakcji w spoecznych sytuacjach.
interpersonalnej oraz wyraaj intencj mwicego. W toku Twierdzenie to trudno jednak byoby uzasadni, a analiza pojciowa te nie jest
wnikliwej analizy ewidentnie okazaoby si, ile pojcie to zainteresowana w jego rozjanieniu. Zazwyczaj przyjmuje ona cakiem susz
zawdzicza dociekaniom nad filozofi jzyka, majcym swj nie, e analiza poj wymaga analizy gier jzykowych oraz spoecznych
pocztek u Wittgensteina; i wanie z tego powodu uwaam za form ycia (Wittgenstein), albo te, e analiza aktw mowy wymaga analizy
stosowne wskaza na to, e koncepcja stosowania si do regu, aktw spoecznych (Austin). Wyciga z tego jednak faszywy wniosek, e kon-
wencje komunikacyjne s paradygmatami otaczajcych je konwencji spo-
ktra stanowi punkt wyjcia analitycznej filozofii jzyka, jest ecznych oraz e uycie jzyka ma si tak samo do konwencji komunikacyjnych
zakrojona zbyt wsko. Jeli konwencje jzykowe ujmuje si jak dziaanie spoeczne do konwencji spoecznych" (tame, s. 188 n.).
I'
183
182 I. Wprowadzenie
Te sterowane przez orodkowy ukad nerwowy ruchy ciaa s braenia dziaanie zoone charakteryzuje si tym, e zostaje
nonikiem, za porednictwem ktrego wykonywane s dziaa wykonane "przez" spenienie innego dziaania: "przez"
nia. Swymi ruchami dziaajcy zmienia co w wiecie. Natu- przekrcenie kontaktu wczam wiato, "przez" wzniesienie
ralnie, moemy odrni ruchy, za pomoc ktrych dziaajcy prawego ramienia pozdrawiam, "przez" mocne uderzenie piki
ingeruje w wiat (dziaa instrumentalnie), od ruchw, za po- strzelam gola. S to przykady dziaa wykonywanych przez
moc ktrych podmiot nadaje cielesn posta znaczeniom dziaania bazowe. Dla dziaania bazowego charakterystyczne
([co] komunikuje). W obydwu wypadkach ruchy ciaa powo- jest z kolei to, e nie mona go wykona za porednictwem
duj fizyczn zmian w wiecie; w jednym wypadku jest to kolejnego dziaania. Koncepcj t uwaam za bdn
relewantne kauzalnie, w drugim - semantycznie. Przykadami Dziaania realizowane s w pewnym sensie przez ruchy
kauzalnie relewantnych ruchw ciaa w wypadku dziaajcego ciaa, atoli tylko w ten sposb, e kiedy aktor kieruje si tech-
podmiotu jest wyprostowanie ciaa, rozczapierzenie palcw, niczn czy spoeczn regu, ruchy te s przeze wspwykony
podkurczenie nogi itd. Przykadami semantycznie relewan- wane. Wspwykonywanie oznacza, e aktor zamierza zreali-
tnych ruchw ciaa s ruchy krtani, jzykiem, wargami itd. zowa jaki plan dziaania, ale nie na przykad ruch ciaem,
podczas wydawania fonetycznych dwikw; kiwanie gow,
wzruszanie ramionami, poruszanie palcami przy grze na forte-
si, wywrci oczami, rozoy w zdaniu akcenty zgodnie z okrelonym
pianie; ruchy rk przy pisaniu, rysowaniu itd. metrum, podnie gos lub zniy, rozstawi nogi itd. Jednake fakt, i tego
Ruchy te analizowane byy przez A. C. Danto jako basic rodzaju ruchy ciaa mog by wykonywane intencjonalnie, nie przeczy tezie,
actions 1 Wywizaa si z tego szeroka dyskusja, o ktrej e s to dziaania niesamodzielne. A to dlatego, e w wypadku tych intencjon-
z gry przesdzio wyobraenie, i ruchy ciaa nie s noni alnie wykonywanych ruchw ciaa brakuje normalnej strnktury zapored
kiem' za porednictwem ktrego dziaania wkraczaj w wiat, niczajqcej, jaka jest waciwa dziaaniu:
1. S otwiera okno, wykonujc rk ruch obrotowy; sztucznie bowiem
lecz same s prymitywnymi dziaaniami 2 . W myl tego wyo- brzmiaoby, gdybymy powiedzieli:
2. S podnosi rozmylnie prawe rami przez podniesienie swego prawego
lA. C. Danto, Basic Actions, "American Philosophical Quarterly" 1965, nr ramienia.
2; tene,
Analytical Philosophy oj Action, London 1973. Mona naturalnie intencjonalnie wykonany ruch ciaa rozumie jako cz
2 Faszywe wraenie, jakoby skoordynowane z dziaaniami ruchy ciaa same pewnej praktyki:
byy dziaaniami bazowymi, mona wesprze co najwyej wskazaniem na
2'. Podczas zaj gimnastycznych S podnosi prawe rami, stosujc si do
okrelone wiczenia, w wypadku ktrych zamiarem naszym s dziaania polecenia nauczyciela, aby podnie prawe rami
nie samodzielne jako takie. Przy zabiegach terapeutycznych czy treningu Dziaania niesamodzielne musz normalnie by osadzone w pewnej prak-
sportowym, dla zademonstrowania waciwoci anatomicznych, podczas lekcji tyce polegajcej na demonstrowaniu czego bd wiczeniu, jeli maj wys-
piewu bd przy nauce jzyka obcego czy te dla zilustrowania stwierdze
tpowa jako dziaania. Wspomnianego rodzaju polecenia wystpuj zawsze
z zakresu teorii dziaania kady zdolny do mwienia i do dziaania podmiot w kontekcie pewnej praktyki, ktra demonstruje niesamodzielne elementy
z ca pewnoci moe na danie podnie lewe rami, zgi palec dziaa jako takie bd suy nabyciu w nich wprawy. Wprawianie si moe
wskazujcy prawej doni, wycign rk, powtrzy w okrelonym rytmie
nalee do normalnej edukacji dorastajcych modych ludzi, ale moe te
samogosk, wypowiedzie gosk syczc, wykona owkiem ruchy koliste
nalee do praktyki treningu, ktra przygotowuje do dziaa szczeglnego
lub faliste, pocign lini meandrow, wymwi angielskie th, wyprostowa rodzaju: do uzyskania biegoci.
185
184 Odniesienia do wiata
I. Wprowadzenie
odpowiadajce regule czy poprawnie zbudowane; nie s one

z pomoc ktrego realizuje swe dziaanial. Ruch ciaa jest ele-
jednak, w odrnieniu od dziaa, poddawalne krytyce z punk-
mentem dziaania, ale nie dziaaniem.
tu widzenia prawdziwoci, skutecznoci, susznoci czy szcze-
Gdy .chodzi o ich status jako dziaa niesamodzielnych,
roci; odniesienie do wiata uzyskuj one bowiem dopiero jako
ru~hy ~lGem podobne s owym operacjom, od ktrych wycho-
infrastruktury innych dziaa. Operacje nie maj nic do wiata.
dZI WIttgenstein, rozwijajc koncepcj reguy i kierowania si
U widacznia si to m.in. w tym, e reguy operacyjne mog
regu
suy identyfikowaniu tworw powstajcych na drodze
Operacje mylowe i operacje zwizane z mwieniem s
operacji jako tworw mniej czy bardziej prawidowo zbu-
zawsze tylko wspwykonywane w innych dziaaniach. Co
dowanych, tzn. mog czyni je zrozumiaymi, ale nie mog
~aj~ye~ mog one w ramach pewnej praktyki polegajcej na
wyjania ich wystpienia. Pozwalaj one da odpowied na
CWIczemu czego usamodzielni si, stajc si dziaaniami -
pytanie, czy w wypadku nabazgranych symboli chodzi o zda-
jest tak na. przykad, .kiedy nauczyciel aciny w ramach zaj
nia, pomiary, obliczenia i ewentualnie o jakie obliczenia
d~monstruje tworzeme strony biernej na przykadowym zda-
chodzi. Wykazanie, e kto prowadzi obliczenia i e s to
mu sformuowanym w stronie czynnej.
obliczenia poprawne, nie wyjania jednak, dlaczego
Wyj.ania to te szczegln uyteczno heurystyczn mo-
przeprowadzi te obliczenia. Jeli odpowiedzie chcemy na to
delu gIer zespoowych; Wittgenstein objania, jak wiadomo,
pytanie, musimy odwoa si do reguy dziaania, np. do faktu,
re~uy dokonywania operacji (Operationsregel) przede wszys-
e kartk t posugiwa si ucze przy rozwizywaniu zadania
tkIm na ~rzykadzie gry w szachy. Nie zdaje on sobie jednak
matematycznego. Z pomoc reguy arytmetycznej moemy
spr~wy, ze model ten ma warto ograniczon. Z pewnoci
wprawdzie uzasadni, dlaczego szereg liczbowy l, 3, 6, 10,
m~zemy rachowanie czy mwienie rozumie jako praktyk,
15 ... uzupeni liczbami 21, 28, 36 itd., ale nie moemy
ktor w podobny sposb konstytuuj reguy arytmetyki czy
wyjani, dlaczego ten cig liczb zapisa na kartce. Eksplikuje-
gramatyk~ (konkretnego jzyka) jak praktyk gry w szachy
my w ten sposb samo znaczenie tworu symbolicznego i wcale
~onstytuuj ~na?e reguy tej gry. Obydwa wypadki rni si
nie dajemy racjonalnego wyjanienia jego zaistnienia. Reguy
jedn.ak . od sIebIe, tak jak rni si wsprealizowany ruch
operacyjne nie maj mocy eksplanacyjnej; stosowanie si do
ramlemem od wiczenia gimnastycznego wykonywanego
nich nie oznacza mianowicie, jak w wypadku kierowania si
z pomoc tego ruchu ramieniem. Stosujc reguy arytmetyczne
reguami dziaania, e aktor odnosi si do czego w wiecie
czy gramatyczne wytwarzamy przedmioty symboliczne -
i jest przy tym ukierunkowany na roszczenia wanociowe,
rachunki l~b zdania; nie maj one jednak samowystarczalnej
ktre powizane s z racjami motywujcymi dziaanie.
egzysten~jI: Z p~moc rachunkw i zda wykonujemy
b. Uwaga ta powinna wytumaczy, dlaczego aktw docho-
zazwyczaj mn~ dZIaania, np. prace domowe bd rozkazy.
dzenia do porozumienia, konstytutywnych dla dziaania komu-
Twor~ powstajce w drodze operacji, rozpatrywane same
nikacyjnego, nie moemy analizowa w sposb podobny do
w sobIe, mog by oceniane jako mniej czy bardziej poprawne,
tego, w jaki analizujemy zdania gramatyczne, z ktrych pomoc
dziaania te wykonujemy. Jzyk jest dla komunikacyjnego mo-
l A. I. Goldmann, A Theory oj Human Action, Englewood Cliffs, N. J. 1970.
delu dziaania relewantny jedynie w aspekcie pragmatycznym: Aktor w ten sposb ukierunkowany na dochodzenie do porozu-
mwicy, posugujc si zdaniami w sposb ukierunkowany na mienia musi implicite podnosi - pomimy tu poprawno budowy
dochodzenie do porozumienia, odnosz si do wiatw, i to nie (WohlgeJonntheit) uytego wyraenia symbolicznego - dokadnie
tylko bezporednio - jak w dziaaniu teleologicznym, kierowa- trzy roszczenia wanociowe, mianowicie roszczenie do tego:
nym przez normy i dramaturgicznym - lecz w sposb ref- e wydany sd jest prawdziwy (bd e rzeczywicie spe
leksyjny. Trzy formalne koncepcje wiatw, jakie wystpuj nione s zaoenia co do istnienia wspomnianej jedynie zawar-
pojedynczo lub parami w innych modelach dziaania, mwicy toci propozycjonalnej);
integruj, tworzc z nich system i zakadaj wsplnie w system e akt jzykowy jest - zwaywszy obowizujcy kontekst
jako ramy interpretacyjne, w obrbie ktrych mog uzyskiwa normatywny - suszny (bd e sam kontekst normatywny,
porozumienie. Teraz ju nie odnosz si oni wprost do czego ktremu ma on czyni zado, jest prawowity);
w wiecie obiektywnym, spoecznym czy subiektywnym, lecz e manifestowana intencja mwicego jest zamierzona
ekspresje swe relatywizuj z uwagi na moliwo zakwestiono- tak, jak zostaa wyraona.
wania ich wanoci przez innych aktorw. Dochodzenie do Mwicy wysuwa zatem roszczenie do prawdziwoci w wy-
porozumienia funkcjonuje jako mechanizm koordynacji dziaa padku sdw bd presupozycji dotyczcych istnienia, rosz-
tylko w ten sposb, e uczestnicy interakcji zgadzaj si co do czenie do susznoci - w wypadku prawowicie regulowanych
postulowanej (beansprnchte) prawomocnoci swych ekspresji, dziaa oraz ich kontekstw normatywnych oraz roszczenie do
tzn. intersubiektywnie uznaj wzajemnie podnoszone roszczenia szczeroci - w wypadku wyjawiania subiektywnych przey.
wanociowe . Mwicy zgasza poddawalne krytyce roszczenie, Bez trudu rozpoznajemy w tym trzy relacje aktor-wiat, jakie
ustosunkowujc si sw ekspresj do przynajmniej jednego ze socjolog zakada w analizowanych dotychczas pojciach dzia-
"wiatw" oraz wykorzystujc przy tym okoliczno, i ta relac- ania, jakie za wraz z pojciem dziaania komunikacyjnego
ja midzy aktorem a wiatem z zasady podlega obiektywnemu przypisane zostaj perspektywie samych mwicych i sucha
osdowi, po to, aby wezwa drug stron (seines Gegenibers) jcych. To sami aktorzy s tymi, ktrzy szukaj konsensu oraz
do zajcia racjonalnie umotywowanego stanowiska. Pojcie mierz go wedle prawdziwoci, susznoci i szczeroci, czyli
dziaania komunikacyjnego zakada jzyk jako swego rodzaju tego, czy midzy aktem jzykowym a trzema wiatami, z kt-
medium procesw dochodzenia do porozumienia, w toku ktrymi aktor przez swe ekspresje wchodzi w relacje, wystpuje
rych ich uczestnicy, odnoszc si do jednego ze wiatw, wysu- dopasowanie (fit) czy niedopasowanie (misjit). Tego rodzaju
waj wzajem roszczenia wanociowe, ktre mona akceptowa relacja zachodzi odpowiednio midzy ekspresj a:
bd kwestionowa. wiatem obiektywnym (jako ogem wszystkich bytw,
Wraz z tym modelem dziaania zakadamy, e uczestnicy inter- co do ktrych moliwe s zdania prawdziwe);
akcji uruchamiaj i wykorzystuj potencja racjonalnoci - tkwi wiatem spoecznym (jako ogem wszystkich prawowicie
cy, wedug naszej dotychczasowej analizy, w trzech odniesie- regulowanych relacji interpersonalnych);
niach aktora do wiata - wyranie pod ktem kooperatywnie wiatem subiektywnym (jako ogem przey mwicego,
realizowanego celu, jakim jest dochodzenie do porozumienia. do ktrych ma on uprzywilejowany dostp)
Kademu dochodzeniu do porozumienia towarzyszy w tle kul- powodzeniem, w toku ktrej uczestnicy opieraj si na prob-
turowo utrwalone przed-rozumienie (kulturell eingespieltes lematycznych i nie wyjanionych presupozycjach i po omacku
VOlverstandnis). Wiedza stanowica ukryte w tle podoe jest zmierzaj od jednego okazjonalnego momentu wsplnego do
jako cao nieproblematyczna; na prb wystawiana jest tylko ta drugiego.
cz zasobu wiedzy, ktr uczestnicy interakcji wykorzystuj Aby zapobiec nieporozumieniom, pragn powtrzy, e
w interpretacjach i ktr tematyzuj. W zakresie, w jakim defi- komunikacyjny model dziaania nie utosamia dziaania
nicje sytuacji s negocjowane przez samych uczestnikw, do ich z komunikowaniem si. Jzyk jest medium komunikacyjnym
dyspozycji staje rwnie - wraz z negocjowaniem kadej nowej sucym dochodzeniu do porozumienia, gdy tymczasem
definicji sytuacji - w tematyzowany wycinek wiata ycia. aktorzy - kiedy porozumiewaj si ze sob w celu koordyno-
Definicja sytuacji ustanawia porzdek. Z jej pomoc uczest- wania swych dziaa - zmierzaj zawsze do realizacji okre
nicy komunikacji przyporzdkowuj odpowiednio jednemu lonych celw. O tyle te teleologiczna struktura ma znaczenie
z trzech wiatw rne elementy sytuacji zwizanej z dziaa fundamentalne dla wszystkich poj dziaania l. Pojcia dzia-
niem i tym samym inkorporuj aktualn sytuacj zwizan ania spoecznego rni si za midzy sob w zalenoci od
z dziaaniem do swego wstpnie zinterpretowanego ju wiata tego, jak w stosunku do celowo ukierunkowanych dziaa r
ycia. Odrbnego rodzaju problemem jest definicja sytuacji nych uczestnikw interakcji ustawione zostaje owo koordyno-
[dokonywana przez] drug stron, a odbiegajca pn'ma Jacie wanie: jako zazbianie si egocentrycznych kalkulacji korzyci
od [mojej] wasnej definicji sytuacji; w kooperatywnych (przy czym stopie konfliktowoci i kooperacji zmienia si
procesach interpretacji adna bowiem ze stron nie ma mono- w zalenoci od danej konstelacji interesw); jako spoecznie
polu na interpretacje. Zadanie interpretacyjne, przed jakim integrujca zgoda co do wartoci i norm, ktrej regulatorem
stoj obydwie strony, polega na tym, by interpretacj sytuacji jest tradycja kulturowa oraz socjalizacja; jako konsensualna
dokonywan przez Innego w taki sposb wczy we wasn relacja midzy publicznoci a aktorami (Darstellem); czy te
interpretacj sytuacji, eby w zrewidowanej wersji "jego" wanie jako dochodzenie do porozumienia w sensie koopera-
wiat zewntrzny i "mj" wiat zewntrzny mogy by - majc tywnego procesu interpretacji. We wszystkich wypadkach
za to "nasz wiat ycia" - relatywizowane wzgldem "wiata" zakadana jest teleologiczna struktura dziaania, jako e
i eby odbiegajce od siebie definicje sytuacji mogy aktorom przypisuje si zdolno wysuwania celw i dziaania
w dostatecznym stopniu pokry si ze sob. Naturalnie, nie ukierunkowanego celowo, jak te zainteresowanie realizacj
oznacza to, jakoby interpretacje musiay w kadym wypadku - swych planw dziaania. Ale tylko strategiczny model dzia-
czy te choby zazwyczaj - doprowadzi do stabilnego ania poprzestaje na wyeksplikowaniu cech dziaania bezpo-
i jednoznacznie zrnicowanego przyporzdkowania. W codzi- rednio ukierunkowanego na osignicie zaoonego rezultatu,
ennej praktyce komunikacyjnej stabilno i jednoznaczno gdy tymczasem pozostae modele dziaania specyfikuj
stanowi raczej wyjtek. Bardziej realistyczny jest rysowany warunki pozwalajce aktorowi stara si urzeczywistni swoje
przez etnometodologi obraz komunikacji rozmytej (diffusen),
kruchej, stale rewidowanej, tylko chwilowo zwieczonej l R. Bubner, Handlung, Sprache und Vemunft, wyd. cyt., s. 168 n.
190 lo Wprowadzenie
cele - warunki prawowitoci, samoprezentacji bd zgody

osignitej na drodze komunikacji, pozwalajce, aby Alter
mg "doczy" swe dziaania do dziaa Ego.
W wypadku dziaania komunikacyjnego dokonania inter-
pretacyjne, z jakich skadaj si kooperatywne procesy inter-
pretacji, stanowi mechanizm koordynacji dziaa; dziaanie
40 PROBLEMATYKA ROZUMIEJCEJ INTERPRETACJI
komunikacyjne nie wyczerpuje si w interpretacyjnie reali- W NAUKACH SPOECZNYCH
zowanym akcie dochodzenia do porozumienia. Jeli za
jednostkowy obiekt analizy obierzemy wykonany przez M akt
mowy, wobec ktrego przynajmniej jeden uczestnik interakcji Ta sama problematyka racjonalnoci, na jak natrafiamy
moe zaj stanowisko Tak lub Nie, to warunki komunika- analizujc socjologiczne pojcia dziaania, objawia si od innej
cyjnego koordynowania dziaa moemy wyjani podajc, co strony, kiedy badamy kwesti: Co to znaczy rozumie dziaania
znaczy dla suchajcego rozumie znaczenie tego, co zostao spoeczne? Istnieje zaleno midzy podstawowymi pojciami
powiedziane l. Dziaanie komunikacyjne oznacza jednak dziaania spoecznego a metodologi rozumienia dziaa spoecz
pewien typ interakcji, ktre s koordynowane przez akty nych. Odmienne modele dziaa zakadaj odmienne relacje akto-
mowy, ale si z nimi nie pokrywaj. ra ze wiatem; te odniesienia do wiata s za konstytutywne nie
tylko dla [poszczeglnych] aspektw racjonalnoci dziaania, lecz
l Patrz poniej So 487 no take dla racjonalnego charakteru objanie tego dziaania przez
interpretatora (np. reprezentujcego nauki spoeczne). Wraz z for-
maln koncepcj wiata (Weltkonzept) aktor przystaje mianowicie
na pewne supozycje co do istnienia momentw wsplnych, supo-
zycje, ktre - patrzc z jego perspektywy - odsyaj poza krg
bezporednich uczestnikw i zgaszaj roszczenie do uznania ich
wanoci rwnie przez interpretatora przychodzcego z zewntrz.
Zaleno t atwo mona objani w przypadku dziaania
teleologicznego. Zakadane wraz z tym modelem dziaania pojcie
wiata obiektywnego, w ktry aktor moe ingerowa w sposb
ukierunkowany celowo (zielgerichtet), musi w taki sam sposb
mie wano dla samego aktora, jak i dla dowolnego interpreta-
tora jego dziaa. Dlatego te Max Weber moe w wypadku
dziaania teleologicznego utworzy typ idealny, jakim jest dzia-
anie racjonalne ze wzgldu na cel, a dla interpretacji dziaa
racjonalnych ze wzgldu na cel utworzy miar "obiektywnej
192 I. Wprowadzenie Problematyka rozumiejcej interpretaLji ... 193
racjonalnoci ze wzgldu na trafno" ("objektiver Richtig- Im bardziej jednoznacznie dziaanie odpowiada przebiegowi
keitsrationalitat")l. obiektywnie racjonalnemu ze wzgldu na cel, tym mniej
Subiektywnie racjonalnym ze wzgldu na cel (subjektiv potrzebne s dalsze rozwaania psychologiczne w celu jego
zweckrational) nazywa Weber dziaanie skierowane na cel wyjanienia. W wypadku dziaania obiektywnie racjonalne~o
(zielgerichtetes Handeln), ze wzgldu na cel opis dziaania (dokonany z pomoc SylOgIZ-
"ktre jest ukierunkowane wycznie na rodki postrzegane (subiek- mu praktycznego) ma zarazem moc eksplanacyjn w sensie
tywnie) jako adekwatne do zamierzonych celw (subiektywnie) sfor- wyjanienia intencjonalnegol. Jednake stwierdzenie, e jakie
muowanych w sposb jednoznaczny"2. dziaanie jest obiektywnie racjonalne ze wzgldu na cel, byna-
jmniej nie oznacza, e dziaajcy musia by rwnie subiekty-
Ukierunkowanie dziaania mona opisa podug (zapropono-
wnie postpowa w sposb racjonalny ze wzgldu na cel;
wanego przez G. H. von Wrighta) schematu sylogizmw praktycz-
z kolei dziaanie subiektywnie racjonalne ze wzgldu na cel
nych3. Interpretator moe wyj poza to subiektywnie racjonalne
moe, oczywicie, by wedug oceny obiektywnej dziaaniem
ze wzgldu na cel ukierunkowanie dziaania i porwna fakty-
czny przebieg dziaania ze skonstruowanym przypadkiem prze- suboptymalnym:
biegu odpowiedniego dziaania obiektywnie racjonalnego ze "Po to konfrontujemy dziaanie majce faktycznie miejs~e (~as fak-
wzgldu na cel. Taki przypadek o charakterze typu idealnego inter-
tische Handeln) z takim, ktre, rozpatrywane teleologlczme, Jest
wedle oglnych przyczynowych regu dowiadczalnych racjonalne,
pretator moe skonstruowa w sposb niearbitralny , poniewa by w ten sposb albo stwierdzi istnienie racjonalnego motywu,
dziaajcy w sposb subiektywnie racjonalny ze wzgldu na jakim mg si kierowa dzia~jcy i jaki zamier~ali~my wy~ry ?raz
cel odnosi si do wiata, ktry z racji kategorialnych jest iden- zidentyfikowa przez ukazame faktycz~ych dZla~n ~?dml?tu Jako
tyczny dla aktora i dla obserwatora, tzn. jest im dostpny rodkw odpowiednich do celu, do ktorego reabzacJI mog. b~
w taki sam sposb kognitywno-instrumentalny. Interpretator zmierza; albo wytumaczy, dlaczego znany nam motyw, Jakl~
kierowa si dziaajcy, da w wyniku wyboru rodkw inny efekt mz
musi tylko ustali,
ten, ktrego dziaajcy subiektywnie oczekiwa,,2.
"jak przebiegaoby dziaanie przy znajomoci wszystkich okoliczno
ci i zamiarw wspuczestnikw oraz przy cile racjonalnym ze Dziaanie mona interpretowa jako mniej lub bardziej racjo-
wzgldu na cel doborze rodkw, ukierunkowanym przez dowiad nalne ze wzgldu na cel, jeli istniej standardy oceniania,
czenie, ktre nam jawioby si jako prawomocne (ais giiltig)"4. ktre przez dziaajcego i przez jego interpretatora s tak samo
akceptowane jako prawomocne (galtig) , tzn. jako kryteria
lNa temat zwizku Weberowskich zaoe ontologicznych z teori dziaa obiektywnej czy bezstronnej oceny. Przedstawiajc, jak powia-
nia oraz metodologi rozumienia por. S. Benhabib, Rationality and Sodal da Weber, racjonalne wytumaczenie, interpretator sam zajmuje
Action. Critical Reflections on Weber' s Methodological Writings, "Philo-
sophical Forum", July 1981.
2 M. Weber, Methodologische Schriften, Frankfurt am Main 1968, s. 170. l G. H. von Wright, Erwiderungen, w: Neue Versuche ilber Erkliiren und Ver-
3 Na temat dyskusji nad t propozycj por. Neue Versuche ilber Erkiaren und stehen, K. O. Apel, J. Manninen, R. Tuomela (Hrsg.), Frankfurt am Main 1978,
Verstehen, K. O. Apel, J. Manninen, R. Tuomela (Hrsg.), Frankfurt am Main 1978. S.266.
4 M. Weber, Wirtschaft und Gesellschaft, Koln 1964, s. 5. 2 M. Weber, Methodologische Schriften, wyd. cyt., s. 116-117.
Problematyka rozumiejcej interpretacji ...
stanowisko wobec roszczenia, z jakim wystpuj dziaania racjo- wanie podj albo - przyjmujc perspektyw aksjologicznego
nalne ze wzgldu na cel; on sam porzuca nastawienie osoby sceptycyzmu - odrzuci jako bezsensowne.
trzeciej na rzecz nastawienia uczestnika, ktry problematyczne Jeli interpretator reprezentuje tego rodzaju sceptyczne stano-
roszczenie wanociowe sprawdza i ewentualnie poddaje kry_ wisko, to z pomoc jakiego niekognitywistycznego wariantu
tyce. Racjonalne interpretacje dokonywane s z nastawieniem etyki bdzie wyjania, e aktor udzi si co do uzasadnialnoci
perfonnatywnym, poniewa interpretator zakada istnienie jakiej nonn (die Begriindungsfahigkeit von Nonnen) i e miast racji
przez wszystkie strony podzielanej podstawy dokonywania ocen. moe przytacza co najwyej empiryczne motywy uznawania
Podobnej podstawy dostarczaj nam obydwa pozostae Qdnie- nonn. Kto w ten sposb argumentuje, musi pojcie dziaania re-
sienia do wiata. Rwnie dziaania regulowane przez nonny oraz gulowanego przez nonny uwaa za teoretycznie nieadekwatne;
dziaania dramaturgiczne poddaj si racjonalnej interpretacji. Na- bdzie si stara opis dokonany pocztkowo w kategoriach dzia-
turalnie, moliwo racjonalnej rekonstrukcji ukierunkowa dziaania regulowanego przez nonny zastpi innym opisem, na
ania nie jest w tych wypadkach tak oczywista i w rzeczywistoci przykad w kategoriach kauzalno-behawioralnych 1 Jeli nato-
te nie tak nie skomplikowana, jak w rozwaanym przed chwil miast interpretator przekonany jest o tym, e nonnatywny model
przypadku dziaania racjonalnego ze wzgldu na cel. dziaania jest teoretycznie podny, musi przysta na supozycje
W wypadku dziaa regulowanych przez nonny aktor wcho- co do istnienia momentw wsplnych, zaakceptowanych wraz
dzc w relacj interpersonaln odnosi si do czego w wiecie z fonnalnym pojciem wiata spoecznego, oraz musi uzna, e
spoecznym. Subiektywnie "susznie" (w sensie susznoci nor- moliwe jest sprawdzenie, czy nonna, ktr aktor uwaa za
matywnej) zachowuje si aktor, ktry szczerze sdzi, e stosuje suszn, zasuguje na uznanie. Tego rodzaju racjonalna interpre-
si do obowizujcej nonny dziaania; obiektywnie za susz tacja dziaania regulowanego przez nonny opiera si na porw-
nie - kiedy odnona norma faktycznie uchodzi w krgu [jej] naniu spoecznego obowizywania (soziale Geltung) z kontrfak-
adresatw za zasadn (g erechtfel1ig t). Co prawda na tym po- tycznie konstruowan prawomocnoci (Gultigkeit) danego
ziomie kwestia racjonalnej interpretacji jeszcze si nie poja- kontekstu nonnatywnego. W tym miejscu nie bd wchodzi
wia, poniewa obserwator moe ustali deskryptywnie, czy w szczegy metodologicznych trudnoci praktycznego dyskur-
dziaanie zgadza si z dan nonn i czy ta z kolei obowizuje su przeprowadzanego przez interpretatora w zastpstwie dziaa
spoecznie czy te nie. Jednake w myl zaoe tego modelu jcych podmiotw, tzn. dyskursu, w ktrym interpretator wyst
dziaania aktor moe stosowa si tylko do takich nonn (bd puje w roli [ich] adwokata2
wykracza przeciwko takim nonnom), ktre on sam subiekty-
wnie uwaa za prawomocne bd za zasadne, a wraz z tym l Na temat kontrowersji pomidzy kauzalistycznymi i intencjonalistycznymi
uznaniem nonnatywnych roszcze wanociowych wystawia teoriami dziaania por. Analytische Handlungstheorie. Handlungserkliirungen,
si na obiektywn ocen. Rzuca ona interpretatorowi wyzwa- A. Beckermann (Hrsg.), Frankfurt am Main 1977.
nie, aeby podda sprawdzeniu nie tylko faktyczn zgodno 2 Por. moje uwagi w J. Habermas, Legitimationsprobleme im Spiitkapitalismus,
dziaania z nonn bd faktyczne obowizywanie nonny, lecz Frankfurt am Main 1973, s. 150 n. Na temat krytycznej rekonstrukcji faktycznej
genezy systemu normatywnego por. P. Lorenzen, Szientismus vs. Dialektik, w:
sam suszno teje nonny. Interpretator z kolei moe to wyz-
Hermeneutik und Dialektik, R. Bubner, K. Cramer, R. Wiehl (Hrsg.), t. 1,
196 l. Wprowadzenie Problematyka rozumiejcej inte1p~tacji ... 197
Praktycznomoralna ocena norm dziaania stwarza interpre- Procedury interpretacji racjonalnych maj w naukach spo-
tatorowi z pewnoci jeszcze wiksze trudnoci anieli kontro- ecznych wtpliw reputacj. Krytyka operujcego modelami
la skutecznoci (Eifolgskontrolle) regu dziaania racjonalnego platonizmu (Modellplatonismus) w naukach ekonomicznych
ze wzgldu na cel. Zasadniczo jednak dziaania regulowane wskazuje, e niektrzy kwestionuj empiryczn zawarto
przez normy mona interpretowa racjonalnie tak samo jak i eksplanacyjn podno racjonalnych modeli podejmowania
dziaania teleologiczne. decyzji; zarzuty wobec podej kognitywistycznych w etyce
Podobne s konsekwencje dramaturgicznego modelu dziaa filozoficznej oraz obiekcje w stosunku do wyksztaconej przez
nia. Tutaj aktor, odsaniajc czstk siebie przed publicznoci, tradycj heglowsko-marksowsk krytyki ideologii (ldeologie-
odnosi si do czego w swym wiecie subiektywnym. Tu rw- kritik) wskazuj, e inni powtpiewaj w moliwo praktyczno-
nie formalna koncepcja wiata (Weltkonzept) stanowi podsta- moralnego uzasadniania norm dziaania oraz kompensowania
w dokonywania ocen, ktr podzielaj dziaajcy i jego inter- interesw partykularnych interesami dajcymi si generali-
pretator. Interpretator moe dziaanie tumaczy racjonalnie zowa (Aufrechnung partikularer gegen verallgemeinerbare
w ten sposb, e uchwyci przy tym elementy zudzenia i samo- Interessen); rozpowszechniona krytyka naukowego charakteru
zudzenia. Moe on odsoni skrycie strategiczny charakter psychoanalizy pokazuje za, e wielu uwaa za problematy-
samoprezentacji, porwnujc manifestowan zawarto ekspre- cznju sam koncepcj tego, co niewiadome, [samo] pojcie
sji, czyli to, co aktor mwi, z tym, co myli. Ponadto interpre- dwoistego - skrytego i manifestowanego - znaczenia ekspresji
tator moe obnay systematycznie zaburzony charakter proce- wyraajcych przeycia. Moim zdaniem, zarzuty te opieraj
sw dochodzenia do porozumienia, pokazujc, jak uczestnicy si z kolei na wtpliwych zaoeniach empirystycznych l. Kon-
swe ekspresje artykuuj w sposb subiektywnie szczery, mimo trowersj t nie musz si tu szczegowo zajmowa,
e obiektywnie mwi co innego anieli to, co (take) myl poniewa nie zamierzam dowodzi, e racjonalne interpretacje
(i to nie bdc tego wiadomi). Interpretowanie niewiadomych s moliwe i teoretycznie owocne, lecz pragn uzasadni moc-
motyww, ktre odwouje si do hermeneutyki gbi, niesie niejsze twierdzenie, i wraz z rozumiejcym podejciem do
z kolei z sob innego rodzaju trudnoci anieli ocenianie z po- przedmiotowego obszaru dziaania spoecznego nieuchronnie
zycji adwokata obiektywnie przypisanych ukadw interesw stajemy wobec problematyki racjonalnoci. Dziaania komuni-
oraz sprawdzanie empirycznej zawartoci technicznych i strate- kacyjne nieustannie wymagaj dokonywania interpretacji,
gicznych regu dziaania. Odwoujc si do przykadu krytyki ktra w swym zalku jest racjonalna. Relacje, w jakich dzia-
terapeutycznej mona sobie jednak wyjani moliwo racjo- anie strategiczne, dziaanie regulowane przez normy i dziaa
nalnego interpretowania dziaa dramaturgicznych l . nie dramaturgiczne znajduj si wobec wiata obiektywnego,
Tlibingen 1970, s. 57 n.; tene, Normative Logic and Ethics, Mannheim 1969, Antologia, H. Orowski (red.), Warszawa 1986; W. A. Schelling, Sprache,
s. 73 n.; P. Lorenzen, O. Schwemmer, Konstruktive Logik, Ethik und Wissen- Bedeutung, Wunsch, wyd. cyt.; A. Lorenzer, Sprachzerst6rung und Rekon-
schaftstheorie, Mannheim 1973, s. 209 n. struktion, Frankfurt am Main 1970; T. Mischel, Psychologische Erkliirungen,
1 J. Habermas, Uniwersalistyczne roszczenie hermeneutyki, tum. M. ukasie Frankfurt am Main 1981, s. 180 n.
wicz, w: Wspczesna mylliteraturoznawcza w Republice Federalnej Niemiec. 1 A. Maclntyre, The Unconscious, London 1958.
198 Problematyka rozumiejcej inte1pretacji 199
lo Wprowadzenie o o o
wiata spoecznego czy wiata subiektywnego, dostpne s Deutung), eby swoje plany dziaania mc uzgodni z planami
z zasady tak samo aktorowi, jak i obserwatorowi, ich obiek- dziaania innych aktorw. Ale by moe dokonania interpreta-
tywnej ocenie. W wypadku za dziaania komunikacyjnego cyjne obserwatora i uczestnika rni si jedynie co do swych
ostateczny wynik interakcji wrcz uzaleniany bdzie od tego, funkcji, a nie co do struktury. Owe nastawienia Tak/Nie ze
czy uczestnicy mog midzy sob zgodzi si co do inter- strony interpretatora - czym, jak widzielimy, wyrniaj si
subiektywnie prawomocnej oceny swych odniesie do wiata. racjonalne interpretacje przebiegw dziaa, ktre w sposb
W myl tego modelu dziaania interakcja moe si powie uproszczony ujmowane s w formie typw idealnych - musz
tylko w ten sposb, e uczestnicy osign konsens, przy czym mianowicie w zalkowej postaci wystpowa ju w czystym
tene konsens zaley od nastawie Tak lub Nie wobec opisie, w semantycznej eksplikacji czynnoci jzykowej. Dzia-
roszcze, ktre potencjalnie maj oparcie w racjach. W dalszej ania komunikacyjne mog by interpretowane "racjonalnie"
czci bd jeszcze analizowa t racjonaln struktur wewn jedynie w pewnym tego rozumieniu, ktre wymaga jeszcze
trzn dziaania ukierunkowanego na porozumienie. W tym objanienia. T niepokojc tez pragn rozwin, biorc za ni
miejscu chodzi o pytanie, czy, i ewentualnie jak, wewntrzna przewodni problematyk rozumiejcej interpretacji w naukach
struktura dochodzenia aktorw midzy sob do porozumienia spoecznych. Zajm si tym najpierw (1) z perspektywy teorii
odzwierciedla si w rozumieniu nie uczestniczcego [w nim] nauki, a nastpnie (2) spojrz na to kolejno z pozycji takich
interpretatora. szk w socjologii rozumiejcej, jak szkoa fenomenologiczna,
Czy zadanie, jakim jest opis ukadu caociowych powiza szkoa etnometodologiczna i szkoa hermeneutyczna.
dziaania komunikacyjnego, nie polega po prostu na moliwie 1. W ramach tradycji majcej swe pocztki u Diltheya
dokadnej eksplikacji sensu ekspresji symbolicznych, z ktrych i Husserla wyrniony status ontologiczny nadany zostaje rozu-
skada si obserwowana sekwencja? I czy ta eksplikacja zna- mieniu jako podstawowemu rysowi ludzkiej egzystencji - co
cze nie jest cakowicie nie zalena od (zasadniczo poddawalnej czyni Heidegger w Byciu i czasie (1927) - oraz dochodzeniu
sprawdzeniu) racjonalnoci owych nastawie, ktre s no do porozumienia jako podstawowemu rysowi ycia usy-
nikami interpersonalnej koordynacji dziaa? Byoby tak rze- tuowanego w historii (das historische Leben) - co czyni
czywicie jedynie w wypadku, gdyby rozumienie dziaania Gadamer w Prawdzie i metodzie (1960). Bynajmniej nie
komunikacyjnego dopuszczao cise oddzielenie kwestii zna- zamierzam szuka w tym podejciu jakiego oparcia natury
czenia od kwestii wanoci; ale na tym wanie polega problem. systematycznej, ale pragn stwierdzi, e metodologiczna
Z pewnoci musimy rozrnia interpretacje dokonywane dyskusja nad podstawami nauk spoecznych, jak prowadzono
przez obserwatora, ktry pragnie zrozumie sens symbolicznej w ostatnich dziesicioleciach, doprowadzia do podobnych
ekspresji, i interpretacje dokonywane przez uczestnikw inter- rezultatw:
akcji, ktrzy za porednictwem mechanizmu dochodzenia do "The generation of descriptions of acts of everyday ac tors is not inci-
porozumienia koordynuj swe dziaania. W odrnieniu od dental to social life as ongoing Praxis but is absolutely integral to its
bezporednich uczestnikw interpretator nie zabiega o interpre- production and in sep arabIe from it, since the charakterization of what
tacj, co do ktrej mona osign konsens (konsensfiihige others do, and more narrowly their intentions and reasons for what they
200 l. Wprowadzenie Problematyka rozumiejcej inte1pretacji ... 201
do, is what makes possible the intersubjectivity through which the obiektw bdcych w polu zainteresowania nauk spoecznych
transfer of communicative intent is realized. It is in these term s that ver- obejmuje wszystko, co podpada pod okrelenie "skadnik wia
stehen must be regarded: not as a special method of entry to the social ta ycia". Co znaczy to wyraenie, moemy intuicyjnie roz-
world peculiar to the social sciences, but as the ontological condition of
jani, wskazujc na te przedmioty symboliczne, ktre s przez
human society as it is produced and reproduced by its members"l.
nas wytwarzane, gdy mwimy i dziaamy: poczynajc od
Socjologia musi poszukiwa rozumiejcego dostpu do bezporednich ekspresji (takich jak czynnoci jzykowe, akty-
swego obszaru przedmiotowego, poniewa zastaje ona tam pro- wnoci celowe, kooperacje) przez sedymentacje tych ekspresji
cesy dochodzenia do porozumienia, w ktrych i poprzez ktre (takie jak teksty, przekazy, dokumenty, dziea sztuki, teorie,
obszar ten uprzednio ju si poniekd ukonstytuowa, tzn. przed przedmioty kultury materialnej, dobra, techniki itd.) a po
wszelk we ingerencj teoretyczn. Badacz spoeczny natrafia porednio wygenerowane twory posiadajce zdolno organiza-
na przedmioty, ktre symbolicznie s ju wstpnie ustruk- cji i same sobie zapewniajce stabilno (takie jak instytucje,
turowane; ucieleniaj one struktury teje wiedzy przedteo- systemy spoeczne i struktury osobowoci).
retycznej, z ktrej pomoc przedmioty te zostay wytworzone Mwienie i dziaanie to [dwie] niewyjanione kategorie, do
przez podmioty zdolne do mwienia i dziaania. Wewntrzna ktrych si uciekamy, kiedy choby tylko wstpnie chcemy roz-
logika ju symbolicznie ustrukturowanej rzeczywistoci, na jak jani, [czym jest] przynaleno do spoeczno-kulturowego
natrafia socjolog konstruujc obszar swych obiektw, tkwi wiata ycia, [czym jest] bycie jego czci skadow. Ot prob-
w wewntrznych reguach wytwarzania, wedug ktrych pod- lem "rozumienia" nabra znaczenia w naukach humanistycznych
mioty zdolne do mwienia i dziaania tworz - w sposb i w naukach spoecznych przede wszystkim z tego wzgldu, e
bezporedni bd poredni - spoeczny ukad yciowych powi za porednictwem samej obserwacji naukowiec nie uzyskuje
za (den gesellschaftlichen Lebenszusammenhang). Obszar dostpu do rzeczywistoci symbolicznie ju ustrukturowanej,
oraz z tego, e rozumienie sensu nie poddaje si metodycznej
kontroli w sposb podobny do tego, w jaki moemy podda kon-
l "Tworzenie opisw dziaa [przez] aktorw wiata codziennego nie jest
troli obserwacj w badaniu eksperymentalnym. Badacz spoecz
czym przygodnym dla ycia spoecznego jako nieprzerwanie kontynuowanej
praxis, lecz jest bezwzgldnie nieodzowne do jego wytwarzania i nie daje si ny nie ma zasadniczo innego sposobu dostpu do wiata ycia ni
od niego oddzieli, jako e charakteryzowanie tego, co czyni inni, laik w kwestii bada spoecznych. Musi w pewien sposb przy-
a dokadniej biorc ich intencji i powodw, dla ktrych to czyni, jest tym, co nalee ju do wiata spoecznego, ktrego skadniki pragnie
umoliwia intersubiektywno, za ktrej porednictwem realizowane jest opisa. By je opisa, musi mc je rozumie; aby je rozumie,
przekazywanie intencji komunikacyjnej. To w tych wanie kategoriach trzeba
musi zasadniczo mc uczestniczy w ich wytwarzaniu; uczest-
postrzega verstehen: nie jako szczegln metod dostpu do wiata
spoecznego, swoist dla nauk spoecznych, lecz jako ontologiczny warunek
niczenie za zakada przynaleno. Okoliczno ta, jak zoba-
[istnienia] spoeczestwa ludzkiego, takiego jakie jego czonkowie rzeczywi czymy, nie pozwala interpretujcemu na takie rozdzielenie
cie wytwarzaj i reprodukuj" (A. Giddens, New Ru/es ofSoci%gical Method, kwestii znaczenia i kwestii wanoci, ktre rozumieniu sensw
London 1976, s. 151). [Pierwsze zdanie w cytacie skorygowano za oryginaem mogoby zapewni wolny od podejrze deskryptywny charakter.
- A.M.K.]; patrz te tene, Habermas' Critique of Hermeneutics, w: A. Gid-
Pragnbym w tej sprawie podzieli si czterema obserwacjami.
dens, Studies in the Social and Political Theory, London 1977, s. 135 n.
Problematyka rozumiejcej interpretacji ... 203
202 l. Wprowadzenie
a. Problematyka rozumienia niesie z sob w zarodku dualis- Nastpna faza dyskusji zapocztkowana zostaa postempi-
tyczne ujcie nauki. Historyzm (Dilthey, Misch) oraz neokan- rystycznym zwrotem [w onie] analitycznej filozofii nauki l.
tyzm (Windelband, Rickert) zastosoway do nauk przyrodni- Mary Hesse dowodzi, e u podstaw utartego przeciwstawienia
czych oraz do nauk humanistycznych (Geisteswissenschaften) nauk przyrodniczych i nauk spoecznych ley taka koncepcja
dualistyczn konstrukcj zbudowan na opozycji: wyjanianie nauk przyrodniczych i w ogle nauk analityczno-empirycznych,
versus rozumienie. Ta "pierwsza runda" kontrowersji wok ktra si tymczasem zdezaktualizowaa. Debata nad histori
wyjaniania i rozumienia stracia dzi ju na aktualnoci l. Wraz nowoczesnej fizyki, zainspirowana przez Kuhna, Poppera,
z dokonujc si w socjologii recepcj podejcia fenomenolo- Lakatosa i Feyerabenda, pokazaa, e (1) danych, na podstawie
gicznego, analitycznej filozofii jzyka oraz orientacji hermeneu- ktrych sprawdzane s teorie, nie da si opisa niezalenie o~
tycznej wywizaa si jednak dyskusja - w nawizaniu do Hus- jzyka samych teorii oraz e (2) teorie nie s zaz,:yc~a~
seria i SchUtza, Wittgensteina i Wincha oraz Heideggera dobierane podug zasad falsyfikacjonizmu, lecz w zaleznoscl
i Gadamera - w ktrej uzasadnia si, e naukom spoecznym od paradygmatw, ktre - co uwidacznia prba sprecyzowania
z uwagi na metodologiczn rol dowiadczenia komunikacyjnego relacji midzy-teoretycznych - maj si do siebie tak, jak par-
przysuguje szczeglna pozycja wzgldem prototypowych nauk tykularne formy ycia:
przyrodniczych, takich jak fizyka. W opozycji do tego pogldu I take it that it has be en sufficiently demonstrated, that data are not
empirystyczna teoria nauki bronia koncepcji zunifikowanej detachable from theory, and that their expression is permeated by the-
nauki (Einheitswissenschaft), rozwijanej ju w [nurcie] wiede oretical categories; that the language of theoretical scienc~ is irr~
ducibly metaphorical and unformalizable, and that the lOgIC ~f SCI-
skiego neopozytywizmu. Dyskusj t mona uwaa - wbrew
ence is circular interpretation, reinterpretation, and self-correctlOn of
paru bezkrytycznym jej kontynuatorom i epigonom2 - za zam- data in term s of theory, theory in terms of data"2.
knit. Krytycy, ktrzy opieraj si przede wszystkim na [argu-
mentacji] Theodore'a Abla3, bdnie pojli rozumienie jako
empati, jako tajemniczy akt przenoszenia si w stany mentalne das Problem der "Geisteswissenschaften", w: tene, Transfonnation der
obcego podmiotu; stojc na gruncie zaoe empirystycznych, Philosophie, t. 1- 2, Frankfurt am Main 1973, tu t. 2, s. 59 n. Wymienity
byli oni zmuszeni reinterpretowa dowiadczenia komunikacyj- przegld dyskusji znale mona w Understanding and Sodal Inquiry,
ne w duchu teorii pojmujcej rozumienie jako wczuwanie si 4. F. R. Dallmayr, T. A. McCarthy (eds.), Notre Dame 1977.
1 T. S. Kuhn, Struktura rewolucji naukowych, wyd. cyt.; Critidsm and the
Growth of Knowledge, wyd. cyt.; Beitriige zur diachronischen Wissenschafts-
1 K. O. Apel, Erkliiren/Verstehen - Kontroverse, Frankfurt am Main 1979. theorie, wyd. cyt.
2 M. Hesse, In Defence of Objectivity, "Procceding of the Aristotelian Socie-
2 H. Albert, Henneneutik und Realwissenschaft, w: tene, Pliidoyer fur kri-
tischen Rationalismus, Mlinchen 1971, s. 106 n. ty 1972", London 1973, s. 9: "Myl, e w dostatecznym stopniu wykazano, i
3 T. Abel, The Operation Cal/ed Verstehen, "The American Joumal of
danych nie da si odseparowa od teorii i e ich artykulacja przesiknita je~t
Sociology" 1948, t. 54, s. 211-218 [adres bibliograficzny skorygowany za kategoriami teoretycznymi; e jzyk nauki teoretycznej jest nieredukowalme
tumaczeniem angielskim niniejszego dziea - A.M.K.]. metaforyczny i nieformalizowalny oraz e logika nauki to cyrkulamy [proces]
4 J. Habermas, Zur Logik der Sozialwissenschaften, Frankfurt am Main 1970, interpretowania, reinterpretowania oraz autokorygowania danych w wietle
s. 142 n; K. O. Apel, Die Entfaltung der "sprachanalytischen" Philosophie und teorii oraz teorii w wietle danych".
204 l. Wprowadzenie Problematyka rozumiejcej interpretacji ... 205
Mary Hesse wnioskuje std, e (3) konstruowanie teorii w nau- nosc (kommen ins SpieZ) nie tylko przez zaleno opisu
kach przyrodniczych w nie mniejszym stopniu anieli danych od teorii oraz przez zaleno jzyka teoretycznego od
w naukach spoecznych zaley od interpretacji, ktre mona paradygmatu; problematyka rozumienia pojawia si tu ju
analizowa na podstawie hermeneutycznego modelu rozu- poniej progu, jakim jest konstruowanie teorii, a mianowicie
mienia. Wanie z punktu widzenia problematyki rozumienia przy zdobywaniu danych, a nie dopiero przy ich teoretycznym
nie da si, jak si zdaje, uzasadni szczeglnego statusu nauk opisywaniu. Dowiadczenie potoczne, ktre w wietle poj
spoecznych 1 teoretycznych i z pomoc operacji pomiaru mona transfOlmo-
Sprzeciwiajc sitemu Giddens susznie wykazuje, e nauki wa w dane naukowe, jest ju ze swej strony symbolicznie
spoeczne maj realizowa specyficzne zadanie, mianowicie ustrukturowane i niedostpne goej obserwacji 1.
dwoicie hermeneutyczne: Jeli uzaleniony od paradygmatu teoretyczny opis danych wy-
maga poziomu pierwszego interpretacji, na ktrym wszystkie
"The mediation of paradigms or widely discrepant theoretical
schemes in science is a hermeneutic matter like that involved in the nauki staj wobec strukturalnie podobnych zada, to w odniesieniu
contacts between other types of meaning-frames. But sociology, do nauk spoecznych da si dowie, e niezbdny jest poziom
unlike naturaI science, deals with a pre-interpreted world where the zerowy interpretacji, na ktrym wyania si dalszy problem doty-
creation and reproduction of meaning-frames is a very condition of czcy stosunku jzyka obserwacyjnego do jzyka teorii. [Chodzi]
that which it seeks to analyse, namely human social conduct: this is
nie tylko o to, e jzyk obserwacji zaley od jzyka teorety-
why there is a double hermeneutics in the social sciences"2.
cznego; [chodzi o to] e przed dokonaniem wyboru jakiejkolwiek
Giddens mwi o "podwjnej" hermeneutyce, poniewa w nau- zalenoci od teorii "obserwator" bdcy badaczem spoecznym
kach spoecznych problemy rozumienia zaznaczaj sw obec- musi - jako uczestnik procesw dochodzenia do porozumienia,
dziki ktrym jedynie moe uzyska dostp do swych danych -
posugiwa si jzykiem, na jaki natrafia na swoim obszarze
l Nie bd si tu zajmowa problemami zwizanymi z pojciem paradyg-
przedmiotowym. Specyficzne problemy rozumienia polegaj na
matu, ktre wprowadzi Kuhn dla nauk przyrodniczych, a ktre tylko przy
pewnych zastrzeeniach zastosowane moe by do nauk spoecznych; por. tym, e badacz spoeczny nie moe jzykiem "zastanym" na
D. L. Eckberg, L. Hill, The Paradigm Concept and Sociology: A Critical swoim obszarze przedmiotowym "posugiwa si" jak narz
Review, "American Sociological Review" 1979, t. 44, s. 925 n. dziem neutralnym. Nie moe "wej" w ten jzyk, nie odwoujc
2 A. Giddens, New Rules ofSociological Method, wyd. cyt., s. 158: "Uzgad- si do przedteoretycznej wiedzy kogo, kto ju przynaley do
nianie ze sob paradygmatw bd dalece rozbienych schematw teorety-
jakiego - i to swego wasnego - wiata ycia, ktr to wiedz
cznych w ramach nauki jest przedsiwziciem hermeneutycznym, podobnym
do tego, jakie jest nieuchronn konsekwencj kontaktw midzy innymi typa-
jako laik wada intuicyjnie i ktr bez poddawania analizie wnosi
mi schematw znaczeniowych. Jednake socjologia, w odrnieniu od nauk do kadego procesu dochodzenia do porozumienia.
przyrodniczych, zajmuje si wiatem uprzednio ju zinterpretowanym, gdzie
tworzenie i reprodukowanie schematw znaczeniowych samo stanowi
warunek tego, co staraj si one zanalizowa, mianowicie ludzkich zachowa l A. v. Cicourel, Method and Measurement in Sociology, Glencoe, Ill. 1964;
spoecznych: oto powd, dla ktrego w naukach spoecznych mamy podwjn K. Kreppner, Zur Problematik des Messens in den Sozialwissenschaften, Stut-
hermeneutyk" . tgart 1975.
206 I. Wprowadzenie
Nie jest to naturalnie adne nowe odkrycie (Einsicht) , lecz What is of interest for us [ ... l is, that meanings - the meaning of
wanie teza, jakiej zawsze bronili krytycy koncepcji zunifi-
~ther people's expressions and behaviour, the meanings of written
and spoken words - must be regarded as belonging to that which is
kowanej nauki. Jawi si ona teraz tylko w nowym wietle, given [ ... ]. In other words, what we propose is a perceptial theory of
gdy analityczna filozofia nauki wraz ze swym niedawnym meaning, and of our knowledge of other minds"l.
zwrotem postempirystycznym wasnymi drogami przeledzia
i przyswoia sobie (nachvollzogen ha t) to krytyczne ustalenie Analiza "postrzegania" ekspresji symbolicznych jasno poka-
(Einsicht) , ktre zostao przedstawione wobec niej w formie zuje, czym rni si rozumienie sensu od postrzegania przed-
zarzutu przez teoretykw rozumienia; to za [ustalenie] tak czy miotw fizycznych: wymaga ono wejcia w intersubiektywn
inaczej szo po linii pragmatycznej logiki nauki [wiodcej] od relacj z podmiotem, ktry wytworzy ekspresj Tak zwana
Peirce' a do Deweya l. percepcyjna teoria znaczenia wyjania pojcie dziaania komu-
b. Na czym polegaj szczeglne metodologiczne trudnoci ro- nikacyjnego i natrafia przy tym na "temat zapomniany" w ana-
zumienia w naukach, ktre dostp do swego obszaru przedmio- litycznej teorii nauki: na intersubiektywno, ktra wytwarza
towego musz uzyska poprzez interpretacj? Pytaniem tym zaj- si w dziaaniu komunikacyjnym midzy Ego i Alter Ego.
mowa si H. Skjervheim ju w roku 19592 Skjervheim jest
Skjervheim podkrela rnic midzy dwoma podstawowymi
jednym z tych, ktrzy na nowo wszczli spr wok obiektywizmu nastawieniami. Kto, kto w roli osoby trzeciej obserwuje co
w naukach spoecznych, otwierajc dyskusj, ktra tymczasowe w wiecie, przyjmuje nastawienie obiektywizujce. Kto nato-
zakoczenie znalaza w podsumowujcej analizie R. J. Bernsteina:
miast uczestniczy w komunikacji i w roli pielWszej osoby
The Restrncturing oj Social and Political Theory (1976). Pod spek- (Ego) wchodzi z drng osob (ktra z kolei wobec Ego jako
takularnym wraeniem, jakie wywara ksika P. Wincha Idea drugiej osoby zachowuje si jako Alter Ego) w relacj inter-
nauki o spoeczestwie ... (1958), nie odnotowano z dostateczn subiektywn, ten przyjmuje nastawienie nie obiektywizujce,
uwag tego, i to H. Skjervheim by tym, ktry jako pierwszy
lecz - jak bymy to dzi powiedzieli - performatywne.
w swych analizach wskaza na metodologicznie bulwersujce Obserwacji dokonuje kady z osobna i kady z osobna
(anst6j3igen) konsekwencje problemw zwizanych z rozumie- sprawdza ze swej strony (w razie koniecznoci w wietle
niem, a zatem wydoby to, co w rozumieniu jest problematyczne. wynikw pomiaru) stwierdzenia obserwacyjne innego obser-
Skjervheim rozpoczyna od tezy, e rozumienie sensu jest watora. Jeli proces ten w krgu rnych, z zasady dowolnych
pewn odmian dowiadczenia. Jeli sens zostaje dopuszczony
obserwatorw prowadzi do zgodnych stwierdze, to mona
uzna, e w dostateczny sposb zapewniona zostaa obiekty-
jako podstawowe pojcie teoretyczne, to znaczenia symbo-
liczne trzeba traktowa jako dane: wno obserwacji. Rozumienie sensu jest natomiast dowiad-
1 R. J. Bemstein, Praxis and Action, Philadelphia 1971, s. 165 n.; K. O. Apel, 1 "Inquiry" 1974, t. 17, s. 272: "Interesujce dla nas [ ... ] jest to, e zna-
Der Denkweg von Charles S. Peirr:e, Frankfurt am Main 1975. czenia - znaczenie zachowa i ekspresji innych ludzi, znaczenia sw
2 H. Skjervheim, Objectivism and the Study oj Man, Oslo 1959, przedruk napisanych i wypowiedzianych - trzeba traktowa jako przynalece do tego,
w "Inquiry" 1974, t. 17, s. 213 n. i 265 n. [nowe wydanie tej pracy w: tene, co dane [ ... ]. Innymi sowy, tym, co proponujemy, jest percepcyjna teoria
Selected Essays. In Honour oj Hans Skjen;heim' s 70th Binhday, Bergen 1996]. znaczenia oraz naszej wiedzy o innych umysach".
208 Problematyka rozumiejcej interpretacji ... 209
I. Wprowadzenie
czeniem nie dajcym si przeprowadzi solipsystycznie, albo- hich is the result of the fundamental ambiguity of the human situ-
wiem jest dowiadczeniem komunikacyjnym. Rozumienie eks- "w n that the other is there both as an object for me and as another
at10 , . f h of
subject with me. This dualism crops up lO one o t e major means
presji symbolicznej wymaga zasadniczo uczestnictwa w pro- .
lOtercourse Wlth the other - the spoken word. We may treat the . words
cesie dochodzenia do porozumienia. Znaczenia - niezalenie that the other utters as sounds merely; or if we understand thelf mean-
od tego, czy ucielenione s w dziaaniach, instytucjach, wy- ing we may still treat them as facts, registering the fact that h~ sa~s
tworach pracy, sowach, powizaniach kooperacyjnych czy te what he says; or we may treat what he says as a knowledge clazm, I.n
w dokumentach - mog sta si dostpne tylko od wewntrz. which case we are not concerned with what he says as a fact of hIS
biography only, but as something which can be tru~ or .false. In both
Rzeczywisto ustrukturowana ju symbolicznie tworzy uni-
the first cases the other is an object for me, although lO dlfferent ways,
wersum, ktre dla obserwatora niezdolnego do komunikowa- while in the letter he is a fellow-subject who concerns me as ~ne on
nia si musiaoby pozosta hermetycznie zamknite, wanie an equal footing with myself, in that we are both concerned wlth our
niezrozumiae. wiat ycia otwiera si tylko przed podmiotem common world"l.
czynicym uytek ze swej kompetencji jzykowej i zdolnoci
do dziaania (Sprach- und Handlungskompetenz). Dostp
zapewnia on sobie dziki temu, e przynajmniej wirtualnie l T s. 265. Dwuznaczno ta, "ktra jest rezultatem fundamentalnej
amze, b . k
uczestniczy w komunikowaniu si uczestnikw [danego wia dwuznacznoci ludzkiej sytuacji, tego, e Inny wystpuje na dwa sposo y: J~ o
pewien przedmiot dla mnie oraz jako inny podmiot ~es~? ze mn., Dua~lzm
ta ycia] i w ten sposb sam staje si przynajmniej potencjal-
ten ujawnia si w jednym z gwnych narzdzi [r~alIzacJI] stosunkow z. mn
nym jego uczestnikiem. osob - w wypowiadanym sowie. Sowa wymawla.ne pr~ez Innego ~ozemy
Badacz spoeczny musi przy tym zrobi uytek z kompetencji traktowa jako czyste dwiki; albo te, jeli rozumIe~y l~h ~naczeme, n~d~~
oraz z wiedzy, ktr jako laik dysponuje w sposb intuicyjny. moemy traktowa je jak fakty, odnotowujc ten fakt, ze mOWI o~ to, co ~OWI,
Jednake dopki nie zidentyfikuje i nie przeanalizuje tej wiedzy albo te moemy traktowa to, co on mwi, jako roszc:e~le. do wze~zy,
w ktrym to wypadku zainteresowani jestemy tym, co on mOWI, me tylko Jako
przedteoretycznej, dopty nie moe skontrolowa, w jakiej mie-
faktem z jego biografii, lecz jako czym, co ~oe by pra~d lub fa~zem.
rze i z jakim skutkiem sam jako uczestnik rwnie ingeruje W dwu pierwszych wypadkach Inny jest przedmlOte~ dla mme, ~czkolw.lek na
w proces komunikacji, przez co zmienia w proces, do ktrego rne sposoby, podczas gdy w ostatnim wypadku Jest ?n ~spo-pod~lOte~,
wcza si wszak tylko po to, by go zrozumie. Proces rozumie- ktry interesuje mnie jako kto, kto jest na r,,:nym P?Z~Omle,~e mn, Jako ze
nia jest w nie wyjaniony sposb sprzony zwrotnie z procesem obydwaj jestemy zainteresowani naszym wspolnym sWI.atem .: . .
Skjervheim explicite nawizuje do transcendental~eJ teom .mte.rsubIek~y
wytwarzania. Problematyka rozumienia da si zatem zawrze
w krtkim pytaniu: Jak pogodzi obiektywno rozumienia
rr:
wnoci E. Husserla, ale w rzeczywistoci jego analIza a WIcej pu~k~ow
stycznych z podstawowymi mylami filozofii dial.ogu: k~ora ~a s:-ve zroda
z performatywnym nastawieniem tego, kto uczestniczy w pro- u M. Bubera i F. Rosenzweiga; M. Theunissen pOJmuJe fllo~ofI dialogu, do
cesie dochodzenia do porozumienia? ktrej zalicza rwnie Rosenstock-Huessy'go i Grise~acha, Jako ko~trpropo
Ot Skjervheim analizuje metodologiczne znaczenie prze- zycj w stosunku do fenomenologii transce~dent~lneJ wychodzce~ z karte-
zjaskiego, tzn. z mono logicznego punktu wldzema. Por. M. Theu~lssen, Der
chodzenia od nastawienia obiektywizujcego do nastawienia
Andere, Berlin 1965; na temat Husserla por. P. Hutcheson, Husserl s ~~blem
performatywnego. Uwaa on, e z tym przechodzeniem zwi of Intersubjectivity, "Joumal of the British Society for Phenomenology 1980,
zana jest dwuznaczno nauk spoecznych, t. 11, s. 144 n.
210 I. Wprowadzenie
--------------------------------------------------
Skjervheim zwraca tu uwag na interesujc okoliczno, e status podobny do statusu osoby bdcej laikiem w kwestii
performatywne nastawienie pierwszej osoby w stosunku do bada spoecznych. Jak daleko sigaj strukturalne podobie
drugiej osoby oznacza zarazem ukierunkowanie na roszczenia stwa midzy dokonaniami interpretacyjnymi jednego i drugie-
wanociowe. W nastawieniu tym Ego nie moe roszczenia do go? Odpowiadajc na to pytanie warto pamita, e mwienie
prawdziwoci, jakie podnosi Alter, traktowa jako czego, co i dziaanie to nie to samo. Bezporedni uczestnicy zmierzaj
wystpuje w wiecie obiektywnym; Ego musi si zmierzy w codziennej praktyce komunikacyjnej do realizacji zamiarw
z tym roszczeniem, roszczenie to musi bra powanie, musi na [przywiecajcych] dziaaniu; uczestnictwo w kooperaty-
nie reagowa [mwic] Tak lub Nie (albo te pytanie wnym procesie interpretacji suy wytwarzaniu konsensu, na
o suszno tego roszczenia pozostawi na boku, jako pytanie podstawie ktrego mog oni koordynowa swoje plany dzia-
jeszcze nie rozstrzygnite). Ego musi ujmowa ekspresj ania oraz realizowa swe zamiary. Interpretator prowadzcy
Innego jako ucielenion symbolicznie wiedz. Ma to uzasad- badania spoeczne nie zmierza do realizacji tego rodzaju za-
nienie w charakterze procesw dochodzenia do porozumienia. miarw [przywiecajcych] dziaaniu. Uczestniczy on w pro-
Ci, ktrzy chc dochodzi do porozumienia, musz zakada cesie dochodzenia do porozumienia majc na uwadze samo
wsplne standardy, na podstawie ktrych mog rozstrzyga, rozumienie, a nie cel, ktry wymagaby skoordynowania celo-
czy konsens dochodzi do skutku. Jeli za udzia w procesach wych dziaa interpretatora z celowym dziaaniem bez-
komunikacji oznacza, e jeden [z uczestnikw] musi zaj porednich uczestnikw. System dziaa, w ktrym badacz
stanowisko wobec roszcze wanociowych innego [uczestni- spoeczny porusza si jako aktor, sytuuje si na innej pasz
ka], to badacz spoeczny, dopki trwa zbieranie dowiadcze czynie; z reguy jest to jaki segment systemu wiedzy,
komunikacyjnych, nie ma nawet moliwoci, by ekspresj a w kadym razie nie pokrywa si z systemem dziaa bd
drugiej strony ujmowa jako czysty fakt. Powstaje w zwizku cym obiektem obserwacji. W obserwowanym systemie badacz
z tym pytanie, czy badacz spoeczny moe rozrnione przez spoeczny - przez to, e jako mwicy i suchajcy skoncen-
Skjervheima przypadki drugi i trzeci, rozumienie semanty- trowany jest wycznie na procesie dochodzenia do porozu-
cznej zawartoci ekspresji oraz reagowanie na zwizane z t mienia - uczestniczy niejako z pominiciem (unter Abzug)
treci roszczenie wanociowe, traktowa zupenie nieza- swych waciwoci, ktre posiada jako aktor.
lenie jeden od drugiego. Analiza Skjervheima nie jest [w tym Wyjani to sobie moemy odwoujc si do modelu huma-
wzgldzie] jeszcze zadowalajca, ale jego spostrzeenia nisty, ktry odcyfrowuje przekazane przez minione pokolenia
wskazuj ju na konsekwencje, ktre w kontekcie naszych (uberliefel1e) dokumenty, ktry przekada teksty, ktry tuma
docieka s wane. czy tradycje itd. W tym wypadku uczestniczcy w pierwotnym
c. Jeli rozumienie sensu pojmuje si jako odmian procesie dochodzenia do porozumienia mog nie zauway
dowiadczenia i jeli dowiadczenie komunikacyjne moliwe wirtualnego uczestnictwa interpretatora, ktry wcza si
jest tylko przy performatywnym nastawieniu uczestnika inter- z czasowego dystansu. Przykad ten rzuca te wiato na skon-
akcji, to przeprowadzajcemu obserwacj badaczowi spoecz trastowany z tym model obserwatora uczestniczcego, ktrego
nemu, ktry zbiera dane uzalenione od jzyka, musi przypa czynna obecno nieuchronnie zmienia pierwotn scen Ale
212 /. Wprowadzenie
i W tym wypadku dziaania, poprzez ktre interpretator prbuje by zaakceptowane zwizane z ni roszczenie wanociowe,
mniej czy bardziej dyskretnie wczy si (einzugliedern) tzn. pod jakimi warunkami musiaoby ono zosta normalnie
w dany kontekst, peni tylko funkcj pomocnicz wobec reali- przez suchajcego uznane. Akt jzykowy rozumiemy tylko
zowanego jako cel autoteliczny uczestnictwa w procesie wwczas, jeli wiemy, co sprawia, e jest on akceptowalny.
dochodzenia do porozumienia, stanowicego klucz do zrozu- Skd jednake interpretator mgby czerpa t wiedz, jeli nie
mienia dziaa innych aktorw. Nie bd zajmowa si bliej z kontekstu obserwowanej komunikacji bd z kontekstw
wymagajcym wyjanienia wyraeniem ,,funkcje pomocnicze" i bd porwnywalnych? Znaczenie aktw komunikacyjnych moe
mwi o czysto "wirtualnym" uczestnictwie, poniewa inter- on zrozumie tylko dlatego, e osadzone jest ono w kontekcie
pretator - gdy rozpatrywa go w funkcji aktora - zmierza do dziaania ukierunkowanego na dojcie do porozumienia - oto
realizacji celw, ktre maj odniesienie nie do aktualnego kon- zasadnicze ustalenie Wittgensteina oraz punkt wyjcia jego
tekstu, lecz do innego systemu dziaania. O tyle te interpreta- teorii znaczenia jako uycial. Interpretator obserwuje, pod
tor w ramach kontekstu, w ktrym prowadzona jest obserwa- jakimi warunkami ekspresje symboliczne s akceptowane jako
cja, nie zmierza do realizacji adnych ltvasnych zamiarw. prawomocne (galtig), a kiedy zwizane z nimi roszczenie
Jakie zatem znaczenie ma rola wirtualnego uczestnika dla wanociowe jest krytykowane i odrzucane, przygldajc si,
kwestii obiektywnoci rozumienia ze strony interpretatora kiedy plany dziaania uczestnikw dziki wyksztacaniu kon-
bdcego badaczem spoecznym? Przyjrzyjmy si alternaty- sensu zostaj skoordynowane, a kiedy z powodu braku kon-
wom wymienionym przez Skjervheima. Jeli interpretator sensu nastpuje przerwanie pocze (Anschlasse) pomidzy
ogranicza si do obserwacji w cisym tego znaczeniu, to dziaaniami rnych aktorw. Interpretator nie moe wic
dostrzega tylko fizyczne substraty ekspresji, nie rozumiejc uzmysowi sobie znaczeniowej zawartoci danej ekspresji
jej. Aby uzyska jakie dowiadczenia komunikacyjne, musi niezalenie od kontekstw dziaania, w ktrych uczestnicy
przyj nastawienie performatywne oraz wzi udzia - cho reaguj na problematyczn ekspresj, mwic Tak lub Nie
by tylko wirtualnie - w pierwotnym procesie dochodzenia do albo wstrzymujc si od zajcia stanowiska. Z kolei tych
porozumienia. Czy moe wtedy, jak zakada Skjervheim, stanowisk Tak/Nie nie bdzie rozumia, jeli nie bdzie zdolny
ograniczy si do tego, by deskryptywnie uchwyci znacze- unaoczni sobie nie wyraonych explicite racji, ktre moty-
niow zawarto ekspresji, tak jakby to by tylko fakt, nie wuj uczestnikw do zajmowania stanowisk takich, jakie zaj-
reagujc przy tym na roszczenia wanociowe, jakie uczestni- muj. Zgoda oraz brak zgody - o ile ich miar s wzajemnie
cy podnosz wraz ze swymi ekspresjami? Czy interpretator zgaszane roszczenia wanociowe i o ile nie s powodowane
moe cakowicie abstrahowa od oceniania prawomocnoci przez czysto zewntrzne okolicznoci - opieraj si bowiem na
ekspresji, ktre ma deskryptywnie uchwyci? racjach, jakimi uczestnicy rzekomo bd faktycznie dyspo-
Aby zrozumie jak ekspresj - w modelowym przypadku: nuj. Te zwykle explicite nie wyjawione racje tworz osie pro-
czynno jzykow ukierunkowan na dochodzenie do.poro-
zumienia - interpretator musi zna warunki jej prawomocnoci; W. P. Alstone, Philosophy oj Language, Englewood Cliffs, N.J. 1964;
musi wiedzie, jakie warunki maj by spenione, aby mogo E. v. Savigny, Die Philosophie der norma/en Sprache, wyd. cyt., s. 72 n.
214 I. Wprowadzenie Problematyka rozumiejcej inte1pretacji '" 215
cesw dochodzenia do porozumienia. Jeli jednak interpreta- moment (in dem Punkt), ktry ma rozstrzygajce znaczenie dla
tor, aby zrozumie ekspresj, musi uzmysowi sobie racje, za kwestii obiektywnoci rozumienia, od obydwu - od obserwa-
pomoc ktrych mwicy broniby - w razie gdyby to byo tora bdcego badaczem spoecznym i od laika - wymagane s
wymagane oraz w sprzyjajcych po temu okolicznociach _ dokonania interpretacyjne tego samego rodzaju.
prawomocnoci swej ekspresji, to sam zostaje wcignity Dotychczasowe rozwaania powinny uzmysowi, e _me!o-
w proces oceniania roszcze wanociowych. da rozumiejcej interpretacji (Methode des Sinnverstehens)
Racje maj mianowicie to do siebie, e nie mona ich opisa podaje w wtpliwo zwyk obiektywno poznania, poniewa
z pozycji osoby trzeciej, tzn. nie reagujc na nie albo zgod, interpretator, jeli nawet nie ma na wzgldzie wasnych zamia-
albo odrzuceniem, albo powstrzymaniem si od reakcji. Inter- rw zwizanych z dziaaniem, musi przysta na uczestniczenie
pretator nie rozumiaby, czym jest "racja", gdyby jej nie w dziaaniu komunikacyjnym oraz czuje si zmuszony do kon-
zrekonstruowa wraz z jej roszczeniem do bycia uzasadnie- frontacji z roszczeniami wanociowymi, jakie wystpuj w sa-
niem, to za w myl stanowiska Maxa Webera znaczy: gdyby mym jego obszarze przedmiotowym. Do racjonalnej struktury
nie da jej racjonalnej interpretacji. Opis racji wymaga eo ipso wewntrznej dziaania ukierunkowanego podug roszcze
[dokonania ich] oceny nawet wwczas, gdy ten, kto daje opis, wanoci owych musi si odnie z pomoc interpretacji, ktra
uwaa, i w danym momencie nie potrafi oceni jego trafno ju w punkcie wyjcia ma charakternl~jonalny. Interpretator
ci. Racje mona rozumie tylko o tyle, o ile rozumie si, mgby zneutralizowa t ostatni tylko za cen przyjcia
dlaczego s one lub nie s trafne oraz dlaczego ewentualnie nie obiektywizujcego stanowiska obserwatora; z takich jednak
jest Ueszcze) moliwe rozstrzygnicie kwestii, czy racje s pozycji wewntrzne zwizki sensu s w ogle niedostpne.
dobre czy ze. Z tego to wzgldu interpretator nie moe - bez Zatem ju w samym punkcie wyjcia istnieje fundamentalny !
zajmowania wobec nich stanowiska - interpretowa ekspresji, zwizek midzy rozumieniem dziaa komunikacyjnych i racjo- i
ktre przez poddawalne krytyce roszczenia wanociowe nalnymi interpretacjami. Zwizek ten jest fundamentalny,
powizane s z zasobem moliwych racji (mit einem Potential poniewa dziaa komunikacyjnych nie da si interpretowa
an Granden), a tym samym reprezentuj wiedz. Nie moe on dwustopniowo: najpierw rozumie je w ich faktycznym prze-
za zaj stanowiska, nie przykadajc zarazem wasnvch stan- biegu i dopiero nastpnie porwnywa z jakim [przedstawio-
dardw oceny, a w kadym razie standardw, ktre sobie nym w formie] typu idealnego modelem jego przebiegu. Jest
przyswoi. Odnosz si one krytycznie do innych, odbiegaj raczej tak, e interpretator, ktry uczestniczy wirtualnie, nie
cych od nich standardw ocen. Wraz z zajciem stanowiska majc adnych wasnych zamiarw wicych si z dziaa
wobec roszczenia wanociowego, jakie podnosi Alter, zasto- niem, moe deskryptywnie uchwyci sens jakiego faktycznie
sowane zostaj w kadym razie standardy, ktre nie s przez majcego miejsce procesu dochodzenia do porozumienia tylko
interpretatora po prostu zastane, lecz ktre musia on zaakcep- przy zaoeniu, e zgod oraz brak zgody, roszczenia wano
towa jako suszne. Pod tym wzgldem czysto wirtualne ciowe oraz potencjalne racje, z jakimi zostaje skonfrontowany,
uczestnictwo interpretatora nie uwalnia od zobowiza, jakie ocenia bdzie opierajc si na wsplnej, zasadniczo przeze
spoczywaj na bezporednim uczestniku: gdy chodzi o ten oraz przez bezporednich uczestnikw podzielanej podstawie.
217
216
Problematyka rozumiejcej intetpretacji ...
I. Wprowadzenie
Zaoenie to jest w kadym razie nieodzowne w wypadku aktora, ktry z zasady (prinzipiell) jest sam, jest, by tak rzec,
interpretatora bdcego badaczem spoecznym, ktry swe pozbawiony publicznoci. Jeli natomiast roszczenia aktora -
opisy opiera na komunikacyjnym modelu dziaania. Wynika dokadnie tak, jak zostay przeze w sposb racjonalny
to, jak bd chcia pokaza na zakoczenie, z szeroko rozumia- zamierzone - bierzemy powanie, to (domniemane) perspek-
nych zaoe ontologicznych tego modelu. tywy sukcesu poddajemy krytyce, ktra opiera si na naszej
d. Jeli jakie zachowanie opisujemy jako dziaanie teleo- wiedzy i naszym porwnaniu faktycznego przebiegu dziaania
logiczne, to przyjmujemy, e dziaajcy czyni okrelone zao z projektowanym w kategoriach typw idealnych przebiegiem
enia ontologiczne, e przewiduje [istnienie] wiata obiek-
dziaania racjonalnego ze wzgldu na cel. Na krytyk t
tywnego, w ktrym moe co rozpozna oraz w ktry moe dziaajcy mgby naturalnie odpowiedzie dopiero wwczas,
gdybymy go wyposayli w inne kompetencje anieli te, ktre
celowo ingerowa. My, jako ci, ktrzy obserwuj aktora, czy-
nimy jednoczenie ontologiczne zaoenia w odniesieniu do dopuszcza teleologiczny model dziaania. Obustronna krytyka
byaby moliwa dopiero wwczas, gdyby dziaajcy mg ze
subiektywnego wiata aktora. WyrniaII1yJwiaL~.1aki"
swej strony wej w relacje interpersonalne, mg dziaa
("die" Welt) oraz wiat taki, jakim jawi si on z punktu widze-
nia dziaajcego. Moemy ustali deskryptywnie, co ~t~r komunikacyjnie, a nawet uczestniczy w tym szczeglnym
i wymagajcym licznych zaoe komunikowaniu si, ktre
uwaa za prawd, w odrnieniu od tego, co (naszym
zdaniem) jest prawd. Wybr midzy interpretacj deskryp- nazwalimy dyskursem.
Analogiczny eksperyment mylowy moemy przeprowa-
tywn a racjonaln polega na tym, e roszczenie do prawdzi-
woci, jakie aktor wie ze swoimi opiniami, oraz zwizane
dzi w odniesieniu do przypadku opisywania jakiego zacho-
z prawdziwoci roszczenie do skutecznoci, jakie wie on ze wania jako dziaania regulowanego przez normy. Zakadamy
przy tym, e aktor przewiduje [istnienie] drugiego wiata,
swymi dziaaniami teleologicznymi, decydujemy si albo
a mianowicie wiata spoecznego, w ktrym moe odrnia
ignorowa, albo bra powanie jako roszczenia, ktre podle-
gaj obiektywnej ocenie. Jeli je ignorujemy jako roszczenia
zachowanie respektujce normy od zachowania odbiegajcego
od norm. I znowu jako obserwatorzy czynimy jednoczenie
wanociowe, to opinie i zamiary traktujemy jako co subiek-
tywnego, tzn. jako co, co aktor - jeli zostaoby to przeze ontologiczne zaoenia co do subiektywnego wiata aktora, tak
i moemy rozrnia taki wiat spoeczny, jaki jawi si
zaprezentowane jako jego opinia bd jego zamiar, jeli
aktorowi, taki, jaki jawi si innym jego czonkom, oraz ten
zostaoby odsonite czy wyraone przed publicznoci -
waciwy wiat spoeczny, jaki jawi si nam. Wybr midzy
musiaby zaliczy do swego wiata subiektywnego. W tym
interpretacj racjonaln i opisow rwnie tu polega na decy-
wypadku roszczenie do prawdziwoci oraz roszczenie do sku-
zji, czy mutatis mutandis powanie traktujemy normatywne
tecznoci neutralizujemy przez to, e opinie i zamiary traktu-
roszczenie wanoci owe, jakie aktor wie ze swymi dziaa
jemy jako ekspresje wyraajce przeycia; te za mona by
niami, czy te reinterpretujemy je, czynic z niego co czysto
ocenia obiektywnie ju tylko pod ktem szczeroci i auten-
subiektywnego. Rwnie tu wykadnia deskryptywna opiera
tycznoci. Obydwie te optyki nie maj jednak adnego zas-
si na reinterpretacji tego, co aktor racjonalnie zamierza, sto-
tosowania do dziaania teleologicznego realizowanego przez
218 Problematyka rozumiejcej inte1preta(ji 219
l. Wprowadzenie o
sujc si do normy uznanej za prawowit. Rwnie tu w wy- cepcje wiata, ale moe rwnie posugiwa si nimi
padku interpretacji racjonalnej wystpuje asymetria midzy refleksyjnie. Powodzenie dziaania komunikacyjnego uzale
nami i aktorem, ktry w granicach normatywnego modelu nione jest, jak widzielimy, od [pewnego] procesu interpre-
dziaania nie jest wyposaony w zdolno do tego, by jako tacji, w ktrym uczestnicy systemu odniesie obejmujcego
uczestnik dyskursu prowadzi spr wok hipotetycznej wa trzy wiaty dochodz do wsplnej definicji sytuacji. Kady
noci norm. konsens opiera si na intersubiektywnym uznaniu roszcze
Asymetria ta jest utrzymana rwnie wwczas, kiedy zacho- wanociowych, ktre s poddawa1ne krytyce; zakada si przy
wanie opisujemy jako dziaanie dramaturgiczne i aktora wypo- tym, e dziaajcy komunikacyjnie zdolni s do oboplnej krytyki.
saamy w odpowiednie koncepcje wiata (Weltkonzepte). My, Jednake z chwil wyposaenia aktorw w te [wanie]
obserwatorzy, w wypadku interpretacji racjonalnej wykorzys- zdolnoci, tracimy jako obserwatorzy uprzywilejowan pozy-
tujemy zdolno wydawania osdu (Beurteilungskompetenz) , cj wzgldem naszego obszaru przedmiotowego. Nie mamy
od ktrego aktor sam nie moe zoy odwoania. Musimy ju wyboru, czy obserwowanej sekwencji interakcji nada
mianowicie przypisa sobie zdolno do tego, aby ekspresj interpretacj deskryptywn, czy racjonaln. Przypisujc akto-
artykuujc stany wewntrzne, ktr sam aktor opatruje rom t sam kompetencj w wydawaniu osdu, z jakiej
roszczeniem do szczeroci, na podstawie pewnych wskani korzystamy jako interpretatorzy ich ekspresji, zrzekamy si
kw krytykowa jako autoiluzj, przy czym w granicach dra- zapewnionej nam dotychczas metodologicznej nietykalnoci.
maturgicznego modelu dziaania aktor nie ma moliwoci Czujemy, e jestemy zmuszeni do tego, by z nastawieniem
przeciwstawienia si naszym racjonalnym interpretacjom. performatywnym (cho bez adnych wasnych zamiarw
Kategorie dziaania teleologicznego, dziaania regulowa- zwizanych z dziaaniem) uczestniczy w procesie docho-
nego przez normy oraz dziaania dramaturgicznego gwarantuj dzenia do porozumienia, ktry chcemy opisa. Tym samym
zachowanie metodologicznie relewantnej rnicy poziomw wystawiamy nasz interpretacj na zasadniczo t sam kry-
midzy paszczyzn interpretacji dziaa i paszczyzn inter- tyk, na jak wzajemnie musz wystawia swe interpretacje
pretowanego dziaania. Z chwil jednak, gdy zachowanie sami dziaajcy komunikacyjnie. Oznacza to jednak, e
zaczynamy opisywa w kategoriach dziaania komunika- rozrnienie midzy interpretacj deskryptywn i interpretacj
cyjnego, nasze wasne zaoenia ontologiczne przestaj ju racjonaln staje si na tym szczeblu bezsensowne. Albo
odznacza si wikszym stopniem zoonoci anieli te, jakie jeszcze lepiej [to ujmujc]: interpretacja, ktra ju w punkcie
przypisujemy samym aktorom. Rnica midzy pojciowymi wyjcia ma charakter racjonalny, stanowi tu jedyn drog
paszczyznami: samych jzykowo koordynowanych dziaa otwierajc dostp do faktycznego przebiegu dziaania komu-
oraz ich interpretacj, jak przedstawiamy my jako obserwa- nikacyjnego. Nie moe ona mie statusu jakiego ad hoc
torzy, nie peni ju roli filtra ochronnego. W myl bowiem stworzonego typu idealnego, czyli racjonalnego modelu
zaoe komunikacyjnego modelu dziaania, dziaajcy dys- utworzonego post factum, poniewa nie moe istnie nieza-
ponuje tak samo bogat kompetencj interpretacyjn jak leny od niej opis faktycznego przebiegu dziaania, z ktrym
obserwator. Aktor jest teraz nie tylko wyposaony w trzy kon- mona by j porwnywa.
220 lo Wprowadzenie Problematyka rozumiejcej interpretaLji ooo 221
Retrospektywnie rzuca to wiato na racjonalne interpretacje sprawy nabiera ponownie aktualnoci i zakca (beunrnhigt)
tych typw dziaania, ktre lokuj si na poziomie pierwszym. konwencjonaln samowiedz socjologii l, wyznaczan przez
Porwnywanie faktycznego przebiegu dziaania z modelem postulat wolnoci od wartociowania. W tych dyskusjach2 -
stylizujcym dziaanie zawsze pod ktem jednego tylko aspektu w ktrych trudno si w peni rozezna - dopiero ostatnimi
racjonalnoci (propozycjonalnej prawdziwoci, skutecznoci czasy wyranie zaznacza si propozycja, na ktrej chc si
bd sukcesu instrumentalnego, normatywnej susznoci, auten- skoncentrowa; t sam okoliczno, z ktrej wyania si cay
tycznoci bd te szczeroci) wymaga opisu dziaania, ktry problem rozumienia, mona mianowicie traktowa zarazem
byby niezaleny od interpretacji racjonalnej. W modelach dzia- jako klucz do jego rozwizania3 .
ania poziomu pierwszego to uprzednie dokonanie hermeneuty- Jeli badacz spoeczny musi przynajmniej wirtualnie uczest-
czne nie jest tematyzowane, lecz si je naiwnie zakada. Opis niczy w interakcjach, ktrych znaczenie pragnie zrozumie,
faktycznego przebiegu dziaania wymaga bardziej zoonej inter- i jeli nastpnie uczestnictwo to oznacza, e musi on implicite
pretacji, ktra implicite posuguje si aparatur pojciow dzia- zajmowa stanowisko wobec roszcze wanociowych, jakie
ania komunikacyjnego oraz - podobnie jak same interpretacje bezporedni uczestnicy dziaa komunikacyjnych cz ze
potoczne - nosi cechy interpretacji ju w punkcie wyjcia racjo- swymi ekspresjami, to swe wasne pojcia bdzie mg
nalnej. Moliwo wyboru pomidzy interpretacj deskryptywn doczy do aparatury pojciowej zastanej w [badanym] kon-
i interpretacj racjonaln pojawia si dopiero wwczas, gdy tekcie tylko w taki sposb, w jaki czyni to ludzie nie bdcy
ktry z niekomunikacyjnych modeli dziaania obliguje obser- badaczami spoecznymi (die Laien) w swej codziennej prak-
watora do abstrahowania, tzn. do tego, by ze zoonego ukadu tyce komunikacyjnej. Badacz spoeczny porusza si w obrbie
interakcji przebiegajcych za porednictwem roszcze wano
ciowych wydobywa zawsze tylko jeden aspekt. I A. W. Gouldner, The Com ing Crisis ofWestem Sociology, New York 1970
[fragmenty w tum. polskim: Co zdarzyo si w sOLjolog;;: historyczny model

2. Jeli modele dziaania poziomu pierwszego na tyle wzbo-
rozwoju stntkturalnego, tum. B. Szacka, w: Czy kryzys socjologii, 1. Szacki
gacimy konceptualnie, e interpretacja i rozumienie sensu uka- (redo), Warszawa 1977, s. 127 - 295]; Werlwteilsstreit, H. Albert, Eo Topitsch
zane zostan jako zasadnicze rysy samego dziaania spoecz (Hrsg.), Darmstadt 1971; Uo Beck, Objektivitiit und Normativitiit, Hamburg
nego, to wwczas pytania o to, jak interpretacje dokonywane 19740 W tym kontekcie nie bd si szczegowo zajmowa metodologicznym
przez socjologa-obserwatora nawizuj do naturalnej herme- znaczeniem tezy Quine'a o radykalnym niezdeterminowaniu przekadu; por.
w tej kwestii D. Wrighton, The Problem of Understanding, "Philosophy of the
neutyki codziennej praktyki komunikacyjnej i jak dokonuje si
Social Sciences" 1981, t. 11, s. 49 n.; R. Feleppa, Hermeneutic Interpretation
przeksztacenia dowiadczenia komunikacyjnego w dane, nie
and Scientific Tntth, "Philosophy of the Social Sciences" 1981, t. 11, s. 53 n.
bdzie ju mona redukowa do rozmiarw jakiego czstko 2 W Republice Federalnej Niemiec rozpoczy si one tak zwanym sporem
wego problemu dotyczcego technik badawczych. Wraz wok pozytywizmu w niemieckiej socjologii: T. W. Adomo i in., Der Posi-
z etnometodologi l i hermeneutyk filozofi czn2 wgld w te tivismusstreit in der deutschen Soziologie, Neuwied 1969.
3 D. Bohler, Philosophische Hermeneutik und hermeneutische Methode, w:
H. Hartung, Wo Heisterrnann, P. M. Stephan, "FruchtbUitter. Veroffentlichun-

I Ho Garfinkel, Studies in Ethnomethodology, Englewood Cliffs, No Jo 19670 gen der Padagogischen Hochschule Berlin", Berlin 1977, s. 15 no; Wo Kuh1-
2 Jo Haberrnas, Zur Logik der Sozialwissenschaften, wyd ocyt., So 251 no mann, Reflexion und kommunikative Eifahntng, Frankfurt am Main 1975.
223
222 I. Wprowadzenie Problematyka rozumiejcej interpretacji ...
tych samych struktur potencjalnego (m6glicher) porozumienia, dokonujemy przynajmniej trojakiego rodzaju wstpnych
w ramach ktrych realizuj swe dziaania komunikacyjne rozstrzygni o charakterze metodologicznym. Po pierwsze,
bezporedni uczestnicy. Jednak najbardziej oglne struktury zapada decyzja co do opisywania rzeczywistoci spoecznej
komunikacyjne, ktrymi podmioty zdolne do mwienia w taki sposb, aeby rzeczywisto ta pojmowana bya jako
i dziaania nauczyy si wada, nie tylko otwieraj dostp do konstrukcja wiata ycia codziennego, wyaniajca si
okrelonych kontekstw, nie tylko umoliwiaj nawizanie do z dokona interpretacyjnych bezporednich uczestnikw:
kontekstw oraz dalsze ksztatowanie tych kontekstw, ktre "wiat spoeczny [ ... ] dla ludzi yjcych, mylcych i dziaajcych
uczestnikw wcigaj - jak by si zrazu mogo wydawa - w nim ma okrelony sens i struktur istotnoci. To oni dokonali ju
w zaklty krg tego, co czysto partykularne. Same te struktury preselekcji i preinterpretacji tego wia~a posugujc .si ,z~s~o~em
dostarczaj zarazem krytycznych narzdzi do tego, by jaki
potocznych konstruktw odnoszcych Si d~ rzeczywlsto~cl ~wl~ta
codziennego. To te wanie mylowe obIekty determmuj ch
dany kontekst penetrowa, rozsadza od wewntrz oraz tran- zachowania, definiuj cel ich dziaa, rodki, ktrymi rozporzdzaj,
scendowa, by w razie koniecznoci przedrze si poza (hin- by je osign"l.
durchgreifen) utrwalony de facto konsens, zrewidowa bdy,
skorygowa nieporozumienia itd. Te same struktury, ktre
Rozumienie sensu to uprzywilejowana odmiana dowiadcze
umoliwiaj osignicie porozumienia, stwarzaj take mo
nia (Eifahrungsmodus) , waciwa tym, co nale do wiata
liwoci refleksyjnej samokontroli procesu dochodzenia do poro-
ycia. T odmian dowiadczenia musi wic posugiwa si
rwnie badacz spoeczny. W tym trybie uzyskuje on swe
zumienia. To wanie w zlokalizowany w samym dziaaniu
komunikacyjnym potencja krytyczny jest tym, czym badacz dane.
spoeczny, kiedy jako uczestnik wirtualny zajmuje sikontek
To jest wanie owo drugie rozstrzygnicie, ktremu SchUtz
(za M. Weberem i W. I. Thomasem) nadaje form postulatu:
stami dziaania codziennego i do nich si ustosunkowuje,
moe w sposb systematyczny si posuy i co moe, wycho- "Aby wyjani ludzkie dziaania, badacz musi pyta, jaki model
dzc z wntrza tych kontekstw, wykorzysta przeciw ich par- umysu jednostki naley stworzy i jakie typowe treci musz mu by
przypisane, by wyjani obserwowane fakty jako rezultaty aktywno
tykularyzmowi. Chciabym krtko naszkicowa, jak zrozumie-
ci takiego umysu, pozostajce z nim w zrozumiaym zwizku. Zgod-
nie tej sprawy doszo w kocu do gosu w dyskusjach no z tym postulatem daje moliwo odnoszenia wszelkich rodza-
metodologicznych, ktre od samego pocztku towarzyszyy jw ludzkiego dziaania do subiektywnego sensu, ktry to dziaanie
socjologii rozumiejcej. lub rezultat dziaania miay dla aktora,,2.
a. W kontekcie niemieckiej socjologii lat dwudziestych
Postulat ten ma jednak dla SchUtza znaczenie nie tylko
A. SchUtz l najbardziej konsekwentnie przemyla implikacje,
z punktu widzenia techniki badawczej; raczej wynika z niego,
jakie pociga za sob w rozumiejcy sposb dostpu do
ustrukturowanej ju symbolicznie rzeczywistoci. Dostrzega
l A. Schutz, Potoczna i naukowa interpretacja ludzkiego dziaania, tum.
on, e wraz z doborem podstawowych poj teorii dziaania D. Lachowska, w: Kryzys i schizma. Antyscjentystyczne tendencje w so(jologii
wspczesnej, E. Mokrzycki (red.), t. l, Warszawa 1984, s. 140.
I A. SchUtz, Der sinnhafte Aufbau der sozia/en We/t, Wien 1932. 2 Tame, s. 188.
Problematyka rozumiejcej intelpretacji .. , 225
224 /. Wprowadzenie
po trzecie, pewne specyficzne ograniczenie dla konstruowania ycia perspektyw zarwno jego wasnej, jak i prz~ze bada-
teorii. Pojcia teoretyczne, za pomoc ktrych badacz spoeczny nej praktyki ycia codziennego. Podczas gdy my, Jako przy-
tworzy swe hipotezy, musz w pewien sposb nawizywa do nalecy do pewnego wiata ycia, jestemy wpisani w relacj
poj przedteoretycznych, w ktrych uczestnicy [wiata ycia] typu "My" (in eine "Wir-Beziehung"), zajmujemy w czasowo-
interpretuj sw sytuacj oraz caociowy kontekst dziaania -przestrzennym systemie wsprzdnych miejsce sw.oiste ~e
(den Handlungszusammenhang) , w ktrym partycypuj. wzgldu na Ego bd ze wzgldu na grup, zachOWUjemy SI
SchUtz nie uzasadnia w szczegach, dlaczego z "podwjnie jako Ego wobec Alter bd wobec Alius, rozrniamy przod-
hermeneutycznego" zadania nauk spoecznych musi w sposb kw, naszych wspczesnych oraz potomkw, akceptujemy
konieczny wynika tego rodzaju wewntrzne sprzenie teorii kulturowe oczywistoci itd., to obserwator bdcy badaczem
z potocznymi wyobraeniami (das Alltagsverstandnis) uczest- spoecznym zrywa ze swym naturalnym (bd performaty-
nikw, ktrych ekspresje maj zosta wyjanione z pomoc wnym) nastawieniem i udaje si na pozycj usytuowan poza
teorii. Formuuje po prostu postulat: jego wiatem ycia, poza jakimkolwiek wiatem ycia, tzn. na
pozycj pozawiatow (an einen extramundanen Ort):
"Kady czon * w naukowym modelu ludzkiego dziaania musi by
skonstruowany w taki sposb, by ludzki czyn dokonany w wiecie "Nie majc swego tu w wiecie spoecznym, bad~cz spo~czny nie
ycia przez indywidualnego aktora - w sposb wskazany przez kon- organizuje wiata w koncentryczne warstwy otaczajce go jako cen-
strukt typologiczny - mg by zrozumiay dla samego aktora, a take trum. Nie moe wej jako partner w interakcj * z ktrym z aktorw
dla jego blinich, w kategoriach potocznej interpretacji ycia co- spoecznej sceny bez porzucenia, przynajmniej n.a pewien czas,
dziennego. Spenienie tego postulatu gwarantuje zgodno konstruk- postawy naukowej. Naukowiec prowadzcy badama terenowe . lub
tw badacza spoecznego z konstruktami potocznego dowiadczenia obserwacj uczestniczc nawizuje kontakt z grup badan jako
rzeczywistoci spoecznej"l. czowiek midzy blinimi, tyle e jego system istotnoci, bdcy
schematem selekcji i interpretacji, jest okrelany przez naukow
Gry jzykowe, ktre badacz spoeczny zastaje w swoim . . '
postaw, na peWIen czas porzucan I przyjmowan na nowo .
"I
obszarze przedmiotowym i w ktrych musi przynajmniej

wirtualnie uczestniczy, maj zawsze charakter partykularny. Nastawienie teoretyczne charakteryzowane jest jako nasta-
W jaki sposb teoria formuowana w ramach nauk spoecz wienie "niezainteresowanego" obserwatora; ma ono pozwoli
nych moe rwnoczenie nawiza i doczy do aparatury na stworzenie generalnego dystansu wobec interesw wiata
pojciowej konkretnego wiata ycia, a mimo to uwolni si
codziennego, interesw zakorzenionych w biografii. Poniewa
od jej partykularyzmu? SchUtz uwaa, e obserwator bdcy SchUtz nie moe tak jak Husserl powoa si na specjaln
badaczem spoecznym przyjmuje nastawienie teoretyczne, metod powstrzymywania si od wydawania sdu (epoche') ,
ktre pozwala mu wznie si ponad wyznaczan przez wiat musi in~czej wyjani neutralizacj perspektywy wyznaczonej
przez wiat ycia. Wyjania on j swoist zmian systemu
istotnoci. Do zmiany nastawienia naturalnego w nastawienie
l Tame.
* W wersji angielskiej tego tekstu temz, w wersji niemieckiej - BegriJf - l Tame, s. 183 - 184.
przyp. tum. * W cytacie niemieckim tu: die mitmenschliche Wirbeziehung - przyp. tum.
226 I. Wpmwadzenie Pmblematyka mzumiejqcej inte1pretacji .. , 227
teoretyczne ma wystarczy decyzja uczonego, aby w miejsce szony do tego, by warunkw obiektywnoci rozumienia poszuki-
systemu wartoci waciwego jego praktyce ycia codziennego wa w oglnych strukturach procesw dochodzenia do porozu-
wstawi system wartoci waciwy nauce ("przez uczynienie mienia, w ktre wchodzi i na ktre przystaje po to, by ustali, czy
z pracy naukowej planu yciowego" - by establishing the life- bdzie mg - majc znajomo tych warunkw - refleksyjnie
-plan for scientific work). Wyjanienie to nie jest naprawd upewni si co do implikacji swego uczestnictwa.
zadowalajce. Gdyby nastawienie teoretyczne wyznaczay b. W krtkich dziejach etnometodologii jest to zagadnienie
centralne, co do ktrego panuje rozbieno pogldw Etno-
1
jedynie wartoci podsystemu, jakim jest nauka, to SchUtz
musiaby wyjani metodologiczn rol tych specjalnych metodologowie, z jednej strony, akcentuj procesualny i par-
ukierunkowa na wartoci. Musiaby pokaza, dlaczego akurat tykularny charakter praktyki ycia codziennego, ktra jest
one pomagaj w rozwizaniu problemu polegajcego na tym, interpretatywnie wytwarzana przez jej uczestnikw, a z drugiej
by konstruowanie teorii nawizywao do przedteoretycznej strony wyprowadzaj metodologiczne konsekwencje z faktu,
wiedzy udostpnionej na drodze komunikowania si i zastanej e badacz spoeczny ma zasadniczo status uczestnika. Obydwa
przez badacza spoecznego w jego obszarze przedmiotowym, te aspekty eksponuj bardziej precyzyjnie ni A. SchUtz, do
nie uzaleniajc jednoczenie wanoci jego sdw od kontek- ktrego nawizuj. W rezultacie pojawia si dylemat, ktrego
stu (zastanego bd wnoszonego), ktrym jest wiat ycia. nie mona rozwiza, dopki kooperatywne procesy interpre-
Tylko mimochodem czyni SchUtz uwag pozwalajc wno- tacji nie zostan pojte jako dochodzenie do porozumienia
si, jak wyglda punkt wyjcia poszukiwanego rozwizania: ukierunkowane przez roszczenia wanociowe.
Wraz z kad kolejn sekwencj interakcji dziaajcy komuni-
"Rozumienie nie jest bynajmniej prywatn spraw obserwatora,
czym, czego nie mona by byo poddawa sprawdzeniu z pomoc kacyjnie odnawiaj pozr normatywnie ustrukturowanego spo-
dowiadcze innych obserwatorw. Jest ono przynajmniej w takim eczestwa; w rzeczywistoci przechodz po omacku od jednego
zakresie podda walne sprawdzeniu, w jakim prywatne spostrzeenia chwilowego problematycznego konsensu do drugiego. Poniewa
zmysowe jednej jednostki mog w okrelonych warunkach by pod- wszystkie dominujce i ingerujce w dan sytuacj wyobraenia
dawane sprawdzeniu przez inne jednostki"l.
(Konzepte) oraz orientacje dziaa musz by za kadym razem
Jeli moliwe instrumenty korygowania mylnych dowiadcze negocjowane od nowa, panuje okazjonalna przewaga tego, co
komunikacyjnych wbudowane s, by tak rzec, w samo dziaanie szczegowe, nad tym, co oglne, tak i pozr jakiej cigoci
komunikacyjne, to badacz spoeczny nie moe swemu poznaniu utrzymujcej si przez kilka sekwencji dziaa mona zapewni
tylko przez nawizanie do aktualnego kontekstu
2
zapewni obiektywnoci w ten sposb, e wlinie si w fikcyjn
rol "niezainteresowanego obserwatora" i tym samym umknie na
utopijn pozycj poza ukadem yciowych zwizkw, ktre lp. Attewell, Ethnomethodology since Garfinkel, "Theory and Society" 1974,
dostpne s na drodze komunikowania si. Raczej bdzie zmu- t. l, s. 179 n.; D. H. Zimmermann, Ethnomethodology, "American Sociologist"
1978, t. 13, s. 6 n.
2 "Cechy kontekstu, na ktre jego uczestnicy zwracaj uwag, to midzy inny-
l A. SchUtz, Begriffs- und Theoriebi/dung in den Sozialwissenschaften, w: mi jego historyczna cigo, waciwa mu struktura regu i stosunek dziaa
Gesammelte Aufsatze, t. l, Den Haag 1971, s. 64 n. w nim podejmowanych do tych regu, przypisane lub osigane statusy jego
228 Problematyka rozumiejcej interpretacji 229
lo Wprowadzenie o o o
Optyka ta wyjania,
dlaczego Garfinkel i jego uczniowie . (Der Kontext der Rede), moe by stopniowo rozjaniany, ale
interesuj si zalenoci potocznej komunikacji od kontekstu, zasadniczo nie da si poza niego wykroczy (hintergehen).
a w zwizku z tym take rol wyrae okazjonalnych. Znacze- Garfinkel susznie podkrela, e ekspresji, w ktrych wyst
nie zda, w ktrych wystpuj terminy o odniesieniu pojedyn- puj wyraenia okazjonalne, wcale nie trzeba "porzdkowa",
czym, takie jak "ja" i "ty", "tu" i "teraz", "ten" i "w", zmienia poniewa zaleno od kontekstu nie jest adn wad, lecz
si w zalenoci od sytuacji, w ktrej ma miejsce rozmowa koniecznym warunkiem normalnego posugiwania si przez
(Sprechsituation). Odniesienia (Referenzen ) czynione z pomoc nas jzykiem. Ta trywialna obserwacja zostaje jednak przez
tych wyrae s zrozumiae tylko przy znajomoci sytuacji, Garfinkla osobliwie udramatyzowana i wykorzystana do tego,
w ktrej toczy si rozmowa (Sprechsituation). Interpretator aby w procesie interpretacji w nadmiernie wyostrzony sposb
albo musi jako uczestnik interakcji zna ju kontekst, na kt- eksponowa obok momentu eksploracyjnego rwnie momen-
rym opiera si mwicy, albo musi od mwicego da, aby ty twrcze: projekt oraz kooperatywne wytwarzanie okazjonal-
ten wyranie formuowa swe implicite czynione zaoenia. nej wsplnoci. Rzuca to wiato na hermeneutyczne wizi
Aeby sprosta temu daniu, mwicy musiaby wyraenia czce interpretatora z jego sytuacj wyjciow
okazjonalne majce odniesienie do sytuacji zastpowa wyra- W komunikowaniu si potocznym ekspresja nigdy nie
eniami od sytuacji niezalenymi, np. danymi czasowo-przes- reprezentuje tylko samej siebie; wzbogaca si o zawarto
trzennymi czy innymi charakterystykami. W codziennej komu- znaczeniow pochodzc z kontekstu, co do ktrego mwicy
nikacji powszechnie znane s tego rodzaju zabiegi zmierzajce zakada, i jest dla suchajcego zrozumiay. Rwnie inter-
do czciowego wyeksplikowania wiedzy kontekstowej i prze- pretator musi wnikn w ten caociowy ukad referencyjny
zwycienia nieporozumie zwizanych z przyjmowanymi (Verweisungszusammenhang) jako partner uczestniczcy
zaoeniami. Ale prby te prowadz do regresu: kada nowa w interakcji. Moment eksploracyjny, skierowany na poznanie,
eksplikacja jest z kolei uzaleniona od dalszych presupozycji. nie daje si oderwa od momentu twrczego, konstruktywnego,
W ramach komunikacji potocznej kontekst tego, co si mwi ukierunkowanego na wytworzenie konsensu. Interpretator nie
moe bowiem posi przed-rozumienia kontekstu, od ktrego
uczestnikw [ ... ]. Zesp tych cech, ujty jako usytuowane w czasie osignicie zaley zrozumienie usytuowanej w nim ekspresji, nie uczest-
stron uczestniczcych w pewnym kontekcie, nazwiemy wytwarzanym zestawem niczc w procesie tworzenia i nastpnie dalszego ksztatowa
cech kontekstu. Nazywajc zestaw wytwarzanym, chcemy podkreli, e cechy nia tego kontekstu. Rwnie obserwator bdcy badaczem
spoecznie zorganizowanej aktywnoci s szczeglnymi, uwarunkowanymi wyt-
spoecznym nie ma tu uprzywilejowanego dostpu do swego
worami pracy stron biorcych udzia w danej dziaalnoci, pracy polegajcej na
obszaru przedmiotowego, lecz musi posugiwa si intuicyjnie
tworzeniu i rozpoznawaniu tych cech. Uwydatniamy to, e zestaw w jest wyt-
warzany w opozycji do zasobu wiedzy uczestnika, jego umiejtnoci i przekona, opanowanymi procedurami interpretacji, jakie uzyska w spo-
zasobu wczeniejszego i niezalenego od kadej rzeczywistej sytuacji, w jakiej sb "naturalny" jako czonek swojej grupy spoecznej.
wiedza ta, umiejtnoci i przekonania s okazywane lub rozpoznawane. Mwic Dopki socjolog nie jest wiadom tej okolicznoci, dopty
o tym drugim zjawisku, zwykle uywa si terminu kultura"; D. H. Zimmermann, naiwnie dzieli status osoby bdcej laikiem w zakresie nauk
M. Pollner, wiat codzienny jako zjawisko, tum. D. Lachowska, w: F enomenolo-
spoecznych i podobnie jak ona hipostazuje rzeczywisto,
gia i socjologia. Zbir tekstw, Z. Krasnodbski (red.), Warszawa 1989, s 364 - 365.
230 I. Wprowadzenie Problematyka rozumiejcej intelpretacyi ... 231
-------------------------------------------------
czynic z niej co, co istnieje samo w sobie. Tak wic konwen- Ta metodologiczna krytyka staje si problemem rwnie dla
cjonalny socjolog nie zdaje sobie sprawy z tego, e kontekst samych etnometodologw z chwil, gdy zabieraj si do
dziaania, ktry czyni obiektem docieka, moe obiektywizo- budowania teorii w obszarze nauk spoecznych. W obozie
wa tylko wtedy, kiedy uprzednio posuy si nim jako rd etnometodologw spotykamy si przede wszystkim z trojakq
em informacji. Nie dostrzega on, e jako uczestnik interakcji reakcj na t trudno.
mia ju swj udzia w wytworzeniu analizowanego przez sie- Radykalne zastosowanie do siebie krytyki metodologicznej
bie jako [pewien] przedmiot ukadu zalenoci, w jaki wpisane prowadzi do wniosku, e nauki interpretatywne musz zrezyg-
jest dziaanie (Handlungszusammenhang). Krytyka etnometo- nowa z roszczenia do wytwarzania wiedzy teoretycznej. Zdanie
dologii tworzy coraz to nowe wariacje na temat tego mylenia sobie sprawy z tego, e interpretacja kontekstu dziaania zakada
"zasobu i tematyki" ("resource and topie"). Chce ona pokaza, uczestnictwo w tym kontekcie oraz wywieranie na konstrukty-
e typowe dla nauk spoecznych konstrukty maj zasadniczo wnego wpywu, uwiadamia jedynie dylemat, ale go nie
ten sam status co potoczne konstrukty uczestnikw nie bd rozwizuje. Wejrzenie w nieuchronnie autoreferencyjny charak-
cych badaczami spoecznymi (Laienmitglieder). ter praktyki badawczej nie toruje drogi do wiedzy nieza1enej od
Rwnie interpretacje dokonywane przez socjologa tkwi kontekstu. Dlatego badania spoeczne miayby uchodzi za
w okowach spoecznego kontekstu, ktry wszak powinny pewn partykularn form ycia, jedn z wielu. Praca teoretycz-
wyjania; popadaj one bowiem w obiektywizm waciwy na jest - podobnie jak religia czy sztuka - dziaalnoci, ktra
wiadomoci potocznej: wyrnia si refleksyjnoci; przez to, e procesy interpreta-
"Jeeli. na tej elementarnej paszczynie jedyna moliwo identyfi- cyjne, z ktrych czerpie badacz, czyni ona explicite tematem
~owam~. ,z,achodz~ych dzia~, jak ma obserwator, polega na tym, [swych docieka], nie likwiduje jeszcze swego powizania
~eby po~.sc. drog. mte~retacJI dokumentacyjnej, to wwczas opisw z sytuacj. Uniwersalno roszczenia do prawdy to pozr; to, co
mterakcJI me da SI w zadnym cisym sensie intersubiektywnie zwery- akceptuje si jako prawd, jest zawsze spraw konwencji:
fikowa, poniewa interpretacje rnych jednostek mog tylko ww-
czas by. ze s?b z?odne, jeli jednostki te s zdolne i mog wesp "We must accept that there are no adequate grounds for establishing
~ynegoc~owac .wspoln rzeczywisto spoeczn, i poniewa takie opisy criteria of truth except the grounds that are employed to grant or con-
?le s ~lezalezne od swych kontekstw. Kiedy obserwator opisuje cede it - truth is conceivable only as a socially organized upshot of
mterakcJe w sposb interpretatywny, to nie ma innego wyboru, jak contingent courses of linguistic, conceptual, and social courses of
t~lko skonstruowa jaki podstawowy wzorzec, ktry w charakterze behavior. The trilth of a statement is not independent of the conditions
n~e~dzownego kontekstu suy do tego, by rozpoznawa, czym wa of its utterance, and so to study truth is to study the ways truth can be
cI~le s sy~uacje i dziaania, gdy tymczasem te same sytuacje i dzia- methodically conferred. It is an ascription [ ... l. Actually, this princi-
anIa StanOWI z kolei pewien zasb nieodzowny do tego, by okrela ple applies to any phenomenon of social order"!.
czym waciwie jest kontekst"!.
lp. McHugh, On the Fai/um oj Positivism, w: Understanding Everyday Life,
J. D. Douglas (ed.), London 1971, s. 329: "Musimy pogodzi si z tym, e nie ist-
l T. P. Wilson, Theorien der Interaktion und Modelle soziologischer Erklii- niej dostateczne podstawy do ustanowienia krytew prawdy z wyjtkiem racji,
rung, w antologii Alltagswissen, Interaktion und gesellschaJtliche Wirklichkeit, ktrymi posugujemy si przy uznawaniu bd zapewnianiu, e jest to prawda-
t. 1, Heidelberg 1973, s. 66-67.
prawda jest do pomylenia tylko jako spoecznie zorganizowany ostateczny
rozumiejcej interpretacji. " 233
232 l. Wprowadzenie Problematyka
W celu uniknicia w konsekwencji jakiego autodestrukcyj- wtedyetnometodologia wyrzekaby si swoich aspiracji, aby
nego relatywizmu prbuje si rwnie cay ten dylemat pozba- w miejsce konwencjonalnych teorii dziaania ustanowi nowy
wi ostroci przez trywializacj. Przedstawiciele socjologii paradygmat. Ortodoksyjni uczniowie Garfinkla obstaj za
konwencjonalnej bez wahania podejmuj postulat, ktry i tak zmian paradygmatu.
zgadza si z ich ideaami obiektywnoci: metody badawcze trze- Fenomenologiczny program wydobywania powszechnych
ba tak ulepsza, aeby teorie ze wiata codziennego ju nie struktur wiatw ycia jako takich pragnie Garfinkel realizo-
zwizanych
wa przez to, e w czynnociach interpretacyjnych
ingeroway w pomiary w sposb niekontrolowany przez ref-
leksj Istniej dwie wersje tego argumentu. Albo przyznaje si, z rutynowym dziaaniem codziennym wyszukuje procedury,
podug ktrych jednostki odnawiaj obiektywny
pozr adu
e wszystkie interpretacje w naukach spoecznych s zasadniczo spoecz nych"
spoecznego. "Potoczn wiedz o struktu rach
zalene od przed-rozumienia [posiadanego przez] uczestnikw _ on przed-
structur e) czyni
wwczas trzeba pokaza, e konsekwencje te nie s szkodliwe; (common sense knowledge oj sodal
albo uzalenienie tych interpretacji od kontekstu zostaje z gry miotem analizy, aby pokaza, jak tworz si "rutynowe pod-
potraktowane jako pewna kwestia zwizana z pragmatyk stawy codziennych aktywnoci" (routine grounds oj everyday
badawcz (ais forschungspragmmatische Frage), jako kwestia activities) jako rezultat wspgrajcych ze sob dokona
stopnia, a nie zasadyl. Ten sposb reagowania przejmuj take w wymiarze dziaa codziennych. Teoria konstmowania i repro-
niektrzyetnometodolodzy z zamiarem uwzgldnienia od strony dukowania si w ogle sytuacji zwizanych z dziaaniem od-
wouje si do inwan'antnych momen tw w procedu
rach inter-
metodologicznej performatywnego nastawienia interpretatora,
czyli jego udziau w tekcie, ktry chce zrozumie, jak te pretacyjnych, ktrymi posuguj si uczestnicy dziaania
komunikacyjnego. Obiektem zainteresowania staj si w tym
z ~~i~~m takiego zrefomzowania bada spoecznych, aeby
lepIej flIZ dotychczas mogy odpowiada wasnym ideaom wypadku przede wszystkim uniwersalne cechy systemu refe-
obiektywnoci. W tym to wanie duchu zabiega np. A. Cicourel rencyjnego majcego odnosi si do relacji mwicy-sucha
jcy, czyli: narracyjna organizacja sekwencji czasow
ych,
o nowe, pomysowe konstrukcje (designs), ktrym udaje si ode-
j od obiektywizmu metod ankietowych i surveyowych Ale
2 interpersonalna organizacja dystansw przestrzennych, obiek-
tywno wsplnego wiata, fundamentalne oczekiw
ania co do
cio normalnoci, zrozumienie zalenoci ekspres ji' komun ikacyj-
rezult~t przygodnych cigw zachowa jzykowych, koncepcyjno-poj
wych I spoeczny ch. Prawdziw o stwierdz enia nie jest niezalen a od warun- nych od kontekstu tudzie potrzeby ich interpre towani a itd. 1
kw, w jakich si je wypowiada, tak wic bada prawdziwo to bada
spo-
Tam, gdzie etnometodologia wystpuje nie jako krytyka
soby, . na jakie mona prawdziw o znie nadawa. Jest ona czym
metodologii, lecz jako samodzielna teoria, daj si ju rozpoz-
metodyc
przypisywanym [ ... l. W rzeczywistoci zasada ta stosuje si do dowolne
go
zjawiska w obrbie porzdku spoeczn ego".
11. N. Goldthorpe, A Revolution in Sociology?, "Sociology" 1973, t. 7,
s. 429.
, The Sodal Organiza tion oj Juveni/e Justice?, New York l F. Schtitze, W. Meinfeld, W. Springer, A. Weymann, GlUndlagentheore-
2 A. V. Cicourel antologii
tene, e Sociolog y, tische Voraussetzungen methodisch kontrolliel1en Fremdverstehens, w
1968; tene, Cross-Modal Communication, w: Cognitiv
gesellsch ajtliche Wirklichk eit, t. 2, Heidelbe rg
Fer- Alltagswissen, In tera ktio n und
London 1973, s. 43 n; tene, Themy and Method in a Study oj Argentin e
tility, New York 1974. 1973, s. 433 n.
234
I. Wprowadzenie 235
Problematyka rozumiejcej intelpretacji ...
na zarysy programu pragmatyki formalnej. Tu wprawdzie owieconych kolegw, jako e ci reprodukuj, i to w metody-
ponownie pojawia si pytanie, jak mona w ogle przeprowa- cznej, tzn. namacalnie uchwytnej formie, potoczne naiwnoci
dzi tego typu badania nad uniwersaliami, skoro interpretacje laikw.
dokonywane przez nauki spoeczne s w taki sam sposb Spraw niejasn pozostaje, jak t refleksj nad oglnymi
uzalenione od kontekstu, jak interpretacje potoczne:
przesankami komunikowania si mona jednak zabezpieczy
"If interpretative praetiees are to be opened up as a topie for investi- od strony metodologicznej. Zimmermann musiaby albo
ga.tion, then interpret.ive methods ean seareely provide the appro- wskaza uprzywilejowan drog dostpu do swojego obszaru
pn~te means for so domg [... J. On the eontrary, [... J any explanation przedmiotowego, na przykad przedstawi jaki odpowiednik
of mvariant features of interaetions will need to be through a language
other than that of the everyday aetor, and in terms whieh will be Husserlowskiej redukcji transcendentalnej l; albo pokaza, jak
deeidedly revelatory to him"!. analiza socjologiczna.moe wprawdzie nawizywa do potocz-
nych interpretacji, ale interpretacje te jest jednak zdolna prze-
Zimmermann odpiera ten zarzut w stylu Alfreda SchUtza: nikn refleksj oraz na tyle wykroczy poza dany kontekst,
"The Ethnomethodologists treats the faet that he lives and aets within aeby moliwe byo zrekonstruowanie oglnych przesanek
the same social world that he investigates in quite a different way than komunikowania si. Jeli si nie myl, wikszo etnometodo-
do the varieties of traditional sociologists"2.
logw trwa w niezdecydowaniu w obliczu tej alternatywy:
Socjolog krytyczny powinien zatem zrezygnowa z nastawie- pierwszej drogi nie mog wybra bez popadnicia w sprzecz-
nia naturalnego, ktre i laikowi, i konwencjonalnemu socjolo- no ze swymi krytycznymi ustaleniami metodologicznymi;
gowi jednakowo przeszkadza w tym, eby traktowa normaty- drugiej drogi wybra nie chc, bowiem wwczas musieliby
wn rzeczywisto spoeczestwa jako zjawisko, tzn. jako dotrze a do racjonalnej struktury wewntrznej dziaania
wiadomo wytworzon. Zorientowany jest on przy tym ukierunkowanego wedug roszcze wanociowych.
przede wszystkim na [wiadectwa] naiwnoci swych mniej Garfinkel czysto zjawiskowo traktuje roszczenia wano
ciowe, na ktrych intersubiektywnym uznaniu - nawet jeli
tworzenie konsensu miaoby by nie wiadomo jak okazjon-
I J. N. Goldthorpe, A Revolution in Sociology?, wyd. cyt., s. 430: "Jeli
alne, kruche i fragmentaryczne - opiera si przecie kada
praktyki interpretacyjne maj sta si dostpne jako temat bada, to metody
interpretatywne z trudem mog dostarczy odpowiednich po temu narzdzi
zgoda osignita na drodze komunikowania si. Nie rozrnia
[ ... ]. Przeciwnie [ ... ] wszelkie wyjanianie inwariantnych cech interakcji on konsensu posiadajcego wano (einen gultigen Konsen-
bdzie musiao si odbywa za porednictwem jzyka innego anieli jzyk sus), w wypadku ktrego uczestnicy mogliby poda, gdy to
aktora ze wiata codziennego oraz w kategoriach, ktre bd dla bez wtpie bdzie wymagane, racje, ktre za nim przemawiaj, od apro-
nia odkrywcze".
baty (Zustimmung), do ktrej doprowadzono nie odwoujc si
2 D. H. Zimmermann, M. Pollner, The Everyday World as a Phenomenon, w:
Understanding oj Everyday Life, J. D. Douglas (ed.), London 1971, s. 289:
do obowizywania (geltungsfrei) , tzn. aprobaty uzyskanej
"Etnometodolog traktuje fakt, i yje i dziaa w tym samym spoeczestwie,
ktre bada, w zupenie odmienny sposb, nili czyni to rozmaici socjologowie
l E. Husserl, Fonnale und transzendentale Logik, "Jahrbuch flir Philosophie
tradycyjni".
und phanomenologische Forschung", t. 10, Halle 1929.
236 l. Wp1Vwadzenie P1Vblematyka 1Vzumiejqcej interpreta(ji ... 237
de facto i opierajcej si bd to na zagroeniu sankcjami, Jeli Garfinkel bierze to zalecenie powanie, to musi jednak
bd na przygwodeniu znienacka rodkami retorycznymi, zarezerwowa dla etnometodologa uprzywilejowan pozycj
bd wreszcie na kalkulacji czy zdesperowaniu. Rwnie stan- "niezaangaowanego" (uninteressierten) obserwatora,. ktry
dardy racjonalnoci, podobnie jak wszystkie pozostae kon- przyglda si, jak bezporedni uczestnicy formuuj swe
wencje, Garfinkel traktuje jako efekty przypadkowej praktyki ekspresje w taki sposb, aeby inni mogli je rozumie, i jak
interpretacyjnej, ktre wprawdzie mona opisywa, ale z kolei interpretuj ekspresje innych jako zrozumiae.
ktrych nie mona ocenia w sposb systematyczny, czyli na Etnometodolog, ktry myli, e to potrafi, korzysta w swych
podstawie standardw intuicyjnie stosowanych przez samych sdach z kryteriw wanoci, ktre a fortiOli sytuuj si poza
uczestnikw. Owiecony przez etnometodologi socjolog trak- obszarem kryteriw wanoci stosowanych przez samych
tuje roszczenia wanociowe, ktre odsyaj poza granice uczestnikw. Jeli nie przypisuje sobie takiej pozawiatowej
lokalne, czasowe i kulturowe, jako co, co uczestnicy jedynie (extramundanen) pozycji, to nie moe dla swych sdw doma-
uwaaj za uniwersalne: ga si statusu teoretycznego. Co najwyej moe w odniesie-
"Thus, a leading policy is to refuse serious consideration to the prevail- niu do gier jzykowych rozgrywanych midzy teoretykami
ing propos al that efficiency, efficacy, effectiveness, intelligibility, con- uwzgldni inny jeszcze rodzaj kryteriw wanoci: stoso-
sistency, planfulness, typicality, unifonnity, reproducibility of activities wane w nauce standardy racjonalnoci byyby rwnie partyku-
- i. e., that rational properlies of practical activities - be assessed, re-
cognized, categorized, described by using a rule or a standard obtained
outside actual settings within which such properties are recognized, czynnoci, ich skuteczno, efektywno, zrozumiao, spjno, planowo,
used, produced, and talked about by settings' members. All procedures typowo, stao ich przebiegu, ich odtwarzalno - tzn. owe racjonalne "Was
whereby logical and methodological properties of the practices and noci aktywnoci praktycznych - szacowa, rozpoznawa, kategoryzowa, opi-
results of inquiries are assessed in their genera characteristics by rule sywa przy uyciu regu czy standardw uzyskanych poza faktycznymi
are of interest as phenomena for ethnomethodological study but not ukadami, w onie ktrych takie wasnoci s rozpoznawane, wykorzystywane,
otherwise [... ]. All logical and methodological properties of wytwarzane tudzie s tymi, o ktrych mwi uczestnicy [danego] ukadu.
action, every feature of an activity's sense, fac tici ty, objectivity, Wszystkie procedury, za pomoc ktrych w kategoriach regu oceniane s
accountability, communality is to be treated as a contingent accom- w generaliach logiczne i metodologiczne waciwoci praktyk oraz rezultatw
plishment oj socially Ol-ganized common practices. The policy is rec- bada, s dla studiwetnometodologicznych interesujce jako zjawiska, ale nic
ommended that any social setting be viewed as self-organizing with poza tym [ ... ]. Wszystkie logiczne i metodologiczne wasnoci dziaania,
respect to the intelligible charakter of its own appearances as either rep- kad cech znamionujc sens dziaania, faktyczno, obiektywno, zrozu-
resentations of or as evidences-of-a-social-order. Any setting organizes miao, wsplno, naley traktowa jako kontyngentne realizacje powszednich
its activities to make its properties as an organized environment of prac- praktyk zorganizowanych spoecznie. Zaleca si taki sposb postpowania, aby
tical activities detectable, countable, recordable, reportable, tell-a-story- na kady ukad spoeczny patrze jako na ukad samoorganizujcy si z uwagi na
-aboutable, analyzable in short, accountable"l. zrozumiay charakter jego wasnych form przejawiania si czy to jako przed-
stawie [adu spoecznego], czy te jako oczywistych-wiadectw-adu
-spoecznego. Kady ukad organizuje swe aktywnoci tak, by swoje waci
I H. Garfin~el, Studies in Ethnomethodology, wyd. cyt., s. 33: "Tak wic woci jako zorganizowanego otoczenia aktywnoci praktycznych uczyni
podstawowa linia postpowania polega ma na odrzuceniu gruntownych prze- moliwymi do dostrzeenia, policzenia, zarejestrowania, zrelacjonowania, zana-
myle nad najczciej wysuwan propozycj, by biego w wykonywaniu lizowania, krtko mwic - moliwymi do wytumaczenia".
238 l. Wprowadzenie
lame jak inne rodzaje kryteriw wanoci, ktre na swj spo- cji i zapewniania konsensu, ktre s wysoce zoone nawet
sb funkcjonuj w innych obszarach ycial. wwczas, jeli uczestnicy mog w ramach stabilnych kontek-
Garfinkel mgby tylko wwczas unikn rozdarcia midzy stw dziaania bez trudu nawizywa do utartego [sposobu]
Husserlowskim absolutyzmem a relatywizmem otwarcie wyz- rozumienia sytuacji. Widziane w mikroskopowej optyce kade
nawanym przez Bluma i McHugha, gdyby uniwersalistyczne porozumienie okazuje si okazjonalne i kruche. Hermeneuty-
roszczenie wbudowane implicite w idee prawdziwoci i susz ka filozoficzna bada natomiast kompetencj interpretacyjn
noci powanie potraktowa jako [moment] wskazujcy na dorosych uytkownikw jzyka pod ktem tego, jak w obcym
wanociowq podstaw mowy (Geltungsbasis der Rede). otoczeniu podmiot zdolny do mwienia i dziaania czyni nie-
Poniewa, i o ile, interpretator, ktry w naukach spoecznych zrozumiae dla siebie ekspresje zrozumiaymi. Hermeneutyka
wystpuje w roli przynajmniej wirtualnego uczestnika, musi zajmuje si interpretacj jako czym dokonywanym wyjqt-
z zasady kierowa si tymi samymi roszczeniami wano kowo, czego potrzeba pojawia si dopiero wwczas, gdy rele-
ciowymi, ktrymi kieruj si bezporedni uczestnicy, to moe wantne wycinki wiata ycia staj si problematyczne, gdy
- wychodzc od tej implicite zawsze ju podzielanej, imma- zaamuj si pewniki kulturowo utrwalonego podoa i zawo-
nentnej rozumnoci mowy - powanie traktowa i zarazem dz normatywne rodki dochodzenia do porozumienia. Ogl
poddawa krytycznemu sprawdzeniu ow racjonalno, jakiej dane w makroskopowej optyce dochodzenie do porozumienia
uczestnicy domagaj si dla swych ekspresji. Kto tematyzuje jawi si jako zagroone jedynie w ekstremalnych przypadkach
to, co przez uczestnikw jest tylko zakadane, oraz przyjmuje wnikania w obc mow, w nie znan kultur czy w oddalon
refleksyjne nastawienie wobec interpretandum, ten nie ustawia epok, a tym bardziej jeszcze w patologicznie zdeformowane
si poza badanym ukadem komunikacyjnych zalenoci, lecz obszary ycia. Dla naszych rozwaa to podejcie hermeneu-
go pogbia i radykalizuje, kroczc drog z zasady dostpn tyczne ma pewn szczegln zalet. W przypadku sucym za
wszystkim uczestnikom. Ta droga [wiodca] od dziaania probierz, tzn. w przypadku komunikacji zakconej, nie da si
komunikacyjnego do dyskursu jest w kontekstach naturalnych ju mianowicie pozostawi na boku problemu, ktry socjolo-
wielekro blokowana, ale w zalku zawsze jest obecna gia rozumiejca w obydwu jej dotychczasowych wariantach
w samej strukturze dziaania ukierunkowanego na dochodze- pomija, czyli pytania, czy kwestie eksplikowania znacze
nie do porozumienia. mog w ostatniej instancji by oddzielone od kwestii [zwi
c. Etnometodologia zainteresowana jest kompetencj inter- zanych z] refleksj nad wanoci, czy nie mog
pretacyjn dorosych uytkownikw jzyka, poniewa chce O komunikacji zakconej naley mwi wwczas, gdy nie
bada, jak na drodze kooperatywnych procesw interpretacji s spenione (niektre) jzykowe warunki bezporedniego
koordynowane s dziaania. Zajmuje si ona interpretacj jako dochodzenia do porozumienia midzy (przynajmniej) dwoma
czym przez uczestnikw interakcji dokonywanym pennanent- uczestnikami interakcji. Wyjdmy od przejrzystego przypad-
nie, zajmuje si zatem mikroprocesami interpretowania sytua- ku, kiedy to uczestnicy posuguj si zdaniami gramatycznymi
wsplnie przez nich opanowanego (bd dajcego si bez
P. McHugh i in., On the Beginning ojSocial lnquiry, London 1974.
kopotu przekada) jzyka. Dla hermeneutyki przypadkiem
240 l. Wprowadzenie
paradygmatycznym jest dokonywanie wykadni tekstu przeka- autor mg mie na myli, w jakim pojmuje racje pozwalajce
zanego przez tradycj. Interpretatorowi zdaje si zrazu, e na to, by ekspresje autora jawiy si jako rozumne (veminftig).
rozumie zdania autora, ale posuwajc si dalej z niepokojem Na tym tle dadz si w razie potrzeby zidentyfikowa poszcze-
dowiadcza, i jednak tekstu nie rozumie na tyle dobrze, aeby glne idiosynkrazje, czyli te miejsca, ktre nie bd zrozu-
ewentualnie mc autorowi odpowiada na pytania l. Interpre- miae nawet przy odwoaniu si do zaoe wiata ycia, jakie
tator bierze to za oznak, e pomykowo osadzi tekst w innym autor podziela ze swymi wspczesnymi.
kontekcie i wyszed od innych pyta anieli sam autor. Interpretator rozumie zatem znaczenie tekstu w tej mierze,
Zadanie stojce przed interpretacj mona teraz okreli w jakiej pojmuje, dlaczego autor czuje si uprawniony do
w ten sposb, e interpretator uczy si odrnia wasne rozu- wysuwania okrelonych twierdze (jako prawdziwych), uzna-
mienie kontekstu - o ktrym myla, i podziela je z autorem, wania okrelonych wartoci i norm (jako susznych), wyraa
a w rzeczywistoci tylko mu je podsuwa - od rozumienia kon- nia okrelonych przey (jako szczerych). Interpretator musi
tekstu przez autora. Zadanie polega na tym, by na podstawie uzyska jasno co do kontekstu, ktry autor i jego wsp
wiata ycia, do ktrego przynaley autor i jego adresaci, odt- czeni musieli [niegdy] zakada jako wspln wiedz,
worzy definicje sytuacji zaoone w tekcie przekazanym skutkiem czego nie wystpoway w owym czasie te trudnoci,
przez tradycj. jakich tekst przysparza nam dzi, a wspczeni autorowi
wiat ycia jest, jak widzielimy, horyzontem [dla] proce- mogli mie inne trudnoci, ktre z kolei nam wydaj si try-
sw dochodzenia do porozumienia, w trakcie ktrych uczest- wialne. Sens tekstu mona odtworzy jedynie na tle kognity-
nicy zgadzaj si ze sob bd spieraj co do czego w jednym wnych, moralnych i ekspresywnych skadnikw kulturowego
wiecie obiektywnym, w ich wsplnym wiecie spoecznym zasobu wiedzy, na ktrym autor oraz jego wspczeni budo-
bd te w subiektywnym wiecie kadego z nich. Interpreta- wali swe interpretacje. Zaoe tych z kolei pniejszy inter-
tor moe milczco zakada, e te formalne odniesienia do pretator nie jest jednak w stanie zidentyfikowa, jeli przynaj-
wiata podziela z autorem i jego wspczesnymi. Stara si on mniej implicite nie zajmie stanowiska wobec zwizanych
zrozumie, dlaczego autor - w przekonaniu, e zachodz z tekstem roszcze wanociowych.
okrelone stany rzeczy, e okrelone normy i wartoci posia- Tumaczy to naley immanentn rozumnoci, ktr inter-
daj wano, e okrelonym podmiotom mona przypisa pretator musi przypisywa wszystkim, choby zrazu nie
okrelone przeycia - wypowiedzia w swym tekcie okre wiadomo jak mrocznym ekspresjom, o ile w ogle przypisuje
lone stwierdzenia, uszanowa bd naruszy okrelone kon- j podmiotowi, w wypadku ktrego nie widzi powodw, by
wencje, da wyraz okrelonym zamiarom, dyspozycjom, uczu- wtpi w jego poczytalno. Interpretator nie moe zrozumie
ciom itd. Interpretator tylko w takim zakresie rozumie, co zawartoci znaczeniowej tekstu, dopki nie potrafi uprzytom-
ni sobie racji, jakie autor mgby przytoczy w stosownych
okolicznociach. Poniewa za trafno racji (przemawiaj
Na temat metodologicznego znaczenia pytania i odpowiedzi w nawizaniu cych czy to za obstawaniem przy faktach, czy za zalecaniem
do Collingwooda por. W. Kuhlmann, Reflexion und kommunikative Eifahntng,
wyd. cyt., s. 94 n.
norm i wartoci, czy te za ekspresj przey) nie jest tosama
242 I. Wprowadzenie Problematyka rozumiejcej inte1pretacji ... 243
z uznawaniem-racji-za-trafne, wic interpretator w ogle nie Gadamer mwi w tym kontekcie o "wstpnym uchwyceniu
moe uprzytomni sobie racji nie oceniajc ich zarazem, nie peni". Interpretator musi zaoy, e przekazany przez trady-
zajmujc wobec nich postawy afirmujcej bd negujcej. cj tekst stanowi - mimo swej pocztkowej niedostpnoci dla
Moe si zdarzy, e kwesti okrelonych roszcze wano interpretatora - ekspresj rozumn, tzn. tak, ktr przy
ciowych interpretator pozostawi otwart, e zdecyduje si - okrelonych presupozycjach da si uzasadni. Czytelnik
przeciwnie ni autor - okrelone kwestie uzna za nie roz- zakada tu nie tylko immanentn jedno sensu, ktra jest dla
strzygnite, potraktowa je jako problemy. Gdyby jednak przewodnikiem w lekturze,
w ogle nie podj prby systematycznej oceny (ansatzweise ,,[ ... ] lecz i rozumieniem czytelnika kieruj stale transcendentne
systematische Bewenung), czyli nie tylko powstrzyma si od oczekiwania [co do] sensu, ktre pyn ze stosunku do prawdziwoci
zajcia stanowiska, choby implicite, wobec racji, ktre autor tego, co domniemywane. Tak jak odbiorca listu rozumie zawarte
tekstu mgby wytoczy, lecz uwaaby [zajcie stanowiska] w nim wiadomoci i zrazu widzi sprawy oczami nadawcy, tj. uznaje
za co, co nie da si pogodzi z deskryptywnym charakterem za prawdziwe to, co tamten pisze - nie za usiuje obce pogldy
nadawcy zrozumie jako takie - tak i my rozumiemy przekazane tek-
jego przedsiwzicia, wwczas nie mgby potraktowa racji sty na podstawie oczekiwa [co do] sensu zrodzonych z naszego
w taki sposb, w jaki byy one zamierzone. W takim przypad- wasnego pierwotnego stosunku do danej sprawy [uprzedniego rozu-
ku interpretator nie braby powanie swego partnera jako pod- mienia sprawy - A.M.K.]. [ ... ] Dopiero fiasko prby uznania jego
miotu poczytalnego. treci za prawdziw prowadzi do stara, by tekst w zrozumie -
Interpretator jest w stanie wywietli znaczenie nieprzejrzys- psychologicznie lub historycznie - jako cudzy pogld. Uprzedzenie
o peni [das Vorurteil der Vollkommenheit, przed-sd o peni - A.M.K.]
tej ekspresji jedynie wyjaniajc, jak dochodzi do tej nie- zawiera wic nie tylko ten formalny aspekt [dies Fonnale, formalny
przejrzystoci, tzn. dlaczego racje, jakie mgby by poda autor wymg - A.M.K.], e jaki tekst ma w sposb peny wyraa swj
w swoim kontekcie, dla nas s ju nie do zaakceptowania. pogld, lecz take to, i wypowiadana przeze tre jest pen
Gdyby interpretator w ogle nie posun si nawet do pyta prawd. Take tu okazuje si, e rozumienie oznacza najpierw: rozu-
o wano (Geltungsfragen), to susznie mona by go zapyta, mie dan spraw, a dopiero potem: pogld innego jako taki wyod-
czy w ogle dokonuje interpretacji, tzn. czy podejmuje wysiek

ponownego nawizania zakconej komunikacji midzy uchodzi on za podmiot poczytalny - nie mona cakowicie zobiektywizowa.
autorem, jego wspczesnymi i nami. Innymi sowy: interpreta- Poczytalno - jako zdolno kierowania si roszczeniami wanociowymi,
tor jest zobowizany do tego, by performatywne nastawienie, ktre maj na celu intersubiektywne uznanie - oznacza, e autor w konfrontacji
z interpretatorem musi mc zarwno zachowa{ racj po swojej stronie, jak te
jakie przyjmuje jako dziaajcy komunikacyjnie, zachowa
w zasadzie uczy{ si z krytyki, jak interpretator kieruje pod adresem jego pre-
rwnie wwczas (i to w szczeglnoci wwczas), gdy pyta supozycji: "Jedynie wwczas, gdy Inny - rwnie w oczach (i zwaszcza
o presupozycje tkwice u podstaw niezrozumiaego tekstu l. w oczach) tego, kto chce si czego o nim dowiedzie - (1) z zasady moe
powiedzie co rzeczywicie nowego i zaskakujcego, (2) z zasady moe
IW. Kuhlmann (tame, s. 84) bardzo dobitnie ukaza performatywny cha- wyrazi co, co by miao przewag nad pogldami tego, kto chce go pozna,
rakter praktyki interpretatorskiej oraz to, e rozumienie sensu jest moliwe gdy ten ostatni moe zasadniczo czego si od tamtego nauczy oraz gdy (3)
tylko na drodze wirtualnego przynajmniej porozumienia si co do samej l ... ] ten Inny z zasady zachowa moliwo powiedzenia czego prawdziwego,
sprawy: rozumienie tekstu wymaga porozumienia z autorem, ktrego - dopki tylko wwczas zostanie on jako podmiot zarazem rozpoznany i uznany".
244 I. Wprowadzenie Problematyka rozumiejcej interpretacji ... 245
rbnia i go rozumie. Pierwszym ze wszystkich warunkw herme- Jednake Gadamer nadaje interpretacyjnemu modelowi
neutycznych pozostaje wic przedrozumienie, ktre rodzi si rozumienia osobliwie jednostronne oblicze. Kiedy
w mie-do-czynienia z dan rzecz"l.
w perfonnatywnym nastawieniu wirtualnego uczestnika roz-
Gadamer posuguje si tu [tenninem] "prawda" w tradycyj- mowy wychodzimy z zaoenia, e na rzecz ekspresji autora
nym sensie filozoficznym - rozumnoci obejmujcej propozy- przemawia domniemanie rozumnoci, to przecie nie tylko
cjonaln prawdziwo, nonnatywn suszno, autentyczno dopuszczamy moliwo, e interpretandum bdzie dla nas
oraz szczero. Rozumno przypisujemy wszystkim podmio- stanowio wzorzec, e moemy si z niego czego nauczy;
tom, ktre zorientowane s na porozumienie, a tym samym na liczymy si raczej rwnie z moliwoci, e autor bdzie mg
uniwersalne roszczenia wanoci owe, przy czym w swych inter- si czego nauczy od nas. Gadamer pozostaje w okowach
pretacjach opieraj si na intersubiektywnie prawomocnym sys- dowiadcze filologa, ktry obcuje z tekstami klasycznymi -
temie odniesie [zoonym ze] wiatw czy, jak moglibymy to "klasyczne [za] jest to, co wytrzymuje krytyk historyczn"l.
nazwa: na zdecentrowanym rozumieniu wiata. Ta leca Wiedza ucieleniona w tekcie ma nad wiedz interpretatora,
u podstaw zgoda, ktra nas ju uprzednio czy i w wietle jak mniema Gadamer, zasadnicz przewag. Kontrastuje z tym
ktrej krytykowa mona kad faktycznie osignit zgod, dowiadczenie antropologa, ktre poucza, e interpretator
stanowi uzasadnienie henneneutycznej utopii powszechnego bynajmniej nie zawsze przyjmuje wobec przekazu pozycj
i nielimitowanego dialogu w onie wsplnie zamieszkiwanego tego, nad kim przekaz ma przewag. Aeby dostatecznie zro-
wiata ycia2 Kadej udanej interpretacji towarzyszy oczeki- zumie wystpujc u Zande wiar w czarownice, nowoczesny
wanie, i autor i jego adresaci mogliby podziela nasze rozu- interpretator musiaby wrcz zrekonstruowa procesy uczenia
mienie ich tekstu, gdyby tylko w procesie uczenia si, komple- si, ktre dziel nas od nich i ktre mogyby wyjani, czym
mentarnego w stosunku do naszych procesw interpretacyjnych, w zasadniczych aspektach rni si mylenie mityczne od
pokonali [dzielcy nas] "dystans czasowy". W takim procesie mylenia nowoczesnego. Zadanie interpretacji ulega tu posze-
dochodzenia do porozumienia, kontrfaktycznie przezwyciaj rzeniu, stajc si w istocie teoretycznym zadaniem, by prze-
cym czas, autor musiaby si wyzwala ze wspczesnego sobie ledzi decentracj pojmowania wiata oraz by pojciowo
horyzontu w sposb podobny do tego, w jaki my wnikajc uchwyci, jak na tej drodze krzyuj si ze sob procesy ucze-
w jego tekst jako interpretatorzy poszerzamy nasz wasny hory- nia si i zapominania tego, co zostao nabyte w toku uczenia
zont. Gadamer posuguje si w tym wypadku obrazem horyzon- si. Tylko systematyczna historia racjonalnoci, do ktrej nam
tw, ktre si ze sob stapiaj. jeszcze daleko, mogaby nas ustrzec albo przed popadniciem
w czysty relatywizm, albo przed naiwnym absolutyzowaniem
I H. G. Gadamer, Prawda i metoda, wyd. cyt., s. 280. naszych wasnych standardw racjonalnoci.
2 Na temat postulatu "nielimitowanego dochodzenia do porozumienia" Plon .metodologiczny henneneutyki filozoficznej da si
(unbegrenzten Verstiindigung) por. K. O. Apel, Szientismus oder transzenden-
streci w sposb nastpujcy:
tale Hermeneutik? Zur Frage nach dem Subjekt der Zeicheninterpretation in der
Semiotik des Pragmatismus, w: tene, Transformation der Philosophie, t. 1- 2,
Frankfurt am Main 1973, tu: t. 2, s. 216 n. I H. G. Gadamer, Prawda i metoda, wyd. cyt., s. 274.
246 l. Wprowadzenie Problematyka rozumiejcej intetpretacji .,. 247
interpretator moe wywietli znaczenie ekspresji sym- Hermeneutyka filozoficzna susznie gosi istnienie wewntrz
bolicznej tylko jako wirtualny uczestnik procesu dochodzenia nego zwizku midzy kwestiami znaczenia i kwestiami wa
do porozumienia przez [jego] bezporednich uczestnikw; noci. Rozumie ekspresj symboliczn to znaczy wiedzie, pod
performatywne nastawienie uzalenia go wprawdzie od jakimi warunkami jej wanociowe roszczenie mogoby zosta
wstpnego zrozumienia wyjciowej sytuacji hermeneutycznej, ~aakceptowane. Rozumie ekspresj symboliczn to nie
ale znaczy jednak przysta na jej wanociowe roszczenie bez
to uzalenienie nie musi podwaa prawomocnoci jego uwzgldnienia kontekstu. Tradycjonalistycznie zorientowana
interpretacji, hermeneutyka Gadamerowska przynajmniej uatwia takie
poniewa moe on zrobi uytek z racjonalnej struktury utosamienie zrozumienia i zgody:
wewntrznej dziaania ukierunkowanego na porozumienie "Zgadzanie si nie jest bynajmniej koniecznym warunkiem dialo-
oraz wykorzysta posiadan przez poczytalnego uczestnika gicznego nastawienia wobec tego, co si chce zrozumie. Dialogicznie
komunikacji kompetencj do wydawania osdu po to, by mona si te odnosi do wyartykuowanego sensu, ktry si rozumie,
wiat ycia autora i jemu wspczesnych poczy z sys- gdy chodzi o zgaszane przeze roszczenie, zarazem nie aprobujc
ostatecznie [samego] tego roszczenia. [ ... ] Rozumie to, e jest si
tematycznej perspektywy z wasnym wiatem ycia oraz
adresatem jakiego roszczenia, wcale nie znaczy, e musi si roszcze-
by znaczenie interpretandum zrekonstruowa jako - przynie zaakceptowa, ale z pewnoci znaczy, e bierze si je powanie.
najmniej implicite poddan osdowi - merytoryczn zawarto Roszczenie brane jest powanie rwnie przez tego, kto jego
ekspresji poddawalnej krytyce. uprawnienie sprawdza, kto zatem argumentuje, a nie [tylko]
Te podstawowe ustalenia swej hermeneutyki wystawia niezwocznie dokonuje aplikacji. Ten, kto dokonuje sprawdzenia na
drodze argumentacji, kto podejmuje dyskurs w celu wydania uzasad-
Gadamer na niebezpieczestwo, poniewa za preferowanym
nionego osdu, ten zachowuje si dialogicznie rwnie na pasz
przez niego modelem, jakim jest zajmowanie si przez nauki czynie wanociowej [... ]. Czystej aplikacji brakuje dialogicznego
humanistyczne tekstami kanonicznymi, skrywa si rzeczywi odpowiednika, poniewa roszczenie mona uzna za roszczenie
cie problematyczny przypadek [dokonywania] dogmatycznej wanoci owe jedynie w dyskursie. Roszczenie wanociowe zawiera
wykadni pism witych. Jedynie na tym kontrastowym tle bowiem w sobie stwierdzenie, e co jest godne uznania"!.
moe on analizowa interpretacj, biorc za ni przewodni
wycznie aplikacj, a to znaczy analizowa j pod tym ktem, sytuacj w taki sposb, aeby aktualnie przyniosy one [teksty] skutek w postaci
ukierunkowania dziaa, czyli by zostay zastosowane do biecej sytuacji inter-
"e wszelkie rozumienie tekstu jest aktualizujcym przyswajaniem pretatora. Nad tak postawionym zadaniem sytuacyjnego aktualizowania,
sobie przez interpretatora sensu tekstu z uwagi na potencjalne sytu- przyswajania i stosowania sensu praktycznego, ktry ma charakter wicy,
acje w jego wiecie"!. dokonuje refleksji oraz stara si z nim upora metodologicznie hermeneutyka
dogmatyczna, do ktrej rozwinicia przyczynia si teologia judaistyczna
ID. Bohler, Philosophische Hermeneutik und hermeneutische Methode, i chrzecijaska oraz jurysprudencja, a za ktrej prekursork w obszarze filozofii
wyd. cyt., s. 15. Bohler w nastpujcy sposb opisuje szczeglny przypadek spoecznej mona uwaa Arystotelesowsk nauk o phronesis" (tame, s. 37).
hermeneutyki dogmatycznej: "Dokonywanie wykadni tekstw zinstytucjona- l Tame, s. 40-41. Bohlerowska krytyka Gadamera poda za: K. O. Apel,
lizowanych, co do ktrych zakada si wano w obrbie wsplnoty, staje Transformation der Philosophie, Frankfurt am Main 1973, t. l, s. 22 n.; J. Habermas,
w obliczu zadania przezwycienia rnic midzy tekstem a kad z osobna dan Zur Logik der Sozialwissenschaften, wyd. cyt., s. 282 n.; tene, Was heij3t Univer-
248 I. Wprowadzenie Problematyka rozumiejcej interpretacji ... 249
* trzne odniesienie midzy socjologi a teori racjonalizacji.

