You are on page 1of 16

DZIA I.

PRAWO CYWILNE cz oglna

Rozdzia 1. Oglna charakterystyka prawa cywilnego

Zagadnienie 1. Pojcie i zakres prawa cywilnego


Pojcie prawa cywilnego
Prawo cywilne to ga prawa obejmujca zesp przepisw regulujcych stosunki majtkowe
oraz niemajtkowe midzy osobami fizycznymi i osobami prawnymi oraz innymi podmiotami
na zasadzie rwnorzdnoci podmiotw.
Artyku 1 KC przewiduje, e Kodeks cywilny reguluje stosunki cywilnoprawne midzy osoba-
mi fizycznymi i osobami prawnymi. Wprawdzie brzmienie tego przepisu sugeruje, e podmio-
tami stosunkw cywilnoprawnych s wycznie osoby fizyczne i osoby prawne, jednak tre
art. 331 KC wskazuje, e katalog podmiotw prawa cywilnego naley uzupeni take o jed-
nostki organizacyjne niebdce osobami prawnymi, ale wyposaone w osobowo prawn.

Zakres prawa cywilnego


Do prawa cywilnego nale nastpujce dziay kodeksowe:
1) prawo rzeczowe,
2) prawo zobowiza oraz
3) prawo spadkowe.
Z ustawodawstwa pozakodeksowego bezspornie do cywilistyki zalicza si:
1) prawo autorskie i
2) prawo wasnoci przemysowej.

Spord kompleksw norm, ktre wzbudzaj kontrowersje odnonie do tego, czy s jedynie
wyspecjalizowanymi dziaami prawa cywilnego, czy ju odrbnymi dziaami w ramach prawa
prywatnego naley wymieni nastpujce:
1) prawo pracy zgodnie z utrwalonym pogldem doktryny, prawo to nie naley do prawa
cywilnego i stanowi odrbn ga prawa. Ze wzgldu na funkcj socjalno-ochronn for-
malna rwno stron jest w istotny sposb ograniczona. Prawo pracy uregulowane zostao
w zasadniczej czci w odrbnym akcie prawnym Kodeksie pracy. Akt ten ma charakter
kompleksowy. Skupia w sobie zarwno normy prywatno-, jak i publicznoprawne. Zgodnie
z art. 300 KP do stosunku prawa pracy nienormowanego przepisami prawa pracy stosuje
si odpowiednio przepisy Kodeksu cywilnego, pod warunkiem jednak, e nie s one
sprzeczne z zasadami prawa pracy;
2) prawo rolne prawo to jest zbiorem przepisw rnego rodzaju, nie ma wyodrbnionej
metody regulacji. Jest to dyscyplina kompleksowa, w ktrej skad wchodz zarwno normy
cywilno-, jak i administracyjnoprawne. Wyodrbnienie prawa rolnego podyktowane jest
przede wszystkim celami dydaktycznymi;


Dzia I. Prawo konstytucyjne

3) p rawo rodzinne w prawie tym przewaaj niewtpliwie stosunki typu niemajtkowego,


stosunki osobiste. Dlatego te niektrzy autorzy uznawali je za odrbn ga prawa. Po-
gld dominujcy gosi jednak, e prawo rodzinne jest czci prawa cywilnego. W prawie
rodzinnym wystpuje bowiem taka sama metoda regulacji jak w prawie cywilnym, nie
mona cakowicie wyeliminowa z prawa rodzinnego stosunkw majtkowych. Przyjmu-
jc, e prawo rodzinne jest czci prawa cywilnego, nie ma przeszkd, by do stosunkw
rodzinnych stosowa wprost przepisy czci oglnej prawa cywilnego;
4) prawo handlowe prawo to wyodrbnio si w wiekach rednich jako prawo waciwe dla
stanu kupieckiego. Jeszcze w XIX w. akceptowany by podzia na prawo cywilne i prawo
handlowe. Wyodrbnienia norm prawa handlowego dokonywano na podstawie rnych
kryteriw podmiotowych, przedmiotowych lub mieszanych. Stopniowo jednak normy
waciwe dla prawa handlowego wczane byy do powszechnie obowizujcych aktw
prawnych z zakresu prawa cywilnego. W Polsce od 1934 r. obowizywa Kodeks handlowy,
ktry posugiwa si pojciem kupca dla wyodrbnienia zakresu regulacji dotyczcych pra-
wa handlowego. Przepisy o czynnociach handlowych zostay uchylone wraz z wejciem
w ycie Kodeksu cywilnego. W Kodeksie handlowym pozostay przepisy dotyczce spek
handlowych, natomiast regulacje odnoszce si do czynnoci prawnych wkomponowano
do przepisw Kodeksu cywilnego, osigajc w ten sposb postulat jednoci prawa cywilne-
go. Straci wic aktualno pogld, e prawo handlowe jest odrbn gazi prawa. Bez
wtpienia jest to wyspecjalizowany dzia prawa cywilnego, nie moe by on jednak trakto-
wany jako ga;
5) prawo spdzielcze prawo to nie stanowi odrbnej gazi prawa, cho mona spotka si
z pogldem, e ze wzgldu na podporzdkowanie czonkw spdzielni mamy do czynie-
nia na gruncie prawa spdzielczego z odmienn metod regulacji, ni metoda obowizu-
jca w caym prawie cywilnym. Prawo spdzielcze jest wyodrbnionym dziaem prawa
cywilnego, czci tzw. prawa korporacyjnego. W ramach tego prawa stosunki midzy kor-
poracjami a czonkami korporacji uksztatowane s na zasadzie rwnorzdnoci. Wyod-
rbnienie kompleksu norm zwizanych z dziaalnoci spdzielni nastpio w odrbnych
aktach prawnych ustawie o prawie spdzielczym oraz ustawie o spdzielniach mieszka-
niowych.


Rozdzia 1. Oglna charakterystyka prawa cywilnego

Systematyka prawa cywilnego


Systematyzujc prawo cywilne wyrnia si cztery tzw. dziay kodeksowe i dwa dziay poza-
kodeksowe.

