Professional Documents
Culture Documents
Kultura a rozwj
Redakcja Jerzy Hausner,
Anna Karwiska, Jacek Purchla
Od Wydawcy ................................................................................................... 9
Wstp............................................................................................................... 13
Cz I
Podstawowe pojcia i kategorie...................................................... 19
Rozwj spoeczno-gospodarczy
(Jerzy Hausner)................................................................................................... 21
Dziedzictwo kulturowe
(Jacek Purchla).................................................................................................... 39
Kultura
(Anna Karwiska).............................................................................................. 57
Kultura i polityka rozwoju
(Jerzy Hausner).................................................................................................. 81
Cz II
Kultura jako zasb.................................................................................. 105
Polityka kulturalna Polski 19892012
(Agata Wsowska-Pawlik)................................................................................. 107
Charakterystyka dziaalnoci kulturalnej w Polsce
po transformacji ustrojowej
(Katarzyna Jagodziska).................................................................................... 127
Szkolnictwo artystyczne i sytuacja artysty w Polsce
(Katarzyna Jagodziska)..................................................................................... 161
Kultura a rozwj
Cz III
Dziedzictwo jako zasb......................................................................... 193
Dziedzictwo kulturowe w Polsce:
system prawny, finansowanie i zarzdzanie
(Jacek Purchla).................................................................................................... 195
Marketing dziedzictwa kulturowego
(Krzysztof Broski)............................................................................................. 215
Dziedzictwo kulturowe w kontekcie rozwoju lokalnego
(Monika Murzyn-Kupisz).................................................................................. 237
Rewitalizacyjna funkcja kultury i dziedzictwa kulturowego
(Katarzyna Jagodziska).................................................................................... 265
6 Cz IV
Kultura jako skadowa procesw spoecznych........................ 287
Kultura wobec wspczesnych procesw
spoeczno-ekonomicznych
(Przemysaw Kisiel)........................................................................................... 289
Kulturowe podoe formowania si kapitau ludzkiego
i spoecznego
(Anna Karwiska).............................................................................................. 307
Edukacja kulturalna na rzecz kreatywnoci i innowacyjnoci
(Katarzyna Jagodziska).................................................................................... 327
Wspczesne wzory uczestnictwa w kulturze
(Przemysaw Kisiel)........................................................................................... 345
Sektor kultury w procesie integracji europejskiej
(Joanna Sanetra-Szeliga).................................................................................... 361
Spis treci
Cz V
Kultura i gospodarka............................................................................ 381
Kultura i rynek
(Krzysztof Malczyk)........................................................................................... 383
Kultura kreatywno innowacyjno
(ukasz Manica)............................................................................................... 399
Sektor kultury a rozwj gospodarczy miasta
(Joanna Sanetra-Szeliga).................................................................................... 413
Przemysy kreatywne i ich wpyw na gospodark
(Jakub Gowacki)................................................................................................ 435
Prawo autorskie w kontekcie rewolucji technologicznej
(Bartomiej Biga)............................................................................................... 455
Kultura, technika, kapitalizm
(Edwin Bendyk)................................................................................................. 473
7
Zakoczenie................................................................................................. 487
Noty biograficzne autorw..................................................................... 493
Indeks osb.................................................................................................. 499
Indeks rzeczowy......................................................................................... 505
Od Wydawcy
Krzysztof Dudek
Dyrektor Narodowego Centrum Kultury
Wstp
Podstawowe pojcia
i kategorie
Jerzy Hausner
Rozwj spoeczno-gospodarczy1
Wprowadzenie
Pojcie rozwoju spoeczno-gospodarczego skada si z dwch komponentw. Po-
sugujc si nim, sygnalizujemy, e rozwj spoeczny warunkuje rozwj gospo-
darczy i odwrotnie. Bez jednego nie bdzie drugiego, ale te oba komponenty
wsptworz mechanizm napdzajcy koo rozwoju. Tym samym podkrela-
my, e warunkowanie si obu podstawowych komponentw rozwoju jest istotne
w dugiej perspektywie.
Jeli przyjmujemy kategori rozwoju spoeczno-gospodarczego, to w lad za
rozumowaniem Karla Polanyiego [1957] uznajemy, e idea samodostosowujcego
si rynku jest jaskraw utopi. Rynek samoistnie nie mgby funkcjonowa, gdy
zniszczyby ludzk i naturaln substancj spoeczestwa, sprowadziby ludzko
do stanu dzikoci. Tak wic rynek wymaga innych instytucji i tylko wwczas, gdy
jest przez nie ograniczany i regulowany, staje si motorem rozwoju spoeczno-
gospodarczego. Rynek odseparowany od organizacji spoecznych i instytucji poli-
tycznych nie jest moliwy. Trzeba jednak podkreli, e wikszo teorii ekonomii
klasycznej i neoklasycznej bazuje na przeciwnym zaoeniu. To, jak gospodarka
faktycznie dziaa i rozwija si, niekoniecznie jest odzwierciedlone w pogldach
ekonomistw i w spoecznych wyobraeniach. Moemy ulega zudzeniu samo-
istnie regulujcego si rynku, jednoczenie uczestniczc w rnych instytucjach,
ktre rynek na co dzie reguluj. 1
Podczas gdy Polanyi stwierdza, e tylko w idealizujcych rzeczywisto mode-
lach rynek jest samoistnym i automatycznym mechanizmem konkurencji samo-
dzielnych atomw, od innego wielkiego badacza spoecznego, milea Durkheima
[1997], wiemy, e nie ma te w rzeczywistoci niczego takiego jak kompletnie za-
tomizowane spoeczestwo. To moe by tylko czysto mylowy konstrukt, gdy bez
1
W niniejszym opracowaniu wykorzystaem fragmenty tekstu Rozwj spoeczno-gospodarczy,
w: J. Hausner, Zarzdzanie publiczne, Scholar, Warszawa 2008, s. 367395.
Podstawowe pojcia i kategorie Cz I
zrzeszania si i wsppracy jednostek spoeczestwo nie mogoby istnie, a ludz-
ko by nie przetrwaa. Firmy i jednostki nie s fantomami, a gospodarka i spoe-
czestwo tylko w naszej wyobrani mog si skada wycznie z firm i jednostek.
Odnoszc myl Polanyiego i Durkheima do jednego z zasadniczych problemw
gospodarki rynkowej, jakim jest praca, dochodzimy do wniosku, e sia robocza
nie jest i nie moe by tylko towarem. Z jednej strony bowiem rynek prowadzi
do wykluczenia pewnej czci siy roboczej, ktr jako zbdn ekonomicz-
nie dyskwalifikuje. Z drugiej, gdyby utowarowienie siy roboczej byo bezwzgldne
i absolutne, niczym nieograniczone, obrcioby si w swoje przeciwiestwo, dopro-
wadzioby do degradacji spoeczestwa i uniemoliwio reprodukcj siy roboczej.
Gdyby ludzie byli tylko si robocz, czynnikiem produkcji, gospodarka ryn-
kowa nie mogaby funkcjonowa. Gdyby jednak rynek nie obj pracy, gospodarka
rynkowa nie mogaby si rozwin. Uwolnienie ludnoci paszczynianej i uru-
chomienie rynku pracy jest jednym z tych punktw zwrotnych, ktre otwieraj
moliwo formowania si nowoczesnej gospodarki rynkowej.
Wynika z tego, e rozwizywanie problemu pracy i innych problemw gospo-
darki rynkowej wie si ze wspzalenoci i powizaniem szeregu czynnikw
i mechanizmw, ktre nie s wycznie ekonomicznej czy materialnej natury, ale
przynale do kultury, polityki, spoeczestwa.
22
W tym kontekcie badacze spoeczni zajmujcy si rozwojem dyskutuj o po-
zytywnych i negatywnych sprzeniach, okrelanych jako koo rozwoju (virtuous
circle) lub koo zastoju (vicious circle). Przykad dziaania koa zastoju podaje Da-
niel Cohen [1998, s. 5455]: W pierwszych fazach industrializacji wspczynnik
kapitaochonnoci by niski. Inwestycje nie przekraczay 57% PKB. Dzisiaj, aby
utrzyma stay stosunek kapitaprodukt, przy wzrocie ludnoci wynoszcym 2%
trzeba inwestowa 20% dochodu. To znaczy, e kraje biedne musz uwolni due
zasoby oszczdnoci, a na to ich poziom rozwoju nie zawsze pozwala. Powstaje
w ten sposb bdne koo niedorozwoju: bieda uniemoliwia inwestowanie i w lu-
dzi, i w maszyny, utrwalajc w ten sposb pierwotn bied. Doda mona, e
w tym przypadku mechanizm koa zastoju napdza ogromne zaduenie krajw
najbiedniejszych; jest oczywiste, e bez zdjcia z nich ciaru dugu same nie zdo-
aj si z niego wyrwa.
Inny przykad wskazuje Joseph Stiglitz [2006, s. 172], omawiajc obnienie
podatku od zyskw kapitaowych w USA. Pomagao ono skupi uwag inwestorw
na tu i teraz, co z kolei jednak podsycao szalestwo nabywania nieruchomoci
na kredyt, nadymajc bak inwestycyjn i jednoczenie uruchamiajc siy, ktre
pogbiy spadek koniunktury po pkniciu baki.
Wybitny ekonomista Amartya Sen [1999] podkrela, e dziaanie koa zastoju
nie jest powodowane klskami ywioowymi, lecz napdzane przez cay mecha-
nizm gospodarczy. W pastwach, w ktrych ten mechanizm jest sprawny i nie
J. Hausner Rozwj spoeczno-gospodarczy
Istota rozwoju
Dla Josepha Schumpetera [2005], autora klasycznej teorii rozwoju, wzrost jest
stopniowaln (incremental) zmian, ktra si nasila lub osabia; jest trendem. Roz-
wj gospodarczy natomiast jest zmian niecig (discontinuous), w tym sensie,
e nie jest tylko zmian natenia, ale zerwaniem dotychczasowej rwnowagi,
wyznacza nowy trend (vector norm). Mona by powiedzie, e rozwj to zmiana
struktury (a nie wycznie natenia), ktra nie tylko nasila lub spowalnia proces,
lecz take go przeobraa.
Przyjmujc to podejcie, rozwamy kilka podstawowych zagadnie z niego
wynikajcych:
Sumujc, mona powiedzie, e rozwj ma swoje przyczyny, ale nie jest zde-
24 terminowany; e aktorzy podejmujcy dziaania rozwojowe maj swoje wizje i za-
mierzenia, ale rozwj nie jest teleologiczny, nie zmierza do adnego ostatecznego
celu; e rozwj jest pobudzany przez wartoci i normy, ale nie naley go utosamia
z postpem. Gdybymy rozwojowi narzucili jak uniwersaln aksjologi, to bymy
go zatrzymali. Rozwj jest zmian spoeczn, ktra stanowi wypadkow dziaania
wielu aktorw spoecznych; jest powodowany, ale nie ma przyczyny; jest uwiada-
miany i wiadomie ksztatowany, ale nie jest teleologiczny; nie jest aksjologicznie
neutralny, ale nie da si go zamkn w ramach okrelonej aksjologii. Tym samym,
cho jest przejawem obiektywnych zalenoci i jest przez nie warunkowany, nie
jest konieczny i zdeterminowany, gdy jak podkrela Schumpeter [2005, s. 112],
pojawienie si nowoci jako takiej zawsze rodzi niedeterminacj (indeterminacy).
Rozwj ma ewolucyjn natur i w tym sensie jest nieprzewidywalny, nielinear-
ny, niejednolity i nierwnomierny. Nie mona nad nim zapanowa ani intelektu-
alnie, ani praktycznie. Mona go wywoywa i interpretowa, ale nie kontrolowa.
Rozwj jest zmian utrwalon i nieodwracaln, co odrnia go od homeostazy
czy oscylacji wok jakiego punktu rwnowagi. Jeeli nawet prowadzi do pewnej
rwnowagi, to jest to rwnowaga innego stanu i wok innego punktu, a zarazem
nie jest to rwnowaga trwaa. Rozwj nie jest grawitacj, lecz zmian trajektorii za
spraw czynnikw i mechanizmw, ktre z czasem doprowadz do kolejnej zmia-
ny. Nie jest jednorazowym przeskokiem na inn trajektori, ale przesuniciem na
zblion trajektori, czego nastpstwem bd przesunicia dalsze, niemoliwe do
zaplanowania i nieprzewidywalne.
J. Hausner Rozwj spoeczno-gospodarczy
Model rozwoju
Modele rozwoju nie s planowane, s raczej odkrywane, co oznacza, e stano-
wi wypadkow rnych oddziaywa. Po czci wynikaj z refleksji, uczenia si,
ale take z imitowania cudzych rozwiza. Nie ma moliwoci narzucenia modelu
rozwoju przez jeden nadrzdny podmiot. Prb takiego narzucenia stanowia go-
spodarka planowa, ale w praktyce rozwj gospodarki istotnie i z czasem coraz
wyraniej odbiega od wyobrae i zamierze centralnego planisty. Pastwo
moe oczywicie opracowa i prbowa wdroy okrelon koncepcj rozwoju go-
spodarki. Nowoczesne pastwo najczciej tak postpuje, ale to nie oznacza, e
ma w tym zakresie nieograniczon czy chociaby du swobod. Przeciwnie, pr-
bujc wykreowa dany model rozwoju, zawsze dziaa w okrelonym kontekcie
strukturalnym i instytucjonalnym, co stwarza konkretne moliwoci, ale zarazem
silne ograniczenia.
Ksztatowanie modelu rozwoju przypomina mechanizm demokracji politycz-
nej, ktry polega na proceduralnym godzeniu wielu interesw, i powoduje wiele
J. Hausner Rozwj spoeczno-gospodarczy
Koncepcja rozwoju
zrwnowaonego 31
Z N Y E E E
=
N A N N Y Z
Reorientacja
Podsumowanie
Rozwj to nie tylko reaktywne dostosowanie do zmieniajcych si warunkw
dziaania. Skoro rozwj jest instytucjonalnie warunkowany, to znaczy, e jest po-
budzany take przez wartoci i regulowany przez normy. czy element adapta-
cyjnoci i element kreatywnoci: nie jest tylko wyborem innej formuy postpowa-
nia w ramach dostpnych algorytmw, ale te zasadnicz ich zmian. Rozwj nie
ma celu, ma cig; nie jest trendem, tendencj, lecz przeobraeniem.
Rozwj wymaga komplementarnoci rnych systemw spoecznych, ale te
ich wzgldnej autonomii. Cywilizacja przemysowa rozwijaa si dziki wszech-
ogarniajcemu urynkowieniu rnego rodzaju zasobw, w tym ziemi i pracy, ktre
przecie co mocno podkrela Polanyi [1957] nie s produktami gospodarki. Po-
stpujca komercjalizacja, stajc si motorem napdowym wzrostu gospodarczego,
wymusza okrelone dostosowania po stronie innych systemw spoecznych kul-
tury, spoeczestwa i polityki. To jednak rodzi take wiele negatywnych zjawisk,
ktre odczuwane i dostrzeone, skaniaj rne grupy i struktury spoeczne do
podjcia przeciwdziaa i nakadania ogranicze na gospodark rynkow, poddania
jej regulacjom. Nie jest to proces linearny; przeciwnie, ma on swoje przyspieszenia,
spowolnienia i zawirowania ma natur meandryczn. Generalnie jednak jest zo-
J. Hausner Rozwj spoeczno-gospodarczy
Literatura
Czaja S., Fiedor B., Jakubczyk Z. [1993], Ekologiczne uwarunkowania wzrostu gospodarczego w ujciu
wspczesnej teorii ekonomii, Wydawnictwo Ekonomia i rodowisko, BiaystokKrakw.
Domaski R. [1992], Systemy ekologiczno-ekonomiczne. Modelowanie wspzalenoci rozwoju, Stu-
dia KPZK PAN, t. C, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa.
Doyal L., Gough I. [1991], A Theory of human need, Macmillan, London.
Durkheim . [1997], O podziale pracy spoecznej, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa.
Giddens A. [1984], The constitution of society. Outline of the theory of structuration, Polity Press,
Cambridge.
Hart S.L. [2005], Capitalism at the crossroads. The unlimited business opportunities in solving the
worlds most difficult problems, Pearson Education, Upper Saddle River, NJ.
Huizinga J. [1992], Jesie redniowiecza, PIW, Warszawa.
Jessop B., [2000], The state and the contradictions of the knowledge-driven economy, w: Knowledge,
space, economy, J.R. Bryson, P.W. Daniels, N.D. Henry, J. Pollard (eds.), Routledge, London.
Podstawowe pojcia i kategorie Cz I
Keynes J.M. [1985], Oglna teoria zatrudnienia. procentu i pienidza, PWN, Warszawa.
Parteka T. [2000], Planowanie strategiczne w rwnowaeniu struktur regionalnych, Studia KPZK PAN,
t. 108, PAN, Warszawa.
Polanyi K. [1957], The great transformation. The political and economic origins of our time, Beacon
Press, Boston.
Posner R.A. [1989], Hegel and employment at will. A comment, Cardozo Law Review, vol. 10
(MarchApril).
Rok B. [2004], Odpowiedzialny biznes w nieodpowiedzialnym wiecie, Akademia Rozwoju Filantropii
w Polsce, Forum Odpowiedzialnego Biznesu, Warszawa.
Schumpeter J.A. [2005], Development, Journal of Economic Literature, vol. 43, March.
Sen A. [1999], Rozwj i wolno, Zysk i S-ka, Pozna.
Smith A. [1989], Teoria uczu moralnych, PWN, Warszawa.
Soto de H. [2002], Tajemnica kapitau. Dlaczego kapitalizm triumfuje na Zachodzie, a zawodzi gdzie in-
dziej, Fijorr Publishing and Polish-American Foundation for Economic Research and Education,
ChicagoWarszawa.
Stiglitz J. E. [2006], Szalone lata dziewidziesite, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa.
Surdej A. [2006], Determinanty regulacji administracyjnoprawnych w oddziaywaniu pastwa na go-
spodark, Wydawnictwo Akademii Ekonomicznej, Krakw.
Uno K. [1991], Diffusion of environment-related new technology and policy implications, Keio Univer-
sity, Keio.
38
Jacek Purchla
Dziedzictwo kulturowe
Dziedzictwo kulturowe
Relacja pomidzy przeszoci a przyszoci nie ogranicza si dzisiaj do kwestii
zabytkw i ich ochrony. Pojcie, ktre w ostatnim czasie robi spektakularn karier,
to dziedzictwo kulturowe (cultural heritage). Coraz czciej zastpuje ono klasyczne
pojcie zabytku. Trzeba przy tym koniecznie zaznaczy, e o ile zabytek naley do
przeszoci, o tyle dziedzictwo suy wspczesnym celom, przy czym dziedzictwo to
nie tylko materialne dobra kultury, ale take nasza pami i tosamo. Dziedzictwo
kulturowe to proces posiadajcy wasn dynamik. Odzwierciedla zarwno stosunek
spoeczestwa do wiata wartoci, jak i sam proces reinterpretacji wartoci. W tym
tkwi rwnie rosnce znaczenie dziedzictwa kulturowego. Bo dziedzictwo naley do
nas wszystkich, a dostp do niego to jedno z podstawowych praw czowieka. Dzie-
dzictwo ma wic zawsze ludzki wymiar. Z tego faktu wynika te kluczowe znaczenie
kapitau spoecznego nie tylko dla dynamicznego procesu nieustajcego kreowa-
nia i reinterpretacji dziedzictwa, ale i dla jego skutecznej ochrony.
Skoro dziedzictwo naley do nas wszystkich, to nie jest domen wskiej grupy
ekspertw. Jego warto wyznaczaj uytkownicy. Std jednym z fundamental-
nych pyta zwizanych z dziedzictwem kulturowym jest pytanie o jego wacicieli,
a take o to, kto tworzy, interpretuje, chroni dziedzictwo i zarzdza nim. Osobn
44 kategori jest dzi zwaszcza w Europie rodkowej i Wschodniej, gdzie grani-
ce polityczne zmieniay si znacznie szybciej ni granice kulturowe dziedzic-
two wydziedziczonych i dziedzictwo bez dziedzicw, produkt tragedii XX wieku:
Holocaustu i czystek etnicznych. Bardzo dobrym przykadem tego zjawiska jest
Wrocaw najwiksze miasto w Europie i na wiecie, w ktrym w wyniku II wojny
wiatowej nastpia wymiana ludnoci w stu procentach. Po roku 1945 Wrocaw
sta si poligonem wielkich prac konserwatorskich polegajcych na rekonstrukcji
zniszczonego miasta, prawdziwym laboratorium dziedzictwa rozumianego wa-
nie jako pami i tosamo. To znacznie trudniejsza materia ni konserwacja
zabytkw. Dla pierwszych przybywajcych tu polskich osadnikw ruiny niemiec-
kiego Breslau oznaczay bowiem dziedzictwo wroga! Przez kolejne dekady myle-
nie kolejnych pokole wrocawian o nowej maej ojczynie przechodzio znamien-
n ewolucj: od dziedzictwa wroga i obcego miasta poprzez dziedzictwo ssiada
po umojenie dziedzictwa i dostrzeenie jego wartoci uniwersalnych. Przykad
Wrocawia pozwala lepiej zrozumie si i znaczenie dziedzictwa niematerialnego,
naszej pamici i tosamoci, a take dynamik procesu, jakim jest dziedzictwo.
Wymaga to wyranego rozrnienia dzi jeszcze niesusznie stosowanych
zamiennie poj: zabytku i dziedzictwa, a take dwch paradygmatw: filozo-
fii ochrony i filozofii dziedzictwa. Gregory Ashworth [2002, s. 110112] zwraca
uwag, i celem ochrony zabytkw jest odkrycie i zachowanie wszystkiego, co
da si zachowa, celem dziedzictwa za jest wspczesna konsumpcja przeszoci.
Dziedzictwo wymaga decyzji, by czerpa z przeszoci lub przekaza przyszoci.
J. Purchla Dziedzictwo kulturowe
Konserwacja i dziedzictwo
Niektre elementy paradygmatw
Dziedzictwo a rozwj
Dziedzictwo kulturowe stanowi wic nie tylko przedmiot ochrony, ale i po-
tencja, ktry winien zosta wykorzystany dla przyszego rozwoju. Raport Komisji
Europejskiej wyranie wskazuje na przewagi konkurencyjne wynikajce nie tylko
z lepszej rozpoznawalnoci miejsc dziedzictwa, ale te z atrakcyjnoci turystycznej
miast historycznych i wpywu dziedzictwa kulturowego na jako ycia. Uwzgld-
niajc zabytkowe zasoby w polityce przestrzennej, za kadym razem musimy
umie zidentyfikowa jego szczeglne wartoci i zdefiniowa reguy zrwnowa-
onego rozwoju.
Podstawowe pojcia i kategorie Cz I
Nowa filozofia polityki pastwa wobec dziedzictwa winna zatem harmonijnie
wykorzystywa jego potencja prorozwojowy. Dzi bowiem nie ulega wtpliwoci,
e nie tylko rozwj jest istot kultury, ale i kultura jest czynnikiem rozwoju.
W tej nowej sytuacji potrzebne jest zintegrowane podejcie do otaczajcego
nas krajobrazu kulturowego jako niezwykle zoonego ukadu naczy poczonych.
Tak wic nie tylko forma do czego przyzwyczaio nas dotychczasowe myle-
nie o ochronie zabytkw ale take funkcja zabytkowych obiektw i ukadw
decyduje dzisiaj o skutecznoci ich zachowania. Dziedzictwo to nie tylko suma
zachowanych na danym obszarze obiektw zabytkowych. To z jednej strony war-
stwa symboliczna, zwizana z interpretacj dziedzictwa jako sacrum, ale to take
produkt rynkowy co jest faktem cigle dla wielu szokujcym. W tym sensie
skuteczne zarzdzanie zasobami dziedzictwa oznacza trafn odpowied na pyta-
nia o jego dostpno i o konsumentw. Trzeba te koniecznie pamita, e dzie-
dzictwo to zasb oszczeglnych waciwociach. Zarzdzanie nim winno si wic
opiera na ekonomii spoecznej, anie na gospodarce rabunkowej.
Turystyka Dziedzictwo
przemys turystyczny producenci dziedzictwa
46
Miasta historyczne
Miasta s zwierciadem cywilizacji. Czsto stanowi owoc wielowiekowych na-
warstwie wynikajcych z przenikania kultur, idei i wartoci. Miasta historycz-
ne to szczeglny rozdzia dziedzictwa, gdzie przeszo determinuje wspczes-
ny rozwj. Nie przypadkiem te miasta historyczne stanowi dzi poow Listy
wiatowego Dziedzictwa Kultury UNESCO. W zalenoci od przyjtych kryteriw
to 250350 wpisw!
Miasto to przede wszystkim ywy organizm. Miar rozwoju miast jest szyb-
ko i zoono zmiany, ktr przechodz. Wspczesne procesy urbanizacyjne
charakteryzuj niespotykane wczeniej dynamika i skala wzrostu. Wedug prognoz
Banku wiatowego do roku 2030 pojawi si 2mld nowych mieszkacw miast.
Jeli ju dzisiaj 80% populacji miast stanowi przybysze, to jedynym, co integruje
mieszkacw, jest miejsce! Jest to szczeglne wyzwanie dla dziedzictwa skumulo-
wanego w przestrzeni miejskiej.
Szybkie przeobraenia krajobrazu kulturowego naszych miast, nierzadko jego
degradacja, to rezultat postpujcej gwatownie od lat siedemdziesitych libe-
ralizacji rynku (market liberalization) i decentralizacji. Przejcie od pasywnego
Podstawowe pojcia i kategorie Cz I
i statycznego mylenia o dziedzictwie rozumianym jako zabytek-sacrum do jego
ochrony w realiach ywioowych procesw prywatyzacji i komercjalizacji prze-
strzeni publicznej wymaga zasadniczych zmian w systemie zarzdzania potencja-
em dziedzictwa, zwaszcza w wymiarze ochrony krajobrazu kulturowego zabytko-
wych miast (new urban conservation approaches).
Skala i zoono miasta ju dawno wymusiy konieczno kompleksowego wi-
dzenia jego przestrzeni kulturowej. P wieku temu ukazao si pionierskie dzieo
Kevina Lyncha Image of the City (1960), w ktrym pojawio si klasyczne ju dzi-
siaj pojcie urban landscape. Rok pniej Gordon Cullen w swej ksice The concise
townscape (1961) operowa ju pojciem townscape i stan na czele ruchu obro-
cw krajobrazu miejskiego (townscape movement). Przechodzenie od snu o miecie
idealnym do mylenia w kategoriach krajobrazu kulturowego pozwolio odczyta
miasto nie tylko w wymiarze funkcjonalnym, ale i artystycznym, jako dzieo sztuki.
Spoeczno midzynarodowa od dawna dostrzega potrzeb wypracowania
strategii skutecznej ochrony najcenniejszych historycznych zespow urbanistycz-
nych. Przypomnie trzeba m.in.:
1972 Konwencj UNESCO o ochronie wiatowego dziedzictwa kulturowego
i naturalnego;
1975 Deklaracj Amsterdamsk w sprawie europejskiego dziedzictwa ar-
50 chitektonicznego;
1976 Rekomendacj UNESCO w sprawie ochrony zespow zabytkowych lub
tradycyjnych i ich roli we wspczesnym yciu;
1981 Midzynarodow Kart Ogrodw Historycznych, tzw. Kart Florenck
(ICOMOS);
1987 Midzynarodow Kart Ochrony Miast Historycznych, tzw. Kart Wa-
szyngtosk (ICOMOS);
1994 dokument na temat definicji autentyzmu znany jako Dokument z Nary;
1999 Kart Ochrony Dziedzictwa Architektury Wernakularnej (ICOMOS);
2005 deklaracj w sprawie ochrony otoczenia budowli, miejsc i obszarw
stanowicych dziedzictwo, tzw. Deklaracj z Xian (ICOMOS);
2005 Konwencj UNESCO o ochronie i promowaniu rnorodnoci form
wyrazu kulturowego;
2011 Rekomendacj UNESCO w sprawie historycznego krajobrazu miejskiego.
Analizujc te dokumenty, trzeba zwrci uwag na wyran zmian geografii
debaty powiconej ochronie miast historycznych i szczegln aktywno pastw
azjatyckich w tym zakresie wystarczy wymieni Dokument z Nary i Deklaracj
z Xian. Co charakterystyczne, autorzy wikszoci dotychczasowych dokumentw
(kart) pisali je, jakby miay by odlane z brzu na wieki, nie przewidujc ani
dynamiki rozwoju koncepcji dziedzictwa, ani szybkoci zmiany jego otoczenia.
Uwaga ta dotyczy zwaszcza problematyki ochrony miast historycznych, ktre jak
w soczewce skupiaj skutki globalizacji.
J. Purchla Dziedzictwo kulturowe
Istot nowej filozofii ochrony miast historycznych jest dzisiaj harmonijne wy-
korzystanie dziedzictwa jako potencjau prorozwojowego. Dziedzictwo kulturowe
jest wan czci rodowiska miejskiego i winno odgrywa istotn rol w zrw-
nowaonym rozwoju naszych miast. Rozpatrujc kwestie dziedzictwa w kontekcie
urbanistycznym, za kadym razem musimy umie zidentyfikowa jego szczegl-
ne wartoci i zdefiniowa reguy zrwnowaonego rozwoju, w ktry powinny by
wpisane zabytkowe zasoby.
Wspczesny dyskurs na temat ochrony miast historycznych operuje pojciem
historycznego krajobrazu miejskiego (historic urban landscape HUL). Nie jest to
nowa kategoria ochrony, ale narzdzie zarzdzania historycznymi zasobami miast
w warunkach gwatownej zmiany cywilizacyjnej. Katalizatorem midzynarodowe-
go dialogu w kwestii ochrony HUL stao si Memorandum Wiedeskie (Vienna Me-
morandum) z roku 2005. Od tego roku datuje si rwnie oficjalne zainteresowanie
UNESCO tym problemem. Zgromadzenie Oglne Pastw Stron Konwencji wiato-
wego Dziedzictwa na 15. sesji w padzierniku 2005 roku przyjo tekst Declaration
on the conservation of historic urban landscape (Deklaracji na temat historycznych
krajobrazw miejskich). Jesieni 2009 roku Zgromadzenie Oglne Pastw Stron
Konwencji zwrcio si do Centrum wiatowego Dziedzictwa o przygotowanie pro-
jektu dokumentu na sesj Konferencji Generalnej UNESCO w sprawie koncepcji
HUL, wprowadzonej do midzynarodowego dyskursu przez Memorandum Wie- 51
deskie. W listopadzie 2011 roku Konferencja Generalna UNESCO przyja w Pa-
ryu tekst Recommendation on historic urban landscape (Rekomendacja UNESCO
w sprawie historycznego krajobrazu miejskiego).
Idea heritage urban landscape oznacza nie tylko rewizj tzw. Karty Waszyngto-
skiej (Washington Charter) z 1987 roku (waciwie: Midzynarodowa Karta Ochrony
Miast Historycznych), prowokuje take do pogbionej refleksji nad zoon pro-
blematyk ochrony miast historycznych w warunkach ywioowych zmian cywili-
zacyjnych. Zarzdzanie potencjaem dziedzictwa w miecie historycznym wymaga
dzisiaj interdyscyplinarnego podejcia, adresowanego nie tylko do decydentw, ale
i do mieszkacw.
Dziedzictwo niematerialne.
Pami i historia
Rozumienie dziedzictwa wyszo ju z matecznika dziewitnastowiecznego,
statycznego mylenia o zabytku, zamknitego w gorsecie narodowych mitw,
przesdw i stereotypw. Nie przypadkiem w roku 1991 na sympozjum KBWE
w Krakowie w czasie pierwszego po upadku elaznej kurtyny wielkiego spotkania
Podstawowe pojcia i kategorie Cz I
Wschodu i Zachodu powiconego kulturze pojcie nasze wsplne dziedzictwo
zostao wprowadzone do midzynarodowego kanonu politycznej poprawnoci.
Przechodzeniu do wsplnej odpowiedzialnoci za przyszo naszej przeszoci
towarzyszy istotne poszerzenie rozumienia dziedzictwa i poszerzenie pola jego
ochrony. Lata dziewidziesite XX wieku przyniosy m.in.: przejcie do ochro-
ny w skali krajobrazu kulturowego, poszerzenie chronologicznych ram ochrony
o dziedzictwo modernizmu, zainteresowanie dziedzictwem totalitaryzmu i dzie-
dzictwem nienawici (Holocaust!), jak rwnie ponowne odkrywanie dziedzictwa
wydziedziczonych (np. dziedzictwa kultury ydowskiej). Szczeglnie szybko ronie
ostatnio znaczenie dziedzictwa niematerialnego.
Tak istotne poszerzenie problematyki dziedzictwa znajduje ju swoje odzwier-
ciedlenie w midzynarodowych standardach ochrony. Tylko w ostatnich latach
UNESCO przyjo tak znamienne dokumenty, jak:
-- Powszechna deklaracja w sprawie rnorodnoci kulturowej (2001);
-- Konwencja w sprawie ochrony niematerialnego dziedzictwa kulturowego
(2003).
Sukcesy programw wiatowego dziedzictwa kultury UNESCO i dziedzictwa
ludzkoci UNESCO symbolizuj dzi globalny wymiar dziedzictwa.
Midzynarodowej dyskusji nad dziedzictwem i jego ochron towarzyszy spek-
52 takularny rozwj teorii dziedzictwa. W jzyku angielskim pojawi si ju nowy ter-
min: heritology, okrelajcy dyscyplin, ktra w myleniu o dziedzictwie integruje
tak rne dziedziny wiedzy jak z jednej strony nauki humanistyczne, z drugiej za
ekonomi i teori zarzdzania, prawo i planowanie przestrzenne, a na uniwersy-
tetach w wielu krajach pojawiy si ju katedry dziedzictwa.
wybr
historia
jako wykorzystanie
zabytki przeszoci do
wspczesnych celw
Dziedzictwo a ekonomia
O ile nie ma dzisiaj potrzeby przywoywania racji ekonomicznych, aby uza-
sadni obowizek ochrony dziedzictwa kulturowego, o tyle mona jednak mwi
o rnych relacjach pomidzy dziedzictwem a ekonomi. Najczciej przywoywa-
n jest turystyka, ktra opiera si na unikalnoci miejsca. O tej unikalnoci z re-
guy przesdza dziedzictwo naturalne lub dziedzictwo kulturowe. Poza badaniami
ekonomicznych relacji dziedzictwa i turystyki nie ma bada i danych statystycz-
nych dotyczcych wpywu dziedzictwa na rozwj ekonomiczny, niemniej jednak
we wspczesnym pimiennictwie wyrnia si wiele jego aspektw. Mwi si wic
o dziedzictwie kulturowym jako:
-- produkcie turystycznym,
-- zasobie prorozwojowym,
-- zasobie podnoszcym jako ycia,
-- komodyfikacji miejsca,
-- rynku pracy,
-- narzdziu walki z ubstwem,
54 -- narzdziu budowania marki,
-- narzdziu promowania spjnoci spoecznej,
-- przedmiocie tezauryzacji,
-- ekonomicznej alternatywie dla tworzenia nowych zasobw budowlanych.
Dziedzictwo kulturowe jest wic dzisiaj samoistnym produktem lub skadni-
kiem innych produktw materialnych i niematerialnych. S one z reguy zwiza-
ne z konkretnym miejscem. Zasoby dziedzictwa maj wic wymiar ekonomicz-
ny przede wszystkim na poziomie lokalnym. Ich potencja rozwojowy jest trudno
mierzalny, a jako dobra publiczne nie s konkurencyjne w konsumpcji.
Dziedzictwo podlega te innym zjawiskom bdcym przedmiotem zaintere-
sowania ekonomii. Na przykad tzw. contingent analysis oparta jest na pytaniu: ile
ludzie s skonni zapaci za dobra, dla ktrych nie istnieje rynek, a teoria tzw.
option value bada granice gotowoci ludzi do pacenia za dobra, ktrych nigdy nie
bd w stanie skonsumowa. W Stanach Zjednoczonych Ameryki tzw. development
rights transfer daje wacicielom zabytkowych obiektw moliwo sprzeday
prawa do dodatkowej wysokoci wacicielom budowli ssiednich. Dziedzictwo
moe by wic przedmiotem gry rynkowej w rnych formach i aspektach. Na
rynku dziedzictwa pojawiaj si nowi i rnorodni aktorzy. Innym charaktery-
stycznym trendem ostatnich lat jest szybki wzrost znaczenia dziedzictwa niema-
terialnego, w tym jego udziau w tworzeniu PKB. czy si to rwnie z wyranym
zjawiskiem przechodzenia spoeczestw od potrzeby zwiedzania nowych miejsc
do potrzeby poszukiwania tosamoci wasnego miejsca. Innymi sowy: im wicej
J. Purchla Dziedzictwo kulturowe
ludzie dzisiaj podruj, tym silniejsza jest ich potrzeba szukania korzeni. Stale
wic rosn zasoby dziedzictwa i zwiksza si jego potencja rozwojowy.
Podsumowanie
Dziedzictwo kulturowe jako wykorzystanie przeszoci dla wspczesnych ce-
lw jest zasobem posiadajcym rwnie wymiar ekonomiczny. Rosncy popyt na
dziedzictwo jest przede wszystkim konsekwencj globalizacji i ogromnego wzrostu
znaczenia gospodarczego turystyki. Dziedzictwo kulturowe nie jest przy tym dzi
tylko produktem stanowicym podstaw dziaalnoci przemysw czasu wolnego.
Jego rosnce znaczenie jako czynnika rozwoju dostrzegalne jest przede wszystkim
na poziomie lokalnym. Bardzo szybko ronie te rola dziedzictwa niematerial-
nego jako dynamicznego procesu cigej reinterpretacji przeszoci. Zarzdzanie
zasobami dziedzictwa kulturowego staje si coraz bardziej zoonym wyzwaniem
zarwno dla wadzy publicznej, jak i dla wielu innych aktorw.
Literatura (wybr)
Ashworth G.J. [1991], Heritage planning. Conservation as the management of urban change, Geo Pers, 55
Groningen.
Ashworth G.J. [1999], Dziedzictwo a turystyka: zarzdzanie kryzysem zasobw, w: Dziedzictwo a tury-
styka, J. Purchla (red.), Midzynarodowe Centrum Kultury, Krakw.
Ashworth G.J. [2002], Paradygmaty i paradoksy planowania przeszoci, w: Europa rodkowa nowy
wymiar dziedzictwa, J. Purchla (red.), Midzynarodowe Centrum Kultury, Krakw.
Benjamin W. [2005], Pasae, Wydawnictwo literackie, Krakw.
Biaostocki J. [1973], Dzieje historiografii artystycznej i naukowej historii sztuki, w: Wstp do historii
sztuki, t. 1: Przedmiot metodologia zawd, P. Skubiszewski (red.), PWN, Warszawa, s. 165195.
Compendium of basic texts of the Council of Europe in the field of cultural heritage [1998], Strasbourg.
Costonis J.J. [1974], Space adrift. Landmark preservation and the marketplace, University of Illinois
Press, ChicagoLondon.
Dziedzictwo a turystyka [1999], J. Purchla (red.), Midzynarodowe Centrum Kultury, Krakw.
Dziedzictwo kulturowe w XXI wieku. Szanse i wyzwania [2007], M.A. Murzyn, J. Purchla (red.), Mi-
dzynarodowe Centrum Kultury, Krakw.
Europa rodkowa nowy wymiar dziedzictwa [2002], J. Purchla (red.), Midzynarodowe Centrum
Kultury, Krakw.
Heilbrun J., Gray Ch.M. [2001], The Economics of art and culture, CambridgeUniversity Press, Cam-
bridge.
Heritage, memory & identity [2011], H. Anheier, Y.R. Isar (eds.), SAGE Publications Ltd, Los Ange-
lesLondonNew DelhiSingaporeWashington DC.
Howard P. [2003], Heritage. Management, interpretation, identity, Continuum, LondonNew York.
Krzyanowski L. [1973], Ochrona i konserwacja zabytkw, w: Wstp do historii sztuki, t. 1: Przedmiot
metodologia zawd, P. Skubiszewski (red.), PWN, Warszawa.
Kula M. [2002], Noniki pamici historycznej, Wydawnictwo DiG, Warszawa.
Podstawowe pojcia i kategorie Cz I
Kultura a rozwj. 20 lat po upadku komunizmu w Europie [2010], J. Purchla, R. Palmer (red.), Midzy-
narodowe Centrum Kultury, Krakw.
Larkham P.J. [1996], Conservation and the City, Routledge, LondonNew York.
Lowenthal D. [1985], The Past is a Foreign Country, Cambridge University Press, Cambridge.
Lynch K. [1960], Image of the City, MIT Press, Cambridge MA.
Max Dvok i jego teoria dziejw sztuki [1974], L. Kalinowski (opr.), PWN, Warszawa.
Nora P. [1989], Between memory and history. Les lieux de mmoire, Representations Special Issue,
vol. 26.
Nora P. [2010], Dziedzictwo, Przegld Polityczny, nr 103/104.
Parowicz I. [2006], Denkmalpflege effektiv frdern. Finanzierung des Schutzes von Architek-
turdenkmlern in europischer Perspektive, Martin Meidenbauer Verlag, Mnchen.
Peacock A., Rizzo I. [2008], The heritage game. Economics, policy and practice, Oxford University
Press, Oxford, USA.
Perspectives on impact, technology and strategic management [2007], J. McLoughlin, J. Kaminski,
B.Sodagar (eds.), Heritage Management Series, V. 1, Budapest.
Pomian K. [2006], Historia. Nauka wobec pamici, Uniwersytet Marii Curie-Skodowskiej, Lublin.
Purchla J. [2005], Dziedzictwo a transformacja, Midzynarodowe Centrum Kultury, Krakw.
Riegl A. [2002], Georg Dehio i kult zabytkw, R. Kasperowicz (red.), Oficyna Wydawnicza Mwi
wieki, Warszawa.
Rykwert J. [2013], Pokusa miejsca. Przeszo i przyszo miast, Midzynarodowe Centrum Kultury,
Krakw.
Smole M. [2003], Przemysy kultury. Wpyw na rozwj miast, Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiel-
56 loskiego, Krakw.
Szmygin B. [2000], Ksztatowanie koncepcji zabytku i doktryny konserwatorskiej w Polsce w XX wieku,
Politechnika Lubelska, Lublin.
Throsby D. [2010], Ekonomia i kultura, Narodowe Centrum Kultury, Warszawa.
Tomaszewski A. [2013], Ku nowej filozofii dziedzictwa, Midzynarodowe Centrum Kultury, Krakw.
Towse R. [2011], Ekonomia kultury. Kompendium, Narodowe Centrum Kultury, Warszawa.
Traba R. [2006], Historia przestrze dialogu, Instytut Studiw Politycznych PAN, Warszawa.
Traba R. [2009], Przeszo w teraniejszoci. Polskie spory o histori na pocztku XXI wieku, Wydaw-
nictwo Poznaskie, Pozna.
Vademecum konserwatora zabytkw: 25 lat Konwencji ochrony wiatowego dziedzictwa kulturalnego
i naturalnego [1999], M. Konopka (red.), Polski Komitet Narodowy ICOMOS, Warszawa.
Vademecum konserwatora zabytkw. Midzynarodowe normy ochrony dziedzictwa kultury [2000],
K.Pawowski (red.), Warszawa.
Violet-le-Duc E.E. [18541869], Dictionaire raisonnde larchitecture franaise du XIe au XVI sicle,
B. Bance, Paris.
Wyjtkowa uniwersalna warto a monitoring dbr wiatowego dziedzictwa [2011], B. Szmygin (red.),
Polski Komitet Narodowy ICOMOS i Narodowy Instytut Dziedzictwa, Warszawa.
Zabytek i historia. Wok problemw konserwacji i ochrony zabytkw w XIX wieku. Antologia [2002],
P.Kosiewski, J. Krawczyk (red.), Oficyna Wydawnicza Mwi wieki, Warszawa.
Anna Karwiska
Kultura
Pojmowanie kultury
Kultura jest jednym z podstawowych poj wielu dyscyplin humanistycznych i spo-
ecznych, jednak od wielu dekad utrzymuj si trudnoci ze cisym definiowaniem
tego terminu; pozostaje on niezmiennie wieloznaczny. Rozwaajc sposoby defi-
niowania kultury, naley wskaza najpierw odmienno podejcia antropologicz-
nego i socjologicznego.
W najszerszym ujciu w otaczajcej rzeczywistoci mona wyrni dwie sfery:
uksztatowan niezalenie od istnienia i dziaania czowieka natur oraz wytwo-
rzon przez czowieka kultur. To najszersze ujcie okrelane jest zazwyczaj jako
antropologiczne (w ujciu antropologii filozoficznej, poszukujcej istoty czowie-
czestwa i dcej do wypracowania oglnej teorii kultury jako atrybutu czo-
wieka). Do niego odwouj si najbardziej popularne definicje kultury, m.in. ta
sformuowana w XIX wieku przez Edwarda Tylora: Kultura lub cywilizacja jest to
zoona cao obejmujca wiedz, wierzenia, sztuk, prawo, moralno, obyczaje,
zdolnoci i nawyki nabyte przez czowieka jako czonka spoeczestwa [Koskow-
ska, 1981, s. 2021]. Inni autorzy rozrniali kultur i cywilizacj (t ostatni
rozumiejc w kategoriach dorobku materialnego).
W socjologicznym ujciu kultury podkrela si, e jest to og materialnych
i niematerialnych wytworw czowieka powstajcych w procesach ycia spoecz-
nego w ramach okrelonej zbiorowoci. Jest to zatem wsze pojmowanie kultu-
ry- rozumianej jako dorobek pewnej spoecznej caoci. Jan Szczepaski definiuje
to pojcie jako og wytworw dziaalnoci ludzkiej, materialnych i niemate-
rialnych, wartoci i uznawanych sposobw postpowania, zobiektywizowanych
i przyjtych w dowolnych zbiorowociach, przekazywanych innym zbiorowociom
i nastpnym pokoleniom [Szczepaski, 1970, s. 78]. Jak wskazywa take Ste-
fan Czarnowski (do ktrego Szczepaski si odwouje), kultura jest dorobkiem
zbiorowym, obejmuje wytwory kolejnych wielu pokole, w tym rwnie idee czy
przedmioty twrczo przetworzone przez nastpcw. W innych definicjach socjo-
Podstawowe pojcia i kategorie Cz I
logicznych zwraca si uwag na fakt, e wzorw kultury uczymy si w procesach
adaptacji do ycia w okrelonej zbiorowoci. Ralf Linton wskazywa, e kultura to
zesp dwch zasadniczych klas zjawisk: zachowa i rezultatw tych zachowa,
jednak chodzi tu nie o wszystkie ludzkie zachowania, ale tylko o te, ktre stay
si nawykiem, odznaczajce si regularnoci, co jest rezultatem procesu uczenia
si. Jak podkrela Philip Bagby, nie mona jednak oczekiwa, e owa regularno
bdzie dotyczya kadego czonka spoeczestwa. Wskazuje on nie tylko na pewne
czci spoeczestwa, ktre zachowujc wewntrzne (dla kadej grupy) regular-
noci rni si od siebie (np. mczyni i kobiety), ale take na to, e opisanie
wszystkich odmian i wyjtkw od danej regularnoci kulturowej w danym spoe-
czestwie jest praktycznie niemoliwe. Mona tylko mwi o wikszoci czonkw
spoeczestwa zachowujcych si (w przyblieniu) w sposb zgodny z tak czy
inn norm kulturow [Bagby, 1975, s. 132133].
Z socjologicznego punktu widzenia szczeglnie istotne s nastpujce cechy
kultury:
Jest wytworem spoecznym, tworz j zawsze okrelone grupy, zbiorowoci
(nard, grupa etniczna, kategoria zawodowa, generacja, spoeczestwo funkcjo-
nujce w okrelonym czasie i przestrzeni). Czowiek jako istota spoeczna ma po-
trzeb i zdolno wykraczania poza swoje indywidualne dowiadczenie i dlatego
staje si wsptwrc kultury. Kultura kadej zbiorowoci ma cechy swoiste, de-
58
cydujce o jej odrbnoci. Dlatego w rnych kulturach mona znale odmienne
odpowiedzi na pytania zasadnicze (np. dotyczce prawdy o wiecie, sensu istnienia
czowieka) nawet jeli s one zupenie faszywe w wietle wiedzy naukowej, to
odpowiadaj oczekiwaniom i potrzebom danej grupy.
Jest struktur dugiego trwania i ma charakter kumulatywny, zatem ska-
da si z elementw powstaych w rnych okresach, modyfikowanych, zmie-
niajcych si w toku dziejw. Kolejne pokolenia dodaj pewne elementy (lub je
ujmuj), modyfikuj, nadaj nowe znaczenia w zalenoci od zmieniajcych si
potrzeb spoeczestwa. Zmiany elementw kultury towarzysz zmianom (prze-
biegajcym niekoniecznie w tym samym tempie) w innych dziedzinach ycia, na
przykad w gospodarce, polityce, prawie, religii, technologii czy wiedzy o wiecie
natury i wiecie czowieka. Uywamy pojcia opnienie kulturowe, wskazuj-
cego na owe niejednakowe prdkoci zmian, a take luka kulturowa, opisujce-
go swoiste niedopasowanie niektrych elementw kultury, na przykad pewnych
kodw semantycznych, przekona, wartoci czy norm, ktre odwouj si niejako
do przeszoci. Moe to by przyczyn nieprawidowoci spoecznych (dezorga-
nizacji spoecznej, ksztatowania si postaw gitkoci aksjologicznej sprzyjaj-
cej powstawaniu zjawisk patologicznych) wynikajcych z nieadekwatnoci norm
i wzorw do wymaga ycia spoecznego. Nie zawsze jednostki i grupy radz sobie
z sytuacjami rozchwiania, czasem rwnie takie okresy wykorzystywane s do
celowych dziaa sprzecznych ze starymi normami, a jeszcze nie do koca jasno
A. Karwiska Kultura
okrelonych przez nowe. Jednak nie jest to zazwyczaj tak proste. To niedopaso-
wanie moe te stanowi swego rodzaju zabezpieczenie na okres przejciowy,
zanim nowe elementy prawa, gospodarki czy nalece do innych jeszcze dziedzin
ycia bd mogy si sprawdzi, ulec dookreleniu, modyfikacji.
Jest przekazywana w czasie i w przestrzeni nastpnym pokoleniom i in-
nym spoeczestwom. Pojawia si tu oczywicie problem zakresu owego przeka-
zywanego depozytu. Zazwyczaj trwaj normy i reguy, ktre zachowuj swoj
funkcjonalno, s podtrzymywane przez inne systemy regulacyjne (np. religi,
prawo, obyczaj), a take (z rnych powodw) przez grupy o wysokiej pozycji,
posiadajce wpywy. Zachowywane i przekazywane s te wartoci najwaniejsze
dla trwania grupy
Stefan Czarnowski podkrela zoony charakter owego przekazywania kultury
nastpnym pokoleniom. Nie wystarczy bowiem, e jaki wytwr materialny prze-
trwa fizycznie. Chodzi tu o podtrzymywanie jego kulturowego znaczenia, zacho-
wanie przez dany przedmiot mocy wywoywania okrelonych zachowa czy emo-
cji. Niektre szczeglnie wane materialne elementy kultury mog pozostawa
w pamici zbiorowej (lub jednostkowej) jako element tosamoci, cho przestaj
istnie jako przedmioty czy obiekty [Czarnowski, 1982, s. 401403].
Wytwory kultury s przedmiotem wymiany midzy uczestnikami rozmaitych
procesw spoecznych. 59
Stopie uczestniczenia w kulturze i znajomoci jej elementw moe by
(i bywa) podstaw stratyfikacji spoecznej, tworzenia si grup i krgw spoecz-
nych, rdem prestiu.
Jest zasobem niewyczerpywalnym, wzbogaca si i wzmacnia poprzez korzy-
stanie z jej zasobw i uywanie ich.
Jest przedmiotem analizy i oceny czonkw spoeczestwa, ktrzy ucz si
zasad i regu zarwno wasnej kultury, jak i innych.
Wytwarzanie kultury, transmisja elementw kultury, ich przechowywanie
i ochrona stanowi podstaw powstawania i utrzymywania si rozmaitych in-
stytucji.
Warto ponadto podkreli, e w procesach wytwarzania elementw kultury
powstaj pewne nadwyki, na ktre zwraca take uwag Czarnowski, wskazu-
jc, e dany wytwr czowieka (zbiorowoci) staje si elementem kultury dopiero
wwczas, gdy zostanie w jaki sposb utrwalony (zachowany), a nastpnie jest
przekazywany w procesach transmisji kultury. Zatem nie cay dorobek zbiorowoci
wchodzi w skad kultury, s te elementy, ktre w pewnym sensie przegrywaj,
odchodz w zapomnienie; czasem bywaj z niego wydobywane, a czasem dane
odkrycie, zasada czy innym element kultury zostaje wytworzony po raz kolejny
[Czarnowski, 1982, s. 24241].