Rozwaania nad podstawowymi pojciami teorii dziaania Poniej bd wprowadza teori dziaania komunikacyjnego,
oraz nad metodologi rozumienia sensu pokazay, e proble- odwoujc si do tej [wanie] tematyki.
matyka racjonalnoci nie przychodzi do socjologii z zewntrz, Skoro w same podstawy socjologii, umiejscowione w teorii
lecz nagle wyania si w jej wntrzu. Zerodkowuje si ona dziaania, nieuchronnie wpisane jest jakie pojcie racjonal-
w pojciu porozumienia, ktre jest podstawowym pojciem noci, to budowanie teorii wystawia si na ryzyko, i z gry
w rwnej mierze metateoretycznym, jak metodologicznym. zawzi si do pewnej okrelonej perspektywy, uwarunkowanej
Interesowao nas ono w tych oto obydwu aspektach: koordy- kulturowo czy historycznie, chyba e podstawowe pojcia
nacji dziaa oraz rozumiejcego dostpu do naszego obszaru mogyby zosta skonstruowane w taki sposb, eby implicite
przedmiotowego. Procesy dochodzenia do porozumienia wprowadzane (implizit mitgesetzte) pojcie racjonalnoci byo
nacelowane s na konsens opierajcy si na intersubiektyw- caociowe i oglne, tzn. czynio zado roszczeniom uniwer-
nym uznaniu roszcze wanociowych. Te z kolei mog by salistycznym. Potrzeba takiego pojcia racjonalnoci wyania
wzajemnie podnoszone oraz poddawane zasadniczej krytyce si rwnie z rozwaa metodologicznych. Skoro rozumienie
przez uczestnikw komunikacji. Kierujc si roszczeniami sensu naley pojmowa jako dowiadczenie komunikacyjne,
wanociowymi aktorzy aktualizuj swe odniesienia do wia to za moliwe jest tylko przy performatywnym nastawieniu
ta. Podmioty, odnoszc si swymi ekspresjami do czego podmiotu dziaajcego komunikacyjnie, to dowiadczalna
w jednym ze wiatw, na wstpie zakadaj jakie wsplne baza socjologii rozumiejcej daje si pogodzi z roszczeniem
momenty natury formalnej konstytutywne dla porozumienia. do obiektywnoci tylko wwczas, gdy procedury hermeneuty-
Skoro w podstawowych pojciach dziaania spoecznego oraz czne mog, przynajmniej intuicyjnie, opiera si na caociowo
w metodzie interpretacji rozumiejcej ta problematyka racjon- zakrojonych i oglnych strukturach racjonalnoci. Ani w as-
alnoci jest nie do ominicia, to jak si rzecz ma z pytaniem pekcie metateoretycznym, ani metodologicznym nie mogli-
natury substancjalnej: Czy - i jak - procesy modernizacji bymy oczekiwa, i poznanie w dziedzinie teorii spoecznej
mog by postrzegane przez pryzmat racjonalizacji? bdzie miao charakter obiektywny, gdyby korespondujce ze
Socjologia, ktra wystpuje jako teoria spoeczna, od sob wzajemnie pojcia dziaania komunikacyjnego i interpre-
samego pocztku zajmowaa si tym tematem. Odzwierciedla tacji wyraay czysto partykularn perspektyw racjonalnoci,
to preferencje, ktre, jak wspomniano, maj zwizek z oko- cile splatajc si z okrelon tradycj kulturow l.
licznociami powstania tej dyscypliny; preferencje te daj si
wyjani historycznie. Poza tym jednak istnieje take wewn- l Tezy tej broni nader klarownie A. MacIntyre (Rationality and the Expla-
nation oj Action, wyd. cyt., s. 258): ,,[ ... ] if lam correct in supposing ratio-
salpragmatik?, w: Sprachpragmatik und Philosophie, K. O. Apel (Hrsg.), Frank- nality to be an inescapable sociological category, then once again the posi-
furt am Main 1976, s. 174 n.; E. Tugendhat, Der WahrheitsbegriJf bei Husserl und tivist account of sociology in term s of a logical dichotomy between facts and
Heidegger, Berlin 1970, s. 321 n.; por. take D. Bohler, Philosophische values must be break down. For to characterize actions and institutionalized
Hermeneutik und hermeneutische Methode, w: Text und Applikation, practices as rational or irrational is to evaluate them. Nor is it the case that this
M. Fuhrmann, H. R. Jauss, W. Pannenberg (Hrsg.), Miinchen 1981, s. 483 n. evaluation is an element superadded to an original merely descriptive element.
Problematyka rozumiejcej interp1T!tacji ... 251
250 I. Wprowadzenie
Uprzedzajc dalsze wywody, scharakteryzowalimy racjo- zado, to musimy wykaza, e struktura ta jest w okrelo
naln struktur wewntrzn procesw dochodzenia do porozu- nym sensie powszechnie prawomocna. Jest to bardzo mocny
mienia poprzez: (a) potrjne odniesienie aktorw do wiata postulat z punktu widzenia kogo, kto operuje bez meta-
oraz korespondujce z tym pojcia wiata obiektywnego, wia fizycznej asekuracji i przy tym nie wierzy ju w moliwo
ta spoecznego i wiata subiektywnego; (b) wanoci owe rosz- zrealizowania cisego programu transcendentalnopragma-
czenia do propozycjonalnej prawdziwoci, normatywnej tycznego, zgaszajcego pretensje do dostarczenia ostatecz-
susznoci oraz szczeroci bd autentycznoci; (c) pojcie nych uzasadnie.
zgody motywowanej racjonalnie, czyli zgody opierajcej si Jest wszak rzecz oczywist, e ten typ dziaa zoriento-
na intersubiektywnym uznaniu poddawalnych krytyce rosz- wanych na dochodzenie do porozumienia, ktrego racjonaln
cze wanociowych; (d) koncepcj dochodzenia do porozu- struktur wewntrzn wstpnie naszkicowalimy, bynajmniej
mienia jako kooperatywnego negocjowania wsplnych defi- nie zawsze i nie wszdzie wystpuje jako normalny przypadek
nicji sytuacji. Jeli postulatowi obiektywnoci mamy uczyni codziennej praktyki komunikacyjnejl. Ja sam wskazywaem na
przeciwstawno mitycznego i nowoczesnego rozumienia wia
To call an argument fallacious is always at once to describe and to evaluate it. ta, na kontrasty midzy orientacjami dziaania typowymi dla
It is highly paradoxical that the impossibility of deducing evaluative conclusions spoeczestw archaicznych i spoeczestw nowoczesnych.
from factual premises should have been advanced as a truth of logic, when logic Kiedy domagamy si - choby z licznymi zastrzeeniami -
is itself the science in which the coincidence of description and evaluation is uznania powszechnej wanoci dla naszego pojcia racjonal-
most obvious. The social scientist is, if I am right, committed to the values of
noci, nie hodujc przy tym nie dajcej si ju obroni wierze
rationality in virtue of his explanatory projects in a stronger sense than the nat-
ural scientist iso For it is not only the case that his own procedures must be ratio- w postp, to bierzemy na siebie powany ciar [zwizany
nal; but he cannot escape the use of the concept of rationality in his inquiries". z obowizkiem] przeprowadzenia dowodu [onus probandi -
(Jeli mam racj przypuszczajc, e racjonalno stanowi nieuniknion kate- A.M.K]. Jak duy jest to ciar, stanie si jasne, gdy od ostrych
gori socjologiczn, to po raz wtry musi zaama si pozytywistyczne widze- i nazbyt upraszczajcych kontrastw sugerujcych wyszo
nie socjologii w kategoriach logicznej dychotomii oddzielajcej fakty i warto
mylenia nowoczesnego przejdziemy do mniej drastycznych
ci. Charakteryzowanie bowiem dziaa czy zinstytucjonalizowanych praktyk
jako racjonalnych bd irracjonalnych oznacza ich ocenianie. I nie jest te tak, przeciwiestw, jakie odsaniaj przed nami midzykulturowe
i ocena ta jest zbytecznym dodatkiem do pierwotnego elementu czysto porwnania sposobw mylenia waciwych rnym wia
deskryptywnego. Nazwanie rozumowania bdnym jest zawsze zarazem jego towym religiom i cywilizacjom. Nawet gdyby t rnorodno
opisaniem i ocen. Wielkim paradoksem jest to, e niemono wyprowadzenia usystematyzowanych i wysoce zrnicowanych obrazw wiata
wnioskw oceniajcych z przesanek faktualnych trzeba byo przedstawia jako
dao si hierarchicznie uporzdkowa przez odniesienie do
prawd logiki, skoro logika sama jest nauk, w ktrej zbieganie si ze sob
opisu i oceny jest rzecz najbardziej oczywist. Badacz z dziedziny nauk nowoczesnego rozumienia wiata, to najpniej w obrbie
spoecznych jest, jeli mam racj, z tytuu swych projektw wyjaniajcych nowoczesnego wiata natrafilibymy na pluralizm instancji
w mocniejszym sensie zobligowany wzgldem wartoci, jakie zwizane s
z racjonalnoci, anieli przyrodnik. Nie tylko bowiem jego wasne procedury
l Por. T. A. McCarthy, Einwiinde, w: Transzendentalphilosophische NOImen-
musz by racjonalne, ale w swoich badaniach nie moe on uciec od posugi
wania si pojciem racjonalnoci). begrilndungen, w. Oelmtiller (Hrsg.), Paderbom 1978, s. 134-136.
252 l. Wprowadzenie
zrodzonych na gruncie wiary (Glaubensmiichte), z ktrego nie nadaj si przede wszystkim trzy obszary bada: wyjanianie
tak atwo wyuska jakie uniwersalne jdro. patologicznych wzorw komunikowania si, ewolucja podstaw
Jeli dzi w ogle chcemy jeszcze poway si na wykazanie spoeczno-kulturowej formy ycia oraz ontogeneza zdolno~i
powszechnoci pojcia racjonalnoci komunikacyjnej bez ucie- do dziaania. (a) Jeli formalna pragmatyka rekonstruUje
kania si przy tym do gwarancji ze strony wielkiej tradycji filo- powszechne i konieczne warunki dziaania komunikacyjnego,
zoficznej, to mamy przed sob zasadniczo trzy drogi. Pierwsz to musz da si std wydoby jakie nienaturalistyczne stan-
drog bdzie formalnopragmatyczne rozpracowanie propedeuty- dardy normalnych, tzn. niezakconych form komunikacji.
cznie ju wprowadzonego pojcia racjonalnoci komunikacyjnej. Zakcenia komunikacji mona wwczas tumaczy narusze-
Rozumiem przez to - dokonan w nawizaniu do semantyki for- niem warunkw normalnoci wyrnionych przez formaln
malnej, teorii czynnoci jzykowych oraz innych podej w ra- pragmatyk. Hipotezy tego rodzaju mona by poddawa
mach pragmatyki jzykowej - prb racjonalnego zrekonstruo- sprawdzeniu, konfrontujc z materiaem dotyczcym wzorw
wania powszechnych regu oraz koniecznych przesanek tych systematycznie znieksztaconej komunikacji, jaki pod ktem
czynnoci jzykowych, ktre s ukierunkowane na dochodzenie bada klinicznych zosta dotychczas zgromadzony przede
do porozumienia. Taki program zmierza do hipotetycznych wszystkim w odniesieniu do rodzin patogennych oraz przeanal-
rekonstrukcji tej wiedzy przedteoretycznej, ktr kompetentni izowany i poddany ocenie (ausgewel1et) w wietle teorii soc-
uytkownicy jzyka (Sprecher) uruchamiaj wwczas, gdy jalizacji. (b) Rwnie antropogeneza mogaby zapewne dostar-
posuguj si zdaniami w dziaaniach ukierunkowanych na doczy wyjanie co do tego, czy uniwersalistyczne roszczenie
chodzenie do porozumienia. Program ten nie obiecuje adnego pragmatyki formalnej mona bra powanie. Struktury
ekwiwalentu transcendentalnej dedukcji opisanych uniwersaliw dziaania ukierunkowanego na zaoony rezultat i dziaania
komunikacyjnych. Musiaoby by jednak tak, e te hipotetyczne ukierunkowanego na dojcie do porozumienia, ktre opisane
rekonstrukcje mona by poddawa sprawdzeniu przez konfron- zostay w kategoriach pragmatyki formalnej, mogyby zapewne
tacj z posiadanymi przez mwicych intuicjami, ktrych roz- da si wyczyta z emergentnych cech, jakie wystpuj w toku
kad obejmowaby moliwie szerokie spektrum socjokulturowe. uczowieczenia i s znamienne dla formy ycia jednostek
T drog racjonalnego zrekonstruowania naturalnych intuicji nie uspoecznionych socjokulturowo. (c) Wreszcie uniwersalisty-
da si speni uniwersalistycznego roszczenia formalnej prag- czne roszczenia pragmatyki formalnej mona sprawdzi na
matyki w sposb definitywnie wicy (zwingend) - w duchu materiale, jaki w odniesieniu do nabywania zdolnoci komu-
filozofii transcendentalnej - ale mona je uwiarygodni l . nikacyjnych i interakcyjnych przedstawia psychologia rozwo-
Moemy, po drogie, sprbowa oszacowa empiryczn jowa. Rekonstrukcja dziaania ukierunkowanego na dochodze-
przydatno ustale formalnopragmatycznych. Do tych celw nie do porozumienia nadaje si zapewne do opisu kompetencji,
ktrych ontogeneza badana jest z punktu widzenia aspektw
uniwersalistycznych ju w tradycji piagetowskiej.
I Na temat wydolnoci sabych argumentacji transcendentalnych w rozu-
Jest rzecz oczywist, i potrzeba ogromnego wysiku, by te
mieniu Strawsona por. G. Schonrich, Kategorien und transzendentale A~u
mentation, Frankfurt am Main 1981, s. 182 n.
trzy perspektywy badawcze wypeni [treci] - choby tylko
Problematyka rozumiejcej intelpretacji ... 255
254 I. Wprowadzenie
przez wtrne dokonanie oceny bada empirycznych w tych sob konkuruj. Teoretycy ci s nadal wspczeni, a w ka
obszarach. Nieco mniej wymagajca jest trzecia droga, pole- dym razie nie stali si "historyczni" w takim znaczeniu jak
gajca na przeanalizowaniu socjologicznych zacztkw teorii Newton, Maxwell, Einstein czy Planck, ktrym udao si teo-
racjonalizacji spoecznej. Moemy tu nawiza do dobrze retycznie wyeksploatowa jaki jeden fundamentalny paradyg-
rozwinitej tradycji teorii spoecznej. T drog [wanie] obie- mat l . Po drugie, paradygmaty wystpujce w naukach spoecz
ram, atoli nie z zamiarem przeprowadzania analiz historycznych s wewntrznie powizane ze spoecznym kontekstem,
nych. Nawizuj raczej do strategii pojciowych, zaoe oraz w ktrym powstaj i oddziauj. Odzwierciedlaj one rozu-
argumentacji [prezentowanych] od Webera po Parsonsa, kie- mienie wiata i wasne samorozumienie ludzkich zbiorowoci:
rujc si tak systematyczn intencj, eby wyoy problemy, porednio su interpretowaniu spoecznych konfiguracji
ktre mog zosta rozwizane za pomoc teorii racjonalizacji interesw oraz horyzontw aspiracji i oczekiwa2 . Dlatego
sformuowanej w kategoriach dziaa komunikacyjnych. Ku nawizywanie do dziejw teorii stanowi te dla kadej teorii
temu celowi moe nas zawie nie historia idei, lecz historia spoecznej swego rodzaju test: im bardziej niewymuszenie
teorii budowana w zamyle systematycznym. Mam nadziej, moe podj, wyjani, podda krytyce oraz kontynuowa
e elastyczne podejcie badawcze do wanych konstrukcji teo- intencje wczeniejszych tradycji teoretycznych, tym mniej jest
retycznych, ktre zostay stworzone dla celw eksplanacyjnych, naraona na niebezpieczestwo, i w jej wasnej teoretycznej
oraz dogbne ich wykorzystanie pod okrelonym ktem, poz- perspektywie artykuowa si bd interesy partykularne.
woli na to, by postpowanie nasze byo owocne i ukierunko- Zalet rekonstruowania dziejw teorii jest zreszt i to, e
wane problemowo. Co do tego, jaki przyniesie to plon o cha- moemy stale porusza si midzy podstawowymi pojciami
rakterze systematycznym, bd chcia si upewni - od strony teorii dziaania, hipotezami teoretycznymi i przywoywanymi
aspektw teoretycznych wyoonych w niniejszym "Wprowa- dla celw ilustracyjnych empirycznymi oczywistociami,
dzeniu" - w dygresjach i "Rozwaaniach wtrconych". a jednoczenie mie stale na uwadze jako punkt odniesienia
Taka droga uprawianej w intencjach systematycznych his- podstawowy problem, czyli pytanie, czy i jak modernizacj
torii teorii nasuwa si tu nie z racji faszywej wygody, wkra- kapitalistyczn mona pojmowa jako proces racjonalizacji
dajcej si zawsze wwczas, gdy z pewnym problemem nie jednostronnej. Bd przy tym kroczy nastpujc drog
moemy jeszcze zmierzy si wprost. Myl, e u podstaw tej Weberowska teoria racjonalizacji swym zasigiem obejmuje,
alternatywy - ucieczka w dzieje teorii versus rozpracowanie z jednej strony, strukturalne przemiany religijnych obrazw
systematyczne -ley faszywa ocena statusu teorii spoecznej,
i to w dwojakim tego wzgldzie. Po pierwsze, w naukach spo- I A. Ryan, N01mal Science or Politicalldeology?, w: Philosophy, Politics
ecznych rywalizacja paradygmatw ma inny charakter anieli and Society, P. Laslett, W. G. Runciman, Q. Skinner (eds.), t. 4, Cambridge
w nowoczesnej fizyce. Oryginalno wielkich teoretykw spo- 1972.
2 S. S. Wolin, Paradigms and Political Theories, w: Politics and Experience,
eczestwa, jak Marks, Weber, Durkheim i Mead, polega na P. King, B. C. Parekh (eds.), Cambridge 1968; R. 1. Bernstein, The Restrnc-
tym, e - podobnie, jak w wypadku Freuda i Piageta - wpro- turin[? ol Sodal and Political Theory. Philadelphia 1978; tum. niem. Restrnk-
wadzili oni paradygmaty, ktre jeszcze dzi rwnoprawnie ze turiernn[? der Gesellschaltstheorie, Frankfurt am Main 1979, s. 103 n.
Problematyka rozumiejcej interpretacji .. , 257
256 /. Wprowadzenie
wiata i kognitywny potencja wyodrbnionych sfer wartoci: zespalaj ze sob badania z zakresu dziejw teorii oraz analizy
nauk, moralno i sztuk; z drugiej za strony selektywne o charakterze systematycznym; maj one, z jednej strony,
wzory kapitalistycznej modernizacji (rozdz. II). Aporetyczny umoliwi weryfikacj proponowanej interpretacji epoki
przebieg marksistowskiej recepcji - od Lukacsa po Horkhei- nowoczesnej w wietle tendencji jurydyzacyjnych, a z drugiej
mera i Adorna - Weberowskiej tezy o racjonalizacji ukazuje strony sprecyzowa zadania, jakie staj dzi przed krytyczn
granice podejcia opartego na teorii wiadomoci oraz racje teori spoeczestwa (rozdz. VIII).
przemawiajce za zmian paradygmatu [polegajc na] przej
ciu od aktywnoci celowej do dziaania komunikacyjnego
(rozdz. IV). W tym wietle Meadowskie ufundowanie nauk
spoecznych na teorii komunikacji oraz Durkheimowska
socjologia religii przystaj do siebie i tworz pewn cao
w taki oto sposb, i koncepcja jzykowo zaporedniczonej
i kierowanej przez normy interakcji moe by wyjaniana
przez pryzmat genezy pojciowej (im Sinne einer begrifflichen
Genese). Idea lingwicyzacji sacrom (Versprachlichung des
Sakralen ) daje moliwo przyjcia optyki, w ktrej midzy
hipotezami Meada i Durkheima na temat racjonalizacji wiata
ycia zachodzi zbieno.
Przygldajc si rozwojowi teorii T. Parsonsa, bdzie
mona zanalizowa problem powizania podstawowej apara-
tury pojciowej teorii systemw i teorii dziaania. Uwzgld
nione przy tym zostan rezultaty "Rozwaa wtrconych"
powiconych kwestiom o charakterze systematycznym
(rozdz. VII). "Pierwsze rozwaania wtrcone" obieraj za
punkt wyjcia Weberowsk teori dziaania, by przedstawi
formalnopragmatyczne podejcie waciwe teorii dziaania
komunikacyjnego (rozdz. III). "Drugie rozwaania wtrcone"
rozwijaj najpierw koncepcj wiata ycia, a nastpnie ledz
wystpujc w toku ewolucji tendencj do likwidowania
sprzenia (Entkoppelung) midzy systemem i wiatem ycia
a do momentu, w ktrym moliwe si staje przeformuowanie
Weberowskiej tezy o racjonalizacji i zastosowanie jej do wa-
runkw wspczesnych (rozdz. VI). "Rozwaania kocowe"
II. TEORIA RACJONALIZACJI MAXA WEBERA
Max Weber jest pord klasykw socjologii jedynym, ktry

zerwa zarwno z przesankami mylenia historiozoficznego,
jak i z podstawowymi zaoeniami ewolucjonizmu, a mimo to
modernizacj przedrewolucyjnego spoeczestwa europejskiego
chcia pojmowa jako rezultat powszechnodziejowego proce-
su racjonalizacji. Konkretne postacie procesu racjonalizacji
udostpni caociowo zakrojonej analizie empirycznej, nie
poddajc ich zarazem takiej empirystycznej reinterpretacji,
w wyniku ktrej ze spoecznego procesu uczenia si znikn
yby [jego] racjonalnociowe aspekty. Max Weber pozostawi
swe dzieo w stanie fragmentarycznym; jeli jednak za ni
przewodni wemiemy jego teori racjonalizacji, to projekt
caoci da si zrekonstruowa. Ta perspektywa interpretacji
dziea Webera, ktra niegdy dominowaa w filozoficznych
przewanie dyskusjach lat dwudziestych l, a nastpnie zostaa
l K. Lowith, Max Weber und Karl Marx, w: tene, Gesammelte Abhandlungen,

Stuttgart 1960, s. 1 n.; S. Landshut, Kritik der Soziologie [Mlinchen 1929],
Leipzig-Neuwied 1969, s. 12 n.; H. Freyer, Soziologie ais Wirklichkeitswissen-
schaft, Darmstadt 1964, s. 145 n. W tej kwestii rwnie moje uwagi w: Max
Weber und die Soziologie heute, O. Stammer (Hrsg.), Tlibingen 1965, s. 74 n.,
przedruk w J. Habermas, Zur Logik der Sozialwissenschaften, Frankfurt am Main
1970, s. 313 n. W tej samej tradycji sytuuje si ponadto zbir tekstw Max Weber,
D. Kasler (Hrsg.), Mlinchen 1972; N. Bimbaum, Konkunierende Inte1pretationen
der Genese des Kapitalismus: Marx und Weber, w: Religion und gesellschaftliche
Entwicklung, C. Seyfarth, W. M. Sprondel (Hrsg.), Frankfurt am Main 1973, s. 38 n.
260 II. Teoria racjonalizacji Maxa Webera II. Teoria racjonalizacji Maxa Webera 261
wyparta na rzecz interpretacji cile socjologicznej, zorien- gospodarki kapitalistycznej i nowoczesnego pastwa: s to
towanej na Wiltschaft und Gesellschaft, ponownie znalaza dla dla nie stosunki produkcji, ktre krpuj potencja racjonali-
siebie uznanie w wieszej daty badaniach nad Weberem l . Ale zacji, lecz podsystemy dziaania racjonalnego ze wzgldu na
to wanie perspektywa umieszczajca w polu widzenia dzieo cel, poprzez ktre zachodni racjonalizm przejawia i rozwija si
Webera jako cao wyraniej uwidacznia niespjnoci, w wymiarze spoecznym. Obawia si on co prawda - jako
spord ktrych pouczajca jest zwaszcza taka oto: Weber nastpstwa biurokratyzacji - urzeczowienia stosunkw spo-
bada w zachodzcy w dziejach religii proces odczarowywania ecznych, ktre unicestwi bodce motywujce do racjonal-
- o ktrym si powiada, e urzeczywistnia warunki wewn nego sposobu ycia. Horkheimer i Adomo, pniej rwnie
trzne konieczne dla pojawienia si zachodniego racjonalizmu Marcuse, interpretuj Marksa z tej wanie Weberowskiej per-
- z pomoc zoonego, cho dalece niejasnego pojcia racjo- spektywy. Pod znakiem usamodzielnionego rozumu instru-
nalnoci; analizujc natomiast racjonalizacj spoeczn, w mentalnego racjonalno opanowywania przyrody stapia si
sposb oraz form, w jakiej przebija si ona i zdobywa sobie z irracjonalnoci panowania klasowego, oswobodzone siy
pozycj w epoce nowoczesnej, przyzwala na to, by prze- wytwrcze stabilizuj wyobcowane stosunki produkcji. Dia-
wodzia tu zawona idea racjonalnoci ze wzgldu na cel lektyka owiecenia usuwa ambiwalencj, z jak jeszcze Max
(Zweckrationalitat). Takie pojmowanie podziela Weber, z jed- Weber odnosi si do procesw racjonalizacji, i za jednym
nej strony, z Marksem, z drugiej za z Horkheimerem i Ador- zamachem odwraca pozytywn ocen Marksowsk. Nauka
nem. Przez porwnanie ze sob w naj oglniej szych zarysach i technika, ktre dla Marksa stanowi potencja jednoznacznie
tych trzech stanowisk chc ju na wstpie wyranie zaznaczy emancypacyjny - staj si medium spoecznej represji.
mj sposb podejcia do problemu 2. W tym momencie nie interesuje mnie, ktre z tych trzech
Wedug Marksa, racjonalizacja spoeczna dokonuje si stanowisk mogoby mie racj; interesuje mnie raczej wsplna
bezporednio przez rozwj si wytwrczych, tzn. przez posze- im sabo teoretyczna. Z jednej strony, Marks, Weber, Hork-
rzanie wiedzy empirycznej, ulepszanie technik produkcji oraz heimer i Adomo utosamiaj racjonalizacj spoeczn ze
coraz skuteczniejsz mobilizacj, organizacj i coraz lepsze wzrostem instrumentalnej i strategicznej racjonalnoci ukadw
przygotowanie fachowe dajcej si spoecznie zuytkowa siy zalenoci, w ktre wpisane jest dziaanie (Handlungszusam-
roboczej. Rewolucyjne przemiany stosunkw produkcji, czyli menhiinge); z drugiej strony, marzy si im wszystkim - czy to
instytucji, w ktrych uzewntrznia si rozkad si spoecznych bdzie wyobraenie stowarzyszenia wolnych wytwrcw, czy
i ktre reguluj zrnicowany dostp do rodkw produkcji, historyczne wzorce etycznie zracjonalizowanego sposobu
nastpuj natomiast jedynie pod racjonalizacyjn presj si ycia, czy wreszcie idea braterskiego obcowania ze wskrze-
wytwrczych. Max Weber inaczej widzi instytucjonalne ramy szon przyrod - jaka caociowo pomylana raLjonalno
spoeczna, podug ktrej mierzona jest relatywna warto
l S. Kalberg, The Discussion oj Max Weber in Recent Gennan Sociological empirycznie opisywanych procesw racjonalizacji. To bar-
Litera tu re , "Sociology" 1979, t. 13, s. 127 n.
dziej caociowo pomylane pojcie racjonalnoci musiaoby
2 W zwizku z dalszymi wywodami por. A. Wellmer, "On Rationality",
cz. 1 - 4, maszynopis powielony, Konstanz 1977. jednak znale potwierdzenie i sytuowa si na tej samej
262 II. Teoria raLjonalizacji Maxa Webera II. Teoria racjonalizacji Maxa Webera 263
paszczynie co siy
wytwrcze, podsystemy dziaania racjo- Najwaniejsze wtki mylenia historiozoficznego zawarte
nalnego ze wzgldu na cel, totalitarne noniki rozumu instru- s w Esquisse d' un tableau historique des progres de l' esprit
mentalnego. Tak si [jednak] nie dzieje. Powd tego widzia humain z roku 1794 1 Modelu racjonalnoci dostarcza matema-
bym, z jednej strony, w ograniczeniach przyjmowanej teorii tyczne przyrodoznawstwo. Jego rdzeniem jest Newtonowska
dziaania: pojcia dziaania, na jakich opieraj si Marks, Max fizyka. To ona odkrya "prawdziw metod badania przy-
Weber, Horkheimer i Adorno, nie s na tyle zoone, by w dzia- rody"; "obserwacja, eksperyment i rachunek" to trzy narz
aniach spoecznych wychwyci wszystkie aspekty, ktre mog dzia, ktrymi fizyka rozszyfrowuje sekrety natury. Podobnie
stanowi zaczyn spoecznej racjonalizacji l; z drugiej za jak Kant, rwnie Condorcet jest pod wraeniem "posuwania
strony - w pomieszaniu podstawowych poj teorii dziaania si pewnym krokiem naprzd" przez t nauk. Staje si ona
i teorii systemw: racjonalizacja orientacji dziaania oraz paradygmatem poznania w ogle, poniewa kieruje si
struktur wiata ycia nie jest tym samym co przyrost zoono metod, ktra poznanie przyrody wynosi ponad scholastyczne
ci systemw dziaania2 spory filozofw i dotychczasow filozofi degraduje do rangi
Chciabym jednak na pocztku wyjani, e Max Weber czystego mniemania:
podejmuje problematyk racjonalnoci w kontekcie naukowym, "Same nauki matematyczne i fizyczne stanowiy jeden wielki dzia.
wolnym ju od zaduenia wobec historiozofii i historiozofi A poniewa opieraj si one na rachunku i obserwacji, poniewa to,
obcionego dziewitnastowiecznego ewolucjonizmu. Teoria czego mog naucza, jest niezalene od pogldw rnicych szkoy
racjonalizacji nie jest czci tamtego spekulatywnego dziedzic- filozofw, nauki te oddzieliy si od filozofii,,2.
twa, ktrego socjologia jako nauka musiaaby si wyzby. Condorcet nie stara si, jak Kant, wyjani podstaw metody-
Temat racjonalizacji spoecznej zastaa ju ona, kiedy to idc cznego poznania, tym samym za warunkw racjonalnoci
tropem szkockiej filozofii moralnej i wczesnej myli socjalis- nauki; zainteresowany jest tym, co Max Weber nazwie "kul-
tycznej wyksztacaa si jako dyscyplina zajmujca si powsta- turowym znaczeniem" nauki, zainteresowany jest pytaniem,
niem i rozwojem nowoczesnego spoeczestwa, jako dyscyplina jak metodycznie zapewniony wzrost wiedzy teoretycznej odbi-
z wasnym sposobem stawiania problemw i wasnymi podej- ja si na ludzkim duchu i caym kulturowym ukadzie ycio
ciami teoretycznymi 3 : nad tematem tym pracowaa [przed ni] wych powiza. Condorcet chce pojmowa dzieje ludzkoci
w wieku XVIII filozofia dziejw, a w wieku XIX podjy go na mod dziejw nowoczesnej nauki, tzn. jako proces racjona-
i podday transformacji ewolucjonistyczne teorie spoeczestwa. lizacji. W zasadzie snuje on czworakiego rodzaju rozwaania.
Chciabym krtko przypomnie t prehistori, aby scharaktery- a. Najpierw dokonuje reinterpretacji pojcia doskonaoci,
zowa sytuacj problemow, wobec jakiej stan Max Weber. biorc za wzr postp naukowy. Doskonao oznacza ju nie,
I J. Habermas, Aspekty racjonalnoci dziaania, tum. A. Szahaj, w: Wok

teorii krytycznej Jiirgena Habermasa, A. M. Kaniowski, A. Szahaj (red.), I A. N. Condorcet, Szkic obrazu postpu ducha ludzkiego poprzez dzieje, tum.
Warszawa 1987, s. 109 - 137. B. Suchodolski, Warszawa 1957 [przekad cytatw porwnany z wydaniem
2 N. Luhmann, Zweckbegrif! und Systemrationalitiit, Ttibingen 1968. francuskim, nouvelle edition 1797 - A.M.K.].
3 H. Stras ser, The Normative Stmcture oj Sociology, London 1976, s. 44 n. 2 Tame, s. 68.
II. Teoria racjonalizacji Maxa Webera 265
264 II. Teoria racjonalizacji Maxa Webera
jak w tradycji arystotelesowskiej, urzeczywistnianie jakiego jednym zamachem przekazane przez tradycj wyobraenia
telos tkwicego w naturze rzeczy, lecz proces doskonalenia si religijne, filozoficzne, moralne i polityczne. W obliczu potgi
- wprawdzie ukierunkowany, ale nie majcy z gry naoo tej tradycji naukom przypada penienie funkcji owiecajcej.
nych ogranicze teleologicznych. Doskonao interpretowana Pod koniec wieku XVIII instytucjonalizacja nauki jako
jest jako postp. Condorcet chce w swym dziele wykaza, podsystemu niezalenego od teologii i humanistycznej retory-
ki bya ju na tyle zaawansowana, i organizacja odkrywania
"e.nie.zakre~ono [natura nie zakrelia-A.M.K.] adnej granicy roz- prawdy moga sta si wzorcem dla organizacji pastwa
~OJOWl l~dzklch ~zdoln.ie [peifectionnement des facultes humaines],
ze cz!o~lek posl~da meograniczone moliwoci doskonalenia si,
i spoeczestwa. Owiecenie staje si pojciem politycznym
[ ... ] ze Jedynym Jego [postpu] kresem jest kres trwania globu na oznaczajcym emancypowanie si od przesdw poprzez -
ktry rzucia nas natura"l. ' majc liczne nastpstwa praktyczne - dyfuzj wynikw nau-
kowego poznania, a mwic sowami Condorceta: oddziay
Postpw ludzkiego ducha nie ogranicza tkwicy w nim telos,
wanie filozofii na opini publiczn. Postp naukowy moe
a realizuj si one w warunkach przygodnych. Pojcie postpu
tylko wwczas obrci si w racjonalizacj ycia spoecznego,
powizane jest z ide uczenia si. Swe postpy ludzki duch
gdy naukowcy wezm na siebie zadanie publicznej edukacji,
z~wdzicza nie przyblianiu si do jakiego telos, lecz
aby z podstawowych zasad, na jakich opiera si ich wasna
me zakconemu aktywizowaniu swej inteligencji, czyli mech-
praca, uczyni podstawowe zasady stosunkw spoecznych
anizmowi uczenia si. Uczenie si oznacza inteligentne
w ogle. Naukowiec w swej funkcji owieciciela stara si "go
przezwycianie przeszkd; Condorcet charakteryzuje "kon-
si otwarcie" prawo, z ktrego korzysta, mianowicie prawo:
stytucj naszego umysu" przez "stosunek midzy naszymi
rodkami [sucymi] odkrywaniu prawdy, a oporem, jaki "do poddawania wszystkich pogldw kontroli swego rozumu [ ... ].
Wkrtce powstaa w Europie grupa ludzi, ktrzy zajmowali si nie
natura zwyka stawia naszym wysikom [ ... ]"2.
tyle wykrywaniem i zgbianiem prawdy, ile raczej jej rozpowszech-
b. Do takich momentw natury stawiajcych opr naley nianiem; ludzi, ktrzy tpili przesdy, gdzie tylko znalazy one
przesd, zabobon. Koncepcja wiedzy (Erkenntnis), rozwinita schronienie i gdzie popiera je kler, szkoy, rzdy oraz dawno
podug modelu nauk przyrodniczych, deprecjonuje niejako za ustanowione instytucje. Ludzie ci dyli raczej do obalenia
najbardziej rozpowszechnionych bdw ni rozszerzania zakresu
ludzkiej wiedzy".
I Tame, s. 5.
2 Tumaczenie cytatu za A. N. Condorcet, Esquisse d'un tableau historique l Condorcet, sam bdc w wizieniu, dodaje:
des p,rogr~s de l' esprit humain, nouvelle edition 1797, s. 178 ([ ... ] ou ce rap- "przyczynili si jednak do jej [ludzkiej wiedzy] postpu, i to w sposb
port etabh par la nature entre nos moyens pour decouvrir la verite, et la resis- poczony z nie mniejszym niebezpieczestwem i nie mniejszym
tance qu'elle oppose a nos efforts). Odnony fragment identycznie brzmi
poytkiem" I.
~ tumac~eniu niemieckim, inaczej natomiast w cytowanym wyej tumacze
n~u polskim (s.153): ,,[przeszkody na drodze postpu wynikaj] w sposb
meuchronny z samej konstrukcji naszego umysu albo z oporu, jaki natura
I A. N. Condorcet, Szkic obrazu postpu ducha ludzkiego ... , wyd. cyt.,
zwyka stawia naszym wysikom na wszystkich drogach wiodcych nas do
prawdy" - przyp. tum. s. 166-167.
c. Pojcie owiecenia suy jako pomost midzy ide nauko- "Jedyn podstaw naszej wiary w nauki przyrod~icze jest pr~ek~nanie;
wego postpu a przekonaniem, e nauki su rwnie moral- e powszechne prawa, znane czy nieznane, ktore rzdz zJ.awIska~ll
wszechwiata, s konieczne i stae; dlaczego zasada ta mIaaby SI
nemu doskonaleniu czowieka. Dziaanie na rzecz owiecenia okaza mniej suszna w zastosowaniu do rozwoju intelektualnych
wymaga odwagi, by posugiwa si swym wasnym rozumem i moralnych zdolnoci czowieka ni do innych procesw przyrody?" l .
w walce z tradycyjn potg Kocioa i pastwa, czyli wyma-
ga autonomii bd dojrzaoci. Poza tym patos owiecenia d. Skoro jednak owiecenie moe mie oparcie w naukach
moe wesprze si na dowiadczeniu [pokazujcym], i kryty-
humanistycznych, ktrych postp poznawczy jest zapewniony
czna moc nauk naprawd moe zachwia praktycznomoralny- w taki sam sposb jak postp nauk przyrodniczych, to wolno
mi przesdami. nam oczekiwa postpw nie tylko w moralnoci pojedyn-
czych ludzi, lecz rwnie w formach ucywilizowanego wsp
"U podstaw wszelkich bdw polityki i moralnoci le bdy filo- ycia. Wedug Condorceta, podobnie jak wedug Kanta, linia
zoficzne, ktre z kolei wi si z bdami nauk [em'urs physiques,
bdami nauk fizykalnych - A.M.K.]. Podstaw kadego systemu
postpu cywilizacyjne'go wiedzie ku republice, ktra gwaran-
religijnego [ ... ] zawsze jest nieznajomo praw natury"l. tuje wolnoci obywatelskie, ku adowi midzynarodowemu,
ktry doprowadza do trwaego pokoju, ku spoeczestwu,
Tak wic dla Condorceta rzecz naturaln bya nie tylko wiara ktre przyspiesza wzrost gospodarczy i postp techniczny oraz
w krytyczn moc nauk, ale rwnie oczekiwanie od nich likwiduje nierwnoci spoeczne bd je przynajmniej kom-
pomocy w udzielaniu odpowiedzi na pytania normatywne: pensuje. Oczekuje on zniesienia przesdw "ustanawiajcych
"Czy podobnie jak nauki matematyczne i fizyczne przyczyniaj si nierwne prawa dla mczyzn i kobiet"2; uporania si z przes-
do doskonalenia rzemios sucych naszym najpierwszym potrze- tpczoci i demoralizacj, uporania si z ndz i chorobami
bom, nie jest rwnie konieczne w porzdku natury, by postp nauk z pomoc higieny i medycyny; wierzy "e nadejd czasy, gdy
moralnych i politycznych wywiera wpyw na nasze pobudki, ktre
kieruj naszymi uczuciami i czynami?,,2.
mier bdzie ju tylko skutkiem nadzwyczajnego wypadku"3.
Innymi sowy: Condorcet wierzy w ycie wieczne przed
W kwestiach praktycznomoralnych, podobnie jak w kwestiach mierci. Koncepcja ta jest reprezentatywna dla osiemnas-
poznawczych, COlJ.dorcet wie swe oczekiwania z moliwo towiecznego mylenia historiozoficznego, mimo e tak dobit-
ci uczenia si oraz naukow organizacj procesw uczenia nie moga zosta sformuowana dopiero przez rwienika
si. Czowiekowi zdolnemu do "nabywania poj moralnych" rewolucji francuskiej. Jej radykalizm ujawnia wanie pkni
rwnie nauki moralne uda si wznie na poziom osignity cia mylenia historiozoficznego. Chodzi przede wszystkim
ju przez nauki przyrodnicze: o cztery presupozycje, ktre stay si pniej problematyczne
i day impuls do przeksztace historiozoficznej interpretacji
I Tame, s. 199 - 200 [nouvelle edition, s. 234: II n'existe, ne un systeme epoki nowoczesnej.
religieux, ne une extravagance des lois de la nature: Podstaw kadego syste-
mu religijnego, kadej mrzonki pragncej wzbi si ponad natur, jest niezna- I Tame, s. 211.
jomo praw przyrody - A.M.K.]. 2 Tame, s. 236.
2 Tame, s. 235. 3 Tame, s. 244.
Mam tu na myli, po pielWsze, zaoenie, jakie Condorcet przez pryzmat tej racjonalnoci, ktr reprezentuje nowoczes-
musi poczyni, gdy liniow koncepcj postpu opiera na na nauka. Condorcet nie wtpi w to, e pewnego dnia wszyst-
postpie naukowym reprezentowanym przez nowoczesne kie narody
przyrodoznawstwo. Zakada on, e (a) dzieje fizyki oraz nauk, "zbli sido tego stanu cywilizacji, jaki osigny ludy najbardziej
ktre si na niej wzoruj, mona zrekonstruowa jako cig owiecone, najbardziej wolne, najbardziej wyzwolone z przesdw,
ciek rozwoju. W przeciwiestwie do tego stanowiska, jak Francuzi i Anglo-Amerykanie"l.
postempirystyczna filozofia nauki akcentuje dzi zaleno
Przekonanie to uzasadnia on ostatecznie tym, e racjonal-
budowania teorii od paradygmatw, uwiadamia, e kontinu-
no, ktra wyonia si i odniosa sukces wraz z naukami
um racjonalnoci naukowej wytwarza si nie bezporednio na
przyrodniczymi, nie odzwierciedla li tylko partykularnych
poziomie tworzenia teorii, lecz na poziomie relacji midzyteo
standardw cywilizacji zachodniej, lecz immanentnie przy-
retycznych, tzn. trudno dostrzegalnej relacji pomidzy
naley ludzkiemu umysowi (Geist) w ogle. To zaoenie co
rnymi paradygmatami. Bardziej ryzykowne jest jednak dal-
do uniwersalnego rozumu zostanie podwaone najprzd przez
sze zaoenie, i (b) problemy, na ktre dotychczas odpowie-
szko historyczn, a nastpnie przez antropologi kulturow;
dzi dostarczay doktryny religijne bd filozoficzne, mona
po dzi dzie jest to temat kontrowersyjny, jak wida
albo obrci w problemy dajce si opracowa naukowo i tym
z omwionej we "Wprowadzeniu" dyskusji wok racjonal-
samym racjonalnie rozwiza, albo rozpozna jako problemy
noci. Dla rozwoju filozofii dziejw w wieku XIX ogromne
pozorne i doprowadzi obiektywnie do ich zniknicia. Oczeki-
znaczenie miay jednak przede wszystkim dwa dalsze
wanie Condorceta, i bdzie mona wyeliminowa mier, nie
zaoenia.
jest po prostu jakim kuriosum. Kryje si za nim pogld, i
Po trzecie, Condorcet czy, jak widzielimy, kognitywne
dowiadczenia przygodnoci i problemy z sensem, ktre doty-
aspekty postpu naukowego z praktycznomoralnymi aspekta-
chczas byy interpretowane religijnie i z ktrymi radzono sobie
mi stawania si dojrzaym w sensie uwalniania si od dog-
z pomoc praktyk kultowych, mona radykalnie pozbawi
matyzmu i quasi-naturalnego autorytetu. Condorcet operuje tu
ostroci. W przeciwnym razie zachowaaby si jaka resztka
przedkrytycznym pojciem "natury", ktre po poddaniu go
racjonalnie nierozwizywalnych problemw, ktra tak czy ina-
ponownej refleksji (reflektie11) powraca w historiozoficznych
czej oznaczaaby z pewnoci bolesne i wyranie dostrzegalne
~ismach Kanta; zakada ono jedno rozumu teoretycznego
zrelatywizowanie wartoci, jak upatruje si w zdolnoci roz-
l praktycznego. U Condorceta nie jest to traktowane jako pro-
wizywania problemw wycznie na gruncie nauki. To wa
blem, chocia od czasw Hume' a wiadomo jest, e zdania
nie stanowi punkt wyjcia podjtej przez Maxa Webera prby
normatywne, wystpujce w teorii moralnoci i teorii pastwa,
przeledzenia procesw racjonalizacji przez pryzmat rozwoju
nie dadz si wyprowadzi ze zda wystpujcych w naukach
nie nauki, lecz religijnych obrazw wiata.
empirycznych. Nad tematem tym pracowano pocztkowo
Po dmgie, Condorcet, syn osiemnastego stulecia, nie jest
w onie filozofii, od Kanta po Hegla. Dialektyczne zapored-
w peni wiadom doniosoci i zasigu uniwersalistycznego
roszczenia, jakie wysuwa, pojmujc jedno dziejw ludzkoci 1 Tame, s. 212.
270 II. Teoria racjonalizacji Maxa Webera II. Teoria ra(jonalizacji Maxa Webera 271
niczenie rozumu teoretycznego i rozumu praktycznego,. kowo podejmowana w ramach filozofii dziejw, wkroczya do
jakiego dokona Hegel w swej filozofii prawa, weszo - przez socjologii l.
Marksa - do obiegu i zostao zaakceptowane w teorii spoecz Dla teorii tych wane stao si przede wszystkim czwarte
nej, i to na dwa sposoby. Z jednej strony, Marks krytykowa zaoenie, na ktrym opiera si Condorcet rozwijajc sw kon-
samowystarczalno retrospektywnie skierowanej refleksji cepcj historii. Postpy cywilizacji moe on tumaczy post
filozoficznej. Zastosowana do teraniejszoci temporalizacja pami ludzkiego ducha tylko wwczas, jeli liczy na empiry-
(zeitgeschichtliche Temporalisierung) Heglowskiej dialektyki czn skuteczno stale ulepszanej wiedzy teoretycznej. Kade
zrodzia permanentnie dyskutowany temat zaporedniczenia podejcie interpretacyjne, ktre wszystkie zjawiska historyczne
teorii i praktyki. Kwestie podpadajce pod kompetencj rozu- szufladkuje z perspektywy racjonalizacji, musi wychodzi
mu praktycznego miayby przesta ju by rozwizywane z zaoenia, e potencja argumentacyjny zawarty w wynikach
jedynie rodkami filozofii; wykraczaj one poza horyzont poznania i odkrywczych ustaleniach (Einsichten) bdzie
czystej argumentacji: or krytyki wymaga krytyki ora. powodowa skutki empilyczne. Ale Condorcet nie bada mecha-
Niewiele da si w kategoriach oglnych powiedzie o konty- nizmw uczenia si ani warunkw, w ktrych maj miejsce
nuowaniu teorii innymi, mianowicie praktycznymi rodkami; procesy uczenia si; nie objania te, jak rezultaty poznania
to, co si na ten temat da powiedzie, jest spraw teorii (Erkenntnisse) przeksztacaj si w postp techniczny, wzrost
rewolucji 1. ekonomiczny, w rozumn organizacj spoeczestwa; a take
Z drugiej strony, wpyw Hegla przejawi si rwnie w for- nie bierze pod uwag ewentualnoci, e rezultaty poznania
mie niekrytycznego zaadaptowania dialektycznej aparatury mog wywoa niezamierzone skutki uboczne. Zdaje si na
pojciowej; jedno rozumu teoretycznego i rozumu prakty- jak automatyczn sprawczo ducha, czyli na to, e ludzka
cznego bya w taki sposb wpisana w podstawowe pojcia kry- inteligencja nastawiona jest na akumulowanie wiedzy i poprzez
tyki ekonomii politycznej, e a po dzie dzisiejszy nie ma dyfuzj wiedzy powoduje per se postpy cywilizacji. Ujaw-
jasnoci co do normatywnych podstaw teorii Marksowskiej. niaj si wszelako dwa aspekty tego automatyzmu, pozosta-
Niejasno ta bya w marksizmie czciowo omijana, cz jce wzgldem siebie w stosunku odwrotnym. Z perspektywy
ciowo skrywana, ale nigdy w istocie nie zostaa usunita: omi- praktycznej uczestnikw postpy cywilizacji jawi si jako
jano j, rozbijajc Marksowsk teori spoeczn na badania rezultaty praktyki upowszechniania wiedzy, wpywu filozofw
spoeczne i socjalizm etyczny (M. Adler); skrywano za na opini publiczn, reformy szkolnictwa, powszechnej edu-
zarwno przez ortodoksyjn wi z Heglem (Lukacs, Korsch), kacji itd. Ale ta praktyka rzecznikw owiecenia, ktrych
jak i przez upodobnienie do silnie naturalistycznych dziewit intencj s dalsze postpy ludzkiego ducha, jest wszak dziec-
nastowiecznych teorii rozwoju (Engels, Kautsky). Teorie te kiem historiozofii, albowiem to ona uwiadamia na pasz
tworz pomost, po ktrym tematyka racjonalnoci, poczt- czynie teoretycznej proces [rozwoju] czowieczestwa tym,
1M. Theunissen, Die VelWirklichung der Vemunft, "Philosophischen Rund- l J. Habermas, Materializm historyczny a rozwj struktur normatywnych.
schau" Beiheft 6, TUbingen 1970. Wprowadzenie, tum. A. M. Kaniowski, "Kultura i Spoeczestwo" 1987, nr 4.
ktrzy nastpnie mog go wspomaga praktycznie. Dlatego te obywatelskich anieli z i tak ju wtpliwego rozwoju nauk
z teoretycznej perspektywy naukowca postpy cywilizacyjne humanistycznych .
prezentuj si jako zjawiska, ktre wyjania mona wedug Wreszcie, wraz ze wzrostem kapitalizmu wyonia si gos-
praw natury. Jak tam racjonalizacja jawi si jako praktyka podarka jako funkcjonalnie autonomiczny podsystem i z pomoc
komunikacyjna uprawiana z udziaem woli i wiadomoci, tak modeli cyrkulacji zostaa odwzorowana w wczesnej ekonomii
tu jawi si ona jako proces poznawczy przebiegajcy zgodnie politycznej. Tym samym moga doj do gosu zarwno per-
z pewnym prawem. Obydwa te aspekty wystpuj obok siebie spektywa holistyczna, w ktrej zjawiska spoecznego podziau
bez adnego zwizku; przystaj one do siebie bez problemu pracy nie musiay ju by sprowadzane do agregatw [zoo
tylko wtedy, kiedy ludzki duch pomylany jest idealistycznie nych z] jednostek, jak i perspektywa funkcjonalistyczna, w ktrej
jako sia, ktra rozwija si zgodnie z wasn logik i zarazem spoeczestwa przez analogi do organizmw mogy by rozpa-
sama siebie napdza. trywane jako systemy zdolne do samoprzetrwania (selbsterhal-
Ot w tym miejscu dziewitnastowieczne teorie rozwoju, tende Systeme).
ktrych kulminacj stanowi teoria Spencera, dokonuj rewizji Dwa pierwsze motywy sprzyjay empirystycznej reinterpreta-
historiozoficznego ujmowania tematyki racjonalizacji: po dar- cji procesw racjonalizacji jako procesw wzrostu, podczas gdy
winowsku tumacz one postpy cywilizacji jako rozwj syste- trzeci motyw uatwi upodobnienie dziejw spoeczestwa do
mw organicznych l. Teraz ju nie teoretyczny postp nauk, owego modelu ewolucji, ktry na trwale wprowadzony zosta
lecz naturalna ewolucja gatunkw jest paradygmatem tumacze przez Darwina w odniesieniu do dziejw przyrody. Tak to Spencer
nia kumulatywnych przemian. Tym samym tematyka racjona- mg wysun teori ewolucji spoecznej, ktra kada kres nie-
lizacji przechodzi w tematyk ewolucji spoecznej. Ta zmiana jasnemu idealizmowi filozofii dziejw, gdy postpy cywilizacji
perspektywy pozwala rwnie lepiej zda spraw z podsta- postrzegaa jako kontynuacj ewolucji naturalnej i w ten sposb
wowych dowiadcze historycznych XIX stulecia: zupenie jednoznacznie podcigaa je pod prawa przyrody.
Rewolucja przemysowa uwiadomia, e rozwj technik Takie trendy, jak rozwj nauki, wzrost kapitalizmu, wpro-
produkcji stanowi wany wymiar ewolucji spoecznej. Rozwj wadzenie konstytucji jako zasady ustrojowej pastwa, powsta-
si wytwrczych, ktry wszak na pocztku dokonywa si nie nie nowoczesnych aparatw administracyjnych itd. mona byo
poprzez implementacj wiedzy naukowej, nadawa si na model rozpatrywa bezporednio jako fenomeny empiryczne i jako
pozwalajcy lepiej empirycznie uchwyci postp spoeczny nastpstwa strukturalnej dyferencjacji systemw spoecznych.
anieli model rozwoju nowoczesnego przyrodoznawstwa. Nie byo ju potrzeby interpretowania ich jedynie jako empi-
To samo dotyczy przewrotw politycznych, ktre zapo- rycznych wskanikw wewntrznej historii ducha sprowadzo-
cztkowaa rewolucja francuska i ktre doprowadziy do stwo- nej do procesw uczenia si i akumulowania wiedzy, nie byo
rzenia buruazyjnych konstytucji. Postp dawa si znw ju potrzeby tumaczenia ich jako oznak racjonalizacji rozu-
bardziej namacalnie wyczyta z instytucjonalizacji wolnoci mianej w duchu filozofii dziejw.
Patrzc przez pryzmat czterech podstawowych zaoe his-
I L. Sklair, The Sociology oj Progress, London 1970, s. 56 n. toriozofii zilustrowanych przykadem Condorceta, mona
teorie rozwoju z epoki wiktoriaskiej w pewnym uproszczeniu . przybraa ona form systematyczn - jako historyzm. Krytyka
scharakteryzowa w taki oto sposb: nie kwestionoway one ani historystyczna wymierzona jest tak samo przeciwko dialektycz-
owieceniowego racjonalizmu, ani owieceniowego uniwersa- nym, jak i ewolucjonistycznym teoriom dziejw i teoriom spo-
lizmu, zatem nie byy jeszcze wyczulone na niebezpieczestwa eczestwa. W kontekcie naszych rozwaa interesujcy jest
europocentryzmu; powtarzay rwnie waciwe historiozofii przede wszystkim jeden rezultat tej debaty, mianowicie zdyskre-
bdy naturalistyczne, aczkolwiek w sposb mniej rzucajcy si dytowanie prby znalezienia praw rozwoju, ktre odnosi by si
w oczy, poniewa wysuway przynajmniej sugesti, aeby miay do naturalistycznie interpretowanej kultury. Historyzm
twierdzenia teoretyczne na temat wkraczania na coraz to wy wydoby na jaw swoisto kultury jako dziedziny przedmiotowej
sze szczeble ewolucji interpretowa w duchu sdw wartociu ukonstytuowanej przez caociowe ukady zalenoci, ktrych
jcych orzekajcych o postpach natury praktycznomoralnej; wyznacznikiem jest sens (Sinnzusammenhiinge) , odznaczajcej
rwnoczenie za byy bardziej zorientowane na nauki spo- si prawidowociami strukturalnymi, ale nie wykazujcej pra-
eczne, a puste miejsca (Leerstellen) , ktre historiozofia ze widowoci nomologicznych, a tym bardziej ewolucjonistycz-
swym raczej idealistycznie pomylanym dyskursem o histo- nych. Jak na ironi, wanie to dokonane przez historyzm (histo-
rycznych prawidowociach pozostawia nieobsadzone, wype nstische) oderwanie si nauk o kulturze od wzorcw czerpanych
niy koncepcj ewolucji, zapoyczajc wiele od biologii i, jak z biologii czy w ogle z nauk przyrodniczych dao Weberowi
si wydawao, opart na naukach dowiadczalnych. asumpt do tego, by problem powstania i rozwoju nowoczesnych
Z punktu widzenia dziejw nauki sytuacj wyjciow, w kt- spoeczestw postawi w zupenie ahistorycznej perspektywie
rej Max Weber ponownie podejmuje problematyk racjonaliza- racjonalizacji. Jeli krytyk historystyczn traktowano powanie,
cji i czyni z niej problem poddawalny obrbce socjologicznej, to ukierunkowane przemiany o nastpstwach kumulatywnych
wyznacza krytyka tych dziewitnastowiecznych teorii ewolu- musiay by tumaczone wewntrzn logik owych caocio
cji. Opierajc si na wyej wymienionych hasach, mona sche- wych ukadw, ktrych wyznacznikiem jest sens, bd wypro-
matycznie wskaza gwne punkty zaczepienia tej krytyki. wadzane z idei, nie za z ewolucyjnych mechanizmw [rzdz
Obierajc odwrotn kolejno, przyjrz si wspomnianym cych] systemami spoecznymi; musiay by one wyjaniane
podstawowym zaoeniom, ktre maj jeszcze implicite cha- strukturalistycznie, a nie na podstawie praw ewolucji spoecznej.
rakter historiozoficzny; tymi punktami zaczepienia bd wic: Z innej strony patrzc, to dziedzictwo historyzmu generalnie
ewolucjonistyczny determinizm, naturalizm etyczny oraz uni- przeszkodzio Weberowi w oddaniu sprawiedliwoci systemo-
wersalizm i racjonalizm teorii rozwoju. wym ujciom funkcjonalnym w tych ich aspektach, ktre pod
Ewolucjonistyczny determinizm. Rozwojowi nauk humani- wzgldem metodologicznym budz mniejsze wtpliwoci.
stycznych, jaki w ramach [niemieckiej] szkoy historycznej Etyczny naturalizm. Sam Weber sytuuje si w tradycji
mia miejsce od czasw Rankego i Savigny'ego, towarzyszya poudniowoniemieckiego neokantyzmul. W teorii nauk hum a-
refleksja metodologiczna l. Przynajmniej od czasw Diltheya
I T. Burger, Max Weher's Theory of Concept Fomzation, Durham 1976;
I E. Rothacker, Logik und Systematik der Geisteswissenschaften, Bonn 1948. R. H. Howe, Max Weber' s Elective Affinities, "The American Joumal of Socio-
ni stycznych i nauk o kulturze Windelband i Rickert reprezen- zakadane w naukach empirycznych nie s skadnikami
tuj podobne stanowiska co Dilthey i inni filozofowie szkoy pewnej kultury ograniczonej regionalnie i czasowo, wanie
historycznej. Neokantyzm poza tym, e sta na pozycjach dua- nowoytnej kultury europejskiej, i czy tym samym nie utrac
listycznej filozofii nauki, nabra dodatkowo szczeglnego swego naiwnie zgaszanego roszczenia do uniwersalnej wa
znaczenia dla polemiki z podejciami neoewolucjonistyczny- noci? Jednak historyzm zbyt atwo poradzi sobie z pytaniem,
mi w naukach spoecznych, a to ze wzgldu na swa teori czy z pluralizmu kulturowego wynika te relatywizm episte-
wartoci. Ukazuje on i stosuje na paszczynie metodologicz- mologiczny. O ile w naukach humanistycznych, ktre w isto-
nej rozrnienie midzy bytem a powinnoci, midzy stwier- cie zajmuj si tradycjami kultur pimiennych, atwo byo ulec
dzaniem faktw a wydawaniem sdw wartociujcych, intuicyjnemu wraeniu zasadniczej (prinzipiellen) rwnorzd
w swej filozofii praktycznej za zwraca si zdecydowanie noci rozmaitych cywilizacji, o tyle antropologia kulturowa
przeciwko wszelkim odmianom naturalizmu etycznego. Oto zajmujca si kulturami pierwotnymi (vorhochkulturellen
to i podoe stanowiska Maxa Webera w sporze wok sdw Gesellschaften) nie moga tak atwo przeoczy rnic w po-
wartociujcych. Weber krytykuje pojcie postpu i pojcie ziomach rozwoju spoeczestw archaicznych i nowoczesnych.
ewolucji wanie wtedy, kiedy w naukach spoecznych odgry- Poza tym w funkcjonalistycznie zorientowanej antropologii
waj one rol implicite normatywn. Wyostrzone na Kancie kulturowej nigdy nie istniao niebezpieczestwo, i wraz z ewo-
i neokantowskiej filozofii wartoci wyczulenie na bdy natu- lucjonistycznym determinizmem zostan zarzucone wszelkie
ralistycznego rozumowania w obszarze etycznym, w ogle formy analiz nomologicznych, nacelowanych na ustalanie
wyczulenie na mieszanie zda deskryptywnych i zda ocenia- prawidowoci, i e z tego bd zaraz wycigane relatywis-
jcych, ma wprawdzie swoje drugie oblicze. czy si ono tyczne konkluzje. W kontrowersji tej, jak zobaczymy, Weber
u Webera z zupenie niekantowsk, wrcz historycystyczn zaj stanowisko ostronie uniwersalistyczne; nie uwaa pro-
nieufnoci wobec argumentatywnej wydolnoci rozumu prak- cesw racjonalizacji za swoisty fenomen wiata zachodniego,
tycznego. Na paszczynie metodologicznej Weber odrzuca aczkolwiek sdzi, e racjonalizacja, ktrej wystpowanie
etyczny kognitywizm rwnie zdecydowanie jak etyczny natu- mona wykaza we wszystkich religiach wiatowych,
ralizm. pocztkowo tylko w Europie doprowadzia do pewnej formy
Uniwersalizm. Dziewitnastowieczne badania z zakresu nauk racjonalizmu posiadajcego rysy szczeglne, okcydentalne,
humanistycznych i nauk o kulturze wyostrzyy spojrzenie na a zarazem oglne, wyrniajce nowoczesno w ogle.
cae zrnicowane spektrum spoecznych form ycia, tradycji, Racjonalizm. Nauka i technika suyy historiozofiom i teo-
wartoci i norm. Historyzm wyostrzy to podstawowe dowiad riom rozwoju za wzorzec racjonalizacji. Istniej zasadne
czenie wzgldnoci wasnych tradycji i sposobw mylenia, powody (gute Grinde), by przypisywa im charakter paradyg-
nadajc mu posta problemu: Czy aby standardy racjonalnoci matyczny, nie neguje ich te Max Weber. Jednak by suy za
modele dla pojcia postpu i pojcia ewolucji, nauka i techni-
ka musz by oceniane w duchu czy to owiecenia, czy to
logy" 1978, t. 84, s. 366 n.; M. Barker, Kant as a Problem for Weber, "British
Joumal of Sociology" 1980, t. 31, s. 224 n. Pozytywizmu, tzn. musz zosta wyrnione jako doniose
w dziejach rodzaju ludzkiego mechanizmy rozwizywania [Webera] z zakresu socjologii religii wydobd na jaw logik
problemw. Przeciwko tej stanowicej surogat metafizyki rewa- racjonalizacji obrazw wiata, z tego [za] (3) wyprowadz
loryzacji skierowaa si mieszczaska krytyka kultury u schyku model strukturalny stosujcy si do racjonalizacji spoecznej,
x/x stulecia, ktrej najbardziej wpywowymi reprezentantami by najpierw omwi rol etyki protestanckiej, a nastpnie (4)
byli Nietzsche i wspczeni mu przedstawiciele filozofii racjonalizacj prawa.
ycia. Rwnie Max Weber zdradza pewien pesymizm wobec
unaukowionej cywilizacji 1. Do puszczonych swobodnie (los-
gelassen), oderwanych od etycznych ukierunkowa na warto
ci procesw racjonalizacji, jakie obserwuje w nowoczesnych
spoeczestwach, odnosi si tak nieufnie, e w jego teorii rac-
jonalizacji nauka i technika trac pozycj paradygmatyczn.
Badania Webera koncentruj si na praktycznomoralnych
podstawach instytucjonalizacji dziaania racjonalnego ze
wzgldu na cel.
Wyjciowa sytuacja docieka naukowych widziana przez
pryzmat czterech wspomnianych aspektw sprzyja temu, by
postpujc na sposb nauk empirycznych, ale bynajmniej nie
zawony empirystycznie, na nowo podj pytanie, jak pow-
stanie i rozwj nowoczesnych spoeczestw mog by poj-
mowane jako proces racjonalizacji. Najpierw zajm si bliej
(1) zjawiskami interpretowanymi przez Webera jako oznaki
racjonalizacji spoecznej, by nastpnie rozjani rne pojcia
racjonalnoci, jakie Weber, czsto implicite, kadzie u podstaw
swej analizy. Teoria Webera rozciga si na racjonalizacj
religijn i racjonalizacj spoeczn, a zatem, z jednej strony, na
powstanie nowoczesnych struktur wiadomoci w toku
dziejw powszechnych, z drugiej za na ucielenienie tych
struktur racjonalnoci w instytucjach spoecznych. Te zoone
ukady zalenoci bd rekonstruowa z punktu widzenia sys-
tematycznego w taki sposb, e (2) opierajc si na pracach
1 Na temat wpywu Nietzschego na Maxa Webera por. E. Fleischmann, De

Webera Nietzsche, "Archives Europeennes de Sociologie" 1964, t. 5, s. 190 n.
Racjonalizm zachodni 281
wanym - wraz z teatrami, muzeami, pras itd. - uprawianiu sztu-

ki; o muzyce harmonicznej z dzieami w formie sonat, symfonii,
oper oraz z instrumentami orkiestrowymi jak organy, fortepian,
skrzypce; o zastosowaniu perspektywy liniowej i powietrznej
w malarstwie oraz o konstrukcyjnych zasadach budowli monu-
mentalnych. Dalej jeszcze wylicza: naukowo usystematyzowan
1. RACJONALIZM ZACHODNI nauk prawa, instytucje prawa formalnego oraz wykonywanie
orzecznictwa prawnego przez wyszkolonych w dziedzinie prawa
zawodowych urzdnikw; nowoczesn administracj pastwo
W synnej Vorbemerkung do zbioru swych artykuw z socjo- w z racjonaln organizacj urzdnicz, ktra dziaa w oparciu
logii religii 1 Weber, patrzc w przeszo, wskazuje "powszech- o prawo stanowione; nastpnie przewidywalne stosunki oparte
nodziejowy" problem, ktry stara si wywietli przez cae na prawie prywatnym oraz zorientowany na zysk kapitalistyczny
ycie: Dlaczego poza Europ "ani rozwj naukowy, ani artysty- sposb uprawiania dziaalnoci gospodarczej, ktry ma za prze-
czny, ani pastwowy, ani gospodarczy nie poszed [... ] drog sank rozdzielenie gospodarstwa domowego i przedsibiorstwa
racjonalizacji, ktra waciwa jest Zachodowi"*? W tym kon- (Betneb), tzn. prawne oddzielenie majtku osobistego od
tekcie wylicza szereg zjawisk wskazujcych na "szczeglnie majtku przedsibiorstwa, dysponuje racjonaln buchalteri,
uksztatowany racjonalizm kultury zachodniej". Lista oryginal- woln od strony formalnej prac organizuje pod ktem efektyw-
nych osigni zachodniego racjonalizmu jest duga. Na pier- noci oraz wykorzystuje wyniki wiedzy naukowej dla poprawy
wszym miejscu Weber wymienia nowoczesne przyrodoznaw- zdolnoci produkcyjnych i organizacji przedsibiorstwa. Wresz-
stwo, ktre wiedzy teoretycznej nadaje form matematyczn cie wskazuje na kapitalistyczn etyk gospodarcz, ktra jest
i wiedz t poddaje sprawdzeniu za pomoc kontrolowanych czci racjonalnego sposobu ycia, albowiem
eksperymentw; dodaje do tego systematyczne uprawianie nauk "ekonomiczny racjonalizm, jeli chodzi o jego powstanie, zaley nie
w sposb profesjonalny, zorganizowane w formie uniwersytetu; tylko od racjonalnej techniki i racjonalnego prawa, lecz take od zdol-
wspomina o ogaszanych drukiem utworach literackich produ- noci i dyspozycji ludzi do prowadzenia okrelonego rodzaju
kowanych z przeznaczeniem na rynek oraz o zinstytucjonalizo- praktyczno-racjonalnego sposobu ycia"l.
To wyliczenie form przejawiania si zachodniego racjona-

I Bibliografie w: C. Seyfarth, G. Schmidt, Max Weber Bibliographie, Stutt- lizmu wprowadza zamt. Aby wstpnie si w nim rozezna,
gart 1977; G. Roth, Max Weber. A Bibliographical Essay, "Zeitschrift fUr Sozio- obieram dwie rne drogi: (1) uporzdkowanie tych zjawisk ze
logie" 1977, s. 91 n.; Klassiker des soziologischen Denkens, D. Klisler (Hrsg.), wzgldu na ich tre oraz (2) wprowadzenie w nich pojciowej
t. 2, MUnchen 1978, s. 424 n.
jasnoci, aeby na koniec (3) sprawdzi, czy Weber pojmuje
* M. Weber, Osobliwoci kultury zachodniej, w: tene, Szkice z socjologii
religii, tum. J. Prokopiuk i H. Wandowski, Warszawa 1984, s. 83 (rwnie
M. Weber, Etyka protestancka a duch kapitalizmu, tum. J. Miziski, Lublin I M. Weber, Osobliwoci kultury zachodniej, wyd. cyt., s. 83 (tene, Etyka
1994, s. 12 n.) - przyp. tum. protestancka a duch kapitalizmu, wyd. cyt., s. 13).
282 II. Teoria racjonalizacji Maxa Webera RaGjonalizm zachodni 283
okcydentalny racjonalizm jako kulturow osobliwo czy te Jako instrument organizacyjny kapitalistycznej gospodarki
jako zjawisko o znaczeniu uniwersalnym. i nowoczesnego pastwa oraz stosunkw zachodzcych midzy
1. Przejawy okcydentalnego racjonalizmu. Do celw poni nimi suy prawo formalne oparte na zasadzie stanowienia. To
szej klasyfikacji posu si powszechnie stosowanym od cza- te trzy elementy, analizowane przede wszystkim w Winschaft
sw Parsonsa podziaem na (a) spoeczestwo, (b) kultur i (c) und Gesellschaft, s konstytutywne dla racjonalizacji spoe
osobowo. czestwa. W eber traktuje je jako wyraz okcydentalnego racjo-
a. Max Weber pojmuje modernizacj spoeczestwa, podob- nalizmu i zarazem jako podstawowe zjawiska wymagajce
nie jak Marks, jako uksztatowanie si i wyodrbnienie kapi- wyjanienia. Odrnia od nich zjawiska racjonalizacji sytuu-
talistycznej gospodarki oraz nowoczesnego pastwa, ktre jce si na paszczynie kultury i paszczynie osobowoci.
uzupeniaj si w swoich funkcjach i w ten sposb wzajemnie Rwnie w nich przejawia si zachodni racjonalizm; w kon-
stabilizuj Rdzeniem organizacyjnym kapitalistycznej gospo- strukcji Weberowskiej teorii nie zajmuj one jednak - w od-
darki jest kapitalistyczne przedsibiorstwo (Betneb), ktre: rnieniu od racjonalizacji spoecznej - miejsca explanandum.
jest oddzielone od gospodarstwa domowego i
z pomoc rachunku kapitaowego (racjonalnej buchalterii) a) stay podzia czynnoci, polegajcy
na wyranym rozgraniczeniu sfer upraw-
ukierunkowane w swoich decyzjach inwestycyjnych na nie i obowizkw urzdowych, b) cile okrelony zakres prawa wydawania
szanse stwarzane przez rynek dbr, rynek kapitau i rynek pracy, polece, rozkazw i stosowanych rodkw przymusu oraz warunkw prawo-
mocnoci uycia tych rodkw, c) wyposaenie w wyej wymieniony zesp
efektywnie alokuje (einsetzt) formalnie woln si robocz
uprawnie i obowizkw osb odznaczajcych si odpowiednimi kwalifikacjami
oraz okrelonymi w sposb oglny i formalny przez odpowiednie akty prawne.
wykorzystuje technicznie wiedz naukow. 3. W dziaalnoci tej obowizuje zasada hierarr:hii urzdowej, wyraajca si
Rdzeniem organizacyjnym pastwa jest [to, co czyni ze] w odpowiedzialnoci urzdnikw niszych instancji wobec urzdnikw wyszych
racjonaln instytucj publiczn (Staatsanstalt), ktra: instancji, uprawnionych do kontrolowania i regulowania dziaalnoci tych pier-
wszych, ktrym z kolei przysuguje prawo odwoania i zoenia zaalenia na kon-
na bazie scentralizowanego i trwaego systemu podatko-
trolujcych ich przeoonych. Sposb i zakres odwoania oraz sposb zaatwienia
wego tego odwoania przez instancj odwoawcz bywa rnie regulowany.
dysponuj a centralnie kierowan sta si militarn, 4. W dziaalnoci jest realizowana zasada oddzielenia sztabu administra-
ma monopol na stanowienie prawa i prawowite stosowa- cyjnego [tj. urzdnikw] od [wasnoci] rodkw administracji i rodkw
nie przemocy oraz utrzymania. Urzdnicy i inni pracownicy sztabu administracyjnego nie s wa
cicielami rodkw administracji i rodkw utrzymania; za prac otrzymuj
organizuje administracj na sposb biurokratyczny, tzn.
okrelone wynagrodzenie pienine lub wynagrodzenie w naturze.
w formie panowania wyspecjalizowanych urzdnikw l . 5. Stanowiska subowe [w wypadku penej racjonalnoci - A.M.K., za
wersj podan przez Habermasa] s oddzielone od zajmujcych je osb [ ... ].
I R. Bendix (Max Weber. Pol1ret uczonego, tum. K. Jakubowicz, Warszawa Tam, gdzie zagwarantowane jest prawo do urzdu, nie oznacza ono prawa
1975, s. 378 - 379) w sposb nastpujcy charakteryzuje t form: wasnoci, ale ma suy zabezpieczeniu cile rzeczowego, niezalenego
"l. Wykonywanie czynnoci urzdowych jest dziaalnoci sta, ktrej wykonywania obowizkw urzdowych przez urzdnikw. [ ... ]
zakres jest okrelony i uregulowany przez przepisy prawne. 8. Dziaalno urzdowa jest oparta na zasadzie dokumentacji, nawet tam,
2. W dziaalnoci tej panuje zasada kompetencji, ktra oznacza: gdzie istnieje przepis ustnego zaatwiania spraw urzdowych".
284 II. Teoria racjonalizacji Maxa Webera Racjonalizm zachodni 285
b. O racjonalizacji kulturowej orzeka Weber na podstawie t cznym tego znaczeniu dla gospodarki to rzeczy [ ... ] zasadn
iczo
Y. "l
nowoczesnej nauki i techniki, autonomicznej sztuki oraz etyki odmIenne .
osadzonej w religii i rzdzcej si zasadami.
I tylko tym ostatnim interesowa si ~e~r w s~~c~ ba~aniach
Racjonalizacj nazywa Weber kade poszerzenie wiedzy opartych na materiale empirycznym. H~s~ona nauki I histo~a ~h
empirycznej, zwikszenie zdolnoci prognostycznych, rozsze- "niki stanowi istotny aspekt zachodmej kultury; w swej sOCJO-
rzenie instrumentalnego i organizacyjnego panowania nad pro- logicznej prbie wyjanienia tego, jak pow~tay nowoczesne
cesami empirycznymi. Wraz z nowoczesn nauk tego rodzaju spoeczestwa, traktuje je jed~ak jak? warunk~ ~~zegowe.
procesy uczenia si staj si refleksyjne i mog by instytucjona- Ta podrzdna rola rozwoJu naukI ~ podejs,clU genetyc~no
lizowane w ramach zorganizowanego uprawiania nauki (im Wis- -przyczynowym osobliwie kontrastuje z go~n rol, ~ak
senschaftsbetrieb). Wprawdzie w swych pracach metodo- struktura mylenia naukowego odgrywa w analztycznym uJmo-
logicznych i pracach z teorii nauki Weber przedstawia jasne waniu form racjonalnoci. Uksztatowane ~od wpywe~ ?a~k
i wypenione treciami nonnatywnymi pojcie nauki, jednake scjentystyczne rozumienie wiata stanOWI punkt odme~Iema
w marginalnym raczej stopniu powica nalen uwag fenome- owego powszechnodziejowego procesu odcza.r0wy~anIa, na
nowi powstania nowoczesnych nauk, dla ktrych charakterysty- ktrego kocu mamy "niebratersk arystokraCj racjonalnego
czne jest metodyczne obiektywizowanie przyrody i ktrych poja- posiadania dbr kultury"2:
wienie si zawdzicza naley nieprawdopodobnemu spotkaniu
si ze sob wyszkolonego scholastycznie mylenia dyskursy- "Tam jednak, gdzie racjon~l~e e~piryczne P?znanie dokonao kon-
sekwentnie odczarowania sWIata I przeobraZIo go w pr~yczyn~wy
wnego, matematycznego [sposobu] konstruowania teorii, instru- mechanizm, uwidacznia si ostatecznie rozdwik ,(p?m~dz~ mm)
mentalnego nastawienia wobec przyrody oraz eksperymental- i daniami postulatu etycznego, zgodnie z ktrym S~Iat jest jak?by
nego do niej podejcia. Pniej dojdzie rwnie do sprzgnicia uporzdkowany przez Boga, a zatem [jest~ ~elowo (smnvol~
) zo~en
innowacji technicznych z rozwojem nauki. Z tym e: zne i cakOWIC Ie matem~t yczme zone~
towanym kosmosem. Empiryc
towane rozwaa nie wiata powodu je bowiem ZaSad?I ~Ze odrzuce me
"metodyczne wprzgnicie nauk przyrodniczych w sub gospodarki kadego takiego sposobu rozwaania, ktre poszukU
je Immanentnego
jest (dopiero) jednym z kamieni milowych owego rozwoju metody- wiatu sensu stawania si w ogle"3.
ki [kierowania swym] yciem jako takiej, do ktrego przyczyniy si
[... ] okrelone wpywy Renesansu i Reformacji"!. Z tego wzgldu nowoczesn nauk rozumie Weber ako si
enstw~.
Weber uwaa, e: rozstrzygajc o losach zracjonalizowane~o spoecz
Nie tylko nauk, ale rwnie autonomlczn~ sztu.k, z~hc~~
"historia nowoczesnej nauki oraz jej praktycznych powiza z gos- Weber do fonn przejawiania si kulturowej racjonahzacjI.
podark, ktre rozwiny si dopiero w epoce nowoytnej z jednej Artystycznie wystylizowane wzory ekspresji, ktre pocztkowo
strony, z drugiej za historia nowoczesnego sposobu ycia w prak-
Tame, s. 324. . ,.
l
, w:
l M. Weber, Antikritisches SchlujJwOJ1 zum "Geist des Kapitalismus" 2 M.Weber, Teoria stopni i kiernnkw religijnego odrzucema swwta, t um.
tene, Die protestantische mus, t. 2., Hamburg
Ethik und der Geist des Kapitalis W. Buchner, "Pismo literacko-artystyczne" 1986, nr 2 (45), s. 96.
1972, s. 325. 3 Tame, s. 91.
byy wintegrowane W kult religijny jako ozdoby kocielne czy "Bez wtpienia istnieje postp w zakresie materiaw historycznych
oZd?by wity, jako taniec i piew rytualny, jako inscenizacje i ich opanowania: w technice; takie odkrycia jak wprowadzenie per-
d.omo~~ch epizodw, witych tekstw itd., usamodzielniaj spektywy w malarstwie, wielogosowo w muzyce, s tego najprost-
szym przykadem. Ponadto niezaprzeczalny jest rwnie postp
s~ najpIerW w warunkach dworskiego mecenatu nad produk-
w obrbie raz wprowadzonych metod, ich konsekwentne przetwa-
cJ~ artysty~zn, a na.~tpnie w warunkach mieszczasko-kapi rzanie; np. dyferencjacja wiadomoci historycznej od epoki genera
talIstyczneJ produkcjI artystycznej: basu a po prg nowej muzyki [Differenzientng des hannonischen
Bewuj3tsein vom Generalbaj3zeitalter... , dyferencjacja wiadomoci
,,~ztuka konstytuu~e si teraz jako kosmos coraz bardziej wiadomie harmonicznej od epoki basso continuo ... - A.M.K.] czy przejcie od
ujmowanych, sWOIstych wartoci [selbststandige Eigenwel1e]"l. impresjonizmu do pointylizmu. Taki niezaprzeczalny postp nie jest
. Usa~o~zi~lnienie oznacza pocztkowo, i moe ujawni jednak po prostu postpem jakoci. Tylko lepota mogaby kwestio-
nowa zdobycze w zakresie rodkw w malarstwie od Giotta i Cima-
I rozwmc SI "wewntrzna logika sztuki" (Eigengesetzlichkeit bue do Piera della Francesca; wnioskowa std, e obrazy Piera s
der Kunst). Weber co prawda rozpatruje j przede wszystkim nie lepsze ni freski z Asyu, byoby belferstwem" I .
od strony nadania instytucjonalnej postaci zorganizowanemu
up~awi~iu. sztuki.(Ein~~htung ein Kunstbetriebs) (wraz z insty-
Weber powiedziaby, e racjonalizacja rozciga si na techni-
tuCJonalizaCJ~ . public~oscI .rozs~akowanej w sztuce oraz krytyki ki realizowania wartoci, nie na same wartoci.
artystycznej Jako posredmka mIdzy wytwrcami i odbiorcami Tak czy inaczej, autonomizowanie si sztuki oznacza wyzwo-
sztuki). Koncentruje si raczej na tych efektach, jakie wiadome lenie wewntrznej logiki estetycznej w sferze wartoci estetycz-
ujmow.anie autotel~cznych wartoci estetycznych ma dla zapa- nych, co dopiero umoliwia racjonalizacj sztuki i tym samym
nowan~a ~ad ~atenaem, tzn. dla technik produkcji artystycznej.
kultywowanie dowiadcze obcowania z natur wewntrzn,
~ ~osm~ertme opublikowanej pracy na temat racjonalnych tzn. metodyczno-ekspresywne wydobycie i zinterpretowanie
I socJol~g~cznych ~od~taw muzyki bada Weber wyksztacanie si (Auslegung) subiektywnoci uwolnionej od codziennych kon-
harmomki funkCyjnej (AkordhamlOnik), powstanie nowoczes- wencji zwizanych z poznawaniem i dziaaniem. Weber odnaj-
nego ~apisu nutowego oraz rozwj w dziedzinie budowy instru- duje t tendencj rwnie w krgu cyganerii, w stylach ycia
korespondujcych z nowoczesnym rozwojem sztuki. Weber
mentow (w szczeglnoci fortepianu jako specyficznie nowoczes-
nego instru~entu klawiszowego). Idc tym samym tropem, mwi o konsekwentnym usamodzielnianiu si i stylizowaniu
"wiadomie pielgnowanej i przy tym niecodziennej sfery"
Ado~? an~owa rozwj sztuki awangardowej i pokaza, jak pro-
cesy I srodki wytwarzania sztuki zostaj urefleksyjnione, jak nowo- mioci pciowej, erotyki, ktra moe by spotgowana a po
czesna sztuka ~zyni tematem [swych] prezentacji same procedury "orgiastyczne upojenie" czy "patologiczne optanie".
zapanowywarua nad materiaem. Jednake Adomo zachowuje W socjologicznym wyjanianiu racjonalizacji spoecznej
sceptycyzm wobec tego "usamodzielnienia si metody w sto- rozwj sztuki odgrywa u Webera rwnie niewielk rol jak
sunku do rzeczy samej (der Sache)": historia nauki. Sztuka nie moe tych procesw nawet przyspie-
l T. W. Adama, Teoria estetyczna, tum. K. Krzemieniawa, Warszawa 1994,

l Tame, s. 89. s. 382- 383.
288 II. Teon'a racjonalizacji Maxa Webera Racjonalizm zachodni 289
szy, inaczej ni nauka, ktra staa si si wytwrcz. Autono- nauki dowiadczalne - usystematyzowane w ramach nowoyt
miczna sztuka i ekspresywna samoprezentacja podmiotowoci nej filozofii praktycznej: jako racjonalne prawo natury i etyka
s raczej komplementarne wzgldem racjonalizacji ycia formalna. Ma si rozumie, e autonomizacja ta toruje sobie
codziennego. Przejmuj one kompensacyjn rol drog ju w obrbie religijnych systemw interpretacji. Zrady-
"wewntrzwiatowego wybawienia od codziennoci, a take, przede kalizowane proroctwa wybawienia prowadz do ostrych dycho-
wszystkim, od wzrastajcego nacisku teoretycznego i praktycznego tomii midzy poszukiwaniem zbawienia zorientowanym na
racjonalizmu"l.
wewntrzne, wysublimowane duchowo dobra religijne (Heils-
Rozwj i uksztatowanie si estetycznej sfery wartoci oraz gater) oraz rodki [wiodce do] wybawienia, z jednej strony,
subiektywizmu, ktrego naocznym przykadem byo ycie a poznaniem zewntrznego, zobiektywizowanego wiata z dru-
artystycznej cyganerii, tworz wiat przeciwstawny "urzeczo- giej. Weber pokazuje, jak z tej religijnoci przekona wykszta
wionemu kosmosowi" pracy zawodowej. caj si zacztki etyki przekona:
Wprawdzie rwnie ta przesiknita estetyk kontrkultura "Wynikao to z sensu wybawienia oraz istoty profetycznej nauki
wraz z nauk i technik, z jednej strony, a nowoczesnymi o zbawieniu, o ile ta rozwijaa si [ ... ] bardziej w kierunku etyki
wyobraeniami prawnymi i moralnymi z drugiej jest [integraln] racjonalnej i zorientowanej przy tym na wewntrzne dobra religijne
oraz rodki wybawienia"l.
czci caoci, jak jest kultura zracjonalizowana, jednake
kompleksem uwaanym za orodkowy dla narodzin nowo- Z formalnego punktu widzenia etyka ta wyrnia si tym, e
czesnego spoeczestwa jest w racjonalizm etyczny i prawny. jest uniwersalistyczna i podporzdkowana zasadom. Soteriolo-
Racjonalizacj nazywa mianowicie Weber rwnie kogni- giczna religijno gmin ugruntowuje abstrakcyjn etyk brater-
tywne usamodzielnienie si prawa i moralnoci, tzn. oderwanie stwa, ktra - majc "bliniego" za punkt odniesienia - znosi
przewiadcze (Einsichten) praktycznomora1nych, doktryn etycz- (charakterystyczny dla etyki plemiennej i etyki ssiedztwa, po-
nych i prawnych, naczelnych zasad, maksym i regu podejmo- dobnie jak etyki pastwa) rozdzia midzy moralnoci we-
wania decyzji od obrazw wiata, w ktrych byy one pocztkowo wntrzn i moralnoci zewntrzn, "jej etyczne wymagania
osadzone. W kadym razie kosmologiczne, religijne i metafi- leay w jaki sposb zawsze na linii uniwersalistycznego bra-
zyczne obrazy wiata odznaczaj si tego rodzaju struktur, e terstwa, ponad barierami zwizkw spoecznych, a czsto
wewntrzne rnice midzy rozumem teoretycznym i rozumem nawet ponad wizami wasnej wiary"2. Odpowiada temu rady-
praktycznym nie mog w nich jeszcze doj do gosu. cieka, kalne zerwanie z tradycjonalizmem dziedzictwa prawniczego
ktr przebiega autonomizacja prawa i moralnoci, prowadzi do (rechtlicher Uberlieferung).
prawa formalnego oraz do wieckiej (profanen) etyki przekona Z perspektywy opartej na powszechnych zasadach etyki for-
(Gesinnungsethik) i etyki odpowiedzialnoci. Jedno i drugie malnej zdeprecjonowane zostaj normy prawne (jak te two-
zostaje - mniej wicej w tym samym czasie co nowoczesne rzenie i stosowanie prawa) powoujce si na magi, uwicone
l M. Weber, Teoria stopni i kien-tnkw religijnego odrzucenia wiata, wyd.

l Tame, s. 79.
cyt.,s.89.
2 Tame, s. 82.
tradycje, objawienie itp.: nonny traktowane s teraz wycznie "pastwu nie wolno ingerowa w ycie, wolno i wasno jednos-
jako konwencje, ktre mog podlega hipotetycznym rozwaa tek bez zgody ludu lub wybranego przez niego przedstawicielstwa.
Kade prawo (nonna prawna) musi mie za podstaw odpowiedni akt
niom i pozytywnemu stanowieniu. Im bardziej komplementarny ustawodawczy"l.
jest rozwj wyobrae moralnych w stosunku do etyki przeko-
na, tym bardziej nonny prawne, procedury i kwestie ma~erialne Racjonalizacja kulturowa, z ktrej wyrastaj struktury wia
staj si przedmiotem racjonalnych rozstrzsa i wieckich (pro- domoci typowe dla spoeczestw nowoczesnych, rozciga
faner) rozstrzygni. Akcentuj jedno i drogie: zasad koniecz- si, jak moglibymy to podsumowa, na kognitywne, estetycz-
noci uzasadniania nonn oraz zasad stanowienia [nonn]. no-ekspresywne i moralno-ewaluatywne skadniki tradycji
Weber - pozostajc w zgodzie z wczesnym pozytywizmem religijnej. Wraz z nauk i technik, wraz z autonomiczn sztu-
prawniczym - szczeglnie rzecz jasna eksponowa drugi z tych k oraz wartociami zwizanymi z samoprezentacj
momentw, mianowicie podstawowe wyobraenie, e kade artykuujc stany wewntrzne (mit den Werten expressiver
(beliebig) prawo mona tworzy i zmienia w trybie fonnalnie Selbstdarstellung), wraz z uniwersalistycznymi wyobraenia
arbitralnego stanowienia (durch fomzal gewillkiirte Satzung). mi prawnymi i moralnymi dochodzi do wyksztacenia si
Wynikaj z tego najwaniejsze cechy panowania legalnego, i wyodrbnienia trzech sfer wartoci, z ktrych kada rzdzi si
ktre przedstawiam w streszczeniu podanym przez Bendixa: wasn logik. Nadto nie tylko wyksztaca si wiadomo
"wewntrznej logiki" kognitywnych, ekspresywnych i moral-
,,1. Kada nonna moe zosta ustanowiona jako prawo w przeko-
naniu i oczekiwaniu, e znajdzie posuch wrd wszystkich tych, nych skadowych kultury, lecz wraz z ich wyodrbnieniem si
ktrzy znajduj si pod panowaniem danej spoecznoci politycznej. wzrasta rwnie napicie midzy tymi sferami. O ile etyczny
2. Prawo jako cao stanowi system abstrakcyjnych regu, ktre na racjonalizm zachowuje pocztkowo niejakie powinowactwo
og s rezultatem ustanowienia, a wymiar sprawiedliwoci polega na z kontekstem religijnym, z ktrego wyrasta, o tyle etyka i reli-
zastosowaniu tych regu do poszczeglnych przypadkw. Rwnie
gia razem wzite wstpuj w opozycj wobec pozostaych sfer
administracja pastwowa jest podlega przepisom prawa i sprawowa-
na jest zgodnie z oglnymi reguami, ktre znalazy aprobat lub przy- wartoci.
najmniej akceptacj. "Jest to zreszt cakiem powszechne i dla dziejw religii nader istotne
3. Ludzie sprawujcy wadz dziki zajmowanej pozycji nie s nastpstwo rozwoju (wewntrz- i pozawiatowego) posiadania dbr
wadcami osobistymi, lecz tylko przeoonymi, czasowo piastujcymi w kierunku tego, co racjonalne, wiadomie osigane i wysublimo-
urzd i dziki temu posiadajcymi ograniczon wadz. wane przez wiedz"2.
4. Ludzie, ktrzy uznaj prawnie ustanowion wadz, czyni to
jako obywatele, a nie poddani, i s posuszni raczej prawu ni To za z kolei stanowi punkt wyjcia dla dialektyki racjona-
urzdnikowi, ktry je wprowadza w ycie"l. lizacji, ktr Weber, jak zobaczymy, bdzie rozwija pod
Tak samo wane
jak zasada stanowienia jest podstawowe ktem diagnozy czasw wspczesnych.
wyobraenie, e kada decyzja prawna potrzebuje uzasadnie-

nia. Z tego wynika m.in., e: I Tame.
2 M. Weber, Teoria stopni i kienmkw religijnego odrzucenia wiata, wyd.
I R. Bendix, Max Weber. Portret uczonego, wyd. cyt., s. 376. cyt., s. 80.
c. Na paszczynie systemu osobowoci racjonalizacji kultu- bezlitosne osamotnienie pojedynczego wiernego w wie
rowej odpowiada owo metodyczne kierowanie swym yciem, kt- cie, ktry zagraa apoteozowaniem stworzenia, jak te pord
rego podoe motywacyjne jest najwaniejszym obiektem zain- soteriologicznej gminy, ktra odmawia widomego identyfiko-
teresowa Webera, jest on bowiem przekonany, e tu wanie wania wybranych;
[uda si] uchwyci pewien czynnik, bodaj najwaniejszy z punk- opart pocztkowo na nauce Lutra ide zawodu-powoa
tu widzenia powstania kapitalizmu. W ukierunkowaniach na nia, zgodnie z ktr wiemy, wypeniajc w wymiarze doczes-
wartoci oraz dyspozycjach do dziaania znamionujcych w styl nym swe obowizki zwizane z zawodem-powoaniem,
ycia odkrywa on osobowociowe korelaty osadzonej w religii potwierdza, e jest posusznym narzdziem Boga w wiecie;
i rzdzcej si zasadami uniwersalistycznej etyki przekona, przetransformowanie judeochrzecijaskiego odrzucenia
ktra zawadna warstwami krzewicymi kapitalizm. W pier- wiata w wewntrzwiatow ascez niezmordowanej pracy
wszej zatem kolejnoci etyczny racjonalizm przechodzi z pasz zawodowej, przy czym sukces zewntrzny nie stanowi wpraw-
czyzny kultury na paszczyzn systemu osobowoci. Konkretna dzie, gdy chodzi o los indywidualnego zbawienia, podstawy
posta etyki protestanckiej, zerodkowana wok idei zawodu- realnej, stanowi wszelako jego ratio cognoscendi;
-powoania, oznacza w rzeczywistoci, e etyczny racjonalizm i wreszcie metodyczn surowo podporzdkowanego
dostarcza podstaw kognitywno-instrumentalnemu nastawieniu zasadom, przez siebie kontrolowanego, na autonomii was
wobec procesw wewntrzwiatowych, w szczeglnoci wobec nego Ja opartego sposobu ycia, ktry systematycznie przeni-
interakcji spoecznych w sferze spoecznego procesu pracy. Rw- ka wszystkie obszary ycia, poniewa przywieca mu idea
nie racjonalizacja kognitywna i prawna w takiej mierze, w jakiej upewniania si co do [wasnego] zbawienia.
odnosi si do sfery zawodu-powoania, staje si czci orientacji Dotychczas uoyem w pewnym porzdku - podug
na wartoci znamionujce ten styl ycia. Natomiast estetyczno- paszczyzn: spoeczestwo, kultura i osobisty styl ycia - oraz
-ekspresywne skadniki zracjonalizowanej kultury znajduj swo- skomentowaem zjawiska racjonalizacji wymienione przez
iste odpowiedniki osobowociowe w takich dyspozycjach do Webera w Vorbemerkung do jego artykuw z socjologii religii.
dziaania i orientacjach na wartoci, ktre stanowi przeciwie Nim sprawdz, w jakim sensie moemy tu mwi o czym
stwo tego metodycznego sposobu kierowania yciem. "racjonalnym" i o ,,racjonalnoci", chciabym w schematyczny
Religijne podstawy racjonalnego sposobu ycia (Lebens- sposb przedstawi empiryczny ukad powiza wystpujcy,
fuhrnng) bada Weber, biorc na warsztat potoczn wiadomo wedug przypuszcze Webera, midzy rnymi fenomenami
ich wzorcowych i charakterystycznych nosicieli, tj. wyobrae zachodniego racjonalizmu. W tym celu odrniam: po pierwsze,
nia kalwinistw, pietystw, metodystw i sekt wyrastajcych kulturowe sfery wal10ci (nauk i technik, sztuk i literatur,
z ruchu baptystycznego. Dobitnie i ze swad wydobywa on prawo i moralno) jako skadowe kultury, ktre wraz z przej
jako rysy podstawowe nastpujce rzeczy: ciem ku epoce nowoczesnej wyksztaciy si i wyodrbniy
radykalne zarzucenie rodkw magicznych, rwnie z tradycyjnego zasobu religijno-metafizycznych obrazw wiata
wszystkich sakramentw, jako rodkw pozwalajcych osign przekazanego przez tradycj greck i przede wszystkim
zbawienie, to za oznacza: definitywne odczarowanie religii; jUdeochrzecijask (proces ten rozpocz si w wieku XVI
294 110 Teon"a racjonalizacji Maxa Webera Racjonalizm zachodni 295
i zakoczy W wieku XVIII); nastpnie, kulturowe systemy dzia- Tabela 20 Fo17Yly przejawiania si okcydentalnego racjonalizmu w okresie narodzin
ania, w ramach ktrych tradycje podlegaj systematycznemu epoki nowoczesnej
opracowaniu (bearbeitet wemen) pod ktem poszczeglnych
Skadniki Skadniki ewaluatywne: Skadniki
aspektw wanociowych: zorganizowane uprawianie nauki kognitywne: ekspresywne:
(uniwersytety i akademie), zorganizowane uprawianie sztuki nowoczesne racjonalne !etyka autonomiczna
(wraz z instytucjami zwizanymi z wytwarzaniem, dystrybucj Kultura nauki prawo naturalne/protestancka sztuka
i recepcj sztuki, tudzie z poredniczcymi instancjami krytyki przyrodnicze I
I
I
artystycznej), system prawny (wraz z fachowym ksztaceniem zorganIzowany ---------------+--------------- zorganizowany

sposb upra-
!
prawniczym, naukow jurysprudencj, publicznoci zoriento- uniwersytecka I
: sposb upra-
wan w kwestiach prawnych) i wreszcie wsplnota religijna
wiania nauki nauka prawa, !
stowarzyszenia wiania sztuki
(uniwersytety, zawodowe jreligijne (produkcja,
(w ktrej si naucza i yje podug etyki rzdzcej si zasadami akademie, ksztacenie handel, recep-
I
i wysuwajcej postulaty uniwersalistyczne, tzn. w ktrej owa laboratoria) prawnicze :I cja, krytyka
I
etyka znajduje instytucjonalne ucielenienie); w dalszej kolej- Spoeczestwo

:---------------- artystyczna)
---------------
noci [wyrniam] centralne systemy dziaania wyznaczajce nowoczesne
mieszczaska
gospodarka pastwo
struktur spoeczestwa: kapitalistyczn gospodark, nowocze- rodzina nukle-
kapitalistyczna (moderne
sne pastwo oraz rodzin nuklearn; i na koniec, na poziomie Staatsanstalt)
arna
systemu osobowoci, wyrniam dyspozycje do dziaania oraz
dyspozycje do dziaania i orientacje na wartoci
orientacje na wartoci, typowe dla metodycznego sposobu kiero- Osobowo
wania yciem i jego podmiotowego odpowiednika. metodyczny sposb kierowania yciem !kontrkulturowe
!style ycia
Tabela 2 wyrnia kapitalistyczn gospodark oraz nowo-
czesne pastwo (Staatsanstalt) jako te fenomeny, ktre Weber
chciaby wyjani z pomoc teorii racjonalizacji spoecznej. na cel. Ale jest to tylko jeden aspekt, ktry nie powinien nam
Wyksztacenie si i wyodrbnienie obydwu tych powizanych przysania drugiego i z metodologicznego punktu widzenia
ze sob i komplementarnych podsystemw prowadzi jedynie waniejszego aspektu. Weber mianowicie chce przede wszys-
w spoeczestwach zachodnich a do tego, e modernizacja tkim instytucjonalizacj dziaania racjonalnego ze wzgldu na
moe wyzwoli si od swych wyjciowych konstelacji i dalej cel wyjania w kategoriach procesu racjonalizacji. To dopiero
przebiega w sposb samoregulatywny. Max Weber moe w wyniku tego procesu racjonalizacji, ktry w schemacie wyja
modernizacj opisywa jako racjonalizacj spoeczn, poniewa niajcym bierze na siebie rol explanans, nastpuje dyfuzja
kapitalistyczne przedsibiorstwo (Betneb) pomylane jest tak, dziaania racjonalnego ze wzgldu na cel. Z punktu widzenia
by przystawao do racjonalnego dziaania gospodarczego, a no- wyjciowych warunkw modernizacji wane s przede wszyst-
woczesne pastwo - do racjonalnego dziaania administracyj- kim dwa momenty: metodyczny sposb ycia przedsibiorcw
nego, czyli jedno i drugie pomylane jest tak, by przystawao do i urzdnikw pastwowych ukierunkowany przez etyk
tego typu dziaania, jakim jest dziaanie racjonalne ze wzgldu zawodu-powoania, jak te rodek organizacyjny, jakim jest
prawo formalne. U podstaw jednego i drugiego le, formalnie Moemy odrni dwa wielkie skoki w procesie racjonaliza-
biorc, takie same struktury wiadomoci: posttradycyjne wyo- cji, ktre Weber analizuje, z jednej strony, w studiach nad etyk
braenia prawne i moralne. Z jednej strony, nowoczesne wyo- gospodarcz religii wiatowych, z drugiej za w swych studiach
braenia prawne, usystematyzowane w postaci racjonalnego nad powstaniem i rozwojem gospodarki kapitalistycznej i nowo-
prawa naturalnego, za porednictwem uniwersyteckiej nauki czesnego pastwa (wliczajc w to studia nad etyk protestanck).
prawa, ksztacenia jurystw, publicznoci, ktra z inspiracji Zainteresowany jest on, z jednej strony, racjonalizacj obrazw
profesjonalnych zorientowana jest w kwestiach prawnych (Jach- wiata; przy tej okazji musi wyjani strukturalne aspekty odcza-
lich inspirierte Rechtsoffentlichkeit), itd. staj si czci syste- rowania oraz warunki, w jakich kwestie kognitywne, norma-
mu prawnego i prawnej organizacji stosunkw gospodarczych tywne i ekspresywne mog ulec systematycznemu oddzieleniu
oraz administracji pastwowej, z drugiej za strony etyka protes- i rozwija si zgodnie ze sw wewntrzn logik. Z drugiej
tancka za porednictwem socjalizacyjnych agentur wsplnoty strony Weber interesuje si instytucjonalnym ucielenianiem
oraz rodziny czerpicej inspiracj z religii zostaje przeoona na nowoczesnych struktur wiadomoci, ktre wyksztaciy si na
orientacje dziaania podporzdkowanego ascezie zawodu-powo- drodze racjonalizacji religii, tzn. przemian racjonalizacji kultu-
ania oraz na poziomie motywacji zakotwiczona w warstwach rowej w racjonalizacj spoeczn. Musi on przy tym objani
krzewicych kapitalizm. Obydwiema drogami wcielane s prak- strukturalne aspekty prawa i moralnoci, jako e to one (a) umo
tycznomoralne struktury wiadomoci, i to wcielane z jednej liwiaj organizacj legalnego panowania oraz regulowane przez
strony w instytucje, a z drugiej w systemy osobowoci. Proces prawo prywatne stosunki midzy dziaajcymi strategicznie pod-
ten prowadzi do tego, e upowszechniaj si racjonalne ze miotami i (b) wytwarzaj wewntrzn motywacj do planowego
wzgldu na cel orientacje dziaania, przede wszystkim w sys- sposobu kierowania swym yciem, zorientowanego na cig
temach dziaania ekonomicznego i administracyjnego; o tyle te i zdyscyplinowan prac zawodow.
proces ten ma odniesienie do racjonalnoci ze wzgldu na cel. 2. Pojcia racjonalnoci. Weber wci na nowo przypomi-
Znaczenie decydujce ma jednak dla Webera to, e proces ten na, e "racjonalizm" moe oznacza bardzo rne rzeczy:
z uwagi na rodzaj struktur wiadomoci, ktrym daje mono "Moe on oznacza rne rzeczy choby w zalenoci od tego, czy
skutecznego oddziaywania na paszczynie instytucjonalnej mylimy o takiej racjonalizacji, jakiej dokonuje na przykad myliciel
i motywacyjnej, sam jest procesem racjonalizacji. Racjonalizm systematyk tworzc obraz wiata, tzn. o postpujcym teoretycznym
etyczny i racjonalizm prawny powstaj mianowicie, podobnie opanowywaniu rzeczywistoci za pomoc coraz bardziej pre-
jak nowoczesna nauka i nowoczesna sztuka, z wyksztacenia si cyzyjnych abstrakcyjnych poj, czy te raczej mamy na myli
racjonalizacj w sensie metodycznego osigania okrelonego prakty-
i wyodrbnienia pewnych sfer wartoci, ktre z kolei s rezul- cznego celu za pomoc coraz bardziej precyzyjnej kalkulacji adek-
tatem procesu odczarowywania, znajdujcego odzwierciedlenie watnych rodkw. Obie te racjonalizacje s dwiema rnymi rzecza-
na paszczynie obrazw wiata. Zachodni racjonalizm poprze- mi, chocia ostatecznie cz si ze sob nierozerwalnie"l.
dzia racjonalizacja religii. Rwnie ten proces odczarowywania
mitycznych systemw interpretacji zosta przez Maxa Webera l M. Weber, Etyka gospodmr:za religii wiatowych, w: tene, Szkice z socjo-
objty z rozmysem pojciem racjonalizacji. logii religii, tum. J. Prokopiuk, H. Wandowski, Warszawa 1984, s. 140 - 141.
Na pocztku Weber dokonuje rozrnienia na teoretyczne wania rodkw w pewnym, bardzo abstrakcyjnym sensie ma
i praktyczne opanowywanie rzeczywistoci. Naturalnie, intere- znaczenie dla racjonalnoci zachowa. Mianem "techniki
suje si przede wszystkim racjonalnoci praktyczn w sensie racjonalnej" okrela stosowanie rodkw, ktrym "wiadomie
kryteriw, podug ktrych dziaajce podmioty ucz si kon- i planowo kieruje dowiadczenie i namys"l. Dopki techniki,
trolowa otoczenie: ich obszar zastosowa oraz baza dowiadczalna, na ktrej
mogaby w razie potrzeby by sprawdzana ich skuteczno,
"Racjonalnie ze wzgldu na cel dziaa ten, kto orientuje si podug
celw, rodkw i nastpstw ubocznych, a przy tym racjonalnie way nie s wyspecyfikowane, dopty pojcie "techniki" jest poj
zarwno rodki wobec celw, jak i cele wobec skutkw ubocznych, ciem bardzo oglnym. Kada regua czy kady system regu
a wreszcie rne moliwe cele wobec siebie nawzajem, w kadym pozwalajcy na dziaanie, ktre daje si reprodukowa
wic razie dziaa kierujc si nie afektami i nie tradycj"l.
w sposb wiarygodny - niezalenie od tego, czy jest ono
Pojcie dziaania racjonalnego ze wzgldu na cel jest kluczem planowe czy wynika z utartej praktyki - i jest przewidywalne
do zoonego pojcia racjonalnoci (rozpatrywanego poczt dla uczestnikw interakcji oraz obliczalne z perspektywy
kowo w aspektach praktycznych). Ale ta szerzej zakrojona obserwatorw, jest w tym rozumieniu technik:
racjonalno, ktra lega u podstaw "mieszczasko-buruazyj "Kade dziaanie ma swoj technik: jest technika modlitwy, [ ... l
nej (biirgerlichen) formy racjonalizacji ycia zadomowionej technika ascezy, technika mylenia i badania, mnemotechnika, tech-
w wiecie zachodnim od wieku XVI i XVII", bynajmniej nie nika wychowania, technika wojenna, technika muzyczna (np. wirtuo-
jest rwnoznaczna z racjonalnoci ze wzgldu na cel (Zweck- zowska), technika rzebiarska czy malarska [ ... l i wszystkie one
mog osiga nadzwyczaj zrnicowane stopnie racjonalnoci. Wyst
rationalitat). W piciu etapach zrekonstruuj, jak Weber budu- pienie problemu technicznego oznacza zawsze, e wystpuj wt
je swe zoone pojcie "racjonalnoci praktycznej"2. pliwoci co do najbardziej racjonalnych rodkw"2.
a. Weber wychodzi od szeroko rozumianego pojcia "tech-
niki", by wyranie pokaza, e aspekt uregulowanego stoso- W tym rozumieniu "zracjonalizowana" zostaa wic nawet
obiektywnie niesprawdzalna mistyczna koncentracja [dopro-
wadzajca do] iluminacji czy ascetyczne opanowywanie pop
I M. Weber, Wirtschaft und Gesellschaft, KOln 1964, s. 18.
2 Dotychczasowe prby wyjanienia tego pojcia uwaam za niezadowa- dw i afektw. Jedynym kryterium pomiaru racjonalizacji
lajce: D. Claessens, Rationalitat revidiert, "Kolner Zeitschrift fUr Soziologie "technicznej" w naj szerszym tego rozumieniu jest regularno,
und Sozialpsychologie" 1965, t. 17, s. 465 n.; U. Vogel, Einige Uberlegungen jakiej podlega jakie dajce si reprodukowa zachowanie,
zum Begri!! der Rationalitat bei Max Weber, "Kol ner Zeitschrift fUr Soziologie ktre inni mog przewidywa i na ktre mog liczy 3
und Sozialpsychologie" 1973, t. 25, s. 533 n.; A. Swidler, The Concept of
Rationality in the Work of Max Weber, "Sociological Inquiry" 1973, t. 43,
s. 35 n.; A. Eisen, The Meanings and Confusions of Weberian "Rationality" , I M. Weber, Wirtschaft und Gesellschaft, wyd. cyt., s. 14.
"British Joumal of Sociology" 1978, t. 29, s. 57 n.; Max Weber und die Ratio- 2 Tame, s. 44 n.
nalisiernng sozialen Handelns, W. M. Sprondel, C. Seyfarth (Hrsg.), Stuttgart 3 Nawizujc do tego pojcia moemy wprowadzi pojcie technicyzacji,
1981; pomocne opracowanie: S. Kalberg, Max Weber's Types of Rationality: ktre pniej stosowa bdziemy w kontekcie teorii mediw komunikacyjnych.
Comerstones for the Analysis of Rationalization Process in History, "The Dziaania i procesy komunikacji s stechnicyzowane, gdy mona je dowolnie
American Joumal of Sociology" 1980, t. 86, s. 1145 n. powtarza bd zautomatyzowa wedug [pewnej]) reguy czy algorytmu,
b. To szerokie znaczenie "techniki" oraz "racjonalizacji tylko wtedy, jeli wczeniej w obiektywizujcym nastawieniu
rodkw" Weber zawa przez wyspecyfikowanie rodkw. uzna si je za przedmiot moliwej manipulacji:
Jeli mianowicie pod uwag brane s tylko rodki, ktrymi
,,0 pewnym postpie [w znaczeniu postpujcej racjonalnoci rod
zdolny do dziaania podmiot moe realizowa postawione
kw] mona te mwi [ ... ] w odniesieniu do szczeglnej dziedziny,
cele, ingerujc w wiat obiektywny, to wwczas jako kryterium zwanej potocznie technik, ale te w odniesieniu do techniki hand-
dokonywania ocen wchodzi w gr skuteczno. Racjonalno lowej, take techniki prawnej, jeeli przy tym jako punkt wyjcia
uycia danego rodka mierzy si obiektywnie sprawdzaln obrany zostanie pewien jednoznacznie okrelony status konkretnego
skutecznoci ingerencji (bd zamierzonego zaniechania). Gej) wytworu"l.
Pozwala to rozrnia dziaania "subiektywnie racjonalne ze c. Pocztkowo wic Weber rozpatruje racjonalno jedynie od
wzgldu na cel" i dziaania "obiektywnie trafne"; mona rw- strony stosowania rodkw. Pojcie to nastpnie dyferencjuje,
nie mwi o "postpujcej racjonalnoci rodkw" w sensie wyrniajc w dziaaniach skierowanych na cel dwa dajce si
obiektywnym. Jeli
racjonalizowa aspekty: mniej lub bardziej racjonalnymi, tzn.
"zachowanie ludzkie Gakiegokolwiek rodzaju) bdzie w jakim jed- efektywnymi z uwagi na dany cel, mog by nie tylko rodki
no~tkowym aspek~~e w tym sensie technicznie bardziej waciwie i sposb ich zastosowania; rwnie same cele mog by wybie-
ukIerunkowane, mz to byo dotd, wwczas mamy do czynienia rane mniej lub bardziej racjonalnie, to znaczy mog przy danych
z <<postpem technicznym"I.
wartociach, rodkach i warunkach brzegowych by wybierane
Rwnie to pojcie techniki ujmowane jest jeszcze szeroko; w sposb obiektywnie trafny. Do warunkw dziaania racjonal-
rozciga si ono nie tylko na instrumentalne prawida opano- nego ze wzgldu na cel naley nie tylko oparta na subiektywnym
wywania przyrody, lecz i na prawida artystycznego opanowy- przewiadczeniu czy dajca si ustali empirycznie instrumental-
wania materiau czy te na przykad na techniki "politycznego, na racjonalno rodkw, lecz rwnie racjonalno wyboru celu
spoecznego, wychowawczego, propagandowego manipulo- - wyselekcjonowanego podug wartoci. Patrzc od tej strony,
wania ludmi"2. O technikach moemy w tym sensie mwi dziaanie moe by tylko w takim stopniu racjonalne, w jakim
zawsze wtedy, kiedy cele, jakie mona z ich pomoc reali- nie jest lepo sterowane przez afekty lub przez tradycj:
zowa, pomylane s jako czci skadowe wiata obiekty- ,Jednym z istotnych komponentw racjonalizacji dziaania jest
wnego; rwnie techniki spoeczne mog zasadza si na zastpienie wewntrznego
przystosowania si do utartego zwyczaju
spoecznych relacjach, interakcjach, instytucjach, symbolach planowym przystosowaniem si do ukadu interesw"2.
Taka racjonalizacja moe dokonywa si kosztem dziaania

tzn. gdy mona zdj z nich ciar przyswajania i formuowania explicite
wymaganej wiedzy intuicyjnej. Por. N. Luhmann, Macht, Stuttgart 1975, s. 71, sterowanego zarwno przez afekty, jak i przez tradycj.
ktry to pojcie technicyzacji wprowadza w nawizaniu do HusserIa. W tym kontekcie umieci naley wane rozrnienie na
I M. Weber, Sens" wolnej od wal1ociowa" socjologii i ekonomii, tum. racjonalno formaln i racjonalno materialn. Sformuo-
E. Nowakowska-Sotan, w: Problemy socjologii wiedzy, praca zbiorowa, War-
szawa 1985, s. 135.
I Tame.
2 Tame.
2 M. Weber, Wi11schaft und Gesellschaft, wyd. cyt., s. 22.
wania, jakich uywa sam Weber, nie s tu nazbyt klarowne. przechodnim itd. W kwestiach nonnatywnych Weber jest
Racjonalno fonnalna odnosi si do decyzji podmiotw dzia- sceptykiem; jest on przekonany, e wyboru (Entscheidung)
ajcych zgodnie z racjonalnym sposobem dokonywania wy- midzy rnymi (choby i analitycznie wyklarowanymi) sys-
boru, ktre, powodujc si jasnymi preferencjami i danymi temami wartoci nie daje si uzasadni, e nie jest on motywo-
prawidami dokonywania rozstrzygni, staraj si realizowa wany racjonalnie; cile biorc, co takiego jak racjonalno
swe interesy, czego wzorcowym przykadem mog by sto- instancji zrodzonych na gruncie wiary (Glaubensmiichte) czy
sunki w gospodarce: postulatw aksjologicznych rozpatrywanych od strony ich treci
"J ako fonnaln racjonalno gospodarowania bdziemy tu okrelali
nie istnieje. Niemniej jednak to, jak dziaajcy uzasadnia swe
zakres technicznie moliwego w jego przypadku i rzeczywicie preferencje i jak orientuje si na wartoci, jest dla Webera
stosowanego rachunku [ ... ]. Natomiast pojcie racjonalnoci mate- jakim aspektem, w ktrym dziaanie moe by postrzegane
rialnej (stwierdza) [ ... ] jedynie [ ... ], e wysuwa si dania etyczne, jako dajce si racjonalizowa:
polityczne, utylitarne, hedonistyczne, stanowe, egalitarne czy jakie
tam inne i wedle nich mierzy si - w kategoriach racjonalnoci ze "Czysto racjonalnie ze wzgldu na wartoci dziaa ten, kto nie baczc
wzgldu na wartoci albo w kategoriach materialnej racjonalnoci ze na dajce si przewidzie nastpstwa dziaa zgodnie ze swym przeko-
wzgldu na cel - rezultaty gospodarowania niezalenie od tego, jak naniem na temat tego, co wydaje mu si dyktowa obowizek, poczu-
bardzo jest ono racjonalne formalnie, tzn. oparte na rachunku"l. cie godnoci, pikno, wskazanie religijne, pobono, czy wano
jakiej sprawy bez wzgldu na jej rodzaj. Dziaaniem racjonalnym
Z chwil gdy aktor na tyle uwolni si z wizw tradycji ze wzgldu na wartoci [ ... ] jest zawsze dziaanie podug nakazw
oraz przesta by sterowany przez afekty, e staje si wiadom czy w myl da, co do ktrych dziaajcy jest przewiadczony, i
zostay mu postawione"l.
swych preferencji i na podstawie wyklarowanych preferencji
(oraz maksym [stosowanych przy] podejmowaniu decyzji) Racjonalno wartoci, ktre le u podstaw preferencji tycz
potrafi wybiera swe cele, dziaanie daje si ocenia w obydwu cych dziaania,
mierzy si nie ich zawartoci materialn, lecz
aspektach: w instrumentalnym aspekcie skutecznoci rodkw wasnociami fonnalnymi, mianowicie tym, czy s one na tyle
oraz w aspekcie trafnoci (Richtigkeit) ustalania (Ableitung) fundamentalne, e mog uzasadni sposb ycia podporzdko
celw przy danych preferencjach, rodkach i warunkach brze- wany zasadom. Jedynie takie wartoci, ktre mona ujmowa
gowych. Te obydwa aspekty brane cznie jako racjonalno abstrakcyjnie i generalizowa, czynic z nich zasady naczelne,
instrumentalna i racjonalno wyboru nazywa Weber racjonal- takie wartoci, ktre mona interioryzowa jako zasady
noci fomzaln w odrnieniu od materialnej oceny samego w znacznym stopniu fomzalne i stosowa procedura/nie, maj
systemu wartoci, ktry ley u podstaw preferencji. tego rodzaju intensywn si ukierunkowujc dziaanie, i
d. Z punktu widzenia racjonalnoci fonnalnej mona wysu- wykraczaj poza pojedyncze sytuacje, w skrajnych wypadkach
wa jedynie danie, aby dziaajcy by wiadom swych prefe- przenikaj w sposb systematyczny wszystkie sfery ycia, ca
rencji, aby precyzowa lece u ich podstaw wartoci i spraw- biografi, a nawet mog podporzdkowa histori [pewnych]
dza ich spjno, by, jeli to moliwe, ustawia je w porzdku grup spoecznych jakiej jednoczcej idei.
I Tame, s. 60. I Tame, s. 18.