PRAWO CYWILNE

DZIAY KODEKSOWE DZIAY POZAKODEKSOWE

CZ OGLNA PRAWO RODZINNE


obejmuje zasady wsplne obejmuje regulacj mae-
dla pozostaych dziaw pra- stwa, pokrewiestwa, opieki
wa cywilnego ikurateli

PRAWO RZECZOWE PRAWO WASNOCI


obejmuje regulacj prawa INTELEKTUALNEJ
wasnoci iinnych praw rze- obejmuje problematyk pra-
czowych wa autorskiego i prawa wa-
snoci przemysowej
PRAWO ZOBOWIZA
obejmuje regulacj dotycz-
c wymiany dbr iwiadcze-
nia usug

PRAWO SPADKOWE
obejmuje zasady dziedzicze-
nia spadku wwyniku mierci
osoby fizycznej, w szcze-
glnoci tryb powoania do
dziedziczenia idalsze skutki

PYTANIA
1. Kodeks cywilny reguluje stosunki prawne pomidzy:
A. osobami fizycznymi,
B. osobami prawnymi,
C. osobami fizycznymi i osobami prawnymi.
Odp. C; art. 1 KC

2. Omw pojcie prawa cywilnego.

3. Jaki jest zakres prawa cywilnego?

4. Jakie dziay prawa wyrnia si w ramach prawa cywilnego?


Dzia I. Prawo cywilne cz oglna

Zagadnienie 2. rda prawa cywilnego


Pojcie rde prawa
rda prawa cywilnego to zesp zdarze uznawanych w systemie prawnym za zdarzenia
prawotwrcze. Ich wytworem s generalne i abstrakcyjne normy prawne.
Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej przyja system stanowionych rde prawa. rdami
powszechnie obowizujcego prawa s (art. 87 Konstytucji RP):
1) konstytucja,
2) ustawy,
3) ratyfikowane umowy midzynarodowe oraz
4) rozporzdzenia.
Ponadto, na podstawie i w granicach upowanie zawartych w ustawie, organy samorzdu te-
rytorialnego oraz terenowe organy administracji rzdowej ustanawiaj akty prawa miejscowego
obowizujce na terenie dziaania tych organw.
Istotn funkcj prawotwrcz peni rwnie:
1) zwyczaj,
2) zasady wspycia spoecznego,
3) wzorce umowne oraz
4) orzecznictwo sdowe.

Kodyfikacja prawa cywilnego


Naczelnym rdem prawa cywilnego pomijajc nadrzdn funkcj Konstytucji RP jest Ko-
deks cywilny, czyli ustawa z 23.4.1964 r. (t.j. Dz.U. z 2016 r. poz. 380 ze zm.). Tego samego dnia
uchwalono Przepisy wprowadzajce Kodeks cywilny (Dz.U. Nr 16, poz. 94 ze zm.). Ustawy te
weszy w ycie 1.1.1965 r.
Kodeks cywilny reguluje podstawowe instytucje prawa cywilnego, usystematyzowane wedug
okrelonych wsplnych zasad przewodnich. Rozwizania Kodeksu cywilnego przesdzaj
o caym generalnym modelu polskiego prawa cywilnego. W ustawodawstwie odrbnym do-
chowuje si bowiem zasady wiernoci podstawowym konstrukcjom i terminologii Kodeksu.
Kodeks cywilny skada si z czterech ksig.

KSIGA PIERWSZA
CZ OGLNA

KSIGA DRUGA
WASNO IINNE PRAWA RZECZOWE
KODEKS CYWILNY
KSIGA TRZECIA
ZOBOWIZANIA

KSIGA CZWARTA
SPADKI


Rozdzia 1. Oglna charakterystyka prawa cywilnego

Rwnolegle z KC opracowano Kodeks rodzinny i opiekuczy. Uchwalono go ustaw


z 25.2.1964 r. (t.j. Dz.U. z 2015 r. poz. 2082 ze zm.). Z t sam dat uchwalono te Przepisy
wprowadzajce Kodeks rodzinny i opiekuczy (Dz.U. Nr 9, poz. 60).
W strukturze KRO zawarto przepisy dotyczce maestwa, pokrewiestwa, opieki i kurateli.

KODEKS RODZINNY IOPIEKUCZY

TYTU 1 TYTU 2 TYTU 3


MAESTWO POKREWIESTWO OPIEKA IKURATELA

Ustawy odrbne
W obowizujcym systemie prawnym istnieje wiele ponadto ustaw odrbnych, regulujcych
stosunki cywilnoprawne.
Do najwaniejszych zaliczy naley:
1) ustaw z 4.2.1994 r. o prawie autorskim i prawach pokrewnych (t.j. Dz.U. z 2016 r. poz. 666
ze zm.),
2) ustaw z 30.6.2000 r. Prawo wasnoci przemysowej (t.j. Dz.U. z 2013 r. poz. 1410 ze zm.),
3) ustaw z 21.8.1997 r. o gospodarce nieruchomociami (t.j. Dz.U. z 2015 r. poz. 1774 ze zm.),
4) ustaw z 24.6.1994 r. o wasnoci lokali (t.j. Dz.U. z 2015 r. poz. 1892 ze zm.),
5) ustaw z 6.7.1982 r. o ksigach wieczystych i hipotece (t.j. Dz.U. z 2016 r. poz. 790 ze zm.),
6) ustaw z 15.11.1984 r. Prawo przewozowe (t.j. Dz.U. z 2015 r. poz. 915 ze zm.),
7) ustaw z 28.4.1936 r. Prawo wekslowe (t.j. Dz.U. z 2016 r. poz. 160),
8) ustaw z 28.4.1936 r. Prawo czekowe (t.j. Dz.U. z 2016 r. poz. 462),
9) ustaw z 28.2.2003 r. Prawo upadociowe (t.j. Dz.U. z 2015 r. poz. 233 ze zm.).