Kultura moe by take rozwaana w perspektywie ekonomicznej. Przede
wszystkim naley zauway, e ujmujc kultur funkcjonalnie jako zesp odpo-
Podstawowe pojcia i kategorie Cz I
wiedzi na potrzeby i wyzwania, zarwno jednostkowe, jak i zbiorowe, wkraczamy
w sfer rozwaa ekonomicznych. Wane jest tu rozrnienie potrzeb rzeczywi-
stych, potrzeb otoczkowych i potrzeb pozornych [Szczepaski, 1981, s. 145146].
Zwizane z kultur s zwaszcza potrzeby pozorne, ktrych zwizek z rzeczywisty-
mi potrzebami (niezbdnymi do biologicznego i spoecznego przetrwania) moe
by bardzo luny lub nawet aden. Do zaspokajania tych potrzeb musz powsta
pewne wytwory materialne i niematerialne, a zatem niezbdne s jakie rodki fi-
nansowe. Decyzje w kwestiach wytwarzania dbr kultury podlegaj ocenie z punk-
tu widzenia zasad gospodarnoci [Bendixen, 2001, s. 11]. Powstajce wytwory s
efektem zaplanowanych dziaa (pracy), maj take okrelon warto, nie tylko
symboliczn. Jest to wane, poniewa, jak wspomniano wyej, wytwory kultury s
przedmiotem wymiany. Funkcjonuj na rynku, mog by nabywane, sprzedawane,
a ich warto ulega zmianie.
Kultura ma take wymiar polityczny. Wartoci i ideay tworzone w ramach
kultury staj si podstaw integracji narodowej, budowania poczucia tosamoci,
dumy narodowej. Do ideaw i tradycji narodowych sigaj instytucje pastwa,
aby uzasadni swoje dziaania i przekona obywateli do prowadzonej polityki mi-
dzynarodowej czy wewntrznej. Kultura dostarcza narzdzi i rodkw (wytworw
kulturowych) do budowania postaw obywatelskich, ksztatowania nastawienia
60 wobec pastwa i jego instytucji. W sferze kultury atwiej si porozumiewa na
scenie midzynarodowej ni na przykad w sferze gospodarki. Czsto pastwa,
ktre nie maj najlepszych stosunkw, podtrzymuj przynajmniej jakie relacje
kulturalne, prowadz dyplomacj kulturaln jako wstp do trudniejszych, bardziej
konfliktogennych form relacji wzajemnych. Dziki kulturze przenikaj do stosun-
kw midzynarodowych pewne wartoci i ideay, upowszechniane w mniej oczy-
wisty, mniej propagandowy sposb. Percepcja upowszechnianych zwaszcza za
pomoc mass mediw treci kultury oraz uczestnictwo w rnych wydarzeniach
kulturowych przyczyniaj si do tworzenia w skali globalnej pewnej przestrzeni
porozumienia, dialogu, wsplnoty komunikacyjnej.
Warto take zwrci uwag na fakt, e w kulturze globalnej w coraz wikszym
stopniu zaznacza si ekspansja ideologii praw czowieka. Jest to efekt powstania
i utrwalania si przekona dotyczcych jednostki, sakralizujcych indywidualno
[Eliott, 2007, s. 359]. Ma to swoje polityczne skutki w postrzeganiu i ocenie wy-
darze politycznych w skali wiata. Jeli jednostka i jej prawa s poprzez normy
i przekonania kulturowe sakralizowane, przynosi to efekty polityczne w posta-
ci oczekiwania, e pastwa bd gwarantoway takie prawa i ich przestrzeganie.
Co wicej, dominacja takiego sposobu wartociowania rodzi, take w stosunkach
midzynarodowych, moliwo uzasadniania dziaa, ktre w innym przypadku
mogyby by uznane za przemoc (jak np. interwencje militarne w Afganistanie czy
Iraku). Jak wskazuje Michael A. Eliott, regularnie wzrasta liczba podpisanych po-
rozumie, ktre dostarczaj narzdzi midzynarodowych do ochrony praw czo-
A. Karwiska Kultura
1
O Janie Kochanowskim uczymy si jako o twrcy jzyka polskiego, cho przecie posugiwa si take
acin, obowizujc w jego czasach jako jzyk europejskich elit, nie tylko artystycznych. Z drugiej
strony na przykad w czasach ZSRR zanikao wiele jzykw mniejszych grup narodowych, ze wzgldu
na to, e osoby wyksztacone, zarwno twrcy, jak i naukowcy, ze wzgldw praktycznych posugiwali
si przede wszystkim jzykiem rosyjskim.
Podstawowe pojcia i kategorie Cz I
nurcie ycia spoecznego, co byo skutkiem tradycji, procesw marginalizacji i au-
tomarginalizacji pewnych grup (na przykad Romw w Polsce). W krajach, w kt-
rych podziay etniczne czy religijne s bardzo gbokie, dostrzec mona przejawy
celowej polityki dyskryminacyjnej2.
Istnienie wanych z punktu widzenia rozwoju kultury (w kontekcie kultury
narodowej) kategorii spoecznych podkrela Florian Znaniecki. Uywa okrelenia
przodownicy kulturalni i zalicza do nich artystw rnych dziedzin, dziennika-
rzy, intelektualistw, naukowcw (w tym przypadku zwaszcza historykw i etno-
grafw), ale take, co w Polsce w tamtym okresie byo do niezwyke, przodow-
nikw gospodarczych, osoby bdce organizatorami i animatorami gospodarki
[Znaniecki, 1990, 4390].
Jan Szczepaski dostrzega nie tylko znaczenie najwaniejszych podmiotw
ksztatujcych kultur, zwraca uwag take na problem trwania wartoci i wzo-
rw kultury, szczeglnie w sytuacjach zagroenia. Podkrela rol, jak w Polsce
w rnych okresach odegrali chopi, zazwyczaj charakteryzowani jako zbiorowo
nastawiona na pielgnowanie konserwatywnych wartoci, co sprzyjao utrwalaniu
negatywnych stereotypw dotyczcych ich wkadu w rozwj spoeczny i kultu-
rowy. Tymczasem, jak wskazuje Szczepaski, to wanie konserwatyzm tej grupy
spoecznej pozwoli na przetrwanie i uchronienie wielu cennych wartoci kultu-
62 ry narodowej i kultur lokalnych [1973, s. 203217]. Mona powiedzie, e by
to swego rodzaju zasb odoony lub, uywajc bardziej wspczesnej metafory,
zapasowa kopia, ktra moga zosta uyta w sytuacji zagroenia utrat czci
pamici kulturowej.
Wspczenie podobne zagadnienia rozwaane s m.in. w analizach kul-
turotwrczego znaczenia wielkich miast i roli klasy metropolitalnej [Jaowiecki,
1999, s. 71], a take budowania kapitau kreatywnoci, niezbdnego dla rozwoju
gospodarczego (np. pojcie klasy kreatywnej [Florida, 2004]). Ponadto niezbdne
jest uwzgldnienie nowego etapu ksztatowania kultury, ktry pojawi si wraz
ze spoeczestwem informacyjnym. Chodzi tu o zjawisko prosumentw roz-
szerzenie kategorii twrcw i tworzenia o konsumentw i twrcw dbr kultury
jednoczenie.
2
Przez wiele lat pomijano na przykad w programach szkolnych dorobek kulturowy Aborygenw
wAustralii czy Indian w Ameryce Pnocnej.
A. Karwiska Kultura
Mechanizmy ksztatowania
i przemian kultury
Kultura powstaje w procesach swoistego dopasowywania otaczajcego wia-
ta do potrzeb czowieka (zbiorowoci) i jednoczenie dopasowywania czowieka
(zbiorowoci) do moliwoci i ogranicze stwarzanych przez otoczenie. Tworzy
si w ten sposb sfera poredniczca pomidzy czowiekiem a jego otoczeniem,
umoliwiajca mu skuteczne funkcjonowanie [Siciski, 2002, s. 25]. Okrela si
w zwizku z tym kultur jako specyficznie ludzki mechanizm przystosowawczy
tworzony przez rozmaite zbiorowoci w sposb dostosowany do konkretnych po-
trzeb i aspiracji ich czonkw, ale take na miar istniejcych moliwoci i ograni-
cze. Kada zbiorowo wytwarza zatem odpowiedzi kulturowe (okrelenie Broni-
sawaMalinowskiego) na swj wasny sposb, zarwno w odniesieniu do potrzeb
podstawowych, jak i wyszego rzdu. Dzieje si tak, mimo i pewne potrzeby maj
charakter uniwersalny w skali gatunku homo sapiens (wszystkie potrzeby bio-
logiczne, ale take potrzeba bezpieczestwa oraz liczne potrzeby spoeczne, na
przykad komunikowanie si ze sob i z innymi, przekazywanie informacji i wie-
dzy, okrelanie swoich i obcych, podtrzymywanie cigoci ycia spoecznego).
Powstaj w ten sposb zasady organizacji ycia spoecznego, instytucje zapew- 63
niajce moliwoci zaspokajania potrzeb, podstawy adu spoecznego, wzory po-
stpowania, wartoci, przekonania (dotyczce zwaszcza prawdy, pikna i dobra),
normy okrelajce zachowania i dziaania podane, akceptowane, tolerowane,
nieakceptowane czy zakazane.
Kultura jest niezbdna dla dobrego dziaania rozmaitych caoci spoecznych,
organizacji czy instytucji funkcjonujcych na rnych poziomach integracji spo-
ecznej. Bez wsplnych podstaw kulturowych niemoliwe lub znacznie utrudnio-
ne jest realizowanie rozmaitych dziaa w rnych obszarach ycia spoecznego,
takich jak porozumiewanie si, wsppraca, konkurowanie, wywieranie wpywu,
wymiana, radzenie sobie z konfliktami, rozwizywanie problemw. Podobnie pe-
wien przynajmniej zakres uwsplnienia (spjnoci) zasad, norm, kodw, zwycza-
jw i obyczajw potrzebny jest do wsplnego realizowania zada gospodarczych
zwizanych z produkcj, konsumpcj czy dystrybucj dbr, do prowadzenia dzia-
a w sferze relacji politycznych itd. Jeli jednostki, grupy czy instytucje maj w ja-
kim zakresie wspdziaa, musz by dla siebie nawzajem przewidywalne. Naley
tu jednak podkreli, e kultura nie jest tylko podoem procesw zachodzcych
w rnych sferach rzeczywistoci, jest take wan si sprawcz wywoujc
i stymulujc przemiany gospodarcze, polityczne, organizacyjne.
Kultura jest produktem wielu procesw spoecznych, m.in. ksztatowania si,
trwania, rozwoju i przemian okrelonej zbiorowoci, budowania relacji z innymi
zbiorowociami, konkurowania, wsppracy, walki. Ksztat poszczeglnych ele-
Podstawowe pojcia i kategorie Cz I
mentw kultury i ich specyfika s zwizane z sytuacj, dowiadczeniami z prze-
szoci, cechami charakterystycznymi owej grupy (zbiorowoci). I tak inn kultur
tworz zbiorowoci mae, a inn wielkie, inn potgi gospodarcze czy militarne,
a inn spoeczestwa odgrywajce marginaln rol w wiatowym systemie, inn
homogeniczne kulturowo, inn heterogeniczne, zoone z wielu rozmaitych grup,
inn spoeczestwa rolnicze, przemysowe, poprzemysowe.
Rozwaajc proces ksztatowania si kultury, warto zauway, e jej zasig
rozszerza si w miar rozwoju interakcji pomidzy poszczeglnymi wsplnota-
mi. W nowoczesnych zurbanizowanych spoeczestwach ujednolicenie kulturowe
obejmuje znaczn liczb spoecznoci lokalnych, a rnice midzy nimi, nawet
znaczne, s agodzone przez procesy wsppracy i wspdziaania [Bagby, 1975,
s. 154155]. Jednak oczywicie nie wszystkie elementy kultury podlegaj proce-
som uniwersalizacji. Rozszerzanie si wsplnoty kulturowej w ramach na przykad
Unii Europejskiej oznacza powstawanie podobnych norm, zasad wspdziaania,
elementw kultury symbolicznej, a nawet akceptowanie podobnych wartoci.
Jednoczenie za istniejce odrbnoci kulturowe etniczne, religijne, regionalne
mog nie tylko trwa, ale nawet by wzmacniane. W tym sensie funkcjonujemy
rwnoczenie w ramach pewnej kultury o charakterze bardziej globalnym (pod
okrelonymi wzgldami) oraz kultury lokalnej (pod innymi). Efektem takiej wielo-
64 stopniowej przynalenoci kulturowej jest komplikowanie si procesu budowania
tosamoci indywidualnej i zbiorowej, co moe sprzyja zjawiskom fragmentary-
zacji kulturowej, powstawaniu konfliktw, niepewnoci co do kryteriw w sytuacji
wyboru.
Wytwarzanie kultury dokonuje si take w zwizku osobliwociami otoczenia
naturalnego. Otaczajcy czowieka krajobraz, flora i fauna, dostpne rda poy-
wienia, cechy klimatu itp. stwarzaj okrelone moliwoci zaspokajania potrzeb
podstawowych i wyszych, narzucaj pewne ograniczenia (zwaszcza w okresie
przedtechnicznym) i koniecznoci. Wane s w ksztatowaniu kultury dowiad-
czenia dziejowe, zwaszcza te, ktre w sposb najbardziej dramatyczny zmieniaj
moliwoci trwania i rozwoju (dla Polski takim wydarzeniem byy na przykad roz-
biory). Kolejne bardzo wane czynniki w tym procesie to poziom rozwoju gospo-
darczego, a take cechy dominujcego systemu politycznego. Czynnikw wpy-
wajcych na ksztat kultury danej zbiorowoci czy grupy jest oczywicie znacznie
wicej. Cz z nich ma charakter zewntrzny, cz wynika z cech samej zbioro-
woci i procesw w niej zachodzcych.
Z tego punktu widzenia mona wskaza uwarunkowania ksztatu pewnej cz-
ci kultury popularnej, charakterystycznej dla spoeczestwa USA. Odpowiadaa
ona potrzebom heterogenicznej zbiorowoci, pozbawionej tradycji utrwalonych
przez praktyki codziennego bytowania, wsplnot terytorium, religii itd. Kultura
masowa dostarczaa wyrazistych bohaterw o jednoznacznym charakterze (do-
brych lub zych), jak Batman, Superman czy Captain America. Komiksy jako media
A. Karwiska Kultura
3
Jak formuuje to na przykad Henryk Sienkiewicz: Nie do ci tkwi w polskoci [...]. Obowizkiem
polskiego domu jest wytworzy tg, zwart i czynn rodzin, a obowizkiem rodziny jest wszczepi
wdziecko przekonanie, e patriotyzm ma by mu przewodnikiem [...]. W domu za moe tego dokona
przede wszystkim kobieta. [...] I ostatecznie, od niej przewanie zaley, by z czasem drobne rodzinne
znicze zlay si w jedno spokojne, wielkie, bogosawione i powszechne ognisko [cyt. za: Suchodolski,
1983, s. 687688].
Podstawowe pojcia i kategorie Cz I
Przyjty w PRL kierunek modernizacji, oparty na dominacji przemysu cikie-
go wedug radzieckich wzorw, wymaga uksztatowania si sposobw mylenia,
aspiracji, systemw wartoci odmiennych od tych nadal charakterystycznych dla
chopskiego w przewaajcym stopniu spoeczestwa polskiego. Kultura masowa
w Polsce, zwaszcza lat siedemdziesitych, dostarczaa wielu inspiracji w tworze-
niu nowych wzorw kulturowych, niezbdnych dla budowania tzw. Drugiej Polski4.
Mona tu przywoa chociaby serial Daleko od szosy, pokazujcy histori awansu
spoecznego od wiejskiego chopaka bez ukoczonej podstawwki do modego in-
yniera z dyplomem studiw zaocznych (na dodatek oenionego z przedstawiciel-
k inteligencji miejskiej), czy lad na ziemi, prezentujcy nowych bohaterw: mode
pokolenie inynierskie.
Podobnie w pierwszym okresie transformacji, w pierwszej poowie lat dzie-
widziesitych niezbdne stay si przemiany kultury, bardzo zasadnicze, obej-
mujce wszystkie waciwie elementy: system wartoci, normy i reguy dziaania,
wzorce osobowe, przekonania dotyczce najwaniejszych kwestii z zakresu praw-
dy i dobra, symbole, take jzyk, w ktrym brakowao wielu poj potrzebnych
do opisu nowej rzeczywistoci, a wiele istniejcych zuyo si moralnie, jak na
przykad partia, aktywno spoeczna, dobro wsplne, spdzielnia. S to
przemiany mentalnoci i praktyk spoecznych, ksztatowania spoeczno-kulturo-
66 wych uwarunkowa sprzyjajcych procesom restrukturyzacji gospodarczej, a take
mechanizmw uatwiajcych wyanianie elit i indywidualnych aktorw procesu
przemian.
Bardzo istotnym mechanizmem ksztatowania si kultury, szczeglnie wa-
nym w procesach gbokich przemian, jest dyfuzja kulturowa, czyli przenikanie
pojedynczych elementw lub caych ich kompleksw z jednych kultur do innych.
Nasilenie procesw dyfuzji kulturowej prowadzi czsto do nadmiaru nowych ele-
mentw, trudnych do oswojenia, zwaszcza jeli zachodzi to w ograniczonym
(krtkim) okresie, a take jeli ich przyjmowanie jest w jakim zakresie narzucone
(na przykad w sytuacji podboju). Jednym z moliwych skutkw jest marginalizo-
wanie lub zanikanie poszczeglnych oryginalnych elementw kultury i zastpo-
wanie ich wzorami, normami pochodzcymi z innych kultur.
Oczywicie globalizacja niesie zagroenia zwizane z marginalizowaniem kul-
tur pewnych spoecznoci, na przykad etnicznych, z zanikaniem pewnych ich ele-
mentw zastpowanych przez bardziej uniwersalne, na przykad europejskie czy
zachodnie. Jeli mamy do czynienia z narzucaniem wzorw silnej kultury o cha-
rakterze dominujcym poprzez media masowe, opanowywanie rynku dbr kultury,
filmowego czy muzycznego i inne dziaania wypierajce wytwory kultur lokalnych
(np. opisywane czsto procesy westernizacji czy amerykanizacji kultur krajw roz-
wijajcych si), warto si zastanowi nad uruchamianiem mechanizmw broni-
4
Propagandowe haso epoki gierkowskiej z pocztku lat siedemdziesitych XX wieku.
A. Karwiska Kultura
cych przed skutkami nadmiaru dyfuzji. Jednak nie da si uzasadni tezy o wycz-
nie niszczcym wpywie na kultury lokalne procesw uniwersalizacji zwizanych
z globalizacj. Wbrew potocznemu rozumieniu naley tu podkreli rnic mi-
dzy globalizacj kultury a powstawaniem kultury globalnej. O ile w tej pierwszej
kwestii zarwno potoczna intuicja, jak i analizy socjologiczne wskazuj, e rze-
czywicie mamy do czynienia z postpujc globalizacj kultury, o tyle w drugiej
znaczca wikszo socjologw nie zgadza si z tez o powstawaniu jednej kultury
globalnej [Van der Bly, 2007, s. 234256]. W rzeczywistoci proces globalizacji
w gospodarce, polityce czy nauce paradoksalnie wpywa na odywanie lokalnych
odrbnoci kulturowych (ktre czsto, dziki nowoczesnym technologiom infor-
macyjnym, uzyskuj nowe szanse ujawniania si i docierania do znacznej liczby
osb aktualnie bd potencjalnie zainteresowanych). Mona nawet stawia tez,
e globalizacja prowokuje reakcj w postaci wzrostu zainteresowania lokalnymi
osobliwociami kultury. To moe by take element budowania swojej odrbnoci,
swoistoci, indywidualnego zaistnienia, a zatem moliwoci wzmacniania prze-
wagi konkurencyjnej.
Warto podkreli, e tradycyjne sposoby radzenia sobie w warunkach zagro-
enia tosamoci czyli ucieczka lub walka wspczenie nie wystarczaj.
Konieczne staje si wypracowanie skutecznych strategii podejmowania i utrzy-
mywania dialogu z rozmaitymi innymi. Pojawia si tu problem odpowiedniej 67
rwnowagi midzy deniem do zachowania cigoci podstawowych cech kul-
tury danej zbiorowoci a gotowoci do zmiany. Obie postawy s, paradoksalnie,
niezbdne do podtrzymywania tosamoci grupy; chodzi tu zwaszcza o swoiste
kontrolowanie zakresu i gbokoci zmian, tak aby nie utraci elementw rdzenio-
wych dla danej kultury. wiadome posugiwanie si w rnych obszarach dziaania
(w tym take w sferze gospodarczej) wartociami i normami wanymi dla grupy
uatwia czsto budowanie przewagi konkurencyjnej (ramka niej).
5
Pojcie subkultura w jzyku potocznym czsto ma znaczenie pejoratywne. W socjologii chodzi
opodkrelenie, e jest to bardziej lub mniej odmienna kulturowo (ze wzgldu na wzory, system war-
toci, normy, osobliwoci jzyka itp.) mniejsza grupa w obrbie jakiej zbiorowoci.
Podstawowe pojcia i kategorie Cz I
Sukowski, uzupeniajc istotnie zaproponowane na pocztku lat siedemdziesi-
tych ukady kultury. Wyrnia on: kultur komunikacji bezporedniej, kultur sto-
warzysze i wolontariatu, kultur instytucji lokalnych, publicznych i prywatnych,
kultur masow i popularn, wreszcie cyberkultur, czyli kultur spoeczestwa
sieci [Sukowski, 2011, s. 7]. Szczeglnie istotny jest tu kierunek zmian w ukadach
kultury wywoany rozwojem technologii informacyjnych. Waciwie poza pierw-
szym ukadem (komunikowanie twarz w twarz) pozostae s modyfikowane
przez rozszerzajce si skutki procesw cyfryzacji, ale nawet owa komunikacja
bezporednia w niedugim czasie zacznie coraz bardziej ulega wpywom nowych
technologii [tame, s. 12]. Funkcjonujce i coraz waniejsze w yciu rnych poko-
le (nie tylko najmodszych) portale spoecznociowe czy wsplnoty elektroniczne
ju teraz uzupeniaj wsplnoty tradycyjne.
Rozwaajc struktur kultury, Koskowska wskazuje na jej trzy zasadnicze ka-
tegorie: 1) kultur bytu, obejmujc konkretne przedmioty wiata pozaludzkiego
stworzone przez ludzi, penice instrumentaln rol wobec podstawowych potrzeb
bytowych czowieka, 2) kultur spoeczn, obejmujc ca sfer dziaa i relacji
z innymi osobami w naszym otoczeniu ma ona charakter regulujcy stosunki,
role i ukady spoeczne, 3) kultur symboliczn, ktra obejmuje wartoci symbo-
liczne powstajce w wiadomoci ludzi, ale majce zewntrzny wyraz w postaci
70 zjawisk i przedmiotw bdcych nonikami znacze symbolicznych [Koskowska,
1981, s. 110119].
Czsto w podrcznikach wyodrbnia si poszczeglne elementy kultury, takie
jak przekonania, wartoci, normy, wzory postpowania, ideay kulturowe, ana-
lizujc je pod ktem ich spoecznego znaczenia [Szacka, 2003, s. 7882]. I tak
wartoci nazywa si dowolny przedmiot materialny lub idealny, ide lub in-
stytucj, przedmiot rzeczywisty lub wyimaginowany, w stosunku do ktrego jed-
nostki lub zbiorowoci przyjmuj postaw szacunku, przypisuj mu wan rol
w swoim yciu i denie do jego osignicia odbieraj jako przymus [Szczepaski,
1970, s. 9798]. Wartoci s trwaymi elementami kultury, cho nie s oczywi-
cie niezmienne. Ich moliwoci wpywania na zachowania spoeczne jednostek
i zbiorowoci zale od stopnia ich akceptacji, od miejsca w hierarchii (w wymia-
rze spoecznym i jednostkowym). Warto tu take wskaza rozrnienie Stanisawa
Ossowskiego na wartoci uznawane (wiemy, e powinnimy je ceni, e s wane),
odczuwane (to te wartoci, ktre zinternalizowalimy, przyjlimy jako wane dla
siebie) i realizowane (te, ktre w praktyce ycia spoecznego s rzeczywicie reali-
zowane) [Ossowski, 1967].
Przekonania odnosz si do przyjtych w danej kulturze odpowiedzi na kluczo-
we dla spoeczestwa pytania o dobro, prawd i pikno. Niemal zawsze czonkowie
danego spoeczestwa, grupy religijnej czy etnicznej maj poczucie, e przeko-
nania zwizane z obszarami dobra, prawdy i pikna stworzone i podtrzymywane
w ich wasnej kulturze s najlepsze. To poczucie moe by (i czsto jest) podstaw
A. Karwiska Kultura
6
Przez inkulturacj rozumiemy wprowadzenie nowego uczestnika w kultur danej grupy (spoecze-
stwa, krgu kulturowego, grupy zawodowej). Jest to cz szerszego procesu uspoeczniania, czyli
socjalizacji.
Podstawowe pojcia i kategorie Cz I
mylenia danej grupy, odkrywanie, dlaczego hierarchia wartoci jest taka, a nie
inna. Innym rodzajem kulturemw s skrypty kulturowe [Skura, 2012]. Okrela
si tak schematy mylenia i dziaania charakterystyczne dla danego spoecze-
stwa, uznane za prawdziwe przez wikszo, wyznaczone przez wyraane wia-
domie i niewyraane (ukryte) przekonania. W sposb wiadomy lub niewiadomy
stosujemy je, wyraajc uczucia. Ich wano potwierdza si take w relacjach
midzynarodowych, a zwaszcza w posugiwaniu si jzykiem obcym. Skrypty kul-
turowe, przypominajce scenariusze teatralne ze wzgldu na sposb organizowa-
nia zachowa aktorw, mog by odtwarzane przez kolejne pokolenia [Jagiea,
2006/2007, s. 365374]. Ich obecno w danej kulturze jest zwizana ze spe-
cyfik dowiadcze historycznych. Nierespektowanie skryptu kulturowego moe
by podstaw do naznaczania spoecznego, a w niektrych przypadkach do mar-
ginalizacji i wykluczania. W tym sensie te elementy kultury mog tworzy swo-
iste puapki kulturowe. Jako przykad mona wskaza istniejcy w wielu kulturach
(take w polskiej) skrypt kulturowy kobiety-matki, ktra powinna podporzdko-
wywa wszystkie swoje wybory yciowe tej dominujcej roli spoecznej (np. wybr
zawodu, planowanie kariery, a nawet sposoby realizowania zaj wolnego cza-
su). Z drugiej strony skrypt kulturowy mczyzny ekonomicznej gowy domu,
wojownika moe stanowi podobn puapk, nie oferuje bowiem moliwoci
72 innego sposobu realizowania ideau mczyzny.
Wspczenie, midzy innymi w zwizku z rozwojem nowych mediw i byska-
wicznym, bardzo szeroko zakrojonym rozprzestrzenianiem si elementw kultury,
do bada nad struktur kultury zastosowano pojecie memu, utworzone przez
analogi do genu przekazujcego informacje genetyczne nastpnym pokole-
niom [Dawkins, 1996]. Mem, najprociej mwic, jest najmniejsz, niepodziel-
n jednostk przekazu kulturowego [Jagielska, 2011]. Analogia midzy genem
a memem moe by jednak mylca. Geny replikuj si w inny sposb, utrwalony
genotyp jest trway w trakcie ycia jednostki, przekaz jest zasadniczo wierny ory-
ginaowi, trwa dugo poprzez pokolenia. W przypadku memw, ktre s prze-
kazywane w procesach komunikowania si spoecznego, taka identyczno jest
praktycznie niemoliwa, ulegaj one bowiem cigym modyfikacjom, ich ycie
trwa zazwyczaj krtko, memotyp7 za zmienia si praktycznie z kadym przejtym
memem [Kaczmarzyk, 2012, s. 1]. Zjawisko wolnego przemieszczania si memw
od osoby do osoby przez naladownictwo stwarza istotne zagroenie. W procesach
replikowania si mem ulega nieprzewidywalnym mutacjom. Dlatego niezbdne
jest ksztatowanie postawy krytycyzmu, co take jest jedn z funkcji kultury.
Wreszcie, w obrbie kadej kultury ustanawiane s okrelone ideay kulturowe
odnoszce si do osb oraz do instytucji. Wrd tych pierwszych mona wska-
7
Zbir memw funkcjonujcych w danej chwili jako cao ksztatujca zachowanie konkretnej osoby
(analogia do genotypu).
A. Karwiska Kultura
Funkcje kultury
w yciu spoeczestwa
Czowiek jako istota biologiczna obdarzona psychik, spoeczna, gospodarujca,
funkcjonuje w rozmaitych rzeczywistociach, w tym take w rzeczywistoci kultu-
rowej, ktra ma znaczenie nadrzdne ze wzgldu na uksztatowane w jej ramach
normy i zasady porzdkujce dziaania i zachowania indywidualne i zbiorowe. Od
urodzenia czonkowie zbiorowoci ucz si kultury, norm i regu ycia spoecznego,
hierarchii wartoci, odczytywania i rozumienia symboli, a take znacze rozmaitych
gestw, przedmiotw czy wydarze. Ucz si komunikowa werbalnie i niewerbal-
8
Tak okrela si zasady obowizujce przy korzystaniu z zasobw sieci.
Podstawowe pojcia i kategorie Cz I
nie, reagowa prawidowo (zgodnie z przyjtymi w danej zbiorowoci zasadami) na
rozmaite sytuacje. Ten proces okrela si jako inkulturacj; obejmuje ona w pewnej
czci nakazywanie i zakazywanie, w pewnej za ukierunkowywanie, wskazywanie
moliwoci, marginesu swobody. Wspomniane wyej treci podstawowe dla kadej
kultury stanowi rdzeniow cz procesu inkulturacji. W przyswajaniu i reali-
zowaniu wzorw i wartoci kultury, ktre okrelone zostay jako alternatywne
bd te specyficzne dla pewnych mniejszych caoci, wiksz rol odgrywaj swo-
bodne wybory jednostek. Jak wskazuje Zygmunt Bauman, poszerzanie si zakresu
permisywizmu powoduje, e kultura w coraz mniejszym stopniu buduje szerokie
wsplnoty, takie jak narody czy pastwa, a w coraz wikszym odpowiada na indy-
widualne potrzeby swobodnej recepcji i ekspresji pojedynczych osb9.
Zapewne mona si zgodzi, e zakres i sposb przeywania wsplnotowoci
ulega zmianie. Znaczna cz czonkw spoeczestwa nadal jednak potrzebu-
je poczucia stabilnoci i bezpieczestwa pyncego z moliwoci odwoania si
do trwaego, podzielanego przez innych zestawu wartoci, norm, regu porzd-
kujcych ycie spoeczne, co mona okreli jako naczeln funkcj kultury. We
wszystkich kluczowych sferach dziaalnoci czowieka niezbdne s takie zasady
wsplnie tworzone i przestrzegane, pozwalajce w akceptowany spoecznie sposb
osiga cele, realizowa potrzeby i aspiracje zarwno indywidualne, jak i zbiorowe.
74 Ta naczelna funkcja kultury zapewnianie adu jest przekadana na rozma-
ite zadania szczegowe. Jednym z nich jest objanianie rnych aspektw wiata
przyrody i wiata antropogenicznego. Potrzebne byy zatem wyjanienia dotyczce
zjawisk przyrodniczych, zagroe i moliwoci zwizanych ze rodowiskiem na-
turalnym, wyjanienia odnoszce si do wszystkich aspektw ycia spoecznego,
zarwno wewntrz wasnej grupy, jak i relacji midzygrupowych (np. definiowanie
obcego, wroga, powodw do podejmowania walki itp.), a take sposobw go-
spodarowania, wytwarzania rodkw do ycia, wartoci wymiennej pewnych dbr
czy usug. Kultura objania zatem sens rnego rodzaju interakcji spoecznych
i zwizkw midzy rozmaitymi podmiotami, w tym stosunkw spoecznych, go-
spodarczych, politycznych.
Poprzez rozwijanie nauki i techniki czowiek zyskiwa coraz wiksze moliwo-
ci podporzdkowywania sobie natury i wykorzystywania jej dla wasnych celw.
Jednak ten proces otwierania si trudnych do opanowania obszarw praktycznie
nigdy si nie koczy i czowiek stale potrzebuje rozmaitych elementw kultury
penicych funkcje eksplanacyjne10. W rnych kulturach, w zalenoci od potrzeb
danej spoecznoci, odpowiedzi objaniajce wiat mog by cakowicie odmienne.
9
Kultura skada si dzi z ofert, nie nakazw; z propozycji, a nie norm [Bauman, 2011, s. 27].
10
Wraz z rozwojem wiedzy i technik medycznych powstay na przykad nowe sytuacje dotyczce
transplantacji, uporczywej terapii, inynierii genetycznej itp., ktre budz wtpliwoci i niepewno.
Rol kultury jest zatem nadal objanianie wiata.
A. Karwiska Kultura
11
Na przykad w niektrych kulturach kobiety uywaj innych okrele na te same zjawiska czy wy-
darzenia.
12
Czsto normy moralne, religijne i prawne pokrywaj si, np. zakazy religijne, przykazania: nie
kradnij czy nie zabijaj, s jednoczenie zakazami moralnymi i prawnymi. Inne, jak nie cudzo,
zgodne s z norm moraln, ale nie z prawn. Wreszcie pamitaj, aby dzie wity wici to nakaz
tylko religijny, cho we wspczesnej polskiej rzeczywistoci prbuje si nakaz religijny wzmacnia
propozycj zmiany prawa (zakaz handlu w niedziele i wita).
13
Niedawno jedna z partii politycznych zgosia propozycj, by farmaceuci mogli w oparciu o klauzul
sumienia odmwi sprzeday legalnych rodkw zapobiegania ciy. To wanie przykad koliduj-
cych norm.
Podstawowe pojcia i kategorie Cz I
wyej indywidualizacji kultury. Zwikszajca si mobilno spoeczna, zawodo-
wa i przestrzenna, funkcjonowanie w kontekcie europejskim czy wiatowym
stwarzaj coraz czciej sytuacje, w ktrych dana osoba czy nawet grupa spoecz-
na znajduje si niejako na pograniczu, podlegajc jednoczenie wielu systemom
normatywnym. W ramach danej kultury uksztatowane s rzdzce naszym za-
chowaniem normy i reguy o rnym stopniu kategorycznoci, cho zasadniczo,
na co wskazywano ju wczeniej, kultura staje si bardziej pynna, normy bardziej
gitkie. Skuteczno regulatywnej funkcji kultury zaley od moliwoci akcepto-
walnego spoecznie uzasadnienia nakazw i zakazw, a take uzasadnienia istnie-
jcego (postulowanego) adu spoecznego. Tradycyjne uzasadnienia wspczenie
niekoniecznie s wystarczajce: coraz czciej ad jest efektem swoistych spo-
ecznych negocjacji. Ta sytuacja do pewnego stopnia osabia regulatywn funkcj
kultury, jednak jeli do porozumienia dochodzi, paradoksalnie moe j wzmacnia.
Tak czy inaczej tworz si nowe wyzwania dla procesw socjalizacji.
Kulturowy rodowd ma przewaajca wikszo norm i zasad regulujcych
gospodark czy polityk, cho nie zawsze dostrzegamy te korzenie. Wspomnij-
my tu dla przykadu o szczeglnie wanej zasadzie regulujcej stosunki w wie-
lu dziedzinach zasadzie wzajemnoci. Bez tej zasady trudno sobie wyobrazi
wspczesn gospodark opart na kredycie czy ubezpieczeniach. Take zaufanie
76 w stosunkach gospodarczych, ktre czsto okrela si jako fundament rozwo-
ju gospodarczego, jest w pewnym stopniu elementem zasady wzajemnoci. Inny
przykad to reguy i rytuay wymiany oraz ustalanie wartoci wymienianych dbr
materialnych lub niematerialnych. Wymiana jest jednym z najstarszych rodzajw
interakcji spoecznych i dotyczy bardzo rnych sfer. To wanie przy okazji ta-
kich kulturowo motywowanych i regulowanych aktw wymiany tworzyy si wizi,
take gospodarcze, pomidzy wioskami czy wikszymi caociami spoecznymi,
a pewne rytuay z czasem przeksztacay si w zasady rzdzce zachowaniami
ekonomicznymi.
Kultura dostarcza czonkom spoeczestwa (grupy) moliwoci (i rodkw)
wyraania rozmaitych emocji (funkcja ekspresyjna) w sposb zrozumiay dla oto-
czenia i akceptowany. Te emocje zwizane s z rozmaitymi sferami dziaania jed-
nostek i grup, z interakcjami o charakterze spoecznym, ale take gospodarczym
czy politycznym. rodki kulturowe to oczywicie jzyk, gesty, przekazy symbolicz-
ne, ale take przedmioty materialne majce jakie znaczenie, obrzdy, zwyczaje.
Za ich pomoc wyraamy nasze uczucia, oceny i reakcje, czsto w sposb poredni.
Oczywicie mona uywa ich do wyraania uczu w relacjach midzyludzkich (jak
przyja czy mio), s to jednak take bardzo wane elementy procesw gospo-
darczych czy stosunkw politycznych. Popularno poradnikw odpowiadajcych
na pytanie, jak prowadzi interesy z partnerem z innego obszaru kulturowego,
wynika m.in. z tego, e jestemy wiadomi znaczenia owych elementw kultu-
ry dla powodzenia dziaa w sferze produkcji czy wymiany. To kultura dostarcza
A. Karwiska Kultura
78
Podsumowanie
Przedmiotem rozwaa jest tu kultura - jedno z podstawowych poj dyscy-
plin humanistycznych, rozmaicie definiowane na potrzeby kadej z nich i w zwiz-
ku z tym nieostre. Przyjta tu perspektywa socjologiczna (wsza ni antropolo-
giczna) w ujmowaniu kultury pozwolia na pokazanie jej cech charakterystycznych
i najwaniejszych funkcji spoecznych. Kultura tworzona jest przez rozmaite cao-
ci spoeczne stosownie do ich potrzeb zwizanych zarwno z przetrwaniem, jak
i z deniem do rozwoju. Dostarcza ona motywacji do dziaania, hierarchii war-
toci, kryteriw ocen, ideaw rozmaitych instytucji, tworzy podstawy integracji,
porzdkuje interakcje spoeczne.
14
Warto czasami przyjrze si pienidzom, odczyta zastosowane inskrypcje, rozway rysunki. Nie
s one przypadkowe ani tym bardziej bez znaczenia. Awantura o nowy wzr kanadyjskiej studolarwki
jest na to dowodem. Zaproponowana w pierwszym wzorze banknotu posta kobiety o rysach dale-
kowschodnich nie zostaa zaakceptowana. Ostatecznie wygenerowano komputerowo bia kobiet
[Pszczkowska, 2012, s. 14].
A. Karwiska Kultura
Literatura
Bagby P. [1975], Kultura i historia, PIW, Warszawa.
Bana M. [2002], Przedsibiorczo Amerykanw szwedzkiego pochodzenia a proces ich asymi-
lacji w Stanach Zjednoczonych: przypadek lokalnych spoecznoci w Minnesocie, niepubliko-
wana praca doktorska, Biblioteka Jagielloska, Krakw.
Bauman Z. [2011], Kultura w pynnej nowoczesnoci, Agora, Warszawa.
Bendixen P. [2001], Wprowadzenie do ekonomiki kultury i sztuki, Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiel-
loskiego, Krakw.
Bolter J.D., Grusin R. [1999], Remediation. Understanding new media, MIT Press, Cambridge.
Czarnowski S. [1982], Kultura, w: Wybr pism socjologicznych, Ksika i Wiedza, Warszawa.
Dawkins R. [1996], Samolubny gen, Prszyski i S-ka, Warszawa.
Eliott M.A. [2007], Human rights and the triumph of the individual in world culture, Cultural Socio-
logy, vol. 1 (3).
Florida R. [2010], Narodziny klasy kreatywnej, Narodowe Centrum Kultury, Warszawa.
Jagielska M. [2011], Innowacje kulturowe dostpne dla nielicznych. Rola nowych memw w wietle teo-
rii Pierrea Bourdieu, Teksty z ulicy, nr 13: zeszyt memetyczny, Katowice; dostpne: http://
www.memetyka.us.edu.pl, korzystano 20.06.2012.
Jagiea J. [2006/2007], Znaczenie skryptu (script life) jako niewiadomego przekazu midzygeneracyj-
nego w ksztatowaniu si tosamoci jednostki, w: Wielokulturowo w przestrzeni edukacyjnej, K.R-
dziski, I. Wagner (red.), Wydawnictwo Akademii im. J. Dugosza, Czstochowa; dostpne: www.
analizatransakcyjna.pl, korzystano 01.07.2012.
Jaowiecki B. [1999], Metropolie, Wydawnictwo Wyszej Szkoy Finansw i Zarzdzania w Biaym-
79
stoku, Biaystok.
Kaczmarzyk M., Memy, ktre wygrywaj, dostpne: http://www.partnerzy-w-nauce.us.edu.pl/biu-
letyn/dane/6/artykuly/memy_ktore_wygrywaja_kaczmarzyk.pdf, korzystano 20.06.2012.
Koskowska A. [1972], Spoeczne ramy kultury, PWN, Warszawa.
Koskowska A. [1981], Socjologia kultury, PWN, Warszawa.
Landa J.T. [1994], Kultura i przedsibiorczo w mniej rozwinitych krajach: sieci etnicznych powiza
handlowych jako organizacje gospodarcze, w: Kultura przedsibiorczoci, B. Berger (red.), Oficyna
Literatw Rj, Warszawa.
Ossowski S. [1967], Z zagadnie psychologii spoecznej, Dziea, t. 3, PWN, Warszawa.
Poyatos F. [1983], New perspectives in nonverbal communication, Pergamon Press, Oxford.
Pszczkowka D. [2012], Azjatka nie pasuje na kanadyjskie banknoty, Gazeta Wyborcza,
24 sierpnia.
Santoro M. [2008], Culture as (and after) production, Cultural Sociology, vol. 2 (1).
Siciski A. [2002], Styl ycia, kultura, wybr, Instytut Filozofii i Socjologii PAN, Warszawa.
Skura M. [2012], Nauka jzyka obcego balansowaniem midzy wasn kultur a obc na przyka-
dzie jzykw polskiego i niemieckiego, referat wygoszony na V Midzynarodowej Konferencji
Edukacyjnej Jzyki obce w kontekcie wspczesnych wyzwa i perspektyw, dostpne: http://
www.kms.polsl.pl/prv/spnjo/referaty/skura.pdf, korzystano 20.06.2012.
Sukowski B. [2011], Spoeczne ramy kultury czterdzieci lat pniej. Pi modeli komunikacji kulturowej,
Kultura i Spoeczestwo, t. 55, nr 23.
Szacka B. [2003], Wprowadzenie do socjologii, Oficyna Naukowa, Warszawa.
Szczepaski J. [1970], Elementarne pojcia socjologii, PWN, Warszawa.
Podstawowe pojcia i kategorie Cz I
Szczepaski J. [1981], Konsumpcja a rozwj czowieka, Polskie Wydawnictwo Ekonomiczne, War-
szawa.
Szczepaski J. [1973], Odmiany czasu teraniejszego, wyd. 2, Ksika i Wiedza, Warszawa.
Van Der Bly M.C.E. [2007], Globalization and the rise of one heterogeneous world culture. A microper-
spective of a global village, International Journal of Comparative Sociology, vol. 48 (23).
Znaniecki F. [1990], Wspczesne narody, PWN, Warszawa.
80
Jerzy Hausner
Wprowadzenie
W odniesieniu do polityki rozwoju zasadniczy spr toczy si o to, czy polityka
pastwa ma si koncentrowa na makroekonomicznym ksztatowaniu popytu, re-
dystrybucji i wydatkach publicznych, co zapewni spaszczenie, zagodzenie cyklu
koniunkturalnego i przyczyni si do utrzymywania rwnowagi, czy te na kszta-
towaniu bodcw mikroekonomicznych po stronie podaowej, aby pobudza re-
strukturyzacj i produktywno, a tym samym zapewnia wysok konkurencyjno
i trway wzrost gospodarczy. Te dwie perspektywy od kilkudziesiciu lat wyzna-
czaj o sporw ekonomicznych.
Polityka strukturalna (podaowa) bazuje na przekonaniu Schumpetera, e ko-
niunktura przychodzi samorzutnie, a tym samym nie mona jej wywoa rodkami
polityki redystrybucyjnej i dochodowej, regulowaniem popytu. Oczywicie mona
w ten sposb troch nakrci lub osabi koniunktur, ale to nie czynniki popyto-
we, lecz czynniki podaowe i dostosowania strukturalne decyduj o jej wystpieniu
i trwaoci. Jeli polityka gospodarcza ma doprowadzi do oywienia gospodar-
czego to musi przede wszystkim odnie si do strukturalnej konkurencyjnoci
gospodarki, do jej innowacyjnoci i produktywnoci, do fundamentw dziaalnoci
gospodarczej, do kreatywnoci i przedsibiorczoci. I to odnie si poprzez sty-
mulowanie okrelonych rozwiza instytucjonalnych i mikroekonomicznych bod-
cw restrukturyzacji (konkurencyjno instytucjonalna). To wanie zblia polityk
strukturaln do polityki rozwoju. Jest ona bowiem zorientowana na dostosowanie
i restrukturyzacj, na zmian i rozwj, podczas gdy polityka redystrybucyjna i do-
chodowa na rwnowag i koniunktur, co oddala j od polityki rozwoju.
Dla polityki rozwoju kluczowe znaczenie maj charakter i rnorodno oto-
czenia instytucjonalnego gospodarki, determinujce efektywno adaptacyjn
i innowacyjno podmiotw gospodarczych. Wag tego zagadnienia jako jedni
z pierwszych dostrzegli ekonomici zajmujcy si problematyk rozwoju regio-
nalnego. Przez dugi okres obowizujcy paradygmat nakazywa wiza rozwj
Podstawowe pojcia i kategorie Cz I
regionu z korzyciami lokalizacji i efektem aglomeracji, co odpowiadao dominu-
jcemu w ekonomii akcentowaniu ekonomii skali. Z czasem dostrzeono jednak,
e dynamizm i innowacyjno wi si nie tyle z aglomeracj, ile z urbaniza-
cj, nie tyle z wielk skal, ile z rnorodnoci, zwaszcza instytucjonaln, co
koresponduje ze wspczesnym akcentowaniem ekonomii zakresu. Oczywicie,
aglomeracja tkwi u podstaw urbanizacji, ale nie wszystkie orodki miejskie rozwi-
jaj si. Dotyczy to tych, w ktrych uksztatowao si zrnicowane (a nie jedno-
rodne) otoczenie instytucjonalne. Te orodki przemysowe, ktre byy wycznie
rezultatem aglomeracji i stay si orodkami monokultury przemysowej, z czasem
upaday, o ile wanie nie rozwiny rnorodnoci instytucjonalnej umoliwiajcej
im innowacyjne wykorzystanie nagromadzonych zasobw i adaptacj w zmienio-
nych warunkach rynkowych. Historia gospodarcza dostarcza mnstwa tego ro-
dzaju przykadw, zarwno w ramach gospodarki kapitalistycznej, jak i gospodarki
pokomunistycznej.
Jeeli chcemy powiza z kultur tak rozumian polityk rozwoju, i szerzej sam
rozwj, to musimy dostrzec odmienno kultury dynamicznej i statycznej. Jeli
kultura jest ywa i otwarta (dynamiczna), to pozwala danej spoecznoci rozpo-
zna nowe moliwoci dziaania w reakcji na dostrzeone zagroenia czy wyzwa-
nia. Natomiast kultura skostniaa i zamknita (statyczna) blokuje rozwj.
Kultura przemiany to kultura komunikacji. Zasadnicz kwesti jest przemia-
82
na spoeczna polegajca na tym, e liczni czonkowie danej spoecznoci (spoe-
czestwa w przypadku skali kraju) nie s ju tylko konsumentami, beneficjentami
rozwoju, lecz staj si jego animatorami i aktywnie w nim uczestnicz. Co suy
szeroko rozumianej kreatywnoci, w tym przedsibiorczoci, dziki czemu dana
spoeczno (spoeczestwo) jest innowacyjna. Rozwj engdogenny to rozwj kre-
owany przez dan spoeczno. To znaczy, e dana spoeczno jest podmiotem
rozwoju, wynika on z jej wyobrani i aktywnoci. Jest przez ni kierunkowany (ale
nie kierowany). Jest to moliwe tylko za spraw innowacyjnego zagospodarowa-
nia wasnych zasobw bd signicia po zasoby dotychczas niespoytkowane, co
take jest swego rodzaju innowacj, bo wymaga wykorzystania technologii do-
tychczas niewykorzystywanych. Podtrzymywanie rozwoju endogennego jest za-
wsze nastpstwem generowania wiedzy spoecznej i uczenia si. Chodzi w szcze-
glnoci o zdolno do generowania wiedzy lokalnej i umiejtno wykorzystania
jej. Samopodtrzymywalno rozwoju jest zatem funkcj ksztatowania rodowiska
uczcego si i zdolnego do zbiorowej samorefleksji, czyli wykreowania nowej sa-
monarracji.
J. Hausner Kultura i polityka rozwoju
Przejcie do analizy
Nie czystych dbr prywatnych
(to znaczy rywalizacyjnych
i wykluczalnych dbr)
Tak
Przejcie do analizy
zasobw wasnoci
wsplnotowej
(to znaczy
rywalizacyjnych
i niewykluczalnych
dbr)
Czy wykluczenie
z konsumpcji
jest technicznie Nie
wykonalne?
84 Tak
Czy wykluczenie
Nie z konsumpcji Tak
nie jest za drogie?
Dostarczanie takich
dbr jest moliwe
tylko poprzez budet
publiczny
Rywalizacyjne Nierywalizacyjne
Wyszczeglnienie
w konsumpcji wkonsumpcji
Hierarchia
(sektor pastwowy)
Dobra pastwowe
Dobra
wsplnego Dobra
wykorzy- publiczne
stywania
Dobra
Dobra wsplnej
prywatne Dobra puli
spoeczne
87
Rynek Dziaania zbiorowe
(sektor prywatny) (spoeczestwo
obywatelskie)
rdo: Picciotto [1999, s. 201]
Kultura w cywilizacji
informacyjnej
Kada cywilizacja to swoisty blok posadowiony na kulturze, ktra jest funda-
mentem i spoiwem tej cywilizacji. Kultura stanowia zatem swoiste aksjologiczne
ramy cywilizacji, wyznaczaa jej przestrze i granice, take w sensie dosownym,
fizycznym. Domykaa od wewntrz dan cywilizacj, zapewniajc jej cigo i sta-
bilno. Zasadniczo suya utrzymywaniu rwnowagi, kreujc trwa duchow,
symboliczn podbudow i nadbudow tego, co materialne, i tego, co zmienne.
To si obecnie zmienia. Po czci dlatego, e podstawowym przedmiotem i su-
rowcem wytwarzania staj si w cywilizacji informacyjnej dobra i zasoby symbo-
liczne, a nie materialne. Dziaalno gospodarcza i praca w coraz wikszym stop-
niu polegaj na przetwarzaniu i wytwarzaniu informacji, symboli, kodw i wiedzy.
Materialne i symboliczne tworzy wspczenie nierozdzielny amalgamat. Bez
jednego nie ma drugiego. A przede wszystkim nie ma wytwarzania. Z drugiej stro-
ny analogiczna zmiana dokonuje si po stronie popytu. Nastpuje przesunicie
w konsumpcji w stron dbr niematerialnych, w tym dbr kultury, co w lad za
Ronaldem Inglehartem okrela si mianem konsumpcji postmaterialnej.
J. Hausner Kultura i polityka rozwoju
Kultura i transformacja
Od samego pocztku, czyli przeomu lat osiemdziesitych i dziewidziesi-
tych, transformacja pozostawaa pod wpywem dominujcej wizji ekonomicznej
i koncepcji politycznej tego procesu opierajcej si na tzw. konsensie waszyng-
toskim. Zgodnie z tym sposobem mylenia, ktry wyznaje wielu ekonomistw
w szczeglnoci tych, ktrzy ponosili odpowiedzialno za zmiany gospodarcze
transformacja miaa by przejciem (linearn zmian) z gospodarki planowej do
Podstawowe pojcia i kategorie Cz I
gospodarki rynkowej. Przejciem koniecznym, jednorazowym i docelowym. Dla
wielu ekonomistw, w tym take dla gwnej postaci na naszej scenie gospodar-
czej Leszka Balcerowicza, celem bya gospodarka bez adnych przymiotnikw,
oczywista normalno. Obecnie mona przyj, e mieli oni racj u progu tego
procesu, jako e terapia szokowa bya jedynym sposobem na szybkie przeskocze-
nie do rynku i gospodarki rynkowej. Jednak od samego pocztku mylenie gospo-
darcze decydentw byo zdominowane przez imperatywn metod tego przejcia
(czyli w gruncie rzeczy nie transformacji). Nigdy powanie nie rozwaono innego
podejcia interaktywnej metody zmiany systemowej. A brak lub sabo in-
terakcji spoecznych w procesie transformacji stanowi przesank wytwarzania
szczeglnych i gbokich obszarw strukturalnych zapnie, utrudniajcych spo-
eczno-gospodarczy rozwj Polski oraz innych krajw postkomunistycznych.