Istotne znaczenie ma w tym kontekcie rozrnienie intere- kowan na wartoci (wertrational gebundenen)"l. Generalnie,
sw i wartoci. Konstelacje interesw zmieniaj si, podczas w tym wanie kierunku zdaje si rozwija zracjonalizowana
gdy uoglnione wartoci zachowuj wci wano dla wicej kultura zachodnia. Istniej jednak rwnie wiadectwa czego
ni tylko jednego typu sytuacji. Tego kategorialnego rozr odwrotnego, mianowicie racjonalizowania orientacji na wartoci
nienia, wydobytego w neokantyzmie, nie uwzgldnia utylita- przy jednoczesnym utrudnianiu dziaania racjonalnego ze wzgl
ryzm. Podejmuje on daremn prb takiej reinterpretacji ukie- du na cel. Odnosi si to na przykad do wczesnego buddyzmu,
runkowa na interesy, ktra przemienia te ukierunkowania ktry Weber uwaa za etyk racjonaln "w sensie staego, uwa
w zasady etyczne i hipostazuje racjonalno ze wzgldu na cel, nego i przytomnego opanowywania caej przyrodniczej popdo
czynic z niej samej warto. Std te doktryna utylitarystyczna, woci"2, ktry jednak odwodzi zarazem od wszelkiego denia do
jak mniema Weber, nigdy nie moe uzyska statusu oraz mocy zdyscyplinowanego zawadnicia wiatem.
(Leistungsfiihigkeit), jak ma etyka rzdzca si zasadami. Poczenie dziaania racjonalnego ze wzgldu na cel i dzia-
e. Weber zrnicowa pojcie racjonalnoci praktycznej ania racjonalnego ze wzgldu na wartoci daje wic w rezul-
z uwagi na takie trzy aspekty, jak stosowanie rodkw, wyzna- tacie typ dziaania, ktry w caoci spenia warunki racjonal-
czanie celw oraz ukierunkowanie na wartoci. Instrumentaln noci praktycznej. Kiedy osoby i grupy uoglniaj dziaania
racjonalno dziaania mierzy si efektywnym zaplanowaniem tego typu, nadajc im charakter ponadczasowy i rozcigajc na
rodkw przy danych celach; miar racjonalnoci ze wzgldu [rne] sfery spoeczne, Weber mwi o metodycznie racjonal-
na wybr (Wahlrationalitiit) jest w wypadku dziaania trafno nym sposobie kierowania yciem. Pierwsze historycznie biorc
kalkulacji celw przy precyzyjnie uchwyconych wartociach, przyblienie do tego typu idealnego Weber upatruje w protes-
danych rodkach i danych warunkach brzegowych; normaty- tanckiej ascezie zawodu-powoania rozwijanej przez kalwi-
wn racjonalno dziaania mierzy si jednoczc i system- nizm oraz wczesne sekty purytaskie:
atyzujc si oraz zdolnoci penetracyjn kryteriw warto "Tylko zawodowa etyka ascetycznego protestantyzmu, jako jedyna na
ciowania i zasad lecych u podstaw preferencji [odnoszcych kuli ziemskiej, przyniosa pryncypialn i niezomn jedno wewntrz
si do] dziaania (Handlungspriiferenzen). Dziaania, ktre wiatowej etyki zawodowej i religijnej pewnoci zbawienia. Tylko
speniaj warunki racjonalnego doboru rodkw i racjonalnego w niej bowiem wiat - wanie w swej niegodziwoci bytu stworzonego
- ma religijne znaczenie jako obiekt speniania obowizkw przez
dokonywania wyborw, nazywa Weber "racjonalnymi ze
racjonalne dziaanie, zgodne z wol cakowicie ponadziemskiego
wzgldu na cel (zweckrational)", te za, ktre speniaj warun- Boga. Racjonalny, trzewy, nie oddany wiatu charakter celu dziaania
ki racjonalnoci normatywnej - "racjonalnymi ze wzgldu na i rezultat dziaania stanowi oznak, e spoczywa na nim bogosa
wartoci (wertrational)". Obydwa te aspekty mog zmienia wiestwo Boe. Nie czysto, jak u mnicha, lecz eliminacja wszelkiej
si jeden niezalenie od drugiego. Postpy w wymiarze racjo- erotycznej rozkoszy; nie ubstwo, lecz eliminacja wszelkiego opar-
tego na pobieraniu renty korzystania z bogactwa oraz feudalnej, wyra-
nalnoci ukierunkowanej na cel mog "dokonywa si z ko-
ajcej rado ycia ostentacji bogactwa; nie ascetyczne umartwianie
rzyci dla dziaania sceptycznie odnoszcego si do wartoci
(wertungliiubigen) , czysto racjonalnego ze wzgldu na cel, l Tame, s. 22.
kosztem dziaania warunkowanego przez racjonalno ukierun- 2 Tame, s. 483.
~i ~ k~asztorze, .lec~ czujny, racjonalnie opanowany sposb ycia nalne ze wzgldu na cel przenika wiedza zarwno empiryczna,
~ umk~le poddama SI urodzie wiata, sztuki lub wasnym nastrojom
l Uc~ucIom .- ~to wymogi zachodniej ascezy wewntrz wiata. Zdys-
jak i analityczna - wiedza ta moe z zasady przybiera precy-
cyplmowame ~ umetodycznienie sposobu ycia jest jednoznacznym zyjn form wiedzy sprawdzonej naukowo. Z kolei za pored
cel~m, czowIek zawodu-powoania - to jej typowy reprezentant, nictwem kompetencji i motywacji wiedza praktycznomoralna
raCJo~alne urzeczowienie i uspoecznienie stosunkw socjalnych - jej (jak te estetyczno-ekspresywna) staje si czci orientacji
osobhwe /n~stpstwo .. Ot? co przeciwstawia zachodni ascez ukierunkowujcych dziaania racjonalne ze wzgldu na warto-
wewntrz SWIata wszelkIm mnym rodzajom religijnoci wiata"l.
ci. Wiedza ta zostaje ucilona i ulepszona na dwu poziomach
Metodycznie racjonalny sposb ycia wyrnia si tym, e rozwoju, najpierw w obrbie religijnych obrazw wiata,
nadaje charakter stay temu zoonemu typowi dziaania, ktry a nastpnie w ramach zautonomizowanych sfer wartoci: prawa,
pod ktem wszystkich trzech aspektw nastawiony jest na moralnoci (oraz sztuki). W tym miejscu uwidacznia si, e
racjonalno i jej potgowanie oraz w taki sposb wie ze racjonalizacja dziaa i form ycia oraz racjonalizacja obrazw
sob te struktury racjonalnoci, e wzajemnie si stabilizuj, wiata "ostatecznie cz si ze sob nierozerwalnie".
poniewa sukcesy w jednym wymiarze czciowo zakadaj, Zoone pojcie racjonalnoci praktycznej, przedstawione
c~ci~wo stymuluj sukcesy w innych wymiarach. Metodycz- przez Webera w formie typu idealnego na przykadzie
me racjonalny sposb ycia umoliwia i premiuje powodzenie metodycznego kierowania swym yciem w sektach protestan-
dziaa jednoczenie: ckich, nadal zachowuje jeszcze charakter czstkowy. Odsya
od strony racjonalnoci instrumentalnej w wypadku roz- ono do pojcia racjonalnoci obejmujcego jedno i drugie:
wizywania zada technicznych i konstruowania skutecznych racjonalno teoretyczn i racjonalno praktyczn. W ka
rodkw; dym razie Weber wydobywa to pojcie ze struktur wiado
od strony racjonalnoci [zwizanej z] dokonywaniem wy- moci, ktre znajduj wyraz nie bezporednio w dziaaniach
boru w wypadku spjnego wybierania pord dziaa alterna- i formach ycia, lecz przede wszystkim w przekazach kulturo-
tywnych (o racjonalnoci strategicznej mwimy wwczas, gdy wych, w systemach symbolicznych. Dwa hasa, pod ktrymi
~rzeba przy tym uwzgldnia decyzje racjonalnych partnerw); Weber analizuje odpowiadajc temu racjonalizacj kulturo-
l wreszcie w, to: systematyzacja obrazw wiata oraz wewntrzna logi-
od strony racjonalnoci normatywnej w wypadku rozwi ka sfer wartoci. Maj one odniesienie do dalszych poj
zywania zada praktycznomoralnych w ramach etyki kieruj racjonalnoci, ktre w odrnieniu od dotychczas omawia-
cej si zasadami. nych nie s pomylane pod ktem teorii dziaania, lecz odsy-
Tym trzem aspektom racjonalnoci dziaania mona przy- aj do teorii kultury.
porzdkowa rne kategorie wiedzy. Za porednictwem tech- f. "Racjonaln" nazywa Weber dogbn przebudow for-
nik i strategii do orientacji ukierunkowujcych dziaania racjo- maln systemw symbolicznych, w szczeglnoci religijnych
systemw interpretacji, jak te wyobrae prawnych i wyobra-
I M. Weber, Drogi zbawienia i ich wpyw na sposb ycia, w: tene, Szkice
e moralnych. Wielkie znaczenie przypisa warstwom inte-
z socjologii religii, tum. J. Prokopiuk, H. Wandowski, Warszawa 1984, s. 239. lektualistw, zarwno gdy chodzi o uksztatowanie w peni
308 Racjonalizm zachodni 309
lI. Teoria racjonalizacji Maxa Wehera
zracjonalizowanych na paszczynie dogmatycznej religii tego, co normatywnie obowizujce, i tego, co empirycznie

wybawienia l, jak te o rozwj prawa formalnego. Intelektua- dane"l. Najwikszym dokonaniem religii wiatowych w zakresie
lici s bowiem specjalistycznie przygotowani do tego, by sys- racjonalizacji jest w oczach Webera przezwycienie wierze
temy symboliczne przekazane przez tradycj - z chwil ich magicznych; ten kategorialny przeom [wiodcy do] nowoczes-
utrwalenia w pimie - poddawa obrbce i ulepsza pod ktem nej, odczarowanej koncepcji wiata wyraa si te w dogbnym
aspektw formalnych. Chodzi przy tym o precyzowanie zna- przebudowaniu zasobw tradycji za spraw mylenia formalno-
cze, eksplikacj poj, systematyzacj wtkw mylowych, operacyjnego (in einer fomzal-operationalen Durchgestaltung),
spjno twierdze, o metodyczn konstrukcj, o rwnoczesne ale nie jest z t przebudow tosamy.
zwikszanie stopnia zoonoci oraz uszczegowienia wie- Weber sam zaciera to rozrnienie, na przykad na pocztku
dzy, ktra nadaje si do nauczania. Ta racjonalizacja obrazw swego studium o staroytnym judaizmie, gdzie odnonie do
wiata zaczyna si od wewntrznych relacji w onie systemw stopnia racjonalizacji tego obrazu wiata notuje nastpujce
symbolicznych. pytania:
Ulepszanie jakoci formalnych, bdce, co podkrela Weber, "Czy okrelone koncepcje Izraelitw jawi si jako [ ... l 2) bardziej
rezultatem pracy analitycznej intelektualistw, ma, prawd lub mniej zintelektualizowane i zracjonalizowane (w sensie odcho-
mwic, dwa rne aspekty. Z jednej strony, zracjonalizowane dzenia od wyobrae magicznych); 3) bardziej lub mniej jednolicie
obrazy wiata w wyszym stopniu speniaj wymogi mylenia usystematyzowane; 4) bardziej lub mniej przeformuowane (wysubli-
mowane) przez etyk przekona?,,2.
fOlmainooperacyjnego. Ten aspekt racjonalizacji mona na
przykad dobrze przebada ledzc formalizacj, naukow syste- Podczas gdy trzecie pytanie odnosi si do formalnej przebu-
matyzacj oraz zawodow specjalizacj fachowej wiedzy praw- dowy religijnego systemu symbolicznego, to pytanie drugie
niczej, ktra pocztkowo bya czym uzyskiwanym w trakcie i czwarte dotyczy podstawowych poj, na ktrych opiera si
praktyki zawodowej2. Z drugiej za strony, zracjonalizowane rozumienie wiata. Rwnie przez interpretatorw Webera te
obrazy wiata rwnie w wikszym zakresie odpowiadaj dwa aspekty czsto nie s jasno rozrniane.
wymogom nowoczesnego rozumienia wiata, ktre [ju] na Johannes Weiss charakteryzuje racjonalizacj obrazw
poziomie podstawowych poj (kategorial) zakada odczarowa- wiata jako
nie wiata. Ten aspekt racjonalizacji bada Weber przede wszyst- "konsekwentne i systematyczne przemylenie do koca zastanych
kim na przykadzie "etycznej racjonalizacji" religii wybawienia; (gegebenen) zasobw sensu lub wartoci. Przemylenie do koca
w wypadku "wszystkich rodzajw praktycznej etyki, ktre oznacza tu zarwno cofnicie si do zasad, ktre le u samych pod-
systematycznie i jednoznacznie orientoway si na trwae cele staw, jak te przedstawienie definitywnych konsekwencji i systema-
zbawienia", jako "racjonalne" (w sensie wiata odczarowanego tycznej caoci wnioskw"3.
na poziomie podstawowych poj) okrela Weber ,,rozrnianie
IM. Weber, Etyka gospodarcza religii wiatowych, wyd. cyt., s. 141.
I Tame, s. 393 n. 2 M. Weber, Gesammelte Aufsatze zur Religionssoziologie, t. 3, Ttibingen
2 A. Eisen, The Meanings and Confusions of Weberian Rationality, wyd. 1966, s. 2, przyp.
cyt., s. 61 n. 3 J. Weiss, Max Webers Gnmdlegung derSoziologie, Mtinchen 1975, s. 137.
Ten wynik racjonalizacji oddziela Weiss od tego, co nazywa g. W miar jak racjonalizacja obrazw wiata prowadzi do
racjonalizmem etycznym. W. Schluchter natomiast jedno wyksztacenia si i wyodrbnienia kognityw~ych, norm~tyw
z drugim utosamia: nych oraz ekspresywnych skadnikw kultury, I W t~m senSIe ~o
nowoczesnego rozumienia wiata, spenione zostaj przez m
"Racjonalizm oznacza [ ... ] systematyzacj zwizkw sensu, poddanie
intelektualnej obrbce oraz naukowe wysublimowanie celw [wyz- wyjciowe warunki racjonalizacji kulturowej w wszym ro~u
naczonych przez] sensy (Sinnzielen). Jest on nastpstwem wewn mieniu. Taka racjonalizacja rozpoczyna si wwczas, gdy rzne
trznego przymusu czowieka kultury, by wiat nie tylko uj jako sen- sfery wartoci, tzn. sfery
sowny kosmos, lecz by take zaj wobec niego stanowisko, a wic jest
to racjonalizm metafizyczno-etyczny w naj szerszym rozumieniu"l. "zewntrznego i wewntrznego, religijnego i doczesneg~ posiadani~
dbr [zmuszaj] do uwiadomienia sobie wewntrzne} autonomll
Niejasnoci te znikaj, jeli (a) analitycznie oddzielimy (Eigengesetzlichkeit) [tych] poszczeglnych sfer w jej konsekwen-
przebudow obrazw wiata pod ktem formalnym od katego- cjach"l.
rialnego wyksztacania i wyodrbniania si poj o wiecie W miar jak "poszczeglne sfery wartoci zostaj
oraz (b) z pomoc Piagetowskiej psychologii genetycznej wypreparowane, zachowujc sw racjonaln spjno i zwa~
wyjanimy, dlaczego konsekwentne zastosowanie operacji for- to", docieraj do wiadomoci owe uniwersalne roszczema
malnych do obrazw wiata stanowi moe konieczny, ale nie wanociowe, podug ktrych mierzone s postpy kulturowe
wystarczajcy warunek dokonania si przeomu, ktry wiedzie bd "intensyfikacje wartoci" (Wertsteigerungen). Weber
do nowoczesnego rozumienia wiata. "Sprowadzenie czego odrnia postp technicznej racjonalnoci rodkw od "inten-
do zasad" oznacza najwyraniej co innego anieli "usyste- syfikacji wartoci". Z chwil gdy nauka, moralno i sztuka
matyzowanie treci bdcych przedmiotem wiary" - oznacza wyksztaciy si i wyodrbniy jako autonomiczne sfery
nie tylko poszerzenie i przezwycienie specjalistycznego wartoci - kada podporzdkowana odpowiednio jednemu
zawenia (Entspezialisienmg) obszaru, w ktrym znajduj abstrakcyjnemu kryterium wartoci, jednemu uniwersalnemu
zastosowanie formalne operacje mylowe, lecz take decen- roszczeniu wanociowemu, jak prawdziwo, normatywna
tracj sposobw widzenia wiata (Weltperspektiven), ktra nie suszno oraz autentyczno bd pikno - moliwe staj si
jest moliwa bez rwnoczesnej przemiany gboko osadzo- obiektywne postpy, wznoszenie si na wysze stopnie dosko-
nych, praktycznomoralnych struktur wiadomoci 2 . naoci intensyfikacje w kadorazowo swoistym tego rozu-
mieniu: Racjonalizacja powodujca "intensyfikacj wartoci"
I W. Schluchter, Die Paradoxie der Rationalisienmg, w: tene, Rationa-
obejmuje swym oddziaywaniem nie tylko kognitywn~
Usmus der Weltbeherrschung, Frankfurt am Main 1980, s. 10, z odwoaniem do (w cisym tego rozumieniu) skadniki tradycji .kultu~oweJ,
Webera Wirtschajt und Gesellschajt, wyd. cyt., s. 304. lecz take te, ktre integruj spoeczestwo - rOZCIga si on~
2 W. Schluchter uwzgldnia t okoliczno w swej ksice Die Elltwicklung
na empiryczno-teoretyczn wiedz o przyrodzie zewntrznej,
des okzidentalen Rationalismus, Tlibingen 1979, wykorzystujc do interpretacji
Webera teori moralnoci L. Kohlberga. Przy tej okazji pojawiaj si liczne punk-
ty styczne z ponisz interpretacj. Por. W. Mayrl, Genetic Structuralism and the I M. Webe~, Teoria stopni i kierunkw religijnego odrzucenia wiata, wyd.
Analysis oj Sodal Consciousness, "Theory and Society" 1978, t. 5, s. 19 n. cyt., s. 79.
i jedynie stwarza moliwo pomnoenia bogactwa sztuki w sensie

na praktycznomoraln wiedz ludzi o spoeczestwie oraz na
podniesienia wartoci. W rzeczywistoci jednak nierzadko miao
estetyczno-ekspresywn wiedz jednostki o wasnej subiek- efekt wrcz przeciwny, mianowicie zuboenie poczucia formy"l.
tywnoci bd naturze wewntrznej.
Co oznacza "intensyfikacja wartoci" w obszarze nowo- "Postpy" w obszarze autonomicznej sztuki nacelowane s na
czesnych nauk dowiadczalnych, zrazu nie budzi wtpliwoci: coraz bardziej radykalne i czyste, tzn. oczyszczone ze wszel-
ozna~za post~p. poznania w sensie poszerzenia wiedzy teorety
- kich domieszek teoretycznych i moralnych, wydobycie i opra-
cznej. BardzIej problematyczna jest intensyfikacja wartoc i cowanie podstawowych dowiadcze estetycznych. Sztuka
w sferze. wyobrae prawnych i moralnych; w tym wypadku awangardowa osigna co prawda to zintensyfikowanie
Weber ?Ierze pod uwag przemian struktur, coraz bardziej wartoci rwnie na drodze urefleksyjnienia technik
artysty-
precyzyjne rozpracowywanie uniwersalistycznych zasad teorii cznych; zwikszona racjonalno instrumentalna sztuki, ktra
p~awa i. teo~i moralnoci; w przeciwnym razie nie mgby czyni przejrzystymi wasne procesy wytwrcze, staje tu na
hlerarchlczme uszeregowa legalistycznych etyk usankcjono- usugach estetycznego intensyfikowania wartoci.
wanych przez tradycj, etyk przekona i etyk odpowiedzial- Nasza wdrwka przez rne pojcia racjonalnoci (a-g) poka-
noci. " Wznoszenie si na wysze stopnie doskonaoci" zuje, e Max Weber osadza problematyk racjonalizacji na pasz
logi Par-
w .wyp~dku ,:ie~zy wie si tu skdind cile z jej czynie struktur wiadomoci; posugujc si termino
yznach osobow oci
wClel~~em w zycIe. Co si za wreszcie tyczy intensyfikacji sonsa, moemy powiedzie: na paszcz
pojcie racjona l-
wartoscI w obszarze estetycznym, to idea postpu blaknie tu, i kultury. Z jednej strony, Weber wydoby wa
noci praktycznej z [pewnego] typu dziaania, ktrego
repreze n-
~rzechodzc w ide odnawiania i ponownego odkrywania,
sposb
mnowacyjnego oywiania autentycznych dozna (authentischer tatywn postaci historyczn jest protestancki etyczny
racjona lno instrum entaln , racjo-
Eifahrungen). ycia, jednoczcy [w sobie]
lno ze wzgld u na warto
W obszarze estetyczno-ekspresywnym trzeba tak samo sta- nalno ze wzgldu na cel i racjona
~an~ie jak ~ ~bszarze praktycznomoralnym oddzieli postpy, ci. Z drugiej strony, t racjonalno ukierunkowa dziaania
jakle wyamaj si z punktu widzenia racjonalnoci technicz- przeciwstawia racjonalnoci perspektyw wiata i racjonalnoci
nej, od intensyfikacji racjonalnoci ze wzgldu na warto. sfer wartoci. Punktami odniesienia racjonalizacji kulturowej s
dla nowoczesna nauka, posttradycyjna wiadomo
Weber podkrela, e prawna
i moralna oraz autonomiczna sztuka. Zjawisk a racjona lizacji,
"stos~,,:,a~ie okre.lon~j,. choby nawet najbardziej postpowej st na poziom ie
techn!kl mczego me mowl o estetycznej wartoci dziea sztuki. Dziea
ktre Weber pragnie wyjani, lokuj si natomia
sztukI o najbardziej ?a~~t pI?'mitywnej technice - na przykad spoeczestwa:
obrazy powstae bez JakIejkolwIek znajomoci perspektywy _ mog "N asze europejsko-amerykaskie ycie spoeczne i gospodarcze jest
pod wzgldem estety~zny~ dorwnywa dzieom najdoskonalszym, w pewien specyficzny sposb i w pewnym specyficznym sensie
st~orzonym na. podoz~ racjonalnej techniki, pod warunkiem, e wola
tworcza ogramczya SI do tych (sposobw) ksztatowania ktre
o~powiad~j owej prymitywnej technice. Stwarzanie nowych rod l M. Weber, Sens" wolnej od wal1ociowa" sOLjologii i ekonomii, wyd.
kow techmcznych oznacza pocztkowo tylko rosnce zrnicowanie
.
cyt., s. 132. Por. take T. W. Adomo, Teoria estetyczna, wyd. cyt., s. 382-383
~<zracjonalizowane. Jednym z naczelnych zada naszych dyscyplin

jest zatem objanienie tej racjonalizacji"l. bez zastrzee. Jak wida z jego diagnozy wspczesnoci, na
poziomie przednaukowym, w kontekcie dowiadczenia
Bdziemy mogli zobaczy, jak te zjawiska racjonalizacji codziennego, zajmowa wobec zachodniego racjonalizmu
spoecznej, przede wszystkim instytucje gospodarki kapitalis- postaw wysoce ambiwalentn. Dlatego poszukiwa pewnego
tycznej i nowoczesnego pastwa, podciga Weber pod pojcia, punktu odniesienia, z ktrego dwoist racjonalizacj spoe
ktre najpierw objani w odniesieniu do innych zjawisk, tj. czestwa mona byo zrelatywizowa jako szczeglny przy-
wanie do przejaww racjonalizacji motywacyjnej i kulturowej. padek rozwoju kultury. Weber postrzega racjonalizm jako
Na zakoczenie chciabym jeszcze rozjani pewn kwesti "zachodni" nie tylko w tym sensie, e to na Zachodzie wyo
pojciow: W jakiej mierze to, co Weber nazywa racjonalizmem niy si te konstelacje historyczne, w onie ktrych po raz pier-
zachodnim, jest osobliwoci nowoczesnej kultury europejsko- wszy mg si pojawi pewien fenomen z natury swej
-amerykaskiej, a w jakiej jakim uniwersalnym rysem "cywili- powszechny; jako szczeglny rodzaj racjona1izmu wyraa on
zowanego czowieczestwa" (des Kultunnenschentums)? rwnie partykularne cechy kultury zachodniej.
3. Jak wiadomo, Weber rozpoczyna sw synn Vorbemer- Jednoczenie Weber nie zajmuje bezwzgldnie stanowiska
kung do Gesammelte Aufsiitze zur Religionssoziologie od dwu- kulturalistycznego. Co najwyej na paszczynie refleksji
znacznego pytania: metodologicznej odbiera zachodniemu racjonalizmowi "uni-
"Autor tych sw, syn nowoczesnej kultury europejskiej, omawia wersalne znaczenie i wano":
bdzie problemy historii powszechnej, stawiajc sobie nieuchronne "Racjonalizm [jako sposb] zapanowania nad wiatem to nasz punkt
i usprawiedliwione pytanie: jaki splot okolicznoci doprowadzi do widzenia, z ktrego - niczym reflektorem - owietlamy wycinek
teso, e .wanie n~ ziemi Zachodu, i tylko tutaj, powstay zjawiska, dziejw wiata, i to dla nas wie si z nim roszczenie do susznoci,
ktore - jak to ~oble. chtnie przynajmniej wyobraamy - nabieraj o ile nam zaley na cigoci. Jest elementem naszej wyjciowej sytu-
w swym rozwoJu unIwersalnego znaczenia i wanoci?,'2. acji hermeneutycznej, ktra nie do e powstaa przygodnie, to
jeszcze pozostaje czym szczeglnym. Nowoczesna kultura wiata
Sformuowanie jest dwuznaczne, poniewa otwarte pozosta- zachodniego jest jednak zarazem tego rodzaju, e mog ni si zain-
wia pytanie, czy proces racjonalizacji, z ktrego perspektywy teresowa wszyscy ludzie cywilizowani (Kultunnenschen). Dostar-
my, dzieci epoki nowoczesnej, postrzegamy rozwj wielkich czya ona bowiem nowej, nie znanej wczeniej w dziejach wykadni
cywilizacji, ma wano uniwersaln, czy wydaje si j mie czowieczestwa cywilizowanego. To nie tylko czyni z niej zjawisko
tylko dla nas. Bd broni tezy, e z zarysowanych przez szczeglnego rodzaju, ale nadaje jej rwnie szczegln pozycj.
A poniewa tak si wanie rzeczy maj, stanowi ona [pewien] pro-
Webera podej konceptualnych - na tyle, na ile moglimy je blem powszechnodziejowy oraz ma uniwersalne znaczenie i wano.
~rzeledzi - wynika stanowisko uniwersalistyczne. Niemniej Nawet czowiek cywilizowany, ktry dla siebie tej alternatywy nie
Jednak konsekwencje uniwersalistyczne wycign Weber nie wybiera, zmuszony jest uzna j za moliw wykadni cywilizowa-
nego czowieczestwa, od ktrej wprawdzie nie musi wasnego
wyboru uzalenia, ale z pewnoci musi - o ile chce y wiadomie
l Tame, s. 134.
- swj wybr jako do niej odnie. Wyrniony przez Webera punkt
2 M. Weber, Osobliwoci kultury zachodniej, wyd. cyt., s. 69 - 70 (por. take widzenia, wyranie przez niego wydobyte kryterium [wyznaczajce
Etyka protestancka a duch kapitalizmu, wyd. cyt., s. 1).
i wyznaczone przez] kierunek rozwoju, konstytuuj rzeczywicie la okrelone fomzalne waciwoci nowoczesnego rozumienia
pewien konsekwentny cig. Dopki jednak jest on obciony nie wiata. Uniwersalistyczne zaoenie odnosi si wic do nie-
tylko roszczeniami heurystycznymi, ale te roszczeniem do susznoci,
dopty pozostaje cigiem dla nas"l. ktrych koniecznych strukturalnych cech nowoczesnych
wiatw ycia jako takich. Jeli jednak to uniwersalistyczne
Charakterystyka przedstawiona przez Schluchtera pokrywa podejcie potraktujemy z kolei jako wice (zwingend) tylko
si prawdopodobnie z tym, jak Max Weber rozumia sam dla nas, to relatywizm odrzucony na paszczynie teoretycznej
siebie, ale to jego samorozumienie tylko pozornie uzgadnia powrci znw na paszczynie metateoretycznej. Nie myl,
i jednoczy ze sob dwie przeciwstawne postawy wobec uni- aby relatywizm - czy to pierwszego czy drugiego stopnia - by
wersalistycznych roszcze [ze strony] nowoczesnego rozu- do pogodzenia z aparatur pojciow, z pomoc ktrej Weber
mienia wiata. Jeli projekt zachodniego racjonalizmu ujmuje- porzdkuje sobie problematyk racjonalnoci. Faktem jednak
my nie z pojciowej perspektywy racjonalnoci ze wzgldu na jest, e Weber mia pewne relatywistyczne zastrzeenia. Bior
cel oraz perspektywy zapanowania nad wiatem, jeli za punkt si one z wtku, ktry znikby dopiero wwczas, gdyby Weber
wyjcia obieramy raczej racjonalizacj obrazw wiata, ktra szczeglny charakter zachodniego racjonalizmu wyprowadzi
w rezultacie prowadzi do zdecentrowanego rozumienia wiata, nie z kulturowej osobliwoci, lecz z selektywnego wzorca, jaki
to pojawia si pytanie: Czy w kulturowych sferach wartoci, procesy racjonalizacji obray w warnnkach nowoczesnego
w sferach, ktre rozwijaj si zgodnie z wasn, autonomiczn kapitalizmu.
logik (eigensinnig), podug abstrakcyjnych standardw Majc na uwadze wyliczone w Vorbemerkung przejawy
wartociowania: prawdy, normatywnej susznoci i autentycz- zachodniego racjonalizmu Weber zauwaa:
noci, nie wyraa si pewien formalny zasb uniwersalnych
"We wszystkich przytoczonych wypadkach osobliwoci Zachodu
struktur wiadomoci? Czy struktury naukowego mylenia, chodzi oczywicie o szczeglnie uksztatowany racjonalizm kultu-
posttradycyjnych wyobrae prawnych i moralnych, autono- ry zachodniej. Przez to sowo mona rozumie rzeczy najbardziej
micznej sztuki, jakie wyksztaciy si w ramach kultury rne - co nieraz bd wyranie pokazyway pniejsze rozwaania.
zachodniej, s czy nie s wasnoci "wsplnoty ludzi cywili- Istniej np. racjonalizacje mistycznej kontemplacji, a wic
zowanych", obecnej jako idea regulatywna? Stanowisko uni- zachowania, ktre - jeli patrzymy na nie z punktu widzenia innych
dziedzin ycia - s szczeglnie irracjonalnie, podobnie jak istniej
wersalistyczne nie musi negowa pluralizmu oraz zupenej racjonalizacje gospodarki, techniki, pracy naukowej, wychowa~ia,
nieprzystawalnoci charakterystycznych form historycznych wojny, wymiaru sprawiedliwoci i administracji. Ponadto mozna
postaci (historische Auspriigungen) "cywilizowanego czowie kad z tych dziedzin - wychodzc z najrnorodniejszych punktw
czestwa", ale rnorodno form ycia ogranicza ono do treci widzenia i majc na uwadze rne cele - racjonalizowa tak, e to
kulturowych oraz gosi, e kada kultura - jeli w ogle osiga samo rozwaane z jednego punktu widzenia bdzie racjonalne,
z innego za - irracjonalne. Racjonalizacje istniay wic w rnych
okrelony stopie "uwiadomienia" i "sublimacji", musi podzie-
dziedzinach ycia i dokonywane byy w najrozmaitszy sposb we
wszystkich krgach kulturowych. Kulturowohist?rycz~. rni.c
midzy nimi charakteryzuje przede wszystkim pytame: w Jakich dZIe~
I w. Schluchter, Die Entwicklung des okzidentalen Rationalismus, wyd.
dzinach i w jakim kierunku nastpuje racjonalizacja? Znowu chodZI
cyt., s. 36-37.
wic gwnie o to, aby rozpozna szczegln osobliwo racjona- w jodze czy w pnobuddyjskich manipulacjach za pomoc
lizmu zachodniego, a w jego obrbie nowoczesnego racjonalizmu maszynek do modlitwy"l. Jakie s te abstrakcyjne punkty
zachodniego, i objani jego powstanie"!. widzenia, z ktrych wolno by nam byo tego rodzaju tech-
To kluczowe zdanie, ktre zdaje si wyraa stanowisko kul- niczne dyscyplinowanie ocenia jako "irracjonalne"? Z pew-
turalistyczne, powraca niemal dosownie w rozprawie o etyce noci religijne obrazy wiata, ktre okrelony sens nadaj
protestanckiej: wiczeniom ascetycznym, mistycznym kontemplacjom, jodze
itd., z perspektywy nowoczesnego rozumienia wiata mona
"ycie mona wanie [ ... ] racjonalizowa z bardzo rnych
krytykowa jako irracjonalne. Ale krytyka ta, po pierwsze,
ostatecznych punktw widzenia i w bardzo rnych kierunkach"2.
odnosi si nie do samej technicznej racjonalizacji dziaa, lecz
To, czy i ewentualnie jak relatywizm treci aksjologicznych do religijnej interpretacji dziaa rytualnych, a po drugie,
oddziauje na uniwersalny charakter kierunku procesu racjo- wspieraaby ona podstawowe hipotezy relatywistyczne tylko
nalizacji, zaley jednak wwczas od tego, na ktrej paszczy wwczas, gdyby dao si pokaza, e nowoczesne rozumienie
nie umieci si pluralizm "ostatecznych punktw widzenia". wiata mona rwnie z punktu widzenia aspektw formal-
Stanowisko kulturalistyczne musi domaga si, aby dla kadej nych stawia na rwni z obrazami wiata tkwicymi jeszcze
fonny racjonalnoci (oraz odpowiednich form intensyfikowa- w magicznych sposobach mylenia.
nia racjonalnoci) mona byo na tej samej paszczynie poda Ad b. i c. Racjonalno formalna. Weber wskazuje na racjo-
przynajmniej jeden abstrakcyjny punkt widzenia, z ktrego t nalizacje w sferach gospodarki, techniki, pracy naukowej, wycho-
form mona by zarazem opisywa jako "irracjonaln". wania, wojny, wymiaru sprawiedliwoci i administracji, ktre to
Dokadnie to wanie chcia, jak si zdaje, twierdzi Weber racjonalizacje mog wydawa si "szczeglnie [spezifisch,
w odniesieniu do poj racjonalnoci, ktrym si wyej swoicie - A.M.K.] irracjonalne, jeli patrzymy na nie z punk-
dokadnie przyjrzelimy. Twierdzenia tego nie potrafi jednak tu widzenia innych dziedzin ycia"2. Krytyka ta odnosi si jed-
obroni. Poniej odwouj si do numeracji wprowadzonej we nak nie do technologii i strategii, z ktrych pomoc racjonali-
wczeniejszej czci rozwaa. zowane s obszary tego rodzaju dziaa, lecz do relatywnego
Ad a. Racjonalno rozumiana jako technizacja dziaa, znaczenia, jakie przypada tym obszarom dziaania w caoci
ktre dziki metodycznemu instruktaowi stay si reproduko- kultury. Kiedy jaki obszar dziaania ma by w ogle racjonali-
walne i uzyskuj przez to regularny, ewentualnie nawet zowany i o ile ma by racjonalizowany, postpy mierzy si kul-
planowy charakter. Jako przykady na irracjonalno dziaa, turowo inwariantnymi kryteriami skutecznego rozporzdzania
ktre w tym sensie zostay zracjonalizowane, podaje Max procesami przyrodniczymi oraz spoecznymi, na ktre natra-
Weber "metod ascezy umartwiania czy ascezy magicznej lub fiamy jako na co zastanego w wiecie obiektywnym.
kontemplacj w jej najbardziej konsekwentnych formach, np.
I M. Weber, Osobliwoci kultury zachodniej, wyd. cyt., s. 83 (por. take I M. Weber, Etyka gospodarrza religii wiatowych, wyd. cyt., s. 141.
Etyka protestancka a duch kapitalizmu, wyd. cyt., s. 13). 2 M. Weber, Osobliwoki kultury zachodniej, wyd. cyt., s. 83 (por. take
2 M. Weber, Etyka protestancka a duch kapitalizmu, wyd. cyt., s. 58. Etyka protestancka a duch kapitalizmu, wyd. cyt., s. 13).
Ad d. Racjonalno ze wzgldu na wartoci. W poszczegl- nalizacja ycia, to nie zawsze rozumie przez to wartoci kultu-
nych sferach ycia, takich jak gospodarka, religia, wychowa- rowe, a zatem treci, ktre w historycznych konfiguracjach wy-
nie itd., wzory wartoci, podug ktrych dziaa si racjonalnie ksztacaj si w obrbie pewnej sfery ycia, lecz niekiedy
ze wzgldu na cel i na rodki, mog by rne. Wartoci te rwnie owe abstrakcyjne idee, ktre maj rozstrzygajce
maj zawsze konkretn historyczn posta, maj charakter par- znaczenie dla autonomicznej logiki jakiej sfery wartoci jako
tykularny i stanowi punkty odniesienia dla tego, co Weber takiej: takimi ideami s dla sfery kognitywnej prawdziwo
mylco nazwa "racjonalnoci materialn". Idee zbawienia i uzyskanie zaoonego rezultatu (Eifolg); dla sfery praktyczno-
[wystpujce w] religiach wiatowych s by moe najdobit- moralnej sprawiedliwo, w ogle normatywna suszno; dla
niejszym przykadem pluralizmu "ostatecznych" postulatw sfery ekspresywnej pikno, autentyczno, szczero. Tych idei
aksjologicznych: (czy aspektw wanociowych) nie naley myli z materi
,,0 ile rodzaj poszukiwanych dbr [potrzebnych do] zbawienia znaj- wartoci, ze swoistymi treciami poszczeglnych sfer wartoci.
dowa si [ ... ] pod silnym wpywem zewntrznego pooenia Wedug Webera, kulturowe sfery wartoci s wane dla rozwo-
interesw i adekwatnego do tego pooenia sposobu ycia panujcych ju nowoczesnych spoeczestw, poniewa steruj wyksztaca
warstw, a take samego uwarstwienia spoecznego, to i na odwrt, niem si i wyodrbnianiem spoecznych podsystemw bd sfer
rwnie orientacja caego sposobu ycia - wszdzie tam, gdzie podle-
ycia. Oczywicie z perspektywy kadej poszczeglnej sfery
ga on planowej racjonalizacji - okrelona zostaa w sposb funda-
mentalny przez najwysze wartoci, na ktre zorientowana bya owa ycia racjonalizacja wszystkich innych sfer moe wydawa si
racjonalizacja"l. w pewnym sensie "irracjonalna". To jest wanie teza, ktr
Weber rozwija w Zwischenbetrachtung [Teorii stopni i kierunkw
Na innej paszczynie anieli treci tych wartoci le nato- religijnego odrzucenia wiata]. Jest on przekonany, e "wraz
miast abstrakcyjne kryteria wartoci, to znaczy formalne z kadym wyszczeglnieniem specyficznej wasnoci poszcze-
aspekty wanociowe, przez ktrych pryzmat Weber analizuje glnych, istniejcych w wiecie sfer"* ujawniaj si coraz
racjonalno religii wybawienia. Tak to etyki przekona
ostrzejsze niezgodnoci i konflikty majce podstaw w autono-
zawdziczaj sw penetrujc, systematyzujc si posttrady-
micznym i swoistym charakterze logiki sfer wartoci. Ta kryty-
cyjnym strukturom wiadomoci, ktre pozwalaj oddzieli ka odnosi si jednak nie do racjonalnego rozwoju wewntrznej
kwestie sprawiedliwoci od kwestii prawdziwoci i smaku. logiki poszczeglnych sfer wartoci, lecz do usamodzielniania
Dopiero wtedy ustalony zostaje wymiar, w ktrym obrazy si niektrych sfer ycia kosztem wszystkich pozostaych.
wiata mog by mniej lub bardziej racjonalizowane
Za kwesti empiryczn musimy uzna przynajmniej to, czy
w aspekcie etycznym. napicia midzy coraz bardziej zracjonalizowanymi sferami
Ad f i g. Nowoczesne rozumienie wiata i wewntrzna auto- ycia rzeczywicie maj swe rdo w niemonoci pogodzenia
nomiczna logika sfer wartoci. Kiedy Weber mwi o "ostatecz- ze sob abstrakcyjnych kryteriw wartoci i aspektw wano-
nych punktach widzenia", z ktrych moe nastpowa racjo-
* M. Weber, Teoria stopni i kierunkw religUnego odrzucenia wiata, wyd. cyt.,

I M. Weber, Etyka gospodarcza religii wiatowych, wyd. cyt., s. 133. s. 98 - przyp. tum.
ciowych, czy te tylko w czciowej i dlatego niezrwnowaonej Represja, jakiej niemiosierna asceza wewntrzwiatowa pod-
racjonalizacji, na przykad w tym, e ekspansja kapitalistycznej daje jednostki w obcowaniu zarwno z wasn przyrod
gospodarki i nowoczesnej administracji dokonuje si kosztem subiektywn, jak i z partnerami interakcji, a nawet z wsp
innych obszarw ycia i si wtacza te obszary - ktre z racji brami w wierze, jest odpowiednikiem lepego posuszestwa
swej struktury nastawione s na praktycznomoralne i ekspresy- wobec cakowicie irracjonalnego dekretu Boego tyczcego
wne formy racjonalnoci - w formy racjonalnoci ekonomicznej zbawienia ich duszy. Wprawdzie to psychiczne zniewolenie,
bd administracyjnej. Jakakolwiek bdzie odpowied, to w ad
przynajmniej w sferze pracy zawodowej, jest po czci funk-
nym razie nie wolno nam aspektw wanociowych, podug cjonalne wzgldem motywacyjnego podoa dziaania racjo-
ktrych nastpuje formalna racjonalizacja zarwno sfer wartoci nalnego ze wzgldu na cel, pozwala jednak rwnie pozna
rozwinitych w epoce nowoczesnej zgodnie z ich autonomiczn
cen, jak trzeba zapaci za spenienie formalnych warunkw
logik wewntrzn, jak i odpowiadajcych im podobszarw
tej, pocigajcej za sob istotne nastpstwa dla praktyki zawo-
spoeczestwa, stawia na jednej paszczynie z dowolnymi tre
dowej, etyki przekona - cen, ktr mona wyrazi w katego-
ciami aksjologicznymi, z historycznie zmiennymi partykular- riach racjonalnoci moralnej i ekspresywnej. Susznie na przy-
nymi wzorami wartoci. Owe roszczenia wanociowe tworz kad zauway L. Brentano, e to dyscyplinowanie naleaoby
raczej pewien system, jakkolwiek obfitujcy w napicia wewn pojmowa raczej jako "racjonalizacj [wiodc] ku irracjonal-
trzne, ktry najpierw wystpi wprawdzie w postaci racjonalizmu nemu sposobowi ycia" anieli jako wprawianie si w meto-
zachodniego, ale wychodzc poza swoisty charakter tej okre dycznie racjonalny sposb ycia. Odpowied Webera na ten
lonej kultury domaga si dla siebie wanoci powszechnej, maj zarzut nie jest najbardziej przekonujca:
cej moc wic dla wszystkich "ludzi cywilizowanych". "Tak rzeczywicie jest. Co jest irracjonalne nie samo z siebie, lecz
Ad e. Racjonalno metodycznego sposobu ycia. Max Weber dopiero z okrelonego, racjonalnego punktu widzenia. Dla czowieka
czsto wskazywa na irracjonalny rdze protestanckiej etyki
niereligijnego irracjonalny bdzie religijny sposb ycia, dla hedonisty
_ ascetyczny, choby wedug kryterium ostatecznej wartoci stanowiy
zawodu-powoania i wskazwkom tym nie mona intuicyjnie
racjonalizacj. Niniejsza praca [Etyka protestancka a duch kapitaliz-
odmwi pewnej susznoci. Weber bada, mu], jeli w ogle co daje, to odkrycie caej wszechstronnoci pozornie
"jakiego ducha wytworem jest ta konkretna forma racjonalnego tylko jednoznacznego pojcia racjonalnoci" I.
mylenia i ycia, z ktrej wyrosa idea zawodu i to irracjonalne,
Atoli obiekcja zgoszona przez Brentano nie jest wcale skiero-
z punktu widzenia eudajmonistycznych* interesw, powicenie si
pracy zawodowej, ktre byo i jest nadal jednym z charakterysty- wana przeciwko protestanckiej etyce zawodu-powoania jako
cznych skadnikw kapitalistycznej kultury. Nas interesuje tu pewnej etycznej formie ycia, ktra konkuruje z innymi - uty-
pochodzenie elementu ilTaLjonalnego, zawartego w tym i w kadym litarnymi czy estetycznymi - formami ycia. Brentano pyta
innym pojciu zawodu"I. o wewntrzn spjno formy ycia, ktr Weber postrzega
jako posta wzorcow, w ktrej historycznie po raz pierwszy
l M. Weber, Etyka pmtestancka a duch kapitalizmu, wyd. cyt., s. 58.
* W cytacie podanym przez Habermasa sowo "eudajmonistycznych"
l Tame, s. 36, przyp.
zostao pominite - przyp. tum.
(i jedyny) nadano stay charakter zoonemu typowi dziaania,

w sposb systematyczny jednoczcemu [w sobie] racjonalno
rodkw, celw i wartoci. Metodyczny sposb kierowania
swym yciem jest w myl pogldu Webera reprezentatywnym
przykadem formy ycia, ktra ucielenia rwnoczenie trzy
2. ODCZAROWANIE
powszechne aspekty racjonalnoci praktycznej i o tyle wyraa
METAFIZYCZNO-RELIGIJNYCH OBRAZW WIATA
nie tylko osobliwo kulturow. Jeli ta forma ycia nosi mimo I POWSTANIE NOWOCZESNYCH STRUKTUR WIADOMOCI
to jakie cechy irracjonalne, to cechy te sytuuj si rzeczywi
cie na tej samej paszczynie co racjonalno, ze wzgldu na
ktr zostaa ona [forma ycia] w Weberowskiej analizie Uzyskalimy pierwszy przybliony ogld zachodniego
wyrniona. Sprzeczno t da si rozwiza tylko wwczas, racjonalizmu oraz narzdzi pojciowych, jakie stosuje Weber
jeli zdoa si wykaza czstkowy jedynie (partielIen) , tzn. do analizy tego fenomenu. Wyranie wida, e Weber traktuje
niekompletny charakter tej historycznej postaci racjonalizacji wyksztacanie si i wyodrbnianie kulturowych sfer wartoci
etycznej. jako klucz do wyjanienia zachodniego racjonalizmu oraz e to
wyodrbnianie si pojmuje z kolei jako rezultat pewnej historii
wewntrznej, a mianowicie dziejw racjonalizacji obrazw
wiata. To podejcie teoretyczne mona zrozumie jedynie na
tle neokantowskiej filozofii wartoci, mimo e sam Weber nie
prbuje tych sfer wartoci, ktre zbiera (aufliest) na zasadzie
indukcji i podchodzi do nich deskryptywnie, systematycznie
uporzdkowa i zanalizowa pod ktem aspektw formalnych.
Na samym wyjciu rozminlibymy si ju z Weberowsk
teori racjonalizacji, gdybymy socjologicznej idei porzdku
ycia (das soziologische Konzept der Lebensordnung) nie
wyjaniali z pomoc idei (Konzept) urzeczywistniania warto
ci. Z perspektywy teoretycznej, jak przyjmuje naukowiec,
wynika cise rozrnienie sfery bytu i sfery wanoci oraz
skorelowane z tym rozrnienie zda opisowych i zda
wartociujcych (evaluativen), przy czym rwnie poznanie,
a nie tylko wartociowanie - za porednictwem powizanego
ze zdaniami opisowymi roszczenia do prawdziwoci -
pozostaje w relacji do sfery wanociowej. Socjolog rozrnia
te sfery podobnie jak kady inny naukowiec; ale wycinek
326 II. Teoria racjonalizacji Maxa Webera Odczarowanie metafizyczno-religijnych obrazw wiata ... 327
rzeczywistoci, z ktrym ma do czynienia, wyrnia si tym, wartoci, w ktrej musz by osadzone badania e~pi~yczno
e sfera bytu i sfera powinnoci osobliwie si w nim prze- -historyczne. I odnosi si to, moim zdaniem, w szczeglnej mIerze do
historyczno-empirycznej teorii racjonalizacji"l.
nikaj: kultura tworzy si, wedug wyobrae Rickerta, przez
odniesienie faktw do jakiego systemu wartoci 1. W swych Weber nie wyjawia tego zaplecza, jakim jest dla teoria war-
dziaaniach spoecznych pojedyncze podmioty oraz grupy orien- toci, ale jest od niego uzaleniony, gdy (1) wie ze sob wza-
tuj si na wartoci; wartoci znajduj urzeczywistnienie jem idee i interesy, a (2) w analizie obrazw wiat~ czy.optyk
w obiektach kulturowych i porzdkach instytucjonalnych. Z tego zewntrzn ze spojrzeniem od wewntrz. Zajm SI tym
wzgldu socjolog musi bra pod uwag to, e rzeczywisto, pokrtce, by nastpnie (3) scharakteryzowa sam racjonalizacj
ktr analizuje z nastawieniem deskryptywnym, moe by roz- obrazw wiata, i to zarwno od strony aspektw treciowych,
patrywana rwnie przez pryzmat aspektw wanoci owych jak te (4) z punktu widzenia przemian strukturalnych. Na koniec
oraz e jednostki wystpujce w jego obszarze przedmioto- (5) podam niektre warunki, ktre musz zosta spenione,
wym postrzegaj zazwyczaj swj wiat przez pryzmat aspek- zanim struktury odczarowanego [ju] religijnego rozumienia
tw wanociowych - a mianowicie zawsze wwczas, gdy wiata skutkowa bd na paszczynie instytucji spoecznych.
orientuj si na konkretne wartoci bd abstrakcyjne roszcze- 1. Idee i interesy. Racjonalizacja kultury dopiero wwczas
nia wanociowe. To odniesienie do wal10ci (Wel1bezogen- bdzie pocigaa za sob skutki empiryczne, kiedy przeobrazi si
heit), w jakim pozostaj przedmioty, moe socjolog wyko- w racjonalizacj orientacji dziaania i w racjonalizacj porzd
rzysta, czc deskryptywne ujcie spoecznych porzdkw kw ycia. To przeoenie kulturowo zgromadzonej wiedzy na
ycia z rekonstrukcj ucielenionych w nich idei i wartoci. sposoby ycia jednostek i grup, z jednej strony, oraz na spo-
Weber nie mgby w ogle wysun teorii racjonalizacji, eczne formy ycia (czy te sfery ycia, porzdki ycia, kt-
gdyby jako neokantysta nie by przekonany, e procesy urzeczy- rych to okrele uywa Weber zamiast mwi o podsystemach
wistniania wartoci moe rozpatrywa zarazem od zewntrz spoecznych), z drugiej, przedstawia sobie Weber jako transfer
i od wewntrz, analizowa zarazem jako zaszoci (Vorgiinge) midzy ideami i interesami. Wychodzi on z zaoenia, e "ludzie
empiryczne i jako obiektywizacje wiedzy, czy spojrzenie od cywilizowani" (Kultumzenschen) bd jednostki uspoecznio~e
strony rzeczywistoci ze spojrzeniem od strony wanoci. maj, z jednej strony, potrzeby, ktre trzeba bezwzgldme
Odczarowanie religijno-metafizycznych obrazw wiata do- zaspokoi, z drugiej za strony pozostaj w caociowych
maga si analiz tego wanie typu. Dlatego Schluchter susznie ukadach znaczcych (in Sinnzusammenhii'!gen), ktre wyma-
podkrela, e gaj interpretacji i ustanawiania sensu. Odpowiadaj temu inte-
"Weber ma skonno do tego, by sfery wartoci i porzdki ycia resy materialne i interesy idealne; jedne nacelow~ne s n.a ~ob~a
ujmowa deskryptywnie, wano za rozpatruje z nastawieniem doczesne, jak dobrobyt, bezpieczestwo, zdrowIe, dugie zy~Ie
historyczno-empirycznym, przede wszystkim przez pryzmat skutecz- itd., drugie na dobra zbawienia (Heilsgater), jak aska, wybawIe-
noci oddziaywania. Jednake zapleczem tej analizy jest teoria
1 W. Schluchter, Die Entwicklung des okzidentalen Rationalismus, wyd.

I J. Habennas, Zur Logik der Sozialwissenschaften, wyd. cyt., s. 74 n. cyt., s. 30.
Odczarowanie metafizyczno-religijnych obrazw wiata . .. 329
nie, wieczny ywot, bd - wewntrz wiata - na przezwyci podbi wiat, potrzebuj dwigni i nosiciela w postaci realnych
interesw; interesy te czsto sprawiaj, e idee w mniejszym lub
enie samotnoci, choroby, lku przez mierci itd. W wypadku
wikszym stopniu odbiegaj od swego pierwotnego celu i podlegaj
prywacji materialnej powstaj problemy niedostatkw rnym przemianom"l.
zewntrznych, w wypadku prywacji idealnej - problemy nie-
dostatkw wewntrznych. W tych empiryczno-antropologicz- Max Weber wychodzi ju od modelu, ktry pniej opracowa
nych okreleniach odzwierciedla si dychotomiczna konstruk- Parsons (w wersji uksztatowanej pod wpywem Durkheima):
cja poj kantowsko-neokantowskiej teorii poznania. Ot spoeczne systemy dziaania albo "porzdki ycia" w ten spo-
midzy ideami i interesami zachodz relacje z jednej strony

sb integruj jedno i drugie - idee i interesy - e porzdkuj
pojciowe, z drugiej za empiryczne. Pojciowe, gdy potrzeby
uprawnione moliwoci zaspokajania interesw materialnych
idealne s bezporednio ukierunkowane na idee i wartoci, pod- i idealnych. Przenikanie si idei i interesw oraz ich wzajemne
czas gdy potrzeby materialne musz by interpretowane stabilizowanie si suy temu, by regulowa apropriacj dbr
z pomoc idei. Z kolei w relacje empiryczne idee i interesy materialnych i idealnych oraz tak osadzi te regulacje
wchodz ze sob zarwno w porzdkach ycia spoecznego, jak
w orientacjach na wartoci i motywacjach odnonych osb,
i w strukturach osobowoci ludzi w nich uczestniczcych. aby istniay dostateczne szanse na to, e odnone normy bd
Na porzdki ycia mona patrze od dwu stron. Z jednej na og przestrzegane. Interesy musz zosta powizane z ide-
strony, reguluj one apropriacj dbr, tzn. zaspokajanie inte- ami, jeli instytucje, w ktrych interesy te znajduj swj
resw materialnych i idealnych; z drugiej strony, urzeczywist- wyraz, maj zachowa trwao; tylko bowiem za poredni
niaj idee bd wartoci. Oba [momenty] s przy tym od siebie
ctwem idei porzdek ycia moe uzyska prawowite obowi
uzalenione. Interesy mog by za porednictwem norm [regu- zywanie (legitime Geltung).
lujcych] relacje spoeczne w sposb trway zaspokajane tylko
Mona to sobie unaoczni przygldajc si porzdkowi
wwczas, jeli zespalaj si z ideami, ktre su uzasadnieniu "uniezalenionemu od wanoci", utrzymujcemu si tylko
tych interesw; z kolei za idee nie mog si przebi w sferze moc faktw. Pominwszy skdind niestabilny przypadek po-
empirycznej, jeli nie zcz si z interesami, ktre daj im rzdku opartego na przemocy, jawnie represyjnego i bazujcego
przemon si.
na zastraszeniu oraz lku 2 , tego rodzaju przypadkiem bdzie
Ta perspektywa oglna, sformuowana ju przez Marksa "regularno przebiegu dziaania spoecznego uwarunkowana
w "Deutsch-Franzosische Jahrblicher", nabiera u Maxa Webera
charakteru lekko idealistycznego; powiadcza to R. Bendix l [O. Hinze, Kalvinismus und Staatsriison in Brandenburg zu Beginn des i7-ten
przywoujc charakterystyczn wypowied O. Hintzego: Jahrhundel1S, "Historische Zeitschrift" 1931, t. CXLIV, s. 232, cyt. za] R. Bendix,
Max Weber. Pol1ret uczonego, wyd. cyt., s. 49 [koniec ostatniego zdania w wersji
"Wszdzie, gdzie energicznie realizuje si swoje interesy, tam
niemieckiej podanej przez 1. Habermasa brzmi nastpujco: ... der realen Inte-
powstaje rwnie i ideologia, ktra realizacj tych interesw oywia, ressen, die sie dann allerdings haufig mehr oder weniger von ihrem ursprilnglichen
wzmacnia je i sankcjonuje. Ideologia ta jest tak samo realna jak Ziel ablenken oder sie auch sogar verandem und verfaJ.schen konnen.].
0v:e realne .int~resy i stanowi niezbdny skadnik procesu yciowego, 2 M. Weber, Ober einige Kategorien der verstehenden Soziologie, w: tene,
ktory wyraza SI w spoecznym dziaaniu. I odwrotnie: gdy idee chc Methodologische Schriften, Frankfurt am Main 1968, s. 210.
330 Odczarowanie metafizyczno-religijnych obrazw wiata ... 331
II. Teoria racjonalizacji Maxa Webera
przez obyczaj albo ukad interesw"l. Obyczajem nazywa Weber Jednake fakt, e przynajmniej u czci dziaajcych obok innych
motyww rwnie porzdek jawi si w mylach ja~o co ,wzo~co
tak "bezmylne" (dumpf) "przyzwyczajenie si do utartego spo- wego czy obligujcego, a wic co, co powinno ObOwIzywac, .ZWI~
sobu postpowania", i miast skurczonej do minimum normaty- sza naturalnie szans - i to czsto w bardzo znacznym stopmu - ze
wnej struktury wewntrznej przyzwyczajenia pozostaa sama li dziaanie bdzie si na orientowa. Porzdek, ktremu dochowuje
tylko habitualizacja, niewiadomie funkcjonujce przestrzeganie si posuszestwa tylko za spraw motyw~ .ra~jonalnyc? z~ wzgl
regu. Porzdek instrumentalny bazujcy na ukadzie interesw
du na cel, jest oglnie biorc o wiele bardZIej mestay amzeh wte~y,
kiedy ukierunkowanie si na wynika w~czn~e z m?cy ,o?~czaJu,
opiera si natomiast jedynie na ,,rozwaaniu korzyci i strat utarcia si [pewnego] sposobu zachowama, co Jest naJczs.cI.eJ wys-
w kategoriach racjonalnoci zorientowanej na cel" [przez] strate- tpujcym rodzajem postawy wewntrznej. Ale o~ z koleI. Jest b~z
gicznie dziaajce podmioty, przy czym ich komplementarne porwnania bardziej nie stay anieli [P?rzd.ek]. CIeszcy SI prestI-
oczekiwania wpywaj na siebie wzajem stabilizujco. Jednak em [pyncym z jego] wzorcowego l obhgujcego charakteru -
porzdek, ktry "opieraby si tylko na tego rodzaju podstawach", chciaoby si powiedzie: z [jego] prawowitoci"l
jak represje, obyczaj czy ukad interesw, "byby wzgldnie nies- Skoro trwao (Bestand) jakiego systemu dziaania bd
tay"2. Dlatego te przypadkiem normalnym jest porzdek, ktry porzdku ycia zaley od jego prawowitoci (Legitimitiit), to
artykuuje ukad interesw i zarazem uchodzi za prawowity. de facto ma ona rwnie podstaw w "obowizywaniu ugrun-
O normatywnej wanoci i prawowitoci Weber mwi towanym na zgodzie" (Einverstiindnisgeltung). Konsensualny
wwczas, gdy porzdek jest subiektywnie uznawany za obli- charakter konwencjonalnego dziaania spoecznego (Gemein-
gujcy (verbindlich). To uznanie opiera si bezporednio na schaftshandeln) polega na tym, e czonkowie grupy uznaj
ideach, ktre nios ze sob potencja uzasadniajcy i uprawo- obligujcy charakter swych norm dziaania i wiedz wzajem
mocniajcy, nie za na ukadach interesw: o sobie, i czuj si wobec siebie zobowizani do przestrzega-
"Znaczeniow tre (Sinngehalt) [bdc wyznacznikiem] relacji nia tych norm. W tym pojciu "prawowitego porzdku" wane
spoecznej bdziemy a) tylko wwczas nazywali porzdkiem, jeli jest dla problematyki racjonalizacji przede wszystkim to, e
dziaanie (na og i w przyblieniu) orientuje si podug dajcych si idee s wprawdzie zespolone z interesami w sposb w najwy
wskaza maksym. Bdziemy mwili b) o obowizywaniu (Gelten)
szym stopniu niedoskonay , ale wskutek tej integracji zapew-
tego porzdku tylko wwczas, jeli to faktyczne orientowanie si
podug owych maksym ma miejsce przynajmniej rwnie (czyli
niaj jednak racjom i roszczeniom wanociowym faktyczn
w stopniu praktycznie znaczcym) dlatego, e uwaa si je za jako skuteczno.
dla dziaania wice (geltend): za obligujce czy wzorcowe. De Sfera wartoci, ktrej integraln czci s idee pocigajce
facto ukierunkowywanie dziaania uczestnikw podug [pewnego] za sob liczne nastpstwa spoeczne, moe na og znale
porzdku z natury rzeczy nastpuje za spraw bardzo rnych motyww.
jedynie niedoskonae ucielenienie w prawowitym porzdku.
Wida to po przemocy wbudowanej w struktury norm [regu-
M. Weber, Wirtschaft und Gesellschaft, wyd. cyt., s. 22.
lujcych] dziaania, mimo ich "konsensualnego charakteru"
I
2 M.Weber, Trzy czyste typy prawomocnego panowania, tum. B. Chwede
czuk, w: Elementy teorii socjologicznych. Materiay do dziejw wspczesnej (Einverstiindnischarakter). Normom potrzebne s sankcje:
socjologii zachodniej, W. Derczyski, A. Jasiska-Kania, J. Szacki (red.),
Warszawa 1975, s. 539. I M. Weber, Wirtschaft und Gesellschaft, wyd. cyt., s. 22-23.
albo sankcje zewntrzne (dezaprobata ze strony czonkw - kryptywnych mwicych o akceptowanych standardach oce-
w wypadku konwencji, zorganizowany aparat przymusu - niania i o istniejcych normach ze zdaniami, ktre zalecaj,
w wypadku nonn prawnych l), albo sankcje wewntrzne (jak wyraaj i uzasadniaj normy:
wstyd i wina w wypadku nonn etycznych). Na przykadzie "Stammler przede wszystkim miesza idealn wano (Geltung)
porzdku gospodarczego zorganizowanego rodkami prawny- pewnej normy, moliw do wydedukowania. prz~z dog~atyka
mi objania Weber stosunek midzy normatywnymi roszczeni- prawa bd etyka, z realnym wpywem na dZlaame empIryczne
ami wanociowymi a spoeczn wanoci norm dziaania wyobrae o mocy wicej konkretnych norm (vom Gelten der Nor-
opartych na zgodzie faktycznej: men), co stanowi winno przedmiot rozwaa empirycznych"l.
"Wida jak na doni [ ... ], e idealny porzdek prawny, o jakim mwi Kwestie idealnej wanoci norm mog si pojawia - czy to
teoria prawa, bezporednio nie ma nic wsplnego z kosmosem fak- dla teoretyka, czy dla samych zainteresowanych - tylko w per-
tycznego dziaania w gospodarce, poniewa kade z nich sytuuje si formatywnym nastawieniu dziaajcego (bd uczestnika
na innej paszczynie: jedno na paszczynie idealnego obowizywa
dyskursu), podczas gdy kwestie spoecznego obowizywania
nia powinnociowego, drugie na paszczynie rzeczywistego dziania
si. Jeli wic mimo to porzdek gospodarczy i porzdek prawny
norm, takie jak pytanie o to, czy wartoci i normy s w jakiej
pozostaj w nadzwyczaj intymnych zwizkach, to ten ostatni rozu- grupie faktycznie uznawane czy te nie, musz by rozpatry-
miany jest nie w sensie jurydycznym, lecz socjologicznym: jako obo- wane w obiektywizujcym nastawieniu osoby trzeciej. Odpo-
wizywanie empiryczne. Sens sw porzdek prawny zmienia si wiada temu na paszczynie semantycznej rozrnianie sdw
wwczas cakowicie. Oznaczaj one wwczas nie kosmos norm daj
wartociujcych i sdw o faktach. Weber susznie obstaje
cych si logicznie odsoni jako suszne, lecz kompleks faktycz-
nych racji determinujcych (Bestimmungsgriinde) realne ludzkie dzia- przy tym, e zdania jednego typu nie mog by wyprowadzane
anie"2. ze zda drugiego typu. To zainteresowanie Webera metodolo-
ga w duym stopniu przysaniao jednak a po dzie dzisiejszy
Z tego rozrnienia wanoci idealnej i obowizywania spo- inne zainteresowanie, ktre rwnie zgasza w tyme samym
ecznego (der idealen und sozialen Geltung) wynikaj dwie
kontekcie Weber socjolog.
konsekwencje, przede wszystkim za konsekwencja metodo- Problematyka racjonalizacji spoecznej pojawia si z tego
logiczna, ktra od czasu sporu wok sdw wartociujcych powodu, e "wyobraenia o mocy wicej konkretnych
skupia na sobie ca uwag. W polemice ze Stammlerem
norm" wsparte s racjami i dlatego moe na nie wywiera
Weber eksponuje dwojakiego rodzaju zrnicowanie: rnic wpyw intelektualna obrbka wewntrznych zwizkw sensu
midzy faktycznymi prawidowociami zachowa i norma-
(intern er Sinnzusammenhange), czyli to, co Max Weber nazy-
tywnymi regulacjami dziaania oraz rnic midzy sensem wa "intelektualizacj". Trwae istnienie prawowitych
normatywnego roszczenia wanociowego i faktem (Tatsache) porzdkw uzalenione jest midzy innymi od faktu (F aktum)
jego uznania. Weber krytykuje nastpnie mylenie zda des- uznania normatywnych roszcze wanociowych. Poniewa
za to spoeczne obowizywanie jest wewntrznie powizane
I Tame, s. 240 n.
2 Tame, s. 234. I Tame, s. 246.
334 II. Teoria racjonalizacji Maxa Webera Odczarowanie metafizyczno-religijnych obrazw .wiata . .. 335
z racjami, w ogle z moliwoci dostarczania uzasadnie, Ot w spoeczestwach tradycyjnych (i nie tylko tam)
jak odznaczaj si systemy interpretacji, obrazy wiata, trady- nowe idee, nowe racje i nowe poziomy uzasadniania powstaj
cje kulturowe, przeto uprawiane przez intelektualistw syste- nie w formie argumentacji rzdzcych si ustalonymi
matyzowanie i gruntowna obrbka (Durcharbeitung) obrazw reguami:
wiata pociga za sob nastpstwa empiryczne. Intelektualne "Jak dochodzi do pojawienia si jakichkolwiek innowacji w tym
zajmowanie si kulturowymi systemami interpretacji prowadzi wiecie, w ktrym [panuje] nastawienie, e charakter obowizu
z reguy do procesw uczenia si, ktre badacz spoeczny jcy przysuguje temu, co odpowiada prawidu? Nie ulega naj-
moe p17eledzi({ i oceni, jeli sam przyjmie takie samo mniejszej wtpliwoci, e [s one wywoywane] z zewntrz: przez
zmian zewntrznych warunkw ycia. Owe zmiany nie daj jednak
nastawienie performatywne jak intelektualici dziaajcy najmniejszej gwarancji, e odpowiedzi na nie miast nowego
w jego obszarze przedmiotowym. W tym racjonalnym rekon- porzdku nie okae si upadek ycia; przede wszystkim za nie
struowaniu procesw kulturowej (i spoecznej) racjonalizacji stanowi warunku nieodzownego, a nawet w wypadku wielu nowych
naukowiec akurat nie moe si ogranicza do opisu fakty- o niezwykej doniosoci porzdkw nie stanowi warunku
wspprzyczyniajcego si"l.
cznych wyobrae; empiryczn si przekonujc nowych idei
oraz dewaluowanie si, malejc si przekonujc dawnych Weber wyjania innowacje raczej "inspiracjami" (Eingebun-
idei moe on zrozumie tylko o tyle, o ile - w kontekcie danej gen) [ze strony] postaci oddziaujcych charyzmatycznie,
tradycji - uzmysowi sobie racje, dziki ktrym nowe idee ktre w szczeglnym stopniu dysponuj zdolnoci ustanawia-
zdobyy sobie uznanie. Do tych racji uczony wcale nie musi nia sensw. Wielkie religie wiatowe maj bez wyjtku swj
da si przekona, aeby je zrozumie, ale nie rozumie ich, pocztek w postaciach ich zaoycieli, ktrzy wadali profety-
jeli przynajmniej implicite nie zajmuje wobec nich stano- cznym sowem i przez wzorcowy sposb ycia przydawali
wiska (tzn. nie wie, czy je podziela lub dlaczego ich nie moe swym ideom siy i doniosoci. Pniej potrzebna bya wpraw-
podziela bd dlaczego pozostawia je na boku). Nie potrze- dzie intelektualna praca kapanw, mnichw, nauczycieli
bujemy si tu zajmowa metodologiczn stron racjonalnych mdroci, aeby tym nowym ideom i sposobom ycia nada
rekonstrukcji; chc jednak jasno powiedzie, e odrnienie posta dogmatw oraz je "zracjonalizowa", czynic z nich
idealnej wanoci i spoecznego obowizywania (wartoci doktryn przekazywaln na zasadzie tradycji. Na tej wanie
oraz) norm pociga za sob konsekwencj, ktra w kontekcie paszczynie toczy si intelektualna konfrontacja z motywa-
naszych rozwaa jest waniejsza anieli postulat powstrzy- cjami, wzorami interpretacji, strukturami uzasadnie uprzed-
mania si od wartociowania. Procesy racjonalizacji mog niego, mitycznego rozumienia wiata:
wychodzi od spoecznych porzdkw ycia tylko dlatego, e
,,1 wanie owe celowo racjonalne [racjonalne ze wzgldu na cel -
trwae istnienie prawowitych porzdkw zalene jest od fak-
A.M.K.], stworzone przez intelektualistw religijne interpretacje wiata
tycznego uznania takich roszcze wanociowych, ktre mog i systemy etyczne (Ethiken) podlegay zdecydowanie nakazowi kon-
by atakowane od wewntrz, czyli podwaane przez krytyk, sekwencji. 1 chocia w kadym poszczeglnym wypadku nie stosoway
nowe odkrywcze ustalenia (neue Einsichten), procesy uczenia
si itd. Tame, s. 242.
si one do wymagania niesprzecznoci i w duym stopniu mogyby i obrazw wiata. Potencja ten zmienia si wraz z faktyczny-
wprowadza do swych postulatw etycznych racjonalnie nieuzasad- mi (zewntrznymi) warunkami wiarygodnoci i wraz z racjo-
nialne stanowiska, to przecie dziaanie rafio, a w szczeglnoci: teleo-
nalnymi (wewntrznymi) warunkami prawomocnoci (Galtig-
logicznego wywodzenia postulatw praktycznych, jest w nich wszyst-
kich w jaki sposb, a czsto bardzo wyranie zauwaalne"l. keit). W zakresie, w jakim faktyczny charakter (die Faktizitiit)
uznawanych roszcze wanociowych zaley od wewntrz
Posikujc si tymi rozwaaniami moemy nieco dokadniej nych warunkw zasugiwania na uznanie (bd od warunkw
uj stosunek midzy interesami a ideami. We wprowadzeniu wanoci), w takim rozciga si te empiryczna skuteczno
do Etyki gospodarczej religii wiatowych znajduje si synny racjonalizacji obrazw wiata dokonywanej zgodnie z jej auto-
fragment odnoszcy si do Marksowskiej "Przedmowy" do nomiczn logik, podug kryteriw prawomocnoci; przynosi
Przyczynku do krytyki ekonomii politycznej: ona skutki empiryczne rozumiane jako "przesuwanie zwrotnic
Dziaaniem ludzi rzdz bezporednio interesy [ ... ], a nie idee. Ale na torach", ktrymi (innerhalb deren) interesy mog si po
::obrazy wiata wytworzone za pomoc idei bardzo czsto - niby czy z ideami, dajc w efekcie prawowity porzdek.
zwrotniczy - okrelay tory, po ktrych dynamika interesw T hipotez teoretyczn podpiera Weber rwnie sw
poruszaa dziaanie"2. metod, ktra
Jeli dziaanie spoeczne wyjaniamy odwoujc si do pra- "dziki celowo [stosownie do zamierzonego celu - A.M.K.] skon-
wowitych porzdkw (konwencji i norm prawnych), to wy- struowanym typom racjonalnym, a wic: poprzez wypreparowanie
chodzimy wwczas z zaoenia: wewntrznie najbardziej konsekwentnych form praktycznego
postpowania, wyprowadzalnych z trwaych zaoe - uatwi przed-
e "dynamika interesw" jest si motoryczn dziaania;
stawienie nieprzejrzanej zreszt [w przeciwnym wypadku - A.M.K.]
e ta dynamika interesw dziaa jednak na og w grani- rnorodnoci [zjawisk]. Wreszcie, tego rodzaju prba socjologii
cach faktycznie obowizujcych regulacji normatywnych; religii musi i pragnie by obecnie przyczynkiem do typologii i socjo-
e wano normatywnych regulacji wspiera si na przeko- logii samego racjonalizmu. Wychodzi ona zatem od najbardziej racjo-
nujcej sile idei, jakie mona przywoa na ich uzasadnienie; nalnych form, jakie moe przyj rzeczywisto, i usiuje ustali, jak
e faktyczna sia przekonujca idei zaley rwnie od dalece pewne dajce si wysun racjonalne konsekwencje zostay
w rzeczywistoci wycignite; i ewentualnie dlaczego nie [zostay
(podlegajcego obiektywnemu osdowi) potencjau uzasad-
wycignite]"l.
nie i uprawomocnie, jaki idee te przedstawiaj sob
w danym kontekcie. l M. Weber, Teoria stopni i kierunkw religijnego odrzucenia wiata, wyd.
Zdolno prawowitych porzdkw do trwaego istnienia cyt., s. 76. R. Prewo (Max Webers Wissenschaftsprogramm, Frankfurt am Main
podlega rwnie ograniczeniom strukturalnym, wynikajcym 1979) podejmuje prb pokazania zalenoci midzy metodologi a socjologi
z legitymizujcego potencjau bdcych w ich dyspozycji idei panowania: skonstruowanie typw idealnych mogo by moliwe o tyle, o ile
faktycznie (w sensie instytucjonalizacji dziaania racjonalnego ze wzgldu na
cel) wyksztaciy si zracjonalizowane systemy dziaania. Interpretacja ta nie
l M. Weber, Teoria stopni i kierunkw religijnego odrzucenia wiata, wyd. potrafi wyjani, dlaczego np. w socjologii religii Max Weber konstruuje typy
cyt., s. 75 - 76. idealne, ktre za punkt odniesienia maj etyczn racjonalizacj obrazw wia
2 M. Weber, Etyka gospodarcza religii wiatowych, wyd. cyt., s. 126. ta, a nie racjonalno dziaa ze wzgldu na cel.
Nie znaczy to, e Weber zrwnuje racjonalnie zrekonstru- kusji stao si znacznie oglniejsze pytanie, jak we wspgraniu ze sob
owane obrazy wiata z systemem orientacji, ktry oddziauje idei i interesw wytwarza si i oddziauje racjonalno"l.
bezporednio w yciu codziennym; Weber posuguje si nimi Tenbruck czyni w tym kontekcie trzy obserwacje, ktre I
jako narzdziami poznawczymi, aeby dotrze do struktur w dotychczasowych badaniach nad Weberem nie byy dostate-
wiadomoci codziennej, w szczeglnoci do etyki gospodar- cznie eksponowane.
czej: Dostrzega on przede wszystkim, e - pomimo sceptycyzmu
"Interesuj
nas tu nie etyczne teorie kompendiw teologicznych (bez wobec praw postpu - Weber, wysuwajc tez o jednakowo
wzgldu na znaczenie, jakie maj w pewnych okolicznociach), ktre ukierunkowanej (gleichgerichteten) racjonalizacji wszystkich re-
bd nam suy jedynie jako rodek poznania, lecz praktyczne
ligii wiatowych, znalaz si "nagle w kwestiach religii w obozie
pobudki dziaania ugruntowane na psychologicznych i pragmaty-
wspczesnych mu ewolucjonistw"2. Nastpnie wskazuje, e
cznych aspektach [Zusamenhangen] danych religii"l.
wewntrznym roszczeniom wanociowym religijnych obrazw
2. Wewntrzne i zewntrzne czynniki rozwoju obrazw wiata. wiata oraz ich rozwojowi rzdzcemu si autonomiczn logik
Idee i interesy nie tylko na paszczynie spoeczestwa cz Weber przyznaje sprawczo empiryczn. W opinii Webera:
si ze sob w prawowite porzdki i instytucjonalnie uporzd
"ich rozwj ma poda za przymusami w przewaajcej mierze
kowane sfery ycia; wspgranie ze sob idei i interesw racjonalnymi, w genezie religii ma zatem zawiera si (beinhalten)
obserwujemy rwnie na paszczynie kultury. Dla analizy postp racjonalnoci [ ... ]. Dowody na ich quasi-realn wano (Gel-
rozwoju religijnych i metafizycznych obrazw wiata szcze- tung) czerpa Weber z wynikw bada empirycznych nad etyk
glnie wane jest to, by tak oddzieli konteksty wanoci od gospodarcz religii wiatowych"3.
kontekstw oddziaywania, aeby logik moliwoci rozwo- I wreszcie Tenbruck wskazuje substancjalny problem, do kt-
jowych zakrelon przez struktury obrazw wiata mona byo rego Weber odnosi w proces "uczenia si", rozcigajcy si na
odnie do dynamiki rozwoju obrazw wiata, tzn. do czyn- wszystkie religie wiatowe:
nikw oddziaujcych selektywnie z zewntrz na obrazy wia
"Racjonalne przymusy, ktrym ulega maj religie, wynikaj z po-
ta, nie mylc przy tym jednego z drugim.
trzeby uzyskania racjonalnej odpowiedzi na problem teodycei; szcze-
F. H. Tenbruck susznie podkreli to, e studiami nad Etyk ble religijnego rozwoju s coraz bardziej explicite artykuowanymi
gospodarcz religii wiatowych Weber nie zamierza li tylko ujciami tego problemu i jego rozwiza"4.
podeprze za pomoc analiz porwnawczych tezy dotyczcej
Tenbruck w nastpujcy sposb charakteryzuje lini, wedug
protestantyzmu. Jako waciwy temat [rozwaa Webera] Ten-
ktrej mityczne mylenie archaicznych religii plemiennych
bruck ukazuje powszechnodziejowy proces odczarowania:
"Ewidentnie chodzio nie tylko o pytanie, czy w innych kulturach z racji I F. H. Tenbruck, Das Werk Max Webers, "Kolner Zeitschrift fUr Soziologie
braku ascezy wewntrzwiatowej nie mogy wyksztaci si racjonalne
und Sozialpsychologie" 1975, t. 27, s. 677.
zapatrywania gospodarcze (Wil1schaftsgesinnung); przedmiotem dys-
2 Tame, s. 682.
3 Tame.
I M. Weber, Etyka gospodarcza religii wiatowych, wyd. cyt., s. 111-112. 4 Tame, s. 683.
stopniowo ulega dogbnej racjonalizacji, a w kocu prze- dokonujcej si racjonalizacji, i strnktury wiadomoci, ktre
ksztaca si w uniwersalistyczn etyk przekona, tzn. si wyaniaj si z etycznej racjonalizacji (Ethisiernng) obrazw
"etycznie racjonalizuje" (ethisien wird): wiata. Podczas gdy treci obrazw wiata odzwierciedlaj
rne rozwizania problemu teodycei, to aspekty strukturalne
"Kiedy ludzie w pewnym momencie przestali postrzega moce,
ktre tajemnie przeciwstawiay im si w nieokieznanym otoczeniu, uwidoczniaj si, jak zobaczymy, w owych "postawach wobec
jako siy tkwice immanentnie w samych rzeczach i zaczli je sobie wiata" wyznaczanych przez formalne koncepcje wiata. Jeli
wyobraa raczej jako istoty stojce za rzeczami, wwczas przysza, w ten sposb oddzielimy aspekty strukturalne od aspektw
wedug Webera, na wiat nowa idea, a gdy uczynili z nich jestestwa substancjalnych, to na podstawie materiau przedstawionego
osobowe, to bya to kolejna nowa idea. Podobnie monoteistyczne
i opracowanego przez Webera bdzie mona dobrze przeana-
pojcie pozawiatowego Boga byo dla Webera ide, ktra musiaa
si kiedy narodzi, ale, kiedy ju zostaa przyjta, pocigna za lizowa wspgranie ze sob idei i interesw.
sob rozlege nastpstwa. Zupenie now ide byo wyobraenie, e Weberowskie analizy przede wszystkim potwierdzaj, e
chodzi o bosko nagradzajc i karzc, i to w szczeglnoci ww- cywilizacyjnie rozgaziajce si (hochkulturell verzweigten)
czas, gdy wyonio si z niego dalsze wyobraenie, i ludzki los cieki religijnej racjonalizacji - poczynajc od mitu a po
w yciu doczesnym i pozagrobowym w istotny sposb zaley od
progi nowoczesnego rozumienia wiata - po pielWsze, wycho-
przestrzegania takich etycznych nakazw. Kolejna nowa idea
przysza na wiat raz jeszcze wraz z profetyzmem posannictwa, dz od tego samego problemu, mianowicie teodycei, i po drn-
czyli wanie w judaizmie, bowiem teraz czowiek musia siebie gie, wiod w tym samym kierunku: odczarowanego, oczysz-
pojmowa jako narzdzie Boga dziaajcego w wiecie. A jeszcze czonego z wyobrae magicznych rozumienia wiata (przy
now ide mielimy, gdy protestantyzm doda do tego predesty- czym tylko zachodnia cieka rozwoju zaprowadzia do
nacj"l.
cakowicie zdecentrowanego rozumienia wiata). Jeli nastp
Za racjonalizacj religijn zabrali si w sposb systematy- nie przyjmiemy, e kiernnek rozwoju religii mona wyjani
czny N. Bellah i R. Dobert2 Badania Dobertajednake wyra autonomiczn logik tego centralnego problemu oraz [autono-
nie ukazuj, e Weber (a za nim Tenbruck) niedostatecznie miczn logik] struktur obrazw wiata, podczas gdy tre
rozrnia problematyk treci, ktra jest wtkiem przewodnim ciowe upostaciowanie (die inhaltliche Auspriigung) struktural-
nie zakrelonych moliwoci tumaczy trzeba czynnikami
I Tame, s. 685. zewntrznymi, to w rezultacie wyoni si klarowne metodolo-
2 R. N. Bellah, Beyond Belief, New York 1970; R. Dobert, Systemtheorie und giczne rozgraniczenie: praca racjonalnej rekonstrukcji roz-
die Entwicklung religioser Deutungssysteme, Frankfurt am Main 1973; tene, Die ciga si na wewntrzne zwizki sensu i zwizki wanoci
evolutioniire Bedeutung der Refonnation, w: Religion und gesellschaftliche
Entwicklung, C. Seyfarth, W. M. Sprondel (Hrsg.), Frankfurt am Main 1973,
w celu uoenia struktur obrazw wiata w pewn logik roz-
s. 303 n.; tene, Zur Logik des Obergangs von archaischen zu hochkulturellen woju, treci za w pewn typologi; analiza empiryczna, tzn.
Religionssystemen, w: Die Entstehung von Klassengesellschaften, K. Eder w cisym sensie socjologiczna, skierowana jest natomiast na
(Hrsg.), Frankfurt am Main 1973, s. 330 n.; tene, Methodologische und zewntrzne determinanty treci obrazw wiata oraz na pro-
forschungsstrategische Implikationen von evolutionstheoretischen Stadienmo- blemy dynamiki rozwoju, przykadowo biorc na nastpujce
dellen, w: Theorien des Historischen Materialismus, U. Jaeggi, A. Honneth
(Hrsg.), Frankfurt am Main 1977, s. 524 n. kwestie:
wiata ... 343
Odczarowanie metafizyczno-religijnych obrazw
jak wygldaj i jak mona zidentyfikowa konflikty prze- do racjonalizacji spoecznej, ktra rozpoczyna si wraz
tacyjne z epok nowoczesn, zakada wyksztacenie si i wyodrbnie
kraczajce strukturalnie ograniczone zdolnoci interpre
istniejcego obrazu wiata;
nie wszystk ich trzech sfer wartoci.
Po drugie, proces odczarowywania religijnych obrazw
w jakich sytuacjach konfliktowych, wywoanych czynni- punktu
wiata Weber analizuje z konkretnego historycznego
kami strukturalno-spoecznymi, powstaje w sposb typowy
problematyka teodycei; widzenia. Rekonstruuje on dzieje wyobrae prawnych i mo-
kim s ci, ktrzy stanowi spoecznie non si charyz- ralnych, majc na uwadze nie struktury waciwe w ogle ety-
matycznego forsowania bd racjonalizacji nowego obrazu kom przekona, lecz powstanie kapitalistycznej etyki gospo-
wiata;
darczej, poniewa chce zrekonstruowa akurat te warunki
kulturowe, w ktrych mogo si dokona przejcie do kapita-
ktre warstwy spoeczne przyswajaj nowy obraz wiata
lizmu i tym samym rozwizany mg zosta gwny problem
oraz w ktrych sektorach i jak dalece wpywa on ukierunko-
wujco na dziaanie w yciu codziennym;
ewolucji, mianowicie spoeczne zintegrowanie wyodrbnio
nego podsystemu dziaania racjonalnego ze wzgldu na cel.
jak dalece trzeba zinstytucjonalizowa nowe obrazy wia i ten typ
Std te interesuj go tylko te idee, ktre sprawiaj,
ta, aby moliwe stay si prawowite porzdki - czy tylko wzgldu na cel,
dziaania, jakim jest dziaanie racjona lne ze
w obrbie elit, czy te w caej zbiorowoci;
moe zosta zakotwiczony w systemie spoecznego
procesu
wreszcie: jak interesy warstw stanowicych si non u wartoc i.
pracy w sposb racjona lny ze wzgld na
steruj selekcj treci obrazw wiata. ograni-
Rzecz poyteczn bdzie pamita o tych obydwu
Nim zajm si bliej Weberowsk analiz obrazw wiata,
zaj t czeniach. By moe wyjani one, dlaczego Weber nie
chciabym okreli obie perspektywy, ktre wyznac oci swego
to, e racjona lizacj wyczerpa, jak zobaczymy, systemowych moliw
analiz. W oczy rzuca si po pieIWsz e
cjona-
podejcia teoretycznego. W myl tego podejc ia instytu
obrazw wiata ogranicza Weber do aspektu, jakim jest
dziaan ie oraz
ledzi wyksztacanie si lizacja nowych orientacji ukierunkowujcych
racjona lizacja etyczna (Ethisierung): dzone do
powstanie prawowitych porzdkw zostaj sprowa
religijnie uzasadnionej etyki przekona, w ogle wyksztaca w maj
wspdziaania idei i interesw. Konfiguracje interes
nie si posttradycyjnych wyobrae prawnych i moralnych. impuls do rozwoj u struktu r
przy tym wyjania jedno i drugie:
Ograniczenie to nasuwa si samo, jako e zainteresowany jest autonom icznej logiki,
obraz w wiata dokonujcego si wedle
on racjonalnymi warunkami trwaego istnienia prawowitych
integra- jak selektywne upostac iowani e moliwoci otwierajcych
te
porzdkw, w szczeglnoci racjonalnymi warunkami tre
dzeniu do spoecz estw nowocz es- si wraz z nowymi strukturami kognitywnymi, tzn. rodzaj
cji spoecznej przy przecho
wiata rwnie dobrze ci zawartych w obrazie wiata. Ta teoretyczna perspektywa
nych. Jednak racjonalizacj obrazw
rma- obecna jest w caym dziele Maxa Webera. Jeli bdzie ona
daoby si przeledzi w dwu innych wymiarach: transfo
mg by nam przewodzi przy dokonywaniu wykadni Weberowskich
cj skadnikw kognitywnych i ekspresywnych
studiw z socjologii religii, to uzyskamy w rezultacie ostrzej-
Weber zbada rwnie z perspektywy nowoczesnej nauki
szy kontrast midzy moliwociami ukierun kowyw ania
i autonomicznej sztuki. Nie podj tego, chocia w odniesieniu
(Orientienmgsmoglichkeiten), jakie maj nowoczesne struktu- jest jeszcze tosama z ugruntowaniem si (Durchsetzung) nowo-
ry wiadomoci wyonione w procesie odczarowywania, a cha- czesnego systemu prawnego. Dopiero na gruncie racjonalnego
rakterystycznym dla spoeczestwa kapitalistycznego uprofi- prawa naturalnego udaje si tak zrekonstruowa materi praw-
lowaniem tych, ktre spord caego ich spektrum zostay n w podstawowych pojciach prawa formalnego, e mona
urzeczywistnione, moliwoci faktycznie zinstytucjonalizowa- stworzy instytucje prawne, czynic zado od strony formal-
nych. Racjonalizacj obrazw wiata rozumie Weber jako nej zasadom uniwersalistycznym - i to takim, ktre reguluj
pewien proces, ktry: prywatne stosunki gospodarcze midzy posiadaczami towarw
we wszystkich religiach wiatowych przebiega w tym oraz komplementarne czynnoci administracji publicznej.
samym kierunku, W Weberowskiej prezentacji rwnolego tych dwu pro-
ale z przyczyn zewntrznych zostaje w sposb radykalny cesw (osadzania w warstwie motywacji oraz instytucjonal-
doprowadzony do koca tylko w nurcie jednej tradycji, nego wcielania posttradycyjnych wyobrae moralnych i praw-
tak i w efekcie wyzwala w wiecie zachodnim struktury nych) nie jest wyranie wyeksponowana; Weber oddziela
wiadomoci, ktre umoliwiaj nowoczesne rozumienie socjologi prawa od socjologii moralnoci, a racjonalizacj
wiata. religijn bardziej czy z etyk gospodarcz anieli z rozwo-
Te struktury rozumienia wiata odbijaj si na kognityw- jem prawa. Moe to by zwizane z tym, e powstanie racjo-
nych i ekspresywnych skadnikach tradycji w nie mniejszym nalnego prawa naturalnego nie daje si wyjani jedynie ety-
stopniu ni na skadnikach normatywnych; Weber jednak sku- czn racjonalizacj obrazw wiata, lecz w znacznym stopniu
pia si na wyksztacaniu si uniwersalistycznej etyki przekona. zaley od rozwoju nauki i dlatego wymagaoby analizy sto-
Fakt, e posttradycjonalny szczebel wiadomoci moralnej sunku midzy kognitywnymi i praktycznomoralnymi kompo-
staje si dostpny w jednej kulturze, w kulturze europejskiej, nentami obrazu wiata.
nie oznacza jeszcze jego spoecznego ugruntowania si Jeli w ten sposb rezultat religijnej racjonalizacji, czyli
(Durchsetzung) pod postaci etyki protestanckiej. Nastpuje to wyksztacenie si nowoczesnych struktur wiadomoci w wy-
dopiero wwczas, gdy struktura etyki przekona, ktra dzia- miarze prawa i wymiarze moralnoci, oddzielimy od procesu
anie racjonalne ze wzgldu na wartoci podnosi do rangi urzeczywistniania wartoci, za ktrego spraw dochodzi do
zasady wewntrzwiatowego sposobu ycia, w taki sposb wy- skutku specyficzna dla nowoczesnego spoeczestwa forma
znacza styl ycia szerokich warstw spoecznych, i moe ona integracji spoecznej, to wwczas jasne stanie si rwnie
suy temu, by racjonalne ze wzgldu na cel dziaanie gospo- rozoenie ciaru dowodowego midzy czynniki wewntrzne
darcze zakotwiczy w warstwie motywacji. i zewntrzne. Abstrakcyjnie daje si okreli rodzaj proble-
Weber musi postulowa przynajmniej rwnolegy, jeli nie mw, ktre dotycz dynamiki rozwoju i dlatego nie mog by
rwnoczesny proces w odniesieniu do nowoczesnego prawa. wyjaniane przez odwoanie si do autonomicznej logiki roz-
Etyczna racjonalizacja obrazw wiata oznacza rwnie racjo- woju obrazw wiata oraz do wyksztacania si i wyodrbnia
nalizacj wiadomoci moralnej; ale mono dysponowania nia sfer wartoci. Tylko socjologiczne badanie konstelacji
posttradycyjnymi wyobraeniami prawnymi i tym razem nie interesw tych warstw, ktre wnosz [nowe idee i porzdki]
346 II. Teoria raLjonalizacji Maxa Webera Odczarowanie metafizyczno-religijnych ohrazw wiata ... 347
(Triigerschichten) , ruchw spoecznych, konfliktw itd. moe 3. Aspekty treciowe.

Weber bada trzy z wielkich religii
wyjani: wiatowych: chisk (konfucjanizm, taoizm), hindusk (bud-
dlaczego tylko na linii tradycji judeochrzecijaskiej dyzm, hinduizm) oraz staroytny judaizm. Planowanych bada
doprowadzono do koca racjonalizacj, ktrej zalki tkwiy nad chrzecijastwem i islamem nie mg ju przeprowadzi.
wewntrz wszystkich obrazw wiata; Postpowanie Webera jest od pocztku do koca postpowa
dlaczego tylko na Zachodzie spenione zostay warunki do niem porwnawczym; ale tylko w niektrych miejscach zag
instytucjonalizacji uniwersalistycznych struktur prawnych szcza on komparatystyczn prezentacj i przedstawia systema-
i moralnych; tyczne porwnania (przede wszystkim w Einleitung [Etyka
dlaczego tylko tu typowe problemy systemowe zostay gospoda1t'za religii wiatowych], w Zwischenbetrachtung [Teo-
rozwizane w taki sposb, e powstaa charakterystyczna dla ria stopni i kierunkw religijnego odrzucenia wiata] oraz
spoeczestwa kapitalistycznego forma integracji spoecznej w kocowym rozdziale na temat Chin)l. Jeli bra pod uwag
(z metodycznym sposobem ycia i nowoczesnym systemem tylko najoglniejsze aspekty Weberowskiej optyki, to wida,
prawnym). e obrazy wiata - ktre za punkt wyjcia maj pewien wsplny
Wkad Maxa Webera do tych w cisym sensie socjologicz- temat - rnicuje Weber przede wszystkim w wymiarze wyo-
nych bada nad przejciem od spoeczestwa feudalnego do brae na temat Boga (osobowy Bg-Stwrca versus nieoso-
nowoczesnego jest dobrze znany. Weber wyeksponowa wiele bowy porzdek kosmiczny) oraz w wymiarze ukierunkowa
czynnikw zewntrznych, ktre dzi odgrywaj wan rol na zbawienie (afirmacja wiata versus odrzucenie wiata)2.
w badaniach nad modernizacj: fakt wzgldnej homogenicznoci a. Temat. Racjonalizacja zaczyna si od tematu wsplnego
kulturowej; decentralizacj wadzy politycznej; utrzymywany wszystkim religiom wiatowym: od pytania o usprawiedliwie-
w stanie rwnowagi konflikt midzy pastwem a Kocioem; nie nierwnego podziau pomidzy ludzi dbr i pomylnoci
take jego wewntrzne zrnicowanie na Koci urzdowy doczesnych (GlUcksgiiter). Ta fundamentalna problematyka
(Amtskin:he), zakony i laikat; szczegln struktur redniowiecz etyczna, ktra rozsadza granice mitu, wynika z potrzeby reli-
nych miast przemysowych z patrycjatem i cechami; tendencje gijnego wyjanienia cierpienia postrzeganego jako rzecz nie-
do komercjalizacji handlu, biurokratyzacji administracji itd. I Nie sprawiedliwa. Aeby osobiste nieszczcie mona byo odbie-
bd bliej zajmowa si tymi czynnikami i ogranicz si do ra jako niesprawiedliwo, trzeba najpierw przewartociowa
wewntrznych czynnikw racjonalizacji obrazw wiata, jak te cierpienie; w spoeczestwach plemiennych cierpienie ucho-
do strukturalnych aspektw ucielenienia nowoczesnych struktur dzio bowiem za zewntrzn oznak tajemnej winy:
wiadomoci w protestanckiej etyce zawodu-powoania i w no-
woczesnym systemie prawnym. l M. Weber, Etyka gospodarr.:za religii wiatowych, wyd. cyt., take we frag-
mentach Teoria stopni i kierunkw religijnego odrzucenia wiata, wyd. cyt.
Patrz te Max Webers Studie iiberdas antike Judentum, W. Schluchter (Hrsg.),
l Na temat stanu wspczesnej dyskusji por. R. van DUlmen, Formierung der Frankfurt am Main 1981.
europiiischen Gesellschaft in der Friihen Neuzeit, "Geschichte und Gesell- 2 Por. szczegowa prezentacja w W. Schluchtera Die Entwicklung des okzi-
schaft" 1981, t. 7, s. 5 n. dentalen Rationalismus, wyd. cyt., s. 230 n.
"Ludzie stale cierpicy, pogreni w aobie, chorzy czy te w jaki- w spoeczestwie plemiennym wyobraenia sprawiedliwoci
kolwiek inny sposb nieszczliwi byli ludmi - jak wierzono - bd zderzaj si z now rzeczywistoci spoeczestw
klasowych.
to optanymi przez demona, bd dotknitymi gniewem Boga,
ktrego obrazili"l. Religie wiatowe rozwijaj si bez wyjtku w kulturach wysoko
rozwinitych, czyli w ramach spoeczestw zorganizowanych
Kulty plemienne byy zreszt dostosowane do radzenia w pastwa, gdzie powstaj nowe sposoby produkcji, niezalene
sobie z trudnym pooeniem zbiorowoci, a nie z losem indy- od stosunkw pokrewiestwa, oraz odpowiadajce im formy
widualnym. Wyobraenie, e indywidualne nieszczcie moe wyzysku ekonomicznego l. Naturalnie potencja konfliktowy
by niezawinione i e jednostka moe ywi religijn nadziej musia zosta dopiero wyzwolony przez prorokw, aeby masy
na wybawienie od wszelkiego za, choroby, biedy, nawet od "opanowane przez potn naturalno magii" wczy "do
mierci, jest czym nowym. Czym nowym jest rwnie religijnego ruchu o charakterze etycznym"2.
tworzenie gmin niezalenych od zwizkw etnicznych, orga- b. Teocentryczne versus kosmocentryczne obrazy wiata.
nizowanie wsplnot religijnych zajmujcych si losem jednos- Religie wiatowe wychodz zatem od tego samego fundamen-
tek w perspektywie ich zbawienia: talnego problemu: "racjonalne zainteresowanie materialn
"Zwiastowanie i obietnice kierowano teraz naturalnie do rzesz tych, i idealn rekompensat" w obliczu ewidentnie nierwnego
ktrzy potrzebowali zbawienia. Oni i ich interesy znaleli si w cen- rozdzielenia pomidzy ludzi dbr i pomylnoci doczesnych
trum duszpasterstwa jako zawodowego zakadu [berufsmaj3iger prbuj zaspokoi za pomoc wyjanie, ktre czyni zado
Betrieb der Seelsorge - zorganizowanego duszpasterstwa zawo- coraz to bardziej systematycznym roszczeniom:
dowego - A. M. K.], ktry powsta waciwie dopiero teraz. Okrele
nie winy, ktra sprowadzia cierpienie, spowied z grzechw, tzn. "Wszystkie one kryy odczucie, e w realnym wiecie jest co
przede wszystkim z wykrocze przeciwko rytualnym przepisom, oraz bezsensownego, jak rwnie postulat, by cay porzdek wiata sta
porada, jakie zachowanie moe usun to cierpienie - stay si si w pewien sposb sensownym kosmosem"3.
typowymi wiadczeniami udzielanymi przez magw i kapanw. Ich
materialne i idealne interesy mogy tym samym w coraz wikszym Pytanie o usprawiedliwienie jawnych niesprawiedliwoci
stopniu wkracza na sub specyficznie plebejskich motyww"2. nie jest jednake traktowane jako pytanie czysto etyczne; jest
Pobrzmiewa tu socjologiczne wyjanienie, w ktre Weber
nazbyt gboko nie wnika: nowa ocena indywidualnego cier- l Die Entstehung von Klassengesellschaften, K. Eder (Hrzg.), Frankfurt am
pienia oraz pojawienie si indywidualnej potrzeby zbawienia - Main 1973; K. Eder, Die Entstehung staatlich organisiener Gesellschaften,
Frankfurt am Main 1976.
ktre punktem wyjcia mylenia religijnego prcego poza lokal- 2 M. Weber, Etyka gospodarcza religii wiatowych, wyd. cyt., s. 122.
ne mity uczynio pytanie o etyczny sens tego, co pozbawione 3 Tame, s. 127. ["Stets steckte dahinter eine Stehlungnahme zu etwas (podkr.
sensu - nie spady z nieba; s to rezultaty procesw uczenia J. H.), was an der realen Welt aIs spezifisch sinnlos empfunden wurde und also
si, ktre zostaj uruchomione w momencie, gdy utrwalone die Forderung: daB das Weltgefuge in seiner Gesamtheit ein irgendwie sinnvoller
Kosmos sei oder: werden konne und solle". - Wci tkwio za tym pewne
nastawienie wobec czego, co w realnym wiecie odczuwane byo jako co swoi
l M. Weber, Etyka gospodarcza religii wiatowych, wyd. cyt., s. 115. cie "bezsensownego", rodzio si wic danie: caociowa struktura wiata w jaki
2 Tame, s. 117. sposb ma by albo moe i powinna sta si sensownym "Kosmosem" -A.M.K.].
ono czci teologicznego, kosmologicznego, metafizycznego s widzeniu wiata i dowiadczaniu ycia przez warstwy inte-
pytania o ustrj wiata w caoci. Ten porzdek wiata jest lektualne.
pomylany w taki sposb, e aspekt ontyczny i aspekt norma- Weber pojmuje wic religie wiatowe jako rne rozwizania
tywny wnikaj w siebie, nawzajem si owietlajc i olepiajc tego samego fundamentalnego problemu, przy czym rozwiza
(ineinander geblendet sind). W tyche ramach mylenia o po- nia te mieszcz si w przestrzeni pojciowej religijno-metafi-
rzdku w kategoriach religijno-metafizycznych znaleziono zycznych koncepcji porzdku, w ktrych aspekt ontyczny, nor-
nastpnie dla tego samego problemu wiele nader rnych roz- matywny i ekspresywny wnikaj w siebie, nawzajem si
wiza. Weber kontrastuje ze sob przede wszystkim dwie owietlajc i olepiajc. Treci stanowice o rnicach wyjania
podstawowe strategie pojciowe: jedna z nich, zachodnia, posu on z pomoc czynnikw zewntrznych. Przede wszystkim bada
guje si koncepcj transcendentnego osobowego Boga-Stwrcy, "uwarunkowany zewntrznie (spoecznie) i wewntrznie (psycholo-
druga, rozpowszechniona w wiecie wschodnim, wychodzi od gicznie) stan interesw tych warstw, ktre byy nosicielami danej
wyobraenia nieosobowego, nie stworzonego kosmosu. Weber metodyki ycia w decydujcym okresie jej ksztatowania si"),
mwi rwnie o ponadwiatowej i immanentystycznej koncep-
czy to bdzie chodzio o literacko wyksztacon warstw
cji Boga: paradygmatycznym przykadem "Boga dziaania"
urzdnicz (konfucjanizm), o wdrujcych mnichw-ebrakw
jest Jahwe!, "Boga porzdku" - Brahman2 Wierzcy musi
(buddyzm), o przywizane do przyrody chopstwo (tkwice
wej w innego rodzaju relacj z transcendentnym Bogiem-
w okowach mylenia magicznego), o nomadyczn warstw
-Stwrc anieli ze statyczn podstaw (dem ruhenden
wojownikw (islam) czy o miejskie warstwy rednie (burger-
Grunde) kosmicznego porzdku; pojmuje on siebie jako narz
liche Stadtbewohner), rzemielnikw, handlarzy, chaupnikw
dzie Boga, a nie jako naczynie boskoci 3 W jednym wypadku
itd. (protestantyzm). Te w wszym sensie socjologiczne
wierzcy zabiega o to, by przypodoba si Bogu, w drugim -
aspekty religii rozstrzygaj zarwno o dynamice i rozmiarach
by uczestniczy w boskoci.
procesu racjonalizacji, jak te o tym, jakiego dokona si
Rwnie religijny fundament etyki rni si w obydwu tra-
wyboru spord strukturalnie moliwych treci.
dycjach: z nadziej na Bo ask kontrastuje w religijnoci
c. Afirmacja wiata versus zanegowanie wiata. Naturalnie,
azjatyckiej wyobraenie o samowybawieniu poprzez wiedz.
Weber rnicuje religie wiatowe nie tylko podug tego, czy
Dlatego te rdzeniem spekulatywnej interpretacji wiata jest
maj profil teocentryczny czy kosmocentryczny , lecz take
tam historia zbawienia (Heilsgeschichte), tu za kosmos bd
podug tego, czy motywuj raczej do afirmacji czy do odrzucenia
byt. I chocia wszdzie wystpuje opozycja midzy religijno
wiata w caoci. Chodzi tu - niezalenie od aktywnej bd
ci wirtuozw i religijnoci mas, to religie azjatyckie blisze
biernej postawy yciowej - o to, czy wierzcy zasadniczo pozy-
tywnie czy te negatywnie ocenia "wiat", tzn. spoeczestwo
1 M. Weber, Gesammelte Aufsatze zur Religionssoziologie, t. 2, TUbingen
i otaczajc przyrod, o to, czy maj one dla niego warto
1966, s. 326. wewntrzn (intrinsischen) czy te nie. Naturalnie, negatywne
2 Tame, s. 173.
3 M. Weber, Etyka gospodarr:za religii wiatowych, wyd. cyt., s. 132. 1 Tame, s. 127.
II. TeOlia racjonalizacji Maxa Webera Odczamwanie metafizyczno-religijnych obrazw wiata ... 353
352
nastawienie wobec wiata staje si moliwe dopiero za spraw Tabela 3 przedstawia abstrakcyjne punkty widzenia, z kt-
owego dualizmu charakterystycznego dla radykalnych religii rych Max Weber, w ramach wsplnej religijno-metafizycznej
wybawienia; wymagana jest [po temu] pewna struktura obrazu aparatury pojciowej, rnicuje ze wzgldu na tre religijne
wiata, ktra deprecjonuje "wiat" - czy to jako historycznie obrazy wiata, wychodzc przy tym z zaoenia, e te ich tre-
przemijajc doczesno w porwnaniu z transcendentnym
Tabela 3. Religijno-metafizyczne obrazy wiata podug typowych dla nich treci
Bogiem-Stwrc, czy to jako czysto fenomenalny pierwszy plan
w stosunku do istotowej podstawy wszystkich rzeczy - i jako Strategie pojciowe
Ocena wiata w caoci
punkt odniesienia dla indywidualnych poszukiwa zbawienia teocentryczna kosmocentryczna
ustanawia rzeczywisto [lec] poza wiatem znionym do konfucjanizm
rangi pozoru. Weber skania si wprawdzie ku hipotezie, e afir- Afirmacja wiata -
taoizm
matywne nastawienie wobec wiata moe si utrzyma tylko judaizm buddyzm
wiata
tam, gdzie mylenie magiczne nie zostao radykalnie przezwy- Zanegowanie
chrzecijastwo hinduizm
cione i nie osignito szczebla dualistycznej - w cisym tego
rozumieniu - interpretacji wiata; dopiero jednak przez porw-
nanie konfucjanizmu i taoizmu z greck filozofi mona by ciowo zrozmcowane uprofilowania (Auspriigungen) mona,
sprawdzi, czy ten pogld jest trafny, czy moe raczej jest tak, e zasadniczo biorc, wyjania socjologicznie, tzn. czynnikami
radykalne odczarowanie, dualistyczna struktura wiata i afirmac- zewntrznymi:
ja wiata mog jednak i ze sob w parze. Odrzucenie wiata 4. Aspekty strukturalne. Miar, ktr Weber mierzy racjo-
zaleaoby wwczas raczej od radykalizacji idei wybawienia, nalizacjobrazu wiata, jest z jednej strony uwolnienie si od
prowadzcej do tego, e w ramach religii [odwoujcej si do] mylenia magicznego (odczarowanie), z drugiej za cakowite,
przekona* zostaje zaakcentowany oraz kontrastowo wzmoc- systematyczne przemodelowanie [go] (albo dogmatyzacja -
niony dualizm, jaki w zalku tkwi we wszystkich religiach wia w rozumieniu Rothackera 1):
towych. Rwnie i w tym wypadku Weber oferuje wyjanienie "W wypadku tego szczebla racjonalizacji, jaki reprezentuje sob reli-
socjologiczne: wskazuje na konflikty spoeczne, ktre powoduj gia, mamy przede wszystkim dwie miary racjonalizacji, pozostajce ze
pojawienie si prorokw; profetyzmy posannictwa, jak to jest sob w wielorakich wewntrznych zalenociach. Pierwsz jest
stopie, w jakim religia wyzbya si magii. Drug jest stopie, w jakim
w tradycji judeochrzecijaskiej, sprzyjaj za szczeglnie
systematycznie ujednolicia stosunek midzy Bogiem a wiatem oraz
radykalnemu podziaowi na wymiar doczesny i transcendentny korespondujce z tym jej wasne etyczne odniesienie do wiata"2.
(Diesseits-Jenseitsspaltung) oraz promuj odpowiadajce mu
konsekwentne formy odrzucenia wiata.
l E. Rothacker, Die dogmatische Denkform in den Geisteswissenschaften
und das Pmblem des Historismus, "Abhandlungen der Mainzer Akademie der
* ,,[ ... ] zu einer gesinnungsreligiOsen Betonnung": "religia odwoujca si do Wissenschaft und Literatur", Wiesbaden 1954.
przekona" (Gesinnungsreligion) postrzegana jest przez Webera jako przeciwiest 2 M. Weber, Gesammelte Aufsiitze zur Religionssoziologie, t. l, Tlibingen
wo ,.religii bazujcej na rytuale" - przyp. tum.

1963, s. 512.
To, e Weber kadzie wikszy nacisk na przezwycienie wiata. Kade nastawienie wobec wiata - w miar jak jedno-
praktyk magicznych anieli na przezwycienie magicznego licie i unifikujco kieruje si na przyrod i spoeczestwo
sposobu mylenia, ktre magi interpretuje, tumaczy naley w caoci, a wic zakada systematyczne pojcie wiata - jest
zainteresowaniem socjologa wpywem obrazw wiata na wyrazem racjonalizacji; naturalnie nie bdzie to jeszcze for-
praktyczny sposb ycia. Przeksztacenie skadnikw kogni- malna koncepcja wiata (Weltkonzept) l , lecz pojcie pewnego
tywnych odziedziczonych po micie przez religijne obrazy konkretnego adu wiata, ktry na sposb monoteistyczny czy
wiata jest dla racjonalnego sposobu ycia mniej doniose kosmologiczny odnosi rnorodno zjawisk do pewnego jed-
anieli przeksztacenie skadnikw praktycznotechnicznych, noczcego punktu. Ta naj wysza zasada przedstawiana jest
a przede wszystkim praktycznomoralnych. wiat magicznych jako Bg-Stwrca bd podstawa bytu (Seinsgrund) , ktre
wyobrae przeszkadza tu rzeczowemu podejciu do nowoci jednocz w sobie uniwersalne aspekty bytu i powinnoci, isto-
technicznych, do wzrostu ekonomicznego itd. l; przede wszys- ty i zjawiska. cile mwic, obrazy wiata uchodz za tym
tkim blokuje w rdzennych obszarach kultu wyksztacanie si bardziej "racjonalne", im bardziej jednoznacznie pozwalaj na
osobistej komunikacji midzy wiernym a Bogiem bd bosk ujmowanie wiata bd zajmowanie si nim - czy to jako
istot. Miast oddawania czci i modlitwy dominuj manipula- wiatem doczesnym, czy jako wiatem zjawisk - pod ktem
cyjne techniki przymuszania Boga, ktre w wysublimowanej jednego z tych w wymiarze ponadziemskim jeszcze nie
formie przetrway w sakramencie 2 Weber opisuje wiat "cza- rozdzielonych aspektw. Weber koncentruje si na normatyw-
rodziejskiego ogrodu" m.in. poprzez opozycj pomidzy wiar nym aspekcie "tego, co by powinno" (des Seinsollens), bd
w cuda a wiar w przesdy3. Co to odczarowanie oznacza "tego, co jest nakazem" (des Gebotenseins), i odpowiednio na
w aspekcie strukturalnym, poka na wyrnionych przez praktycznomoralnych strukturach wiadomoci, ktre za
Webera nastawieniach wobec wiata. Ze wzgldw system- spraw etyki przekona pozwalaj dziaajcemu zaj wobec
atycznych uwzgldni nie tylko etyczn racjonalizacj wiata w caoci postaw w peni usystematyzowan.
(Ethisierung) obrazw wiata, lecz take - przynajmniej Rozpatrywany w tym wanie aspekcie, etycznej racjonali-
sygnalizujc - przeksztacenie ich skadnikw kognitywnych, zacji, obraz wiata moe uchodzi za zracjonalizowany
a nastpnie strukturalne aspekty przejcia od dojrzaych, w takim stopniu, w jakim wypreparowuje "ten wiat" (doczes-
metafizyczno-religijnych obrazw wiata do nowoczesnego ny czy zjawiskowy) jako sfer etycznego sprawdzania si
sposobu mylenia. (Bewiihrung) z uwagi na pryncypia praktyczne oraz oddziela
a. Mistyczna ucieczka od wiata versus ascetyczne zawad od wszystkich pozostaych aspektw. Etycznie zracjonalizo-
nicie wiatem. Religijno-metafizyczne obrazy wiata tworz wany obraz wiata przedstawia wiat (a) jako pole aktywnoci
podstawy (begrilnden) pod fundamentalne nastawienia wobec praktycznej w ogle, (b) jako scen, na ktrej dziaajcy moe
etycznie nie sprosta swemu zadaniu, (c) jako og sytuacji,
l O Chinach por. tame, s. 483 n.
2 Tame,
s. 512 n. l Tak jak to byo omawiane przez nas w zwizku z ontologicznymi zaoe
3 Tame, t. 2, s. 371 n. niami modelw dziaania; por. wyej s. 159 n.
ktre powinno si ocenia wedug "ostatecznych" zasad mo- Jednake negatywne nastawienie wobec wiata wynikajce
ralnych i z ktrymi czowiek powinien si upora zgodnie z ukierunkowania na dobra suce zbawieniu, ktre s transcen-
z kryteriami moralnego osdu, i dlatego [przedstawia go] dentne wobec wiata bd ukryte w jego najgbszym wntrzu,
(d) jako obszar obiektw i okazji do etycznego dziaania: wiat nie jest per se korzystne z punktu widzenia etycznej racjonaliza-
urzeczowiony przeciwstawiony zostaje podstawowym nor- cji sposobu ycia. Zanegowanie wiata tylko wwczas prowadzi
mom moralnym oraz moralnemu sumieniu omylnych pod- do obiektywizacji wiata pod ktem aspektw etycznych, jeli
miotw jako co zewntrznego i powierzchniowego. czy si z postaw yciow aktywnie zwracajc si ku wiatu
Selekcji nastawie wobec wiata, ktre odpowiadaj tego i nie powoduje pasywnego odwrcenia si od wiata. Dlatego to
rodzaju etyczno-racjonalnemu obrazowi wiata, dokonuje Weber w drugim etapie Weber wyselekcjonowuje z negujcych wiat
w dwu etapach. NajpielW pokazuje, e religie wybawienia, ktre nastawie wobec wiata to, ktre aktywnie zmierza do zapano-
dualizmowi Boga i wiata nadaj wyrazicie skontrastowan wania nad odwartociowanym i zobiektywizowanym wiatem.
posta, lepiej speniaj warunki etycznej racjonalizacji anieli Tym, co w obrbie religii wybawienia ukierunkowanych przez
obrazy wiata o mniej wyrazistym ukierunkowaniu na zbawienie etyk przekona rnicuje te nastawienia, jest rodzaj obietnicy
i osabionym dualizmie l. Intensywne napicie midzy Bogiem (VerheijJung) oraz uprzywilejowane w danym wypadku drogi
(bd tym, co boskie), z jednej strony, a wieckimi porzdkami zbawienia. Tam, gdzie wierzcy moe pojmowa siebie jako
ycia z drugiej kae wierzcemu spojrze na poszukiwanie narzdzie transcendentnego Boga, ascetyczne formy aktywnego
zbawienia z perspektywy, z ktrej wiatu mona odebra warto poszukiwania zbawienia s bardziej prawdopodobne anieli tam,
i obiektywizowa go z jednego, wycznie abstrakcyjnego, punk- gdzie widzi on siebie jako naczynie jakiej gboko immanentnej
tu widzenia, religijnego sprawdzania si (Bewiihrnng): wiatu boskiej podstawy istnienia i gdzie bardziej stosowne zdaj
si kontemplacyjne formy mistycznego poszukiwania zbawienia:
"Religie profetyczne i religie zbawcze [Heilandsreligionen] yy [ ... ]
w [ ... ] trwaym konflikcie ze wiatem i jego porzdkami; i to w tym "Jako przeciwiestwa w zakresie [postaw] odrzucenia wiata ju we
wikszym stopniu im bardziej byy religiami wybawienia. Wynikao wstpnych uwagach wskazane zostay: z jednej strony, asceza aktyw-
to z sensu wybawienia oraz z istoty profetycznej nauki o zbawieniu, na: dziaanie postanowione przez Boga jako jego narzdzie, z drugiej:
o ile ta rozwijaa si zdecydowanie bardziej w kierunku etyki racjo- kontemplatywne posiadanie aski mistycznej [waciwe mistyce kon-
nalnej i zorientowanej przy tym na wewntrzne dobra religijne [Heils- templatywne posiadanie aski - A.M.K.], majce oznacza nie
guter] oraz rodki wybawienia. Konflikt potgowa si, im bardziej - dziaanie, ale stan posiadania [ein Haben ], w ktrym jednostka nie
wyraajc to w przyjtym jzyku - nauk t sublimowano z rytualiz- jest narzdziem, lecz naczyniem boskoci; przez co dziaanie
mu do [postaci] religijnoci przekona. Napicie stawao si z jej w wiecie musi si jej jawi jako zagroenie na wskro irracjonal-
strony nawet jeszcze silniejsze, im dalej po drugiej stronie postpo nego, pozawiatowego stanu aski"l.
waa racjonalizacja i sublimacja zewntrznego i wewntrznego posia-
dania (w naj szerszym sensie) doczesnych dbr"2. Nastawione kontemplacyjnie orientalne "religie intelektualne"
(Gedankenreligionen) - nawet wwczas, gdy podkrelaj
IW. Schluchter, Die Paradoxie der Rationalisierung, wyd. cyt., s. 19 D. motyw wybawienia, jak hinduizm - nie kieruj odrzucenia
2 M. Weber, Teoria stopni i kierunkw religijnego odrzucenia wiata, wyd.
cyt., s. 79. I Tame, s. 77.
Odczarowanie metafizyczno-religijnych obrazw wiata ... 359
wiata ku etycznej racjonalizacji; waciwe mistyce pasywne wiata i przyporzdkowaem ascetycznej drodze do zbawienia,
poszukiwanie zbawienia prowadzi raczej do ucieczki ze wiata. bynajmniej nie jest jeszcze rwnoznaczne z wewntrzwia
Tylko zorientowane ascetycznie zachodnie "religie odwoujce towoci. Aeby ascetyczne poszukiwanie zbawienia (Heils-
si do przekona" (Gesinnungsreligionen) wi religijne spraw- suche), ktre na bazie negatywnego nastawienia wobec wiata
dzenie si (Bewiihrnng) z etycznym dziaaniem, dla ktrego zwraca si jednak ku niemu, mogo rozwin si w ascez
coraz to nowe sytuacje i okazje stwarza odwartociowany wewntrzwiatow, potrzebny jest pewien dalszy krok, od kt-
i zobiektywizowany wiat. Mistyk sprawdza si wycofujc si rego przez chwil jeszcze bd abstrahowa.
ze wiata, asceta za dziaajc w nim 1. Nastawienie polegajce na
Tabela 4. Nastawienia wobec wiata bazujce na motywowanym przez religie
ascetycznym opanowywaniu wiata, jakie chrzecijaski mnich wybawienia zanegowaniu wiata
podziela z purytaninem, naturalnie nie oznacza jeszcze rozsze- ----------------------------------,
Drogi zbawienia
rzenia etycznie zracjonalizowanego sposobu ycia na pozare-
ligijne obszary ycia. Zwrcenie si ku wiatu waciwe aktyw- Caociowa ocena wiata ascetyczne zwrcenie si mistyczne odwrcenie si
ku wiatu od wiata
nej postawie yciowej, ktre skontrastowaem z ucieczk od
opanowywanie wiata: ucieczka od wiata:
Zanegowanie wiata hinduizm
l Przyporzdkowanie teocentrycznych lub kosmocentrycznych podstaw zba- L -______________~ judaizm, chrzecijastwo
wienia ascetycznym lub mistycznym drogom zbawienia moe by rozumiane
tylko w znaczeniu specyficznego powinowactwa. W ramach tradycji zachodnich b. Teoretyczne kontemplowanie wiata (Welt-Anschauung)
nurty mistyczne s znane rwnie dobrze, jak w ramach tradycji orientalnych
versus praktyczne przystosowanie si do wiata. Weber anali-
nurty ascetyczne. Te strukturalnie mniej prawdopodobne kombinacje zostay
wprawdzie wyprbowane na paszczynie religijnoci wirtuozw, ale nie rozwizuje nastawienie polegajce na afirmacji wiata tylko w jego
ny si z tego religie majce szersze oddziaywanie kulturowe. Por. w tej kwe- jedynej formie praktycznie zorientowanego przystosowania si
stii W. Schluchter, Die Entwicklung des okzidentalen Rationalismus, wyd. cyt., do wiata; demonstruje to na przykadzie Chin, gdzie
s. 238 n.: "Wyranie ukazuje to omwienie dwu przypadkw, ktre pocztkowo
wykazuj daleko posunite podobiestwo do ascetycznego protestantyzmu: s to
"podobnie jak u pierwotnych (genuinen) Hellenw brakowao
wewntrzwiatowy konfucjanizm z jednej i ascetyczny dinizm z drugiej strony.
jakiegokolwiek transcendentnego zakotwiczenia etyki, jakiegokol-
Wszak obydwa odznaczaj si oddziaywaniem, ktre mogoby zgadza si wiek napicia midzy nakazami pozawiatowego Boga a wiatem
z lini ascetycznego protestantyzmu: religijna etyka konfucjaska motywuje do stworzenia, jakiegokolwiek nakierowania na ponaddoczesny cel (ein
racjonalnego przeksztacania wiata (Weltbearbeitung), dynizm [skania] wrcz jenseitiges Ziel) oraz jakiejkolwiek koncepcji za radykalnego" l .
do kapitalizmu, jeli nie w formie kapitalizmu przemysowego, to przynajmniej
Poniewa Weber, co jest logiczn konsekwencj jego spo-
handlowego. Wewntrzwiatowo konfucjanizmu nie wie si jednak z ascez,
a zabarwiony aktywizmem ascetyzm dinizmu odwodzi ostatecznie od porzd
sobu ustawienia studiw nad etyk gospodarcz religii wia
kw tego wiata. Tak wic nie jest rzecz przypadku, e ani w jednym, ani w dru- towych, ocenia konfucjanizm i taoizm tylko z punktu widzenia
gim wypadku nie doszo do religijnie motywowanego opanowywania wiata. racjonalizacji etycznej, tedy dochodzi do swej znanej (i kon-
Konfucjaski stosunek do wiata polega na dopasowaniu si do wiata, w diniz
mie za - jak we wszystkich radykalnych azjatyckich religiach wybawienia -
polega on w ostatecznoci na obojtnoci wobec wiata (Weltindifferenz), wrcz l M. Weber, Gesammelte Aufsatze zur Religionssoziolog ie , t. 1, wyd. cyt.,
na ucieczce od wiata". s. 514 n.
Odczarowanie metafizyczno-reli~ijnych obrazw wiata ... 361
trowersyjnej) oceny [mwicej o] znikomym potencjale racjo- nego postrzegania wiata waciwego filozofii greckiej: zako-
nalizacyjnym tego obrazu wiata: rzenione w etyce, nie-interwencjonistyczne nastawienie wobec
przyrody i spoeczestwa przeszkadzao zarwno tam, jak i tu
"Wewntrznym zaoeniem tej etyki bezwarunkowej afirmacji wia
ta bd [bezwarunkowego] do przystosowania byo nieprzerwane w ewolucyjnym przejciu od etapu, jaki osign Leonardo da Vinci,
trwanie religijnoci czysto magicznej, poczynajc od pozycji cesarza, do etapu osignitego przez Galileusza. W re~nio~i.ec~ny.ch Chi-
ktry z tytuu swych osobistych kwalifikacji by odpowiedzialny za nach eksperymentowano bardziej systematyczme. amzeh kIe~~kol
stosowne zachowanie si (Wohlverhalten) duchw, za nadejcie wiek prbowali to czyni Grecy - a nawet EuropeJczycy epokI sred-
deszczu i dobr pogod podczas niw, a po kult przodkw lecy niowiecza; dopki jednak nie nastpia zmiana w biuro~atycznym
u samych podstaw tak religijnoci oficjalnej, jak i ludowej, a po nie- feudalizmie, dopty matematyka, empiryczne postrzegame przyrody
oficjaln (taoistyczn) terapi magiczn i pozostae, nadal istniejce oraz eksperyment nie mogy si poczy ze sob w taki sposb, ktry
. . '''1
formy animistycznego przymusu wobec duchw, [a po formy] wytworzyby zupeme nowe nastawIeme .
antropolatrycznej [czczcej czowieka] i herolatrycznej [czczcej
herosw] wiary w bstwa funkcjonalne"l. W konfucjanizmie i taoizmie nie brak, podobnie jak i w filozo-
fii greckiej, podstawowych rysw, jakimi odznaczaj si obrazy
Dziki pionierskim badaniom 1. Needhama2 wiadomo ju jed- wiata, ktre daj si racjonalizowa. Dziki pojciu konkret-
nak, e Chiczycy midzy I w. przed Chr. i XV w. po Chr. mieli nego porzdku wiata rnorodno zjawisk zostaje uchwycona
ewidentnie wiksze sukcesy anieli wiat zachodni, gdy chodzi w sposb systematyczny i odniesiona do zasad. Brakuje z pew-
o rozwj wiedzy teoretycznej i o wykorzystanie tej wiedzy dla noci dominujcych motyww wybawienia, ktre zaostrzaj
potrzeb praktycznych. Dopiero od czasw Renesansu Europa dualizm zjawiskowego wiata i wykraczajcych poza wiat
jednoznacznie przejmuje na tym obszarze przewodnictwo. Pyn zasad; dualistyczna struktura obrazu wiata wystarcza jednak,
aby std sugestia, aeby tkwicy w tych tradycjach potencja aby na tyle wytworzy dystans wobec wiata zjawisk, i wiat
racjonalnoci bada najpierw pod ktem racjonalizacji kognityw- ten moe by obiektywizowany pod ktem jednego z aspektw
nej, a nie etycznej - tym bardziej e rwnie filozofia grecka, (na paszczynie zasad jeszcze nie rozdzielonych), a w tym
ktra wszak z kosmologiczn etyk chisk podziela afirma- wypadku dokadnie biorc - kognitywnego aspektu bytu i sta-
tywne nastawienie wobec wiata, posuwaa racjonalizacj obrazu wania si (unter dem kognitiven Aspekt des Seins und Wenlens).
wiata raczej w kierunku [jego] uteoretycznienia. Nadto, jak si W tym aspekcie obrazy wiata mog uchodzi za tym bardziej
prima jacie zdaje, odnoszca sukcesy nauka chiska natrafia na racjonalne, im bardziej wiat zjawisk zostaje abstrakcyjnie wy-
t sam granic, ktra bya rwnie powodem klski metafizycz- preparowany i uksztatowany (herauspriiparien) jako sfera te~o,
co jest, bd tego, co poyteczne, oraz oczyszczony z aspektow
l Tame, s. 515. innych, normatywnych i ekspresywnych. Kognitywnie zracjo-
1. Needham, Wissenschajtlicher Universalismus. Ober die Bedeutung und
2
nalizowany obraz wiata prezentuje wiat jako caoksztat
Besondemeit derchinesischen Wissenschajt, Frankfurt am Main 1977; [por. take
J. Needham, Wielkie miareczkowanie. Nauka i spoeczestwo w Chinach i na Za-
l T. Spengler, Die Entwicklung der chinesischen Wissensc:hafts- u~d Tec~
chodzie, tum. I. Kauyska, Warszawa 1984]. W tej kwestii por. B. Nelson, Wis-
senschajten und Zivilisationen, "Osten" und "Westen" - Joseph Needham und nikgeschichte, [wprowdzenie do] J. Needham, Wissenschaftltcher Umversails-
Max Weber, w: tene, DerUrspnmg derModeme, Frankfurt am Main 1977, s. 7 n. mus, wyd. cyt., s. 7-8.
wszystkich form i procesw, ktre dostpne s kontemplacyjne- tyczna ma dostateczn nono (tragt), to wolno ywi nadziej,
mu uprzytomnieniu. W sytuacji gdy przewodnictwo przejmuj i dojdziemy do czterech nastawie wobec wiata, zrnicow
potrzeby praktyczne (jak to eksponuje Weber w wypadku nasta- anych pod wzgldem drg zbawienia tudzie form ycia:
wienia umysowego Chiczykw), fundamentalna postawa afir-
Tabela 5 Nastawienia wobec wiata
macji wiata przeksztaca si w przystosowanie do wiata. Nato-
miast afirmacja wiata prowadzi, jak si zdaje, do obiektywizacji Drogi poszukiwania zbawienia
lub upewniania si co do wiata
wiata pod ktem aspektw czysto teoretycznych tylko wwczas,
Ocena wiata w caoci
gdy czy si z oderwan (abgesetzten) od potrzeb praktycznych aktywne:
pasywne:
mistyka bd
teoretyczn form ycia (Lebensfonn) i peni suebn rol asceza bd vita activa
vita contemplativa
wobec zamiaru kontemplowania wiata (Welt-Anschauung).
opanowywanie wiata: ucieczka od wiata:
Chiska warstwa wyksztacona nie moga w taki sam sposb, jak Zanegowanie wiata
judaizm, chrzecijastwo hinduizm
to byo dane filozofom greckim, oprze si na oderwanym od
przystosowanie si
praktyki i powiconym kontemplacji yciu "akademickim", na Afirmacja wiata do wiata:
kontemplowanie wiata:
grecka metafizyka
bios theoretikos. konfucjanizm
Hipoteza ta wymagaaby szczegowego sprawdzenia; w tym
miejscu mog wyrazi tylko przypuszczenie, e tradycje Gdyby postawy wobec wiata, ktre bazujc na kosmo-
chiskie jawi si w innym wietle, jeli spojrze na nie przede logiczno-metafizycznej afirmacji wiata rnicuj si wedug
wszystkim z punktu widzenia nie etyki, lecz teorii, i porwna tego, czy polegaj na przystosowaniu si do wiata, czy na
z klasycznymi tradycjami greckimi. Wyksztacenie si i wyo- kontemplowaniu wiata, miay dla kognitywnej racjonalizacji
drbnienie takiego nastawienia wobec wiata, ktre sprzyja sys- obrazw wiata podobne znaczenie jak dla etycznej racjonali-
tematycznemu ujednoliceniu wiata podug aspektw onty- zacji obrazw wiata maj, podug Webera, opanowywanie
cznych, mogoby z kolei by uzalenione od metod zdobywania wiata i ucieczka od wiata, to moglibymy chyba uzna, e
najwyszego dobra. Nie chodzi tu co prawda, jak w wypadku kosmocentryczne obrazy wiata, wanie wtedy, kiedy cz
religii wybawienia opartych na etykach przekona, o drogi si z nastawieniem polegajcym na kontemplowaniu wiata,
zbawienia, lecz o drogi upewnienia si co do wiata (Weltver- stwarzaj szersze moliwoci obiektywizowania wiata pod
gewissemng). Aktywnemu i pasywnemu poszukiwaniu zbawie- ktem bytu i stawania si. Zgodnie z t hipotez, pasywna
nia w ascetyzmie i w mistyce mona przeciwstawi formy ycia, fonna upewniania si co do wiata pozwala na dalej idc
ktre su aktywnemu bd pasywnemu upewnieniu si co do decentracj tych obrazw wiata, ktre z racji swego trecio
wiata: vita activa i vita contemplativa 1 Jeli ta hipoteza teore- wego uprofilowania (Auspragung) predysponowane s do racjo-
nalizacji kognitywnej, podczas gdy aktywne fonny poszukiwa-
nia zbawienia - na dalej idc decentracj tych obrazw
Por. w tej kwestii H. Arendt, The Life of Mind, 1978; wyd. pol., t. l:
1
wiata, ktre s predysponowane do racjonalizacji etycznej.
Mylenie, tum. H. Buczyska-Garewicz, Warszawa 1989; t. 2: Wola, tum.
R. Piat, Warszawa 1996.
W zalenoci od wymiaru racjonalizacji oraz nastawienia
II. Teoria racjonalizacji Maxa Webera Odczarowanie metafizyczno-11!ligijnych obrazw wiata . .. 365
364
wobec wiata wynikaaby z tego wwczas odpowiednia ocena jeden tylko aspekt - pojcia wiata, ktre odnosi si do ogu
potencjau racjonalizacyjnego rnych obrazw wiata. normatywnie uregulowanych relacji interpersonalnych, (b) wy-
ksztacenie si i wyodrbnienie czysto etycznego nastawienia,
Tabela 6. Potencja racjonalizacyjny obrazw wiata w ktrym dziaajcy moe stosowa si do norm i je krytyko-
wa, oraz (c) wyksztacenie si uniwersalistycznego i indywi-
Potencja racjonalizacji
Wymiar dualistycznego zarazem pojcia osoby wraz z [jego] korela-
racjonalizacji wysoki niski
tami [w postaci] sumienia, poczytalnoci moralnej, autonomii,
opanowywanie wiata: ucieczka od wiata: religie winy itd. Tym samym pene pietyzmu przywizanie do konkret-
Etyczny judaizm, wybawienia
hinduizm nych porzdkw ycia, ktrych gwarantem jest tradycja, moe
chrzecijastwo
zosta przezwycione na rzecz swobodnego orientowania si
kontemplowanie przystosowanie si kosmologiczno-
do wiata: -metafizyczne podug oglnych zasad
Kognitywny wiata:
metafizyka grecka konfucjanizm obrazy wiata Gdy chodzi o wymiar kognitywny, odczarowanie w obszarze
Zachd Wschd manipulowania rzeczami i zdarzeniami idzie w parze z demito-
logizacj wiedzy o tym, co jest. Im bardziej instrumentalna inge-
W wiecie zachodnim spotykaj si wic ze sob te dwa rencja w procesy empiryczne zostaje oddzielona od teoretycznej
obrazy wiata, ktre maj tak struktur, e wiat moe by ich interpretacji, tym cilej jednostka moe z kolei systematy-
odpowiednio w aspekcie normatywnym i w aspekcie ontycz- zowa swe odniesienia w wiecie ycia, teraz ju z abstrakcyjnej
nym poddawany w jak naj szerszym zakresie obiektywizacji, perspektywy porzdku kosmologiczno-metafizycznego, ktrego
tzn. urzeczowieniu (versachlicht). prawom podlegaj bez wyjtku wszystkie zjawiska. Oznacza to
5. Odczamwanie i nowoczesne mzumienie wiata. Weber mie- (a) wypreparowywanie i wyksztacanie formalnego pojcia wia
rzy racjonalizacj obrazw wiata stopniem, w jakim zostaje ta w odniesieniu do caoci tego, co jest, wraz z [wypreparowy-
przezwycione mylenie magiczne. W wymiarze racjonaliza- waniem] uniwersaliw pod ktem urzdzonego podug praw
cji etycznej obserwuje on odczarowanie przede wszystkim (gesetzmiij3igen) czasowo-przestrzennego ukadu powizanych
w odniesieniu do interakcji midzy wiernym a Bogiem (bd ze sob bytw (raumzeitlichen Zusammenhang von Entitiiten)2,
istot bosk). Im bardziej stosunek ten wyksztaca si w czys- (b) wyodrbnienie si i wyksztacenie (oderwanego od praktyki)
to komunikacyjn relacj midzy osobami, midzy indywiduum,
ktre potrzebuje zbawienia, a pozawiatow instancj zbaw- I B. Nelson uku na okrelenie fonny relacji interpersonalnych, ktre staj si
cz, ktra wydaje moralne nakazy, tym cilej jednostka moe moliwe dziki etycznemu urzeczowieniu wiata, pojcie "uniwersalnej inno
systematyzowa swe wewntrzwiatowe relacje w abstrakcyj- ci"; patrz wprowadzenie i epilog do B. Nelson, Der Ursprnng der Modeme,
nej optyce moralnoci, ktrej podporzdkowani s albo jedy- Frankfurt am Main 1977; tene, Ober den Wucher, w: Max Weber, R. Konig,
J. Winckelmann (Hrsg.), "KOlner Zeitschrift f tir Soziologie und Sozialpsy-
nie wybrani, religijni wirtuozi, albo w jednakowy sposb
chologie" 1963, t. 15, Sonderheft, s. 407 n.
wszyscy wierni. Oznacza to: (a) wypreparowywanie i wykszta 2 A. Koyre, Od zamknitego wiata do nieskoczonego wszechwiata, tum.
canie (die Herauspriiparieren) - wyabstrahowanego z uwagi na O. iW. Kubiscy, Gdask 1998.
II. Teoria racjonalizacji Maxa Webera Odczarowanie metafizyczno-religijnych obrazw wiata ... 367
366
nastawienia czysto teoretycznego, w ktrym poznajcy moe spektywie ontologicznej. Zamiaru wczenia do swych studiw
kontemplatywnie upewnia si co do prawdziwoci twierdze, porwnawczych chrzecijastwa i islamu Weber nie mg ju
formuowa je i kwestionowa l , oraz (c) wyksztacenie si Ja zrealizowa. Powstawanie nowoczesnych struktur wiadomo
epistemicznego w ogle, ktre jest zdolne do tego, by bez ci badaby on zapewne wwczas sigajc do pnorednio
udziau afektw, zainteresowa waciwych wiatu ycia, bez wiecznej filozofii i teologii, w ktrej spotykaj si i zderzaj ze
przesdw itd. odda si ogldaniu (Anschauung) tego, co sob arabska, patrystyczna i arystotelesowska strategia poj
jest2. Tym sposobem mona byo przezwyciy owo osa- ciowa. W adnym miejscu nie podda Weber bliszej analizie
dzone w micie uporczywe kierowanie uwagi ku powierzchni kognitywnych struktur, ktre krystalizuj si na autonom-
konkretnych zjawisk na rzecz nieuprzedzonego zorientowania ~cznyc~ (eigensinnigen) ciekach racjonalizacji religijnych
na lece u podoa zjawisk powszechne prawa. I metafIzycznych obrazw wiata. Z tego to powodu nie stao
Przyporzdkowalimy wyej etyczny wymiar racjonalizacji si rzecz dostatecznie jasn, e pomidzy rezultatami
religiom wybawienia, natomiast wymiar kognitywny - kosmo- racjonalizacji obrazw wiata a owym rozumieniem wiata
logiczno-metafizycznym obrazom wiata. Przyporzdkowanie ~tre jest w. specyficznym sensie "nowoczesne", wystpuj~
to naley rozumie tylko w ten sposb, e okrelone struktury Jeszcze [pewIen] dodatkowy etap.
obrazw wiata oraz odpowiadajce im nastawienia wobec Jedno zracjonalizowanych obrazw wiata, ktre w for-
wiata bardziej sprzyjaj racjonalizacji w jednym z tych dwu mule teologicznej odnosz si do stworzenia bd w formule
wymiarw. Naturalnie nie da si religii chrzecijaskiej zre- metafizycznej do caoci tego, co istnieje, jest zakotwiczona
dukowa do etyki, tak samo jak greckiej filozofii nie da si zre- w idei (Konzept) Boga, bytu bd natury, tzn. w najwyszych
dukowa do kosmologii. Rzecz godn uwagi jest to, e oba te zasadach bd "pierwszych pocztkach", do ktrych sprowa-
obrazy wiata o strukturalnie najwikszym potencjale racjona- dzane s wszystkie argumenty, podczas gdy one same nie s
lizacyjnym spotykaj si w obrbie tej samej tradycji europej- wystawione na argumentacje, ktre mogyby je poda w wt
skiej. Powstaje przez to produktywne napicie charakterys- pliwo. W tych elementarnych pojciach momenty deskrypty-
tyczne dla epoki europejskiego redniowiecza. To zderzenie wny, normatywny i ekspresywny, ktre w obrbie obrazw
prowadzi do polaryzacji, tzn. radykalnego wypracowania, wiata zawsze zostaj od siebie oddzielone, s jeszcze ze sob
z jednej strony, specyficznych kategorii religijnej etyki prze- ~czon~; wanie w tych pierwszych pocztkach tkwi wci
kona, z drugiej za - teoretycznie ugruntowanej kosmologii. zywy pIerwiastek mylenia mitycznego l , chronic zracjonali-
Rwnoczenie wymusza to syntez obu formalnych koncepcji zowane obrazy wiata jako obrazy wiata przed konsekwencja-
wiata, ktre wyksztaciy si w perspektywie etycznej i w per- mi, ktre musiayby stanowi zagroenie dla tego stojcego na
stray tradycji modusu pobonej wiary bd przepenionej czci
l H. Blumenberg, Der ProzejJ der theoretischen Neugierde, Frankfurt am