Rozporzdzenia wykonawcze
Rozporzdzenia stanowi akty wykonawcze do ustawy. Wydawane s przez organy wskazane
w Konstytucji na podstawie szczegowego upowanienia zawartego w ustawie i w celu jej wyko-
nania (art. 92 Konstytucji RP).
W obszarze prawa cywilnego spotykamy si rwnie z rozporzdzeniami wykonawczymi wy-
danymi na podstawie delegacji pyncej z KC lub ustaw odrbnych, np. w art. 954 KC Minister
Obrony Narodowej w porozumieniu z Ministrem Sprawiedliwoci zobowizany zosta do okre-
lenia formy testamentw wojskowych.

Umowy midzynarodowe
Wedug Konstytucji RP rdami powszechnie obowizujcego prawa s ratyfikowane umowy
midzynarodowe. Mog one by stosowane wprost, chyba e co innego wynika z ich treci.
W przeciwnym razie zachodzi konieczno uchwalenia stosownej ustawy.

Zwyczaje
rda prawa stanowionego odsyaj czsto do dalszego zespou norm spoecznych, a mia-
nowicie do zwyczajw i zasad wspycia spoecznego. Dopuszczaj te moliwo tworzenia
szczeglnych wzorcw umownych.


Dzia I. Prawo cywilne cz oglna

Przez zwyczaje rozumie si powszechnie stosowan w pewnym czasie, w danym rodowisku,


w konkretnych stosunkach spoecznych, praktyk okrelonego, jednolitego lub zblionego po-
stpowania.
Kodeks cywilny i dalsze akty prawne wielokrotnie odsyaj do zwyczajw:
1) ustalonych (np. art. 56, art. 65 1, art. 354 1 KC),
2) przyjtych (np. art. 384 2, art. 801 2, art. 922 3 KC) czy te
3) miejscowych (np. art. 287, 298, art. 908 1 KC).
Zwyczaje odgrywaj zatem pomocnicz rol w systemie norm prawa cywilnego. Nie mo-
na za zaliczy ich do zdarze prawotwrczych stanowicych samodzielne rda prawa.
We wspczesnym polskim systemie rde prawa nie ma bowiem miejsca na prawo zwycza-
jowe.

Zasady wspycia spoecznego


Ustawodawca odsya czsto, przez stosowanie klauzul generalnych, do zasad wspycia spo-
ecznego. Co do zasady rwnolegle odsya te do spoeczno-gospodarczego przeznaczenia
prawa.
Przepisy odwoujce si do zasad wspycia spoecznego maj na celu nadanie normom
prawnym wikszej elastycznoci, uwzgldniajcej zmieniajcy si ukad stosunkw spoecz-
nych. Umoliwia to indywidualizacj stosowania prawa, a jednoczenie zapobiega procesowi
szybkiego starzenia si prawa.
W pozytywnym prawie pisanym brak jest definicji treci zasad wspycia spoecznego. We-
dug powszechnego pogldu doktryny i judykatury, odsyajc do zasad wspycia spoeczne-
go ustawodawca nawizuje do ustalonych pogldw moralnych, czyli do tego, co przyzwoite,
suszne, zgodne z poczuciem sprawiedliwoci.
Ponadto klauzula zasad wspycia spoecznego odwouje si do powszechnie uznanych w kul-
turze naszego spoeczestwa wartoci, ktre s zarazem dziedzictwem i skadnikiem kultury
europejskiej.
W prawie cywilnym wiele przepisw z faktem naruszenia zasad wspycia spoecznego wi-
e okrelone ujemne skutki prawne dla bytu stosunku cywilnoprawnego (art. 5, art. 58 2,
art. 93, art. 94 i 1008 pkt 1 KC, art. 56 2 KRO).
Szczeglnie naley zwrci uwag na norm art. 58 2 KC, wedug ktrej niewana jest czyn-
no prawna sprzeczna z zasadami wspycia spoecznego.
Kolejn grup stanowi przepisy, ktre uzaleniaj powstanie, zmian lub ustanie konkretnych
praw czy obowizkw od oceny danego stosunku prawnego z perspektywy zasad wspycia
spoecznego (art. 411 pkt 2, art. 428 i art. 431 2, art. 440 KC, art. 144 KRO).
Zgodnie z art. 428 KC, jeeli sprawca szkody z powodu wieku albo stanu psychicznego lub cie-
lesnego nie jest odpowiedzialny za szkod, a brakuje osb zobowizanych do nadzoru albo gdy
nie mona od nich uzyska naprawienia szkody, poszkodowany moe da cakowitego lub
czciowego naprawienia szkody od samego sprawcy, jeeli z okolicznoci, a zwaszcza z po-
rwnania stanu majtkowego poszkodowanego i sprawcy, wynika, e wymagaj tego zasady
wspycia spoecznego.
Niektre przepisy odsyajce korzystaj z klauzuli zasad wspycia spoecznego jako kryte-
rium sucego do bliszego sprecyzowania treci stosunku cywilnoprawnego (art. 56, 140,
233, 287, 298, 354 KC).
Na zasady wspycia spoecznego mona wic powoywa si tylko wtedy, gdy prawo na to
zezwala, zawierajc stosowne odesanie.


Rozdzia 1. Oglna charakterystyka prawa cywilnego

Wzorce umowy
W praktyce obrotu prawnego znajduj jeszcze zastosowanie okrelone wzorce umowy. S to
oglne warunki umw, wzory, a take regulaminy umw.
Ustalony przez jedn ze stron wzorzec umowy, w szczeglnoci oglne warunki umw, wzr
umowy, regulamin, wie drug stron, jeeli zosta jej dorczony przed zawarciem umowy
(art. 384 1 KC). W razie gdy posugiwanie si wzorcem jest w stosunkach danego rodzaju
zwyczajowo przyjte, wie on take wtedy, gdy druga strona moga si z atwoci dowiedzie
o jego treci. Nie dotyczy to jednak umw zawieranych z udziaem konsumentw, z wyjatkiem
umw powszechnie zawieranych w drobnych, biecych sprawach ycia codziennego (art. 384
2 KC).
Stosowane w obrocie wzorce umowne stanowi lex contractus, nie przybieraj jednak charakteru
norm powszechnie obowizujcych. Jak wskazano, zasadniczo wi one drug stron umowy,
jeeli zostay jej dorczone najpniej przy zawarciu umowy. Ponadto, w razie sprzecznoci treci
umowy z wzorcem umowy strony s zwizane umow (art. 385 1 KC).

