AKUPUNKTURA

ROZUMU
Najnowsze badania dowodzą, że w życiu wcale nie kierujemy
się racjonalną kalkulacją. Wiele naszych decyzji
podejmuje podświadomość, a świadomy rozum tylko się
o nich dowiaduje i dorabia uzasadnienie.
84 NEWSWEEK 6.01.2008

JOLANTA CHYŁKIEWICZ
ieprzytomny człowiek leży
N na ławce na ulicy. Na taki widok
większość przechodniów nie
zwalnia kroku, myśląc, że to al-
koholik. Jednak na kilkanaście
przechodzących osób trafia się zazwyczaj
jedna, która podejrzewa zawał i wzywa ka-
retkę. Dlaczego akurat ona reaguje odmien-
nie? Jest lekarzem? Możliwe. Ale równie
dobrze może to być człowiek, w którego ro-
dzinie ostatnio ktoś trafił nagle do szpitala
z atakiem serca. Tamto zdarzenie sprawiło,
że w jego mózgu na widok osoby nieprzy-
tomnej błyskawicznie uruchomiło się my-
ślenie: potrzebna szybka pomoc.
W takim przypadku drogę od skojarze-
nia do działania możemy prześledzić i wy-
FOT. FLASH PRESS MEDIA
NIE OGARNIAMY te-
tłumaczyć. Najczęściej jednak go, co się dzieje wo- dzieje się wokół. Liczbę infor-
nie mamy pojęcia, jakie impul- kół nas. Rejestrujemy macji docierających w ciągu se-
sy są przyczyną naszych myśli, tylko niektóre szcze-
ła lub usłyszała. Pani jest świa-
doma tylko rezultatu" - to słowa Herkulesa
kundy do zmysłów szacuje się
emocji czy postępowania. „Moż- góły. Większość trafia na 100 miliardów bitów, pod-
liwe, iż nie wie pani, co zobaczy- do podświadomości czas gdy w tej samej sekundzie
jesteśmy w stanie uświadomić
sobie nie więcej niż 100 bitów, obliczył fi-
Poirot, wymyślonego przez Agatę Christie, zyk i fizjolog, prof. Andrzej Wróbel z In-
ale śmiało można nimi podsumować to, co stytutu Biologii Doświadczalnej im. M.
psychologowie wiedzą dzisiaj na temat na- Nenckiego w Warszawie. Większość bodź-
szego działania. A z najnowszych badań jed- ców nie jest świadomie postrzegana, ale
noznacznie wynika, że podświadomość jest niesie informacje przetwarzane przez
o wiele bardziej aktywna i niezależna, niż mózg. I można by nie zaprzątać sobie ni-
dotąd sądzono. Niektórzy naukowcy przy- mi głowy, gdyby nie to, że wpływają one
puszczają nawet, że cała świadoma sfera na- na nasze postępowanie.
szego życia jest jej podporządkowana. - To taka akupunktura mózgu - mówi
Jakkolwiek brutalnie to zabrzmi, jeste- prof. Rafał Krzysztof Ohme ze Szkoły Wyż-
śmy prawie głusi i prawie ślepi na to, co szej Psychologii Społecznej. Jeden często •
NEWSWEEK 6.01.2008 85
 Nauka Psychologia
• nieuchwytny impuls determinuje nasze my-
ślenie, emocje czy zachowanie. Spaceruje- EMOCJE a chińskie znaki
my z psem po parku w piękny słoneczny
Bodźce podprogowe kształtują emocje. Uczestnikom badania pokazywano trzy obrazy,
dzień i nagle ogarnia nas smutek. Nie rozu-
w tym dwa przez ułamki sekund - twarz i maskę, która zacierała jej ślad na siatkówce.
miemy powodu. Tymczasem przyczyną te-
go smutku mogło być zdarzenie, które Na koniec widzieli chińskie ideogramy i decydowali, jakie wywołują w nich emocje.
umknęło naszej świadomości - przejeżdżał
autobus, w nim mignęła nam twarz osoby
podobnej do utraconej siostry.
Ten mechanizm ma już swoją nazwę: pri-
ming. W Polsce są dwa ośrodki badań tego
zjawiska - w Szkole Wyższej Psychologii
Społecznej i na Uniwersytecie Jagiellońskim
- dlatego termin ten tłumaczony jest na dwa
sposoby: po warszawsku - poprzedzanie,
i po krakowsku - prymowanie. Badaniami
primingu zajmuje się wiele zespołów
na świecie, ale Polacy są w czołówce. EFEKT POZYTYWNY Gdy twarz jest radosna, badanym podobają się chińskie znaki