l Por. T. W. Adomo, Kritik des logischen Absolutismus am Beispiel der
Main 1973.
2 H. Blumenberg, Siikularisiernng und Selbstbehauptung, Frankfurt am
"Logischen Untersuchungen" Husserls: Zur Metakritik der Erkenntnistheorie
w: tene, Gesammelte Schriften, t. 5, Frankfurt am Main 1971, s. 48 n. '
Main 1974.
h obrazw wiata ...
368 II. Teoria racjonalizacji Maxa Webe
ra Odczarowanie metafizyczno-religijnyc 369
d'"
prze~wycione odczenie teorii od " " . y w oswwd-
owi mylenia ani w etyce, osadzon ch
kontemplacji. Nowoczesnemu sposob u obszarw praktyk '
adne obszary bdce pod czem obszarw [ .
I, w szczegolnoscI
ani w nauce nie s natomiast znane ec zny m procesem rac . ZWI-
te spod [dziaania] krytyczn
ej siy zanych] ze spo ~. Arg um~ nta CJa
retyczna musi na powrt zosta
ochron, ktre byyby wyj s p teo-
zy t barier, potrzebne ~a
hipotetycznego mylenia. Aby przekroc dowiadczenia, ktre s dost Pne prz glll z tym I obs zara mi
tego poziomu uczenia si,
jest jednak najpierw zgeneralizowanie rzemielnika. Ten dru g;p robl em znal w techlllcznym nast awieniu
rze pojciowej religijno- az rozwiz . .
jaki osignity zosta dziki aparatu wa W allle w POSt ~Cl
eksperymentalnego przyrodoznawst
I
czyli konsekwentne zas-
-metafizycznych obrazw wiata, . ~stwy bdce sI
ycia i dowiadczenia tego motoryczn i nonikiem tych nur t"
, ow tradycJI (der Traditio ns-
tosowanie w wieckich obszarach strange) ktre w d ZIw . l" .
zosta za spraw etycznej ny spo sob zesp
sposobu mylenia, jaki osignity , . "a .aJ SI w nowozytnej
i jest moliwe tylko ww- nauce - uczeni scholastyczni hum
i kognitywnej racjonalizacji. To z kole anlscl, a przede wszystkim
nie te dysocjacje (Entkop
- inynierowie i artyci epok'1 R'enesans u - gdy ch d . o wyzwo-
czas, jeli anulowane zostan wa ekona
.
w prak tyki bad awc ze' " . o ZI
y religijnej etyk i prz leme dla cel
pelungen), ktrym szczytowe form n .
sche Entbindung) pote CJa u zgromadzonego
1 (fUr dle fors chungsprakti-
. .
kos mologii zawdziczaj swe k
oraz ugruntowanej teoretycznie obr aza ch'" d .w ogllltywllle
ze wieckimi porzdkami zracjonalizowan ych
sWlata, o grywaj rol podobn.
powstanie: mam tu na myli zerwanie do te' . k protestancki
niu zbawienia oraz sepa- J, Ja odeg ray sekt y
tego wiata w ascetycznym poszukiwa liz
etycznie zracjona owanych (ethlsch ' . e w prze twarzanIU
yjnym zapamitaniu si. -rat lOnalisierten) obraz"
racj od nich w kontemplac , . ow
SWlata w praktyk ycia codzienneg 2
o
Trzymajc si konsekwentn
ie Weberowskiego podejcia teo-
ki nowoczesnej na dwa
retycznego, natrafiamy u progu epo h rfi
nim mg zosta wyzwo- I W. Kroh n, Die neue
Wi
sc a t der ~enaissance, w: G. Bohm
problemy, ktre musiano rozwiza,
e,
W. v. d. Daele, W. Kroh n E sse~
odniej tradycji i nim racjo- Phl/O sophie, Fran kfur t am .
M am
lony potencja racjonalizacyjny zach 1977,s. 13 n. ' xpen men telle
obrcona w racjonalizacj
nalizacja kulturowa moga zosta 2 W. Kroh n, Zur sozi %gi
sche n Inte .
eitlichen Wissen-
spoeczn. Asceza religijna
, ktra do szczytowej postaci dopro- schaft, w: E. Zilse l
,
Dl'e . l U .,?retatLOn der neuz
SOZla en rsprnnge d er neuzelt./.lchen Wissenschaft '
zakonach, musi przenik- Fran kfurt am Main 1976 7 n.
wadzona zostaa w redniowiecznych ,s.
a, aeby rw nie wieckie dziaa
n pozareligijne obszary yci
i przekona (pocztkowo
nia podporzdkowa maksymom etyk
dostrzega Weber w naro-
zakorzenionej w religii). Proces ten
-powoania. Mniejszym
dzinach protestanckiej etyki zawodu -
rwnolege zjawisko naro
zainteresowaniem darzy natomiast
ej nie do pomylenia jest
dzin nowoczesnej nauki (bez ktr
nie rozwj [nowoczesnego]*
prawa). Musi tu zosta
rw
i-
m J. Habe rmas , Theory ot Commun
* Dod ane za tumaczeniem angi elski 215 - przyp. tum.
, t. 1, Bost on 1984, s.
cative Action, tum. T. A. McC arthy
Modernizacja jako racjonalizacja spoeczna 371
wiadomoci oraz jako innowacyjne przezwycianie konflik -

tW interesw powstajcych w zwizku z problemami repro-
dukcji gospodarczej i politycznej walki o wadz. Przejcie do
spoeczestwa nowoczesnego istotnie wymaga kompleksowego
wyjanienia, ktre uwzgldnia wspdziaanie idei i interesw,
nie zdajc si przy tym na aprioryczne hipotezy co do jednos-
3. MODERNIZACJA JAKO RACJONALIZACJA SPOECZNA
tronnych zalenoci kauzalnych (w duchu naiwnie poj-
ROLA ETYKI PROTESTANCKIEJ
mowanego idealizmu bd materializmu). Kiedy Weber opisu-
je proces modernizacji - a wic narodziny kapitalistycznego
Potencja kognitywny powstajcy wraz ze spjnie .i ~onsek spoeczestwa i europejskiego systemu pastwowego tudzie
wentnie zracjonalizowanymi obrazami wiata nie moze Jeszcze ich rozwj od wieku XVIII - jako proces racjonalizacji, to
skutecznie oddziaywa w spoeczestwach tradycyjnych, we- przyjmuje perspektyw "od gry", jaka sama si nasuwaa
wntrz ktrych dokonuje si proces odczarowania. Jego wyzwo- w wyniku jego studiw z dziedziny socjologii religii. Bada on,
lenie nastpuje dopiero w spoeczestwach nowocz.esn~ch. Ten jak potencja kognitywny powstay dziki racjonalizacji obrazu
proces implementacji jest rwnoznaczny z modernIZaCj ~p~e wiata zaczyna oddziaywa spoecznie.
czestwa l. W procesie tym czynniki zewntrzne sprzyjajce Zdecentrowane rozumienie wiata z jednej strony otwiera mo
wyksztacaniu si i wyodrbnianiu systemu gospodarczeg,o liwo kognitywnie urzeczowionego podejcia do wiata faktw
sterowanego przez rynek oraz odpowiadajcego mu aparatu pan- oraz prawnie i moralnie urzeczowionego podejcia do wiata
stwoweg02 zespalaj si z tymi strukturami wi~~omoci, kt?~e relacji interpersonalnych; z drugiej za strony stwarza moliwo,
powstay w wyniku penej napi syntezy tradycJI JudeochrzescI- by w podejciu do zindywidualizowanych potrzeb, pragnie i od-
jaskiej, arabskiej oraz greckiej i ~ by.t~ rze.c .- dostpne by~y czu (indyvidualisierte Bediiifuisnatur) wystpowa subiektywizm
na paszczynie kulturowej. Pomewaz Idee I mte~esy.. trak~Je uwolniony od imperatyww urzeczowienia. Przenoszenie tego
Weber jako rwnie pierwotne, to proces modernIZaCjI mozna rozumienia wiata z paszczyzny przekazu kulturowego na pasz
czyzn dziaa spoecznych mona przeledzi na trzech cie
rwnie dobrze odczytywa "od gry" jak i "od dou": jako moty-
wacyjne zakotwiczanie i instytucjonalne ucielenianie struktur kach. Pierwsz ciek - przez samego Webera w znacznym
stopniu pomijan - wytyczaj mchy spoeczne inspirowane przez
tradycjonalistyczn postaw obronn i nowoczesne wyobraenia
~la teorii racjonalizacji spoecznej wane jest prze~stawienie, i~stytucj~ o sprawiedliwoci, przez filozoficzne ideay nauki i sztuki, przez
nalnego wcielania i osadzania w warstwie motywacyjnej struktur SWladomos-
ci, jakie niesie ze sob rozwj kulturowy. Model, kt~ry.W~ber zastosowa ~o
idee proweniencji mieszczaskiej, a pniej socjalistycznej.
Reformacji, mona rwnie wyprbowa w odmeslemu do O,drodze~la Druga cieka wiedzie ku kulturowym systemom dziaania wy-
i przede wszystkim do Owiecenia. Por. interesujcy zbir artykuow.Sozzal specjalizowanym w obrbce zrnicowanych skadnikw kultu-
geschichte der Aufkliinmg in Frankreich, H. U. Gumbrecht, R. Relchardt, rowej tradycji. W wieku XVIII koczy si proces powstawania
T. Schleich (Hrsg.), t. 1-2, MUnchen 1981. [zinstytucjonalizowanego] sposobu uprawiania nauki zorganizo-
2 R. Bendix, Max Weber. Portret uczonego. wyd. cyt., s. 50 n. i 231 n.
372 II. Teoria racjonalizacji Maxa Webera Modernizacja jako racjonalizacja spoeczna 373
wanego wedle podziau na dyscypliny, powstaje prawo jako alnoci"w rkach racjonalnie kalkulujcego przedsibiorcy
dyscyplina uniwersytecka oraz prawnicza opinia publiczna i przywdcy:
o charakterze niefonnalnym, a take zorganizowany na zasadach ,,0 ile wzgldna samodzielno rkodzielnika i chaupnika, chopa
rynkowych sposb uprawiania sztuki. W tym samym czasie Ko bdcego wacicielem ziemi, udziaowca commendy (des Komenda-
ci traci [swe] globalne kompetencje (Globalzustandigkeit) tars *), rycerza i wasala polegaa na tym, e by on wacicielem narz
w zakresie kulturowego systemu interpretacji; obok funkcji dzi, zasobw, rodkw pieninych, broni, dziki ktrym wykonywa
sw funkcj ekonomiczn, polityczn, wojskow oraz utrzymywa
zwizanych z posugami kapaskimi zachowuje, konkurujc [w
siebie podczas wypeniania owych zada, o tyle hierarchiczna zale
tym zakresie] z instancjami wieckimi, czciowe uprawnienia no robotnika, subiekta, pracownika technicznego, asystenta w insty-
w kwestiach praktycznomoralnych. Rwnie socjologi kultury, tucie akademickim oraz urzdnika pastwowego i onierza w takim
badajc epok nowoczesn, zajmuje si Weber tylko ubocznie; samym stopniu polega na tym, e narzdzia, zasoby i rodki pienine
gwn uwag kieruje ku trzeciej ciece, temu krlewskiemu nieodzowne zarwno dla uprawiania dziaalnoci (jur den Betrieb),
traktowi racjonalizacji: midzy wiekiem XVI i XVIII dochodzi jak i dla egzystencji ekonomicznej, skoncentrowane s w rkach
w jednym wypadku przedsibiorcy, w innym za dysponenta polity-
w Europie do instytucjonalizacji dziaania racjonalnego ze cznego [ ... ]. Ten decydujcy fundament ekonomiczny, oddzielenie
wzgldu na cel, ktra ma bardzo szeroki zasig i od strony struk- pracujcego (des Arbeiters) od rzeczowych rodkw uprawiania
turalnej ksztatuje spoeczestwo jako cao. dziaalnoci - od rodkw produkcji w gospodarce, od rodkw pro-
Dwa kompleksy instytucjonalne, w ktrych przede wszyst- wadzenia wojny warmii, od rzeczowych rodkw administrowania
kim, wedug Webera, ucielenione zostaj nowoczesne struk- w administracji publicznej, od narzdzi badawczych w uniwersytec-
kich instytutach i laboratoriach, wszdzie za od rodkw pieni
tury wiadomoci i z ktrych w sposb wzorcowy odczytuje nych - stanowi decydujcy fundament, wsplny dla dziaalnoci
on procesy racjonalizacji spoecznej, to kapitalistyczna gospo- uprawianej przez nowoczesne pastwo (Staatsbetrieb) , ktre ma
darka i nowoczesne pastwo. Co w nich jest "racjonalne"? w swojej gestii sprawowanie wadzy, prowadzenie polityki kultural-
Z socjologii gospodarki i socjologii panowania moemy wy- nej oraz wojsko, i dla prywatnej gospodarki kapitalistycznej"l.
nie wraenie, e kiedy Weber mwi o racjonalizacji spoecz Ta koncentracja rodkw rzeczowych jest koniecznym warun-
nej, to ma przed oczyma model organizacji urzeczywistniony kiem instytucjonalizacji dziaania racjonalnego ze wzgldu na
w kapitalistycznym przedsibiorstwie (Betrieb) i nowoczes- cel. Z punktu widzenia podejmowania przez kapitalistycznego
nym pastwie jako racjonalnej instytucji (die modeme Staats- przedsibiorc decyzji racjonalnych ze wzgldu na cel
anstalt). Racjonalno tych fonn, jakimi s przedsibiorstwo konieczna jest administracja pracujca w sposb racjonalny ze
i instytucja (Anstalt) , polega wedug Webera na tym, e do wzgldu na cel i dlatego przewidywalna [w swoich dziaa
dziaania racjonalnego ze wzgldu na cel zobowizany jest niach] (berechenbar):
w pierwszym rzdzie przedsibiorca i urzdnik, nastpnie jed-
nak rwnie robotnik i pracownik etatowy (Angestellte). Tym,
I M. Weber, Wi11schaft und Gesellschaft, wyd. cyt., s. 1047.
co w jednakowy sposb organizacyjnie wyrnia kapitalis-
* Okazjonalna forma dziaania gospodarczego, historycznie zwizana
tyczne przedsibiorstwo i nowoczesn administracj pastwo z pewnym typem organizacji handlu morskiego, por. wyjanienia w: M. Weber,
w, jest koncentracja "rzeczowych rodkw uprawiania dzia- Osobliwoci kultury zachodniej, wyd. cyt., s. 76, przypis - przyp. tum.
"Rwnie patrzc historycznie, postp polegajcy na przejciu do moliwa jest instytucjonalizacja orientacji na dziaanie
biurokratycznego pastwa, rozsdzajcego (judizierenden) i adminis- racjonalne ze wzgldu na cel? . '
trujcego podug racjonalnie stanowionego prawa oraz racjonalnie
Racjonalizacja spoeczna polega na uzyskamu trwa~ej
pomylanych regulacji, jest cile zwizany z nowoczesnym rozwo-
jem kapitalistycznym. Nowoczesna kapitalistyczna forma or- pozycji (besteht in der Durchsetzung) przez podsys~emy. dz~a
ganizacji dziaalnoci zorientowanej na cel (Betrieb) opiera si ania racjonalnego ze wzgldu na cel, i to w postacI kapItahs-
w swojej strukturze wewntrznej (innerlich) przede wszystkim na tycznego przedsibiorstwa oraz nowoczesnego pastwa ~ako
kalkulacji. Do istnienia potrzebuje ona systemu prawnego i admi- racjonalnej instytucji; okolicznoci wymagajca
nistracyjnego, ktrych funkcjonowanie przynajmniej w zasadzie wyjanienia w tej sytuacji jest nie ukierunkowana na cel
mona tak samo racjonalnie skalkulowa na podstawie staych norm
racjonalno dziaania gospodarczego i administracyjnego,
oglnych, jak mona skalkulowa przewidywan wydajno
maszyny"l. lecz jej instytucjonalizacja. Nie mona jej wyjani przez
odwoanie si do regulacji racjonalnych ze wzgldu na cel,
Punktem odniesienia w badaniach nad racjonalizacj spo- albowiem unonnowanie (Nonnierung) dziaania racjonal-
eczn jest wic dla Webera waciwa dziaaniu przedsibior
nego ze wzgldu na cel jest (bedeutet) form spoecznej inte~
czemu (Untemehmerhandeln) racjonalno ze wzgldu na gracji, ktra osadza struktury racjonalno.c~ ukieru~kowa~e~
cel, zinstytucjonalizowana w kapitalistycznym przed- na cel w systemie osobowoci i w systemIe InstytucJI. Jak ]U~
sibiorstwie; z tego wyprowadza Weber dalsze wymogi wspomniano, ta specyficzna forma integracji spoeczne]
funkcjonalne: (a) orientacje na dziaanie racjonalne ze wymaga:
wzgldu na cel po stronie siy roboczej wczonej w planowo
etyki przekona, ktra systematyzuje wszystkie obszary
zorganizowany proces produkcji; (b) obliczalne - z punktu i racjonalne ze wzgldu na cel orientacje dziaania umocowu-
widzenia kapitalistycznej przedsibiorczoci - otoczenie je w systemie osobowoci poprzez racjonalno zorientowan
ekonomiczne, tzn. rynek towarowy, kapitaowy i rynek siy na wartoci (etyka protestancka);
roboczej; (c) system prawny i administracja pastwowa, spoecznego podsystemu, ktry zapewnia reprodukcj
ktre mog zagwarantowa t obliczalno; i dlatego (d) kulturow odpowiednich orientacji na wartoci (wsplnota
aparat pastwowy, ktry wada sankcjami pozwalajcymi religijna i rodzina);
egzekwowa przestrzeganie prawa (der das Recht sanktion-
systemu przymuszajcych (zwingender) norm, ktry. z r~
iert) i ktry z kolei instytucjonalizuje w onie administracji cji swej struktury formalnej nadaje si do tego, by w dZIedZI-
publicznej orientacje na dziaanie racjonalne ze wzgldu na nach etycznie neutralnych jako uprawniony sposb zachowa-
cel. Przy takim punkcie odniesienia jasny staje si gwny nia podsuwa dziaajcym racjonalne ze wzgldu. na. cel,
sposb stawiania problemu, pozwalajcy traktowa moderni- zorientowane wycznie na zaoony rezultat podzame za
zacj jako racjonalizacj spoeczn. Jak w sferze spoecznego
wasnymi interesami (prawo cywilne). .
procesu pracy (im Bereich der gesellschaftlichen Arbeit) Weber jest przekonany, e do innowacji tych doch?d.zI za
spraw instytucjonalnego ucieleniania tych st:ukt~r SWla~O
l Tame, s. 1048.
moci, ktre z kolei wyrosy z etycznej racjonalIzacJI obrazow
wiata. Interpretacja ta odrnia go od funkcjonalistycznych zmianom musiay ulec struktury wiata ycia znane ze spoe
teoretykw modernizacji l. czestw tradycyjnych, zanim kognitywny potencja, powstay
Z drugiej strony, trzeba sobie zdawa spraw, e Weber w wyniku racjonalizacji religijnej, mg zosta spoecznie
podchodzi do problematyki modernizacji z okrelonego, wyczerpany oraz wcielony w strukturalnie zrnicowane
w charakterystyczny sposb zawonego punktu widzenia: porzdki ycia waciwe spoeczestwu w ten sposb zmoder-
jego widzenie modernizacji stanowi pewien wariant, ktry nizowanemu?
moe dawa korzyci z punktu widzenia strategii badawczej, Ten kontifaktyczny sposb postawienia problemu jest czym
ale nie wyczerpuje potencjau eksplanacyjnego jego wasnej, nietypowym dla socjologa pracujcego na materiale empirycz-
dwustopniowej teorii. Jeli uprzytomnimy sobie nie wyeks- nym, odpowiada jednak podejciu obranemu przez Webera
plikowan systematyk Weberowskiej teorii racjonalizacji, to w wypadku teorii rozdzielajcej czynniki wewntrzne i czyn-
wyranie dostrzeemy taki sposb postawienia problemu, jaki niki zewntrzne, teorii, ktra rekonstruuje wewntrzn histori
mgby si nasuwa w bezporednim nawizaniu do analizy obrazw wiata i natrafia na autonomiczn logik kulturowo
religii wiatowych. Plon tej analizy zrekapitulowaem w taki wyksztaconych i zrnicowanych sfer wartoci. W ten
sposb, e nowoczesne struktury wiadomoci wyaniaj si bowiem sposb teoria ta umoliwia wgld w moliwoci
jako rezultat powszechnodziejowego procesu racjonalizacji uczenia si na poziomie, ktry ma uzasadnienie w logice roz-
obrazw wiata, czyli procesu odczarowania religijno-meta- woju, ale ktrego nie mona opisa w nastawieniu osoby trze-
fizycznych obrazw wiata. Struktury te w pewien sposb s ciej, mona go jedynie zrekonstruowa w performatywnym
obecne na paszczynie tradycji kulturowej; w feudalnym nastawieniu uczestnika argumentacji. Teoria racjonalizacji
spoeczestwie szczytowej fazy europejskiego redniowiecza pozwala stawia pytania kontrfaktyczne, do ktrych jednak -
przenikny one jednak tylko do stosunkowo wskiej warstwy a jest to u Webera nie dajcy si wyeliminowa element
tych, ktrzy stali si nonikiem tych struktur, warstwy religi- jeszcze Heglowski - nie mielibymy dostpu, my, postpujcy
jnych wirtuozw - czciowo w obrbie Kocioa, przede w myl tej strategii teoretycznej, gdyby nie dana nam bya
wszystkim jednak w zakonach, a pniej rwnie w uniwer- moliwo heurystycznego wsparcia si nafaktycznym rozwo-
sytetach. Struktury wiadomoci zamknite w klasztornych ju takich kulturowych systemw dziaania jak nauka, prawo,
murach musiay trafi do szerszych warstw, aeby nowe idee moralno i sztuka oraz gdybymy na podstawie paradygma-
mogy wico oddziaywa na interesy spoeczne, zmienia tycznych przykadw nie wiedzieli, jak in concreto wyglda
ich ukierunkowanie, przenika je oraz racjonalizowa wiec mog moliwoci poszerzania wiedzy kognitywno-instrumen-
kie porzdki ycia. Z tej perspektywy rodzi si pytanie: Jakim talnej, praktycznomoralnej oraz estetyczno-ekspresywnej,
ktrych uzasadnienia in abstracto - tzn. w kategoriach logiki
rozwoju - dostarcza nowoczesny sposb rozumienia wiata l.
I Theorien des sozialen Wandeis, W. Zapf (Hrsg.), Kon 1969; tene, Die
soziologische Theorie der Modernisierung, "Soziae Welt" 1975, t. 26,
s. 212 n.; przegld stanowisk w H. U. Weher, Modernisierungstheorie und I E. Tugendhat, w zwizku z teori uczenia si w wymiarze moralnym, bada
Geschichte, Gottingen 1975. stosunek, w jaki wchodz ze sob analizy prowadzone w optyce osoby pierwszej
W wietle powyszych ustale analiza narodzin i rozwoju du na cel, o ile te ostatnie ucieleniaj posttradycyjne wyobra-
spoeczestwa kapitalistycznego, w ogle spoeczestw nowo- enia prawne i moralne. Wraz z nimi powstaj nowe formy
czesnych, ustawiona pod ktem teorii racjonalizacji musiaaby integracji spoecznej, ktra moe spenia funkcjonalne impe-
zapewne wyj od pytania, czy cieka racjonalizacji, jak ratywy kapitalistycznej ekonomii. Weber bez wahania uto
posza Europa, jest jedn z kilku cieek moliwych z systema- samia t historyczn form racjonalizacji z racjonalizacj
tycznego punktu widzenia. Powstaje pytanie, czy t moderni- spoeczn jako tak.
zacj, ktra dochodzi do gosu i dokonuje si wraz z kapitaliz- Weber uwzgldnia mianowicie horyzont moliwoci otwiera-
mem, naley opisywa jako tylko czciowe urzeczywistnienie jcy si wraz z nowoczesnym rozumieniem wiata tylko w ta-
nowoczesnych struktur wiadomoci, a jeeli tak, to jak mona kim zakresie, w jakim to suzy wyjanieniu owego z gry ju
wyjani selektywny wzorzec kapitalistycznej racjonalizacji. przeze zidentyfikowanego zasadniczego fenomenu; w nim to
Rzecz interesujc jest, e Weber nie poszed tropem swego widzi Weber wzorcow, jednoznaczn form przejawiania si
dwustopniowego podejcia, systematyki racjonalizacji postpu skutkujcej spoecznie racjonalnoci. Taka ocena kapitalistycz-
jcej od racjonalizacji kulturowej ku racjonalizacji spoecznej. nego przedsibiorstwa, z jednej strony, nasuwa si przez to, e
Miast postpi w ten sposb, wyszed od faktu, e w kapita- instytucjonalizacja racjonalnej ze wzgldu na cel dziaalnoci
listycznym przedsibiorstwie (Betrieb) zinstytucjonalizowana przedsibiorczej ma, patrzc z funkcjonalnego punktu widzenia,
zostaa ukierunkowana na cel racjonalno waciwa dziaaniu znaczenie rzeczywicie centralne dla nowoczesnych spoeczestw;
przedsibiorczemu i e wyjanienie tego faktu daje klucz do z drugiej za strony, ocen t sugeruje szczeglna ranga, jak
wyjanienia kapitalistycznej modernizacji. Inaczej ni Marks, pierwiastek racjonalnoci ukierunkowanej na cel otrzymuje
ktry w tym miejscu wprowadza rozwaania nad teori u Maxa Webera na paszczynie orientacji ukierunkowujcych
wartoci opart na pracy (arbeitswerttheoretische Oberlegun- dziaanie. Przy przechodzeniu od racjonalizacji kulturowej do
gen ), Weber wyjania instytucjonalizacj racjonalnego ze racjonalizacji spoecznej nastpuje wyranie zauwaalne i ma-
wzgldu na cel dziaania gospodarczego, odwoujc si poczt jce liczne nastpstwa zawenie pojcia racjonalnoci, doko-
kowo do protestanckiej kultury zawodu-powoania, a nastp nane przez Webera, jak zobaczymy, w jego teorii dziaania
nie do nowoczesnego systemu prawnego. Obydwa te momenty przykrojonej (zugeschnitten) stosownie do typu dziaania racjo-
umoliwiaj spoeczn racjonalizacj rozumian jako ekspan- nalnego ze wzgldu na cel. Weber wychodzi zatem bezpored
sja prawowitych porzdkw dziaania racjonalnego ze wzgl- nio od faktycznie zastanych postaci zachodniego racjonalizmu,
nie konfrontujc ich z zarysowanymi na zasadzie kontrfaktycz-
i trzeciej ("Der Absolutheitsanspruch der Moral und die historische Erfah- nej moliwociami zracjonalizowanego wiata ycia. Jednake
rung", 1979, maszynopis powielony). Ide t wykorzystali G. Frankenberg, nie eliminuje przez to bez reszty nadwyki problemowej swego
U. Rodel, Von der Volkssouverenitiit zum Minderheitenschutz - Die Freiheit podejcia teoretycznego, ktre ma znacznie szerszy zasig.
politischer Kommunikation im Velfassungsstaat, unternscht am Beispiel der Przeciwnie, wyparte problemy wyaniaj si ponownie w jego
Vereinigten Staaten von Amerika, Frankfurt am Main 1981. Por. te J. W. Pat-
terson, Moral Development and Political Thinking: The Case oj Freedom oj
diagnostycznej refleksji nad wspczesnoci; potrzebuje on tu
Speech, "Western Political Quarterly", March 1979, s. 7 n. - implicite - kryteriw, podug ktrych moe mierzy i kryty-
380 II. Teoria racjonalizacji Maxa Webera Mode17lizacja jako racjonalizacja spoeczna 381
kowa racjonalizacj skarla do stotalizowanej racjonalnoci te (b) s nastawione, jakbymy dzi powiedzieli, strukturalis-
ukierunkowanej na cel. Tak to systematyka [zawarta w] dwu- tycznie i nie traktuj o adnych relacjach kauzalnych, lecz o sto-
sto~niowej teorii racjonalizacji spoecznej, ktrej nie wyczer- sunku "powinowactwa z wyboru" midzy etyk protestanck
pUJ deskryptywne elementy Wil1schaft und Gesellschaft, a duchem kapitalizmu zakrzepym w nowoczesnej kulturze
ponownie daje o sobie zna w diagnozach teraniejszoci odno- zawodu-powoania. Dlatego te nie speniaj one postulatu,
szcych si do wspczesnego kapitalizmu. wysunitego przez samego Webera, by zanalizowa,
Zajm si najpierw (1) rol, jak Max Weber przypisuje
"w jaki sposb [sama] protestancka asceza ksztatowaa si pod
etyce protestanckiej w powstaniu kapitalizmu, aby nastpnie wpywem innych warunkw kulturowo-spoecznych, jak te wpywy
(2) uzyska punkt zaczepienia dla modelu racjonalizacji spo- (zwaszcza ekonomiczne) przeobraay j sam"l.
ecznej, ktry mona by przykada jako miar do zachodniej
Studia te (c) nie pozwalaj na porwnanie rnych specyficz-
cieki rozwoju.
nych dla warstw [spoecznych] komponentw wiatw ycia
1. Studia nad etyk protestanck w rozumieniu samego
wcignitych w wir racjonalizacji, a tym bardziej na wywa-
Webera odnosz si do kluczowej zmiennej caego rozwoju kul-
enie stylw ycia wyznaczanych bardziej przez wymiar
turowego wiata zachodniego. Ot nowoczesn kultur
kognitywno-utylitarny, estetyczno-ekspresywny czy te prak-
zawodu-powoania rozpatruje Weber nie tylko w ogle jako
tycznomoralny . W kontekcie naszych rozwaa (d) wane jest
pochodn nowoczesnych struktur wiadomoci, lecz jako to
jednak przede wszystkim to, e studia te nie podejmuj pyta-
w~nie wprowadzenie w ycie etyki przekona, wraz z ktrym
nia o to, jak owo rozumienie wiata, ktre wyraa si w etycz-
ukIerunkowana na cel racjonalno dziaania przedsibiorczego
nie zracjonalizowanych (ethisiel1en) obrazach wiata, znajduje
uzysk~je zabezpieczenie motywacyjne w sposb pocigajcy za
selektywnie dostp do protestanckiej kultury zawodu-powo-
sob lIczne nastpstwa dla kapitalistycznego uprawiania dzia-
ania. Dopiero w kontekcie tych dalszych pyta, co do ktrych
alnoci. Z punktu widzenia strategii teoretycznej studia nad
Max Weber w innym miejscu udziela nadal aktualnych
protestantyzmem maj znaczenie centralne. Niemniej jednak ich
wskazwek2 , mona by okreli znaczenie etyki protestanckiej
centralne znaczenie jest z kilku wzgldw metodologicznie
dla wyjaniania zachodniego racjonalizmu. Pytania te, z wyjt
ograniczone: (a) su one analizie przeprowadzanej "od gry",
kiem ostatniego, zostan przeze mnie pominite.
zajmuj si zakotwiczeniem idei w warstwie motywacyjnej oraz
Jak wspominalimy, w myl nauki kalwiskiej sukces
ich instytucjonalnym ucielenianiem, wyczerpywaniem si
w dziaalnoci zawodowej nie jest rodkiem bezporednio
pozwalajcego na rozwizywanie problemw potencjau, ktry
sucym osigniciu szczliwoci wiecznej, lecz jedynie
wyoni si dziki pewnej logice rozwoju, i dlatego wymagaj
zewntrzn oznak upewnieniajc co do stanu aski, co do
uzupenienia o analiz przeprowadzan "od dou", o badania
ktrego z zasady nie mona mie pewnoci. Z pomoc tego
czynnikw zewntrznych i dynamiki rozwoju*. Nastpnie studia
l M. Weber, Etyka protestancka a duch kapitalizmu, wyd. cyt., s. 182.
* "Dynamika" rozwoju przeciwstawiana jest tu "logice" rozwoju i oznacza kon- 2 W. Schluchter, Die Entwicklung des okzidentalen Rationalismus, wyd.
kretny historyczny przebieg, sposb realizowania si "logiki" rozwoju - p17yp. tum. cyt., s. 210 n.
382 li. Teoria racjonalizacji Maxa Webera Modernizacja jako racjonalizacja spoeczna 383
ideologicznego ogniwa poredniego wyjania Weber funkcjo- uczyn~u, mogo doj do gosu dziaanie aski jako wyprowadzenie
nalne znaczenie kalwinizmu nie tylko dla upowszechnienia si c~o~leka ze s~atus naturae i przeniesienie go w status gratiae. ycie
swI~te~o ukIerunkowane byo wycznie na cel transcendentny, na
postaw wewntrzwiatowej ascezy, lecz w szczeglnoci dla
zbawleme [~e~igkeit],. ale wanie dlatego w jego czci doczesnej
urzeczowionego, usystematyzowanego i skoncentrowanego wok byo ~akowlcle z:-ac!onalizowane i opanowane jednym wycznie
racjonalnej ze wzgldu na cel aktywnoci zawodowej sposobu krytenum: pomnazama chway boej na ziemi").
ycia. Weber nie zamierza wszak wyjania, dlaczego upady
katolickie opory wobec kupieckiej dnoci do zysku; chce on W tym miejscu Weber podkrela nade wszystko ten rys
raczej wyjani, co umoliwio przestawienie si "z oko- kalwinizmu, ktry skania i przyzwyczaja wierzcego do tego, by
praktyk codzienn pozbawi bezplanowego charakteru, tzn.
licznociowego zysku ekonomicznego na system ekonomiczny",
owo przejcie "od romantyzmu ekonomicznej przygody do indywidualne poszukiwanie zbawienia praktykowa tak, aeby
racjonalnie ekonomicznej metodyki ycia"1. W kalwinizmie etyczne usposobienie, moralno podporzdkowana zasadom
i w krgu sekt protestanckich odkrywa Weber, z jednej strony, w rwnym stopniu przenikaa wszystkie sfery ycia i wszystkie
nauki, ktre wyrniaj metodyczny sposb kierowania swym stadia ycia. Uwaga na temat ycia "osoby witej" mimocho-
yciem jako drog wiodc do zbawienia; z drugiej za strony
dem wskazuje co prawda na jeszcze inn cech pobonoci
waciwej sektom (Sektenfrommigkeit); i dopiero ta cecha wyja
w religijnym yciu wsplnotowym, ktre rwnie inspiruje
wychowanie w rodzinie, odnajduje instytucj, ktra zadbaa nia, dlaczego etyka protestancka umoliwia pojawienie si nie
o socjalizacyjne oddziaywanie tych nauk na warstwy none tylko wewntrzwiatowej ascezy w ogle, lecz w szczeglnoci
wczesnego kapitalizmu: takich orientacji ukierunkowujcych dziaanie, ktre s charak-
terystyczne dla metodycznego sposobu ycia wczesnokapita-
"Bg kalwiski wymaga od swoich wyznawcw nie poszczeglnych listycznego przedsibiorcy, a polegaj na systematycznoci kie-
dobrych uczynkw, lecz witoci caego uoonego w system
dziaania [Werkheiligkeit]. Nie byo tu mowy o katolickich, czysto
rowania swym yciem, ktra dochodzi do skutku dziki temu, e
ludzkich wzlotach i upadkach (pomidzy grzechem, alem, pokut, osoba wiecka - nie mogc zda si na kapask ask sakra-
oczyszczeniem i nowym grzechem) ani te o moliwym do osigni mentu, na pomoc takiej z urzdu charyzmatycznej instytucji, jak
cia - przez bdce w rkach Kocioa periodyczne kary i rodki aski Koci katolicki, szafarz ask, a to znaczy: nie majc moliwo
- dodatnim rachunku caego ycia. Praktyka moralna przecitnego ci rozdzielenia swego wiata ycia na sfery yciowe znaczce dla
czowieka zostaa w ten sposb pozbawiona caej bezplanowoci
i przeksztacia si w konsekwentn metod sposobu ycia. Nie jest zbawienia i pozostae - reguluje swe ycie autonomicznie,
przypadkiem, e okrelenie metodyci przylgno do przedstawi- podug zasad moralnoci postkonwencjonalnej.
cieli caego wielkiego oywienia myli purytaskiej w wieku XVIII, Sposb ycia, ktry Weber nazywa "metodycznym", wy-
podobnie jak rwnoznaczne w swym sensie okrelenie precyzyci rnia si w szczeglnoci tym, e sfera zawodowa zostaje
- do ich duchowych poprzednikw w wieku XVII. Bowiem tylko "urzeczowiona", a to oznacza, e pod wzgldem moralnym
w przeksztaceniu sensu caego ycia, w kadej godzinie i w kadym
zostaje wydzielona (segmentiert) i zarazem wyniesiona ponad
inne sfery. Interakcje w obrbie sfery pracy zawodowej zostaj
l M. Weber, Antikritisches SchlujJWOI1 zum .. Geist des Kapitalismus" , wyd.
cyt., s. 322 n. l M. Weber, Etyka protestancka a duch kapitalizmu, wyd. cyt., s. 103 - 104.
384 I/. Teoria racjonalizacji Maxa Webera Modernizacja jako racjonalizacja spoeczna 385
moralnie tak dalece zneutralizowane, e dziaanie spoeczne Schluchter widzi ten potencja rozwojowy nie w oglnie
mona oddzieli od norm i wartoci oraz uczyni z niego zorien- pojtej racjonalizacji etycznej sposobu ycia, lecz w szczegl-
towane na zaoony rezultat, racjonalnie ukierunkowane na cel noci w tym urzeczowieniu relacji interpersonalnych, ktre
zmierzanie do realizacji wasnych interesw; jednoczenie suk- jest konieczne, aeby kapitalistyczny przedsibiorca mg
ces zawodowy jest tak powizany z losami indywidualnego w moralnie zneutralizowanym obszarze w sposb nieprzer-
zbawienia, e praca zawodowa w caoci zostaje przepeniona wany dziaa racjonalnie ze wzgldu na cel, to znaczy: dziaa
adunkiem etycznym i etycznie udramatyzowana. To moralne w nastawieniu obiektywizujcym.
zakotwiczenie caej, uwolnionej ju teraz od tradycyjnej etycz- Weber zakada, e "urzeczowienie" rozumiane jako strate-
noci, sfery racjonalnego ze wzgldu na cel sprawdzania si giczne uprzedmiotowienie (Vergengenstiindlichung) relacji
poprzez zawd-powoanie ma zwizek z owym rysem etyki interpersonalnych jest jedyn moliw drog do racjonalnego
protestanckiej, ktry jedynie pobrzmiewa w przytoczonym cyta- wyparcia stosunkw yciowych, ktre utary si moc tradycji
cie, a mianowicie partykularystycznym zaweniem etyki prze- i s uregulowane konwencjonalnie. Tak widzi to rwnie
kona zwizanej z religi zbawienia do [kwestii] aski, co usuwa Schluchter, ktry we wspomnianym miejscu pisze dalej, e
katolick koegzystencj etyki mnichw, kapanw i ludzi wiec etyka ascetycznego protestantyzmu
kich na rzecz elitarnego podziau na religijno wirtuozw "nie tylko odniesienia jednostki do Boga stawia ponad jej odniesienia
i religijno mas. . do ludzi, tak jak to ostatecznie czyni wszystkie konsekwentne posta-
Etyczne nastpstwa tego partykularyzmu aski, ktry wyra- cie chrzecijaskiej religii wybawienia; odniesieniom tym nadaje ona
rwnie nowe znaczenie, a mianowicie nie interpretuje ich w katego-
zist posta przybra w protestanckich sektach, dobitnie wyek-
riach pobonoci (Pietatsbegriffen). Stwarza przez to motywacj do
sponowa Wolfgang Schluchter, nawizujc do dokonanego
urzeczowienia stosunkw midzyludzkich, najpierw religijnych,
przez Troeltscha skontrastowania sekt i Kociow. Wewn a nastpnie pozareligijnych"l.
trzne osamotnienie jednostki oraz rozumienie bliniego jako
Innego, zneutralizowanego w strategicznym kontekcie dzia- W opozycji do tego pogldu trzeba jednak zda sobie spraw, e
ania, to dwie konsekwencje najbardziej rzucajce si w oczy: posttradycyjne wyobraenia prawne i moralne, kiedy przenikn
ju na paszczyzn prawowitych porzdkw, staj si per se nie-
,,Ascetyczny protestantyzm formuuje wic religijn etyk wirtuozw
moliwe do pogodzenia z tradycyjnymi podstawami substancjal-
adresowan do osb wieckich, ktra z punktu widzenia normalnych
katolikw robi wraenie nieludzkiej [ ... ]. Jego absolutny indywidualizm nych stosunkw ycia, ktrymi steruje pobono (pietiitge-
nie wiedzie na powrt ku opartej na mioci Boej wsplnocie pier- steuerter). W zasadzie zniewalajca moc tradycjonalizmu
wszych chrzecijan. Dopuszcza on wprawdzie [ ... ] ide dzieci Boych, powinna bya da si przeama rwnie bez wyodrbnienia si
ale nie Boej wsplnoty [... ]. Religijna etyka ascetycznego protes- jakiego zneutralizowanego systemu dziaania. Etyczny racjona-
tantyzmu jest wic monologiczn etyk przekona, majc niebraterskie
lizm niesie z sob, jak widzielimy, formaln koncepcj wiata
konsekwencje. W tym wanie widz jej potencja rozwojowy"
1
jako ogu prawowicie regulowanych relacji interpersonalnych,
l W. Schluchter, Die Entwicklung des okzidentalen Rationalismus, wyd.

l Tame, s. 251.
cyt., s. 250.
386 li. Teoria racjonalizacji Maxa Webera Modernizacja jako racjonalizacja spoeczna 387
w obrbie ktrych autonomicznie dziaajca jednostka moe si cile uniwersalistyczne ujcie zasad moralnych, forma
moralnie sprawdza. Ju to urzeczowienie, ktre dewaluuje samokontroli waciwej dla autonomicznego Ja, tj. opartej na
wszystkie przekazane przez tradycj normy, czynic z nich zinternalizowanych, wysoce abstrakcyjnych orientacjach
czyste konwencje, niszczy legitymizacyjn podstaw pobo ukierunkowujcych dziaanie, oraz model cakowitej wza-
noci. Do tego nie potrzeba owego szczeglnego dla kapitalis- jemnoci relacji midzy czonkami nieograniczonej wsplno-
tycznych stosunkw gospodarczych, cho funkcjonalnie ko- ty komunikacyjnej - oto charakterystyczne rysy religijnej
niecznego urzeczowienia, ktre umoliwia wydzielenie pewnego etyki braterstwa, ktra z "nowej wsplnoty socjalnej", zna-
prawnie zorganizowanego obszaru dziaania strategicznego. miennej dla "soteriologicznej religijnoci gmin", jak wy-
Ot Max Weber explicite odrzuci tak moliwo rozwoju. tworzyy proroctwa, wyonia si tam, gdzie najbardziej kon-
I co ciekawe, nie uzasadnia tego - co by si przecie mogo samo sekwentnie posunito naprzd etyczn racjonalizacj religii
nasuwa - empirycznym wskazaniem na dynamik rozwojow wybawienia l.
systemu gospodarczego, ktrego funkcjonalne imperatywy moe Zwischenbetrachtung [Teori stopni i kierunkw religijnego
speni jedynie etyka, ktra wyswobodzenie dziaania strategicz- odrzucenia wiata] mona wic odczyta jako jeden rozbu-
nego w sferze spoecznego procesu pracy zakotwicza w racjo- dowany argument na rzecz stwierdzenia, e ta w istocie komu-
nalnoci ukierunkowanej na wartoci. Miast tego powouje si on nikacyjna etyka popada w tym ostrzejsz sprzeczno z "wro-
na pewien fakt zwizany z logika rozwoju, mianowicie na strnk- gimi braterstwu" wewnqtrzwiatowymi porzdkami ycia, im
turalnq niemono pogodzenia jakiejkolwiek konsekwentnie bardziej gruntownie s one racjonalizowane:
i do koca etycznie zracjonalizowanej religii wybawienia z bez- "DI~te~o te p~rzdek (Kosmos) nowoytnej, racjonalnej gospodarki
osobowym porzdkiem zracjonalizowanej gospodarki i urzeczo- kap~t~hstyczneJ stawa si tym mniej przystpny dla wszelkich,
wionej polityki. Z racji systematycznej doniosoci tej tezy prag- mozhwych do pomylenia zwizkw z etyk braterstwa, im bardziej
n argument ten przedstawi w sposb bardziej szczegowy. by posuszny swojej immanentnej autonomii"2.
Przede wszystkim Weber postrzega chrzecijask etyk Albowiem podobnie jak w polityce, tak i tu nastpstwem tego
braterstwa jako egzemplaryczn posta racjonalnie przetwo- musiaoby by "powstrzymywanie racjonalnoci formalnej".
rzonej etyki przekona: Uniwersalistyczna etyka braterstwa zderza si z formami
"Im bardziej racjonalnie i - zgodnie z przekonaniami etycznymi - racjonalnoci ekonomiczno-administracyjnej, ktre powoduj
wzniole ujmowano ide wybawienia, w tym wikszym stopniu nakazy urzeczowienie gospodarki i pastwa, czynic z nich kosmos
wyrose z owej etyki wzajemnoci w ramach zwizku ssiedztwa wrogi braterstwu:
nabieray mocy zewntrznej i wewntrznej. Na zewntrz [kulmino-
way] w braterskim komunizmie mioci, wewntrz za w usposobieniu "Jak racjonalne dziaanie ekonomiczne i racjonalne dziaanie polity-
zgodnym z caritas, w mioci do cierpicego jako takiego, w mioci czne posuszne s swym autonomicznym prawom, tak kade inne
bliniego, mioci czowieka, a w kocu: w mioci wroga"l. racjonalne dziaanie w obrbie wiata pozostaje nierozerwalnie
l M. Weber, Teoria stopni i kierunkw reli8ijne80 odrzucenia wiata, wyd. l Tame, s. 80.
cyt., s. 81. 2 Tame, s. 82.
zwizane z obcymi braterstwu warunkami wiata, ktre musz mu Trudno wprost o ostrzejsze sformuowanie zwizanego
suy za rodki bd cele, i dlatego te [kade racjonalne dziaanie] z partykularyzmem aski regresu egocentrycznie zredukowanej
popada jako w konflikt z etyk braterstwa" I. ascetycznej etyki zawodu-powoania, wpasowujcej si
wantybratersk wrogo (Brnderlichkeitsfeindschaft) gospo-
Zagodzenie tego konfliktu, ktry jest strukturalnie ugrun-
darki kapitalistycznej poniej poziomu osignitego ju
towany w opozycji midzy braterstwem a jego zaprzeczeniem,
w komunikacji uformowanej przez etyk braterstwa. Tego
moe si dokona tylko na dwa sposoby: albo przez wycofanie
odkrywczego ustalenia Weber nie spoytkowa jednak teorety-
si w "akosmiczne braterstwo" mistyki chrzecijaskiej, albo
cznie, co staje si jeszcze mniej zrozumiae w miar ledzenia
na drodze wiodcej ku wewntrzwiatowej ascezie i tym
Weberowskiej analizy dalszych losw etyki protestanckiej
samym ku: w toku kapitalistycznego rozwoju.
"paradoksowi protestanckiej etyki zawodu-powoania*, ktra, jako Protestancka etyka zawodu-powoania spenia warunki ko-
religijno wirtuozw, rezygnowaa z uniwersalizmu mioci, nieczne dla powstania motywacyjnej bazy dziaania racjonal-
a z wszelkiej aktywnoci (Wirken) w wiecie czynia racjonalne zobo-
wizanie** polegajce na sueniu pozytywnej woli Boej, gdy nego ze wzgldu na cel w sferze spoecznego procesu pracy.
chodzi o jej ostateczny sens cakowicie niezrozumiaej, atoli w ten To zakotwiczenie racjonalnych orientacji dziaania ukierunko-
sposb wreszcie jedynie poznawalnej, na poddawaniu prbie [was ~anych na cel w racjonalnoci ze wzgldu na wartoci spenia
nego] stanu aski; tym samym za rwnie godzia si z urzeczowie- Jednak tylko warunki wyjciowe spoeczestwa kapitalisty-
niem ekonomicznego adu (Kosmos), odwartociowanego wraz
cznego; naprowadza ona kapitalizm na waciw mu drog, nie
z caym ubezwasnowolnionym (kreaturlich) i zdeprawowanym wia
tem, przyjmujc [to] jako wol Bo i materia do wypenienia mogc zapewni sobie warunkw wasnej stabilnoci. Ot
[swoich] obowizkw. W gruncie rzeczy oznaczao to zasadnicz Weber sdzi, e podsystemy dziaania racjonalnego ze wzgl
rezygnacj z wybawienia jako celu moliwego do osignicia przez du na cel na dusz met stanowi dla etyki protestanckiej
ludzi [w ogle] i przez kadego czowieka na rzecz nie majcej otoczenie destrukcyjne, i to tym bardziej, im bardziej ich roz-
adnych racji i wci tylko partykularnej aski. W rzeczywistoci to
wj przebiega zgodnie ze swoistymi kognitywno-instrumen-
stanowisko nie-braterstwa przestao ju by autentyczn religi
talnymi prawidowociami kapitalistycznego wzrostu oraz
wybawienia"2.
reprodukcji wadzy pastwowej. Praktycznomoralna racjonal-
no etyki przekona sama nie daje si zinstytucjonalizowa
l Tame [fragment opuszczony w tum. pol.]: Gesammelte Aufsiitze zur w spoeczestwie, ktrego pocztki umoliwia. W duszej
Religionssoziologie, t. l, wyd. cyt., s. 552. perspektywie zostaje raczej zastpiona przez utylitaryzm,
2 Tame, s. 545. ktry bierze si z empirystycznej reinterpretacji moralnoci -
* W oryginalnym tekcie Webera: die Paradoxie der puritanischen Berufs-
mianowicie z pseudomoralnego dowartociowania racjonal-
ethik - przyp. tum.
** Tu w tekcie Habermasa wystpuje czasownik ve1pjlichtete, u Webera za noci ukierunkowanej na cel - i nie dysponuje ju
versachlichte, w zwizku z powyszym przekad odnonego fragmentu mgby wewntrznym odniesieniem do sfery wartoci moralnych. Jak
brzmie inaczej: " ... ktra [etyka] jako religijno wirtuozw rezygnowaa objania Weber, ten autodestrnkcyjny wzr spoecznej racjona-
z uniwersalizmu mioci i racjonalnie urzeczowiaa wszelk aktywno (Wirken) lizacji? Skadnik, jaki stanowio braterstwo, zosta ju przez
w wiecie jako suenie pozytywnej woli Boej" - przyp. tum.
etyk protestanck skrelony; w opozycji do nowoczesnych To wyjanienie autodestrukcyjnego wzoru racjonalizacji

warunkw ycia mogo wic j usytuowa ju tylko osadzenie spoecznej jest niezadowalajce, poniewa
Weber winien by
w kontekcie religii wybawienia jako takiej. nam wykaza, e wiadomo moralna kierujca si zasadami
W rzeczywistoci tym, co decyduje o losie religii, a tym moe przetrwa tylko w kontekstach religijnych. Musiaby
samym, jak mniema Weber, rwnie o losie etyki ufundowanej wyjani, dlaczego osadzenie etyki kierujcej si zasadami
religijnie, jest konkurencja ze zracjonalizowanymi naukowo w religii [goszcej] wybawienie, dlaczego powizanie
wzorami interpretacji i porzdkami ycia: wiadomoci moralnej z zainteresowaniem dla wybawienia
Nowoczesna forma teoretycznego i praktycznego zarazem, intelek- jest do utrzymania wiadomoci moralnej tak samo nieod-
~~alnego i celowociowego przeksztacenia obrazu wi.at~ i SpOSO?~ zowne, jak bez wtpienia byo, patrzc z genetycznego punktu
ycia w struktur racjonaln, miaa taki ~gl~y skutek, ze?~ ba~d.zlej widzenia, dla powstania tego szczebla wiadomoci moralnej.
rozwija si ten swoisty rodzaj racjonahZaCjl, tym bardzIej reh~Ia. Nie ma przemawiajcych za tym ani (a) przekonujcych, oczy-
jeli patrze na to z punktu widzenia intelektualnego formowama SI
wistych danych empirycznych, ani te (b) mocnych argumen-
obrazu wiata - nabieraa charakteru irracjonalnego"!.
tw natury systematycznej.
W Zwischenbetrachtung jeszcze dobitniej wydobywa Weber a. Weber nie zrealizowa swego programu, ktry mia poz-
podoe tego konfliktu: woli oszacowa "znaczenie kulturowe ascetycznego protes-
"Racjonalne poznanie, na ktre powoywaa si n~w~t sama et~cz~a tantyzmu w porwnaniu z innymi plastycznymi elementami
religijno, uksztatowao - stosujc si autonomiczme l wewntr~ sw~a naszej [moderne] kultury"l. Powinien on obejmowa midzy
ta do swych wasnych norm - porzdek prawd, ktry nie t~lko ~le mla~ innymi spoeczno-etyczne oddziaywanie humanizmu jak te
ju zgoa nic wsplnego z systematycznymi postulatamI racjonalnej filozoficznego i naukowego empiryzmu. Przy tej okazji Weber
etyki religijnej, goszcymi, i wiat winien czyni zado/ej ~i?m musiaby si zaj tradycjami, ktre przenikny do Owiece
lub zdradza jaki sens - lecz musia raczej zdecydowanIe odrzuclc to
roszczenie. Kazualny porzdek przyrody oraz postulowany etyczny ad nia i promoway w warstwach mieszczaskich zsekularyzo-
przyczynowoci polegajcej na wyrwnywan~u. (Ausgl~ic~kausalitiit) wan moralno wieck; ta za - zwaywszy efekty emancy-
pozostaway zawsze we wzajemnej sprzecznoscl. I Ch~laz ~yda~a~~ powania si od wiata katolickiej pobonoci kocielnej -
si, e nauka, ktra stworzya ten pierwszy porzdek, me moze udzl~l~c stanowia w zupenoci ekwiwalent etyki protestanckiej.
niezawodnych wyjanie co do swoich wasnych, o~tateczny~h.za~zen, Znane analizy Bemharda Groethuysena z roku 19272 koncen-
to przecie wystpowaa ona w imi intelektualnej rzetelno~cl .z :~a
troway si wok jednego takiego przypadku: wyksztacania
niem, by stanowi jedynie moliw form mylowego rozwazanIa SWla-
ta. Jak wszystkie wartoci kulturowe, rwnie intelekt stworzy przy. tym si w rodowisku francuskiego mieszczastwa autonomicznej
niezalen od wszelkich osobistych walorw etycznych czOWIeka, wzgldem Kocioa mieszczaskiej wiadomoci moralnej.
a przeto niebratersk arystokracj racjonalnego posiadania dbr kultury Groethuysen opiera si przede wszystkim na siedemnasto-
[Aristokratie des rationalen Kulturbesitzes]"2.
l M. Weber, Etyka gospodarcza religii wiatowych, wyd. cyt., s. 127. lM. Weber, Etyka protestancka a duch kapitalizmu, wyd. cyt., s. 182.
2 M. Weber, Teoria stopni i kierunkw religijnego odrzucenia wiata, wyd. 2 B. Groethuysen, Die Entstehung der biirgerlichen Welt- und Lebensan-
cyt., s. 96. schauung in Frankreich, t. 1 - 2, Frankfurt am Main 1979.
wiecznych i osiemnastowiecznych kazaniach, jak te na trakta- rozumu praktycznego, uwolnionego od roszcze deskryptyw-
tach pedagogicznych i filozoficznych z drugiej poowy wieku nych i zada artykuowania ekspresji. Wzdu tej linii rozwo-
XVIII. Ze rde tych wyania si obraz etyki uwolnionej od ju sytuuj si filozoficzne etyki wieckie doby nowoytnej,
kontekstw religijnych, kierujcej si zasadami i dystansujcej ktre poprzez etyki formalne typu kantowskiego wiod do
warstwy mieszczaskie zarwno wobec kleru, jak i ludu wspczesnych etyk dyskursu, nawizujcych czciowo do
tkwicego w naiwnej formie pobonoci. Mieszczanin-obywa- Kanta, czciowo do racjonalnego prawa naturalnego, ale take
tel (Der Bilrger) "potrafi tu dobrze rozrnia: dla niego moral- adaptujcych perspektyw utylitarystyczn. Etyki te mona by
no wiecka i nauka, dla innych religia"l. Groethuysen nazwa, w nawizaniu do Webera, kognitywistycznymi etyka-
w sposb udokumentowany pokazuje, jak francuskie mi odpowiedzialnoci l .
mieszczastwo tego czasu wyrasta ze wiata katolickich Naturalnie sam Weber, zwaszcza w kontekcie rozwaa
wyobrae oraz rozwija zsekularyzowane pogldy na ycie, metodologicznych, wychodzi od stanu argumentacji wyzna-
ktre s mu "potrzebne do regulowania ycia spoeczno czonego przez wczesny pozytywizm, w myl ktrego etyczne
-gospodarczego i artykuowania swych roszcze"2. Moralno sdy wartociujce wyraaj nastawienia czysto subiektywne
mieszczaska jest samowystarczalna. Niezalenie od tego, czy i nie stwarzaj moliwoci ich intersubiektywnie wicego
poszczeglny obywatel jest czy nie jest katolikiem, katolicyzm ugruntowania. Przecz temu jego wasne argumenty za prze-
kocielny traci sw wadz nad codzienn praktyk warstw wag etyk odpowiedzialnoci nad etykami przekona. Sam
mieszczaskich polegajc na ukierunkowywaniu dziaa: Weber bierze na siebie rol systematyka sfery etycznej, pr-
bujc dowie, i istniej granice religijnej etyki braterstwa
"Mieszczanin znalaz form swojego ycia (seine Lebensform), swoj
moralno, pozostajc w cisym zwizku z mieszczaskimi warun-
wyznaczone przez etyk przekona. Religijna etyka braterstwa
kami ycia"3. nie dostarcza
"rodkw do rozstrzygnicia pierwszego z [nasuwajcych si] pro-
b. Brak jest jednak rwnie argumentw natury systema-
blemw [ ... ]: Co w konkretnym wypadku powinno by kryterium
tycznej na rzecz tezy, e wiadomo moralna na szczeblu (von woher... bestimmt werden soli) etycznej wartoci dziaania? Czy
posttradycyjnym nie moe uzyska trwaoci i stabilnoci bez zaoony rezultat (Eifolg), czy wewntrzna warto tego czynu jako
osadzenia w religii. Jeli etyczna racjonalizacja religijnych takiego, ktra daje si jako okreli w kategoriach etycznych? A wic,
obrazw wiata prowadzi do wyksztacenia si i wyodrbnie czy i w jakim stopniu odpowiedzialno dziaajcego za nastpstwa
uwica rodki, czy odwrotnie, warto intencji (der Gesinnung),
nia sfery wartoci wyspecjalizowanej z uwagi na problemy
ktra kieruje dziaaniem, upowania ma dziaajcego do odrzucenia
praktycznomoralne, to naley oczekiwa, e wewntrz tej sfery odpowiedzialnoci za nastpstwa, przerzucenia jej na Boga bd na
wartoci kontynuowana bdzie racjonalizacja etyczna i e
bdzie przebiega wanie zgodnie z autonomiczn logik I Zaliczybym tu m.in. podejcia w teorii moralnej reprezentowane przez
Baiera, Hare'a, Singera, Rawlsa, Lorenzena, Kambartela, Apla oraz przeze
I Tame, t. 1, s. 17. mnie. Por. Transzendentalpragamtische Normenbegri1ndungen, W. OelmUller
2 Tame, t. 2, s. 210. (Hrsg.), Paderbom 1978; R. Wimmer, Universalisierung in der Ethik, Frankfurt
3 Tame, s. 213. am Main 1980.
dopuszczone przez Boga zepsucie i gupot [tego] wiata? Sublimo- rycznie zaistniae wersje tej etyki zawodu-powoania rozpatry-
wanie etyki religijnej, ktre czyni z niej etyk odwoujc si do wane w aspektach strukturalnych l. Wraz z etyk protestanck
przekona (Gesinnungsethik), skania si bdzie ku temu ostatniemu
rozwizaniu: Chrzecijanin czyni to, co suszne, a rezultat pozosta-
struktury wiadomoci, ktre dotd miay jedynie znaczenie
wia w rkach Boga"l. niejako eksterytorialne, zakotwiczyy si w niektrych war-
stwach stanowicych baz kapitalizmu. Sukces tej instytucjo-
Operujc tymi i podobnymi argumentami 2 , wkracza Weber na nalizacji opacony by jednak tym, e zasadniczo dostpne
teren dyskusji filozoficznej, ktra - po tym jak moralno struktury wiadomoci wykorzystane zostay jedynie w sposb
i prawo uwolniy si od aparatury pojciowej religijnych (i me- selektywny. Dobert zwraca przede wszystkim uwag na par-
tafizycznych) obrazw wiata - moga wydoby na jaw i roz- tykularyzm aski [pozostajcej w rku] Boga, ktrego zrzdze
szyfrowa (herausarbeiten) autonomiczn logik kwestii nia s z zasady niezbadane, oraz na b~zlitosn niepewno
praktycznomoralnych, logik uprawomocniania (Rechtferti- aski, ktr za pomoc mniej lub bardziej przekonujcych kon-
gung) norm dziaania. strukcji pomocniczych trzeba byo uczyni czym dajcym si
Jeli z gry nie mamy wykluczy, i moliwa jest jaka wytrzyma psychicznie. Selektywno widoczna jest rwnie
rozumna teoria moralnoci - tj. wprawdzie nie naukowa, lecz w represywnych cechach religijnego uspoecznienia, a wic [na
dajca si pogodzi z wymogami co do uzasadniania, jakie sta- przykad] w totalnym wewntrznym osamotnieniu religijnego
wia nowoczesne mylenie naukowe - to dysonans poznawczy wirtuoza, ktry nawet w onie swej wasnej gminy nastawia si
midzy naukowo owiecon wiadomoci codzienn a protes- na zachowania instrumentalne, albo w surowoci kontroli
tanck etyk zawodu-powoania trzeba by wyjania inaczej,
[sprawowanej] nad popdami, ktra wyklucza swobodny stosu-
na przykad wskazujc na szczeglny charakter [wpisanego nek jednostki do wasnej natury. W rozprawach o sektach pro-
w ni] partykularyzmu aski. Wtedy systematyczne znaczenie testanckich Weber bynajmniej nie ukrywa tych przykrych, ajak
zyskayby rwnie okazjonalne uwagi Webera o irracjonalnym najbardziej symptomatycznych cech metodycznoracjonalnego
charakterze doktryny predestynacji (Gnadenwahllehre) oraz sposobu ycia2
ufundowanego na niej sposobu ycia. Etyka protestancka nie Jeli jednak nie mona uzna, e etyka protestancka - [tzn.]
jest bynajmniej paradygmatycznym (exemplarisch), lecz znie- zarwno doktryny stanowice jej kontekst, jak formy ycia
ksztaconym, wanie w najwyszym stopniu ilTacjonalnym oraz struktury osobowoci, w ktrych znajduje ucielenienie
ucielenieniem wiadomoci moralnej, ktra przede wszystkim jest po prostu wyrazem moralnoci kierujcej si zasadami,
wyraa si w religijnej etyce braterstwa. R. Dobert przedstawi
dobr analiz tego dwoistego oblicza, jakie ukazuj histo-
I R. Dobert, Methodologische undforschungsstrategische Implikationen von
evolutionstheoretischen Stadienmodellen, wyd. cyt., s. 544 n.
I M. Weber, Gesammelte Aufsatze zur Religionssoziologie, t. 1, wyd. cyt., 2 M. Weber, Die protestantische Sekten und der Geist des Kapitalismus, w:
s. 552 n. tene, Gesammelte Aufsatze zur Religionssoziologie, t. l, wyd. cyt., zwaszcza
2 W kwestii zalenoci midzy etyk a teori nauki u M. Webera por. s. 279 n. [por. take M. Weber, Etyka gospodarcza religii wiatowych, wyd.
W. Schluchter, Wertfreiheit und Verantwonungsethik, zum Verhaltnis von Wissen- cyt., s. 136 - 139 oraz tene, Drogi zbawienia i ich wpyw na sposb ycia, wyd.
schaft und PoWik bei Max Weber, Tlibingen 1971. cyt., s. 221- 231,255 - 260].
jeli powanie bra czstkowy charakter tej postaci racjonaliza- 2. Pytania te id po linii rozumowania, ktr Weber nie
cji etycznej, to w innym wietle jawi si te sekty protestanckie, poszed, chocia wyania si ona z jego dwustopnio~o
ktre - jak anabaptyci - uniwersalistyczn etyk braterstwa pomylanego (angelegten) podejcia teoretycznego. AnalIzy
chciay instytucjonalizowa niemal bez ogranicze, miano- empiryczne Webera koncentruj si bezporednio na proble-
wicie rwnie poprzez nowe formy spoecznych wsplnot mie narodzin kapitalizmu oraz na pytaniu, jak w fazie poczt
i politycznego ksztatowania woli l. Te ruchy spoeczne, ktre kowej moga faktycznie dokonywa si instytucjonalizacja
potencjau etycznie zracjonalizowanych obrazw wiata nie racjonalnych ze wzgldu na cel orientacji dziaania. Tym
chciay skierowa na tory zdyscyplinowanej pracy zawodowej samym czy on z gry racjonalizacj spoeczn z tym jej
wykonywanej przez ludzi jako osoby prywatne, poniosy aspektem, jakim jest racjonalno ze wzgldu na cel; histo-
w pierwszej prbie fiasko. Zradykalizowane fomzy ycia nie rycznego uprofilowania tego procesu nie pokazuje na tle tego,
odpowiaday bowiem wymogom kapitalistycznej etyki gospo- co mogo by strukturalnie moliwe. To bardziej zoone
darczej. Zalenoci te wymagaj dokadniejszej analizy. Tak zagadnienie powraca jednak w Weberowskiej diagnozie cza-
czy inaczej, rozwaania te daj okazj, by zapyta: sw teraniejszych. Tutaj Weber jest zaniepokojony tym, e
Czy metodyczny sposb ycia analizowanych przez Webera podsystemy dziaania racjonalnego ze wzgldu na cel odry-
grup protestanckich nie okaza si historycznie doniosy tylko waj si od podstaw, jakie tworzy racjonalno ze wzgldu na
dlatego, e urzeczywistni wzr moralnoci posttradycyjnej, wartoci, i usamodzielniaj si podporzdkowane wasnej
funkcjonalnej z punktu widzenia kapitalistycznego sposobu dynamice. Przyjdzie jeszcze nam zaj si t tez o utracie
kierowania przedsibiorstwem?
wolnoci. Weber wie j z rezultatami porwnawczych ana-
Czy obserwowana przez Webera niestabilno tego spo-
liz z zakresu socjologii religii, mianowicie z tym, e struktury
sobu ycia nie bierze si std, i rozwj kapitalistyczny
wiadomoci, ktre wyksztaciy si i wyodrbniy, przybiera-
dopuszcza posttradycyjne orientacje dziaania jedynie w ogra-
jc posta autonomicznych kulturowych sfer wartoci, s ucie-
niczonej formie, postuluje mianowicie wzr racjonalizacji,
leniane w odpowiednio antagonistycznych porzdkach ycia.
zgodnie z ktrym racjonalno kognitywno-instrumentalna
Tematem Zwischenbetrachtung [Teorii stopni i kierunkw reli-
poprzez gospodark i pastwo przenika do innych obszarw
gijnego odrzucenia wiata] s owe wewntrznie ugruntowane
ycia i uzyskuje tam pierwszestwo kosztem racjonalnoci
praktycznomoralnej i praktycznoestetycznej2? konflikty, ktre podug opinii Webera musz pojawi si
pomidzy konsekwentn etyk braterstwa a zsekularyzowany-
mi porzdkami [w onie] strukturalnie zrnicowanego (struk-
l Por. uwagi Webera na temat "rewolucji baptystycznej" w Teorii stopni
i kierunkw religijnego odrzucenia wiata, wyd. cyt., s. 87-88. Por. take R. v. turell ausdifferenzierten) spoeczestwa. Rozwaania doty-
Dlilmen, Reformation ais Revolution, Mlinchen 1977 (tam rwnie dalsza lite- czce diagnozy czasw teraniejszych, ktre wi si
ratura). [bezporednio] z tym tematem, pozostawiam jeszcze na boku.
2 Z tej perspektywy krytykuje Webera Herbert Marcuse, Industrialisielung
Najpierw zamierzam wypreparowa i sformuowa model
und Kapitalismus, w: Max Weber und die Soziologie heute, O. Stammer (Hrsg.),
takich sfer wartoci i porzdkw ycia, ktry ley u podstaw
Tlibingen 1965, s. 161 n.; patrz na ten temat rwnie wprowadzenie do Max
Weber, D. Kasler (Hrsg.), wyd. cyt., s. 7 n. tych rozwaa.
Modernizacja jako ra(jonalizacja spoeczna 399
398 II. Te01ia racjonalizacji Maxa Webera
spoecznymi systemami dziaania, jakimi s gospodarka

Systematyczny punkt widzenia przyjmowany przez Webera
w Zwischenbetrachtung sformuowany jest w synnym zdaniu: i pastwo. Systematyka podstawowych poj Webera nasuwa
jednak nastpujce rozrnienia midzy paszczyznami kultu-
,,[ ... ] racjonalizacja i wiadoma sublimacja stosunkw czowieka rowego przekazu i kulturowych systemw dziaania:
z rnymi sferami zewntrznego i wewntrznego, religijnego
i doczesnego posiadania dbr zmuszaa [ ... ] do uwiadomienia sobie Tabela 7. Kompleks kulturowy
wewntrznej autonomii [innere Eigengesetzlichkeiten] poszczegl-
Kulturowe sfery
nych sfer w jej konsekwencjach i przez to do uwikania ich we wza- Idee kognitywne Idee normatywne Idee estetyczne
wartoci
jemne konflikty, ktre w kontekcie pierwotnej prostoty stosunkw
ze wiatem zewntrznym pozostaway w ukryciu"!. Kulturowe system
dziaania: zorganizowane
wspo'1 no ta re l'"
IglJna zorganizowane
.. .
"Wewntrzna autonomia", "wewntrzna autonomiczna logi- posiadanie dbr uprawianie nauki uprawlame sztukI
ka" odsya do "racjonalnej zamknitoci" idei; posiadanie dbr idealnych
wewntrznych i zewntrznych, idealnych i materialnych, sta-
nowi podoe do konfiguracji interesw. Dopki rozpatrujemy Trzy kulturowe systemy dziaania to porzdki ycia, ktre
idee jako takie, tworz one kulturowe sfery wartoci; gdy za reguluj posiadanie dbr idealnych. Od tego odrnia Weber
cz si z interesami, tworz porzdki ycia, ktre w sposb sfery posiadania dbr doczesnych. W nowoczesnych spoe
prawowity reguluj posiadanie dbr. Bd chcia (a) zaj si czestwach wartociami s przede wszystkim zwyczajne
bliej systematyk tych porzdkw ycia, nastpnie (b) om- (alltiigliche) dobra kulturowe - bogactwo i wadza - jak te
wi ich "wewntrzne, autonomiczne logiki", by na koniec dobro niezwyczajne: mio pciowa (lub mio erotycznie
(c) ponownie podj kwesti czciowego tylko urzeczywist- wysublimowana); wok tych wartoci krystalizuj si porzdki
nienia nowoczesnych struktur wiadomoci. ycia. Tak wic w efekcie mamy pi porzdkw ycia (kultu-
a. W Zwischenbetrachtung Weber nie przeprowadza ad rowych systemw dziaania bd w cisym sensie spoecz
nych cisych rozrnie midzy paszczyzn tradycji kulturo- nych systemw dziaania), midzy ktrymi a religijn etyk
wej a zinstytucjonalizowanymi systemami dziaania bd braterstwa mog wystpowa napicia:
porzdkami ycia. Religijna etyka braterstwa bdca punktem 1abela tj. Porzdki ycia, midzy ktrymi a religijn etyk przekona wystpuj
napicia
odniesienia przy porwnywaniu "porzdkw i wartoci [tego]
wiata" traktowana jest - co odpowiada te kontekstowi, jakim Zainteresowanie Idee kulturowe
jest analiza obrazw wiata - gwnie jako symbolizm kultu- posiadaniem zwyczajne niezwyczajne
rowy. Z kolei nauka i sztuka jawi si raczej przez pryzmat sztuka:
porzdkw ycia, a zatem jako kulturowe systemy dziaania, Dbr idealnych
wiedza:
zorganizowane
zorganizowane uprawianie nauki
ktre wyksztaciy si i wyodrbniy rwnoczenie z tymi uprawianie sztuki
mio:
bogactwo: wadza:
Dbr materialnych kontrkultury
M. Weber, Teoria stopni i kienmkw reli[?ijnego odrzucenia wiata, wyd. ekonomia polityka
I hedonistyczne
cyt., s. 79 - 80.
spoeczestwa, jak te ekspresywne nastawienie wobec

W Zwischenbetrachtung zamiarem Webera jest analiza
subiektywnoci przyrody wewntrznej. Struktury zdecen-
"napi midzy religi a wiatem", przy czym religijnym
punktem odniesienia jest etyka braterstwa. Wedug tej analizy trowanego rozumienia wiata (w Piagetowskim sensie), ktre
konflikty musz wystpi z tym wiksz ostroci, im bardziej dla nowoczesnoci maj znaczenie decydujce, mona wic
scharakteryzowa w ten sposb, e dziaajcy i poznajcy pod-
zostaj uwiadomione w ich swoistoci ,,relacje czowieka
z rnymi sferami posiadania dbr zewntrznych i wewn miot moe przyjmowa rne podstawowe nastawienia wobec
skadnikw tego samego wiata. Kombinacja tych postaw
trznych". Ma to za miejsce tym wyraniej, w im wikszym
zakresie zracjonalizowane zostaj porzdki ycia. Konflikty i formalnych koncepcji wiata tworzy w efekcie dziewi
czy "napicia", ktrymi w tym miejscu jest Weber zaintere- relacji fundamentalnych; schemat przedstawiony w tab. 9
sowany, nie pochodz z zewntrz, z nie dajcych si pogodzi dostarcza nici przewodniej wydobytej z charakterystycznego
konfiguracji interesw, lecz s pochodzenia wewntrznego, dla Webera sposobu prowadzenia wywodu, pozwalajcej
rozezna si w "racjonalizacji odniesie czowieka do rnych
wynikaj z niemonoci pogodzenia ze sob odmiennych
struktur. Jeli bdziemy i nie tyle bezporednio za tekstem, sfer".
ile za systematyk tego zagadnienia, to najpierw trzeba si Tabela 9. Relacje fomzalnopragmatyczne
zwrci ku kulturowym sferom wartoci; sfery te wszak s
wiaty
posuszne bezporednio wewntrznej logice idei, podczas gdy Zasadnicze
w porzdkach ycia idee s ju stopione z interesami i tworz nastawienia obiektywny (l) spoeczny (2) subiektywny (3)
prawowite porzdki. stosunek odniesienie obiektywistyczny

b. Sferze wartoci etycznych przeciwstawia Weber nauk Obiektywizujce (l) kognitywno- kognitywno- stosunek do
-instrumentalny -strategiczne samego siebie
i sztuk. Rozpoznajemy w tym kognitywne, normatywne
i ekspresywne skadniki kultury, z ktrych kady wyksztaca Polegajce na respek- relacja
cenzurujcy
stosunek do
si i wyodrbnia zgodnie z odpowiednim uniwersalnym rosz- towaniu norm (2) moralno- obligatoryjna
samego siebie
estetyczny
czeniem. W tych kulturowych sferach wartoci wyraaj si stosunek do oto- spontaniczno-
nowoczesne struktury wiadomoci, ktre wyoniy si w wy- czenia niezobiek- -zmysowy
niku racjonalizacji obrazw wiata. Racjonalizacja ta dopro- Ekspresywne (3) tywizowanego autoinscenizacja
stosunek do
wadzia, jak moglimy widzie, do [pojawienia si] formal- samego siebie
nych koncepcji wiata obiektywnego, wiata spoecznego
i wiata subiektywnego oraz odpowiednich postaw wobec Nie mog zanalizowa tu relacji formalnopragmatycznych
kognitywnie bd moralnie urzeczowionego wiata zewntrz w sposb systematyczny; poprzestan na intuicyjnym wskaza-
nego i zsubiektywizowanego wiata wewntrznego. Rozrni niu charakterystycznych form [ich] artykuowania si, ktre
mog posuy za ilustracj. Stosunek kognitywno-instru-
limy przy tym obiektywizujce nastawienie wobec procesw
przyrody zewntrznej, respektujce normy (bd krytyczne mentalny (1.1) mona objania na przykadzie twierdze,
dziaa instrumentalnych, obserwacji itd.; odniesienie kogni-
wobec norm) nastawienie wobec prawowitych porzdkw
402 I/. Teoria racjonalizacji Maxa Webera Modernizacja jako racjonalizacja spoeczna 403
tywno-strategiczne (1.2) na przykadzie dziaa spoecznych niektre z tych relacji formalnopragmatycznych nadaj si do
typu racjonalnego ze wzgldu na cel: relacj obligatoryjn (2.2) akumulowania wiedzy. Dlatego musimy sprbowa ziden-
na przykadzie dziaa regulowanych przez normy; autoinsce- tyfikowa te relacje, ktre z punktu widzenia nabywania wiedzy
nizacj (3.2) na przykadzie dziaa spoecznych typu drama- s dostatecznie produktywne, aeby pozwoli na rozwj kulturo-
turgicznego czy samoprezentacyjnego. Obiektywistyczny sto- wych sfer wartoci zgodnie z [ich] autonomiczn logik
sunek do samego siebie (1.3) wyraa si moe w teoriach (np. wewntrzn w rozumieniu Maxa Webera. Poniewa w tym
empirystycznej psychologii bd utylitarystycznej etyce); ilus- miejscu nie mog zadouczyni roszczeniu systematycznemu,
tracj cenzurujcego stosunku do samego siebie (2.3) mog by bd trzyma si wypowiedzi Webera. Ewidentnie jest on zda-
fenomeny [zwizane z dziaaniem] super-ego, takie jak poczu- nia, e tylko sze spord sklasyfikowanych relacji aktora ze
cie winy czy reakcje obronne; spontaniczno-zmysowy stosu- wiatem moe podlega "racjonalizacji i wiadomej sublimacji":
nek do samego siebie (3.3) mona wyczyta z ekspresji afekty-
wnych, pobudze popdowych (libidiosen Regungen), dokona Tabela 10. Kompleksy racjonalizacji
twrczych itp. Trywialnych egzemplifikacji estetycznego sto- wiaty
sunku do otoczenia niezobiektywizowanego (3.1) dostarczaj Zasadnicze
nastawienia l 2 3 l
dziea sztuki, w ogle przejawy stylu i stylizacji (Stil- [obiektywny] [spoeczny] [subiektywny] [obiektywny]
phiinomene), ale take np. teorie, w ktrych znajduje odbicie
morfologiczny ogld natury. Fenomeny, ktre s typow ilus- 3
sztuka
tracj praktycznomoralnego, "braterskiego" obchodzenia si [ekspresywne]
z przyrod, s najbardziej niejasne, o ile rwnie w tym J,
wypadku nie chcemy siga do tradycji majcych inspiracje i I
I
I
I
mistyczne bd do tabuizacji (np. wegetariaskie awersje), do l Racjonalno kognitywno-

antropomorfizujcego obchodzenia si ze zwierztami itd. [obiektywizujce] -instrumentalna x
I
Ju z tej wstpnej prby charakteryzacji wida, e spord nauka I

I
I
technologie
technika : spoeczne J,
pragmatycznych relacji midzy aktorem a jego otoczeniem
zewntrznym i wewntrznym, ktre stay si dostpne na sposb 2
i I
I
I
:
formalny za spraw "odczarowania", tylko niektre zostay [polegajce na racjonalno
respektowaniu x praktycznomoralna
wybrane i wyartykuowane w standaryzowanych formach eks- norm] I
presji. To zrnicowane wykorzystanie moliwoci fonnalnych prawo I

I
I
moralnoc:
I J,
moe mie powody zewntrzne lub wewntrzne. Moe ono I
odzwierciedla swoisty dla danej kultury i dla danego spoecze

i I
3
!
racjonalno praktyczno-
stwa sposb korzystania z potencjau racjonalizacji oferowanego [ekspresywne]
x
estetyczna
przez nowoczesne struktury wiadomoci, a wic selektywny I
erotyka I sztuka
wzr racjonalizacji spoecznej. Moe te jednak by tak, e tylko I
Obiektywizujcenastawienie do przyrody zewntrznej oraz Jeli te trzy kompleksy racjonalnoci, wyprowadzone for-
do spoeczestwaobejmuje swym zakresem kompleks racjo- mainopragmatycznie z zasadniczych nastawie i koncepcji
nalnoci kognitywno-instrumentalnej, w ramach ktrego wytwa- wiata, odsyaj wanie do tych trzech kulturowych sfer
rzanie wiedzy moe przybra form postpu naukowego wartoci, ktre wyksztaciy si i wyodrbniy w epoce europej-
i technicznego (wliczajc w to technologie spoeczne). Fakt, e skiej nowoczesnoci, to nie jest to jeszcze aden zarzut wobec
pole 3.1 pozostaje puste, odpowiada zaoeniu, e przy nasta- systematycznej wartoci [powyszego] schematu. Wedug
wieniu obiektywizujcym nie mona si niczego nauczy Webera, nowoczesne struktury wiadomoci s wynikiem
o przyrodzie wewntrznej jako subiektywnoci. Polegajce na powszechnodziejowego procesu odczarowywania i o tyle te
respektowaniu norm nastawienie wobec spoeczestwa oraz odzwierciedlaj nie tylko idiosynkratyczne rysy partykularnej
wobec przyrody wewntrznej obejmuje swym zakresem kom- kultury. Roszczeniu systematycznemu nie czyni jednak
pleks racjonalnoci praktycznomoralnej, w ramach ktrego zado rwnie Weberowskie prezentacje historyczne. Nieza-
wytwarzanie wiedzy moe przybra form systematycznego lene uzasadnienie daoby si by moe wydoby z teorii argu-
opracowywania wyobrae prawnych i wyobrae moralnych; mentacji. W tej materii na razie mam do zaoferowania jedynie
to, e pole 2.1 pozostaje puste, oznacza sceptycyzm wobec uwag dotyczc [samej] strategii badawczej.
moliwoci nadania jakiego racjonalnego ksztatu braterskie- Jeli wyrnikiem kulturowych sfer wartoci jest wytwa-
mu obchodzeniu si z niezobiektywizowan przyrod, np. rzanie wiedzy, zrnicowane podug roszcze wanociowych
w postaci poznania filozoficznoprzyrodniczego, ktre mogo i majce charakter cigy, oraz jeli cigo temu wytwarza-
by' konkurowa z nowoczesnym przyrodoznawstwem l. Eks- niu wiedzy zapewni mona tylko poprzez urefleksyjnienie
presywne nastawienie wobec przyrody wewntrznej i przyrody procesw uczenia si, tzn. przez sprzenie zwrotne z insty-
zewntrznej obejmuje swym zakresem kompleks racjonalnoci tucjonalnie wyksztaconymi i wyodrbnionymi formami argu-
praktycznoestetycznej, w ramach ktrego wytwarzanie wiedzy mentacji, to wwczas winno da si wykaza w odniesieniu do
moe przybra form autentycznej interpretacji potrzeb, czyli kadej z historycznie uksztatowanych sfer wartoci (wypro-
takiej, ktr w zmienionych warunkach historycznych trzeba wadzonych przez nas z kombinacji 1.1, 1.2,2.2,2.3,3.3,3.1),
kadorazowo odnawia. Puste pole 3.2 ma wskazywa, e i pozostaje ona w czytelnej (plausible) relacji do typowej
ekspresywnie zdeterminowane formy interakcji (np. kontrkul- w danych wypadku formy argumentacji, wyspecjalizowanej
turowe style ycia) nie tworz struktur samych z siebie zdol- zgodnie z [pewnym] uniwersalnym roszczeniem wano
nych do racjonalizacji, tworz struktury pod tym wzgldem ciowym. Hipoteza nasza bdzie obalona, jeli nie uda si tego
pasoytnicze, jako e zalene od innowacji w innych sferach wykaza lub jeli, na odwrt, da si rzeczywicie wskaza
wartoci. wyspecjalizowane formy argumentacji w wypadku pl
"pustych" oznaczonych krzyykiem (x) (1.3, 2.1, 3.2), tzn. dla
obszarw dowiadczenia reprezentowanych przez te pola. Do
l Por. moj odpowied McCarthy'emu: J. Habermas, Odpowied na zarzu-
ty, tum. A. M. Kaniowski, w: Wok teorii krytycznej Jiirgena Habennasa,

sfalsyfikowania wystarczy te wykaza w sposb opisowy, e
A. M. Kaniowski, A. Szahaj (red.), Warszawa 1987, s.191 n. istniej kultury, w ktrych wystpuj odpowiednie, trudno dla
406 II. Teoria racjonalizacji Maxa Webera ModernizaLja jako racjonalizaLja spoeczna 407
nas wyobraalne sfery wartoci wraz z odpowiednim, cigym wny wzr racjonalizacji powstaje wwczas, gdy (przynajm-
wytwarzaniem wiedzy. niej) jeden z trzech konstytutywnych skadnikw tradycji kul-
W tym kontekcie pouczajca jest Weberowska ocena utyli- turowej nie jest poddawany obrbce [od strony] systematy-
taryzmu (1.3). oraz bohemy (3.2); ani utylitaryzm, ani bohema cznej, albo gdy (przynajmniej) jedna kulturowa sfera wartoci
nie s zdolne do zachowania trwaoci i stabilnoci, gdy ani jest zinstytucjonalizowana niedostatecznie, tzn. tak, e nie
jedno, ani drugie nie jest ucielenieniem jakiej dajcej si pociga za sob skutkw o charakterze strukturalnym w skali
racjonalizowa sfery wartoci posiadajcej wasn wewn caego spoeczestwa, albo gdy (przynajmniej) jedna ze sfer
trzn logik. Interpretowane za jako interakcja obcowanie dominuje tak dalece, i podporzdkowuje pozostae obszary
z przyrod zewntrzn (2.1), majce ksztat [poniekd] moral- ycia jakiej obcej im formie racjonalnoci.
ny, zawsze byo przez Webera rozumiane jedynie jako "zacza- Weber wprawdzie nie snu tego rodzaju kontrfaktycznych
rowany ogrd", ktry znika w toku racjonalizacji innych sfer rozwaa, ale na tym kontrastowym tle mona do dobrze
wartoci i sfer ycia. ukaza systematyczn zawarto Zwischenbetrachtung [Teorii
c. Jeli przyjmiemy w punkcie wyjcia, e nowoczesne stopni i kierunkw religijnego odrzucenia wiata]:
struktury wiadomoci przybieraj skondensowan posta Racjonalno kognitywno-instrumentalna znajduje insty-
trzech wymienionych kompleksw racjonalnoci, to wwczas tucjonaln posta w zorganizowanym uprawianiu nauki (im
strukturalnie moliw racjonalizacj spoeczn mona sobie Wissenschaftsbetrieb); jednoczenie posiadajcy sw wasn
wyobrazi w ten sposb, e odpowiednie idee (z obszarw logik wewntrzn rozwj ekonomicznych i politycznych
nauki i techniki, prawa i moralnoci, sztuki i "erotyki") cz porzdkw ycia, ktre wyznaczaj struktur spoeczestwa
si z interesami i ucieleniaj w odpowiednio zrnicowanych mieszczaskiego, przebiega podug standardw racjonalnoci
porzdkach ycia. Ten nieco karkoomny model pozwoliby formalnej.
poda konieczne warunki dla nieselektywnego wzoru racjona- Racjonalno praktycznoestetyczna znajduje instytucjo-
lizacji: Trzy kulturowe sfery wartoci musiaby w taki sposb naln posta w zorganizowanym uprawianiu sztuki; trzeba jed-
zosta doczone do odpowiednich systemw dziaania, aby nak przyzna, e autonomiczna sztuka, podobnie jak i zmienne
zapewnione byo wytwarzanie i przekazywanie wiedzy kontrkultury intelektualne tworzce si wok tego podsystemu,
wyspecjalizowane podug roszcze wanociowych; potencja nie pociga za sob w skali caego spoeczestwa jakich
kognitywny rozwinity w kulturach ekspertw musi z kolei skutkw o charakterze strukturalnym; pozacodzienne wartoci
by przekazywany dalej potocznej praktyce komunikacyjnej [z] tej sfery stanowi co najwyej ogniskow dla nakierowanego
oraz z poytkiem wykorzystywany na rzecz spoecznych sys- na wewntrzwiatowe wybawienie hedonistycznego stylu ycia
temw dziaania; i wreszcie, kulturowe sfery wartoci musz "sybaryty", ktry reaguje na "presj teoretycznego i praktycz-
zosta zinstytucjonalizowane w sposb tak wywaony, aby nego racjonalizmu" waciwego codziennemu "profesjonaliz-
korespondujce z nimi porzdki ycia byy dostatecznie auto- mowi" panujcemu (etablienen) w nauce, ekonomii i pastwie.
nomiczne, by nie zostay podporzdkowane wewntrznym Racjonalno praktycznomoralna etyki braterstwa osa-
logikom jakich heterogenicznych porzdkw ycia. Selekty- dzonej w religii wybawienia nie daje si pogodzi z [postaw]
ani profesjonalisty, ani sybaryty; nowoczesny wiat opano- si czowieka kultury, a zatem take ostatecznej wartoci, do
wany jest przez porzdki ycia, w ktrych panowanie uzyskuj ktrej, jak si wydawao, mona kultur sprowadzi"l.
dwa pozostae kompleksy racjonalnoci i na zasadzie podziau Jeli systematyczn zawarto Zwischenbetrachtung przed-
pracy ustanawiaj "wiatowe panowanie niebraterstwa"; stawimy sobie w ten wanie sposb, to stanie si wyranie
wyobraenia moralne, ktre nacelowane s na autonomi widoczne, e Weberowskie intuicje id w kierunku selektyw-
ugruntowan w pojednaniu komunikacyjnym, nie maj dosta- nego wzoru racjonalizacji, wyszczerbionego uprofilowania
tecznych szans przebicia si w konfrontacji ze wiatem urze- modernizacji. Niemniej jednak Weber mwi o paradoksalnym
czowionym na sposb kognitywno-instrumentalny i zwrco- a nie o czqstkowym charakterze racjonalizacji spoecznej.
nym ku temu, co subiektywne; etyka braterstwa nie znajduje Waciw przyczyn caej dialektyki racjonalizacji upatruje on
dla siebie oparcia w instytucjach, za porednictwem ktrych mianowicie w tym, e ju samo wyodrbnianie si i wykszta
mogaby trwale reprodukowa si w kulturze. canie autonomicznych wewntrznych logik swoistych dla ka
Ale nie tylko religijna etyka braterstwa, rwnie owa dej z kulturowych sfer wartoci zawiera w sobie zarodek
posta etyki, ktra przystosowuje si do "nieczuoci urzeczo- destrukcji tej racjonalizacji wiata, ktr wszak umoliwia, nie
wionego adu (Kosmos) ekonomicznego", wanie etyka pro- za w niezrwnowaonym instytucjonalnym ucielenieniu
testancka, zostaje w duszym przedziale czasu starta na proch wyzwolonych dziki temu potencjaw kognitywnych.
midzy myskimi kamieniami obydwu pozostaych komplek- Myl ta zachowuje pewn doz prawdopodobiestwa tylko
sw racjonalnoci. Wprawdzie najpierw w protestanckiej kul- dopty, dopki Weber w odniesieniu do kompleksu racjonal-
turze zawodu-powoania na tyle dochodzi ona do gosu w spo- noci praktycznomoralnej nie bierze pod rozwag pewnej
sb zinstytucjonalizowany, i spenione zostaj wstpne formy etyki braterstwa, zsekularyzowanej na tym samym
warunki modernizacyjne; ale procesy modernizacji zwrotnie poziomie co nowoczesna nauka i autonomiczna sztuka, a mia-
podkopuj racjonalne ze wzgldu na wartoci podstawy dzia- nowicie etyki komunikacyjnej oderwanej ju od jej podstaw
ania racjonalnego ze wzgldu na cel; wedug diagnozy Webera, w religiach wybawienia, lecz generalnie skupia uwag na
zawarte w etyce przekona podstawy orientacji zwizanych napiciach wystpujcych w stosunkach midzy religi
z zawodem-powoaniem ulegaj rozmyciu, ustpujc miejsca a wiatem.
instrumentalnemu nastawieniu do pracy, interpretowanemu Rzuca si nadto w oczy to, e w Zwischenbetrachtung
utylitarystycznie. adnego systematycznego miejsca nie przydzielono nowoczes-
Na koniec zostajemy z niezaspokojon potrzeb artykuowan nemu prawu. Pojawia si ono tylko raz w kontekcie porzdku
w kategoriach religijnych, ktra stanowia bodziec dla wszyst- pastwowego jako instrument organizacji pozbawiony sub-
kich form racjonalizacji, mianowicie z roszczeniem, "aeby stancji praktycznomoralnej2. Ale dla instytucjonalizacji racjo-
powszechny bieg rzeczy (Weltver/au/) - przynajmniej o tyle, o ile
dotyka spraw ludzkich - by w jaki sposb procesem sen- I M. Weber, Teoria stopni i kierunkw religijnego odrzucenia wiata, wyd.
sownym". Paradoksem racjonalizacji spoecznej jest dowiadcze cyt., s. 96.
nie "bezsensu czysto wewntrzwiatowego samodoskonalenia 2 Tame, s. 83 o.
-~~~==============================
nalnych ze wzgldu na cel orientacji dziaania nowoczesne
prawo odgrywa podobn rol jak protestancka etyka zawodu-
-powoania. Bez prawnej formalizacji (Verrechtlichung) kapi-
talistycznych stosunkw gospodarczych nie do pomylenia jest
automatyzacja czy samostabilizacja oderwanego od swego
etyczno-motywacyjnego podoa podsystemu dziaania racjo-
nalnego ze wzgldu na cel. Dlatego Weber moe przeprowadzi 4. RACJONALIZACJA PRAWA I DIAGNOZA TERANIEJSZOCI
sw diagnoz teraniejszoci, wstpnie zawart w Zwischen-
betrachtung, tylko o tyle, o ile udaje mu si oderwa nowo-
czesny rozwj prawa od drogi, jak los wyznaczy racjonalnoci Rozwj prawa zajmuje w Weberowskiej teorii racjonalizacji
praktycznomoralnej, oraz uczyni go pojciowo zrozumiaym miejsce rwnie prominentne co dwuznaczne. Dwuznaczno
jako dalsze ucielenienie racjonalnoci kognitywno-instrumen- racjonalizacji prawa polega na tym, e umoliwia ona - albo
talnej. zdaje si umoliwia - zarwno instytucjonalizacj racjonal-
nego ze wzgldu na cel dziaania gospodarczego i administra-
cyjnego, jak i oderwanie si podsystemu dziaania racjonalnego
ze wzgldu na cel od jego podstaw praktycznomoralnych.
Metodyczny sposb ycia uchodzi za ucielenienie praktycz-
nomoralnych struktur wiadomoci; jednak, w opinii Webera,
kierujca si zasadami etyka zawodu-powoania pozostaje
skuteczna tylko dopty, dopki osadzona jest w kontekcie
religijnym. Dialektyka rozwoju nauki i religii miaa, jak to
widzielimy, dostarcza empirycznego uzasadnienia tezy, i
w nastpstwie zachwiania pewnikw religijnej wiary nie jest
ju moliwa niezawodna reprodukcja etycznych orientacji
ukierunkowujcych dziaanie. Wyjanienie to nie mogoby
w analogiczny sposb stosowa si do nowoczesnego prawa
chociaby z tego powodu, e od samego pocztku wystpuje
ono w formie zsekularyzowanej. Dlatego to w swej socjologii
prawa Weber realizuje inn strategi anieli w badaniach nad
socjologi religii. W odniesieniu do etyki protestanckiej poda-
je powody, dla ktrych nie moe doj do trwaej instytucjona-
lizacji praktycznomoralnych struktur wiadomoci, tymczasem
nowoczesne prawo reinterpretuje tak, i moe ono jawi si
412 II. Teoria racjonalizacji Maxa Webera Ra(jonalizacja prawa i diagnoza teraniejszoci 413
jako oderwane od ewaluatywnej sfery wartoci i od samego strony, dopiero dziki temu staje si moliwa racjonalizacja
pocztku bdce instytucjonalnym ucielenieniem racjonal- systemw symbolicznych pod ktem pewnego, w kadym
noci kognitywno-instrumentalnej. Strategia ta sytuuje si wypadku abstrakcyjnego miernika wartoci (WertmajJstab)
w kontekcie tej diagnozy wspczesnoci, ktra wzoruje si (takiego jak prawdziwo, normatywna suszno, pikno i auten-
na wywodzie zarysowanym w Zwischenbetrachtung [Teorii tyczno); z drugiej za strony rozpada si rwnoczenie sen-
stopni i kierunkw religijnego odrzucenia wiata]. Nim nieco sotwrcza jedno metafizyczno-religijnych obrazw wiata:
bliej zajm si (2) racjonalizacj prawa, pragn z tego wanie midzy usamodzielnionymi sferami wartoci zaczyna docho-
wzgldu zaj si (1) dwoma najwaniejszymi komponentami dzi do wspzawodnictwa, ktremu nie mona ju zaradzi,
tej Weberowskiej diagnozy wspczesnej mu epoki. wystpujc z nadrzdnej pozycji boskiego bd kosmologicz-
1. W swej analizie teraniejszoci bardziej ni w innych nego porzdku wiata. Z chwil gdy wok tych "ostatecz-
miejscach trzyma si Weber perspektywy teoretycznej, z ktrej nych" idei krystalizuj si systemy dziaania, dochodzi do
modernizacja prezentuje si jako kontynuacja powszechno- uwikania tych sfer ycia we wzajemne konflikty, ktre w wa-
dziejowego procesu odczarowania. Wane dla fazy powstawa- runkach "pierwotnej prostoty stosunkw ze wiatem zewn
nia kapitalizmu wyksztacanie si i wyodrbnianie samodziel- trznym pozostaway w ukryciu"l. T centraln myl, od ktrej
nych kulturowych sfer wartoci oraz cechujce mzwj wychodzi Zwischenbetrachtung, moemy rozjani z pomoc
spoeczestwa kapitalistycznego od koca XVIII w. usamodziel- tab. 10 (s. 403).
nienie si podsystemw dziaania racjonalnego ze wzgldu na W miar jak wewntrzna logika poszczeglnych sfer
cel to dwa trendy, ktre Weber czy, budujc na ich podstaw- wartoci przekada si na spoeczne struktury odpowiednio
ie egzystencjalno-indywidualistyczn krytyk teraniejszoci. zrnicowanych i wyodrbnionych porzdkw ycia, to, co na
Pierwszy komponent mona sprowadzi do tezy o utracie paszczynie kulturowej jest rnic midzy mszczeniami
sensu, drugi za do tezy o utracie wolnoci. Obydwie te tezy wanociowymi, na paszczynie spoeczestwa moe przemie-
wzite cznie po dzi dzie wyznaczaj sceptyczn wobec ni si w napicia midzy zinstytucjonalizowanymi orientacja-
postpu, skryt ideologi owych badaczy spoecznych, ktrzy mi, ktre ukierunkowuj dziaania, tzn. w konflikty midzy
swych potrzeb wiatopogldowych nie chc bez reszty zoy dziaaniami. W powyszym schemacie przeciwbiene strzaki
w ofierze na otarzu deklarowanego scjentyzmu l. oznaczaj przeciwstawno zasadniczych postaw, jakie dzia-
Wraz z wyksztaceniem si i wyodrbnieniem samodziel- ajcy moe w danym wypadku zaj wobec tego samego
nych kulturowych sfer wartoci wyania si rwnie wiado obszaru rzeczywistoci. Wobec przyrody zewntrznej moe on
mo ich autonomicznej logiki wewntrznej. Okoliczno ta przyj nastawienie obiektywizujce, ale take nastawienie
ma, w mniemaniu Webera, dwoiste konsekwencj. Z jednej ekspresywne. Wobec spoeczestwa - nastawienie polegajce
na respektowaniu norm, ale te nastawienie obiektywizujce,
I Na temat neokonserwatywnego potencjau w rodowisku amerykaskich
badaczy spoecznych por. P. Steinfels, The Neoconservatives, New York 1979;
w odniesieniu do Republiki Federalnej Niemiec R. Lederer, Neokonservative I M. Weber, Teoria stopni i kierunkw religijnego odrzucenia wiata, wyd.
The01ie und Gesellschaftsanalyse, Frankfurt am Main 1979. cyt., s. 80.
414 II. Teoria racjonalizacji Maxa Webera Racjonalizacja prawa i diagnoza teraniejszoci 415
a wobec przyrody wewntrznej nastawienie ekspresywne, ale Wraz z wyksztaceniem si i wyodrbnieniem kulturowych
take polegajce na respektowaniu norm. Te moliwoci sfer wartoci w nowoczesnych spoeczestwach ta wanie
"przestawiania si" s charakterystyczne dla stopni wolnoci zdolno integracyjna zostaje podana w wtpliwo. W miar
waciwych zdecentrowanemu rozumieniu wiata. Te same jak racjonalizacja obrazw wiata wyania z siebie
stopnie wolnoci mog si jednak sta ogniskiem konfliktw nowoczesne struktury wiadomoci, obrazy wiata jako takie
w momencie, gdy rne kulturowe sfery wartoci zaczynaj ulegaj rozpadowi:
rwnoczenie penetrowa te same obszary instytucjonalne, tak "Wspaniay racjonalizm etyczno-metodycznego sposobu ycia, ktrym
i w tym samym miejscu procesy racjonalizacyjne odmien- przeniknite jest kade religijne proroctwo, zdetronizowa to
nego typu zaczynaj ze sob konkurowa. Orientacje dziaania wielobstwo na rzecz Jedynego, ktry jest koniecznoci, nastp
- orientacja kognitywno-instrumentalna, praktycznomoralna n.je za, w obliczu faktw ycia wewntrznego i zewntrznego, uzna
SI zmuszonym do owych kompromisw i relatywizacji, ktre wszyscy
i estetyczno-ekspresywna - nie powinny si a tak dalece
zna~~ z historii, chrzecijastwa. Dzisiaj jednak panuje w religii
usamodzielnia w formie antagonistycznych porzdkw ycia, dZIen powszedm. Odczarowani dawni bogowie przybieraj posta
iby swymi oczekiwaniami przekraczay przecitn zdolno bezosobowych mocy, powstaj z grobw, d do zapanowania nad
integracyjn systemu osobowoci i prowadziy do t1Waych naszym yciem i ponownie zaczynaj ze sob odwieczn walk.
konfliktw midzy stylami ycia. Sprostanie takiej powszednioci stao si jednak bardzo trudne dla
czowieka wspczesnego, dla modej za generacji w szczeglnoci.
Oczywicie zawsze istnieje problem, jak przy rnorodnoci
spoecznych sytuacji dziaania oraz sfer ycia mona zapewni
yv szelka pogo za przeyciem pochodzi z tej saboci. Saboci
Jest to bowiem, jeli kto nie moe spojrze w najsurowsze oblicze
jedno wiata ycia. Do zrnicowa dochodzi ju w onie przeznaczenia epoki, w jakiej yje"'.
rozczonkowanych spoeczestw plemiennych; tu antagonizm
midzy odmiennymi sferami ycia mona jeszcze zaagodzi
Religijne obrazy wiata, ktre ulegy etycznej racjonalizacji,
rodkami waciwymi mitycznej interpretacji wiata: kad
tak samo jak metafizyczne obrazy wiata, ktre zostay zracjo-
nalizowane w aspekcie kognitywnym, utrzymyway jeszcze na
sfer reprezentuje swoista prapotga, ktra komunikuje si ze
wszystkimi pozostaymi mocami. Pn form tej mitycznej poziomie swych naczelnych zasad (takich jak Bg, Natura,
Rozum itd.) zespolenie tych trzech aspektw, ze wzgldu na
optyki stanowi politeizm, ktry konkurencj problemw
ktre wiat czyniono poddawalnym racjonalnej obrbce jako
yciowych pozwala spersonifikowa jako walk bogw i na
w danym wypadku wiat obiektywny, spoeczny lub subiekty-
zasadzie projekcji przenie do nieba. Na etapie rozwinitych
wny. Dlatego sposobowi ycia tych, ktrzy w swym dziaaniu
cywilizacji (auj der Entwicklungsstuje der Hochkulturen)
i myleniu kierowali si tymi obrazami wiata, mogy one
spoeczestwo rnicuje si wedug grup zawodowych
dostarcza jednoczcego sensu. W Zwischenbetrachtung oraz
i warstw spoecznych, tak e jedno wiata ycia odtd ju nie
moe by zagwarantowana przez mityczne interpretacje wiata.
w Nauce jako zawodzie i powoaniu Weber przedstawia obie
Teraz t jednoczc funkcj speniaj religijno-metafizyczne
l M. Weber, Nauka jako zawd i powoanie, tum. P. Dybel, w: M. Weber,
obrazy wiata, i to tym bardziej imponujco, im bardziej s one Polityka jako zawd i powoanie, przedmowa, wstp i opracowanie Z. Krasno-
w caoci racjonalnie opracowane i uksztatowane. dbski, Krakw 1998, s. 132.
416 /l. Teoria racjonalizacji Maxa Webera Racjonalizacja prawa i diagnoza teraniejszoci 417
powizane ze sob tezy, ktre gosz e w obliczu racjonalnej, wczesnego pokolenia dowiadczenie nihilizmu, ktre Niet-
autonomicznej logiki wewntrznej nowoczesnych porzdkw zsche tak imponujco udramatyzowa. Bardziej oryginalne
ycia etyczna unifikacja wiata w imi zsubiektywizowanej anieli sama teoria jest jej uzasadnienie za pomoc dialektyki,
wiary jest tak samo niemoliwa do przeprowadzenia jak teore- ktra rzekomo tkwia u pocztkw religijno-dziejowego pro-
tyczna unifikacja wiata w imi nauki. Znakiem czasu jest dla cesu odczarowania, tzn. wyzwalania nowoczesnych struktur
Webera powrt nowego politeizmu, w ktrym wszelako walka wiadomoci: rozum sam rozszczepia si na wielorakie sfery
bogw przybiera odpersonifikowan, urzeczowionq posta wm10ci i unicestwia wasn uniwersalno. Weber interpretu-
antagonizmu midzy porzdkami wartoci i porzdkami ycia, je t utrat sensu jako egzystencjalne wezwanie jednostki do
ktre nie daj si pojedna. Zracjonalizowany wiat sta si tego, by jedno, ktrej nie mona ju wytworzy
bezsensowny, w istniejcych porzdkach spoecznych, wytwarzaa teraz
"poniewa w wiecie tocz ze sob nieubagan walk rne porzdki
w obszarze prywatnoci zawsze wasnej biografii - z odwag
wartoci. Stary Mill [ ... ] powiada gdzie: jeli wychodzi si od czys- rozpaczy i absurdaln nadziej ywion przez tych co nie maj
tego dowiadczenia, dochodzi si do politeizmu. Teza ta sformuo nadziei. Racjonalno praktyczna, ktra racjonalne ze wzgldu
wana jest niezbyt subtelnie, brzmi paradoksalnie, ale jest w niej co na cel orientacje dziaania wie i uzasadnia poprzez racjonal-
z prawdy. To wanie dzisiaj poznalimy ponownie t star prawd, no ukierunkowan na wartoci, moe znale dla siebie
e co moe by wite nie tylko pomimo tego, i nie jest pikne, ale
wanie dlatego i o ile nie jest pikne. W 53 rozdziale Ksigi Izajasza
miejsce ju tylko w osobowoci samotnej jednostki - jeli nie
i w Psalmie 22 mona znale na to dowody. A e co moe by w charyzmie nowych przywdcw; ta wewntrzna autonomia,
pikne nie tylko mimo e nie jest dobre, lecz wanie w tym, w czym do ktrej zdobycia i utrzymania potrzebny jest heroizm, jest
nie jest dobre, to wiemy od Nietzschego, przedtem za myl ta zarazem zagroona, poniewa w onie nowoczesnego
pojawia si w Kwiatach za - tak Baudelaire nazwa swj zbir wier- spoeczestwa nie ma adnego takiego prawowitego porzdku,
szy. Banalna jest te prawda, e co moe by prawdziwe, chocia nie
jest ani pikne, ani wite, ani dobre. S to jednak tylko najbardziej ktry mgby gwarantowa kulturow reprodukcj odpowied-
elementarne przypadki owej walki bogw poszczeglnych porzd nich orientacji aksjologicznych i dyspozycji do dziaania.
kw i wartoci. [ ... ] Przypomina to stary, nie odczarowany jeszcze Teza o zagraajcym wolnoci jednostki usamodzielnianiu
z bogw i demonw wiat, tyle e ma inny sens. Rwnie i dzisiaj si podsystemw dziaania racjonalnego ze wzgldu na cel natu-
bowiem nasze zachowanie przypomina zachowanie staroytnego ralnie nie wynika wprost z owej pierwszej tezy; zwizek tezy
Greka, ktry skada najpierw ofiar Afrodycie, potem Appolinowi,
przede wszystkim za kademu z bogw swojego miasta, tylko o utracie sensu z tez o utracie wolnoci nie jest jasny. Synny
zostao ono odczarowane i odarte z jego mistycznego, ale wewn fragment, gdzie Weber formuuje t tez, brzmi nastpujco:
trznie prawdziwego wyrazu. Rwnie i dzisiaj owymi bogami i ich ,Jeden z konstytutywnych skadnikw nowoczesnego ducha kapita-
walk wada z pewnoci nie nauka, lecz 10s"l. lizmu, jak rwnie caej nowoczesnej kultury, mianowicie racjonalny
Formu mwic o "nowym politeizmie" wyraa Weber
sposb ycia oparty na idei zawodu-powoania zrodzi si - jak maj
to wykaza niniejsze rozwaania - z ducha ascezy chrzecijaskiej.
tez o utracie sensu. Odzwierciedla si w niej typowe dla [ ... ] Albowiem kiedy asceza zostaa przeniesiona z cel zakonnikw
do ycia zawodowego, a nastpnie zacza opanowywa wewntrz-
l Tame, s. 131.
418 /l. Teoria racjonalizacji Maxa Webera Racjonalizacja prawa i diagnoza teraniejszoci 419
wiatow moralno - pomoga w budowie gigantycznego kosmosu i pastwie; z tego nie wynika jeszcze sama przez si pesy-
nowoczesnego porzdku gospodarczego, zwizanego z przesankami mistyczna prognoza urzeczowienia tego podsystemu w "sta-
technicznymi i ekonomicznymi mechanicznej produkcji maszynowej. low skorup". Weber bowiem te ma poczucie, e stawiajc
Kosmos ten okrela z nieuniknionym przymusem sposb ycia
t prognoz przenosi si w "dziedzin sdw wartociujcych
wszystkich jednostek, ktre urodziy si w jego trybach, nie za tylko
sposb ycia wykonujcych bezporednio ekonomiczn czynno i opartych na wierze"l. Niemniej jednak z pniejszych roz-
zarobkow, i by moe bdzie go w taki sam sposb okrela dotd, praw (Polityka jako zawd i powoanie, Nauka jako zawd
a sponie ostatni cetnar kopalnego wgla. Zdaniem Baxtera troska i powoanie, Zwischenbetrachtung itd.) mona by odnie wra-
o dobra zewntrzne powinna spoczywa na barkach jego witobli enie, e druga teza daje si nie tylko potwierdzi empirycznie
wych jak lekki paszcz, ktry mona zrzuci w kadej chwili. Los
jednak zrzdzi, e paszcz ten sta si stalow skorup Od kiedy
jako stwierdzenie orzekajce o pewnym trendzie, ktre wska-
asceza podja zadanie przebudowy wiata i oddziaywania na, zuje na dysfunkcjonalne nastpstwa uboczne przenikajcej
dobra zewntrzne tego wiata zaczy uzyskiwa coraz bardziej wszystko biurokratyzacji2, lecz take wyprowadzi jako sd
wzrastajc i nieubagan wadz nad ludmi, jak nigdy przedtem teoretyczny z pierwszej tezy. Ta prba przy dokadniejszym jej
w historii. Duch ascezy wymkn si ze swojej skorupy - kt wie, sprawdzeniu nie wytrzymuje krytyki. Dwie uwagi na ten temat.
czy ostatecznej? Zwyciski kapitalizm, poniewa opiera si na
mechanicznej podstawie, nie potrzebuje ju wsparcia ascezy. [ ... ] Przede wszystkim pierwsza teza jest sama w sobie nieprze-
Nikt jeszcze nie wie, kto w przyszoci bdzie egzystowa w tej sko- konujca. Niewtpliwie jest tak, e wraz z pojawieniem si
rupie troski o dobra zewntrzne i czy u kresu tego niesamowitego roz- nowoczesnych struktur wiadomoci rozpada si bezporednia
woju nie powstan nowi prorocy, lub te czy nie dojdzie do wielkiego jedno prawdy, dobra i doskonaoci, jak sugeroway pod-
odrodzenia starych pogldw i ideaw, albo - jeli nie urzeczywist- stawowe pojcia religijne i metafizyczne. W poczeniu ze
ni si adna z tych moliwoci - czy nie zapanuje mechaniczne
skamienienie upikszone pewnym rodzajem wymuszonego zaufania.
stanowiskiem zajmowanym przez mylenie metafizyczne nie
A wtedy stan si by moe prawd w stosunku do ostatnich ludzi do utrzymania staje si nawet emfatyczne pojcie rozumu,
tego rozwoju kulturowego nastpujce sowa: Zawodowi specjalici ktre trzy aspekty wiata: kognitywny, ewaluatywny i ekspre-
bez ducha, sybaryci bez serca; ta nico wyobraa sobie, e uzyskaa sywny nie tyle uzgadnia, ile czy w jedno. O tyle te susznie
nigdy nie osignity dotd stopie czowieczestwa"l. wystpuje Weber przeciwko "charyzmie rozumu"3 i obstaje
Weber omawia powstanie i rozwj kapitalizmu z punktu przy takim pojciu racjonalnoci, ktre rozkada si na wewn
widzenia instytucjonalizacji racjonalnych ze wzgldu na cel trzne, autonomiczne logiki rnych - jak si to nazywa w ter-
orientacji dziaania i natrafia przy tej okazji na rol protes- minologii neokantowskiej - nieredukowalnych do siebie sfer
tanckiej etyki zawodu-powoania oraz nowoczesnego prawa. wartoci. Weber idzie jednak za daleko, kiedy z tego, e rozum
Pokazuje, jak z ich pomoc nastpuje instytucjonalizacja utraci substancjaln jedno, wnosi o jakim politeizmie zma-
racjonalnoci kognitywno-instrumentalnej. w gospodarce gajcych si ze sob instancji zrodzonych na gruncie wiary,
l M. Weber, Asceza i duch kapitalizmu, w: tene, Szkice z socjologii religii, l Tame, s. 109 [por. take Etyka protestancka a duch kapitalizmu, s. 182].
tum. J. Prokopiuk, H. Wandowski, Warszawa 1984, s. 107 -109 [por. take 2 M. Weber, Gesammelte politische Schriften, Ttibingen 1958, s 60 n.
M. Weber, Etyka protestancka a duch kapitalizmu, wyd. cyt., s. 179-182]. 3 M. Weber, Wirtschaft und Gesellschaft, wyd. cyt., s. 922.
420 11. Teoria racjonalizacji Maxa Webera Racjonalizacja prawa i diagnoza teraniejszoci 421
ktrych skonfliktowanie (Unversonlichkeit) ma swe korzenie wzgldu na ktre kognitywne, normatywne i ekspresywne
w pluralizmie nie dajcych si pogodzi roszcze wanocio skadniki kultury usamodzielniaj si, stajc si [odrbnymi]
wych. Wanie na formalnej paszczynie argumentacyjnego sferami wartoci, oraz wyksztacaj si w kompleksy racjonal-
zadoczynienia roszczeniom wanociowym zapewniona jest noci o autonomicznych logikach wewntrznych. Przykadu na
jedno racjonalnoci pord rnorodnych sfer wartoci zracjo- pomieszanie kryteriw aksjologicznych (Wel1maf3stiibe) czy
nalizowanych zgodnie z [ich] autonomiczn, wewntrzn logik. uniwersalnych roszcze wanoci owych z partykularnymi
Roszczenia wanociowe rni si od roszcze empirycznych treciami aksjologicznymi dostarcza przytoczony wyej frag-
implicite czynionym zaoeniem, i mona im zadoczyni ment (s. 416), gdzie Weber wydobywa rnice midzy rny
z pomoc argumentw. Argumentom za bd racjom przynaj- mi roszczeniami wanociowymi oraz pokazuje, e prawdzi-
mniej wsplne jest to, e mog one - i tylko one - w komuni- woci, normatywnej obligatoryjnoci (witoci) oraz pikna nie
kacyjnych warunkach kooperatywnego sprawdzania hipotetycz- mona wzajem do siebie redukowa, aby nastpnie stwierdzi:
nych roszcze wanociowych przejawia zdolno (die Kraft) "S to jednak tylko najbardziej elementarne przypadki owej walki
racjonalnego motywowania. Zrnicowane roszczenia wano bogw poszczeglnych porzdkw i wartoci. Nie wiem, w jaki
ciowe - do propozycjonalnej prawdziwoci, normatywnej sposb chce si naukowo rozstrzygn, czy bardziej waltociowa
susznoci, do szczeroci czy autentycznoci Gak te roszczenia jest kultura francuska czy niemiecka. Rwnie i tutaj tocz ze sob
do poprawnego uksztatowania bd zrozumiaoci, ktre odno- spr rni bogowie, i to po wieczne czasy"l.
sz si do zgodnego z prawidami [tworzenia] konstrukcji sym- Systemy wartoci francuskiej i niemieckiej kultury s rzeczy-
bolicznej) - wymagaj co prawda nie tylko uzasadnie w ogle, wicie dobrym przykadem na historyczne konfiguracje treci
lecz racji [wyraanych] za kadym razem w typowych formach aksjologicznych, ktrych nie mona wzajemnie do siebie zre-
argumentacji; w zalenoci od tego argumenty peni odmienne dukowa tak samo jak form ycia, w ktrych przybieraj one
role o zrnicowanym stopniu dyskursywnej obligatoryjnoci. posta obiektywn. Pluralizm materii wal1ociowania (Wel1-
Brak jest nadal, jak widzielimy, pragmatycznej logiki argu- materien) nie ma jednak nic wsplnego z aspektami wanoci,
mentacji, ktra w satysfakcjonujcy sposb ujmuje wewntrzne ze wzgldu na ktre kwestie prawdziwoci, sprawiedliwoci
zalenoci midzy formami aktw mowy. Dopiero taka teoria i smaku mona wyodrbnia oraz jako takie poddawa racjon-
dyskursu mogaby explicite poda, na czym zasadza si jedno alnej obrbce.
argumentacji i co rozumiemy przez racjonalno proceduraln Dlatego wyodrbnianie si zorganizowanych form uprawia-
po tym jak wszystkie substancjalne pojcia rozumnoci (Ver- nia nauki, prawa czy sztuki (des Wissenschafts-, Rechts- oder
nunftbegriffe) zostay unicestwione przez krytyk 1. Kunstbetriebs), w ramach ktrych wiedza kulturowa rozwijana
Weber nie dostrzega w sposb dostateczny rnicy midzy jest podug jednego z uniwersalnych aspektw wano
partykularnymi treciami aksjologicznymi przekazw kulturo- ciowych, bynajmniej nie musi prowokowa konfliktu midzy
wych i owymi uniwersalnymi kryteriami aksjologicznymi, ze nie dajcymi si pojedna porzdkami ycia. Te kulturowe
l Patrz wyej dygresja na temat teorii argumentacji, s. 55 n. l M. Weber, Nauka jako zawd i powoanie, wyd. cyt., s. 131.
systemy dziaania sytuuj si pomidzy kulturowymi sferami bardziej zoonym systemem gospodarczym i administracyj-
wartod, do ktrych maj bezporednie odniesienie, i owymi nym; staje si nawet coraz bardziej nieodzowny, w miar jak
spoecznymi systemami dziaania, ktre, jak gospodarka wyczerpuj si rda moralne dostarczajce koniecznych
i pastwo, krystalizuj si wok poszczeglnych wartoci motywacji systemowi zatrudnienia. Weber stoi zatem wobec
materialnych, takich jak bogactwo, wadza, zdrowie itd. alternatywy: albo oddramatyzowa sw wizj "stalowej sko-
Dopiero wraz z t instytucjonalizacj odmiennych materii rupy", w ktrej wysycha substancja praktycznomoralna, albo
wartociowania aktywn rol zaczynaj odgrywa stosunki przyporzdkowa moralno i prawo odmiennym kompleksom
konkurencji midzy irracjonalnymi w ostatecznoci orientacja- racjonalnoci. Wybiera drugi z czonw tej alternatywy i po-
mi dziaania. Natomiast procesy racjonalizacji nastpujce mniejsza wag strukturalnych analogii, jakie zachodz midzy
w lad za trzema oglnymi kompleksami racjonalnoci ozna- rozwojem moralnym, z jednej strony, a racjonalizacj prawa
czaj ucielenianie rnych struktur kognitywnych, w zwizku z drugiej. Prawo postrzega przede wszystkim jako sfer, ktra
z ktrymi co najwyej nasuwa si problem, gdzie w codziennej - podobnie jak zaopatrywanie w dobra materialne bd walka
praktyce komunikacyjnej naley zainstalowa centra dyspozy- o prawowit wadz (legitime Macht) - podlega racjonalizacji
cyjne, aeby jednostki mogy przestawia swe orientacje dzia- formalnej. I tu ponownie pomocne jest mu mylenie wzorw
ania z jednego kompleksu racjonalnoci na drugi. wartoci z roszczeniami wanociowymi. Racjonalizacja
Jedno z tych centrw dyspozycyjnych ma szczegln porzdku prawnego mogaby bowiem by w taki sam sposb
donioso dla formy integracji spoecznej wyksztacajcej si jak racjonalizacja porzdku gospodarczego i porzdku pano-
wraz ze spoeczestwem kapitalistycznym, to mianowicie, ktre wania sprowadzona wycznie do racjonalnoci ukierunko-
mieci si pomidzy kompleksem racjonalnoci kognitywno- wanej na cel tylko wtedy, gdyby istnia zwizek wewntrzny
-instrumentalnej i racjonalnoci normatywnej. Problem ten jest midzy abstrakcyjnym kryterium wartociowania, jakim w
ju nam znany pod mianem instytucjonalizacji racjonalnych ze przypadku prawa jest "suszno" norm, a takimi materiami
wzgldu na cel orientacji dziaania. Tym samym wracamy wartociowania, jak bogactwo czy wadza.
zatem do pytania o to, jaki jest zwizek midzy tez o zagra- W miejsce modelu trzech sfer aksjologicznych zracjonali-
ajcym wolnoci usamodzielnianiu si takich skutecznie zowanych zgodnie z ich wasn logik, w kadym przypadku
utrwalonych sfer ycia, jak sfera racjonalnie ukierunkowanego z uwagi na jeden z abstrakcyjnych aspektw wanociowych,
na cel dziaania gospodarczego i administracyjnego, a t pier- wkracza tu wyobraenie jakiej wieloci nie posegregowanych
wsz tez (przy czym jedynie ze wzgldu na argumentacj wartoci, takich jak prawda, bogactwo, pikno, zdrowie,
zakadam, e jest ona trafna). prawo, wadza, wito itd.; midzy tymi partykularnymi
Narzdzie organizacyjne, jakim jest prawo formalne, acz- i w ostatecznoci irracjonalnymi wartociami zachodz kon-
kolwiek opiera si na posttradycyjnych wyobraeniach praw- flikty, ktrych nie mona zaagodzi za pomoc racji. Jeli
nych nie jest - jak porzdki moralne o takiej samej strukturze niektre wartoci z tej puli staj si jdrami krystalizujcymi
- wystawione na konkurencj ze strony dajmy na to nauki czy wok siebie porzdki ycia, ktre poddaj si racjonalizacji,
sztuki. System prawny rozwija si raczej w lad za coraz to aspekt racjonalizacyjny moe si rozciga ju tylko na
424 II. Teoria racjonalizacji Maxa Webera Rac.jonalizacja prawa i diagnoza teraniejszoci 425
relacj midzycelami i rodkami. Ten wanie model stosuje to wedle norm naszego mylenia prawniczego dana zasada prawna
Weber na przykad do unaukowionej, zawodowej praktyki jest naj waciwszym po temu rodkiem"l.
medycznej, do nauki o sztuce oraz do jurysprudencji: W tym miejscu jurysprudencja, reprezentujc ca sfer
"Oglnym zaoeniem medycznego postpowania [des medizinis- prawa, przedstawiana jest wedug modelu pewnego porzdku
chen Betriebs] jest, mwic trywialnie, uznanie, e zadanie zachowa- ycia, ktry podobnie jak ekonomia czy pastwo moe by
nia ycia jako takiego oraz, w miar moliwoci, zmniejszenie cier- z pewnej partykularnej perspektywy aksjologicznej racjonali-
pienia jako takiego - ma sens. I wanie ono jest problematyczne. zowany formalnie, to znaczy z uwagi na relacje "cel-rodek".
Medyk przedua za pomoc swoich rodkw ycie miertelnie
Jednake spord wymienionych przykadw model ten jedno-
chorego rwnie wwczas, kiedy ten baga o mier. Czyni to te
wwczas, kiedy mierci tej pragn (i pragn musz), przyznajc si znacznie przystaje jedynie do opieki zdrowotnej. Chodzi tu
do tego lub nie, czonkowie rodziny, dla ktrych ycie chorego nie o przypadek zorientowanego na warto stosowania wiedzy
przedstawia ju wartoci i dlatego ycz mu wyzwolenia od cierpie. z obszaru nauk przyrodniczych, czyli o racjonalizacj usug
Dla ktrych wreszcie - gdy na przykad chodzi o nieszcznika, ktry w ramach praktyki zawodowej, ktra jako praktyka lecznicza
postrada zmysy - cena, jak si paci za przeduanie jego
bezwartociowego ycia, staa si nie do zniesienia. Od odstpienia
ukierunkowana jest na okrelon tre aksjologiczn: zdrowie
od tej zasady lekarza powstrzymuj jedynie zaoenia medycyny pacjenta. Warto ta jest - empirycznie biorc - akceptowana
i kodeks kamy. Czy ycie jest warte tego, eby je przey, a jeli tak, niemal powszechnie, niemniej jednak chodzi tu o pewien par-
to w jakich wypadkach? - o to ju medycyna nie pyta. Wszystkie tykularny wzr wartoci, ktry w adnym razie nie jest powi
nauki przyrodnicze daj nam odpowied na pytanie, co powinnimy zany wewntrznie z ktrym z uniwersalnych roszcze wa
czyni, aby Ueli pragniemy] opanowa ycie w sposb techniczny.
nociowych. Nie odnosi si to oczywicie do medycyny jako
Nie daj one jednak odpowiedzi na pytanie (albo zakadaj j dla
wasnych celw jako co oczywistego): czy naprawd chcemy i czy dyscypliny naukowej: jako dziedzina bada nie jest ona zorien-
powinnimy opanowywa ycie w ten sposb oraz czy ma to w ogle towana na partykularne wartoci, lecz na kwestie prawdziwoci.
jaki sens. Albo niech pastwo wezm pod uwag tak dyscyplin, Podobnie rzecz si ma z nauk o sztuce i z jurysprudencj, o ile
jak nauka o sztuce. Fakt, e istniej dziea sztuki, zakada si w este- traktowane s one jako dyscypliny naukowe. Ot take te
tyce jako dany. Stara si ona dociec, w jakich warunkach fakt ten
dyscypliny mog przekada si na praktyk zawodow, na
moe zaistnie. Nie stawia ona jednak pytania, czy krlestwo sztuki
nie jest raczej krlestwem diabelskiego pikna, a wic krlestwem przykad nauka o sztuce na krytyk sztuki, jurysprudencja na
z tego wiata, ktre wanie dlatego w swej naj gbszej istocie jest orzecznictwo sdowe, publicystyk prawnicz itd. Staj si
wrogie Bogu, jak te w swym gboko arystokratycznym duchu jest one przez to skadnikami kulturowych systemw dziaania:
wrogie rwnoci ludzi. Albo nauki prawnicze [die Jurisprudenz]: zorganizowanego uprawiania sztuki oraz wymiaru sprawiedli-
orzekaj one, co ma moc prawn, wedle regu mylenia prawniczego
woci. Te za s zorientowane nie na partykularn warto, jak
- posikujcego si po czci nieodpart logik, po czci zwizanego
konwencjonalnymi schematami. A to zakada, e okrelone reguy medyczna praktyka zawodowa na "zdrowie", lecz na systemy
prawne i okrelone zasady ich interpretacji zostay uznane za wiedzy, ktre wyksztaciy si i wyodrbniy z uwagi na jedno
obowizujce. Na pytanie: czy powinno istnie prawo oraz czy z uniwersalnych roszcze wanociowych. Pod tym wzgldem
wanie te zasady naleao ustanowi - nie daj one jednak odpo-
wiedzi. Mog tylko stwierdzi: jeli chce si osign dany rezultat,
I Tame, s. 127 -128.
zorganizowane uprawianie sztuki i wymiar sprawiedliwoci Zapewniaj one racjonalnym ze wzgldu na cel orientacjom
podobne s zorganizowanemu uprawianiu nauki, a nie opiece dziaania zakotwiczenie w racjonalnoci ukierunkowanej na
zdrowotnej. Chodzi tu o ocen autentyzmu dzie, ktre daj wartoci. Jak ju pokazaem, Weber dysponuje zoonym poj
wyraz pewnym egzemplarycznym dowiadczeniom, bd ciem racjonalnoci praktycznej, ktre wychodzi od koordy-
o rozpracowanie kwesti normatywnych - w sensie podobnym nacji dwu aspektw dziaania - aspektu, w jakim jest ono
do tego, w jakim w systemie nauki chodzi o wytwarzanie racjonalne ze wzgldu na cel, i aspektu, w jakim jest ono racjo-
wiedzy empiryczno-teoretycznej. nalne ze wzgldu na wartoci. Mimo to, z drngiej strony, racjo-
Dlatego nie wolno uoglnia przypadku stosowania wiedzy nalizacj spoeczn postrzega Weber wycznie przez pryzmat
empiryczno-teoretycznej w medycynie, ktry niewtpliwie racjonalnoci ukierunkowanej na cel. Tamtego caociowo za-
mona adekwatnie analizowa z perspektywy wcielania krojonego pojcia racjonalnoci, na ktrym opiera si w swych
w ycie racjonalnych ze wzgldu na cel orientacji dziaania, badaniach nad tradycj kulturow, nie stosuje na paszczynie
jak te racjonalizacji spoecznej we wszystkich obszarach ycia instytucji. Dla racjonalnoci systemw dziaania znaczenia
pojmowa jako racjonalizacji rodkw ze wzgldu na cele nabiera jedynie kompleks racjonalnoci kognitywno-instru-
dobierane z uwagi na wartoci partykularne. Ot wedug mentalnej. Co ciekawe, struktur podsystemw gospodarki
stanowiska teoretycznego, jakie zajmuje sam Weber, racjonal- i polityki ksztatowa miaby jedynie racjonalny ze wzgldu na
no praktycznomoralna ma centralne znaczenie dla instytu- cel aspekt dziaania, a nie jego aspekt racjonalny ze wzgldu
cjonalizacji racjonalnego ze wzgldu na cel dziaania gospo- na wartoci. Z Weberowskiej socjologii gospodarki, socjologii
darczego i administracyjnego. Dziwne byoby, gdyby Weber pastwa i socjologii prawa wynosi si nieodparte wraenie, e
nie zdawa sobie sprawy z tego, e racjonalizacj prawa trzeba zaczynem procesw racjonalizacji w nowoczesnych spoecze
przede wszystkim pojmowa od strony przeksztacania syste- stwach jest jedynie wiedza empiryczno-teoretyczna oraz
mu instytucji dokonujcego si w kategoriach racjonalnoci instrumentalne i strategiczne aspekty dziaania, natomiast
ukiernnkowanej na wartoci i dopiero wtrnie od strony wcie- racjonalno praktyczna nie moe si instytucjonalizowa
lania w ycie racjonalnych ze wzgldu na cel orientacji dziaa samodzielnie, tzn. moc wasnej logiki wewntrznej, specy-
nia. Niejasna interferencja dwu rnych zagadnie, w wietle ficznej dla [danego] podsystemu.
ktrych Weber pojmuje procesy modernizacji jako procesy 2. Te sprzeczne tendencje znajduj odzwierciedlenie
racjonalizacji, wanie w socjologii prawa prowadzi do w socjologii prawa. Z jednej strony, (a) nowoczesne prawo
sprzecznoci. uchodzi wszak, podobnie jak etyka protestancka, za uciele
Maj one pocztek w sprzecznoci zupenie zasadniczej. nienie posttradycyjnych struktur wiadomoci: system prawny
Z jednej strony, obydwie innowacje, ktrym kapitalizm zaw- jest porzdkiem ycia posusznym formom racjonalnoci prak-
dzicza swe powstanie, utosamia Weber z protestanck etyk tycznomoralnej. Z drugiej strony, Weber (b) prbuje postrze-
zawodu-powoania i z nowoczesnym systemem prawa. Wraz ga racjonalizacj prawa wycznie w aspekcie racjonalnoci
nimi kierujca si zasadami wiadomo moralna wciela si ukierunkowanej na cel oraz konstruowa j jako przypadek
z powodzeniem w system osobowoci i w system instytucji. paralelny do ucielenie racjonalnoci kognitywno-instrumen-
428 II. Teoria ra(:ionalizacji Maxa Webera Racjonalizacja prawa i diagnoza teraniejszoci 429
talnej W gospodarce i w administrowaniu pastwem. Udaje si dziaanie oparte na zgodzie midzy uspoecznionymi podmiotami
tego dokona jedynie za cen empirystycznej reinterpretacji (Vergesellschafteten) wykraczajce poza krg racjonalnych celw tej
problematyki racjonalnoci oraz pojciowego oddzielenia sys- form y uspoecznienia (dziaanie uwamnkowane uspoecznieniem)
[... ]. Im liczniejsze s te krgi, wedug ktrych jednostka moe
temu politycznego od form racjonalnoci praktycznomoralnej: racjonalnie ukierunkowywa swoje dziaanie, im bardziej s rno
rwnie polityczne ksztatowanie woli przykrawa Weber do rodne co do rodzaju konstytutywnych dla nich szans, tym bardziej
procesw zdobywania wadzy i konkurowania o wadz. zaawansowane jest racjonalne zrnicowanie spoeczne; im
a. Najprzd krtko o posttradycyjnym charakterze burua bardziej pogbia si charakter uspoecznienia, tym bardziej staje si
racjonalna spoeczna organizacja"l.
zyjnego prawa. Dziaania spoeczne zostaj zinstytucjonali-
zowane w ramach prawowitych porzdkw; te za opieraj si Odpowiadajcym typowi idealnemu przypadkiem normaty-
rwnie na zgodzie. Zgoda ta ma ugruntowanie w intersubiek- wnej regulacji dziaania racjonalnego ze wzgldu na cel jest
tywnym uznawaniu norm. W wypadku gdy normatywna zgoda swobodnie uzgodnione ustanowienie majce moc prawn;
opiera si na tradycji, Weber mwi o skonwencjonalizowanym instytucj opart na porzdku stanowionym jest stowarzyszenie
dziaaniu spoecznym (konventionelles Gemeinschaftshandeln). (Verein) bd - gdy pierwotne uzgodnienie jest trwale
W miar jak dziaanie zwizane konwencjami (konventionell sankcjonowane przez aparat przymusu - zrzeszenie o charak-
gebundenes Handeln) zastpowane jest zorientowanym na terze narzuconym (Anstalt). W tych [wanie] pojciach opisu-
zaoony rezultat dziaaniem racjonalnym ze wzgldu na cel, je Weber tendencj do racjonalizacji spoecznej:
powstaje z kolei problem prawowitego uporzdkowania, tzn.
"Oglnie biorc stwierdzi naley [ ... l, e dokonywane w trybie
wzajemnego rozgraniczenia w sposb normatywnie wicy ustanowienia racjonalne ze wzgldu na cel uporzdkowanie
tych obszarw swobody, jak uzyskay uwolnione z wizw dziaania opartego na zgodzie zakrela coraz szersze krgi,
konwencji dziaania nastawione na interes. w szczeglnoci za postpuje przemiana zwizkw (Verbiinde)
Zgoda normatywna musi si przemieci od zgody danej w uporzdkowane racjonalnie ze wzgldu na cel zrzeszenia o charak-
terze narzuconym (Anstalten)"2.
z gry przez tradycj ku zgodzie osignitej na drodze komu-
nikacji, tzn. ku uzgodnionemu porozumieniu. W przypadku W tym miejscu wyraenia "racjonalnie ze wzgldu na cel"
granicznym to, co ma uchodzi za prawowity porzdek, zosta- uywa Weber niezgodnie z wprowadzon przez siebie defi-
je uzgodnione formalnie i pozytywnie ustanowione; tym nicj 3; musiaby w tym miejsce powiedzie "racjonalnie ze
samym na miejsce skonwencjonalizowanego dziaania spo- wzgldu na wartoci" - o czym niej.
ecznego wkracza zracjonalizowane dziaanie spoeczne (ratio- Gdy normatywna zgoda przybiera form prawnie sankcjo-
nales Gesellschaftshandeln): nowanego uzgodnienia, to jedynie procedura dochodzenia do
"Przejcie od dziaania opartego na zgodzie (Einverstiindnishandeln) niej uzasadnia domniemanie, e jest ona motywowana racjo-
do zracjonalizowanego dziaania spoecznego (Gesellschaftshandeln),
stanowicego wszak tylko szczeglny przypadek regulacji przez l M. Weber, Ober einige Kategorien der verstehenden Soziologie, wyd. cyt.,
ustanowienie, jest oczywicie pynne [ ... l. I odwrotnie, niemal s.201-202.