Rola orzecznictwa sdowego


W systemie demokratycznego pastwa prawnego obowizuje zasada trjpodziau wadzy.
Funkcja sdw w tym ukadzie polega na stosowaniu prawa (orzekaniu). Sdy nie mog jed-
nak w adnym razie przej funkcji prawotwrczej. Dlatego te tezy orzecze sdowych (czy
uchway Sdu Najwyszego) zawieraj jedynie wykadni prawa w procesie jego stosowania,
a nie s aktami tworzenia prawa.
Rola sdw, zwaszcza Sdu Najwyszego, w procesie interpretacji prawa, a szczeglnie inter-
pretacji norm niejasnych, powodujcych rozbienoci w praktyce stosowania prawa, jest jednak
bardzo istotna Trudno zgodzi si z reprezentowanym niekiedy w doktrynie pogldem o prawo-
twrczej roli sdw. Orzecznictwo sdowe naley raczej traktowa jako porednie rdo prawa,
ktrego udzia w tworzeniu prawa wyraa si z jednej strony w ksztatowaniu prawidowej wy-
kadni, a z drugiej w inspirowaniu ustawodawcy.

PYTANIA
1. Wedug Konstytucji RP rdami powszechnie obowizujcego prawa nie s:
A. ratyfikowane umowy midzynarodowe,
B. rozporzdzenia,
C. zasady wspycia spoecznego.
Odp. C; art. 87 Konstytucji RP

2. Czym s rda prawa?

3. Scharakteryzuj rda prawa cywilnego.

4. Czym s wzorce umowne?

5. Na czym polega rola orzecznictwa sdowego w ksztatowaniu prawa?

6. Wzorzec umowy:
A. nigdy nie wie konsumenta,
B. wie tylko wtedy, gdy by dorczony drugiej stronie przed zawarciem umowy,
C. zazwyczaj musi by dorczony drugiej stronie, aby j wiza.
Odp. B; art. 384 1 KC


Dzia I. Prawo cywilne cz oglna

7. Posugiwanie si wzorcami umownymi w stosunkach z konsumentami:


A. jest niedozwolone,
B. jest dozwolone,
C. jest dozwolone, ale zawsze trzeba uprzedzi konsumenta o istnieniu wzorca.
Odp. B, art. 384 2 KC

Zagadnienie 3. Podstawowe zasady prawa cywilnego,


dobra i za wiara
ZASADA NIERETROAKCJI
Jedn z podstawowych zasad prawa cywilnego jest zasada nieretroakcji (lex retro non agit).
Wedug art. 3 KC ustawa nie ma mocy wstecznej, chyba e co innego wynika z jej brzmie-
nia lub celu.
Zastosowanie przeciwnej zasady retroakcji oznaczaoby zastosowanie nowej normy prawnej
do dawnych stosunkw prawnych nawet w zakresie skutkw nastpujcych przed wejciem
w ycie nowych przepisw. Stosowanie retroakcji jest dopuszczalne tylko wyjtkowo, gdy wy-
nika to z brzmienia lub celu nowej ustawy. Praktyka Trybunau Konstytucyjnego dy jed-
nak do ograniczenia takich wyjtkw.

ZAKAZ NADUYCIA PRAWA


We wspczesnych ustawodawstwach funkcjonuje zakaz naduywania prawa. W polskim Ko-
deksie cywilnym stosown norm wyraono w art. 5, zgodnie z ktrym nie mona czyni ze
swego prawa uytku, ktry by by sprzeczny ze spoeczno-gospodarczym przeznaczeniem
tego prawa lub zasadami wspycia spoecznego. Takie dziaanie lub zaniechanie uprawnio-
nego nie jest uwaane za wykonywanie prawa i nie korzysta z ochrony.
Odesanie do spoeczno-gospodarczego przeznaczenia prawa w wyranym stopniu uwzgld-
nia interes spoeczny, natomiast przytoczenie zasad wspycia spoecznego suy uzyskaniu
rwnowagi przez uwzgldnienie interesw indywidualnych.

CIAR DOWODU
Zasada oglna
Zasada: Zgodnie z brzmieniem art. 6 KC ciar udowodnienia faktu spoczywa na osobie, ktra
z tego faktu wywodzi skutki prawne.

Na potrzeby postpowania cywilnego konkretyzacj tej zasady zawiera art. 232 KPC, zgodnie
z ktrym strony s obowizane wskazywa dowody dla stwierdzenia faktw, z ktrych wy-
wodz skutki prawne.

Przedmiot dowodu
Przedmiot dowodu okrelaj przepisy Kodeksu postpowania cywilnego: art. 227231 i 234.
I tak przedmiotem dowodu s fakty majce istotne znaczenie dla rozstrzygnicia sprawy.
Nie wymagaj jednak dowodu zarwno fakty powszechnie znane oraz znane sdowi urzdowo,
jak i fakty przyznane w toku postpowania przez stron przeciwn, o ile przyznanie to nie budzi
wtpliwoci. W sytuacji, kiedy strona nie wypowie si co do twierdze strony przeciwnej, sd


Rozdzia 1. Oglna charakterystyka prawa cywilnego

moe, uwzgldniwszy wyniki caej rozprawy, uzna takie fakty za przyznane. Te kategorie faktw
nie wymagaj przeprowadzenia dowodu. Nie wymagaj rwnie dowodu fakty objte niewzru-
szalnymi domniemaniami prawnymi (art. 234 KPC).