Mona opisa ten mechanizm rozwoju spoeczno-gospodarczego jako mole-
kularny. Co oznacza, e nasz rozwj jest pochodn dziaa jednostek, dziaa in-
dywidualnych. Oczywicie nie dotyczy to wszystkich obywateli, jednak wikszo
radzi sobie cakiem dobrze. S oni w stanie osign bardzo wiele w obszarze
swych potrzeb materialnych i intelektualnych. Jednak gdy porwnamy sfer indy-
widualn ze sfer publiczn, sfer dziaa zbiorowych, na pierwszy rzut oka zo-
baczymy wielkie rnice. W domenie publicznej panuje wielki baagan. Wszystko,
98 co zwizane jest z naszymi dziaaniami zbiorowymi, jest duo sabsze, nie posiada
mocnych podstaw, nie zostao skonsolidowane i nie rozwija si. Nasz rozwj opie-
ra si zatem na kapitale ludzkim, jednak z drugiej strony kapita spoeczny jest
na niezwykle niskim poziomie. Dane dotyczce kapitau spoecznego pokazuj,
e kraje postkomunistyczne a wrd nich Polska pozostaj daleko w tyle za
krajami rozwinitymi.
Oglnie rzecz biorc, rozwj spoeczno-ekonomiczny jest zaleny od trzech
mechanizmw koordynacji: powiza rynkowych, hierarchii zarzdzania oraz
sieci partnerskich. Gwny problem zwizany z rzdzeniem polega na tym, w jaki
sposb wykorzysta te mechanizmy i w jaki sposb przechodzi od jednego do
drugiego w przypadku kryzysu lub trudnoci strukturalnych. Jeeli kapita spo-
eczny jest na niskim poziomie, a w zwizku z tym wymiar spoeczny rozwoju
jest saby, rozwizanie problemw adu instytucjonalnego jest bardzo trudne. Nie
istniej fundamenty spoeczne, brakuje spoecznych zasobw niezbdnych do re-
formowania pastwa i usug publicznych. Przy czym pastwo jest uwaane za
najwysz si i wycznego decydenta politycznego, a nie publicznego partnera
mogcego wsppracowa z innymi partnerami, take niepublicznymi. Podobna
sytuacja jest w sferze gospodarczej, gdzie kadzie si nacisk wycznie na wasno
prywatn, interesariuszy za lekceway si i ignoruje.
Gdy dyskutujemy o obecnym kryzysie, to zajmujemy si wycznie pastwem
i rynkiem. Problem zostaje sprowadzony do wahada koyszcego si pomidzy
nimi. Wszystkie inne kwestie s pomijane. Jednak w ten sposb nie uda si znale
J. Hausner Kultura i polityka rozwoju
Podsumowanie
W cywilizacji informacyjnej (poprzemysowej) nie ma sensu rozdzielanie roz-
woju gospodarczego i spoecznego. Nie chodzi ju tylko o to, aby dostrzec, e je-
den wpywa na drugi. Sedno w tym, aby przyj, e jeden jest drugim: jeli rozwj
nie jest spoeczny, to nie jest te gospodarczy i odwrotnie. Rozwj dokonuje si
za spraw przenikania i wzmacniania si tego, co ekonomiczne i spoeczne, mate-
rialne i duchowe, twarde i mikkie.
Wpywu kultury na rozwj terytorialny (np. wojewdztwa czy miasta) nie nale-
y sprowadza do kwestii promocji i zewntrznej atrakcyjnoci, czyli do zagadnie-
nia przycigania inwestorw, kapitau turystw czy nowych rezydentw. O wiele
Podstawowe pojcia i kategorie Cz I
waniejsze jest dostrzeenie jej znaczenia dla odkrywania, wykorzystywania, wa-
loryzowania i pomnaania wasnych zasobw. Gwnym kryterium rozwoju nie
jest poziom czy dynamika tworzonego PKB, lecz szeroko ujmowana jako ycia
mieszkacw.
Kluczem do zrozumienia istoty rozwoju jest kategoria podtrzymywalnoci
(sustainability). Poniewa w Polsce le tumaczymy i le rozumiemy to pojcie,
trzeba podkreli, e mwimy nie o rwnowadze, ale o zmianie. Jeeli w tym kon-
tekcie rozwj ma mie sensown konotacj, to idzie nie o rwnowag, lecz o rw-
nowaenie, nie o stao, stabilizacj, lecz o stabilno.
Rozwj wynika z efektywnego wykorzystania rnych kapitaw twardych
i mikkich. Wspczenie wzrasta rola tych drugich, czyli kapitau ludzkiego, inte-
lektualnego, spoecznego i kulturowego. To oznacza, e coraz wikszej wagi nabie-
ra kapita, ktry jest w ludziach i jest osadzony w relacjach spoecznych (kapitay
mikkie), w porwnaniu do kapitaw (twardych), ktrymi ludzie mog i potrafi
si posuy (np. kapita finansowy).
Dziedzictwo jest zakumulowanym przez wczeniejsze pokolenia zasobem ka-
pitaw.
Aby mc wczy te zakumulowane kapitay do rozwoju, niezbdna jest tosa-
mo, rozumiana jako podmiotowo. Rzecz nie tylko w tym, kim si jest, z czego
102 si wyrasta i co si posiada, ale take w tym, do czego si dy, co chce si osign.
Poytkowanie dziedzictwa wymaga interpretacji i kreatywnoci, jest nie tylko
jego poznawaniem i chronieniem, ale te jego waloryzowaniem i uzupenianiem.
Rozwj to twrcze przeobraenie wasnego dziedzictwa.
Prawo do kultury to prawo do rozwoju i powinno by ono traktowane jako jed-
no z podstawowych, konstytucyjnych praw czowieka. Z tego prawa moe faktycz-
nie skorzysta tylko jednostka lub zbiorowo autonomiczna i kreatywna. Dlatego
samo legislacyjne ustanowienie prawa do kultury jest zdecydowanie niewystar-
czajce.
Nowoczesny rozwj to proces, w ktrym popyt generuje poda (std znacze-
nie edukacji kulturalnej), ale te poda tworzy popyt (std znaczenie wolnego
internetu). Rozwj wie si ze zmian technologiczn. Technologie jednak nie
zapewniaj rozwoju. Czasami mog go blokowa. Technologie jedynie umoliwiaj
rozwj, ktry dokonuje si za spraw komunikacji i wspdziaania wielu rnych
podmiotw. Sieci koordynacji dziaa s spoecznym interfejsem i katalizatorem
rozwoju.
Do rozwoju niezbdne s inteligentne sieci koordynacji dziaa zbiorowych,
czyli takie, ktre pobudzaj wiedz spoeczn.
Oczywicie dziaanie zgodne z tymi tezami nie jest spraw prost. Wprost
przeciwnie, stawia ono due wymagania i jest nader rzadkie. Znacznie czstsze ni
przykady wysokiej efektywnoci rozwojowej s przykady odwrotne, czego wia-
dectwem jest wszechobecny globalny kryzys.
J. Hausner Kultura i polityka rozwoju
Literatura
Brown C.V., Jackson P.M. [1982], Public sector economics, Martin Robertson, Oxford.
Filiciak M., Tarkowski A. [2010], Niebezpieczne zwizki rynkowa i spoeczna produkcja kultury,
w:Od przemysw kultury do kreatywnej gospodarki, A. Gwd (red.), Narodowe Centrum Kultu-
ry, Warszawa.
Jnger E. [1999], Awanturnicze serce, Czytelnik, Warszawa.
Krzysztofek K. [2010], Tendencje rozwoju kreatywnej ekonomii w sieciach, w: Od przemysw kultury
do kreatywnej gospodarki, A. Gwd (red.), Narodowe Centrum Kultury, Warszawa.
Musgrave R.A. [1938], The voluntary exchange theory of public economy, Quarterly Journal of Eco-
nomics, nr 53, February.
Picciotto R. [1999], Personal reflection on the policy dialogue, w: Inclusion, justice, and poverty reduc-
tion, G. Kochendrfer-Lucius, B. Pleskovic (red.), German Foundation for International Deve-
lopment (DSE), Bonn.
Samuelson P.A. [1954], The pure theory of public expenditure, Review of Economics and Statistics,
November.
Surdej A. [2006], Determinanty regulacji administracyjnoprawnych w oddziaywaniu pastwa na go-
spodark, Wydawnictwo Akademii Ekonomicznej w Krakowie, Krakw.
103
Cz II
Definicja pojcia
Polityka kulturalna kadego kraju jest pochodn jego ustroju politycznego
i dotyczy tej czci polityki spoecznej pastwa, ktra odnosi si do twrczoci
artystycznej, promocji rnorodnoci, dostpnoci wytworw kultury, ochro-
ny i zachowania dziedzictwa kulturowego. Niektrzy badacze okrelaj polityk
kulturaln jako wpywanie instancji nadrzdnych (decyzyjnych) na bieg rzeczy
w kulturze [Gierat-Biero, 2012, s. 60]. Dorota Ilczuk podaje, e jest to celowa,
systematyczna ingerencja w sfer kultury [] prowadzona dla osignicia czte-
rech podstawowych celw: zachowania tosamoci kulturowej narodu; zapew-
nienia rwnego dostpu do kultury; promocji twrczoci i wysokiej jakoci dbr
i usug kulturalnych; takiego zrnicowania oferty kulturalnej, aby kada grupa
spoeczna moga w niej znale co dla siebie [Ilczuk, 2002, s. 12]. W przewod-
niku po problematyce polityki kulturalnej Simon Mundy pisze: Mona stwierdzi,
e polityka kulturalna to zapewnienie takich form dostpu do kultury, by jednost-
ka w kontekcie spoecznym moga bez przeszkd poznawa i wykorzysty-
wa dziedzictwo przeszoci, a take potencja kryjcy si w przyszoci. Poniewa,
mimo charakteru spoecznego, dostp do kultury opiera si na dowiadczeniu jed-
nostkowym, zapewnienie owego dostpu dotyczy kadego rodzaju rzdu, agencji
108 oraz struktur spoeczestwa obywatelskiego bez wzgldu na to, czy maj one
charakter polityczny, rynkowy czy te altruistyczny. Zatem spora cz zarzdza-
nia polityk kulturaln skupia si na okreleniu funkcji kadego z tych rnych,
a czasem konkurujcych ze sob poziomw, jak rwnie na zdefiniowaniu zwiz-
kw pomidzy nimi [Mundy, 2000, s. 31]1. Warto take przytoczy opini Ma-
riana Golki, wedug ktrego gwnym celem polityki kulturalnej winna by pomoc
w tworzeniu si spoeczestwa obywatelskiego, tak by jego grupy miay zapew-
nion swobod twrczej ekspresji [Golka, 1997, s. 21].
Polityka kulturalna pastwa formuowana jest w pewnym kontekcie, two-
rzonym nie tylko przez sytuacj spoeczno-gospodarcz kraju, ale take przez
midzynarodowe umowy i konwencje. Dla polskiej polityki kulturalnej wany jest
kontekst europejski i tradycja zaangaowania pastwa w sprawy kultury. Ramy
odniesienia stanowi te polityka Unii Europejskiej z jej zasad subsydiarnoci, czyli
nieingerowania przez organy wyszego szczebla w decyzje, ktre mog by naj-
efektywniej podejmowane przez organy niszego szczebla.
Jednym z gwnych wtkw midzynarodowej dyskusji o kulturze po roku
1989 bya rola kultury w procesie rozwoju. Podczas 26. Sesji Oglnej Konferencji
UNESCO w 1991 roku podjto decyzj o utworzeniu wiatowej Komisji Kultury
i Rozwoju. Miaa ona przygotowa raport, ktry staby si punktem odniesienia dla
1
Tumaczenie fragmentu na potrzeby tekstu: Robert Kusek.
A. Wsowska-Pawlik Polityka kulturalna Polski 19892012
109
Wybrane modele
polityki kulturalnej
Twrcy polityki kulturalnej w Polsce po 1989 roku nie wzorowali si szczegl-
nie na jakim wybranym modelu. Izabella Cywiska przyznawaa si do inspiracji
dowiadczeniami francuskimi. Z kolei Andrzej Siciski ceni model brytyjski. Do-
rota Ilczuk w swojej najnowszej ksice Ekonomika kultury wyrnia pi modeli
polityki kulturalnej w Europie: nordycki, anglosaski, rdziemnomorski, francuski
i niemiecki. Poniej zaprezentowane zostan najistotniejsze cechy tych modeli.
Pokazany zostanie take model amerykaski, z uwagi na czste i stereotypowe
opisywanie go jako modelu bez polityki kulturalnej.
Francja
Francuski model nawizuje do historycznej roli patrona wobec sztuki i arty-
stw, ktr odgrywa dwr krlewski. Po rewolucji francuskiej pastwo przejo nie
tylko funkcje monarchii, ale take Kocioa, wzmacniajc tym samym centralny
system regulacji. Pastwo wzio wwczas odpowiedzialno za ochron i udo-
stpnianie dziedzictwa kulturowego, a take patronat nad twrcami. Rwny do-
stp do kultury dla wszystkich obywateli gwarantuje francuska ustawa zasadnicza.
Kultura jako zasb Cz II
Pastwo, reprezentowane przez Ministerstwo Kultury (od 1997 roku Ministerstwo
Kultury i Komunikacji), posiada najwaniejsze prerogatywy w ksztatowaniu celw
i kierunkw polityki kulturalnej. Waniejsze jest jednak powszechne przekonanie,
e bez kultury nie ma rozwoju ani w zakresie spoecznym, ani ekonomicznym.
Sektor kultury jest integraln czci procesu wpywajcego na jako ycia oby-
wateli. T opini kultura zawdzicza mocnej pozycji ministrw kultury, od Andr
Malraux poczynajc. Charakterystyczne, e jedyni znani powszechnie ministrowie
kultury krajw europejskich to wanie Francuzi. Swoistym elementem francuskiej
polityki kulturalnej jest dekoncentracja, w wyniku ktrej we wszystkich departa-
mentach dziaaj tzw. Dyrekcje Regionalne ds. Kultury (DRAC) bdce przedstawi-
cielstwami ministerstwa. Dyrekcje poprzez finansowanie i pomoc organizacyjn
oraz personaln dla lokalnych instytucji wdraaj rzdowe priorytety, wpisujc
si w strategi regionw. W raporcie na temat polityki kulturalnej Francji czyta-
my, e jej podstawowe cele s niezmienne od czasw Andr Malraux. Niezale-
nie bowiem od zmian w technologii komunikacji, nadal chodzi przede wszystkim
o udostpnianie wytworw kultury (aktualnie take innych kultur ni francuska)
jak najwikszej liczbie odbiorcw, wspieranie twrczoci i dostpu do dziedzictwa
kulturowego [Compendium. Country profile. France, 2011, s. 7].
110
Niemcy
Niemiecki model polityki kulturalnej oparty jest na systemie federalnym.
Wspczesne Niemcy to konglomerat wielu historycznych feudalnych ksistw
i niezalenych republik miejskich, ktre jako jeden, bardziej scentralizowany
twr Rzesza Niemiecka pojawi si dopiero w drugiej poowie XIX wieku. Ka-
de ksistwo czy miasto tworzyo zatem wasn polityk kulturaln i ta tradycja
ywa jest rwnie i dzi w szesnastu krajach zwizkowych (landach). Ten wysoki
stopie decentralizacji zosta wzmocniony lekcj hitleryzmu i II wojny wiatowej,
kiedy kultura staa si narzdziem promocji ideologii faszystowskiej. Po zako-
czeniu wojny rozwizania decentralistyczne zostay ponownie wprowadzone. Po
zjednoczeniu Niemiec w 1990 roku ten sam system wdroono w przyczonych
landach wschodnich. Rzd federalny i w szczeglnoci utworzony w 1998 urzd
Penomocnika Rzdu Federalnego ds. Kultury i Mediw (BKM Bundesbeauftrag-
ter fr Kultur und Medien) odpowiada przede wszystkim za legislacj na poziomie
narodowym (np. prawo autorskie), polityk medialn, zagraniczn polityk kul-
turaln, wspfinansowanie instytucji i projektw o znaczeniu ponadregionalnym,
takich jak wspieranie instytucji kultury w Berlinie, nowej stolicy zjednoczonego
pastwa. Poszczeglne landy posiadaj zwykle urzdy odpowiedzialne za kultu-
r, niekiedy w poczeniu ze sportem lub nauk. Platform wsppracy pomidzy
regionami jest Staa Konferencja Ministrw Kultury Landw RFN (KMK Stn-
A. Wsowska-Pawlik Polityka kulturalna Polski 19892012
Wielka Brytania
Brytyjski (anglosaski) model zarzdzania i finansowania kultury opiera si na
zasadzie tzw. przeduonego ramienia (arms length principle) i w zaoeniu ma
wyznacza granic midzy wiatem polityki a twrcami. W duym uproszczeniu
polega to na przekazywaniu przez politykw rodkw instytucjom porednicz-
cym, ktre rozdzielaj je, zachowujc niezaleno i w sposb transparentny.
Podmiotem rzdowym ksztatujcym gwne nurty polityki kulturalnej jest De-
partment for Culture, Media and Sport, czyli Ministerstwo Kultury, rodkw Prze-
kazu i Sportu, ktry odpowiada za sztuk, sport (w tym za Igrzyska Olimpijskie
i Paraolimpijskie w 2012 roku), Loteri Narodow, turystyk, biblioteki, narodowe
muzea i galerie w Anglii, rodki masowego przekazu, przemysy kreatywne, w tym
filmowy i muzyczny, mod, dizajn, reklam, rynek sztuki oraz wolno prasy, re-
gulacje, prawo autorskie, hazard i dziedzictwo kulturowe. Dewolucja brytyjska,
czyli samodzielno legislacyjna Anglii, Szkocji, Walii i Irlandii Pnocnej sprawiy,
e niektre dziedziny, w tym kultura, podlegaj zgromadzeniom oglnym i rz-
dom tych krajw. Finansowanie kultury w Wielkiej Brytanii odbywa si poprzez 111
instytucje poredniczce, tzw. nieresortowe ciaa publiczne (non-departamental
public bodies) lub tzw. quangos (quasi nongovernmental organisations). S nimi m.in.
Arts Council England, Creative Scotland, Arts Council of Wales, Arts Council of
Northern Ireland; niektre instytucje kultury, jak np. Victoria and Albert Museum
czy Tate Galleries, rwnie maj taki status. Warto w tym miejscu wspomnie, e
pierwsz organizacj realizujc zaoenia polityki kulturalnej na zasadzie tzw.
przeduonego ramienia bya zaoona w 1940 roku Council for the Encourage-
ment of Music and the Arts Rada ds. Wspierania Muzyki i Sztuki. Dziaaa ona
pod przewodnictwem wielkiego brytyjskiego ekonomisty Johna Maynarda Keynesa
i dziki niemu zostaa przeksztacona w 1946 roku w Arts Council of Great Britain2.
Jednym z najwaniejszych rde finansowania kultury w Wielkiej Brytanii jest za-
oona w 1994 roku Loteria Narodowa, ktrej zyski dystrybuowane s m.in. przez
rady sztuki [Compendium. Country profile. United Kingdom, 2012, s. 9].
2
John Maynard Keynes, kolekcjoner dzie sztuki i znawca malarstwa, nalea do Grupy Bloomsbury,
ktr tworzyli artyci i intelektualici skupieni wok Virginii Woolf i jej siostry Vanessy Bell.
Kultura jako zasb Cz II
Stany Zjednoczone
Sektor kultury w Stanach Zjednoczonych uksztatowa si odmiennie ni w Eu-
ropie. Determinuje go historia spoeczestwa amerykaskiego, ktrego pocztki
zwizane s z emigrantami z Europy szukajcymi wolnoci i niezalenoci od pa-
stwa absolutystycznego i Kocioa rzymskokatolickiego. Sfera kultury i, szerzej,
sfera publiczna oparte s na indywidualizmie i filantropii obowizku oddania
tego, co si zyskao dziki warunkom stworzonym przez pastwo. Indywidual-
na decyzja i woluntaryzm odgrywaj podstawow rol. Si kultury USA jest silne
spoeczestwo obywatelskie. Niemal wszystkie instytucje kultury maj status or-
ganizacji pozarzdowych (przede wszystkim form stowarzyszenia tzw. 501c 3
oznaczenie pochodzce z artykuu kodeksu podatkowego) i organizacji nienasta-
wionych na zysk oraz uznane s za organizacje poytku publicznego. W przypadku
USA nie mwi si o opozycji pastwo rynek, ale o przeciwstawieniu sfery ko-
mercyjnej i niekomercyjnej. Wypada zwrci uwag, e ponisze uwagi nie dotycz
sfery komercyjnej, w ktrej realizuje si kultura masowa zwizana z przemysem
rozrywkowym (chocia korzysta ona z tych samych praw co sfera niekomercyjna).
W USA nie ma ministerstwa kultury ani adnej instytucji na poziomie federal-
nym, ktra peniaby funkcj podobn do ministerstwa w znaczeniu europejskim.
Powoany w 1965 roku federalny urzd National Endowment for the Arts (NEA)
112
nie odgrywa wikszej roli. Budet NEA w 2005 roku wynosi 125 mln dolarw. Sens
istnienia NEA i tak jest podwaany, z obawy przez centralizacj, ograniczaniem
roli spoeczestwa obywatelskiego i przed pastwem dyktujcym jedynie suszne
normy artystyczne [Martel, 2008, s. 490]. Neutralno pastwa w sferze kultury
jest wartoci.
Funkcjonowanie instytucji kulturalnych nienastawionych na zysk oparte jest
na systemie podatkowym, a konkretnie na bardzo korzystnym systemie ulg i od-
pisw podatkowych, dogodnym nie tylko dla samych instytucji, ale i dla tych,
ktrzy je finansuj. Chodzi nie tylko o najbogatszych, lecz take o zwykych od-
biorcw kultury zasilajcych szeregi osb finansujcych instytucj. Charaktery-
stycznym pytaniem menaderw kultury z USA jest tzw. membership, czyli to, jak
wielu indywidualnych donatorw posiada instytucja. Pastwo interweniuje zatem
w sektor kultury, ale czyni to w sposb poredni, za pomoc rozwiza fiskal-
nych. Inny wany element dziaania instytucji kultury to wolontariat. Powszech-
nym zjawiskiem jest rzesza wsppracownikw, ktrzy oddaj instytucji swj
czas i kompetencje. System funkcjonowania kultury nienastawionej na zysk, ktry
jest w stanie produkowa sztuk o najwyszej jakoci artystycznej, musi zmierzy
si z wieloma wyzwaniami, takimi jak wpyw sektora komercyjnego, erozja syste-
mu, ktry stwarza okazj do niepacenia podatkw, kwestia niewielkiego zasigu
projektw kulturalnych wysokiej jakoci, autocenzura w wyniku uzalenienia od
gustu donatorw.
A. Wsowska-Pawlik Polityka kulturalna Polski 19892012
3
IAM rozpocz dziaalno 1 marca 2000 roku.
4
Zadanie to powierzono pocztkowo Michaowi Kuleszy, a nastpnie Wojciechowi Misigowi.
5
Od nazwiska ministra finansw Jarosawa Bauca, ktry ten problem ujawni.
A. Wsowska-Pawlik Polityka kulturalna Polski 19892012
6
Dane z materiau niepublikowanego przygotowanego przez ministra kultury na debat Szansa dla
kultury w Muzeum Narodowym w Warszawie (6.04.2002).
Kultura jako zasb Cz II
Realizacja Strategii opieraa si na koncentracji dziaa w wojewdztwach w opar-
ciu o pi Narodowych Programw Kultury dotyczcych: promocji czytelnictwa
i rozwoju sektora ksiki, ochrony zabytkw i dziedzictwa narodowego, rozwoju
szkolnictwa artystycznego i promocji twrczoci (program Maestria), rozwoju
instytucji artystycznych, wspierania sztuki wspczesnej (program Znaki Cza-
su). Narzdziem realizacji byy programy operacyjne Ministra Kultury. Ich wdro-
eniem zajy si instytucje zarzdzajce. W 2005 roku Ministerstwo zaplanowao
11 programw operacyjnych: promocja twrczoci, rozwj infrastruktury kul-
tury i szk artystycznych oraz wzrost efektywnoci zarzdzania kultur, edu-
kacja kulturalna i upowszechnianie kultury, obserwatorium kultury, rozwj
inicjatyw lokalnych,
promocja polskiej kultury za granic, media z kultur,
promocja czytelnictwa, Promesa Ministra Kultury, Znaki Czasu, dzie-
dzictwo kulturowe. W ramach kadego programu wnioski o rodki finansowe oce-
niane byy przez zesp sterujcy. Z kilkuletniej ju perspektywy mona stwierdzi,
e ten mechanizm by prb realizacji zasady tzw. przeduonego ramienia. Ale
tylko prb, gdy nie stworzono w peni niezalenego od ministra systemu przy-
znawania rodkw finansowych.
Programem, ktremu szczeglnie duo uwagi powica minister Dbrowski,
by Narodowy Program Kultury Znaki Czasu, majcy naprawi wieloletnie za-
118 niedbania w wymianie midzy artystami, instytucjami publicznymi i odbiorcami
sztuki wspczesnej. Program dziaa w latach 20052008 i mia inspirowa woje-
wdztwa do tworzenia Regionalnych Towarzystw Zachty Sztuk Piknych poprzez
partycypowanie resortu w poowie kosztw zakupw nowych dzie sztuki. Od 2010
roku Ministerstwo Kultury i Dziedzictwa Narodowego wspfinansuje zakupy dzie
sztuki i rozwj kolekcji muzealnych w ramach Programu Operacyjnego Kolekcje.
Innym kluczowym osigniciem ministra Dbrowskiego byo przygotowanie
i uchwalenie w 2005 roku Ustawy o kinematografii i Polskim Instytucie Sztuki Fil-
mowej (PISF), ktra przyniosa stabilne finansowanie polskiej produkcji filmowej.
Rewolucyjnym jak na polskie warunki pomysem byo przeznaczenie na wspiera-
nie produkcji filmowej rodkw pochodzcych od wacicieli kin, dystrybutorw
filmw, nadawcw telewizyjnych, platform cyfrowych i telewizji kablowych. PISF
realizuje te dziaania edukacyjne poprzez program Filmoteka Szkolna, w ramach
ktrego nieodpatnie przekazuje wszystkim szkoom ponadpodstawowym pakiety
filmowe zawierajce 55 wybranych polskich filmw fabularnych, dokumentalnych
i animowanych.
W ponownej kadencji minister Kazimierz Micha Ujazdowski powrci do nazwy
Ministerstwo Kultury i Dziedzictwa Narodowego oraz uruchomi nowe programy
operacyjne: Patriotyzm jutra, Chopin, piewajca Polska. Duym sukcesem
byo doprowadzenie do zmiany oficjalnej nazwy Muzeum w Auschwitz-Birkenau
na Licie wiatowego Dziedzictwa UNESCO. Nowa nazwa brzmi: Auschwitz-Bir-
kenau. Niemiecki nazistowski obz koncentracyjny i zagady 19401945.
A. Wsowska-Pawlik Polityka kulturalna Polski 19892012
7
Informacje podane na konferencji prasowej ministra w dniu 20 padziernika 10.2012. http://www.
mkidn.gov.pl/pages/posts/plany-mkidn-na-lata-2013-2015-ndash-konferencja-prasowa-w-
-kprm-3373.php?p=30, korzystano 2.12.2012.
8
W maju 2005 poczono Centrum Midzynarodowej Wsppracy Kulturalnej Instytut Adama Mic-
kiewicza i Narodowe Centrum Kultury w Instytut im. Adama Mickiewicza, a nastpnie w marcu 2006
roku ponownie rozdzielono.
9
Orodek zaoony zosta w maju, od wrzenia wspprowadzony jest z Gmin Wrocaw.
A. Wsowska-Pawlik Polityka kulturalna Polski 19892012
Kryzys ekonomiczny
i jego wpyw na sektor kultury
Kryzys w sposb istotny wpyn i nadal bdzie wpywa na kultur i polityk
kulturaln. Sytuacja ta moe jednak by okazj do zrewidowania obecnych postaw
i bdw tkwicych w systemie organizacji kultury w naszym kraju. Niestety moe
sta si rwnie rodzajem utrwalacza status quo. Mniejsze dotacje na dziaalno
10
Zob. http://www.mkidn.gov.pl/pages/strona-glowna/finanse/program-wieloletni-kultura.php, korzy-
stano 03.11.2012.
Kultura jako zasb Cz II
kulturaln mog uruchomi mechanizm obronny, ktrego gwn cech bdzie
ograniczanie dziaalnoci, tak aby mc przetrwa najtrudniejszy okres. Wszelkie
dziaania zmierzajce do racjonalizacji wydatkw, w tym redukcje etatw, mog
by odbierane nie tylko jako zamach na wolno artystyczn, ale te jako dobija-
nie lecego. Wanym kontekstem tej sytuacji jest cigle niska pozycja kultury na
licie priorytetw pastwa i samorzdw lokalnych, tote nadal rodki finansowe
najatwiej ci wanie w tym sektorze.
Polityka kulturalna powinna uwzgldnia ten problem. Badacze z Europy Za-
chodniej wysuwaj szereg postulatw w tym zakresie, podkrelajc wag skali
makro i potrzeb oparcia si raczej na wiedzy i kompetencjach ni na narzdziach
i technikach. Wedug Llusa Boneta i Fabia Donata kulturze potrzebne s: po-
prawa procesu decyzyjnego, rozwj bada dotyczcych efektywnoci, pro-
mowanie partycypacyjnych metod pracy, promowanie wsppracy, partnerstwa
publiczno-prywatnego, sieciowania, wiksza transparentno, zastosowanie
innowacji technologicznych do tworzenia modeli realizacji projektw [Bonet, Do-
nato, 2011, s. 9].
Wanym europejskim forum dyskusji o polityce kulturalnej jest Rada Europy.
W 2009 roku zainaugurowaa ona prace platformy CultureWatchEurope, w ramach
ktrej prowadzi si badania, organizuje seminaria i konferencje eksperckie. Pierw-
122 szym spotkaniem bya konferencja Kultura a rozwj 20 lat po upadku komuni-
zmu w Europie, zorganizowana w Krakowie w czerwcu 2009 roku we wsppracy
z Midzynarodowym Centrum Kultury. Kolejne to: Culture and the policies of
change w Brukseli (2010), Cultural governance: from challenges to changes
w soweskim Bledzie (2011), Cultural access and participation from indicators
to policies for democracy w Helsinkach (2012). Te spotkania rwnie pokazay,
e najwikszym wyzwaniem dla sektora kultury jest bez wtpienia kryzys ekono-
miczny. Kryzys, a take nowe technologie komunikacji wywieraj na kultur wpyw
podobny do wpywu reformacji na religi piset lat temu [Cultural Governance ,
2011, s. 10].
Jednoczenie trzeba pamita, e w cigu ostatnich dwudziestu lat sek-
tor kultury w Europie rozwija si niezwykle dynamicznie. Zaobserwowa mona
wzmoon aktywno organizatorw dziaa kulturalnych na wszystkich polach,
w zakresie festiwali sztuki, teatru, muzyki, budowy nowych muzew, galerii, bu-
dynkw bdcych symbolami architektonicznymi wielu miast, rozwoju turystyki
kulturalnej wspomaganej rodkami europejskimi, mody i dizajnu. Ponadto organi-
zuje si wiele konferencji, seminariw; ogromn popularnoci cieszy si konkurs
na Europejsk Stolic Kultury organizowany przez Komisj Europejsk. Wraz z t
dynamiczn obecnoci kultury w yciu spoecznym nie ronie jednak jej presti
i przekonanie o wadze sektora dla rozwoju spoeczno-gospodarczego, co skutkuje
wanie ciciami budetowymi. A zatem postulat, e polityka kulturalna powinna
uwzgldnia sytuacj kryzysu ekonomicznego, to aktualnie palca kwestia. Jakie
A. Wsowska-Pawlik Polityka kulturalna Polski 19892012
Podsumowanie
Polityka kulturalna pastwa ma decydujcy wpyw na rozwj kultury. Wa-
ciwe ramy prawne dla funkcjonowania twrcw i instytucji, zapewnienie odpowied-
niego finansowania dostpnego zarwno dla publicznych, jak i dla niepublicznych
podmiotw, denie do odpolitycznienia decyzji finansowych i merytorycznych na
rnych szczeblach to podane elementy polityki kulturalnej, za ktr odpo-
wiada pastwo. Przedstawiona wyej historia budowania ustroju kultury w Polsce
po 1989 roku pokazuje, jak trudne jest to zadanie. Jest ono tym trudniejsze, jeli
nie idzie w parze z uznaniem kultury za jeden z waniejszych czynnikw budu-
jcych si intelektualn i kompetencje spoeczestwa. W dzisiejszym wiecie to 123
wanie te wartoci mog pomc przezwycia kryzys ekonomiczny i pozytywnie
wpywa na rozwj spoeczno-gospodarczy kraju.
Literatura (wybr)
Bonet L., Donato F. [2011], The financial crisis and its impact on the current models of governance and
management of the cultural sector in Europe, ENCATC Journal of Cultural Management and Po-
licy, vol. 1, nr 1.
Braun J. [1998], Mierzone tylko w kilogramach, ycie z 20.01.
Chemiska M. [1993], Warunki rozwoju kultury na szczeblu lokalnym. Europejskie modele rozwiza
systemowych a sytuacja w Polsce, Instytut Kultury, Warszawa.
Chemiska M. [2001], Rola UNESCO w ksztatowaniu uniwersalnych norm polityki kulturalnej; Rada
Europy wobec kultury, w: Midzynarodowe stosunki kulturalne. Wybr dokumentw i literatury,
Cz.Lewandowski (opr.), Wydawnictwo Uniwersytetu Wrocawskiego, Wrocaw.
Gierat-Biero B. [2009], Ministrowie kultury doby transformacji, 19892005 (wywiady), Universi-
tas, Krakw.
Golka M. [1997], Transformacja systemowa a kultura w Polsce po 1989 roku, Instytut Kultury,
Warszawa.
Hoda J., Hoda Z., Ostrowska D. [2005], Prawne podstawy dziaalnoci kulturalnej, Wolters Kluwer
Polska, Krakw.
Ilczuk D. [2002], Polityka kulturalna w spoeczestwie obywatelskim, Narodowe Centrum Kultury,
Wydawnictwo Uniwersytetu Jagielloskiego, Krakw.
Ilczuk D. [2012], Ekonomika kultury, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa.
Kultura jako zasb Cz II
Ilczuk D., Misig W. [2002], Finansowanie i organizacja w gospodarce rynkowej, Instytut Bada nad
Gospodark Rynkow, Gdask.
Martel F. [2008], Polityka kulturalna Stanw Zjednoczonych, Dialog, Warszawa.
Prawelska-Skrzypek G. [2003], Polityka kulturalna polskich samorzdw. Wybrane zagadnienia, Wy-
dawnictwo Uniwersytetu Jagielloskiego, Krakw.
Purchla J. [2005], Dziedzictwo a transformacja, Midzynarodowe Centrum Kultury, Krakw.
Purchla J., Rottermund A. [2000], Projekt reformy ustroju publicznych instytucji kultury w Polsce,
Rocznik Midzynarodowego Centrum Kultury, nr 8.
Smole M. [2003], Przemysy kultury ekonomiczny wymiar sektora kultury, Zarzdzanie w kultu-
rze, t. 4.
Perspektywy rozwoju sektora kultury w Polsce [2004], R. Borowiecki (red.), Oficyna Ekonomiczna,
Krakw.
The economy of culture in Europe [2006], KEA, European Affair; Media Group, Turku School of Eco-
nomics; MKWirtschaftsforschung GmbH, Brussels, European Commission.
Wydoby z marginesu. Przyczynki do dyskusji o kulturze i rozwoju w Europie [1998], Instytut Kultury,
Warszawa [na podstawie raportu przygotowanego dla Rady Europy przez The European Task
Force on Culture and Development: In from the margins. A contribution to the debate on cul-
ture and development in Europe (1997), Council of Europe Publishing].
Internet
Compendium. Cultural policies and trends in Europe, www.culturalpolicies.net:
Delvainquire J.C. [2011], Country profile. France, Compendium. Cultural policies and trends in Europe,
12. edycja, Rada Europy, ERICarts.
Fisher R., Figueira C. [2012], Country profile. United Kingdom, Compendium. Cultural policies and
trends in Europe, 13. edycja, Rada Europy, ERICarts.
Wagner B., Blumenreich U. [2012], Country profile. Germany, Compendium. Cultural policies and trends
in Europe, 13. edycja, Rada Europy, ERICarts.
Krzysztofek K. [2009], Jaka polityka kulturalna w epoce globalizacji i mediw elektronicznych?, Bi-
stro.edu.pl. czasopismo elektroniczne, Wysza Szkoa Informatyki i Zarzdzania z siedzib
w Rzeszowie.
Charakterystyka dziaalnoci
kulturalnej w Polsce
po transformacji ustrojowej
Dynamika zmian polskiego sektora kultury po 1989 roku jest bardzo dua, chocia
w poszczeglnych branach i na poszczeglnych polach dziaalnoci ma inny cha-
rakter. Urynkowienie niektrych sektorw kultury zakoczyo si dopiero niedaw-
no (zajo to ponad dwadziecia lat!), niektrych dziedzin dziaalnoci kulturalnej
prywatyzacja w ogle nie dotyczy. Jednak wszystkie sektory i zwizane z nimi
instytucje podlegaj cigym zmianom poczwszy od tworzenia brakujcych in-
stytucji i zapewniania im odpowiedniej bazy lokalowej po ich unowoczenianie
i zmian orientacji, w ktrej centrum znajduje si odbiorca, jego potrzeby i ocze-
kiwania. Zmieniaj si instytucje ich wygld, sposoby zarzdzania, tworzenia
i realizacji programw. Zmienia si publiczno, o ktr konkuruj wszystkie typy
instytucji i przemysw. Cay czas ewoluuj rynki poszczeglnych dbr kultury.
W sektorach dotychczas zdominowanych przez instytucje publiczne powstaj in-
stytucje prywatne (zwaszcza teatry, rwnie centra sztuki), pojawiaj si projekty
instytucji dziaajcych w oparciu o partnerstwo publiczno-prywatne (Muzeum Hi-
storii ydw Polskich), wiele instytucji prowadz fundacje i stowarzyszenia.
W niniejszym rozdziale odwouj si do przemysw kultury i przemysw kre-
atywnych, ktre obejmuj konkretne brane, typy dziaalnoci i powizane z nimi
instytucje. Zastosowany zosta podzia na tradycyjne instytucje kultury: muzea,
biblioteki, teatry, filharmonie i orkiestry, a take domy kultury, oraz przemysy
kultury: rynek ksiki, kinematografia, media, rynek muzyczny, rynek sztuki oraz
wzornictwo. Podczas gdy instytucje kultury w Polsce reprezentuj w przewaajcej
czci sektor publiczny o charakterze niedochodowym, w duo mniejszym stopniu
trzeci sektor oraz wacicieli prywatnych, to przemysy kultury s z definicji zwi-
zane z dziaalnoci komercyjn.
Kultura jako zasb Cz II
Instytucje kultury
Organizacyjn ram dla instytucji dziaajcych na polu kultury wyznacza Usta-
wa z dnia 25 padziernika 1991 r. o organizowaniu i prowadzeniu dziaalnoci
kulturalnej (znowelizowana 31 sierpnia 2011 r.). Wymienione s w niej teatry, ope-
ry, operetki, filharmonie, orkiestry, instytucje filmowe, kina, muzea, biblioteki,
domy kultury, ogniska artystyczne, galerie sztuki oraz orodki bada i dokumen-
tacji w rnych dziedzinach kultury. Ponadto cz instytucji muzea, biblioteki,
a take przemys filmowy funkcjonuje w oparciu o ustawy odnoszce si do nich
w sposb szczegowy.
Oprcz opisanych poniej typw instytucji dziaaj rwnie wyspecjalizowane
narodowe instytucje kultury podlegajce bezporednio ministrowi kultury: Insty-
tut Adama Mickiewicza, Instytut Ksiki, Narodowy Instytut Fryderyka Chopina,
128 Midzynarodowe Centrum Kultury, Polski Instytut Sztuki Filmowej, Archiwa Pa-
stwowe, Instytut Teatralny, Narodowy Instytut Audiowizualny, Narodowe Cen-
trum Kultury, Narodowy Instytut Dziedzictwa, Instytut Muzyki i Taca, Narodowy
Instytut Muzealnictwa i Ochrony Zbiorw.
Muzea
Na przestrzeni ponad dwudziestu lat, ktre miny od przeomowego 1989
roku, w polskim muzealnictwie zaszy fundamentalne zmiany: inwestycje w in-
frastruktur (nowe obiekty, modernizacje) powoli dostosowuj polskie muzea do
wiatowych standardw wystawienniczych, tworzone s nowe kategorie instytu-
cji muzea sztuki wspczesnej i muzea powicone historii Polski. Coraz czciej
na wystawach i w przestrzeniach okoowystawowych wykorzystywane s nowe
technologie, coraz wiksze znaczenie muzea przywizuj do dziaa edukacyjnych
oraz do komfortu publicznoci (przestrzenie wypoczynku i strefy usug). To jednak
dopiero pocztek zmian na wkroczenie w XXI wiek, nie tylko w zakresie warun-
kw lokalowych, ale take sposobu zarzdzania, czekaj setki muzew zarwno
w duych miastach, jak i na prowincji.
Muzea w Polsce funkcjonuj w oparciu o Ustaw z dnia 21 listopada 1996 r.
o muzeach (znowelizowan w 2007 r.). Zgodnie z ni: Muzeum jest jednostk
organizacyjn nienastawion na osiganie zysku, ktrej celem jest gromadzenie
i trwaa ochrona dbr naturalnego i kulturalnego dziedzictwa ludzkoci o cha-
K. Jagodziska Charakterystyka dziaalnoci kulturalnej...
Biblioteki
Komputeryzacja i digitalizacja zmienia charakter bibliotek (dokumenty elek-
troniczne, katalogi online) i sposb dostpu do zbiorw (biblioteki cyfrowe). Jed-
Kultura jako zasb Cz II
noczenie ronie rola bibliotek jako miejsca nauki i spdzania wolnego czasu
powoli zmieniaj si one w nowoczesne, interdyscyplinarne centra kultury.
Biblioteki dziaaj w oparciu o Ustaw z dnia 27 czerwca 1997 r. o bibliote-
kach. Zgodnie z ustawowym zapisem biblioteki organizuj i zapewniaj dostp
do zasobw dorobku nauki i kultury polskiej oraz wiatowej (Art. 3, pkt. 1), a do
ich zada naley:
1) gromadzenie, opracowywanie, przechowywanie i ochrona materiaw bi-
bliotecznych, 2) obsuga uytkownikw, przede wszystkim udostpnianie zbiorw
oraz prowadzenie dziaalnoci informacyjnej, zwaszcza informowanie o zbiorach
wasnych, innych bibliotek, muzew i orodkw informacji naukowej, a take
wspdziaanie z archiwami w tym zakresie.
Wrd zada moe si ponadto znale: prowadzenie dziaalnoci bibliogra-
ficznej, dokumentacyjnej, naukowo-badawczej, wydawniczej, edukacyjnej, popu-
laryzatorskiej i instrukcyjno-metodycznej (Art. 4).
Przy ministrze waciwym ds. kultury dziaa Krajowa Rada Biblioteczna, kt-
ra koordynuje oglnokrajowe przedsiwzicia biblioteczne i stymuluje rozwj
bibliotekarstwa. Rol centralnej biblioteki peni Biblioteka Narodowa w Warsza-
wie, ktra zajmuje si m.in. gromadzeniem, opracowywaniem, udostpnianiem
i wieczystym archiwizowaniem materiaw bibliotecznych powstaych w Polsce
132 oraz za granic, a dotyczcych Polski; opracowywaniem i wydawaniem bibliografii
narodowej; prowadzeniem bada z zakresu bibliotekoznawstwa, nauki o ksice
i pokrewnych dziedzin wiedzy. Biblioteki dziel si na: publiczne (wojewdzkie,
powiatowe i gminne tworz oglnokrajow sie biblioteczn), naukowe, szkolne
i pedagogiczne, fachowe i zakadowe oraz biblioteki obsugujce specjalne grupy
uytkownikw (np. Centralna Biblioteka Niewidomych).
Na koniec 2011 roku GUS poda liczb 8290 bibliotek publicznych. Liczba ta od
1989 roku, kiedy dziaao 10 313 takich bibliotek, systematycznie si zmniejsza.
Mimo to rocznik Biblioteki Publiczne w Liczbach 2009 wskazuje, e sie biblio-
tek publicznych (sie tworz w jednej trzeciej biblioteki gwne i w dwch trzecich
ich filie) powoli si w Polsce stabilizuje. Kadego roku okoo 1% bibliotek jest
wyczonych z obsugi (remonty, trudnoci lokalowe, kadrowe), wikszo wraca
do sieci. Spada liczba placwek wyspecjalizowanych w obsudze modych czytel-
nikw liczba filii dla dzieci i modziey zmniejszya si w pierwszej dekadzie
XXI wieku o jedn pit. Dwie trzecie bibliotek i filii zlokalizowanych jest na wsi.
Sie bibliotek wspomagaj punkty biblioteczne, ktre jednak s niemal masowo
likwidowane (w cigu pierwszej dekady wieku zlikwidowano 40%, w 2009 roku
dziaao 1469 punktw).
Cakowita wielko ksigozbioru bibliotek publicznych to 134,3 mln wolumi-
nw ksiek i czasopism oprawnych. Liczba ta zmienia si z uwagi na systema-
tyczn selekcj zbiorw i jednoczesne zakupy nowoci wydawniczych (Internatio-
nal Federation of Library Associations wskazuje, e wielko kolekcji bibliotecznej
K. Jagodziska Charakterystyka dziaalnoci kulturalnej...
Teatr
Wobec braku ustawowej definicji teatru przytoczona zostanie definicja przyj-
ta przez GUS na potrzeby dziaalnoci statystycznej:
1. Instytucja lub organizacja zajmujca si profesjonalnie regularnym wy-
stawianiem utworw scenicznych (dramatycznych, lalkowych, muzycznych i roz-
rywkowych), posiadajca stay zesp (aktorw, piewakw, tancerzy, muzykw,
reyserw, scenografw itp.), z reguy posiadajca budynek lub pomieszczenie
przystosowane do wystawiania utworw scenicznych, przy wykorzystaniu rnych
technik przekazu: sowo, ruch, muzyka, dwik, plastyka (niezalenie od liczby
134 wystpujcych w nich osb). Teatr moe by stay lub objazdowy, a ze wzgldu
na prezentowan form sceniczn wyrnia si: teatr dramatyczny, teatr lalkowy,
teatr muzyczny (opera, operetka, taca, balet, musical, rewiowy).
2. Instytucja kultury; profesjonalna jednostka wyodrbniona pod wzgldem
prawnym, organizacyjnym i ekonomiczno-finansowym, prowadzca regularnie
jednorodn dziaalno sceniczn, niezalenie od liczby posiadanych scen.
W 2003 roku powsta w Warszawie Instytut Teatralny, ktry zajmuje si do-
kumentowaniem polskiego ycia teatralnego oraz badaniami nad wspczesnoci
i histori polskiego teatru, ma take pomc w promowaniu naszego teatru za
granic.
Podobnie jak muzea, od 1990 roku teatry zostay poddane decentralizacji,
ktr przeprowadzono w trzech etapach. W latach 19911992 15 teatrw zo-
stao przekazanych samorzdom miejskim. Etap drugi zwizany by z realizacj
Programu Pilotaowego Reformy Administracji Publicznej (1993) oraz z ustaw
o duych miastach (1995). Zakadano, e docelowa liczba teatrw pastwowych
nie przekroczy jednej trzeciej liczby z 1989 roku. Lista teatrw niepodlegajcych
przekazaniu obja 17 instytucji, po protecie rodowiska teatralnego (i nowych
wyborach do parlamentu) rozszerzono j do 59. W 1994 roku dziaao 48 teatrw
miejskich, 64 pozostay w gestii pastwa, a 3 wspprowadzili wojewoda i miasto.
W zwizku z reform administracyjn z 1999 roku 30 teatrw dramatycznych
i wszystkie opery zostay przekazane urzdom marszakowskim, a wszystkie te-
atry lalkowe (26) znalazy si w gestii samorzdw powiatowych. MKiDN prowadzi
K. Jagodziska Charakterystyka dziaalnoci kulturalnej...
trzy teatry: Teatr Narodowy, Teatr Wielki Opera Narodowa i Narodowy Stary
Teatr w Krakowie, wspprowadzi za Teatr Polski we Wrocawiu, Orodek Prak-
tyk Teatralnych Gardzienice i Oper Wrocawsk (instytucje wpisane do rejestru
MKiDN), a take pi teatrw i dwie opery wpisane do rejestru organizatorw
samorzdowych.
W 1989 roku liczba teatrw (cznie dramatycznych i muzycznych) wynosia 111
(161 scen), w roku 1999 149 (232) i w kolejnej dekadzie utrzymywaa si na po-
ziomie 138145. Na przestrzeni dwch dekad o ok. 60% zwikszya si liczba scen,
przybyo zwaszcza tzw. maych scen. W latach 19891991 widoczny by spadek
liczby widzw: z 9,1 mln do 6,4 mln, wzrost do 7,1 mln nastpi w latach 1997
1998, a w kolejnej dekadzie ich liczba utrzymywaa si na poziomie ok. 6 mln.
Z uwagi na charakter organizatora teatry dziel si na publiczne i niepublicz-
ne. Raport Przemiany organizacyjne teatru w Polsce w latach 19892009 [Poski,
2009] podaje, e w 2009 roku dziaay 124 teatry publiczne (w tym: 62 drama-
tyczne, 8dramatycznych bez zespou, 24 lalkowe, 5 taca i ruchu, 11 operowych,
9muzycznych i operetkowych, 5 impresaryjnych), a ponadto 7 instytucji kultury,
w ktrych dziaaj teatry, i 5 teatrw impresaryjnych domw kultury. Najczciej
spotykanym modelem dziaalnoci jest teatr repertuarowy, czyli grajcy w danym
okresie na zmian kilka sztuk. Dziaaj take teatry impresaryjne, ktre przygo-
towuj program z wykorzystaniem zewntrznych produkcji. Do najdroszych scen 135
publicznych nale teatry operowe, ktre w celu obnienia kosztw decyduj si
na koprodukcj przedstawie.
Teatry niepubliczne obejmuj teatry typu for profit dziaajce jako przed-
sibiorstwa (np. spka z o.o.) w oparciu o prawo handlowe, oraz typu non profit
zorganizowane jako organizacje pozarzdowe (stowarzyszenia, fundacje). Zarw-
no teatry publiczne, jak i niepubliczne mog wystpowa o wsparcie do MKiDN
pocztkowo miao ono charakter dotacji celowych, po 2000 roku pojawia si
moliwo aplikowania o rodki do programw operacyjnych. Samorzdy lokal-
ne wspieraj teatry na podstawie procedur konkursowych lub przez powierze-
nie im do realizacji zada samorzdu. Wskaza mona szereg przykadw uda-
nej wsppracy teatrw niepublicznych z wadzami publicznymi, ktre dziaajc
w budynkach znajdujcych si w zarzdzie publicznym, zapewniaj w ten sposb
stay i rnorodny program artystyczny, a zarazem rozwizuj problem lokalo-
wy teatrw niezalenych (np. scena Teatr Stara Prochoffnia w Warszawie zostaa
udostpniona trzem teatrom niepublicznym). Wedug autorw raportu liczba te-
atrw niepublicznych waha si od 150 do 180. One same definiuj swj profil jako
repertuarowy, chocia czsto graj sztuki maoobsadowe skierowane do mniejszej
publicznoci. Teatry te otrzymuj zazwyczaj dotacje w wysokoci 3050% kosz-
tw utrzymania. Wyjtkiem jest Teatr Polonia Krystyny Jandy, dla ktrego dotacje
stanowi zaledwie 4% wpyww. Raport wskazuje, e rozwj prywatnych teatrw
komercyjnych utrudniaj utrzymywane ze rodkw publicznych sceny grajce re-
Kultura jako zasb Cz II
pertuar rozrywkowy komedie, rewie, recitale (publiczne teatry muzyczne: Teatr
Muzyczny Roma w Warszawie, Teatr Muzyczny Capitol we Wrocawiu, Teatr Roz-
rywki w Chorzowie, Gliwicki Teatr Muzyczny), ktre walcz o tego samego wi-
dza. Popularnoci ciesz si prywatne teatry rewiowe: Studio Buffo i Teatr Sabat
w Warszawie, Teatr Broadway w Szczecinie [Poski, 2009, s. 6061].