Jak dotrzeć do podświadomości

Pierwszy badania tego zjawiska prowadził
prof. Robert Zajonc z Uniwersytetu Michi-
gan, psycholog światowej sławy, urodzony
w Łodzi. Jeszcze w latach 80. XX wieku
przeprowadził eksperyment, który dokład-
nie ilustruje, jak działa mechanizm pri-
mingu. Pokazywał badanym dwa obrazki.
Najpierw portret wyrażający emocje - po-
zytywne albo negatywne, potem znaki
chińskie. Najważniejsze w tym ekspery-
mencie było jednak to, że emisja obrazu
z ludzką twarzą miała charakter bodźca
podprogowego - trwała zaledwie kilka mi-
lisekund, a w tak krótkim czasie żadna in-
formacja nie dociera do świadomości. Po-
tem badani przez sekundę-dwie patrzyli
na chińskie litery albo heksagramy. Prof.
Zajonc użył ich w eksperymencie, bo dla
osób żyjących w naszej kulturze są neu-
tralne, nie mogą wywoływać żadnych emo-
cji. Na koniec doświadczenia uczestnicy
musieli odpowiedzieć na pytanie: czy te
znaki im się podobają, czy nie.
Wyniki eksperymentu zaskoczyły ówcze-
snych psychologów - aż trudno było w nie
uwierzyć. Ochotnicy byli przekonani, że
udzielają odpowiedzi na chybił trafił, ale
ich opinie o chińskich symbolach nie były
przypadkowe. Kiedy na portrecie podpro-
gowo przemyconym do podświadomości
malowała się złość czy smutek, heksagra-
my nie podobały się badanym. Natomiast
poprzedzenie ich obrazem radosnej twarzy
powodowało ich pozytywny odbiór.
Koledzy po fachu podchodzili do bada-
nia prof. Zajonca z wielkim dystansem,
a żadne naukowe czasopismo nie chciało
opublikować wyników jego prac. Dopiero
po siedmiu latach, w 1993 roku, wydruko-
wał je prestiżowy „Journal of Personality
and Social Psychology". Wtedy psycholo-
EFEKT NEGATYWNY Złość na twarzy sprawia, że badanym nie podobają się chińskie znaki
gowie przestali się burzyć i sami zaczęli
eksperymentować z podświadomością.
Na początku chcieli powtórzyć doświad-
czenie Zajonca. Jednak technika tego eks-
perymentu, związana z emisją bodźców
podprogowych, była tak skomplikowana, że
przez wiele lat nikomu się to nie udawało.
Próby podejmował także wtedy jeszcze
doktor Ohme. - Robiłem eksperymenty
w Stanford, w laboratorium samego mistrza
Zajonca - wspomina. - Siedziałem tam
po kilkanaście godzin dziennie, ale przez
dwa lata nic mi nie wychodziło.
Trudność polega na tym, że Zajonc emi-
tował obraz podprogowo, używając spe-
cjalnego aparatu do ekspozycji slajdów.
W tamtych czasach ów aparat oraz przypo-
minający lunetę do obserwacji nieba tachi-
stoskop był jedynym sprzętem, jaki stoso-
wano w tego typu badaniach. Prof Ohme
wpadł na pomysł, by zamiast tych kosztow-
nych i mało poręcznych maszyn użyć kom-
putera. Dzięki temu wyświetlanie obrazów
przez czas krótszy niż 50 milisekund (poni-
żej tej granicy mózg nie odbiera bodźców
wizualnych) stało się łatwiejsze, chociaż
i tak nie gwarantowało powodzenia. Nawet
bowiem 8-, 10-milisekundowy „strzał" mo-
że utrwalić się na siatkówce oka, a wów-
czas badany może paradoksalnie zobaczyć
to, czego teoretycznie dostrzec nie powi-
nien. Dlatego po bodźcu emitowanym pod-
progowo prof. Ohme wysyłał do oka kolej-
ny obraz, tzw. maskę. Maska to wymyślne
barwne wzory, matematycznie dobierane
do konkretnego podprogowego obrazu (in-
ną maskę dobiera się na przykład do por-
tretu blondynki, a inną dla bruneta z brodą
i wąsami). Zadaniem maski jest wyzwole-
nie w siatkówce reakcji chemicznych,
w efekcie których ślady po poprzednim su-
perkrótkim bodźcu zostaną zatarte. - Wła-
śnie dzięki tej technice w nocy z 16 na 17 li-
stopada 1998 roku jako pierwszym w świe-
cie udało nam się powtórzyć badanie
Zajonca - wspomina prof. Ohme, który
wraz z kilkunastoosobowym zespołem
współpracowników i studentów do tej po-
ry prowadzi badania nad primingiem. Ich
podsumowaniem jest nowa książka „Nie-
uświadomiony afekt", napisana pod redak-
cją profesora.
Najnowsze doświadczenia pod kierun-
kiem prof. Ohme mają na celu sprawdze-
nie, jak mechanizm primingu działa w kon-
kretnych, życiowych sytuacjach. Jedno