Wyjtek od reguy oglnej


Od reguy oglnej w orzecznictwie Sdu Najwyszego wypracowany zosta wyjtek w przy-
padku bowiem, gdy jedna ze stron swoim postpowaniem uniemoliwia albo powanie utrud-
nia wskazanie okolicznoci drugiej stronie, na ktrej spoczywa ciar dowodu, wwczas na
stron utrudniajc przechodzi ciar dowodu, e okolicznoci takie nie zachodziy (wyr. SN
z 3.3.1971 r., II PR 453/70, Biul. SN 1971, Nr 9, poz. 147).
Regua ta znajduje powszechne zastosowanie w sprawach z zakresu prawa pracy, w ktrych pra-
cownik czsto nie jest w stanie dotrze do materiau dowodowego, znajdujcego si w doku-
mentacji pracodawcy (zazwyczaj dotyczy to dokumentacji czasu pracy). Nie ma jednak prze-
szkd, aby regu t odpowiednio stosowa w innych sprawach, w ktrych z okolicznoci wynika,
e strona dochodzca swoich praw nie ma moliwoci w normalnych warunkach dotarcia
do materiau dowodowego, ktrym dysponuje strona przeciwna, a ta z kolei jej to utrudnia lub
uniemoliwia.

Domniemania prawne zwizane z ciarem dowodu


W niektrych przypadkach ustawodawca wprowadza domniemania prawne wzruszane, co
sprawia, e ciar dowodu spoczywa nie na tej osobie, ktra z okrelonego faktu wywodzi skutki
prawne, ale na drugiej stronie stosunku cywilnoprawnego.
Przykadowo, naley wskaza na nastpujce domniemanie wprowadzone przez ustawodawc:
1) w zakresie czci oglnej prawa cywilnego:
a) domniemanie dobrej wiary (art. 7 KC),
b) domniemanie, e dziecko urodzio si ywe (art. 9 KC),
c) domniemanie bezprawnoci zagroenia lub naruszenie dobra osobistego (art. 24 1 KC),
d) domniemanie chwili mierci osoby zaginionej (art. 31 1 i 32 KC);
2) w zakresie prawa rzeczowego:
a) domniemanie, e urzdzenia znajdujce si na granicy ssiadujcych gruntw su do
wsplnego uytku ssiadw (art. 154 1 KC),
b) domniemanie rwnoci udziaw wspwacicieli (art. 197 KC),
c) domniemanie posiadania samoistnego, cigego i zgodnego ze stanem prawnym
(art. 339341 KC),
d) domniemania wynikajce z wpisu prawa do ksigi wieczystej (art. 35 KWU);
3) w zakresie prawa zobowiza:
a) domniemanie winy w nadzorze (art. 427 KC),
b) domniemanie winy w wyborze (art. 429 KC),
c) domniemanie winy osoby, ktra zwierz chowa lub si nim posuguje, w przypadku
wyrzdzenia szkody przez to zwierz (art. 431 KC),
d) domniemanie, e niewykonanie lub nienaleyte wykonanie jest nastpstwem okolicz-
noci, za ktre odpowiada dunik (art. 471 KC),
e) domniemanie normalnego zwizku przyczynowego (art. 427, art. 433436 1 i art. 846
1 KC),
f) domniemanie zapaty wynikajcej z pokwitowania (art. 466 KC),
g) domniemanie dziaania dunika ze wiadomoci pokrzywdzenia wierzycieli (art. 527
3 i art. 529 KC),


Dzia I. Prawo cywilne cz oglna

h) domniemanie naleytego stanu przesyki (art. 781 2 KC),


i) domniemanie rwnej wartoci wkadw wsplnikw w spce cywilnej (art. 861
2 KC);
4) w zakresie prawa spadkowego domniemanie, e osoba, na ktrej rzecz wydane zostao po-
stanowienie o stwierdzeniu nabycia spadku, jest spadkobierc (art. 1025 2 KC);
5) w zakresie prawa rodzinnego:
a) domniemanie pochodzenia dziecka z maestwa (art. 62 KRO),
b) domniemanie ojcostwa pozamaeskiego w okolicznociach wskazanych art. 85 KRO,
c) domniemanie rwnych udziaw maonkw w majtku wsplnym (art. 43 1
KRO).

DOMNIEMANIA
Domniemanie faktyczne
Domniemanie faktyczne (praesumptio facti) to uznanie pewnego faktu za udowodniony, na
podstawie innych ustalonych faktw pozostajcych w zwizku. W takiej sytuacji sd moe wy-
cign wnioski co do spornego faktu na podstawie faktw ju ustalonych, biorc pod uwa-
g wszystkie okolicznoci faktyczne danej sprawy. Nie jest to jednak obowizek sdu. Sdzia
ma pozostawion swobod wnioskowania. W przeciwiestwie do domniemania prawego, do-
mniemanie faktyczne nie wie sdziego. Procesow podstaw dla zastosowania tego domnie-
mania jest art. 231 KPC, pozwalajcy sdowi uzna za ustalone fakty majce istotne znaczenie
dla rozstrzygnicia sprawy, jeeli wniosek taki mona wyprowadzi z innych ustalonych faktw.

Domniemanie prawne
Domniemanie prawne (praesumptio iuris) wystpuje wwczas, gdy przepisy prawne nakazuj
w okrelonych okolicznociach uzna pewne fakty za prawnie ustalone.
Wyrnia si domniemania prawne formalne i materialne.

DOMNIEMANIA PRAWNE

FORMALNE MATERIALNE
Domniemania prawne formalne nakazuj przyj, Domniemania prawne materialne, na podstawie
e okrelony fakt zachodzi lub zaszed, dopki nie udowodnienia innego prawnie relewantnego fak-
zostanie wykazane, e tak nie byo. Dopki nie zosta- tu lub stanu faktycznego, nakazuj przyj dany
nie wykazane, e nastpio urodzenie martwe, dop- fakt za uznany. Przykadowo, jeli dziecko urodzio
ty przyjmuje si, e na wiat przyszo ywe dziecko si wtrakcie maestwa lub do 300. dnia po jego
(art. 9 KC). ustaniu lub uniewanieniu, domniemywa si, e
pochodzi ono od ma matki .
(art. 62 1 KRO).

Domniemania prawne wi sd, mog zosta jednak obalone dowodem przeciwnym, o ile
ustawa tego nie wycza.
Sd Najwyszy w wyr. z 17.3.2006 r. (I CSK 63/05, Legalis) wyjani, e obalenie domniemania
prawnego wzruszalnego polega na wykazaniu (udowodnieniu), e cho spenione zostay wa-
runki okrelone w przesance domniemania, to jednak w rzeczywistoci nie jest tak, jak stanowi

10
Rozdzia 1. Oglna charakterystyka prawa cywilnego

to wniosek danego domniemania przyjty przez sd bez postpowania dowodowego z mocy


normy statuujcej owo domniemanie.
Dlatego te wyrnia si domniemania prawne wzruszalne i niewzruszalne.