Wikszo budynkw teatralnych na pocztku lat dziewidziesitych wyma-
gaa remontw. Poczynajc od koca tego dziesiciolecia, wiele budynkw zo-
stao poddanych modernizacji, od pierwszej dekady XXI wieku z wykorzystaniem
rodkw europejskich. Do najwikszych inwestycji tego rodzaju naley projekt
utworzenia Europejskich Scen Teatru im. Stefana Jaracza w wojewdztwie dz-
kim, obejmujcy modernizacj infrastruktury i technologii teatralnej w teatrze
w odzi oraz w domach kultury w czterech miastach wojewdztwa (zakoczony
w 2008r.). Podobnie jak instytucje wystawiennicze, rwnie teatry wykorzystuj
w swojej dziaalnoci przestrzenie postindustrialne: teatry publiczne traktuj je
jako dodatkowy rodek artystyczny, a teatry niezalene przede wszystkim jako
sta siedzib.
Istotn grup publicznoci teatralnej s dzieci i modzie przedstawienia
dla modej widowni stanowi jedn pit repertuaru i zapewnia ona 75% widow-
ni teatrw. Opublikowany w 2005 roku Raport o stanie polskiego teatru dla dzieci
136 i modziey w latach 19892003 wskazuje na problemy zwizane z tym rodzajem
dziaalnoci, m.in.: przedstawienia chaturnicze, nastawione tylko na zysk, pre-
zentowane w przedszkolach i szkoach bez adnej kontroli ich poziomu artystycz-
nego; brak weryfikacji jakociowej produkcji dla dzieci i modziey, brak promocji
najlepszych wzorw; niski poziom tekstw dramatycznych plag s dokonywane
przez reyserw adaptacje znanych bani.
Wan rol upowszechnieniow peni festiwale teatralne; w Polsce rocznie
odbywa si ich ok. 250280 (liczba ta obejmuje zarwno due imprezy mi-
dzynarodowe, jak i przegldy w powiatowych domach kultury). Cz festiwali
zaczyna stawia na interdyscyplinarno, do programu, oprcz teatru, wcza si
koncerty, projekcje czy taniec np. Festiwal Teatralny Malta w Poznaniu, Festiwal
Dialogu Czterech Kultur w odzi. Do najwaniejszych festiwali nale: Krakowskie
Reminiscencje Teatralne (od 1975), Festiwal Szekspirowski w Gdasku (od 1993),
Festiwal Dialog we Wrocawiu (od 2001), Midzynarodowy Festiwal Teatralny Bo-
ska Komedia w Krakowie (od 2008), Spotkanie Teatrw Narodowych w Warszawie
(od 2009).
Raport przygotowany na Kongres Kultury Polskiej wskaza dwie gwne ten-
dencje widoczne we wspczesnym teatrze: coraz liczniej powstajce wielozespo-
owe centra, ktre sprzyjaj rozwojowi niezalenych inicjatyw, oraz przeksztaca-
nie teatrw repertuarowych w multidyscyplinarne, na ktrych program skadaj
si wydarzenia z rnych dziedzin kultury.
K. Jagodziska Charakterystyka dziaalnoci kulturalnej...
Taniec
W Polsce dziaa 9 zespow baletowych przy operach i 8 zespow przy teatrach
muzycznych. W 2009 roku Polski Balet Narodowy zosta wydzielony ze struktur
Opery Narodowej i jest jej rwnorzdnym partnerem w ramach Teatru Wielkiego.
W nastpnym roku Batycki Teatr Taca zosta wydzielony z Opery Batyckiej. Pod
koniec pierwszej dekady XXI wieku dziaao w Polsce kilkadziesit teatrw taca,
z ktrych ponad 30 uznawanych jest przez krytyk. Oprcz wspomnianych wyej
zaledwie trzy teatry maj status instytucjonalny: Polski Teatr Taca Balet Po-
znaski (1973, bez staej siedziby, finansowany ze rodkw wojewody, premiery
finansowane przez MKiDN), lski Teatr Taca (1991, siedzib dzieli z Centrum
Kultury w Bytomiu, finansowany przez Miasto, w poowie 2013 r. zlikwidowany)
i Kielecki Teatr Taca (1995, pocztkowo prywatny zesp, od 1998 stowa-
rzyszenie, od 2004 instytucja miejska). W 1956 roku powsta dziaajcy nie-
przerwanie Wrocawski Teatr Pantomimy. Dziaaj take zespoy taca ludowego,
w tym dwa zawodowe: Zesp Pieni i Taca lsk oraz Pastwowy Zesp Lu-
dowy Pieni i Taca Mazowsze.
Szczeglny rozwj i popularyzacja taca wspczesnego miay miejsce po
przeomie 1989 roku. W latach dziewidziesitych powsta szereg zespow ta-
ca, m.in. Teatr Taca DF w Krakowie (1990), Teatr Dada von Bzdlw w Gdasku
137
(1993), Kielecki Teatr Taca (1995). Do najbardziej cenionych wspczesnych nie-
publicznych inicjatyw w zakresie taca wspczesnego naley projekt Stary Browar
Nowy Taniec.
W tym samym czasie nastpi prawdziwy wysyp festiwali taca: Midzyna-
rodowe Prezentacje Wspczesnych Form Tanecznych w Kaliszu (1993), Midzy-
narodowa Konferencja Taca Wspczesnego i Festiwal Sztuki Tanecznej w By-
tomiu (1994), Midzynarodowe Warsztaty Taca Wspczesnego (1994), a take
Midzynarodowe Biennale Taca Wspczesnego oraz Midzynarodowy Festiwal
Teatrw Taca (2004) w Poznaniu, Midzynarodowe Spotkania Teatrw Taca
w Lublinie (1997). Po roku 2000 powstay m.in. Festiwal Gdaska Korporacja Ta-
ca (2002), Baltic Movement Project w Gdasku (2009).
Filharmonie i orkiestry
W 2012 roku dziaao w Polsce 25 filharmonii, ktre bez wyjtku reprezentuj
sektor publiczny: jedna finansowana jest przez MKiDN (Filharmonia Narodowa),
12 przez samorzdy wojewdzkie, 8 przez samorzdy miejskie oraz 4 wspfinan-
sowane przez MKiDN i samorzdy (Filharmonia im. W. Lutosawskiego we Wro-
cawiu, Filharmonia Pomorska im. I. Paderewskiego w Bydgoszczy, Filharmonia
Zielonogrska im. T. Bairda, Opera i Filharmonia Podlaska Europejskie Centrum
Sztuki w Biaymstoku). Dziaaj 32 zawodowe orkiestry, jedna orkiestra muzyki
Kultura jako zasb Cz II
wspczesnej oraz 10 orkiestr teatrw operowych. Organizatorem jednej orkiestry
jest MKiDN Polskiej Orkiestry Sinfonia Iuventus, Ministerstwo jest te wsp-
organizatorem Narodowej Orkiestry Symfonicznej Polskiego Radia w Katowicach.
Najwikszymi zespoami dysponuj: Narodowa Orkiestra Symfoniczna Pol-
skiego Radia (118 muzykw), Orkiestra Symfoniczna Filharmonii lskiej w Kato-
wicach (99), Orkiestra Symfoniczna Filharmonii Narodowej (97) i Polska Filhar-
monia Batycka (84); typowa orkiestra filharmoniczna liczy 7080 muzykw. Przy
filharmoniach dziaaj rwnie mniejsze zespoy orkiestry smyczkowe, grupy
kameralne.
Istotny wpyw na dobr repertuaru maj koszty zwizane z wypoyczeniem
lub zakupem materiaw orkiestrowych od wydawcw oraz opaty z tytuu tan-
tiem autorskich na rzecz Stowarzyszenia Autorw ZAiKS. Najbardziej dostpne
pod tym wzgldem s utwory osiemnasto- i dziewitnastowieczne, w przeciwie-
stwie do muzyki wspczesnej (konieczno wnoszenia opat obowizuje do 70
lat od mierci kompozytora). Koszty wypoyczenia nut rosn, kiedy koncert jest
transmitowany przez radio lub telewizj albo nagrywany na pyt (od 50400%).
Wykonanie polskiej muzyki wspczesnej jest wic duo drosze od klasycznego
repertuaru, cieszy si te duo mniejszym zainteresowaniem publicznoci.
W 2012 roku istniao 68 chrw liczba ta obejmuje chry filharmoniczno-
138 -operowe, katedralne, chopice, akademickie, muzyki dawnej, zarwno profesjo-
nalne, jak i amatorskie.
W wielu miastach planowana jest budowa lub rozbudowa sal koncertowych,
filharmonii i oper. Przy wsparciu funduszy unijnych wzniesione zostay Opera Kra-
kowska (20042008) oraz Opera i Filharmonia Podlaska (2012). Ponadto w 2006
roku zostaa oddana do uytku Opera Nova w Bydgoszczy, ktrej budowa rozpo-
cza si w 1974 roku.
Podobnie jak w przypadku teatru, istotn form upowszechniania muzyki oraz
poszerzania oferty s festiwale. Polskie Centrum Informacji Muzycznej (POLMIC)
odnotowao w 2012 roku 231 festiwali muzycznych (cz z nich to wydarzenia
jednorazowe bd te imprezy organizowane poza Polsk), wrd nich najlicz-
niejsze grupy stanowi festiwale organowe, monograficzne oraz muzyki wsp-
czesnej (cznie ponad dwadziecia). Do najwaniejszych festiwali muzyki dawnej
nale m.in. Festiwal Oper Barokowych w Warszawie (od 1993), Misteria Pas-
chalia w Krakowie (od 2004), do festiwali muzyki klasycznej: Midzynarodowy
Festiwal Chopinowski w Dusznikach-Zdroju (od 1946), Midzynarodowy Festi-
wal Wratislavia Cantans we Wrocawiu (od 1966), Muzyka w Starym Krakowie
(od 1976), Wielkanocny Festiwal Ludwika van Beethovena w Warszawie (od 1997,
do 2003 w Krakowie), do festiwali muzyki wspczesnej: Warszawska Jesie (od
1956), Sacrum-Profanum w Krakowie (od 2003), Festiwal Prawykona w Kato-
wicach (od 2005), do festiwali muzyki jazzowej: Jazz nad Odr we Wrocawiu (od
1964), Warsaw Summer Jazz Days (od 1991), do festiwali muzyki pop i rock: Przy-
K. Jagodziska Charakterystyka dziaalnoci kulturalnej...
stanek Woodstock w Kostrzynie nad Odr (od 1995), Heineken Opener w Gdyni
(od 2001), do festiwali operowych: Bydgoski Festiwal Operowy (od 1994), Festiwal
Hoffmannowski w Poznaniu (od 2001), Poznaskie Dni Verdiego (od 2000), Fe-
stiwal Mozartowski w Warszawie (od 1990). Rwnie istotn rol peni konkursy
muzyczne (POLMIC wymienia 123). Najbardziej prestiowe to: Midzynarodowy
Konkurs Pianistyczny im. Fryderyka Chopina, Midzynarodowy Konkurs Skrzypco-
wy im. Henryka Wieniawskiego, Midzynarodowy Konkurs Dyrygentw im. Grze-
gorza Fitelberga, Midzynarodowy Konkurs Wokalny im. Stanisawa Moniuszki,
Konkurs Modych Kompozytorw im. Tadeusza Bairda.
Domy kultury
Z uwagi na dostpno i liczb placwek, czsto zlokalizowanych poza centrami
duych miast, domy kultury nale do kluczowych placwek prowadzcych edu-
kacj kulturaln w Polsce. Domy kultury, a take orodki kultury, kluby i wietlice
speniaj szereg funkcji spoecznych: prowadz amatorsk dziaalno artystyczn,
peni funkcje towarzyskie, sportowe i rozrywkowe. Wedug definicji GUS domy
kultury prowadz wielokierunkow dziaalno spoeczno-kulturaln, mieszcz si
w odrbnym budynku wyposaonym w sal widowiskowo-kinow, z odpowiednio
przystosowanymi pomieszczeniami i urzdzeniami. Orodki kultury s wielofunk- 139
cyjnymi instytucjami spoeczno-kulturalnym, ktre integruj wok wsplnego
programu dziaalno istniejcych w danej miejscowoci autonomicznych instytu-
cji kultury (domu kultury, biblioteki, klubu, wietlicy, kina, ognisk artystycznych,
izby regionalnej, urzdze rekreacyjno-sportowych, zakadu usug gastronomicz-
nych). Kluby kultury prowadz dziaalno kulturaln w rodowisku lokalnym we
wspdziaaniu z instytucjami, organizacjami i stowarzyszeniami kulturalnymi,
spoecznymi i politycznymi. Posiadaj odpowiednio wyposaone jedno lub wi-
cej pomieszcze. Z kolei wietlice dysponuj zazwyczaj jednym pomieszczeniem,
a zasig ich dziaania obejmuje mae grupy lokalnych spoecznoci. Poszczegl-
ne typy instytucji i organizacji maj charakter wojewdzki, miejski, dzielnicowy,
osiedlowy, spdzielczy, miejsko-gminny lub wiejski. W 2009 roku dziaao cznie
4027 instytucji wszystkich typw, a w 2011 3708, z czego: orodkw kultury
1536, wietlic 1103, domw kultury 724 i klubw 345 (GUS). Jedn z podstawo-
wych form dziaalnoci omawianych instytucji jest prowadzenie specjalistycznych
pracowni. Najwiksz popularnoci ciesz si pracownie plastyczne i muzyczne,
jest ich te najwicej (w 2009 r. odpowiednio 28% i 26%). Mniej jest pracow-
ni komputerowych (16%), fotograficznych (4%), filmowych (3%), politechnicz-
nych (2%), radiowych i telewizyjnych (1%). W zakresie typw imprez najczciej
organizowane s seanse filmowe (22%), wystpy zespow amatorskich (18%),
prelekcje, spotkania i wykady (15%), w nastpnej kolejnoci imprezy turystycz-
ne i sportowo-rekreacyjne, wystpy artystw, wystawy, dyskoteki. Z kolei naj-
Kultura jako zasb Cz II
wiksz widowni gromadz wystpy artystw i zespow amatorskich. Kolejn
podstawow form aktywnoci instytucji jest prowadzenie zespow artystycznych
(w 2009r. 18,3 tys.). Najwiksz grup stanowi wrd nich zespoy taneczne,
nastpnie muzyczno-instrumentalne, wokalne, teatralne i folklorystyczne. Inn
form dziaalnoci s koa zainteresowa (kluby). Najwicej czonkw licz kluby
seniora, na drugim miejscu s kluby plastyczne, a na trzecim turystyczne i spor-
towo-rekreacyjne.
Uczestnikami zaj realizowanych przez te instytucje s przede wszystkim
dzieci i modzie do 15 roku ycia oraz seniorzy.
Z opracowanej przez Narodowe Centrum Kultury Diagnozy domw kultury
w Polsce wynika, e domy i pokrewne instytucje kultury s dzi anachroniczne
i w aden sposb nie odzwierciedlaj statusu danego podmiotu czy jego funkcji.
Coraz czciej przy tym podmioty penice zwyczajowe funkcje przypisywane do-
mom kultury s nazywane centrami kultury, centrami aktywnoci lokalnej lub
jeszcze inaczej, w sposb niebudzcy automatycznych skojarze z domem kultu-
ry. Od 2009 roku wdraany jest program Dom Kultury+, realizowany przez NCK.
Jego celem jest poszerzenie dostpu do kultury, stworzenie warunkw sprzyja-
jcych rozwojowi wsppracy, komunikacji, pobudzeniu aktywnoci obywatelskiej
w przestrzeni kultury oraz rozwojowi nowoczesnej edukacji kulturalnej i artystycz-
140 nej. Zgodnie z zaoeniami programu, dom kultury powinien: budowa strate-
gi rozwoju i funkcjonowania w oparciu o analiz lokalnej sytuacji spoeczno-
-ekonomicznej, aktywnie uczestniczy w yciu danej gminy, stwarza moliwoci
wielostronnej edukacji kulturalnej, by dostpnym dla wszystkich grup spoecz-
nych, ksztaci postawy aktywnego uczestnictwa w kulturze, angaowa artystw
w ycie kulturalne spoecznoci, integrowa spoecznoci lokalne, przeciwdziaa
wykluczeniu spoecznemu i jego skutkom, przyczynia si do rozwoju gminy, by
moderatorem dialogu w spoecznoci lokalnej, budowa postawy otwartoci i to-
lerancji. Na zmian charakteru domw kultury wpyn ma organizacja szkole
oraz przyznawanie dofinansowa na realizacj zada z zakresu edukacji i animacji
kulturalnej.
Przemysy kultury
Rynek ksiki
wiatowy rynek ksiki przeywa obecnie rewolucj technologiczn zwizan
z szybk popularyzacj e-bookw. W Polsce trend ten rozwija si rwnolegle do
krajw zachodnich, stawiajc przed bran wydawnicz i przed kultur w og-
le nowe wyzwania: potrzeb digitalizacji zbiorw oraz ochrony praw autorskich.
K. Jagodziska Charakterystyka dziaalnoci kulturalnej...
1
Kinematografia
Fundamentalny wpyw na rozwj kinematografii ma rozwj technik cyfrowych,
ktry zrewolucjonizowa system produkcii oraz kanay dystrybucji. Istotn rol
w zakresie rozpowszechniania odgrywa internet, ktry umoliwia szybk, czsto
nielegaln dystrybucj korzystanie z niej jest przejawem powszechnego amania
praw autorskich.1
Ramy prawne kinematografii wyznacza Ustawa z dnia 30 czerwca 2005 r. o ki-
nematografii. Brana zostaa w niej zdefiniowana jako twrczo filmowa, pro-
dukcja filmw, usugi filmowe, dystrybucja i rozpowszechnianie filmw, w tym
dziaalno kin, upowszechnianie kultury filmowej, promocja polskiej twrczoci
filmowej oraz gromadzenie, ochrona i upowszechnianie zasobw sztuki filmowej
(R. 1, Art. 3, pkt. 2). W celu wsparcia kinematografii powoany zosta Polski Insty-
tut Sztuki Filmowej (PISF). Do jego zada naley: 1) tworzenie warunkw do roz-
woju polskiej produkcji filmw i koprodukcji filmowej; 2) inspirowanie i wspieranie
rozwoju wszystkich gatunkw polskiej twrczoci filmowej, a w szczeglnoci fil-
mw artystycznych, w tym przygotowania projektw filmowych, produkcji filmw
i rozpowszechniania filmw; 3) wspieranie dziaa majcych na celu tworzenie
warunkw powszechnego dostpu do dorobku polskiej, europejskiej i wiatowej
sztuki filmowej; 4) wspieranie debiutw filmowych oraz rozwoju artystycznego
modych twrcw filmowych; 5) promocja polskiej twrczoci filmowej; 6) do- 143
finansowywanie przedsiwzi z zakresu przygotowania projektw filmowych,
produkcji filmw, dystrybucji filmw i rozpowszechniania filmw, promocji pol-
skiej twrczoci filmowej i upowszechniania kultury filmowej, w tym produkcji
filmw podejmowanych przez rodowiska polonijne; 7) wiadczenie usug eks-
perckich organom administracji publicznej; 8) wspieranie utrzymywania archiww
filmowych; 9) wspieranie rozwoju potencjau polskiego niezalenego przemysu
kinematograficznego, a w szczeglnoci maych i rednich przedsibiorcw dzia-
ajcych w kinematografii (R. 2, Art. 8, pkt. 1).
PISF otrzymuje dotacje podmiotowe z budetu pastwa, pozyskuje przycho-
dy z eksploatacji filmw, do ktrych przysuguj mu autorskie prawa majtkowe,
a take pobiera opaty, do ktrych wnoszenia zobowizane s (w wysokoci 1,5%
przychodw) podmioty prowadzce kina i dystrybuujce filmy, nadawcy programu
telewizyjnego oraz operatorzy platform cyfrowych i telewizji kablowych. Ponadto
publiczny nadawca telewizyjny jest zobowizany przeznaczy na produkcj filmw
nie mniej ni 1,5% rocznych wpyww z abonamentu za posiadanie odbiornikw
telewizyjnych. Dofinansowanie danego przedsiwzicia nie moe przekroczy 50%
budetu filmu, z wyjtkiem filmw ambitnych, o wysokich walorach artystycz-
nych, niekomercyjnych oraz debiutw reyserskich i filmw niskobudetowych.
1
Dane w tym podrozdziale pochodz z Raportu o stanie polskiej kinematografii [Miczka, 2009].
Kultura jako zasb Cz II
Ochron narodowego dziedzictwa kulturowego w dziedzinie kinematografii
zajmuje si Filmoteka Narodowa oraz filmoteki regionalne. Producenci s zobo-
wizani do przekazywania Filmotece kopii kadego wyprodukowanego filmu oraz
materiaw dokumentacyjnych zwizanych z produkcj.
Od 1989 roku obserwowa mona lawinowy wzrost liczby firm producenckich:
w 1989 dziaao ich niespena dziesi, w 2001 ponad 400, w 2009 ok. 500,
wikszo z nich to jednak firmy mae, zatrudniajce 35 osb. Produkcj filmw
fabularnych zajmuje si ok. 3035 prywatnych firm; do najwikszych nale: He-
ritage Films, Akson Studio, Apple Film Production, Skorpion Art Film, Opus Film,
Filmcontract i Se-Ma-For Produkcja Filmowa Sp. z o.o. Wci wan rol peni
Studia Filmowe (dawne Zespoy Filmowe): Kadr, Zebra, Tor, OKO, Kalejdoskop,
Kronika (prywatyzacja rozpoczta w 2012 r.) i Perspektywa. Dziaaj rwnie pa-
stwowe wytwrnie filmowe: Wytwrnia Filmw Fabularnych w odzi (wyspecja-
lizowana w obsudze produkcji filmowej, wynajmuje przedmioty inscenizacyjne
i hal zdjciow), Wytwrnia Filmw Dokumentalnych i Fabularnych w Warsza-
wie, Wytwrnia Filmw Fabularnych we Wrocawiu (dysponuje najwiksz hal
zdjciow w Polsce), Wytwrnia Filmowa Czowka w Warszawie (specjalizuje
si w filmach dokumentalnych), Wytwrnia Filmw Owiatowych i Programw
Edukacyjnych w odzi, Studio Miniatur Filmowych w Warszawie, Studio Filmw
144 Rysunkowych w Bielsku-Biaej. Produkcj filmow zajmuj si take nadawcy te-
lewizyjni: Telewizja Polska SA produkujca przez Agencj Filmow TVP SA, a take
stacje prywatne, ktre umowa licencyjna zobowizuje do inwestowania w polsk
produkcj filmow Canal+ Polska i TVN.
W 2005 roku powstay w Polsce 24 fabularne filmy kinowe, w 2006 29,
w 2007 34, w 2008 39, w 2012 42. W 2005 roku ze rodkw publicznych
wydano na wsparcie produkcji filmowej 21 mln z, w 2006 PISF wydatkowa
52mln, a w 2007 64 mln i nadal utrzymuje si tendencja wzrostowa.
W 1987 roku frekwencja w kinach wyniosa a 95,3 mln widzw. W kolejnych
latach spadaa, najniszy poziom osigna w 1992 roku 10,5 mln; potem roz-
pocz si systematyczny wzrost: 1995 22,6 mln, 1999 27,5 mln, 2004
33,3mln, 2008 35 mln, 2009 39 mln, 2010 37 mln. Wyniki frekwencyjne
w poszczeglnych latach podbijaj wielkie produkcje filmowe: ekranizacje klasyki
polskiej literatury, zwaszcza powieci historycznych (Ogniem i mieczem 7,1 mln
widzw, 1999; Pan Tadeusz 6,2 mln, 1999; Quo vadis 4,3 mln, 2001; W pustyni
i w puszczy 2,2 mln, 2001; Zemsta 2 mln, 2002), filmy o tematyce religijnej,
hity kina hollywoodzkiego (Park jurajski 2,7 mln, 1993; seria penometraowych
filmw animowanych, ktr w 1994 r. zapocztkowa Krl Lew 2,7 mln; Titanic
3,5mln, 1998), komedie romantyczne produkcji rodzimej i amerykaskiej. Bezpo-
redni wpyw na obnienie frekwencji w latach dziewidziesitych miaa ogromna
popularno magnetowidw i filmw na kasetach wideo (powszechnie dostpne
nielegalne kopie) i jednoczesny ubogi repertuar filmw zagranicznych w kinach.
K. Jagodziska Charakterystyka dziaalnoci kulturalnej...
Media
Rozwj mediw po roku 1989 charakteryzuje si najwiksz dynamik i naj-
wiksz zoonoci spord omawianych w rozdziale sektorw i przemysw kul-
tury. Z uwagi na swoj specyfik media s w rwnym stopniu elementem kultury,
jak i skadow procesw spoecznych, politycznych oraz gospodarczych. Jak aden
Kultura jako zasb Cz II
z przemysw kultury s barometrem wydarze biecych, a zmiany na rynku me-
diw s nierzadko wypadkow tych wydarze. Podobnie jak w przypadku kinema-
tografii rozwj nowych technologii ma decydujcy wpyw zarwno na ksztat, jak
i na sposb odbioru poszczeglnych typw mediw tradycyjnych: prasy, radia
i telewizji, oraz nowych: internetu, telekomunikacji. W ostatniej dekadzie XX wieku
na niespotykan wczeniej skal nobilitowany zosta obraz (kosztem sowa pisane-
go), co spowodowao zmian nawykw czytelniczych: przejcie od czytelnictwa,
polegajcego na jak pisze Ryszard Filas wyszukiwaniu informacji podawanych
bezporednio i midzy wierszami, do ogldactwa, okrelanego jako przeglda-
nie krtkich materiaw przetykanych licznymi ilustracjami i reklamami; towarzy-
szy temu odchodzenie od prasy na rzecz telewizji i internetu [Filas, 1999, s. 55].
Przemiany polskich mediw, w przeciwiestwie do wielu innych przemysw
kultury, s dobrze udokumentowane i opisane. W syntezach przoduje Orodek Ba-
da Prasoznawczych w Krakowie (od 1990 r. jednostka Uniwersytetu Jagielloskie-
go). Na amach wydawanych przez OBP Zeszytw Prasoznawczych Ryszard Filas
regularnie publikuje artykuy, ktre obrazuj tendencje widoczne w poszczeglnych
typach mediw oraz przekrojowe podsumowania przemian mediw masowych.
Ryszard Filas dokona periodyzacji rozwoju polskich mediw w latach 1989
2009, dzielc dwudziestolecie na osiem faz (zob. Tabela 1).
146 Tabela 1. Fazy przemian polskich mediw w latach 19892009
3) b
udowa i eksploatacja nadawczych i przekanikowych stacji radiowych i te-
lewizyjnych;
5) p
rowadzenie prac nad nowymi technikami tworzenia i rozpowszechniania
programw radiowych i telewizyjnych;
6) p
rowadzenie dziaalnoci produkcyjnej, usugowej i handlowej zwizanej
ztwrczoci audiowizualn, w tym eksportu i importu;
7) p
opieranie twrczoci artystycznej, literackiej, naukowej oraz dziaalnoci
owiatowej;
K. Jagodziska Charakterystyka dziaalnoci kulturalnej...
Rynek muzyczny
Niemal cay polski rynek muzyczny naley do sektora prywatnego. Jest zdo-
minowany przez cztery koncerny fonograficzne (obejmuj trzy czwarte rynku):
Universal Music Polska (2000, wywodzi si z wytwrni Izabelin Studio zaoonej
na pocztku lat dziewidziesitych), EMI Music Poland (zaoona w 1990 firma
Pomaton podpisaa w 1993 umow z EMI Music na wyczne licencjonowane re-
prezentowanie w Polsce EMI), Sony BGM Music Entertainment (powsta w 1995
w wyniku przejcia warszawskiej wytwrni MJM Music) i Warner Music Poland.
Wikszo z kilkuset maych firm fonograficznych nie ma wasnego systemu dys- 151
trybucji i korzysta z usug ktrego z koncernw (zwanych majorsami). Do prnie
dziaajcych mniejszych producentw nale: Kayax, Mystic, My Music, Fonogra-
fika, Agencja MTJ, 4Ever Music, Asfalt Records, Q1Music. Siln pozycj na rynku
pytowym maj rwnie wydawcy prasy Bauer i Agora SA korzystajc z zerowej
stawki VAT na ksiki, do 2010 roku sprzedawali ksiki z doczon pyt. Jak
zauway Bartek Chaciski, ta praktyka oraz wydawanie pyt w tzw. polskiej cenie
(toczone w Polsce, z niszej jakoci obwolut) wpyny na stabilizacj polskiego
przemysu pytowego. Ponadto wiele instytucji muzycznych filharmonie, opery,
akademie muzyczne zaczyna samodzielnie wydawa pyty. W niewielkich naka-
dach wydaj je take sami muzycy, s one jednak dostpne w bardzo ograniczonej
dystrybucji [Chaciski, 2011, s. 138139; Jagieo-Skupiska, 2011, s. 354].
Nagrania muzyki powanej stanowi 10% wartoci wszystkich sprzedanych na-
gra w Polsce [Jagieo-Skupiska, 2008, s. 6]. W tym segmencie rynku specjali-
zuje si kilkanacie wytwrni (majorsi maj tu duo sabsz pozycj): Acte Prable
(zaoona w 1997, zajmujca si przede wszystkim zapomnian muzyk polsk),
BeArTon (1995, wydawca cyklu Wydanie Narodowe Dzie Fryderyka Chopina),
CDAccord (1996), Fundacja Pro Musica Camerata (1992), Musicon (1991), Polskie
Nagrania (1956, od 2005 jednoosobowa spka Skarbu Pastwa), Polskie Radio Ka-
towice (dziaalno wydawnicza od 1991), Radiowa Agencja Fonograficzna Pol-
skie Radio (1996, nagrania pochodz z Archiwum Polskiego Radia), Selene (1991).
Kultura jako zasb Cz II
W 1991 roku powsta Zwizek Producentw Audio-Video (ZPAV) stowarzy-
szenie, ktrego celem jest ochrona i zbiorowe zarzdzanie prawami producentw
fonogramw i wideogramw, reprezentowanie tych producentw i wspieranie ich
interesw i praw oraz prowadzenie dziaalnoci promocyjnej, edukacyjnej i kul-
turalnej w dziedzinie fonografii. Stanowi polsk Grup Krajow Midzynarodowej
Federacji Przemysu Fonograficznego. Warto polskiego rynku muzycznego zma-
laa prawie dwukrotnie w cigu pierwszej dekady XXI wieku. Poniewa ZPAV nie
udostpnia liczbowych wynikw sprzeday, miernikiem popularnoci s wyrnie-
nia: zote, platynowe i diamentowe pyty. W okresie PRL-u zota pyta przyznawa-
na bya za sprzeda 160 tys. egzemplarzy albumu. ZPAV kilkakrotnie obnia progi
dla poszczeglnych wyrnie, obecnie w przypadku muzyki popularnej zot py-
t album uzyskuje po sprzedaniu 10 tys. egzemplarzy.
Oprcz ZPAV na rzecz wykonawcw dziaaj: Stowarzyszenie Autorw ZAiKS,
Zwizek Artystw Wykonawcw STOART, Stowarzyszenie Artystw Wykonawcw
Utworw Muzycznych i Sowno-Muzycznych SAWP.
Wzrasta w Polsce znaczenie rynku muzyki cyfrowej, chocia odbywa si to
duo wolniej ni w krajach wysoko rozwinitych. Sprzeda plikw muzycznych jest
cigle zjawiskiem marginalnym, take z powodu piractwa internetowego.
Do problemw polskiego rynku muzycznego zaliczy naley take koncen-
152 tracj dystrybucji: ok. 30% rynku naley do Empiku, 35% do sieci Media Markt
i Saturn [Chaciski, 2011, s. 139]. Aleksandra Jagieo-Skupiska zwraca natomiast
uwag, e barier dla polskiego przemysu fonograficznego jest take kwestia wy-
sokich kosztw nagra w stosunku do niewielkich nakadw pyt [Jagieo-Sku-
piska, 2011, s. 354].
Rynek sztuki
Rynkiem dzie sztuki zajmuj si domy aukcyjne oraz komercyjne galerie. Pol-
ski rynek sztuki cay czas znajduje si w fazie budowy i jest peryferyjny wobec
wiatowego. W 2012 roku w Polsce dziaao 13 domw aukcyjnych: w Warszawie
(Agra-Art, Desa Unicum, Okna Sztuki, Ostoya, Polswiss Art, Rempex, Abbey House
SA, Altius), Krakowie (Desa Krakw, Nautilus), Katowicach (Desa), odzi (Rynek
Sztuki), Sopocie (Sopocki Dom Aukcyjny).
GUS odnotowa w 2010 roku dziaalno 370 galerii sztuki (tendencja wzro-
stowa), liczba ta obejmuje jednak tylko te galerie, ktrych podstawow lub jedn
z gwnych form dziaalnoci jest organizowanie wystaw (znalazo si tu wic wie-
le galerii niekomercyjnych, w tym Narodowa Galeria Sztuki Zachta, CSW Zamek
Ujazdowski i CSW Znaki Czasu w Toruniu). W raporcie Rynek dzie sztuki w Polsce.
Aspekty prawno-ekonomiczne wskazanych zostao ponad 600 podmiotw galerii
i antykwariatw prowadzcych dziaalno na rynku sztuki.
K. Jagodziska Charakterystyka dziaalnoci kulturalnej...
Wzornictwo
Wzornictwo ma spord wszystkich sztuk charakter najbardziej powszechny
i demokratyczny i jest podobnie jak media nieodcznym elementem co-
dziennoci. Tak jak architektura jest dziedzin kreatywnoci i sztuki, ktrej nie
da si oddzieli od ycia. Jego konsumpcja wie si z uytkowaniem sprztw,
budynkw, pojazdw, jest w tym samym stopniu przypisane do sfery publicz-
nej i do prywatnej. Jest dziedzin sztuki, ktra ma najbardziej utylitarny charak-
ter. Poza funkcj estetyczn, wzornictwo winno przyczynia si do rozwizywania
problemw spoecznych w zakresie ekologii, zrwnowaonego rozwoju i nowych
154 technologii oraz problemw indywidualnych, takich jak funkcjonalno i ergo-
nomia. Zgodnie z definicj przyjt przez Midzynarodow Rad Stowarzysze
Wzornictwa Przemysowego (International Council of Societies of Industrial De-
sign ICSID) wzornictwo jest dziaalnoci twrcz, majc na celu okrelenie
wieloaspektowych cech przedmiotw, procesw, usug oraz ich caych zespow
w caociowych cyklach istnienia. Wzornictwo stanowi wic gwny czynnik za-
rwno innowacyjnego humanizowania technologii, jak i wymiany kulturalnej i go-
spodarczej. Obejmuje produkty, usugi, grafik, wntrza i architektur, integruje
szereg dyscyplin: nauk, sztuk, technik i przemys. Z kolei Micha Stefanowski
podaje, e wzornictwo to dziaanie twrcze uwzgldniajce czynniki technolo-
giczne, marketingowe, spoeczne, kulturowe, ergonomiczne i ekologiczne, pole-
gajce na projektowaniu formy powielanych w produkcji przedmiotw [cyt. za:
Balcerzak, 2007, s. 5]. Pawe Balcerzak zauwaa te, e projektowanie wzor-
nictwa jest pomostem midzy technik, strategi komercyjn a stylem i jakoci
ycia [tame, s. 6]. W analizie przeprowadzonej przez Instytut Wzornictwa Prze-
mysowego znalaza si uwaga, e dobrze zaprojektowany produkt uwzgldnia
zarwno uwarunkowania rynku (potrzeby konsumenckie, sytuacj ekonomiczn,
konkurencj), cele biznesowe firmy, jak i charakter marki. Proponuje nowe (inno-
wacyjne) rozwizania i technologie, dajce now warto dla uytkownika czy te
usprawniajce proces produkcji lub zgodnie z najnowszymi trendami bdce
przyjaznymi dla rodowiska [Bochiska, Palczewska, Putkiewicz, 2007, s. 21].
K. Jagodziska Charakterystyka dziaalnoci kulturalnej...
Dziaalno kulturalna
trzeciego sektora
Trzeci sektor to organizacje pozarzdowe, w Polsce dziaajce jako fundacje
i stowarzyszenia. Dziaalno organizacji spoecznych moe wypenia luki zwi-
zane z ograniczonymi moliwociami pastwa bd te brakiem zainteresowania
ze strony sektora prywatnego. W 1989 roku dziaao w Polsce 277 fundacji rnego
typu i od tego momentu mona mwi o lawinowym wzrocie ich liczby, co obra-
zuje ponisza tabela. W 2010 roku dziaao 76,8 tys. organizacji non profit, z czego
stowarzyszenia i podobne organizacje spoeczne stanowiy 67,9 tys., a fundacje
7,1 tys. [Podstawowe dane o stowarzyszeniach, 2012].
156 Od pocztku lat dziewidziesitych badania trzeciego sektora prowadzi Sto-
warzyszenie Klon/Jawor. Ankietowane organizacje wybieraj spord podanych 14
gwnych pl dziaalnoci te, w ktrych s aktywne, wskazuj rwnie jedno gw-
ne pole dziaalnoci. Liczba organizacji zajmujcych si przede wszystkim kultur
i sztuk systematycznie si zwiksza w 2010 roku stanowiy one 14% wszystkich
organizacji (zob. Tabela 2). W zalenoci od roku jest to trzecia lub druga pozycja
w zakresie gwnych dziedzin dziaalnoci wszystkich organizacji pozarzdowych.
Na pierwszym miejscu znajduj si organizacje zajmujce si sportem, turystyk
rekreacj oraz dziaalnoci hobbystyczn, a na drugim od 2006 roku organiza-
cje aktywne w zakresie edukacji i wychowania.
wania czasopism lub ksiek, prowadzenia bibliotek; tyle samo prowadzio dzia-
alno sceniczn, teatraln, muzyczn lub kinematograficzn; 30% dziaao w ob-
szarze ochrony zabytkw i miejsc pamici narodowej, podtrzymywania tradycji
narodowych, regionalnych, kulturowych, prowadzenia muzew; 25% zajmowao
si sztukami plastycznymi, malarstwem, rzeb, fotografi i architektur (raporty
Stowarzyszenia Klon/Jawor).
Obok organizacji zakadanych po 1989 roku dziaaj stowarzyszenia powsta-
e przed t dat, niektre jeszcze w XIX wieku. S to przede wszystkim zwizki
twrcze, zrzeszenia artystw i organizatorw upowszechniania kultury, zwizki
promujce wsplne zainteresowania, np. Stowarzyszenie Pisarzy Polskich, Polski
Klub Literacki PEN, Zwizek Polskich Artystw Plastykw, Towarzystwo im. Fry-
deryka Chopina, Stowarzyszenie Autorw ZAiKS (pocztkowo Zwizek Autorw
i Kompozytorw Scenicznych).
Podsumowanie
Wszystkie sektory sprzone s ze zmianami zachodzcymi na rynkach wia-
towych, zwaszcza z rewolucj technologiczn. Cyfryzacja, digitalizacja i inter-
netyzacja to podstawowe pojcia wszystkich pl dziaalnoci kulturalnej. Nowe 157
moliwoci reprodukcji, zapisu, nowe kanay dystrybucji oraz ich powszechna do-
stpno sprawiy, e wszystkie sektory, a take dziaajce w ich ramach instytucje
borykaj si z kwesti praw wasnoci intelektualnej. Nowe moliwoci techno-
logiczne to rwnie nowe formy dystrybucji, nowe rodki wyrazu, nowe sposoby
dotarcia do publicznoci. Jednak rewolucja technologiczna sprawia, e zmieniaj
si nie tylko same kanay, narzdzia i instytucje. Zmieniaj si rwnie odbiorcy,
za ktrymi poszczeglne brane i dziedziny staraj si poda. To nowe potrzeby
i nowe oczekiwania zwizane ze zmniejszajc si iloci wolnego czasu i zmie-
niajcymi modelami pracy (urzdzenia przenone umoliwiaj prac z dowolnego
miejsca na wiecie) wpywaj na zmian modelu korzystania z kultury, a take
ksztatuj ofert kulturaln (np. video on demand, ksiki w formie dwikw lub
pikseli, oferta muzew w internecie). Chocia wci wiele sektorw wymaga uno-
woczenienia, w bardzo szybkim czasie polskie spoeczestwo dogonio w zakresie
popularyzacii rozwiza technologicznych rozwinite kraje Zachodu.
Literatura
Raporty o stanie kultury
zamwione przez MKiDN na Kongres Kultury Polskiej w 2009 r.:
Biaynicka-Birula J. [b.d.], Rynek dzie sztuki w Polsce. Aspekty prawno-ekonomiczne, [b.m.].
Kultura jako zasb Cz II
Bochiska B., Palczewska I. [2008], Diagnoza stanu wzornictwa, Warszawa.
Dobrocki P., Froow K., Gobiewski ., Hetman-Krajewska J., Tenderenda-Og E., Nowak T.,
Miodunka P. [2008], Raport o stanie kultury Przemys ksiki, [b.m.]
Folga-Januszewska D. [2008], Muzea w Polsce 19892008. Stan, zachodzce zmiany i kierunki roz-
woju muzew w Europie oraz rekomendacje dla muzew polskich, Warszawa.
Godzic W. [b.d.], Sytuacja polskich mediw audiowizualnych w latach 19892009, [b.m.].
Grabowska J., Szymajda J. [2009], Raport o tacu wspczesnym w Polsce w latach 19892009, Kra-
kw d.
Miczka T. [2009], Raport o stanie polskiej kinematografii, [b.m.].
Poski P. [2009], Przemiany organizacyjne teatru w Polsce w latach 19892009, Warszawa.
158 o stanie muzyki polskiej, J. Grotkowska, A. Chopecki (red.), Instytut Muzyki i Taca, Warszawa.
Kowalski T. (red.), Goleniewski A, Sodowski J., Malinowska E., Raport o stanie kultury: Kinematogra-
fia. W kierunku rynku i Europy, [b.m.] [b.d.].
Lewandowski P., Muk J., Skrok . [2010], Znaczenie gospodarcze sektora kultury, Wstp do analizy
problemu. Raport kocowy, Instytut Bada Strukturalnych, Warszawa.
Mamica . [2012], Wzornictwo przemysowe jako determinanta konkurencyjnoci gospodarki, Wydaw-
nictwo Uniwersytetu Ekonomicznego w Krakowie, Zeszyty Naukowe, Seria Specjalna: Monogra-
fie nr 218, Krakw.
Przemiany w zwyczajach suchania radia w latach 20012010 [2012], Krajowa Rada Radiofonii i Te-
lewizji, Departament Monitoringu, Warszawa.
Raport o stanie muzyki polskiej [2011], J. Grotkowska, A. Chopecki (red.), Instytut Muzyki i Taca,
Warszawa.
Raport o stanie polskiego teatru dla dzieci i modziey w latach 19892003 [2005], Z. Rudziski,
J.Tyszka (red.), Centrum Sztuki Dziecka w Poznaniu.
Raporty GUS: Kultura w 2008 r.; Kultura w 2010 r.
Raporty Instytutu Ksiki: Rynek ksiki w Polsce za lata: 2007, 2008, 2009, 2010, 2011, 2012.
Raporty Stowarzyszenia Klon/Jawor: Podstawowe fakty o organizacjach pozarzdowych za lata:
2002, 2005, 2006, 2010.
Biblioteki publiczne w liczbach 2009 [2011], Biblioteka Narodowa, Instytut Ksiki i Czytelnictwa,
Warszawa.
Rocznik statystyczny Rzeczypospolitej Polskiej [2012].
Rynek ksiki w Polsce 2012 [2011], P. Dobrocki (opr.), Instytut Ksiki.
Rynek muzyczny w Polsce. Raport [2008], J. Grotkowska, A. Chopecki (red.), Polskie Centrum In-
formacji Muzycznej, Warszawa.
K. Jagodziska Charakterystyka dziaalnoci kulturalnej...
Rynek telewizyjny w 2011 roku analiza. Udziay, czas ogldania, struktura widowni programw tele-
wizyjnych [2012], Krajowa Rada Radiofonii i Telewizji, Departament Monitoringu, Warszawa.
Opracowania
Bajka Z. [2000], Rynek mediw w Polsce, w: Dziennikarstwo i wiat mediw, Z. Bauer, E. Chudziski
(red.), Universitas, Krakw.
Balcerzak P. [2007], O wzornictwie przemysowym: definicje, procedury, korzyci, Akademia Sztuk
Piknych w Warszawie Wydzia Wzornictwa Przemysowego, Warszawa.
Filas R. [1999], Dziesi lat przemian mediw masowych w Polsce (19891999), Zeszyty Prasoznaw-
cze, nr 12.
Filas R. [2010], Dwadziecia lat przemian polskich mediw (19892009) w ujciu periodycznym, Ze-
szyty Prasoznawcze, nr 34.
Gajewski M. [2012], Rok 2011 na polskich aukcjach podsumowanie, Art&Business, nr 23.
Instytucje upowszechniania kultury w XXI wieku. Przeytek czy nowa jako [2009], J. Sjka, M. Po-
prawski, P. Kieliszewski (red.), Bogucki Wydawnictwo Naukowe, Pozna.
Instytucje kultury w czasach kryzysu [2009], J. Sjka, P. Kieliszewski, P. Landsberg, M. Poprawski
(red.), Bogucki Wydawnictwo Naukowe, Pozna.
Kamierczak R. [2009], Biblioteki marnowanych potencjaw, w: Instytucje kultury w czasach kryzysu,
J. Sjka, P. Kieliszewski, P. Landsberg, M. Poprawski (red.), Bogucki Wydawnictwo Naukowe,
Pozna.
Niewiarowski W., Polski rynek sztuki ewoluuje?, www.antykwariusze.pl.
Stefanowski M. [2007], Wzornictwo w Polsce dzisiaj / Design in todays Poland, Akademia Sztuk Pik- 159
nych w Warszawie Wydzia Wzornictwa Przemysowego, Warszawa.
Katarzyna Jagodziska
Szkolnictwo artystyczne
i sytuacja artysty w Polsce
Ksztacenie muzyczne
Szkoy muzyczne dziel si na dwa podstawowe typy: 1) szkoy realizujce
ksztacenie oglne i artystyczne oraz 2) szkoy realizujce wycznie ksztacenie
artystyczne. Szkoy typu pierwszego obejmuj: a) oglnoksztacce szkoy muzycz-
ne I stopnia nauka w nich trwa 6 lat, daj podstawy wyksztacenia muzycznego
i wyksztacenie oglne w zakresie szkoy podstawowej; b) oglnoksztacce szkoy
muzyczne II stopnia nauka w nich trwa 6 lat, daj wyksztacenie w zawodzie
muzyk i wyksztacenie oglne w zakresie gimnazjum i liceum oglnoksztaccego
oraz moliwo przystpienia do egzaminu maturalnego (do szk przyjmowani s
uczniowie, ktrzy nie przekroczyli 14 roku ycia). Szkoy typu drugiego obejmuj:
a) szkoy muzyczne I stopnia nauka w nich trwa 6 lat lub 4 lata, w zalenoci od
wieku ucznia (do szk przyjmowani s kandydaci w wieku 615 lat), daj podsta-
wy wyksztacenia muzycznego; b) szkoy muzyczne II stopnia nauka w nich trwa
6 lat lub 4 lata, zalenie od specjalnoci ksztacenia, daj wyksztacenie w zawo-
dzie muzyk (do szk przyjmowani s kandydaci w wieku 1020 lat).
W szkoach muzycznych I stopnia uczniowie ksztac si w zakresie gry na
wybranym instrumencie. Zajcia odbywaj si indywidualnie (jeden ucze jeden
nauczyciel). Pocztkowo s to dwie lekcje tygodniowo po 30 minut, nastpnie
dwie godziny lekcyjne po 45 minut. W zakresie realizowanych przedmiotw ucze
163
odbywa indywidualne prby z akompaniatorem, gra w zespole kameralnym, w or-
kiestrze lub piewa w chrze. Szkoy II stopnia obejmuj kilka wydziaw, ktre
ksztac w nastpujcych specjalnociach: muzyk instrumentalista, muzyk wo-
kalista, muzyk nauczyciel rytmiki, muzyk lutnik. Utrzymany jest tryb ksztacenia
indywidualnego w wymiarze dwch godzin lekcyjnych tygodniowogry na instru-
mencie lub piewu. W ostatniej klasie s to trzy godziny lekcyjne.
Dyskutowane w 2012 roku kierunki zmian w szkoach muzycznych I stopnia
to: wzrost roli muzykowania zespoowego, organizacja kursw przygotowawczych
dla kandydatw, moliwo przyznania dodatkowych godzin nauki dla najzdol-
niejszych uczniw oraz zwikszenie autonomii dyrektorw szk, tak aby mieli
do dyspozycji dodatkowe godziny w obu cyklach ksztacenia. Z kolei w szkoach
II stopnia zaproponowano moliwo wyboru przez uczniw czci przedmiotw
zgodnie z zainteresowaniami, a take zwikszenia wymiaru zaj z zespou kame-
ralnego oraz pooenie szczeglnego nacisku na praktyczny aspekt realizacji zaj
oglnomuzycznych.
Edukacj muzyczn oferuj take szkoy policealne ksztacce w zawodzie
aktora scen muzycznych (Policealne Studium Zawodowe Wokalno-Aktorskie
w Gdyni, Policealne Studium Zawodowe Wokalno-Baletowe w Gliwicach, Police-
alne Studium Zawodowe Piosenkarskie w Poznaniu oraz Policealne Studium Jazzu
w Warszawie), Szkoa Artystyczna w Zakopanem ksztacca w rnych dziedzinach
Kultura jako zasb Cz II
artystycznych w zakresie szkoy podstawowej i gimnazjum, a take Szkoa Chral-
na w Poznaniu (nauka trwa tu 9 lat).
Szk artystycznych o profilu muzycznym jest w Polsce najwicej: cznie 420
placwek publicznych, w tym 302 szkoy I stopnia, 114 II stopnia, 4 policealne
ksztacce w zawodzie aktora scen muzycznych oraz dwie szkoy eksperymental-
ne muzyczna i muzyczno-plastyczna [Pawowski, s. 7].
Niepubliczne szkoy muzyczne stanowi 43% wszystkich szk muzycznych
w Polsce, ale ksztac jedynie 11% uczniw, podczas gdy szkoy podlege MKiDN
przy zblionej liczbie placwek a 72% uczniw [Raport o stanie muzyki polskiej,
2011, s. 301].
Ksztacenie plastyczne
System szkolnictwa plastycznego ma mniej zoon struktur od muzycznego.
Wystpuj tu wycznie szkoy oferujce cznie ksztacenie oglne i artystyczne.
Dwa typy szk plastycznych to: oglnoksztacce szkoy sztuk piknych nauka
w nich trwa 6 lat, daj wyksztacenie w zawodzie plastyka i wyksztacenie oglne
w zakresie gimnazjum i liceum oglnoksztaccego, po ktrego ukoczeniu mona
przystpi do egzaminu dojrzaoci; licea plastyczne nauka w nich trwa 4 lata,
164 daj wyksztacenie w zawodzie plastyka i wyksztacenie oglne w zakresie liceum
oglnoksztaccego, po ukoczeniu szkoy mona zoy egzamin dojrzaoci.
Ksztacenie zawodowe obejmuje nastpujce specjalnoci: fotografia, mar-
keting dzie sztuki, reklama wizualna, techniki graficzne, techniki rzebiarskie,
techniki renowacyjne (renowacja elementw architektury, renowacja mebli i wy-
robw snycerskich, renowacja witray), techniki scenograficzne (charakteryzacja
i stylizacja, modelarstwo i dekoratorstwo), formy uytkowe (artystyczny druk si-
towy, ceramika, dekorowanie wntrz, jubilerstwo, lutnictwo, meblarstwo, metalo-
plastyka, projektowanie zabawek, snycerstwo, szko artystyczne i witra, techniki
malarskie i pozotnicze, tkanina artystyczna, wyroby unikatowe). Przedmioty ar-
tystyczne to nie mniej ni 70 godzin w cyklu ksztacenia (ponad 10 godzin tygo-
dniowo w oglnoksztaccej szkole sztuk piknych, a w liceum plastycznym ponad
15 godzin).
Proponowane w 2012 roku kierunki zmian to: aktualizacja ramwek, indywi-
dualizacja procesu nauczania dostosowanie ksztacenia do potrzeb uczniw i do
bazy dydaktycznej szkoy oraz dodatkowe godziny na prac z uczniem zdolnym,
podzia przedmiotw na obowizkowe i moduy uzupeniajce, wiksza autonomia
dyrektorw szk, tak aby mogli decydowa o rodzaju prowadzonych zaj.
W Polsce dziaa 67 publicznych szk plastycznych, w tym 22 oglnoksztac-
ce szkoy sztuk piknych, 41 licew plastycznych i 4 publiczne szkoy policealne
[Pawowski, s. 7].
K. Jagodziska Szkolnictwo artystyczne i sytuacja artysty w Polsce
Ksztacenie baletowe
Szkoy baletowe umoliwiaj ksztacenie na poziomie oglnym i artystycznym
bd wycznie artystycznym. Nauka w oglnoksztaccych szkoach baletowych
trwa 9 lat, daj one wyksztacenie w zawodzie tancerza i wyksztacenie oglne
w zakresie klas IVVI szkoy podstawowej, gimnazjum i liceum oglnoksztac-
cego. Po ukoczeniu liceum mona przystpi do egzaminu dojrzaoci (do szk
przyjmowani s kandydaci w wieku 910 lat). Z kolei nauka w szkoach baleto-
wych obejmujcych szkoy sztuki taca trwa 9 lub 6 lat, w zalenoci od wieku
ucznia, daj one wyksztacenie w zawodzie tancerza (do szk przyjmowani s
kandydaci w wieku 615 lat).