86 NEWSWEEK 6.01.2008
z nich przypominało egzamin. Naukowcy
ułożyli listę pytań, a uczestnicy wskazywa-
li na ekranie komputera jedną z kilku moż-
liwych odpowiedzi. Niektóre pytania były
łatwe, inne trudniejsze. Istotne było jednak
co innego - gdy badani wpatrywali się
w monitor, bombardowano ich bodźcami
podprogowymi - pozytywnymi lub nega-
tywnymi. Kiedy odpowiedź poprzedzał bo-
dziec negatywny, uczestnicy gwałtownie
tracili pewność siebie. Wskazywali jedną
z proponowanych odpowiedzi, ale ich prze-
konanie, że wybór jest słuszny, było o wie-
le mniejsze niż wtedy, gdy odpowiedź po-
przedził bodziec pozytywny.
Ten eksperyment pomaga zrozumieć,
czemu ludzie są czasem bardziej, a czasem
mniej zdeterminowani. Dlaczego np. pan
Iksiński wczoraj nie mógł się zdobyć, aby
zapukać do gabinetu szefa, za to dziś siedzi
tam i śmiało opowiada o swoich pomysłach?
Nie dlatego, że lepiej przygotował się do wy-
stąpienia. Po prostu jego mózg mógł nie-
świadomie odebrać bodziec, który pomógł
mu uwierzyć w słuszność jego projektów.
Wysokość sufitu zmienia myśli
Niezauważane przez nas subtelne bodźce
mogą kształtować nie tylko nasze emocje,
ale nawet wywoływać fizjologiczne zmiany
w organizmie. W osłupienie wprawiły na-
ukowców nowe doświadczenia prowadzo-
ne przez wybitnego psychologa, prof. Joh-
na Bargha z Uniwersytetu Yale. Pokazywał
ochotnikom trwające kilka milisekund stop-
-klatki z napisem „old" czyli stary. Inna gru-
pa oglądała to samo słowo, ale pisane od ty-
łu. Potem psycholog sprawdzał, ile czasu
zajmuje badanym droga od komputera
do windy. Jak się okazało, osoby, które od-
bierały podprogowo informację „old", szły
o wiele wolniej niż pozostali. - Jedno krót-
kie słowo zmieniło motorykę całego ciała
- komentuje dr Robert Balas, badacz pod-
świadomości z SWPS.
Jeszcze bardziej spektakularne wyniki da-
ło inne doświadczenie przeprowadzone
przez Ellen Langer, psycholog z Harvard
University, z udziałem 70-latków. Przez pięć
dni mężczyźni żyli tak, jakby czas cofnął się
o 20 lat Czytali magazyny z tamtego czasu,
słuchali ówczesnej muzyki i dyskutowali
na tematy aktualne ćwierć wieku temu.
Po czasie spędzonym w dawnym świecie
starsi panowie czuli się zdecydowanie młod-
si. I nie było to tylko ich subiektywne od-
czucie. Testy psychologiczne wykazały, że
mentalna wycieczka do dawnych czasów
jest niezwykle skuteczną terapią: 70-latkom
poprawiły się pamięć i koncentracja, także
wzrok i słuch. Mniej się garbili.
W doświadczeniu Ellen Langer nie prze-