DOMNIEMANIA PRAWNE

WZRUSZALNE NIEWZRUSZALNE
(praesumptio iuris tantum) (praesumptio iuris ac de iure)
Domniemania te mog by obalone, jeeli zosta- Przy tych domniemaniach wykluczony jest prze-
nie wykazane wprzewidziany prawem sposb, e ciwdowd. Ustalenie poszukiwanego faktu wdro-
mimo tego, i mia miejsce inny fakt, to jednak po- dze domniemania prawnego jest niepodwaalne.
szukiwany fakt nie wystpi. Domniemania takie s wyjtkiem wprawie pol-
skim izazwyczaj chodzi wtakim przypadku raczej
otzw. fikcje prawne. Jako przykad domniemania
niewzruszalnego wskazuje si art. 5 wzw. zart. 3
KWU, tzw. rkojmi wiary publicznej ksig wieczy-
stych.

Domniemanie prawne jest wyjtkiem od zasady art. 6 KC, zmieniajcym regu rozkadu cia-
ru dowodu. Moe by ono obalone, ilekro ustawa tego nie wycza (art. 234 KPC). Na przykad
osoba nabywajca nieruchomo w drodze zasiedzenia nie musi udowadnia uzyskania posiada-
nia w dobrej wierze (art. 172 1 KC), poniewa zgodnie z art. 7 KC domniemywa si istnienie
dobrej wiary. To na stronie przeciwnej spoczywa ciar udowodnienia, e do uzyskania posiada-
nia doszo w zej wierze. Niekiedy ustawodawca ogranicza moliwo obalania okrelonych do-
mniema prawnych, przyznajc to uprawnienie tylko okrelonym osobom, wymagajc wszczcia
odpowiedniego postpowania, przeprowadzenia okrelonego przeciwdowodu, lub te ogranicza-
jc t moliwo terminem zawitym. Takie ograniczenia zawiera na przykad art. 62 KRO co do
obalenia domniemania ojcostwa dziecka.

Dobra i za wiara
Uwagi oglne
Powstanie, zmiana lub ustanie skutkw prawnych jest konsekwencj realizacji zdarzenia praw-
nego. Elementem stanu faktycznego opisanego w hipotezie normy prawnej moe by jednak
nie tylko zdarzenie prawne, lecz take okrelony stan psychiczny, z ktrego zaistnieniem wie
si modyfikacja skutkw prawnych opisanych w dyspozycji normy prawnej. Takim stanem psy-
chicznym jest dobra wiara.

Definicja dobrej i zej wiary


W ustawodawstwie brak jest oglnej definicji dobrej lub zej wiary.
Wprawdzie ustawodawca zdefiniowa z wiar w niektrych przepisach, uczyni to jednak wycz-
nie na uytek aktu prawnego, w ktrym definicja taka zostaa zawarta. Na przykad:
1) art. 6 ust. 2 KWU w zej wierze jest ten, kto wie, e tre ksigi wieczystej jest niezgodna
z rzeczywistym stanem prawnym, albo ten, kto z atwoci mg si o tym dowiedzie,
2) art. 20 2 KRO za bdcego w zej wierze uwaa si maonka, ktry w chwili zawarcia
maestwa wiedzia o okolicznoci stanowicej podstaw jego uniewanienia.

11
Dzia I. Prawo cywilne cz oglna

Poza tymi przepisami nie ma w prawie cywilnym innego normatywnego wyjanienia pojcia
dobrej lub zej wiary.
Podzia na dobr i z wiar jest podziaem dychotomicznym, dlatego te definicja odnoszca
si do jednego z tych poj bdzie miaa a contrario zastosowanie take do drugiego pojcia.
Przyjmuje si, e w zej wierze jest podmiot, ktry wie, e dane prawo lub stosunek prawny
nie istnieje, lub te wprawdzie nie wie, ale naley przyj, e wiedziaby, gdyby si zachowa
naleycie, tzn. gdyby w danej sytuacji postpowa rozsdnie i zgodnie z zasadami wspycia
spoecznego.
Natomiast w dobrej wierze znajduje si podmiot, ktry pozostaje w usprawiedliwionej nie-
wiadomoci prawdziwego stanu rzeczy. Innymi sowy, podmiot ten jest przewiadczony, e
dane prawo lub stosunek prawny istnieje (lub nie istnieje), przewiadczenie to jest wprawdzie
bdne, ale usprawiedliwione. Przedmiotem dobrej lub zej wiary mog by rne okoliczno-
ci, opisane bliej w przepisach prawnych odwoujcych si do omawianych poj.

Ochrona dobrej wiary


W polskim prawie cywilnym brak jest oglnej zasady ochrony dobrej wiary. Do oceny skut-
kw prawnych zdarzenia prawnego stosuje si zatem kryteria obiektywne. Ze wzgldu jednak
na potrzeb ochrony bezpieczestwa obrotu ustawodawca dokonuje w pewnych przypadkach
waenia interesu stron stosunku prawnego i pozwala na wzicie pod uwag take subiektyw-
nego przekonania jednego z podmiotw. W tym celu wprowadza do ustawy przepisy wyranie
przewidujce, e w opisanych w nich okolicznociach nastpuje ochrona dobrej wiary jednej
ze stron. Przepisy prawa cywilnego odwoujce si do dobrej lub zej wiary mog to czyni
w rny sposb. Dlatego te mona wyrni:
1) przepisy nieokrelajce przesanek, od ktrych zaley istnienie dobrej lub zej wiary,
np. art. 83 2, art. 92 2, art. 169, 464 KC, art. 38 KRO,
2) przepisy zrwnujce skutki zej wiary z racym niedbalstwem, np. art. 13 PrCzek, art. 16
in fine PrWeksl,
3) przepisy definiujce pojcie dobrej lub zej wiary art. 6 KWU oraz art. 20 2 KRO,
4) przepisy nieodsyajce wprost do pojcia dobrej lub zej wiary, ale czce okrelone skutki
prawne, z tym e dana osoba o okrelonych okolicznociach wiedziaa (np. art. 59, art. 86
2, art. 387 2, art. 1032 2 KC), wiedziaa lub z atwoci moga si dowiedzie (np. art. 84
1, art. 105 KC), wiedziaa lub przy dooeniu naleytej starannoci moga si dowiedzie
(np. art. 554, 625 KC).