W 2012 roku rodowiska zaangaowane w dyskusj o szkolnictwie artystycz-
nym zaproponoway wprowadzanie bardziej rnorodnych technik wspierajcych
klasyczny i wspczesny kierunek ksztacenia baletowego, pogbienie proce-
su ksztacenia ucznia kreatywnego, zainteresowanego zmianami zachodzcymi
w choreografii europejskiej oraz poszerzenie autonomii dyrektorw szk w podej-
mowaniu decyzji dotyczcych profilu ksztacenia artystycznego w danej placwce.
W Polsce dziaa pi oglnoksztaccych szk baletowych.
165
Ksztacenie w zakresie sztuki cyrkowej
Nauka w szkoach sztuki cyrkowej trwa 4 lata, daj one wyksztacenie w zawo-
dzie aktora cyrkowego. Do szk przyjmowani s kandydaci, ktrzy ukoczyli 15,
ale nie przekroczyli 21 lat. Edukacja obejmuje nastpujce specjalnoci: akrobata,
gimnastyk, ekwilibrysta, ongler, mim i clown. Mog te istnie specjalnoci mie-
szane: ekwilibrystyczno-onglerska, akrobatyczno-ekscentryczna, gimnastyka
parterowa i gimnastyka napowietrzna.
W Polsce dziaa jedna publiczna szkoa sztuki cyrkowej Pastwowa Szkoa
Sztuki Cyrkowej w Warszawie.
Ksztacenie
na poziomie akademickim
Podstawowym aktem prawnym odnoszcym si do wyszego szkolnictwa ar-
tystycznego jest Ustawa z dnia 27 lipca 2005 r. Prawo o szkolnictwie wyszym.
Okrela ona, e publiczne uczelnie artystyczne s nadzorowane przez ministra
waciwego ds. kultury i ochrony dziedzictwa narodowego.
W wikszoci wyszych szk artystycznych w Polsce obowizuj studia dwu-
stopniowe licencjackie i magisterskie. Na czci uczelni mona rwnie pod-
j studia doktoranckie. Absolwentom studiw drugiego stopnia nadaje si ty-
tu zawodowy magister sztuki po ukoczeniu kierunkw: architektura wntrz,
dyrygentura, edukacja artystyczna w zakresie sztuk plastycznych, edukacja arty-
styczna w zakresie sztuki muzycznej, grafika, instrumentalistyka, jazz i muzyka
estradowa, kompozycja i teoria muzyki, malarstwo, organizacja produkcji filmo-
wej i telewizyjnej, reyseria, reyseria dwiku, rzeba, scenografia, taniec, wiedza
o teatrze, wokalistyka, wzornictwo. Tytu magistra sztuki otrzymuj rwnie ab-
solwenci jednolitych studiw magisterskich po ukoczeniu kierunkw: aktorstwo,
konserwacja i restauracja dzie sztuki, realizacja obrazu filmowego, telewizyjnego
166 i fotografia, reyseria. Nie ma uczelni wyszej ksztaccej w zakresie taca czy
sztuki cyrkowej.
Trzeci stopie ksztacenia w zakresie muzyki realizuje w Polsce 8 uczelni.
W roku akademickim 2007/2008 uczelnie muzyczne ksztaciy 5284 studentw.
Ponad 78% z nich uczyo si na studiach stacjonarnych. W zakresie sztuk piknych
rwnie ksztaci 8 szk. Uczszcza do nich najwiksza liczba studentw spord
uczelni artystycznych 7149 osb, co stanowi nieco ponad poow wszystkich
studentw. Prawie 60% studiuje na studiach stacjonarnych. Dwie uczelnie wysze
ksztac w zakresie teatru oraz jedna w zakresie filmu, teatru i produkcji telewi-
zyjnej. cznie uczy si w nich 1730 studentw, z czego na studiach stacjonarnych
52%. List artystycznych uczelni wyszych pokazuje Tabela 1.
Podsumowanie
Szkolnictwo artystyczne w Polsce, zwaszcza na poziomie wyszym, wyma-
ga reformy. W powszechnej wiadomoci zadaniem uczelni artystycznych jest
ksztacenie wielkich Artystw, ktrzy wytycza bd nowe drogi polskiej kultury
i ktrych nazwiska stan si synonimami kraju. Takie osoby s w zdecydowanej
mniejszoci, natomiast zdecydowana wikszo absolwentw wiadczy i wiadczy
bdzie usugi na rynku pracy, do czego uczelnie ich waciwie nie przygotowu-
j. Std te sytuacja artysty (zwaszcza spoeczna) jest bezporednio powizana
z systemem ksztacenia. Obok koniecznoci tych zmian potrzebne jest rwnie
wprowadzenie zmian legislacyjnych (nie tylko w Polsce, take w innych krajach
UE), ktre zagwarantuj artycie minimalne socjalne zabezpieczenie i z uwagi
na szczeglny charakter pracy oraz istotn rol, jak ma on do odegrania w spo-
eczestwie swoist elastyczno systemu, w jakim pracuje.
Kultura jako zasb Cz II
Literatura
Benjamin W. [2011], Dzieo sztuki w epoce jego reprodukowalnoci technicznej, w: tene, Twrca jako
wytwrca, Wydawnictwo KR, Warszawa (I wydanie: Das Kunstwerk im Zeitalter seiner technischen
Reproduzierbarkeit/ Luvre dart lpoque de sa reproduction mcanis, 1936).
Edukacja artystyczna i kulturalna w szkoach w Europie [2010], Agencja Wykonawcza ds. Edukacji,
Kultury i Sektora Audiowizualnego (EACEA), Fundacja Rozwoju Systemu Edukacji, Warszawa
(I wydanie w j. angielskim: 2009).
Gruszczyski A. [2012], Strajk?, Res Publica Nowa, 22 maja; http://publica.pl/teksty/strajk, ko-
rzystano 01.09.2012.
Kocielniak C. [2009], Akademie sztuk piknych i przedsibiorczych?, w: J. Sjka, M. Poprawski,
P. Wieliszewski (red.), Instytucje upowszechniania kultury w XXI wieku. Przeytek czy nowa jako,
Bogucki Wydawnictwo Naukowe, Pozna.
Kowalski G. [2005], Uczy sztuki czy ksztaci artystw (Kilka spostrzee szarlatana), w: Polskie szkol-
nictwo artystyczne. Dzieje teoria praktyka, M. Poprzcka (red.), Stowarzyszenie Historykw
Sztuki, Warszawa.
Pawowski K. i zesp [b.d.], Raport o stanie kultury w obszarze szkolnictwa artystycznego, raport
opracowany na zlecenie MKiDN, [b.m.].
Raport o stanie muzyki polskiej [2011], J. Grotkowska, A. Chopecki (red.), Instytut Muzyki i Taca,
Warszawa.
Raport o stanie szkolnictwa muzycznego I stopnia. Diagnozy, problemy, wnioski modelowe [2012],
W.Jankowski (red.), Instytut Muzyki i Taca, Warszawa.
174 STRAJK! [2012], gazeta strajkowa Strajk! 24 maja Dzie bez sztuki.
Szreder K. [2012], Dlaczego artyci s biedni?, gazeta strajkowa Strajk! 24 maja Dzie bez sztuki.
Wejbert-Wsiewicz E. [2012], Rola artysty w spoeczestwie, Realia i co dalej..., nr 1 (stycze).
Dokumenty
Rezolucja Parlamentu Europejskiego z dnia 7 czerwca 2007 r. w sprawie spoecznego statusu arty-
stw (2006/2249(INI)), http://www.europarl.europa.eu/sides/getDoc.do?type=TA&referen-
ce=P6-TA-2007-0236&language=PL, korzystano 28 marca 2013.
The status of the artist, The International Federation of Actors, manifest tumaczony na 10 jzykw,
http://www.fia-actors.com/en/policy_The%20Status%20of%20the%20Artist.html, korzysta-
no 01.09.2012; polskie tumaczenie: Manifest w sprawie statusu artysty, http://www.fia-actors.
com/uploads/manifesto_PL.pdf, korzystano 28.03.2013.
Jan Strycharz
Sektor kultury
Kategoria Subkategoria Przykad dobra
Diagram 1. Uproszczony cykl rozwojowy w kontekcie roli, jak odgrywaj w nim 183
organizacje kulturalne
wierzenia
wartoci
procesy wyobraenie
poznawcze zachowania zmiany
zmienione kreatywno
zachowania
zmienione wdroenie
wierzenia zmiany
Podsumowanie
W tym rozdziale wskazaem na zwizki midzy dziaalnoci organizacji kul-
turalnych a rozwojem spoeczno-gospodarczym spoeczestw. W pierwszej jego
czci wyjaniem, czym s organizacje kulturalne, a take opisaem specyfik 191
ich dziaania, definiujc sektor kultury poprzez rodzaje realizowanych w jego ra-
mach dziaa. W drugiej czci opisaem poczenia midzy dziaalnoci organi-
zacji kultury a potencjalnym wpywem wynikw tych dziaa na ycie spoeczne
i gospodarcze. Argumentowaem, e organizacje kulturalne maj potencja pozy-
tywnego wpywu na stymulacj pomysw kreatywnych i wyobrani, dostarczanie
standardw estetycznych, popraw postaw spoecznych odbiorcw oraz pobu-
dzanie do dyskusji i krytycznej oceny rzeczywistoci. Ponadto zwrciem uwag,
e wszystkie te elementy maj znaczenie w osiganiu przewag konkurencyjnych
przez firmy wspczesnych gospodarek poprzez swj gboki wpyw na ich zdol-
noci do innowacji. W ostatniej czci tego rozdziau wskazaem na warunki, kt-
re powinny zosta spenione, by organizacje kulturalne wykorzystyway w peni
swj potencja kapitaotwrczy. Aby tak byo, musz by one tworzone w oparciu
o takie wartoci, jak otwarto, autonomia i partycypacja. Wartoci te mog by
wspierane przez odpowiednie uycie nowoczesnych zasobw cyfrowych udostp-
nionych przez postp technologiczny zasobw, ktre s w zasigu rki kadej
organizacji kulturalnej.
Kultura jako zasb Cz II
Literatura
Bronk R. [2009], The romantic economist. Imagnation in economics, Cambridge University Press,
Cambridge.
Camagni, R. [2002], On the concept of territorial competitiveness. Sound or misleading?, dostpne:
http://ideas.repec.org/p/wiw/wiwrsa/ersa02p518.html, korzystano 20.12.2012.
Components of the Cultural product, dostpne: http://tiny.pl/hkb35, korzystano 20.12.2012.
Creative economy report 2008. The challenge of assesing the creative economy: towards informed policy-
-making [2008], UNCTAD, Geneva.
Diagnoza spoeczna 2011. Warunki i jako ycia Polakw [2011], J. Czapiski, T. Panek (red.), Rada
Monitoringu Spoecznego, Warszawa.
Domaski B. [2004], Krytyka pojcia rozwoju a studia regionalne, Studia Regionalne i Lokalne,
nr2 (16).
Dragievi-ei M., Stojkovi B. [2010], Kultura: zarzdzanie, animacja, marketing, Narodowe Cen-
trum Kultury, Warszawa.
Entrepreneurship and culture [2010], A. Freytag, R. Thurik (eds.), Springer Verlag, Berlin, Heidel-
berg.
Geodecki T., Gorzelak G., Grniak J., Hausner J., Mazur S., Szlachta J., Zaleski J. [2012], Kurs na
innowacje. Jak wyprowadzi Polsk z rozwojowego dryfu?, Fundacja Gospodarki i Administracji Pu-
blicznej, Krakw.
Gorzelak G., Jaowiecki B. [2000], Konkurencyjno regionw, Studia Regionalne i Lokalne, nr 1 (1).
Grosse T.G. [2008], Nowa polityka spjnoci: wybrane nurty debaty europejskiej, Instytut Spraw Pu-
192 blicznych, Warszawa.
Hofmokl J., Tarkowski A., liwowski K. [2011], Otwarto w instytucjach kultury, Creative Commons
Polska, GdaskWarszawa.
Instytucje upowszechniania kultury w XXI wieku [2009], J. Sjka, M. Poprawski, P. Kieliszewski (red.),
Bogucki Wydawnictwo Naukowe, Pozna.
Isaacson W. [2011], Steve Jobs, Insignis Media, Krakw.
Kowalik W., Matlak M., Nowak A., Noworl K., Noworl Z. [2011], Kultura lokalnie: midzy uczestnic-
twem w kulturze a partycypacj w zarzdzaniu, Maopolski Instytut Kultury, Krakw.
Krajewski M. [2010], Uczestnictwo w kulturze jako proces uspoecznienia, odczyt na XIV Ogl-
nopolskim Zjedzie Socjologicznym w Krakowie.
McCloskey D. [1998], The rhetoric of economics, University of Wisconsin Press, Madison.
Sun S. [2008], Organizational culture and its themes, International Journal of Business and Mana-
gement, vol. 3, nr 12.
Sztompka P. [2002], Socjologia: analiza spoeczestwa, SIW Znak, Krakw.
The economy of culture in Europe [2006], KEA Europan Affairs, Bruxelles.
The impact of culture on creativity [2009], KEA European Affairs, Bruxelles.
Towse R. [2011], Ekonomia kultury, Narodowe Centrum Kultury, Warszawa.
Trzeciak H. [2011], Ekonomika teatru, Instytut Teatralny im. Zbigniewa Raszewskiego.
Wittels K. [2011], W stron kreatywnego regionu nowa rola regionalnych instytucji kultury, w: Stra-
tegie dla kultury. Kultura dla rozwoju. Zarzdzanie strategiczne instytucj kultury, M. liwa (red.),
Maopolski Instytut Kultury, Krakw.
Wpyw przyspieszonego rozwoju szerokopasmowego dostpu do Internetu na polsk gospodark [2012],
raport Deloitte, dostpne: http://tiny.cc/07empw, korzystano 20.12.2012.
Cz III
1
Kade pastwo prowadzi w tej kwestii wasn polityk. Tak na przykad lista tzw. zabytkw rejestro-
wych we Francji obejmuje mniej obiektw ni analogiczna lista w Polsce.
Dziedzictwo jako zasb Cz III
Wrd 65 750 zabytkw rejestrowych objtych ochron prawn najliczniejsz
grup stanowi domy mieszkalne: kamienice, paace i dwory miejskie czy chaupy
wiejskie. Ten rodzaj zabytkw to nieomal 25% caego polskiego zasobu. Drug co
do liczebnoci grup tworzy prawie 12,5 tys. obiektw sakralnych, w tym witynie
rnych wyzna, klasztory, dzwonnice i kaplice. Najwicej zabytkowych obiektw
znajduje si w wojewdztwach lskim i wielkopolskim. Tabela nr 1 szczegowo
objania struktur i geografi rejestru zabytkw w Polsce.
Gdyby na polskie zasoby dziedzictwa kulturowego spojrze z perspektywy Li-
sty wiatowego Dziedzictwa UNESCO, to okae si, e niemal poowa wpisanych
na ni obiektw zlokalizowana jest w wojewdztwie maopolskim. Stare Miasto
w Krakowie i Kopalnia Soli w Wieliczce znalazy si: na Licie ju w 1978 roku
wrd 12pierwszych miejsc wyrnionych przez UNESCO. Kolejne polskie wpisy to:
Auschwitz-Birkenau. Niemiecki nazistowski obz koncentracyjny i zagady
(19401945);
Puszcza Biaowieska;
Stare Miasto w Warszawie;
Stare Miasto w Zamociu;
redniowieczny zesp miejski Torunia;
196 zamek krzyacki w Malborku;
Kalwaria Zebrzydowska: manierystyczny zesp architektoniczny i krajobra-
zowy oraz park pielgrzymkowy;
Kocioy Pokoju w Jaworze i widnicy;
drewniane kocioy poudniowej Maopolski: Binarowa, Blizne, Dbno, Ha-
czw, Lipnica Murowana, Skowa;
Park Muakowski;
Hala Stulecia we Wrocawiu.
Wrd polskich wpisw dominuj zespoy urbanistyczne. Tylko Puszcza Bia-
owieska to obiekt z listy dziedzictwa przyrodniczego, to take jeden z dwch
obok Parku Muakowskiego wpisw transgranicznych. Ostatni chronologicznie
obiekt z Polski Hala Stulecia we Wrocawiu (wpis z 2006 roku) jest rwnocze-
nie jednym z pierwszych dzie architektury i sztuki inynierskiej XX wieku, ktre
znalazy si na Licie wiatowego Dziedzictwa. Z terenu wojewdztwa maopol-
skiego, obok Krakowa, Wieliczki, Owicimia i Kalwarii Zebrzydowskiej, wpisano
a cztery drewniane kocioy: w Binarowej, Dbnie, Lipnicy Murowanej i Skowej.
Tabela nr 1. Obiekty nieruchome wpisane do rejestru zabytkw w Polsce
DOLNOLSKIE 136 1416 111 606 99 489 191 845 820 199 2144 332 332 390 8110
J. Purchla
KUJAWSKO-
22 494 74 174 25 89 235 408 397 109 493 102 149 132 2903
-POMORSKIE
LUBELSKIE 52 808 56 169 13 107 157 399 309 91 528 67 463 300 3519
DZKIE 33 569 15 152 19 62 209 387 121 78 559 120 149 106 2579
MAOPOLSKIE 57 995 59 324 32 68 216 412 284 234 1462 73 401 406 5023
MAZOWIECKIE 127 1022 58 577 14 155 349 936 374 137 1755 256 344 343 6447
PODKARPACKIE 50 1004 80 242 19 53 155 305 281 109 878 68 359 246 3849
POMORSKIE 61 507 108 225 14 71 156 270 219 181 846 103 135 148 3044
LSKIE 69 598 16 328 36 88 85 201 166 232 1573 189 110 128 3819
WARMISKO-
67 898 128 278 28 99 190 420 523 195 1915 209 522 142 5614
-MAZURSKIE
WIELKOPOLSKIE 143 1109 38 468 22 338 448 998 926 171 1440 258 360 262 6981
ZACHODNIO-
58 853 68 258 23 165 100 712 157 108 355 118 245 127 3347
POMORSKIE
RAZEM 1058 12410 925 4321 417 2034 2773 7046 5245 2137 17689 2207 4277 3211 65750
Dziedzictwo kulturowe w Polsce...
197
Dziedzictwo jako zasb Cz III
Tablica nr 1. Polskie obiekty na Licie wiatowego Dziedzictwa UNESCO
Malbork
1. Stare Miasto w Krakowie (1978)
Biaowiea 2. Kopalnia Soli w Wieliczce (1978)
Toru
3. Auschwitz-Birkenau. Niemiecki nazistowski obz
koncentracyjny i zagady (19401945) (1979)
4. Puszcza Biaowieska (1979)
5. Stare Miasto w Warszawie (1980)
Warszawa 6. Stare Miasto w Zamociu (1992)
7. redniowieczny zesp miejski Torunia (1997)
8. Zamek krzyacki w Malborku (1997)
knica
9. Kalwaria Zebrzydowska: manierystyczny zesp
architektoniczny i krajobrazowy oraz park
Wrocaw
Jawor pielgrzymkowy (1999)
Krakw 10. Kocioy Pokoju w Jaworze i widnicy (2001)
Owicim Zamo
widnica Wieliczka Lipnica
11. Drewniane kocioy poudniowej Maopolski:
Murowana Binarowa, Blizne, Dbno, Haczw, Lipnica
Blizne Murowana, Skowa (2003)
Kalwaria Binarowa
12. Park Muakowski (2004)
Zebrzydowska 13. Hala Stulecia we Wrocawiu (2006)
Haczw
Dbno
Skowa Stan w roku 2012
2
Raport o systemie ochrony dziedzictwa kulturowego w Polsce po roku 1989, J. Purchla (red.), Warszawa
2009; przygotowany przez zesp autorw w skadzie: Aleksander Bhm, Piotr Dobosz, Pawe Jaskanis,
Jacek Purchla, Bogusaw Szmygin.
3
Warto pamita, e obliczenia te nie obejmuj nieoszacowanej tu wartoci zbiorw muzealnych,
bibliotecznych iarchiwalnych, zbiorw dbr kultury wgaleriach sztuki, teatrach, filharmoniach itd.,
J. Purchla Dziedzictwo kulturowe w Polsce...
atake w kolekcjach prywatnych, nieobjtych ochron konserwatorsk, ale take wymagajcych nie-
maych nakadw finansowych. Pominito osobne kategorie dbr kultury, jak stanowiska archeolo-
giczne, pozyskane wtoku ich bada ruchome zabytki poza kolekcjami muzealnymi (u badaczy pry-
watnych iinstytucjonalnych, inwestorw itd.), obiekty znajdujce si wewidencji zabytkw, zespoy
urbanistyczne iruralistyczne itd.
Dziedzictwo jako zasb Cz III
Tabela nr 2. Podstawowe kategorie wasnoci zabytkw nieruchomych w Polsce
wg wojewdztw
Kocioy
Skarb wsp- nieure-
liczba komu- pry- izwizki
L.p. wojewdztwo Pa- was- gulo-
oglna nalna watna wyzna-
stwa no wana
niowe
1. dolnolskie 6383 957 1265 1687 1440 827 9
kujawsko-
2398 628 395 739 541 0 14
2. -pomorskie
3. lubelskie 2992 549 713 774 1029 0 19
wasno
nieuregulowana brak danych 7%
1%
Skarb Pastwa 15%
wspwasno 2%
wasno Kociow
i zwizkw
wyznaniowych
24% Wasno komunalna 21%
4
Jeli chodzi o brak takich stymulujcych rozwiza systemowych, to naley wymieni m.in. brak
regulacji ustawodawstwa reprywatyzacyjnego dotyczcego dziedzictwa kultury oraz brak moliwoci
tworzenia fundacji prywatnoprawnych o formalnoprawnych celach wycznie prywatnych, lecz uy-
tecznych publicznie wzakresie ochrony zabytkw (istniay wokresie midzywojennym).
Dziedzictwo jako zasb Cz III
RP za pomniki historii. Minister Kultury wystpuje do Prezydenta RP o uznanie
zabytku za pomnik historii, jeeli zgaszany zabytek spenia szczeglne kryte-
ria. W przypadku zabytkw architektury obiekty o jednorodnych cechach i warto-
ciach, reprezentujce wsplny krg kulturowy mog by grupowane w zespoy.
Suby konserwatorskie
Ochrona dziedzictwa kulturowego jest obowizkiem pastwa, ktre realizu-
je go przy pomocy sub konserwatorskich. W Polsce organizacja ochrony dbr
kultury pozostaje kwesti otwart. To zasadnicze zagadnienie ustrojowe dotyczy
podmiotowego okrelenia iusytuowania administracji konserwatorskiej w sys-
temie administracji publicznej. Ma ono istotne znaczenie, albowiem warunkiem
skutecznoci wojewdzkiego konserwatora zabytkw jest nie tylko wyposaenie
go wokrelone kategorie uprawnie wadczych, ale przede wszystkim odpowied-
ni zakres jego niezalenoci i samodzielnoci organizacyjnej. W sile niezaleno-
ci, a nie tylko w kompetencjach, urzeczywistnia si skuteczno konserwator-
ska. Mona nawet stwierdzi, e skuteczno ta stanowi wypadkow niezalenoci
ikompetencyjnoci.
Pozycja sub konserwatorskich w ostatnim czasie wyranie osaba, a one
same przeywaj widoczny kryzys. Mimo podejmowania jednostkowych czy okre-
208 sowych (gwnie w latach 19901993 i 19952001) prb naprawy sytuacji poli-
tyka kulturalna po 1989 roku wyznaczaa subom konserwatorskim bardzo nisk
pozycj merytoryczn ipowodowaa ich niesamodzielno decyzyjn wobec woje-
wodw, czyli ich zaleno od politycznych przeoonych.
Pierwszego lipca 2002 roku Generalny Konserwator Zabytkw utraci status
centralnego organu administracji. Wyznaczono mu pozycj sekretarza lub podse-
kretarza stanu wresorcie kultury. Zlikwidowano Urzd Generalnego Konserwatora
Zabytkw, wcielajc go do ministerstwa jako Departament Ochrony Zabytkw5.
Zmianie tej towarzyszy argument, e nowe umocowanie Generalnego Konser-
watora Zabytkw podnosi jego rang, poniewa wczeniej mia status tylko kie-
rownika urzdu centralnego. Nastpio przy tym ewidentne upolitycznienie tego
kluczowego stanowiska, gdy nie okrelono wymogw, jakie spenia powinna
piastujca je osoba.
Minister Kultury iGeneralny Konserwator Zabytkw po 2002 roku niemal ca-
kowicie oddali Ministrowi Spraw Wewntrznych i Administracji (obecnie Minister
Administracji i Cyfryzacji) wpyw na stan wojewdzkich sub konserwatorskich
(pace, rodki na dziaalno administracyjn, wtym szkolenia, delegacje, kompu-
teryzacj idostp do informacji ozabytkach, samochody do inspekcji irodki na
5
Ustawa z dnia 1 III 2002 r. ozmianach worganizacji ifunkcjonowaniu centralnych organw admi-
nistracji rzdowej i jednostek im podporzdkowanych oraz zmianie niektrych ustaw (Dz.U. nr 25,
poz.253, z pn. zm.).
J. Purchla Dziedzictwo kulturowe w Polsce...
6
Art. 86 ust. 1 Ustawy zdnia 23 VII 2003 r. oochronie zabytkw iopiece nad zabytkami okrela kom-
petencje Rady Ministrw do uchwalenia na wniosek ministra waciwego do spraw kultury iochrony
dziedzictwa narodowego Krajowego programu ochrony zabytkw iopieki nad zabytkami. Przepis
ten nie wyznacza adnego terminu, wktrym Prezes Rady Ministrw jest zobowizany do spowodo-
wania podjcia uchway wtej sprawie. Niewypowiedzenie si wtej kwestii przez ministrw na danie
premiera, w sytuacji gdy zostali zobowizani do zajcia stanowiska w ramach dziaw administracji
rzdowej, ktrymi kieruj, skutkuje ich odpowiedzialnoci wobec Prezesa Rady Ministrw. Niezajcie
si spraw przez Prezesa Rady Ministrw moe spowodowa odpowiedzialno polityczn premiera
wobec Sejmu, awsytuacji gdy wskutek jego inercji nastpi pogorszenie stanu dziedzictwa narodowego
lub jego zniszczenie, spowodowane brakiem programu krajowego, moe take skutkowa odpowie-
dzialnoci ocharakterze prawnokarnym. W myl art. 146 przywoywanej ustawy minister waciwy
do spraw kultury i ochrony dziedzictwa narodowego zosta zobowizany do opracowania krajowego
programu ochrony zabytkw iopieki nad zabytkami wterminie 12 miesicy od dnia wejcia wycie
tej regulacji ustawowej. Przepis ten naley interpretowa w powizaniu z art. 86 ust. 1 tej ustawy
mwicym, e program jest opracowanycelem przedoenia go Radzie Ministrw. Niedopenienie tego
obowizku skutkowa moe odpowiedzialnoci polityczn iprawnokarn, tak jak wprzypadku zwi-
zanym zinterpretacj art. 86 ust. 1 Ustawy oochronie zabytkw iopiece nad zabytkami.
Dziedzictwo jako zasb Cz III
w kreowaniu ochrony dbr kultury w miejscowych planach zagospodarowania
przestrzennego, a zatem w planach opracowywanych na poziomie gminy. Skala
skutecznoci konserwatorskiej zaley tutaj od czynnego udziau wojewdzkiego
konserwatora zabytkw w poszczeglnych etapach opracowywania i uchwalania
planw przestrzennych, atake od zakresu wadczych uprawnie co do formuo-
wania treci tych planw. Niezbdne jest zatem wprowadzenie systemowego mo-
delu skutecznych konserwatorskich argumentw prawnych wzakresie gospodarki
przestrzennej.
Nowe otwarcie?
Dotychczasowe dowiadczenie polskiej transformacji w kwestii dziedzictwa
i jego ochrony wymusza piln potrzeb nowego otwarcia. Dziedzictwo kultu-
rowe to nie balast, lecz szansa jednak pod warunkiem, e spojrzymy na nie
wielowymiarowo i bez wstpnych ograniczajcych zaoe. Koniecznoci chwili
jest przeamanie syndromu oblonej twierdzy, jak staa si na naszych oczach
ochrona zabytkw wPolsce.
Balastem pozostaje cigle marksowski dogmat o nieproduktywnoci kultury. 211
Szans staje si upowszechnianie nowego mylenia odziedzictwie jako oczynniku
rozwoju. Pomaga nam w tym czonkostwo Polski w Unii Europejskiej, fundusze
unijne iumacnianie samorzdu terytorialnego jako stranika dobra wsplnego.
Dotychczasowe narzdzia prawne i finansowe przystosowane byy do ob-
sugi statycznego systemu realizowanego wwarunkach centralnego sterowania
i ekonomii nakazowo-rozdzielczej. Dzisiaj stajemy przed piln koniecznoci
stworzenia wPolsce systemu efektywnego zarzdzania dziedzictwem, ktry
byby przekonujcy dla spoecznoci lokalnych wraz z wacicielami i uyt-
kownikami zabytkw stanowi one podstawowe ogniwa opieki nad dziedzic-
twem. Ta zasadnicza rnica itrudno wynika zfaktu, e oile zabytek naley do
przeszoci, otyle dziedzictwo suy celom wspczesnym. Barier jest tu rwnie
ignorancja klasy politycznej. adne zmiany wiatopogldowe ipolityczne wPolsce
nie spowodoway przeomu w kwestii podejcia do zagadnie ochrony poprzez
zarzdzanie dziedzictwem. Nie ulega dzi wtpliwoci, e obecny system nie
ochroni bardzo duej czci zasobu zabytkowego, zwaszcza e brakuje me-
chanizmw umoliwiajcych jego adaptacj do zmieniajcych si warunkw.
Skoro pastwo polskie nie wypracowao skutecznego systemu ochrony dzie-
dzictwa kulturowego i skoro istniejcy system jest niewydolny zarwno w aspekcie
prawnym, organizacyjnym, jak i finansowym, to uspoecznienie procesu ochro-
ny dziedzictwa staje si dzisiaj nakazem chwili. Kapita spoeczny winien sta si
szans zarwno dla ochrony dziedzictwa kulturowego, jak i dla wykorzystania go
Dziedzictwo jako zasb Cz III
jako zasobu prorozwojowego. Dotyczy to dziedzictwa materialnego, ale take nie-
materialnego, ktrego znaczenie szybko ronie.
Strategia rozwoju kapitau spoecznego na rzecz dziedzictwa kulturowego
winna dotyczy bardzo rnych problemw. Mona je podzieli na nastpujce
obszary:
1. Wykorzystanie kapitau spoecznego w procesie kreacji i identyfikacji dzie-
dzictwa kulturowego, procesy te oparte s bowiem na wiziach spoecznych i pa-
mici zbiorowej. Ich produktem s m.in. miejsca pamici i umacnianie poczucia
wsplnotowoci.
2. Podjcie prac nad kompleksowym systemem edukacji na rzecz dziedzictwa,
pojmowanej przede wszystkim jako wychowanie w poszanowaniu tradycji i war-
toci jej wiadectw. Rwnoczenie edukacj na rzecz dziedzictwa naley rozumie
nie tylko jako rozmow o przeszoci, ale i jako refleksj o teraniejszoci i przy-
szoci. Chodzi wic rwnie o wyzwalanie indywidualnej kreatywnoci i innowa-
cyjnoci w kulturze poprzez rozmow o dziedzictwie. Ten model edukacji wi-
nien uczy nie tylko odpowiedzialnoci za dziedzictwo, lecz take szacunku dla
kulturowej rnorodnoci i umiejtnoci dialogu. Najwaniejsz przestrzeni dla
tworzenia kapitau spoecznego w tym zakresie jest szkoa!
3. Polityka budowania szerokiej spoecznej wiadomoci wobec dziedzictwa
212 (heritage awareness). Jest to nie tylko warunek konieczny skutecznej ochrony dzie-
dzictwa kulturowego, ale i fundament tworzenia spoeczestwa obywatelskiego.
Wymaga to m.in. waciwej wsppracy ze wiatem mediw.
4. Wspieranie przez pastwo aktywnej partycypacji spoeczestwa obywatel-
skiego w procesie ochrony zabytkw i opieki nad nimi, a zwaszcza waciwe wy-
korzystanie potencjau organizacji pozarzdowych. Wzrastajcej aktywnoci spo-
eczestwa na polu ochrony zabytkw i opieki nad nimi nie towarzyszy skuteczna
polityka pastwa na rzecz wzmacniania tego kapitau spoecznego. Liczne orga-
nizacje pozarzdowe aktywnie dziaajce w obszarze dziedzictwa nie uzyskuj
waciwego wsparcia ze strony pastwa. Wynika to m.in. z cigle anachronicznego
traktowania w Polsce problematyki sektora poytku publicznego.
5. Tworzenie mechanizmw umoliwiajcych wykorzystanie synergii we
wsppracy samorzdw gminnych, organizacji pozarzdowych i sektora prywat-
nego dla efektywnego zarzdzania dziedzictwem na poziomie lokalnym. Moe to
by zarwno wane narzdzie rozwoju lokalnego, jak i instrument decentralizacji
pastwa.
6. Wykorzystanie dziedzictwa kulturowego jako zasobu zrwnowaonego roz-
woju regionalnego i ochrony krajobrazu kulturowego. Obszary wymagajce w tej
kwestii skoordynowanej polityki na poziomie regionalnym to m.in.:
rodowisko,
rozwj spoeczny,
kultura,
J. Purchla Dziedzictwo kulturowe w Polsce...
edukacja,
turystyka i rozwj gospodarczy,
planowanie przestrzenne.
7. Wzmacnianie i stymulowanie wsppracy midzy rnymi podmiotami: in-
stytucjami pastwa, szkoami, instytucjami kultury, organizacjami pozarzdowy-
mi, przemysem i prywatnymi firmami oraz spontanicznymi sieciami opartymi na
technologiach cyfrowych.
Na podstawie obserwacji dojrzaych demokracji i ich niejako naturalnej, wyni-
kajcej z tradycji dbaoci o dziedzictwo mona zaryzykowa tez, e spoecze-
stwo polskie dopiero wchodzi w faz publicznej dyskusji o rzeczywistej roli zabyt-
kw w yciu wspczesnym. Dyskusja ta przede wszystkim winna prowadzi do
spoecznej waloryzacji dziedzictwa lokalnego uwidocznionej w samorzdowych
planach ochrony zabytkw, planach rozwoju spoeczno-gospodarczego i w innych
aktach prawa miejscowego. Samorzd terytorialny i spoeczestwo obywatelskie
s bowiem warunkiem koniecznym do stworzenia nowoczesnego systemu ochrony
dziedzictwa kulturowego w Polsce.
Podsumowanie 213
System ochrony dziedzictwa kulturowego podlega po roku 1989 wielowy-
miarowej zmianie. Wynika ona zarwno z fundamentalnych zmian ustrojowych
i szybkiej transformacji spoeczno-ekonomicznej Polski, jak i z wanych zmian
w zakresie ochrony dziedzictwa. W tej ostatniej kwestii podkreli trzeba istot-
ne poszerzenie pola ochrony oraz przenoszenie punktu cikoci z problematyki
konserwacji zabytkw na znacznie wikszy obszar ochrony dziedzictwa kulturo-
wego. Ta znamienna ewolucja jest rwnie funkcj zmian zewntrznych, przy
tym zmian nie tylko modelu mecenatu pastwa wobec kultury, ale take np. regu
polityki przestrzennej czy wreszcie fundamentalnych kwestii ustrojowych, jak ko-
lejne etapy reformy samorzdowej, postpujce procesy reprywatyzacyjne, rozwj
gospodarki wolnorynkowej.
Szybko i zoono tych zmian spowodoway, i istniejcy system ochrony
zabytkw tworzony w zupenie innych realiach politycznych i ekonomicznych
znalaz si w gbokim kryzysie. Kryzys ten dotyczy zarwno sub konserwa-
torskich, jak i systemu finansowania ochrony. Dotychczasowy system ochrony
zabytkw nie uwzgldnia te mechanizmw ekonomicznych zwikszajcych sku-
teczno ochrony dbr kultury. Wobec tych nowych wyzwa i nowych zagroe
potrzeb chwili jest stworzenie nowoczesnego systemu ochrony dziedzictwa kul-
turowego w Polsce, a take systemu zarzdzania nim, opartych na samorzdzie
terytorialnym i spoeczestwie obywatelskim.
Dziedzictwo jako zasb Cz III
Literatura (wybr)
90 lat Suby Ochrony Zabytkw w Polsce [2008], J. Jasieko, K. Kunierz (red.), Dolnolskie Wy-
dawnictwo Edukacyjne, Wrocaw.
Dobosz P. [1997], Administracyjno-prawne instrumenty ksztatowania ochrony zabytkw, Oficyna
Wydawnicza Dajwr, Krakw.
Drela M. [2006], Wasno zabytkw, Wydawnictwo C.H. Beck, Warszawa.
Pawowska K., Swaryczewska M. [2002], Ochrona dziedzictwa kulturowego: zarzdzanie i partycypa-
cja spoeczna, Wydawnictwo Uniwersytetu Jagielloskiego, Krakw.
Problemy zarzdzania dziedzictwem kulturowym [2000], K. Gutowska (red.), Publica Multiethnica,
Warszawa.
Protecting and safeguarding cultural heritage. Systems of management of cultural heritage in the Vise-
grad Countries [2011], J. Purchla (red.), Midzynarodowe Centrum Kultury, Krakw.
Pruszyski J. [2001], Dziedzictwo kultury Polski: jego straty i ochrona prawna, t. 2, Kantor Wydawni-
czy Zakamycze, Krakw.
Purchla J. [2005], Dziedzictwo a transformacja, Midzynarodowe Centrum Kultury, Krakw.
Purchla J. [2010], W stron ochrony dziedzictwa kulturowego w Polsce, Zarzdzanie Publiczne,
nr2 (12).
Purchla J. [2012], W stron systemu ochrony dziedzictwa dylematy polskiej transformacji, w: Polska
pocztku XXI wieku: przemiany kulturowe i cywilizacyjne, K. Frysztacki i P. Sztompka (red.), Komitet
Socjologii PAN, Warszawa.
Raport o systemie ochrony dziedzictwa kulturowego w Polsce po roku 1989 [2009], J. Purchla (red.),
214 Narodowe Centrum Kultury, Warszawa.
Soldani A., Jankowski D. [2004], Zabytki. Ochrona iopieka. Praktyczny komentarz do nowej ustawy.
Tekst ustawy z dnia 23 lipca 2003 r., Zachodnie Centrum Organizacji, Zielona Gra.
System ochrony zabytkw w Polsce analiza, diagnoza, propozycje [2011], B. Szmygin (red.), Polski
Komitet Narodowy ICOMOS, Biuro Stoecznego Konserwatora Zabytkw Urzdu Miasta Stoecz-
nego Warszawa, Politechnika Lubelska, LublinWarszawa.
Szmygin B. [2000], Ksztatowanie koncepcji zabytku i doktryny konserwatorskiej w Polsce w XX wieku,
Wydawnictwo Politechniki Lubelskiej, Lublin.
Tomaszewski A. [1995], Polityka ochrony dbr kultury w Polsce, Ochrona Zabytkw, nr 34.
Zalasiska K. [2010], Prawna ochrona zabytkw nieruchomych w Polsce, Wolters Kluwer Polska,
Warszawa.
Zarzdzanie miejscami wpisanymi na List wiatowego Dziedzictwa UNESCO w Polsce i w Norwegii,
[2011], J. Purchla (red.), Midzynarodowe Centrum Kultury, Krakw.
Krzysztof Broski
Marketing dziedzictwa
kulturowego
Marketing mix
Cena Promocja
Produkt
Dystrybucja Personel
popyt poda
Rwnowaga
Dziedzictwo kulturowe
jako produkt rynkowy
Marketing umoliwia zorientowane rynkowo uaktywnienie potencjau dzie-
dzictwa kulturowego. W podejciu marketingowym produktem jest to wszystko,
co moe stanowi przedmiot rynkowej wymiany. Pojcia produktu nie naley wic
utosamia tylko i wycznie z obiektami materialnymi. Moe by nim bowiem
zarwno jaki przedmiot, jak i usuga, miejsce, organizacja, idea. Wiele wspczes-
nych produktw jest tak naprawd kompozycj elementw materialnych i nie-
materialnych, a warunkiem ich rynkowego sukcesu jest zdolno do zaspokojenia
potrzeb nabywcw. Std te w marketingu produkt postrzegany jest jako wiz-
ka korzyci czy te pakiet wartoci dla konkretnego nabywcy. Ten za przy
zakupie kieruje si kilkoma wanymi dla niego cechami produktu, ktre stanowi
jego rdze lub tzw. jdro korzyci. Obecnie oferenci dbr i usug nie dostar-
czaj ju jedynie tzw. czystych produktw, ale rnorako skomponowane ze-
stawy uytecznoci trafiajce w ambicje, gusty i preferencje nabywcw. Produkt
w marketingu nie jest ju kategori statyczn, lecz obiektem o mniej lub bardziej
zoonej i zmieniajcej si w czasie strukturze. Mechanizmy konkurencji spra-
wiaj, e elementy produktu poszerzonego staj si standardowymi skadnikami 219
produktu rzeczywistego, a sprzedawcy musz stale myle o produkcie poten-
cjalnym, obejmujcym wszystko, co moe by atrakcyjne i przyciga nabywc. S
to dziaania bdce domen wynalazczoci, naladownictwa i adaptacji. Tak wic
wspczesny produkt rynkowy jest wytworem wynalazczoci, a jednoczenie sam
j stymuluje.
Zasoby dziedzictwa kulturowego, zawierajce zarwno elementy materialne,
jak i niematerialne, czce wielo skadnikw i wartoci, stanowi doskona
baz do kreowania produktw rynkowych. Wielowymiarowo tego zasobu czy-
ni go podatnym na wszelkie prby modelowania marketingowego. Transformacja
spoeczno-ekonomiczna w Polsce koca XX wieku spowodowaa zmiany w podej-
ciu do zasobw przeszoci. W gospodarce rynkowej produkty dziedzictwa maj
swj wymiar ekonomiczny, a wic tak jak i inne zasoby musz podlega nie tylko
administrowaniu, ale przede wszystkim zarzdzaniu. Potencja zasobw dziedzic-
twa jest prawie nieograniczony z punktu widzenia moliwoci kreowania produk-
tw, a nawet tworzenia nowych rynkw (tj. innowacji w obszarze dziedzictwa).
Dobrzy oferenci dziedzictwa zaspokajaj istniejce potrzeby, ale to ci najlepsi two-
rz nowe rynki. Takie dziaanie wyprzedza aktualne potrzeby i nadaje zdecydowa-
n przewag konkurencyjn.
Ten ukryty w dziedzictwie kulturowym potencja ekonomiczny moe, a na-
wet powinien by wykorzystany w obiegu gospodarczym. Wynika to te z koniecz-
noci ochrony zasobw przeszoci. Utrzymanie zabytku jako pamitki muzealnej
Dziedzictwo jako zasb Cz III
jest by moe prostym, ale i najkosztowniejszym sposobem jego ochrony. Prakty-
ka wskazuje, e w ten sposb mona utrzyma jedynie niewielk cz zasobw.
Pozostaym zasobom naley nada okrelon funkcj, bez ktrej one po prostu
zgin. Co wicej, wielu badaczy dziedzictwa kulturowego twierdzi, e najwikszym
sukcesem w ochronie jest rzeczywiste wykorzystanie tego dziedzictwa. Zakres
i sposoby wykorzystania go jako produktu zale niewtpliwie od wielkoci za-
sobw kulturowych, ich rzadkoci, stanu zachowania, koniecznoci uwzgldnienia
norm ochrony, dopuszczalnych progw przepustowoci, zachowania autentyczno-
ci przekazu, jak rwnie od poziomu wiadomoci dziedzictwa wrd spoecznoci
i wadz lokalnych.
Prawie kade miejsce (miejscowo) dysponuje pewnym zasobem potencjal-
nego dziedzictwa. Przy znacznym nagromadzeniu zasobw kulturowych mog one
sta si przedmiotem oferty turystycznej. Ciar gatunkowy w kreowaniu takiego
produktu spoczywa na interpretacji zasobw. Wanie ta interpretacja i wynikaj-
ce z niej swoiste opakowanie produktu zyskuje i bdzie zyskiwa w przyszoci na
znaczeniu (ten sam produkt moe cieszy si zrnicowanym popytem w zaleno-
ci od tego, czy zosta opakowany atrakcyjnie czy te nie). Na ten trend wskazuje
dowiadczenie krajw zachodnich, a take Polski (np. muzeum jako zbir ekspona-
tw i to samo muzeum jako zaaranowany fragment dawnej rzeczywistoci).
220 Specyfika kreowania produktw dziedzictwa polega te na tym, e punktem
wyjcia w tym procesie staj si rwnorzdnie potrzeby nabywcy (odbiorcy czy te
uytkownika), jak i istniejce zasoby kulturowe (one istniej obiektywnie, czy tego
chcemy czy nie). To odrnia dziedzictwo od innych produktw rynkowych, gdzie
punktem wyjcia jest analiza potrzeb konsumentw. Jednoczenie w przypadku
dziedzictwa mamy do czynienia ze zindywidualizowanym sposobem odbioru jego
zasobw. W adnej innej brany relacja produkt nabywca, produkt konsument
nie jest tak silnie heterogeniczna, zrnicowana, wyznaczana waciwie przez
niepowtarzalno zdarzenia. Subiektywny odbir powoduje, e ten sam produkt
ogldany, zwiedzany, suchany przez rnych odbiorcw, wyposaonych w zr-
nicowane kompetencje percepcji sztuki, niesie za sob kadorazowo inny prze-
kaz. Co wicej, dany obiekt dziedzictwa za kadym razem dostarcza inn, now
wizk korzyci, uzalenion od warunkw zewntrznych (pogoda, owietlenie,
usuga przewodnicka) oraz wewntrznych (nastrj odbiorcy, poziom kompeten-
cji). Produkty dziedzictwa kulturowego pozostaj w relacji do innych, podobnych,
wytwarzanych w tym samym stylu, pochodzcych z tej samej epoki. Pozwala to
na obiektywn ocen tych produktw i powoduje, e staj si wzgldem siebie
konkurencyjne. Przewag konkurencyjn wzmacnia mog rne zabiegi oferen-
tw, np. wpis na List wiatowego Dziedzictwa UNESCO, wpis na list pomnikw
historii czy te wczenie w szlak dziedzictwa kulturowego.
Produkty dziedzictwa kulturowego s komplementarne, co powoduje, e
zakup jednego z nich rodzi u nabywcy ch poznania nastpnych. Ta zaleno,
K. Broski Marketing dziedzictwa kulturowego
1
Przedsiwziciom tym towarzyszy niejednokrotnie sprzeda pseudopamitek (plastikowe miecze,
rogate hemy wikingw itp.).
K. Broski Marketing dziedzictwa kulturowego
zainteresowania, gusty
polityka sprzeday, preferencje, zasoby czasu
strategie konkurencji wolnego, fundusz nabywczy,
i wsppracy naladownictwo, moda,
kooperacja
oferenci nabywcy
produktw wycena wartoci wymiennych (negocjacje) produktw
dziedzictwa dziedzictwa
kulturowego kulturowego
tu
py
e po
ni
wa ac
ji
eo
ba kr form
da in e
nie ie i
po wan ukc
trz i
k pro d
u
sz o
eb
inf ip po
or op
ma ytu
wa cje
ko op
ryn op
cja yc
a ie
nik
mu
ko
popyt na
poda
produkty
dziedzictwa
zdolno produktw do zaspokojenia ujawnionych dziedzictwa
225
kulturowego
na rynku potrzeb (wizka korzyci, warto kulturowego
uytkowa)
konkurencyjno
hierarchia potrzeb
komplementarno
substytucja
substytucja
komplementarno
rnorodno formy
konkurencyjno potrzeb
oferowanych uytecznoci
Instrumenty marketingu
dziedzictwa kulturowego
Procesy urynkowienia dziedzictwa kulturowego pocigaj za sob konieczno
dugofalowych dziaa strategicznych. Opracowanie strategii marketingowej jest
niezbdne dla procesu zarzdzania dziedzictwem. Jest ona nadrzdn zasad mo-
delujc wszystkie kroki podejmowane w procesie kreowania i oferowania produk-
tw dziedzictwa.
Realizacja takiej strategii odbywa si poprzez modelowanie elementw, za
pomoc ktrych mona oddziaywa na rynek. Elementy te tworz pewien zinte-
growany system komplementarnych komponentw, ktre w przypadku kadego
produktu traktowane s cznie (kompozycja marketing mix). Kady z nich musi
wic by opracowany i monitorowany zawsze w korelacji z pozostaymi. Podobnie
jak w przypadku dbr konsumpcyjnych, do podstawowych narzdzi oddziaywania
na rynek zalicza si:
1) produkt (product),
2) cen (price),
3) dystrybucj, miejsce oferowania produktw czy wiadczenia usug (place),
228 4) promocj (promotion).
Specyfika produktw dziedzictwa kulturowego, a zwaszcza ich usugowy cha-
rakter, sprawia, e ta tradycyjna koncepcja (tzw. 4P) okazuje si dalece niewy-
starczajca. Niezbdne stao si wczenie do systemu instrumentw oddziaywa-
nia rynkowego kolejnych trzech P, ktrymi s:
5) personel (people),
6) proces wiadczenia usug (process),
7) e
lementy materialne infrastruktura, rodowisko materialne (physical
evidence).
Schemat 5. Instrumenty marketing mix dziedzictwa kulturowego
2
Ta cieka dystrybucji jest efektywna i odpowiada potrzebom tego segmentu nabywcw, ktrzy
okrelani s jako e-konsumenci.
K. Broski Marketing dziedzictwa kulturowego
cyjna dotyczy bdzie nowego produktu szlaku dziedzictwa, ktry do tej pory nie
funkcjonowa, bd te szlaku ju istniejcego, ale lokowanego na nowym rynku).
Wybr rodzajw reklamy i jej rozmiarw jest w przypadku dziedzictwa szeroki
i uzaleniony od charakteru rynku docelowego. Ze wzgldu na usugowy charakter
produktw dziedzictwa due znaczenie bdzie mie tutaj tzw. reklama szeptana,
ktra opiera si na relacjach z innymi ludmi rodzin, znajomymi. Ich opinie na
temat danego produktu s decydujce przy zakupie, gdy budz wiksze zaufanie
ni reklama oferenta, ktra si rzeczy prezentuje ofert jako wart zakupu. Co
wicej, ten typ reklamy istnieje czy oferenci tego chc, czy nie i moe mie te
negatywny wpyw na sprzeda. Nabywcy bowiem dziel si z innymi rwnie ne-
gatywnymi opiniami na temat produktu. Dlatego te niezwykle wana jest dbao
personelu o to, aby o danych produktach mwiono jak najlepiej, by byy one praw-
dziw atrakcj, miejscem, do ktrego chce si wraca i ktre poleca si znajomym.
2. Podejmowania dziaa o charakterze public relations i publicity, ktre su-
budowaniu imageu oferentw i ksztatowaniu relacji z otoczeniem poprzez
utrzymywanie kontaktw z mediami (wywiady, wejciwki dla przedstawicieli me-
diw itp.) oraz ze spoeczestwem (organizowanie rnych akcji, np. Europejskie
Dni Dziedzictwa, Noc Muzew czy Noc Kultury Przemysowej, czyli ExtraSchicht,
w Zagbiu Ruhry3).
3. Prowokowania nabywcw do kupna danego produktu poprzez system za- 233
cht o charakterze materialnym (kupony w prasie upowaniajce do bezpatnego
wejcia do muzeum, upominki wrczane nabywcom, konkursy z nagrodami). Te
dziaania s domen promocji uzupeniajcej i powinny by stosowane pulsacyjnie,
np. wizane ze zjawiskiem sezonowych waha popytu.
W przypadku oferentw produktw dziedzictwa zwizki pomidzy usugodaw-
c a usugobiorc s bliskie i coraz bardziej zoone. Std te marketing mix musi
uwzgldnia dodatkowe komponenty, takie jak personel i proces wiadczenia
usug. Podstaw marketingowego dziaania jest wykwalifikowany, odpowiednio
dobrany i umotywowany zesp pracownikw (efekt marketingu wewntrznego
oferentw dziedzictwa). Dziki waciwej polityce personalnej bardziej prawdo-
podobne jest to, e pracownicy podziel si z nabywcami pozytywnym wizerun-
kiem instytucji czy te miejsca. W procesie wiadczenia usugi bardzo wane zna-
czenie ma kady kontakt klienta z personelem, od momentu zgoszenia chci jej
nabycia do koca jej wiadczenia. Jest to czas, w ktrym dochodzi do integralnego
sprzenia wszystkich instrumentw marketingu mix i do bezporedniego kon-
taktu odbiorcy ze struktur produktu dziedzictwa. Wane s tutaj m.in.: jako
3
To jedna z najwikszych akcji kulturalnych w Zagbiu Ruhry, gdzie w Essen znajduje si kom-
pleks przemysowy kopalni i koksowni Zollverein, wpisany w 2001 r. na List wiatowego Dziedzictwa
UNESCO. Co roku, w czasie jednej nocy w czerwcu lub lipcu Zagbie i jego dawne zakady przemysowe
zamieniaj si w miejsca magiczne. Akcja obejmuje prawie wszystkie zabytki kultury przemysowej,
takie jak dawne kompleksy kopalniane, fabryki, sztolnie, huty itp.