kazywano badanym żadnych bodźców pod-
progowo, a jednak 70-letni mężczyźni i tak
ulegli wpływom otoczenia. Czemu tak się
stało? - Także bodźce, które normalnie do-
stępne są dla świadomości, mogą wpływać
na nas poprzez mechanizm primingu - mó-
wi dr Robert Balas. - Ale tylko wtedy, gdy
umkną one naszej uwadze - precyzuje prof.
Ohme. Najlepiej pokazuje to zmodyfiko-
wane nieco przez profesora doświadczenie
z chińskimi znakami. Twarz zdradzającą
pozytywne albo negatywne emocje pokazy-
wał on ochotnikom nie przez kilka milise-
kund, ale jedną-dwie sekundy. Obraz ten nie
miał wtedy żadnego wpływu na opinie
o heksagramach - priming nie działał. Wy-
starczyło jednak, by badani zajęli swoją
uwagę liczeniem piegów na nosie sfotogra-
fowanej osoby, aby chińskie znaki podoba-
ły się lub nie, zależnie od rodzaju emocji
widocznych na portretach. - Jeśli do oczu
lub uszu napływają sygnały, ale uwaga jest
zaabsorbowana czym innym, omijają one
filtr krytycznego myślenia i podobnie jak
bodźce podprogowe trafiają do podświado-
mości - tłumaczy prof. Ohme.
A zatem działa na nas wszystko, co nas
otacza, a na co nie zwracamy uwagi - bill-
boardy na ulicy, obrazy na ścianie, cały wy-
strój wnętrza. Niezwykle istotna jest
na przykład wysokość sufitu, wynika z ba-
dań prof. Joan Meyers-Levy oraz Rui Zhu
z Uniwersytetu Nowej Kolumbii. Badaczki
zafascynowały stare opisy uczucia wolności,
jakie pojawia się u ludzi odbywających prak-
tyki religijne w kościołach z wyniosłymi
sklepieniami. Opierając się na nich, uczone
wymyśliły doświadczenie psychologiczne.
Ochotnicy rozwiązywali rozmaite łami-
główki w dwóch pomieszczeniach - w jed-
nym sufit był zawieszony na wysokości 3 m,
w drugim 50 cm niżej. Badani z wyższego
pokoju mieli dużo inwencji, a ich myślenie
badaczki określały jako mniej skrępowane
i bardziej abstrakcyjne w porównaniu z ty-
mi, którzy siedzieli w niższym pokoju. Ci
ostatni skupiali się na detalach i wykazywa-
li więcej dokładności.
Pozostaje jednak pytanie: co ma sufit
do głowy? - Bodziec, jakim jest wysokość
pomieszczenia, uruchamia w mózgu ideę
wolności. A człowiek, który czuje się wol-
ny, jest bardziej kreatywny. Jego mózg
szybciej i sprawniej przetwarza informa-
cje - wyjaśnia prof. Joan Meyers-Levy. Na-
tomiast niski sufit wywołuje, jej zdaniem,
poczucie ograniczenia, które zmusza mózg
do koncentrowania uwagi na szczegółach.
Z tych spostrzeżeń płyną praktyczne wnio-
ski. Ludzie, od których oczekuje się kre- •
 Nauka Psychologia