z kadej postaci uspoecznienia (Vergesellschaftung) zwyko wynika 2 Tame, s. 210.
3 Patrz wyej, s. 301 n.
nalnie. Rwnie tu zgoda odnosi si jeszcze do wanoci ure- pewnoci takie nadawanie prawu struktury formalnej
gulowania normatywnego, ktre staje si skadnikiem pra- i nieograniczone stosowanie mylenia formalnooperacyjnego
wowitego porzdku i zobowizuje dziaajcych do okrelo do profesjonalnej wiedzy praktycznej zawodowych prawnikw
nych orientacji aksjologicznych w sprawach wymagajcych jest faktem interesujcym, ale ju okoliczno, e tendencja ta
uregulowania. Jedynie w obrbie normatywnie ustalonych bardzo nierwnomiemie dochodzi do gosu w rozwoju prawa
granic wolno podmiotom prawnym dziaa w sposb racjonal- rnych narodw (dobitniej w krajach majcych tradycj prawa
nie ukierunkowany na cel bez wzgldu na konwencje. Insty- rzymskiego), kae sceptycznie podej do propozycji, by przy-
tucjonalizacja dziaania racjonalnego ze wzgldu na cel wyma- rostu racjonalnoci nowoczesnego prawa poszukiwa przede
ga przeto pewnego rodzaju normatywnej zgody, ktra podlega wszystkim w systematyzacji wewntrznej. Taka systematyza-
idei swobodnego (dyskursywnego) uzgodnienia i autonomicz- cja zwizkw sensu (Sinnzusammenhiinge) zakada raczej
nego (chcianego) ustanowienia i wyrnia si formalnymi przejcie na posttradycyjny poziom wiadomoci moralnej,
wasnociami racjonalnoci ze wzgldu na wartoci. Trzeba ktrego osignicie umoliwia etyczna racjonalizacja obra-
stwierdzi, e stanowisko Webera w tej materii nie jest zupe zw wiata. To dopiero na tym szczeblu wyania si formalne
nie jednoznaczne; chwiejno terminologiczna nie jest przy- pojcie wiata spoecznego jako ogu prawowicie (legitim)
padkowa. uregulowanych stosunkw interpersonalnych.
Jako istotn cech racjonalnoci nowoczesnego prawa Jak podmiot dziaania moralnego moe w takim wiecie
Weber podaje najprzd jego systematyczny charakter. Nowo- orientowa si podug zasad metodycznego kierowania swym
czesne prawo jest w szczeglnym stopniu prawem prawnikw yciem, tak podmiot prawa prywatnego moe czu si upraw-
(Juristenrecht). Wraz z prawnikami i zawodowymi urzdnika niony, by w granicach legalnoci dziaa li tylko w sposb
mi majcymi prawnicze wyksztacenie nastpuje profesjonali- ukierunkowany na zamierzony rezultat. Odczarowanie religij-
zacja wymiaru sprawiedliwoci i administracji publicznej. Nie nego obrazu wiata oraz decentracja rozumienia wiata s to
tylko stosowanie prawa, ale rwnie stanowienie prawa staje przesanki pozwalajce przeksztaca sakralne pojcia prawne
si coraz bardziej uzalenione od procedur formalnych i tym z hipotetycznej perspektywy zasadniczo wolnych i rwnych
samym od zawodowej wiedzy i kompetencji prawnikw. Oko- podmiotw wsplnego prawa (Rechtsgenossen). Podmioty te,
licznoci te sprzyjaj systematyzacji formu prawnych w myl tej idei, mog podejmowa uzgodnienia co do tego,
(Rechtssiitze), spjnoci dogmatyki prawnej, czyli racjonaliza- ktre normy maj mie bd maj utraci wano:
cji prawa zgodnej z wewntrznymi, czysto formalnymi kryte-
riami analitycznej aparatury pojciowej (analytischer Begrif- ,,[ ... ] pierwotnie nie witaa nawet myl, iby reguy dziaania, ktre
flichkeit) , dedukcyjnej cisoci, uzasadniania opartego na maj charakter prawa, czyli gwarantowane s przez przymus
pryncypiach itd. Tendencj t mona obserwowa ju na prawny, mona byo w sposb zamierzony tworzy jako normy.
Pocztkowo rozstrzygniciom prawnym w ogle nie towarzyszy [ ... ]
wydziaach prawa w pnym redniowieczu; dochodzi ona
pojcie normy. Nie chc one wcale uchodzi za zastosowania
w peni do gosu wraz z pozytywizmem prawniczym (i zostaje staych i ustalonych regu, tak jak to dzi uznajemy za oczywiste
explicite skonceptualizowana np. przez Kelsena). Z ca w odniesieniu do wyrokw. Tam za, gdzie pojawia si w zarysie (ist
432 II. Teoria racjonaliza(ji Maxa Webera Ra(jonalizacja prawa i diagnoza teraniejszoci 433
konzipiel1) wyobraenie norm, ktre obowizuj w wypadku dzia- osoby majce wyksztacenie prawnicze (profesjonalnych prawni-
ania i s wice w wypadku rozstrzygania sporw, zrazu nie ujmu- kw)"l.
je si ich jako wytworw bd choby tylko moliwych przedmiotw
ludzkich ustanowie. Ich prawowite istnienie opiera si, z jednej Schluchter znalaz szczliw fonnu na okrelenie per-
strony, na absolutnej witoki okrelonych zwyczajw jako takich, spektywy, z ktrej Weber bada racjonalizacj prawa: w analo-
od ktrych odstpowanie moe sprowadzi zy czar lub wywoa gii do odczarowania drg [wiodcych do] zbawienia mwi ona
niepokj wrd duchw czy cign gniew bogw. Traktowane s o "odczarowaniu drg [wiodcych do] prawa". Weber ledzi
one jako tradycja, [a wic - I.H.] jako przynajmniej teoretycznie
ten proces poczwszy od jego pocztkw w "fonnalizmie uwa-
niezmienne. Trzeba je rozpoznawa oraz waciwie, zgodnie ze zwy-
czajami, interpretowa, ale nie mona ich tworzy. Interpretowanie runkowanym magicznie", gdzie rytualne przestrzeganie fonny
ich przypada w udziale tym, ktrzy je najduej znaj, zatem dziaania prawnego gwarantuje treciow suszno wyrokw,
ludziom najstarszym wiekiem bd starszynie rodowej albo te - a po "fonnalizm logiczny" wspczesnego prawa, gdzie
i to nader czsto - czarownikom i kapanom, poniewa tylko oni normy postpowania prawnego odrnia si od materii proce-
z racji zawodowej znajomoci mocy magicznych znaj i musz zna
dur prawnych, czyli odrnia si postpowanie od treci.
okrelone reguy: techniki obchodzenia si i kontaktowania z siami
nadzmysowymi. Mimo to [z drugiej strony - I.H.] normy powstaj
Weber konstruuje schemat rozwoju od prawa objawionego
rwnie w sposb wiadomy, jako narzucone nowe reguy. Moe si poprzez prawo tradycyjne po prawo nowoczesne, powstae na
to jednak dzia na jedynie moliwej tu drodze nowego charyzmaty- drodze czy to "dedukcji", czy "ustanowie", i dokonuje tego,
cznego objawienia. Objawienia albo jakiej tylko indywidualnej z jednej strony, z uwagi na dyferencjacj rnych obszarw
decyzji orzekajcej, co w konkretnym jednostkowym przypadku jest prawa, z drugiej za - z uwagi na konceptualizacj wano
suszne - tak jest na pocztku - albo generalnej normy okrelajcej,
co ma si dzia we wszystkich podobnych przypadkach w przysz- ciowych podstaw prawa. Na szczeblu prawa prymitywnego
oci. Objawienie prawa nastpujce w tych wanie formach jest brak jest jeszcze pojcia nonny obiektywnej, na szczeblu
pierwotnym elementem rewolucjonizujcym, wymierzonym w stabil- prawa tradycyjnego obowizujce nonny uchodz za dane, za
no tradycji, i matk wszelkiego stanowienia prawa"l. konwencje przekazane przez tradycj, i dopiero na etapie
Weber ledzi powstawanie fomzalnych waciwoci nowoczes- prawa nowoczesnego mona nonny postrzega jako arbitralne
nego prawa, ustanowienia oraz ocenia je w wietle zasad, ktre z kolei
same obowizuj czysto hipotetycznie.
"poczynajc od charyzmatycznego objawienia prawa przez <<pro-
Racjonalizacja prawa odzwierciedla to samo uszeregowanie
rokw prawa po empiryczne tworzenie i wynajdywanie prawa przez
notabli prawa (Rechtshonoratioren) (tworzenie prawa w trybie prekonwencjonalnych, konwencjonalnych i postkonwencjon-
wyszukiwania prawnych gwarancji i odwoywania si do preceden- alnych poj podstawowych, jakie w odniesieniu do ontoge-
sw [Kautelar- und PriijudizienrechtsschiJpfungD, nastpnie narzu- nezy wykazaa psychologia rozwojowa. Tez t, sprawdzon
canie prawa przez wadze zsekularyzowanego imperium i wadze na materiale antropologicznym przez Klausa Edera2, egzem-
teokratyczne, a wreszcie systematyczne stanowienie prawa i fachowy,
oparty na [odpowiednim] przygotowaniu literackim i formalnologicz-
nym, wymiar sprawiedliwoci (Rechtspf/ege), sprawowany przez l Tame, s. 645.
2 K. Eder, Die Entstehung staatlich organisiel1er Gesellschaften, wyd. cyt.,
I M. Weber, Wil1schaft und Gesellschaft, wyd. cyt., s. 570. s. 158 o.
plifikuje Schluchter na przykadzie Weberowskiej socjologii Pozytywno. Nowoczesne prawo uwaa si za prawo pozy-
prawa: tywnie stanowione. Jego dalszy rozwj nie nastpuje poprzez
,,Prymitywne postpowanie prawne nie zna jeszcze obiektywnego interpretowanie uznawanych i uwiconych tradycji; wyraa
prawa niezalenego od dziaa: dziaania i normy krzyuj si ze sob. ono raczej wol suwerennego prawodawcy, ktry spoeczne
Szansa, i dziaanie spoeczne odznacza si bdzie regularnoci, stany rzeczy reguluje w sposb konwencjonalny za pomoc
opiera si wycznie na zwyczaju i obyczaju bd na ukadzie interesw. prawnych rodkw organizacyjnych.
Dziaanie nie jest bowiem jeszcze ukierunkowane podug obowizkw
prawnych, ktre w pewnym krgu osb s ze wzgldu na nie same
Legalizm. Poza generalnym posuszestwem wobec prawa
uznane za obligujce. Dochodzi do tego dopiero przy przejciu do nowoczesne prawo nie przypisuje osobom majcym zdolno
postpowania prawnego opartego na tradycji, kiedy to dziaania prawn adnych motyww moralnych; chroni ono ich pry-
osdzane s rwnie w wietle norm prawnych, ktre s dane. Nadal watne skonnoci w obrbie granic wyznaczonych sankcjami.
maj one, rzecz jasna, charakter partykularny: nie podniesiono ich
Sankcjami nie jest oboone ze usposobienie, lecz wykro-
jeszcze do rangi uniwersalistycznych zasad prawa. Dokona tego dopiero
prawo naturalne, ktre przyjmuje, e takie zasady daj si wywie
czenia przeciw normom (zakada si przy tym poczytalno
rozumowo. Tym samym jednak prawo nie tylko zostaje oparte na oraz win).
zasadach, ale otrzymuje take pewne oparcie metaprawnicze. Istniejce FOlmainy charakter. Nowoczesne prawo definiuje obszary,
prawo musi teraz wykaza sw prawowito za pomoc tego rodzaju w ktrych osoby prywatne s uprawnione do manifestowania
zasad oraz musi i moe by zmieniane, gdy jest z nimi sprzeczne. Idea swej arbitralnej woli. Zaoona zostaje wolno arbitralnej
stanowienia prawa otrzymaa przez to decydujcy impuls. Ma si rozu-
mie, prawo naturalne trzyma si jeszcze idei, e zasady prawa s czym
woli osb majcych zdolno prawn w moralnie neutralnym
danym. Dopiero z chwil zachwiania si tej idei, dopiero wwczas, gdy obszarze dziaa prywatnych, atoli powodujcych nastpstwa
nastpi urefleksyjnienie samych tych zasad, prawo moe sta ,si prawne. Std te stosunki prywatnoprawne mog by regu-
prawem pozytywnym w cisym tego rozumieniu. Osignito to lowane negatywnie poprzez nakadanie ogranicze na zasad-
w nowoczesnym postpowaniu prawnym. Niemal cae prawo moe by niczo uznawane uprawnienia (zamiast regulacji pozytywnej
traktowane jako ustanowione i tym samo jako poddawalne rewizji.
Dlatego te i jego zakotwiczenie musi przestawi si z zasad
poprzez konkretne obowizki i nakazy materialne). W obsza-
metaprawniczych na prawnicze. Zasady te maj ju charakter jedynie rze tym dozwolone jest wszystko, co nie jest prawnie zabro-
hipotetyczny, w czym wyraa si fakt, e prawo stao si autonomiczne, nione.
zarazem jednak pozostaje w relacji z kontekstami pozaprawnymi"'. Trzy wspomniane cechy strukturalne odnosz si do trybu
obowizywania i stanowienia prawa, do kryteriw penalizacji
Dopiero na tym szczeblu rozwoju nowoczesne struktury
wiadomoci mog ucielenia si w systemie prawnym, ktry,
i trybu nakadania sankcji, wreszcie - do sposobu, w jaki zor-
tak jak buruazyjne prawo prywatne, wyrnia si przede ganizowane jest dziaanie prawne. Definiuj one system
dziaa, w ramach ktrego zakada si, i wszystkie osoby
wszystkim trzema cechami o charakterze formalnym: pozytyw-
zachowuj si strategicznie, po pierwsze, stosujc si do praw
noci, legalizmem i formalnym charakterem.
jako uzgodnie, ktre s publicznie oboone sankcjami, ale
I W. Schluchter, Die Entwicklung des okzidentalen Rationalismus, wyd.
zawsze mog by w sposb prawomocny zmienione, po
cyt., s. 146. drugie, bez baczenia na wzgldy moralne zmierzajc do reali-
zacji swych interesw; po trzecie, zgodnie z tymi orientacjami wymaga uzasadnienia autonomicznego, tzn. nie zrelatywiz-
na interes podejmujc optymalne decyzje w ramach obowi owanego tylko do danych celw. Ale takiemu daniu moe
zujcych praw (to znaczy: rwnie z uwagi na dajce si wiadomo moralna uczyni zado dopiero na szczeblu
skalkulowa prawne nastpstwa); zakada si, innymi sowy, postkonwencjonalnym. Dopiero tu powstaje idea, i nomzy
e osoby majce zdolno prawn korzystaj ze swej prywat- prawne s z zasady poddawalne krytyce i wymagaj upra-
nej autonomii w sposb racjonalny ze wzgldu na cel. womocnienia, dopiero tu pojawia si rozrnienie norm post
Pozytywno, legalno, formalizm to oglne cechy powania i zasad postpowania, jak rwnie pojcie wytwarzania
prawnie wicej instytucjonalizacji wyranie zakrelonych norm kierowanego zasadami, wyobraenie rozumnego uzgod-
obszarw dziaania strategicznego. Przedstawiaj one explicite nienia normatywnie wicych regu, a take idea kontraktu,
form, dziki ktrej nowoczesne prawo moe wypenia ktry umoliwia stosunki oparte na umowie; dopiero tu dochodzi
funkcjonalne imperatywy stosunkw gospodarczych regu- do rozumnego wgldu w zwizek midzy oglnoci normy
lowanych za porednictwem rynkw. Ale ta funkcjonalno prawnej i jej uzasadnialnoci, powstaje wyobraenie oglnej
systemowa jest wynikiem struktur prawnych, w ramach zdolnoci do dziaa prawnych, abstrakcyjnej osoby prawnej,
ktrych dziaanie racjonalne ze wzgldu na cel moe sta si zdolnoci (Kraft) podmiotw do stanowienia prawa itd. Te post-
powszechne; nie tumaczy ona, jak s moliwe same te struk- tradycyjne fundamentalne pojcia prawa i moralnoci zostay
tury prawne. To, e nowoczesne prawo jest funkcjonalne najpierw rozwinite i usystematyzowane w racjonalnym prawie
z punktu widzenia instytucjonalizacji dziaania racjonalnego naturalnym. Modelem dla uzasadnienia norm prawnych jest
ze wzgldu na cel, nie tumaczy jeszcze, mwic inaczej, niewymuszone uzgodnienie, jakiego dokonuj zainteresowane
strukturalnych cech, dziki ktrym moe ono t funkcj spe osoby, wystpujce w roli z zasady wolnych i rwnych part-
nia. Form nowoczesnego prawa naley tumaczy raczej nerw umowy. Niezalenie od tego, jak w szczegach
posttradycyjnymi strukturami wiadomoci, ktrych jest ono wygldaj wyobraenia co do uzasadnienia, w wypadku
ucielenieniem. Z tego te wzgldu Weber powinien by poj- nowoczesnego prawa wane jest to, e w ogle potrzebuje ono
mowa nowoczesny system prawny jako porzdek ycia, ktry autonomicznego uzasadnienia, niezalenego od samej tylko
przyporzdkowany jest praktycznomoralnej sferze wartoci tradycji, e - mwic sowami Webera - wano opan na
i moe by - podobnie jak metodyczny sposb ycia przed- zgodzie wynikajcej z tradycji zastpuje wano opana na
sibiorcw z okresu wczesnego kapitalizmu - racjonalizowany zgodzie racjonalnej.
wedug abstrakcyjnego kryterium aksjologicznego normaty- Rozdzielenie moralnoci i legalnoci, jakie dokonao si
wnej susznoci. Koliduje z tym jednak konkurencyjna prba, wraz z nowoczesnym prawem, pociga za sob taki problem, e
by racjonalizacj prawa postrzega wycznie przez pryzmat domena legalnoci potrzebuje praktycznego uprawomocnienia
racjonalnoci ukierunkowanej na cel. jako cao. Niezalena od sfery moralnoci sfera prawa, ktra
Upozytywnienie, legalizacja i formalizacja prawa oznaczaj, od podmiotw wsplnego prawa (Rechtsgenossen) wymaga
e obowizywanie prawa nie moe ju ywi si samo przez si Posuszestwa wobec przepisw prawa (Gesetz), odsya z kolei
zrozumiaym autorytetem obyczajowo-moralnym tradycji, lecz do jakiej moralnoci majcej ugruntowanie w zasadach.
II. Teoria racjonalizacji Maxa Webera Racjonalizacja prawa i diagnoza teraniejszoci 439
438
Swoisty efekt upozytywnienia porzdku prawnego polega sadnienia, jaka cechuje nowoczesne prawo. Legitymizacji tej
na przemieszczeniu problemw zwizanych z uzasadnieniem, suy na przykad konstytucja, ktr mona interpretowa jako
czyli na odcieniu znacznych obszarw technicznego posugi wyraz racjonalnej zgody wszystkich obywateli:
wania si prawem od problematyki uzasadniania, a nie na anu- "Nasze dzisiejsze zwizki [Verbiinde], przede wszystkim polityczne,
lowaniu tej problematyki: wanie posttradycjonalna struktura nale do legalnego panowania. Oznacza to, e prawomocno
wiadomoci prawnej zaostrza problematyk uprawomoc- rozkazywania posiadacza wadzy rozkazywania opiera si na racjo-
nienia (der Rechtfertigung), czynic z niej kwesti tyczc nalnie ustanowionych, wprowadzonych w drodze porozumienia lub
narzuconych reguach, a uprawnienie [Legitimation] do ustanawiania
zasad, ktr mona przenie na teren rozstrzygni podsta- tych regu opiera si z kolei na racjonalnie ustanowionej lub zinter-
wowych (zu den Grnndlagen), ale nie mona przez to sprawi, pretowanej konstytucji"l.
by znikna. Katalog podstawowych praw, jaki zawieraj
Sformuowania tego rodzaju naturalnie zaciemniaj Webe-
buruazyjne konstytucje o ile s formalnie spisane, jest - obok
zasady suwerennoci ludu, wicej kompetencj ustawodaw- rowski pozytywizm prawniczy. Oglnie biorc, Weber tak
wsko ujmuje pojciowo nowoczesne prawo i legalne pano-
cz ze sposobem pojmowania demokratycznego ksztatowania
woli - wyrazem tego uprawomocnienia, ktre z racji struktu- wanie, e zasada uznajca potrzeb uzasadnienia zostaje usu-
nita w cie przez zasad stanowienia. Weber podkrela przede
ralnych stao si konieczne.
Z ca pewnoci te fundamentalne instytucje buruazyjnych wszystkim strukturalne waciwoci zwizane z formalizmem
profesjonalnie usystematyzowanego prawa i z pozytywnoci
konstytucji, ktre dziaaj legitymizujco (podobnie jak funda-
mentalne instytucje prawa prywatnego i prawa karnego), mona stanowionych norm. Akcentuje cechy strukturalne, objanione
przeze mnie jako pozytywno, legalno i formalny charakter
rozumie nie tylko jako ucielenienia posttradycjonalnych struk-
prawa. Pomija on jednak moment, jakim jest potrzeba uzasad-
tur wiadomoci, mona take "pyta o ich dalsze uwarunkowa-
nienia, a wic usuwa z pojcia nowoczesnego prawa wanie te
nia" (hinteifragen), rwnie dobrze idc drog wskazan przez
wyobraenia racjonalnych uzasadnie, ktre pojawiy si
funkcjonalizm, jak przez krytyk ideologii. Tyle tylko e kryty-
w wieku XVII wraz z prawem rozumowym (Vemunftrecht)
ka ideologii posuguje si funkcjonalistyczn analiz systemw
i ktre od tego czasu s charakterystyczne jeli nie dla wszyst-
prawnych jedynie po to, by domaga si zadouczynienia
kich norm prawnych, to jednak dla systemu prawnego w caoci,
nie spenionym normatywnym roszczeniom wanociowym,
w szczeglnoci dla publicznoprawnych podstaw panowania
a nie po to, eby je zawiesi; w przeciwnym razie popada ona
legalnego. To wanie idc t drog Weber upodabnia prawo do
w jaow formu funkcjonalizmu marksistowskiego, ktry pod
narzdzia organizacyjnego, ktrym naley operowa w sposb
tym wzgldem nie jest ani o jot lepszy od zautonomizowanego
racjonalnie ukierunkowany na cel, odrywa racjonalizacj prawa
funkcjonalizmu systemowego. Max Weber widzia ten zwizek,
od kompleksu racjonalnoci praktycznomoralnej i redukuje do
jak si zdaje, z ca jasnoci. W miar jak nowoczesne prawo
samej tylko racjonalizacji relacji midzy celem a rodkiem.
staje si organizacyjnym narzdziem panowania politycznego,
tzn. "panowania legalnego", panowanie to zdane zostaje na legi-
tymizacj (Legitimation), ktra czyni zado tej potrzebie uza- I M. Weber, Etyka gospodarcza religii wiatowych, wyd. cyt., s. 143.
b. Racjonalno nowoczesnego prawa opisuje Weber wcznie z pastwem, czy jako regulatywne kryterium wydawania
ocen"l,
najczciej w ten sposb, e na pierwszym planie wystpuje
nie racjonalne ze wzgldu na wal10ci zakotwiczenie racjonal- W racjonalnym prawie naturalnym widzi Weber "najczyst-
nych ze wzgldu na cel dziaa gospodarczych i administra- szy typ wanoci racjonalnej ze wzgldu na wartoci" i przy-
cyjnych, lecz racjonalnie ukiernnkowana na cel stosowalno tacza to prawo jako imponujcy przykad zewntrznego od-
prawnych rodkw organizacyjnych. Uwidaczniaj to trzy cha- dziaywania wewntrznych relacji wanociowych:
rakterystyczne linie argumentacji: interpretacja racjonalnego
"Jakkolwiek ograniczony w porwnaniu z jego roszczeniami idealny-
prawa naturalnego, pozytywistyczne zrwnanie legalnoci mi, to jednak niezaprzeczalny jest cakiem niebahy realny wpyw na
i prawowitoci oraz teza o zagroeniu formalnej jakoci prawa dziaanie, jaki maj twierdzenia, do ktrych si w jego ramach [racjo-
ze strony "racjonalizacji materialnej". nalnego prawa naturalnego] logicznie dochodzi [ ... ]"2,
O interpretacji prawa naturalnego. Racjonalne prawo natu-
Prawo rozumowe opiera si na zasadzie racjonalnego uzasad-
ralne, w jego rnych wersjach - poczynajc od Locke'a
niania i w kategoriach racjonalizacji praktycznomoralnej jest
i Hobbesa przez Rousseau i Kanta a po Hegla - moemy poj-
bardziej zaawansowane anieli etyka protestancka, ufundowana
mowa jako ramy teoretyczne prb uzasadnienia prawnie zor-
wszak jeszcze na religii. Mimo to Weber nie uwaa, e prawo
ganizowanych ustrojw pastwowych i spoecznych 1 To
rozumowe jest po prostu i w peni skadnikiem prawa nowo-
rozumowe prawo (Vemunftrecht) czy, jak stwierdza Weber,
czesnego. Chciaby on je "starannie oddzieli zarwno od prawa
prawowito prawa pozytywnego z warunkami formalnymi:
objawionego, jak i stanowionego, jak te od prawa opartego na
"Wszelkie prawowite prawo polega na stanowieniu, stanowienie za tradycji"3. Weber konstruuje zatem opozycj prawa nowoczes-
z kolei polega, ostatecznie biorc, na racjonalnym uzgodnieniu. nego w cisym sensie, ktre opiera si wyqcznie na zasadzie
Uzgodnienie to jest albo realne, oparte na rzeczywistej praumowie
midzy racjonalnymi jednostkami, ktra reguluje rwnie sposb,
stanowienia, i prawa, ktre jeszcze nie stao si w peni "for-
w jaki powstawa ma nowe prawo stanowione w przyszoci, albo te malne" i opiera si na (tak czy inaczej racjonalnych) zasadach
ma sens idealny, a mianowicie ten, e prawowite jest tylko takie uzasadniania. Wedug Webera nowoczesne prawo w sensie po-
prawo, ktrego tre nie jest sprzeczna z pojciem rozumnego po- zytywistycznym naley rozumie jako prawo stanowione moc
rzdku, ustanowionego na drodze swobodnych uzgodnie. Zasadni- decyzji i w peni oderwane od racjonalnego porozumienia, oder-
czym skadnikiem takiego prawa naturalnego s prawa wolno
ciowe, a przede wszystkim wolno zawierania umw. Jedn
wane od wszelkich wyobrae co do uzasadniania, niezalenie
z uniwersalnych zasad formalnych wszelkich konstrukcji naturalno- od tego, jak dalece miayby one charakter formalny. Weber
prawnych sta si dobrowolny, racjonalny kontrakt - czy to jako sdzi, e nie moe by "czysto formalnego prawa naturalnego":
rzeczywista historyczna podstawa wszelkich form uspoecznienia,
I L. Strauss, Prawo naturalne w wietle historii, tum. T. Grski, Warszawa I M. Weber, Wirtschaft und Gesellschaft, wyd. cyt., s. 637.
1969; C. B. McPherson, The P olitical Theory of Possessive I ndividualism, Oxford 2 M. Weber, Soziologische Grundbegrifle, w: tene, Methodologische
1962; W. Euchner, Naturrecht und Politik bei John Locke, Frankfurt am Main Schriften, Frankfurt am Main 1968, s. 317.
3 Tame.
1969; I. Fetscher, Rousseaus politische Philosophie, Frankfurt am Main 1975 .
.
Racjonalizacja prawa i diagnoza teraniejszoci 443
442 /l. Teoria racjonalizacji Maxa Webera
,,Natura i rozum stanowi materialne kryteria tego, co jest prawo- niedostatecznie rozrnia on aspekty strukturalne i treciowe,
wite z punktu widzenia prawa naturalnego [ ... ]. To, co powinno i dlatego moe zrwna "natur" i "rozum" z aksjologiczny-
obowizywa (Das Geltensollende), uwaa si za tosame z tym, co fak- mi treciami, od ktrych prawo nowoczesne w cisym rozu-
tycznie wszdzie na og istnieje; normy uzyskane na drodze logicznej mieniu separuje si jako instrument realizowania dowolnych
obrbki poj prawnych bd etycznych nale w tym samym sensie co
wartoci i interesw.
prawa przyrody do owych powszechnie obligujcych regu,
ktrych nie moe zmieni sam Pan Bg i przeciwko ktrym nie moe
O wierze w legalno. Pozytywistyczna koncepcja prawa
prbowa si buntowa porzdek prawny"!. wprawia Webera w zakopotanie, gdy pyta, jak mona wykaza
prawowito panowania legalnego. Jeli jaka forma racjonalnej
Argument ten jest baamutny, poniewa w niejasny sposb zgody (wykadana w okrelony sposb przez naturalnoprawne
czy immanentn krytyk niedostatecznego radykalizmu teorie umowy) oznacza "jedyn konsekwentn form prawo-
tych jeszcze niewystarczajco formalnych wyobrae co do witoci prawa", jaka jest jeszcze moliwa, "gdy odpada objawie-
uzasadniania, jakie wystpoway w doktrynach prawa naturalnie religijne oraz autorytet uwiconej tradycji i jej nosicieli" l , to
nego, z transcendentaln krytyk samego zapotrzebowania na powstaje nastpujcy problem. Jeeli zakadamy, e prawowi-
zasady takiego uzasadniania w ogle, jak te jedno i drugie to stanowi konieczny warunek trwaoci kadego panowania
przyodziewa w form krytyki pod adresem bdu naturalis- politycznego, to jak mona wykaza prawowitoci panowania
tycznego. Z pewnoci mona podnie obiekcj, e pojcie legalnego, ktrego legalno jest oparta na prawie ujmowanym
praw naturalnych jeszcze w wieku XVII i XVIII ma silne czysto decyzjonistycznie (czyli na prawie z zasady
konotacje metafizyczne. Wprowadzajc jednak model deprecjonujcym uzasadnianie1? Odpowied, ktra znalaza
umowy, za pomoc ktrej wszystkie podmioty wsplnego naladowcw od C. Schmitta po Luhmanna2 , brzmi: poprzez
prawa (Rechtsgenossen) jako pierwotnie wolni i rwni part- procedur. Legitymizacja poprzez procedur oznacza przy tym
nerzy reguluj wzajemne wspycie po rozumnym spraw- nie nawrt do formalnych warunkw praktycznomoralnego
dzeniu i rozwaeniu swych interesw, nowoczeni teoretycy uprawomocniania (Rechtfertigung) norm prawnych 3 , lecz
prawa naturalnego jako pierwsi speniaj wymg procedural- przestrzeganie przepisw proceduralnych w orzecznictwie,
nego uzasadniania prawa, tzn. uzasadniania na podstawie w stosowaniu i stanowieniu prawa. Prawowito polega ww-
zasad, ktrych wano moe by z kolei poddawana krytyce.
O tyle te "natura" i "rozum" nie reprezentuj w tym kon-
tekcie treci metafizycznych; zakrelaj one raczej pewne l Tame, s. 636.
formalne warunki, jakim musi czyni zado zgoda, jeli ma 2 N. Luhmann, Legitimation dUlrh Veifahren, Neuwied 1969; patrz moja kry-
tyka w: J. Habermas, N. Luhmann, Theorie der Gesellschaft oder Sozialtech-
mie moc legitymizujc, to za znaczy: jeli ma by racjo-
nologie, Frankfurt am Main 1971, s. 243 n.
nalna. Weber znw myli tu formalne waciwoci posttrady- 3 W tej kwestii patrz R. Alexy, Eine Theorie des praktischen Diskurses, w:
cyjnego poziomu uzasadniania z partykularnymi wartociami Normenbegrilndung und Normendulrhsetzung, W. Oelmtiller (Hrsg.), Pader-
materialnymi. Rwnie w racjonalnym prawie naturalnym bom 1978, s. 22 n.; nastpnie R. Dreier, Zu Luhmanns systemtheoretischischer
Neuformulierung des Gerechtigkeitsproblems, w: tene, Recht, Moral, Ideolo-
xie, Frankfurt am Main 1981, s. 270 n.
l M. Weber, Wirtschaft und Gesellschaft, wyd. cyt., s. 638.
444 II. Teoria ra(jonalizacji Maxa Webera Racjonalizacja prawa i diagnoza teraniejszoci 445
czas "na wierze w legalno ustanowionych porzdkw oraz i powstaych w zwykym trybie. Opozycja midzy porzdkiem
prawo do wydawania polece, jakie maj ci, ktrzy zostali wynegocjowanym i narzuconym jest tu tylko wzgldna.
Z chwil bowiem, gdy obowizywanie porzdku wynegocjo-
przez nie powoani do sprawowania panowania" I . Rzecz nie- wanego opiera si nie na uzgodnieniu jednomylnym - w przeszoci
jasn pozostaje, skd wiara w legalno miaaby uzyska tak czsto uwaanym za wymg rzeczywistej prawowitoci -lecz na fak-
moc legitymizujc, skoro legalno oznacza jedynie zgod- tycznej ulegoci tych, ktrzy w pewnym krgu ludzi maj wol
no z faktycznie istniejcym porzdkiem prawnym, ten za, odmienn ni wola wikszoci, jak czsto bywa, to faktycznie mamy
jako prawo ustanowione moc arbitralnej woli, nie podlega do czynienia z porzdkiem narzucanym mniejszoci"!.
(unzugiinglich ist) uprawomocnieniom praktycznomoralnym. Nawet jeli przejcia s pynne, da si jednak analitycznie
Wiara w legalno moe stworzy prawowito tylko wtedy, oddzieli obydwa rda prawowitoci, od ktrych uzaleniona
kiedy prawowito porzdku prawnego ustalajcego, co jest jest wiara w legalno: uzasadnione uzgodnienie oraz narzu-
legalne, jest ju z gry zaoona. Krcimy si w kko i nie ma cenie przemonej woli. I do tego ostatniego odnosz si sowa
sposobu, aby si z tego wyplta 2 . Webera:
Przy okazji omawiania "podstawowych poj socjolo-
"Ulego wobec narzucania porzdkw przez pojedyncze osoby
gicznych" Weber formuuje to w sposb nastpujcy: bd przez wielu, o ile decyduj o niej nie sam strach bd motywy
"Legalno moe [przez zainteresowanych - I.H.] by uznawana za racjonalne ze wzgldu na cel, lecz [pewne] wyobraenia o legalnoci,
prawowit: a) na mocy uzgodnienia pomidzy zainteresowanymi zakada wiar w to, e wadza tej osoby bd tych osb, ktre panuj
stronami; b) na mocy narzucenia (z racji panowania jednych ludzi nad i narzucaj [porzdek], jest w jakim sensie prawowita"2.
innymi, uchodzcego za prawowite) i ulegoci"3.
Wiara w legalno procedury nie moe wytworzy prawo-
W obydwu wypadkach tym, co wytwarza prawowito jest nie witoci per se, to znaczy moc pozytywnego ustanowienia -
legalno jako taka, lecz albo (a) racjonalna zgoda, ktra ley wynika to ju z logicznej analizy wyrae "legalno" i "pra-
ju u podstaw porzdku prawnego, albo (b) w inny sposb wowito". Jest to tak ewidentne, e mona zastanawia si,
legitymizowane panowanie tych, ktrzy narzucaj porzdek jak Weber dochodzi do tego, e panowanie legalne traktuje
prawny. Przejcie midzy porzdkiem "wynegocjowanym" jako samodzieln form panowania prawowitego. Znajduj
i "narzuconym" jest przy tym pynne: tylko jeden argument, ktry jednak przy bliszym sprawdzeniu
rwnie nie wytrzymuje krytyki. Wiar w legalno mona
"Najbardziej znan dzi form prawowitoci jest wiara w legalno,
[czyli] posuszestwo wobec ustanowie poprawnych formalnie rozpatrywa jako szczeglny przypadek oglniejszego zja-
wiska. W wypadku technik i regulacji wyksztaconych w try-
bie racjonalnym jest na og tak, e dla tych, ktrzy na co
I M. Weber, Wittschaft und Gesellschaft, wyd. cyt., s. 159. dzie si nimi posuguj lub si do nich stosuj, niezrozumiae
2 J. Winckelmann, Legitimitiit und Legalitiit in M. Webers Herrschafts-
i nieuchwytne pozostaje ich wewntrzne, racjonalne jdro:
soziologie, Ttibingen 1952; J. Habermas, Legitimationsprobleme im Spiitkapi-
talismus, Frankfurt am Main 1973, s. 133 n.; K. Eder, Zur Rationalisie-
rungsproblematik des modemen Rechts, "Soziale Welt" 1978, t. 2, s. 247 n. I Tame, s. 317.
3 M. Weber, Soziologische Grundbegriffe, wyd. cyt., s. 316. 2 Tame, s. 318.
446 II. Teoria racjonalizacji Maxa Webera 447
Racjonalizacja prawa i diagnoza teraniejszoci
"Wanie w wypadku porzdku racjonalnego jego obowizy Porzdek prawny zgasza wic pretensje do wanoci rozumia-
wanie empiryczne ze wzgldu na swj punkt cikoci opiera si
nej jako zgoda racjonalna nawet wwczas, gdy uczestnicy
wic znowu na zgodzie [wynikajcej z ulegoci] wobec tego, co
zwyczajowe, utarte, wpojone, wci powtarzajce si [... J. Postp wychodz z zaoenia, e trafne racje przemawiajce za jego
zrnicowania spoecznego i racjonalizacji oznacza wic - nawet jeli istnieniem mogliby ewentualnie poda ju tylko eksperci, pod-
nie w kadym absolutnie wypadku, to z uwagi na rezultat po prostu czas gdy laicy w kwestiach prawnych nie s w stanie poda ad
z reguy - postpujce dystansowanie si, oglnie biorc, tych, ktrzy hoc takich racji.
na racjonalne techniki i porzdki oddziauj w praktyce, od ich racjo-
Niezalenie od tego, z ktrej strony bymy na to patrzyli,
nalnej bazy, ktra zwykle bywa przed nimi bardziej zakryta ni przed
dzikim sens magicznych procedur czarownika. Zatem racjonalizacja legalno opierajca si jedynie na pozytywnym ustanowieniu
skonwencjonalizowanego dziaania spoecznego (Gemeinschaftshan- moe sygnalizowa lec u jej podstaw prawowito, ale nie
de In ) nie oznacza bynajmniej uniwersalizacji wiedzy o uwarunkowa- moe jej zastpi. Wiara w legalno nie jest niezalenym
niach i zalenociach tego dziaania, lecz najczciej co wrcz typem prawowitoci 1.
przeciwnego"l.
O dialektyce racjonaliza(ji formalnej i materialnej. Po
Weber wskazuje na co takiego, jak wtrny tradycjonalizm, zaadaptowaniu pozytywistycznego pojcia prawa i rozwiniciu
na odproblematycznienie instytucji bazujcych na bardzo licz- decyzjonistycznego pojcia prawowitoci proceduralnej moe
nych przesankach, w ktrych to instytucjach znajduj uciele Weber racjonalizacj prawa przestawi biegunowo, przenoszc
nienie struktury racjonalnoci. Wiar w legalno moemy j w kognitywn sfer wartoci, i bada niezalenie od aspek-
wwczas rozumie jako wyraz tego rodzaju efektu tradycjona- tw [zwizanych z] racjonalizacj etyczn. Z chwil jednak,
lizacji. Ale nawet i w tym wypadku to wanie zaufanie do gdy interpretacja racjonalizacji prawa zostaje zmieniona, stajc
globalnie zakadanych racjonalnych podstaw porzdku praw- si kwesti celowo-racjonalnej organizacji racjonalnego ze
nego czyni z legalnoci jakiego postanowienia oznak jego wzgldu na cel gospodarowania i administrowania, kwestie
prawowitoci. Dostrzega to [rwnie] sam Weber: instytucjonalnego ucieleniania racjonalnoci prakty-
cznomoralnej zostaj nie tylko zepchnite na bok, lecz wrcz
"Tym, co sytuacji czowieka cywilizowanego nadaje pod tym
wzgldem specyficznie racjonalny charakter, w przeciwiestwie do obracaj si w swe przeciwiestwo: kwestie te jawi si teraz

jako rdo irracjonalnoci, a w kadym razie jako rdo
sytuacji czowieka dzikiego, jest wpojona mu, oglnie biorc,
wiara w to, e jego warunki ycia codziennego - czy chodzi "motywacji osabiajcych formalny racjonalizm prawny,,2.
o tramwaj, wind, pienidz, sd, wojsko czy medycyn - s zasad- Weber miesza tu odwoywanie si do potrzeby uzasadnienia
niczo natury racjonalnej, tzn. s ludzkimi artefaktami, ktre mog by
legalnego panowania, a wic wszelkie prby signicia do
racjonalnie poznawane, tworzone i kontrolowane, co te pociga za
sob pewne powane konsekwencje, jeli chodzi o charakter
zgody"2. l By usun t luk, W. Schluchter (Die Entwicklung des okzidentalen Ratio-
nalismus, wyd. cyt., s. 155 n.) wprowadza (w nawizaniu do H. Hellera) "zasady
prawa", ktre maj peni funkcj pomostu pomidzy prawem pozytywnym
I M. Weber, Ober einige Kategorien der verstehenden Soziologie, wyd. cyt., a podstawami etyki odpowiedzialnoci. Status tych zasad pozostaje niejasny,
s.21O.
w obrbie za systematyki Weberowskiej stanowi one pewien obcy element.
2 Tame, s. 214.
2 M. Weber, Wirtschaft und Gesellschaft, wyd. cyt., s. 654.
448 11. Teoria racjonalizacji Maxa Webera
legitymizujcych podstaw racjonalnej zgody, z powoywaniem Weber wymienia empiryczne wskaniki tej formalnej
si na wartoci partykularne. Z tego wzgldu materialna racjo- racjonalizacji prawa, przede wszystkim popraw formalnych
nalizacja prawa oznacza dla nie postpujc etyczn racjona- waciwoci prawa, o ile (a) daje si ona wyczyta z analitycz-
lizacj prawa, lecz zniszczenie jego racjonalnoci kognitywnej: nego usystematyzowania formu prawnych (Rechtssiitze)
i z takiego traktowania norm prawnych, ktre nosi pitno praw-
"Wraz z pojawieniem si nowoytnych problemw klasowych
wysuwane s materialne dania pod adresem prawa, w jednym niczego profesjonalizmu, oraz (b) daje o sobie zna w sprowa-
wypadku ze strony czci zainteresowanych (w szczeglnoci robot- dzaniu prawowitoci do legalnoci, tzn. w zastpowaniu pro-
nikw), w drugim za ze strony ideologw prawa, dania wymie- blemw [tyczcych] uzasadnienia problemami [tyczcymi]
rzone wanie przeciwko takiemu wycznemu obowizywaniu tego procedur. Charakterystyczny dla obydwu trendw jest nastp
rodzaju kryteriw li tylko etyczno-gospodarczych i na podstawie nie wtrny tradycjonalizm laika w obliczu prawa, ktrego nie
patetycznych postulatw etycznych (<<sprawiedliwo, godno
czowieka) domagajce si praw socjalnych. To jednake w zasad-
jest on w stanie przenikn, ale ktre zasadniczo uznaje za
niczy sposb podaje w wtpliwo fomzalizm prawa"l. "racjonalne":
"Bez wzgldu na okolicznoci, jego [prawa] nieuniknionym przezna-
Perspektywa ta pozwala wczy rozwj prawa w dialektyk
czeniem w nastpstwie rozwoju technicznego i ekonomicznego jest
racjonalizacji, cho w sposb nie pozbawiony ironii. to, e wbrew wszelkim ferujcym wyroki prawniczym ignorantom
Weber wyranie i z caym naciskiem wydobywa na jaw for- nieuchronnie pogbia si wrd laikw nieznajomo prawa, ktrego
malne waciwoci nowoczesnego prawa, z racji ktrych nadaje techniczna zawarto stale pcznieje, czyli postpuje profesjonalizac-
si ono na narzdzie organizacyjne podsystemw dziaania ja prawa, oraz upowszechnia si ocena prawa obowizujcego
w konkretnym wypadku jako racjonalnego aparatu technicznego,
racjonalnego ze wzgldu na cel; ogranicza jednak na sposb
przeto dajcego si transformowa pod ktem racjonalnoci ukierun-
pozytywistyczny pojcie prawa do tego stopnia, e w odnie- kowanej na cel i wyzbytego wszelkich uwiconych treci. Przezna-
sieniu do racjonalizacji prawa moe pomin aspekt praktycz- czenie to moe wprawdzie przysania ulego wobec ju istniej
nomoralny (zasad uzasadnienia) i uwzgldnia jedynie aspekt cego prawa, ktra z pewnych oglnych powodw w wieloraki sposb
kognitywno-instrumentalny (zasad stanowienia). Weber roz- narasta, ale w istocie nie mona prawa uchroni przed tym, co owo
waa postpy w rozwoju nowoczesnego prawa wycznie
przeznaczenie ze sob niesie"l.
z perspektywy racjonalnoci formalnej, tzn. aksjologicznie neu- Prawd jest, e "nieznajomo prawa, ktrego techniczna
tralnego, planowego z uwagi na cele i rodki, cakowitego zawarto stale pcznieje", wydua drog legitymizacji oraz
przeksztacenia sfer dziaania, dostosowanego do dziaania typu uwalnia administracj publiczn od bezporedniej presji legity-
strategicznego. Racjonalizacja prawa nie jest ju wwczas mizacyjnej. Wyduenie drg legitymizacji nie oznacza jednak,
mierzona - jak racjonalizacja etyki i sposobu ycia - podug e wiara w legalno mogaby w caoci zastpi wiar w pra-
wewntrznej, autonomicznej logiki praktycznomoralnej sfery wowito systemu prawnego. Pojawiajca si wraz z pozyty-
wartoci; jest ona bezporednio sprzona zwrotnie z postpa wizmem prawniczym, a przejta przez socjologiczny funkcjo-
mi wiedzy w kognitywno-instrumentalnej sferze wartoci.
I Tame, s. 656.
I Tame, s. 648.
logizacji prawa, lecz take progresywne wysiki na rzecz

nalizm i rozdta hipoteza, jakoby bez istotnych nastpstw dla
ponownego sprzgnicia prawa z proceduralnymi wymogami
stabilnoci i istnienia (jur den Bestand) systemu prawnego
uzasadniania:
w wiadomoci jego uczestnikw mona byo cakowicie odda-
li normatywne roszczenia wanociowe, jest empirycznie nie "Precyzja pracy prawniczej, tak jak artykuuje si ona w przesankach
i uzasadnieniach wyroku (in den Urteilsgrilnden), zostanie w kadym
do utrzymania. Nader problematycznym nastpstwem tej stra-
razie jednak do mocno obniona, jeli na miejsce poj prawni-
tegii pojciowej jest nastpnie to, e Weber zmuszony jest czych wkrocz argumentacje socjologiczne oraz ekonomiczne bd
zdyskwalifikowa jako "racjonalizacje materialne" wszelkie etyczne. W sumie ruch ten jest jedn z charakterystycznych reakcji na
ruchy wymierzone przeciwko rozwadnianiu nowoczesnego panowanie fachowoci (Fachmenschentum) i racjonalizmu, ktry
prawa, ktre czyni z niego li tylko organizacyjne narzdzie, wszak ostatecznie biorc jest ich ojcem"l.
wyizolowane z praktycznomoralnych kontekstw uzasadnienia. Weber nie potrafi obu tych momentw wczy do wzoru
Pod "antyformalistyczne" tendencje w rozwoju prawa podciga czciowej racjonalizacji rozwinitych spoeczestw kapitalis-
on bez adnego zrnicowania zarwno tendencje do reideolo- tycznych w taki sposb, aeby zapewni spjno swej ocenie
gizacji fundamentw prawa, ktre rzeczywicie podkopuj rozwoju moralnoci i rozwoju prawa. Nie mam zamiaru na
posttradycjonalny status prawa, jak i, z drugiej strony, nasta- mod krytyki ideologii docieka korzeni tej niespjnoci.
wanie na racjonalizacj etyczn prawa, ktra oznacza jeszcze Interesuj mnie immanentne powody, dla ktrych Weber nie
dalej idqce ucielenianie posttradycjonalnych struktur wiado- moe przeprowadzi swej teorii racjonalizacji zgodnie z jej
moci. wyjciowym zamysem. Dopiero po wyjanieniu bdw,
Wynika z tego do ironiczna konsekwencja dla Weberow- ktre tkwi, jak przypuszczam, w samej konstrukcji tej teorii,
skiej diagnozy wspczesnoci. Weber uskara si na bieguno- bdzie mona zrekonstruowa systematyczn zawarto
we przestawienie si z etycznych orientacji dziaania na orien- Weberowskiej diagnozy teraniejszoci w taki sposb, bymy
tacje czysto utylitarystyczne i pojmuje to jako oderwanie dla celw analizy naszej wasnej teraniejszoci mogli wyczer-
podstaw motywacyjnych od praktycznomoralnej sfery wartoci. pa stymulujcy potencja Weberowskiej teorii. Moim zda-
Powinien wic z zadowoleniem powita ruchy zwracajce si niem, bdy tkwi w dwu momentach wanych z punktu
przeciwko rwnolegym tendencjom w onie prawa. To, co widzenia teoretycznej strategii.
tam jawi mu si jako usamodzielnianie si podsystemw dzia- Po pierwsze, wydobd ograniczenia tkwice w konstrukcji
ania racjonalnego ze wzgldu na cel, ktre czyni z nich "sta- pojciowej [Weberowskiej] teorii dziaania. Uniemoliwiaj
low skorup niewolniczego uzalenienia", winno w nie one Weberowi badanie racjonalizacji systemw dziaania od
mniejszym stopniu jawi mu si jako zagroenie rwnie tu, strony innych aspektw ni racjonalno ukierunkowana na
gdzie wszak chodzi o oderwanie prawa - jako spoecznie inte- cel, mimo e przecie racjonalizacj obrazw wiata oraz wyk-
grujcego jdra systemu instytucjonalnego - od tej samej, sztacanie si i wyodrbnianie kulturowych sfer wartoci
praktycznomoralnej sfery wartoci. Sprawy maj si jednak
odwrotnie. Zagroeniem dla formalnych waciwoci prawa s
w oczach Webera nie tylko tradycjonalistyczne prby reideo- I Tame, s. 655.
o decydujcym znaczeniu dla epoki nowoytnej opisuje on za

pomoc aparatury pojciowej, ktra w polu widzenia umiesz-
cza racjonalizacj spoeczn w caej jej zoonoci, obejmujc
mianowicie rwnie praktycznomoralne i estetyczno-ekspre-
sywne przejawy racjonalizmu zachodniego. Problem ten stwa- III. PIERWSZE ROZWAANIA WTRCONE
rza dogodn okazj do tego, by w nawizaniu do krytycznej DZIAANIE SPOECZNE, AKTYWNO CELOWA
analizy Weberowskiej teorii dziaania powrci do podstawo- I KOMUNIKACJA
wego pojcia dziaania komunikacyjnego oraz by peniej roz-
jani pojcie rozumu komunikacyjnego ("Pierwsze rozwa-
ania wtrcone"). Kiedy idzie si ladem Weberowskich analiz z zakresu socjo-
Po drugie, pragn pokaza, e dwuznacznoci zawartej logii religii, wtedy kwesti empiryczn - zatem zrazu otwart -
w racjonalizacji prawa w ogle nie da si adekwatnie uchwy- pozostaje pytanie, dlaczego nie wszystkie trzy kompleksy
ci w granicach wyznaczonych przez teori dziaania. Wraz racjonalnoci, do ktrych wyksztacenia si i wyodrbnienia
z tendencjami do regulowania wszystkiego za pomoc prawa doszo po rozpadzie tradycyjnych obrazw wiata, znalazy
(Tendenzen zur Verrechtlichung) dominujcego znaczenia rwnowane ucielenienie instytucjonalne w porzdkach ycia
nabiera formalny sposb organizowania systemw dziaania, nowoczesnych spoeczestw i dlaczego kompleksy te nie
czego nastpstwem rzeczywicie jest odrywanie si podsys- okrelaj w jednakowym stopniu codziennej praktyki komu-
temw dziaania racjonalnego ze wzgldu na cel od ich prak- nikacyjnej. Kwestie te Weber tak dalece przesdzi podsta-
tycznomoralnego podoa. Ale to usamodzielnianie si samo- wowymi zaoeniami swej teorii dziaania, e procesy racjona-
regulujcych si podsystemw wzgldem komunikacyjnie lizacji spoecznej mogy si pojawi w polu widzenia ju tylko
ustrukturowanego wiata ycia ma co wsplnego nie tyle w perspektywie racjonalnoci ukierunkowanej na cel. Dlatego
z racjonalizacj orientacji dziaania, ile raczej z nowym pozio- te bd chcia rozpatrzy zawenia strategii pojciowej
mem zrnicowania systemowego. Ten problem stanowi tkwice w jego teorii dziaania i krytyk t uczyni punktem
bdzie dobr okazj do tego, by podejcie [waciwe dla] teorii wyjcia dalszych analiz pojcia dziaania komunikacyjnego.
dziaania nie tylko poszerzy w kierunku teorii dziaania W szkicu tym rezygnuj z polemiki z analitycznymi teoriami
komunikacyjnego, lecz take powiza z podejciem [waci dziaania rozwijanymi w obszarze anglosaskim l. Przeprowa-
wym dla] teorii systemw ("Drugie rozwaania wtrcone"). dzone pod tym szyldem badania - ktrych rezultaty wykorzys-
Dopiero zintegrowanie obydwu tych podej czyni z teorii tuj w innym miejscu2 - w adnym razie nie reprezentuj jed-
dziaania komunikacyjnego solidny fundament teorii spoe
I Action Theory, M. Brand, D. Walton (eds.), Dordrecht 1976; Analytische
czestwa, ktra z [pewnym] widokiem na powodzenie moe
Handlungstheorie. Handlungserkliirungen, A. Beckennann (Hrsg.), Frankfurt
podj i rozwin problematyk racjonalizacji spoecznej, po
am Main 1977; Analytische Handlungstheorie. Handlungsbeschreibungen,
raz pierwszy dostrzeon przez Maxa Webera ("Rozwaania G. Meggle (Hrsg.), Frankfurt am Main 1977.
kocowe"). 2 Por. wyej s. 180-185.
454 1I/. Pierwsze rozwaania wtrcone Dziaanie spoeczne, aktywno celowa i komunikacja 455
nolitego podejcia; wsplna jest im jednak metoda analizy poj "Konieczno skoordynowanych dziaa wytwarza w spoeczestwie
ciowej oraz stosunkowo wskie ujmowanie problemu.) Anality- okrelonezapotrzebowanie komunikacyjne, ktre trzeba pokry, jeli
czna teoria dziaania jest owocna przy wyjanianiu struktur efektywna koordynacja dziaa majca na celu zaspokojenie tej
potrzeby ma by moliwa"l.
aktywnoci celowej. Zawa si ona jednak do atomistycznego
modelu dziaa pojedynczego aktora i pomija mechanizmy Filozofia analityczna wraz z dyscyplin stanowic jej jdro,
koordynacji dziaa, dziki ktrym dochodz do skutku odnie- czyli teori znaczenia, stanowi wielce obiecujcy punkt zacze-
sienia interpersonalne. Konceptualizuje ona dziaania, przyj- pienia dla teorii dziaania komunikacyjn~ktQnLW_.f!!t!}I.~~
mujc ontologiczne zaoenie, e istnieje tylko jeden wiat ist- swych zainteresowa stawia jzykow~ dochodzenie do POIQ:
niejcych stanw rzeczy, oraz pomija te odniesienia midzy zumiema jak<?l!1.~.h~IDizmJ~22.~lnacji dziaa. W mniejszym
aktorem a wiatem, ktre s istotne dla interakcji spoecznych. stopniu odnosi si to do tej orientacji w teorii znaczenia, ktra
Poniewa dziaania zostaj zredukowane do celowych (zweck- pod pewnym wzgldem stoi najbliej teorii dziaania, a mia-
tatige) ingerencji w wiat obiektywny, wic pierwszoplanowe nowicie do semantyki intencjonalnep, ktra wywodzi si
miejsce przypada racjonalnoci waciwej relacjom cel-rodek. z bada H. P. Grice'a3 , a nastpnie zostaa uzupeniona przez
I wreszcie, analityczna teoria dziaania, ktra za zadanie poczy- D. Lewisa4 i rozwinita przez S. R. Schiffera5 oraz J. Ben-
tuje sobie metateoretyczne rozjanianie podstawowych poj, netta6 Ta nominalistyczna teoria znaczenia nie nadaje si do
nie zwaa na empiryczn przydatno podstawowych zaoe tego, by wywietli mechanizm koordynowania interakcji za-
teorii dziaania i dlatego z trudem przychodzi jej znale punk- poredniczonych jzykowo, poniewa czynno (Akt) docho-
ty styczne z konstrukcjami pojciowymi w naukach spoecz dzenia do porozumienia analizuje wedug modelu dziaania
nych. Wytwarza ona pewien zestaw problemw filozoficznych zorientowanego na konsekwencje.
nazbyt odlegych od celw teorii spoecznej. J,
Empiryzm powtarza na polu analitycznej teorii dziaania
l S. Kanngiesser, Sprach/iche Universalien und diachrone Prozesse, w:
dawno ju stoczone boje; znowu chodzi o stosunek midzy
Sprachpragmatik und Phi/osophie, K. O. Apel (Hrsg.), Frankfurt am Main 1976,
duchem a ciaem (idealizm versus materializm), o racje i przy- s. 278. Por. T. S. Frentz, T. B. Farrell, Language-Action. A Paradigm for Com-
czyny (wolno woli versus determinizm), o zachowanie munication, "Quarterly Joumal of Speech" 1976, t. 62, s. 333 n.
i dziaanie (obiektywistyczny versus nie-obiektywistyczny 2 J. Heal, Common Know/edge, "Philosophical Quarterly" 1978, t. 28,
opis dziaania), o logiczny status wyjaniania dziaania, o przy- s. 116 n.; G. Meggle Grundbegriffe der Kommunikation, Berlin 1981.
3 H. P. Grice, /ntendieren, Meinen, Bedeuten, w: Hand/ung, Kommunika-
czynowo, intencjonalno itd. Formuujc to w sposb
tion, Bedeutung, G. Meggle (Hrsg.), Frankfurt am Main 1979, s. 2 n. [oryg.
wyostrzony mona powiedzie, e analityczna teoria dziaania H. P. Grice, Meanning, "Philosophical Review" 1957, t. 66, s. 377 - 388 oraz
podejmuje w nowej perspektywie szacowne problemy przed- tene, Utterer' s Meaning, Sentence-Meaning and Word-Meaning, "Foundations
kantowskiej filozofii wiadomoci, nie docierajc do podsta- of Language" 1968, t. 4, s. 1-18; take tene, Utterer's Meaning and /nten-
wowych problemw socjologicznej teorii dziaania. tions, "Philosophical Review" 1969, t. 78, s. 147 -177].
4 D. K. Lewis, Convention, Cambridge, Mass. 1969.
Z socjologicznego punktu widzenia wskazane jest, by za
5 S. R. Schiffer, Meaning, Oxford 1972.
punkt wyjcia obra dziaanie komunikacyjne: 6 J. Bennett, Linguistic Behavior, Cambridge 1976.
Dziaanie spoeczne, aktywno celowa i komunikacja 457
456 III. PielWsze rozwaania wtrcone
Semantyka intencjonalna opiera si na kontrintuicyjnym Teoria dziaania komunikacyjnego moe si wiele nauczy
wyobraeniu, i rozumienie znaczenia jakiego symbolicznego tylko od tych analitycznych teorii znaczenia, ktre miast od intencji
wyraenia x da si sprowadzi do rozumienia zamiaru osoby mwicego wychodz od struktury wyraenia jzykowego. Przy
mwicej M [mwicego], by osobie suchajcej S [suchaj czym oczywicie teQ!i~tam;1 wci na llwadze problem,jak za
cemu] da co do zrozumienia za porednictwem znaku. W ten pomoc me~hani.?:m1Lg9c.hqzDi~l.do por~zumienia mog czy
sposb pewien pochodny tryb dochodzenia do porozumienia, si wzajem ze sob dziaania wi_k~zejHczby iktorw, to znaczy
po ktry mwicy moe sign wwczas, gdy zablokowana jak mog si on .lJ.1c51d(l~. Vv ~sie~IQ]:Ej_g':lj!~_ ~! _rn i9zY pr:zes -.
jest droga bezporedniego dochodzenia do porozumienia, trzeniami spoecznymi i epokamihistorycznymj. Dla tego sposo-
zostaje wystylizowany i potraktowany jako oryginalny tryb bu stawiania problemu w kategoriach teorii komunikacji repre-
dochodzenia do porozumienia. Podjta przez semantyk zentatywny jest [tzw.] Organonmodell Karla Bahlera. Biihler l
intencjonaln prba sprowadzenia tego, co oznacza wyraenie wychodzi od semiotycznego modelu znaku jzykowego, ktry
symboliczne x, do tego, co M, mwic x, ma na myli bd co zostaje uyty przez mwicego (nadawc) w celu porozumienia
chce da do zrozumienia nie wprost, koczy si niepo- si ze suchajcym (odbiorc) co do przedmiotw i stanw rzeczy.
wodzeniem; dla suchajcego bowiem rozumienie tego, co M Rozrnia on trzy funkcje uycia znakw: kognitywn funkcj
ma na myli, mwic x, tzn. rozumienie znaczenia x, oraz zna- przedstawiania stanw rzeczy, ekspresywn funkcj wyjawiania
jomo zamiaru, do ktrego realizacji zmierza M z pomoc x, przey mwicego i apelatywn funkcj [formuowania] da
czyli [znajomo] celu, jaki chce osign przez swoje kierowanych do adresatw. Znak jzykowy funkcjonuje w tych
dziaanie, to dwie rne rzeczy. M tylko wwczas skutecznie optykach rwnoczenie jako symbol, oznaka i sygna:
przeprowadzi swj zamiar nakonienia S do intencji zwizanej ,,Jest on symbolem z tytuu swego przyporzdkowania przedmiotom i sta-
ze znaczeniem (Bedeutungsintention), jeli S rozpozna zamiar nom rzeczy, symptomem (oznak, indicium) z tytuu swej zalenoci od
M skomunikowania si z nim i jeli bdzie rozumia, co M nadawcy, ktrego wntrze wyraa, oraz sygnaem z tytuu apelowania do
suchacza, ktrego zewntrznym lub wewntrznym zachowaniem steruje
mia na myli realizujc ten zamiar. Znajc jedynie zamiar M
podobnie jak inne znaki [, np. znaki] drogowe"2.
skomunikowania si, S nie bdzie rozumia, co M ma na myli,
tzn. co do czego chce on si z nim skomunikowa 1 Nie ma potrzeby, bym bliej zajmowa si recepcj i krytyk
tego modelu jzyka w jzykoznawstwie i psychologii 3 , jako e
decydujcych precyzacji (z jednym wyjtkiem4 ) dokonaa tu
l Szczegow krytyk przedstawiam w: J. Habermas, lntentionalistische
Semantik (1976), w: tene Von Studien und Ergiinzungen zur The01ie des kom-
munikativen Handelns, Frankfurt am Main 1984, s. 332-350; A. Leist, Ober l K. Btihler, Sprachtheorie, Jena 1934.
2 Tame, s. 28.
einige Imamer der intentionalen Semantik, "Linguistic Agency, University of
3 W. Busse, Funktionen und Funktion der Sprache, w: Sprachtheorie,
Trier" 1978, Series A, Paper nr 51. Na temat krytyki nominalizmu jzykowego
B. Schlieben-Lange (Hrsg.), Hamburg 1975, s. 207; G. Beck, Sprechakte und
por. take: K. O. Apel, lntentions, Conventions and ReJerence oj Things, w:
Meaning and Understanding, H. Parret, J. Bouveresse (ed.), Berlin 1981; tene, SprachJunktionen, Ttibingen 1980.
4 R. Jakobson, Linguistics and Poetics, w: tene, Style in Language, New
Three Dimensions oj Understanding and Meaning in Analytic Philosophy,
"Philosophy and Social Criticism" 1980, t. 7, s. 115 n. York 1960.
458 III. PielWsze rozwaania wtrqcone Dziaanie spoeczne, aktywno celowa i komunikacja 459
strona reprezentujca analityczne podejcie do jzyka; uycia jzyka, ktre naley pozostawi analizie empirycznej.
przynajmniej trzy najwaniejsze analityczne teorie znaczenia W myl tego ujcia pragmatyka jzykowa nie jest w taki
da si wpisa w Blihlerowski model w taki sposb, i teoria sposb wyznaczona przez oglny system dajcych si
komunikacji zostanie przez nie doprecyzowana od wewntrz, zrekonstruowa regu, by moga sta si dostpna analizie
poprzez formaln analiz regu uycia wyrae jzykowych, pojciowej podobnie jak skadnia i semantyka.
nie za od zewntrz, przez przeformuowanie procesu prze- Teoria znaczenia ostatecznie zdobdzie dla siebie trwae
kazu [wedle modelu] cybernetycznego. Ten wyznaczony przez miejsce, atoli dopiero wraz z przejciem od semantyki referen-
teori znaczenia kierunek rozwijania i nadawania ksztatu cjalnej do semantyki prawdziwociowej (Wahrheitssemantik)
modelowi organonicznemu (das Organonmodell) oddala nas jako nauki formalnej. Teoria semantyczna, ufundowana przez
od obiektywistycznej koncepcji procesu porozumiewania si Fregego i rozbudowywana, poczynajc od Wittgensteina I po
jako przepywu informacji midzy nadawc a odbiorc l Davidsona i Dummetta, stawia w centrum relacj midzy zda-
i wiedzie ku formalnopragmatycznemu pojciu interakcji pod- niem a stanem rzeczy, midzy jzykiem a wiatem l . Wraz
miotw zdolnych do mwienia i dziaania, zaporedniczonej z tym ontologicznym zwrotem teoria semantyczna zrywa z po-
przez akty dochodzenia do porozumienia. gldem, i funkcj opisow mona wyjani posugujc si
Nawizujc do wprowadzonej przez Peirce'a i rozwinitej modelem nazw oznaczajcych przedmioty. Znaczenia zda
przez Morrisa pragmatycznej teorii znaku, Carnap uczyni oraz ich rozumienie nie daj si oddzieli od immanentnie
w kompleks symboliczny (Symbolkomplex) , ktry przez w jzyku zawartego odniesienia do prawomocnoci wypo-
Blihlera by pocztkowo rozpatrywany jedynie funkcjonal- wiedzi (zur GUltigkeit von Aussagen). Mwicy i suchajcy
nie, dostpnym immanentnej analizie jzykowej prowadzo- rozumiej znaczenie zdania, jeli wiedz, pod jakimi warunk-
nej pod ktem aspektw syntaktycznych i semantycznych: ami zdanie jest prawdziwe. Analogicznie, rozumiej znaczenie
nonikiem znacze jest nie izolowany znak, lecz elementy sowa, jeli wiedz, jaki jest wkad tego sowa w to, e zbu-
pewnego systemu jzykowego, tzn. zdania, ktrych form dowane z jego pomoc zdanie moe by prawdziwe. Semanty-
wyznaczaj reguy syntaktyczne, a semantyczn tre - ka prawdziwociowa rozwija zatem tez, e znaczenie zdania
odniesienie do desygnowanych przedmiotw bd stanw wyznaczaj warunki jego prawdziwoci. Wydobyta tym
rzeczy. Wraz z Carnapowsk logiczn skadni oraz podsta- samym zostaje - najpierw w odniesieniu do wymiaru jzyko
wowymi zaoeniami semantyki referencjalnej otwiera si wego opisu stanw rzeczy - wewntrzna zaleno midzy
droga ku formalnej analizie opisowej funkcji (Darstellungs- znaczeniem wyraenia jzykowego a wanoci zbudowanego
funktion) jzyka. Natomiast jego funkcj apelatywn z jego pomoc zdania.
i ekspresywn traktuje Carnap jako pragmatyczne aspekty
I K. O. Apel, Die Entfaltung der sprachanalytischen Philosophie, w: tene,

lP. Watzlawick, 1. H. Beavin, D. D. Jackson, Pragmatics oj Human Com- Transjonnation der Philosophie, t. 2, Frankfurt am Main 1973; por. take
munication, New York 1967; H. Hormann, Psychologie der Sprache, Heidel- S. Davis, Speech Acts, Peifonnance and Competence, "JoumaI of Pragmatics"
berg 1967; tene, Meinen und Verstehen, Frankfurt am Main 1976. 1979, t. 3, s. 497 n.
460 /lI. PielWsze rozwaania wtrcone Dziaanie spoeczne, aktywno celowa i komunikacja 461
Teoria ta, oczywicie, jest nastawiona na to, by wszystkie Btihlerowsk teori funkcji jzyka bdzie mona powiza
zdania analizowa wedug modelu zda asertorycznych; z metodami i ustaleniami (Einsichten) analitycznej teorii zna-
granice tego podejcia staj si widoczne z chwil, gdy do for- czenia oraz uczyni z niej jdro teorii dziaania ukierunkowa-
malnych rozwaa wczy si rne tryby uycia zda. Ju nego na porozumienie, jeli uda si pojcie wanoci uoglni
Frege rozrnia asertoryczn bd interrogatywn moc tak, by wychodzio poza prawdziwociow wano zda
stwierdze (Behauptungen) lub pyta oraz struktur zda w sensie logicznym (Propositionen)*, oraz zidentyfikowa wa-
orzekajcych (Aussagesiitze) uytych w tych wypowiedziach. runki prawomocnoci nie tylko na paszczynie semantycznej
Na linii wiodcej od Wittgensteina II poprzez Austina do w odniesieniu do zda, lecz rwnie na paszczynie pragma-
Searle'a formalna semantyka zda zostaje rozcignita na tycznej w odniesieniu do ekspresji. W tym celu zmian para-
czynnoci jzykowe. Nie ogranicza si ona ju do funkcji dygmatu w filozofii jzyka, jak zainicjowa Austin, a z per-
opisowej jzyka, lecz otwiera si na nieuprzedzon analiz spektywy historycznej przekonujco przedstawi K. O. Apel,
wieloci mocy illokucyjnych. Teoria znaczenia jako uycia trzeba zradykalizowa w taki sposb. eby zerwanie z "logo-
pozwala podda analizie pojciowej rwnie pragmatyczne centrycznym uprzywilejowaniem jzyka" (Logos-Auszeichnung
aspekty wyraenia jzykowego; a teona aktw mowy stanowi der Sprache) l, tzn. z uprzywilejowaniem jego funkcji opisowej,
pierwszy krok ku pragmatyce formalnej obejmujcej swym miao nastpstwa rwnie dla wyboru ontologicznych zaoe
zasigiem nie-kognitywne sposoby uycia [jzyka]. Zarazem teorii jzyka. Chodzi nie tylko o to, by oprcz trybu orzekaj
jednak pozostaje ona, jak pokazuj to prby usystematyzowa- cego dopuci rwnie inne rwnoprawne tryby uycia jzyka;
nia klas aktw mowy podejmowane poczwszy od Steniusa w odniesieniu do tych innych trybw trzeba raczej w podobny
poprzez Kenny'ego a po Searle'a, w okowach zawajcych sposb jak w wypadku trybu orzekajcego wykaza [istnienie]
zaoe ontologicznych semantyki prawdziwociowej. Teoria odpowiednich roszcze wanociowych i odniesie do wiata2 .
znaczenia bdzie moga osign taki poziom zintegrowania, W tym kierunku zmierza moja propozycja, by roli illokucyjnej
jaki przedstawia sob programowy zarys teorii komunikacji nie przeciwstawia jako mocy lracjonalnej skadnikowi pro-
Btihlera, dopiero wwczas, gdy dla funkcji apelatywnej
i ekspresywnej jzyka (ewentualnie te dla akcentowanej l K. O. Apel, Zwei paradigmatische Antworlen auf die Frage nach der Logos-
przez J akobsona funkcji "poetyckiej", zwizanej z samymi auszeichnung der menschlichen Sprache, w: KultulWissenschaften, Festschrift
rodkami opisu) bdzie moga poda systematyczne uzasad- fur W. Pe1]Jeet, H. LUtzeler (Hrsg.), Bonn 1980.
2 Patrz wyej s. 185-190.
nienie w sposb podobny do tego, w jaki semantyka prawdzi-
* Termin Propositionen jest dwuznaczny, gdy oznacza zarwno "zdanie
wociowa podaje je dla funkcji opisowej. Na t drog oznajmujce", jak i "zdanie w sensie logicznym". Uwagi na temat kopotw
wkroczyem podejmujc rozwaania nad pragmatyk uniwer- translatorskich z terminem proposition oraz na temat jego dwuznacznoci patrz
salnl. W. v. O. Quine, Filozofia i logika, tum. H. Mortimer, Warszawa 1997, s. 8 n.;
por. take T. Szubka, "Wprowadzenie", w: Metafizyka w filozofii analitycznej,
T. Szubka (red.), Lublin 1995, s. 28; U. egle, "Wstp", w: Dyskusje z Donal-
l 1. Habermas, Was heij3t Universalpragmatik?, w: Sprachpragmatik und dem Davidsonem o prawdzie, jzyku i umyle, U. egle (red.), Lublin 1996, s. 27
Philosophie, K. O. Apel (Hrsg.), Frankfurt am Main 1976. - przyp. tum.
462 III. PielWsze rozwaania wtrcone Dziaanie spoeczne, aktywno celowa i komunikacja 463
pozycjonalnemu ugruntowujcemu wano, lecz by pojmo- bd ekwiwalentne ekspresje pozawerbalne przejmuj funkcj
wa j jako komponent wyszczeglniajcy, jakie roszczenie koordynacji dziaa i wnosz swj wkad w konstroowanie
wanociowe wysuwa mwicy wraz ze sw ekspresj, jak je interakcji.
wysuwa oraz w odniesieniu do czego je wysuwa. Trzeba rwnie wzi pod uwag to, e dziaanie komunika-
Przez ilokucyjn moc wypowiedzi mwicy moe motywo- cyjne jest uzalenione od kontekstw sytuacyjnych, ktre
wa suchajcego do przyjcia oferty zawartej w akcie mowy z kolei s wycinkami wiata ycia uczestnikw interakcji.
i tym samym wejcia w racjonalnie motywowany zwizek czno midzy teori dziaania a podstawowymi pojciami
(Bindung). Idea ta zakada, e podmioty zdolne do mwienia teorii spoecznej moe zapewni dopiero ta koncepcja wiata
i dziaania mog odnosi si do wicej nili tylko jednego ycia, jak za porednictwem zainicjowanych przez Wittgen-
wiata, a porozumiewajc si ze sob co do czego w wiecie steina bada nad wiedz stanowic ukryte podoe (Hinter-
przyjmowa za podstaw komunikacji jaki wsplnie zaka grondwissen) l mona wprowadzi jako pojcie komplemen-
dany system wiatw. W tym kontekcie zaproponowaem, by tarne wobec dziaania komunikacyjnego.
wiat zewntrzny zrnicowa na wiat obiektywny i wiat W ramach "Rozwaa wtrconych" program ten mog co
spoeczny, natomiast wiat wewntrzny wprowadzi jako najwyej uwiarygodni. Wychodzc od dwu wersji Weberow-
pojcie komplementarne wzgldem tego wiata zewntrznego. skiej teorii dziaania pragn najpierw uwydatni (1) centraln
Odpowiednie roszczenia wanociowe do prawdziwoci, rang problemu koordynacji dziaa. Nastpnie chciabym
trafnoci i szczeroci mog wwczas posuy za ni prze- Austinowskie rozrnienie aktw illokucji i perlokucji
wodni przy wyborze teoretycznych perspektyw, z ktrych spoytkowa do (2) rozgraniczenia dziaa zorientowanych
bdzie mona uzasadni podstawowe tryby uycia jzyka albo na porozumienie i dziaa zorientowanych na rezultat, po to
funkcje jzyka oraz poklasyfikowa akty mowy zmieniajce by zbada (3) efekt illokucyjny w postaci wytwarzania wizi
si w zalenoci od konkretnego jzyka. Blihlerowsk funkcj i nadawania mocy wicej (Bindungseffekt), jaki powoduj
apelatywn jzyka naleaoby odpowiednio to tego rozbi na oferty przedkadane w aktach mowy, oraz (4) rol poddawal-
funkcj regulatywn i imperatywn. W regulatywnym sposo- nych krytyce roszcze wanociowych. Potwierdzeniu tej
bie uycia jzyka uczestnicy w rny sposb wysuwaj nor- tezy suy bdzie (5) polemika z konkurencyjnymi prbami
matywne roszczenia wanociowe i odnosz si do czego we klasyfikacji czynnoci jzykowych. Na koniec chciabym
wsplnym im wiecie spoecznym; w imperatywnym sposobie wskaza niektre pomosty wiodce od paszczyzny docieka
uycia jzyka odnosz si do czego w wiecie obiektywnym, formalnopragmatycznych ku pragmatyce empirycznej oraz na
przy czym mwicy zgasza wobec adresata roszczenie przykadzie dosownego i kontekstowo uwarunkowanego
wadcze celem skonienia go do dziaania w taki sposb, aeby znaczenia czynnoci jzykowych (6) objani, dlaczego poj
zaistnia zamierzony stan rzeczy. Idca w tym kierunku for- cie dziaania komunikacyjnego trzeba uzupeni o koncepcj
mainopragmatyczna teoria komunikacji moe zosta wyko- wiata ycia.
rzystana w socjologicznej teorii dziaania, jeli uda si poka-
za, w jaki sposb akty komunikacji, tzn. czynnoci jzykowe I L. Wittgenstein, o pewnoci, tum. M. Sady i W. Sady, Warszawa 1993.
464 III. PieIWsze rozwaania wtrcone Dziaanie spoeczne, aktywno celowa i komunikacja 465
1. Dwie wersje Weberowskiej teorii dziaania. Weber wpro- pomylanego pojcia intencji. Weber wychodzi zatem od tele-
wadza w pierwszej kolejnoci "sens" jako podstawowe pojcie ologicznego modelu dziaania i "subiektywny sens" okrela
teorii dziaania i z pomoc tej kategorii odrnia dziaania od jako (przedkomunikacyjny) zamiar, ktry przywieca dziaa
obserwowalnego zachowania: niu. Dziaajcy moe albo zmierza do realizacji wasnych
"Ludzkie zachowanie - wszystko jedno czy jest to aktywno
interesw, takich jak zdobycie wadzy bd uzyskanie bogactwa,
zewntrzna czy wewntrzna, zaniechanie czy tolerowanie - nazwie albo chcie zadouczyni wartociom takim, jak pobono
si dziaaniem, jeli i o tyle, o ile dziaajcy podmiot bd podmioty bd godno ludzka, albo szuka zaspokojenia w folgowaniu
wi z nim jaki subiektywny sens"l. afektom i podaniom. Te utylitarne, aksjologiczne bd afek-
Oparciem dla Webera jest przy tym nie teoria znaczenia, lecz tywne cele (Ziele), ktre rozdrabniaj si na pomniejsze zamia-
intencjonalistyczna teoria wiadomoci. "Sensu" nie objania ry (Zwecke) swoiste dla danej sytuacji, s upostaciowaniem
on za pomoc modelu znacze jzykowych i nie odnosi go do subiektywnego sensu, jaki dziaajce podmioty mog czy ze
sw aktywnoci ukierunkowan na celI.
jzykowego medium moliwego porozumienia, lecz do
mniema i zamiarw przedstawianego zrazu w izolacji pod- Weber wychodzi od monologicznie pomylanego modelu
dziaania, tote pojcia "dziaania spoecznego" nie moe
miotu dziaania. Ju na tym pierwszym rozdrou Weber
wprowadzi przez eksplikacj pojcia sensu. Musi raczej
odchodzi od teorii dziaania komunikacyjnego: za spraw fun-
damentaln uznaje nie relacj interpersonaln midzy przynaj- model aktywnoci ukierunkowanej na cel poszerzy o dwa
mniej dwoma podmiotami zdolnymi do mwienia i do wyznaczniki, aby spenione byy warunki interakcji
spoecznej. Te dodatkowe wyznaczniki to: (a) orientowanie si
dziaania, ktra odsya do dochodzenia do porozumienia przy
uyciu jzyka, lecz do aktywnoci ukierunkowanej na cel na zachowania innych podmiotw dziaajcych oraz (b) wza-
w pojedynk dziaajcego podmiotu. Jzykowe dochodzenie jemne refleksywne odniesienia midzy orientacjami ukierunk-
owujcymi dziaania kilku uczestnikw interakcji. Co prawda
do porozumienia przedstawiane jest - podobnie jak w seman-
tyce intencjonalnej - na mod wzajemnego oddziaywania na Weber waha si, czy w wypadku interakcji spoecznej ma
uwaa warunek (a) za dostateczny, czy te ma rwnie doma-
siebie podmiotw dziaajcych teleologicznie:
ga si [spenienia warunku] (b). W paragrafie 1 Winschaft
"W granicznym przypadku odpowiadajcej typowi idealnemu racjo- und Gesellschaft powiada jedynie:
nalnoci ukierunkowanej na cel wsplnot jzykow reprezentuj
liczne pojedyncze akty [ ... l zorientowane na oczekiwanie, e u innych "Dziaaniem spoecznym nazwie si takie dziaanie, ktre zgodnie
uzyska si zrozumienie tego sensu (Sinn), jaki ma si na myli"2. z zamierzonym przez dziaajcego bd dziaajcych sensem ma
odniesienie do zachowania innych i jest na nie w swym przebiegu
Dochodzenie do porozumienia uznaje si za fenomen pochod- zorientowane"2.
ny, ktry ma by konstruowany z pomoc mao ambitnie
M. Weber, Winschaft und Gesellschaft, Koln 1964, s. 3.

l l H. Gimdt, Das sozia/e Handeln a/s Grnndkategorie der eifahrnngswis-
M. Weber, Ober einige Kategorien der verstehenden Soziologie, w: tene,

2 senschaftlichen Sozi%gie, Ttibingen 1967.
Methodologische Schriften, Frankfurt am Main 1968, s. 194. 2 M. Weber, Winschaft und Gesellschaft, wyd. cyt., s. 4.
III. PielWsze rozwaania wtrcone
466
W paragrafie 3 natomiast podkrela Weber, e orientacje aspekt podlegajcy

racjonalizacji. Jeli przyjmuje si tak per-
uczestnikw, ktre ukierunkowuj ich dziaania, musz pozos- spektyw, to jedynymi aspektami dziaania poddawalnymi
tawa we wzajemnym odniesieniu:
obiektywnemu osdowi bd skuteczno kauzalnej ingerencji
w istniejc sytuacj oraz prawdziwo empirycznych sdw,
,,Stosunkiem spoecznym nazwie si zachowanie kilku [pod-
jakie le u podstaw maksymy [postpowania] bd planu dzia-
miotw], o ile - zgodnie z jego zawartoci znaczeniow (seinem Sin-
ngehalt nach) - jest wzajemnie na siebie nastawione i przez to ania, tzn. u podstaw subiektywnej opinii na temat racjonalnej ze
[wanie] ukierunkowywane" l. wzgldu na cel organizacji rodkw.
Tak wic za punkt odniesienia dla swej typologii obiera
Z uwagi na konstrukcj teorii dziaania waniejsze jest jed-
Weber dziaanie racjonalne ze wzgldu na cel:
nak nastpne rozstrzygnicie. Czy Weber powinien wprowa-
dza dajce si racjonalizowa aspekty dziaania, przyjmujc "Jak kade dziaanie, tak i dziaanie spoeczne mona okreli jako (1)
racjonalne ze wzgldu na cel: na podstawie oczekiwa co do zachowa
za podstaw teleologiczny model dziaania, czy te powinno
przedmiotw wiata zewntrznego i zachowa innych ludzi oraz pod
mu do tego posuy pojcie interakcji spoecznej? W pier- ktem wykorzystania tych oczekiwa jako warunkw lub jako rod
wszym wypadku (a) Weber musi si ograniczy do tych aspek- kw do osignicia wasnych, racjonalnie zamierzonych i wywao
tw poddawalnych racjonalizacji, jakich dostarcza model akty- nych celw; (2) racjonalne ze wzgldu na wartoci: na podstawie
wnoci ukierunkowanej na cel: do racjonalnoci rodkw wiadomej wiary w interpretowan etycznie, estetycznie, religijnie bd
w jakikolwiek inny sposb bezwarunkow warto wewntrzn
i celw. W drugim wypadku (b) pojawia si pytanie, czy ist-
okrelonego zachowania si samego w sobie bez wzgldu na jego rezul-
niej rne rodzaje refleksywnych odniesie midzy orientac- tat; (3) afektywne, w szczeglnoci emocjonalne: na podstawie aktual-
jami ukierunkowujcymi dziaanie, a tym samym rwnie dal- nych afektw i stanw uczuciowych; (4) tradycjonalne: na podstawie
sze aspekty, z punktu widzenia ktrych moe dokonywa si nawyku utrwalonego w nastpstwie dugotrwaej praktyki"l.
racjonalizacja dziaa. Idc ladem sugestii interpretacyjnych Wolfganga Schluch-
a. Wersja oficjalna. Weber, jak powszechnie wiadomo,
tera moemy zrekonstruowa t typologi na podstawie for-
2
rozrnia dziaanie racjonalne ze wzgldu na cel, racjonalne ze
malnych cech dziaania racjonalnego ze wzgldu na cel.
wzgldu na wartoci, afektywne i tradycjonalne. Typologia ta
W sposb racjonalny ze wzgldu na cel zachowuje si ten
opiera si na kategoriach celw dziaania, na ktre moe orien- dziaajcy, ktry z jasno wyartykuowanego zbioru wartoci
towa si podmiot dziaajcy, s to: cele utylitarne, aksjologiczne
wybiera cele i przy uwzgldnieniu alternatywnych nastpstw
i afektywne. W takim wypadku "dziaanie tradycjonalne" okazu- organizuje odpowiednie rodki. W zaproponowanym przez
je si zrazu bliej niedookrelon kategori rezydualn. Typolo- Webera uszeregowaniu typw dziaania stopniowo zawa si
gii tej ewidentnie przywieca denie do rozrnienia stopni wiadomo dziaajcego podmiotu. Z subiektywnego sensu
racjonalizacji dziaania. Weber nie wychodzi tu od stosunku
spoecznego. Jedynie relacj celw i rodkw, waciw teleo-
logicznie pojmowanemu dziaaniu monologicznemu, uwaa za l Tame, s. 17.
2 W. Schluchter, Die Entwicklung des okzidentalen Rationalismus, Tiibin-
gen 1979.
l Tame, s. 19 .
468 III. PielWsze 1Vzwaania wtrcone Dziaanie spoeczne, aktywno celowa i komunikacja 469
zostaj wyeliminowane i tym samym wyjte spod racjonalnej racjonalnoci zwizanej z dziaaniem. Dziaania spoeczne
kontroli: w dziaaniach racjonalnych ze wzgldu na wartoci - mona rnicowa wedug mechanizmw koordynacji dziaa,
skutki, w dziaaniach faktycznie ju tylko nawykowych - a wic podug tego, czy stosunek spoeczny opiera si jedynie na
rwnie cele: ukadach interesw czy te rwnie na normatywnej zgodzie.
W ten sposb rozrnia Weber czysto faktyczne istnienie
Tabela 11. Oficjalna typologia dziaania porzdku gospodarczego oraz spoeczne obowizywanie (die
Subiektywny sens rozciga si soziale Geltung) porzdku prawnego; w pierwszym wypadku

Typy dziaania podug stopni na nastpujce elementy: stosunki spoeczne uzyskuj trwao dziki faktycznemu
zmniejszajcej si racjonalnoci
rodki cele wartoci skutki zazbianiu si ukadw interesw, w drugim - dziki uznawaniu
normatywnych roszcze wanociowych. Koordynacja dziaa,
Racjonalne ze wzgldu na cel + + + +
ktra pocztkowo zostaje zapewniona jedynie dziki komple-
Racjonalne ze wzgldu na wartoci + + + -
mentarnoci interesw, moe jednak ulec normatywnemu
Afektywne + + - - I przeksztaceniu (kann normativ ilbeiformt werden) przez to, e
Tradycjonalne + - - - dodatkowo dojdzie jeszcze "obowizywanie zasadzajce si na
zgodzie" (Einverstiindnisgeltung), tzn. "wiara, e okrelone
Oczywiciew konstrukcji tej moe Weber pomlesclc zachowanie jest wymagane przez prawo bd konwencje"l.
dziaanie "racjonalne ze wzgldu na wartoci" tylko wwczas, Weber objania to na przykadzie tworzenia si tradycji przy
gdy nada mu cile ograniczone znaczenie. Ten typ dziaania przechodzeniu od obyczaju do konwencji:
moe tu obejmowa jedynie te orientacje dziaania, ktrych
"Reguy konwencjonalne s
zwykle t drog, na ktrej czysto fakty-
podstaw jest etyka przekona, a nie etyka odpowiedzialnoci. czne prawidowoci dziaania - a wic czysty obyczaj - przeksz-
Nie zostaje uwzgldniony ten typ osobowoci, ktry kieruje tacaj si
w wice normy, ktrych gwarantem jest pocztkowo
si zasadami (der prinzipiengeleitete Charakter), dziki ktre- przymus psychiczny"2.
mu na przykad etyka protestancka kwalifikuje si do tego, by Interakcja opierajca si na komplementarnoci interesw wys-
by ram metodycznego sposobu ycia. Posttradycyjne struk-
tpuje nie tylko w formie obyczaju, tzn. tpo przyjtego nawyku,
tury wiadomoci, jakie Weber wydobywa ze zracjonalizowa- lecz rwnie na szczeblu racjonalnych zachowa polegajcych na
nych obrazw wiata, [choby] z racji analitycznych nie mog wspzawodnictwie, na przykad w nowoczesnym handlu
ju wej do typologii dziaa, ktra oparta jest na kategoryza-
(Tauschverkehr), gdzie uczestnicy wyksztacili klarown wiado
cji dziaa nie-spoecznych; wiadomo moralna pozostaje mo komplementarnoci, ale rwnie przygodnoci swych intere-
bowiem w zwizku z konsensualnym regulowaniem interper- sw. Z drugiej za strony interakcja opierajca si na normatywnym
sonalnych konfliktw towarzyszcych dziaaniom. konsensie przyjmuje nie tylko form dziaania konwencjonal-
b. Wersja nieoficjalna. Z chwil gdy Weber prbuje sw
typologi osadzi na poziomie pojciowoci [odnoszcej si do]
I M. Weber, Wirtschaft und Gesellschaft, wyd. cyt., s. 247.
dziaania spoecznego, [natychmiast] natrafia na dalsze aspekty 2 Tame, s. 246 .
470 III. Pierwsze rozwaania wtrcone Dziaanie spoeczne. aktywno celowa i komunikacja 47]
nego, uwarunkowanego przez tradycj; na przykad nowoczesny uwarunkowan przez tradycj i zgod racjonaln,
ale t racjo-
system prawny uzaleniony jest od owieconej wiary w prawo- naln zgod tumaczy, jak widzielimy,
nader nieadekwatnie,
wito, ktr to wiar racjonalne prawo naturalne wraz z ide podug modelu uzgodnie midzy dwoma podmiotami prawa
pierwotnej umowy midzy rwnymi i wolnymi wyprowadza prywatnego, a w kadym razie nie wyprowadza jej z praktycz-
z procedur rozumnego ksztatowania woli. Kiedy idziemy la nomoralnych podstaw dyskursywnego ksztatowania woli.
dem tych rozwaa, to nasuwa si myl, by typologi dziaania W przeciwnym razie musiaoby sta si w tym kontekcie
jasne, e racjonalne dziaanie spoeczne (Gesellschaftshandeln)
Tabela 12. Alternatywna typologia dziaania
rni si od konwencjonalnego dziaania spoecznego
Stopie racjonalnoci dziaania (Gemeinschaftshandeln) nie tylko orientacj dziaania racjo-
Koordynacja nalnie ukierunkowan na cel, lecz rwnie wyszym, miano-
niski wysoki
wicie postkonwencjonalnym stopniem racjonalnoci praktycz-
Poprzez ukady dziaanie utrwalone moc dziaanie strategiczne
interesw faktw (Sitte [obyczaj (Interessenhandeln)
nomoralnej. Poniewa tak si jednak nie dzieje, tedy
specyficzne pojcie racjonalnoci ukierunkowanej na wartoci
Poprzez normatywn oparte na zgodzie oparte na zgodzie
zgod konwencjonalne dziaanie racjonalne dziaanie nie moe uzyska dla teorii dziaania tego znaczenia, jakie
spoeczne spoeczne trzeba by mu przypisa, gdyby nastpstwa etycznej racjonali-
(Gemeinschaftshandeln) (Gesellechaftshandeln) zacji, analizowanej przez Webera na paszczynie tradycji kul-
-
turowych, miay by moliwe do uchwycenia w systemach
spoecznego skonstruowa wedug (a) rodzaju koordynacji oraz dziaania spoecznego.
(b) stopnia racjonalnoci stosunkw spoecznych: Weber nie mg wykorzysta nieoficjalnej typologii dziaa
Taka typologia znajduje punkt oparcia w Wirtschaft und nia w odniesieniu do problematyki racjonalizacji spoecznej.
Gesellschaft 1; bez wikszego trudu mona to wykaza na pod- Oficjalna wersja jest natomiast konceptualnie tak zawona, e
stawie artykuu Ober einige Kategorien der verstehenden dziaania spoeczne mog w jej ramach by oceniane jedynie
Soziologie 2 Zrezygnuj jednak z tego, poniewa interesujce w aspekcie racjonalnoci ukierunkowanej na cel. Racjonaliza-
rozrnienie stosunkw spoecznych zaporedniczonych przez cja systemw dziaania widziana z tej perspektywy pojciowej
ukady interesw i stosunkw spoecznych zaporedniczonych musi ogranicza si do upowszechniania si i umacniania tych
przez normatywn zgod nie zostaje przez Webera klarownie typw dziaania racjonalnego ze wzgldu na cel, ktre s
przeprowadzone na paszczynie samych orientacji dziaania specyficzne dla poszczeglnych podsystemw. Aeby procesy
(bd to chcia nadrobi pod hasem "orientacja na zaoony racjonalizacji spoecznej mona byo bada w caym ich spek-
rezultat a orientacja na porozumienie"). Powaniejsza jest inna trum, trzeba przyj inne podstawy teorii dziaania.
sprawa, ta mianowicie, e Weber wprawdzie rozrnia zgod Dlatego chc powrci do wstpnie zaprezentowanego we
"Wprowadzeniu" pojcia dziaania komunikacyjnego i, nawi
zujc do teorii aktw mowy, ugruntowa konceptualnie te
l Tame, s. 19 - 26, 240 - 250.
2 Wyd. cyt., s. 169-213 . dajce si racjonalizowa aspekty dziaania, ktre w oficjalnej
teorii dziaania zostay przez Webera pominite. T drog mam oceniamy stopie skutecznoci jego interwencji w caociowy
nadziej uchwyci w kategoriach teorii dziaania kompleksowe ukad stanw i zdarze; strategicznym nazywamy dziaanie
pojcie racjonalnoci, ktrego Weber uywa w swych analizach ukierunkowane na zaoony rezultat, kiedy rozpatrujemy je od
kulturowych. Wychodz tu od klasyfikacji dziaa, ktra o tyle strony stosowania si do regu racjonalnego wyboru i oceniamy
opiera si na nieoficjalnej wersji Weberowskiej teorii dziaania, stopie jego skutecznoci w wywieraniu wpywu na decyzje
e dziaania spoeczne s w niej zrnicowane wedug dwu racjonalnego partnera. Dziaania instrumentalne mog by
orientacji, korespondujcych z Weberowsk koordynacj powizane z interakcjami spoecznymi, dziaania strategiczne
dziaania przez ukady interesw i poprzez normatywn zgod: natomiast same s dziaaniami spoecznymi. Z kolei o dziaa
niach komunikacyjnych mwi wtedy, kiedy uczestnicy koordy-
Tabela 13. Typy dziaania nuj plany dziaania nie przez egocentryczn kalkulacj [szans]
Orientacja dziaania sukcesu, lecz przez akty dochodzenia do porozumienia. W dzia-
ukierunkowanie na aniu komunikacyjnym uczestnicy stawiaj wasny sukces na
Sytuacja dziaania ukierunkowanie na
rezultat porozumienie drugim planie; zmierzaj do osignicia wasnych celw pod
warunkiem, e mog swe plany dziaania wzajemnie zestroi na
nie-spoeczna dziaanie instrumentalne -
gruncie wsplnych definicji sytuacji. Z tego wzgldu negocjo-
spoeczna dziaanie strategiczne dziaanie komunikacyjne
wanie definicji sytuacji stanowi istotny skadnik dokona inter-
pretacyjnych wymaganych w dziaaniu komunikacyjnym.
Model dziaania racjonalnego ze wzgldu na cel opiera si na 2. Orientacja na zaoony rezultat a orientacja na porozumie-
zaoeniu, e aktor jest przede wszystkim zorientowany na nie. Okrelajc dziaanie strategiczne i dziaanie komunikacyjne
osignicie dostatecznie sprecyzowanego od strony zamierze jako pewne typy, wychodz z zaoenia, e konkretne dziaania
celu, e dobiera rodki, ktre w danej sytuacji wydaj mu si dadz si sklasyfikowa z tych wanie punktw widzenia.
stosowne, oraz oblicza inne dajce si przewidzie nastpstwa Mianem "strategicznego" i ,,komunikacyjnego" chc okreli nie
dziaania jako dodatkowe warunki osignicia zaoonego tylko dwa aspekty analityczne pozwalajce to samo dziaanie
rezultatu. Rezultat jest definiowany jako zaistnienie w wiecie opisywa raz jako wzajemne wywieranie na siebie wpywu przez
podanego stanu, ktry w danej sytuacji mona wywoa partnerw dziaajcych racjonalnie ze wzgldu na cel, raz za
sprawczo poprzez celowo ukierunkowane czynienie bd zanie- jako proces dochodzenia do porozumienia uczestnikw jakiego
chanie czego. Zaistniae efekty dziaania skadaj si cznie wiata ycia. Jest raczej tak, e dziaania spoeczne mona roz-
z wynikw dziaania (o ile postawiony cel zosta zrealizowany), rnia podug tego, czy uczestnicy orientuj si na zaoony
nastpstw dziaania (ktre aktor przewidywa i wspzamierza rezultat czy na osignicie porozumienia; i powinno te by tak,
bd wlicza w koszta) oraz z nastpstw ubocznych (ktrych e w odpowiednich warunkach nastawienia te daj si zidenty-
aktor nie przewidzia). Dziaanie ukierunkowane na zaoony fikowa na podstawie intuicyjnej wiedzy samych uczestnikw.
rezultat nazywamy instlUmentalnym, gdy rozpatrujemy je od Najpierw potrzebna jest zatem pojciowa analiza obydwu tych
strony stosowania si do technicznych regu dziaania oraz nastawie.
474 III. PieIWsze rozwaania wtrcone Dziaanie spoeczne, aktywno celowa i komunika(:ja 475
W ramach teorii dziaania nie mona tego rozumie jako zgodzie speniajcej warunki racjonalnie motywowanej akcep-
zadanie psychologiczne. Celem moim nie jest empiryczna tacji treci wypowiedzi. Zgoda osignita w trybie komunika-
charakterystyka dyspozycji do dziaania, lecz uchwycenie cyjnym ma racjonaln podstaw; nie moe by narzucona
oglnych struktur procesw dochodzenia do porozumienia, przez adn ze stron - ani w sposb instrumentalny, przez
z ktrych mona wyprowadzi warunki uczestnictwa dajce bezporedni ingerencj w sytuacj dziaania, ani w sposb stra-
si scharakteryzowa formalnie. B y wyjani, co rozumiem tegiczny, przez obliczone na powodzenie wywieranie wpywu
przez "nastawienie ukierunkowane na porozumienie", musz na decyzje partnera. Faktem jest, e zgod mona obiektywnie
zanalizowa pojcie "uzyskanie porozumienia". Nie chodzi wymusi, ale to, co ewidentnie dokonuje si poprzez oddziay
przy tym o predykaty uywane przez obserwatora, kiedy wanie zewntrzne bd uycie przemocy, subiektywnie nie
opisuje procesy dochodzenia do porozumienia, lecz o przedte- moe uchodzi za zgod. Zgoda polega na wsplnych przeko-
oretyczn wiedz kompetentnych uytkownikw jzyka naniach. Czyj akt mowy zwieczony jest powodzeniem tylko
(Sprecher), ktrzy sami mog intuicyjnie odrnia, kiedy od- wwczas, gdy Inny akceptuje zawart w nim ofert, zajmujc
dziauj na innych, a kiedy staraj si z nimi porozumie, (choby imiplicite) stanowisko Tak bd Nie wobec zasadniczo
a nadto jeszcze wiedz, kiedy prby porozumienia kocz si poddawalnego krytyce roszczenia wanociowego. Zarwno
niepowodzeniem. Gdybymy mogli explicite poda standardy, Ego, ktry sw wypowiedzi zgasza roszczenie wanociowe,
ktre implicite czyni oni podstaw tych rozrnie, to jak i Alter, ktry je akceptuje lub odrzuca, opieraj sw decyzj
mielibymy poszukiwan ide (Konzept) porozumienia. na potencjalnych racjach.
Dochodzenie do porozumienia pojmowane jest jako proces Gdybymy nie mogli odwoa si do modelu mowy, nie
osigania zgodnoci midzy podmiotami zdolnymi do mwie- potrafilibymy wstpnie zanalizowa, co to znaczy, e dwa
nia i dziaania. Naturalnie moe by tak, e grupa osb zgod- podmioty dochodz midzy sob do porozumienia. Dochodze-
nie odczuwa jaki nastrj, tak nieuchwytny, e z trudem przynie do porozumienia tkwi jako telos w ludzkim jzyku.
chodzi podanie treci propozycjonalnej bd intencjonalnego Wprawdzie relacja midzy jzykiem i porozumieniem nie jest
przedmiotu tego nastroju. Taka kolektywna jednolito uspo- taka, jak relacja midzy rodkiem i celem, ale ide (Konzept)
sobienia (Gleichgestimmtheit) nie spenia warunkw tego dochodzenia do porozumienia moemy wyjani tylko, jeli
rodzaju zgody, jak si kocz zwieczone powodzeniem podamy, co to znaczy uywa zda w zamiarze komunika-
prby dojcia do porozumienia. Zgoda, ktr zamierza si cyjnym. Idea porozumiewania si (Konzept des Sprechens)
osign na drodze komunikacyjnej lub ktr si wsplnie i idea dochodzenia do porozumienia wzajemnie si interpre-
zakada w dzianiu komunikacyjnym, jest propozycjonalnie tuj. Dlatego to formalnopragmatyczne cechy nastawienia
zrnicowana. Dziki tej jzykowej strukturze nie moe by ukierunkowanego na porozumienie moemy analizowa,
wywoana jedynie oddziaywaniem z zewntrz, lecz musi by posugujc si modelem postawy zajmowanej przez uczestni-
akceptowana przez uczestnikw jako majca wano (gilitig). kw komunikacji, z ktrych jeden, biorc najprostszy przypa-
O tyle rni si ona od li tylko faktycznie zachodzcej zgod- dek, spenia jaki akt jzykowy, a inny zajmuje wobec niego
noci. Procesy dochodzenia do porozumienia zmierzaj ku stanowisko Tak bd Nie (nawet jeli w codziennej praktyce
476 III. PiefWsze mzwaania wtrcone Dziaanie spoeczne, aktywno celowa i komunikacja 477
komunikacyjnej wypowiedzi nie zawsze przybieraj form jzyka, zorientowanego na konsekwencje, zdaj si deprecjo-
explicite jzykow, a czsto nie maj zgoa adnej formy wer- nowa czynnoci jzykowe jako model dziaania zorientowa-
balnej). nego na dochodzenie do porozumienia.
Trzeba przyzna, e chcc rozgraniczy na drodze analizy Nie bdzie tak tylko wwczas, gdy da si pokaza, e uycie
czynnoci jzykowych dziaanie zorientowane na zaoony jzyka zorientowane na osignicie porozumienia stanowi
rezultat i dziaanie zorientowane na porozumienie, natrafiamy pielWotny tryb (Originalmodus) [uycia jzyka], wzgldem
na nastpujc trudno. Z jednej strony te akty komunikacyjne, ktrego porednie dochodzenie do porozumienia, dawanie
z pomoc ktrych mwicy i suchajcy dochodz do porozu- czego do zrozumienia czy powodowanie [okrelonego] rozu-
mienia co do czego, traktujemy jako mechanizm koordynacji mienia czego, zachowuje si pasoytniczo. Dokadnie tego
dziaa. Pojecie dziaania komunikacyjnego pomylane jest wanie dokonuje, jak myl, Austinowskie rozrnienie na
w taki sposb, e aktw dochodzenia do porozumienia, ktre illokucje i perlokucje.
cz teleologicznie ustrukturowane plany dziaania rnych Austin, jak wiadomo, rozrnia czynnoci lokucyjne,
uczestnikw i tym samym zespalaj pojedyncze dziaania illokucyjne i perlokucyjne l. Lokucyjnymi nazywa Austin treci
w ukad interakcyjny (Interaktionszusammenhang), nie mona zda orzekajcych * (P) bd znominalizowanych zda orze-
redukowa do dziaania teleologicznego. Pod tym wzgldem kajcych (e p). Poprzez akty lokucji mwicy wyraa jakie
paradygmatyczne pojcie interakcji zaporedniczonej jzykowo stany rzeczy; mwi co. Poprzez akty illokucji mwicy wyko-
jest nie do pogodzenia z teori znaczenia, ktra, jak semantyka nuje pewn czynno, mwic co. Rola illokucyjna (Die
intencjonalna, chce dochodzenie do porozumienia pojmowa illokutioniire Rolle) stanowi o trybie zdania (Tp) uytego
jako rozwizanie problemu koordynacji pomidzy podmiotami w charakterze stwierdzenia, obietnicy, rozkazu, wyznania itd.
dziaajcymi w sposb zorientowany na zaoony rezultat. W standardowych warunkach tryb ten wyraany jest za
Z drugiej jednak strony nie kada jzykowo zaporedniczona pomoc czasownika performatywnego uytego w pierwszej
interakcja stanowi przykad dziaania zorientowanego na osobie czasu teraniejszego, przy czym sens czynnociowy
porozumienie. Niewtpliwie istniej niezliczone przypadki (Aktionssinn) rozpozna mona w szczeglnoci po tym, e
poredniego osigania porozumienia, czy to tak, e jedna osoba illokucyjny skadnik aktu mowy pozwala na dodatek "niniej-
za porednictwem sygnaw daje co do zrozumienia innej oso- szym": "Niniejszym obiecuj ci (rozkazuj ci, wyznaj ci), e
bie, porednio skaniajc j do tego, by, wycigajc wnioski p". I wreszcie, poprzez akty perlokucyjne mwicy wywouje
z postrzeganej sytuacji, wyksztacia sobie okrelony pogld
i powzia okrelony zamiar; czy te tak, e jedna osoba na pod- 11. L. Austin, Jak dziaa sowami, w: tene, Mwienie i poznawanie. Rozpra-
stawie utartej codziennej praktyki komunikacyjnej wprzga inn wy i wykady filozoficzne, tum. B. Chwedeczuk, Warszawa 1993, s. 545 -713;
osob w urzeczywistnianie swych celw, czyli poprzez manipu- * Aussagesiitze - okrelenie odznaczajce si dwuznacznoci. Z powodu
lacyjne uycie rodkw jzykowych skania do podanych dla tej dwuznacznoci najlepszym odpowiednikiem polskim by moe byoby
okrelenie wzorowane na angielskim tumaczeniu niniejszego dziea Haber-
siebie zachowa i tym samym instrumentalizuje j, majc na masa (Theory ofCommunicative Action, Boston 1984): pmpositional sentences
uwadze rezultat wasnego dziaania. Przykady takiego uycia - "zdania propozycjonalne" - przyp. tum.
Dziaanie spoeczne, aktywno celowa i komunikaLja 479
478 III. Pien'vsze rozwaania wtrcone
pewien efekt u suchajcego. Przez to, e wykonuje on pewn "Istnieje jeszcze jeden sens, w ktrym wykonanie czynnoscl
lokucyjnej, a tym samym czynnoci illokucyjnej, moe by rwnie
czynno jzykow, sprawia co w wiecie. Trzy akty, ktre wykonaniem czynnoci innego rodzaju. Powiedzenie czego
rozrnia Austin, mona zatem scharakteryzowa hasowo wywouje czsto, a nawet normalnie, w nastpstwie pewne skutki
w nastpujcy sposb: co mwi; co czyni, mwic; co w sferze uczu, myli lub dziaa suchaczy, lub mwicego, bd
sprawia przez to, e si dziaa co mwic. innych osb, a powiedzenie to moe by wygoszone z przeznacze-
Austin w taki sposb przeprowadza pojciowe dystynkcje, niem, intencj lub zamiarem wywoania owych skutkw. Moemy te
wwczas powiedzie, e mwicy wykona pewn czynno, a sto-
e czynno jzykowa (Tp)1 zoona z czci illokucyjnej i pro-
sujc jej nazewnictwo bd tylko porednio dokona odniesienia do
pozycjonalnej jest przedstawiana jako samowystarczalny akt, pewnej czynnoci lokucyjnej lub illokucyjnej, bd te w ogle go nie
ktry speniany jest przez mwicego zawsze w zamiarze dokona. Wykonanie czynnoci tego rodzaju bdziemy nazywa
komunikacyjnym, mianowicie w takim celu, aby suchajcy wykonaniem czynnoci perlokucyjnej, a czynno wykonan [ ... ]
perlokucj"I.
zrozumia i zaakceptowa jego wypowied. Samowystarczal-
no aktu illokucyjnego naley rozumie w tym sensie, e Rozgraniczenie czynnoci illokucyjnych i perlokucyjnych
zamiar komunikacyjny mwicego oraz przywiecajcy mu wywoao rozlege kontrowersje 2 Wyoniy si z nich cztery
cel illokucyjny wynikaj z jawnego (manifesten) znaczenia kryteria odgranicze.
tego, co powiedziane. Inaczej rzecz si ma z dziaaniami tele- a. Cel illokucyjny, do ktrego sw wypowiedzi zmierza
ologicznymi. Ich sens identyfikujemy jedynie na podstawie mwicy, wynika z konstytutywnego dla czynnoci jzyko
zamiarw, ktre przywiecaj autorowi, oraz celw, ktre wych znaczenia tego, co powiedziane; akty mowy w tym sen-
pragnie realizowa. Tak jak dla aktw illokucyjnych konstytu- sie same si identyfikuj 3. Mwicy z pomoc aktu illokucyj-
tywne jest znaczenie tego, co powiedziane, tak dla dziaa tele- nego daje pozna, e chce, by to, co mwi, byo rozumiane
ologicznych - intencja dziaajcego. jako pozdrowienie, rozkaz, upomnienie, wyjanienie itd. Jego
To za, co Austin nazywa efektami perlokucyjnymi, powsta- zamiar komunikacyjny nie wychodzi poza to, e suchajcy
je wskutek tego, e aktom illokucyjnym przypada pewna rola powinien rozumie jawn tre czynnoci jzykowej. Natomiast
w teleologicznych kontekstach dziaania. Efekty te pojawiaj perlokucyjny cel mwicego, podobnie jak w ogle zamiary,
si zawsze wwczas, gdy mwicy dziaa w sposb ukierun- do ktrych realizacji zmierza si przez dziaania skierowane na
kowany na zaoony rezultat i zarazem wie czynnoci jzy cel, nie wynika z jawnej treci czynnoci jzykowej; cel ten
kowe z takimi zamiarami oraz instrumentalizuje je z uwagi na mona zidentyfikowa tylko poprzez intencj dziaajcego.
takie cele, ktre ze znaczeniem tego, co zostaje powiedziane, Jak na przykad obserwator, ktry widzi znajomego spiesz
pozostaj w zwizku jedynie przygodnym: cego ulic, nie moe rozpozna, dlaczego ten si tak spieszy,
tak i suchajcy, ktry rozumie skierowane do danie, nie
l Pomijam rozwj, jakiemu u samego Austina podlegaa teoria aktw mowy
(por. J. Habermas, Was heij3t Universalpragmatik?, wyd. cyt., s. 228 n.) i wy-
chodz od interpretacji, jak tej teorii nada J. R. Searle: Czynnoci mowy. Roz- l J. L. Austin, Jak dziaa sowami, wyd. cyt., s. 646 - 647.
waania z filozofii jzyka, tum. B. Chwedeczuk, Warszawa 1987; por. take 2 B. Schlieben-Lange, Linguistische Pragmatik, Stuttgart 1975, s. 86 n.
3 D. S. Shwayder, The Stratification of Behavior, London 1965, s. 287 n.
D. Wunderlich, Studien zur Sprechakttheorie, Frankfurt am Main 1976.
480 III. PieIWsze rozwaania wtrcone Dziaanie spoeczne, aktywno(~ celowa i komunikacja 481
moe przez to samo od razu wiedzie, do czego jeszcze poza oczekiwa co do dziaa po stronie mwicego. To, czy
tym zmierza mwicy wypowiadajc to danie. Adresat oczekiwane nastpstwa dziaania faktycznie wystpi, czy te
mgby wnosi o perlokucyjnych celach mwicego co nie, nie ma wpywu na osignicie przez mwicego zamie-
najwyej z kontekstu l. Trzy pozostae kryteria zwizane s rzonego rezultatu illokucyjnego. Jeli na przykad mwicy
z charakterem samoidentyfikacji czynnoci jzykowych. nie zoy wymwienia, to nie jest to skutek osignity perlo-
b. Z opisu aktu mowy - jak w podanych niej przykadach kucyjnie, lecz nastpstwo zgody osignitej komunikacyjnie,
l i 2 - mona wyprowadzi warunki osignicia przez mwi czyli spenienie zobowizania, jakie wzi na siebie adresat
cego odpowiedniego illokucyjnego rezultatu, ale nie da si wraz ze swoim Tak wobec oferty [zawartej w] akcie mowy.
wyprowadzi warunkw osignicia rezulatu perlokucyjnego, Rozwamy teraz przykad:
jaki mwicy, ktry dziaa w sposb ukierunkowany na zao 3. M przez poinformowanie S o tym, e zoy wymwienie w swo-
ony rezultat, pragnie bd zamierza osign wykonujc ten jej firmie, wprawi S (zgodnie z zamierzeniem) w przeraenie.
akt mowy. W opisach perlokucji - jak w podanych niej przy-
Z tego opisu wynika, e rezultat illokucyjny stwierdzenia
kadach 3 i 4 - mieszcz si za takie rezultaty, ktre wycho-
opisanego w przykadzie 1 nie jest dostatecznym warunkiem
dz poza znaczenie tego, co powiedziane, a tym samym poza
osignicia efektu perlokucyjnego. Suchajcy mgby w innym
to, co adresat mgby bezporednio rozumie:
kontekcie na t sam wypowied rwnie dobrze zareagowa
1. M stwierdzi wobec S, e zoy w swej firmie wymwienie. z ulg. To samo odnosi si do:
Wypowiedzi, przedstawion w przykadzie l mowlcy 4. S zaniepokoi M ostrzeeniem, eby nie skada wypowiedzenia
osignie zamierzony rezultat illokucyjny wwczas, gdy S w swej firmie.
zrozumie jego stwierdzenie i zaakceptuje je jako prawdziwe.
W innym kontekcie to samo ostrzeenie mogoby rwnie
To samo odnosi si do: dobrze umocni M w postanowieniu, np. wwczas, gdyby M
2. S przestrzeg M, by nie skada wymwienia w swej firmie. ywi podejrzenie, e S mu le yczy. Opis efektw per-
lokucyjnych musi zatem odwoywa si do kontekstu dziaania
Wypowiedzi przedstawion w przykadzie 2 S osignie
teleologicznego, ktre swym zasigiem wychodzi poza czyn-
zamierzony rezultat illokucyjny wwczas, gdy M zrozumie
no jzykow 1.
jego ostrzeenie i (w zalenoci od tego, czy wypowied ta ma
c. Z tego typu rozwaa Austin wycign wniosek, e rezul-
w danym kontekcie znaczenie raczej prognostyczne czy
taty illokucyjne pozostaj z aktem mowy w zalenoci uregu-
raczej moralno-apelatywne) zaakceptuje je jako prawdziwe
lowanej konwencjonalnie, czyli wewntrznej, podczas gdy efek-
bd jako suszne. Akceptacja wypowiedzi opisanej w przy-
ty perlokucyjne pozostaj czym zewntrznym w stosunku do
kadzie 2 jest w kadym razie podstaw do okrelonych
znaczenia tego, co powiedziane. Moliwe perlokucyjne skutki
zobowiza do dziaania po stronie adresata i odpowiednich
aktu mowy zale od przygodnych kontekstw i nie s, inaczej
l M. Meyer, Fonnale und handlungstheoretische Sprachbetrachtungen,
Stuttgart 1976. l M. Schwab, Redehandeln, Konigstein 1980, s. 28 n.

ni rezultaty illokucyjne, wyznaczone przez konwencje 1. Natu- burzenie, upokorzenie itd.), nie mog pojawi si wrd pre-
ralnie, mona by przykad 4 wykorzysta jako kontrprzykad. dykatw uywanych dla wykonania tej czynnoci illokucyjnej,
Tylko wtedy, kiedy adresat powanie bierze ostrzeenie, praw- z pomoc ktrej mona osign odpowiednie efekty per-
dopodobn reakcj jest zaniepokojenie, i tylko wtedy, kiedy go lokucyjne. Czynnoci perlokucyjne tworz t podklas dziaa
nie bierze powanie - prawdopodobn reakcj jest uczucie [, e teleologicznych, ktre mog by z pomoc czynnoci jzy
zyskao si] potwierdzenie [susznoci swej decyzji]. W nie- kowych wykonywane pod warunkiem, e celu dziaania jako
ktrych wypadkach semantyczne konwencje tych predykatw takiego aktor nie deklaruje ani si do nie przyznaje.
odnoszcych si do dziaania, za pomoc ktrych tworzone s Podczas gdy sens podziau na czynnoci lokucyjne i illoku-
akty illokucyjne, wykluczaj okrelone klasy efektw perlokucyjne polega na tym, by oddzieli - jako pewne aspekty anali-
cyjnych. Mimo to nie s one z czynnociami jzykowymi tyczne - propozycjonaln zawarto i tryb czynnoci mowy, to
powizane w sposb jedynie konwencjonalny. Jeli suchajcy rozrnienie tych dwch typw aktw, z jednej strony, i aktw
akceptuje jakie twierdzenie [wypowiadane przez] M jako perlokucyjnych z drugiej, nie ma bynajmniej charakteru anali-
prawdziwe, jaki rozkaz jako suszny, jakie wyznanie jako tycznego. Efekty perlokucyjne mona osiga z pomoc czyn-
szczere, to tym samym implicite deklaruje gotowo podporzd noci jzykowych tylko wwczas, gdy te ostatnie s wczane
kowania swych dalszych dziaa okrelonym zobowizaniom jako rodki w dziaania teleologiczne ukierunkowane na zao
konwencjonalnym. Natomiast uczucie zaniepokojenia, ktre ony rezultat. Efekty perlokucyjne s oznak wintegrowania
wzbudza powanie wzite przez M ostrzeenie przyjaciela, jest czynnoci jzykowych w konteksty waciwe interakcji strate-
stanem, ktry moe wystpi, ale moe te nie wystpi. gicznej. Nale one do zamierzonych nastpstw bd rezul-
d. Obiekcje podobne do wyej omwionych skoniy Straw- tatw dziaania teleologicznego, podejmowanego przez aktora
sona do tego, by kryterium konwencjonalnoci zastpi innym, z takim zamiarem, by z pomoc efektw illokucyjnych od-
kryterium demarkacji 2 Mwicy - jeli chce osign rezultat dziaa w okrelony sposb na suchacza. Czynnoci jzykowe
- nie moe ujawnia celw perlokucyjnych, natomiast cele mog temu nie-illokucyjnemu celowi, jakim jest wpynicie na
illokucyjne s do osignicia po prostu dziki temu, e zostaj suchacza, suy oczywicie tylko wtedy, kiedy s odpowied-
wypowiedziane. Illokucje s artykuowane w sposb jawny; nie z punktu widzenia osignicia celw illokucyjnych. Gdyby
do perlokucji jako takich nie wolno si "przyznawa". Rnica suchajcy nie rozumia tego, co powiada mwicy, to rwnie
ta uwidocznia si rwnie w tym, e predykaty, ktrymi opisy- mwicy, ktry dziaa teleologicznie, nie mgby z pomoc
wane s czynnoci perlokucyjne (wzbudzenie strachu, wywo- aktw komunikacyjnych skoni suchajcego do zachowania
anie niepokoju, wprowadzenie w stan zwtpienia, wprawienie si w podany przez siebie sposb. Z tego te wzgldu to, co
kogo w lekk irytacj, wprowadzenie w bd, obraenie, pod- na pocztku okrelilimy jako "uycie jzyka zorientowane na
konsekwencje", nie jest wcale pierwotnym sposobem uycia
jzyka (kein originiirer Sprachgebrauch) , lecz subsumcj czyn-
J. L. Austin, Jak dziaa sowami, wyd. cyt., s. 646 n.
l
noci jzykowych sucych celom illokucyjnym pod warunki
2 P.F. Strawson, Intentions and Conventions in Speech Acts, "Philosophical
Review" 1964, t. 73, s. 439 n. dziaania zorientowanego na zaoony rezultat.
a.-
484 III. Pienvsze rozwaania wtrcone Dziaanie spoeczne, aktywno celowa i komunikacja 485
Poniewa jednak czynnoci jzykowe bynajmniej nie musi osign swj cel illokucyjny - polegajcy na tym, e
zawsze funkcjonuj w taki sposb, musi przeto istnie moli suchajcy zrozumie to, co powiedziane, i przyjmie zobowi
wo wyjanienia struktur komunikacji jzykowej rwnie bez zania czce si z przyjciem oferty skadanej przez akt mowy
odwoywania si do struktur aktywnoci celowej. Nastawienie _ nie zdradzajc jednoczenie swego celu perlokucyjnego. Zas-
zorientowane na zaoony rezultat waciwe dla podmiotu trzeenie to nadaje perlokucjom osobliwie asymetryczny
dziaajcego teleologicznie nie jest konstytutywne dla powo- charakter dziaa skrycie strategicznych. S to interakcje, w kt-
dzenia procesw dochodzenia do porozumienia, a z pewnoci rych przynajmniej jeden uczestnik zachowuje si strategicznie,
nie ma znaczenia wwczas, gdy te wczone s w interakcje wprowadzajc jednoczenie innych uczestnikw w bd co do
strategiczne. To, co mamy na uwadze mwic o dochodzeniu tego, e spenia te przesanki, ktre s konieczne dla normalnego
do porozumienia i nastawieniu zorientowanym na porozumie- osigania celw illokucyjnych. Rwnie z tego wzgldu ten typ
nie, musi by wyjaniane jedynie na podstawie czynnoci illo- interakcji jest nieprzydatny do analizy, ktra jzykowy mecha-
kucyjnych. Prba uzyskania porozumienia podjta z pomoc nizm koordynacji dziaa ma wyjania za pomoc illokucyj-
aktu mowy jest udana wtedy, kiedy mwicy osiga swj cel nego efektu czynnoci jzykowych, polegajcego na wytwarza-
illokucyjny w Austinowskim tego rozumieniu. niu wizi i nadawaniu mocy wicej. Do tego celu nadaje si
Efekty perlokucyjne, podobnie jak w ogle rezultaty dziaa taki typ interakcji, ktrego nie dotycz asymetrie i obwarowa-
teleologicznych, daj si opisywa jako stany w wiecie wy- nia, jakimi s oboone perlokucje. Taki rodzaj interakcji,
woane przez ingerencj w wiat. Rezultaty illokucyjne nato- w ktrych wszyscy uczestnicy wzajemnie zestrajaj swe indy-
miast osigane s na paszczynie stosunkw interpersonal- widualne plany dziaania i dlatego bez adnych obwarowa
nych, na ktrej uczestnicy komunikacji dochodz ze sob do zmierzaj do realizacji swych illokucyjnych celw, nazwaem
porozumienia co do czego w wiecie; w tym sensie nie s one dziaaniem komunikacyjnym.