Dziedzictwo jako zasb Cz III
usugi, koordynacja i czas trwania, niezawodno, zgodno z ofert, estetyka,
bezpieczestwo, zaangaowanie nabywcw.
To wanie z potencjaem ludzkim w kompozycji marketingu mix dziedzic-
twa zwizane s trzy atrybuty, a mianowicie: innowacja, inicjatywa i informa-
cja, ktre we wspczesnych koncepcjach metamarketingu uwaane s za fila-
ry rynkowego sukcesu (system 3I). Wane jest wic, aby zespoy personelu
byy zdolne do staego poszukiwania i penetrowania nowych obszarw, kreowa-
nia i upowszechniania nowoci. Zasoby dziedzictwa kulturowego stwarzaj w tym
wzgldzie doskonae moliwoci (rnorodno kultur). Rwnie wana jest inicja-
tywa (przedsibiorczo jako zdolno do dziaa ekspansywnych, nowatorskiego
rozwizywania problemw czy te wykorzystania pojawiajcych si szans i oka-
zji, np. identyfikowanie nisz rynkowych). I w kocu informacja jako podstawa
wszelkich decyzji marketingowych. Umiejtno jej pozyskiwania, przetwarzania
i interpretacji jest w marketingu wartoci szczeglnie cenion i uzalenion bez-
porednio od kwalifikacji personelu.
Podsumowanie
234 We wspczesnej gospodarce wystpuj procesy urynkowienia zasobw dzie-
dzictwa kulturowego. Dziedzictwo stanowi baz do wytwarzania rnego rodza-
ju produktw bdcych przedmiotem wymiany rynkowej. Zakres wykorzystania go
jako produktu zaley m.in. od wielkoci zasobw, ich rzadkoci, stanu zachowania,
koniecznoci uwzgldnienia norm ochrony, zachowania autentycznoci przekazu,
a take od poziomu wiadomoci dziedzictwa wrd spoecznoci i wadz lokalnych.
Procesy urynkowienia dziedzictwa pocigaj za sob konieczno opracowania
strategii marketingowej. Stosowanie orientacji marketingowej w stosunku do za-
sobw dziedzictwa wymaga od jego oferentw podjcia rnych dziaa, m.in. sys-
tematycznych bada rynku, tworzenia systemu informacji marketingowej, adap-
tacji zestawu instrumentw marketingu mix. Specyfika produktw dziedzictwa
kulturowego a zwaszcza ich usugowy charakter sprawia, e tradycyjna koncepcja
marketingu mix jest niewystarczajca i napotyka na pewne ograniczenia zwaszcza
w odniesieniu do kanaw dystrybucji i cen produktw. Dlatego te niezbdne sta-
je si jej rozszerzenie o dodatkowe komponenty, takie jak kwalifikacje i motywacje
personelu oraz materialne warunki procesu wiadczenia usug. Kapita ludzki, jego
zdolno do dziaa ekspansywnych, identyfikowania nisz rynkowych, kreowania
i upowszechniania nowoci jest podstaw na rynku dziedzictwa kulturowego.
K. Broski Marketing dziedzictwa kulturowego
Literatura
Gawe . [2011], Szlaki dziedzictwa kulturowego. Teoria i praktyka zarzdzania, Wydawnictwo Uni-
wersytetu Jagielloskiego, Krakw.
Misiura S. [2006], Heritage marketing, Elsevier, Amsterdam.
Sobociska M. [2008], Zachowania nabywcw na rynku dbr i usug kultury, Polskie Wydawnictwo
Ekonomiczne, Warszawa.
mid W. [2002], Marketing pod presj globalizacji. Nowe wartoci, hierarchia potrzeb, zarzdzanie,
metamarketing, Agencja Wydawnicza Placet, Warszawa.
Towse R. [2011], Ekonomia kultury. Kompendium, Narodowe Centrum Kultury, Warszawa.
Wrblewski . [2012], Strategie marketingowe w instytucjach kultury, Polskie Wydawnictwo Ekono-
miczne, Warszawa.
235
Monika Murzyn-Kupisz
Dziedzictwo kulturowe
w kontekcie rozwoju lokalnego
Wprowadzenie
Podczas rozpatrywania roli i potencjau dziedzictwa kulturowego w kontekcie
szeroko rozumianego rozwoju lokalnego istotne jest uwzgldnienie kilku zo-
onych kwestii. Po pierwsze niezbdne jest zdefiniowanie zasobu, ktry ma by
wzity pod uwag, a wic szerokiej gamy potencjalnych materialnych i nie-
materialnych skadnikw dziedzictwa kulturowego. Po drugie celowe wydaje
si rozwaenie, kto (tj. jakie podmioty, jednostki czy instytucje) moe wyraa
zainteresowanie dziedzictwem kulturowym oraz podejmowa dziaania zwizane
z jego wspczesnym wykorzystaniem. Wreszcie, po wskazaniu, kim s interesa-
riusze, naley okreli, jaki cel im przywieca, tj. przez pryzmat jakich wartoci
oraz paszczyzn oddziaywania patrz oni na dziedzictwo kulturowe. W niniejszym
tekcie odnios si do dwch ostatnich zmiennych1.
Podmioty na rynku
dziedzictwa kulturowego
Chcc z sukcesem zrealizowa jakiekolwiek przedsiwzicie zwizane z dzie-
dzictwem kulturowym, trzeba uwzgldni wielo interesariuszy procesu jego wy-
korzystywania, ktrzy wpywaj na dziedzictwo kulturowe, oraz ich rne oczeki-
wania wobec tego, czy, w jakim celu i w jaki sposb moe ono by przeksztacane,
1
Odnonie do pierwszej ze wspomnianych zmiennych por. rwnie w niniejszej publikacji: J.Purchla,
Dziedzictwo kulturowe.
Dziedzictwo jako zasb Cz III
wykorzystywane i interpretowane dla rozmaitych wspczesnych potrzeb ko-
mercyjnych, spoecznych, politycznych czy kulturalnych.
Wyrni mona sze zasadniczych grup podmiotw wpywajcych na dzie-
dzictwo, zarwno jako producenci, jak i konsumenci (Schemat 1). S to: prawni
waciciele dziedzictwa, tzw. tutejsi lub wtajemniczeni (insiders), blisko zwizani
emocjonalnie i geograficznie z miejscem (mieszkacy obiektw i miejsc zabyt-
kowych, szeroko rozumiana spoeczno lokalna, w tym patrioci lokalni i mio-
nicy zabytkw, lokalni przedsibiorcy i organizacje pozarzdowe), obcy (ang.
outsiders) czasowo dowiadczajcy danego dziedzictwa (np. odwiedzajcy, turyci,
pielgrzymi), naukowcy i specjalici, wadze publiczne rnego szczebla oraz
media [Howard, 2003; Murzyn-Kupisz, 2012a]. Krystyna Pawowska i Magdale-
na Swaryczewska, patrzc z podobnej perspektywy, wymieniaj dwie podstawowe
grupy, tj. spoeczno lokaln oraz przybyszw. W pierwszej grupie znajduj si
mieszkacy, waciciele i gospodarze, lokalni patrioci oraz przedsibiorcy, w drugiej
natomiast mionicy, turyci oraz specjalici. cznikiem pomidzy nimi mog
by lokalni przywdcy i wadze lokalne [Pawowska, Swaryczewska, 2002, s.72].
Gregory J. Ashworth dzieli natomiast uytkownikw dziedzictwa na celowych
iprzypadkowych. Przykadowo, korzystajcym z dziedzictwa historycznego miasta
moe by przypadkowy odwiedzajcy spoza regionu, turysta przybyy do miasta
w celu poznania jego zabytkw, mieszkaniec dowiadczajcy dziedzictwa mimo-
238
chodem w codziennym yciu lub te lokalny przedsibiorca traktujcy dziedzictwo
jako rdo zarobkowania [Ashworth, 1991, s. 70]. Wreszcie, to samo dziedzictwo
moe by jednoczenie wykorzystywane do produkcji rnych dbr i wiadczenia
rnorodnych usug oraz konsumowane przez rne segmenty rynku.
Jeszcze inny sposb patrzenia na podstawowe grupy podmiotw na rynku
dziedzictwa to ich podzia na sektor publiczny, prywatny oraz pozarzdowy (przy-
kad instytucji muzealnych, por. Wykres 1). Kady z nich kieruje si odmiennymi
motywacjami. Trzeba rwnie wzi pod uwag fakt, i podmioty te funkcjonuj
w rnych skalach przestrzennych lokalnej, regionalnej, krajowej i midzynaro-
dowej w zalenoci od rodzaju dziedzictwa, jego renomy, statusu prawnego oraz
penionych funkcji. Mog to by zarwno podmioty, ktre zobligowane s do an-
gaowania si w zarzdzanie dziedzictwem (publiczne instytucje kultury, wadze
lokalne i regionalne, waciciele dziedzictwa zarzdzajcy swoimi nieruchomo-
ciami, instytucje pozarzdowe, ktrych gwnym celem jest ochrona lub popula-
ryzacja dziedzictwa kulturowego), jak i takie, ktre z wasnej woli, spontanicznie
uczestnicz w zarzdzaniu dziedzictwem kulturowym (grupy mieszkacw, nie-
zorientowane na dziedzictwo organizacje pozarzdowe, instytucje i przedsibior-
stwa prywatne, w tym firmy dziaajce w sektorze turystyki).
Schemat 1. Podmioty na rynku dziedzictwa kulturowego
Konsumenci pozalokalni
Tworzce poda
/przybysze
podmioty z zewntrz
239
Dziedzictwo jako zasb Cz III
Dziedzictwo moe sta si tym samym w rwnym stopniu polem wsppra-
cy, jak i konfliktw. Poszczeglne podmioty na rynku dziedzictwa charakteryzuj
si bowiem odmiennym stosunkiem do wanych aspektw debaty o dziedzictwie,
tj.sposobw, moliwoci i granic jego wykorzystania oraz interpretacji, m.in. kwe-
stii autentyzmu tkanki, spenianych funkcji, potrzeby interpretacji dziedzictwa lub
te pozostawienia go do samodzielnego odczytywania, uznania za prywatne, lo-
kalne lub publiczne. Co za tym idzie, rni si take spojrzeniem na problem
udostpniania dziedzictwa (wysokoci kosztw owego dostpu i tego, kto powi-
nien je ponosi). Mog wreszcie by odmiennego zdania co do kluczowej kwestii,
tj. uznania, czy dany obiekt lub warto niematerialna s dziedzictwem czy te
nie, oraz w rnym stopniu to dziedzictwo akceptowa. Podmioty, wykorzystujc
dziedzictwo, d do realizacji rnych celw, np. zachowania tosamoci, dozna
duchowych, legitymizacji wadzy, budowania postaw patriotycznych, osignicia
zysku poprzez sprzeda komercyjnych dbr i usug, stworzenia wygodnej prze-
strzeni prywatnej, podniesienia prestiu, promocji obszaru, rozrywki czy nauko-
wego poznania.
organizacje spoeczne
organizacje kocielne
Caociowa warto
dziedzictwa kulturowego = Wartoci
kulturowe + Wartoci
ekonomiczne
2
Ekonomika dziedzictwa kulturowego czerpie w tym zakresie z dorobku ekonomii ochrony rodowi-
ska i analiz dotyczcych wartoci zasobw naturalnych [Valuing, 2002; Jeowski, 2009].
242
Caociowa warto ekonomiczna
nieruchomego dobra kultury
Bezporednia Porednia
Dziedzictwo jako zasb
turystycznej
Miejsce praktyk religijnych
Miejsce przemieszczania
si (komunikacji)
na co dzie. Po drugie, dla wielu osb cenne jest zachowanie moliwoci czerpania
wartoci uytkowych z dziedzictwa kulturowego, jeli kiedy (w bliej nieokrelonej
przyszoci) chcieliby z niego skorzysta, np. odwiedzajc dane miejsce czy insty-
Cz III
M. Murzyn-Kupisz Dziedzictwo kulturowe w kontekcie rozwoju...
rynek nieruchomoci.
zwj spoeczno-gospodarczy
do utrzymania rednio 1,15 staych miejsc pracy oraz tworzenia 0,15 dorywczych
miejsc pracy w tych instytucjach [Greffe, 2004]. W 2011 roku liczba pracujcych
w muzeach, bibliotekach, instytucjach paramuzealnych i archiwach w Polsce wy-
nosia 66,2 tys. osb, w tym 71% zatrudnionych stanowili pracownicy meryto-
ryczni (Tabela 1). W wielu krajach instytucje dziedzictwa s ponadto istotnym
miejscem nieodpatnej, nierzadko bardzo profesjonalnej aktywnoci wolontariu-
szy, przynoszc korzyci zarwno ekonomiczne, jak i spoeczne (Wykres 2).
Biblio- Instytucje
Muzea Archiwa* Razem
teki paramuzealne
0 5 10 15 20 25 30
gwnych segmentw rynku oraz czas pobytu turystw w danym miejscu. Wiksza
liczba odwiedzajcych niekoniecznie przekada si na wiksze przychody z turystyki,
moe natomiast powodowa pogorszenie jakoci zwiedzania oraz stanu zachowania
samego dziedzictwa, zniechcajc jednoczenie innych turystw, ktrzy przywizuj
do tego wag. Polityka przycigania jak najwikszej liczby turystw niskimi cenami
moe wic by nieopacalna w duszej perspektywie czasowej zwaszcza e tury-
ci kulturowi s z reguy mniej wraliwi na zmiany w cenach usug.
Efekty mnonikowe funkcjonowania atrakcji turystycznej opartej o dziedzic-
two bd take uzalenione od tego, jaki odsetek zwiedzajcych stanowi turyci
nocujcy w danej miejscowoci lub jej okolicy, a jaki jednodniowi odwiedzajcy czy
lokalni wycieczkowicze. Najwiksze efekty mnonikowe powstaj w tych branach,
gdzie stosunkowo due s wydatki turystw (noclegi, wyywienie). Mniejsze w ta-
kich, z ktrych turyci nie korzystaj (lub korzystaj w mniejszym stopniu), czyli
takich, ktre jedynie uzupeniaj dochody z codziennej dziaalnoci handlowej czy
usugowej dla lokalnej ludnoci.
Problemem dla gospodarki lokalnej moe by take sezonowo przychodw
z turystyki opartej o dziedzictwo. Pozytywne efekty ekonomiczne w skali miejsco-
woci lub gminy s rwnie zalene od stopnia otwartoci spoecznoci lokalnej na
przyjmowanie turystw oraz jej przyzwolenia na wykorzystanie dziedzictwa dane-
go obszaru jako atrakcji turystycznej a nie tylko wyznacznika tosamoci lokalnej. 255
Postawy spoecznoci lokalnej wobec dziedzictwa, wiadomo jego warto-
ci i komercyjnego potencjau oraz umiejtnoci przedsibiorcze i wewntrzne za-
soby kapitau determinuj wielko i si efektw mnonikowych. Analizujc po-
tencjalne koszty i korzyci z danego przedsiwzicia zwizanego z dziedzictwem,
trzeba zatem wzi po uwag, jakie podmioty i grupy spoeczne skorzystaj na
danym projekcie czy usugach wiadczonych np. przez instytucj publiczn. Nacisk
na dziedzictwo jako towar moe bowiem prowadzi do osigania korzyci jedynie
przez wybrane grupy spoeczne, tj. tych mieszkacw, ktrzy posiadaj odpo-
wiednie zasoby finansowe, by zainwestowa w infrastruktur turystyczn dla
pozostaych czonkw spoecznoci lokalnej zysk moe by niewielki, a jednocze-
nie turystyka moe zniszczy tradycyjne role i funkcje, jakie dziedzictwo odgrywa
w yciu tej spoecznoci (np. lokalny festiwal, przestrze placu czy kocioa jako
miejsce spotka, tworzenia nowych i odtwarzania starych wizi). Zawaszcze-
nie dziedzictwa przez sektor turystyczny moe spowodowa, e bdzie ono po-
strzegane gwnie jako produkt turystyczny. Z drugiej strony, wiele czynnikw
ksztatujcych sam produkt turystyczny opierajcy si na dziedzictwie, a przede
wszystkim zwikszajcych popyt na niego, jest zdeterminowanych przez uwarun-
kowania egzogeniczne i znajduje si poza jakkolwiek kontrol wadz lokalnych
czy miejscowych przedsibiorcw.
Niezwykle wan paszczyzn oddziaywania dziedzictwa jest poziom i ja-
ko ycia w danym miejscu: wpyw dziedzictwa kulturowego na zaspokajanie po-
Dziedzictwo jako zasb Cz III
trzeb kulturalnych i rekreacyjnych, zapewnianie dobrej estetyki przestrzeni (w tym
przestrzeni publicznych i ycia codziennego), a take wpyw na oglne zadowole-
nie z miejsca zamieszkania, poczucie przywizania do niego, tosamo i dum
lokaln (Tabele 3 i 4).
3
Koncepcja kapitau spoecznego, zob. Putnam, 2008.
M. Murzyn-Kupisz Dziedzictwo kulturowe w kontekcie rozwoju...
Powstaa nowa
44,4 72,6 73,8 93,4 78,8
wizytwka gminy
Inwestycja przyczy-
nia si do powstania 15,6 22,1 27,9 73,8 33,9
nowych miejsc pracy
Moliwo uczest-
nictwa w yciu
38,9 28,4 24,6 47,5 33,9
spoeczno-kultural-
nym osb starszych
Wzroso zaintereso-
wanie modziey
21,1 28,4 27,9 37,7 46,6
aktywnoci
spoeczno-kulturaln
rdo: Analiza [2010, s. 64]
4
Trzecie co do istotnoci po miejscu zamieszkania i miejscu pracy.
M. Murzyn-Kupisz Dziedzictwo kulturowe w kontekcie rozwoju...
Podmioty na rynku
dziedzictwa kulturowego
zwrcenie uwagi na zainteresowanie
dziedzictwem kulturowym
Potencjalne zasoby
dziedzictwa kulturowego
wartociowanie/ocena i wybr elementw
dziedzictwa, ktre bd wspczenie wykorzystane
Podsumowanie
Rozwaajc wkad dziedzictwa kulturowego w rozwj lokalny, naley uwzgld-
ni kilka kwestii. Pierwsz z nich jest dostrzeenie wieloci podmiotw dziaaj-
cych na rynku dziedzictwa kulturowego, reprezentujcych rne podejcia aksjolo-
giczne i wywierajcych zrnicowany wpyw na stan zachowania, przeksztacenia,
sposoby wykorzystania oraz interpretacji spucizny przeszoci. Podmioty te do-
konuj wartociowania dziedzictwa kulturowego pod ktem swych potrzeb oraz
osiganych bezporednich i porednich korzyci, przydajc mu szerok gam war-
toci ekonomicznych i pozaekonomicznych. Odzwierciedleniem wieloci wartoci
262 i wspczesnych zastosowa dziedzictwa jest jego wielopaszczyznowy wpyw na
rozwj lokalny. Oddziaywanie to powinno by widziane nie tylko poprzez pryzmat
bezporednich efektw ekonomicznych takich jak tworzenie miejsc pracy i gene-
rowanie dochodw na danym obszarze, przede wszystkich dziki przyciganiu do
niego turystw, ale take powinno uwzgldnia wkad dziedzictwa kulturowego
w ksztatowanie wizerunku miejsca, tworzenie i wzmacnianie kapitau ludzkiego
i kapitau spoecznego, jego oddziaywanie na jako ycia i procesy rewitalizacji.
Literatura
Analiza wpywu inwestycji w infrastruktur kultury i turystyki dofinansowanych z funduszy struktu-
ralnych na rozwj spoeczno-gospodarczy poszczeglnych gmin/powiatw wojewdztwa lskiego
[2010], M. Murzyn-Kupisz, K. Gwosdz (red.), Urzd Marszakowski Wojewdztwa lskiego,
Katowice.
Ashworth G.J. [1991], Heritage planning. Conservation as the management of urban change, Geo Pers,
Groningen.
Economic impact of the UK heritage tourism economy. Final Report [2010], Oxford Economics, Oxford.
Greffe X. [2004], Is heritage an asset or a liability?, Journal of Cultural Heritage, nr 5.
Greffe X., Pflieger S., Noya A. [2005], Culture and local development, OECD, Paris.
Heritage counts 2010 [2010], English Heritage, London.
Howard P. [2003], Heritage. Management, interpretation, identity, Continuum, London, New York.
Jaskanis P., Kocielecki P. [2002], Poziom i czas zatrudnienia w pracach konserwatorskich przy zabyt-
kach oraz w pracach archeologicznych. Wstpne oszacowanie liczby miejsc pracy w 2000 r. na podsta-
M. Murzyn-Kupisz Dziedzictwo kulturowe w kontekcie rozwoju...
wie danych Suby Ochrony Zabytkw, Urzd Generalnego Konserwatora Zabytkw, Akapit, War-
szawa, Toru.
Listokin D., Listokin B., Lahr M. [1998], The contributions of historic preservation to housing and eco-
nomic development, Housing Policy Debate, nr 3.
Metody szacowania korzyci i strat w dziedzinie ochrony rodowiska i zdrowia [2009], P. Jeowski
(red.), SGH, Warszawa.
Mills S. [2008], Impact of HLF funding 20052008. Report on visitor and neighbourhood surveys 2005
2008 prepared for HLF, BRDC, London.
Murzyn M. [2006], Kazimierz. rodkowoeuropejskie dowiadczenie rewitalizacji, Midzynarodowe
Centrum Kultury, Krakw.
Murzyn-Kupisz M. [2012a], Dziedzictwo kulturowe a rozwj lokalny, Wydawnictwo Uniwersytetu
Ekonomicznego w Krakowie, Krakw.
Murzyn-Kupisz M. [2012b], Spojrzenie na wartoci obiektw zabytkowych z perspektywy ekonomiki
kultury, w: Wartociowanie w ochronie i konserwacji zabytkw, B. Szmygin (red.), Polski Komitet
Narodowy ICOMOS, Politechnika Lubelska, Warszawa, Lublin.
Naylor R., Lungershausen U., Oakley K., Mantella L. [2009], Assessment of the social impact of par-
ticipation in HLF-funded projects. Final report, Heritage Lottery Fund, BOP, London.
Oldenburg R. [1989], The great good place: cafs, coffee shops, community centers, beauty parlors, ge-
neral stores, bars, hangouts and how they get you through the day, Paragon House, New York.
Pawowska K., Swaryczewska M. [2002], Ochrona dziedzictwa kulturowego. Zarzdzanie i partycypa-
cja spoeczna, Wydawnictwo Uniwersytetu Jagielloskiego, Krakw.
Peacock A., Rizzo I. [2008], The heritage game. Economics, policy and practice, Oxford University
Press, Oxford New York. 263
Putnam R.D. [cop. 2008], Samotna gra w krgle. Upadek i odrodzenie wsplnot lokalnych w Stanach
Zjednoczonych, Wydawnictwo Akademickie i Profesjonalne, Warszawa.
Throsby D. [2010], Ekonomia i kultura, Narodowe Centrum Kultury, Warszawa.
Valuing cultural heritage. Applying environmental valuation techniques to historic buildings, monuments
and artifacts [2002], S. Navrud, R.C. Ready (eds.), E. Elgar, Cheltenham.
Wkad firm spoecznych w rewitalizacj dziedzictwa przyrodniczego i kulturowego. Studia przypadkw
z Polski, Francji, Woch i Finlandii [2008], N. Gauszka, R. Serafin (red.), Fundacja Partnerstwo dla
rodowiska, Krakw.
Katarzyna Jagodziska
Wprowadzenie do problematyki
rewitalizacji
Nie ma jednej obowizujcej definicji rewitalizacji. W Projekcie ustawy o rewi-
talizacji oraz wspieraniu remontw i niektrych inwestycji budowlanych z 2006
roku rewitalizacja zostaa okrelona jako proces odnowy przestrzennej, ekono-
micznej, spoecznej zdegradowanych obszarw zabudowy prowadzcy do zrwno-
waonego rozwoju tych obszarw. Ustawa jednak wci nie zostaa uchwalona.
266 Regulacje prawne odnoszce si do rewitalizacji rozproszone s w ustawach z za-
kresu m.in. planowania i zagospodarowania przestrzennego, samorzdu gminne-
go, gospodarki komunalnej, gospodarki nieruchomociami i prawa budowlanego
[Rewitalizacja miast polskich, 2010, s. 3233]. Z tego wzgldu autorzy poszczegl-
nych opracowa powiconych rewitalizacji wprowadzaj wasne definicje. W pu-
blikacji Rewitalizacja zdegradowanych obszarw miejskich przyjto, e rewitalizacja
jest procesem dugofalowym i wielopaszczyznowym procesem integrujcym dzia-
ania naprawcze w sferze przestrzennej, spoecznej i gospodarczej, adresowanym
do zdegradowanych terenw miejskich, ktre utraciy zdolno samoregeneracji,
prowadzonym w celu ponownego wczenia tych obszarw w funkcjonowanie or-
ganizmu miejskiego [Kozowski, Wojnarowska, 2011, s. 16]. W projekcie Rewita-
lizacja miast polskich zrealizowanym przez Instytut Rozwoju Miast Polskich w Kra-
kowie rewitalizacja zostaa ukazana jako skoordynowany proces, prowadzony
wsplnie przez wadz samorzdow, spoeczno lokaln i innych uczestnikw,
bdcy elementem polityki rozwoju i majcy na celu przeciwdziaanie degradacji
przestrzeni zurbanizowanej, zjawiskom kryzysowym, pobudzanie rozwoju i zmian
jakociowych, poprzez wzrost aktywnoci spoecznej i gospodarczej, popraw ro-
dowiska zamieszkania oraz ochron dziedzictwa narodowego, przy zachowaniu
zasad zrwnowaonego rozwoju.
Zagadnienie rewitalizacji zawsze obejmuje trzy aspekty: przestrzenny, spo-
eczny i gospodarczy. W aspekcie przestrzennym odnosi si do kwestii architekto-
niczno-urbanistycznych i budowlanych, ekologii, infrastruktury technicznej i dzie-
K. Jagodziska Rewitalizacyjna funkcja kultury...
Modele rewitalizacji
268
poprzez kultur
Jednym z istotnych czynnikw procesw rewitalizacji jest dziaalno kultu-
ralna. Wyrnia si trzy modele rewitalizacji, ktrych komponentem jest kultura
[Evans, 2005, s. 967970]:
Nabrzee Gateshead
Wyspa Myska zlokalizowana jest w centrum Bydgoszczy, w zakolu Brdy mi- 281
dzy jej gwnym nurtem a dopywem Mynwka, kilkaset metrw od Starego
Rynku. Zajmuje obszar 6,5 ha. Od koca XVI do drugiej poowy XVIII wieku na
wyspie funkcjonowaa mennica. Po jej zamkniciu powsta tu kompleks my-
ski dziaajcy jeszcze w pierwszej poowie XX wieku. W latach siedemdziesi-
tych rozpocza si likwidacja dziaalnoci przemysowej. W celu uniknicia de-
gradacji zlokalizowanych tu budynkw wadze miasta w 2005 roku objyten
teren Lokalnym Programem Rewitalizacji dla Miasta Bydgoszczy, a nastpnie
opracowany zosta czteroetapowy program Rewitalizacja zasobw kulturo-
wych i przyrodniczych Wyspy Myskiej i jej najbliszego otoczenia. W pierw-
szym etapie (Rewitalizacja Wyspy Myskiej w Bydgoszczy na cele rozwoju
przedsibiorczoci, 20062007) jeden z budynkw zosta zaadaptowany na
Centrum PracyiPrzedsibiorczoci, zbudowane zostay trzy kadki dla pieszych
poprawiajce dostpno Wyspy oraz odtworzono tzw. Midzywodzie. Drugi
etap (Renowacja obiektw dziedzictwa kulturowego na terenie Wyspy My-
skiej w Bydgoszczy, 20062009) polega na zaadaptowaniu piciu budynkw
na cele dziaalnoci Muzeum Okrgowego im. Leona Wyczkowskiego Ga-
lerii Sztuki Nowoczesnej, Dziau Archeologii, Europejskiego Centrum Pienidza,
centrum informacyjno-recepcyjnego zespou muzealnego oraz Domu Wycz-
kowskiego. W ramach trzeciego etapu (Budowa infrastruktury rekreacyjnej
Wyspy Myskiej i jej najbliszego otoczenia, 20082011) stworzona zosta-
a ka suca rekreacji, zbudowano amfiteatr, cigi piesze, cieki rowerowe
Dziedzictwo jako zasb Cz III
i plac zabaw, owietlono poszczeglne budynki oraz umocniono nadbrzea.
Natomiast czwarty etap to Rewitalizacja zdegradowanych terenw sporto-
wych na terenie Wyspy Myskiej (20112012), w ramach ktrej powstaa
przysta jachtowa oraz baza noclegowa z zapleczem gastronomicznym, sal
edukacyjn i studiem odnowy biologicznej. Do najwaniejszych celw rewita-
lizacji zaliczono: ograniczenie bezrobocia, osignicie wysokiego poziomu ak-
tywnoci spoecznej i gospodarczej, adu przestrzennego, estetyki, dostpno-
ci (w tym dla niepenosprawnych) oraz przywrcenie wartoci historycznych
(Wyspa Myska obok Starego Rynku to najstarszy i najlepiej zachowany
teren historyczny w ukadzie przestrzennym Bydgoszczy).
282
Kulturalne centrum Katowic
Zabocie w Krakowie
Podsumowanie
Rewitalizacja zdegradowanych terenw i podupadych budynkw czy zespow
architektonicznych jest atrakcyjna wizualnie i bezsprzecznie od koca XX wieku
mona mwi o prawdziwej modzie w tym zakresie. Waciwie przeprowadzona
suy wizerunkowym ambicjom politykw, urzdnikw i wacicieli, suy turystom
i jednoczenie mieszkacom. Wprowadza now warto jest ni funkcja kultu-
ralna. Ale wartoci dodan jest take sia przycigania publicznoci, jak dane
miejsce wytwarza.
Niemniej w literaturze wskazuje si, e celem wielkich projektw flagowych
rzadko jest poprawa warunkw bytowych dotychczasowych mieszkacw, a raczej
284
przycignicie do miasta nowych zwiedzajcych i kupujcych [Miles, 2005, s. 916].
To przede wszystkim projekty, ktre maj zapewni sukces marketingowy bu-
dowa lub poprawia wizerunek, zwraca uwag, czarowa, fascynowa, wzbudza
emocje. Charles Landry podaje, e w szczeglnoci predestynowane do tego, by
komunikowa si ikonicznie, s muzea, galerie, teatry i stadiony sportowe [Lan-
dry, 2008, s. 148]. Zagroeniem dla procesw rewitalizacji jest wspomniana wyej
gentryfikacja, widoczna w pojawieniu si na danym terenie nowych, zamonych
mieszkacw oraz im dedykowanych funkcji obiektw usugowych, biur. Popra-
wa jakoci przestrzennej, wzrost cen nieruchomoci i zmiana wizerunku okolicy
moe przyczynia si do wypierania dotychczasowych mieszkacw, dla ktrych
koszt ycia na tym terenie stanie si zbyt wysoki.
Literatura
Bogner D. [2001], Zufallsergebnis oder geplante Vielfalt? Das Konzept des MuseumsQuartiers / A Pro-
duct of Chance or Planned Diversity? The Concept of the MuseumsQuartier, w: MuseumsQuartier Wien.
Die Architektur / The Architecture, M. Boeckl (red.), WienNew York.
Evans G. [2005], Measure for measure. Evaluating the evidence of cultures contribution to regeneration,
Urban Studies, nr 42 (May).
Evans G., Shaw P. [2004], The contribution of culture to regeneration in the UK. A review of eviden-
ce. A report to the Department for Culture Media and Sport, London Metropolitan University,
London.
K. Jagodziska Rewitalizacyjna funkcja kultury...
Evans G., Shaw, P. [2006], Literature review. Culture and regeneration, Arts Research Digest, nr 37.
Guzik R. [2009], Rewitalizacja miast w Wielkiej Brytanii, Instytut Rozwoju Miast, Krakw.
Industrial buildings. Conservation and regeneration [2000], M. Stratton (ed.), E&FN Spoon, London.
Kaczmarek S. [2001], Rewitalizacja terenw poprzemysowych. Nowy wymiar w rozwoju miast, Wy-
dawnictwo Uniwersytetu dzkiego, d.
Kierujemy na sztuk! Dzia Edukacji MOCAK-u 20112012 / Destination: art! MOCAK Education Depart-
ment 20112012 [2013], E. Sala (red.), MOCAK, Krakw.
Kope M. [2010], Rewitalizacja miejskich obszarw zdegradowanych, Wydawnictwo C.H. Beck,
Warszawa.
Kozowski S., Wojnarowska A. [2011], Rewitalizacja zdegradowanych obszarw miejskich. Zagadnienia
teoretyczne, Wydawnictwo Uniwersytetu dzkiego, d.
Landry Ch. [2008], The art of city making, Sterling, VA.
Lorente J.P. [1998], Cathedrals of urban modernity. The first museums of contemporary art, 18001930,
Farnham, Surrey, Ashgate.
Lorente J.P. [2011], The museums of contemporary art. Notion and development, Farnham, Surrey,
Ashgate.
Markowski T. [2007], Rynkowe podstawy procesw rewitalizacji miast, w: Rewitalizacja miast w Pol-
sce. Pierwsze dowiadczenia, P. Lorens (red.), Urbanista, Warszawa.
Miles S. [2005], Our Tyne. Iconic regeneration and the revitalisation of identity in NewcastleGates
head, Urban Studies, nr 42 (May).
Murzyn-Kupisz M. [2013], Potencja dzielnic kultury we wzmacnianiu roli kultury w rozwoju orodka
metropolitalnego. Dowiadczenia Krakowa, w: Rozwj gospodarki kreatywnej na obszarach metropo-
litalnych, A. Klasik (red.), Uniwersytet Ekonomiczny w Katowicach, Katowice. 285
Rewitalizacja miast polskich jako sposb zachowania dziedzictwa materialnego i duchowego oraz czyn-
nik zrwnowaonego rozwoju. Podsumowanie projektu [2010], Instytut Rozwoju Miast, Krakw.
Salwiski J. [2011], Wok ulicy Lipowej, Muzeum Historyczne Miasta Krakowa, Krakw.
Schubert K. [2002], The Curators Egg. The evolution of the museum concept from the French Revolution
to the present day, One-Off Press, London (I wydanie: 2000).
Strzelecka E. [2011], Rewitalizacja miast w kontekcie zrwnowaonego rozwoju, Budownictwo i In-
ynieria rodowiska, nr 2.
Vegara A. [2004], New millenium Bilbao, w: Waterfronts in post-industrial cities, R. Marshall (ed.),
Spon Press, LondonNew York (I wydanie: 2001).
Cz IV
Kultura wobec
wspczesnych procesw
spoeczno-ekonomicznych
Globalizacja kultury
Globalizacja jest procesem bardzo czsto przywoywanym, opisywanym i de-
finiowanym na wiele rnych sposobw. Dokadne analizowanie tego zagadnienia
niewtpliwie wykracza poza zakres problemowy tego rozdziau, dlatego te kwe-
stie definicyjne zostan tu ograniczone do niezbdnego minimum. Przyjmijmy za-
tem oglnie, e pojciem globalizacji bdziemy okrela zbir wielokierunkowych
i wielopaszczyznowych tendencji o charakterze integracyjnym w skali oglno-
wiatowej [Robertson, 1992, s. 395396; Sztompka, 2005, s. 93], sytuujcych si
P. Kisiel Kultura wobec wspczesnych procesw...
Fragmentaryzacja
i rekompozycja kultury
Ponowoczesna przestrze kultury podlega jednak nie tylko tendencjom globa-
lizacyjnym, ale rwnie fragmentaryzacji i rekompozycji, ktre w pewnym sen-
sie mog by postrzegane jako przeciwstawne globalizacji. Relacja midzy nimi na
pewno nie jest jednoznaczna. Co prawda globalizacja i fragmentaryzacja skiero-
wane s w przeciwne strony (fragmentaryzacja jest tendencj antyintegracyjn),
mona jednak wyranie zauway trzy typy potencjalnych zalenoci midzy nimi. 297
Po pierwsze, fragmentaryzacja moe by traktowana jako dialektyczna reakcja na
globalizacj w tym przypadku globalizacja staje si rdem dla fragmentaryza-
cji. Po drugie, fragmentaryzacj moemy postrzega jako form przeciwdziaania
globalizacji jej celem jest w tym przypadku ograniczanie rozwoju i zasigu glo-
balizacji. I po trzecie, fragmentaryzacja i globalizacja mog by ujmowane jako in-
tegralnie powizane ze sob czci fragmentaryzacja staje si w tym przypadku
czci albo te wytworem globalizacji [Clark, 2004, s. 29].
Proces fragmentaryzacji nie musi jednak wiza si jedynie z globalizacj. Zda-
niem Chrisa Barkera, kluczowe dla jego zaistnienia s wspczesne procesy migra-
cyjne, odpowiedzialne za stworzenie sytuacji, w ktrej rne systemy kulturowe nie
tylko wspistniej, lecz nawet si przenikaj i nie sposb wyznaczy wyranych
granic midzy nimi. [Barker, 2005, s. 94]. Bliskie ssiedztwo, codzienne oswajanie
si z innoci kulturow, przyczynia si do przewartociowania znaczenia od-
miennoci etnicznej oraz zaniku wyrazistych podziaw kulturowych i subkulturo-
wych zwiksza to tolerancj i akceptacj dla odmiennych stylw ycia.
Istota fragmentaryzacji jako procesu antyintegracyjnego polega na wprowa-
dzaniu i wspistnieniu wielu niezwizanych ze sob a czasami nawet sprzecz-
nych wartoci, dziaa i ich efektw w tej samej przestrzeni kulturowej. Jest to
moliwe, gdy kluczow zasad organizujc t przestrze jest pena akceptacja
pluralizmu. I to sprawia, e zarwno pewne caoci kulturowe, jak i mniej lub
bardziej zglobalizowane ich fragmenty mog wspistnie i by wykorzystywane
Kultura jako skadowa procesw spoecznych Cz IV
jako czci skadowe nowych, rekomponowanych caoci. Istot fragmentaryzacji
doskonale wyrazi Jerzy Mikuowski Pomorski, stwierdzajc, e fragmentaryzacja
to nie zanik czci dawnych caoci, ich cakowity rozpad; to raczej trwanie ich
czci we fragmencie, pewnym stanie wyrnialnym i rozpoznawalnym, zdolnym
zapewne przez pewien czas samodzielnie funkcjonowa, a take wymagajcym
zewntrznego wzmocnienia [Mikuowski Pomorski, 2006, s. 1].
W charakterystyce specyfiki procesw fragmentaryzacyjnych najwaniejsze
wydaj si trzy cechy. Po pierwsze, kultura poddawana fragmentaryzacji jest za-
wsze kontynuacj przeszoci, a pojawiajce si fragmenty (czci) nie s negacj
tego co byo, lecz pluralistycznym rozwiniciem. Po drugie, rdem fragmentary-
zacji nie jest sam pluralizm, lecz bdca jego konsekwencj zdolno do przyswa-
jania zupenie nowych elementw skadowych i motyww zaczerpnitych z innych
systemw kulturowych. A to powoduje zerwanie cigoci kulturowej. I po trzecie,
fragmenty zlepione z rozmaitych elementw wydawaoby si zupenie niepa-
sujcych do siebie mog czasami w efekcie tworzy sztuczne kompozycje, co
sprawia, e nie s one zdolne do odtwarzania stanu kultury jako caoci. Tym sa-
mym jedno kultury zostaje utracona i przez to obnia si poziom jej wewntrz-
nej integracji [Sistare, 2004, s. 187211].
Fragmentaryzacja jest niewtpliwie procesem rozpadu spjnych systemw
298 kultury. Ich elementy skadowe uwalniaj si i zaczynaj by zdolne do samo-
dzielnego istnienia poza caoci systemu, a najwaniejsze jest to, e staj si
globalne i w peni mobilne. Oznacza to rwnie ich gotowo do udziau w procesie
rekompozycji, ktry jest nierozerwalnie powizany z fragmentaryzacj i polega na
komponowaniu nowych caoci ze sfragmentaryzowanych czci ma wic cha-
rakter rekonfiguracyjny. Mimo e fragmentaryzacja oznacza rozpad kultury jako
caoci, nie nastpuje dezintegracja, gdy poszczeglne uwolnione czci, poprzez
rekompozycj, zaczynaj by czone z czciami z odmiennych systemw kul-
turowych i tworz z nimi nowe caoci. Istota fragmentaryzacji i nastpujcej po
niej rekompozycji polega zatem na rozpadzie jednych caoci i tworzeniu nowych
w oparciu o uwolnione elementy skadowe. W ten sposb tworzy si nowa jako,
nowa konfiguracja kulturowa, czyli zrekomponowany system.
Trzeba jednak zaznaczy, e proces rekompozycji nie jest kreatywn dekon-
strukcj. Jest bowiem scalaniem rozpadajcych si ju czci sfragmentaryzowanej
wczeniej caoci, a zatem rozpad caoci poprzedza proces rekompozycji. Nato-
miast w przypadku kreatywnej dekonstrukcji idea nowej caoci poprzedza rozpad
i waciwie staje si jego przyczyn. Nie chodzi tu o zagospodarowanie ju sfrag-
mentaryzowanych czci, lecz o fragmentaryzacj istniejcych caoci, by proces
dekonstrukcji mg si powie. Zatem idea rekonstrukcji poprzedza fragmenta-
ryzacj, natomiast idea rekompozycji jest form reakcji na zrealizowany proces
fragmentaryzacji.
P. Kisiel Kultura wobec wspczesnych procesw...
Podsumowanie
Wrd najwaniejszych cech opisujcych specyfik wspczesnej kultury jest
jej dynamiczna zmienno, ktra powizana jest jednak z brakiem wyranej lo-
giki i konsekwencji zmian. Powoduje to nie tylko brak ukierunkowania zmian,
ale nawet przeciwstawne oddziaywanie procesw ksztatujcych system kultury.
Omwione w rozdziale trzy najistotniejsze obecnie grupy procesw kulturowych 303
o podou spoeczno-ekonomicznym (procesy globalizacyjne, procesy fragmen-
taryzacji i rekompozycji oraz procesy estetyzacji ycia codziennego) stanowi
doskona ilustracj tych tendencji. Wskazane procesy nie wyczerpuj oczywicie
bogactwa zmian przestrzeni kultury, ale wiadcz o jej wspczesnej tosamoci.
Rola globalizacji, fragmentaryzacji i rekompozycji oraz estetyzacji w ksztatowaniu
wspczesnej kultury jest bowiem tak istotna, e opisywanie i wyjanianie mecha-
nizmw jej funkcjonowania bez odwoania si do nich nie jest moliwe.
Literatura
Appadurai A. [2005], Nowoczesno bez granic. Kulturowe wymiary globalizacji, Universitas, Krakw.
Barker C. [2005], Studia kulturowe. Teoria i praktyka, Wydawnictwo Uniwersytetu Jagielloskiego,
Krakw.
Baudrillard J. [1996], Precesja symulakrw, w: Postmodernizm. Antologia przekadw, R. Nycz (red.),
Wydawnictwo Baran i Suszczyski, Krakw.
Bauman Z. [2000], Globalizacja, PIW, Warszawa.
Bauman Z. [2000], Ponowoczesno jako rdo cierpie, Sic!, Warszawa.
Bauman Z. [2007], Liquid arts, Theory, Culture and Society, vol. 24 (1).
Bauman Z. [2011], Kultura w pynnej nowoczesnoci, Agora, Warszawa.
Bendixen P. [2001], Wprowadzenie do ekonomiki kultury i sztuki, Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiel-
loskiego, Krakw.
Bogunia-Borowska M., leboda M. [2003], Globalizacja i konsumpcja. Dwa dylematy wspczesnoci,
Universitas, Krakw.
Kultura jako skadowa procesw spoecznych Cz IV
Bourdieu P., Passeron J-C. [1990], Reprodukcja. Elementy teorii systemu nauczania, PWN, Warszawa.
Burszta W.J., Kuligowski W. [1999], Dlaczego kociotrup nie wstaje. Ponowoczesne pejzae kultury,
Sic!, Warszawa.
Clark I. [2004], Globalization and fragmentation. International relations in the twentieth century,
Oxford University Press, Oxford, NY.
Dziemidok B. [2002], Tosamo narodowa a sztuka i nowe media w epoce globalizacji, Kultura
i Spoeczestwo, nr 1.
Featerstone M. [1996], Postmodernizm i estetyzacja ycia codziennego, w: Postmodernizm. Antologia
przekadw, R. Nycz (red.), Wydawnictwo Baran i Suszczyski, Krakw.
Giddens A. [2001], Nowoczesno i tosamo. Ja i spoeczestwo w epoce pnej nowoczesnoci,
Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa.
Giddens A. [2004], Socjologia, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa.
Jameson F. [1996], Postmodernizm i spoeczestwo konsumpcyjne, w: Postmodernizm. Antologia prze-
kadw, R. Nycz (red.), Wydawnictwo Baran i Suszczyski, Krakw.
Kavolis V. [1972], History on arts side. Social dynamics in artistic efflorescences, Cornell University
Press, Ithaca, NY.
Kisiel P. [2005], Globalization and artistic culture, Argumenta Oeconomica Cracoviensia, nr 3.
Koskowska A. [2006], Kultura masowa. Krytyka i obrona, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa.
Korporowicz L. [1999], Osobowo interaktywna w dobie interakcji kultur, w: Teoria socjologiczna Flo-
riana Znanieckiego a wyzwania XXI wieku, E. Haas (red.), Towarzystwo Naukowe Katolickiego
Uniwersytetu Lubelskiego, Lublin.
Mannheim K. [1992], Essays on the sociology of culture. Collected Works, vol. 7, B.S. Turner (eds.),
304 Routledge, LondonNew York.
Mathews G. [2005], Supermarket kultury. Kultura globalna a tosamo jednostki, PIW, Warszawa.
McRobbie A. [1994], Postmodernism and popular culture, Routledge, London, New York.
Mikuowski Pomorski J. [2006], Fragmentaryzacja jako proces ponowoczesny. Rekompozycja poprzez
fragmentaryzacj, Euro-limes, nr 1(6), dostpne: http://janek.uek.krakow.pl/~limes/index.
html.
Ortega y Gasset J. [2002], Bunt mas, Muza, Warszawa.
Robertson R. [1992], Globality, global culture, and images of world order, w: Social change and moder-
nity, H. Haferkamp, N.J. Smelser (ed.), California University Press, Berkeley, CA.
Robertson R. [1995], Glocalization. Time-space and homogeneity-heterogeneity, w: Global moder-
nities, M. Featherstone, S. Lash, R. Robertson (eds.), Sage, London.
Rosenau J.N. [1997], Along the domestic-foreign Frontier. Exploring governance in a turbulent world,
Cambridge University Press, Cambridge.
Sistare C.T. [2004], Cultural fragmentation, w: Civility and its discontents. Essays on civic virtue, to-
leration and cultural fragmentation, C.T. Sistare (ed.), University Press of Kansas, Lawrence, KS.
Smith A.D. [1990], Towards a global cultures?, w: Global culture. Nationalism, globalization and mo-
dernity, M. Featherstone (eds.), Sage, London.
Sztompka P. [2002], Socjologia. Analiza spoeczestwa, Znak, Krakw.
Sztompka P. [2005], Socjologia zmian spoecznych, Znak, Krakw.
Tatarewicz B. [1992], Komercjalizacja w kulturze w krajach gospodarki rynkowej. Czy bez uszczerbku
dla sztuki?, w: Komercjalizacja w kulturze. Szanse i zagroenia, S. Golinowska (red.), Instytut Kul-
tury, Warszawa.
Tomlinson J. [1999], Globalization and culture, The University of Chicago Press, Chicago.
Welsch W. [2005], Estetyka poza estetyk. O now posta estetyki, Universitas, Krakw.
P. Kisiel Kultura wobec wspczesnych procesw...
Zelizer V.A. [1999], Multiple markets: Multiple cultures, w: Diversity and its discontents. Cultural con-
flict and common ground in contemporary American society, N.J. Smelser, J.C. Alexander (eds.),
Princeton University Press, Princetown, NJ.
Znaniecki F. [1988], Wstp do socjologii, PWN, Warszawa.
305
Anna Karwiska
Kulturowe podoe
formowania si kapitau
ludzkiego i spoecznego
Kapita ludzki
jako zasb rozwojowy
Trzeba podkreli, e zarwno kapita ludzki, jak i kapita spoeczny bywa-
j rozpatrywane w literaturze w rnych wymiarach: od jednostkowego do ma-
krostruktur spoecznych, a take we wzajemnych powizaniach. Oba te kapitay
s te rozpatrywane jako komponenty kapitau intelektualnego. Takie wielowy-
miarowe ujcie komplikuje ju i tak niezbyt jasne rozrnienia, zwaszcza midzy
kapitaem ludzkim a intelektualnym i dodatkowo kapitaem kulturowym, ktry
bywa wczany do kapitau spoecznego lub do intelektualnego. Dlatego konieczne
jest podjcie na wstpie tych rozwaa pewnych decyzji definicyjnych odno-
szcych si do kluczowych poj. Kapita ludzki rozumiany jest najczciej jako
zasb wiedzy, umiejtnoci, kompetencji i innych atrybutw posiadanych przez
jednostki, sprzyjajcy tworzeniu osobistego, spoecznego i ekonomicznego do-
1
O funkcjach kultury szerzej w niniejszej publikacji: A. Karwiska, Kultura.
2
Charakteryzujc podoe kulturowe ksztatowania si kapitau ludzkiego i spoecznego, trzeba pa-
mita, e jest to w istocie jeden zoony proces, a dokonane w tytule rozrnienie suy raczej upo-
rzdkowaniu rozwaa.
A. Karwiska Kulturowe podoe formowania si kapitau ludzkiego...
Mona poszerza zakres tego pojcia, obejmujc nim zasoby zwizane z kon-
kretn osob (a zatem wszystkie uzdolnienia, cay zasb wiedzy, dowiadcze,
zdrowie, energi yciow, nastroje itp.). Utrzymuje si przekonanie o duym
znaczeniu wyksztacenia w poziomie kapitau ludzkiego i przekonanie, e kapi-
ta ludzki ma wasnoci kumulacyjne, a kolejne etapy i formy edukacji sprzyjaj
powikszaniu jego zasobw. Jednoczenie szuka si moliwoci precyzyjnego mie-
rzenia kapitau ludzkiego, co jest wane chociaby ze wzgldu na potrzeb bada
pedagogicznych [Walukiewicz, 2012 s. 9798]. Jednak formalne wyksztacenie
niekoniecznie jest wskanikiem poziomu kapitau ludzkiego, zwaszcza w obec-
nej sytuacji znacznego upowszechnienia si wyksztacenia redniego i wyszego.
Punkt cikoci przesuwa si na kwestie kompetencji oglnych i szczegowych
[Grniak, 2011, s. 18].
Definiujc kompetencje, naley zwrci uwag na brak precyzyjnego rozr-
nienia w jzyku polskim dwch typw kompetencji: z jednej strony chodzi o szcze-
glne cechy jednostki, sposoby zachowania, motywacje, umiejtnoci, charakte-
ryzujce osoby, ktre uzyskuj dobre wyniki; z drugiej za chodzi o podstawowy
zakres umiejtnoci, postaw, wiedzy, ktry niezbdny jest do prawidowego wyko-
A. Karwiska Kulturowe podoe formowania si kapitau ludzkiego...
3
Edwin Bendyk wskazuje proces rewolucji neoindustrialnej jako nowy etap rozwoju spoeczno-gospo-
darczego, ktry doprowadzi do rozpowszechnienia na skal globaln zasady DIY (do it yourself zrb to
sam) icakowicie zmieni wiat gospodarki: produkcji, konsumpcji, dystrybucji [Bendyk, 2012, s.6382].
4
Mona powiedzie, e powstaje nowy cybertyp czowieka, zarwno w wymiarze fizycznym, jak
ipsychologicznym, spoecznym, kulturowym, a po wymiar gospodarczy i polityczny.