Dostateczne rozeznanie
Dobra wiara jest okrelonym stanem psychicznym, ktry polega na istnieniu u danego pod-
miotu pewnej wiadomoci. Aby mona byo podmiotowi przypisa dobr wiar, musi by on
zdolny do posiadania okrelonej wiedzy lub mniemania. Zagadnienia tego nie mona czy
ze zdolnoci do czynnoci prawnych. Dopuszczalno przypisania danej osobie dobrej lub zej
wiary uzaleniona jest od monoci dziaania przez ni z dostatecznym rozeznaniem.

Moment oceny istnienia dobrej lub zej wiary


Dla oceny istnienia dobrej lub zej wiary miarodajny jest moment wskazany w przepisie usta-
nawiajcym ochron dobrej wiary. W razie wtpliwoci naley przyj, e jest to moment pod-
jcia zachowania, ktrego skutki zale od istnienia omawianego stanu psychicznego. Pniejsza
utrata dobrej wiary nie uchyla, co do zasady, skutkw zdarzenia prawnego mala fides super-
veniens non nocet. Wyjtkowo tylko skutki prawne zalene s od istnienia dobrej wiary przez
pewien czas (np. art. 174 1 KC).

12
Rozdzia 1. Oglna charakterystyka prawa cywilnego

Domniemanie dobrej wiary


Istnienie dobrej wiary objte jest domniemaniem z art. 7 KC. Zgodnie z tym przepisem, jeeli
ustawa uzalenia skutki prawne od dobrej lub zej wiary, domniemywa si istnienie dobrej
wiary.
Domniemanie to mona obali, wykazujc, e dany podmiot wiedzia o okolicznociach wska-
zanych w poszczeglnych przepisach prawa. Ciar dowodu, zgodnie z regu wyraon
w art. 6 KC, spoczywa na stronie kwestionujcej istnienie dobrej wiary.

PYTANIA

1. Wedug Kodeksu cywilnego w polskim prawie cywilnym zasada nieretroakcji:


A. obowizuje bezwzgldnie, tzn. bez adnych wyjtkw,
B. obowizuje, lecz doznaje wyjtku w sytuacji, gdy wynika to z brzmienia ustawy lub jej celu,
C. w ogle nie obowizuje.
Odp. B; art. 3 KC

2. Dziaanie lub zaniechanie uprawnionego polegajce na czynieniu ze swego prawa uytku sprzeczne-
go z jego spoeczno-gospodarczym przeznaczeniem:
A. podlega ochronie prawnej, o ile nie stanowi naruszenia prawa,
B. stanowi wykonywanie prawa, w zwizku z czym korzysta z jego ochrony, o ile nie narusza praw innych upraw-
nionych,
C. nie jest uwaane za wykonywanie prawa i nie korzysta z ochrony.
Odp. C; art. 5 KC

3. Ciar udowodnienia faktu spoczywa na:


A. osobie, ktra z faktu tego wywodzi skutki prawne,
B. pozwanym,
C. powodzie.
Odp. A; art. 6 KC

4. Jeeli zgodnie z Kodeksem cywilnym ustawa uzalenia skutki prawne od dobrej lub zej wiary:
A. domniemywa si istnienie dobrej wiary,
B. domniemywa si istnienie zej wiary,
C. adne domniemania nie dziaaj.
Odp; A, art. 7 KC

5. Jaka jest podstawowa regua dowodowa w prawie cywilnym?

6. Jakie s wyjtki od reguy dowodowej?

7. Na czym polega domniemanie faktyczne, a na czym prawne?

8. Jakie s rodzaje domniema prawnych?

9. Wska przykady kadego rodzaju domniema.

10. Czym jest dobra wiara?

11. Na czym polega ochrona dobrej wiary?

13
Dzia I. Prawo cywilne cz oglna

KAZUSY
KAZUS 1

Stan faktyczny:
Jan dochodzi wiadcze z ubezpiecze spoecznych. Ustawa o ubezpieczeniach spoecznych zawieraa
definicje, ktre w sposb odmienny reguloway od Kodeksu cywilnego pewne istotne dla niego kwestie.
Jan postanowi powoa si na przepisy Kodeksu cywilnego, jako e byy dla niego korzystniejsze. Stwier-
dzi bowiem, e ubezpieczenia nale do zakresu regulacji Kodeksu cywilnego i znajduj odpowiednie
zastosowanie jego postanowienia do tych spraw, jako e art. 1 KPC wcza w zakres sprawy cywilnej tak-
e sprawy z zakresu ubezpiecze.

Pytania/polecenia:
1. Oce, czy mia racj.
2. Jaki jest zakres zastosowania art. 1 KC?

KAZUS 2

Stan faktyczny:
Kamil zawar z Michaem umow poyczki. Micha dokonawszy zwrotu przedmiotu poyczki nie zada
jednak pokwitowania. Zdziwi si bardzo, gdy Kamil wnis powdztwo o zwrot sumy. Sd zada od
Michaa dowodu na to, e zwrci poyczk, ten jednak owiadczy, i to Kamil wywodzi skutki prawne
i e to jedynie na nim ciy ciar dowodu.

Pytanie:
Czy mia racj?

KAZUS 3

Stan faktyczny:
Kamil by zodziejem. Lubi swj fach. Micha zna go dobrze i wiedzia o jego profesji, czsto przychodzi
do niego i kupowa rne rzeczy. Pewnego razu z powdztwem o wydanie jednej z tych rzeczy wystpi
przeciwko niemu Adrian. Micha owiadczy, e tej rzeczy na pewno nie kupi od zodzieja i e nawet
jeli rzecz kupiona nie naleaa do prawowitego waciciela, to i tak naby j w dobrej wierze. Adrian
owiadczy, e rzecz moe i nie zostaa skradziona, ale Micha nie udowodni swojej dobrej wiary przy
nabyciu i wskutek tego powinien rzecz zwrci.