niczym wewnqtrzwiatowym, lecz s zewntrzne wobec wiata Rwnie Austin analizuje czynnoci jzykowe w kontek-
(extramundan). Rezultaty illokucyjne wystpuj co najwyej stach interakcyjnych. Puent jego podejcia jest wanie to, by
w obrbie wiata ycia, do ktrego nale uczestnicy interakcji wydoby na jaw performatywny charakter wypowiedzi jzy
i ktry stanowi ukryte podoe ich procesw dochodzenia do kowych na przykadzie takich instytucjonalnie zwizanych
porozumienia. Ten model dziaania zorientowanego na poro- czynnoci jzykowych (an institutionell gebundenen Sprech-
zumienie, ktry zostanie przeze mnie jeszcze przedstawiony handlungen), jak udzielanie chrztu, zakadanie si, nadawanie
w rozwinitej formie, ulega raczej zaciemnieniu przez sposb, imienia itd., w ktrych zobowizania wynikajce z dokona-
w jaki Austin rozrnia illokucje i perlokucje. nego aktu mowy s jednoznacznie uregulowane przez odpo-
Z naszej dyskusji wynika, e perlokucje mona pojmowa wiednie instytucje czy normy dziaania. Ale Austin zamazuje
jako specjaln klas interakcji strategicznych. Illokucje zostaj obraz przez to, e tych interakcji, na podstawie ktrych anal-
zastosowane jako rodki w teleologicznych kontekstach dziaa izuje illokucyjny efekt czynnoci jzykowych polegajcy na
nia. Zastosowanie to jednak, jak pokaza Strawson, jest obwa- wytwarzaniu wizi i nadawaniu mocy wicej, nie traktuje
rowane zastrzeeniami. Mwicy, ktry dziaa teleologicznie, jako rodzajowo odmiennych (typenverschieden) od tych,
486 III. PieIWsze rozwaania wtrcone Dziaanie spoeczne. aktywno celowa i komunikaLja 487
w ktrych wystpuj efekty perlokucyjne. Kto, kto si nociami jzykowymi wywoa u partnera efekty perloku-
zakada, mianuje oficera wodzem naczelnym, kto wydaje roz- cyjne, traktuj jako zaporedniczone jzykowo dziaania stra-
kaz, kto upomina czy wypowiada ostrzeenie, przepowiada, tegiczne. Austin nie oddziela tych dwu przypadkw jako r
opowiada, skada wyznanie, wyjawia co itd., dziaa komu- nych typw interakcji, poniewa skania si ku temu, by
nikacyjnie i w ogle nie moe na tej samej paszczynie inter- czynnoci jzykowe, czyli akty dochodzenia do porozumienia,
akcyjnej wytworzy adnego efektu perlokucyjnego. Zmierza utosamia z samymi jzykowo zaporedniczonymi interak-
do realizacji celw perlokucyjnych moe mwicy tylko cjami. Nie widzia tego, e czynnoci jzykowe funkcjonuj jako
wtedy, kiedy swego partnera wprowadza w bd co do swego mechanizmy koordynacji innych dziaa. Nim bd mogy
dziaania strategicznego - kiedy na przykad wydaje rozkaz do zosta wczone w interakcj strategiczn, musz zosta wyr-
ataku po to, by oddzia wpad w zasadzk; kiedy proponuje wane z tego rodzaju kontekstu dziaania komunikacyjnego. To
zakad o znaczn sum po to, by wprawi kogo w zakopo z kolei jest moliwe tylko dlatego, e czynnoci jzykowe s
tanie; kiedy pnym wieczorem snuje jeszcze opowie po to, wzgldnie samodzielne w stosunku do dziaania komunika-
by opni wyjcie gocia itd. Z ca pewnoci w dziaaniu cyjnego, do ktrego struktur interakcyjnych stale odsya zna-
komunikacyjnym mog w kadej chwili wystpi nastpstwa czenie tego, co powiedziane. Rnic midzy czynnoci
niezamierzone; kiedy jednak pojawi si niebezpieczestwo, e jzykow a kontekstem interakcyjnym, ktry konstytuuje ona
zostan one przypisane mwicemu jako rezultaty zamierzone, przez sw funkcj koordynowania dziaa (durch ihre
czuje si on zmuszony do skadania wyjanie i dementowa- handlungskoordinierende Leistung), atwiej jest rozpozna, jeli
nia, ewentualnie do przeprosin, aby rozwia faszywe wraenie, nie obstaje si, jak Austin, przy modelowym przypadku czyn-
i skutki uboczne s efektami perlokucyjnymi. W przeciwnym noci jzykowych zwizanych instytucjonalnie!.
razie musi liczy si z tym, e uczestnicy komunikacji poczuj
si oszukani, przyjm ze swej strony nastawienie strategiczne
l Por. J. Habermas, Was heijJt Universalpragmatik?, wyd. cyt., s. 221: "Dla
i zejd z kursu dziaania zorientowanego na porozumienie. dziaa jzykowych zwizanych instytucjonalnie zawsze da si wskaza
Oczywicie, w kontekstach dziaania odznaczajcych si wyso- okrelone instytucje; dla dziaa jzkowych, ktre nie s zwizane instytucjo-
kim stopniem zoonoci, jaki akt jzykowy, bezporednio nalnie, mona jedynie poda oglne warunki kontekstowe, ktre w wypadku
wykonywany i akceptowany w warunkach dziaania komunika- typowym (typischeIWeise) musz zosta spenione, aeby odpowiednia czyn-
no moga si powie. Po to, by wyjani, co oznacza czynno zakadania
cyjnego, moe na innych paszczyznach interakcji mie
si czy chrzczenia, musz odwoa si do instytucji zakadu albo instytucji
rwnoczenie znaczenie strategiczne, moe u osb trzecich
chrztu. Rozkazy lub rady bd pytania nie s natomiast instytucjami, lecz typa-
wywoywa efekty perlokucyjne. mi dziaa jzykowych, ktre pasuj do bardzo rnych instytucji. Zwizanie
Do dziaania komunikacyjnego zaliczam wic takie jzykowo instytucjonalne stanowi z pewnoci kryterium, ktre nie w kadym wypad-
zaporedniczone interakcje, w ktrych wszyscy uczestnicy ku pozwala na jednoznaczne zaszeregowanie: z rozkazami moemy mie do
swymi czynnociami jzykowymi zmierzaj do realizacji celw czynienia wszdzie tam, gdzie zinstytucjonalizowane s stosunki wadzy
(Autoritiitsverhiiltnisse); mianowania zakadaj szczeglnego rodzaju organiza-
illokucyjnych i adnych innych. Natomiast takie interakcje, cj stanowisk i urzdw (Amterorganisation), a mianowicie organizacj o cha-
w ktrych przynajmniej jeden z uczestnikw chce swymi czyn- rakterze biurokratycznym; zawieranie maestw wymaga za tylko jednej
488 Dziaanie spoeczne, aktywno celowa i komunikacja 489
III. Pielwsze rozwaania wtrcone
3. Znaczenie i wano. Odwoujc si do kontrowersyjnego l'. Licz na to ... (Ja, ich verlasse mich darauf .. )
2'. Dobrze, zastosuj si do tego ... (Ja, ich will dem Folge leisten .. .).
stosunku midzy aktami illokucji i perlokucji, prbowaem
3'. Wierz ci ... (Ja, das glaube ich Dir).
pokaza, e czynnoci jzykowe mog wprawdzie by uyte 4'. Musimy si z tym liczy ... (Ja, damit mussen wir rechnen .. .).
strategicznie, ale tylko dla dziaa komunikacyjnych maj one
znaczenie konstytutywne. Dziaanie komunikacyjne rni si Swoim Tak (ja) suchajcy akceptuje ofert zawart w akcie
od interakcji strategicznych tym, e wszyscy uczestnicy zmie- jzykowym i daje podstaw pod zgod, ktra odnosi si, z jed-
rzaj bez adnych ogranicze (vorbehaltlos) do realizacji celw nej strony, do treci wypowiedzi, z drugiej za do gwarancji
illokucyjnych, aeby osign zgod, ktra stanowi podstaw immanentnie zawartych w akcie jzykowym oraz do pewnych
konsensualnej koordynacji planw dziaania realizowanych zobowiza znaczcych dla interakcyjnych nastpstw (interak-
zawsze indywidualnie. W dalszej czci chciabym wyjani, tionsfolgenrelevante Verbindlichkeiten). Typowy dla aktu mowy
jakim warunkom musi odpowiada zgoda osignita na drodze potencja dziaania wyraa si w roszczeniu, jakie mwicy -
komunikowania si, taka~ ktra peni funkcje koordynacji dzia- w wypadku czynnoci jzykowych realizowanych explicite -
a. Modelem, ktrym bd si tu kierowa, s elementarne wysuwa w stosunku do tego, co mwi, z pomoc czasownika
pary wypowiedzi, kadorazowo skadajce si z jzykowego performatywnego. Uznajc to roszczenie, suchajcy akceptuje
aktu kogo mwicego i afirmatywnej reakcji kogo suchaj ofert przedoon wraz z aktem mowy. Ten rezultat illokucyjny
cego. Rozwamy nastpujce przykadyl: jest o tyle znaczcy dla dziaania, e wraz z nim midzy
mwicym i suchajcym wytwarza si koordynujcy stosunek
1. Obiecuj ci (niniejszym), e jutro przyjd.
interpersonalny, ktry porzdkuje obszary swobody danej dzia-
2. Uprasza si o niepalenie.
3. Chc ci powiedzie, e twoje postpowanie uwaam za obrzydliwe. aniom i sekwencje interakcyjne oraz - za porednictwem gene-
4. Mog ci z gry powiedzie (voraussagen), e urlop bdzie desz- ralnych alternatyw dziaania - otwiera przed suchajcym mo
czowy. liwoci doczenia si (Anschluj3moglichkeiten).
Z przykadw tych mona wyczyta, co w kadym z wypad- Powstaje pytanie, skd czynnoci jzykowe czerpi moc
kw oznacza reakcja afirmatywna i dla jakiego rodzaju inter- koordynowania dziaa, skoro tej autorytatywnej siy (diese
akcyjnych nastpstw stanowi bdzie podstaw: Autoritat) nie czerpi bezporednio - jak to jest w wypadku
dziaa jzykowych zwizanych instytucjonalnie - ze spoecz
nego obowizywania norm (soziale Geltung von Normen) ani
instytucji (ktra ponadto jest instytucj wystpujc powszechnie). Nie depre- te - jak w wypadku imperatywnych ekspresji woli - nie
cjonuje to jednak przydatnoci spojrzenia analitycznego. Dziaania jzykowe zawdziczaj jej przypadkowo dostpnemu potencjaowi
niezwizane instytucjonalnie odwouj si - o ile w ogle maj sens regula-
tywny - do oglnych aspektw norm dziaania; nie s jednak w sposb istotny
sankcji. Z perspektywy suchajcego, do ktrego adresowana
wyznaczone przez szczeglnego rodzaju instytucje". jest wypowied, mona rozrni trzy paszczyzny reakcji na
I Por. D. Wunderlich, Zur Konventionalitiit von Sprechhandlungen, w: Lin- (poprawnie odebran) czynno jzykow: suchajcy rozumie
guistische Pragmatik, D. Wunderlich (Hrsg.), Frankfurt am Main 1972, s. 16 n.; wypowied, tzn. chwyta znaczenie tego, co powiedziane;
przedstawiona jest tam rwnie lingwistyczna charakterystyka dziaa jzyko swoim Tak bd Nie suchajcy zajmuje stanowisko wobec
wych w formie standardowej.
100..-
490 III. PielWsze rozwaania wtrcone Dziaanie spoeczne. aktywno celowa i komunikacja 491
roszczenia podniesionego wraz z aktem jzykowym, tzn. Teoria znaczenia nastawiona formalnopragmatycznie wycho-
akceptuje bd odrzuca ofert przedoon w akcie mowy; dzi od pytania, co to znaczy rozumie wypowied, czyli zdanie
w konsekwencji osignitej zgody suchajcy dostosowuje uyte komunikacyjnie. Semantyka formalna wprowadza poj
swe dziaanie do konwencjonalnie ustalonych zobowiza doty- ciowe cicie midzy znaczeniem zdania a tym, co myli m-
czcych dziaania. Pragmatyczna paszczyzna zgody oddziau wicy, ktry swym zdaniem - uytym w akcie mowy - moe
jcej koordynujco czy semantyczn paszczyzn rozumienia powiedzie co innego ni to, co ono dosownie znaczy.
sensw z empiryczn paszczyzn kontekstowo uwarunkowa- Rozrnienia tego nie da si jednak rozbudowa tak, by nada
nej dalszej pracy nad dochodzeniem do zgody majcym mu charakter metodycznego podziau na formaln analiz zna-
znaczenie dla interakcyjnych nastpstw (interaktonsfolgenrele- czenia zda i empiryczn analiz artykuowanych myli, ponie-
vante Einigung). Jak dochodzi do tego poczenia, wyjani wa dosowne znaczenie zdania nie da si w ogle wyjani
mona rodkami teorii semantycznej; w tym celu trzeba jednak z pominiciem standardowych warunkw jego uycia komu-
poszerzy podejcie formalnosemantyczne, ktre ogranicza si nikacyjnego. W kadym razie rwnie formalna pragmatyka
do rozumienia zda l. musi podj odpowiednie rodki, aeby w standardowym przy-
padku to, co pomylane, nie odbiegao od dosownego znaczenia
I Nawet teoria znaczenia jako uycia, rozwinita w nawizaniu do pnego tego, co powiedziane. Nasza analiza ogranicza si dlatego do
Wittgensteina (W. P. Alstone, Philosophy oj Language, Englewood Cliffs, czynnoci jzykowych wykonywanych w warunkach standar-
N. J. 1964; E. Tugendhat, Vorlesungen zurEinfuhrung in die sprachanalytische
Philosophie, Frankfurt am Main 1976), z uporem skupia uwag jedynie na
dowych. Ma to zagwarantowa, e mwicy nie ma na myli
samotnym posugiwaniu si zdaniami. Rwnie ta teoria, podobnie jak teoria niczego innego poza dosownym znaczeniem tego, co mwi.
znaczenia Fregego, zorientowana jest na nie-komunikacyjne uycie zda orze- W odlegej analogii do podstawowych zaoe semantyki
kajcych (Aussagesiitze) injoro interno; nie bierze ona pod uwag interperso- prawdziwociowej pragn sprowadzi rozumienie wypowiedzi
nalnych relacji midzy mwicymi i suchajcymi, ktrzy z pomoc czynnoci do znajomoci warunkw, w jakich wypowied moe by
komunikacyjnych porozumiewaj si co do czego. To samoograniczenie
semantyki Tugendhat uzasadnia tym, e komunikacyjne uycie jzyka ma zna-
zaakceptowana przez suchajcego. Akt mowy rozumiemy
czenie konstytutywne jedynie dla specjalnych wyrae jzykowych, w szcze- wwczas, kiedy wiemy, co czyni go akceptowalnym. Patrzc
glnoci dla czasownikw performatywnych i aktw mowy tworzonych z ich z perspektywy mwicego, warunki akceptowalnoci s iden-
pomoc; w obszarach istotnych dla semantyki moliwe jednak miaoby by
stosowanie jzyka w monologicznie prowadzonym wywodzie mylowym.
Faktem jest, e istnieje intuicyjnie atwo uchwytna rnica midzy myleniem (das einsame Denken in Propositionen) jest dyskursywne, [i to] nie tylko
zdaniami (Denken in Propositionen), ktre abstrahuje od relacji mwicy w sensie przenonym. Wida to w momencie, gdy problematyczna staje si
-suchajcy, a zdawaniem sobie sprawy za porednictwem wyobrani z relacji prawomocno i tym samym asertoryczna moc sdu (die assertonsche Krajt
interpersonalnych. Podczas tworzenia w wyobrani [rnych] opowieci, einer Aussage), a osobnik mylcy samotnie musi przej od wycigania
w ktrych imaginujce Ja przydziela sobie miejsce w caociowym ukadzie wnioskw do wywaania [rnych] hipotez. Wwczas czuje on si mianowicie
interakcyjnych zalenoci, role uczestnikw komunikacji wystpujcych zmuszony do tego, by do swych myli wprowadzi jako relacj komunikacyjn
w pierwszej, dmgiej i trzeciej osobie maj nadal - niezalenie od tego, jak role przypadajce w argumentowaniu proponujcemu i oponentowi, podobnie
mocno byyby zintemalizowane - konstytutywny charakter dla sensu tego, co jak marzyciel przypominajcy sobie sceny z ycia codziennego wcza [w swe
pomylane czy wyobraone. Z tym e rwnie samotne mylenie zdaniami marzenie] narracyjn struktur stosunw midzy mwicym i suchajcym.
492 III. Pierwsze rozwaania wtrcone Dziaanie spoeczne. aktywno celowa i komunikacja 493
tyczne z warunkami jego illokucyjnego rezultatu. Akceptowal- s te esencjalne warunki, w jakich moe by motywowany
no nie jest definiowana w duchu obiektywistycznym, z per- przez mwicego do zajcia afirmatywnego stanowiska 1. Te
spektywy obserwatora, lecz w performatywnym nastawieniu warunki akceptowalnoci w cisym tego rozumieniu zwizane
uczestnika komunikacji. Akt mowy bdzie mg zwa si s z sensem roli illokucyjnej, ktremu M w sytuacjach stan-
"akceptowalnym", gdy speni warunki konieczne do tego, by dardowych daje wyraz za pomoc performatywnego predykatu
suchajcy mg wobec roszczenia podnoszonego przez oznaczajcego czynno (mit Hilfe eines peiformativen Hand-
mwicego zaj stanowisko Tak. Warunki te nie mog by Iung sp riidikats).
spenione jednostronnie ani wzgldem mwicego, ani wzgl Rozpatrzmy jednak najpierw gramatycznie poprawne
dem suchajcego; s to raczej warunki intersubiektywnego zdanie wzywajce (Aufforderungssatz), ktre w odpowiednich
uznania jakiego jzykowego roszczenia, ktre w sposb typo- warunkach zostaje uyte jako imperatyw:
wy dla danej klasy aktw mowy ugruntowuje pewn treciowo
5. Wzywam ci (niniejszym) do tego, by rzuci palenie.
wyspecyfikowan zgod co do zobowiza znaczcych dla
interakcyjnych nastpstw. Imperatywy czsto pojmuje si na mod aktw perlokucyj-
Przyjmujc optyk socjologicznej teorii dziaania, musz nych jako podejmowane przez aktora M prby skonienia S do
przede wszystkim zainteresowa si wywietleniem mechaniz- tego, by wykona okrelon czynno. W myl tego podejcia
mu, ktry jest wany z punktu widzenia funkcji koordyna- M wypowiada zdanie wzywajce tylko wwczas, gdy ze sw
cyjnej czynnoci jzykowych; dlatego te koncentruj si na wypowiedzi czy intencj, aeby S wywnioskowa z tej
tych warunkach, ktre motywuj mwicego do przyjcia wypowiedzi, e M prbuje skoni go do [wykonania]
oferty zawartej w akcie mowy, jeli mona zaoy, e uyte dziaania ~. Przy takim podejciu zapoznany jednak zostaje
wyraenia jzykowe s poprawnie sformuowane pod wzgl illokucyjny sens wezwa. Mwicy wypowiadajc imperatyw,
dem gramatycznym oraz spenione s warunki kontekstowe mwi, co S miaby uczyni. Ta bezporednia [omza porozu-
wymagane dla danego typu aktw mowy1. Suchajcy rozumie mienia czyni zbdn czynno jzykow, za pomoc ktrej
znaczenie wypowiedzi, jeli oprcz warunkw poprawnoci mgby on w sposb poredni skania suchajcego do
gramatycznej i oglnych warunkw kontekstowych 2 znane mu okrelonego dziaania. Illokucyjny sens wezwa da si raczej
opisa za pomoc nastpujcych parafraz 3 :
I Gdyby obietnica przyja przykadowo posta:
1+. Obiecuj ci, e byem wczoraj w Hamburgu, I W tym znaczeniu rwnie R. Bartsch mwi o "warunkach akceptowalno
to naruszone zostayby warunki poprawnoci gramatycznej. Gdyby natomiast ci" w odrnieniu od warunkw poprawnoci i prawomocnoci; R. Bartsch,
M wypowiedzia poprawne zdanie 1 przy zaoeniu, e S ma tak czy inaczej Die Rolle von pragmatischen K01rektheitsbedingungen bei der Interpretation
spodziewa si wizyty M, to naruszone zostayby warunki kontekstowe, jakie von Auj3ernngen, w: Sprechakttheorie und Semantik, G. Grewendorf (Hrsr.),
normalnie zakada si w wypadku obietnicy. Frankfurt am Main 1979, s. 217 n.
2 Filozoficzne i lingwistyczne przyczynki do teorii aktw mowy zajmuj si 2 Dziwnym trafem rwnie Searle zblia si do tego stanowiska semantyki
gwnie analizami tych warunkw. W rozwinitej przez Searle'a optyce teore- intencjonalnej; J. R. Searle, Czynnoci mowy. Rozwaania z filozofii jzyka,
tycznej D. Wunderlich analizuje akty mowy typu "udzielanie rad"; D. Wun- wyd. cyt., s. 66; por. te S. R. Schiffer, Meaning, wyd. cyt.
derlich. Grnndlagen der Linguistik, Hamburg 1974, s. 349 n. 3 M. Schwab, Redehandeln, wyd. cyt., s. 65.
494 III. PieIWsze rozwaania wtrcone Dziaanie spoeczne, aktywno. celowa i komunikaLja 495
5a. M powiedzia S, e powinien on dopilnowa, by nastpio p; mie imperatyw, kiedy wie, co musi uczyni lub czego zanie-
5b. M da do zrozumienia S, e powinien on urzeczywistni p; cha, aeby wywoa podany przez M stan p; wie przez to
5c. Wezwanie wypowiedziane przez M naley rozumie w ten spo-
rwnie, w jaki sposb mgby swoje dziaania doczy do
sb, e S ma spowodowa p.
dziaa M.
W tym wypadku p oznacza [pewien] stan w wiecie obiek- Z chwil gdy rozumienie imperatyww zaczynamy postrze-
tywnym, ktry w stosunku do momentu, kiedy pada wypo- ga i pojmowa z tej perspektywy poszerzonej o kontekst
wied, znajduje si w przyszoci i, jeli wszystkie pozostae interakcyjny, staje si dla nas jasne, e znajomo "warunkw
warunki nie ulegn zmianie, moe zaistnie dziki interwencji spenienia" nie wystarcza do tego, by wiedzie, kiedy wezwa-
bd zaniechaniu ze strony adresata, jak na przykad stan nienie jest akceptowalne. Brak jest drugiego komponentu: znajo-
-palenia, do ktrego zaistnienia doprowadza S, gaszc swego moci warunkw zgody, ktra dopiero daje podstawy (begriin-
zapalonego papierosa. de t) dotrzymywaniu zobowiza znaczcych dla nastpstw
Suchajcy moe zaakceptowa wezwanie 5, udzielajc afir- interakcji. Suchajcy w peni rozumie illokucyjny sens wez-
matywnej odpowiedzi: wania dopiero wwczas, gdy wie, dlaczego mwicy spo-
5'. Tak jest, uczyni to, czego si ode mnie da.
dziewa si, i moe narzuci sw wol suchajcemu. Wraz ze
swym imperatywem mwicy zgasza roszczenie wadcze,
Jeli ograniczymy si do warunkw akceptowalnoci ktremu suchajcy, gdy je akceptuje, podporzdkowuje si
w cisym tego rozumieniu, to warunki, pod jakimi suchajcy Do znaczenia imperatywu naley to, e mwicy ywi uza-
akceptuje wezwanie, rozkadaj si na dwa komponenty. sadnione oczekiwanie co do przeforsowania swych roszcze
Suchajcy powinien rozumie illokucyjny sens wezwania wadczych; dzieje si tak jedynie pod warunkiem, e M wie, i
tak, by mg go sparafrazowa za pomoc zda typu 5a lub 5b, jego adresat ma powody, by podporzdkowa si jego rosz-
lub 5c oraz zinterpretowa propozycjonaln zawarto "rzuci czeniom wadczym. Poniewa wezwania s przez nas rozu-
palenie" jako skierowane do niego wezwanie. Suchajcy rze- miane pocztkowo w duchu (im Sinne) faktycznych manifes-
czywicie rozumie wezwanie 5, jeli zna warunki, pod jakimi tacji woli, zatem powody te nie mog lee w illokucyjnym
zaszoby p, oraz jeli wie, co sam musiaby w danych okolicz- sensie czynnoci jzykowych; mog one lee jedynie
nociach uczyni lub czego zaniecha, aeby te warunki zostay w potencjale sankcji zewntrznie zwizanym z czynnoci
spenione. Tak jak trzeba zna warunki prawdziwoci zdania jzykow. Aby warunki akceptowalnoci miay charakter
w sensie logicznym (einer Proposition), aeby je zrozumie, kompletny, warunki spenienia musz wic zosta uzupenione
tak samo dla zrozumienia imperatywu musz by wiadome o warunki opatrywania sankcjami (Sanktionsbedingungen).
warunki, pod jakimi imperatyw uwaa si za speniony. Suchajcy rozumie zatem wezwanie 5, jeli (a) zna warun-
W ramach teorii znaczenia nastawionej pragmatycznie te ki, pod jakimi adresat moe wywoa podany stan (nie-
warunki spenienia, ktre pocztkowo formuowane s w kate- -palenie), oraz jeli (b) zna warunki, pod jakimi M ma uzasad-
goriach semantycznych, interpretuje si w kategoriach zobo- nione powody (gute Griinde) oczekiwa, e S bdzie si czu
wiza znaczcych dla nastpstw interakcji. Suchajcy rozu- zmuszony (na przykad z racji zagroenia karami za zamanie
496 11/. PieIWsze rozwaania wtrcone Dziaanie spoeczne, aktywno celowa i komunikacja 497
przepisw bezpieczestwa) do podporzdkowania si woli M. po sankcje (Sanktionspotential) ma podstawy prawne czy fak-
Dopiero znajc obydwa komponenty, a i b, suchajcy wie, tyczne; M bowiem - dopki wypowiada zdanie imperatywne,
jakie warunki musz by spenione, aeby suchajcy mg to znaczy nie wyraa niczego innego poza tym, e [artykuuje]
wobec wezwania 5 zaj afirmatywne stanowisko w takim wasn wol - dopty oddziauje na motywacje S wci li
jego rozumieniu, jak w przypadku 5'. Znajc te warunki, wie tylko empirycznie, groc mu pewnymi stratami bd oferujc
on, co czyni wypowied akceptowaln korzyci. Powody, by akceptowa ekspresje woli, maj
Obraz ten w pouczajcy sposb komplikuje si, gdy od zwizek z motywacjami suchajcego, na ktre mwicy moe
rzeczywistych imperatyww bd wezwa prostych przecho- wywiera wpyw jedynie empirycznie, ostatecznie sigajc po
dzimy do wezwa umocowanych nonnatywnie (nonnativ przemoc lub proponujc dobra. Inaczej rzecz si ma z wezwa-
autorisierten) bd rozkazw i gdy 5 porwnujemy z jednym niami umocowanymi normatywnie, jak rozkazy czy polecenia.
z wariantw 2: W odrnieniu od 5 mwicy 6 powouje si na obowizywa
6. Wydaj panu (niniejszym) polecenie przerwania palenia. nie przepisw bezpieczestwa i, wydajc polecenie, wysuwa
pewne roszczenie wanociowe.
Wypowied ta zakada uznane normy, np. przepisy bezpie- Zgoszenie roszczenia wanociowego nie jest wyrazem przy-
czestwa w midzynarodowym ruchu lotniczym, oraz pewne godnej woli, a afirmatywna odpowied na roszczenie wanocio
ramy instytucjonalne, ktre upowaniaj osoby na okrelonych we nie jest jedynie decyzj motywowan empirycznie. Obydwie
stanowiskach, np. stewardesy, do wydawania w okrelonych czynnoci, wysunicie oraz uznanie roszczenia wanociowego,
sytuacjach - przy podchodzeniu do ldowania - okrelonej podlegaj ograniczeniom konwencjonalnym, jako e tego rodza-
grupie osb, w tym wypadku pasaerom, polecenia zaprzesta- ju roszczenie moe zosta oddalone tylko w formie krytyki,
nia palenia, z powoaniem si przy tym na okrelone przepisy. obrona za przed krytyk moe polega tylko na jej odparciu.
I znw, illokucyjny sens da si zrazu szczegowo opisa Temu, kto sprzeciwia si poleceniu, zwraca si uwag na obo-
przez [wskazanie] warunkw podanych w punkcie a; jednak wizujce przepisy, nie na kary, jakich naley si spodziewa
w wypadku polece sens illokucyjny odsya nie tylko do w wypadku niezastosowania si do nich. Kto za powtpiewa
warunkw [podanych w punkcie] b, ktre trzeba uzupeni w prawomocno norm lecych u podstaw [tych przepisw],
przez odwoanie si do kontekstu czynnoci jzykowej; jest bdzie musia przytoczy racje przemawiajce ju to przeciwko
wrcz tak, e te warunki akceptacji roszczenia jzykowego, legalnoci przepisu, tzn. kwestionujce prawne podstawy (Recht-
a tym samym zgody midzy M i ~, wynikaj z samego aktu maj3igkeit) jego spoecznego obowizywania, ju to przeciwko
illokucyjnego. W wypadku ekspresji woli o charakterze impera- prawowitoci przepisu, tzn. jego roszczeniu do bycia susznym
tywnym M ma tylko wwczas zasadne powody oczekiwa, e czy uprawnionym w sensie praktycznomoralnym. Roszczenia
S podporzdkuje si jego woli, gdy dysponuje sankcjami, wanociowe s wewntrznie powizane z racjami. O tyle te
ktrych moe w widoczny sposb uy wobec S jako groby warunki akceptowalnoci polece mona wydoby z illokucyj-
lub zachty. Dopki M nie powouje si na prawomocno nego sensu samej czynnoci jzykowej; nie trzeba ich dopenia
norm, dopty nie stanowi rnicy, czy moliwo signicia dodatkowymi warunkami dotyczcymi sankcji.
498 111. Pierwsze rozwaania wtrcone
Tak wic suchajcy rozumie polecenie 6, jeli (a) zna roszczenia wanociowego, w miejsce empirycznie motywuj
warunki, pod jakimi adresat moe spowodowa zaistnienie cej mocy, jak ma przygodnie zwizana z czynnociami jzy
podanego stanu (nie-palenia), oraz (b) zna warunki, pod
kowymi moliwo sigania po sankcje (Sanktionspotential) ,
jakimi M moe mie przekonujce podstawy, by danie wkracza racjonalnie motywujca moc gwarancji pyncej
o treci [speniajcej wymg] (a) uwaa za majce wano, z roszcze wanociowych *.
tzn. za normatywnie uprawomocnione. Warunki a dotycz Odnosi si to nie tylko do regulatywnych aktw mowy, jak
zobowiza odnoszcych si do dziaania, a wynikajcych l ze
l i 2, lecz take do aktw mowy ekspresywnych i konstatuj
zgody opartej na intersubiektywnym uznaniu normatywnego cych, jak 3 i 4. Jak wypowiedzi 1 mwicy wytwarza nor-
roszczenia wanociowego odpowiedniego wezwania. Warun- matywne roszczenie wanociowe w odniesieniu do swego
ki b dotycz akceptacji samego tego wanociowego roszcze- zamiaru spowodowania samemu zaistnienia podanego
nia, przy czym musimy tutaj rozrnia prawomocno czyn- stanu i jak wypowiedzi 2 podnosi normatywne roszczenie
wanociowe w odniesieniu do swego wezwania skierowa-
noci bd normy lecej u jej podstaw, roszczenie, i warunki
jej prawomocnoci zostay spenione, oraz spenienie zgoszo nego do S, by ten sprawi, i zaistnieje stan, jakiego sobie
yczy M, tak wypowiedzi 3 mwicy wysuwa roszczenie do
nego roszczenia wanociowego, tzn. uzasadnienie, i warun-
szczeroci w odniesieniu do wyjawionego wewntrznego
ki prawomocnoci czynnoci bd lecej u jej podstaw normy
przeycia, za wypowiedz 4 wysuwa roszczenie do prawdzi-
s spenione. Mwicy moe suchajcego, by tak rzec, racjo-
woci w stosunku do sdu (Proposition). Tym, za czego pra-
nalnie motywowa do przyjcia oferty przedkadanej aktem
womocno (Gultigkeit) rczy mwicy, kiedy skada wyzna-
mowy, poniewa z racji wewntrznego zwizku midzy pra-
womocnoci, roszczeniem wanociowym oraz spenieniem
nie bd przedstawia prognoz, jest w wypadku 3 wyjawienie
roszczenia wanociowego moe porczy za to, e w razie skrywanego dotychczas uczuciowego nastawienia,
koniecznoci poda przekonujce racje, ktre wytrzymaj kry-
a w wypadku 4 wydanie sdu (die Aufstellung einer Proposi-
tyk [skierowan przez] suchajcego pod adresem wano
tion). Tak wic suchajcy rozumie wyznanie 3, jeli (a) zna
ciowego roszczenia. Tak wic spajajco-wic moc swego warunki, pod jakimi jaka osoba moe odczuwa odraz
illokucyjnego rezultatu (die bindende Kraft seines illokutio- wobec p, oraz (b) zna warunki, pod jakimi M mwi to, co
myli i tym samym porcza za to, e jego dalsze zachowanie
niiren Eifolges) zawdzicza mwicy nie prawomocnoci tego,
bdzie spjne z tym wyznaniem. Suchajcy rozumie 4, jeli
co powiedziane, lecz koordynujqcemu efektowi porczenia, e
w razie potrzeby spenione zostanie roszczenie wanociowe (a) zna warunki, ktre sprawiaj, e prognoza bdzie prawdzi-
podnoszone wraz z jego czynnoci jzykow. Zawsze gdy
* [ ... ] die rational motivierende Krajl der Gewiihrleistung von Geltungsan-
rola illokucyjna nie jest wyrazem roszczenia wadczego, lecz
spriichen; fragment ten mona rwnie odda omownie: "racjonalnie moty-
wujca moc [pynca z] zakceptowania gwarancji udzielonej przez mwicego
1 W wypadku rozkazw czy polecel1 wynikajcych przede wszystkim dla
co do zabezpieczenia wanociowych roszcze" (za tumaczeniem T. A. McCar-
adresatw, w wypadku obietnic i zapowiedzi - dla mwicego, w wypadku
thy' ego niniejszego dziea Habennasa: Theory oj Communicative Action, t. l,
uzgodnie bd umw - symetrycznie dla obu stron, w wypadku rad bd
wyd. cyt., s. 302) - przyp. tum.
ostrzee (o treciach nonnatywnych) - dla obydwu stron, ale asymetrycznie.
500 111. Pielwsze rozwaania wtrcone Dziaanie spoeczne, aktywno celowa i komunikacja 501
wa, oraz (b) zna warunki, pod jakimi M moe mie przeko- wanoci (geltungsrelevanten) zobowizania do tego, e
nujce powody, by sd (Aussage) o treci [speniajcej w razie potrzeby przedstawi si
uprawomocnienia norm bd
wymg] (a) uwaa za prawdziwy. uzasadnienia sdw (Propositionen), s znaczce dla dziaania
Oczywicie, wystpuj rwnie wane asymetrie. I tak, jedynie na paszczynie metakomunikacji. Bezporedni
warunki wymienione w punkcie a dotycz w wypadku ekspre- donioso(~ dla dalszego cigu interakcji maj tylko te zobo-
sywnych i konstatujcych czynnoci jzykowych takich, jak 3 wizania gwarancyjne (Bewahrungsverpflichtungen), jakie
i 4, nie zobowiza odnoszcych si do dziaania, ktre bierze na siebie mwicy wraz z ekspresywnymi aktami
wynikaj z intersubiektywnego uznania odpowiedniego rosz- mowy; zawiera si w nich oferta wobec suchajcego, aeby na
czenia wanoci owego, lecz jedynie rozumienia propozycjon- podstawie sekwencji jego dziaania sprawdzi, czy mwicy
alnej zawartoci zdania wyraajcego przeycie bd zdania myli, to samo co mwi l.
asertorycznego, w stosunku do ktrych mwicy domaga si Ze znaczenia konstatujcych aktw mowy zasadniczo nie
[uznania ich] ich prawomocnoci. W wypadku regulatywnych wynikaj adne szczeglne zobowizania odnoszce si do
aktw mowy, jak 1 i 2, warunki a odnosz si wprawdzie dziaania; spenienie wymienionych w punkcie a i b warunkw
rwnie do rozumienia propozycjonalnej zawartoci zdania akceptowalnoci tylko o tyle pociga za sob zobowizania
wyraajcego zamiar bd zdania wyraajcego wezwanie, znaczce dla nastpstw interakcji, o ile mwicy i suchajcy
w przypadku ktrych mwicy wytwarza normatywn pra- zobowizuj si do tego, by ich dziaanie opierao si na takich
womocno bd domaga si jej uznania; tu jednak tre interpretacjach sytuacji, ktre nie s sprzeczne z sdami (Aus-
zakrela zarazem zobowizania znaczce dla nastpstw inter- sagen) zaakceptowanymi jako prawdziwe.
akcji, wynikajce dla suchajcego z akceptacji roszczenia Odrnilimy autentyczne imperatywy, z ktrymi mwicy
wanociowego. czy roszczenie wadcze, od czynnoci jzykowych, wraz
Oglnie biorc, zobowizania odnoszce si do dziaania z ktrymi mwicy zgasza roszczenie wanociowe podda-
tylko w ten sposb wynikaj ze znaczenia ekspresywnych walne krytyce. Roszczenia wanociowe s wewntrznie
aktw mowy, e mwicy dokadnie podaje, z czym jego powizane z racjami i roli illokucyjnej nadaj racjonalnie
zachowanie nie moe popa w sprzeczno. Tylko zachowu- motywujc moc, natomiast roszczenia wadcze, aeby mona
jc konsekwencje w tym, co czyni, a nie przez podawanie je byo przeforsowa, musz mie pokrycie w potencjale
racji, moe mwicy uwiarygodni, e to, co mwi, zgadza si moliwych sankcji. Jednake wezwania mog podlega nor-
z tym, co myli. Dlatego to adresaci, ktrzy zaakceptowali mowaniu wtrnemu. Mona to zilustrowa na przykadzie sto-
roszczenie do szczeroci, mog pod pewnym wzgldem ocze- sunku midzy zdaniami wyraajcymi zamiary i deklaracjami
kiwa spjnoci w zachowaniach; oczekiwanie to wynika jed- oznajmiajcymi o zamiarach. Zdania wyraajce zamiary
nak z warunkw podanych w punkcie b. Naturalnie, rwnie nale do tej samej kategorii co zdania wyraajce wezwanie,
w wypadku regulatywnych i konstatujcych czynnoci jzyko
wych z gwarancji oferowanych wraz roszczeniem wanocio
I Na temat tych "zobowiza immanentnych czynnosclOm mowy" por.
wym wynikaj pewne konsekwencje; ale te znaczce dla J. Habermas, Was heifit Universalpragmatik?, wyd. cyt., s. 252 n.
502 III. PielWsze rozwaania wtrcone Dziaanie spoeczne, aktywno celowa i komunikatja 503
z pomoc ktrych tworzone s imperatywy; zdania wyraajce przez racjonalnie motywujce warunki akceptacji poddawal-
zamiary moemy mianowicie rozumie jako wezwania nego krytyce roszczenia wanociowego. Poniewa te warun-
zinternalizowane i skierowane do samego siebie l . Oczywicie, ki wywie mona z samej funkcji illokucyjnej, unormowane
wezwania s aktami illokucyjnymi, podczas gdy zdaniom wezwanie uzyskuje autonomi, jakiej brakuje goemu impe-
wyraajcym zamiary rola illokucyjna przypada dopiero po ratywowi.
ich przetransformowaniu w deklaracje oznajmiajce o zamia- Jeszcze raz wida z tego wyranie, e tylko takie czynnoci
rach bd w zapowiedzi. Podczas gdy imperatywy maj nie- jzykowe, z ktrymi mwicy czy jakie poddawalne kry-
jako z natury moc illokucyjn, nawet jeli wymaga ona uzupe tyce roszczenie wanociowe, mog wasn, by tak rzec, moc
nienia o sankcje, to zdania wyraajce zamiary, ktre in foro - a mianowicie dziki wanociowym podstawom jzykowej
interno utraciy poniekd sw imperatywn moc, mog komunikacji nastawionej na dochodzenie do porozumienia -
odzyska moc illokucyjn wchodzc w wi z roszczeniami motywowa suchajcego do przyjcia oferty zawartej w akcie
wanociowymi czy to w formie ekspresywnych czynnoci mowy i tym samym mog dziaa jako mechanizm koordy-
jzykowych, jak: nacji dziaa 1
7. Wyznam ci, i mam zamiar. .. , Po tych rozwaaniach wstpnie wprowadzone pojcie
dziaania komunikacyjnego wymaga doprecyzowania. Do
czy te w formie normatywnych czynnoci jzykowych, jak: dziaania komunikacyjnego zaliczylimy pocztkowo wszyst-
8. Oznajmiam ci (niniejszym), e mam zamiar ... kie te interakcje, w ktrych uczestnicy bez adnych zastrzee
koordynuj swe indywidualne plany dziaania na podstawie
Wraz z zapowiedziami takimi jak 8 mwicy przyjmuje komunikacyjnie osignitej zgody. Przez okrelenie: "wolne
pewne sabe zobowizanie normatywne (Bindung), ktrego od wszelkich zastrzee zmierzanie do realizacji celw
dotrzymania adresat moe domaga si w podobny sposb jak illokucyjnych" chcemy wykluczy przypadki dziaa skrycie
obietnicy. strategicznych, w ktrych mwicy niepostrzeenie wykorzys-
Wedug tego wzorca normowania zda wyraajcych
tuje powodzenia illokucyjne do [osignicia] celw perloku-
zamiary mona rwnie pojmowa transformacj wezwa cyjnych. Jak ustalilimy, imperatywne ekspresje woli s jed-
prostych w wezwania normatywnie umocowane czy te
czystych imperatyww w rozkazy. Wezwanie 5 mona -
wyposaajc je w normatywne roszczenie wanociowe - J Schwab nie rozrnia wezwa prostych i wezwa normowanych, impera-
przeformuowa w polecenie 6. Tym samym w warunkach tywu i rozkazu, podobnie jak nie rozrnia monologicznie i komunikacyjnie
uytych zda wyraajcych zamiar, tzn. zamiaru i deklaracji oznajmiajcej
akceptowalnoci zmienia si odpowiednio komponent poda-
o zamiarze; dlalego te przeprowadza bdn paralel midzy imperatywami
wany w punkcie b; warunki sigania po sankcje, doczajce i deklaracjami oznajmiajcymi o zamiarach i odrnia jedne i drugie od konsta-
do imperatywnego roszczenia wadczego, zastpione zostaj tujcych aktw mowy na zasadzie odseparowania od siebie i hierarchicznego
uszeregowania rezultatw [dwojakiego rodzaju]: rezultatu w sensie wanoci
i rezultatu w sensie spenienia (Geltungs- und Eifilllungseifog). M. Schwab,
J Patrz t. 2, rozdz. V.1. Redehandeln, wyd. cyt., s. 72 n. , 74 n. , 95 n.
504 III. Pierl-vsze rozwaania wtrcone Dziaanie spoeczne. aktywno celowa i komunikacja 505
nak czynnociami illokucyjnymi, w ktrych mwicy otwGlrie ciowe odnoszce si do ekspresji uczu, a z prognoz 4 -
deklaruje cel, jakim jest wywarcie wpywu na decyzje part- roszczenie wanociowe odnoszce si do sdu (Aussage).
nera, z tym e realizacj swego roszczenia wadczego musi Odpowiednio do tego adresat, zajmujc stanowisko Nie kwes-
oprze na uzupeniajcych [je] sankcjach. Dlatego mwicy tionuje suszno l i 2, szczero 3 i prawdziwo 4. Obraz ten
mog z pomoc autentycznych imperatyww i nie-unormowa- jest niepeny o tyle, e kada czynno jzykowa moe zosta
nych wezwa zmierza bez adnych zastrzee do realizacji zakwestionowana w wicej ni jednym aspekcie, tzn. oddalona
illokucyjnych celw, a mimo to dziaa strategicznie. jako pozbawiona wanoci.
Dla dziaania komunikacyjnego konstytutywne znaczenie Zamy, e uczestnik seminarium rozumie skierowane do
maj tylko te czynnoci jzykowe, z ktrymi mwicy czy niego wezwanie ze strony profesora:
jakie poddawalne krytyce wanociowe roszczenia. W pozos-
7. Prosz przynie mi szklank wody,
taych wypadkach, kiedy to mwicy z pomoc aktw perlokucji
zmierza do realizacji celw nie zadeklarowanych, wobec ktrych nie jako imperatywn artykulacj woli, lecz jako akt mowy
suchajcy w ogle nie moe zaj stanowiska, bd gdy zmierza wykonany z nastawieniem zorientowanym na porozumienie.
do realizacji celw illokucyjnych, wobec ktrych suchajcy, tak Moe on wwczas ow prob zasadniczo oddali ze wzgldu
jak wobec imperatyww, nie moe zaj stanowiska w sposb na trzy aspekty wanociowe. Moe zakwestionowa norma-
uzasadniony, nie wykorzystany pozostaje stale zawarty w komu- tywn suszno wypowiedzi:
nikacji jzykowej potencja sucy wytwarzaniu wizi i nada- 7'. Nie, nie moe mnie pan traktowa jak jednego ze swych
waniu mocy wicej motywowanej wgldem w racje. podwadnych,
4. Roszczenia wanociowe . Po tym jak przez [wskazanie
albo subiektywn szczero wypowiedzi:
na] ich efekt illokucyjny w postaci nadawania mocy wicej
i wytwarzania wizi odgraniczyem dziaania komunikacyjne 7". Nie, w gruncie rzeczy bowiem chce mnie pan skompromitowa
od wszystkich pozostaych dziaa spoecznych, wskazane w oczach innych uczestnikw seminarium,
byoby uporzdkowanie wieloci dziaa komunikacyjnych albo trafno okrelonych zaoe egzystencjalnych:
wedug typw czynnoci jzykowych. Za ni przewodni kla-
7'''. Nie, bo najbliszy kran jest tak daleko, e nie zdoabym wrci
syfikacji czynnoci jzykowych moemy wzi moliwoci
przed kocem zaj.
wyboru, jakie ma przed sob suchajcy, aeby wobec wypo-
wiedzi mwicego zaj w sposb racjonalnie motywowany W pierwszym wypadku kwestionowane jest to, e dziaanie
stanowisko Tak bd Nie. W dotychczasowych przykadach profesora jest suszne w danym kontekcie normatywnym;
wychodzilimy od tego, e mwicy sw wypowiedzi zgasza w drugim wypadku kwestionowane jest to, e profesor [rzeczy-
wycznie jedno roszczenie wanociowe. Z obietnic l wie wicie] myli to, co mwi, pragnie bowiem osign okrelony
on roszczenie wanociowe odnoszce si do zapowiedzia- efekt perlokucyjny; w trzecim wypadku kwestionowane s
nego zamiaru, z poleceniem 2 roszczenie wanociowe w od- sdy (Aussagen), ktrych prawdziwo w danych warunkach
niesieniu do dania, z wyznaniem 3 - roszczenie wano- profesor musi zakada.
506 III. PieIWsze rozwaania wtrcone Dziaanie spoeczne. aktywno celowa i komunikacja 507
To, co mona zademonstrowa na tych przykadach, odnosi jeli zwaymy, e w dziaaniu komunikacyjnym mowlcy
si do wszystkich czynnoci jzykowych zorientowanych na tylko po to wybiera zrozumiae wyraenie jzykowe, aeby
porozumienie. W kontekstach dziaania komunikacyjnego akty porozumie si ze suchajcym co do czego i przy tym
mowy mog by oddalane z uwagi na kady z tych trzech samego siebie uczyni zrozumiaym. W komunikacyjnym
aspektw: z uwagi na suszno, ktrej uznania mwicy zamiarze mwicego ley (a) wykonanie susznej - z uwagi
domaga si dla swego dziaania (bd porednio dla samych na dany kontekst normatywny - czynnoci jzykowej po to,
tych norm), odwoujc si do kontekstu normatywnego; by midzy nim a suchajcym zaszo odniesienie interperso-
z uwagi na szczero, ktrej uznania mwicy domaga si dla nalne uznane za prawowite (legitim); (b) wypowiedzenie
ekspresji subiektywnych przey, do ktrych ma uprzywile- prawdziwego sdu (bd poczynienie trafnych zaoe egzys-
jowany dostp; wreszcie z uwagi na prawdziwo, ktrej uzna- tencjalnych), aeby suchajcy przej i podzieli wiedz
nia mwicy domaga si sw wypowiedzi dla sdu (bd dla mwicego; oraz (c) szczere wyraenie mniema, zamiarw,
egzystencjalnych presupozycji [zawartych w] treci znomina- uczu, ycze itd., aeby suchajcy da wiar temu, co
lizowanego sdu). powiedziane. Fakt, e intersubiektywna wsplno komunika-
T mocn tez mona przetestowa na dowolnych przyka cyjnie osignitej zgody zachodzi na paszczynie normatyw-
dach i uwiarygodni dziki rozwaaniom, ktre zaprowadz nego zgadzania si ze sob, podzielanej wiedzy propozycjo-
nas na powrt do Btihlerowskiego modelu funkcji mowy. nalnej oraz wzajemnego zaufania w subiektywn szczero,
Termin "porozumienie" (Verstandigung) w znaczeniu mini- daje si z kolei wyjani funkcjami jzykowego dochodzenia
malnym oznacza, e (przynajmniej) dwa podmioty zdolne do do porozumienia.
mwienia i dziaania identycznie rozumiej wyraenie jzy Akty mowy jako medium dochodzenia do porozumienia
kowe. Znaczenie elementarnego wyraenia polega na su (a) wytwarzaniu i odnawianiu relacji interpersonalnych,
wkadzie wnoszonym przez nie do znaczenia akceptowalnego kiedy to mwicy odnosi si do czego w wiecie prawowitych
aktu mowy. eby za rozumie, co mwicy chce przez taki porzdkw; (b) prezentowaniu lub zakadaniu stanw
akt powiedzie, suchajcy musi zna warunki, pod jakimi i zdarze, kiedy to mwicy odnosi si do czego w wiecie
moe on zosta zaakceptowany. O tyle te rozumienie istniejcych stanw rzeczy; oraz (c) manifestowaniu przey,
elementarnego wyraenia odsya ju poza minimalne znacze- tzn. samoprezentacji, kiedy to mwicy odnosi si do wiata
nie terminu "porozumienie". Kiedy wic suchajcy akceptuje subiektywnego, do ktrego ma uprzywilejowany dostp.
ofert zawart w akcie mowy, to pomidzy (co najmniej) Komunikacyjnie uzyskana zgoda mierzona jest wedug trzech
dwoma podmiotami zdolnymi do mwienia i dziaania wanociowych kryteriw, poniewa aktorzy porozumiewajc
dochodzi do zgody (Einverstandnis). Ta jednak opiera si nie si ze sob co do czego i przy tym samych siebie czynic
tylko na intersubiektywnym uznaniu jedynego, tematycznie zrozumiaymi, s zmuszeni do tego, by kady akt mowy
wyeksponowanego roszczenia wanociowego. Tak zgod osadza w dokadnie trzech odniesieniach do wiata i domaga
osiga si raczej jednoczenie na trzech paszczyznach. si uznania jego prawomocnoci z uwagi na kady z tych
Paszczyzny te bdzie nam atwo zidentyfikowa intuicyjnie, [trzech] aspektw. Kto odrzuca zrozumia ofert zawart
508 III. PieIWsze rozwaania wtrqcone Dziaanie spoeczne. aktywno celowa i komunikacja 509
w akcie mowy, ten kwestionuje przynajmniej jedno z tych ekspresywne czynnoci jzykowe, w ktrych wystpuj
wanociowych roszcze. Kiedy suchajcy odrzuca akt mowy elementarne zdania wyraajce przeycia (w pierwszej osobie
jako niesuszny, nieprawdziwy czy nieszczery, swoim Nie daje czasu teraniejszego);
wyraz temu, e wypowied nie spenia funkcji zabezpieczania regulatywne czynnoci jzykowe, w ktrych wystpuj
interpersonalnych odniesie, prezentowania stanw rzeczy albo Uak w rozkazach) elementarne zdania fO/muujce
bd manifestowania przey, jako e nie zgadza si albo wezwania, albo Uak w obietnicach) elementarne zdania
z naszym wiatem prawomocnie uporzdkowanych odniesie wyraajce zamiary.
interpersonalnych, albo z tym wiatem (mit der Welt) istnie- Filozofia analityczna dysponuje na temat kadego z tych
jcych stanw rzeczy, albo z zawsze vvasnym wiatem przey zoonych obszarw obfit literatur. Przedstawiono w niej
subiektywnych. instrumenty oraz przeprowadzano analizy pozwalajce wyja
Aczkolwiek czynnoci jzykowe zorientowane na porozu- ni uniwersalne roszczenia wanociowe, na ktre orientuje
mienie s stale uwikane w zoon sie odniesie do wiata, si mwicy, oraz doprecyzowa podstawowe nastawienia,
to od ich roli illokucyjnej (w warunkach standardowych: od jakie przy tej okazji przyjmuje. Chodzi o nastawienie obiekty-
znaczenia ich skadnika illokucyjnego) zaley, z uwagi na wizujce, w ktrym neutralny obserwator odnosi si do cze-
ktry aspekt wanociowy przede wszystkim mwicy chcia go, co ma miejsce w wiecie; nastpnie o nastawienie eks-
by, eby jego wypowied rozumiano. Kiedy co owiadcza presywne, w ktrym samoprezentujcy si podmiot wyjawia na
(eine Aussage macht), co twierdzi, opowiada, wyjania, oczach publicznoci co ze swego wntrza, do ktrego ma
przedstawia, omawia itd., to szuka ze suchaczem zgody na uprzywilejowany dostp; i wreszcie o nastawienie [polegajce
paszczynie uznania roszczenia do prawdziwoci. Kiedy na] respektowaniu norm, w ktrym czonek grupy spoecznej
mwicy wypowiada zdanie artykuujce przeycie, kiedy co spenia prawowite (legitime) oczekiwania co do jego
wyjawia, odsania, wyznaje, zwierza si z czego itd., to zgoda zachowa. Kademu z tych trzech fundamentalnych nastawie
moe zaistnie tylko na podstawie uznania roszczenia do odpowiada jaka okrelona koncepcja (Konzept) "wiata".
szczeroci. Kiedy mwicy wydaje rozkaz bd skada obiet- Jeli wic dowolne, dokonywane wprost czynnoci jzy
nic, kogo mianuje bd upomina, udziela chrztu, kupuje co, kowe przedstawimy jako Mp, gdzie M jest skadnikiem
udziela lubu itd., to zgoda zaley od tego, czy uczestnicy illokucyjnym, a p skadnikiem propozycjonalnym l; i jeli Mk
uznaj dziaanie za suszne i waciwe (als richtig). Te podsta- oznacza bdzie kognitywne uycie jzyka, M e uycie
wowe tryby wystpuj w postaci tym czystszej, im bardziej ekspresywne, a Mr uycie regulatywne, to wwczas bdzie
jednoznacznie dochodzenie do porozumienia jest zoriento- mona wedug owych podstawowych nastawie rozrni
wane na jedno tylko, dominujce roszczenie wanociowe. intuicyjnie, jak wedle yczenia mwicego miaby w danym
Analiza celowo wychodzi od wyidealizowanych bd czystych
przypadkw aktw mowy. Mam tu na myli:
l E. Stenius, Mood and Language-Game, ,,synthese" 1967, L 17, s. 254 n. ;
konstatujce czynnoci jzykowe, w ktrych uyte s ele- por. D. F011esdal, Comments on "Mood and Language-Game", "Synthese"
mentarne zdania orzekajce [asel1O/yczne]; 1967, L 17,s.275n.
510 III. Pinwsze rozwaania wtrcone Dziaanie spoeczne, aktywno(~ celowa i komunikacja 511
wypadku by interpretowany skadnik propozycjonalny. wypowiedziami do realizacji celw perlokucyjnych. Poza tym
W majcej wano wypowiedzi typu MkP - p oznacza stan nie uybym wyraenia "oboplna wiedza", wywodzcego si
rzeczy, ktry istnieje w wiecie obiektywnym; w majcej wa z semantyki intencjonalnej, a zamiast tego mwibym o "wspl-
no wypowiedzi typu Me P - p oznacza subiektywne prze- nych supozycjach". Nastpnie, wyraenie "naley" (es ist gebo-
ycie, ktre jest manifestowane i przypisywane wewntrznemu ten) sugeruje sens normatywny; przystabym raczej na sabe
wiatu mwicego; w majcej za wano wypowiedzi typu konotacje transcendentalne i mwi o "oglnych warunkach",
Mrp - p oznacza dziaanie, ktre w wiecie spoecznym jest ktre musz by spenione, jeli ma zosta osignita komuni-
uznawane za prawowite (legitim). kacyjna zgoda. I wreszcie, brak mi tu hierarchicznego rozr
To wyrnienie akurat trzech podstawowych trybw uycia nienia, z jednej strony, poprawnoci sformuowania bd zrozu-
jzyka, ktre zorientowane s na porozumienie, mona by uza- miaoci wyraenia jzykowego jako warunku komunikacji, a,
sadni jedynie w formie dokadnie opracowanej teorii aktw z drugiej strony, roszcze do szczeroci, propozycjonalnej praw-
mowy. W tym miejscu nie mog przeprowadzi wymaganych dziwoci i normatywnej susznoci. Akceptowanie tych rosz-
analiz, chciabym jednak zaj si niektrymi obiekcjami, jakie cze pociga za sob zgod midzy M i S, ktra daje podstawy
prima Jacie nasuwaj si wobec proponowanego programu. zobowizaniom znaczcym dla nastpstw interakcji. Od tych
A. Leist sformuowa moj podstawow tez w nastpujcy zobowiza odrniam gwarancj, jakiej udziela mwicy, gdy
sposb: chodzi o spenienie postawionego przeze wanociowego rosz-
"Wszyscy M i wszyscy S maj obopln wiedz, e we wszystkich
czenia, jak te odwrotne zobowizanie, jakie bierze na siebie
aktach mowy zwizanych z dziaaniem zorientowanym na porozu- suchajcy negujc wanociowe roszczenie.
mienie, ktre s illokucyjne, propozycjonalnie wyodrbnione i nie Obiekcje kieruj si przede wszystkim przeciwko zaoeniu:
zwizane instytucjonalnie, naley (es ist geboten) mwi zrozumiale, e (a) wraz z kadym dziaaniem jzykowym zorientowa-
by szczerym, wypowied uwaa za prawdziw, norm za znaczc nym na porozumienie podnoszone s dokadnie trzy wano
dla danego aktu uwaa za suszn"l.
ciowe roszczenia;
Sformuowanie to trzeba najprzd opatrzy wyjanieniem, e e (b) mona dostatecznie dokadnie oddzieli od siebie
przyjmujc optyk teorii interakcji oddzielam czynnoci jzy wanociowe roszczenia;
kowe "zorientowane na porozumienie" od aktw mowy uwik- e (c) roszczenia wanoci owe musz by analizowane
anych w strategiczne konteksty dziaania - albo dlatego, e, jak Jomzalnopragmatycznie, tzn. na paszczynie komunikacyjnego
autentyczne imperatywy, zwizane s jedynie z roszczeniami uycia zda.
wadczymi, skutkiem czego o wasnych siach nie mog dawa Ad a. Czy mona mwi o uniwersalnym charakterze rosz-
illokucyjnego efektu w postaci nadawania mocy wicej i wy- czenia do prawdziwoci, gdy oczywiste jest, e za pomoc
twarzania wizi, albo dlatego, e mwicy zmierza takimi czynnoci jzykowych, ktre nie s konstatacjami, nie mo-
emy zgasza roszczenia do prawdziwoci? l Niewtpliwie
l A. Leist, Was heijJt Universalpragmatik?, "Germanistische Linguistik"

1977, nr 5/6, s. 93. l Tame, s. 97 n.
512 III. Pierwsze rozwaania wtrcone Dziaanie spoeczne, aktywno celowa i komunikacja 513
jest tak, e tylko za pomoc czynnoci jzykowych bdcych rozumiane s jako spenianie
norm, na podstawie ktrych
konstatacjami moemy zgasza roszczenie do tego, e orze- mona uzupeni propozycjonaln tre aktu mowy; w wypad-
kane zdanie p jest prawdziwe. Ale rwnie wszystkie pozos- ku pozdrowienia moe to by pomylno adresata bd
tae akty mowy zawieraj skadnik propozycjonalny, zazwy- potwierdzenie jego spoecznego statusu. Do egzystencjalnych
czaj w formie znominalizowanego zdania orzekajcego "e p". presupozycji pozdrowienia naley m.in. obecno osoby, ktrej
Oznacza to, e mwicy rwnie za pomoc tych czynnoci moe si dzia dobrze lub le, jej przynaleno do pewnej grupy
jzykowych, ktre nie s konstatacjami, odnosi si do stanw spoecznej itd.
rzeczy, z tym e nie odnosi si do nich bezporednio, tzn. Nieco inaczej rzecz si ma z uniwersalnociq roszcze do
z nastawieniem propozycjonalnym kogo, kto myli bd susznoci. Mona wysuwa obiekcje, e ze znaczenia niere-
mniema, wie albo uwaa, e p ma miejsce. Odmiennego rodza- gulatywnych czynnoci jzykowych nie mona wnosi o od-
ju s propozycjonalne nastawienia mwicego, ktry w eks- niesieniu do kontekstw normatywnych l. Mimo to komu-
presywnych czynnociach jzykowych posuguje si zdaniami nikaty s niekiedy "niestosowne", sprawozdania "nie na
wyraajcymi przeycia bd w regulatywnych czynnociach miejscu", wyznania "bolesne", wynurzenia "obraliwe". To,
jzykowych posuguje si zdaniami, ktre formuuj wezwania e mog si one w tym aspekcie zakoczy niepowodzeniem,
bd wyraaj zamiary. Nastawienia te w adnym razie nie s nie jest dla nieregulatywnych dziaa jzykowych czym
skierowane na istnienie stanu rzeczy wspomnianego w skad zewntrznym, lecz wynika nieuchronnie z ich charakteru jako
niku propozycjonalnym. Kiedy mwicy powiada za pomoc czynnoci jzykowych. Z ich illokucyjnego skadnika da si
czynnoci jzykowej nie bdcej konstatacj, e czego prag- mianowicie wyczyta, e mwicy rwnie poprzez konsta-
nie bd czego nie cierpi, e chciaby co sprawi albo tujce i ekspresywne czynnoci jzykowe wchodzi w odnie-
chciaby eby to co miao miejsce, zakada jednak istnienie sienia interpersonalne; te za, niezalenie od tego, czy pasuj
innych, nie wymienionych stanw rzeczy. Naley to wanie czy nie pasuj do istniejcego w danym wypadku normatyw-
do pojcia wiata obiektywnego, e stany rzeczy pozostaj ze nego kontekstu, przynale do wiata prawowitych (legitim)
sob w zwizku, a nie s zawieszone w prni i od siebie porzdkw.
odizolowane. Dlatego mwicy wie z propozycjonalnym Wysuwano rwnie obiekcje co do zupenoci mojej tablicy
skadnikiem swojej czynnoci jzykowej pewne presupozycje roszcze wanociowych. Kiedy na przykad porwna si je
egzystencjalne, ktre w razie koniecznoci mona wyeksp- z zaproponowanymi przez Grice' a postulatami konwersacyj-
likowa w formie zda asertorycznych. Pod tym wzgldem nymi 2, mona dostrzec pewne paralele, ale take asymetrie.
rwnie czynnoci jzykowe nie bdce konstatacjami maj I tak na przykad nie ma odpowiednika postulat, aeby
jakie odniesienie do prawdziwoci.
Odnosi si to zreszt nie tylko do czynnoci jzykowych I Tame, s. 109.
2 H. P. Grice, Logic and Conversation, "Syntax and Semantics" 1974, t. 3:
wyodrbnionych propozycjonalnie (propositional ausdifferen-
Speech Acts, P. Cole, J. L. Morgan (eds.), s. 41 n.; A. P. Martinich, COtlVersa-
ziel1e); rwnie akty [wystpujce] w skrconej formie illo- tional Maxims and Some Philosophical Problems, "Philosophical Quarterly"
kucyjnej (illokutionar verkiirzte Akte), na przykad "Cze!", 1980, t. 30, s. 215 n.
514 Dziaanie spoeczne, aktywno celowa i komunikacja 515
/II. Pielwsze rozwaania wtrcone
mowlcy mg zawsze wnie do konwersacji swj wkad "e p". Ju Moore l wskazywa na paradoksalny charakter
tematyczny znaczcy w kontekcie rozmowy. Pomijajc ju, wypowiedzi takich, jak:
e zgaszane przez suchajcego tego rodzaju roszczenie do 9+. Wanie pada, ale nie wierz, e wanie pada.
istotnoci jego wkadu do konwersacji ma odniesienie do tek-
stu (nie za do pojedynczego aktu mowy), zatem nie moe by Mimo tych wewntrznych zalenoci suchajcy moe przez
poddane prbie Tak lub Nie, to uniwersalno takiego dania zanegowanie:
byaby trudna do uzasadnienia. Istniej wszak niewtpliwie 9. Wanie pada
sytuacje - na przykad towarzyskie spotkania albo wrcz cae
oddali dwa rne roszczenia wanociowe. Zajmujc stano-
rodowiska kulturowe - gdzie pewne redundancje konwer-
wisko zaprzeczajce, moe mie na myli zarwno:
sacyjnych wypowiedzi s akurat jak najbardziej wskazane l.
Ad b. Obiekcje pojawiaj si nastpnie w sprawie moli 9'. Nie, to nie jest prawda,
woci precyzyjnego rozrnienia roszczenia do prawdziwoci
jak te:
i roszczenia do szczeroci. Czy mwicy, ktry szczerze
wyraa (wahrhaftig aujJert) pogld p, musi zarazem wysuwa 9". Nie, wcale nie mylisz tego, co mwisz.
dla tego p roszczenia do prawdziwoci? Wydaje si rzecz W jednym wypadku rozumie on 9 jako wypowied kon-
niemoliw, "by oczekiwa od M, e mwi prawd w jakim statujc, w drugim jako wypowied ekspresywn. Wida
innym sensie ni tym, e chce powiedzie prawd - a to wic, e negacja zdania p bynajmniej nie pociga za sob
znaczy nic innego jak bycie prawdomwnym (wahrhaftig negacji przewiadczenia, "e p", jak te, odwrotnie, 9" nie
sein)"2. Zarzut ten odnosi si nie do klasy ekspresywnych implikuje stanowiska 9'. W kadym razie suchajcemu wolno
czynnoci jzykowych w caoci, lecz do tych ekspresji, zakada, e M,jeeli orzeka p, rwnie wierzy, "e p". Nie ma
w ktrych skadniku propozycjonalnym wystpuje czasownik to jednak adnego wpywu na to, e roszczenie do prawdzi-
kognitywny w pierwszej osobie czasu teraniejszego (np. woci odnosi si do istnienia stanu rzeczy p, natomiast
myl, wiem, wierz, przypuszczam, uwaam, "e p"). Jed- roszczenie do szczeroci ma zwizek jedynie z manifestowa-
noczenie pomidzy tymi nastawieniami propozycjonalnymi, niem pogldu bd przewiadczenia, "e p". Czowiek, ktry
ktre mona wyrazi z pomoc czasownikw kognitywnych, przyznaje si do morderstwa, moe myle to, co mwi,
a konstatujcymi czynnociami jzykowymi rwnie zachodzi a mimo to - nie majc takiego zamiaru - mwi nieprawd
pewna zaleno wewntrzna. Jeli kto orzeka bd stwierdza Moe rwnie, nie majc takiego zamiaru, powiedzie prawd
lub opisuje p, to zarazem uwaa bd wie lub jest przekonany,
I Do tego argumentu odwouje si J. Searle, Intentionalitiit und der Gebrauch

I W kwestii innych tego rozdaj u zarzutw por. J. B. Thompson, Universal
Pragmatics, w: Habermas: Critical Debates, D. Held., J. B. Thompson (eds.), der Sprache, w: Sprechakttheorie und Semantik, G. Grewendorf (Hrsg.), Frank-
Cambridge 1982, s. 116 - 133. furt am Main 1979, s. 163 n. [w tumaczeniu angielskim niniejszego dziea
2 A. Leist, Was heif3t Universalpragmatik?, wyd. cyt., s. 102; K Graham, Habermasa, wyd. cyt., przypis od tumacza, e Searle odwouje si do tego argu-
Belief and the Limits of bmtionality, "Inquiry" 1974, t. 17, s. 315 n. mentu w swoim Expression and Meaning, Cambridge 1979 -A.M.K.].
mimo e bdzie kama, tzn. przemilczy posiadan wiedz charakteru sdw 1 Przyjmuje on, e midzy tymi dwiema
o przebiegu przestpstwa. Sdzia, ktry miaby dostateczne niekognitywnymi formami wyraenia blu - gestem i zdaniem
dane, mgby w jednym wypadku skrytykowa szczere _ istnieje pewne kontinuum. Wedug Tugendhata natomiast
wypowiedzi jako nieprawdziwe, w drugim - prawdziwe kategorialna rnica polega na tym, e zdanie artykuujce
wypowiedzi mgby zdemaskowa jako nieszczere. stan wewntrzny moe by faszywe, gest za nie.
Tugendhat z kolei prbuje poradzi sobie przyjmujc jedno Przeprowadzona przeze analiza prowadzi do wniosku, e
jedyne roszczenie wanociowe 1 Podejmuje on rozleg przez transformacj okrzyku w rwnoznaczne zdanie artyku-
dyskusj w zwizku z wysunitym przez Wittgensteina argu- ujce stan wewntrzny
mentem prywatnych jzykw, eby pokaza, e ze zdaniami "zostaje wytworzone wyraenie, ktre - cho uywane podug tych
takimi, jak: samych regu co okrzyk - jest prawdziwe wtedy, kiedy jest waciwie
uyte; w rezultacie mamy wic jedyny w swoim rodzaju przypadek
10. Boli mnie
zda asertorycznych, ktre mog by prawdziwe lub faszywe, nie
11. Boj si gwatu,
majc zarazem charakteru kognitywnego"2.
wie sito samo asertoryczne roszczenie wanoci owe co ze
Z tego wzgldu zdania artykuujce przeycia, takie jak 10,
zdaniami orzekajcymi o tej samej treci propozycjonalnej:
miayby nie by moliwe do odrnienia od zda orzekajcych
12. Boli go o tej samej treci propozycjonalnej, takich jak 12, na podstawie
13. Ona boi si gwatu,
takiego kryterium, jakim jest moliwo orzekania o nich
przy czym odpowiednie zaimki osobowe pierwszej i trzeciej w kategoriach prawdy lub faszu (anhand des Kriteriums der
osoby miayby mie za kadym razem ten sam desygnat. Wahrheitsfiihigkeit). I jedne, i drugie mog by prawdziwe bd
Jeeli teza Tugendhata mwica o asymilacji jest trafna, to faszywe. Z tym e swoistoci zda artykuujcych przeycia
negacja 10 albo 11 ma ten sam sens co negacja 12 bd 13. jest to, e wyraaj "wiedz niekorygowaln" i dlatego - jeli
Redundancj byoby postulowanie obok roszczenia do praw- s uyte prawidowo - musz by prawdziwe. Midzy zdania-
dziwoci dodatkowo roszczenia do szczeroci. mi 10 i 12 zachodzi "prawdziwociowa symetria" w tym sen-
ladem Wittgensteina wychodzi Tugendhat od gestu (Aus- sie, e 12 jest prawdziwe wwczas, gdy 10 uyte jest zgodnie
dmcksgeste), od wykrzyknika "Au!", i wyobraa sobie, e ten z reguami.
jzykowo rudymentarny okrzyk blu zostaje zastpiony przez Zaleno t Tugendhat tumaczy szczeglnym charakterem
wypowied artykuujc stan wewntrzny (durch eine expres- "ja", terminu wyraajcego liczb pojedyncz, za pomoc
sive Auj3emng), reprezentowan na paszczynie semantycznej ktrego mwicy okrela siebie samego, zarazem jednak nie
przez zdanie 10 wyraajce przeycie. Takie zdania artyku- identyfikujc si z nim. Nawet jeli ta teza jest suszna, to nie
ujce stany wewntrzne nie maj, wedug Wittgensteina,
l L. Wittgenstein, Zettel. 404, 549, w: tene, Schriften, t. 5, Frankfurt am
l E. Tugendhat, Selbstbewuj3tsein und Selbstbestimmung, Frankfurt am Main 1970, s. 369 i 398.

Main 1979 (wykad 5 i 6). 2 E. Tugendhat, Selbstbewuj3tsein und Selbstbestimmung, wyd. cyt., s. 131.
znika przez to problem, jak mona wyjani, e zdanie ma 14. Musz ci wyzna, e od wielu dni mam ble
charakter asertoryczny i tym samym jest zdaniem, o ktrym 15. Mog ci poinformowa, e on od wielu dni ma ble,
mona orzeka w kategoriach prawdy i faszu (wahrheitsfiihig przy czym "ja" w zdaniu 14 i "on" w zdaniu 15 powinny mie
ist), zarazem nie mogc by uyte kognitywnie, czyli dla odda- ten sam desygnat. Wwczas na pierwszy rzut oka jest jasne, e
nia istniejcych stanw rzeczy. mwicy w wypadku nieprawomocnoci (Ungilltigkeit) 14
Oglnie biorc, regua uycia zda asertorycznych odsya wprowadza suchajcego w bd, natomiast w wypadku niepra-
do jakiej wiedzy (Erkenntnis); jedynie w wypadku zda womocnoci 15 mwi suchajcemu nieprawd, niekoniecznie
artykuujcych stany wewntrzne waciwe uycie wyraenia zamierzajc wprowadzi go w bd. Jest zatem rzecz upraw-
jzykowego bdzie ju gwarantowa jego prawdziwo. Ale nion, by w wypadku czynnoci jzykowych artykuujcych
suchacz pragncy ustali, czy mwicy, wypowiadajc stany wewntrzne postulowa inne roszczenie wanociowe ani-
zdanie lOnie wprowadza go w bd, musi sprawdzi, czy eli w wypadku - majcych to samo znaczenie - czynnoci jzy
zdanie 12 jest prawdziwe czy nie. Wida z tego, e zdania kowych artykuujcych konstatacje. Bardzo blisko zrozumienia
artykuujce ekspresj w pierwszej osobie nie s po to, by tego jest Wittgenstein w jednym z fragmentw Docieka filozo-
wyraa wiedz, lecz przypisane im roszczenie wanociowe ficznych, kiedy to na modelowym przypadku wyznania pokazuje,
w najlepszym razie zapoyczaj od zda asertorycznych e ekspresje artykuujce stany wewntrzne nie maj adnego
orzekanych w trzeciej osobie; tylko te bowiem mog przed- sensu deskryptywnego, a zatem nie mona o nich orzeka w ka-
stawia stan rzeczy, do ktrego istnienia odnosi si roszcze- tegoriach prawdziwoci bd faszywoci (nicht wahrheitsfiihig
nie do prawdziwoci. Tym sposobem Tugendhat popada sind), a mimo to mog by prawomocne bd nieprawomocne:
w dylemat, bdc zmuszony do podania sprzecznej charak-
"Kryteriami prawdziwoci wyznania, i pomylaem sobie to a to, nie
terystyki tego, co myli mwicy, kiedy wypowiada zdanie s kryteria zgodnego z prawd opisu zjawiska. Donioso prawdzi-
artykuujce stan wewntrzny. Z jednej strony miaoby cho- wego wyznania nie polega te na tym, e oddaje ono trafnie i pewnie
dzi o wiedz, w odniesieniu do ktrej mwicy zgasza rosz- jakie zjawisko. Polega ona raczej na swoistych konsekwencjach,
czenie wanociowe w sensie Gej] prawdziwoci propozycjo- jakie mona wysnuwa z wyzna, ktrych prawdziwo gwarantuj
nalnej; z 9rugiej za strony, wiedza ta nie moe mie statusu specjalne kryteria prawdomwnoci [szczeroci - A.M.K.]"l.
poznania, albowiem rezultaty poznania (Erkenntnisse) daj Ad c. Przytaczajc te argumenty dotykamy ju trzeciej grupy
si przedstawi tylko w zdaniach asertorycznych, ktre z za- obiekcji skierowanych przeciwko formalnopragmatycznemu
sady mog by kwestionowane jako nieprawdziwe. Dylemat
ten pojawia si jednak tylko wwczas, gdy roszczenie do 1 L. Wittgenstein, Dociekania filozoficzne, tum. B. Wolniewicz, Warszawa
szczeroci, ze wzgldu na Gej] analogi do prawdy, uto 1972, s. 311-312; por. take: S. Hampshire, Feeling and Expression, London
samiane jest z roszczeniem do prawdziwoci. Dylemat znika 1961; B. Aune, On the Complexity oj Avowals, w: Philosophy in America,
M. Black (ed.), London 1965, s. 35 n.; D. Gustafson, The Natural Expression oj
z chwil, gdy z paszczyzny semantycznej przejdziemy na
lntention, "Philosophical Forum" 1971, t. 2, s. 299 n.; tene, Expressions oj
paszczyzn pragmatyczn i miast zda porwnamy ze sob
lntentions, "Mind" 1974, t. 83, s. 321 n.; N. R. Norrick, Expressive /llocutionary
czynnoci jzykowe: Acts, ,,Joumal of Pragmatics" 1978, t. 2, s. 277 n.
podejciu w analizach roszcze wanociowych. Te roszczenia kontynuacja semantyki prawdziwociowej przez M. Dum-
wanociowe, ktre wzorem roszcze prawnych dotycz sto- metta 1
sunkw midzy osobami oraz nastawione s na intersubiek- Dummett wychodzi od rozrnienia warunkw, jakim musi
tywne uznanie, odnosz si do prawomocnoci wyrae sym- odpowiada zdanie asertoryczne, aby byo prawdziwe, i znajo-
bolicznych, w standardowym przypadku - prawomocnoci moci tyche warunkw, determinujcych zarazem znaczenie
zdania o zawartoci propozycjonalnej, uzalenionego od skad zdania, przez mwicego, ktry z przekonaniem to zdanie jako
nika illokucyjnego. Std sugestia, by roszczenie wanociowe prawdziwe wypowiada. Znajomo warunkw prawdziwoci
traktowa jako zjawisko zoone i pochodne, ktre mona spro- polega na tym, e si wie, jak ustali, czy w danym wypadku s
wadzi do lecego u podoa zjawiska spenienia warunkw one czy nie s spenione. [Ot] u podstaw ortodoksyjnej wersji
prawomocnoci zda. Czy wtedy nie naleaoby jednak tych semantyki prawdziwociowej, ktra rozumienie znaczenia zda
warunkw poszukiwa raczej na semantycznej paszczynie wyjania znajomoci warunkw prawdziwoci, ley nierealisty-
analizy zada orzekajcych, artykuujcych stany wewntrzne, czna supozycja, jakobymy dla wszystkich zda, a przynajmniej
formuujcych wezwania i wyraajcych intencje ni na prag- dla wszystkich zda asertorycznych, dysponowali procedurami,
matycznej paszczynie uycia tych zda w konstatujcych, dziki ktrym da si efektywnie rozstrzygn, czy warunki praw-
ekspresywnych i regulatywnych czynnociach jzykowych? dziwoci s czy nie s w danym wypadku spenione. Supozycja
Czy wanie teoria czynnoci jzykowych, ktra illokucyjny ta opiera si milczco na empirystycznej teorii poznania, przypi-
efekt w postaci nadawania mocy wicej i wytwarzania wizi sujcej fundamentaln rang prostym zdaniom predykatywnym
pragnie wyjani oferowan przez mwicego gwarancj pra- jzyka obserwacyjnego. Ale nawet ta gra argumentacyjna (AlE U -
womocnoci tego, co powiedzia, oraz odpowiednio racjonaln mentationsspiel), jak postuluje Tugendhat w celu weryfIkacji
motywacj po stronie suchajcego - nie jest zdana na teori takich zda pozornie elementarnych, nie skada si z procedur
znaczenia, ktra ze swej strony wyjania, pod jakimi to decyzyjnych, ktre mogyby zosta zastosowane jak algorytm,
warunkami uyte zdania s prawomocne? a zatem w taki sposb, by zasadniczo wykluczy dalsze dania
W sporze tym nie chodzi o kwesti rozgraniczenia rewirw uzasadnie 2 . Brak efektywnych procedur decyzyjnych jest
ani o kwesti nominalnych definicji, lecz o to, czy koncepcj szczeglnie widoczny w wypadku zda kontrfaktycznych (be i
prawomocnoci zdania mona wyeksplikowa niezalenie od brealen Bedingungsiitzen), oglnych zda egzystencjalnych oraz
koncepcji spenienia roszczenia wanociowego podnoszonego zda z indeksem czasowym (w ogle wszystkich zda, ktre
wraz z wypowiedzeniem tego zdania. Broni tezy, e nie jest odnosz si do aktualnie niedostpnych przestrzeni i czasw):
to moliwe. Semantyczne analizy zda deskryptywnych, eks- "The difficulty arises because natural language is full of sentences
presywnych i normatywnych zmuszaj - o ile przeprowadzane which are not effectively decideable, ones for which there exists no
s dostatecznie konsekwentnie - do zmiany paszczyzn anali-
tycznych. Analiza warunkw prawomocnoci zda sama zmu- 1 M. Dummett, What Is a Theory oj Meaning?, w: Truth and Meaning,
sza nas do [podjcia] analizy warunkw uznawania odpowied- G. Evans, J. McDowell (eds.), Oxford 1976, s. 67 n.
nich roszcze wanociowych. Przykadem tego jest 2 E. Tugendhat, SelbstbewujJtsein und Selbstbestimmung, wyd. cyt., s. 256 n.
effective procedure for determining whether or not their truth condi- Ot mwicy mgby takie racje nadal tworzy podug
tions are fulfilled"l. pewnej, dajcej si monologicznie stosowa procedury; ww-
Poniewa w wikszoci przypadkw, jeli
nie we wszyst- czas nawet eksplikacja warunkw prawdziwoci w kategoriach
kich, znajomo warunkw prawdziwoci zda asertorycznych uzasadniania roszcze wanociowych nie zmuszaaby do przej-
cia z semantycznej paszczyzny zda na pragmatyczn
jest problematyczna, Dummett podkrela rnic midzy zna-
paszczyzn komunikacyjnego uycia zda. Dummett podkrela
jomoci warunkw, ktre czyni zdanie prawdziwym, a racja-
mi, ktre uprawniaj mwicego do tego, by wypowiada jednak, e mwicy w adnym razie nie moe przeprowadzi
z przekonaniem zdanie jako prawdziwe. Nawizujc do pod- wymaganych weryfikacji w sposb dedukcyjnie konieczny
opierajc si jedynie na reguach wnioskowania. Zbir racji,
stawowych zaoe intuicjonizmu, przeformuowuje nastpnie
teori znaczenia w taki sposb:
jakie s w konkretnym wypadku do dyspozycji, jest wyranie
wyznaczony przez wewntrzne relacje [w onie] uniwersum
,,[ ... ] an understanding of a statement consists in a capacity to recog- struktur jzykowych, ktre to uniwersum mona przemierza
ni ze whatever is counted as verifying it, i. e. as conclusively estab-
lishing it as true. It is not necessary that we should have any means of i eksplorowa jedynie na drodze i za pomoc argumentw (eines
deciding the truth or falsity of the statement, only that we be capable nurargumentativ zu durchmessenden Universums). Dummett tak
of recognizing when its truth has been established"2. dalece idzie ladem tej idei, e w kocu cakowicie porzuca pod-
stawowe wyobraenie weryfikacjonizmu:
Do rozumienia zdania naley zdolno
rozpoznawania racji
pozwalajcych zadouczyni roszczeniu do tego, e warunki "A verificationist theory comes as close as any plausible theory of
jego prawdziwoci s spenione. Teoria ta wyjania zatem zna- meaning can do to explaining the meaning of a sentence in terrns of
the grounds on which it may be asserted; it must of course distinguish
czenie zdania ju tylko porednio znajomoci warunkw jego the speaker's actual grounds, which may [sowo may opuszczone
prawomocnoci, bezporednio za znajomoci racji, ktrymi w wydaniu niemieckim - A.M.K.] not be conclusive, or may be indi-
mwicy obiektywnie rozporzdza, by zadouczyni roszcze- rect, from the kind of direct, conclusive grounds in terrns of which the
niu do prawdziwoci. meaning is given, particularly for sentences, like those in the future
tense for which the speaker cannot have grounds of the latter kind at
the time of utterance. But a falsificationist theory [ ... ] links the con-
1M. Dummett, What Is a Theory oj Meaning?, wyd. cyt., s. 81: "Trudno tent of an assertion with the commitment that a speaker undertakes in
pojawia si dlatego, e w jzyku naturalnym peno jest zda, co do ktrych making that assertion; an assertion is a kind of gambIe that the speak-
nie daje si efektywnie podj decyzji, zda, dla ktrych nie istniej efekty- er will not be proved wrong"l.
wne procedury okrelania, czy ich warunki prawdziwoci s spenione czy
te nie".
2 ,,[ . l rozumienie zdania zasadza si na zdolnoci rozpoznania wszys- l "Teoria weryfikacjonistyczna zblia si - na tyle, na ile to tylko moe
tkiego, co uchodzi za to, co je weryfikuje, tzn. definitywnie ustanawia je jako uczyni jakakolwiek wiarygodna teoria znaczenia - do tego, by znaczenie zdania
prawdziwe. Nie jest rzecz konieczn, bymy posiadali rodki pozwalajce wyjania w kategoriach racji, na podstawie ktrych moe ono by orzeczone;
decydowa o prawdziwoci bd faszywoci tego zdania, wystarczy bymy musi ona oczywicie odrnia rzeczywiste racje mwicego, ktre mog nie by
posiadali zdolno rozpoznawania, kiedy zostaje ustanowiona jego prawdzi- ostateczne albo mog by porednie, od tego rodzaju bezporednich, definitywnych
wo" (tame, s. 110-111). racji, za ktrych porednictwem nadawane jest znaczenie, zwaszcza zdaniom,
Rozumiem to jako wskazanie na fallibilistyczny charakter zaczyna od prostych predykatw odnoszcych si do pozornie
dyskursywnego zadoczynienia roszczeniom wanociowym. subiektywnych reakcji emocjonalnych na pogwacenia bd
Nie mog w tym miejscu bliej zaj si szczegami przed- naruszenia integralnoci osobistej, stopniowo prowadzi ku
stawionej przez Dummetta teorii znaczenia. Wane jest tylko intersubiektywnemu, a nawet ponadosobistemu sensowi pod-
to, e roszczenie do illokucyjnej prawomocnoci zdania, jakie stawowych poj moralnych l.
zgasza mwicy, moe by z zasady poddawane krytyce. 5. O klasyfikacji aktw mowy
W kadym razie zrewidowana semantyka prawdziwociowa Jeli trafna jest nasza teza, e prawomocnosc czynnoscl
, zdaje spraw z faktu, e warunkw prawdziwoci nie mona jzykowych zorientowanych na porozumienie mona kwest-
wyeksplikowa abstrahujc od wiedzy o tym, jak czyni si ionowa z punktu widzenia wanie trzech uniwersalnych
zado odpowiedniemu roszczeniu wanociowemu. Rozu- aspektw, to wolno nam przypuszcza, e istnieje rwnie
mie stwierdzenie to znaczy wiedzie, kiedy mwicy ma [pewien] system wanociowych roszcze, ktry stanowi pod-
dobre racje, by rczy za to, e spenione s warunki prawdzi- staw wyksztacenia si i wyodrbnienia typw czynnoci
woci sdu, ktry wypowiada. jzykowych. Z tej tezy o uniwersalnoci wynikayby wwczas
Jak w wypadku znaczenia zda asertorycznych, tak i w wy- konsekwencje dla prby sklasyfikowania czynnoscl
padku zda ekspresywnych i normatywnych da si pokaza, e jzykowych z perspektywy teoretycznej. Dotychczas milczco
analiza przyjmujca semantyczny punkt wyjcia zmusza do posugiwaem si podziaem na regulatywne, ekspresywne
wykroczenia poza sam siebie. To wanie dyskusja nawi i konstatujce czynnoci jzykowe. Podzia ten chciabym
zujca do Wittgensteinowskiej analizy zda artykuujcych teraz uzasadni poprzez krytyczne ustosunkowanie si do
stany wewntrzne jasno pokazuje, e roszczenie zwizane innych prb klasyfikacji.
z ekspresjami jest pierwotnie (genuin) adresowane do innych. Jak wiadomo, Austin na zakoczenie swego cyklu wyka
Sens funkcji [polegajcej na] wyraaniu i wyjawianiu dw Jak dziaa sowami podj prb typologizacji czynno
(Ausdrucks- und Kundgabefunktion) przemawia tak czy ci jzykowych: Uporzdkowa tam akty illokucji opierajc si
inaczej za komunikacyjnym przede wszystkim uyciem tych na czasownikach performatywnych i wyrni pi typw
wyrae l. Intersubiektywny charakter powinnociowej (osdzeniowce, sprawcze, zobowizaniowce, zachowaniowce,
wanoci norm (Sollgeltung von Nomzen) widoczny jest wykadniowce*), [bynajmniej] nie tajc, ze podzia ten ma
jeszcze wyraniej. Rwnie w tym wypadku analiza, ktra charakter prowizoryczny2. Praktycznie tylko dla klasy zobo-
na przykad zdaniom w czasie przyszym, w stosunku do ktrych mwicy nie l Przekonujcym przykadem bdzie Strawsonowska analiza resentymentu
moe w momencie ich wypowiadania dysponowa racjami ostatniego rodzaju. wywoanego przez moralne uchybienia (Verletzungen); patrz P. F. Strawson,
Natomiast teoria falsyfikacjonistyczna [ ... J czy tre twierdzenia z zobowi Freedom and Resentment, London 1974.
zaniem, jakie mwicy bierze na siebie wypowiadajc to twierdzenie; twier- 2 J. L. Austin, Mwienie i poznawanie, wyd. cyt. s. 695.
dzenie to pewnego rodzaju ryzykowna gra, w ktrej mwicy nie chce okaza "Verdictives, exerritives, commissives, behabitives oraz expositives - okre
si tym, ktry si myli" (tame, s. 126.). lenia w przekadzie B. Chwedeczuka (J. L. Austin, Mwienie i poznawanie,
l P. M. S. Hacker, Illusion and Insight, Oxford 1972, rozdz. VIII i IX. wyd. cyt., s. 695) - przyp. tum.
wizaniowcw Austin podaje jednoznaczne kryterium demar- wyraenia pozwalajce artykuowa ekspresje (gratulacje,
kacji: mwicy za pomoc obietnic, grb, zapowiedzi, lubo kltwy, toasty, powitania), jak i wyraenia majce da satys-
wa, umw itd. zobowizuje si wykona w przyszoci fakcj (jak przeprosiny, podzikowania, rewanowanie si).
okrelone czynnoci. Mwicy przystaje na wi normatywn Wreszcie klasa "wykadniowcw" nie rnicuje konstatyww
(eine normative Bindung), ktra obliguje go do okrelonego (Konstativen) sucych przedstawianiu stanw rzeczy
sposobu dziaania. Pozostae klasy - nawet jeli bra pod i komunikatyww (Kommunikativen) , ktre - jak zadawanie
uwag deskryptywny charakter podziau - nie s zdefiniowane pyta i udzielanie odpowiedzi, zwracanie si do kogo, cyto-
w sposb zadowalajcy. Nie speniaj wymogw l dystynkty- wanie itd. - odnosz si do samego mwienia. Trzeba jeszcze
wnoci i dysjunktywnoci; klasyfikacja Austina nie zmusza do od nich odrni wyraenia, z pomoc ktrych okrelamy
tego, by konsekwentnie (stets) przyporzdkowywa rne wykonywanie operacji takich, jak wnioskowanie, identyfiko-
zjawiska rnym kategoriom bd kade zjawisko co najwyej wanie, kalkulowanie, klasyfikowanie itd.
jednej kategorii. Searle prbowa wyostrzy klasyfikacj Austina l. Nie kiero-
Klasa "osdzeniowcw" obejmuje wypowiedzi, za pomoc wa si ju list czasownikw performatywnych, jakie wykszta
ktrych wydawane s "osdy" (Urteile) rozumiane jako pewne ciy si i wyodrbniy w okrelonym jzyku, lecz illokucyjnymi
zaszeregowanie bd oszacowanie. Austin nie rozrnia tu zamiarami bd celami, do ktrych osignicia zmierza mwi
osdw o zawartoci deskryptywnej i normatywnej. W ten cy z pomoc rnych typw czynnoci jzykowych niezalenie
sposb w rezultacie krzyuj si one zarwno z "wykad od form, w jakich realizowane s one w poszczeglnych jzy
niowcami", jak i z ,,[performatywami] sprawczymi". Klasa kach. Searle dochodzi do przejrzystej i intuicyjnie zrozumiaej
,,[performatyww] sprawczych" obejmuje zrazu wszystkie klasyfikacji, wyrniajcej [nastpujce] akty mowy: konstatu-
"deklaratywy", czyli wyraenia artykuujce decyzje umoco- jce, zobowizaniowe, dyrektywne, deklaratywne i ekspresyw-
wane instytucjonalnie -.w wikszoci wypadkw prawnie (jak ne. Najpierw wprowadza - jako klas dobrze zdefiniowan -
wyroki, adopcje, mianowania, nominacje, dymisje itd.). konstatacje (albo reprezentacje). Od Austina przejmuje nastp
Zachodzenie na siebie ma tu miejsce nie tylko z "osdzeniow nie klas zobowizaniowcw i przeciwstawia im dyrektywy;
cami", takimi jak "nazywa" czy "odznacza", lecz take w pierwszym wypadku mwicy sam si zobowizuje do czyn-
z "zachowaniowcami" , jak na przykad "wystpowa z pro- noci, w drugim prbuje skoni suchajcego, by ten wykona
testem". Te "zachowaniowce" ze swej strony stanowi klas okrelone dziaanie. Do aktw dyrektywnych zalicza Searle
nader heterogeniczn. Obok wyrae bdcych standary- zarzdzenia, proby, polecenia, wezwania, zaproszenia, a take
zowan form ekspresji uczu, jak narzekanie i okazywanie zapytania oraz mody [i bagania]. Nie rnicuje przy tym
wspczucia, zawiera ona zarwno zwizane instytucjonalnie wezwa unormowanych - takich jak skadanie wniosku,
udzielanie reprymendy, rozkazywanie itd., z jednej strony,
l Jednake nie powinno si stawia tak twardych wymogw, jak to czyni

T. T. Ballmer, Probleme der Klassifikation von Sprechakten, w: Sprechakttheo- l J. Searle, A Taxonomy oj Illocutionary Acts, w: tene, Expression and
ne und Semantik, G. Grewendorf (Hrsg.), Frankfurt am Main 1979, s. 247 n. Meaning, Cambridge 1979, s. 1 n.
528 II/. PielWsze rozwaania wtrcone Dziaanie spoeczne, aktywno celowa i komunikaLja 529
i prostych imperatyww, tzn. nie umocowanych ekspresji woli, empirycznej spoeczne ukady yciowych powiza (gesell-
z drugiej. Dlatego odgraniczenie dyrektyww od deklaratyww schaftliche Lebenszusammenhiinge) prezentuj si jako dzia-
pozostaje nieostre. Do wypowiedzi deklaratywnych potrzebne ania komunikacyjne, ktre splataj si ze sob w spoecznej
s wprawdzie szczeglne instytucje, ktre zapewniaj normaty- przestrzeni i historycznym czasie. Realizowane w poszczegl-
wn obligatoryjno (na przykad nominacjom, dymisjom, nych jzykach wzory mocy illokucyjnych odzwierciedlaj
wypowiedzeniom wojny, wymwieniom); maj one jednak struktur tych sieci splatajcych si dziaa (Handlungsnetze).
podobny sens normatywny jak polecenia i rozkazy. Ostatnia Stwarzane przez jzyk moliwoci dokonywania aktw illoku-
klasa obejmuje czynnoci jzykowe artykuujce stany wewn cyjnych - za porednictwem czy to utrwalonej formy trybw
trzne. Te definiowane s poprzez cel, jakim jest to, e mwicy gramatycznych czy te bardziej elastycznej formy czasownikw
za ich porednictwem uczciwie wyraa swe nastawienie psy- performatywnych, partyku zdaniowych, intonacji zda itd. -
chiczne. Jednake Searle nie ma pewnoci stosujc to kryterium; dostarczaj schematw dla tworzenia stosunkw interper-
w efekcie brak jest wzorcowych przypadkw wyzna, wyja- sonalnych. Moce illokucyjne s punktami wzowymi w sie-
wie, zwierze itd. Wymienione s skargi i wiadectwa radoci ciach komunikacyjnego uspoecznienia; sownik illokucji
oraz wspczucia. Najwidoczniej Searle daje si zwie Austi- stanowi niejako paszczyzn, na ktrej przecinaj si wzajemnie
nowskiej charakterystyce "zachowaniowcw" i skania si ku i przenikaj jzyk oraz instytucjonalne porzdki spoeczne. Ta
temu, by do klasy tej doczy rwnie czynnoci jzykowe spoeczna infrastruktura jzyka sama jest w ruchu; zmienia si
zwizane instytucjonalnie, jak gratulacje i powitania. w zalenoci od instytucji i form ycia. Ale w tych odmianach
Skorygowana przez Searle' a wersja Austinowskiej typologii znajduje rwnie odbicie kreatywno jzyka, ktra dostarcza
czynnoci jzykowych jest charakterystyczna dla wyjciowego nowych form wyrazu dla innowacyjnych sposobw opanowy-
stanu dyskusji, ktra rozwina si [nastpnie] w dwu rnych wania nieprzewidzianych sytuacji l .
kierunkach. Dla jednego kierunku charakterystyczne s zabiegi
samego Searle' a wok ontologicznego uzasadnienia piciu
G. Grewendorf (Hrsg.), Frankfurt am Main 1979, s. 275 n.; tene, Aspekte einer
typw czynnoci jzykowych; wyznacznikiem drugiego kie- Theorie der Sprechhandlungen, w: Handlungstheorien, H. Lenk (Hrsg.), t. l,
runku jest prba takiego rozbudowania klasyfikacji czynnoci Mlinchen 1980, s. 381 n.; B. G. Campbell, Towatri a Workable Taxonomy of
jzykowych w optyce empiryczno-pragmatycznej, aeby klasy- 1Il0cutionary Forres, "Language and Style" 1975, t. VIII, s. 3 n.; M. Kreckel,
Communicative Acts and Shared Knowledge in Natural Discourse, London 1981.
fikacj t mona byo owocnie wykorzysta do analizy sekwencji
I Miar elastycznoci spoeczestwa jest udzia mniej lub bardziej instytucjo-
czynnoci jzykowych w codziennym komunikowaniu si nalnie zwizanych, idiomatycznie ustalonych [tudzie] zrytualizowanych czyn-
W tym nurcie mieszcz si prace takich lingwistw i socjolin- noci jzykowych w caej puli moliwych nawiza illokucyjnych (Anschluj3mog-
gwistw, jak Wunderlich, Campbell i Kreckel 1 Pragmatyce lichkeiten), jakie s do dyspozycji. I tak Wunderlich (Skizze zu einer integrierten
Theorie der grammatischen und pragmatischen Bedeutung, wyd. cyt., s. 86 n.)
rozrnia akty mowy podug tego, czy zale one bardziej od norm zwizanych
ID. Wunderlich, Skizze zu einer integrierten Theorie der grammatischen und z dziaaniem czy od sytuacji dziaania; Campbell (Towaru a Workable Taxonomy
pragmatischen Bedeutung, w: tene, Studien zur Sprechakttheorie, wyd. cyt., ot 1Il0cutionary Forres, wyd. cyt.) operuje w tym wypadku wymiarami: institu-
s. 51 n.; tene, Was ist das fur ein Sprechakt?, w: Sprechakttheorie und Semantik, tional vs. vemacular (instytucjonalny versus okazjonalny) oraz positional vs.
Dla pragmatycznej klasyfikacji czynnoci jzykowych Tabela 14. Klasyfikacja wedug trzech wskanikw pragmatycznych
wane s wskaniki odnoszce si do oglnych wymiarw
Mwicy (M) Suchajcy (S)
samej sytuacji mwienia (Sprechsituation). W wypadku wy-
miarn czasowego pojawia si pytanie, czy uczestnicy zoriento- zorientowanie poznawcze zorientowanie poznawcze
wani s raczej na przyszo, przeszo czy teraniejszo (cognition-oriented)
bd czy czynnoci jzykowe s wzgldem czasu neutralne. Teraniejszo czy mwicy sygnalizuje, e czy mwicy chce wpyn na
W wypadku wymiarn spoecznego pojawia si pytanie, czy zainteresowa si tym, co sposb widzenia wiata przez
przekaza suchajcy? suchajcego?
zobowizania znaczce dla nastpstw interakcji obarczaj
przykady: przykady:
mwicego, suchajcego czy te obu. Gdy za chodzi o wymi-
zgadzanie si (agreeging) orzekanie (agreeging)
ar merytoryczny, powstaje pytanie, czy tematyczny punkt uznawanie (acknowledging) argumentowanie (asserting)
cikoci spoczywa bardziej na przedmiotach, na dziaaniach odrzucanie (rejecting) deklarowanie (declaring)
czy na samych aktorach. M. Kreckel korzysta z tych wska zorientowanie na osob zorientowanie na osob
nikw w proponowanej klasyfikacji, ktr przyjmuje za pod- (person-oriented)
staw swej analizy codziennego komunikowania si (tab. 14). Przeszo czy mwicy odnosi si do czy mwicy odnosi si do
Zaleta tej i podobnych klasyfikacji polega z pewnoci na samego siebie i/lub do swej osoby suchajcego i/lub do
tym, e dostarczaj nam nici przewodniej do etnolingwistycz- minionej czynnoci? jego minionej czynnoci?
nych i socjolingwistycznych systemw opisu oraz lepiej przys- przykady: przykady:
usprawiedliwianie (justifying) oskaranie (accusing)
taj do zoonoci scen naturalnych anieli typologie, ktre
bronienie (defending) krytykowanie (criticizing)
wychodz raczej od illokucyjnych celw i zamiarw ni od lamentowanie (lamenting ) wydrwiwanie (teasing)
cech sytuacyjnych. Zalet t opacaj jednak rezygnacj z intu- zorientowanie na czynno zorientowanie na czynno
icyjnej oczywistoci waciwej klasyfikacjom, ktre nawizuj
(action-oriented)
do analiz semantycznych i zdaj spraw z elementarnych
Przyszo(' czy mwicy zobowizuje si czy mwicy prbuje spowodo-
funkcji jzyka (takich jak przedstawianie stanw rzeczy, wyra- do przyszych czynnoci? wa, by suchajcy co uczyni?
anie przey i wytwarzanie odniesie interpersonalnych).
przykady: przykady:
Uzyskane indukcyjnie klasy czynnoci jzykowych stworzone obiecywanie (promising ) doradzanie (advising)
podug wskanikw pragmatycznych nie zyskuj skondenso- odmawianie (refusing) prowokowanie (challenging)
uleganie (giving in) zarzdzanie (ordering)
wanej postaci typw, ktre dane byyby w sposb naoczny;
brak im teoretycznej jasnoci, ktra mogaby rozwietli nasze rdo: M. Kreckel, Communicative Acts and Shared Knowledge in Natural Discourse,
London 1981, s. 188.
intuicje.
Krok ku typologii czynnoci jzykowych motywowanej i ugrnn-

interactional (pozycjonalny versus interakcyjny). Doniosy pod tym wzgldem
jest rwnie wymiar initiativ vs. reaktiv (inicjatywny versus reaktywny) (Wun-
towanej teoretycznie dokonany zostaje przez Searle'a wraz
derlich, Skizze zu einer integriel1en Theorie der grammatischen und pragmatis- z [zaproponowan przeze] ontologiczn charakterystyk illo-
chen Bedeutung, s. 59 n.). kucyjnych zamiarw mwicego i nastawie propozycjonalnych,
532 III. Pfe/wsze rozwaania wtrcone Dziaanie spoeczne, aktywno(: celowa i komunikacja 533
jakie przyjmuje, dokonujc konstatujcych [asertywnych], dyrek- dokona] klasyfikacji czynnoci jzykowych czerpie on
tywnych, zobowizaniowych, deklaratywnych i ekspresywnych z wymiaru wanociowego (aus der Geltungsdimension).
aktw mowy. Searle posuguje si przy tym znanym modelem, Ogranicza si jednak do perspektywy mwicego i nie baczy na
ktry definiuje wiat jako og istniejcych stanw rzeczy, dynamik negocjowania oraz intersubiektywnego uznawania
mwicego/aktora ustawia jako instancj sytuujc si poza roszcze wanociowych, czyli na wytwarzanie konsensu. Model
tym wiatem oraz dopuszcza midzy aktorem a wiatem operujcy dwoma jzykowo zaporedniczonymi odniesieniami
dokadnie dwa zaporedniczone jzykowo odniesienia: odnie- pojedynczego aktora do jednego, obiektywnego wiata nie pozos-
sienie kognitywne polegajce na konstatowaniu faktw oraz tawia adnego miejsca dla intersubiektywnego odniesienia
odniesienie ingerujce, ktre polega na urzeczywistnianiu midzy uczestnikami komunikacji, ktrzy porozumiewaj si
jakiego celu dziaania. Illokucyjne zamiary mona wwczas ze sob co do czego w wiecie. W toku realizacji ta koncepcja
charakteryzowa przez kierunek, w jakim zmierza winno uz- ontologiczna okazuje si nazbyt wska.
gadnianie zda i faktw; strzaka skierowana w d (J,) ozna- Zobowizaniowe czynnoci jzykowe zdaj si zrazu wpi-
cza, e zdania maj pasowa do faktw; strzaka skierowana sywa w ten model w sposb niewymuszony; wraz z takim
w przeciwnym kierunku (i) oznacza, e fakty maj by aktem mowy M bierze na siebie wobec S gwarancj, e fakty
dopasowane do zda. Moc asertywna konstatujcych czynnoci zostan doprowadzone do zgodnoci (i) z wypowiedzianym
jzykowych oraz moc imperatywna dyrektywnych czynnoci zdaniem wyraajcym zamiary:
jzykowych wyglda nastpujco: zobowizaniowce i I (M sprawia p).
konstatacje ~ .t K(P),
Analizujc posugiwanie si w zapowiedziach zdaniami wyra-
dyrektywy i I (S sprawia p),
ajcymi zamiary, moglimy
jednak zauway, e illokucyjnej
gdzie K symbolizuje dokonania kognitywne (Kognitionen) bd mocy zobowizaniowych czynnoci jzykowych nie mona
nastawienia propozycjonalne: mniemanie, mylenie, wierzenie wyjani warunkami spenienia zapowiedzianego zamiaru. Ale
itd., za l - intencje bd nastawienia propozycjonalne: chce- tylko to rozumiemy przez i. Zobowizaniow czynnoci
nie, yczenie sobie, zamierzanie itd. Moc asertywna oznacza, jzykow mwicy wie sw wol w sensie zobowizania
e M wysuwa wobec S roszczenie do prawdziwoci p, tzn. bie- nomzatywnego; warunki wiarygodnoci deklaracji co do zamia-
rze na siebie gwarancj za zgodno zdania orzekajcego rw s za zupenie innego rodzaju anieli te warunki, ktre
z faktami (J,); moc imperatywna oznacza, e M wysuwa wobec mwicy wypenia, kiedy jako aktor wciela zamiary w czyn.
S roszczenie wadcze do przeforsowania [tego, e] S sprawi p, Searle powinien by odrni warunki wanoci od warunkw
tzn. bierze na siebie gwarancj za doprowadzenie faktw do osigania rezultatu.
zgodnoci ze zdaniem artykuujcym wezwanie (i). Opisujc W podobny sposb rozrnilimy wezwania normatywne,
moc illokucyjn za pomoc relacji midzy jzykiem a wiatem, takie jak polecenia, rozkazy, zarzdzenia, od samych tylko
Searle odwouje si do warunkw prawomocnoci zda aser- imperatyww; tam mwicy zgasza normatywne roszczenie
tywnych bd imperatywnych. Teoretyczn optyk [pozwalajc wanociowe, tu - zewntrznie usankcjonowane roszczenie wad-
534 IlI. PielWsze rozwaania wtrcone Dziaanie spoeczne. aktywno celowa i komunikacja 535
cze. Z tego wzgldu imperatywny sens nawet prostych wez- Kopotw zwizanych z Searle' owsk prb klasyfikacji
wa nie daje si wyjani warunkami spenienia uytych przy moemy unikn, zachowujc jej podn optyk teoretyczn,
tym zda imperatywnych. A gdyby to wystarczao, i tak miaby jeli wyjdziemy od tego, e cele illokucyjne czynnoci jzyko
Searle trudnoci z ograniczeniem klasy dyrektyww do klasy wych osiga si przez intersubiektywne uznawanie roszcze
rzeczywistych imperatyww oraz z odgraniczeniem ich od pole- lvadczych bd roszcze wanoci owych , jeli nastpnie nor-
ce bd rozkazw, gdy jego model nie pozwala uwzgldni matywn suszno jak te subiektywn szczero wprowadzi-
warunkw odnoszcych si do prawomocnoci (bd do spe my jako roszczenia wanociowe analogiczne jak w przypadku
nienia) norm. Brak ten staje si szczeglnie widoczny w mo- prawdy i zinterpretujemy je rwnie przez relacje aktor-
mencie, gdy Searle usiuje wczy do swej systematyki dekla- -wiat. W efekcie tych rewizji otrzymujemy nastpujc
ratywne czynnoci jzykowe. klasyfikacj:
Wyranie wida, e moc illokucyjna wypowiedzenia wojny, Za porednictwem imperatyww mwicy odnosi si do
zgoszenia dymisji, otwarcia posiedzenia, czytania ustawy itd. podanego stanu w wiecie obiektywnym, i to odnosi si
nie daje si interpretowa wedug schematu obu [powyszych] w taki sposb, e chce skoni S, by ten sprawi zaistnienie
kierunkw dopasowywania. Tworzc fakty instytucjonalne, tego stanu. Imperatywy mog by krytykowane jedynie pod
mwicy w ogle nie odnosi si do czego w wiecie obiekty- ktem wykonalnoci wymaganego dziaania, tzn. na podstawie
wnym; dziaa on raczej w zgodzie z prawowitymi porzdkami warunkw jego powodzenia. Odrzucenie imperatywu oznacza
wiata spoecznego i jednoczenie inicjuje nowe odniesienia jednak w normalnych warunkach oddalenie roszczenia wad
interpersonalne. Jest to nic innego jak czysty przejaw zako czego; nie opiera si ono na krytyce, lecz jest ze swej strony
potania, gdy Searle tene sens, ktry przynaley do innego wyraeniem woli.
wiata, oddaje symbolicznie za pomoc podwjnej strzaki Za porednictwem konstatujcych czynnoci jzykowych
wymylonej z uwagi na wiat obiektywny: mwicy odnosi si do czego w wiecie obiektywnym, i to
deklaratywy D t (P), odnosi si w taki sposb, e pragnie odda pewien stan rzeczy.
gdy tymczasem nie naleaoby wymaga adnych szczeglnych Zanegowanie takiej wypowiedzi oznacza, e S kwestionuje
zgaszane przez M roszczenie do prawdziwoci wypowiada-
nastawie propozycjonalnych. Zakopotanie to powtarza si raz
jeszcze przy okazji ekspresywnych czynnoci jzykowych, nego zdania orzekajcego (jar die behauptete Proposition).
ktrych mocy illokucyjnej tak samo nie da si scharakteryzowa Za porednictwem regulatywnych czynnoci jzykowych
mwicy odnosi si do czego we wsplnym wiecie spoecz
przez odniesienie aktora do wiata istniejcych stanw rzeczy.
Searle jest na tyle konsekwentny, by niestosowalno swego nym, i to odnosi si w taki sposb, e pragnie wytworzy
odniesienie interpersonalne uznawane za prawowite. Zanego-
schematu wyrazi za pomoc znaku "ani-ani":
wanie takiej wypowiedzi oznacza, e S kwestionuje norma-
ekspresywne akty mowy E 0 (P),
tywn suszno dziaania, do ktrej zgasza roszczenie M.
gdy tymczasem moliwe s dowolne nastawienia propozy- Za porednictwem ekspresywnych czynnoci jzykowych
cjonalne. mwicy odnosi si do czego w wiecie subiektywnym, i to
536 III. PieWsze rozwaania wtrcone Dziaanie spoeczne. aktywno celowa i komunikacja 537
odnosi si
w taki sposb, e pragnie odsoni przed jak pub- tego, co czyni si w trakcie konstruowania prawidowych
licznoci przeycie, do ktrego ma uprzywilejowany dostp. wyrae symbolicznych l.
Zanegowanie takiej wypowiedzi oznacza, e S podaje w wt Jeli za podstaw przyjmiemy t klasyfikacj, to pod t sam
pliwo zgaszane przez M roszczenie do szczeroci jego .klas regulatywnych czynnoci jzykowych trzeba podcign
samoprezentacji. zobowizaniowce oraz deklaratywy, podobnie jak czynnoci
Dalsz klas czynnoci jzykowych s komunikatywy; mo jzykowe zwizane instytucjonalnie (zakadanie si, zawiera-
na je rozumie rwnie jako t podklas regulatywnych czyn- nie maestwa, przysiganie itd.) oraz majce da satysfakcj
noci jzykowych, ktre - jak pytania i odpowiedzi, jak zwra- (die Satisfaktive) (ktre odnosz si do przepraszania za
canie si do kogo, sprzeciwianie si, przystawanie na co itd. naruszenie norm oraz naprawiania tego). Wida ju z tego, e
- su organizowaniu mwienia (der Rede), jego podziaowi potrzebne jest dalsze zrnicowanie podstawowych trybw. S
na tematy i gosy, dystrybucji rl w rozmowie, regulowaniu one dopty nieprzydatne do analizy potocznego komunikowa-
kolejnoci wczania si do rozmowy l. W skazane jest jednak, nia si, dopki nie uda si rozwin taksonomii obejmujcej
by komunikatywy ujmowa raczej jako samodzieln klas cae spektrom mocy illokucyjnych wyksztaconych i wyodrb
oraz definiowa przez ich refleksyjne odnoszenie si (Bezug- nionych w konkretnym jzyku w obrbie pewnego okrelo
nahme) do przebiegu komunikacji. Wwczas bdzie mona nego trybu podstawowego. Jedynie bardzo nieliczne akty illo-
rwnie wczy tu te spord aktw mowy, ktre odnosz si kucji - jak asercje i stwierdzenia, obietnice i rozkazy,
albo Uak odpowiedzi twierdzce, zaprzeczenia, zapewnienia, wyznania i wyjawienia [tajemnic] - s na tyle oglne, e
potwierdzenia itd.) bezporednio do roszcze wanociowych, dostarczy mog charakterystyki jakiego podstawowego
albo Uak uzasadnienia, usprawiedliwienia, falsyfikacje bd trybu jako takiego. Na og standaryzowane moliwoci eks-
jak hipotezy, dowody itd.) do argumentacyjnej obrbki presji w konkretnym jzyku charakteryzuj nie tylko odnosze-
roszcze wanociowych. nie si do roszczenia wanociowego w ogle, lecz take
I wreszcie, mamy klas operatyww, czyli czynnoci jzy sposb, w jaki mwicy podnosi roszczenie do prawdziwoci,
kowych, ktre Uak wnioskowanie, identyfikowanie, kalkulo- susznoci bd szczeroci wyraenia symbolicznego. W ska
wanie, klasyfikowanie, wyliczanie, orzekanie [p radizieren ] niki pragmatyczne, takie jak stopie instytucjonalnego uzale-
itd.) oznaczaj stosowanie konstrukcyjnych regu (logiki, gra-
l W stosunku do tej klasy czynnoci jzykowych najtrafniejsza byaby teza,
matyki, matematyki itd.). Czynnoci jzykowe nalece do tej
e przez akt illokucji M informuje S o wykonaniu tej czynnoci bd mwi mu,
klasy maj sens performatywny, ale nie maj adnego sensu e zostanie wykonana. Na temat krytyki tej tezy ze strony Lemmona, Hede-
rzeczywicie komunikacyjnego; su one zarazem opisowi ni usa, Wigginsa, D. Lewisa, Schiffera, Wamocka, Cresswella i innych, por.:
G. Grewendorf, Haben explizit peifomzative Auj3enmgen einen Wahrheitswen?,
l Na temat aktw jzykowych organizujcych mwienie (redeorganisieren- w: Sprechakttheorie und Semantik, G. Grewendorf (Hrsg.), Frankfurt am Main
den Sprechakten) patrz E. A. Schegloff, G. Jefferson, A Simplist Systematicsfor 1979, s. 175 n. Jednake bdem jest upodabnia operatywy, ktre wyraaj
Organization of Tum-Taking for Conversation, "Language" 1974, t. 50, realizacj dokona konstrukcyjnych, do konstatujcych czynnoscl
s. 696 n., ktrzy nawizuj do prac Harveya Sacksa; por. take: D. Wunderlich, jzykowych. Mwicy czy z nimi roszczenie nie do propozycjonalnej
Studien zur Sprechakttheorie, wyd. cyt., s. 330. prawdziwoci, lecz do konstrukcyjnej poprawnoci bd zrozumiaoci.
538 III. Pierwsze rozwaania wtrcone Dziaanie spoeczne, aktywno celowa i komunikacja 539
nienia aktw mowy, ukierunkowanie na przeszo i przysz- z dziaalnoci celowej na komunikacj. Poniewa przewaa tu
o, ukierunkowanie na mwicego i na suchajcego, o zainteresowanie dyskutowanymi tematami, moglibymy by
tematyczna itd., mog odtd suy systematycznemu ujciu moe powiedzie, e konstatujce czynnoci jzykowe maj
illokucyjnych modyfikacji roszcze wanociowych. Dopiero konstytutywne znaczenie dla konwersacji.
pragmatyka empiryczna ukierunkowana przez teori bdzie N asza klasyfikacja aktw mowy moe zatem posuy do
moga sformuowa poznawczo podne (infomzativ) takso- wprowadzenia trzech czystych typw - lepiej moe powie-
nomie czynnoci jzykowych, tzn. takie, ktre nie s ani lepe, dzie: przypadkw granicznych - dziaania komunikacyjnego,
ani puste. ktrymi s: konwersacja, dziaanie kierowane przez normy
Z pewnoci jednak czyste typy takiego uycia jzyka, ktre i dziaanie dramaturgiczne. Jeli ponadto uwzgldnimy
jest zorientowane na porozumienie, nadaj si do tego, by su wewntrzne odniesienia midzy dziaaniem strategicznym
y za ni przewodni typologii interakcji zaporedniczonych i aktami perlokucji bd imperatywami, to uzyskamy nast
jzykowo. W dziaaniu komunikacyjnym plany dziaania indy- pujcy podzia interakcji zaporedniczonych jzykowo:
widualnych uczestnikw koordynowane s z pomoc efektu
illokucyjnego w postaci wytwarzania wizi i nadawania mocy Tabela 15. Czyste typy interakcji zaporedniczonych jzykowo
wicej czynnociom jzykowym. Dlatego naley domniemy- Cechy formalnopragmatyczne
wa, e konstatywne, regulatywne i ekspresywne akty mowy charakte- funkcje orientacje podstawo- roszczenia odniesie-
Typy
rwnie konstytuuj odpowiednie typy jzykowo zaporedni dziaania rystyczne jzyka dziaania we nasta- wano- niado
wienia ciowe wiata
czonej interakcji. Odnosi si to ewidentnie do regulatywnych akty mowy
i ekspresywnych czynnoci jzykowych, ktre s konstytutywne Dziaanie perlokucje, wywieranie zoriento- obiektywi- [skutecz- wiat
odpowiednio dla dziaania kierowanego przez nomzy i dziaania strate- imperatywy wpywu na wanie na zujce no] obiek-
giczne partnera zaoony tywny
dramaturgicznego. Na pierwszy rzut oka nie istnieje typ inter-
rezultat
akcji korespondujcy w podobny sposb z konstatujcymi
Konwer- konstatywy przedsta- zoriento- obiekt y- prawdzi- wiat
czynnociami jzykowymi. Istniej jednak konteksty dziaania,
sacja wianie wanie na wizujce wo obiek-
ktre pierwotnie nie su realizacji komunikacyjnie uzgod- stanw porozu- tywny I
nionych planw dziaania, a wic aktywnoci celowej, lecz rzeczy mienie

umoliwiaj i stabilizuj komunikacj - jak pogawdki, wy- Dziaanie regulatywy wytwarza- zoriento- respektu- suszno wiat
jce normy spoeczny
miana argumentw, w ogle rozmowy, ktre w okrelonych regulowane nie odnie- wanie na
przez sie inter- porozu-
kontekstach staj si celem samym w sobie. W takich wypad-
normy personaI- mienie
kach proces dochodzenia do porozumienia przestaje peni nych
instrumentaln rol mechanizmu koordynujcego dziaania; wiat
Dziaanie ekspresje samopre- zoriento- ekspre- szczero
komunikacyjne negocjowanie tematw usamodzielnia si jako dramatur- zentacja wanie na sywne subiek-
cel konwersacji. O "konwersacji" mwi zawsze wtedy, kiedy giczne porozu- tywny
mienie
punkt cikoci przesuwa si w ten [wanie] sposb
540 III. Pierwsze rozwaania wtrcone Dziaanie spoeczne, aktywno(~ celowa i komunikacja 541
6. Pragmatyka tomzalna i pragmatyka empiryczna dala od faktycznego uycia jzyka l. Czy w tej sytuacji w ogle
Nawet gdyby zarysowany przeze mnie program teorii czyn- ma sens upieranie si przy formalnopragmatycznym ugruntowa-
noci jzykowych zosta zrealizowany, to i tak mona by zapy- niu teorii dziaania komunikacyjnego?
ta, jaki poytek z takiej teorii reprezentujcej podejcie formal- Na pytanie to bd chcia odpowiedzie w ten sposb, i
nopragmatyczne mogaby wynie socjologicznie uyteczna najpierw (a) wylicz kolejne posunicia metodyczne, dziki
teoria dziaania. Powstaje przynajmniej pytanie, dlaczego nie ktrym pragmatyka formalna znajduje ni czc j z prag-
miayby by tu bardziej wskazane empiryczno-pragmatyczne matyk empiryczn; nastpnie (b) wska problemy, ktre
podejcia badawcze, ktre nie zajmuj si szczegowo racjo- sprawiaj, e trzeba rozjani racjonalne podstawy procesw
nalnymi rekonstrukcjami pojedynczych, w wysokim stopniu dochodzenia do porozumienia; wreszcie (c) chciabym bliej
wyidealizowanych czynnoci jzykowych i od razu zaczynaj zaj si pewnym strategicznie wanym argumentem, co do
od codziennej praktyki komunikacyjnej. Od strony lingwistycz- ktrego pragmatyka formalna musi da si owieci prag-
nej mamy interesujce przyczynki do analizy opowiada i teks- matyce empirycznej, jeli nie ma bdnie lokalizowa proble-
tw l , od strony socjologicznej - do analizy konwersacyjnejl, od matyki racjonalnoci - mianowicie nie w orientacjach ukierun-
strony antropologicznej - przyczynki z etnografii mwienia3 , kowujcych dziaania, jak to sugeruje teoria dziaania Maxa
a od strony psychologii - dociekania nad pragmatycznymi zmi- Webera, lecz w oglnych strukturach wiatw ycia, do
ennymi interakcji jzykowej4. W porwnaniu z tymi podejcia ktrych przynale dziaajce podmioty.
mi, pragmatyka formalna, ktra z zamiarem rekonstrukcyjnym, Ad a. Czyste typy interakcji zaporedniczonych jzykowo
a wic w duchu pewnej teorii kompetencji, kieruje si ku warun- mona stopniowo przybliy do zoonoci sytuacji natural-
kom moliwego porozumienia5 , wydaje si beznadziejnie od- nych bez jednoczesnej koniecznoci powicenia wszelkich
perspektyw teoretycznych majcych suy analizie koordyno-
IW. Kummer, Gntndlagen der Texttheorie, Hamburg 1975; M. A. K. Halli-
wania dziaa. Zadanie polega na tym, by w kontrolowany
day, System and Function in Language: Selected Papers, Oxford 1976; K. Bach,
R. M. Hamish, Linguistic Communication and Speech Acts, Cambridge 1979. sposb uchyla mocne idealizacje, ktre umoliwiaj pojcie
2 M. Coulthard, An Introduction to Discourse Analysis, London 1977; dziaania komunikacyjnego:
L. Churchill, Questioning Strategies in Sociolinguistics, Rowley, Mass. 1978; obok trybw podstawowych dopuszczona zostaje rno
Studies in the Organization oj Conversationallnteraction, J. Schenkein (ed.), rodno konkretnie wyksztaconych mocy illokucyjnych two-
New York 1978; S. Jacobs, Recent Advances in Discourse Analysis, "Quarter-
rzcych specyficzn dla danej kultury oraz standaryzowan
ly Joumal of Speech" 1980, t. 66, s. 450 n.
3 Language in Culture and Society, D. Hymes (ed.), New York 1964; tene,
w konkretnym jzyku sie moliwych odniesie interperso-
Models oj the Interaction oj Language and Social Life, w: Directions in Soci- nalnych;
olinguistics, J. J. Gumperz, D. Hymes (eds.), New York 1972, s. 35 n. obok standardowej tomzy czynnoci jzykowych dopusz-
4 R. Rommetveit, On M essage-Structure, New York 1974.
czone zostaj inne tomzy jzykowej realizacji aktw mowy;
s K. O. Apel, Sprechakttheorie und transzendentale Sprachpragmatik, zur Frage
der Begriindung ethischer Normen, w: Sprachpragmatik und Philosophie, l Krytyczna ocena podej formalnopragmatycznych, reprezentowanych
K. O. Apel (Hrsg.), Frankfurt am Main 1976; J. Habermas, Was heij3t Universal- przez Allwooda, Grice'a i Habermasa, patrz M. Kreckel, Communicative Acts
pragmatik?, wyd. cyt. and Shared Knowledge in Natural Discourse, wyd. cyt., s. 14 n.
542 III. PieIWsze rozwaania wtrcone Dziaanie spoeczne. aktywno(: celowa i komunikacja 543
obok czynnoci jzykowych artykuowanych explicite obok paszczyzny [, na ktrej przebiegaj] procesy docho-
dopuszczone zostaj eliptycznie skracane oraz pozawerbalni e dzenia do porozumienia, tzn. mwienia (Rede), w rozwaaniach
dopeniane wypowiedzi formuowane implicite, ktrych rozu- uwzgldniona zostaje paszczyzna komunikacyjnego dziaania,
mienie przez suchajcego zaley od znajomoci niestandary- tzn. zgodnego koordynowania planw dziaania indywidualnych
zowanych, przygodnych warunkw kontekstowych; uczestnikw;
obok bezporednich czynnoci jzykowych dopuszczone obok komunikacyjnych dziaa do analizy wczone zostaj
zostaj wypowiedzi porednie, przenone i wieloznaczne, zasoby wiedzy stanowicej ukryte podoe, ktr uczestnicy in-
ktrych znaczenie trzeba wydobywa z kontekstu; terakcji zasilaj swe interpretacje - tzn. wczone zostaj wiaty
rozwaania nie ograniczaj si do izolowanych aktw ycia.
mowy (oraz zajmowania stanowiska Tak lub Nie), lecz
rozcignite zostaj na sekwencje czynnoci jzykowych, na prawdziwe, czujemy si uprawnieni zaakceptowa wyznanie Piotra, e kocha
teksty bd rozmowy, tak i w pole uwagi wkraczaj elementy Frani, jako szczere. To przejcie mona by usprawiedli podug regu logiki
zawarte implicite w konwersacji (Konversationsimplikaturen); zda tylko wwczas, gdyby byo nam wolno ekspresywne akty mowy upodob-
ni do konstatujcych aktw mowy bd zdania artykuujce stany wewntrzne
obok podstawowych nastawie: obiektywizujcego, res-
do zda asertorycznych. Poniewa tak nie jest, musimy szuka formalno-
pektujcego normy i ekspresywnego, dopuszczone zostaje,
pragmatycznych regu wizania ze sob tego rodzaju aktw mowy, ktre z jed-
jako zachodzce na tamte, nastawienie pelfomzatywne, aby nakow treci propozycjonaln wystpuj w rnych trybach. Ponisza tabela
tym samym uwzgldni fakt, e uczestnicy komunikacji wraz ma jedynie zilustrowa, jakie przejcia uznajemy intuicyjnie za dozwolone (+)
z kadym aktem mowy odnosz si jednoczenie do czego bd niedozwolone (-).
w wiecie obiektywnym, w wiecie spoecznym i w wiecie Tabela 16. Intennodalny transfer wanoci mifdzy czynnoJciamijfzykowymi o tej samej
subiektywnym 1; zawartoci propo::ycjonalnej
~
Konstatywne Ekspresywne Regulatywne
1 Klasyfikacja rozrniajca konstatujce,
regulatywne i ekspresywne czyn- czynnoci czynnoci czynnoci
noci jzykowe oznacza, e mwicemu przypisuje si w danym wypadku jzykowe jzykowe jzykowe
(prawdziwo) (szczero) (suszno)
pewne dominujce podstawowe nastawienie (Gnmdeinstellung). Dopuszczajc Z:
nastawienie performatywne, uwzgldniamy okoliczno, e zoone procesy konstatywnych czynnoci
x + -
dochodzenia do porozumienia mog si powie tylko wwczas, kiedy kady jzykowych (prawdziwo)
z mwicych w sposb uregulowany, tzn. racjonalnie kontrolowany, prze- ekspresywnych czynnoci