A. Karwiska Kulturowe podoe formowania si kapitau ludzkiego...
Ksztatowanie si kompetencji
kluczowych rola kultury
Kluczowe kompetencje s efektem nie tylko intencjonalnych procesw edu-
kowania czy szerzej procesw socjalizacji. W istocie ksztatuj si one pod
wpywem najrozmaitszych, wielowymiarowych oddziaywa wiata zewntrzne-
go (od poziomu mikrospoecznego do globalnego), przefiltrowanych przez na-
sze indywidualne struktury poznawcze. Opisujc zasady ksztatowania innowa-
cyjnoci, psychologowie ju od dawna zwracaj uwag na fakt, e niezbdna jest
w tym procesie aktywno jednostki, ktra jest podmiotem, sprawc inicjujcym
dziaania, dokonujcym wyboru, przyjmujcym odpowiedzialno za te wybory
[Kozielecki, 1988, s. 4447, Kozielecki, 1976, s. 198]. Wymienione wyej kom-
petencje s powizane ze sob i wzajemnie si wzmacniaj. Tu naley zwrci
szczegln uwag na znaczenie cech osobowociowych, ktre w pewnym sensie
maj charakter rdzeniowy; to wok nich ukadaj si i rozwijaj inne kompeten-
cje, ktrych uksztatowanie zaley w duym stopniu od umiejtnoci przetwarza-
nia docierajcych informacji. Drugi element rdzeniowy kompetencji kluczowych to
umiejtnoci zwizane z funkcjonowaniem w wiecie spoecznym, pozwalajce na
zwielokrotnienie posiadanych informacji (np. poprzez wymian dowiadcze, ko- 313
munikowanie si, wzmacnianie wasnych moliwoci pojawiajce si szczeglnie
w sytuacjach konkurowania i wsppracy), zwikszanie wiedzy o moliwych roz-
wizaniach czy skracanie czasu potrzebnego na uczenie si (np. przez korzystanie
z cudzych dowiadcze).
Wraz z rozwojem nowych sposobw zarzdzania, zwaszcza tzw. zarzdzania
sieciowego (network management), pojawia si zapotrzebowanie na nowe umiejt-
noci i nowe kompetencje, obok tradycyjnie wymaganych od menaderw. Szcze-
glnie wane staj si umiejtnoci negocjacyjne czy mediatorskie. Ze wzgldu na
oczekiwane w nowoczesnych organizacjach kompetencje i umiejtnoci pracowni-
kw zarzdzanie personelem nie moe opiera si na modelu sieranta wydaj-
cego rozkazy5; chodzi tu o zupenie nowy sposb komunikowania si i motywo-
wania. Nie jest to tylko kwestia poszukiwania nowych rde rekrutowania takich
specjalistw czy odpowiedniego treningu, jest to w istocie sprawa transformacji
kulturowej [Eggers, Goldsmith, 2004, s. 2021].
Kapita ludzki rozwaany jest zatem jako zesp cech przysugujcych jednost-
kom. Kada jednostka dokonuje akumulacji kapitau ludzkiego poprzez rozwijanie
swojej wiedzy i umiejtnoci. Na poziomie organizacji ten proces akumulacji od-
5
Zarzdzanie personelem w nowoczesnych organizacjach wymaga rozmaitych umiejtnoci zwi-
zanych z koordynowaniem dziaa specjalistw, czsto indywidualnoci. Styl nakazowy jest zupenie
nieadekwatny.
Kultura jako skadowa procesw spoecznych Cz IV
bywa si przez szkolenia, stwarzanie moliwoci rozwoju kompetencji, umoliwia-
nie zdobywania dowiadczenia, formuowanie wyzwa rozwojowych zwizanych
z korzyciami itd. Take na poziomie regionu czy w skali makrospoecznej mog
by tworzone odpowiednie warunki rozwoju indywidualnych zasobw kapita-
u ludzkiego poprzez zaspokajanie potrzeb edukacyjnych, powoywanie instytucji
zajmujcych si np. dziaaniami z zakresu lifelong learning czy life-wide learning6,
stwarzanie systemowych moliwoci rozwoju intelektualnego, wspieranie zdoby-
wania wyksztacenia, budowania kompetencji przez osoby ze rodowisk defawo-
ryzowanych.
Naley rwnie wskaza, e podobnie jak inne kapitay kapita ludzki jest za-
groony deprecjacj. Istnieje wiele potencjalnych zagroe. Mona wskaza cho-
ciaby przyczyny demograficzne (starzenie si, umieranie, ale take nadumie-
ralno w pewnych kategoriach7), powstawanie obszarw zagroenia chorobami
cywilizacyjnymi (w tym take zagroenie depresj czy zaburzeniami osobowocio-
wymi). Istotnym rdem deprecjacji kapitau ludzkiego moe by wzrost migracji,
zwaszcza ludzi modych, czsto najbardziej przedsibiorczych, nastawionych na
samorealizacj. Ponadto mog odgrywa tu rol zjawiska zniechcajce, obniaj-
ce jako funkcjonowania w rodowisku pracy, jak mobbing, brak perspektyw, po-
czucie zagroenia. Utrzymanie i rozwj wysokiego poziomu kapitau ludzkiego jest
314 bardzo cile zwizane z procesami motywacji (w tym take samomotywowania).
Tu rola kontekstu kulturowego jest niezwykle istotna. To w obrbie kultury for-
muowane s przecie najwaniejsze wartoci do realizowania, cele, o ktre warto
walczy, ktrym warto nawet bardzo wiele powici.
Charakterystyka
kapitau spoecznego
W badaniach nad kapitaem spoecznym zazwyczaj przywouje si opinie kla-
sykw: z jednej strony Pierrea Bourdieu, z drugiej za przede wszystkim Roberta
Putnama i Jamesa Colemana. W ujciu pierwszym sie powstaa w wyniku inter-
6
Oba te sformuowania odnosz si do wspczesnej koncepcji ksztatowania kapitau intelektu-
alnego. Longlife learning oznacza uczenie si przez cae ycie, co wie si ze starzeniem si wiedzy
nabywanej w procesach formalnej edukacji i koniecznoci utrzymywania umiejtnoci przyswajania
nowych informacji w cigu caego ycia ze wzgldu na zmiany technologiczne, przechodzeniem zjed-
nych zawodw (zaj) do innych, rozwijaniem zdolnoci do pozostawania zatrudnionym. Podobnie
life-wide learning, czyli uczenie si poprzez rozmaite dowiadczenia, uczestnictwo w kulturze, po-
dre, zabaw i inne obszary aktywnoci spoecznej czy kulturalnej, pozwala na lepsze radzenie sobie
zwyzwaniami wspczesnego wiata.
7
Takie zjawisko wystpuje np. w Rosji wrd mczyzn w wieku od ok. 45 lat, podobnie w wielu kra-
jach afrykaskich w wyniku wzrostu zachorowa na AIDS.
A. Karwiska Kulturowe podoe formowania si kapitau ludzkiego...
8
Pojcie ad porozumie zbiorowych wprowadzi Stanisaw Ossowski, rozwaajc kolejno wystpu-
jce wdziejach sposoby organizowania ycia spoecznego. Oparcie si na porozumieniach zbiorowych
miao charakteryzowa postulowany typ nowego spoeczestwa [Ossowski, 1967, s. 175193].
Kultura jako skadowa procesw spoecznych Cz IV
do zdobycia i utrzymania. Jak wskazuje Andrzej Herman: najpowaniejsz sabo-
ci w ekonomicznej teorii kapitau intelektualnego jest milczce przyjcie zao-
enia, e on ju ze swej istoty rzeczy istnieje (funkcjonuje), lub te, e co najwyej
si go pomnaa (wydobywa) za pomoc rnych, wyspecjalizowanych technik
na poziomie przedsibiorstwa [Herman, 2008, s. 39]. A wic zwraca si tu uwag
na proces tworzenia tych zasobw i ich nieoczywisto. Kapita intelektualny jest
take okrelany jako wiedza, ktra moe by [wyrnienie AK] przeksztacona
w warto [Edvinsson, Malone, 2001, s. 3940]. Ta moliwo tworzenia dochodu
poprzez wykorzystanie wiedzy jest uwarunkowana rozmaitymi czynnikami we-
wntrznym lub zewntrznym usytuowaniem.
W Raporcie o kapitale intelektualnym Polski wskazuje si na kapita ludzki, ka-
pita strukturalny, kapita spoeczny i kapita relacyjny9 jako komponenty two-
rzce kapita intelektualny [Raport o kapitale, 2008, s. 6]. Oznacza to, e dla
waciwego spoytkowania nagromadzonej wiedzy, umiejtnoci, kompetencji itd.
konieczne jest istnienie przyjaznego rodowiska, a samo wytworzenie kapitau in-
telektualnego jest uzalenione od wielu determinant, nie tylko kulturowych, ktre
s tu najwaniejsze, ale take spoecznych i ekonomicznych.
Omawiane w tym rozdziale zasoby rozwojowe s cile ze sob powizane.
Szczegln rol odgrywa kapita spoeczny, zwaszcza pomostowy, pozwalajcy na
318 budowanie sieci porozumie, a nawet zaufania pomidzy grupami o odmiennych
zasadach dziaania i funkcjonujcych wzgldem siebie jako grupy obce (out-
groups). Jest to zasadniczy czynnik rozwoju kapitau ludzkiego ksztatujcego si
w procesach wymiany informacji i dowiadcze, co wymaga postaw otwartoci,
gotowoci do konfrontacji wasnych przekona i gotowoci do ich zmiany. Z dru-
giej strony istnienie sieci powiza pomidzy rozmaitymi podmiotami pozwala
na peniejsze wykorzystanie istniejcych zasobw kapitau ludzkiego w ramach
zbiorowoci lokalnej, regionu czy w skali makro.
9
Kapita relacyjny rozumiany jest w Raporcie o kapitale jako usytuowanie Polski w kontekcie glo-
balnym, jej zwizki z innymi gospodarkami i spoeczestwami, take jej wizerunek, w tym turystyczny
i biznesowy.
A. Karwiska Kulturowe podoe formowania si kapitau ludzkiego...
10
Naisbitt i Aburdene wskazuj na globalizacj trzech f: food, fashion i fun.
Kultura jako skadowa procesw spoecznych Cz IV
eczestw wydaj si trudne do ogarnicia, a tym bardziej do kontroli. W tych
warunkach wzrasta indywidualna odpowiedzialno za dokonywane wybory. Przy-
datna tu jest zaproponowana przez Andrzeja Siciskiego perspektywa homo eli-
gens, czyli czowieka dokonujcego wyborw. Kada kultura tworzona przez okre-
lon grup (nard, grup zawodow, pokoleniow itp.) jest wyborem z oglnego
repertuaru (znakw, symboli, sensw, wzorw, wartoci) kultury ludzkiej [Sici-
ski, 2002, s.78]. Dalsze wybory, np. na poziomie poszczeglnych rodowisk, grup
spoecznych bd w odniesieniu do takich procesw jak edukacja (socjalizacja),
zawsze oznaczaj czerpanie z zestawu istniejcych w danej kulturze zaakcepto-
wanych wzorw, idei czy innych elementw kultury. Pojawia si tu problem od-
powiednioci czy te inaczej mwic dostatecznego zasobu elementw,
ktre mog by przedmiotem takiego wyboru. W lad za tym za trzeba postawi
pytanie, czy dana kultura jest dostatecznie pojemna, a jednoczenie elastyczna,
czy pozwala na nabywanie nowych umiejtnoci i kompetencji, zmiany zachowa,
zmiany kryteriw oceniania.
Chodzi tu najpierw o rozrnienie midzy kulturami formuujcymi przeko-
nania w kategoriach rygorystycznych (absolutnych) i formuujcymi je na jakim
poziomie relatywizmu. Do przekona dotyczcych ycia moemy take zaliczy
orientacj czasow, czy jest to bardziej nastawienie na teraniejszo i przyszo,
320 czy bardziej na przeszo. Istotne jest tu take wskazanie charakterystycznego dla
danej kultury poziomu tolerancji (od skrajnej nietolerancji do permisywizmu). Jeli
chodzi o ogln orientacj kulturow, to kultury mona sytuowa midzy de-
niem do maksymalnego zachowania wasnej tosamoci (czyli orientacj obronn)
a nastawieniem na poznawanie innych, otwartoci na dialog. Istotne jest te,
w jakim zakresie kultura tworzy podstawy wsplnoty (od maych grup do wymiaru
makro). W kocu wane jest, w jakim porzdku uoone s w danej kulturze war-
toci (jaka jest ich hierarchia i kierunki zmian).
Znaczenie rnorodnoci kulturowej w budowania kapitau spoecznego i ka-
pitau ludzkiego wydaje si oczywiste. Generalnie rnorodno rozwaana jest
jako warto rozwojowa11 w rozmaitych kontekstach. Spoeczne postawy wobec
rnorodnoci kultur czy religii nie s jednak jednoznacznie pozytywne. Przed ty-
sicami lat, w czasach znacznie mniejszej gstoci zaludnienia i niszej czstoci
kontaktw midzy rozmaitymi grupami, odmiennoci byy traktowane jako za-
graajce, a umiejtno odrniania swoich od obcych bya jedn z pierwszych
lekcji w procesach socjalizacji. Potwierdzanie swojej tosamoci zawsze wizao
si (take w warstwie jzykowej) z odciciem si od obcych, nie-ludzi, innych
11
Nawet w dobie globalizacji i postpujcej standaryzacji sprowadzane z zewntrz elementy sty-
lu ycia, innowacje techniczne czy kulturowe s przez poszczeglne spoeczestwa czy spoecznoci
oswajane, przez co zyskuj swoj odrbn, lokaln specyfik. Mona tu np. wskaza, e tak wydawa-
oby si kosmopolityczna dyscyplina jak golf przy zachowaniu regu gry ma swoje szczeglne otoczki
kulturowe w Szkocji, w USA czy w Japonii [Dubos, 1986, s. 2627].
A. Karwiska Kulturowe podoe formowania si kapitau ludzkiego...
Podsumowanie
Rozdzia ten powicony jest charakterystyce znaczenia podoa kulturowego,
dla procesw budowy i wzmacniania elementw kapitau ludzkiego i spoecznego.
Istotn rol odgrywa tu zarwno kontekst kulturowy a zwaszcza ideay, warto-
ci, wzory czy normy kulturowe, jak i poziom i zakres uczestniczenia w kulturze,
Kultura jako skadowa procesw spoecznych Cz IV
a zwaszcza poziom aktywnoci indywidualnej, tworzenie si sieci powiza i po-
rozumie w tym rozmaitych krgw kulturowych. Szczeglne znaczenie kultury
w ksztatowaniu si tych zasobw rozwojowych wie si zwaszcza z jej spoecz-
nymi funkcjami.
Literatura
Bell D. [1994], Kulturowe sprzecznoci kapitalizmu, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa.
Budakowska E. [2002], Stosunki polsko-litewskie na pograniczu kulturowym, w: Pogranicze polsko-
-litewskie. Aktywizacja wsppracy, W. Misiak, A. Rejzner (red.), Wydawnictwa Uniwersytetu
Warszawskiego, Warszawa.
Castells M. [2000], The information age. Economy, society and culture, vol. 1: The rise of the network
society, Blackwell Publ., Oxford.
Chlewiski Z., Hankaa A., Jagodziska M., Mazurek B. [1997], Psychologia pamici, Wiedza Po-
wszechna, Warszawa.
Czapiski J. [2008], Kapita ludzki i spoeczny a dobrobyt materialny. Polski paradoks, Zarzdzanie
Publiczne, nr 2 (4).
Czapiski J. [2012], Ekonomia szczcia i psychologia bogactwa, Nauka, nr 1.
Dubos R. [1986], Pochwaa rnorodnoci, PIW, Warszawa.
Dziaania na rzecz zwikszenia kapitau spoecznego w ramach aktualizacji strategii rozwoju kraju
20072015. Ekspertyza [2010], J.J. Wygnaski, J. Herbst (red.), Ministerstwo Rozwoju Regional-
324 nego, Warszawa.
Edvinsson L., Malone M.S. [2001], Kapita intelektualny, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa.
Eggers W.D., Goldsmith, S. [2004], Government by network the new public management imperative,
Deloitte Research and Ash Institute at Harvardhttp://www.deloitte.com/assets/Dcom-Ireland/
Local%20Assets/Documents/ie_PS_governingbynetwork_1008(1).pdf, korzystano 28.08. 2012.
Florida R. [2010], Narodziny klasy kreatywnej, Narodowe Centrum Kultury, Warszawa.
Frey B.S., Stutzer A. [2002], The economics of happiness, World Economics, vol. 2, nr 1.
Fukuyama F. [1997], Zaufanie. Kapita spoeczny a droga do dobrobytu, Wydawnictwo Naukowe
PWN, Warszawa.
Grniak, J. [2011], Kapita ludzki, w: Bilans kapitau ludzkiego. Raport podsumowujcy pierwsz edycj
bada realizowanych w 2010 roku, praca zbiorowa, Polska Agencja Rozwoju Przedsibiorczoci,
Warszawa.
Herman A. [2008], Kapita intelektualny i jego liczenie, Kwartalnik Nauk o Przedsibiorstwie, nr3,
http://www.sgh.waw.pl/katedry/kzw/pracownicy/andrzejherman/Andrzej_Herman_Kapital_
intelektualny_i_jego_liczenie.pdf, korzystano 27.08.2012.
Inkeles A., Smith D.N. [1984], W stron definicji czowieka nowoczesnego, w: Tradycja i nowoczesno,
J. Kurczewska, J. Szacki (red.), Czytelnik, Warszawa.
Janus A.M. [1999/2000], Syndrom GVM. Global virtual manager, Transformacje, nr 14.
Katz E., Levin M.L., Hamilton H. [1963], Traditions of research on the diffusion of innovation, Ame-
rican Sociological Review, nr 2.
Kozielecki J. [1976], Koncepcje psychologiczne czowieka, PIW, Warszawa.
Kozielecki J. [1988], O czowieku wielowymiarowym. Eseje psychologiczne, PWN, Warszawa.
Kristandl G., Bontis N. [2007], Constructing a definition for intangibles using the resource based view
of the firm, Management Decision, vol. 45, nr 9.
A. Karwiska Kulturowe podoe formowania si kapitau ludzkiego...
LaPiere R.T. [1965], Social change, McGraw-Hill Book Comp., New York.
Micho P. [2010], Ekonomia szczcia, Dom Wydawniczy Harasimowicz, Pozna.
Naisbitt J., Aburdene P. [1990], Megatrends 2000, William Morrow and Company, New York.
Ogburn W.F., Nimkoff M.F. [1950], Sociology, The Riverside Press Cambridge, New York.
Polska 2030. Wyzwania rozwojowe [2009], M. Boni (red.), Kancelaria Prezesa rady Ministrw, War-
szawa.
Raport o kapitale intelektualnym Polski [2008], Warszawa, http://kramarz.pl/Raport_2008_Kapi-
tal_Intelektualny_Polski.pdf, korzystano 27.08.2012.
Siciski A. [2002], Styl ycia, kultura, wybr szkice, Instytut Filozofii i Socjologii PAN, Warszawa
Stark R. [1989], Sociology, Wadsworth Publishing Company, Belmont CA.
Strzeboska A., Dobrzyska M. [2011], Kompetencje jako przejaw kapitau ludzkiego, w: Bilans ka-
pitau ludzkiego. Raport podsumowujcy pierwsz edycj bada realizowanych w 2010 roku, praca
zbiorowa, Polska Agencja Rozwoju Przedsibiorczoci, Warszawa.
Szafraniec K. [2011], Modzi 2011, Kancelaria Prezesa Rady Ministrw, Warszawa.
Tarkowska E. [2006], Ubstwo i wykluczenie spoeczne. Koncepcje i polskie problemy, w: Wspczes-
ne spoeczestwo polskie. Dynamika zmian, J. Wasilewski (red.), Wydawnictwo Naukowe Scholar,
Warszawa.
The Immigration Commission Reports [1911], http://www.ebrary.com/stanford/Dillingham1.html,
korzystano 15.10.2012.
Toffler A. [2003], Zmiana wadzy, Zysk i S-ka, Pozna.
Tyack D.B. [1974], The one bests System. A history of American urban education, Harvard University
Press, Cambridge, MA.
Walukiewicz S. [2009], Kapita ludzki i spoeczny jako przedmiot bada pedagogicznych, http://www. 325
ptde.org/file.php/1/Archiwum/XV_KDE/pojedyncze/walukiewicz.pdf, korzystano 26.08.2012.
The well-being of nations. The role of human and social capital [2001], Centre for Educational Rese-
arch and Innovation, OECD, Paris.
Wgrzyn A. [2012], Kapita intelektualny organizacji a kapita ludzki, Grupa TEMPO eksperci HR:
http://www.grupatempo.pl/pl/czytelnia/drukuj/16, korzystano 27.08.2012.
Katarzyna Jagodziska
Edukacja kulturalna
na rzecz kreatywnoci
i innowacyjnoci
1
W ramach konferencji Nowoczesna placwka wychowania pozaszkolnego wobec wyzwa i proble-
mw jednoczcej si Europy zorganizowanej w dniach 2830 listopada 2002 r. w Krakowie.
K. Jagodziska Edukacja kulturalna na rzecz kreatywnoci...
chodzi do kina
interesuje si sztuk
chodzi do teatru
nie ma
Czy czowiek kulturalny to taki, ktry: tak nie to zna-
czenia
1. szanuje drugiego czowieka bez wzgldu na jego sytu-
92% 2% 5%
acj materialn, pogldy, narodowo, religi
2. jest delikatny i taktowny w kontaktach z innymi
90% 1% 7%
ludmi, nie robi nikomu przykroci
3. w kadej sytuacji wie, jak si zachowa, jak naley
89% 2% 7%
postpi
4. jeeli moe, pomaga kademu, kto potrzebuje pomocy 86% 3% 9%
5. nie przeklina, nie uywa wulgarnych sw 85% 4% 9%
6. przestrzega obowizujcych przepisw, nakazw i za-
85% 2% 10%
kazw, prawa i zasad moralnych
7. jest zawsze czysty, schludny i zadbany 85% 1% 12%
8. rzetelnie wykonuje swoje obowizki, prac i nauk 83% 1% 14%
Kultura jako skadowa procesw spoecznych Cz IV
1990 1992 1994 1995 2000 2002 2004 2008 2009 2010 2011 2012
Widzowie i su-
chacze w tea-
trach i instytu- 12 873 10 197 10 533 9 850 9 321 11 593 11 498 11 522 10 935
- -
cjach muzycz- tys. tys. tys. tys. tys. tys. tys. tys. tys.
K. Jagodziska
nych
Poziom czytel-
nictwa ksiek - 71% 56% - 54% 65% 58% 38% - 44% - 39%
337
Kultura jako skadowa procesw spoecznych Cz IV
wzgldem wizyt w miejscach kultury na 21 miejscu na 27, pod wzgldem czyta-
nia ksiek w 2007 roku (co najmniej jedna ksika) na 14 miejscu na 20, pod
wzgldem czytania prasy na 12 miejscu na 18 [Cultural statistics, 2011].
W opracowywanych przez Komisj Europejsk wskanikach innowacyjnoci
Polska znalaza si w ostatniej grupie pastw okrelanych mianem pastw nad-
ganiajcych lub te skromnych innowatorw, ktrych wskaniki innowacji pla-
suj si poniej redniej europejskiej (patrz: Tabela 3 i Schemat 2). W tej samej
grupie znalazy si (spord krajw UE) Bugaria, Rumunia i otwa, jednak ju
Czechy, Sowacja i Wgry zostay sklasyfikowane jako umiarkowani innowatorzy
w wyszej grupie.
Tabela 3. Grupy krajw wedug poziomu innowacyjnoci
Stopie
Umiarkowanie
Grupa wzrostu Liderzy wzrostu Wolno rosncy
rosncy
(2008-2012)
Liderzy Finlandia (1,9%)
1,8% Dania (2,7%) Szwecja (0,6%)
innowacji Niemcy (1,8%)
Naladowcy Holandia (2,7%)
innowacji Francja (1,8%)
Wielka Brytania
338 Estonia (7,1%)
(1,2%)
1,9% Belgia (1,1%) Cypr (-0,7%)
Sowenia (4,1%)
Luksemburg
(0,7%)
Austria (0,7%)
Irlandia (0,7%)
Umiarko- Malta (3,3%)
wani Sowacja (3,3%)
innowatorzy Wochy (2,7%)
2,1% Litwa (5,0%) Czechy (2,6%) Grecja (-1,7%)
Portugalia (1,7%)
Wgry (1,4%)
Hiszpania (0,9%)
Skromni Rumunia (1,2%)
1,7% otwa (4,4%) Polska (0,4%)
innowatorzy Bugaria (0,6%)
rdo: [Innovation Union scoreboard..., 2013, s. 12]
Szwajcaria
Szwecja
Niemcy
Dania
Finlandia
Holandia
Luksemburg
Belgia
Islandia
Wielka Brytania
Austria
Irlandia
Francja
Unia Europejska
Sowenia
Cypr
Estonia
Norwegia
Portugalia 339
Wochy
Hiszpania
Czechy
Serbia
Grecja
Sowacja
Wgry
Chorwacja
Malta
Litwa
Polska
B. Jug. Rep. Macedonii
otwa
Rumunia
Turcja
Bugaria
0,9
0,8
0,7
0,6
0,5
0,4
0,3
0,2
0,1
0
2
Por. w niniejszej publikacji: K. Jagodziska Charakterystyka dziaalnoci kulturalnej w Polsce.
Kultura jako skadowa procesw spoecznych Cz IV
mwki sprawiaj, e jak ujmuje to Katarzyna Olbrycht telewizja publiczna
nie tyko nie prowadzi edukacji kulturalnej, ale przeciwnie wzmacnia motywacje
rekreacyjno-ludyczne na najniszym poziomie [Olbrycht, 2003, s. 33].
Trzeba jednak podkreli, e zmieniaj si wymiary i sposb korzystania z me-
diw, ktrych ewolucja przebiega w kierunku indywidualnej selekcji i partycy-
pacji kultury uczestnictwa. Jak to uj Henry Jenkins, wiat, w ktrym od-
biorcy pomagaj ksztatowa przepyw treci medialnych w sieciach, to zupenie
inny wiat ni ten, w ktrym odbiorcy pasywnie akceptowali ofert udostpnian
w kanaach nadawczych [Jenkins, 2010, s. 137]. Moliwoci samej telewizji dziki
platformom cyfrowym, serwisom VOD, sprzeniu z internetem, nie s ju ta-
kie same jak jeszcze w latach dziewidziesitych XX wieku, przez co oferuje ona
inny model korzystania z jej zasobw. Wyludnia si stojca przed telewizorem
kanapa, a sam odbiornik stopniowo przestaje by kolejnym meblem. Na naszych
oczach upowszechniaj si nowe postawy odbiorcze, z ktrych przebija pragnienie
uwolnienia si z narzuconych przez tradycyjn telewizj ram pisze Wiesaw
Godzic [2010, s. 138]. Nowi odbiorcy, prosumenci, wsptworz treci kulturowe.
Odbywa si to w sposb bardziej lub mniej aktywny poprzez dodawanie nowych
treci, komentowanie i zmienianie istniejcych, jak te ich wybr i udostpnianie.
Jak wskazuj autorzy raportu Modzi i media, w kulturze nadmiaru, w ktrej pro-
342 blemem jest ju nie dostp do treci, lecz wiedza, ktre treci warto wybra, osoby
filtrujce i katalogujce oglnodostpne materiay maj znaczenie nie mniejsze
ni ci, ktrzy te materiay tworz [Filiciak i inni, 2010, s. 135].
Podsumowanie
Edukacja kulturalna odbywa si na wielu rnych obszarach i poziomach, w gru-
pach formalnych i nieformalnych, na paszczynie fizycznej i wirtualnej, na kadym
etapie rozwoju, w wymiarze kultury wysokiej i popularnej, a jej gwnym celem jest
nabywanie kompetencji. Liczne midzynarodowe badania wskazuj na jej istotne
znaczenie w budowaniu spoeczestwa obywatelskiego i kreatywnego, ktre z kolei
buduje innowacyjno przekadajc si na wyniki ekonomiczne. Prowadzone przez
orodki badania opinii spoecznej sondae i badania Gwnego Urzdu Statystycz-
nego pokazuj zatrwaajco niski udzia Polakw w kulturze. Poziom uczestnic-
twa w kulturze oraz wraliwoci na wytwory kultury jest bezporednio skorelowany
z poziomem i wymiarem edukacji kulturalnej nabywanej od pocztkowych etapw
ksztacenia. Na gruncie polskim dopiero pod koniec pierwszej dekady XXI wieku
wadze pastwowe dostrzegy potencja edukacji kulturalnej i zaczy wprowadza
systemowe rozwizania, ktrych efektem ma by zwikszenie wymiaru kultury
w polskich szkoach oraz zaj opartych na aktywnym tworzeniu kultury, party-
K. Jagodziska Edukacja kulturalna na rzecz kreatywnoci...
Literatura
Opracowania
Bendyk E. [2010], Kulturowe i spoeczne uwarunkowania innowacyjnoci, w: Innowacyjno 2010,
A.Wilmaska (red.), Polska Agencja Rozwoju Przedsibiorczoci, Warszawa.
Cultural statistics [2011], seria Eurostat Pocketbooks, Publications Office of the European Union,
Luxembourg.
Czy Polacy s kulturalni? Czyli deklarowane uczestnictwo w kulturze a wyobraenia o czowieku kultural-
nym [2001], TNS OBOP, Warszawa.
Edukacja artystyczna i kulturalna w szkoach w Europie [2010], Agencja Wykonawcza ds. Edukacji,
Kultury i Sektora Audiowizualnego (EACEA), Fundacja Rozwoju Systemu Edukacji, Warszawa
(1.wydanie w j. angielskim: 2009).
Filiciak M. i inni [2010], Modzi i media. Nowe media a uczestnictwo w kulturze. Raport Centrum Ba-
da nad Kultur Popularn, Szkoa Wysza Psychologii Spoecznej, Warszawa.
Gdzie czciej chodzimy: na mecz czy do muzeum? [2000], TNS OBOP, Warszawa.
Godzic W. [2010], Koniec telewizji, pocztek twrczoci, w: M. Filiciak i inni, Modzi i media. Nowe
media a uczestnictwo w kulturze, Raport Centrum Bada nad Kultur Popularn, Szkoa Wysza
Psychologii Spoecznej, Warszawa.
343
Innovation Union scoreboard 2013 [2013], European Commission, European Union.
Jankowska A. [2000], Edukacja kulturalna a przemiany cywilizacyjne i ekonomiczne, w: Edukacja kul-
turalna dzieci i modziey, B. Idzikowski, E. Narkiewicz-Niedbalec (red.), Kongres Kultury Polskiej
2000, Centrum Animacji Kultury, Regionalne Centrum Animacji, WarszawaZielona Gra.
Jenkins H. [2010], Nowe formy uczestnictwa w kulturze, w: M. Filiciak i inni, Modzi i media. Nowe
media a uczestnictwo w kulturze, Raport Centrum Bada nad Kultur Popularn, Szkoa Wysza
Psychologii Spoecznej, Warszawa.
Kim jest czowiek kulturalny? [2001], TNS OBOP, Warszawa.
Olbrycht K. [2003], Edukacja kulturalna dzieci i modziey problemy i wyzwania, w: Edukacja kul-
turalna dzieci i modziey problemy i wyzwania, Dzia Wydawniczy Kancelarii Senatu, Warszawa.
The impact of culture on creativity [2009], A Study prepared for the European Commission (Direc-
torate-General for Education and Culture), KEA European Affairs, June.
Weyssenhoff A. [2003], Edukacja kulturalna w dziaaniu placwek wychowania pozaszkolnego oraz
instytucji czasu wolnego dzieci i modziey w Polsce i w Europie, w: Edukacja kulturalna dzieci i mo-
dziey problemy i wyzwania, Dzia Wydawniczy Kancelarii Senatu, Warszawa.
Dokumenty
Cultural education. The promotion of cultural knowledge, creativity and intercultural understanding
through education [2009], Parliamentary Assembly: Committee on Culture, Science and Educa-
tion, Doc 11989, 9 July.
Strategia Rozwoju Kapitau Spoecznego 20112020 [2011], Ministerstwo Kultury i Dziedzictwa Na-
rodowego, Warszawa.
Przemysaw Kisiel
Wspczesne wzory
uczestnictwa w kulturze
Uczestnictwo w kulturze
jako problem badawczy
Jednym z istotniejszych spoecznych aspektw funkcjonowania wspczesnej kul-
tury jest niewtpliwie ten zwizany z partycypacj kulturaln. Nie oznacza to
oczywicie jakiegokolwiek redukowania znaczenia procesw kreacji kultury s
one kluczowe, i to wanie od ich przebiegu zaley ksztat przestrzeni kultury.
Jednake szeroki kontekst, w ktrym istnieje wspczesna kultura, sprawia, e ko-
nieczne staje si dostrzeenie, i dziea kultury, by mogy zaistnie w przestrzeni
spoecznej, musz by nie tylko tworzone, ale rwnie musz znajdowa odbior-
cw. Zatem relacja dzieo kultury odbiorca winna by postrzegana jako ukad
komplementarny, rwnie doniosy jak relacja twrca dzieo. Oczywicie ten
punkt widzenia staje si istotny, jeeli patrzymy na proces kulturowy, ujmujc go
w penym kontekcie, takim, w jakim jest on realizowany w przestrzeni spoecznej.
Spojrzenie na kultur poprzez pryzmat uczestnictwa staje si istotne rwnie
dlatego, e wiele przedsiwzi kulturalnych jest wspczenie wartociowanych
nie tylko ze wzgldu na przebieg procesu kreacji i wytwarzan w jego ramach war-
to artystyczn czy estetyczn dzie. Bardzo czsto dokonuje si ewaluacji dzie
kultury ze wzgldu na ich zdolno penienia konkretnych funkcji spoecznych.
Ocenia si je rwnie pod ktem zdolnoci wywoywania okrelonych zachowa
odbiorcw czy te zwikszania poziomu uczestnictwa w danym wydarzeniu kultu-
ralnym (np. w oparciu o liczb widzw). Tego typu ujcia wyranie si nasiliy wraz
z komercjalizacj przestrzeni kultury oraz zorientowaniem twrczoci kulturalnej
na zaspokajanie oczekiwa konsumentw i rynku. I w tym te kontekcie pytania
o wzory uczestnictwa w kulturze artystycznej staj si w pewnym sensie kluczowe.
Kultura jako skadowa procesw spoecznych Cz IV
1
Pojcia univore (univorous) oraz omnivore (omnivorous) zostay przejte z nauk przyrodniczych uni-
vore to organizmy ywice si jednym rodzajem poywienia lub odywiajce si raz dziennie, aomni-
vore to organizmy ywice si rnymi rodzajami poywienia, wielokrotnie w cigu dnia. Pojcia te
Richard A. Peterson wykorzysta do opisywania wzorw uczestnictwa w kulturze univore to odbiorca
zorientowany tylko na jedn form kulturow, natomiast omnivore to odbiorca skonny uczestniczy
wwielu, a nawet wszystkich moliwych formach kultury (odbiorca wszystkoerny).
Kultura jako skadowa procesw spoecznych Cz IV
kultury. Wyjtkiem s tu badania publicznoci kinowej i telewizyjnej, ktre mog
mie charakter ponadregionalny (czasami nawet midzynarodowy) nie zmienia
to jednak faktu, e dotycz one swoistego wycinka przestrzeni kultury i w zwizku
z tym mog by traktowane jedynie jako szczegowe uzupenienie oglnych cha-
rakterystyk uczestnictwa w kulturze.
Warto te podkreli, e badania mieszczce si w tym nurcie obecnie bar-
dzo czsto maj charakter bada komercyjnych, mocno ukierunkowanych na cele
rynkowo-marketingowe, a co za tym idzie uzyskiwane wyniki rzadko s pu-
blikowane i upowszechniane w penym zakresie. Nie wzbogacaj one znaczco
oglnej wiedzy dotyczcej uczestnictwa rwnie dlatego, e zazwyczaj odnosz
si do konkretnego zdarzenia kulturalnego, co zdecydowanie ogranicza moliwo
diagnozowania zachowa partycypacyjnych w kategoriach bardziej uniwersalnych.
Drugi ze sposobw podejmowania problemu uczestnictwa kulturalnego sku-
piony jest przede wszystkim na procesie recepcji dzie kultury, co oznacza za-
zwyczaj spojrzenie na badan problematyk z perspektywy mikrospoecznej.
Realizowane w ten sposb badania nie tylko opisuj przebieg procesu recepcji
[por. Matuchniak-Krasuska, 1988; Sukowski, 1972; Sifakakis, 2007], ale rwnie
okrelaj i analizuj zespoy czynnikw spoecznych (wyksztacenie, sytuacja
rodzinna, usytuowanie w strukturze spoecznej), psychicznych (postawa wobec
348 sztuki i instytucji kulturalnych) oraz ekonomicznych (poziom dochodw, status
zawodowy) ktre ksztatuj akty partycypacji kulturalnej lub je warunkuj [por.
DiMaggio, 1996; Smith, Wolf, 1996; Thyne, 2001; Kolb, 2002; Ostrover, 2005;
Swanson, Davis, Zhao, 2008].
Badania tego typu s bardzo wane, gdy pozwalaj na poszerzenie wiedzy
dotyczcej istoty aktywnoci odbiorcy w kontekcie procesu recepcji, a take wy-
janiaj prawidowoci zwizane z jego przebiegiem. Dziki temu stanowi one
doskonay punkt wyjcia dla szerszych i oglniejszych analiz uczestnictwa w kul-
turze. Uzyskana w ten sposb wiedza moe by wykorzystana jako teoretyczny
fundament dla analiz bardziej oglnych, ujmujcych caociowo proces uczest-
nictwa. Jednake trzeba przy tym zauway, e skoncentrowanie si na samym
akcie recepcji pociga za sob konieczno zawenia pola zainteresowa, std
te zakres uzyskiwanej wiedzy nie pozwala na caociowe spojrzenie na proces
uczestnictwa w kulturze artystycznej. Wrd tego typu bada przewaaj ana-
lizy o charakterze jakociowym, pogbionym [por. Eco, 1994; Eco, 1996; Halle,
1993; Gowiski, 1977], aczkolwiek pojawiaj si nawet badania eksperymentalne
[Trndle, Tschacher, 2012]. Istotny jest te fakt zrnicowania dyscyplinarnego
badaczy (kulturoznawcy, medioznawcy, estetycy czy historycy sztuki i literatury),
co sprawia, e reprezentowane s tu rne perspektywy badawcze.
Trzeci sposb badania uczestnictwa obejmuje najszersze spektrum proble-
mowe. Mieszcz si tu badania zorientowane na opisywanie i analizowanie ca-
ociowo postrzeganego procesu partycypacji kulturalnej, wyraanego poprzez
P. Kisiel Wspczesne wzory uczestnictwa w kulturze
wybieraj tylko jedn lub zaledwie kilka form i korzystaj z nich w niewielkim za-
kresie (tematycznym i czasowym), stosownie do swoich moliwoci. Najliczniej-
sz z tych grup odbiorcw bya oczywicie grupa odbiorcw nieaktywnych, ktrzy
stanowili ponad poow prby, odbiorcy typu omnivore stanowili bardzo nieliczn
elit (57%), natomiast liczebno nowo wyrnionego typu odbiorcw paucivore
zostaa oszacowana na ok. 1/3 prby.
Uzyskany w tych badaniach oglny obraz uczestnictwa w kulturze wskazu-
je, e wzory partycypacyjne znalazy si w kolejnym etapie dynamicznego proce-
su transformacji, ktry wyznacza kierunek zmian. Zarysowujce si tu tendencje
wskazuj na utrwalanie si trzech podstawowych wzorw uczestnictwa. Pierwszy
to uczestnictwo elitarne typu omnivore, ktre jest wyranie pozytywnie skorelo-
wane z wysokim statusem spoecznym i zawodowym, a take wysokim poziomem
edukacji oraz dochodu. Warto przy tym podkreli, e odbiorcy ci s elitarni ze
wzgldu na swe usytuowanie spoeczne i ekonomiczne, a nie pod wzgldem gu-
stw estetycznych. Charakteryzujca ich wszystkoerno w przestrzeni kultury
wiadczy bowiem o szerokim i aktywnym zainteresowaniu dobrami kultury wy-
sokiej, ale rwnie rnorodnymi dobrami kultury popularnej. Drugi typ stanowi
znaczca liczebnie grupa odbiorcw nieaktywnych, ktrych uczestnictwo w kul-
turze ksztatuje si na bardzo niskim poziomie, a ich kontakt z dzieami kultury
jest sporadyczny. Jest to zazwyczaj efekt wykluczenia o podou ekonomicznym 357
lub skutek braku czasu (np. z powodu duej aktywnoci zawodowej). Trzeba jed-
nak zasygnalizowa, e nie s to jedyne przyczyny niskiego poziomu uczestnic-
twa odbiorcw nieaktywnych [Kisiel, 2012, s. 184200]. Moe by to rwnie
efekt przekonania, e partycypacja kulturalna powinna mie charakter odwitny.
Oznacza to, e uczestnicy ci traktuj wszelkie formy aktywnoci kulturalnej jako
co, co nie ma charakteru codziennego i powinno by realizowane wanie spora-
dycznie. Co wane, nie ycz sobie oni zwikszenia czstotliwoci swej partycy-
pacji. Niski poziom uczestnictwa niektrych odbiorcw nieaktywnych moe mie
rwnie przyczyny w przejawianiu przez nich wysokiej aktywnoci o charakterze
religijnym. Wysoki poziom aktywnoci religijnej moe bowiem przyczynia si do
zmniejszenia aktywnoci kulturalnej, co sprawia, e osoby zaangaowane religijnie
bywaj skonne do redukowania aktywnoci kulturalnej.
Pomidzy odbiorcami typu omnivore a nieaktywnymi sytuuj si odbiorcy typu
paucivore, czyli tacy, ktrzy majc do wyboru ca gam rnorodnych form ak-
tywnoci kulturalnej, wybieraj jedynie nieliczne formy zgodnie z ich najwaniej-
szymi preferencjami estetycznymi. Ich aktywno nie jest bardzo wysoka, czsto
ma charakter niesystematyczny, a dodatkowo wybirczy, gdy odbierane dziea
kultury podlegaj zdecydowanej selekcji. Wybory estetyczne dokonywane przez
tego typu odbiorcw s bardzo zrnicowane, nie musz by i nie s wewntrz-
nie spjne ani konsekwentne. Przejawiane preferencje nie s te zwizane z po-
dziaami na kultur elitarn i popularn. Przyczyny niskiej aktywnoci kulturalnej
Kultura jako skadowa procesw spoecznych Cz IV
tych odbiorcw s jednak rne. Moe to by wynik ogranicze czasowych, ktre
sprawiaj, e dokonywane wybory odpowiadaj jedynie potrzebom kulturalnym
odczuwanym jako najbardziej istotne. Moe by to jednak rwnie efekt ograni-
cze ekonomicznych, ktre powoduj, e odbiorca nie moe zaspokoi wszystkich
swoich oczekiwa. Moe to te wynika z istnienia bardzo konkretnych i wskich
preferencji estetycznych odbiorcy, ktry interesuje si jedynie okrelonymi forma-
mi i nie przejawia zainteresowania innymi obszarami kultury.
Wyrnione typy odbiorcw kultury rni si midzy sob bardzo wyranie
na poziomie realizowanych dziaa partycypacyjnych. Mniejsze rnice midzy
poszczeglnymi typami odbiorcw obserwowane s natomiast na poziomie men-
talnym, ktry rwnie jest wyrazem specyfiki wspczesnej partycypacji kultu-
ralnej. Warto w tym kontekcie podkreli tendencje do subiektywizacji przey
estetycznych. Sprawiaj one, e partycypacja kulturalna jest postrzegana przede
wszystkim jako rdo przey indywidualnych, wzbogacajcych sfer dowiad-
cze jednostkowych. Wczeniej natomiast uczestnictwo w kulturze traktowane
byo jako czynnik kreujcy przede wszystkim powizania wsplnotowe. Zmiana ta
wie si oczywicie rwnie ze skonnoci do stosowania subiektywnych kryte-
riw wartociowania dzie kultury. Towarzyszy temu czsto tendencja do indywi-
dualizacji aktw uczestnictwa, ktra sprawia, e dowiadczenia partycypacyjne,
358 mimo e s uzewntrzniane i staj si zasobem wsplnych dowiadcze, rzadziej
przyczyniaj si do gbokiej integracji spoecznej.
Podsumowanie
Analiza wspczesnych wzorw uczestnictwa w kulturze jest zadaniem niea-
twym, gdy podlegaj one bardzo dynamicznym przemianom. To sprawia, e pr-
by ich opisania naraone s na szybk dezaktualizacj. W tej sytuacji istotniejsze
wydaje si uchwycenie tendencji ich zmian ni opisywanie stanw faktycznych,
aktualnych w krtkim czasie.
Podstawowy kierunek zmian w zakresie wzorw uczestnictwa w kulturze wy-
znaczany jest przez cztery typy odbiorcw: univore, omnivore, paucivore oraz nie-
aktywnych. Ich wyrnienie pozwala dostrzec, e aktywno kulturalna zalena
jest przede wszystkim od stylu ycia, a dopiero potem od usytuowania w struktu-
rze spoeczno-ekonomicznej.
Literatura
Arts and the people. A survey of public attitudes and participation in the arts and culture in New York State
[1973], American Council for the Arts in Education, New York.
Bauman Z. [2011], Kultura w pynnej nowoczesnoci, Agora, Warszawa.
P. Kisiel Wspczesne wzory uczestnictwa w kulturze
Berghamn M., Eijck K. van, (2009), Visual arts appreciation patterns. Crossing horizontal and vertical
boundaries within the cultural hierarchy, Poetics, vol. 37.
Bourdieu P. [2005], Dystynkcja. Spoeczna krytyka wadzy sdzenia, Wydawnictwo Naukowe Scholar,
Warszawa.
Bourdieu P., Passeron J-C. [1990], Reprodukcja. Elementy teorii systemu nauczania, PWN, Warszawa.
Bourdieu P., Wacquant L.J.D. [2001], Zaproszenie do socjologii refleksyjnej, Oficyna Naukowa, War-
szawa.
Carroll N. [2011], Filozofia sztuki masowej, Sowo/obraz terytoria, Gdask.
Chan T.W., Goldthorpe J.H. [2007], Social stratification and cultural consumption. The visual arts in
England, Poetics, vol. 35.
DiMaggio P. [1996], Are art-museum visitors different from other people? The relationship between
attendance and social and political attitudes in the United States, Poetics, vol. 24.
Eco U. [1994], Dzieo otwarte. Forma i nieokrelono w poetykach wspczesnych, Czytelnik, War-
szawa.
Eco U. [1996], Interpretacja i nadinterpretacja, Znak, Krakw.
European Cultural Values [2007], Special Eurobarometer 278, dostpne: http://ec.europa.eu/cultu-
re/documents/summary-report-values-en_en.pdf, korzystano 12.05.2010.
Gowiski M. [1977], Style odbioru. Szkice o komunikacji literackiej, Wydawnictwo Literackie, Krakw.
Grad J. [1997], Badania uczestnictwa w kulturze artystycznej w polskiej socjologii kultury. Analiza me-
todologiczno-teoretyczna, Wydawnictwo Naukowe UAM, Pozna.
Halle D. [1993], Inside culture. Art and Class in the American Home, The University Of Chicago Press,
Chicago, London.
Kirchberg V. [2007], Cultural consumption analysis. Beyond structure and agency, Cultural Sociolo- 359
gy, nr 1.
Kisiel P. [2012], Uczestnictwo w kulturze artystycznej jako forma dziaania spoecznego. Refleksja nad
stylami uczestnictwa mieszkacw Krakowa w kontekcie bada empirycznych, Wydawnictwo Uni-
wersytetu Ekonomicznego w Krakowie, Krakw.
Kluszczyski R.W. [2005], Arts, media, cultures. Histories of hybridisation, Convergence, vol. 11.
Koskowska A. [1972], Spoeczne ramy kultury. Monografia socjologiczna, PWN, Warszawa.
Kolb B.M. [2002], Ethnic preference for the arts. The role of the social experience as attendance motiva-
tion, International Journal of Nonprofit and Voluntary Sector Marketing, vol. 7.
Lizardo O., Skiles S. [2008], Cultural consumption in the fine and popular arts realms, Sociology
Compass, vol. 2, nr 2.
Lizardo O., Skiles S. [2009], Highbrow omnivorousness on the small screen? Cultural industry systems
and patterns of cultural choice in Europe, Poetics, vol. 37.
Macdonald D. [1959], Teoria kultury masowej, w: Kultura masowa, C. Miosz (opr.), Instytut Lite-
racki, Pary.
Mathews G. [2005], Supermarket kultury. Kultura globalna a tosamo jednostki, PIW, Warszawa.
Matuchniak-Krasuska A. [1988], Gust i kompetencja. Spoeczne zrnicowanie recepcji malarstwa,
Wydawnictwo Uniwersytetu dzkiego, d.
Matuchniak-Krasuska A. [2010], Zarys socjologii sztuki Pierrea Bourdieu, Oficyna Naukowa, War-
szawa.
Ollivier M., Gauthier G., Truong A.H. [2009], Cultural classifications and social divisions. A symmetri-
cal approach, Poetics, vol. 37.
Kultura jako skadowa procesw spoecznych Cz IV
Ostrower F.[2005], The Diversity of Cultural Participation. Findings from a National Survey Report, The
Urban Institute, Washington, DC, dostpne: http://www.urban.org/UploadedPDF/311251_cul-
tural_participation.pdf, korzystano 03.01.2010.
Peterson R.A. [1992], Understanding audience segmentation. From elite and mass to omnivore and
univore, Poetics, vol. 21.
Peterson R.A. [1997], The rise and fall of highbrow snobbery as a status marker, Poetics, vol. 25.
Peterson R.A. [2005], Problems in comparative research. The example of omnivorousness, Poetics,
vol. 33.
Peterson R.A., Kern R.M. [1996], Changing highbrow taste. From snob to omnivore, American So-
ciological Review, vol. 61, nr. 5.
Peterson R.A., Rossman G. [2008], Changing arts audiences. Capitalizing on omnivorousness, w: En-
gaging Art. The next great transformation of Americas cultural life, S.J. Tepper, B. Ivey (eds.), Rout-
ledge, New York.
Peterson R.A., Simkus A. [1992], How musical tastes mark occupational status groups, w: Cultivating
Differences, M. Lamont, M. Fournier (eds.), The University of Chicago Press, ChicagoLondon.
Sifakakis S. [2007], Contemporary arts audiences. Specialist accreditation and the myth of inclusion,
European Journal of Cultural Studies, vol. 10.
Smith J.K., Wolf L.F. [1996], Museum visitors preferences and intentions in constructing aesthetic expe-
rience, Poetics, vol. 24.
Strinati D. [cop. 1998], Wprowadzenie do kultury popularnej, Zysk i S-ka, Pozna.
Sukowski B. [1972], Powie i czytelnicy. Spoeczne uwarunkowania zjawisk odbioru, PWN, Warszawa.
Sukowski B. [2011], Spoeczne ramy kultury czterdzieci lat pniej. Pi modeli komunikacji kulturo-
360 wej, Kultura i Spoeczestwo, nr 4.
Surdej A. [2000], Partycypacja, w: Encyklopedia socjologii, t. 3, Oficyna Naukowa, Warszawa.
Survey of public participation in the arts [19822002], dostpne: http://www.cpanda.org/data/pro-
files/sppa.html, korzystano 01.06.2010.
Swanson S.R., Davis J.C., Zhao Y. [2008], Art for arts sake, An examination of motives for arts perfor-
mance attendance, Nonprofit and Voluntary Sector Quarterly, vol. 37.
witkiewicz W. [1984], Zrnicowanie spoeczne a uczestnictwo w kulturze, Uniwersytet lski, Ka-
towice.
The Europeans. culture and cultural values [2006], European Commission, dostpne: http://ec.euro-
pa.eu/culture/documents/report-synth-cult-06-en_en.pdf, korzystano 12.05.2010.
Thyne M. [2001], The importance of values research for nonprofit organisations. The motivation-based
values of museum visitors, International Journal of Nonprofit and Voluntary Sector Marketing,
vol. 6 (2).
Trndle M., Tschacher W. [2012], The physiology of phenomenology. The effects of artworks, Journal
of Empirical Studies of the Arts, vol. 30 (1).
Tyszka A. [1971], Uczestnictwo w kulturze. O rnorodnoci stylw ycia, PWN, Warszawa.
Vander Stichele A., Laermans R. [2006], Cultural participation in Flanders. Testing the cultural omni-
vore thesis with population data, Poetics, vol. 34.
Warde A., Gayo-Cal M. [2009], The anatomy of cultural omnivorousness. The case of the United King-
dom, Poetics, vol. 37.
Joanna Sanetra-Szeliga
i towarw (w tym przypadku dbr kultury). Podjta zostaa take kwestia praw
autorskich i podatkw [Community action, 1977].
Nastpne pi lat (do 1982 roku) to okres, w ktrym zaczo si umacnia
przekonanie, e kultura moe take odgrywa rol w realizacji celw polityki go-
spodarczej i spoecznej. Parlament Europejski po wyborach w 1979 roku powoa
parlamentarn komisj do spraw polityki kulturalnej. Natomiast Komisja Europej-
ska wystosowaa kolejny komunikat, w ktrym postulowano wzmocnienie dziaa
WE w sferze kultury. Odegnujc si od chci stworzenia polityki kulturalnej oraz
wejcia w kompetencje pastw czonkowskich, jeli chodzi o polityk narodow,
proponowano dziaania w zakresie wspierania swobodnego przepywu dbr kul-
tury, polepszenia warunkw ycia i pracy pracownikw sektora kultury, rozwijania
widowni, zachowania dziedzictwa architektonicznego [Stronger, 1982]. Doku-
ment zosta opublikowany zaraz po pierwszym nieformalnym spotkaniu mini-
strw kultury pastw czonkowskich, ktre odbyo si w dniach 1718 wrzenia
1982 roku w Neapolu.