• atywności, powinni pracować w wysokich
pomieszczeniach. Za to ci, u których liczy
się dokładność i precyzja - księgowi, in-
formatycy - w niskich. Niski sufit - przez
swój wpływ na podświadomość - pomoże
im skupić się na detalach.
Wszystkie badania nad primingiem pro-
wadzą do jednego wniosku: podświado-
mość i świadomość to nie dwa szczelnie
zamknięte pudełka, ale dwie struktury złą-
czone jednym obwodem nerwowym, co od-
kryto dopiero kilka miesięcy temu. Do tego
wniosku doprowadził badaczy ekspery-
ment, który opisuje majowy numer „Scien-
ce". Grupa 18 mężczyzn i kobiet grała z kom-
puterem na pieniądze. W dłoni trzymali
czujnik podłączony do komputera - im
mocniej go ściskali, gdy na ekranie poja-
wiały się funty, tym większą kwotę wygry-
wali. Jak przewidywali naukowcy, uczest-
nicy mocniej zaciskali dłonie, kiedy na mo-
nitorze pokazywano banknoty, a nie monety
(większy nominał to wyższy zysk).
Ciekawe jednak, że zachowywali się tak nie-
zależnie od tego, czy emitowany obraz pie-
niędzy był uchwytny dla świadomości, czy
nie (wiele obrazów emitowano podprogo-
wo). Przez cały czas badacze podglądali pra-
cę mózgu za pomocą rezonansu magnetycz-
nego. Za każdym razem, kiedy badani ści-
skali czujnik, uaktywniała się ta sama część
mózgu, tzw. brzuszna gałka blada. I tak oto
naukowcy znaleźli to, czego szukali od lat
- obszar, który wspiera świadomość impul-
sami z podświadomości.
To odkrycie prowadzi do jeszcze jedne-
go zaskakującego wniosku - kora przed-
czołowa, cienka warstwa mózgu uważa-
na za siedzibę świadomości i naszego ro-
zumu, nie jest miejscem, w którym
zapadają wszystkie decyzje. Raczej dowia-
duje się tylko o tym, o czym wcześniej za-
decydują struktury na niższych, starszych
ewolucyjnie szczeblach mózgu. Jest jedną
z ostatnich jego struktur, do których do-
cierają tego typu informacje. Podświado-
mość stawia ją niejako przed faktem do-
konanym, zwłaszcza gdy znajdujemy się
w sytuacjach szczególnie dla nas ważnych.
Ten wniosek jest słuszny z ewolucyjnego
punktu widzenia - uważa prof. John Bargh.
Podkorowe ośrodki wykształciły się bowiem
jako pierwsze, dopiero później wyrastały
na nich nowsze struktury. Jednak jeszcze
w czasach, kiedy się one w pełni nie wy-
kształciły, ludzie - by przetrwać - instynk-
townie unikali chłodu, głodu i wroga. Zda-
niem Marka Schallera, psychologa z Univer-
sity of British Columbia, ten podświadomy
instynkt samoobrony przetrwał do dziś
i ujawnia się, kiedy na przykład wyłączymy
światło, W jednym z doświadczeń uczony
obserwował zachowanie białych ludzi, któ-
rzy znaleźli się w ciemnym pokoju razem
z ciemnoskórymi. Normalnie biali nie oka-
zywali żadnych oznak nietolerancji wobec
innych ras. Gdy jednak lampy zgasły, nie-
uświadomione ruchy mięśni ich twarzy
zdradzały przejawy wrogości. Tak więc pod-
świadomy cel, jakim jest samoobrona, oka-
zuje się silniejszy niż świadomość, że kolo-
rowi uczestnicy eksperymentu to także
uczciwi i spokojni ludzie.
Przykłady, jak podświadomość potrafi
zdominować świadome myślenie, moż-
na mnożyć. W dodatku podświadome de-
cyzje raz są zgodne z kierunkiem, do które-
go dążymy, a innym razem - nie. Właśnie
rozdźwiękiem między tymi nieświadomymi
działaniami a racjonalnymi celami moż-
na tłumaczyć nasze dziwne zachowania.
Wychodzimy do pralni po płaszcz, a wraca-
my do domu z chomikiem w klatce. Bez
paczki z czystym ubraniem.
Co skłoniło nas do kupienia chomika?
Dlaczego ktoś inny też bezwiednie wstępu-
je do sklepu zoologicznego, a jednak go nie
kupuje, bo w ostatniej chwili przypomi-
na sobie: mam alergię na sierść. Kiedy pod-
świadome działania stają się nagle świado-
me? Czemu świadomość nie dochodzi
do głosu, kiedy robimy coś strasznie głu-
piego? Na te pytania psychologowie dopie-
ro szukają odpowiedzi. •