+ x -
chodzi od jednego nastawienia (czy to obiektywizujcego, czy respektujcego jzykowych (szczero)
normy, czy ekspresywnego) do odpowiednio innych nastawie. Tego rodzaju regulatywnych czynnoci
- + x
transformacja opiera si na intermodalnych inwariancjach wanociowych. jzykowych (suszno)
'--
Ten obszar logiki czynnoci jzykowych jest jeszcze niemal nie zbadany.
Zjawisk tych nie mog wyjani w sposb zadowalajcy znane logiki
Dlaczego, przykadowo biorc, na podstawie wanoci ekspresywnego aktu
modalne. Por. jednak na temat konstruktywistycznego podejcia logiki prag-
mowy Me P wolno nam wnosi o wanoci odpowiadajcego mu aktu mowy
matycznej: Theorie des wissenschaftlichen Argumentierens, C. F. Gethmann
[typu] MkP? Jeli Piotr szczerze wyznaje, e kocha Frani, czujemy si
(Hrsg.), Frankfurt am Main 1980, cz. 3, s. 165 - 240; C. F. Gethmann, Pro-
uprawnieni zaakceptowa jako prawdziwe stwierdzenie (Behauptung), e Piotr
tologik, Frankfurt am Main 1979.
kocha Frani. I odwrotnie, jeli stwierdzenie, e Piotr kocha Frani, jest
544 lll. PielWsze rozwaania wtrcone Dziaanie spoeczne. aktywno celowa i komunikacja 545
Rezultatem tych poszerze jest rezygnacja z metodycznych akty perlokucji musz by wic osadzone w kontekstach
zabezpiecze, jakie zamierzalimy zrazu wprowadzi wraz ze dziaania komunikacyjnego. Te strategiczne elementy w obr
standardowymi aktami mowy. W standardowym wypadku dos- bie uycia jzyka, ktre zOlientowane jest na porozumienie,
owne znaczenie wypowiadanego zdania pokrywa si z tym, mona jednak odrni od dziaa strategicznych dziki temu,
co wraz z aktem mowy mwicy ma na myli l. Im bardziej e caa sekwencja pewnego odcinka rozmowy opiera si
jednak to, co wraz z aktem mowy mwicy ma na myli, jest w wypadku wszystkich uczestnikw na presupozycjach wa
uzaleniane od niewyartykuowanej explicite wiedzy stano- ciwych uyciu jzyka zorientowanemu na porozumienie.
wicej ukryte podoe, tym bardziej znaczenie wypowiedzi Ad b. Pragmatyka empiryczna, ktra w ogle nie upewnia
specyficzne dla danego kontekstu moe rni si od dosow by si najprzd co do formalnopragmatycznego punktu wyj
nego znaczenia tego, co zostao powiedziane. cia, nie dysponowaaby instrumentami pojciowymi koniecz-
Jeli zrezygnujemy z idealizacyjnego [postulatu] (die Idea- nymi do tego, by w oszaamiajcej zoonoci obserwowanych
lisierung) penej i dosownej reprezentacji znaczenia wypo- scen ycia codziennego rozpozna racjonalne podstawy komu-
wiedzi, atwiej bdzie rozwiza jeszcze inny problem, mia- nikacji jzykowej. Tylko przez dociekania formalnopragmaty-
nowicie odrniania i identyfikacji w sytuacjach naturalnych czne moemy nabra pewnoci co do idei dochodzenia do
dziaa zorientowanych na porozumienie i dziaa zorientowa- porozumienia, ktra moe naprowadzi analiz empiryczn na
nych na zaoony rezultat. Trzeba przy tym wzi pod uwag, takie obarczone mnstwem zaoe problemy, jak reprezen-
e nie tylko illokucje wystpuj w strategicznych kontekstach tacja jzykowa rnych paszczyzn rzeczywistoci lub
dziaania, lecz rwnie perlokucje w komunikacyjnych kon- zjawiska patologii komunikowania si, lub powstawanie zde-
tekstach dziaania. Kooperatywne procesy interpretacji prze- centrowanego rozumienia wiata.
chodz przez rne fazy. Ich stan wyjciowy zdefiniowany jest Jzykowe rozgraniczanie takich paszczyzn rzeczywistoci,
z reguy przez to, e dokonywane przez uczestnikw interpre- jak "gra i zabawa" oraz "to, co na serio", jzykowe konstruo-
tacje sytuacji niedostatecznie zachodz na siebie z punktu wanie rzeczywistoci fikcyjnej, dowcip i ironia, przenone
widzenia celu, jakim jest koordynacja dziaa. W tej fazie i paradoksalne uycie jzyka, aluzje i kontradyktoryczne wyco-
uczestnicy musz albo przej na paszczyzn metakomunika- fywanie roszcze wanociowych na paszczynie metakomu-
cji, albo zastosowa rodki poredniego dochodzenia do poro- nikacyjnej - wszystko to opiera si na zamierzonym mieszaniu
zumienia. Porednie dochodzenie do porozumienia przebiega rnych modalnoci bytu. Do wyjanienia tych mechanizmw
wedug modelu semantyki intencjonalnej: mwicy poprzez wprowadzania w bd, jakie musi przy tym opanowa mwicy,
efekty perlokucyjne daje suchajcemu do zrozumienia co, wicej moe wnie pragmatyka formalna anieli nawet naj-
czego nie moe (jeszcze) przekaza bezporednio. W tej fazie dokadniejszy opis empiryczny zjawiska wymagajcego
wyjanienia. Dorastajcy mody czowiek, uzyskujc wpraw
Tene sens metodyczny ma wprowadzona przez Searle'a "zasada wyraal
I w posugiwaniu si podstawowymi trybami uycia jzyka,
noci"; J. R. Searle, Czynnoci mowy. Rozwaania z filozofii jzyka, wyd. cyt., zdobywa zdolno odgraniczania subiektywnoci wasnych
s. 32 - 34, 117; por. te T. Binkley, The Principie of Expressibility, "Philosophy
przey od obiektywnego charakteru rzeczywistoci uprzed-
and Phenomenological Research" 1979, t. 39, s. 307 n .
miotowionej, od nonnatywnoci spoeczestwa i od intersu- z aktami perlokucji. W odrnieniu od niego ten rodzaj
biektywnoci samej komunikacji jzykowej. W toku nauki niewiadomego dawania sobie rady z konfliktami, jaki psy-
hipotetycznego obchodzenia si z odnonymi roszczeniami choanaliza objania za pomoc strategii obronnych, prowadzi
wanociowymi opanowuje on i przyswaja sobie kategorialne do zaburze komunikacji jednoczenie na paszczynie
odrnienia istoty i zjawiska, bytu i powinnoci, znaku i zna- intrapsychicznej i interpersonalnejl. W takich wypadkach przy-
czenia. Wraz z tymi bytowymi modalnociami sam uzyskuje najmniej jeden z uczestnikw sam siebie wprowadza w bd co
moliwo operowania tymi zjawiskami wprowadzania w bd, do tego, e dziaa z nastawieniem na zaoony rezultat i tylko
ktre pocztkowo wynikay z niedobrowolnego pomieszania podtrzymuje pozr dziaania komunikacyjnego. Miejsce
wasnej subiektywnoci, z jednej strony, oraz obszarw tego, komunikacji zdefonnowanej systematycznie w ramach teorii
co obiektywne, nonnatywne i intersubiektywne z drugiej. Wie dziaania komunikacyjnego pokazuje poniszy schemat:
on ju teraz, jak mona poradzi sobie z tym pomieszaniem
oraz jak w sposb zamierzony doprowadza do cofnicia si
istniejcych dyferencjacji, jak mona to zastosowa w fik-
cjach, w dowcipie, ironii itpl.
Podobnie rzecz si ma ze zjawiskami komunikacji zdefor-
/~
dziaanie komunikacYj7~
mowanej systematycznie. Rwnie tu pragmatyka fonnalna
moe przyczyni si do wyjanienia zjawisk, ktre poczt
kowo identyfikowane s tylko na podstawie intuicyjnego [ich]
rozumienia nabytego w dowiadczeniu klinicznym. Tego 7~ dziaanie jawnie strategiczne
rodzaju patologie komunikowania si mog by mianowicie
pojmowane jako wynik pomieszania dziaania zorientowanego
na zaoony rezultat i dziaania zorientowanego na porozumie- niewiadome wiadome
wprowadzanie w bd wprowadzanie w bd
nie. W sytuacjach dziaania skrycie strategicznego przynaj-
(system komunikacji (manipulacja)
mniej jeden z uczestnikw zachowuje si w sposb ukierunko- znieksztaconej)
wany na zaoony rezultat, pozostaym za kae wierzy, e
wszyscy wypeniaj warunki dziaania komunikacyjnego. Jest Rysunek 2
to przypadek manipulacji wspomniany przez nas w zwizku
J J. Habermas, Universalpragmatische Hinweise aul das System der Jch- J 1. M. Riskin, E. E. Fraunce, An Evaluative Review ol Family Interaction
-Abgrenzungen, w: Kommunikation. Interaktion, Identitiit, M. Auwarter, Research, "Family Process" 1972, t. 11, s. 365 n.; J. H. Weakland, The ,,Double
E. Kirsch, K. Schroter (Hrsg.), Frankfurt am Main 1976, s. 332 n.; por. take Bind Theory" by Self-Reflexive Hindsight, ,,Family Process" 1974, t. 13, s. 269 n.;
analizy empiryczne: M. Auwarter, E. Kirsch, Die konversationelle Generierung S. S. Kety, From Rationalization to Reason, "American Joumal of Psychiatry"
von Situationsdelinitionen im Spiel4- bis 6jiihriger Kinder, w: Soziologie in der 1974, nr 131, s. 957 n.; D. Reiss, The Family and Schizophrenia, "American Jour-
Gesellschalt, J. Matthes (Hrsg.), Bremen 1981, s. 584 n. nal of Psychiatry" 1976, nr 133, s. 181 n.
548 III. PieIWsze rozwaania wtrcone Dziaanie spoeczne. aktywno celowa i komunikacja 549
Zaleta pragmatyki formalnej polega jednak w niniejszych regulatywnego uycia jzyka dany jest nam dyskurs prakty-
kontekcie przede wszystkim na tym, e [wydobywajc] czny jako kontynuacja dziaania konsensualnego za pomoc
czyste typy interakcji zaporedniczonych jzykowo eksponuje innych narzdzi. W praktycznomoralnych argumentacjach
akurat te aspekty, podug ktrych dziaania spoeczne uciele uczestnicy mog sprawdza zarwno suszno okrelonego
niaj sob rne rodzaje wiedzy. Teoria dziaania komunika- dziaania z uwagi na dan norm, jak te - na nastpnym
cyjnego moe przezwyciy saboci odkryte przez nas szczeblu - suszno samej tej normy. Wiedza ta jest przekazy-
w Weberowskiej teorii dziaania, poniewa nie jest zapatrzona wana w formie wyobrae prawnych i moralnych.
w racjonalno zorientowan na cel jako jedyny aspekt, podug Dziaania dramaturgiczne ucieleniaj wiedz o wasnej pod-
ktrego mona dziaania krytykowa oraz korygowa. miotowoci dziaajcego. Ekspresje te mog by krytykowane
Pokrtce objani rne aspekty racjonalnoci dziaania opie- jako nieszczere, tzn. oddalane jako udzenie innych bd udzenie
rajc si na wprowadzonej typologii dziaa. samego siebie. Autoiluzje mog zosta rozwiane przez terapeu-
Dziaania teleologiczne moemy ocenia podug ich tyczne rozmowy przy uyciu rodkw argumentacji. Wiedz eks-
skutecznoci. Reguy dziaania ucieleniaj wiedz uyteczn presywn daje si wyeksplikowa poprzez te wartoci, ktre le
technicznie i strategicznie, ktr mona poddawa krytyce po- u podstaw interpretacji potrzeb, ycze i postaw emocjonalnych.
dug roszcze do prawdziwoci oraz korygowa przez sprzg Standardy wartoci zalene s z kolei od innowacji w obszarze
nicie ze wzrostem wiedzy teoretyczno-empirycznej. Wiedza wyrae oceniajcych (der evaluativer Ausdriicke). Te [za] znaj-
ta gromadzona jest w formie technologii i strategii. duj wzorcowe odzwierciedlenie w dzieach sztuki. [Te rne]
Konstatujce czynnoci jzykowe, ktre wiedz nie tylko aspekty racjonalnoci dziaania daj si uj w schemat:.
ucieleniaj, lecz wykadaj j explicite oraz umoliwiaj kon- Tabela 17. Aspekty racjonalnoci dziaania
wersacje, mona poddawa krytyce podug ich prawdziwoci.
Typ
Przy bardziej powanych i trwaych kontrowersjach co do Typy dziaania ucielenionej
Fonna Wzr wiedzy
argumentacji przekazywanej
prawdziwoci sdw mamy do dyspozycji dyskurs teoretyczny wiedzy
jako kontynuacj innymi rodkami dziaania zorientowanego Dziaanie teleologiczne: wiedza
na porozumienie. Gdy dyskursowe sprawdzanie traci swj instrumentalne, stosowalna dyskurs technologie
strategiczne technicznie teoretyczny strategie
dorany charakter i wiedz empiryczn podaje si w wtpli
i strategicznie
wo systematycznie, gdy naturalne procesy uczenia si przej- Konstatujce czynnoci wiedza dyskurs
d przez luz argumentacji, to rezultatem s efekty kumula- jzykowe (konwersacja)- empiryczno- teoretyczny teorie
tywne. Wiedza ta jest gromadzona w formie teorii. -teoretyczna
Dziaanie regulowane wiedza dyskurs wyobraenia
Dziaania regulowane przez normy ucieleniaj wiedz prak-
przez nonny praktyczno- praktyczny prawne
tycznomoraln. Mona je kwestionowa podug susznoci. -moralna i moralne
Kontrowersyjne roszczenie do susznoci mona, podobnie jak Dziaanie dramaturgiczne wiedza krytyka
roszczenia do prawdziwoci, uczyni tematem [dyskusji] praktyczno- terapeutyczna dziea sztuki
-estetyczna i estetyczna
i podda dyskursowemu sprawdzeniu. W wypadku zaburze
Ad c. Zestawienie orientacji dziaania, typw wiedzy oraz cych i suchajcych

kolektywna wiedza stanowica ukryte
fonn argumentacji jest oczywicie inspirowane Weberowskim podoe oraz wiedza zwizana z kontekstem w niezwykle
wyobraeniem, i w europejskiej nowoczesnoci nastpio wraz wysokim stopniu determinuj interpretacj ich explicite
z nauk, moralnoci i sztuk wyksztacenie si i wyodrbnie formuowanych wypowiedzi. Searle podj i rozwin t kon-
nie [trwaych] zasobw wiedzy artykuowanej explicite, ktre cepcj pragmatyki empirycznej oraz podda krytyce dugo
wnikaj w rne obszary zinstytucjonalizowanego dziaania panujcy pogld, e dosowne znaczenie przysuguje zdaniom
codziennego i poniekd wymuszaj racjonalizacj wyznacza- jedynie na mocy regu rzdzcych uyciem zawartych w nich
nych dotychczas w sposb tradycjonalny orientacji dziaania. wyrae 1 Rwnie ja sam w tym duchu pocztkowo kon-
Aspekty racjonalnoci dziaania, jakie mona wydoby z dzia- struowaem znaczenie aktw mowy jako znaczenie dosowne.
ania komunikacyjnego, winny teraz nam pozwoli na uchwyce- Z pewnoci nie mona byo tego znaczenia w ogle pomy
nie caego spektrum procesw racjonalizacji spoecznej, a nie le, abstrahujc od warunkw kontekstowych. Dla kadego
jedynie w ich wybirczym aspekcie instytucjonalizacji dziaa typu czynnoci jzykowych musz by spenione oglne
nia racjonalnego ze wzgldu na cel. warunki kontekstowe, aeby mwicy mg osign
Takie jednak postawienie problemu nie uwzgldnia dostate- powodzenie illokucyjne. Ale z kolei te oglne warunki kon-
cznie roli wiedzy nie artykuowanej explicite. Nadal nie mamy tekstowe winny da si wydoby z dosownego znaczenia
jasnoci co do horyzontu dziaania codziennego, w ktry gwa wyrae jzykowych uytych w standardowych aktach mowy.
townie wkracza explicite artykuowana wiedza kulturowych Faktem jest, e znajomo warunkw, pod jakimi akt mowy
ekspertw, ani co do tego, jak faktycznie wraz z tym mona zaakceptowa jako majcy wano, nie moe
dopywem [wiedzy] zmienia si codzienna praktyka komu- cakowicie zalee od przygodnej wiedzy stanowicej ukryte
nikacyjna. Dalsz i zupenie inn zalet koncepcji dziaania podoe, jeli pragmatyka fonnalna ma nie utraci swego
zorientowanego na porozumienie jest to, e rzuca ona wiato przedmiotu.
na to ukryte podoe wiedzy nie artykuowanej explicite, ktra Searle pokazuje jednak na podstawie prostych stwierdze
a tergo znajduje dla siebie miejsce i wcza si w kooperaty- ("Kot siedzi na macie") i imperatyww ("Prosz mi poda
wne procesy interpretacyjne. Dziaanie komunikacyjne rozgry- hamburgera"), e warunkw prawdziwoci bd warunkw
. wa si w obrbie wiata ycia, ktry uczestnicy komunikacji spenienia uytych tam zda asertorycznych nie da si
maj za plecami. Jest on dla nich obecny tylko w przedre- wyspecyfikowa niezalenie od kontekstu. Kiedy za ju przy-
fleksyjnej fonnie tworzcych ukryte podoe zaoe zrozu- stpimy do rnicowania stosunkowo gboko osadzonych
miaych same przez si oraz w naiwny sposb opanowanych i trywialnych zaoe stanowicych ukryte podoe, to
umiejtnoci. zauwaymy, e pozornie inwariantne w stosunku do kontekstu
Jeli prowadzone w ostatnim dziesicioleciu dociekania
socjolingwistyczne, etnoligwistyczne oraz psycholingwistyczne
I J. Searle, Literal Meaning, w: tene, Expression and Meaning, wyd. cyt.,
s w czym zbiene, to w wielokrotnie i wielorako demon-
117 n.; por. take R. D. van Valin, Meaning and Inte1pretation, ,,Journal of
strowanym ustaleniu (Erkenntnis), e posiadana przez mwi- Pragmatics" 1980, t. 4, s. 213 n.
552 III. PieJwsze rozwaania wtrcone Dziaanie spoeczne, aktywno celowa i komunikacja 553
warunki prawomocnoci zmieniaj swj sens, czyli bynajm- ktrymi interesowa si na przykad G. E. Moore 1 i do ktrych
niej nie s absolutne. Searle nie posuwa si a tak daleko, by odnosi si Wittgenstein w swych rozwaaniach O pewnoci.
w ogle kwestionowa sens dosowny zda i wypowiedzi. Wittgenstein nazywa te pewniki skadnikami naszego
Broni jednak tezy, e dosowne znaczenie wyraenia ma obrazu wiata, "ktre w taki sposb s zakotwiczone we
charakter relatywny i jest uzalenione od zaplecza, jakie wszystkich moich pytaniach i odpowiedziach, e s dla mnie
stanowi zmienna i explicite nie wyartykuowana wiedza, ktra, nietykalne,,2. Jako absurdalne jawi si wanie tylko te mnie-
normalnie biorc, uwaana jest przez uczestnikw za trywialn mania, ktre nie pasuj do takich rwnie niewtpliwych co
i zrozumia sama przez si. fundamentalnych przewiadcze: "Nie ebym mg opisa
W tezie mwicej o relatywnym charakterze znacze system tych przekona. Lecz moje przekonania tworz system,
dosownych nie chodzi o redukcj znaczenia aktu mowy do struktur [ein Gebiiude]"3. Wittgenstein charakteryzuje dog-
tego, co wraz z nim mwicy myli w przypadkowym kon- matyzm potocznych zaoe i umiejtnoci, ktre stanowi
tekcie. Searle nie gosi paskiego relatywizmu, gdy chodzi ubyte podoe, w sposb podobny do tego, jak A. SchUtz
o znaczenie wyrae jzykowych; ich znaczenie bowiem charakteryzuje tryb, w jakim dane jest to, co samo przez si
bynajmniej si nie zmienia przy przechodzeniu od jednego zrozumiae, w jakim uobecnia si wiat ycia jako przed-
przypadkowego kontekstu do drugiego. Relatywny charakter refleksyjne ukryte podoe:
dosownego znaczenia wyrae odkrywamy raczej dopiero "Dziecko uczy si wierzy w mnstwo rzeczy. Tzn. uczy si np.
dziki pewnego rodzaju problematyzacji, o ktrej nie moemy dziaa zgodnie z tymi wierzeniami. Stopniowo powstaje system tego,
po prostu arbitralnie rozstrzyga. Wyania si ona w nastpst w co si wierzy, a w nim niejedno ustalone jest w sposb niewzru-
wie obiektywnie wystpujcych problemw, ktre podkopuj szony, niejedno jest bardziej lub mniej ruchome. To, co ustalone, ma
taki charakter nie dlatego, e jest oczywiste czy przekonywajce, jest
nasz naturalny obraz wiata. Ta fundamentalna, stanowica
raczej ustalone przez to, co je otacza,,4.
ukryte podoe wiedza, ktra musi milczco dopenia znajo-
mo warunkw akceptowalnoci jzykowo standaryzowa- Dosowne znaczenia maj wic charakter relatywny i s uza-
nych wypowiedzi, aby suchajcy mg zrozumie ich lenione od gboko osadzonej, nie artykuowanej explicite
dosowne znaczenie, odznacza si osobliwymi waciwocia wiedzy, o ktrej normalnie nic nie wiemy, poniewa jest cako
mi: jest to wiedza nie wyartykuowana explicite (es ist ein wicie nieproblematyczna i nie wchodzi w obszar ekspresji
implizites Wissen ), ktrej nie mona przedstawi w skoczonej
liczbie zda orzekajcych (Propositionen); jest to wiedza l G. E. Moore, ProoJ oj an Extemal Wor/d, "Proceedings of the British
ustrukturowana holistycznie, ktrej elementy nawzajem do Academy", London 1939.
siebie odsyaj; jest to wiedza, ktra o tyle nie jest w naszej 2 L. Wittgenstein, O pewnoci, wyd. cyt., par. 103, s. 35 [w oryginale cytowane
dyspozycji, e nie moemy sobie jej na yczenie uwiadomi zdanie podrzdne odnosi si do podmiotu w liczbie pojedynczej: "przekonanie"
(Oherzeugung), u Habermasa za podmiot jest w liczbie mnogiej: "pewniki"
oraz poda w wtpliwo. Jeli mimo wszystko filozofowie
(Gewif3heiten) - A.M.K.].
podejmuj tak prb, to owa wiedza objawia si w postaci 3 Tame, par. 102, s. 36.
zdroworozsdkowych pewnikw (Common-sense-Gewif3heiten), 4 Tame, par. 144, s. 43.
554 III. PielWsze rozwaania wtrcone
komunikacyjnych, ktre mog mie wano bd mog by

pozbawione wanoci: "Jeli prawdziwe to tyle, co uzasad-
nione, to podstawa nie jest ani prawdziwa, ani faszywa"l.
Searle odsania t warstw wiedzy zawartej w obrazie wiata,
funkcjonujc w yciu codziennym jako ukryte podoe,
z ktrym suchajcy musi by zaznajomiony, jeli ma rozu- IV. OD LUKAcSA DO ADORNA
mie dosowne znaczenie aktw mowy oraz dziaa komu- RACJONALIZACJA JAKO URZECZOWIENIE
nikacyjnie. Tym samym kieruje on spojrzenie na olbrzymi
obszar pozostajcy w ukryciu dopty, dopki teoretyk analizu-
je czynnoci jzykowe z perspektywy mwicego, ktry sw Krytyka podstaw Weberowskiej teorii dziaania moe
wypowiedzi odnosi si do czego w wiecie obiektywnym, wprawdzie nawiza do pewnej linii argumentacji obecnej, jak
wiecie spoecznym i wiecie subiektywnym. Dopiero wraz ze zostao pokazane, w tekstach samego Webera, przywioda
zwrceniem si wstecz ku horyzontowi wiata ycia tworz mnie ona jednak ku alternatywnemu [rozwizaniu], ktre
cemu kontekst - na gruncie ktrego uczestnicy komunikacji wymaga zmiany paradygmatu, mianowicie przejcia od dzia-
porozumiewaj si ze sob co do czego - pole widzenia ania teleologicznego do dziaania komunikacyjnego. Zmiany
zmienia si w taki sposb, e staj si widoczne punkty, tej Weber nie bra pod uwag, a c dopiero mwi o jej doko-
w ktrych teoria dziaania moe wczy si w teori spoeczn: naniu. "Sens" jako podstawowe pojcie teorii komunikacji
koncepcja spoeczestwa musi zczy si z komplementarn musia pozosta niedostpny dla neokantysty wyrosego w tra-
w stosunku do pojcia dziaania komunikacyjnego koncepcj dycji filozofii wiadomoci. To samo dotyczy pojcia racjona-
wiata ycia. Wtedy dziaanie komunikacyjne stanie si intere- lizacji spoecznej, ktre mona w zarysie sformuowa wycho-
sujce przede wszystkim jako zasada uspoecznienia; zarazem dzc od perspektywy pojciowej dziaania ukierunkowanego
za innego znaczenia nabieraj procesy racjonalizacji spoecz na porozumienie, a ktre odnosi si do wiata ycia jako
nej. Dokonuj si one raczej w onie implicite znanych struk- wsplnej wiedzy stanowicej nie tematyzowane zaplecze
tur wiata ycia anieli - jak sugerowa Weber - w onie (Hintergrnndwissen) i w aktualnym dziaaniu zakadanej jako
explicite znanych orientacji dziaania. W "Drugich rozwaa bezdyskusyjna.
niach wtrconych" ponownie zajm si tym tematem. Racjonalizacja spoeczna nie jest wwczas rwnoznaczna
z dyfuzj dziaa racjonalnych ze wzgldu na cel i z transfor-
1 Tame, par. 205, s. 51. macj obszarw dziaania komunikacyjnego w podsystemy
dziaania racjonalnego ze wzgldu na cel. Punktem odniesienia
bdzie raczej potencja racjonalnoci ulokowany w wano
ciowych podstawach mowy (in der Geltungsbasis der Rede).
Potencja ten nigdy nie jest cakowicie nieczynny; moe on
jednak by aktywizowany na rozmaitych poziomach, ktre
556 IV. Racjonalizacja jako urzeczowienie IV. Racjonalizacja jako urzeczowienie 557
zale od stopnia racjonalizacji wiedzy ucielenionej w obra- i wreszcie (c) profesjonalno-intelektualne zajmowanie si
zach wiata(des Weltbildwissens). Skoro koordynacja dziaa kwestiami etycznymi oraz kwestiami z zakresu teorii pastwa
spoecznych dokonuje si przez dochodzenie do porozumienia, i prawa na wydziaach prawa, a take w obrbie caego syste-
to formalne warunki racjonalnie umotywowanej zgody mu prawnego i caej zainteresowanej kwestiami prawnymi
okrelaj, jak moe nastpowa racjonalizowanie wzajemnych publicznoci.
odniesie midzy uczestnikami interakcji. W zasadzie uchodz W miar jak zinstytucjonalizowane wytwarzanie wiedzy
one za racjonalne w takim stopniu, w jakim rozstrzygnicia wyspecjalizowanej zgodnie z kognitywnym, normatywnym
Tak lub Nie, na ktrych wspiera si kadorazowy konsens, s i estetycznym roszczeniem wanociowym przenika na
wynikiem procesw interpretacji realizowanych przez samych poziom codziennego komunikowania si i zastpuje wiedz
uczestnikw. Odpowiednio wiat ycia moe by postrzegany tradycyjn w jej funkcji sterowania interakcjami, nastpuje
jako zracjonalizowany w takim stopniu, w jakim pozwala na racjonalizacja praktyki ycia codziennego, ktr mona zre-
interakcje, ktrymi steruje nie normatywnie przypisana zgoda, konstruowa jedynie z perspektywy dziaania zorientowanego
lecz - bezporednio lub porednio - porozumienie osignite na porozumienie, a ktra - w przeciwiestwie do racjonaliza-
na drodze komunikacji. cji takich systemw dziaania, jak pastwo i gospodarka - nie
W opinii Webera, jak to zostao ukazane, przejcie do epoki zostaa przez Webera uwzgldniona w sposb dostateczny.
nowoczesnej znamionuje wyksztacanie si i rnicowanie sfer W zracjonalizowanym wiecie ycia potrzeb uzyskania poro-
wartoci oraz struktur wiadomoci, ktre umoliwiaj kryty- zumienia w coraz mniejszym stopniu zaspokaja odporny na
czn transformacj tradycyjnej wiedzy pod ktem specyficz- krytyk zasb tych interpretacji, ktre uwiarygodnia tradycja;
nego [dla kadej z tych sfer] roszczenia wanociowego. na poziomie w peni zdecentrowanego rozumienia wiata
Stanowi to konieczny warunek instytucjonalizacji odpowied- potrzeb konsensu musi coraz czciej zaspokaja ryzykowna,
nio zrnicowanych systemw wiedzy oraz procesw uczenia albowiem racjonalnie motywowana zgoda - uzyskiwana czy
si. Koresponduje z tym: (a) wyksztacenie si i utrwalenie to bezporednio dziki interpretacjom dokonywanym przez
zorganizowanego sposobu uprawiania nauki (Wissenschaftsbe- samych uczestnikw, czy te dziki profesjonalnej wiedzy
trieb), w ramach ktrego mona bada problemy nauk empi- ekspertw, ktra jest wtrnie przyswajana jako wasna. Na
rycznych niezalenie od teologicznych dogmatw oraz dziaaniu komunikacyjnym ciy w ten sposb oczekiwanie
w oderwaniu od kwestii praktycznomoralnych, w zgodzie za uzyskania konsensu oraz ryzyko wystpienia niezgody, co
z wewntrznymi [tyche nauk] standardami prawdziwoci; (b) stawia wysokie wymagania dochodzeniu do porozumienia
instytucjonalizacja zorganizowanego sposobu uprawiania jako mechanizmowi koordynacji dziaa. Na podstawie wielu
sztuki (Kunstbetrieb), w ramach ktrego produkcja artystyczna zjawisk wnosi mona o wzrastajcym subiektywizmie pogl
stopniowo uwalnia si z wizw religijno-kultowych oraz spod dw, zobowiza i potrzeb, o bardziej refleksyjnym pojmowa-
mecenatu dworskiego, a w recepcji dzie sztuki przez rozsma- niu czasu i bardziej mobilnej wiadomoci przestrzennej.
kowan w sztuce publiczno - zoon z czytelnikw, widzw Wiara religijna staje si coraz bardziej spraw prywatn. Wraz
i suchaczy - poredniczy profesjonalna krytyka artystyczna; z mieszczask rodzin i zdecentralizowanymi wsplnotami
558 IV, Racjonalizacja jako urzeczowienie IV, Racjonalizacja jako urzeczowienie 559
religijnymi powstaje pewna nowa sfera intymnoci, znajdujca gospodarki i administracji pojmowa jako zjawiska komple-
wyraz w pogbionej kulturze refleksji i uczu oraz zmie- mentarne. Wprawdzie jedno i drugie jest odzwierciedleniem
niajca warunki socjalizacji. Jednoczenie tworzy si polityczna instytucjonalnego ucielenienia kompleksw racjonalnoci,
sfera publiczna zoona z osb prywatnych, ktra - stanowic patrzc jednak od innej strony, chodzi tu o tendencje przeciw-
medium staej krytyki - zmienia warunki legitymizacji biene.
panowania politycznego. Nastpstwa racjonalizacji wiata ycia Usunicie barier kontekstw nonnatywnych oraz oswobo-
maj charakter ambiwalentny: to, co jest przez jednych czczone dzenie dziaania
komunikacyjnego z wizw instytucji wspie-
jako zinstytucjonalizowany indywidualizm (Parsons), przez rajcych si na tradycji, a to znaczy uwolnienie od obligato-
innych jest z odraz odrzucane jako subiektywizm, ktry pod- ryjnego konsensu, powoduje, e mechanizm dochodzenia do
kopuje instytucje osadzone w tradycji oraz wysuwa wygro- porozumienia zostaje obciony (i to nadmiernie) przez naras-
wane dania wobec zdolnoci podejmowania decyzji przez tajc potrzeb koordynacji. Jednoczenie w dwu centralnych
jednostki, wywouje wiadomo kryzysu, stanowic tym samym obszarach dziaania miejsce instytucji zajmuj "zrzeszenia
zagroenie dla integracji spoeczestwa (A. Gehlen). o charakterze narzuconym" (Anstalten) oraz [inne] organizac-
Racjonalizacja rozpatrywana z perspektywy pojciowej je nowego typu: powstaj one na bazie tych mediw komu-
dziaania ukierunkowanego na porozumienie jawi si wic nikacyjnych, ktre odczaj (abkoppeln) dziaanie od pro-
przede wszystkim jako zmiana ustrukturowania wiata ycia, cesw porozumiewania si i koordynuj je za porednictwem
jako proces, ktry w drodze wyksztacania si i rnicowania takich uoglnionych wartoci instrumentalnych, jak pienidz
systemw wiedzy oddziauje na codzienn komunikacj i wadza. Te media sterowania zastpuj jzyk w roli mecha-
i w ten sposb wciga w swoj orbit zarwno fonny repro- nizmu koordynacji dziaa. Prowadz one do uniezalenienia
dukcji kulturowej, jak i integracji spoeczestwa oraz socjali- dziaania spoecznego od integracji zaporedniczonej przez
zacji. Powstawanie podsystemw dziaania racjonalnego ze konsens aksjologiczny (Wel1konsens) oraz do przestawienia go
wzgldu na cel nabiera na tym tle innej rangi anieli w kon- na sterowan przez media racjonalno ukierunkowan na cel.
tekcie analiz Webera. Rwnie Weber przedstawia globalny Poniewa Weber ju w punkcie wyjcia nazbyt wsko ujmuje
proces racjonalizacji na paszczynie teorii dziaania jako ten- sw teori dziaania, nie moe on rozpozna w pienidzu
dencj do zastpowania konwencjonalnego dziaania i wadzy tych mediw komunikacyjnych, ktre przez to, e
spoecznego (Gemeinschaftshandeln) przez racjonalne substytuuj jzyk, umoliwiaj wyodrbnienie si podsys-
dziaanie spoeczne (Gesellschaftshandeln). Jednak dopiero temw dziaania racjonalnego ze wzgldu na cel. To wanie te
gdy w obrbie dziaania "uspoecznionego" odrnimy media, a nie bezporednio same ukierunkowane na cel orien-
dziaanie zorientowane na dochodzenie do porozumienia oraz tacje dziaania, potrzebuj instytucjonalnego i motywacyjnego
dziaanie zorientowane na osignicie zaoonego rezultatu, osadzenia w wiecie ycia: prawowito porzdku prawnego
mona bdzie komunikacyjn racjonalizacj dziaa w obsza- oraz praktycznomoralne ugruntowanie regulowanych przez
rze wiata codziennego oraz tworzenie si podsystemw su prawo (ven-echtlichen) , tzn. formalnie zorganizowanych
cych dziaaniom racjonalnym ze wzgldu na cel w obszarze obszarw dziaania stanowi ogniwa czce system gospodar-
560 IV Racjonalizacja jako urzeczowienie IV Racjonalizacja jako urzeczowienie 561
czy, ktry wyodrbni si dziki medium pienidza, oraz sys- jaka stopniowo wyksztacia si w dziejach teorii spoecznej.
tem administracyjny, ktry wyodrbni si dziki medium Ju u Marksa, w jego ujciu dialektyki pracy uprzedmio-
wadzy, ze wiatem ycia. Susznie uczyni Weber, e w celu towionej i pracy ywej, wystpuje pewna analogia do dialek-
rozszyfrowania modernizacji jako racjonalizacji obcionej tyki spoecznej racjonalizacji. Jak to wida z fragmentw
wewntrzn sprzecznoci wyszed od tych dwu kompleksw Kapitau odnoszcych si do historii procesu akumulacji,
instytucjonalnych. Marks bada, jak proces ten pustoszy wiat ycia owych produ-
Dopiero jednak aparatura pojciowa [koncepcji] dziaania centw, ktrzy jako jedyny towar mog zaoferowa wasn si
komunikacyjnego otwiera perspektyw, z ktrej proces racjona- robocz. Bacznie analizuje on peen sprzecznoci proces racjo-
lizacji spoecznej jawi si od samego pocztku jako obciony nalizacji spoecznej, biorc pod lup autodestrukcyjn dyna-
sprzecznoci. Wyania si mianowicie sprzeczno midzy - mik (Bewegungen) systemu gospodarczego, ktry na bazie
powizan ze strukturami intersubiektywnoci wiata ycia - pracy najemnej organizuje produkcj dbr jako wytwarzanie
racjonalizacj codziennego komunikowania si, dla ktrego wartoci wymiennych i t drog wkracza dezintegrujco w wa-
jzyk stanowi pierwotne i niezastpowalne medium dochodze- runki ycia klas uczestniczcych w tych transakcjach. Socja-
nia do porozumienia, a narastajc zoonoci podsystemw lizm lokuje si dla Marksa na linii prowadzcej do racjonali-
dziaania racjonalnego ze wzgldu na cel, w [ramach] ktrych zacji wiata ycia, do ktrej chybionego urzeczywistnienia
dziaania koordynowane s za porednictwem takich mediw dochodzi wraz z kapitalistycznym sposobem likwidacji trady-
sterowania, jak pienidz i wadza. Konkuruj zatem ze sob nie cyjnych form ycia. Nie bd si jednak bliej zajmowa inte-
typy dziaania zorientowanego na dochodzenie do porozumienia resujcymi relacjami midzy Weberem a Marksem), lecz
i zorientowanego na zaoony rezultat, lecz zasady integracji podejm tok argumentacji, zaczynajc od tego miejsca,
spoeczestwa: zorientowany na roszczenie wanociowe w ktrym reprezentanci zachodniego marksizmu, przede
mechanizm komunikacji jzykowej, ktry w coraz czystszej wszystkim Lukacs, a nastpnie Horkheimer i Adorno, podej-
postaci wyania si z racjonalizacji wiata ycia, oraz te pozbaw- muj Weberowsk teori racjonalizacji oraz nawizuj do
ione znamion jzyka (entsprachlichten) media sterowania, za analizowanej przez Hegla i Marksa dialektyki pracy ywej
porednictwem ktrych nastpuje wyodrbnianie si systemw i pracy uprzedmiotowionej, do dialektyki systemu i etycznoci.
dziaania zorientowanego na zaoony rezultat. Paradoks W ramach tej wanie tradycji pojawiaj si obydwa proble-
racjonalizacji, o ktrym mwi Weber, mona wwczas abstrak- my, ktre a do dzi maj decydujce znaczenie dla teorii
cyjnie uj w ten oto sposb, e racjonalizacja wiata ycia spoecznej. Po pierwsze, chodzi o poszerzenie zakresu pojcia
umoliwia swego rodzaju integracj systemow, ktra zaczyna
konkurowa z dochodzeniem do porozumienia jako zasad inte- 1 K. Lowith, M. Weber und K. Marx, w: tene, Gesammelte Abhandlungen,
gracji i ktra z kolei w okrelonych warunkach zwrotnie odd- Stuttgart 1960, s. 1 n.; W. Schluchter, Aspekte burokratischer Hem;chaft,
MUnchen 1972; N. Bimbaum, Konkumerende Interpretationen der Genese des
ziauje dezintegrujco na wiat ycia.
Kapitalismus: Marx und Weber, w: Religion und gesellschaftliche Entwicklung,
Ot nie chciabym wystpowa z t tez wobec Webera C. Seyfarth, W. M. Sprondel (Hrsg.), Frankfurt am Main 1973, s. 38 n.; A. Gid-
z zewntrz, lecz chciabym j wydoby z samej argumentacji, dens, Marx, Weber und die Entwicklung des Kapitalismus, w: tame, s. 65 n.
562 IV. Racjonalizacja jako urzeczowienie
dziaania teleologicznego oraz o relatywizacj aktywnoci

celowej przez skonfrontowanie jej z modelem dochodzenia do
porozumienia, ktry zakada nie tylko przejcie od filozofii
wiadomoci do filozofii jzyka, lecz take rozwinicie
i zradykalizowanie samej analizy jzyka w duchu teorii komu-
nikacji 1. Obok poszerzenia zasigu teorii dziaania chodzi jed-
nak o takie zintegrowanie teorii dziaania i teorii systemw, 1. MAX WEBER W TRADYCJI ZACHODNIEGO MARKSIZMU
ktre nie doprowadzi, jak to si stao u Parsonsa, do wchoni
cia teorii dziaania przez teori systemw tylko wtedy, kiedy
uda si zachowa wyrane rozrnienie midzy racjonalizacj Jeli przyjmie si za punkt wyjcia pogldy teoretyczne,
wiata ycia i racjonalizacj podsystemw spoecznych. W tym jakie we wczesnych latach czterdziestych zaprezentowali
pierwszym wypadku racjonalizacja wynika ze strukturalnej Horkheimer i Adomo wychodzc od teorii krytycznej I, to
dyferencjacji wiata ycia, w drugim - ze wzrostu zoonoci wyoni si zbienoci midzy Weberowsk tez o racjonali-
systemw dziaania. Teoria systemw i teoria dziaania stano- zacji a krytyk rozumu instrumentalnego lokujc si w trady-
wi disjecta membra dialektycznego pojcia totalnoci, ktrym cji wytyczonej przez Marksa i Lukacsa. W szczeglnoci
posugiwa si jeszcze Marks, a nawet Lukacs, nie mogc przy odnosi si to do ksiki Horkheimera z roku 1946 o takim
tym go zrekonstruowa za pomoc poj stanowicych ekwi- wanie tytule: Krytyka instrumentalnego rozumu 2.
walent podstawowych kategorii Heglowskiej logiki, odrzu- Horkheimer podziela z Weberem pogld, e racjonalno for-
conej przez nich jako idealistyczna. malna "ley u podstawy obecnej kultury przemysowej"3.
Najpierw (1) zbadam marksistowsk recepcj Weberow- Mianem ,,racjonalnoci fonnalnej" obejmuje Weber warunki
skiej teorii racjonalizacji uLukacsa, Horkheimera i Adoma, by decydujce (Bestimmungen) o "moliwoci kalkulowania"
nastpnie (2) na przykadzie aporetycznego przebiegu krytyki (Berechenbarkeit) dziaa: w aspekcie instrumentalnym bdzie
rozumu instrumentalnego pokaza, jak problematyka ta to skuteczno bdcych do dyspozycji rodkw, w aspekcie za
rozsadza granice filozofii wiadomoci. strategicznym - trafno doboru rodkw przy danych preferen-
cjach, rodkach i warunkach brzegowych. Zwaszcza ten drugi
I Patrz wyej s. 453 n. aspekt racjonalnego wyboru nazywa Weber "fonnalnym"
I Na temat dziejw teorii frankfurckiego instytutu w latach emigracji por.

M. Jay, The Dialecticallmagination, Boston-Toronto 1973; H. Dubiel, Wis-
senschaftsorganisation und politische Eifahnmg, Frankfurt am Main 1978;
D. Held, Introduction to Critical Theory, London 1980.
2 M. Horkheimer, Krytyka instrumentalnego rozumu, w: tene, Spoeczna
funkcja filozofii. Wybr pism, tum. J. Doktr, Warszawa 1987.
3 Tame, s. 244.
564 IV. RacjonalizaLja jako urzeczowienie Max Weber w tradycji zachodniego marksizmu 565
w odrnieniu od materialnej oceny samych wartoci lecych skadniki jego diagnozy wspczesnoci: tezy mwicej o (1)
u podstaw subiektywnych preferencji. Pojcie to stosuje on utracie sensu i tezy mwicej o (2) utracie wolnoci; rnice
rwnie synonimiczni e z pojciem racjonalnoci ze wzgldu na pojawiaj si dopiero przy uzasadnianiu tych tez, kiedy to
cel. Chodzi przy tym o struktur orientacji dziaania, ktra wyz- Horkheimer wspiera si na (3) zaproponowanej przez~ukacsa
naczona jest przez racjonalno instrumentalno-kognitywn wykadni kapitalistycznej racjonalizacji jako urzeczowienia.
z pominiciem kryteriw racjonalnoci praktycznomoralnej lub 1. Uwagi do tezy o utracie sensu. Horkheimer przedstawia
praktycznoestetycznej. W eber eksponuje przyrost racjonalnoci, rozum instrumentalny jako "rozum subiektywny" i przeciwsta-
jaki nastpuje wraz z wyodrbnieniem si kognitywnej - w cis wia go "rozumowi obiektywnemu". W rezultacie pojawia si
ym tego znaczeniu - sfery wartoci oraz zorganizowanych na perspektywa, ktra wychodzi swym zasigiem poza jedno
sposb naukowy procesw uczenia si: wyduone acuchy wewntrznie zrnicowanego rozumu i ma rdo w metafizyce:
dziaa mona teraz poddawa systematycznej ocenie podug to nie [to, co gosi] Kant, lecz metafizyka ma tworzy wa
takich aspektw wanoci owych, jak prawdziwo i skutecz- ciwy kontrast dla wiadomoci, ktra jako rozumn dopuszcza
no, mona je teraz take szacowa i korygowa w duchu jedynie zdolno posugiwania si racjonalnoci formaln,
racjonalnoci formalnej. Horkheimer natomiast eksponuje utrat czyli "zdolno obliczania prawdopodobiestwa, a dziki temu
racjonalnoci w miar tego, jak ocenianie, planowanie i uspra- take przyporzdkowania danym celom waciwych rodkw"l:
wiedliwianie dziaa moliwe staje si ju tylko w aspektach "W centrum teorii rozumu obiektywnego znajdowao si nie tyle
kognitywnych. Znajduje to wyraz ju w samym doborze sw. przyporzdkowanie postpowania celowi, ile pojcia - dzisiaj wyda-
Horkheimer stawia znak rwnoci midzy racjonalnoci ze jce si ju mitologicznymi - dotyczce idei najwyszego dobra,
wzgldu na cel a "rozumem instrumentalnym". Ironia tego sfor-

problemu ludzkiego przeznaczenia oraz sposobu, w jaki naley urze-
czywistnia najwysze cele"2.
muowania polega na tym, e rozum, ktry wedle Kanta wie
si ze zdolnoci tworzenia idei (das Vemz6gen der Ideen) i obej- Wyraenie "rozum obiektywny" zastpuje tu (steht .. . fur) my
muje swym zakresem zarwno rozum praktyczny, jak i este- lenie ontologiczne, ktre posuwao naprzd racjonalizacj
tyczn wadz sdzenia, zostaje utosamiony z tym, co Kant obrazw wiata, ujmowao wiat ludzki jako cz porzdku
starannie od niego odrnia, wanie z kierowan przez intelekt kosmologicznego:
aktywnoci podmiotu, ktry poznaje i dziaa zgodnie z impera-
"Filozoficzne systemy rozumu obiektywnego zakadaj, e mona
tywami technicznymi: odkry wszechogarniajc i fundamentaln struktur bytu i wywie
"Gdy tworzono ide rozumu, miaa ona co wicej urzeczywistni, z niej koncepcj ludzkiego przeznaczenia,,3.
nili tylko relacj wzajemnych stosunkw midzy rodkami i celami;
To i zaplecze (Hintergrund) nowoczesnych dziejw wia
uwaano rozum za narzdzie rozumienia i okrelania celw"l.
domoci, wyksztacania si rozumu instrumentalnego jako
Mimo odmiennego rozoenia akcentw Horkheimer idzie
lademobydwu tez Webera, ktre stanowi eksplanacyjne I Tame, s. 249.
2 Tame.
3 Tame, s. 255.
I Tame, s. 253.
566 IV. Racjonaliza(ja jako urzeczowienie Max Weber w tradycji zachodniego marksizmu 567
panujcej formy racjonalnoci, tworz owe religijno-metafi- mowa si w sposb systematyczny, Horkheimer od obu stron
zyczne obrazy wiata, z ktrych Max Weber odczytywa dramatyzuje to wewntrzne rozdwojenie rozumu: z jednej
przede wszystkim proces odczarowania (acz raczej pod ktem strony sdzi, e normatywnej i ekspresywnej sferze wartoci
racjonalizacji w wymiarze etycznym ni teoretycznym). odebrane zostaj wszelkie immanentne roszczenia do wano
Rezultatem tego rozwoju obrazw wiata jest dla Horkheimera ci, tak i w efekcie nie moe ju by mowy o racjonalnoci
jak i dla Webera wyksztacanie si kulturowych sfer wartoci, etycznej czy estetycznej; z drugiej za strony myleniu speku-
ktrymi rzdzi swoista wewntrzna logika: "Ten podzia sfer latywnemu przeksztaconemu w krytyk mimo wszelkich
kultury wynika z tego, e ogln, obiektywn prawd zastpu waha przypisuje jednak jeszcze jak moc restytucyjn, ktra
je sformalizowany, do gbi relatywistyczny rozum"l. Subiek- przez Webera byaby uznana za utopi i podejrzewana o fa
tywizacji rozumu odpowiada irracjonalizacja moralnoci szyw charyzm rozumu. Natomiast tym, w czym obydwaj si
i sztuki. Autorzy Dialektyki owiecenia 2 , ktrej systematyczn zgadzaj, jest teza mwica, i rozpada si sensotwrcza jed-
zawarto Horkheimer jedynie streszcza w swej Krytyce no religijno-metafizycznych obrazw wiata, a sytuacja ta
instrumentalnego rozumu, jeden rozdzia powicili powieci stawia pod znakiem zapytania jedno zmodernizowanych
de Sade' a, by pokaza, e "mroczni pisarze wiata mieszcza wiatw ycia i tym samym powanie zagraa tosamoci
skiego" nawet we wzorcowym wieku Owiecenia do ostatnich uspoecznionych podmiotw oraz ich spoecznej solidarnoci.
konsekwencji uwiadamiali sobie oddzielenie rozumu i moral- Epoka nowoczesna rwnie dla Horkheimera odznacza si
noci: "Nie udawali, e formalistyczny rozum pozostaje tym, e to samo odczarowanie, za spraw ktrego religia i me-
w cilejszym zwizku z moralnoci ni z niemoralnoci"3. tafizyka przezwyciyy niegdy etap mylenia mityczno-ma-
To samo twierdzi Horkheimer o rozwoju nowoczesnej sztuki: gicznego, podwayo sam rdze zracjonalizowanych obrazw
oddzielenie sztuki od rozumu wiata, mianowicie wiarygodno teologicznych i ontologicz-
"przeksztaca dziea sztuki w kulturalne towary, a ich konsumpcj no-kosmologicznych pryncypiw. Wiedza religijno-metafi-
w szereg przypadkowych odczu oderwanych od naszych rzeczy- zyczna przekazywana przez nauczanie kostnieje w dogmat;
wistych intencji i de"4. przemianie ulega objawienie i przekazana przez tradycj md
ro, stajc si li tylko tradycj; przekonanie staje si subiek-
Z ca pewnoci Horkheimer rni si od Webera w ocenie
tego rozejcia si kognitywnej, normatywnej i ekspresywnej tywnym poczytywaniem za prawd. Bezuyteczna staje si
sfery wartoci. Przypominajc emfatyczne pojcie prawdy sama forma mylenia poprzez obrazy wiata, wiedza o zbawie-
waciwe metafizyce, ktr, co ciekawe, Weber nigdy nie zaj-
niu oraz wiecka mdro ulegaj atrofii, wchonite przez
zsubiektywizowane instancje zrodzone na gruncie wiary (sub-
jektiviee Glaubensmiichte). Dopiero teraz mog pojawi si
1 Tame, s. 261. zjawiska takie, jak fanatyzm wiary i tradycjonalizm kultury
2 M. Horkheimer, T. W. Adorno, Dialektyka owiecenia, tum. M. ukasie
wicz, Warszawa 1994.
(Bildungstraditionalismus), a mianowicie jako zjawiska towa-
3 Tame, s. 136. rzyszce protestantyzmowi z jednej i humanizmowi z drugiej
4 M. Horkheimer, Krytyka instntmentalnego IVzumu, wyd. cyt., s. 280 - 281. strony. Z chwil gdy wiedza o Bogu (die Kenntnis von Gott),
Max Weber w tradycji zachodniego marksizmu 569
568 IV Racjonalizacja jako urzeczowienie
naleytego uwierzytelnienia w niezbitych racjach. Kady tra-

w ktrym nie s jeszcze od siebie oddzielone wanoci owe
dycjonalizm nosi pitno neotradycjonalizmu:
momenty prawdy, dobra i doskonaoci, staje w obliczu owych
systemw wiedzy (Wissenssysteme) wyspecjalizowanych "Jakie s konsekwencje formalizacji rozumu? Wszystkie pojcia, jak
zgodnie ze standardami propozycjonalnej prawdziwoci, nor- sprawiedliwo, rwno, szczcie i tolerancja, ktre w poprzednich
stuleciach miay by waciwe rozumowi lub by przeze
matywnej susznoci oraz autentycznoci bd pikna, sposb usankcjonowane, utraciy swe duchowe korzenie. Pozostaj nadal
obstawania przy przekonaniach religijnych traci niewymu- celami [Ziele und Zweckel, ale nie maju adnej racjonalnej instancji,
szony charakter, jaki staje si udziaem przekonania jedynie ktra byaby uprawniona do przypisania im wartoci i do godzenia ich
dziki trafnoci uzasadniajcych je racji. z obiektywn realnoci. Aprobowane przez szacowne dokumenty
Odtd, charakteryzujc wiar religijn, przywoywa si
historyczne, mog si cieszy jeszcze pewnym prestiem, a niektre
zawarte s nawet w konstytucjach wielkich krajw. Niemniej brak im
bdzie takie momenty, jak lepota, niczym nie poparte mnie- potwierdzenia przez rozum w jego wspczesnym znaczeniu. Kt
manie i uleganie przemonej sile - wiara i wiedza rozchodz si: moe stwierdzi, e ktry z tych ideaw jest cilej zwizany
"Wiara to pojcie prywacyjne: ulega unicestwieniu, jeli nie podkrela z prawd ni jego przeciwiestwo?"!.
stale swej opozycji wobec wiedzy albo swej z ni zgodnoci. Jeeli Ten drugi skok do przodu w procesie odczarowania, wiado
zawdzicza swe miejsce ograniczeniu nauki, sama wskutek tego ulega
ograniczeniu. Gdy protestantyzm podj prb, by transcendentn mie realizowany przez historyzm, to ironiczny powrt demo-
w stosunku do wiary zasad prawdy - bez ktrej wiara nie moe ist- nicznych mocy, ktre zrazu pokonaa ustanawiajca jedno, uni-
nie - odnale jak niegdy w samym sowie i przywrci sowu jego fikujco sensodawcza sia religijnych i metafizycznych obrazw
symboliczn moc, zapaci za to posuszestwem wobec sowa [ ... l. wiata. Rozwijana w Dialektyce owiecenia teza, e owiecenie
Wiara, ktra - jako wrg albo przyjaciel - trzyma si kurczowo zmierza na powrt ku mitowi, jest zbiena z tez Weberowskiej
wiedzy, utrwala rozdzia chcc go za wszelk cen przezwyciy: jej
fanatyzm dowodzi jej nieprawdy, jest obiektywnym przyznaniem, e Zwischenbetrachtung [TeOlii stopni i kierunkw religijnego
kto, kto tylko wierzy, tym samym wanie ju nie wierzy"!. odrzucenia wiata]. Im bardziej, "w coraz ostrzejszy i nieusu-
walny sposb uwidacznia si swoista natura kadej ze sfer
Rwnoczenie od nowoytnej filozofii, ktra jako przeciw-
(Sondersphare) wystpujcych w wiecie", tym bardziej bez-
niczka religii a zarazem jej spadkobierczyni dwuznacznie silne staje si poszukiwanie zbawienia i mdroci w obliczu
identyfikuje si z nauk i chwilami szuka w niej ratunku, od- urosego ponownie w si politeizmu, w obliczu walki bogw,
dziela si wiedza oglnie przystosowujca do danej kultury ktr teraz, ma si rozumie, rozum subiektywny prowadzi pod
(Bildungswissen). Jej racj bytu jest zrazu to, e ma kontyn- sztandarem potg bezosobowych. Ten nowy politeizm, pozba-
uowa tradycj. Trudno tradycjonalizmu kulturowego pole-
wiony swej mitycznej postaci, utraci moc spajajc i losowi,
ga na tym, e musi on skrywa wasne podstawy; albowiem ktremu odebrano ju jego spoeczno-integrujc funkcj,
lepo wierzy trzeba tylko w te tradycje, ktre nie znajduj
pozostawi jedynie lepot, tzn. charakter przypadkowej kon-
frontacji irracjonalnych instancji zrodzonych na gruncie wiary.
l M. Horkheimer, T. W. Adomo, Dialektyka owiecenia, wyd. cyt., s. 35
[w pierwszym cytowanym zdaniu u Habermasa: privater zamiast privativer - l M. Horkheimer, Krytyka instmmentalnego rozumu, wyd. cyt., s. 265.
A.M.K.l.
570 IV. Racjonalizacja jako urzeczowienie Max Weber w tradycji zachodniego marksizmu 571
Nawet nauka stoi na chwiejnym fundamencie, ktry jest nie Zasadnicze zatem rysy osobliwie rozszczepionej diagnozy
bardziej pewny nili subiektywne zaangaowanie tych, ktrzy wspczesnoci Webera i Horkheimera s zgodne:
zdecydowani s dla niej cierpie i powici swe yciel. wiarygodno religijnych i metafizycznych obrazw wiata
Rozum subiektywny jest nadto rozumem instrumentalnym, pada ofiar procesu racjonalizacji, ktremu one same zawdzi
tzn. narzdziem samozachowania. Horkheimer nazywa ide czaj swe powstanie; o tyle te owieceniowa krytyka teologii
samozachowania zasad, ktra rozum subiektywny doprowa- i ontologii jest rozumna, tzn. z wewntrznych racji przekonu-
dza do szalestwa, bowiem myli zwrconej ku czemu, co jca i nieodwracalna;
wychodzi poza subiektywny charakter wasnego interesu, ode- ten drngi, po przezwycieniu mitu, skok w procesie
brana zostaje wszelka racjonalno: racjonalizacji umoliwia nowoczesn wiadomo, ktr
"ycie totemistycznego plemienia, rodu, redniowiecznego Kocioa okrela wyodrbnianie si kulturowych sfer wartoci rzdz
czy narodu w erze obywatelskich rewolucji przebiegao wedug ideo- cych si wasn logik wewntrzn; nastpstwem tego jest
logicznych wzorw uksztatowanych przez procesy dziejowe. Wzory subiektywizacja wiary i wiedzy: nastpuje oderwanie sztuki
takie - magiczne, religijne lub filozoficzne - odzwierciedlay aktu- i moralnoci od roszcze do prawdziwoci propozycjonalnej,
alne formy spoecznego panowania. Chocia skoczya si ich funkc-
nauka za zachowuje praktyczne odniesienie jedynie do
ja produkcyjna, byy dalej kulturalnym spoidem; wspieray take
ide wsplnej prawdy, i to wanie dziki temu, e byy zobiektywi- dziaania racjonalnego ze wzgldu na cel (traci za odniesienie
zowane [ ... ]. Stare systemy rozpady si, poniewa zudne okazay si do praktyki komunikacyjnej);
postulowane przez nie formy solidarnoci, a zwizane z nimi ideolo- rozum subiektywny funkcjonuje jako narzdzie samoza-
gie stay si puste i apologetyczne"2. chowania w walce, w ktrej uczestnicy podlegaj zasadniczo
W tym samym kontekcie Max Weber mwi o wiecie, irracjonalnym i nie dajcym si ze sob pojedna mocom wiary;
w ktrym nie ma miejsca na braterstwo (von der Weltherschaft nie jest on ju w stanie by rdem sensu i przez to, e zagraa
der Unbrilderlichkeit). jednoci wiata ycia, zagraa te integracji spoeczestwa;
poniewa sia obrazw wiata, ktre integruj spoecz
noci, oraz spoeczna solidarno, ktra jest ich efektem, nie s
I wiadectwo tej heroicznej samowiadomoci nowoczesnych nauk daje czym cakowicie nierozumnym, przeto "zerwanie wzajem-
Max Weber w swym wykadzie Nauka jako zawd i powoanie, w: M. Weber, nych powiza midzy obszarami kultury": nauk, moralnoci
Polityka jako zawd i powoanie, tum. P. Dybel, A. Kopacki, przedmowa,
i sztuk, nie moe uchodzi za cakowicie rozumne, chocia ma
wstp i opracowanie Z. Krasnodbski, Krakw 1998. Rwnie Popper przy-
znaje si do tego subiektywizmu, sprowadzajc naukow krytyk nie do uza-
swe rdo w procesach uczenia si, a tym samym w rozumie.
sadnionego wyboru midzy wiedz i wiar, lecz do irracjonalnego wybierania 2. Uwagi do tezy o utracie wolnoci. Teza o utracie sensu
"midzy dwoma rodzajami wiary". K. R. Popper, Spoeczestwo otwarte i jego wyprowadzana jest z dajcego si immanentnie zrekonstruo-
wrogowie, tum. H. Krahelska, Opf. A. Chmielewski, t. 2, Warszawa 1993, wa procesu racjonalizacji kulturowej; podobnie tez o utracie
s. 259 (gdy chodzi o krytyk tego pogldu, patrz J. Habermas, Dogmatyzm,
wolnoci wyprowadza si z procesu racjonalizacji spoecznej.
rozum i decyzja - teoria i praktyka w cywilizacji naukowej, tum. Z. Krasnodb
ski, w: tene, Teoria i praktyka, Warszawa 1983, s. 370 n.).
Weber i Horkheimer obieraj jednak rne historyczne punkty
2 M. Horkheimer, Krytyka instrumentalnego rozumu, wyd. cyt., s. 375 - 376. odniesienia w ramach europejskiego rozwoju - jeden wiek
XVI i XVII, drugi schyek wieku XIX. W pierwszym przypadku oddziaywanie na siebie na wolnym rynku rozbienych interesw.
jest to okres, w ktrym protestantyzm, humanizm i rozwj Indywiduum mogo przetrwa jako istota spoeczna tylko wtedy, gdy
realizowao swe dugofalowe interesy kosztem ulotnych, bezpored
nowoczesnej nauki podwaaj jedno religijnych i metafizycz-
nich przyjemnoci. Wzmocnio to cechy indywidualnoci uksztato
nych obrazw wiata. W drugim przypadku jest to okres roz- wane przez ascetyczn dyscyplin chrzecijastwa"l.
winitego liberalizmu u progu przechodzenia od kapitalizmu
liberalnego do kapitalizmu zorganizowanego. Horkheimer poprzestaje na stylizacjach, z ktrymi moe
Zasobem, z ktrego kapitalistyczny rozwj czerpie energi skontrastowa "tendencj schykow indywiduum". Tendencj
w punkcie startu, s przymioty pewnego sposobu kierowania t za uzasadnia, ponownie idc ladem Webera, postpujc
yciem (Qualitiiten einer Lebensjuhrung), ktry sw metody- biurokratyzacj, tzn. wzrastajc zoonoci form organiza-
czn racjonalno zawdzicza unifikujcej sile ascetycznej cyjnych, jakie zapanoway w gospodarce i pastwie. Formua
etyki uoglnionej w onie protestantyzmu. Z drobnym zastrze- Adoma o "wiecie w okowach administracji" (die verwaltete
eniem, wynikajcym z posiadania wiedzy psychoanalitycz- Welt) jest odpowiednikiem Weberowskiej "stalowej skorupy"
nej, Horkheimer podziela pogld Webera, e etyka kierujca (das "stahlhal1e Gehiiuse"). Podsystemy dziaania racjonalne-
si zasadami stanowi podstaw kulturowej reprodukcji nieza- go ze wzgldu na cel odrywaj si od swego podoa w sferze
lenoci osobistej i indywidualnoci: motywacji, ktre Weber bada analizujc etyk protestanck,
Horkheimer za opisa pod ktem indywidualistycznego cha-
"Chrzecijastwo bronio nieskoczonej wartoci kadego czowieka,
idei przenikajcej nawet niechrzecijaskie czyantychrzecijaskie sys-
rakteru spoecznego (im Hinblick auj den individualistischen
temy wiata zachodniego, wanie przez odrzucenie woli samozachowa- Sozialcharakter). C jednak ma, dokadnie biorc, oznacza
nia na ziemi na rzecz zachowania wiecznej duszy. Oczywicie cen byo "utrata wolnoci", o ktrej obydwaj z takim przekonaniem
tumienie witalnych instynktw i, poniewa tumienie to nigdy si w peni zapewniaj?
nie udawao, obuda dominujca w naszej kulturze. Mimo to podnioso Weber utrat wolnoci ujmuje w kategoriach teorii dziaa
stopie uwewntrznienia indywidualnoci. Negujc samo siebie,
naladujc ofiar Chrystusa indywiduum osiga wymiar i nowy idea,
nia. W metodycznym sposobie kierowania yciem uciele
wedug ktrego urzdza swe ycie na ziemi"l. niona jest racjonalno praktyczna, ktra racjonalno ze
wzgldu na cel wie z racjonalnoci ze wzgldu na wartoci:
Horkheimer mglicie powtarza tez Webera o religijno-asce- dziaaniami racjonalnymi ze wzgldu na cel kieruje osd
tycznych podstawach ekonomicznie racjonalnego dziaania moralny i autonomiczna wola jednostki postpujcej zgodnie
kapitalistycznych przedsibiorcw; odwouje si przy tym do z zasadami (i w tym sensie dziaajcej racjonalnie ze wzgldu
ery liberalizmu, nie za do fazy, w ktrej w nowy sposb pro- na wartoci). Jednak w miar biurokratyzowania dziaalnoci
dukcji zyska dla siebie uznanie i zapanowa. gospodarczej i administracyjnej celowociowa racjonalno
"Indywidualizm jest jdrem teorii i praktyki mieszczaskiego libera- dziaa (a przynajmniej systemowa racjonalno nastpstw
lizmu, ktry postp spoeczny widzi w automatycznym i wzajemnym dziaania) musi zosta zapewniona niezalenie od racjonal-
I Tame, s. 369. I Tame, s. 369 - 370.

574 IV. Racjonaliza(ja jako urzeczowienie Max Weber w trady(ji zachodniego marksizmu 575
nych ze wzgldu na wartoci sdw i decyzji czonkw orga- z teori dziaania: kontrol zachowa od instancji, jak jest
nizacji. Organizacje same przejmuj regulacj dziaa, ktre sumienie uspoecznionej jednostki, stopniowo przejmuj pla-
potrzebuj subiektywnego zakotwiczenia ju tylko w uogl- nistyczne instancje organizacji spoecznych. Maleje potrzeba,
nionych motywacjach utylitarystycznych. To uwolnienie pod- by podmioty kieroway si swoim super-ego, coraz bardziej
miotowoci od determinantw racjonalnoci praktycznomoral- za musz si dostosowywa do imperatyww otoczenia. Tez
nej odzwierciedla polaryzacja na "bezdusznych fachowcw" t podj pniej D. Riesmann i zinterpretowa - a przy tym
i "sybarytw bez serca". Odwrcenie tej tendencji wyobra- take strywializowa - jako biegunowe przestawienie (Umpol-
alne jest dla Webera tylko w takiej formie, e biurokratyczne ung) z "wewntrzsterownego" na "zewntrzsterowny" sposb
machiny zostaj podporzdkowane woli charyzmatycznych ycial:
przywdcw: "Skoro cae ycie jest dzisiaj w coraz wikszym stopniu podporzd
"Wraz z racjonalizacj politycznego i ekonomicznego zaspokajania kowane racjonalizacji i planowaniu, rwnie kadego indywiduum,
potrzeb niepowstrzymanie szerzy si zdyscyplinowanie jako zjawisko wraz z jego najbardziej skrytymi pobudkami [die friiher seine Privat-
uniwersalne, ktre coraz bardziej ogranicza znaczenie charyzmy sphiire bildeten, ktre wczeniej stanowiy sfer jego prywatnoci -
i indywidualnego zrnicowania dziaa" l . A.M.K.], musi uwzgldnia wymogi racjonalizacji i planowania:
samozachowanie indywiduum zakada stosowanie si do wymogw
Jeli walka midzy twrcz charyzm a ograniczajc wolno przetrwania systemu [ ... ]. Przedtem rzeczywisto przeciwstawiano
biurokracj ma by jednak jeszcze wygrana wbrew "niepow- ideaowi, stworzonemu przez autonomiczne indywiduum [vom
autonom gedachten Individuum, o ktrym mylano, i jest autonom-
strzymanemu", jak si wydaje, pdowi ku racjonalizacji, to
iczne - A.M.K.], i konfrontowano z nim: rzeczywisto miaa by
tylko za porednictwem organizacyjnego modelu "wodza ksztatowana zgodnie z tym ideaem. Dzisiaj ideologie takie s kom-
dysponujcego maszyn" (aber das Organisationsmodell des promitowane i pomijane przez myl postpow, ktra w ten sposb
"Fahrers mit Maschine"). W dziedzinie ekonomii model ten mimo woli uatwia podniesienie rzeczywistoci do rangi ideau.
oznacza woluntaryzm autorytarnych przywdcw gospodar- Miar kadego typu subiektywnego zachowania, jakie tylko mona
sobie wyobrazi, staje si dostosowanie. Triumf sformalizowanego
czych, w dziedzinie polityki - plebiscytow demokracj wod-
rozumu subiektywnego jest rwnie triumfem rzeczywistoci, ktra
zowsk, w obydwu za dziedzinach optymaln selekcj przy-
wystpuje teraz wobec podmiotu jako absolutna i przemona,,2.
, wdcw. W. Mommsen sprowadza stanowisko Webera do
"tylko pozornie paradoksalnej formuy: moliwie jak najwi Zwikszenie indywidualnych moliwoci wyboru, czego
cej wolnoci dziki moliwie jak najszerszemu panowaniu,,2. Horkheimer nie neguje, zbiega si ze "zmian charakteru wol-
Horkheimer pojmuje utrat wolnoci w sposb podobny, noci"3, albowiem im dalej postpuje proces racjonalizacji,
cho raczej w terminach psychoanalitycznych nili zwizanych tym bardziej subsystemy dziaania racjonalnego ze wzgldu na
cel usamodzielniaj si w stosunku do etycznie ugruntowa-
M. Weber, Wbtschaft und Gesellschaft, Koln 1964, s. 695.
l
2 W. Mommsen, M. Weber, Gesellschaft, PoWik und Geschichte, Frankfurt ID. Riesman, Samotny tum, tum. J. Strzelecki, Warszawa 1971.
am Main 1974, s. 138; por. take W. Mommsen, Max Weber und die deutsche 2 M. Horkheimer, Krytyka instrnmentalnego rozumu, wyd. cyt., s. 331.
PoWik: 1890-1920, Ttibingen 1959. 3 Tame, s. 333.
nych motywacji uczestnikw tych subsystemw i sprawiaj, i czenie usamodzielnienia si podsystemw dziaania racjonal-
zbdna staje si wewntrzna kontrola zachowa, ktra powi nego ze wzgldu na cel oraz odpowiadajca mu "autoalienacja
zana jest jeszcze z racjonalnoci praktycznomoraln l. jednostek, ktre cielenie i psychicznie maj formowa si
Dotd sigaj paralele. Ale Weber od diagnozy tej utraty zgodnie z wymogami aparatury technicznej"l. Skoro jednak
wolnoci przechodzi bezporednio do rozwaa nad stosown kontrol zachowa od instancji wbudowanych w osobowo
terapi i zarysowuje model organizacji, w ktrym zracjonali- (Persanlichkeitsinstanzen) przejmuje "bardziej gadko przebie-
zowane obszary dziaania dziki charyzmie przywdcw zos- gajca praca samoczynnych mechanizmw porzdkujcych"2,
taj ponownie sprzgnite z biograficznie interpretowanym to na plan pierwszy wysuwaj si systemowe mechanizmy
ukierunkowaniem na wartoci wybijajcych si pojedynczych porzdkujce waciwe obszarom dziaania zorganizowanym
podmiotw (naturalnie sprzgnicie to dokonuje si kosztem na mod przedsibiorstwa i urzdu (anstaltsfamzig) oraz
reszty zdominowanych zwolennikw)2, natomiast Horkheimer imperatywy przystosowywania si, ktre radykalnie ingeruj
i Adomo id w swej analizie o krok dalej. Interesuje ich zna- w podmiotowo pojedynczego czonka organizacji.
Horkheimer i Adomo musz unikn dwojakiej jednostronno
l Pod hasem "opcje versus ligatury" ide dialektyki zachodzcej midzy ci. Weber nie wykracza poza granice teorii dziaania, ktra nie
wzrastajcymi moliwociami wyboru przy jednoczesnym sabniciu wizi dostarcza adnego punktu oparcia dla tego problemu. Natomi-
podejmuje R. Dahrendorf, Lebenschancen, Frankfurt am Main 1979. ast teoria systemw, koncentrujca si wycznie na syste-
2 Por. naszkicowany przez W. Mommsena w Max Weber, Gesellschaft, Politik
und Geschichte, wyd. cyt., s. 136 -137 obraz plebiscytowego przywdcy: "Polityk
mowych dziaaniach porzdkujcych, pomija pytanie o "zmi-
ma zobowizanie wycznie wobec samego siebie oraz wobec zadania, ktre an charakteru wolnoci", ktr oznacza oderwanie systemw
wybra ze wzgldu na okrelone osobiste ideay aksjologiczne (Wertideale). Jego dziaania od wiata ycia, a przede wszystkim od praktyczno-
odpowiedzialno ogranicza si do sprawdzenia si; tzn. musi on swymi sukce- moralnych motywacji jego uczestnikw. Horkheimer i Adomo
sami dowie, e bezwarunkowe oddanie jego zwolennikw jemu samemu jako zainteresowani s wanie ironiczn wspzalenoci, jak
osobie jest wewntrznie usprawiedliwione. Nie istnieje natomiast adne
spoeczna racjonalizacja zdaje si wytwarza pomidzy przeo-
zobowizanie wobec materialnych celw mas; Weber z caym naciskiem zwalcza
wszelkie reminiscencje teorii goszcej, e demokratyczny przywdca ma braaniem tradycyjnych obszarw ycia w podsystemy
wypenia mandat powierzony mu przez wyborcw. Przywizanie mas do osoby dziaania racjonalnego ze wzgldu na cel, z jednej, a "atrofi
przywdczego polityka, nie za ich merytorycznie uzasadnione przekonanie indywidualnoci" z drugiej strony.
o wartoci zamierzonych celw, stanowi wedug Webera sedno plebiscytowej Destrukcja tosamoci jednostki jako nastpstwo ukierunko-
demokracji wodzowskiej. Nie merytorycznymi racjami dyktowane cele jako
takie, lecz osobiste charyzmatyczne kwalifikacje kandydujcego przywdcy
wania jej postpowania na ,,kategorie intelektualne" lub zasady
decyduj o wynikach wyborw. Tylko w ten sposb mg sobie Weber wyobra- jest w oczach Horkheimera powizana w sposb bezporedni nie
zi niezalene panowanie wybitnej jednostki w nowoczesnych warunkach, bez tylko z biurokratyzacj, lecz z wyizolowaniem si (Herausla-
uszczerbku dla wszelkich konstytucyjno-prawnych zabezpiecze. Demokracj sung) systemw dziaania racjonalnego ze wzgldu na cel z "kul-
wodzowsk okrela on jako cig walk politykw konkurujcych o wzgldy
mas. Walka ta prowadzona jest na og rodkami demagogicznymi; system for-
malnych regu gry zapewnia to, e zwyciajcy polityk musi si sprawdzi 1M. Horkheimer, T. W. Adomo, Dialektyka owiecenia, wyd. cyt., s. 46.
i w razie, gdy zawiedzie, musi ustpi". 2 Tame.
578 IV RaLjonalizacja jako urzeczowienie Max Weber w tradycji zachodniego marksizmu 579
tury", Z odbieranego jako racjonalny horyzontu wiata ycia. Im si, dlaczego Horkheimer i Adorno pojmuj sw krytyk rozumu
bardziej ekonomia i pastwo przemieniaj si w ucielenienia instrumentalnego jako ,,negacj urzeczowienia" l, a mimo to
racjonalnoci kognitywno-instrumentalnej i swym imperatywom wahaj si pj za tokiem argumentacji Lukacsa, ktra przecie
podporzdkowuj take inne obszary ycia, im silniej spychaj bya dla nich rdem inspiracji.
na margines wszystko, w czym ucielenia si moe racjonalno 3. Lukdcsowska interpretacja Weberowskiej tezy o racjonali-
praktycznomoralna i praktycznoestetyczna, tym trudniej proce- zacji. W gwnej rozprawie Urzeczowienie i wiadomo pro-
som indywidualizacji znale oparcie w obszarze reprodukcji letmiatu z roku 1922 rozwija Lukacs tez goszc, i
kulturowej, zepchnitej w sfer tego, co irracjonalne, bd cako "w strukturze stosunku towarowego odnale [mona] pierwowzr
wicie dopasowanej do tego, co pragmatyczne. W spoecze wszelkich form przedmiotowoci oraz wszelkich odpowiadajcych
stwach przednowoczesnych im form podmiotowoci, jakie waciwe s spoe.czestwu mieszcza
skiemu"2.
"istnia rozziew midzy kultur i produkcj, zostawiajcy wicej
otwartych furtek ni nowoczesna superorganizacja, ktra w istocie Neokantowskie wyraenie "forma przedmiotowoci" uywane
ogranicza indywiduum do funkcjonalnie reagujcej komrki. Wsp jest przez Lukacsa w nadanym mu przez Diltheya znaczeniu
czesne struktury organizacyjne, jak totalno pracy, s integralnymi
historycznie powstaej "formy istnienia lub mylenia", ktra
czciami skadowymi [organische Bestandteile] systemu spoeczno
-ekonomicznego"l. wyrnia "totalno pewnego szczebla rozwoju osignitego
przez spoeczestwo jako cao" Rozwj spoeczestwa poj-
Gdy chodzi o analiz owych procesw likwidujcych ,,rozziew mowany jest przez Lukacsa jako "historia nieustannego
midzy kultur i produkcj", to gotowym narzdziem - przeamywania form przedmiotowoci, ktre ksztatuj istnie-
mianowicie kategori "urzeczowienia" - dysponuje teoria mark- nie czowieka"3. Oczywicie Lukacs nie podziela historysty-
sistowska. Kluczem tym posuy si Gyorgy Luk,cs w Historii cznego pogldu, wedle ktrego w formie przedmiotowoci
i wiadomoci klasowej, aby Weberowsk analiz racjonalizacji znajduje wyraz partykularno pewnej kultury, za kadym
spoecznej wyswobodzi z ram, jakie wyznaczaa jej teoria dzia-
ania, oraz powiza z anonimowymi procesami realizacji war- IM. Horkheimer, T. W. Adomo, Dialektyka owiecenia, wyd. cyt., s. 14.
toci (Verwel1ungsprozesse) w systemie gospodarczym. Posugu 2 G. Lukacs, Urzeczowienie i wiadomo proletariatu. w: tene, Historia
jc si modelem fetyszyzmu towarowego, prbuje on wyjani i wiadomo klasowa. Studia o marksistowskiej dialektyce, tum. M. J. Siemek,
Warszawa 1988, s. 198-199.
zwizki midzy wyodrbnianiem si gospodarki kapitalistycznej,
3 Tame, s. 378; [std pochodz rwnie cytowane wczeniej przez Haber-
ktra jest sterowana przez wartoci wymienne, a deformacjami masa i nieco przeze modyfikowane sformuowania]. Pomijam pisma este-
wiata ycia. Najpierw zamierzam przyjrze si bliej tej pier- tyczne modego Lukacsa oraz jego pisma powicone krytyce kultury. Dla
wszej marksistowskiej recepcji Webera2 , by nastpnie zastanowi pojcia "formy przedmiotowoci" szczeglnie wane s: Die Seele und die
FOlmen oraz Teoria powieci. Esej historyczno-filozoficzny o wielkich formach
epiki, tum. J. Golicki, posowie A. Brodzka, Warszawa 1968. Ponadto:
M. Horkheimer, Krytyka instrnmentalnego rozumu, wyd. cyt., s. 375 - 376.
l A. Heller, F. Feher, G. Markus, S. Radnoti, Die Seele und das Leben, Frankfurt
Por. w tej kwestii: M. Merleau-Ponty, Les aventw"Cs de la dialectique, Paris
2 am Main 1977. Nastpnie: A. Arato, P. Breines, The Young Lukdcs and the Ori-
1955, wyd. niem. Die Abenteuer der Dialektik, Frankfurt am Main 1968, s. 39 n. gins ofWestem Marxism, cz. l, New York 1979.
580 IV. Racjonalizacja jako u17eczowienie
razem jedynej w swoim rodzaju. Formy przedmiotowoci stosunkw interpersonalnych oraz przey subiektywnych
porednicz w "konfrontacji czowieka z jego rodowiskiem wbudowane s bdy natury kategorialnej: pojmujemy je [sto-
i okrelaj przedmiotowo jego ycia wewntrznego oraz sunki i przeycia] w formie waciwej rzeczom (wirfassen sie
zewntrznego"l. unter der Fonn von Dingen), czyli jako byty (Entitiiten) nale-
Zachowuj one odniesienie do uniwersalnoci rozumu, ce do wiata obiektywnego, chocia naprawd s skadnika
bowiem Lukacs, tak samo jak Horkheimer2, trzyma si Heg- mi naszego wsplnego wiata spoecznego bd te za kadym
lowskiej idei, e we wzajemnych stosunkach midzy ludmi razem wasnego wiata subiektywnego. Skoro zatem, co trzeba
oraz w ich stosunku do przyrody (do przyrody zewntrznej jak dopowiedzie, to rozumienie i pojmowanie jest konstytutywne
te do ich wasnej przyrody wewntrznej) rozum obiektywizu- dla samego komunikacyjnego sposobu wzajemnego obcowa-
je si - choby i w nierozumny sposb. Rwnie spoecze nia, to tego rodzaju bdne rozumienie o podou systematycz-
stwo kapitalistyczne okrela pewna specyficzna forma, ktra nym (ein deral1 systematisch angelegtes Mij3verstehen) wpy
wyznacza to, jak i w jakich kategoriach jego czonkowie wa negatywnie na praktyk, nie tylko na "form mylenia",
ujmuj przyrod obiektywn, swe odniesienia interpersonalne lecz take na "form istnienia" podmiotw. To sam wiat ycia
oraz sw, za kadym razem wasn przyrod subiektywn - jest tym, co zostaje "urzeczowione".
wanie ow "przedmiotowo swego ycia zewntrznego oraz Przyczyn tej deformacji upatruje Lukacs w sposobie pro-
wewntrznego". Mwic naszymi sowy: dominujca w spoe dukcji opartym na pracy najemnej i wymagajcym "uto-
czestwie kapitalistycznym forma przedmiotowoci przesdza warowienia (Zur-Ware-Wenien) pewnej funkcji ludzkiej"l.
o odniesieniach do wiata, o sposobie, w jaki podmioty zdolne Lukacs uzasadnia t tez etapami. Bada on (a) efekt urzeczo-
do dziaania i mwienia mog odnosi si do czego w wiecie wienia, jaki wywouje forma towarowa w miar wdzierania si
obiektywnym, w wiecie spoecznym oraz w swym kadora w proces produkcji, oraz pokazuje nastpnie, e urzeczowienie
zowo subiektywnym wiecie. osb i stosunkw interpersonalnych w sferze spoecznego pro-
Lukacs twierdzi, e to przesdzenie z gry (diese Priijudi- cesu pracy stanowi jedynie odwrotn stron racjonalizacji tego
ziernng) moemy scharakteryzowa jako "urzeczowienie", systemu dziaa. Pojmujc racjonalizacj i urzeczowienie jako
mianowicie jako osobliwe upodobnienie spoecznych stosun- dwa aspekty tego samego procesu, przygotowuje dwa argumen-
kw i przey do rzeczy, to znaczy do obiektw, ktre moe ty, ktre opieraj si na analizie przeprowadzonej przez Webera,
my postrzega i ktrymi moemy manipulowa. Koordynacja wymierzone s jednak przeciwko jej konkluzjom. Z pomoc
owych trzech wiatw w onie spoecznego a priori, jakim jest pojcia racjonalnoci formalnej Weber wykrywa strukturalne
wiat ycia, jest tak dalece opaczna, e w nasze rozumienie analogie z racjonalnym ze wzgldu na cel dziaaniem gospodar-
czym wystpujce w innych dziedzinach ycia, zwaszcza
w biurokracji pastwowej. Wedug Lukacsa wprawdzie Weber
l G. Lukacs, Historia i wiadomo klasowa, wyd. cyt., s. 323 [przekad zapoznaje zaleno kauzaln, odrywa "zjawiska urzeczowienia
niniejszego cytatu dostosowany zosta gramatycznie do odbiegajcej nieco od
oryginau wersji podanej przez J. Habermasa - A.M.K.].
2 M. Horkheimer, Krytyka instrumentalnego rozumu, wyd. cyt., s. 254.
I G. Lukacs, Historia i wiadomo klasowa, wyd. cyt., s. 214.
582 IV. Racjonalizacja jako urzeczowienie Max Weber w tradycji zachodnieRo marksizmu 583
od ekonomicznej podstawy ich istnienia" i uwiecznia "jako nimi spoeczny stosunek przedmiotw. Dziki temu quid pro quo pro-
pewien ponadczasowy typ moliwych stosunkw ludzkich", ale dukty pracy staj si towarami, rzeczami zarazem zmysowymi i nad-
zmysowymi, spoecznymi [ ... ]. To tylko okrelony stosunek
pokazuje, e procesy racjonalizacji spoecznej nabieraj zna-
spoeczny midzy samymi ludmi przyjmuje tu dla nich uudn
czenia dla spoeczestwa kapitalistycznego w caoci jako pro- posta stosunku pomidzy rzeczami"l.
cesy ksztatujce jego struktur. T analiz Luk:lcs podejmuje
i (b) interpretuje j w myl idei, e forma towarowa nabiera Marks analizuje dwoisto formy towaru jako wartoci uyt
charakteru uniwersalnego i w ten sposb staje si typow form kowej i wartoci wymiennej oraz przemian jego formy natural-
przedmiotowoci spoeczestwa kapitalistycznego. Lukacs wyko- nej w form wartoci z pomoc Heglowskiego pojcia
. rzystuje pojcie racjonalnoci formalnej rwnie w inny sposb. abstrakcji, przy czym warto uytkowa i warto wymienna
Pojcie to stanowi dla pomost pomidzy form towarow maj si do siebie tak, jak istota do zjawiska. Dzi przysparza
i analizowan przez Kanta form poznania uzyskiwanego przez nam to trudnoci, gdy kategoriami logiki Heglowskiej, ktre
intelekt (Verstandeserkenntnis). T drog wprowadza Lukacs na nie zostay poddane rekonstrukcji, nie moemy posugiwa si
powrt pojcie formy przedmiotowoci w kontekst teorii pozna- bez stosownego ich sprawdzenia (unbesehen); rozlega dyskusja
nia, z ktrego byo milczco zapoyczone, a czyni to po to, by nad stosunkiem Marksowskiego Kapitau do Heglowskiej Logi-
przeprowadzi krytyk urzeczowienia z filozoficznej perspekty- ki raczej nawietlia te trudnoci anieli je przezwyciya2 .
wy Heglowskiej krytyki Kanta. Przejmuje on od Hegla pojcie Dlatego te nie bd si bliej zajmowa analiz samego pojcia
totalnoci rozumnie zorganizowanego ukadu yciowych formy (die Formanalyse). Nie czyni tego rwnie Lukacs.
zwizkw i stosuje je jako miernik irracjonalnoci spoecznej Interesuje go tylko efekt [w postaci] urzeczowienia, ktry wys-
racjonalizacji. Sigajc po to ujcie Lukacs (c) implicite zaprze- tpuje w miar jak sia robocza producentw staje si towarem
cza jednak zasadniczemu twierdzeniu Webera, i metafizycznie - "oddzielenie siy roboczej od osobowoci robotnika, jej prze-
pomylana jedno rozumu ulega definitywnemu rozpadowi ksztacenie w rzecz, ktra jest sprzedawana na rynku"3.
wraz z odseparowaniem si od siebie (Auseinandertreten) kul-
turowych sfer wartoci, ktre rzdz si wasn logik wewn I K. Marks, Kapita. Krytyka ekonomii politycznej, t. 1, Warszawa 1956, s. 77.
trzn, a zatem, e nie da si jej przywrci nawet dialektycznie. 2 H. G. Backhaus, Zur Dialektik der Wertfonn, w: Beitriige zur Marxistischen
Ad a. Lukacs wyprowadza swe pojcie urzeczowienia Erkenntnistheorie, A. Schmidt (Hrsg.), Frankfurt am Main 1969; H. J. Krahl,
z Marksowskiej analizy formy towarowej; powouje si na Zum Verhiiltnis VOf1 "Kapita" und Hegelscher Wesenslogik, w: Aktualitiit und
Folgen der Philosophie Hegels, O. Negt (Hrsg.), Frankfurt am Main 1970;
synny ustp z pierwszego tomu Kapitau, gdzie Marks opisu-
H. Reichelt, Zur logischen Struktur des Kapitalbegriffs, Frankfurt am Main
je fetyszystyczny charakter towaru: 1970; P. Mattik, Die Marxsche Arbeitswel1theorie, w: Aspekte der Marxschen
"Tajemniczo fonny towarowej polega wic po prostu na tym, e
Theorie, F. Eberle (Hrsg.), t. 1, Frankfurt am Main 1973; J. Zeleny, Die Wis-
odzwierciedla ona ludziom spoeczny charakter ich wasnej pracy senschaftslogik und das Kapital, Frakfurt am Main 1973; D. Horster,
jako przedmiotowy charakter samych produktw pracy, jako Erkenntnis-Kritik ais Gesellschaftstheorie, Hannover 1978, s. 187 n.
3 G. Lukacs, Historia i wiadomo klasowa, wyd. cyt., s. 226. Pojciem
spoeczne wasnoci naturalne tych rzeczy; dlatego te spoeczny sto-
sunek wytwrcw do pracy oglnej wystpuje jako istniejcy poza "pracy abstrakcyjnej" zajm si bliej w tomie 2 w "Rozwaaniach koco
wych".
584 IV RacjonalizaLja jako urzeczowienie
Zasadnicza myl intuicyjnie jest atwo uchwytna. Dopki tencji uzalenia si od rynku, anonimowe procesy realizacji
wartoci (VelWertungsprozesse) ingeruj w jego wiat ycia
interakcje w sferze spoecznego procesu pracy regulowane s
w sposb tradycyjny, przez normy powstae samorodnie i destruuj porzdek etyczny (Sittlichkeit) komunikacyjnie
(natUlwuchsige), dopty stosunki komunikacyjne jednostek do
wytworzonej intersubiektywnoci, przeksztacajc stosunki
spoeczne w stosunki czysto instrumentalne.
samych siebie i do siebie nawzajem maj z ich strony charak-
ter intencjonalny. To samo miaoby miejsce, gdyby pewnego Producenci "istniej dla siebie wzajem tylko rzeczowo, co w sto-
dnia stosunki spoeczne mogy sta si determinowane przez sunku pieninym, przy ktrym sama ich wi spoeczna (Gemein-
wesen) jawi si wszystkim jako rzecz zewntrzna, a przeto przypad-
wsplne wyksztacanie woli (Willensbildung). Dopki jednak
kowa, ulega tylko dalszemu rozwojowi. To, e wi spoeczna,
produkcja dbr organizowana jest jako produkcja wartoci powstajca przez zderzenie niezalenych indywiduw, jawi si im
wymiennych, a sia robocza samych producentw wymieniana i jako rzeczowa konieczno, i jako wizy zewntrzne, wyraa
jest jako towar, dopty funkcjonuje inny mechanizm koordy- wanie ich niezaleno, dla ktrej spoeczne istnienie jest
nacji dziaa: orientacje ukierunkowujce dziaania istotne wprawdzie koniecznoci, ale jest ono tylko rodkiem, przeto jawi si
samym indywiduom jako co zewntrznego, a w pienidzu nawet
z ekonomicznego punktu widzenia zostaj oderwane od kon-
jako rzecz uchwytna. Produkuj one w spoeczestwie i dla
tekstw wiata ycia i sprzgnite z medium, jakim jest spoeczestwa jako indywidua spoeczne, ale zarazem jawi si to
warto wymienna (bd pienidz). Skoro za interakcje koor- jedynie jako rodek do uprzedmiotowienia ich indywidualnoci.
dynowane s ju nie za porednictwem norm i wartoci, lecz Poniewa nie s one podporzdkowane samorodnej [naturwiichsi-
poprzez medium wartoci wymiennej, to dziaajcy musz gen] wsplnocie ani te, z drugiej strony, nie podporzdkowuj sobie
wsplnoty jak ludzie wiadomie spoeczni (ais bewujJt Gemein-
przyjmowa wobec siebie nawzajem oraz wobec siebie samych
schaftliche), to ta wi spoeczna musi dla nich, jako niezalenych
nastawienie obiektywizujce. Sam mechanizm koordynacji podmiotw, istnie jako co rwnie niezalenego, zewntrznego,
dziaa jawi si im przy tym jako co zewntrznego. Transak- przypadkowego, rzeczowego [ais ein ebenfalls unabhiingiges, iiujJer-
cje zaporedniczone przez medium wartoci wymiennej liches, zufiilliges Sachliches]"l.
wypadaj poza obrb intersubiektywnoci [waciwej] jzyko
Ju na podstawie Filozofii pienidza G. Simmla Weber mg
wemu dochodzeniu do porozumienia, staj si czym, co ma
wyrobi sobie waciwy pogld na zmian sytuacji, do ktrej
miejsce w wiecie obiektywnym, staj si pseudoprzyrod l.
dochodzi, gdy samorodne (natulWuchsige) stosunki komunika-
Zjawisko (den Effekt) takiego zrwnywania tego, co normaty-
cyjne przekadane s na "uniwersalny jzyk pienidza". Teraz
wne i subiektywne, ze statusem przysugujcym rzeczom,
za Lukacs, wychodzc poza Simmla, siga do pierwotnej
ktre mona obserwowa i ktrymi mona manipulowa, opi-
analizy Marksowskiej, aby w kapitalistycznej wymianie, ktra
sywane jest przez Marksa jako obiektywizacja bd "urzeczo-
dla Webera jest tylko modelowym przejawem pewnego ogl-
wienie". W miar jak robotnik najemny w caej swej egzys-
niejszego procesu, ukaza i uchwyci podstawowy fenomen
l Pojcie to rozwija H. Dahmer w zwizku ze studiami nad inspirowan

l K. Marks, Zarys krytyki ekonomii politycznej, tum. Z. J. Wyrozembski,
przez marksizm psychologi spoeczn freudowskiej lewicy; H. Dahmer,
Warszawa 1986, s. 875.
Libido und Gesellschaft, Frankfurt am Main 1973.
586 IV Racjonalizacja jako urzeczowienie Max Weber w tradYLji zachodniego marksizmu 587
spoecznej racjonalizacji. Szczeglne osignicie Lukacsa jest przez Lukacsa jako odwrotna strona racjonalizacji, jakiej
polega na tym, e tak poczy Webera i Marksa, eby owo podlegaj orientacje ich dziaania. Tym samym take syste-
wydzielenie si sfery pracy spoecznej z kontekstw wiata motwrczy efekt takiego uspoecznienia, ktre dochodzi do
ycia mc rozpatrywa jednoczenie w obydwu aspektach: skutku poprzez medium wartoci wymiennej, czyni Lukacs
w aspekcie urzeczowienia i w aspekcie racjonalizacji. Kiedy zrozumiaym z perspektywy teorii dziaania.
dziaajce podmioty przestawiaj si na orientacje zwizane Jak si przekonamy, rwnie w teorii systemw pienidz
z wartoci wymienn (au! Tauschwertorientierungen), ich posuy za model, z ktrego wyprowadza ona pojcie medium
wiat ycia kurczy si do rozmiarw wiata obiektywnego: sterowania. Teoria mediw bez zbdnego dramatyzmu wczy
przyjmuj wobec samych siebie i wobec innych nastawienie do swego aparatu pojciowego (in ihre Begliffe) obydwa te
obiektywizujce, waciwe dziaaniu zorientowanemu na zao wydobyte przez Lukacsa aspekty: urzeczowienie i racjonaliza-
ony rezultat i czyni przez to siebie obiektem takich samych cj. Rwnie tu przestawienie orientacji dziaania z komuni-
dziaa ze strony innych aktorw. Za cen urzeczowienia kacji jzykowej na medium pienidza oznacza bdzie
interakcji uzyskuj wolno dziaania strategicznego, zorien- "zmian charakteru wolnoci": w drastycznie poszerzonym
towanego w kadym wypadku na wasny sukces. Urzeczowie- horyzoncie moliwoci wyboru wyania si pewna automatyka
nie stanowi, jak stwierdza Marks w dalszej czci przytoczo- wzajemnego warunkowania si za pomoc przedkadanych
nego fragmentu, "warunek, aby ich [producentw], jako ofert, ktra jest niezalena od procesw wyksztacania si kon-
. niezalene osoby prywatne, czya zarazem wi spoeczna"l. sensu l .
Dla Marksa, prawnika, modelem dziaajcego podmiotu, ktry Ad b. Urzeczowienie stosunkw spoecznych (oraz sto-
uspoecznia si poprzez stosunki wymiany, jest podmiot prawa sunku poszczeglnych indywiduw do samych siebie) znajdu-
prywatnego nastawiony na racjonalne ze wzgldu na cel je wyraz w tej formie organizacyjnej, jak jest oddzielony od
urzeczywistnianie wasnych interesw. W taki to niewymu- prywatnego gospodarstwa domowego kapitalistyczny zakad
szony sposb powstaje, wedle Lukacsa, wi midzy analizami pracy (Betrieb) , wraz z ktrym zinstytucjonalizowana zostaje
Marksa i Maxa Webera: dziaalno przedsibiorcza (a tym samym rwnie rachunek
kapitaowy, decyzje inwestycyjne uzalenione od moliwoci
"Dla nas spraw najwaniejsz jest zasada, ktra w tym wszystkim
staje si obowizujca: zasada racjonalizacji nastawionej na rachu- rynkowych, racjonalna organizacja pracy, techniczne wyko-
nek, na wyliczalno (Kalkulierbarkeit)"2. rzystywanie wiedzy naukowej itd.). Ot Weber, jak to zostao
pokazane, dokadnie bada analogie strukturalne midzy for-
Urzeczowienie kontekstw wiata ycia, ktre pojawia si
mainoracjonalnym dziaaniem gospodarczym i administracyj-
wwczas, gdy robotnicy zamiast poprzez normy i wartoci
nym, midzy formami organizacyjnymi kapitalistycznego
koordynuj swe interakcje poprzez pozbawione znamion jzy
przedsibiorstwa i biurokracji publicznej, midzy koncentracj
ka (entsprachlichte) medium wartoci wymiennej, pojmowane
tu i tam rzeczowych rodkw, midzy orientacjami ukierunko-
l Tame.
2 G. Lukacs, Histon'a i wiadomo klasowa, wyd. cyt. s. 207. l Patrz t. 2, rozdz. VII.2.
wujcymi dziaania przedsibiorcw i urzdnikw, robotni- ich postpowaniem (Auseinandersetzung) wobec przyrody
kw i najemnych pracownikw umysowych (Angestellten). zewntrznej oraz ich wewntrznej przyrody subiektywnej, wiat
Poniewa Lukc:lcs bierze pod uwag jedno tylko medium, war- ycia musi ulec urzeczowieniu i degradowa jednostk - jak to
to wymienn, a rdo urzeczowienia widzi jedynie w "ab- zreszt przewiduje teoria systemw - do rangi "otoczenia"
strakcji wymiany" (Tauschabstraktion) , tedy wszelkie prze- [wzgldem] jakiego wobec niej zewntrznego spoeczestwa,
jawy zachodniego racjonalizmu interpretuje jako oznaki ktre w wyniku wewntrznej kondensacji, abstrakcji i usamo-
"procesu kapitalizacji caego spoeczestwa" (Durchkapita- dzielnienia stao si dla niej nieprzejrzystym systemem. Optyk
lisierungsprozessese der ganzen Gesellschaft)l. Rozpoznany t podziela Lukacs zarwno z Weberem, jak i z Horkheime-
przez Webera caociowy charakter spoecznej racjonalizacji rem; w odrnieniu od nich jest on jednak przekonany, e
Lukc:lcs pojmuje jako potwierdzenie swej hipotezy, e forma rozwj ten nie tylko mone by powstrzymany praktycznie,
towarowa zdobywa pozycj dominujcej w spoeczestwie lecz take z powodw, ktrych mona dowie teoretycznie,
kapitalistycznym formy przedmiotowoci: musi natrafi na wewntrzne bariery:
"Dopiero kapitalizm wytworzy,
wraz z jednolit struktur gospodar- "Ta z pozoru cakowita, a do naj gbszych warstw fizycznego i psy-
cz caego spoeczestwa, rwnie jak dla caoci spoeczestwa chicznego bytu ludzi sigajca racjonalizacja wiata znajduje jednak
jednolit - pod wzgldem formalnym - struktur wiadomoci. swe granice w formalnym charakterze swojej wasnej racjonalnoci"l.
A przejawia si ona wanie w tym, e rwnie u klasy panujcej
w formie wyrafinowanej, uduchowionej, ale wanie spotgowanej, Ciar dowodu, ktry Marks sw teori kryzysw chcia
powtarzaj si wiadomociowe problemy pracy najemnej. [... ] Prze- przenie na ekonomi polityczn, spada teraz na filo-
miana stosunku towarowego w rzecz o widmowej przedmiotowo zoficzne wykazanie immanentnych barier racjonalizacji.
ci nie moe si wic ogranicza do utowarowienia wszystkich przed-
Lukacs stara si bada cechy racjonalnoci formalnej, ope-
miotw zaspokajania potrzeb. Odciska ona raczej sw struktur na
caej wiadomoci czowieka (podkr. - J.H.): jego cechy i zdolnoci rujc na paszczynie, na ktrej zacza si Heglowska kry-
nie wi si ju w organiczn jedno osoby, lecz wystpuj jako tyka Kantowskiej teorii poznania; dokonuje projekcji tego
rzeczy, ktre czowiek posiada (i ktrych si wyzbywa), tak sformuowanego w kontekcie teorii dziaania pojcia na
samo jak rozmaite przedmioty wiata zewntrznego. I naturaln paszczyzn teorii poznania. Racjonalno formalna znajduje
kolej rzeczy nie ma takiej formy wzajemnych stosunkw midzy
dla mianowicie najdokadniejszy wyraz w nowoczesnych
ludmi, ani takiej moliwoci korzystania przez czowieka z jego
fizycznych [i psychicznych - J.H.] cech, ktra by si w rosncym naukach; Kantowska krytyka poznania wyjania za ow
stopniu nie podporzdkowywaa tej wanie formie przedmioto- dziaalno intelektu (Verstandestatigkeit), ktra manifestuje
woci"2. si w tych naukach, a w sposb prototypowy w fizyce Newto-
W miar jak forma towarowa staje si form przedmiotowo- nowskiej. Ta ostatnia

cioraz zaczyna rzdzi wzajemnymi stosunkami jednostek, "pozwala materialnemu substratowi, ktry w ostatecznym rachunku
tkwi u jej podstaw, spokojnie trwa w jego nienaruszonej irracjonal-
noci (jako tego, co nie-wytworzone, dane), aby sama moga
l G. Lukacs, Historia i wiadomo klasowa, wyd. cyt., s. 216.
2 Tame, s. 227 - 228. l Tame, s. 228 - 229.
w tym tak powstajcym, zamknitym i z metodycznego punktu znaczna z abstrakcyjn racjonalnoci, pozostawIajc na uboczu
widzenia oczyszczonym wiecie ju bez adnych przeszkd opero- konkretne treci; dla ktrego wolno i konieczno schodz si
wa kategoriami intelektu, ktrych stosowalno staje si teraz w jedno"!.
cakowicie bezproblemowa"!.
Lukacs przyznaje wprawdzie, e logika Hegla, dialektycznie
Kantowska teoria zdziera wprawdzie bezlitonie metafizyczne przywracajca jedno rozumu, ktry rozpad si na swe mo-
iluzje minionej epoki, podkopuje dogmatyczne roszczenia obiek- menty, jest "jeszcze nader problematyczna"2 i od tamtego
tywnego rozumu, ale dokonuje tego jedynie po to, jak uwaa czasu nie zajmowano si ju powanie jej dalszym rozwija-
Lukacs, aeby uprawomocni scjentyzm, czyli podobnie dogma- niem; niemniej jednak zdaje si on w kocu na "metod dia-
tyczny lektyczn", ktra ma wyprowadzi nas poza typ mylenia nie-
"pogld, i racjonalno-formalistyczna procedura poznawcza (Erken- rozcznie zwizanego ze spoeczestwem mieszczaskim.

ntisweise) stanowi jedynie moliwy [ ... l (dla nas) sposb ujmowa- Przejmujc bez naleytej analizy podstawowe pojcia Heg-
nia rzeczywistoci"2. lowskiej logiki, Lukacs zakada jedno rozumu teoretycznego
i praktycznego na poziomie pojciowoci waciwym duchowi
Na dobr spraw rwnie Kantowska krytyka odzwierciedla
absolutnemu, gdy tymczasem Weber widzia paradoks racjo-
tylko urzeczowione struktury wiadomoci, sama jest mylo
nalizacji spoecznej wanie w tym, e wyksztacanie si (i in-
wym wyrazem formy towarowej, ktra staa si uniwersalna3 .
stytucjonalne ucielenianie) racjonalnoci formalnej bynajnmiej
Lukacs w sposb cakowicie konwencjonalny idzie po linii
nie jest jako takie irracjonalne, lecz wie si z procesami
krytyki pod adresem Kanta wiodcej od Schillera do Hegla.
uczenia si, ktre rwnie zdecydowanie wykluczaj uzasad-
Schiller odnajduje w popdzie gry i zabawy (im Spieltn'eb) za-
nione restytuowanie metafizycznych obrazw wiata, jak
sad estetyczn, zgodnie z ktr "ten spoecznie unicesttviony,
i dialektyczne nawizywanie do rozumu obiektywnego.
mzbity, na czstkowe systemy mzpmszony czowiek ma zosta
Oczywicie Lukacs, mimo swego afirmatywnego nastawie-
w myli ponownie odmdzony"4; Hegel za rozwija (zalkowo
nia do filozofii greckiej i w ogle do klasycyzmu 3 , nie doma-
zawarte ju w koncepcji natury u Rousseau) pojcie totalnoci
ga si bezporednio restauracji takich form przedmiotowoci,
caociowego ukadu yciowych zwizkw (den Begriff der
jakie odzwierciedlay si w religijno-metafizycznym myleniu
Totalitiit eines Lebenszusammenhangs), ktry
o adzie. Rwnie do Hegla nawizuje on poprzez zwrot doko-
"przezwyciy - lub wanie przezwycia - swe rozdarcie na sfer nany przez modoheglistw, mianowicie z perspektywy Mark-
teorii i praktyki, na rozum i etyczno, na form i tworzywo; [ ... l dla
ktrego wasna dno do nadawania sobie formy nie jest rwno-
sowskiej krytyki Hegla:
l Tame, s. 263. l Tame, s. 293 [w tekcie Lukasca podmiotem w zdaniu jest "czowiek",
2 Tame, s. 266. u Habermas staje si nim "caociowy ukad yciowych zwizkw" - A.M.K.].
3 Do tej tezy nawizuj prace A. Sohn-Rethela, por. zwaszcza, Geistige und 2 Tame, s. 303.
korperliche Arbeit, Frankfurt am Main 1970. 3 Por. w tej kwestii kontrowersje pomidzy Lukacsem a Adornem:
4 G. Lukacs, Histoda i wiadomo(~ klasowa, wyd. cyt., s. 297. G. Lukacs, Wider den mij3verstandenen Realismus, Hamburg 1958.
592 IV. Racjonalizacja jako urzeczowienie Max Weber w tradycji zachodniego ma1fsizmu 593
"z historyczno-rozwojowego punktu widzenia klasyczna filozofia Charakterystyczne dla epoki nowoczesnej jest zakotwiczanie
znajduje si zatem w takiej oto paradoksalnej sytuacji, e dc do w warstwie motywacyjnej oraz ucielenianie w warstwie insty-
tego, by mylowo przezwyciy spoeczestwo mieszczaskie tucjonalnej racjonalnoci formalnej, ktra bierze si z zaniku
i czowieka przez nie unicestwionego na nowo rozbudzi sw speku-
lacj do ycia, w swych rezultatach jednak zdoaa ona doj jedynie
substancjalnej jednoci rozumu oraz jego rozpadu na abstrak-
do cakowitej reprodukcji mylowej tego spoeczestwa, do jego cyjne momenty (aspekty wanociowe, sfery wartoci), zrazu
apriorycznej dedukcji"l. pozostajce ze sob w niezgodzie, przez co wykluczone jest teo-
retyczne restytuowanie (Wiedemerstellung) obiektywnego rozu-
Dopki jedno rozumu jest jedynie dialektycznie mylana,
mu na paszczynie myli filozoficznej. Nastpnie za moe
potwierdzana jedynie w obrbie teorii, dopty filozofia wykra-
Lukacs zgosi wobec Webera obiekcj, e momenty [skadowe]
czajca nawet poza ograniczenia racjonalnoci formalnej po-
rozumu nie musz na paszczynie zracjonalizowanych syste-
wiela tylko urzeczowion struktur wiadomoci, ktra wdraa
mw dziaania wystpowa wobec siebie w nieprzejednanej
czowieka do kontemplatywnej postawy wobec wiata stwo-
opozycji z tego jedynie powodu, e na paszczynie kulturo-
rzonego wszak przez niego samego. Dlatego Lukacsowi, tak
wych systemw interpretacji nie daj si ju w sposb uzasad-
jak i Marksowi z "Deutsch-Franzosische Jahrblicher", chodzi
niony (begrnndet) zespoli w totalno, tzn. cile ze sob po
o praktyczne urzeczywistnienie rozumnej caoci yciowych
czy, tworzc w efekcie pojciow podbudow obrazw wiata.
zwizkw, ktr Hegel zaledwie spekulatywnie skonceptuali-
W spoeczestwach kapitalistycznych wzorzec racjonalizacji
zowa. Obiektywizm Heglowskiej teorii zasadza si na jej kon-
wyznaczony jest raczej przez to, e kompleks racjonalnoci
templatywnym charakterze, a zatem na tym, e momenty, na
kognitywno-instrumentalnej zdobywa pozycj kosztem racjo-
jakie rozpad si rozum, zespala ona znowu jedynie w teorii
nalnoci praktycznej, urzeczowiajc stosunki komunikacyjne
i obstaje przy filozofii jako miejscu, gdzie dokonuje si i za-
(komunikative Lebensvemiiltnisse). Dlatego te mona sensow-
razem spenia pojednanie totalnoci, ktra staa si ju abs trak -
nie zapyta: Czy krytyka niekompletnego charaktern racjonali-
cyjna, gdzie pojcie nabiera pewnoci co do pojednania i co do
zacji wystpujcej jako urzeczowienie nie uwiadamia nam, e
tego, e jest ono jego [wasnym] dzieem. Tym samym, wedle
komplementarny stosunek midzy racjonalnoci kognitywno-
opinii Lukacsa, Hegel rozmija si z paszczyzn praktyki his-
-instrumentaln, z jednej, a racjonalnoci praktycznomoraln
torycznej, a tylko na tej paszczynie krytyczna tre filozo-
oraz estetyczno-ekspresywn z drugiej strony stanowi miar,
ficznego zrozumienia moe sta si rzeczywicie skuteczna.
ktra tkwi immanentnie w niezawonym pojciu praktyki, rzec
Dwuznaczno wszak tkwia ju w zasadniczym punkcie
by mona: w samym dziaaniu komunikacyjnym? Rozum ten
Marksowskiego okrelenia stosunku midzy teori a praktyk;
w metafizycznych obrazach wiata przedstawiano zudnie jako
w tej za wersji, jak nadaje mu Lukacs, dwuznaczno ta staje
rozum substancjalnie jednolity; jednake pojcie rozumu
si wyranie widoczna. Pocztkowo Luk,ics moe w zasadzie
obiektywnego samo w kocu pado ofiar racjonalizacji obra-
pj ladem (sich einlassen au/) gwnych ustale Webera.
zw wiata. Tu, tzn. w "teorii" - taka jest puenta Marksowskiej
krytyki Hegla - pojednanie, do ktrego dono pod hasem
I G. Lukacs, Historia i wiadomo klasowa, wyd. cyt., s. 315. rozumu, musi na przekr caej dialektyce pozosta fikcj Zr-
594 IV. Racjonaliza(ja jako urzeczowienie Max Weber w tradycji zachodniego marksizmu 595
nicowane momenty rozumu czy ju tylko zwizek fonnalny, Zwieczeniem tej teorii jest intronizacja wiadomoci klaso-
mianowicie proceduralna jedno uzasadniania za pomoc argu- wej proletariatu jako podmiotu-przedmiotu caoci dziejw l .
mentw. Zatem to, co w "teorii" - na paszczynie kulturowych
systemw interpretacji - prezentuje si ju tylko jako pewna l Fakt ten ignoruje doniosa, lecz mwic otwarcie "bardzo dowolna" inter-
wspzaleno fonnalna, moe by ewentualnie realizowane pretacja Lukacsa dokonana przez M. Merleau-Ponty'ego (Die Abenteuer der
w "praktyce", realizowane w wiecie ycia. Wraz z hasem Dialektik, wyd. cyt., s. 70): "Ta filozofia dziejw nie tyle dostarcza nam klucza
do historii, ile czyni z niej dla nas permanentny problem; nie tyle udostpnia nam
"przechodzenie filozofii w praktyk" (Praktischwenlen der pewn prawd, skrywajc si za histori empiryczn, ile przedstawia empiryczn
Philosophie) przejmuje Marks optyk modoheglowskiej "filo- histori jako genealogi prawdy. Zupenie niepotrzebnie powiada si, e mark-
zofii czynu". sizm odsania nam sens historii: on czyni nas wspodpowiedzialnymi za nasze
Luk,lcs popenia wic ten kardynalny bd, po prawdzie wyni- czasy i ich frakcyjne rozamy: nie okrela nam przyszoci; nie kadzie kresu
kajcy z Marksowskich sugestii, i owo "przechodzenie w prak- naszym problemom, przeciwnie, pogbia je. Pokazuje nam, e teraniejszoci
ksztat nadaje samokrytyka, potga negowania i znoszenia, ktrej historycznym
tyk" ponownie umieszcza w planie teoretycznym i przedstawia
delegatem jest proletariat". Merleau-Ponty przystosowuje w tym wypadku stano-
jako rewolucyjne urzeczywistnienie filozofii. Dlatego to po teorii wisko wczesnego Lukacsa do egzystencjalistycznego marksizmu, ktremu chodzi
musi spodziewa si jeszcze wikszych dokona ni nawet te, do nie tyle o obiektywny sens historii, ile o praktyczne "usunicie nonsensu" (tame,
jakich pretensje miaa niegdy metafizyka. Teraz mianowicie s. 50). Tez rozwijan w Historii i wiadomoci klasowej odwoa sam Lukacs we
wstpie do wydania z roku 1968. Nie trzeba bynajmniej i ladem tej samokry-
filozofia musi by wadna pomyle nie tylko totalno (nicht nur
tyki we wszystkich punktach, jeli akceptuje si j w jednym punkcie: "Czy jed-
des Gedankens der Totalitat ... machtig sein), ktra to myl
nak tosamy podmiot-przedmiot jest czym wicej ni czysto metafizyczn kon-
hipostazowana jest jako porzdek wiata, lecz rwnie proces strukcj? Czy dziki najbardziej nawet adekwatnemu samopoznaniu, nawet jeli
dziejowy, historyczny rozwj tej totalnoci [dokonujcy si] miaoby ono za podstaw adekwatne poznanie wiata spoecznego - a wic w naj-
poprzez samowiadom praktyk tych, ktrzy zostan przez filo- bardziej nawet cakowitej samowiedzy - rzeczywicie dochodzi do skutku jaki
tosamy podmiot-przedmiot? Pytanie to trzeba tylko precyzyjnie zada, aby ju
zofi owieceni co do swej aktywnej roli w procesie samoreali-
odpowiedzie na nie przeczco. Choby bowiem tre poznania bya odnoszona
zacji rozumu. W imieniu pracy uwiadamiajcej (AujkliilUngs- wstecz do poznajcego podmiotu, to jednak akt poznawczy nie traci przez to
arbeit) prowadzonej przez awangard wiatowej rewolucji swego charakteru eksterioryzacji. Hegel mia racj, gdy wanie wFenomenologii
Luk,lcs musi zgasza pretensje do wiedzy, ktra z dwojakiego ducha odrzuca to mistyczno-irracjonalistyczne urzeczywistnienie tosamego
wzgldu nie daje si pogodzi ze cisym Weberowskim podmiotu-przedmiotu, jakim by ogld intelektualny Schellinga, i domaga si
jakiego filozoficznie racjonalnego rozwizania tego problemu. Jego zdrowy
wgldem w rozpad rozumu obiektywnego. Taka metafizyka
zmys rzeczywistoci sprawi, e ten postulat pozosta tylko postulatem; Heglow-
przetransfonnowana w dialektyczn filozofi dziejw musi nie ska najoglniejsza konstrukcja wiata kulminuje wprawdzie w urzeczywistnieniu
tylko dysponowa perspektyw pojciow, z ktrej da si roz- tego postulatu, ale wewntrz swego systemu Hegel nigdy konkretnie nie pokazuje,
pozna jedno abstrakcyjnie rozdzielonych momentw rozumu; w jaki sposb postulat ten mgby zosta speniony. Proletariat jako tosamy
musi ona ponadto wierzy, i jest zdolna zidentyfikowa pod- podmiot-przedmiot rzeczywistej historii ludzkoci nie jest wic adnym materia-
mioty, ktre bd praktycznie urzeczywistnia t jedno, oraz listycznym urzeczywistnieniem, ktre przezwycia idealistyczne konstrukcje
mylowe, lecz daleko bardziej jest jakim prze-heglizowaniem Hegla (Uber-
wskazywa im drog. Z tego powodu Luk,lcs sw teori urze-
hegeln Hegels), konstrukcj, ktra w miaym wznoszeniu si myli ponad
czowienia uzupenia teori wiadomoci klasowej. wszelk rzeczywisto zamierza jeszcze przewyszy samego mistrza"
Lukacs nie waha si nawet przed wyciganiem instrumentalis-

tycznych konsekwencji - konsekwencji, ktre odsoni stalinow-
ski terror - jakie z owego dziejowego obiektywizmu wynikaj
w odniesieniu do organizacyjnych kwestii walki rewolucyjnej.
Nie bd si tu tym bliej zajmowa I . Prba Lukacsa, jak to
susznie podsumowuje Wellmer,
"by zza Weberowskiego abstrakcyjnego pojcia racjonalizacji 2. KRYTYKA ROZUMU INSTRUMENTALNEGO

wydoby na jaw specyficzne ekonomiczno-polityczne treci procesu
kapitalistycznej industrializacji, stanowia cz szerzej zakrojonego
przedsiwzicia, dziki ktremu mia on nadziej ponownie przywr- Krytyka rozumu instrumentalnego pojmuje siebie jako kry-
ci wano filozoficznemu wymiarowi Marksowskiej teorii. Winnym
tyk urzeczowienia, ktra nawizuje do Lukacsowskiej
tego, e prba ta zakoczya si niepowodzeniem, jest wedug mnie
jak na ironi fakt, e Lukacsowska filozoficzna rekonstrukcja mark-
recepcji Webera, nie przystajc jednak na (tu jedynie zasyg-
sizmu rwnoznaczna bya pod pewnymi zasadniczymi wzgldami nalizowane) konsekwencje obiektywistycznej filozofii
z powrotem ku idealizmowi obiektywnemu"2. dziejw I . Podejmujc t prb Horkheimer i Adomo wikaj
si z kolei w aporie, ktre mog by dla nas pouczajce i z kt-
(G. Lukacs, Historia i wiadomo klasowa, wyd. cyt., s. 26 - 27). Por. take: rych moemy wyczyta powody przemawiajce za zmian
A. Arato, P. Breines, The Young Lukdcs and the Ongins ofWeste171 Marxism, wyd. paradygmatu w teorii spoecznej. Na wstpie chciabym naszki-
cyt., cz. 2; mniej spjn wizj koncepcji Lukacsa z Historii i wiadomoci kla- cowa, jak Horkheimer i Adomo w nawizaniu do Lukacsa
sowej prezentuje 1. P. Amasson, Zwischen Natur und Gesellschaft, Frankfurt am
przeksztacaj Weberowsk tez o racjonalizacji 2 Historycz-
Main 1970, s. 12 n. Odnonie Merleau-Ponty'ego por. mj Literaturbericht zur
philosophischen Diskussion um Marx und den Marxismus, w: 1. Habermas, Theo-
nym zaprzeczeniem tej wersji teorii urzeczowienia, jak nada
rie und Praxis, Frankfurt am Main 1971, s. 387 n., zwaszcza s. 422 n. jej Lukacs, jest (1) niepowodzenie rewolucji oraz nieprzewi-
I G. Lukacs, Historia i wiadomoc' klasowa, wyd. cyt., s. 526 - 596, ponadto dziane wczeniej dokonania integracyjne rozwinitych spoe-
moja krytyka we "Wprowadzeniu do nowego wydania" (tum. Z. Krasno-
dbski) Teorii i praktyki, Warszawa 1983, s. 57 - 62.
I Nie bior na razie pod uwag stanowisk prezentowanych w latach trzy-
2 A. Wellmer, Die sprachanalytische Wende der Kritischen Theorie, w: The-
dziestych przez krg frankfurcki na emigracji w Nowym Jorku; por. jednak t. 2
orien des Historischen Materialismus, U. Jaeggi, A. Honneth (Hrsg.), Frankfurt
niniejszej pracy rozdz. VIII.3.
am Main 1977, s. 477 -478.
2 Wybierajc Dialektyk owiecenia jako punkt odniesienia przy recepcji
Webera, bior pod uwag to, e oczywiste rnice stanowisk Horkheimera
i Adoma mog by uwzgldniane tylko ubocznie. Na temat interpretacji Ador-
na reprezentowanej przez wydawcw jego pism, H. Schweppenhausera
i R. Tiedemanna, i majcej si za ortodoksyjn, por. F. Grenz, Adomos Philo-
sophie in Gnmdbegriffen, Frankfurt am Main 1974. W odrnieniu natomiast
od tej interpretacji A. Schmidt broni cigoci krytycznej teorii w jej wersji
Horkheimerowskiej: A. Schmidt, Zur Idee der Kritischen Theorie. MUnchen
1974; tene, Die Kritische Theorie ais Geschichtsphilosophie, MUnchen 1976.
598 IV. Racjonalizacja jako urzeczowienie Krytyka rozumu instlUmentalnego 599
czestw kapitalistycznych. Daje si ona zakwestionowa rw- rozwinite spoeczestwa kapitalistyczne w sytuacjach kryzy-
nie (2) teoretycznie z racji afirmatywnego nawizywania do sowych zdolne s na niebezpieczestwo rewolucyjnej przemiany
Heglowskiego idealizmu obiektywnego. Dlatego te Horkhei- odpowiedzie przebudow systemu politycznego oraz zneutrali-
mer i Adomo czuj si zmuszeni do tego, by (3) gbiej osa- zowa (zu absorbieren) opr zorganizowanej klasy robotniczej.
dzi fundamenty swej krytyki urzeczowienia oraz nada rozu- Wreszcie zjawiska zachodzce w Stanach Zjednoczonych
mowi instrumentalnemu wikszy zasig, czynicy ze ukazay w inny sposb si integracyjn kapitalizmu: bez otwar-
kategori dziejowego procesu cywilizacyjnego w caoci, tzn. tego stosowania represji kultura masowa spaja wiadomo sze-
rozcign wstecz proces urzeczowienia poza kapitalistyczne rokich warstw ludnoci z imperatywami status quo. Deformacja
pocztki epoki nowoczesnej a po pocztki uczowieczenia. humanistycznych treci rewolucyjnego socjalizmu, jakiej dopusz-
Tym samym powstaje groba, i zaciera si bd kontury czono si w Rosji Sowieckiej, niepowodzenie socjalno-rewo-
pojcia rozumu; teoria (4) nabiera rysw raczej tradycyjnej lucyjnego ruchu robotniczego we wszystkich spoeczestwach
kontemplacji, negujcej odniesienia do praktyki; jednoczenie industrialnych oraz spoeczno-integracyjne efekty racjonalizacji
za sw zdolno i mono (Kompetenz) przedstawiania rozu- wdzierajcej si w obszar reprodukcji kulturowej - oto pod-
mu - przywoywanego ju tylko w sposb poredni - odstpu stawowe dowiadczenia, ktre Horkheimer i Adomo usiowali
je sztuce. Samozniesienie mylenia filozoficznego w ramach na pocztku lat czterdziestych opracowa teoretycznie. Wyranie
dialektyki negatywnej prowadzi ku aporiom, ktre ka posta- kontrastuj one z podstawowymi zaoeniami owej teorii urze-
wi pytanie, czy (5) sytuacja, w jakiej znalaza si ta argumen- czowienia, jak u progu lat dwudziestych przedstawi Lukacs.
tacja (diese Argumentationslage), nie jest tylko konsekwencj Jako obiektywn przesank przezwycienia kapitalizmu
podejcia, ktre tkwi w okowach filozofii wiadomoci i sku- wymienia Marks siy wytwrcze wyzwolone z okoww przez
pia ca uwag na stosunku midzy podmiotowoci a samoza- sam kapitalizm, przy czym w pierwszym rzdzie mia on tu na
chowaniem. myli wzrost wydajnoci spowodowany postpem naukowo-
1. Decydujce znaczenie dla powstania i rozwoju teorii kryty- -technicznym, wyszymi kwalifikacjami siy roboczej oraz
cznej miay, jak dowid tego H. Dubiel 1, przede wszystkim trzy lepsz organizacj procesu pracy. Do si wytwrczych, ktre
historyczne dowiadczenia, ktrych punktem zbienym by miay wchodzi "w sprzeczno" ze stosunkami produkcji,
zawd sprawiony rewolucyjnym oczekiwaniom. Rozwj Rosji zalicza on naturalnie rwnie subiektywny potencja, jakim s
Sowieckiej potwierdzi w zasadzie prognoz Maxa Webera robotnicy, o ile przejawia si on (nie tylko w produkcyjnej, ale i)
o przyspieszonej biurokratyzacji, stalinowska za praktyka dos- w krytyczno-rewolucyjnej aktywnoci. Kapitalizm, jak zaka
tarczya krwawego potwierdzenia tej krytyki, jakiej Ra Luk- da Marks, miaby "wspprodukowa" nie tylko obiektywne,
semburg poddaa Leninowsk teori organizacji i jej dziejowo- lecz wanie rwnie "istotne subiektywne przesanki samo-
-obiektywistyczne podstawy. Faszyzm dowid nastpnie, e wyzwolenia proletariatu" l. Lukacs stoi zasadniczo na tym

H. Dubiel, Wissenschaftsorganisation und politische EifahlUng, wyd. cyt., A. Wellmer, Die sprachanalytische Wende der kritischen Theorie, wyd.
s. 15 -135. cyt., s. 472.
Krytyka rozumu instmmentalnego 601
samym stanowisku, ale rewiduje ju Marksowsk ocen nowo- abstrakcyjna, wyzbyta treci (entleerte) podmiotowo pobu-
czesnych nauk. Prawd jest, e za spraw postpu technicznego dzona zostaje do stawienia oporu:
nauki zostaj coraz silniej sprzgnite z rozwojem wydajnoci; "rozszczepienie, jakie wanie tu powstaje midzy przedmiotowoci
wraz z wyksztaceniem si [ich] scjentystycznej samowiedzy, a podmiotowoci w czowieku obiektywizujcym si jako towar,
utosamiajcej granice obiektywnego poznania z granicami sprawia, e sytuacja ta moe zosta uwiadomiona"l.
poznania w ogle, przejmuj one jednak rwnoczenie rol Twierdzenie to opiera si implicite na Heglu, konstruujcym
ideologiczn. Pozytywistycznie zawone rozumienie nauki samorozwj ducha jako w swoistym tego znaczeniu logiczn
jest szczeglnym przejawem owych oglnych tendencji ku konieczno. Jeli zrezygnuje si z tej przesanki i traktowa si
urzeczowieniu, ktre krytykuje Lukacs. Tu zaczyna si linia bdzie owo twierdzenie jako twierdzenie empiryczne, potrzeb-
argumentacji, ktr Horkheimer i Adomo (oraz w sposb ne bd oczywicie inne racje, by przekonujco wytumaczy,
jeszcze bardziej dobitny Marcusel) doprowadzaj do tego, e dlaczego pojedynczy robotnik najemny ma si wznie ponad
wedug nich naukowo-techniczne siy wytwrcze stapiaj si sw rol bycia obiektem i dlaczego proletariat w caoci ma
ze stosunkami produkcji i zupenie trac sw si rozsadzajc wyksztaci wiadomo, wraz z ktr i w ktrej moe dokona
system. Zracjonalizowany wiat zacienia si do "faszywej" si autodemaskacja (Selbstenthullung) spoeczestwa opartego
totalnoci. na produkcji towarowej. Lukacs zapewnia tylko, e
Lukacs natomiast obstaje przy tym, e ta "z pozoru cakowi
"proces urzeczowienia, to stawanie-si-towarem, w przypadku robot-
ta" racjonalizacja wiata, aczkolwiek siga "a do naj gb nika oznacza wprawdzie - dopki on sam si temu wiadomie nie
szych warstw fizycznego i psychicznego bytu ludzi", napotyka przeciwstawia - jego unicestwienie, zmarnowanie i okaleczenie jego
wewntrzn granic - granic t znajduje "w formalnym cha- duszy, lecz jednak wanie jego ludzko-duchowej istoty nie
rakterze swojej wasnej racjonalnoci"2. przemienia w towar. Robotnik moe wic w peni zobiektywizowa
Liczy zatem Lukacs na istnienie w subiektywnej naturze si wewntrznie wobec tej swojej egzystencji,,2.
czowieka pewnego zastrzeonego obszaru (Reservat), zdol- Horkheimer i Adomo, ktrzy nie zawierzaj lepo Heglow-
nego stawi opr urzeczowieniu. Wanie przez to, e pojedyn- skiej logice, kwestionuj to twierdzenie, odwoujc si do
czy robotnik zmuszony jest oddzieli sw si robocz jako argumentw empirycznych: poniewa obstaj przy teorii urze-
pewn funkcj od caoksztatu swej osobowoci oraz zobiek- czowienia, musz wyjani dowiadczenia historyczne, ktre
tywizowa jako towar, jako co bdcego w dosownym sen- tak dobitnie przemawiaj za tym, e subiektywna natura mas
sie do zbycia (ais etwas buchstiiblich zu Veriiuj3emdes), jego zostaa bez oporu wprzgnita w spoeczn racjonalizacj -
i proces ten raczej przyspieszaa ni hamowaa.
1 H. Marcuse, Czowiek jednowymiarowy, tum. W. Gromczyski i in., War- Rozwijaj oni teori faszyzmu i kultury masowej, ktra to
szawa 1991; ponadto J. Habermas, Technika i nauka jako ideologia, tum.
teoria zajmuje si psychospoecznymi aspektami deformacji
M. ukasiewicz, w: Czy klyzyS sOLjologii?, J. Szacki (red.), Warszawa 1977,
s. 342 - 395; J. Habermas, Die Rolle der Philosophie im Marxismus, w: tene, Zur
1 Tame, s. 347.
Rekonstmktion des Historischen Materialismus, Frankfurt am Main 1976, s. 49 n.
2 Tame, s. 354.
'2 G. Lukacs, Historia i wiadomo klasowa, wyd. cyt., s. 228 - 229.
602 IV. Racjonaliza(ja jako urzeczowienie Krytyka rozumu instrumentalnego 603
przenikajcej a w naj gbsze rejony podmiotowoci i ogarnia- przez spoeczestwo i przerzucane na jednostki, przejawiaj
jcej motywacyjne podstawy osobowoci; teoria ta wyjania si w rnych formach; spektrum tych form rozciga si od
te reprodukcj kulturow z perspektywy urzeczowienia. O ile klinicznych przypadkw chorb umysowych poprzez neu-
teoria kultury masowej l wychodzi z zaoenia, e forma rozy, naogi, zaburzenia psychosomatyczne, trudnoci moty-
towarowa opanowuje rwnie kultur i przez to stopniowo wacyjne i wychowawcze, a po formy protestu w estetycznie
przejmuje wszystkie funkcje czowieka, o tyle w teorii faszyzmu 2 inspirowanych kontrkulturach, modzieowych sektach religij-
brane jest pod uwag rozmylne, w zamierzony sposb doko- nych i grupach kryminalnego marginesu (do ktrych zalicza
nane przez elity polityczne przeksztacenie funkcjonalne si dzi rwnie anarchistyczny terroryzm). Faszyzm interpre-
oporu, jaki racjonalizacji stawia przyroda subiektywna. Coraz towany jest przez Horkheimera jako udane przeksztacenie
bardziej natarczywe odczuwanie kultury jako rda cierpie funkcjonalne, jako wykorzystanie buntu przyrody wewntrz
(das schriller gewordene Unbehangen in der Kultur) interpre- nej w interesie spoecznej racjonalizacji, przeciwko ktrej ten
towane jest przez Horkheimera jako bunt przyrody subiek- bunt jest skierowany.
tywnej przeciwko urzeczowieniu, jako "rewolta natury": W faszyzmie "racjonalno osigna stopie,na ktrym nie zado-
"Im bardziej gromko gosi si ide racjonalnoci, tym silniejszy staje walaa si ju samym tumieniemnatury; racjonalno wykorzystuje
si wiadomy lub niewiadomy resentyment do cywilizacji i jej teraz natur wcielajc jej buntownicze potencjalnoci do wasnego
instancji w indywiduum, czyli ja"3. systemu. Nazici manipulowali stumionymi pragnieniami narodu
niemieckiego. Lansujc swj ruch nazici oraz ich przemysowi i mili-
Horkheimer ma tu ju na uwadze zjawiska, ktre z czasem tarni poplecznicy musieli pozyska masy, ktrych materialnych
stay si tematem rozwaa Foucaulta, Lainga, Basaglii interesw nie zamierzali respektowa. Apelowali do warstw zacofa-
i innych4 . nych, spauperyzowanych w wyniku uprzemysowienia [die durr:h die
industneIle Entwicklung verul1eilt waren, ktre przez uprzemysowie
Psychospoeczne "koszty" racjonalizacji ograniczonej do
nie skazane byy na zgub - A.M.K.], to znaczy wyeksploatowanych
wymiaru kognitywno-instrumentalnego, eksternalizowane przez techniki produkcji masowej. Tutaj, wrd chopw, rzemiel
nikw, sklepikarzy, gospody domowych i drobnych przedsibior
cw mona byo znale szermierzy tumionej natury, ofiary instru-
IM. Horkheimer, T. W. Adorno, Dialektyka owiecenia, wyd. cyt., s. 138 -188. mentalnego rozumu. Bez aktywnego poparcia tych grup nazici nigdy
2 M. Horkheimer, Krytyka instrumentalnego rozumu, wyd. cyt., s. 327 - 359; nie zdobyliby wadzy"'.
ograniczam si tu do psychospoecznego aspektu teorii, dla ktrej wane byy
rwnie ekonomiczne prace F. Pollocka. Na temat zrnicowanych analiz Teza ta objania nie tylko baz klasow, na jakiej faszyzm
faszyzmu przeprowadzonych w latach 1939 - 1942 w Instytucie Bada Spo- doszed do wadzy, lecz rwnie historyczn funkcj, jak
ecznych por. tom dokumentw wydanych i poprzedzonych wstpem przez
przej, mianowicie przyspieszenia w "zapnionym narodzie"
H. Dubiela i A. S511nera, Horkheimer, Pol/oek, Neumann, Kirchheimer, Gur-
land, Marcuse: Wil1schaft, Recht und Staat im Nationalsozialismus, Frankfurt
procesw spoecznej modernizacji 2:
am Main 1981.
3 M. Horkheimer, Krytyka instrumentalnego rozumu, wyd. cyt., s. 343. I M. Horkheimer, Krytyka instrumentalnego rozumu, wyd. cyt., s. 354 - 355.
4 Por. artykuy z powiconego szkole frankfurckiej zeszytu paryskiego cza- 2 Na temat tej tezy por. R. Dahrelldorf, Gese/lsehaft und Demokratie in
sopisma kulturalnego "Esprit", maj 1978. Deutschland, MUnchen 1965.
604 IV Racjonalizacja jako urzeczowienie Krytyka rozumu instmmentalnego 6(
"Bunt naturalnego czowieka - to znaczy zacofanych warstw ludno Staat mobilisieren liij3t) , oraz "w przypadku tych, ktrzy
ci - przeciw rosncej racjonalnoci wspomg w rzeczywistoci pro- akceptuj dzisiejsz sztuk masow", mamy do czynienia "z t
ces formalizacji rozumu i posuy raczej do sptania natury ni do jej
sam rzecz widzian od rnych stron". Ju Lukacs przyz-
wyzwolenia. W tym wietle moglibymy opisa faszyzm jako sata-
niczn syntez rozumu i natury - dokadne przeciwiestwo takiego nawa, e im bardziej proces urzeczowienia oddala si od sfery
pojednania tych biegunw, o jakim zawsze marzya filozofia"l. produkcji i codziennych dowiadcze proletariackiego wiata
ycia i im bardziej przemienia myli i uczucia w ich jako
Horkheimer i Adomo analizuj empiryczne mechanizmy
ciowym bycie (Gedanken und Gefuhle in ihrem qualitativen
psychiczne, za pomoc ktrych bunt wewntrznej natury
Sein), tym staje si on mniej dostpny autorefleksji 1 Do
zostaje przeksztacony funkcjonalnie tak, by wzmacnia siy,
rozwaa tych nawizuje Adomo w swej pracy O fetyszyzmie
przeciwko ktrym jest zwrcony. Inspirowani wczeniejszymi
w muzyce i regresji suchania:
pracami E. Fromma2, bior oni przede wszystkim pod uwag
ideologiczny wzr antysemityzmu oraz sadomasochistyczn "Oczywicie w obszarze dbr kulturowych warto wymienna reali-
struktur popdw waciw charakterowi uksztatowanemu

zuje si w szczeglny sposb. Ten obszar bowiem wystpuje
w wiecie towarowym wanie jako wyjty spod wadzy wymiany
autorytarnie 3. Z czasem analizy te przeszy w badania nad [ ... ] a jedynie temu pozorowi z kolei dobra kulturowe zawdziczaj
przesdami politycznymi, odchodzc od hipotez psychoanali- swoj warto wymienn. [ ... ] Jeeli towar skada si zawsze z war-
tycznych i rezygnujc z odniesie do aparatury pojciowej toci wymiennej i wartoci uytkowej cznie, to czysta warto
krytycznej teorii urzeczowienia. uytkowa, ktrej zudzenie musz zachowa dobra kulturowe w ska-
pitalizowanym spoeczestwie, zostaje zastpiona przez czyst
Teoria kultury masowej zajmuje si mniej spektakularnymi
warto wymienn, ktra wanie jako warto wymienna mylco
przejawami spoecznego integrowania wiadomoci za pored przejmuje funkcj wartoci uytkowej. W tym wanie qui [d] pro quo
nictwem mediw masowych. Na przykadzie fetyszyzacji konstytuuje si specyficzny fetyszyzm muzyki: afekty, ktre
dziea sztuki, czynicej ze dobro kulturowe (Kulturgut), oraz zmierzaj ku wartoci wymiennej, umacniaj [stiften, stwarzaj -
sprowadzenia dozna artystycznych (Regression des Kunst- A.M.K.] pozr bezporednioci, a brak odniesie do przedmiotu jed-
noczenie go dementuje [ ... ]. Pytano o mit [Kilt, spoiwo - A.M.K.],
genusses) do poziomu konsumpcji i sterowanej rozrywki bada
ktry spaja jeszcze spoeczestwo towarowe. W wyjanianiu tego
Adomo "fetyszyzm towarowy w nowym stylu", przy czym jest moe pomc owo przeniesienie wartoci uytkowej dbr konsump-
przekonany, e w przypadku sadomasochistycznego charak- cyjnych na ich warto wymienn wewntrz caociowej konstytucji
teru drobnomieszczanina, ktry daje si zmobilizowa do [Gesamtveifassung, w obrbie globalnego ukadu - A.M.K.], ktrej
dziaania na rzecz pastwa totalnego (der sich fur den totalen kada satysfakcja [Genuj3], ktra emancypuje si od wartoci
wymiennej, nosi ostatecznie cechy wywrotowe. Zjawisko wartoci
wymiennej towarw przejo specyficzne funkcje kitu [Kilt, spoiwa-
1M. Horkheimer, Krytyka instmmentalnego rozumu, wyd. cyt., s. 355. A.M.K.]"2.
2 E. Fromm, Arheiter und Angestellte am Vorabend des Dn"tten Reiches. Eine
sozialpsychologische Untersuchung, Stuttgart 1980. l G. Lukacs, Histon"a i wiadomo klasowa, wyd. cyt., s. 354.
3 T. W. Adorno, E. Frenkel-Brunswik, D. J. Levinson, R. N. Sanford, The 2 T. W. Adorno, O fetyszyzmie w muzyce i regresji suchania, w: tene, Sztu-
Authon"tan"an Personality, New York 1950; ponadto M. v. Freyhold, Auton"taka i sztuki. Wybr esejw, tum. K. Krzemie-Ojak, wybr i wstp K. Sauer-
n"smus und politische Apathie, Frankfurt am Main 1971. land, Warszawa 1990, s. 109.
606 IV. Racjonalizacja jako urzeczowienie Krytyka rozumu instrnmentalnego 607
Adomo objania to stwierdzenie wskazujc na zmienione aj dystanse przestrzenne i czasowe i zwielokrotniaj moli
warunki produkcji kultury masowej; na zanik zrnicowania woci komunikacji, zagszczaj sie dziaa komunikacyjnych,
form standardowo wytwarzanych dbr kulturowych; na zmie- nie odseparowujc jednak cakowicie orientacji ukierunkowuj
niony sposb sprzgnitego z rozrywk doznawania rozkoszy cych dziaanie od kontekstw wiata ycia. Niewtpliwie ten
artystycznych; i wreszcie na funkcj przystosowania si do nadzwyczaj poszerzony potencja komunikacyjny jest na razie
wiata codziennego, ktry oferowany jest w charakterze raju: neutralizowany przez formy organizacyjne, ktre zapewniaj
jednokierunkowy, a zatem nie dajcy si obrci przepyw
"Przemys kulturalny wstawia jowialn porak w miejsce blu, ktry
obecny jest zarwno w upojeniu, jak w ascezie. [... ] Kady wykwit komunikatw. To, czy kultura masowa cakowicie ukierunko-
przemysu kulturalnego jest dla odbiorcy kolejnym jednoznacznym wana na media masowe ma zdolno regresywnego integrowa-
dowiadczeniem i demonstracj permanentnego zawodu, jaki narzuca nia wiadomoci, zaley jednak przede wszystkim od tego, czy
cywilizacja"l. ,,komunikacja powoduje upodobnienie ludzi przez ich odosob-
Nie chciabym wchodzi gbiej w szczegy tej teorii; nadal nienie"l, w adnym za razie od tego, czy prawa rynku wkra-
jest ona interesujca, cho raczej z uwagi na stawiane problemy czaj coraz gbiej w sam produkcj kultural n2.
oglne ni hipotezy szczegowe. Adomo obra optyk krytyki 2. Horkheimer i Adomo radykalizuj Lukacsa teori urze-
kultury, ktra to perspektywa - i byo to niewtpliwie suszne czowienia w kategoriach psychospoecznych, chc bowiem
nastawia go sceptycznie wobec nieco przedwczesnej ufnoci wyjani stabilno rozwinitych spoeczestw kapitalistycz-
Benjamina w emancypacyjn si kultury masowej, w owym nych bez potrzeby rezygnowania z podejcia biorcego swj
czasie przede wszystkim filmu 2 Zarazem jednak nie mia, jak pocztek w krytyce fetyszyzmu towarowego. Teoria powinna
zobaczymy, jasno sprecyzowanego pojcia o na wskro ambi- objani, dlaczego kapitalizm rozwija siy wytwrcze i zarazem
walentnym charakterze spoecznej kontroli sprawowanej za umierza siy subiektywnego oporu. Lukacs zakada prawom-
porednictwem mediw masowych. Analiza, ktra wychodzi od ocno logiki, zgodnie z ktr proces urzeczowienia wiado
formy towarowej dbr kulturowych, upodabnia rodki masowej moci musi prowadzi do swego samozniesienia w proletari-
komunikacji do medium wartoci wymiennej, aczkolwiek struk- ackiej wiadomoci klasowej. Horkheimer i Adomo odsuwaj
turalne analogie nie s dostatecznie daleko idce. Podczas gdy na bok logik Hegla i przystpuj do empirycznego wyjania
jzykowe dochodzenie do porozumienia jako mechanizm koor- nia oczywistych faktw przeczcych tej prognozie. S tego
dynacji dziaa zostaje zastpione przez medium pienidza, to samego zdania co "arcypozytywista" Weber, e rozumu obiek-
media masowego komunikowania nadal zdane s na dochodze- tywnego nie da si na nowo odtworzy nawet w dialekty-
nie do porozumienia na drodze jzykowej. Media te to tech- cznych pojciach.
niczne wzmacniacze komunikacji jzykowej, ktre przezwyci- W swej wychodzcej poza Lukacsa krytyce Hegla Adomo
moe z kolei podj i wyostrzy pewn argumentacj Lukacsa.
IM. Horkheimer, T. W. Adorno, Dialektyka owiecenia, wyd. cyt., s. 160.