Pytanie:
Kto ma racj?

KAZUS 4

Stan faktyczny:
Waciciel nieruchomoci Tomasz od dawna y w niezgodzie ze swoj ssiadk Joann. Ostatnimi czasy
wpad na pomys, e wzniesie na swej posesji budynek, ktry bdc dla niego bezuytecznym, zasoni Jo-
annie pikny widok, jaki ta miaa z okien swego domu. Przy tym budynek ten nie utrudnia dopywu
wiata do posesji Joanny ani nie by on sprzeczny ze spoeczno-gospodarczym przeznaczeniem tej nie-
ruchomoci, gdy oboje ssiedzi prowadzili u siebie gospodarstwo rolne.

14
Rozdzia 2. Stosunek cywilnoprawny

Pytania:
1.Czy Joanna moe wystpi do sdu z zarzutem, e Tomasz czyni ze swego prawa uytek, ktry jest
sprzeczny z zasadami wspycia spoecznego?
2. Co skada si na tre zwrotu zasady wspycia spoecznego?

Rozdzia 2. Stosunek cywilnoprawny

Zagadnienie 1. Pojcie i rda stosunku cywilnoprawnego


Pojcie stosunku cywilnoprawnego
Stosunki cywilnoprawne to grupa stosunkw prawnych okrelonych normami prawa cy-
wilnego.

Pojcie stosunku prawnego


Stosunki prawne to stosunki spoeczne, poddane regulacji prawnej. S to wic uregulowane
normatywnie wizi o charakterze powinnociowym zachodzce midzy uznawanymi pod-
miotami prawa, ktre maj, wynikajce z normy prawnej, uprawnienia i obowizki.

Zdarzenia cywilnoprawne
Powstanie, zmiana lub ustanie stosunku cywilnoprawnego zale od nastpienia stanu faktycz-
nego, z ktrym dyspozycja normy prawnej czy taki skutek. Fakty, z ktrymi ustawa czy
skutek w postaci powstania, zmiany lub ustania stosunku cywilnoprawnego, to tzw. zdarzenia
cywilnoprawne. Stanowi one rdo stosunku cywilnoprawnego.

Podzia zdarze prawnych


W nauce prawa nie opracowano do tej pory powszechnie akceptowanego podziau zdarze praw-
nych. Najbardziej rozpowszechniony w literaturze jest podzia przedstawiony poniej.

ZDARZENIA PRAWNE

ZDARZENIA SENSU STRICTO


Zdarzeniami sensu stricto s zdarzenia niezalene
DZIAANIA
od woli ludzkiej, np. poar domu lub mier czo-
wieka.

CZYNNOCI ZMIERZAJCE DO WYWOANIA SKUT-


INNE CZYNY
KW PRAWNYCH

CZYNNOCI ORZECZENIA AKTY ZGODNE NIEZGODNE


PRAWNE SDOWE ADMINISTRACYJNE ZPRAWEM ZPRAWEM

15
Dzia I. Prawo cywilne cz oglna

PYTANIA
1. Czym jest stosunek cywilnoprawny?

2. Co to jest zdarzenie cywilnoprawne?

3. Jakie rodzaje zdarze cywilnoprawnych mona wyrni?

Zagadnienie 2. Elementy stosunku cywilnoprawnego


Struktura stosunku cywilnoprawnego
Kady stosunek prawny ma swoj zoon struktur. W stosunku cywilnoprawnym naley wy-
rni jego podmioty, przedmiot oraz tre, obejmujc uprawnienia i obowizki podmiotw.

STRUKTURA STOSUNKU CYWILNOPRAWNEGO

PODMIOTY PRZEDMIOT TRE


Podmiotami stosunku cywilnoprawnego s osoby Przedmiotem sto- Na tre stosunku cywilno-
fizyczne oraz osoby prawne (art. 1 KC). Ustawo- sunku cywilno- prawnego skadaj si
dawca wyrnia jeszcze trzeci kategori podmio- prawnego jest uprawnienia iobowizki.
tw jednostki organizacyjne niebdce oso- okrelone dozwo- Uprawnienie to moliwo
bami prawnymi, ktrym ustawa przyznaje lone, nakazane okrelonego zachowania
zdolno prawn (art. 331 1 KC). Stosuje si do czy zakazane za- si, natomiast obowizek to
nich odpowiednio przepisy oosobach prawnych. chowanie si powinno nakazanego za-
Podmiotowo prawna jest cech normatywn, stron, stosownie do chowania si.
poniewa uzaleniona jest od uznania osobowo- wynikajcych ze Nalenemu uprawnieniu
ci przez ustawodawc. stosunku cywilno- jednej strony odpowiada
Uznanie podmiotowoci osb fizycznych iosb prawnego upraw- sprzony znim obowizek
prawnych oznacza przyznanie im zdolnoci nie oraz obowiz- okrelonego zachowania
prawnej oraz pomijajc ograniczenia zdolno- kw, atake drugiej strony.
ci do czynnoci prawnych. obiekty materialne Kategori zbiorcz czc
Zdolno prawna oznacza zdolno do tego, lub niematerialne, zesp uprawnie strony
aby by podmiotem praw iobowizkw wyni- na ktre skierowa- stosunku cywilnoprawnego
kajcych ze stosunkw cywilnoprawnych. ne jest zachowanie jest prawo podmiotowe.
Zdolno do czynnoci prawnych to zdolno si osb.
do nabywania prawa izacigania zobowiza
za pomoc czynnoci prawnych.

PYTANIA

1. Wymie elementy stosunku cywilnoprawnego.

2. Jakie znasz podmioty stosunku cywilnoprawnego?

3. Co to jest przedmiot stosunku cywilnoprawnego?

4. Co skada si na tre stosunku cywilnoprawnego?

16

You might also like