TROPICIELE podświadomości
cjami i procesami poznawczymi.
W latach 80. stworzył tzw. teorię
pierwszeństwa afektu, według
której reakcje emocjonalne mogą
wyprzedzać świadome rozpoznanie
bodźca. Ten moment otworzył
nowy rozdział badań nad
nieświadomym przetwarzaniem
informacji.
Autor m.in. książek „Podprogowe
informacje mimiczne", „Automa-
tyzmy w procesach przetwarzania
informacji". Ostatnio pod jego
redakcją ukazała się książka
„Nieuświadomiony afekt",
podsumowująca 10 lat badań
nad procesami zachodzącymi
poza świadomością.

Prof. John Bargh, psycholog Ap Dijksterhuis z uniwersytetu

społeczny z Uniwersytetu Yale, w Amsterdamie. W 2006 roku
Współczesna psychologia opiera się na założeniu, że człowiek współpracownik prof. Roberta przeprowadził przełomowy eks-
Zajonca. Jego eksperymenty peryment, który udowodnił,
jest istotą świadomą. Jednak już od XIX wieku naukowcy próbu-
dowodzą, że automatyczne że podejmowanie
ją udowodnić, że na zachowanie wpływają też procesy, których
i nieświadome procesy mogą być decyzji bez głęb-
nie kontrolujemy. Oto ci, którzy mają w tym największe zasługi.
przyczyną większości naszych szego namysłu
Zygmunt Freud (1856-1939) głównie dzięki temu, że Freud nadał zachowań, nawet tych, które uzna- może być lepsze
stworzył psychoanalizę, opierając mu podtekst seksualny. jemy za całkowicie świadome. niż świadome,
się na założeniu, że istnieje oparte na dokładnej
nieświadome życie psychiczne. Prof. Robert Zajonc, Prof. Rafał Krzysztof Ohme, analizie
W 1 9 0 1 roku po raz pierwszy jeden z największych psycholo- psycholog społeczny z SWPS oraz argumentów.
użył terminu „podświadomość". gów. Od lat 6 0 . zajmuje się Instytutu Psychologii PAN, członek JC
To pojęcie stało się popularne badaniem związków między emo- American Psychoiogical Society.

FOT EK PICTURES, LINDA A. ClCERO/STANFORD NEWS SERVICE

NEWSWEEK 6.01.2008 89