2 J.Habermas, Bewuj3tmachende oder rettende Kritik, w: tene, Philoso- l M. Horkheimer, T. W. Adorno, Dialektyka owiecenia, wyd. cyt., s. 245.
phisch-politische Profile, Frankfurt am Main 1981, s. 336 n. 2 Patrz t. 2 niniejszej pracy rozdz. VIII.3.
608 IV. Racjonalizacja jako uneczowienie Krytyka rozumu instrumentalnego 609
Chodzi problem stosunku midzy duchem a materi, ktry

O Nie musz w tym miejscu omawia, jak Adomo t naszkico-
pojawi si u Lukacsa w kontekcie teoriopoznawczym zwi wan myl programow realizuje jako "dialektyk negatywn"
zanym z problematyk rzeczy-samej-w-sobie. Lukacs cytuje tu czy raczej: jak demonstruje jej nierealizowalno 1 W kontekcie
zdanie z Emila Laska:
I S. Buck-Morss, The Origin ofNegativ Dialectics, New York 1977, s. 63 n.,
"Dla podmiotowoci [... ] nie jest czym samo przez si zrozumiaym,
wydobywa swoist Adornowsk lini w teorii krytycznej i podkrela cigo
lecz czym stanowicym wanie cay cel jej docieka to, w jak kate-
filozofii Adorna od wczesnych lat trzydziestych a po jego dojrzae dziea:
gori rnicuje si logiczna forma w ogle wtedy, gdy idzie o to, by
Dialektyk negatywn i Teori estetyczn. Ju we wczesnych pismach filozo-
jakikolwiek okrelony, poszczeglny materia uj w kategorialnej
ficznych zaczyna Adorno rezygnowa z iluzji, ,jakoby mona byo uchwyci
przynalenoci (Betroffenheit); lub te, inaczej mwic, jaki
moc myli totalno tego, co rzeczywiste" (Die Aktualitiit der Philosophie, wyd.
poszczeglny materia wyznacza kadorazowo materialny zakres
cyt., s. 325). Od pocztku krytykuje czy to ukryty, czy otwarty idealizm myle
poszczeglnych kategorii"l.
nia tosamociowego, bez wzgldu na to, czy znajduje on sw wykadni w sys-
Ot Lukacs przyjmuje, e
problem ten wyania si tylko temie Heglowskim czy w neoontologicznym myleniu Heideggera. W wykadzie
Die Idee der Naturgeschichte zawarta jest najostrzejsza wersja Adornowskiej
przed myleniem [operujcym] na poziomie intelektu (jur das
krytyki Heideggera: "Dla Heideggera historia, pojmowana jako wszechobejmu-
Verstandesdenken) i da si rozwiza na drodze dialektycznego jca (umfassende) struktura bycia, rwnoznaczna jest z jego [bycia] wasn onto-
zaporedniczenia formy i treci, Adomo za dostrzega, jak ten logi. Std te takie mgliste antytezy, jak historia i historyczno, ktre nie za-
sam problem powraca w samym sercu dialektycznego aparatu wieraj niczego ponad to, e jakie jakoci bycia obserwowane w Dasein s -
pojciowego 2 Wszelkie mylenie pojciowe, dystansujce si przez to, e odbiera si je bytowi (vom Seienden weggenommen) - transpono-
wane w obszar ontologii i staj si okreleniami ontologicznymi; maj one
od tego, co jest li tylko intuicj - rwnie mylenie dialekty-
wnie wkad w interpretacj tego, co w gruncie rzeczy zostaje tylko powtrnie
czne - polega na utosamianiu (veifiihrt identifizierend) powiedziane. Ten moment tautologii nie jest zwizany z przygodnymi cechami
i zdradza si jako utopia poznania: fonny jzykowej, lecz z koniecznoci przynaley samemu ontologicznemu
podejciu do problemu, ktre dochowuje wiernoci ontologicznym deniom, ale
"To [... ] z prawdy, w co pojcia trafiaj poza swym abstrakcyjnym
wskutek swego racjonalnego punktu wyjcia nie jest zdolne dokona ontologicznej
zasigiem, nie moe uwidoczni si inaczej, jak tylko jako to, co jest
wykadni samego siebie jako tego, czym jest: mianowicie jako wytworzonego
przez pojcia uciskane, pogardzane i odrzucane. Utopia poznania
przez idealistyczn ratio i czerpicego swj sens z odniesienia do (sinnbezogen
polega by wic powinna na chci dotarcia do bezpojciowoci
auj) jej wyjciowej pozycji" (tame, s. 351- 352). I dalej: "Wytumaczeniem ten-
z pomoc poj, bez utosamiania si z nimi. Tego rodzaju pojcie
dencji tautologicznej nie jest, jak mi si zdaje, nic innego jak tylko stary idea-
dialektyki budzi wtpliwo w jego moliwo"3.
listyczny motyw tosamoci. Tendencja ta powstaje przez to, e bycie (ein Sein),
ktre jest historyczne, podcignite zostaje pod subiektywn kategori historycz-
I G. Lukacs, Historia i wiadomo klasowa, wyd. cyt., s. 255. noci. Historyczne bycie, ujte w subiektywnej kategorii historycznoci, ma by
2 Adorno ju w swym inauguracyjnym wykadzie frankfurckim z roku 1931 tosame z histori. Ma ono dostosowa si do okrele narzuconych przez
odrzuci zaproponowane przez Lukacsa rozwizanie kwestii rzeczy samej odciskajc si na nich historyczno. Tautologia wydaje mi si nie tyle samo-
w sobie, opierao si ono bowiem na bdzie rozumowania genetycznego; zgbieniem mitycznej gbi jzyka, ile nowym zamaskowaniem dawnej kla-
T. W. Adorno, Die Aktualitiit der Philosophie, w: tene, Gesammelte Schriften, sycznej tezy o tosamoci podmiotu i przedmiotu. A skoro ostatnimi czasy u Hei-
t. 1, Frankfurt am Main 1973, s. 337. deggera ma miejsce zwrot ku Heglowi, wydaje si to potwierdza t
3 T. W. Adorno, Dialektyka negatywna, tum. K. Krzemieniowa, Warszawa interpretacj" (tame, s. 353 - 354). Jednak dopiero pniej sw krytyk myle
1986, s. 17. nia wedle tosamoci Adorno zradykalizuje, czynic z niej krytyk mylenia
610 IV. Racjonalizacja jako urzeczowienie Klytyka rozumu instrumentalnego 611
naszych rozwaa wana jest jedynie argumentacja, za po- dung); ma tendencj do owej nietosamoci, od ktrej naleaoby
zwolni nie tylko wiadomo, ale take pojednan ludzko"l.
moc ktrej odrzuca on, niemal w stylu egzystencjalistycz-
nym, logik Hegla: Ale jak waciwie ma si wyeksplikowa t ide pojednania,
"Poznanie kieruje si ku temu, co szczeglne, nie ku temu, co oglne. dopiero w wietle ktrej moe Adomo ukaza braki dialektyki
Swego prawdziwego przedmiotu szuka w moliwym okreleniu tego, idealistycznej, skoro dialektyka negatywna prezentuje si jako
czym rni si owo szczeglne, take od tego, co oglne, ktre kry- jedyna moliwa droga rekonstrukcji, i to droga po ktrej
tykuje jako co mimo to nieodzownego. Jeeli jednak zaporednicze wanie nie mona si porusza dyskursywnie? Z t tnldno
nie tego, co oglne, przez to, co szczeglne, i tego, co szczeglne,
ci, eby zda spraw ze swych wasnych normatywnych pod-
przez to, co oglne, zostaje sprowadzone do abstrakcyjnej normalnej
formy zaporedniczenia w ogle, to paci za to musi to, co szcze- staw, teoria krytyczna zmagaa si od samego pocztku; od
glne, midzy innymi autorytarnym przesuniciem go do materiao kiedy za Horkheimer i Adomo dokonali na pocztku lat czter-
wych czci systemu Heglowskiego"l. dziestych zwrotu ku krytyce rozumu instrumentalnego, prob-
Dialektyczne pojednanie tego, co oglne, i tego, co szcze- lem ten uwidocznia si w sposb drastyczny.
glne, pozostaje, wedle wasnych poj Hegla, metafi- Horkheimer nawiza najpierw do owych dwu stanowisk,
zyczne, bowiem nie oddaje nalenej sprawiedliwoci temu, ktre w przeciwstawny sposb reaguj na zastpienie rozumu
co nietosame w tym, co szczeglne 2 Struktura urzeczowio- obiektywnego przez rozum subiektywny, na rozpad religii
nej wiadomoci ma sw kontynuacj rwnie i w dialek- i metafizyki. W rozdziale na temat "przeciwstawnych pana-
tyce, ktr powoano do jej przezwycienia, albowiem cew" (Gegensiitzliche Allheilmittel) przyjmuje on pozycj
wszystko, co rzeczowe (alles Dinghafte), uchodzi dla niej za walki na dwa fronty, z jednej strony przeciwko podejciom
wspczesnej filozofii ukierunkowanym na tradycj, z drugiej
radykalne zo:
za przeciwko scjentyzmowi - a zatem pozycj, ktra a do
"Kto wszystko, co jest, chciaby zdynamizowa do czystej aktualnoci, dzi wyznacza kierunki wewntrzfilozoficznych sporw pro-
ma skonno do wrogoci wobec tego, co inne, obce (fremd), czego
nazwa nie bez kozery pobrzmiewa w sowie wyobcowanie (Entfrem- wadzonych przez teori krytyczn. Bezporedni asumpt ku
temu da Horkheimerowi wczesny spr przedstawicieli logicz-
nego pozytywizmu z pewnymi kierunkami neotomistycznymi 2
utosamiajcego w ogle, ktra pozbawia filozofi nie tylko roszczenia do Neotomizm wystpuje tu jako reprezentant wszelkich prb
totalnoci,lecz rwnie nadziei na dialektyczne uchwycenie tego, co nieto
zmierzajcych do tego, by w nawizaniu do Platona bd Arys-
same. W roku 1931 Adomo mwi jeszcze z ufnoci o "aktualnoci filozofii",
poniewa spodziewa si po niej polemicznego, nieafirmatywnego dotarcia do totelesa - przedkrytycznie bd pod znakiem obiektywnego
rzeczywistoci, ktra w ladach i gruzach przechowuje nadziej, i stanie si idealizmu - odnowi ontologiczne roszczenie filozofii do tego,
kiedy rzeczywistoci prawdziw i sprawiedliw. Dialektyka negatywna by poj wiat w caoci i na powrt metafizycznie zespoli
porzuca ju z t nadziej. momenty, na jakie rozpad si rozum w trakcie rozwoju myli
I T. W. Adorno, Dialektyka negatywna, wyd. cyt., s. 460.
2 G. Rose, The Melancholy oj Science. An Introduction to the Thought oj
Th. W. Adomo, London 1978, s. 43 n.; na temat pojcia urzeczowienia u Ador- I T. w. Adorno, Dialektyka negatywna, wyd. cyt., s. 266.
na por. F. Grenz, Adomos Philosophie in Grundbegriffen, wyd. cyt., s. 35 n. 2 Naturalism and the Human Spirit, Y. H. Krikorian (ed.), New York 1944.
Krytyka rozumu instrumentalnego 613
(Geistesenwicklung) W epoce nowoczesnej, czyli zespoli empiryzm musi siga po same przez si oczywiste (selbstevi-
aspekty wanociowe: prawd, dobro i pikno: dente) najwysze zasady tak samo jak tradycjonalizm; tyle e
tym, co absolutyzuje w miejsce Boga, Natury czy Bytu, jest nie-
"Mamy dzi do czynienia z powszechn tendencj (wystpuje ona a
wyjaniona co do swych podstaw naukowa metoda. Pozytywizm
po dzie dzisiejszy!) do wskrzeszania dawnych idei [vergangene The-
orien, minionych teorii - A.M.K.] rozumu obiektywnego, ktre maj wzbrania si przed uzasadnieniem goszonej przez siebie tosa
da filozoficzn podstaw szybko rozyadajcej si hierarchii moci nauki i prawdy. Ogranicza si do analizy procedur post
powszechnie akceptowanych wartoci. Sredniowieczne ontologie powania zastanych w praktyce naukowej. By moe wyraa si
zaleca si razem z pseudoreligijnymi bd pnaukowymi metodami w tym cze dla zinstytucjonalizowanych nauk; jednak powd,
leczenia dusz, spirytyzmem, astrologi, tanimi odmianami starych
filozofii, jak joga, buddyzm czy mistyka, i popularnymi opracowania-
dla ktrego okrelone procedury winny by uznawane za nau-
mi klasycznych filozofii obiektywistycznych. Ale przejcie od rozumu kowe, jest czym, co wymaga normatywnego uprawomocnienia:
obiektywnego do subiektywnego nie byo przypadkowe i nie mona "Aby nauka moga by autorytetem absolutnym, trzeba j uzasadni
dowolnie cofa procesu rozwoju idei. Jeli rozum subiektywny jako duchow zasad; nie wystarczy wywie j z procedury empi-
w postaci Owiecenia znis filozoficzn baz przekona religijnych, rycznej, a nastpnie absolutyzowa jako prawd na podstawie dog-
stanowicych wan cz skadow zachodniej kultury, to mg tego
matycznych kryteriw [naukowej skutecznoci, .. .Kriterien des
dokona dlatego, e baza ta okazaa si zbyt saba. Std wskrzeszanie
wissenschaftlichen Eifolgs, - A.M.K.]"!.
jej jest z gruntu sztuczne [ ... ]. Sam absolut staje si rodkiem, a rozum
obiektywny szkicem celw subiektywnych [ein Entwwffur subjektive Zaciekawienie musi naturalnie budzi eksplikacja kryterium,
Zwecke, schematem sucym subiektywnym celom - A.M.K.]"2. jakie kadzie Horkheimer u podstaw wasnej krytyki "ograniczo-
Wystpujc z krytyk tradycyjnie zorientowanych podej nej prawdy" scjentyzmu. Albo powinien on to kryterium zaczer-
Horkheimer bynajmniej nie ustawia si po stronie dajmy na to pn z teorii, ktra w perspektywie szerzej zakrojonego pojcia
logicznego empiryzmu. To, co przeciwstawia metafizyce, nie prawdy i poznania objania podstawy nowoczesnych nauk przy-
opiera si w adnym razie na faszywym zrwnaniu rozumu rodniczych, spoecznych i humanistycznych; albo te, jeli teoria
i nauki, jakiego dokonuje pozytywizm; zwraca si on raczej prze- taka nie istnieje lub jej jeszcze nie ma, sam winien wkroczy na
ciwko faszywej komplementarnoci pozytywistycznego rozu- kamienist ciek immanentnej krytyki nauki i poszukiwane
mienia nauki i metafizyki, ktra tylko wynosi siebie ponad kryterium wydoby z autorefleksji, ktra sigajc w gb dociera
nauk, nie przyczyniajc si do jej zrozumienia. Horkheimer do fundamentw w wiecie ycia, do struktur dziaania oraz do
uwaa neopozytywizm i neotomizm za prawdy ograniczone; oba ,,kontekstw odkrycia", jakie le u podstaw naukowego kon-
struowania teorii czy w ogle obiektywizujcego mylenia
2
"uzurpuj sobie despotyczn rol w dziedzinie myli"3. Logiczny
W wietle tej alternatywy niejasny jest nastpujcy fragment:
I Spord licznych neokonserwatystw rekrutujcych si ze szk J. Rittera

i E. Voegelina wyrnia si R. Spaemann: Zur Kritik der politischen Utopie, l Tame, s. 315.
Stuttgart 1977. 2 Jak wida to z prac Apla, Habermasa, Schnadelbacha, Wellmera i innych,
2 M. Horkheimer, Krytyka instrumentalnego rozumu, wyd. cyt., s. 300.
zostao to powanie potraktowane jako pewien postulat w krgu przedstawi-
3 Tame, s. 317. cieli drugiego pokolenia teorii krytycznej.
614 IV Racjonalizacja jako urzeczowienie Krytyka rozumu instrnmentalnego 615
"Nowoczesna nauka, tak jak pojmuj j pozytywici, odnosi si Dlatego te apelu o krytyczn refleksj nie mona pojmowa
w istocie do wypowiedzi o faktach i std zakada urzeczowienie ycia jako zawoalowanego wezwania do cofnicia si ku restau-
w ogle, a postrzeenia w szczeglnoci. W wiecie widzi tylko wiat
~owanemu po marksistowsku Heglowi; mona go jedynie rozu-
faktw i rzeczy, a transformacji w'iata w fakty i rzeczy nie czy
z procesem spoecznym. Produktem jest wanie pojcie faktu - pro- mie jako pielWszy krok ku autorefleksji nauk, ktra pniej
duktem spoecznego wyobcowania. Abstrakcyjny przedmiot wymiany rzeczywicie zostaa przeprowadzona. Z jednej strony,
jest za pomoc pojcia faktu ujmowany jako model wszystkich przed- postpujca samokrytyka w ramach analitycznej filozofii nauki
miotw dowiadczenia w danej kategorii. Zadaniem refleksji krytycz- (Wissenschaftstheorie) doprowadzia z podziwu godn konsek-
nej jest nie tylko rozumienie [rnych - A.M.K.] faktw w ich histo-
wencj do pojawienia si - dwuznacznych co prawda - stano-
rycznym rozwoju. - a ju samo to implikuje duo wicej, ni
kiedykolwiek mogaby to sobie wyobrazi pozytywistyczna scholas- wisk zajmowanych przez tak zwany postempiryzm (Lakatos,
tyka -lecz take ukazanie [durchschauen, ukazanie i przeniknicie Toulmin, Kuhn, M. Hesse, Feyerabend). Z drugiej strony,
A.AtJ.K.] samego pojcia faktu w jego rozwoju, a tym samym i w jego w sporze wok metodologicznych podstaw nauk spoecznych -
relatywnoci. Ustalone za pomoc metod ilociowych tak zwane pod wpywem fenomenologii, hermeneutyki, etnometodologii,
fakty, ktre pozytywici zwykli traktowa jako jedynie naukowe, s
filozofii lingwistycznej, a take teorii krytycznej - porzucono
czsto tylko powierzchownymi fenomenami bardziej zaciemniaj
cymi ni odkrywajcymi lec u ich podstaw realno. Nie mona ide zunifikowanej nauki (das einheitswissenschaltliche
zaakceptowa pojcia jako miary prawdy, jeli idea prawdy, jakiemu Konzept) l , nie ukazujc wprawdzie wyranej alternatywy.
ono suy, zakada procesy spoeczne, ktre nie dopuszczaj myli adna z tych dwu linii rozumowania nie prowadzi do ponow-
jako danej ostatecznej [die das Denken nicht ais letzte Gegebenheiten nego jednoznacznego podjcia problematyki racjonalnoci;
gelten lassen kann, ktrych mylenie nie moe uzna za rzeczy dane pozostawiaj one nawet miejsce na sceptyczne, a przede wszys-
w sposb ostateczny - A.M.K.]"I.
tkim relatywistyczne konkluzje (Feyerabend, Elkana). Nie jest
Z jednej strony, wyrane s tu reminiscencje Lukacsa krytyki zatem tak, nawet retrospektywnie rzecz biorc, jakoby
naukowego obiektywizmu; z drugiej strony wiadomo, e Hork- Horkheimer krytyczn refleksj mg z ufnoci pozostawi
heimer nie chce bez zastrzee akceptowa podstawowych "chytroci" samego rozwoju nauki. Taka perspektywa bya mu
zaoe Heglowskiej (czy heglowsko-marksistowskiej) krytyki te do obca. Tym niemniej Horkheimer i Adorno upatrywali
Kanta: zgadza si z Weberem co do tego, e rozszczepienia swe zadanie nie w materialnej krytyce nauki; nie w tym, by
rozumu na teoretyczny i praktyczny, rozkadu racjonalnoci na nawizujc do sytuacji rozpadu rozumu obiektywnego wzi za
aspekty wanociowe prawdziwoci, normatywnej susznoci oraz ni przewodni wyzbywajcy si siebie na rzecz swych przed-
autentycznoci czy szczeroci, nie da si cofn przez nawrt, miotw rozum subiektywny, tak jak manifestuje si on (sich ...
niechby do dialektycznej nawet czy materialistycznej, utraconej auslegt) w praktyce najbardziej zaawansowanych nauk,
totalnoci, caoci tego, co istnieje (aul das Seiende im Ganzen). rozwin "fenomenologiczne", dziki autorefleksji poszerzone
pojcie poznania i w ten sposb otworzy dostp (nie jedyny) do
1 M. Horkheimer, Klytyka instrnmentalnego rozumu, wyd. cyt., s. 318-319; na

temat pojcia empirii we wczesnej teorii krytycznej por. W. BonG, "Kritische R. J. Bemstein, The Restrncturing oj Sodal and PoWical Theory, New
Theorie und empirische Sozialforschung", dysertacja doktorska, Bielefeld 1981. York 1976.
616 IV, Racjonalizacja jako urzeczowienie Krytyka rozumu instrumentalnego 617
wewntrznie zrozmcowanego, ale caociowo zakrojonego tylko lini mylenia tosamociowego i w samym sobie repro-
pojcia racjonalnoci l. Miast tego poddali oni rozum subiektyw- dukuje struktur wiadomoci urzeczowionej. Z drugiej strony,
ny surowej krytyce z ironicznie wykrzywionej perspektywy Horkheimer i Adomo radykalizuj Lukacsa krytyk urzeczo-
rozumu obiektywnego, ktry uleg nieodwoalnemu rozpadowi. wienia. Nie sdz, aby zupena racjonalizacja wiata byajedy
3. Ten paradoksalny krok motywowany by przekonaniem, nie "pozorna", i dlatego potrzebuj aparatu pojciowego, ktry
e "wielka" filozofia, z Heglem jako punktem kulminacyjnym pozwala im ni mniej, ni wicej tylko zdemaskowa cao (das
i punktem kocowym, nie moe ju o wasnych siach syste- Ganze) jako nieprawd. Celu tego nie mog osign na dro-
matycznie -rozwin oraz uzasadni idei rozumu, idei uniwer- dze immanentnie postpujcej krytyki nauki, bowiem aparatu-
salnego pojednania ducha i natury, a skoro tak - e nastpi jej ra pojciowa, ktra mogaby ewentualnie speni ich dezyde-
upadek wraz z metafizyczno-religijnymi obrazami wiata. Zara- rat, wci jeszcze sytuuje si na poziomie roszcze wielkiej
zem jednak filozofia, wanie dlatego, e zabrako momentu jej tradycji filozoficznej. Tradycji tej jednak - i to jest Weberows-
niegdy moliwego, proklamowanego przez Marksa urzeczy- ki cier tkwicy jeszcze w teorii krytycznej - nie da si po
wistnienia, stanowi poniekd jedyne dostpne nam miejsce prostu odnowi wraz z jej roszczeniem systematycznym;
pamici o obiecanym jakim stanie spoecznym o ludzkim "przetrwaa" ona wprawdzie duej ni jej wasne roszczenie,
obliczu (das Versprechen eines humanen gesellschaftlichen ale w adnym razie nie mona jej odnowi w formie filozofii.
Zustandes) i o tyle pod gruzami filozofii spoczywa pogrzebana Bd chcia wyjani, jak autorzy Dialektyki owiecenia pr-
jedyna prawda, z ktrej mylenie czerpie sw si negujc buj rozwiza t trudno - i za jak cen
i transcendujc urzeczowienie: Horkheimer i Adomo przede wszystkim generalizuj kate-
gori urzeczowienia. Da si przy tym rozrni - jeli pami
"Filozofia, tak ju,
zdawao si, przestarzaa, utrzymuje si nadal przy
ta bdziemy o implicite przyjtym punkcie wyjcia, czyli
yciu, poniewa zabrako momentu jej urzeczywistnienia".
o teorii urzeczowienia rozwinitej przez Lukacsa w Historii
Tym zdaniem zaczyna si Dialektyka negatywna2 i wiadomoci klasowej - trzy kolejne kroki:
Horkheimer i Adomo stoj wobec nastpujcego problemu. a. Lukacs wywid specyficzn dla spoeczestw kapitalis-
Z jednej strony, neguj oni tez Lukacsa, e z pozoru cakowi tycznych form przedmiotowoci z analizy stosunku opartego
ta racjonalizacja wiata znajduje granic w formalnym charak- na pracy najemnej, dla ktrego charakterystyczna jest towa-
terze wasnej racjonalnoci - i to neguj j empirycznie, wska- rowa forma siy roboczej; nastpnie wyprowadzi std struk-
zujc na rozmaite formy, w jakich przejawia si urzeczowienie tury wiadomoci urzeczowionej, tak jak artykuuj si one
gboko przenikajce kultur i przyrod wewntrzn, oraz teo- w myleniu na poziomie intelektu (Verstandesdenken), waci
retycznie, dowodzc, e rwnie idealizm obiektywny upra- wym nowoczesnym naukom, a w szczeglnoci we wasnej
wiany dalej w stylu heglizujcego marksizmu kontynuuje filozoficznej samowykadni u Kanta. Horkheimer i Adomo
traktuj natomiast te struktury wiadomoci, czyli to, co zw
rozumem subiektywnym i myleniem utosamiajcym, jako
1 J. Habennas, Erkenntnis und Interesse, Frankfurt am Main 1968.
fundamentalne. Abstrakcja wymiany (Tauschabstraktion)
2T. W. Adomo, Dialektyka negatywna, wyd. cyt., s. 7.
618 IV. Racjonalizacja jako urzeczowienie Klytyka rozumu instnl1nentalnego 619
stanowi jedynie historyczn posta, w jakiej mylenie samym CZSClOWO wycofuj si z uprzednio dokonanej
utosamiajce przejawia si w swym powszechnodziejowym abstrakcji, odrywajcej mylenie od kontekstu reprodukcji.
oddziaywaniu i okrela formy stosunkw (Verkehrsfomzen) spo- Rozum instrumentalny jest pojmowany w kategoriach odnie-
eczestwa kapitalistycznego. Okazjonalne odwoania do real- sie midzy podmiotem a przedmiotem. Interpersonalne
nych abstrakcji, ktre zobiektywizoway si w stosunkach odniesienie midzy podmiotem a podmiotem, ktre jest miaro-
wymiany, nie mog przysoni faktu, e Horkheimer i Adomo dajne dla modelu wymiany, dla rozumu instrumentalnego nie
wcale nie wyprowadzaj - jak Lukacs (oraz Sohn-Rethel) - ma znaczenia konstytutywnego l.
formy mylenia z formy towarowej. Mylenie utosamiajce, C. To abstrahowanie od wymiaru spoecznego zostaje
ktrego przemon si Adomo dostrzega raczej w filozofii w ostatnim kroku uniewanione, ale w sposb nader osobliwy.
pocztkw (Ursprungsphilosophie) ni w nauce, ley Horkheimer i Adomo "opanowywanie" przyrody rozumiej
historycznie gbiej anieli formalna racjonalno stosunkw nie metaforycznie; kontrol nad przyrod zewntrzn pod
wymiany; uniwersalne znaczenie zyskuje jednak dopiero przez hasem "panowania" sprowadzaj do wsplnego mianownika
wyodrbnienie si medium wartoci wymiennej l. z komenderowaniem ludmi oraz represjonowaniem wasnej
b. Po tym idealistycznym, jak kto woli, ponownym prze- przyrody wewntrznej: "opanowywanie natury implikuje
niesieniu pojcia urzeczowienia w kontekst filozofii wiado panowanie nad czowiekiem"2. Jest to zdanie nieomal anali-
moci, Horkheimer i Adomo nadaj strukturom wiadomoci tyczne, skoro przyjmuje si, e w rozporzdzaniu przez pod-
urzeczowionej ujcie tak abstrakcyjne, e rozciga si ono nie miot przyrod uprzedmiotowion oraz w panowaniu podmio-
tylko na form teoretyczn mylenia utosamiajcego, lecz tu, ktry przedmiotem czyni inny podmiot bd samego siebie,
rwnie na konfrontacj midzy celowo dziaajcymi podmio- powtarza si ta sama struktura wywierania przemocy. Myle
tami a przyrod zewntrzn w ogle. Ide przewodni tej niu utosamiajcemu, ktrego zakres najpierw poszerzono tak,
konfrontacji jest samozachowanie podmiotu; mylenie suy i siao si ono rozumem instrumentalnym, nadaje si ponow-
technicznemu panowaniu nad przyrod zewntrzn, zobiekty- nie szerszy zasig, czynic z niego logik panowania nad
wizowan w przestrzeni operacyjnej (im Funktionskreis) dzia- rzeczami i ludmi. Pozostawiony samemu sobie rozum instru-
ania instrumentalnego, oraz inteligentnemu przystosowaniu mentalny czyni z "opanowania natury wewntrznej i zewntrz
si (infomziene Anpassung) do niej. To "rozum instrumentalnej [ ... ] absolutny cel ycia"3, jest on motorem "zdziczaego
ny" jest tym, co stanowi podstaw struktur wiadomoci urze- utwierdzania wasnej pozycji" (der Motor einer "velWilde11en
czowionej. W ten to sposb Horkheimer i Adomo osadzaj Selbstbehauptung" ).
mechanizm, ktry wytwarza urzeczowienie wiadomoci,
w antropologicznych podstawach filogenezy, w formie istnie- l"Dialektyka samozachowania w wypadku czonka nowoczesnego
nia gatunku, ktry musi reprodukowa si przez prac. Tym spoeczestwa,ktre oparte jest na wymianie, konstytuuje si poprzez proces
wymiany; natomiast jeli chodzi o struktur Odyseuszowej podmiotowoci, to
wywiedziona zostaa z zasady opanowywania natury" (tame, s. 106).
l Na temat pochodnego statusu racjonalnoci wymiany w dziele Adoma 2 M. Horkheimer, Krytyka instrumentalnego rozumu, wyd. cyt., s. 329.
patrz J. F. Schmucker, Adomo-Logik des Ze1falls, Stuttgart 1977, s. 105 n. 3 M. Horkheimer, T. W. Adorno, Dialektyka owiecenia, wyd. cyt., s. 48.
620 IV. Racjonalizacja jako urzeczowienie Krytyka rozumu instrumentalnego 621
Lukacs okrela pOJcIem urzeczowienia w szczeglny odciska zarazem pitno irracjonalnoci, ukazuj dzieje pod-
przymus upodabniania stosunkw midzyludzkich (oraz podmiotowoci:
miotowoci) do wiata rzeczy, wystpujcy wwczas, gdy "Z chwil gdy czowiek odcina w sobie wiadomo swej naturalno
dziaania spoeczne s koordynowane ju nie przez wartoci, ci, wszystkie cele, ze wzgldu na ktre utrzymuje si przy yciu -
normy czy jzykowe dochodzenie do porozumienie, lecz przez spoeczny postp, spotgowanie wszystkich si materialnych i ducho-
medium wartoci wymiennej. Horkheimer i Adomo odrywaj wych, a take sama wiadomo - ulegaj unicestwieniu; i tak ju
u pocztkw subiektywnoci dochodzi do intronizacji rodka jako
to pojcie nie tylko od szczeglnego kontekstu historycznego celu, co w pnym kapitalizmie przybiera cechy jawnego szalestwa.
narodzin kapitalistycznego systemu gospodarczego, lecz Panowanie czowieka nad sob - na czym zasadza si [jego] ja -
w ogle od wymiaru stosunkw midzyludzkich, i generalizuj jest wirtualnie zawsze destrukcj podmiotu, w ktrego subie si
je czasowo (rozcigaj na cae dzieje gatunku) oraz meryto- dokonuje, gdy opanowana, uciniona i rozbita przez samozacho-
rycznie (przypisujc jedno i drugie, poznanie w subie samo- wanie substancja to przecie nic innego jak ycie, jedyny i determinu-
jcy ukad odniesienia dla zabiegw samozachowawczych, ktre s
zachowania oraz represjonowanie natury popdowej, tej samej
jego funkcj, wanie to, co ma by zachowane" l.
logice panowania). Ta podwjna generalizacja pojcia urze-
czowienia prowadzi do pojcia rozumu instrumentalnego, Jakie miejsce przypada zatem tej tezie w kontekcie wymie-
ktre pradzieje podmiotowoci oraz proces ksztatowania si nionego na pocztku zadania, by nie odwoujc si do mylenia
tosamego Ja umieszcza w caociowo zakrojonej perspekty- [w kategoriach] totalnoci, waciwego filozofii, ktra ju si
wie historiozoficznej. w pewien sposb "przeya", zrehabilitowa caociowo zakro-
Ja (das Ich), ktre wyksztaca si w konfrontacji z mocami jone (umfassenden) pojcie rozumu? Historiozofia ta odsania
przyrody zewntrznej, jest wytworem skutecznej samoafirma- katastroficzn wizj jakiego nie do poznania zdeformowanego
cji (das Produkt eifolgreicher Selbstbehauptung), rezultatem stosunku midzy duchem (Geist) a przyrod. O deformacji
dokona instrumentalnego rozumu w dwojakim tego aspekcie: moemy jednak mwi tylko dlatego, e pierwotny stosunek
jest ono podmiotem, ktry niepowstrzymanie prc naprzd midzy duchem a przyrod zostaje skrycie pomylany tak, i
w procesie owiecenia podporzdkowuje sobie przyrod, roz- idea prawdy czy si z ide uniwersalnego pojednania - przy
wija siy wytwrcze, odczarowuje wok siebie wiat; ale jest czym pojednanie to rozciga si na interakcj czowieka
ono zarazem podmiotem, ktry uczy si panowa nad samym z natur, ze zwierztami, rolinami oraz mineraami 2
sob, ktry represjonuje sw wasn przyrod, ktry z samoo- Jeli zatem duch jest zasad, ktra przyrod zewntrzn
biektywizacj wkracza a do swego wntrza i staje si przy poddaje kontroli tylko za cen represjonowania przyrody
tym dla siebie coraz bardziej nieprzejrzysty. Zwycistwa nad wewntrznej; jeli jest on zasad takiego samozachowania,
przyrod zewntrzn s okupione klskami przyrody wewn ktre zarazem oznacza samozniszczenie - to rozum subiek-
trznej. T dialektyk racjonalizacji tumaczy naley struktur
rozumu, ktry jest instrumentalizowany ze wzgldu na samo-
I Tame, s. 71.
zachowanie jako zabsolutyzowany cel. To, jak taki rozum in- 2Na temat zwizku midzy prawd a histori naturaln u Adoma por.
strumentalny na wszelkim postpie, do jakiego si przyczynia, F. Grenz, Adomos Philosophie in Grundbegriffen, wyd. cyt., s. 57 n.
tywny, zakadajcy dualizm ducha i przyrody, tkwi w bdzie stwo, e obwieszczany sens okae si iluzj tworzenia reakcyjnych
ideologii"l.
rwnie gboko jak rozum obiektywny, ktry gosi pierwotn
jedno obojga: Dialektyka ta uwiadamia nam nieprawdziwo obydwu
"Hipostazowanie to wypywa z zasadniczej sprzecznoci w konsty- stanowisk, a std rodzi si pytanie o jaki ich wsplny mia-
tucji samego czowieka. Z jednej strony, spoeczna potrzeba kon- nownik (nach ihrer Vennittlung). Teza wyoona w Dialektyce
trolowania natury okrela [bedingt] struktur i formy ludzkiego my owiecenia nie naprowadza jednak naszego mylenia na naj-
lenia i daje w ten sposb pierwszestwo rozumowi subiektywnemu, bliszy trop, jaki wiedzie przez wewntrzn logik (Eigensinn)
z drugiej za, spoeczestwo nie moe do koca stumi myli
rnych kompleksw racjonalnoci oraz przez procesy spo-
o czym, co wykracza poza subiektywno wasnego interesu, a co
nieodparcie pociga ja. Nawet rozdzielenie i formalna rekonstruk- ecznej racjonalizacji, rozczonkowane wedle uniwersalnych
cja obu zasad jako oddzielnych zawiera w sobie element konieczno aspektw wanoci owych, i pozwala domniemywa, e pod
ci i dziejowej prawdy. Poprzez sw samokrytyk rozum musi rozpoz- powok zracjonalizowanej i zarazem urzeczowionej praktyki
na ograniczono obu tych przeciwstawnych poj rozumu; musi ycia codziennego skrywa si jaka jedna racjonalno.
przemyle przyczyny dzielcej je przepaci, uwiecznianej przez
Horkheimer i Adomo id raczej zatartym ju tropem, ktry
wszystkie nauki [Lehren, doktryny - A.M.K.], ktre maj tendencj do
ideologicznego tryumfowania nad filozoficzn antynomi w antyno- prowadzi wstecz ku rdom rozumu instrumentalnego, aeby
micznym wiecie"l. w ten sposb przelicytowa jeszcze (ilberbieten) pojcie rozu-
mu obiektywnego:
Jako tak wanie samokrytyk pojmuje Horkheimer sw
prb wykazania komplementarnych ogranicze pozytywizmu "Od kiedy rozum sta si instrumentem ujarzmiania ludzkiej i poza-
ludzkiej natury - to znaczy od jego pocztkw - zniweczona zostaa
i ontologii: jego intencja, intencja odkrycia prawdy"2.
"Zasadnicz kwesti dyskutowan w tym studium, czyli zwizek
midzy subiektywnym i obiektywnym pojciem rozumu, musimy Z jednej strony, refleksja ta sugeruje takie pojcie prawdy,
rozway w wietle powyszych refleksji o duchu i naturze, o pod- ktrego wykadni mona dokona biorc za ni przewodni
miocie i przedmiocie. To, co w pierwszej czci nazwalimy rozu- ide uniwersalnego pojednania, ide emancypacji czowieka
mem subiektywnym, jest tym nastawieniem wiadomoci, ktre poprzez wskrzeszenie przyrody: rozum, ktry szedby ladem
z lku, by nie popa w nieodpowiedzialno i samowol i sta si
swej intencji odkrywania prawdy, musiaby "jako instrument
tylko gr mylow, bez zastrzee dostosowuje si do wyobcowania
z podmiotu i przedmiotu [der Entfremdung von Subjekt und Objekt pojednania, by zarazem czym wicej ni instrumentem"3.
anpajJt, do wyobcowania podmiotu i przedmiotu - A.M.K.], czyli do Z drugiej strony, Horkheimer i Adomo mog takie pojcie
spoecznego procesu urzeczowienia. Z drugiej strony, wspczesne prawdy tylko sugerowa; chcc bowiem wyeksplikowa owe
systemy rozumu obiektywnego s prbami niedopuszczenia do tego, okrelenia, ktre, wedle ich wasnego opisu, nie mog w ad
by egzystencja zostaa wydana na up lepego przypadku. Ale adwo-
nym razie tkwi w samym rozumie instrumentalnym, musieli-
katom rozumu obiektywnego grozi niebezpieczestwo pozostania
w tyle za rozwojem przemysowym i naukowym, niebezpiecze-
1 Tame, s. 400 - 401.
2 Tame,
s. 403.
3 Tame, s. 404.
1 M. Horkheimer, Krytyka instnunentalnego rozumu, wyd. cyt., s. 402.
by oprze si na jakim rozumie poprzedzajcym ten rozum filozofii ycia - pozwalaj

mu pozosta pewnym szyfrem. Co
(ktry by od samego pocztku rozumem instrumentalnym). najwyej mona wok tej idei kry, posugujc si obrazami
Do zajmowania pozycji po tym pierwotnym rozumie, odwie- z judeochrzecijaskiej mistyki - ju sama formua modego
dzionym ju od intencji [odkrywania] prawdy, powoana Marksa mwica o dialektycznej wspzalenoci midzy
zostaje przez Horkheimera i Adomo pewna wadza, mianowi- humanizacj przyrody a naturalizacj czowieka odsya przecie
cie mimesis, o ktrej jednak - pod przemonym panowaniem do tej tradycji l. "Dialektyka owiecenia" jest spraw nie pozba-
rozumu instrumentalnego - mog oni mwi tylko jak o jakiej wion ironii: wskazuje ona samokrytyce rozumu drog do
nieprzeniknionej czstce przyrody. Tote t mimetyczn prawdy i zarazem neguje moliwo, by "na tym etapie penego
wadz, w ktrej zinstrumentalizowana przyroda zgasza sw wyobcowania dostpna [bya] jeszcze idea prawdy"2.
niem skarg, okrelaj jako "impuls"'. 4. Rodzi si w zwizku z tym pytanie o status, jakiego
Paradoks, w ktry wika si krytyka rozumu instrumental- Horkheimer i Adomo mog si jeszcze domaga dla takiej
nego i ktry z uporem nie poddaje si zabiegom najzrczniejszej teorii, ktra nie chce ju duej zdawa si na mudn obopl-
nawet dialektyki, polega przeto na tym, e Horkheimer i Adomo n krytyczn wspprac filozofii i nauki. Z jednej strony
musieliby wysun teori mimesis, co w myl ich wasnych dzieli ona pewne istotne rysy z tradycj wielkiej filozofii,
wyobrae jest niemoliwe. Tak wic jest to tylko wyraz kon- ktr, jakkolwiek uomnie, kontynuuje: uporczywe obstawanie
sekwencji, e "uniwersalnego pojednania" nie prbuj, jak przy kontemplacji, przy teorii odwrconej od praktyki; zmie-
prbowa jeszcze Hegel, wyeksplikowa przez jedno tosa rzanie ku totalnoci przyrody i wiata ludzkiego; zwracanie si
moci i nietosamoci ducha i przyrody, lecz - niemale w stylu wstecz, ku pocztkom, by sprbowa cofn si do stanu, nim
kultura wzia rozbrat z natur; dzieli z ni nawet pojcie
l Z pewnoci mimesis nie oznacza, jak mniema G. Rohrmoser (Das Elend prawdy, ktre Horkheimer okrela w pewnym momencie jako
der Kritischen Theorie, Freiburg 1970, s. 25), "formy posiadania bezpored zgodno jzyka z rzeczywistoci:
niego udziau w przyrodzie i bezporedniego powtarzania przyrody przez
czowieka", jednak nawet w strachu niemego dostosowania si do bolenie "Filozofia jest wiadomym wysikiem powizania caego naszego
doznawanej przemonej potgi przyrody, chaotycznie odpierajcej ingerencj poznania i aktw rozumienia w struktur jzykow, w ktrej rzeczy
rozumu instrumentalnego, przypomina ona o modelu wolnej od przemocy wy- byyby nazywane ich waciwym imieniem"3.
miany, jakiej podmiot dokonuje z przyrod: "Wszelako konstelacja, w ktrej
tworzy si jednakowo, bezporednia w mimesis i zaporedniczona w synte- Z drugiej strony, Horkheimer i Adomo uwaaj systemy rozu-
zie, upodobnienie do rzeczy w lepym odruchu ycia i porwnywanie urzeczo- mu obiektywnego za ideologi; s one zupenie nie zdolne
wionego zjawiska w toku konstruowania naukowego pojcia, powstaje [bleibt, stawi czoo krytyce, ktra nieustannie oscyluje pomidzy
pozostaje - A.M.K.] pod znakiem strachu" (M. Horkheimer, T. W. Adomo, rozumem subiektywnym i rozumem obiektywnym.
Dialektyka owiecenia, wyd. cyt., s. 202). To, e zachowanie mimetyczne,
"organiczna adaptacja do tego, co inne", stoi pod znakiem strachu, nie pozba-
wia mimesis roli, jak peni ona zajmujc pozycj pierwotnego rozumu, l Na temat znaczenia tego wtku u Blocha, Benjamina i Scholema por.
ktrego miejsce uzurpowa sobie rozum instrumentalny. Zapomina o tym J. Habermas, Philosopisch-politische Profile, Frankfurt am Main 1981.
Schmucker w Adomo-Logik des Zeifalls, wyd. cyt., s. 27, przyp. 63; podobnie 2 M. Horkheimer, Krytyka instrumentalnego rozumu, wyd. cyt., s. 404.
G. Kaiser, Benjamin, Adorno, Frankfurt am Main 1974, s. 99. 3 Tame, s. 406.
626 IV. Ra(jonalizacja jako urzeczowienie Klytyka rozumu instrumentalnego 627
Skoro w oczach Horkheimera spraw filozofii jest nadawa- samiajcym, zwizanym z dokonywaniem operacji, ktre poza
nie rzeczom ich waciwych imion, to trzeba przyjrze si granicami rozumu instrumentalnego nie maj adnego daj
temu, co sdzi on o akcie nadawania imion: cego si wskaza sensu, zwaszcza dzi, kiedy wraz ze zwy-
,,Jeeli miech po dzi dzie jest znakiem przemocy, wybuchem lepej, ciskim pochodem rozumu instrumentalnego urzeczowienie
krnbrnej natury, to jednoczenie zawiera w sobie take element prze- wiadomoci stao si, jak si zdaje, uniwersalne?
ciwstawny - w miechu lepa natura postrzega sam siebie jako tak Inaczej ni Marcusel, Adomo nie chcia ju, w czym by
i tym samym wyrzeka si niszczycielskiej mocy. Ten dwoisty sens bardziej konsekwentny od Horkheimera, wyplta si z tej
miechu przypomina dwoisty sens nazwy i by moe nazwy s tylko
aporii. Dialektyka negatywna jest jednym i drugim: prb
zastygym miechem, jak s nim dzi jeszcze przezwiska - jedyne,
w ktrych przetrwao co z pierwotnego aktu nazywania"!. opisania tego, czego si nie da powiedzie dyskursywnie, jak
te ostrzeeniem, by w tej sytuacji mimo wszystko nie szuka
Krytyka rozumu instrumentalnego chce by krytyk w tym ratunku u Hegla. Dopiero potem Teoria estetyczna przypiecz
sensie, e rekonstrukcja jego niepowstrzymanego pochodu towuje oddanie kompetencji poznawczych (Erkenntnis-Kom-
przypomina nam o ofiarach, o mimetycznych impulsach uci petenzen) sztuce, w ktrej wadza mimetyczna przybiera pos-
nionej przyrody, przyrody zewntrznej ale przede wszystkim ta obiektywn. Adomo wycofuje si z roszczenia do teorii:
przyrody subiektywnej: negatywna dialektyka i estetyczna teoria mog jeszcze tylko
,,Przez akt przypomnienia [Eingedenken] natury w podmiocie - w czym "bezradnie nawzajem do siebie odsya"2.
zawiera si zapoznana prawda wszelkiej kultury - owiecenie staje si prze- Ju we wczesnych latach trzydziestych Adomo dostrzeg, e
ciwiestwem panowania; a gos, domagajcy si powstrzymania owiecenia, filozofia musi nauczy si
nawet w czasach Vaniniego wyraa nie tylko strach prL.ed naukami cisymi,
lecz take nienawi do zuchwaej myli, ktra wyamuje si z zakltego "rezygnowa z pytania o totalno" i "obywa si bez funkcji sym-
krgu natury, gdy podaje si za trwog natury przed sam sob"2. bolicznej, w ktrej dotychczas, przynajmniej w idealizmie, to, co
szczegowe, zdawao si reprezentacj tego, co oglne,,3.
Zadaniem krytyki jest to, aby przenikajc nawet w gb samego Ju wwczas, odwoujc si do Benjaminowskiego pojcia ale-
mylenia rozpozna panowanie jako niepojednan przyrod
gorycznoci 4 , metodycznie przyswoi sobie motyw "przebudze-
Ale nawet gdyby mylenie wadao ide pojednania, gdyby nie
musiao przyjmowa jej z zewntrz, to jak miaoby dyskursy-
wnie, czyli w swym wasnym ywiole, nie za tylko intuicyjnie, l Odnonie do prby Marcusego wyrwania si z tych aporii, a przede wszyst-
w niemym Eingedenken, "byciu pomnym", przemieni mime- kim take z pomoc teorii popdw kwietystycznych uniknicia konsekwencji
podzielanej przez niego krytyki rozumu instrumentalnego, por. 1. Habermas,
tyczne impulsy w rozumne ustalenia (Einsichten)? Jak mogo
Psychologischer Thermidor und die Wiedergeburt der rebellischen Subjektivitiit,
by tego dokona, skoro przecie wci jest myleniem uto- w: tene, Philosophisch-politsche Profile, Frankfurt am Main 1981.
2 T. Baumeister, J. Kulenkampff, Geschichtsphilosophie und philosophische
IM. Horkheimer, T. W. Adorno, Dialektyka owiecenia, wyd. cyt., s. 94. Na Asthetik, "Neue Hefte fUr Philosophie" 1973, nr 5, s. 74 n.
temat Adorna filozofii jzyka por. F. Grenz, Adomos Philosophie in Gl1l1ldbe- 3 T. W. Adorno, Die Aktualitiit der Philosophie, wyd. cyt., s. 336.
griJlen, wyd. cyt., s. 211 n. 4 W. Benjamin, Ursplung des deutschen Trauerspiels, Frankfurt am Main
2 M. Horkheimer, T. W. Adorno, Dialektyka owiecenia, wyd. cyt., s. 57. 1963.
628 IV. Racjonalizacja jako urzeczowienie Krytyka rozumu instmmentalnego 629
nia tego, co zaszyfrowane, zastyge" w historii, ktra staa si "idea szczcia takiej wolnoci wobec przedmiotu, ktra daje mu
drug natur l, i zarysowa program "interpretowania tego, co wicej z tego, co mu przysuguje, ni gdyby zosta [bezlitonie -
A.M.K.] wczony w porzdek idei"t.
pozbawione intencji" przez "zestawianie rzeczy najdrobniej-
szych i najbahszych" (Zusammenstellung des Kleinsten ), pro- Swj idea prezentacji teoria Adoma czerpie "z mimetycznego
gram, ktry wyrzeka si pewnoci siebie waciwej "autonom- efektu dziea sztuki, nie za z pryncypium uzasadniania wa
icznej ratio": chodzio mianowicie o tworzenie modeli, ciwego nowoytnej nauce"2. W cieniu filozofii, ktra si ju
"uatwiajcych ratio drog testw i prb przyblia si do rzeczywisto przeya, filozoficzne mylenie zostaje umylnie zdegradowa-
ci, ktra nie daje si przyporzdkowa prawu, ale moe niekiedy imito- ne do gestu.
wa schemat modelu, o ile jest on trafnie [i wyrazicie] uformowany"2. Aczkolwiek nader rozbiene s intencje historiozofii ka
dego z nich, to jednak Adomo u kresu swej drogi mylowej
Pniej, wwczas gdy prbuje wyrwa si z krgu dialektyki
i Heidegger bardzo upodabniaj si do siebie w swym nasta-
owiecenia, Adomo powraca do tych ostronych prb umknicia
wieniu wobec roszcze teoretycznych obiektywizujcego
przed widmem utosamiajcego mylenia i reifikacji, aby je
mylenia i refleksji: bycie pomnym natury staje si uderzajco
zradykalizowa. Dialektyk negatywn naley odtd rozumie
bliskie pamitaniu bycia3 .
tylko jako wprawk, jako wiczenie. Jeszcze raz poddajc reflek-
Jeli przez pryzmat pnego dziea Adoma spojrze wstecz
sji mylenie dialektyczne, demonstruje nam ona to, co tylko
na intencje, jakimi pocztkowo kierowaa si teoria krytyczna,
w ten sposb staje si widoczne, mianowicie aporetyczno
to mona zmierzy cen, jak krytyce instrumentalnego rozu-
zawart w pojciu tego, co nietosame 3 . Wcale nie jest tak, i
mu przychodzi zapaci za swe aporie, do ktrych konsek-
"estetyka [jest] o krok dalej od prawdziwociowej zawartoci swych wentnie si przyznaje. Cen, jak filozofia cofajca si poza
przedmiotw ni dialektyka negatywna, ktra zawsze ma do
granice dyskursywnego mylenia ku "byciu pomn natury"
czynienia z pojciami"4.
paci za przebudzajc si swego exelritium, jest odwrcenie
Jest raczej tak, e tylko krytyka, poniewa ma do czynienia si od wiedzy teoretycznej jako celu - i tym samym od pro-
z pojciami, moe zademonstrowa, dlaczego prawda wymy- gramu "interdyscyplinarnego materializmu", w imi ktrego
kajca si teorii znajduje kryjwk w szczytowych (avan- wystpia niegdy, w pocztkach lat trzydziestych, krytyczna
ciertesten) dzieach nowoczesnej sztuki, z ktrej jednak nie teoria spoeczna. Ju na pocztku lat czterdziestych Horkhei-
daoby si jej na powrt wywabi bez "teorii estetycznej". mer i Adomo zarzucili ten cel, nie przyznajc si wprawdzie
Axel Honneth5 pokaza, e Adomo nawet jako teoretyk
upodabnia sw prezentacj do estetycznej; kieruje ni I T. W. Adorno, Esej jako fonna, w: tene, Sztuka i sztuki. Wybr esejw,
tum. K. Krzemie-Ojak, wybr i wstp K. Sauerland, Warszawa 1990, s. 96.
I T. W. Adorno, Die Aktualitiit der Philosophie, wyd. cyt., s. 357. 2 W tym duchu wypowiada si rwnie R. Bubner, Kann Theorie iisthetisch
2 Tame, s. 341. werden? "Neue Rundschau" 1978, t. 89, s. 537 n.

3 J. F. Schmucker, Adomo-Logik des Zeifalls, wyd. cyt., s.141 n. 3 H. Morchen powici recepcji Heideggera u Adoma szczegowe i roz-
4 F. Grenz, Adomos Philosophie in Gmndbegriffen, wyd. cyt., s. 117. lege studium: Macht und HelTschaft im Denken von Heidegger und Adomo,
5 A. Honneth, Adomo and Habennas, "Telos" 1979, Spring, s. 45 n. Stuttgart 1980.
630 IV. Racjonalizacja jako urzeczowienie Krytyka rozumu instlUmentalnego 631
sami przed sob do praktycznych konsekwencji rezygnacji spenienie obietnic danych przez wczesn teori krytyczn jest
z nawiza do nauk spoecznych - w przeciwnym razie nie mogli- jeszcze moliwe.
by odbudowa po wojnie Instytutu Bada Spoecznych. W sze- Wbrew temu obstawabym jednak przy tym, e niepowodze-
lako ju wczeniej, jak niedwuznacznie powiadamia "Przed- nie programu wczesnej teorii krytycznej byo spowodowane nie
mowa" do Dialektyki owiecenia 1, porzucili nadziej na to, e tym czy owym przypadkiem, lecz wyczerpaniem si paradyg-
matu filozofii wiadomoci. Zamierzam pokaza, e zmiana
paradygmatu polegajca na przejciu do teorii komunikacji
I "Bo cho od wielu lat zdawalimy sobie spraw, e w instytucjonalnej prak-
tyce nowoczesnej nauki wielkie wynalazki okupione s postpujcym rozkadem pozwala powrci do przedsiwzicia, ktre zaamao si swego
kultury teoretycznej, to jednak wydawao nam si, i podajc za t praktyk, czasu wraz z krytyk rozumu instrumentalnego; zmiana ta
bdziemy mogli w naszym przedsiwziciu ograniczy si [przede wszystkim - pozwala na ponowne podjcie zaniedbanych od owego czasu
A.M.K.l do krytyki albo do kontynuacji nauk szczegowych. Miao ono przynaj- zada krytycznej teorii spoecznej. W nastpnym fragmencie
mniej tematycznie trzyma si tradycyjnych dyscyplin, socjologii, psychologii
chciabym objani na przykadach (exemplwisch) kwesti
i teorii poznania. Fragmenty, ktre tu zebrano, dowodz jednak, e musielimy
wyzby si tych nadziei" (M. Horkheimer, T. W. Adorno, Dialektyka owiecenia,
granic filozofii wiadomoci oraz wskaza wtki, ktre ju
wyd. cyt., s. 11). T przemian pogldw na temat stosunku filozofii i nauki oraz u samego Horkheimera i Adoma ka wyj poza te granice.
statusu teorii spoecznej znakomicie analizuje H. Dubiel, Wissenschaftsorganisa- 5. Biorc za przykad Heideggera, Dieter Henrich scharak-
tion und politische Eifaluung, wyd. cyt., s. 51 n., 81 n., 113 n., 125 n. Dubiel teryzowa niegdy filozoficzn autointerpretacj epoki nowo-
dokadnie bada dokonujce si w latach trzydziestych ,.ponowne ufilozoficznienie"
czesnej - pod co podcign mona rwnie krytyk rozumu
caej orientacji teoretycznej instytutu, ktry znalaz si na emigracji w Stanach
Zjednoczonych: "W Dialektyce owiecenia jakakolwiek wyspecjalizowana praca instrumentalnego - w taki oto sposb:
naukowa jest utosamiana z jej techniczno-produkcyjnym bd socjotechnicznym "Akceptuje ona to, e podmiotowo moe okrela swe dokonania
za'itosowaniem i dyskredytowana za pozytywizm, instrumentalizm itd. Sprze- opierajc si jedynie na wasnych strukturach, czyli nie na wgldzie
ciwiajc si temu instrumentalistycznemu duchowi epoki, ktry w sposb wzor- (Einsicht) w bardziej uniwersalne systemy celowociowe. Zarazem jed-
cowy i namacalny uchwytny jest w wyspecjalizowanych dyscyplinach nauki, filo- nak wierzy w trafno swego rozpoznania, i podmiotowo i rozum
zofia miaaby zamkn si w sobie jako mentalny rezerwat popadej w nieask same maj jedynie status narzdzi bd funkcji sucych reprodukcji
kultury intelektualnej. Symptomatyczna dla tego (zaoonego implicte) okrelenia jakiego procesu, ktry sam siebie podtrzymuje, ale jest obojtny wzgl
stosunku midzy filozofi a wyspecjalizowan nauk jest faktyczna praktyka dem wiadomoci. Stanowisko to po raz pierwszy zostao wypowiedzia-
badawcza instytutu. Rozlege badania nad faszyzmem oraz Studies in prejudice ne w nowoytnym materializmie przez Hobbesa. Wyjania ono, dlaczego
nadal de facto byy pracami empirycznymi z podziaem na odrbne dyscypliny. Darwin i Nietzsche, Marks i Freud wywarli [takie] wraenie i odcisnli
Jednake te empiryczne studia, prowadzone na przykad przez Adorna, oraz jego pitno na nowoczesnej wiadomoci. U Marksa wystpuj oczywicie
wczesne refleksje filozoficzne jakby istniay obok siebie, zaskakujc brakiem elementy metafizyki pojednania, ktre przenikny do poprzez Hegla
jakichkolwiek powiza" (tame, s. 125-126). Oczywicie Adomo od samego i Feuerbacha"I . '
pocztku przeciwstawia si ze skrywanym sceptycyzmem Horkheimerowskiemu
programowi materialistycznej teorii spoecznej, przejmujcej dziedzictwo filozofii
i wspierajcej si na badaniach interdyscyplinarnych. W swym inauguracyjnym ju zarysowuj si pocztki pniejszej Adomowskiej krytyki pozytywizmu,
wykadzie z roku 1931 sceptycyzm ten wyraa on w formie paraboli, gdzie ktrej zwieczeniem jest totalna deprecjacja nauk spoecznych.
socjologii przypada rola zodzieja kradncego skarby, na ktrych wartoci nie umie ID. Henrich, Die GlUndstlUktur der modemen Philosophie, w: Subjektivitiit
si pozna (T. W. Adorno, Die Aktualitiit der Philosophie, wyd. cyt., s. 340). Tu /tnd Selbsterhaltung, H. Ebeling (Hrsg.), Frankfurt am Main 1976, s. 117.
632 IV. Racjonalizacja jako urzeczowienie Krytyka IVzumu instl7lmentalnego 633
Rwnie Horkheimerowi i Adomo przewodzi idea pojednania; takimi, jakimi by powinny. Obydwie te funkcje umysu s ze
ale prdzej gotowi s oni cakowicie zrezygnowa z jej eksp- sob splecione: wiedza (Erkenntnis) o stanach rzeczy ma struk-
likacji nili popa w metafizyk pojednania. Wiedzie to ich, turalne odniesienie do moliwoci ingerowania w wiat jako
jak widzielimy, w aporie waciwe krytyce, ktra w pewien og stanw rzeczy; skuteczne dziaanie wymaga za z kolei
sposb rezygnuje z aspiracji do poznania teoretycznego. Kry- znajomoci caociowego ukadu kauzalnych powiza (Ken-
tyka rozumu instrumentalnego, ktra w dialektyce negatywnej ntnis des Wirkungszusammenhangs) , w ktry ingeruje. Im
uzyskuje sw skonceptualizowan posta, zaprzecza - ope- bardziej ugruntowywao si naturalistyczne pojcie podmiotu,
rujc narzdziami waciwymi teorii - swemu roszczeniu teo- tym bardziej na drodze wiodcej od Kanta przez Marksa do
retycznemu. Peirce' a zaczynano zdawa sobie spraw z teoriopoznawczego
Ot obawa przed popadniciem w metafizyk jest w tym zwizku midzy poznawaniem a dziaaniem. Pojcie podmio-
wypadku zasadna jedynie dopty, dopki poruszamy si w ho- tu, ktre rozwin empiryzm i racjonalizm, zawajc je
ryzoncie nowoytnej filozofii podmiotu. Idei pojednania nie da zarazem do zachowania kontemplatywnego, tzn. do teoretycz-
si w sposb przekonujcy zawrze w podstawowych poj nego ujmowania przedmiotw, zostaje przetransformowane
ciach teorii wiadomoci rozwijanych od Kartezjusza po w taki sposb, e wcza w swj zakres rozwinite w epoce
Kanta, w pojciach za idealizmu obiektywnego, rozwijanego nowoczesnej pojcie samozachowania.
od Spinozy i Leibniza po Schellinga oraz Hegla, jest formuo Zgodnie z metafizycznymi obrazami wiata, samozachowanie
wana wycznie w sposb egzaltowany. Wiedz o tym Hork- oznaczao dno kadego jestestwa (eines jeden Seienden) do
heimer i Adomo, lecz nawet prbujc przeama zaklty krg urzeczywistnienia tego celu, ktry zgodnie z pewnym natural-
tej strategii pojciowej, trwaj w uporczywym do niej przy- nym porzdkiem niezmiennie tkwi w jego istocie. Nowoczesne
wizaniu. Wprawdzie nie analizuj w szczegach, jak funk- mylenie odrywa pojcie samozachowania od takiego systemu
cjonuje rozum subiektywny; ale rwnie oni kieruj si jeszcze najwyszych celw; pojcie staje si "nieprzechodnie"l. Wedug
modelowymi wyobraeniami, ktre cz zasadnicze idee podstawowych zaoe fizyki Newtonowskiej, kade ciao, o ile
idealistycznej teorii poznania i naturalistycznej teorii dziaa nie dziaaj na nie inne siy, utrzymuje si w stanie spoczynku
nia. Rozum subiektywny reguluje na pewno dwa sposoby albo porusza si ruchem jednostajnie prostoliniowym. Wedug
odnoszenia si podmiotu do moliwych przedmiotw. Pod podstawowych zaoe mieszczaskiej filozofii spoecznej
pojciem "przedmiotu" filozofia podmiotu rozumie wszystko, i ekonomii, kade indywiduum utrzymuje si przy yciu w sen-
~'co mona przedstawi jako istniejce;! przez "podmiot" za sie spoecznym, kiedy racjonalnie kieruje si dobrze pojtym
rozumie przede wszystkim zdolnoci OCInoszenia si w obiek- wasnym interesem. Wedug podstawowych zaoe Darwinow-
tywizujcym nastawieniu do tego rodzaju bytw (Entitiiten) skiej biologii oraz dzisiejszej teorii systemw, organizm, popula-
w wiecie oraz zawadnicia przedmiotami w sposb teore- cja czy system utrzymuje si w swym istnieniu (er/wIt seinen
tyczny albo praktyczny. Dwa atrybuty ducha to przedstawianie
i dziaanie. Podmiot odnosi si do przedmiotw albo tak, eby H. Blumenberg, Selbsterhaltung und Behamtng, w: Subjektivitiit und
je przedstawi takimi, jakimi s, albo tak, eby je wytworzy Selbsterhaltung, H. Ebeling (Hrsg.), Frankfurt am Main 1976, s. 144 n.
634 IV Racjonalizacja jako urzeczowienie Krytyka rozumu instrumentalnego 635
Bestand) przez odgraniczanie si od oraz dostosowywanie do "Te metafizyczne systemy wyrazaj, w CZSClOWO mitologicznej
zmiennego, nadzwyczaj zoonego otoczenia 1 formie, pogld, e samozachowanie mona osign tylko w ponad-
indywidualnym porzdku, czyli dziki spoecznej solidarnoci").
W tej perspektywie atrybuty ducha - poznawanie i celowe
dziaanie - przemieniaj si w funkcje samozachowawcze Horkheimer i Adomo nie mog odmitologizowa idei solidar-
waciwe podmiotom zmierzajcym - podobnie jak ciaa noci spoecznej, albowiem uwaaj, i proces urzeczowienia,
i organizmy - do jedynego abstrakcyjnego "celu": zabezpiecza- ktry obecnie sta si uniwersalny, moe by transcendowany
nia swego przygodnego istnienia (kontingenten Bestand). tylko od wewntrz, oraz s przekonani, e nawet krytyka rozu-
W ten to sposb Horkheimer i Adomo pojmuj rozum subiek- mu instrumentalnego pozostaje w okowach tego modelu,
tywny jako rozum instrumentalny. Obiektywizujce mylenie ktremu sam rozum instrumentalny jest posuszny.
i dziaanie racjonalne ze wzgldu na cel su reprodukcji Podmiot spoeczny zachowuje si w stosunku do przyrody
"ycia", ktre charakteryzuje si tym, e zdolne do poznawania w taki sam sposb, w jaki podmiot jednostkowy zachowuje si
i dziaania podmioty jako jedynemu celowi oddaj si nieprze- wobec przedmiotw - przyroda jest obiektywizowana i opano-
chodniemu i lepo skierowanemu na siebie samozachowaniu: wywana, by suy reprodukcji ycia spoecznego. Opr ze
"Fakt, i mieszczaski rozum definiowano zawsze przez stosunek do strony prawidowych ukadw zalenoci w obrbie przyrody,
indywidualnego samozachowania, na pozr zdaje si przeczy modelo- nad ktrym trudzi si podmiot spoeczny w trakcie poznawa-
wemu okreleniu Locke' a, zgodnie z ktrym rozum oznacza ma nia i dziaania, ma przy tym sw kontynuacj przy ksztatowa
kierowanie aktywnoci intelektualn bez wzgldu na to, jakim celom niu spoeczestwa i jego indywidualnych czonkw:
aktywno ta miaaby suy. Ale rozum daleki jest od tego, by wraz
z tym wyrzeczeniem si wszelkiego okrelonego celu wyj zarazem "Kontynuacj oporu zewntrznej natury, do ktrego ostatecznie
poza zaklty krg wasnego interesu jako monady; raczej wyksztaca sprowadza si ta presja, s w obrbie spoeczestwa klasy, a twardo
tylko procedury pozwalajce tym posuszniej suy wszelkiemu dowol- innych ludzi jest t jego form, z jak kada jednostka styka si od
nemu celowi tej monady. Wzrastajca formalna oglno mieszcza dziecistwa"2.
skiego rozumu nie oznacza narastajcej wiadomoci uniwersalnej soli-
damoci"2. Regulowane przez rozum instrumentalny odniesienia midzy
podmiotem a przedmiotem wyznaczaj nie tylko w stosunek
Co oznacza solidarno - mianowicie "obecno tego, co midzy spoeczestwem a przyrod zewntrzn, ktry swj
oglne w szczegowym interesie" - Horkheimer objania wska- historyczny wyraz znajduje w stanie si wytwrczych,
zujc na Platona i Arystotelesa, zatem opierajc si na meta- a zwaszcza w stanie postpu naukowo-technicznego. Struktura
fizyce, ktrej aparatura pojciowa nie dorasta do dowiadcze wyzysku przyrody, ktra zostaa zobiektywizowana i uczyniona
epoki nowoczesnej: dyspozycyjn, powtarza si rwnie we wntrzu spoecze
stwa, zarwno w stosunkach interpersonalnych, dla ktrych
I N. Wiener, Cybemetics or Control and Communication in the Animai and
znamienne jest uciemienie klas spoecznych, jak i w stosun-
the Machine, New York 1948.
2 M. Horkheimer, Vemunft und Selbsterhaltung, w: Subjektivitat und IM. Horkheimer, Krytyka instrumentalnego rozumu, wyd. cyt., s. 402 - 403.
Selhsterhaltung, H. Ebeling (Hrsg.), Frankfurt am Main 1976, s. 47 n. 2 M.Horkheimer, T. W. Adomo, Dialektyka owiecenia, wyd. cyt., s. 240.
636 IV Racjonalizatja jako urzeczowienie Krytyka rozumu instrumentalnego 637
kach wewntrzpsychicznych, dla ktrych znamienne jest repre- mimetyczna, poniewa wymyka si aparatowi pojciowemu
sjonowanie przyrody popdowej (die Triebnatur). kognitywno-instrumentalnie okrelonych odniesie podmio-
Ot aparatura pojciowa rozumu instrumentalnego stworzona towo-przedmiotowych, uchodzi za czyste przeciwiestwo
jest do tego, by da podmiotowi moliwo rozporzdzania rozumu, za impuls. Temu za Adomo nie odmawia cakowicie
przyrod, nie za, by zobiektywizowanej przyrodzie mwi, co funkcji kognitywnej. W swojej estetyce prbuje on pokaza,
si jej wyrzdza. Rozum instrumentalny jest rwnie w tym sen- co zawdzicza dzieo sztuki odsaniajcej sile mimesis. Jed-
sie rozumem "subiektywnym", e odniesienia midzy pod- nake racjonalny rdze mimetycznych dokona da si
miotem a przedmiotem wyraa z perspektywy poznajcego wydoby na jaw dopiero wwczas, gdy paradygmat filozofii
i dziaajcego podmiotu, nie za postrzeganego i manipulowa- wiadomoci, jakim jest podmiot przedstawiajcy sobie przed-
nego przedmiotu. Dlatego te nie daje on adnych rodkw mioty i tmdzcy si w pracy nad nimi, porzucimy na rzecz
eksplikacyjnych do wyjanienia, co oznacza instrumentalizacja paradygmatu filozofii jzyka, czyli intersubiektywnego
stosunkw spoecznych i wewntrzpsychicznych z perspektywy porozumienia lub komunikacji, a ten czstkowy aspekt, jakim
pogwaconych i zdefonnowanych ukadw powiza yciowych; jest racjonalno kognitywno-instrumentalna, umiecimy na
ten aspekt chcia ze spoecznej racjonalizacji wydoby Lukacs waciwym miejscu w szerzej zakrelonej racjonalnoci komu-
za pomoc pojcia urzeczowienia. Tak wic uporczywe przy- nikacyjnej.
woywanie (die Beschwomng) spoecznej solidarnoci moe W nielicznych miejscach, w ktrych Adomo decyduje si
wycznie stanowi wskazwk, e instrumentalizacja spoe jednak na to, by wyeksplikowa dopeniajce si idee pojed-
czestwa i jego czonkw co niszczy; nie moe ono jednak nania i wolnoci, ta zmiana paradygmatu jest niemal w zasigu
wyranie poda, na czym ta destrukcja polega. rki; zmiana ta nie zostaa jednak przeze dokonana. W jed-
Krytyka rozumu instrumentalnego, ktra jest skrpowana nym miejscu tak objania on "pojednanie", odwoujc si do
warunkami narzuconymi przez filozofi podmiotu, demaskuje sw Eichendorffa o "piknej obcoci":
jako wad co, czego wadliwoci nie moe wyjani, bowiem
"Stan pojednania nie anektowaby, w myl filozoficznego imperializ-
brak jej dostatecznie elastycznej aparatury pojciowej, eby
mu, tego, co obce, ale swe szczcie upatrywaby w tym, aby to, co
moga uchwyci integralno tego, co przez rozum instrumen- dalekie i odmienne, pozostawao w postrzegalnej bliskoci, poza
talny jest niszczone. Horkheimer i Adomo maj oczywicie na zasigiem tego, co heterogeniczne, i tego, c.o wasne"I.
to nazw: mimesis. I nawet jeli nie mog poda teorii mime-
Adomo opisuje pojednanie w kategoriach nienamszonej inter-
sis, to nazwa ta wywouje przecie skojarzenia, ktre zamierza
subiektywnoci, ktra wytwarza si i utrzymuje jedynie we
si wywoa: naladowanie, imitacja s okreleniami takiego
wzajemnoci, jak odznacza si porozumienie oparte na
stosunku midzy osobami, kiedy jedna z nich dostosowuje si
dobrowolnym uznaniu. Ju Georg Herbert Mead podnis
do drugiej, utosamia si z ni lub w ni si wczuwa. Zawarta
symbolicznie zaporedniczone interakcje do rangi nowego
jest w tym aluzja do takiego odniesienia, w ktrym uzewntrz
paradygmatu rozumu, wyprowadzi rozum z takiego komu-
nienie si (die Entiiuj3emng) kogo za przykadem kogo
innego oznacza nie utrat, lecz korzy i wzbogacenie. Wadza I T. W. Adomo, Dialektyka negatywna, wyd. cyt., s. 267.
638 IV. Racjonalizacja jako uneczowienie Krytyka rozumu instrumentalnego 639
nikacyjnego odniesienia midzy podmiotami, ktre ma swe Formy interpersonalnego porozumienia, ktre s utrwalone
korzenie w mimetycznym akcie przejmowania rl, czyli w spoeczestwie, okrelaj formacj super-ego, jaka wyrasta
w tym, e Ego przyswaja sobie jako wasne te oczekiwania co z interakcji dziecka z osobami odniesienia; od niej z kolei
do zachowa, ktre kieruje do niego Alter. W dalszej czci zaley, jak bd wyglda formy wewntrzpsychicznego
powrc jeszcze do podstawowych idei Meada. Podobnie jak dochodzenia do porozumienia, w jaki sposb Ja bdzie post
z ide pojednania ma si rzecz z komplementarnym pojciem powa i radzi sobie z rzeczywistoci przyrody zewntrznej
wolnoci, ktre staje si moliwe dziki wolnej od przemocy i wasnej przyrody wewntrznej.
intersubiektywnoci. Adomo nie potrafi wyjani wadzy mimetycznej poprzez
Podobnie jak G. H. Mead, Horkheimer i Adomo wychodz abstrakcyjne przeciwstawienie jej rozumowi instrumentalne-
z przekonania, e indywiduacja moliwa jest tylko na drodze mu. Struktury rozumu, do ktrych Adomo jedynie czyni aluzje,
socjalizacji - "emancypacja indywiduum" nie byaby wic stan si dostpne analizie dopiero wwczas, gdy ide pojed-
emancypacj od spoeczestwa, "lecz wybawieniem spoe nania i ide wolnoci odczytamy jako zaszyfrowany wyraz
czestwa od atomizacji", tzn. izolacji podmiotw, ktra "swj pewnej, choby i najbardziej utopijnej formy intersubiektyw-
punkt szczytowy osiga w epoce kolektywizacji i kultury noci, ktra umoliwia na rwni wolne od przemocy porozu-
masowej"}. Adomo w nastpujcych sowach przedstawia to mienie midzy indywiduami w ich wzajemnych kontaktach
implicite ju komunikacyjne pojcie wolnoci: oraz tosamo indywiduum, ktre bez przemocy dochodzi do
"Zgodnie z Kantowskim modelem podmioty s wolne w tej mierze, porozumienia z samym sob - a zatem umoliwia uspoecznie
w jakiej samych siebie wiadome, s ze sob tosame; w tej za nie bez represji. Oznacza to, z jednej strony, zmian paradyg-
tosamoci znw s rwnie zniewolone, poniewa podlegaj jej matu w teorii dziaania: przejcie od dziaania ukierunkowa-
przymusowi i stan ten podtrzymuj. Zniewolone s jako nietosame, nego na cel do dziaania komunikacyjnego; z drugiej za
jako rozproszona przyroda, a przecie jako takie s z kolei wolne, strony oznacza zmian strategii przy prbach rekonstrukcji
poniewa w impulsach, ktre nad nimi bior gr - a to wanie jest
nietosamo podmiotu z samym sob - pozbywaj si rwnie przy-
nowoczesnego pojcia racjonalnoci, ktre stao si moliwe
musowego charakteru tosamoci. Osobowo jest karykatur wol- wraz z decentracj [naszego] rozumienia wiata. Fenomenem
noci. Ta aporia ma t podstaw, e prawda poza obrbem tego przy- wymagajcym wyjanienia jest teraz ju nie poznanie zobiek-
musu tosamoci nie byaby wobec niego tym, co zupenie inne, ale tywizowanej przyrody i czynienie jej dyspozycyjn sam
byaby przez ten przymus zaporedniczona"z.
w sobie, lecz intersubiektywno moliwego porozumienia -
Adomo proponuje tu perspektyw takiej tosamoci Ja (lch- zarwno na paszczynie interpersonalnej, jak i wewntrzpsy
-Identitiit), ktra wyksztaca si jedynie w formach nienaru- chicznej. Punkt ogniskowy analizy przesuwa si tym samym
szonej intersubiektywnoci. Jego interpretacja Kanta jest przy z racjonalnoci kognitywno-instmmentalnej ku racjonalnoci
tym inspirowana Freudowskim modelem strukturalnym. komunikacyjnej. Paradygmatem dla tej ostatniej jest nie odnie-
sienie samotnego podmiotu do czego w wiecie obiektyw-
IM. Horkheirner, Krytyka instrumentalnego rozumu, wyd. cyt., s. 367.
nym, co mona przedstawia i czym mona manipulowa, lecz
2 T.
W. Adomo, Dialektyka negatywna, wyd. cyt., s. 417 -418. stosunek intersubiektywny, w jaki podmioty zdolne do dziaa-
640 IV. Racjonalizacja jako urzeczowienie Krytyka rozumu instntmentalnego 641
nia i mwienia wchodz wwczas, gdy si ze sob co do cze- intersubiektywno porozumienia osiganego przez uczestni-
go porozumiewaj. Podmioty dziaajce komunikacyjnie kw interakcji, to musimy te przeformuowa naturalistyczn
poruszaj si przy tym w medium jzyka naturalnego, czyni koncepcj samozachowania - atoli w inny sposb, nili zapro-
uytek z kulturowo przekazanych interpretacji oraz odnosz ponowa to D. Henrich w sporze z Blumenbergiem i innymi
si rwnoczenie do czego w wiecie obiektywnym, we [autorami] l.
wsplnym im wiecie spoecznym oraz w ich kadorazowo Henrich broni w tym sporze tezy, e tym, co konstytutywne
wasnym wiecie subiektywnym. dla pozycji nowoczesnej wiadomoci, jest nie absolutnie
W odrnieniu od "przedstawienia" czy "poznania", w przy- ustanowione nieprzechodnie samozachowanie, lecz caociowy
padku "porozumienia" naley doda okrelenie "niewymu- zwizek (Zusammenhang) podmiotowoci i samozachowania.
szone" , bowiem wyraenie to ma tu by stosowane w sensie Rozum subiektywny nie jest, jego zdaniem, tosamy z rozu-
pojcia normatywnego. Z perspektywy uczestnikw "porozu- mem instrumentalnym, bowiem samoreferencj (Selbstrejerenz)
mienie" oznacza nie empiryczn zaszo, przyczyn faktycz- podmiotu dziaajcego, ja samozachowania (das Selbst der
nej zgody, lecz proces wzajemnego przekonywania si, ktry Selbsterhaltung), musimy myle cznie z samoreferencj
koordynuje dziaania wielu uczestnikw na gruncie motywo- podmiotu poznajcego, cznie z samowiadomoci. Proces
wania przez racje (auj der Grundlage einer Motivation durch wiadomego ycia jest
Grilnde). Dochodzenie do porozumienia oznacza komunikacj "permanentnym aktem samozachowania rwnie przez to, e siebie
zmierzajc do prawomocnej zgody (gultiges Einverstiindnis). musi ukierunkowywa przez odniesienie do wasnych, za kadym
Jedynie z tego wzgldu wolno nam ywi nadziej, e przez razem niezaktualizowanych moliwoci wytworzenia jednoci"2.
rozjanienie formalnych wasnoci dziaania zorientowanego
Poniewa podmiot odnosi si do swych przedmiotw jako dzia-
na porozumienie uzyskamy takie pojcie racjonalnoci,
ajcyi zarazem poznajcy, moe on zachowa swe istnienie
w ktrym znajduje wyraz caociowa wi owych momentw
(Bestand) tylko wwczas, gdy refleksyjnie odnosi si rwnie
rozumu, na jakie rozpad si on w epoce nowoczesnej, nieza-
do siebie jako podmiotu poznajcego. Jedno samozacho-
lenie od tego, czy momentw tych bdziemy poszukiwali
wania i samowiadomoci wyklucza jednak instrumentalizacj
w kulturowych sferach wartoci, czy w zrnicowanych i wy-
wiadomoci w subie li tylko samozachowania:
ksztaconych formach argumentacji, czy te w najbardziej nawet
znieksztaconej praktyce komunikacyjnej wiata codziennego. "Tym, czego nowoczesne mylenie oczekuje i na co rwnie liczy, jest
Skoro jednak wychodzimy z zaoenia, e reprodukcja ycia tylko to: eby ja (Selbst) , zatroskana w wietle wasnych kryteriw
susznoci swym istnieniem (Bestand) , moga w kocu odnale tak
spoecznego nie jest powizana jedynie z warunkami kogni-
wewntrzn podstaw (einen intemen Grnnd) swej wasnej moliwoci,
tywno-instrumentalnej konfrontacji (odosobnionych lub przez ktra nie jest wobec niej tak samo obca i obojtna jak ten aspekt przy-
kooperacj zjednoczonych podmiotw) z przyrod zewntrzn rody, przeciwko ktremu musi kierowa energi swej dnoci do
ani te jedynie z warunkami kognitywno-strategicznej konfron-
tacji midzy indywiduami i grupami; skoro wychodzimy z zao l Por. D. Henrich, Die Gntndstntktur der modemen Philosophie, wyd. cyt.
enia, e uspoecznienie rwnie mocno warunkowane jest przez 2 Tame, s. 138.
642 IV. Racjonaliza(ja jako urzeczowienie Krytyka rozumu instlUmentalnego 643
samoutwierdzenia (die Energie seiner Selbstbehauptung). Samowiado Gewuj3tes), pokrywaj si ze sob, musi by pomylana zgod-
mo spodziewa si [natrafi na] rozum, ktry bdzie [odpowiada] jej nie z modelem wiedzy o przedmiotach (Objekten). Ta wiedza
wasnej istocie i bdzie jej wasnym dokonaniem w fundujcym j
o sobie (Das Sichwissen), ktra jest konstytutywna dla samo-
zwizku, o ktrym jednoczenie wie, e nonsensem byoby przedsta-
wia go jako kolejny zwizek przedmiotowoci, nad ktr mona
wiadomoci, musi zosta wyeksplikowana w ten sposb, e
zapanowa" l. podmiot odnosi si do siebie tak jak do dowolnego obiektu
oraz opisuje swe przeycia tak jak dowolne stany rzeczy, ale
Henrich, podobnie jak swego czasu Lukacs, pragnie zwrci z intuicyjnie przekonywajc pewnoci, i sam jest tosamy
uwag na pewne wewntrzne ograniczenie, wbudowane w sam z tym obiektem bd stanem rzeczy. Przymus tej strategii poj
podmiotowo, ktre stoi na przeszkodzie penej samoobiek-
ciowej prowadzi do bdnego koa, co te z ca godn pozaz-
tywizacji wiadomoci; chce on wydoby z samowiadomoci droszczenia jasnoci pokazane zostaje przez samego Henri-
t jej charakterystyk, ktra wyjania, na ile podmiotowo nie
cha. Koo to w nastpujcy sposb opisuje Tugendhat:
moe zatraci si w wypenianiu imperatyww samozachowania.
"Samowiadomo ma by wszak wiadomoci Ja. Ale Ja ma by
Tez t, skierowan przeciwko Heideggerowi - a implicte
czym, jak syszelimy, tylko jeli ma struktur tosamoci wiedz
przeciwko Horkheimerowi i Adorno - prbuje Henrich prze- cego i wiedzianego. Jeli zatem samowiadomo, zgodnie z teori
prowadzi z pomoc teorii samowiadomoci 2 Nie prowadzi refleksji, ma si realizowa poprzez zwrcenie si na powrt ku samej
ona jednak do jakiej alternatywnej auto interpretacji epoki sobie, to owa tosamo wiedzcego i wiedzianego wytwarza si
dopiero w akcie tego zwrotnego zwrcenia si. Z kolei podmiot, ku
nowoczesnej, bowiem w punkcie wyjcia Henrich przyjmuje ktremu ten akt na powrt si zwraca, ma by ju jakim Ja. Z jednej
ten sam model filozofii wiadomoci, na ktrym opieraj si strony zatem akt ten wwczas, gdy kieruje si zwrotnie, ma to Ja
rwnie jego oponenci. Zgodnie z tym modelem, podmiot, przedstawia, z drugiej za strony, Ja, zgodnie ze swym pojciem,
zarwno co sobie przedstawiajc, jak i dziaajc, odnosi si konstytuuje si dopiero w tym akcie. Wynikiem, jak pokazuje Hen-
rich, jest bdne koo. Teoria refleksji, o ile zakada jaki ju ist-
w obiektywizujcym nastawieniu do przedmiotw lub stanw niejcy podmiot, zakada to, co w rzeczywistoci ma si dopiero
rzeczy. Znaczy to wic, e epistemiczna samowiadomo ma ukonstytuowa w takim odniesieniu do siebie"l.
mie determinujce znaczenie dla podmiotowoci tego pod-
Henrich poszukuje sposobu wyjcia z tej trudnoci, przyj-
miotu, ktry w taki sposb odnosi si do przedmiotw. Jako
mujc zaoenie, e u podstaw samowiadomoci ley pewna
podmiot charakteryzuje si w istocie tym, e posiada wiedz
wiadomo wyzbyta Ja (ein ich-loses Bewuj3tsein), ktrej
nie tylko o przedmiotach, lecz take i rwnie rdowo
wyrnikiem ma by ju nie odniesienie do siebie (eine Selbst-
(gleichurspriinglich) o samym sobie. Ta wiedza podmiotu o sa-
beziehung), ale ktr wci jeszcze znamionuje pewnego
mym sobie, w ktrej wiedza i to, co wiedziane (Wissen und
rodzaju rdowa zayo czy znajomo siebie jako czego
poniekd bezosobowego (ais einem gleichwohl Unpersan-
I Tame, s. 114. lichen). Henrich konstruuje pojcie wiadomoci, ktre, z jed-
2 D. Henrich, Fichtes ur5prilng/iche Einsicht, Frankfurt am Main 1967;
tene, SelbstbewujJtsein, w: Hermeneutik und Dialektik, R. Bubner, K. Cramer,
R. Wiehl (Hrsg.), t. 1, TUbingen 1970, s. 257 n.; ponadto: U. Pothast, Oher I E. Tugendhat, SelhstbewujJtsein und Selbstbestimmung, Frankfurt am
einige Fragen der Selhstheziehung, Frankfurt am Main 1971. Main 1979, s. 62.
644 IV Racjonalizacja jako urzeczowienie Klytyka rozumu inst111mentalnego 645
nej strony, ma usun wszelkie lady jakiej jani (eines Selbst), rozumiana jako refleksyjno, nie moe by konstytutywna dla
mogcej pochwyci siebie jedynie jako przedmiot, z drugiej wiadomoci, tworzy pomost wiodcy ku tym teoriom na
za strony ma zachowa co takiego jak podmiotowo po tej temat relacji ciaa i umysu (Korper-Geist-Theorien), ktre
stronie samoobiektywizacji: pojmuj wiadomo jako pewien proces obiektywny:
"Odniesienie do samej siebie moe stanowi atrybut wiadomoci "By moe pewne wyjanienie sformuowane w kategoriach [... J
o tyle, o ile dochodzimy co do niej do porozumienia: jest ona wiado neurologicznych mogoby wykaza, i istnieje nierozerwalny
moci i zarazem znajomoci wiadomoci, a przeto jest - mwic zwizek midzy dwoma procesami, ktre odpowiadaj wiadomoci
w naszym trudnym do uniknicia, atwo wprowadzajcym w bd oraz wiedzy o wiadomoci"l.
jzyku - znajomoci siebie. To wiedzce (wissende) odniesienie do
siebie, ktre zachodzi w refleksji, nie jest adnym faktem fundamen- Obydwa te wyjcia,
mistyka i obiektywizm, odzwierciedlaj
talnym (Grundsachverhalt) , lecz izolujc eksplikacj, ktra jednak paradoksaln struktur pojcia wiadomoci wyzbytej Ja, ktre
nastpuje przy zaoeniu nie jakiej, przyjtej implicite samowiedzy stwarza takie alternatywy. Gdyby chciao si zachowa model
jakiegokolwiek rodzaju, lecz pewnej pozbawionej jani (i przyjtej podmiotu odnoszcego si do przedmiotw, a zarazem cofn
implicite) wiadomoci pewnego Ja"!. poza refleksyjn struktur wiadomoci, to konsekwentnym
Pojcie to jest nie mniej paradoksalne ni pojcie utosamia rozwizaniem jest tylko takie, ktrego Henrich chce unikn:
jco pomylanej nietosamoci, i to nawet z tych samych subsumcja wiadomoci pod kategorie samozachowania. To
powodw. O ile jednak Adorno chce pokaza tylko nieuniknio- jest wanie to, co twierdz Horkheimer i Adorno: refleksyj-
no tego paradoksu, o tyle Henrich wierzy, e posikujc si no uprzedmiotowiajcego odniesienia nie dostarcza adnych
sw konstrukcj moe poda warunki jakiej "niesprzecznej "autonomicznych (eigene) kryteriw susznoci" oprcz tych,
tematyzacji jani i wiadomoci". To si jednak nie udaje2 . ktre s kryteriami kognitywno-instrumentalnego zabez-
Dwuznaczno redukcji samowiadomoci do wiadomoci pieczania [wasnegol istnienia (Bestandsicherung).
zdepersonalizowanej, zanonimizowanej widoczna jest ju Std Luhmannowi nietrudno odwzorowa w kategoriach
w tym, e Henrich sw koncepcj wiadomoci wyzbytej Ja teorii systemw takie urefleksyjnienie (Refleksivwerden) oby-
nawizuje do dwu linii teoretycznego rozumowania (Striinge), dwu odniesie, jakie dopuszcza model podmiotowo-przedmio-
ktre s sobie cakowicie przeciwstawne. Z jednej strony, towy. Teoria systemw w miejsce "podmiotu" wstawia "system",
wyobraenie, e ja jest wtrna wzgldem podstawowych w miejsce za "przedmiotu" - "otoczenie", a zdolnoci pod-
struktur wiadomoci nieosobowej, tworzy pomost wiodcy do miotu do poznawania przedmiotw i operowania nimi ujmuje
akosmizmu mistyki Dalekiego Wschodu: "Przezwycianie jako dokonania systemu (Systemleistungen), ktre polegaj na
siebie jest najlepsz drog (der Konigsweg) ku samopozna- tym, by zrozumie i zredukowa zoono otoczenia. Jeli
niu"3. Z drugiej za strony wyobraenie, e znajomo siebie, ponadto systemy ucz si refleksyjnego odnoszenia si do jed-
noci wasnego systemu, to jest to tylko dalszy krok w zwik
l D. Henrich, Selbstbewuj3tsein, wyd. cyt., s. 280.

szaniu wasnej zoonoci, by bardziej dorwna niezmiernie
2 E. Tugendhat, Selbstbewuj3tsein und Selbstbestimmung, wyd. cyt., s. 64 n.
3 D. Henrich, Selbstbewuj3tsein, wyd. cyt., s. 283. l Por. take U. Pothast, Ubereinige Fragen derSelbstbeziehung, wyd. cyt., s. 76.
IV Racjonalizacja jako urzeczowienie Krytyka rozumu instrumentalnego 647
646
zoonemu otoczeniu - rwnie i ta "samowiadomo" wspomniana trudno ego logicznych teorii wiadomoci
pozostaje w zakltym krgu logiki zabezpieczania przez syste- znika, gdy wyjciowe pytanie tych teorii zostaje przeformuo
my wasnego istnienia l. W ramach filozofii podmiotu, ktr wane na kategorie semantyczne l . Rwnoczenie jednak anali-
teoria systemw z niepohamowan ironi podkopuje, nie da za jzykowa ograniczona do aspektu semantycznego prowadzi
si uratowa tego, co specyficzne dla samozachowania samo- do tego, e zanika peny sens samoodniesienia obecny w per-
wiadomych podmiotw, a co susznie Henrich chce wydoby formatywnym uyciu wyraenia "Ja", albowiem odniesienie
i przeciwstawi instrumentalizujcemu rozum, "zdziczaemu" midzy podmiotem a przedmiotem bd systemem a otocze-
deniu do samoutwierdzania si (Selbstbehauptung). Henrich niem zastpuje ona ponownie relacjq dwuczonowq - miano-
uwaa, e:
wicie relacj midzy zdaniem a stanem rzeczy i tym samym
nie wykracza poza granice modelu, ktry zawa samoodnie-
"samozachowanie jest czym wicej ni tylko sowem naszego jzy
ka, w ktrym moemy celnie opisywa zachowania systemw i orga-
sienie do momentu epistemicznego. Przeycia, ktrym Ego
nizmw. Ze sowem tym musi wiza si przyzwolenie na to oraz daje wyraz w zdaniach wypowiadanych o sobie samym, s
roszczenie do tego, by adekwatnie uj prawdziwy charakter procesu, ponownie prezentowane jako dostpne w sposb uprzywilejo-
ktry on sam zarazem moe dowiadcza jako podstawowy proces wany stany rzeczy lub zachodzce we wewntrzu zdarzenia
wiadomego ycia"2. i tym samym upodabniane do bytw (Entitaten) w wiecie. Do
Rozpacz za Adoma bierze si wanie std, e gdy o "owym owego samoodniesienia, ktre tradycyjnie byo rozpatrywane
podstawowym procesie wiadomego ycia" mylimy w spo- i zarazem znieksztacane jako samowiadomo, dotrzemy
sb dostatecznie radykalny w jego wasnych, oferowanych dopiero wwczas, gdy podejcie semantyczne poszerzy si
przez filozofi wiadomoci kategoriach, to pozostaje nam o wymiar pragmatyczny. Tak to analiza znaczenia, jakie
tylko rozum instrumentalny. w obrbie systemu zaimkw osobowych przypada wprawdzie
Przejcie od filozofii wiadomoci do analizy jzyka, doko- nie referencjalnemu, ale performatywnemu uyciu wyraenia
nane przez semantyk formaln w nawizaniu do Fregego "Ja", dostarcza obiecujco wygldajcego klucza do proble-
i Wittgensteina, jest prawd powiedziawszy tylko pierwszym matyki samowiadomoci.
krokiem. Mona to sobie uzmysowi wanie na przykadzie Do powizania midzy podmiotowoci a jzykowo wytwa-
fenomenu samowiadomoci. Zdania wyraajce przeycia rzan intersubiektywnoci bd jeszcze powraca. Problem
w pierwszej osobie stanowi z pewnoci metodycznie bar- samowiadomoci to tylko nadarzajca si sposobno, by
dziej wiarygodny punkt wyjcia do analiz pojcia Ja ni dos- pokaza, e fenomeny, ktre w granicach tradycyjnej aparatu-
tpne jedynie intuicyjnie dowiadczenie posiadania wiedzy ry pojciowej prowadz do otwarcie wyznawanych lub te
o sobie (Sichwissen). E. Tugendhat pokaza rwnie, e skrywanych paradoksw "nie-tosamoci" (Paradoxien des
Nicht-Identischen) bd "wiadomoci nierefleksyjnej", dadz
si uchwyci na drodze analityczno-jzykowej dopiero ww-
l N. Luhrnann, Selbstthematisierung des Gesellschaftssystems, w: tene,
Soziologische Aufkliirung, t. 2, Opladen 1976, s. 72 n.

2 D. Henrich, Die Grundstruktur der modemen Philosophie, wyd. cyt., s. 113.
l E. Tugendhat, SelbstbewujJtsein und Selbstbestimmung, wyd. cyt., s. 63 n.
648 IV Racjonalizacja jako urzeczowienie Krytyka rozumu instrnmentalnego 649
czas, gdy skorzystamy z trjczonowego modelu uycia zna- zaleny od interpretacyjnych dokona podmiotw koor-
kw, majcego pocztki u Blihlera l , i gdy analiza znacze dynujcych swe dziaanie za porednictwem dajcych si kry-
jzykowych ju w samym punkcie wyjcia bdzie miaa odnie- tykowa roszcze do wanoci. Tym, co charakterystyczne dla
sienie do idei porozumienia midzy uczestnikami komunikacji pozycji zajmowanej przez wiadomo nowoczesn, jest wic
co do czego w wiecie. Model ten zapocztkowa przeom nie tyle jedno samozachowania i samowiadomoci, ile
wykraczajcy poza lingwistyczny zwrot w filozofii podmiotu, raczej w stosunek, jaki znalaz wyraz w mieszczaskiej filo-
a polegajcy na przejciu do teorii komunikacji. W kontekcie zofii spoecznej i historiozofii: to, e cay ukad ycia spoecz
niniejszych rozwaa interesuje mnie nie znaczenie tego prze- nego reprodukuje si zarwno za spraw sterowanych przez
omu dla dziejw filozofii, lecz cezura, jak koniec filozofii media racjonalnych ze wzgldu na cel dziaa jego czonkw,
podmiotu stanowi dla teon'i spoecznej. jak i za spraw ich wsplnej woli, majcej zakotwiczenie
Jeli zakadamy, e gatunek ludzki utrzymuje si [przy yciu] w praktyce komunikacyjnej wszystkich jednostek l .
dziki spoecznie koordynowanym aktywnociom ludzi oraz Podmiotowo, ktrej wyznacznikiem jest rozum komuni-
e koordynacja ta musi si dokona przez komunikowanie si, kacyjny, przeciwstawia si wynaturzeniu (Denaturierung)
a w centralnych obszarach przez komunikowanie si nacelo- jani w interesie samozachowania. W odrnieniu od rozumu
wane na osignicie zgody, to wwczas reprodukcja gatunku instrumentalnego, rozum komunikacyjny nie da si bez oporu
wymaga bdzie rwnie spenienia warunkw racjonalnoci podporzdkowa lepemu samozachowaniu. Obejmuje on
tkwicej immanentnie w dziaaniu komunikacyjnym. Warunki swym zasigiem nie samozachowawczy podmiot, ktry [co]
te w epoce nowoczesnej staj si uchwytne wraz z decentracj sobie przedstawiajc i dziaajc odnosi si do przedmiotw,
rozumienia wiata oraz z wyodrbnieniem si i wyksztace czy zachowujcy swe istnienie system, ktry odgranicza siebie
niem rnych uniwersalnych roszcze wanociowych. Dla- od otoczenia, lecz symbolicznie ustrukturowany wiat ycia,
tego w tej mierze, w jakiej religijno-metafizyczne obrazy wia ktry konstytuuje si w dokonaniach interpretacyjnych swych
ta trac wiarygodno, pojcie samozachowania zmienia si nie czonkw oraz reprodukuje si jedynie poprzez dziaania
tylko w aspekcie podkrelanym przez Blumenberga: nie tylko komunikacyjne. Nie jest zatem tak, e rozum komunikacyjny
traci swe teleologiczne nastawienie na cele obiektywne, skut- po prostu zastaje ju jaki stan podmiotu czy systemu, lecz
kiem czego samozachowanie, ktre stao si nieprzechodnie, rozum ten uczestniczy w strukturowaniu tego, co powinno
moe awansowa do rangi najwyszego celu poznania i zorien- zosta utrzymane. Utopijna perspektywa pojednania i wolnoci
towanego na zaoony rezultat dziaania. Pojcie to, w miar tkwi w zalku ju w warunkach komunikacyjnego uspoecz
jak rozlunia si normatywna integracja ycia codziennego, niania indywiduw; jest ona ju wbudowana w jzykowy
przybiera nastawienie uniwersalistyczne i zarazem indywidu- mechanizm reprodukowania si gatunku.
alistyczne. Proces samozachowania, ktry musi spenia Z drugiej strony, spoeczne imperatywy samozachowania
warunki racjonalnoci dziaania komunikacyjnego, staje si dochodz do gosu nie tylko w teleologii [waciwej] dziaa-
l K. Btihler, Sprachtheorie, Jena 1934; patrz wyej, s. 457 n. l H. Neuendorf, Der Begnjf des Interesses, Frankfurt am Main 1973.
Krytyka rozumu instmmentalnego 651
niom indywidualnych czonkw spoeczestwa, lecz rwnie - 1917) nale, podobnie jak Weber (1864-1920), do generacji
w ukadach zalenoci funkcjonalnych midzy zagregowany- ojcw zaoycieli nowoczesnej socjologii. Obydwaj rozwijaj
mi efektami dziaa. Granic, na jak natrafia integracja czon kategorie, w ktrych moliwe jest podjcie na nowo Webe-
kw spoeczestwa, ktra realizuje si za porednictwem pro- rowskiej teorii racjonalizacji i uwolnienie jej od aporetyki
cesw dochodzenia do porozumienia, wyznacza nie tylko zwizanej z filozofi wiadomoci: Mead dokonuje tego
przemoc kolidujcych interesw, lecz w rwnym stopniu waga, fundujc socjologi na teorii komunikowania si, Durkheim
jak maj systemowe imperatywy przetrwania, ktre sw prze- za - prezentujc teori solidarnoci spoecznej, ktra wpro-
moc realizuj obiektywnie, przenikajc orientacje kierujce wadza wzajemne odniesienie midzy integracj spoeczn
dziaaniami odnonych aktorw. Problematyka urzeczowienia i integracj systemow
wynika wwczas nie tyle z racjonalnoci ze wzgldu na cel,
zabsolutyzowanej w subie samozachowania, ze zdziczaego
rozumu instrumentalnego, ile raczej std, e puszczony wolno
rozum funkcjonalny [rzdzcy] utrzymaniem systemu ignoruje
roszczenie do rozumnoci (Vemunftanspruch) tkwice w uspo-
ecznieniu realizowanym poprzez komunikacj i pcha racjona-
lizacj wiata ycia w lep uliczk
Z recepcji Weberowskiej teorii racjonalizacji, od Lukacsa
po Adorna, wida wyranie, e o spoecznej racjonalizacji
mylano wci jako o urzeczowieniu wiadomoci. Paradoksy,
do jakich to prowadzi, pokazuj jednak, e sprawy tej nie
mona zadowalajco rozpracowa rodkami pojciowymi filo-
zofii wiadomoci. Nim ponownie podejm problematyk
urzeczowienia i na nowo j sformuuj w kategoriach dziaania
komunikacyjnego, z jednej strony, oraz wyksztacania si pod-
systemw za porednictwem mediw sterowania z drugiej,
chciabym rozwin te kategorie, wydobywajc je z kontekstu,
w jakim wystpuj w dziejach teorii. Gdy problematyka racjo-
nalizacji i urzeczowienia jest mocno osadzona w wyznaczonej
przez Kanta i Hegla "niemieckiej" linii rozwoju myli spoecz
nej, ktra od Marksa przez Webera wiedzie a do Lukacsa
i teorii krytycznej, to zmiana paradygmatu, o ktr mi chodzi,
zapocztkowana zostaje przez Georga Herberta Meada
i Emile' a Durkheima. Mead (1863 - 1931) i Durkheim (1858-
SKOROWIDZ OSB
Opracowa Andrzej Maciej Kaniowski
Abel Theodore 202 Attewell Paul 227

Abendroth Wolfgang XV Augustyn, w . LVIII
Adler Max 270 Aune Bruce 519
Adomo Theodor Wiesengrund XIII, Austin John Langshaw LXXXII, 164,
XV, LXXIII, LXXXIV -LXXXVI 180,181,460,461,463,477-479,
19, 221, 256, 260-262, 286, 287, 481,482,484,485,487,525-528
313,367,561-563,566,568,573, Auwarter Manfred 14,546
576,577,579,597-602,604-611,
615-621,623-632,634-639,642, Bach Kent 540
644-646,650 Backhaus Hans-Georg 583
Albert Hans 202, 221 Bacon Francis XLVII
Alexy Robert 49, 443
Baier Kurt 49, 393
Allwood Jens S. 541
Ballmer Thomas T. 526
AIstone William P. 213,490
Baran Bogdan 107
Amsterdamski Stefan 20
Barker Martin 276
Andersen J!fi m Ersler 3
Barmark Jan 140
Anscombe Gertrude Elizabeth Mar-
Bartsch Renate 493
garet 163
Apel Karl-Otto X, XXI, XXXIII, Basaglia Franco 602
XXXV, XLIV, LXIII, 13, 19,33, Bauch Bruno LXXXVIII
49, 140, 192, 193, 202, 244, 247, Baudelaire Charles Pierre 416
248,393,455,456,459-461,540, Baumeister Thomas 627
613 Baxter Richard 418
Arato Andrew 579, 596 Beavin Janet Helmick 458
Arendt Hannah 362 Beck Gotz 457
Amasson Johann Paul 14,596 Beck Ulrich 221
Aronovitch Hillard 61 Becker Oskar XI
Arystoteles X, XLV , XLVI, L, LV, Beckermann Ansger 195, 453
LVII, LXI, 55,159,247,611,634 Bellah Robert Nelly 340
654 Skorowidz osb Skorowidz osb 655
Bendix Reinhard 282, 290, 328, 329, Blihler Karl 457, 458, 460-462, 506, Dasen Pierre R. 94 Elkana Yehudi 615
370 648 Davidson Donald 459 Elkind David 140
Benhabib Seyla 14, 192 Buksiski Tadeusz LXII Engels Friedrich 270
Davis Steven 459
Benjamin Walter 606, 625, 627 Burger Thomas 275 Dearden Robert Frederick 33, 36 Euchner Walter 440
Bennett Jonathan 455 Burke Patrick 115 Derczyski Wodzimierz 330 Evans Gareth 521
Berger Johannes 5 Burleson Brant R. 57, 75 Descartes Rene (Kartezjusz) LVIII, Evans-Prichard Edward Evan 92, 93,
Berger Peter L. 151 Busse Winfried 457 LX, 632 111- 114, 118 - 120
Bernstein Richard Jacob XXII, Dewey James 206
XXIII, 13,206,255,615 Campbell B. G. 528, 529 Diederich Werner 20 Fahrenbach Helmut 49
Binkley Timothy 544 Carnap Rudolf 458 Dilthey Wilhelm XIX, LXVI, 147, Fa1es Evan 108
Birnbaum Norman 259, 561 Carr David 29 199,202,274,276,579 Farrell Thomas B. 455
Bittner Rlidiger 51 Cassirer Ernst 92 Dingier Hugo XXXIX Feher Ferenc 579
Black Max 36, 519 Castoriadis Cornelius 11 Dixon Keith 108 Feleppa Robert 221
BIair J. Anthony 56 Cavell Stanley 33 Dobert Rainer 14, 20, 131, 140, 340, Fetscher Iring 440
BIoch Ernst 625 Chmielewski Adam 146,570 394,395 Feuerbach Ludwig 631
BIum Alan F. 238 Chomsky Noam XXVI, XXVII, LXV Doktr Jan 563 Feyerabend Paul K. 203,615
Blumenberg Hans 366, 633, 641, 648 Churchill Lindsey 540 Donhoff Marion Grafin von XLIII Fichte Johann Gottlieb XV , LVIII,
Bohler Dieter 221, 246 - 248 Chwedeczuk Bohdan 108,330,477, LXVIII, LXX
Douglas Jack D. 231, 234
Bohme Gernot 369 478,525 Dregger Manfred XXVIII Finnegan Ruth 92, 96, 107, 124
Bohme Jakub LXXXVI Cicourel Aaron Victor 14,205,232 Dreier Ralf 443 Finocchiaro Maurice A. 63
BonG Wolfgang 14,614 Cimabue 287 Dubiel Helmut 14,563,598,602,630 Fischer Walter R. 75
Bormann Claus XXXV Claessens Dieter 298 Dlilmen Richard van 346, 396 Flavell John Hurley133
Borzym Stanisaw XIX Cole Michael 94 Dummett Michael 459, 521-524 Fleischmann Eugene 278
Bottomore Tom 22 Cole Peter 513 Durkheim Emile XLII, LXV, LXXIV, F011esdal Dagfinn 509
Bouveresse Jacques 456 Collingwood Robin George 240 LXXXI, 10,64,99,162,254,256, Floryska-Lalewicz Halina XIX
Brand Myles 453 Condorcet Jean Antoine Nicolas de 329,650, 651 Foucault Michel 602
Brecht Bertolt LXXXVI 263-269,273 Dutschke Rudi XXIII Francesca Piero della 287
Breines Paul 579, 596 Coulthard Ma1colm 540 DybelPawe415,570 Frankenberg Glinter 14,378
Brentano Ludwig Joseph (Lujo) 322 Cramer Konrad 195, 642 Fraunce Elaine E. 547
Breuer Stefan 3 Cresswell Maxwell J. 537 Ebeling Hans 631, 633, 634 Frazer James George 122
Brodzka Alina 579 Eberle Friedrich 583 Frege Gottlob L, LXX, LXXXII,
Broughton John M. 133 Daele Wolfgang van den 369 Eccles John C. 146-148, 158 LXXXIX, 146, 150,459,460,646
Brunkhorst Hauke 3 Dahmer Helmut 584 Eckberg Douglas Lee 204 Frenkel-Brunswick Else 604
Buber Martin 209 Dahrendorf Ralf 576, 603 Eder Klaus 14,95,340,349,433,444 Frentz Thomas S. 455
Bubner Rlidiger 3, 4, 20, 159, 189, Dallmayr Fred Reinhard XX, 203 Eichendorff Joseph von LXXXVI, Freud Sigmund LXVII, 53, 254, 631,
195,629,642 Dallmayr Winfried patrz Dallmayr 637 638
Buchner Wojciech 285 Fred Reinhard Einstein Albert 255 Freyer Hans 147,259
Buck-Morss Susan 609 Danto Arthur C. 182 Eisen Arnold 298, 308 Freyhold Michaela von 604
Buczyska-Garewicz Hanna 362 Darwin Charles LXVII, 273, 631, 633 Friedeburg Ludwig von XIII
Ekeh Peter Palmer 160
Friedrichs Robert W. 22 Grice Herbert Paul 178, 455, 513, Heidegger Martin XII, XV, XLII, Hutcheson Peter 209
Fromm Erich 604 541 LVIII, LXXXVI, 199, 202, 609, Hymes Dell 540
Fuhrmann Manfred 248 Grisebach Eberhard 209 629,631,642
Furth Hans G. 133 Groethuysen Bernhard 391, 392 Heistermann Walter 221 Ingarden Roman LXXXVIII
Gromczyski Wiesaw 600 Held David 4, 514, 563 Isenberg Arnold 51
Gadamer Hans Georg XV, XVII, GroBklaus Gotz 89 Heller Agnes 579
XXXIII, XXXV, LXII, 17, 107, Gumbrecht Hans Ulrich 370 Heller Hermann 447 Jackson Don D. 458
180,199,202,243-247 Gumperz John Joseph 540 HenIe Paul 179 Jacobs Scott 540
Glifgen Gerard 160, 165 Gustafson Donald 519 Hennis Wilhelm 21 Jaeggi Urs 340, 596
Galileusz (Galileo Galilei) 361 Henrich Dieter 631, 641- 646 Jakobson Roman 457,460
Garfinkel Harold 162,220,228,229, Habermas Jtirgen IX - LXXXVII, Herborth Friedhelm 13 Jakubowicz Karol 282
233,235-238 LXXXIX, XC, XCIII, 4, 5,13,18, Hering Ursula 13 Janik Allan 47,60, 70
Gay John 94 20,21,23,25,49,53,58,61,117, Hertzberg Lars 108 Jarvie lan Charles 108, 145, 151-155
140,143,146,195,196,202,220, Hesse Mary 203, 204, 615 Jasiska-Kania Aleksandra 330
Gehlen Arnold 558
Gellner Ernst 124-127 247,259,262,271,326,388,404, Hill Lester 204 Jauss Hans Robert 248
Gerth Hans 168 444,456,460,478,487,501,540, Hintze Otto 328, 329 Jay Martin 563
Gethmann Carl Friedrich 543 541,546,553,570,579,580,591, Hirst Paul Heywood 33, 36 Jefferson Gail 536
Geulen Dieter 161 596,600,606,613,616,625,627 Hitler Adolf XXXIX Jensen Uffe Juul 131
Giddens Anthony 3, 200, 204, 561 Hacker Peter Michael Stephan 172, Hobbes Thomas XLVIII, LIII, 440, 631 Jezus 131
Giegel Hans Joachim XXXV, 172 524 HOffe Otfried 49, 165 Joas Hans IX, LXIII, 161
Giotto di Bondone 287 Halliday Michael Alexander Kirkwood Hollis Martin 113 Johnson Ralph H. 56
540 Howka Teresa 179 Jonas Friedrich 22
Gipper Helmut 179
Girndt Helmut 465 Hampshire Stuart 51, 519 Honneth Axel IX, XL V, LXIII,
Glick Joseph A. 94 Hare Richard M. 44, 393 LXXXVI, 13, 340, 596, 628 Kaiser Gerhard 624
Godelier Maurice 94 -97 Harnish Robert M. 540 Horkheimer Max XV-XVIII, LXXIII, Kalberg Stephen 260, 298
Harre Rom (Romano) 131, 162, 171, LXXXIII - LXXXV, 256, 260- Kauyska Irena 360
Goffman Erving 161, 162, 170 - 172,
176,177 179 262,561-580,589,597-604,606, Kambartel Friedrich 49,393
Goldmann Alvin Ira 184 Hartmann Nicolai XI, 147, 148 607,611-620,622-627,629-632, Kaniowska Katarzyna 4
Goldthorpe John N. 232, 234 Hartung Harald 221 634-636,638,642,645 Kaniowski Andrzej Maciej XIII, XV,
Gortzen Rene IX Heal Jane 455 Hormann Hans 458 XIX, XXI, XXIII, XXIV, XXX,
Golicki Jan 579 Hedenius Ingemar 537 Horster Detlef IX, LXII, 583 XXXIV, XXXV, XXXVII, LXVIII,
Gould Mark 14 Hegel Georg Wilhelm Friedrich XIX, Horton Robin 92, 96, 107, 120, 121, LXIX, LXXII, LXXVI, LXXXVI,
Gouldner Alvin W. 221 XXII, XXIX, XXX, XLIV, LV- 123 -125 4,13,20,143,262,271,404
Grski Tomasz 440 -LVIII, LX, LXVI, LXVII, LXXIII, Howe Richard Herbert 275 Kanitscheider Bernulf 19
Graham Keith 514 LXXXIV, 8, 9, 269, 270, 377, Humboldt Wilhelm LXX Kanngiesser Siegfried 455
Grenz Friedemann 597, 610, 621, 440,561,562,580,582,583,589- Hume David 269 Kant Immanuel X, XIX, XXIX,
626,628 -593,595,598,601,607,609,610, Hurrelmann Klaus 20 XXXVI, XLIV, LV, LVIII, LXVII,
Grewendorf Gtinther 493, 515, 526, 614-616,624,627,631,632,650 Husserl Edmund XI, LXIII, 146, 199, LXXVII, LXXXVII, LXXXVIII,
529,537 Hegselmann Rainer 49 202,209,225,235,238,300 10,263,267,269,276,393,440,
564,565,582,589,590,614,617, Kulenkampff Jens 627 -563,582-596,599-601,616-618, Matthes Joachim 546

632,633,638,650 Kummer Werner 540 620,650 Matthiessen Ulf 4
Kaplan Bernard 133 Lukes Steven 108-111, 139, 140 Mattik Paul 583
Kartezjusz patrz Descartes Lachowska Dorota 223,228 Luksemburg Ra 598 Maxwell James Clerk 255
Kasler Dirk 259,280,396 Laing Ronald David 602 Lumer Christoph LXXXVII Mayrl Willam 310
Kautsky Karl 270 Lakatos lmre 20, 203, 615 Luter Marcin 293 Mead George Herbert LXV, LXIX,
Kekes John 108 Landshut Siegfried 259 Ltitzeler Heinrich 461 LXX, LXXIV, 10, 162, 180,254,
Keller Monika 62 Lask Emil 608 256,637,638,650,651
Keller Wilhelm XI Laslett Peter 255 ukasiewicz Magorzata
XVII, XIX, Meggle Georg 453, 455
Kenny Anthony 164,460 Lederer Robert 412 XXI, XXX, XXXIX, XLVI, 20, Meinfeld Werner 233
Kety Seymour S. 547 Lcibniz Gottfried Wilhelm LVIII, 632 25,196,566,600 Merleau-Ponty Maurice 578, 595, 596
King Preston 255 Leist Anton 456,510,514 Meuschel Sigrid 14
Kirsch Edith 14,546 Lemmon Edward John 537 McBride William L. XCIV Meyer Meinert 480
Klein Wolfgang 62-64,66-68 Lenin Wodzimierz Ilicz 64, 598 Machiavelli Niccolo LIII Mikoaj z Kuzy (Nicolaus Cusanus)
Knodler-Bunte Eberhard LXXXVI, Lenk Hans 162, 165,529 Maciejewski Franz XXXV LVIII
13 Lepenies Wolfgang 95 McCall Georges J. 161 Mill John 416
Kohlberg Lawrence XXIX, 14,310 Lessing Gotthold Ephrain XXXIX McCarthy Thomas A. LXVII, 4, 14, Miller Max 14, 62
Koakowski Leszek LXVII Le Barbara 97 108,113,203,251,368,404,499 Mills Charles Wright 25, 168
Konig Rene 365 Levinson Daniel J. 604 Macdonald Margaret 51 Misch Georg 202
Kopacki Andrzej 570 Levi-Strauss Claude 94-96, 99 McDowell John 521 Mischel Theodore 197
Korsch Karl XIV, 270 Levy-Bruhl Lucien 92,93 McHugh Peter 231, 238 Misgeld Dieter 3
Koyre Alexandre 365 Lewis David K. 455, 537 MacIntyre Alasdair 109, 110, 122, Miziski Jan 107, 280
Krahelska Halina 570 Lindzey Gardner 161 130, 131, 139, 140, 197,249 Mohrs Thomas LXXXVIII
Krahl Hans Jtirgen 583 Linneusz 78 McPherson Crawfod B. 440 Mokrzycki Edmund 93,120,223
Krasnodbski Zdzisaw XIII, XV, Lipnik Wanda XCIII Maier Hans 21 Moliter Katarzyna LXIII
XVIII, XXXV, 23, 228, 415, 570, Litt Theodor XI, 147 Malinowski Bronisaw 97 Mommsen Wolfgang 574, 576
596 Lloyd Barbara Bloom 94 Mannheim Karl 107 Moore George Edward 515, 553
Kreckel Marga 528-531,541 Locke John 440, 634 Manninen Juha 192, 193 Morchen Hermann 629
Krelle Wilhelm 160 Looser Max 13 Marcuse Herbert 261, 396, 600, 627 Morgan Jerry L. 513
Kreppner Kurt 205 Lorenzen Paul 195, 196, 393 Marks Karol XIV, XV, XIX, XX, Morganstern Oskar 162
Krikorian Yervant H. 611 Lorenzer Alfred 197 XXII, XXIX, XXX, XXXVI, Morris Charles W. 458
Krohn Wolfgang 369 Lotze Rudolf Hermann LXXXVIII XXXVIII, XXXIX, L V, LXVI- Mortimer Halina 461
Krzemieniowa Krystyna LXXXVIII, Lowith Karl XV, 259, 561 -LXVIII, LXXIII, LXXXIV, 9, Mtinch Richard 3
287,608 Luce Robert Duncan 160 10, 254, 260-262, 270, 282, 328, Musgrave Alan 20
Krzemie-Ojak Krystyna 605, 629 Luckmann Thomas 151 336,378,561-563,582-586,589,
Kubiska Ola 365 Luhmann Niklas XXI, XXV, XC, 3, 591-594,596,599,600,616,625, Needham Joseph 360-361
Kubiski Wojciech 365 37,262,300,443,645,646 631,633,650 Negt Oskar XXIV, 583
Kuhlmann Wolfgang 221, 240, 242 Lukacs Gyorgy XIV, LXXIII, Markus Gyorgy 579 Nelson Benjamin 360, 365
Kuhn Thomas S. 20,203,204,615 LXXXIII - LXXXV, 256, 270, 561- Martinich Aloysius P. 513 Neuendorff Hartmut 22, 25, 649
Skorowidz osb 661
660 Skorowidz osb
Ritter Joachim 612 Schelling Walter A. 53,197

Neumann John von (Johann von Neu- Peters Richard S. 33, 36
Roche Maurice 181 Schenkein Jim 540
mann) 162 Pethran Inge 13
ROdel Ulrich 14,378 Schiffer Stephen R. 455, 493, 537
Newton Izaak 255, 263, 589, 633 Pfaff Peter 51
Roeders Paul 62 Schiller Friedrich 590
Nielsen Kai 107 Piaget Jean XXIX, LXV, 40, 94, 96,
Rohrmoser GUnter 624 Schleich Thomas 370
Nietzsche Friedrich XXIX, LVIII, 132-134, 137, 139,254,310,401
Romaniuk Adam 49 Schleyer Hans Martin XXXVIII
LXVII, 278,416,417,631 Pico de Mirandola L VIII
Rommetveit Ragnar 540 Schlieben-Lange Brigitte 457, 479
Nisbet Robert 22 Piat Robert 362
Rorty Richard LXIV, LXVII, 4, 18, Schlipp Paul Arthur 146
Ninik Jzef LXVII Planck Max 255
115 Schluchter Wolfgang 310, 316, 326,
Nf,6rager Troels 3 Platon LVIII, LIX, 611, 634
Rose Gillian 610 327,347,358,381,384,385,394,
Norman Richard 44, 175 Plotyn LVIII
Rosenstock-Huessy Eugen 209 433,434,447,467,561
Norrick Neal R. 519 Pole David 33
Rosenzweig Franz 209 Schmidt Alfred 583, 597
Nowakowska-Sotan Elbieta 300 Pollner Melvin 38, 41,228,234
Roser Aandreas LXXXVIII Schmidt Gert 280
Nowell-Smith P. H. 44 Pomian Krzysztof 95
Rotenstreich Nathan 133 Schmitt Carl 443
Nunner-Winkler Gertrud 14,20, 140 Popper Karl Rajmund 73, 120, 127,
Roth Guenther 280 Schmucker Joseph F. 618,624,628
145-156,158,159,203,570
Rothacker Erich XI, 274, 353 Schnadelbach Herbert LXII,
Oehler Christoph XIII Pothast Ulrich 642, 645
Rousseau Jean Jacques 440, 590 LXXXVIII, 4, 54, 613
OelmUller Willy 49,251,393,443 Praszaowicz Dorota 97
Runciman W. G. 255 Scholem Gershom 625
Oevermann Ulrich 14, 20 Prewo Rainer 337
RUsen Jom 107 Schonrich Gerhard 252
Offe Claus 14 Probst Peter XCIV
Ryan Alan 255 Schroter Klaus 546
Olbrechts-Tyteca Lucie 61 Prokopiuk Jerzy 280, 297, 306,418
Ryle Gilbert 29 Schroter Manfred XVII
Oldemeyer Emst 89 SchUller Klaus 7
Olszewska-Dyoniziak Barbara 97 Quine Willard Van Orman 221, 461
Sade Donatien Alphonse Fran~ois de SchUtz Alfred 38, 151, 156, 202,
Orowski Hubert XXI, 197 222-227,234,553
566
Ostromcka Helena 20 Radnti Sandr 579
Sady Magorzata 463 SchUtze Fritz 179, 233
Raiffa Howard 160
Sady Wojciech 463 Schwab Martin 481, 493, 503
Pannenberg Wolfahrt 248 Ranke Leopold von 274
SandkUhler Hans Jorg LXXXVII Schwemmer Oswald 49, 196
Panufnik Maciej 49 Rasmussen David M. IX, 3
Sanford R. Nevitt 604 Schweppenhauser Hermann 597
Parekh Bhikhu Chhotalal 255 Rawls John XLIII, 49,393
Sarbin Theodor R. 161 Searle John R. LXXXII, XC, 13,460,
Parmenides LIX Reichardt Rolf 370
Sauerland Karol 605, 629 478,492,493,515
Parret Herman 456 Reichelt Helmut 583
Savigny Eike von 29, 213 Secord Paul F. 162, 171, 179
Parsons Ta1cott XXXIV, LXXIV, Reiss David 547
Savigny Friedrich Karl von 274 Seel Martin XCIV
LXXV, 8, 10, 23, 155, 161, 162, Rickert Heinrich LXXXVIII, 202,
Schadewaldt Wolfgang 17 Seyfarth Constans 259, 280, 298,
169,254,256,282,329,558,562 276,326
Schanz Hans Jf,6rgen 3 340,561
Pasek Jarosaw 49 Ricoeur Paul 53
Schegloff Emanuel A. 536 Sharp Donald W. 94
Patterson John W. 378 Rieber Robert W. 133
Scheit Herbert 89 Shubik Martin 160
Patzig GUnther 49 Rieke Richard D. 47, 60, 70
Schelling Friedrich Wilhelm Joseph Shwayder David Samuel 479
Peirce Charles Sanders XIX, LXXXIX, Riesman David 575 Siemek Marek Jan XIX, XCIII, 579
XVII, LVIII, LXXXV, LXXXVI,
89,206,458,633 Riskin J ule s M. 547 Silbereisen Rainer Karl 62
595,632
Perelman Chaim 61 Ritter Hans Henning 95
Skorowidz osb 663
662 Skorowidz osb
Simmel Georg XXVII, LXXVIII, 585 Szahaj Andrzej XIII, XIX, LXXXVI, Walton Douglas 453 Wiggins David R. P. 537
13, 143,262,404 Wandowski Henryk 280, 297, 306, Wilson Bryan R. 107, 109, 113
Simmons Jerry L. 161
418 Wilson Thomas P. 230
Simon Herbert A. 160 Szawiei Tadeusz 93
Warnock Geoffrey James 537 Wimmer Reiner 49,393
Singer Marcus George 393 Szczubiaka Micha LXIV, 18
Watzlawick Paul 458 Winch Peter 93, 94, 108-110, 113-
Skarga Barbara XIX Szlesiska-Ziach Ewa XCIII
Weakland John H. 547 -120,124,127-131,140,202,206
Skinner Quentin 255 Szubka Tadeusz 461
Weber Max XLII, LXIV -LXVI, Winckelmann Johannes 365, 444
Skjei Erling 5, 6 Szynkiewicz Sawoj 97
LXXIII, LXXIV, LXXXIII, Windelband Wilhelm LXXXVIII,
Skjervheim Hans XXXIII, 206-210,
LXXXIV, LXXXIX, XCI-XCIII, 202,276
212 piewak Helena 171 Witkowski Lech XIX, LXVIII,
10, 26, 27, 64, 94, 139, 157, 158,
Sklair Leslie 272 piewak Pawe 171 169,191-193,214,223,254,256, LXXXVI, 13
Snell Bruno 17 Wittgenstein Ludwig XXXIV, 33,
259-263,274-333,335-357,359,
Sohn-Rethel Alfred 590, 618 Tambiah Stanley Jeyaraja 96 113, 115, 172, 180, 181, 184,202,
362,363,367,368,370-383,388-
Sollner Alfons 602 Tarski Alfred L 213,459,460,463,490,516,517,
-391, 393-401, 403, 405-413,
Spaemann Robert XLIX, L, LI, 612 Taylor Charles 14, 174, 179 519,553,646
415-421,423,424,426-430,432-
Spencer Herbert 272, 273 Taylor Paul W. 83 Wolin Sheldon S. 255
-434, 436-453, 463-472, 540,
Spengler Tilman 361 Tenbruck Friedrich H. 338 - 340 550,554-556,558-564,566-574, Wolniewicz Bogusaw 519
Spinoza Baruch (Bendictus de Spinoza) Theunissen Michael 9, 209, 270 576-579,581,585-589,591,593, Wright Georg Henrik von 163, 192
XXXIII, LVIII, 632 594,596-598,614,617,650,651 Wrighton Donald 221
Thomas William Isaac 223
Springer Werner 233 Wehler Hans-Ulrich 376 Wunderlich Dieter 478, 488, 492,
Thompson John Brookshire 3, 4,514
Sprondel Walter M. 259,298,340,561 We in Hermann XI 528-530, 536
Thyssen Johanes Xl
Stammer Otto 259, 396 Weiss Johannes 309, 310 Wyrozembski Zygmunt Jan 585
Tiedemann Rolf 597
Stammler Rudolf 332 Weizsacker Carl Friedrich von XXIII
Tomasz, w. L VIII
Stegmtiller Wolfgang 36 Wellmer Albrecht 3, 14, 108, 139- Zajczkowski Andrzej 95
Tonnies Ferdinand XCI
Steinert Heinz 162 -142,260,596,599,613 Zapf Wolfgang 376
Topitsch Ernst 221
Steinfels Peter 412 Weltz Friedrich XIII Zeleny Jindfich 583
Toulmin Stephen Edelston 47, 57,
Stenius Erik 460, 509 Weymann Ansgar 233 Zilsel Edgar 369
59-62, 72-77, 615 Zimmermann Don H. 227, 228, 234,
Stephan Peter M. 221 Wbite Alan Richard 49
Stounbjerg Per 3 Troeltsch Ernst 107, 384 235
Whorf Benjamin Lee 179
Stras ser Hermann 262 Tugendhat Ernst 14, 81, 248, 377, 490, Zimmermann Jorg 88
Widmanann Arno LXXXVI, 13
StrauB Franz Joseph XXXVIII 516,517,521,643,644,646,657 Wiehl Reiner 195, 642 Zonn-Pasternak Katarzyna 120
Strauss Leo 440 Tuomela Raimo 192, 193 Wiener Norbert 634
Strawson Peter Frederic 252, 482, Wiggershaus Rolf XIII, 181 egle Urszula 461
484,525 Valin Robert D. van 551
Strzelecki Jan 575 Vanini Giulio Cesare 626
Suchodolski Bogdan 263 Vinci Leonardo da 361
Sullivan William M. 49 Voegelin Eric 612
Swidler Ann 298 Vogel Ulrike 298
Szacka Barbara 221 Vollrath Ernst 3
Szacki Jerzy XIX, 25, 221, 330, 600 VOlzing Paul-Ludwig 55, 80
SKOROWIDZ POJ
Opracowa Andrzej Maciej Kaniowski
akty mowy zob. teoria aktw mowy k. a roszczenia wanociowe 461 -

argumentacja; definicja 32, 56; teoria -463, 492-493, 504-508; analiza
46-89; a. a racjonalno 420 dziaania komunikacyjnego 177-
-190,504-511; dziaanie komuni-
charyzma, wg Webera 574 kacyjne jako reprodukowanie i ko-
czynnoci mowy zob. teoria aktw mowy ordynowanie dziaania 189 - 190,
503-504, 648-650; orientacja na
diagnoza epoki, wg Webera 411-427; porozumienie 186-190,473-476;
utrata sensu jako element diagnozy zwrot w teorii krytycznej ku teorii
412-417,568-571; utrata wolnoci dziaania komunikacyjnego 639-
jako element diagnozy 412, 417- 640; zob. take dziaanie; jzyk;
-419, 571-578; krytyka diagnozy wiat ycia
Webera 417-427 dziaanie regulowane przez normy

dyskurs; definicj~. a "krytyka" 166-170,548-549
88; d. a racjonalno proceduralna dziaanie teleologiczne 162-166,548
420; typy dyskursu 47-54; warunki
uczestniczenia w dyskursie 216 - 218 etnometodologia 220,227 -239,615
dziaanie; definicja 181; analityczna etyka protestancka 370-382; - a ra-
teoria dziaania 453-456; cztery cjonalizacja 375; - a racjonalno
pojcia dziaania 144 - 180; rodzaje ze wzgldu na cel 372-375, 380-
(typy) dziaania 189-190,465 -468, - 382; - jako narzdzie selekcjono-
485 -486, 546 - 594; Weberowska wania struktur wiadomoci 395;
teoria dziaania 464 - 573; zob. take rozkad e. protestanckiej 389 - 391;
dziaanie dramaturgiczne; komuni- zob. take metodyczny sposb ycia

kacyjne; regulowane przez normy; ewolucja spoeczna; dziewitnasto
teleologiczne wieczne teorie 272 -278; e. s. jako
dziaanie dramaturgiczne 170-177 proces uczenia si 132; rnico
dziaanie komunikacyjne; teoria 8; d. wanie si i wyodrbnianie postaw
k. a moc illokucyjna 485-487; d. wobec wiata w toku e. s. 100- 101
Skorowidz poj 667
666 Skorowidz poj
kontrfaktyczny konsens 227, 244 obyczaj (konwencja), u Webera 330, pragmatyce fonna1nej 179; uniwer-
faszyzm 598-604
krytyka; k. i wano 333 - 334; kry- 471 salistyczne roszczenia pragmatyki
filozofia dziejw (Marksa) 270, 591-
tyka pod adresem Kanta u Adorona obrazy wiata; decentracja i rozwj 137- fonnalnej 249-254; zdefonnowa-
-592
-138, 363-368, 370, 401; fonnalne na komunikacja, patologiczne for-
filozofia pocztkw 19 638; k. rozumu instrumentalnego
waciwoci 251, 400; o. . jako na- my komunikacji 545; zob. take
597 - 598, 632-651; k. rozumu
rzdzie ukierunkowania dziaa 92; jzyk; roszczenia wanosclOwe;
henneneutyka 220, 239-247, 615 instFUmentalnego u Horkheimera
mitycme obrazy wiata 92 - 112; no- semantyka; teoria aktw mowy;
563-578, 597-616, 632-640; k.
illokucyjna moc zob. teoria aktw mowy woczesne obrazy wiata 92, 141 - 143, znaczenie
rozumu obiektywnego u Horkhei-
251, 370, 400-401; porwnanie prawowito, uprawomocnienie, wg
imperatyw, wyraenie imperatywne 5 - 6 mera 611-616; zmiana paradyg-
obrazw wiata jako kognitywnie Webera 329-333, 400, 428-431,
integracja spoeczna 560 matu krytyki 639 - 640
interes, wg Webera 328,469 adekwatnych 115 - 116; racjonalizacja 443-447
kryzys; - a nauki spoeczne 23, 598 przemys kulturalny, wg Adorona
interpretacja rozumiejca (rozumienie obrazw wiata 307 - 317
sensu); teoria 191- 249; i. r. a dzia- odczarowanie 339 - 369; w teorii 604-607
marksizm (u Horkheimera) 600 psychoanaliza; - a krytyka terapeu-
anie komunikacyjne 197 - 201, 213 -
Webera 296,353,364-365
marksizm zachodni 561 tyczna 52, 87 - 88; - a zakcona
-217; i. r. a wano 215-218, 242; media; - a paradoksy nowoczesnoci panowanie (represjonowanie), wg komunikacja 546-547, 638-639
perfonnatywne nastawienie inter- 560, 649; m. sterowania 559 -560, Horkheimera 619-621, 635-636 psychologia rozwojowa; - a racjo-
pretacji rozumiejcej 207 - 217; i. r. 584-587; systemotwrczy efekt paradygmaty teorii krytycznej 619- nalne rekonstrukcje 20-21, 132-
w naukach spoecznych 191 - 201 mediw 587; zastpowanie jzyka -621,635-636 - 134; decentracja wg psychologii
intersubiektywno; - a jzyk 462; -
przez media 559-560 pojednanie, wg Adorona 611, 621- rozwojowej 134-136
a pojednanie 637-642; - a prawo-
metodyczny sposb ycia (jako ele- -625,632,635-637
mocno 499, 520; - a zgoda 474-
ment etyki protestanckiej) 292 - 309, porzdki ycia, w teorii Webera 398- racjonalizacja; - a dziaanie komuni-
-475,506; fonnalne warunki inter-
323,382-384 -422 kacyjne 252-256, 550-562, 648-
subiektywnoci 102 - 103; i. wanoci
mimesis, w teorii Adorona 624-637 postp 263 - 275 - 649; - a urzeczowienie 578 -596;
492-493
postkonwencjonalne struktury moralne, - a teoria dziaania 261, 550-556;
naturalizm, u Marksa 632-633 w teorii Webera 289,294,344-345 r. jako uniwersalny proces histo-
jzyk; - a dziaanie komunikacyjne
negatywna dialektyka (Adoma) 604- potrzeby; - a interesy 174-175; i inte- ryczny 259-262, 282, 309, 550;
186-190; funkcje j. w reprodukcji
-607,626-632 resy w teorii Webera 327 -330; ra- r. kulturowa 400-410; r. obrazw
kulturowej 188; j. jako-mechanizm
~
neoheglizm 147- 148 cjonalna interpretacja potrzeb 50, wiata 129-130, 136, 308-316;
koordynacji dziaania 177 -178,
neokantyzm 157,202,275-276,325- 167 -168; r. prawa 411, 432-439; r. selek-
189-190, 503-504, 648-649; j.
-328,555,579 pozytywizm 202, 612-613; w teorii tywna w kapitalizmie 316-322,
jako paradygmat teorii krytycznej
nonny; - a etyka kognitywna 392- Webera 393, 439-442 378 - 381, 397, 593 - 594; r. spo-
632-647; pojcia (modele) dziaa
-393; - a zgoda 48-49, 329-333; pragmatyka fonnalna; - a pragmatyka eczna, spoeczestwa 260, 282,
nia a jzyk 178 - 190; zastpowa
moralno postkon wencjonalna empiryczna 252-253, 528, 540- 294, 550; r. wiata ycia 557 - 561,
nie jzyka przez media sterowania
a struktury prawne 296, 427 -430, - 554; - a teoria aktw mowy (czyn- 649 - 650; moliwo racjonalizacji
560
437-439 noci jzykowych) 460; - a teoria (definicja) 403-405; paradoksy
nowoczesno, nowoczesna epoka, znaczenia 458-459, 488-504; ana- racjonalizacji 559 - 560, 591
kalwinizm 305, 382
nowoczesny sposb mylenia 92, liza zgody w pragmatyce fonnal- racjonalizacja wg Marksa 260-261,
kontrfaktyczne rozwaania u Webera
142,364-372,400 nej 459-460; koncepcja jzyka w 561,599-600
377-379
668 Skorowidz poj Skorowidz poj 669
racjonalizacja wg Webera 259-369, r. ze wzgldu na cel i r. ze wzgldu tyczna 50-52, 85-86; - a roszcze- teoria aktw mowy; akty lokucji, illo-
407-470; kulturowa 284-291, na wartoci 297 - 305; typy racjo- nia wanociowe 42-43; s. jako kucji i perlokucji 477 -488; a. m.
309-314,327-328,406-409,471; nalnoci 297 - 307, 318 - 324 odniesienie do wiata 40 l, 404 a dziaanie komunikacyjnie 504-
obrazw wiata 307 -309,341-342, rekonstrukcyjna metoda (Webera) samozachowanie, wg Horkheimera - 506; a. m. jako wytwarzanie wizi
377-379 633-642 i nadawanie mocy wicej 462-
363-368, 370; prawa 427-447;
relatywizm; - a racjonalno 245, semantyka; - a pragmatyka 519-524; -463; klasyfikacja aktw mowy
religii 339 - 369; spoeczestwa
317 - 322; r. Webera 276; r. wg analiza formu zdaniowych w se- 525-539; moc illokucyjna 461-462,
(r. spoeczna) 282-283, 294, 471;
mantyce 82-83,458-459; s. inten- 477 -488; samowystarczalno
krytyka Weberowskiej teorii racjo- Webera 316-318
cjonalna 178, 454 - 456; s. prawdzi- czynnoci jzykowych 478; teoria
nalizacji 367,447-453 roszczenia wanociowe (u Webera)
wociowa 459,520-521; zaleno dziaania a teoria aktw mowy 476-
racjonalizm okcydentalny, zachodni 315,329-332
rozumienia od kontekstu dziaania -479; znaczenie wg teorii aktw
277,280-297,315 roszczenia wanociowe; - a argumen-
213; s. zamiast filozofii wiado mowy 506; zob. take dziaanie
racjonalna rekonstrukcja; kontrfak- tacja 32, 82 - 84; - a jzyk 461 - 462;
moci 519-525; zob. take jzyk; komunikacyjne; roszczenia wano
tyczny element racjonalnych rekon- - a sfery wartoci 316; - a typy
teoria aktw mowy; znaczenie ciowe; semantyka; znaczenie
strukcji 377; logika i dynamika wg ekspresji (wypowiedzi) 42, 78 - 79;
sfery wartoci, w teorii Webera 286- teoria dziaania (Webera) 191-193,
rekonstrukcji racjonalnych 131 - 132, - a znaczenie 497 -498; formalne
-291,311-322 464-473; krytyka Webera teorii
339, 403-406; performatywny as- koncepcje wiata a roszczenia wa
siy wytwrcze, w teorii Marksa 599- dziaania 378-382, 555-560
pekt racjonalnych rekonstrukcji nociowe 102-103,400-402,509;
-600 tosamo 126, 303 - 306
334,377; r. r. obrazw wiata 341; illokucyjna rola roszcze wano
spoeczestwo, podsystemy spoe
wewntrzne relacje midzy znacze- ciowych wyznacznikiem czynnoci urzeczowienie; - a media sterowania
czestwa (podsystemy spoeczne)
niem a wanoci w rekonstruk- jzykowych 508; intersubiektyw-
23 - 25; s. jako przedmiot wstpnie 584-587; - a nauka 615-616; - a
cjach racjonalnych 341 no roszcze wanociowych 36-
symbolicznie ustrukturowany 200 racjonalizacja 578-596, 600-616;
racjonalno; - a argumentacja 43 - 44, - 39, 492; porczenie zawarte w rosz- - a utopizm 141; u. jako zjawisko
74-75,420;-arelatywizm 107-109, czeniach wanociowych 498 - 499; wiat; - a jzyk 101; formalnoprag- uniwersalne 600-604; paradoksy
121, 249; - a wiat ycia 38, 45 - 46, systemy roszcze wanociowych matyczna koncepcja (ujcie) wia urzeczowienia 650; u. wg Adoma
261-262; - a wano 31,129 - 130; 80; typy roszcze wanociowych ta 102 - 106; podstawowe odniesie- i Horkheimera 579, 602-617; u.
- a wiedza (definicja) 29 - 35; r. dzia- 499 - 508; wbowizania zawarte w nia do wiata 99-100, 401-402; wg Horkheimera 603 - 619; u. wg
ania 32-35, 45 -49, 192-196,241; roszczeniach wanociowych 500- trzy wiaty: obiektywny, spo- Lukacsa 579-601; u. wg Lukacsa
r. formalno-proceduralna 420; r. ko- -501; r. w. w teorii Webera 316, eczny, subiektywny 134-135, i Marksa 579-586; u. w micie 103
munikacyjna 35, 144-145, 256, 330 - 333; zob. take pragmatyka 462
648-650; r. w naukach spoecznych formalna; teoria aktw mowy wiat ycia; - a nauki spoeczne 201- zgoda; z. i wano 476-477; warunki
21- 27, 248 - 253; fenomenologiczna rozum; - a filozofia 17 - 18; bezstron- - 202; . . jako korelat dziaania zgody 506-507; zob. take argu-
i realistyczna koncepcja racjonalno- no rozumu 74- 75; historia rozu- komunikacyjnego 38, 135-137, mentacja; komunikacyjne dziaanie
ci 35-41; niezalene od kontekstu mu (racjonalnoci) 74-75, 245, 188,201; . . jako wiedza (Hinter- znaczenie; teoria 455-460,506-507;
miary racjonalnoci 121; potencja 259 - 260; proceduralna jedno r0- grnndwissen) 550-554; koloniali- z. a wano 506-507; z. illoku-
racjonalnoci 196; uniwersalistycz- zumu 419-420; zob. take racjo- zacja wiata ycia 5; racjonalizacja cyjne 495 -497; zob. take jzyk;
ne roszczenia racjonalnoci 18 - 19, nalno wiata ycia 38, 91, 137 -139, 557- semantyka; teoria aktw mowy
121-122,249-252,420 - 560; . . w opozycji do ontologii
racjonalno wg Webera 297-324; samoprezentacja; - a dziaanie drama- 155-156 ycie, dobre ycie 141 - 143
r. formalna i substancjalna 310; turgiczne 172 - 173; - a krytyka este-
WYDAWNICTWO NAUKOWE PWN SA
Wydanie pierwsze
Arkuszy drukarskich 47,75
Skad i amanie: MILLROY
Druk ukoczono w listopadzie 1999 r.
DRUKARNIA UNIWERSYTETU JAGIELLOSKIEGO
KRAKW, UL. CZAPSKICH 4
Wydawnictwo Naukowe PWN SA

00-251 Warszawa, ul. Miodowa 10
tel.: (0-22) 695-43-21
faks: (0-22) 826-71-63
e-mail: pwn@pwn.com.pl
http://www.pwn.com.pl

Habermas J. Teoria Działania Komunikacyjnego.

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Habermas J. Teoria Działania Komunikacyjnego.

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

88 I.

Wprowadzenie Wstpna definicja racjonalnoci 89

I J. Zimmennann, Sprachanalytische A.sthetik, Stuttgart 1980, s. 145 n.

sposobie ycia (Lebensfuhrnng). W warunkach za spoeczno

Oxford 1937. Evans-Pritchard streszcza sw krytyk pod adresem Levy-Bruhla

I Tame, s. 308. turalizowanie spoeczestwa.

tudzie niekonformistycznego nastawienia wobec wiata pra-

Mwic o "yciu rozumnym w substancjalnym sensie"

o racjonalnoci "dyskursowej"; w drugim - do relcji ze

"Gra strategiczna skada si z czterech elementw:

odpowiadajce regule czy poprawnie zbudowane; nie s one

cele - warunki prawowitoci, samoprezentacji bd zgody

[fragmenty w tum. polskim: Co zdarzyo si w sOLjolog;;: historyczny model

H. Hartung, Wo Heisterrnann, P. M. Stephan, "FruchtbUitter. Veroffentlichun-

obszarze przedmiotowym i w ktrych musi przynajmniej

czy w ogle dokonuje interpretacji, tzn. czy podejmuje wysiek

* trzne odniesienie midzy socjologi a teori racjonalizacji.

Max Weber jest pord klasykw socjologii jedynym, ktry

l K. Lowith, Max Weber und Karl Marx, w: tene, Gesammelte Abhandlungen,

I J. Habermas, Aspekty racjonalnoci dziaania, tum. A. Szahaj, w: Wok

1 Na temat wpywu Nietzschego na Maxa Webera por. E. Fleischmann, De

wanym - wraz z teatrami, muzeami, pras itd. - uprawianiu sztu-

To wyliczenie form przejawiania si zachodniego racjona-

l T. W. Adama, Teoria estetyczna, tum. K. Krzemieniawa, Warszawa 1994,

l M. Weber, Teoria stopni i kien-tnkw religijnego odrzucenia wiata, wyd.

wyobraenie, e kada decyzja prawna potrzebuje uzasadnie-

artystycznej), system prawny (wraz z fachowym ksztaceniem zorganIzowany ---------------+--------------- zorganizowany

etyka znajduje instytucjonalne ucielenienie); w dalszej kolej- Spoeczestwo

Taka racjonalizacja moe dokonywa si kosztem dziaania

I Tame, s. 60. I Tame, s. 18.

zracjonalizowanych na paszczynie dogmatycznej religii tego, co normatywnie obowizujce, i tego, co empirycznie

i jedynie stwarza moliwo pomnoenia bogactwa sztuki w sensie

~<zracjonalizowane. Jednym z naczelnych zada naszych dyscyplin

* M. Weber, Teoria stopni i kierunkw religUnego odrzucenia wiata, wyd. cyt.,

(i jedyny) nadano stay charakter zoonemu typowi dziaania,

1 W. Schluchter, Die Entwicklung des okzidentalen Rationalismus, wyd.

midzy ideami i interesami zachodz relacje z jednej strony

(Triigerschichten) , ruchw spoecznych, konfliktw itd. moe 3. Aspekty treciowe.

wo ,.religii bazujcej na rytuale" - przyp. tum.

l H. Blumenberg, Der ProzejJ der theoretischen Neugierde, Frankfurt am

wiadomoci oraz jako innowacyjne przezwycianie konflik -

l W. Schluchter, Die Entwicklung des okzidentalen Rationalismus, wyd.

etyk protestanck skrelony; w opozycji do nowoczesnych To wyjanienie autodestrukcyjnego wzoru racjonalizacji

spoecznymi systemami dziaania, jakimi s gospodarka

spoeczestwa, jak te ekspresywne nastawienie wobec

prawowite porzdki. stosunek odniesienie obiektywistyczny

mistyczne bd do tabuizacji (np. wegetariaskie awersje), do l Racjonalno kognitywno-

Ju z tej wstpnej prby charakteryzacji wida, e spord nauka I

presji. To zrnicowane wykorzystanie moliwoci fonnalnych prawo I

odzwierciedla swoisty dla danej kultury i dla danego spoecze

ty, tum. A. M. Kaniowski, w: Wok teorii krytycznej Jiirgena Habennasa,

racjonalnoci kognitywno-instrumentalnej. w gospodarce gajcych si ze sob instancji zrodzonych na gruncie wiary,

ustanowienie, jest oczywicie pynne [ ... l. I odwrotnie, niemal s.201-202.

logizacji prawa, lecz take progresywne wysiki na rzecz

o decydujcym znaczeniu dla epoki nowoytnej opisuje on za

I K. O. Apel, Die Entfaltung der sprachanalytischen Philosophie, w: tene,

M. Weber, Winschaft und Gesellschaft, Koln 1964, s. 3.

M. Weber, Ober einige Kategorien der verstehenden Soziologie, w: tene,

W paragrafie 3 natomiast podkrela Weber, e orientacje aspekt podlegajcy

Subiektywny sens rozciga si soziale Geltung) porzdku prawnego; w pierwszym wypadku

Stuttgart 1976. l M. Schwab, Redehandeln, Konigstein 1980, s. 28 n.

porozumienia co do czego w wiecie; w tym sensie nie s one dziaaniem komunikacyjnym.

l A. Leist, Was heijJt Universalpragmatik?, "Germanistische Linguistik"