Lata 19821986 to czas pierwszych dziaa WE podjtych w sferze kultu-
ry. Przeomem bya Uroczysta deklaracja w sprawie Unii Europejskiej, podpisana
w czerwcu 1983 roku [Solemn declaration, s. 2429]. Szefowie pastw czon-
kowskich nawoywali do zintensyfikowania wsppracy w dziedzinie kultury,
szczeglnie w zakresie promocji wsplnego dziedzictwa kulturowego, bd- 363
cego emanacj europejskiej tosamoci. Dokument wymienia wsparcie Europej-
skiej Fundacji i European University Institute we Florencji, podniesienie poziomu
wiedzy o historii i kulturze europejskiej, zbadanie moliwoci realizacji wspl-
nych dziaa majcych na celu ochron i promocj dziedzictwa kulturowego, upo-
wszechnianie kultury, wzmocnienie kontaktw pomidzy pisarzami i artystami
z pastw czonkowskich oraz szersze rozpowszechnianie ich twrczoci w obrbie
i poza WE. Od 1984 roku odbywaj si formalne posiedzenia ministrw odpo-
wiedzialnych za kwestie kultury. Analiza dokumentw pokazuje, e wielk wag
przykadano wwczas do separacji dziaa WE i pastw czonkowskich w dziedzinie
kultury (zgodnie z zasad subsydiarnoci). Kultur rozpatrywano przede wszyst-
kim jako element dziaania WE majcy na celu podniesienie jakoci ycia poprzez
rozwj gospodarczy i spoeczny. Rada (wraz z Parlamentem) wydaa szereg re-
zolucji dotyczcych m.in. zwalczania piractwa, dystrybucji filmw europejskich,
midzynarodowych szlakw kulturowych, ochrony i zachowania dziedzictwa, tu-
maczenia dzie literackich.
W latach osiemdziesitych powoano do ycia inicjatyw Europejskie Miasta
Kultury (1985) obecnie Europejska Stolica Kultury. Stworzono take pierwszy
program finansujcy projekty w zakresie kultury (Program ochrony dziedzic-
twa architektonicznego, 19841996), ktrego zadaniem byo wspieranie prac
restauratorskich, wyznaczenie standardw w zakresie konserwacji, a take uwra-
Kultura jako skadowa procesw spoecznych Cz IV
liwianie wadz i opinii publicznej na problemy ochrony dziedzictwa kulturowego
oraz tworzenie sieci wsppracy.
Kolejnym etapem w rozwoju dziaa wsplnotowych na rzecz kultury byy lata
19871992. Szczeglnie istotny by rok 1987, poniewa wtedy powoano Rad
Ministrw odpowiedzialnych za sprawy kultury spotyka si ona zazwyczaj raz
lub dwa razy do roku w pastwach obejmujcych prezydencj w danym proczu.
W tym czasie powoano take Komitet ds. Kultury, ktry stanowi grup robo-
cz ekspertw ze wszystkich pastw czonkowskich, spotykajcych si regularnie
w celu negocjowania poszczeglnych elementw dziaa WE. 17 listopada 1989
roku Parlament Europejski ogosi kolejny dokument Initiating cultural activities in
the EC (Rozpoczynajc dziaania kulturalne w WE). W 1989 roku przyjto pierwsz
Dyrektyw o telewizji bez granic, a dwa lata pniej ruszy pierwszy program
wspierajcy projekty w sektorze audiowizualnym Media I [Obuljen, 2005].
Prawdziwe rozpoczcie dziaa w ramach polityki kulturalnej WE nast-
pio dziki zapisom Traktatu z Maastricht, ktry wszed w ycie 1 listopada 1993
roku, dajc formalny pocztek nie tylko Unii Europejskiej (UE), ale take jej dzia-
alnoci w sferze kultury. Ju w art. 3 Traktatu (obecnie art. 6 skonsolidowanej
wersji Traktatu o funkcjonowaniu Unii Europejskiej TFUE) zapisano, i jednym z ce-
lw Unii jest przyczynianie si do rozkwitu kultur pastw czonkowskich. Kulturze
364 zosta powicony osobny artyku 151 (obecnie art. 167 TFUE; zob. ramka)
w ktrym wyranie zaznaczono, i w gestii UE ley wspieranie rnorodnoci kul-
turowej Europy, przy rwnoczesnym podkrelaniu znaczenia wsplnego dziedzic-
twa europejskiego. Unia Europejska nie ma jednak zastpi pastw czonkowskich
w kreowaniu polityki kulturalnej zgodnie z zasad subsydiarnoci Unia moe
uzupenia dziaania pastw narodowych jedynie w wymienionych dziedzinach.
Polityka audiowizualna
Wyodrbnienie dziaa WE w zakresie audiowizualnym z szeroko rozumianej
problematyki kulturalnej wynikao z faktu, e sfera mediw traktowana jest nie
tylko jako dziaalno kulturalna, ale przede wszystkim jako usuga. Produk-
ty i usugi medialne to dobra o charakterze nie tylko kulturalnym, ale te eko-
nomicznym. Std podstaw prawn rozwijajcej si w ostatnich latach polityki
audiowizualnej UE s artykuy TFUE dotyczce swobodnego przepywu towarw,
osb, usug i kapitau (art. 28, 30, 34, 35, 4562), polityki konkurencji (art. 101
109), harmonizacji technologicznej bd stosowania podobnych norm technolo-
gicznych, np. w zakresie produkcji internetowych (art. 114), edukacji, ksztacenia
zawodowego, kultury (art. 165167) oraz przemysu (art. 173).
O wsplnej polityce audiowizualnej mona mwi od pocztku lat osiem-
dziesitych XX wieku, kiedy z powodu rozwoju telewizji satelitarnej i kablowej
pastwa czonkowskie utraciy pen kontrol nad programami odbieranymi
na ich terenie. Cele polityki w kwestiach audiowizualnych obejmuj europejskie
zrnicowanie kulturowe, ochron mniejszoci, promowanie rnorodnoci me-
diw, a take rozwj kinematografii europejskiej. Mimo e okrelenie audiowizu-
alny obejmuje szereg kwestii czcych obraz i dwik, w zakres dziaa UE w tym
366 sektorze wchodz przede wszystkim problemy zwizane z funkcjonowaniem tele-
wizji pozostajcej podstawowym rdem informacji i rozrywki dla przecitnego
Europejczyka a take wspieraniem europejskiej kinematografii, ochrony nielet-
nich oraz godnoci ludzkiej w mediach.
Gwnym dokumentem, ktry reguluje kwestie polityki audiowizual-
nej UE, jest Dyrektywa o audiowizualnych usugach medialnych, ktra zastpia
funkcjonujc od 1989 roku Dyrektyw o telewizji bez granic (zob. ramka).
Wan rol odgrywaj kolejne generacje programu wsplnotowego Media. Od
1991 roku program ulega zmianom i poszerzaniu zakresu merytorycznego, jed-
nak cay czas jego dziaanie skupiao si przede wszystkim na wspfinansowaniu
europejskich produkcji filmowych, promocji konkurencyjnoci produkcji europej-
skich, wspomaganiu dystrybucji produkcji telewizyjnych i filmowych, podnoszeniu
kwalifikacji osb zatrudnionych w przemyle filmowym i telewizyjnym. Jak podaje
Komisja Europejska, dziki wsparciu programu Media powstaa poowa europej-
skich filmw kinowych, dofinansowywana jest dystrybucja dziewiciu na dziesi
filmw europejskich pokazywanych poza granicami kraju pochodzenia, a 2,5 mln
kinomanw uczestniczy w ponad 15 tys. pokazw realizowanych w ramach po-
nad stu festiwali filmowych. Dodatkowo kadego roku program wspfinansuje ok.
400 europejskich produkcji.
Z uwagi na to, e obecnie coraz wiksz rol odgrywaj nowe media, szczegl-
nie internet, podejmuje si dziaania majce na celu ochron maoletnich. Wydano
m.in. Zalecenie Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia 20 grudnia 2006 r. w spra-
J. Sanetra-Szeliga Sektor kultury w procesie integracji europejskiej
Programy wsplnotowe
Jak ju wspominano, pierwszy program wsplnotowy dotyczcy kultury, a kon-
kretnie ochrony dziedzictwa architektonicznego, powsta w latach osiemdziesi-
tych XX wieku. Jednak dopiero kolejna dekada pozwolia na szerszy rozwj pro-
gramw w dziedzinie kultury. W Komisji Europejskiej funkcjonowaa ju dyrekcja
generalna odpowiedzialna za dziaania w sferze kultury i prowadzca trzy progra-
my: Raphael (ochrona dziedzictwa kulturowego), Kaleidoscope (twrczo ar-
tystyczna i sztuka) oraz Ariane (ksiki i czytelnictwo), ktre pniej zastpiono
programem ramowym Kultura 2000 (lata 20002006), a nastpnie Kultura
20072013. Aspekt kulturalny uwzgldniany jest obecnie w wielu programach 369
wsplnotowych (np. Europa dla obywateli, ktrego podstaw prawn jest art.
167 TFUE, programy Uczenie si przez cae ycie, Modzie czy 7. Program
ramowy w zakresie bada i rozwoju technologicznego), a take w licznych pro-
gramach operacyjnych w pastwach czonkowskich, finansowanych ze rodkw
Europejskich Funduszy Strukturalnych. Kultura stanowi take element Europejskiej
Polityki Ssiedztwa, szczeglnie w aspekcie odnoszcym si do pastw lecych na
poudnie od UE: Eurordziemnomorska Fundacja Dialogu Kultur im. Anny Lindh
jest podstawowym narzdziem spoecznego koszyka Procesu Barceloskiego /
Unii dla rdziemnomorza. Dziki temu mona powiedzie, e kultura pojawia
si w orbicie zainteresowa rnych dziedzin wspczesnej polityki UE. Sytuacja
ta ma jednak rwnie aspekt negatywny mona obawia si instrumentalnego
traktowania kultury, tak na poziomie europejskim, jak i narodowym [Nss, 2009,
s. 16716].
Kultura jako skadowa procesw spoecznych Cz IV
Schemat 1. Finansowanie projektw kulturalnych ze rodkw UE
programy Kultura
tworzone przez 20072013
DG EduCult
programy
wsplnotowe programy
tworzone przez
finansowanie inne DG
kultury ze
rodkw UE dziaania na
poziomie
fundusze krajowym
strukturalne
wsppraca
transgraniczna
Zainteresowanie UE
wykorzystaniem sektora kultury
na rzecz rozwoju
Zainteresowanie instytucji unijnych wpywem kultury na rozwj spoeczny
i gospodarczy byo pocztkowo niewielkie. Pierwszym programem UE, ktry bra
pod uwag spoeczno-ekonomiczny wymiar kultury co prawda w ograniczo-
nym zakresie by Program Ramowy Kultura 2000 (20002006). Jednym
z jego celw, wymienionym na sidmym miejscu, byo uwzgldnienie roli kultury
w rozwoju spoeczno-gospodarczym [Decyzja nr 508/2000/WE]. Z bezporedniego
uwzgldnienia tego wymiaru kultury zrezygnowano jednak w kolejnym programie
wsplnotowym Kultura 20072013.
Pierwsze badanie roli kultury w gospodarce zostao wykonane na zlece-
nie Dyrekcji Generalnej ds. Edukacji i Kultury dopiero w latach 20052007
1
W czasie powstawania niniejszej publikacji program Kreatywna Europa by negocjowany przez
pastwa czonkowskie.
Kultura jako skadowa procesw spoecznych Cz IV
[The economy of culture, 2006]. Pod uwag wzito nie tylko tradycyjne dziedziny
kultury (sztuki wizualne, performatywne i dziedzictwo kulturowe), ale take prze-
mysy kultury (film, telewizja, radio, gra komputerowa, muzyka, ksika i prasa)
oraz sektor kreatywny (projektowanie, architektura, reklama). Wyniki bada po-
kazuj, e kultura i sektor kreatywny odgrywaj istotn rol w gospodarce
UE. Obroty w tych sektorach w 2003 roku byy 2,5 razy wiksze ni w przemyle
motoryzacyjnym i w przemyle nowych technologii. rednia warto dodana sek-
tora do PKB UE wyniosa 2,6% (2003) wicej ni w sektorze nieruchomoci,
przemyle chemicznym i przemyle tekstylnym. Najwysze wskaniki (powyej
3%) przypadaj na Francj, Wielk Brytani, Norwegi, Finlandi i Dani (sektor
kreatywny ma najwiksze znaczenie w Skandynawii i Finlandii). Polska w tym ze-
stawieniu wypada sabo (1,2%), nawet w porwnaniu z innymi pastwami Europy
rodkowej: Czechy 2,3%, Sowacja 2%, Sowenia 2,2%, Estonia 2,3%,
Litwa 1,7%, otwa 1,6%, Rumunia 1,4%, Bugaria 1,2%. Sektor kultury
okazuje si take istotnym pracodawc: 3,1% pracujcych w UE jest zatrudnionych
w szeroko pojtej kulturze. Co wicej, zatrudnienie w tym sektorze wzroso w la-
tach 20022004) o 0,88%, podczas gdy oglny wskanik zatrudnienia w UE spad
w tym okresie. W Polsce czne zatrudnienie w kulturze i turystyce kulturowej
oszacowano na 1,9% ogu pracujcych.
372 Duo czasu upyno, zanim kultura jako osobny obszar interwencji pojawia
si w regulacjach Europejskiego Funduszu Rozwoju Regionalnego. Dopiero w per-
spektywie finansowej na lata 20072013 uwzgldniono projekty inwestycji w kul-
tur, tj. ochron i promocj dziedzictwa kulturowego oraz rozwj infrastruktury
kulturalnej, wspierajce rozwj spoeczno-gospodarczy, zrwnowaon turysty-
k i wzrost atrakcyjnoci regionu, a take stanowice wsparcie dla doskonalenia
usug kulturalnych o wysokiej wartoci dodanej [Rozporzdzenie nr 1080/2006].
Poprzednia perspektywa finansowa na lata 20002006 uwzgldniaa dziaania
w sferze kultury tylko w poczeniu z turystyk i z naciskiem na ni. Nowe zapisy
dotyczce funduszy strukturalnych pozwalaj na szersze wykorzystanie tych rod-
kw na rzecz kultury, ktra sama w sobie jest traktowana jako dziedzina wpywa-
jca na spjno spoeczno-ekonomiczn regionw.
Rol kultury w budowaniu spjnoci ekonomicznej regionw podkrela Komu-
nikat Komisji do Rady i Parlamentu Europejskiego, ktry dotyczy polityki spjnoci
i roli miast w odniesieniu do wzrostu zatrudnienia w regionach [Komunikat Komisji
do Rady, 2006]. Miasta stanowi podstaw rozwoju Unii Europejskiej. S orod-
kami przycigajcymi inwestycje i dajcymi zatrudnienie. Aby utrzyma ich atrak-
cyjno w tym zakresie, konieczne jest zwrcenie uwagi na podstawowe kwestie:
dostpno miasta i transport, dostpno usug (ze szczeglnym uwzgldnieniem
nowych technologii), rodowisko naturalne i fizyczne oraz kultur.
Zdaniem autorw dokumentu, kultura moe stanowi podstaw strate-
gicznego planowania rozwoju i regeneracji miasta. Polityka kulturalna pro-
J. Sanetra-Szeliga Sektor kultury w procesie integracji europejskiej
2
Otwarta metoda koordynacji to udoskonalona metoda nieformalnej i niezobowizujcej koordy-
nacji polityki krajowej pastw czonkowskich polegajca przede wszystkim na wymianie informacji
i dobrych praktyk. Metoda ta nie przewiduje sankcji za brak rezultatw. Dziaa jedynie na zasadzie
nieformalnej presji rzdw pozostaych pastw.
Kultura jako skadowa procesw spoecznych Cz IV
przedsibiorczoci, znajomoci europejskiego wymiaru/dziaa rynkowych
irozwoju innowacyjnych rde finansowania (w tym sponsoringu) i poprawy
ich dostpnoci;
tworzenie kreatywnych partnerstw midzy sektorem kultury a innymi sekto-
rami (technologie informacyjno-komunikacyjne, badania, turystyka, partne-
rzy spoeczni itd.) w celu wzmocnienia spoecznego i gospodarczego wpywu
inwestycji w kultur i kreatywno, w szczeglnoci w odniesieniu do pro-
pagowania wzrostu gospodarczego i tworzenia miejsc pracy oraz rozwoju
i zwikszania atrakcyjnoci regionw i miast [Komunikat Komisji do Parla-
mentu, 2007].
W podobnym duchu sformuowano Rezolucj Rady z dnia 16 listopada 2007 r.
dotyczc europejskiego planu dziaa na rzecz kultury [Rezolucja Rady, 2007]
i jej Konkluzje [Konkluzje Rady, 2008], w ktrych wspomina si o koniecznoci
wykorzystania zwizkw midzy kultur i edukacj, dooeniu stara, aby zapew-
ni moliwoci ksztacenia osobom z sektora kultury i sektora kreatywnego oraz
tworzeniu rodowiska sprzyjajcego rozwojowi tej brany.
Liczba projektw
z udziaem Polski
Program
(jako lider projektu
lub wsporganizator)
Program ochrony dziedzictwa architektonicznego 10
Kaleidoscope 21
Raphael 3
Kultura 2000 199
Kultura 20072013 204
ZPORR (w tym dziaanie 1.4 Rozwj turystyki i kul-
298 (94)
tury)
POI priorytet XI Kultura i dziedzictwo kulturowe 79
rdo: Opr. wasne (dane na koniec lipca 2013)
Podsumowanie
Wraz z dostrzeeniem potencjau sektora kultury jako aktywnego elementu
systemu gospodarczego Unii Europejskiej zwikszono liczb programw, funduszy
i inicjatyw wsplnotowych wspierajcych potencja tego sektora jako katalizato-
ra rozwoju spoeczno-gospodarczego. Naley jednak pamita, e kultura moe
peni take inne funkcje. Rola przekazw kulturowych w budowaniu wsplnoty
idei i wartoci, bdcej kluczow dla integracji europejskiej, jest nie do przece-
nienia. Warto tu nadmieni, e Komisja Europejska, zdajc sobie spraw z wagi
kultury w kreowaniu poczucia przynalenoci do Unii Europejskiej, stworzya pro-
gram Europa dla obywateli (20072013). Ma on na celu m.in. rozwijanie poczu-
cia tosamoci europejskiej opartej na wsplnych wartociach, historii i kulturze,
378 a take pogbianie tolerancji i wzajemnego zrozumienia midzy Europejczykami.
Literatura
Europa szansa dla kultury. Polskie organizacje kulturalne w programach Unii Europejskiej [2004],
A. Etmanowicz, J. Sanetra (red.), Punkt Kontaktowy do spraw Kultury. Ministerstwo Kultury.
Departament Stosunkw Midzynarodowych i Integracji Europejskiej, Warszawa.
Kulturalna Unia Europejska. Program Kultura pod lup [2011], J. Bbenkowska, A. Hierapolitaska
(red.), Punkt Kontaktowy ds. Kultury, Instytut Adama Mickiewicza, Warszawa.
Mapa projektw Programu Kultura (20072013) [2011], Punkt Kontaktowy ds. Kultury, Instytut
Adama Mickiewicza, Warszawa.
Moliwoci finansowania kultury z funduszy europejskich w latach 20072013 [2009], K. Tylus-Sowa
(red.), Ministerstwo Kultury i Dziedzictwa Narodowego, Warszawa.
Narodowa Strategia Rozwoju Kultury 20042013, Ministerstwo Kultury, dostpne: http://bip.mkidn.
gov.pl/media/docs/Narodowa_Strategia_Rozwoju_Kultury.pdf, korzystano 15.10.2012.
Nss H.E. [2009], A new agenda? The European Union and cultural policy, Alliance Publishing Trust,
London.
Obuljen N. [2005], Why we need European cultural policies. The impact of EU enlargement on cultural
policies in transition countries, European Cultural Foundation, Amsterdam.
Program Operacyjny Infrastruktura i rodowisko. Narodowe Strategiczne Ramy Odniesienia 20072013
[2008], Ministerstwo Rozwoju Regionalnego, Warszawa (wersja 3,0).
Psychogiopoulou E. [2008], The integration of cultural considerations in EU law and policies, Martinus
Nijhoff Publishers, Leiden, Boston.
J. Sanetra-Szeliga Sektor kultury w procesie integracji europejskiej
Dokumenty wsplnotowe
Community action in the cultural sector, Commission Communication to the Council, sent on 22
November 1977, COM(77) 560, 2 December 1977, Bulletin of the European Communities Sup-
plement 6 I 77.
Decyzja nr 508/2000/WE Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia 14 lutego 2000 r. ustanawiajca
program Kultura 2000.
Dyrektywa Parlamentu Europejskiego i Rady 2010/13/UE z dnia 10 marca 2010 r. w sprawie koordynacji
niektrych przepisw ustawowych, wykonawczych i administracyjnych pastw czonkowskich doty-
czcych wiadczenia audiowizualnych usug medialnych (dyrektywa o audiowizualnych usugach me-
dialnych). Tekst majcy znaczenie dla EOG. Dz. U. L 95/1.
Komunikat Komisji do Parlamentu Europejskiego, Rady, Europejskiego Komitetu Ekonomiczno-Spoecz-
nego i Komitetu Regionw, Europejska agenda cyfrowa, Bruksela, dnia 26.8.2010, KOM(2010)
245, wersja ostateczna/2. 379
Komunikat Komisji do Rady i Parlamentu Europejskiego. Polityka spjnoci i miasta: rola miast i aglome-
racji w odniesieniu do wzrostu i zatrudnienia w regionach, Bruksela, dnia 13.7.2006, KOM(2006)
385 f, wersja ostateczna.
Komunikat Komisji do Parlamentu Europejskiego, Rady, Europejskiego Komitetu Ekonomiczno-Spo-
ecznego oraz Komitetu Regionw dotyczcy Europejskiej agendy kultury w dobie globalizacji wiata,
Bruksela, dnia 10.5.2007, KOM(2007) 242, wersja ostateczna.
Komunikat Komisji. Europa 2020. Strategia na rzecz inteligentnego i zrwnowaonego rozwoju sprzyja-
jcego wczeniu spoecznemu, Bruksela 3.3.2010, KOM(2010) 2020, wersja ostateczna.
Konkluzje Rady i przedstawicieli rzdw pastw czonkowskich zebranych w Radzie w sprawie planu prac
w dziedzinie kultury na lata 20082010 (2008/C 143/06).
Resolution of the European Parliament from March 8, 1976 on the Community action in the cultural sector,
OJ 79 5/04/1976.
Rezolucja Parlamentu Europejskiego z dnia 13 maja 1974 r. w sprawie ochrony europejskiego dziedzictwa
kulturowego, Dz. U. C 62 z 30.5.1974.
Rezolucja Rady z dnia 16 listopada 2007 r. dotyczca europejskiego planu dziaa na rzecz kultury
(2007/C 287/01).
Rozporzdzenie nr 1080/2006 Europejskiego Parlamentu i Rady z dn. 5 lipca 2006 dotyczce Europej-
skiego Funduszu Rozwoju Regionalnego i uchylajce Rozporzdzenie nr 1783/1999 dot. EFRR, Dz. U.
L 210/25.
Solemn declaration on European Union, Stuttgart, Bulletin of the European Communities, June 1983
6/1983.
Stronger Community Action in the Cultural Sector. Communication to Parliament and the Council, COM
C(82) 590 final Brussels, 16 October 1982.
Traktat o funkcjonowaniu Unii Europejskiej (wersja skonsolidowana 2012), Dz. U. C 326, 26.10.2012.
Kultura jako skadowa procesw spoecznych Cz IV
Strony internetowe
http://ec.europa.eu/culture/, korzystano 12.12.2012.
http://europa.eu/legislation_summaries/audiovisual_and_media/am0005_pl.htm, korzystano
12.12.2012.
http://www.mkidn.gov.pl/pages/strona-glowna/finanse/srodki-europejskie.php, korzystano
12.12.2012.
http://www.program-kultura.eu/, korzystano 12.12.2012.
http://www.europadlaobywateli.pl/index.php, korzystano 12.12.2012.
http://poiis.mkidn.gov.pl/front/page/get/53/, korzystano 22.07.2013.
380
Cz V
Kultura i gospodarka
Krzysztof Malczyk
Kultura i rynek
A
P1
P1
B
P2
D
D
D D
Q1 Q2 Q Liczba biletw
na spektakl Q2 Q1 Q2 Q Liczba biletw
na spektakl
1
Zob. w niniejszej publikacji: K. Jagodziska, Edukacja kulturalna na rzecz kreatywnoci i innowacyjnoci.
Kultura i gospodarka Cz V
maleje skonno do konsumpcji kolejnej jego jednostki, tym samym konsumenci
za kad kolejn jednostk tego dobra bd skonni zapaci mniej ni za jed-
nostk wczeniejsz. O ile w przypadku konkretnej sztuki teatralnej czy koncertu
prawidowo ta z reguy zostanie zachowana, o tyle sumaryczny popyt na dan
dziedzin sztuki raczej wzronie ni spadnie. Wynika to z tzw. kumulatywnoci
upodoba do produktw i usug artystycznych, co ju pod koniec XIX wieku za-
uway Alfred Marshall, stwierdzajc, e czste suchanie dobrej muzyki wpywa
na wzrost upodobania do niej [Marshall, 1891]. Przeamywanie barier uczestnictwa
w kulturze prowadzi zatem bdzie do formowania gustw i zdobywania kom-
petencji kulturowych, tym samym bdzie dodatkowo wzmacnia popyt na dobra
i usugi kultury.
Przedstawione zaoenia doskonale wpisuj si w schemat funkcjonowania
wspczesnej gospodarki dozna. Potwierdza to Michael Hutter, opisujc zasady
rzdzce rynkiem tzw. dbr doznaniowych (experience goods), czyli szerokiej gamy
dbr i usug sektora kultury, ktrych konsumowanie przynosi wicej satysfakcji
wraz ze wzrostem dowiadczenia, a nawet staje si swego rodzaju uzalenieniem
[Hutter, 2011]. Dla przykadu, jeli przeczytana ksika, obejrzany film czy sztu-
ka teatralna wywoay w nas jakie szczeglne, pozytywne przeycie, to wkrtce
zechcemy zrobi co, by mc dowiadczy zblionych emocji. Hutter formuuje
386 prawo nieznanych preferencji, okrelajc zachowania konsumentw jako nieznane
i nieprzewidywalne, co wicej zmienne z dnia na dzie. Wynika to z dynamiki
wspczesnych procesw kulturowych, w tym cigego zaspokajania wczorajszych
potrzeb dobrami i usugami, ktre jednoczenie zmieniaj nasze potrzeby w dniu
jutrzejszym. Konsumenci, bdcy czsto jednoczesnymi twrcami nowych towa-
rw i usug, nieustannie zmieniaj warunki twrcze, kreuj nowe trendy i wzorce
zachowa.
Wspczesna gospodarka dozna wymaga konfrontacji ze wspomnian wcze-
niej jakoci wydarze, wynikajc z rodzaju wystawianych dzie, opinii krytykw,
obsady w przypadku sztuk performatywnych. Pod pojciem jakoci intuicyjnie ro-
zumie mona pewien wskanik przybliajcy warto kulturow danego dobra.
Jak zaznacza Ruth Towse, krytycy, do ktrych wspczenie zaliczy mona take
blogerw, oceniajc warto rnych wydarze, peni rol strw dostarczaj-
cych informacji oraz ksztatujcych gusta odbiorcw praktycznie wszystkich dbr
kultury. Niekoniecznie jednak wysoka warto musi przesdza owysokim popy-
cie. Wspomniany ju Hutter podkrela, e wspczenie liczy si przede wszyst-
kim to, co wybieraj inni. Popularno dzie i artystw prowadzi do jeszcze wik-
szej popularnoci. Konsumenci chc uczestniczy w tych wydarzeniach, w ktrych
uczestniczyli inni, a warto kulturowa moe mie tutaj znaczenie drugorzdne.
Tym samym moemy mwi o zwyczajnym podaniu za tumem, zwanym czsto
efektem owczego pdu bd efektem kuli niegowej. W ten schemat wpisywa si
bd zarwno pera wiatowego dziedzictwa kulturowego Mona Lisa, przyci-
K. Malczyk Kultura i rynek
gajca kadego dnia tysice turystw do paryskiego Luwru, jak i gwiazdy muzyki
popularnej aktualnie figurujce na szczytach list przebojw.
Na zakoczenie rozwaa o popycie na produkty przemysw kultury rozwin
naley zaakcentowane uprzednio zagadnienie elastycznoci. Jako zmienne wpy-
wajce na popyt na dane dobro wymienione zostay: jego cena, dochody kon-
sumentw, a take ceny dbr i usug substytucyjnych oraz komplementarnych.
Procentowe zmiany popytu, bdce odpowiedzi na wzgldne zmiany tych czyn-
nikw, wiadczy bd o elastycznoci popytu.
Elastyczno cenowa popytu okrela, w jakim stopniu wzrost (spadek) ceny
danego dobra wpynie na spadek lub wzrost popytu na to dobro. Popyt okrela
bdziemy jako elastyczny w sytuacjach, gdy wzrost ceny prowadzi bdzie do po-
nadproporcjalnego spadku popytu. W takiej sytuacji przedsibiorstwa mog obni-
a cen oferowanych dbr i usug, gdy wzrost przychodw wynikajcy z rosn-
cego popytu przewysza bdzie straty powstae w wyniku obnienia cen. Ponadto
wraliwo konsumentw na obnianie cen ma istotne znaczenie dla prowadze-
nia polityki kulturalnej pastwa, polegajcej na dotowaniu i subsydiowaniu dbr
i usug kulturowych. Obnianie cen, zarwno przez indywidualne decyzje pod-
miotw nastawionych na zysk, jak i bdce efektem dopat rzdowych, skutkuje
bowiem podanym wzrostem uczestnictwa w kulturze.
Elastyczno dochodowa popytu definiowana jest analogicznie, jako wzgldna 387
zmiana popytu wywoana wzgldn zmian dochodw konsumenta. Dobra zwy-
ke, do ktrych zalicza si powinna przewaajca wikszo dbr kulturowych,
charakteryzuj si dodatni elastycznoci dochodow, co oznacza, e wraz ze
wzrostem dochodw konsumentw popyt na nie ronie. Tempo wzrostu okrela
charakter dbr. Wzrost ponadproporcjonalny dotyczy bdzie dbr luksusowych,
natomiast popyt na dobra podstawowe charakteryzowa si bdzie wskanika-
mi poniej jednoci. Throsby, przedstawiajc krtk charakterystyk bada em-
pirycznych nad elastycznoci cenow i dochodow dbr kulturowych, stwierdza,
e wynikaj one czsto ze wstpnych oczekiwa konsumentw. W przypadku
dbr kultury popularnej konsumenci formuuj wzgldnie niskie oczekiwania, co
skutkuje wysok elastycznoci cenow popytu. Odwrotnie jest w przypadku ela-
stycznoci dochodowej, ktra wysza jest dla luksusowych dbr kultury, takich jak
dziea sztuki.
Stopie wpywu zmian cen innych dbr na popyt na dobro wyjciowe okrela-
ny jest za pomoc wskanikw elastycznoci mieszanej. W formalnym ujciu jest
to procentowa zmiana popytu dobra wyjciowego wywoana procentow zmian
cen innych dbr. W sytuacji, w ktrej spadkowi ceny jakiego dobra towarzyszy
bdzie wzrost popytu na dobro bdce punktem naszego zainteresowania, mwi
bdziemy o ujemnej elastycznoci mieszanej, wiadczcej o komplementarnoci
badanych dbr (np. muzyki kupowanej przez internet i odtwarzaczy mp3). Nato-
miast w przypadku, gdy wzrost popytu na nasze dobro wyjciowe spowodowany
Kultura i gospodarka Cz V
bdzie wzrostem ceny innego dobra, oznacza to bdzie, e badane dobra s sub-
stytutami, a wic mog funkcjonowa zamiennie (np. spektakle teatralne w dwch
rnych teatrach).
B
P2
Q2 Q1 Q Liczba biletw
na spektakl
Q3 Q1 Q2 Q Liczba biletw
na spektakl
2
Towse jako przykad pynnoci poday w obszarze dziedzictwa podaje take moliwoci rekonstrukcji
pewnych obiektw.
Kultura i gospodarka Cz V
Warto ekonomiczna
a warto kulturowa
Zmiany poday i popytu na dobra kulturowe, zgodnie z neoklasycznym nurtem
ekonomii, powinny znale odzwierciedlenie w cenie. Pojawia si jednak pytanie,
czy cena moe by miernikiem wartoci, szczeglnie w przypadku dbr kultu-
rowych?
Koncepcje wartoci dbr i usug towarzysz ekonomii od czasw wyodrbnie-
nia jej jako dyscypliny naukowej. Ju w pogldach przedstawicieli szkoy klasycznej
mona odnale rozrnienie pomidzy wartoci uytkow a wymienn. Warto
uytkowa wedug Adama Smitha okrela zdolno towarw do zaspokajania po-
trzeb konsumentw, natomiast warto wymienna czyli cena stanowi ilocio-
wy stosunek wymienny pomidzy rnymi towarami [Smith, 2007]. O wartoci
wymiennej dbr i usug decyduj koszty produkcji, ktre Smith uj jako sum
wynagrodze czynnikw produkcji, pracy, kapitau, ziemi a wic sum pacy, zy-
sku i renty. Koncepcje Smitha rozszerzy David Ricardo, formuujc teori wartoci
opart na pracy [zob. Stankiewicz, 2006]. Twierdzi on, e o wartoci wymiennej
towarw w przypadku wikszoci dbr ekonomicznych decyduje nakad pracy nie-
392 zbdny do ich wytworzenia. Zaznaczy jednak, e determinant ceny jest take
rzadko towarw, co ma kluczowe znaczenie np. wwycenie dzie sztuki.
Odejciem od teorii wartoci opartej na kosztach produkcji byo wczenie
w nurt rozwaa nad wartoci towarw czynnikw subiektywnych, a wic indy-
widualnych odczu jednostek co do potrzeb i preferencji korzystania z konkret-
nych dbr i usug. Niezalene prace Williama Jevonsa, Carla Mengera oraz Lona
Walrasa day podstaw sformuowania tzw. subiektywno-marginalistycznej teorii
wartoci. Gosi ona, e miar wartoci danego dobra jest poziom satysfakcji, jak
odczuwa konsument z uytkowania ostatniej jednostki danego dobra. Tym samym
warto dobra nie jest zalena od jego wewntrznych waciwoci, ale od prefe-
rencji konsumentw chccych zaspokoi swoje potrzeby. Kada kolejna konsu-
mowana jednostka dobra powinna przynosi konsumentowi mniejsz satysfakcj,
tym samym warto tego dobra powinna male. We wczeniejszej czci rozdziau
zaznaczylimy jednak, e w przypadku dbr i usug kulturowych prawidowo ta
nie musi mie miejsca.
Syntez myli formuowanych przez ekonomistw reprezentujcych szko
klasyczn oraz marginalistyczn jest neoklasyczna teoria cen Alfreda Marshalla.
Stwierdzi on, e uyteczno kracowa, koszty produkcji oraz ceny s wspza-
lene, przez co nawzajem wyznaczaj swoje wartoci. Natomiast przewaga jed-
nych czynnikw nad drugimi zaley od czasu, dla jakiego dokonujemy analizy.
W krtkim okresie wiksz rol odgrywaj czynniki determinujce popyt, nato-
miast w dugim okresie znaczenia nabieraj czynniki determinujce poda. Tak
K. Malczyk Kultura i rynek
Nieefektywno rynku
i polityka publiczna
Dotychczasowe rozwaania na temat umiejscowienia kultury w strukturze
rynku oparte byy zasadniczo na neoklasycznym paradygmacie ekonomicznym,
goszcym, e w procesie wymiany rynkowej dochodzi do maksymalizacji indywi-
dualnych korzyci, zarwno konsumentw, jak i producentw, co z kolei przeka-
da si na maksymalizacj dobrobytu spoecznego. Istnieje jednak szereg przyczyn
nieefektywnoci rynku, ktre w teorii ekonomii okrela si jako zawodnoci rynku.
394 Podstawowym problemem w tym zakresie jest niedoskonaa konkurencja. Ry-
nek wielu dbr kulturowych jest silnie zoligopolizowany, a nawet zmonopolizowa-
ny, co oznacza, e dziaa na nim co najwyej kilku producentw. Dotyczy to m.in.
wytwrni muzycznych, stacji telewizyjnych i radiowych, sieci kinowych i teatrw.
Efektywnym rozwizaniem wydaje si czsto tworzenie tzw. monopolu naturalne-
go, czyli sytuacji, w ktrej jedno przedsibiorstwo skupia ca produkcj w ramach
danej gazi. Taka sytuacja wydaje si naturalna np. w przypadku muzew lokal-
nych, ktre stanowi jedyne miejsce, gdzie konsumenci mog korzysta z dozna
zwizanych z histori danej miejscowoci.
Skoro istnieje popyt ze strony odwiedzajcych muzea lokalne, to mona zada
pytanie, czy w przypadku nieistnienia takiej instytucji jak muzeum rynek znalaz-
by drog do dostarczenia podanych dbr i usug. Istniej bowiem pewne dobra,
ktrych nie mona sfinansowa przez bezporedni popyt indywidualny, a z kolei
zaspokajaj one potrzeby wikszoci danej spoecznoci. Jako czyste dobra pu-
bliczne wymienia si najczciej obron narodow i bezpieczestwo publiczne,
mona jednak poda przykady z sektora kultury, w ktrych wanie bdziemy
mieli do czynienia z dobrami publicznymi (np. ochron dziedzictwa kulturowego).
Przypomnijmy dwa podstawowe aspekty pozwalajce odrni dobra publicz-
ne od prywatnych to konsumpcja o charakterze nierywalizacyjnym (jeli spoy-
cie dobra przez jedn osob nie ogranicza spoycia przez inn) oraz brak moli-
woci wykluczenia (czyli sytuacja, w ktrej nie mona pozbawi jednego podmiotu
korzyci z konsumpcji danego dobra). Istniej jednak dobra, ktre speniaj tylko
K. Malczyk Kultura i rynek
3
Zob. w niniejszej publikacji: . Manica, Kultura kreatywno innowacyjno.
4
Zob. w niniejszej publikacji: B. Biga, Prawo autorskie w kontekcie rewolucji technologicznej.
K. Malczyk Kultura i rynek
Podsumowanie
Zaoeniem niniejszych rozwaa byo przedstawienie podstawowej charakte-
rystyki rynku oraz funkcjonowania praw rynkowych w aspekcie szeroko rozumia-
nego sektora dbr i usug kultury. Dynamika zmian tej gazi gospodarki pokazuje
jednak, e zastosowanie klasycznych narzdzi analizy ekonomicznej w wielu przy-
padkach moe by nieskuteczne. Dodatkowo badaniom podlegaj coraz to nowe
i nieznane elementy dziaalnoci czowieka. Towse, podejmujc prb komplekso-
wego ujcia sektora kultury, posuguje si koncepcj przemysw kreatywnych, do
ktrych, jej zdaniem, zaliczy mona prawie wszystkie brane zwizane z dziaal-
noci kulturow (m.in. sztuki kreatywne i performatywne, muzea i galerie sztuki,
bran muzyczn, filmow i wideo, radiowo-telewizyjn i wydawnicz). Wyzna-
cza dla nich pi wsplnych cech, ktre mog stanowi doskonae podsumowanie
wspczesnego rynku dbr kultury.
Po stronie podaowej s to: wystpowanie monopoli naturalnych lub rosn-
cych korzyci skali, wysokie bariery wejcia na rynek oraz koszty wyprodukowania
oryginau, powizane z bardzo niskimi kosztami produkcji kolejnych kopii. Po-
nadto oryginalne dziea objte s prawami autorskimi bd inn form ochrony
wasnoci intelektualnej. Dodatkowo zasoby wykorzystywane do produkcji dbr
przemysw kreatywnych nie maj alternatywnego zastosowania w innych ga- 397
ziach gospodarki. Po stronie popytowej istniej problemy z jakoci informacji,
ktre negatywnie wpywaj na ksztatowanie gustw szczeglnie niepewny jest
odbir dbr nowych i nieznanych. Z kolei duy wpyw instytucji publicznych na
sektor kultury stwarza moliwo tzw. pogoni za rent, czyli wywierania wpy-
wu na otoczenie gospodarcze i polityk pastwa w celu osignicia korzyci ma-
terialnych. Wspln cech ekonomiczn jest take potwierdzenie w pocztkowej
fazie wystpowania choroby kosztw Baumola. Nie mona bowiem zainicjowa
adnej dziaalnoci twrczej bez odpowiedniego wkadu pracy czowieka, ktra
w aden sposb nie moe by zastpiona. Natomiast alternatywny koszt pracy
twrcw we wspczesnej gospodarce moe by bardzo wysoki. Przyczyniaj si do
tego odmienne moliwoci zarobkowania w przemysach niezwizanych ze sztuk
(np.w brany reklamowej), a take funkcjonujcy system praw autorskich, dzia-
ajcy w duej mierze raczej na korzy producentw i wydawcw, a nie samych
artystw.
Literatura
Baumols cost desease. The arts and other victims [1977], R. Towse (ed.), Edward Elgar, Cheltencham.
Begg D., Fisher S., Dornbusch R. [2007], Mikroekonomia, Polskie Wydawnictwo Ekonomiczne,
Warszawa.
Frey B. [2000], Arts and economics. Analysis and cultural policy, Springer, Berlin.
Kultura i gospodarka Cz V
Hutter M. [2011], Kultura w gospodarce ery kreatywnoci i dozna, w: Ekonomika kultury. Od teorii do
praktyki, B. Jung (red.), Narodowe Centrum Kultury, Instytut Adama Mickiewicza, Warszawa.
Mankiw N.G., Taylor M.P. [2009], Mikroekonomia, Polskie Wydawnictwo Ekonomiczne, Warszawa.
Marshall A. [1891], Principles of economics, Macmillan, London.
Musgrave R. [1987], Merit goods, w: New Palgrave. A dictionary of economics, J. Eatwell, M. Milgate,
P. Newman (eds.), Palgrave Macmillan, London.
Smith A. [2007], Badania nad natur i przyczynami bogactwa narodw, Wydawnictwo Naukowe
PWN, Warszawa.
Stankiewicz W. [2006], Historia myli ekonomicznej, Polskie Wydawnictwo Ekonomiczne, Warszawa.
Stigler G.J., Becker G.S. [1977], De gustibus non est disputandum, American Economic Review,
vol.67, nr. 2.
Towse R. [2011], Ekonomia kultury. Kompendium, Narodowe Centrum Kultury, Warszawa.
Throsby D. [1990], Perception of quality in demand for the theatre, Journal of Cultural Economics,
vol. 14.
Throsby D. [2010], Ekonomia i kultura, Narodowe Centrum Kultury, Warszawa.
398
ukasz Manica
Kultura kreatywno
innowacyjno
Wprowadzenie
Max Weber mia racj. Studiujc histori wzrostu gospodarczego, nie sposb
oprze si wraeniu, e kultura przesdza prawie o wszystkim te synne ju
sowa Davida Landesa [Landes, 1988, s. 516] dobrze oddaj charakter rozwaa
w niniejszym rozdziale. Ich gwnym przedmiotem bdzie opis wzajemnych relacji
i powiza wystpujcych na styku kultury, kreatywnoci, innowacyjnoci i roz-
woju.
Pojcia te wymienione zostay w takiej kolejnoci nieprzypadkowo. Gwna
rola przypada tu kreatywnoci. W rozdziale przedstawiony zostanie aktualny stan
wiedzy na temat tego zoonego procesu. Czytelnik znajdzie tu odpowiedzi na py-
tania, czym jest kreatywno, jakie s jej rda, jak mona j stymulowa, a tak-
e w jaki sposb szeroko rozumiana kultura moe wpywa na podtrzymywanie
kreatywnoci (i rozwj) lub sta si dla niej barier, i w kocu jakie s wzajemne
zalenoci kultury, kreatywnoci, innowacyjnoci i, idc dalej, rozwoju spoeczno-
-gospodarczego.
Odpowiedzi na te pytania, udzielone w oparciu o aktualny stan bada nad tymi
zagadnieniami, pozwol obali wiele mitw, ktre powstay wok kreatywnoci
oraz jej relacji zkultur i innowacyjnoci.
Istota kreatywnoci
Nie sposb ograniczy si tylko do jednej, oglnie przyjtej definicji pojcia
kreatywno. Czsto przywoywane jest podejcie Morrisa I. Steina. W jego ujciu
kreatywno to proces prowadzcy do nowego wytworu, ktry jest akceptowal-
ny i uznawany za uyteczny dla pewnej grupy w pewnym okresie [Stein, 1953].
Takie podejcie pokrywa si ze sownikow definicj, gdzie pojcie to (ang. creati-
Kultura i gospodarka Cz V
vity) opisywane jest jako proces psychiczny, ktrego nastpstwem s nowe idee,
rozwizania, koncepcje czy w kocu wytwory artystyczne, uznane za nowe i uy-
teczne [Reber, Reber, 2001].
W ciekawy sposb o kreatywnoci pisze Rosabeth Moss Kanter. Jej zdaniem,
jest to specyficzny sposb mylenia, pozwalajcy wstrzsa posiadanymi infor-
macjami i ukada je w now cao, ktra amie powszechnie przyjte schematy
[Kanter, 2001, s. 261]. Jeszcze inne spojrzenie prezentuje Richard Florida. Utosa-
mia on kreatywno z umiejtnoci znajdowania nowych pomysw. Jak pisze, jest
ona wielowymiarowa, wystpuje w wielu wspierajcych si wzajemnie formach,
moe zosta wykorzystana do wielu rnych celw, a jej istnienie jest powszechne
i cige [Florida, 2010, s. 9, 28, 335]. Takie ujmowanie kreatywnoci jest obecnie
coraz powszechniejsze. Przyjte zostao ono take przez autorw Creative economy
report 2008, powstaego pod auspicjami United Nations Conference on Trade and
Development (UNCTAD). Rozrniaj oni kilka gwnych rodzajw twrczoci: ar-
tystyczn, naukow, ekonomiczn i technologiczn [Creative economy, 2008, s.9].
Kady z przywoanych typw kreatywnoci oparty jest na pomysowoci, ktra
moe si przejawia w rnych dziedzinach. Najprociej mwic, kto szczeglnie
twrczy jako muzyk nie musi wykazywa si kreatywnoci np.w zakresie marke-
tingu. Edward Ncka twierdzi, e osoba taka ma swego rodzaju wyposaenie in-
telektualne do bycia twrczym w dziedzinie muzyki [Ncka, 2001, s. 12]. Pojawia
400 si pytanie, skd bierze si tego typu wyposaenie?
rda kreatywnoci
O twrczoci rozprawiano od wiekw. Platon twierdzi, e jest ona odczytywa-
niem sw muzy. O kreatywnoci w rnej postaci wspominali take m.in. Freud,
Einstein czy Jung [Rothenberg, Hausman, 1976]. adnemu z wyej wymienionych
nie mona jednak przypisywa prowadzenia bada zwizanych z t problematyk.
Takimi badaniami, ju w XVII i XVIII wieku, zajmowa si natomiast m.in. William
Duff. W 1767 roku przedstawi on jedn z pierwszych definicji twrczoci. Wyjania-
jc natur geniuszu, opisa kreatywno jako wyobrani, ktra (dziki rozsdkowi
i poczuciu dobrego smaku) bya w stanie dobiera istniejce ju idee i przeobraa
je, tworzc rzeczy nowe. Definicja ta oparta bya na powszechnym wwczas przeko-
naniu, e kreatywno zarezerwowana jest dla geniuszy, ktrzy posiadaj otrzymany
od bogw, nadprzyrodzony dar tworzenia [Throsby, 2010, s.90].
rda kreatywnoci byy take przedmiotem zainteresowania Francisa Gal-
tona prekursora bada nad ludzk inteligencj, yjcego na przeomie XIX i XX
wieku. W swoich pracach dotyczcych uzdolnie i wybitnoci twierdzi on, e ce-
chy te (w tym zdolno do kreatywnego mylenia) s dziedziczne [Colvin, 2009,
s. 30]. Swoje pogldy opiera na analizie nekrologw ukazujcych si w amery-
. Manica Kultura kreatywno innowacyjno
metafora jest w istocie aktem twrczym [Ncka, 2001, s. 77]. czy ona rne
dziedziny i uatwia transfer wiedzy z jednego obszaru do drugiego [Billow, 1997].
Cech osb twrczych jest rwnie otwarto. Pozwala ona wykorzystywa
zrnicowane rda wiedzy i informacji. Wedug Roberta McCrae otwarto to jeden
z fundamentw twrczoci. Przejawia si ona m.in. poprzez krytyczny stosunek do
wyznawanych wartoci, ciekawo intelektualn, posiadanie duej wiedzy w rnych
dziedzinach, nieuleganie dogmatyzmowi czy nonkonformizm [McCrae, 1987].
W oparciu o opracowania opisujce cechy sprzyjajce kreatywnoci, zacz-
y powstawa w drugiej poowie XX wieku coraz popularniejsze obecnie treningi
twrczoci. W wietle wynikw bada empirycznych mona stwierdzi pozytywny
wpyw tego typu programw edukacyjnych na wzrost zdolnoci twrczych i pomy-
sowoci [Fleith i inni, 2002].
Tego typu treningi to jednak niejedyna moliwo oddziaywania na kreatyw-
no. Jak zauwaa Dean Keith Simonton, intelekt sprzyja kreatywnoci, ale aby
podejmowa aktywno twrcz, musi on by wzbogacony o zrnicowane do-
wiadczenia i pogldy [Simonton, 1999]. Podobne opinie mona znale rwnie
u innych autorw. Coraz czciej uznaje si, e twrczo jest wynikiem funk-
cjonowania caej osobowoci czowieka, a take wpywu rodowiska i kultury.
W ten nurt wpisuje si take Jane Piirto, wedug ktrej podstaw kreatywnoci
s cechy osobowoci. Podlegaj one jednak nieustannie wpywom szkoy, rodziny
oraz rodowiska spoeczno-kulturowego [Piirto, 2004].
403
Wydaje si zatem, e twrczoci nie mona zrozumie, jeli nie spojrzy si
na ni szerzej, wykraczajc poza personalistyczny, jednostkowy punkt widzenia.
Szczeglny ukad procesw poznawczych, emocji, motywacji i cech osobowoci
niewtpliwie decyduje o tym, czy czowiek podejmie aktywno twrcz i z jakim
skutkiem. Czynniki spoeczne mog jednak twrczoci sprzyja lub j blokowa,
dziaajc prawdopodobnie w interakcji z czynnikami natury psychologicznej [Nc-
ka, 2001, s. 145]. Pociga to za sob konieczno powicenia wikszej uwagi rela-
cjom wystpujcym na linii kreatywno kultura1. Te mog mie bowiem istotne
znaczenie dla rozwoju (lub zastoju) twrczego potencjau jednostki.
Bariery kreatywnoci
Kiedy mwi si o czynnikach zewntrznych wpywajcych na kreatywno jed-
nostki, na og dzieli si je na dwie, silnie powizane ze sob grupy bariery i sty-
mulatory. Na pocztku uwaga powicona zostanie pierwszej grupie. Opis czynni-
kw wspierajcych twrczo bez wskazania przeszkd w tym procesie byby, jak
1
Przez kultur naley tu rozumie jak ujmuje to Anna Karwiska w tekcie Kultura w czci I niniej-
szej publikacji zesp odpowiedzi na potrzeby i wyzwania odczuwane przez jednostki i spoecznoci.
Zgodnie z tym kultura ingeruje w praktycznie kady aspekt ycia jednostkowego i spoecznego.
Kultura i gospodarka Cz V
si wydaje, obarczony duym ryzykiem popenienia istotnych bdw. Tego typu
wprowadzenie pozwoli lepiej wyjani, w jaki sposb mona wspiera i stymulowa
twrczo na poziomie caego spoeczestwa.
Bariery twrczoci okrela si rwnie mianem blokw, hamulcw czy inhibi-
torw. Ich rola jest niezwykle istotna, poniewa mog one hamowa proces twr-
czy [Ncka, 1995, s. 116]. Jak sugeruje Krzysztof J. Szmidt, szczegln uwag po-
winno si powici barierom spoeczno-kulturowym. rdem tych przeszkd s
gboko zakorzenione normy ycia spoecznego, zwyczaje i zachowania kulturowe,
charakterystyczne dla danych grup zawodowych lub spoecznych, ktre nie zmie-
niaj si tak atwo w kierunku, w jakim zmierza twrca. Znacznie atwiej przea-
mywa bariery psychiczne jednostki. Su temu m.in. przywoywane ju wczeniej
treningi twrczoci [Szmidt, 2010, s. 2130].
Kluczow i bardzo czsto opisywan barier w procesie twrczym moe by
szkoa. Istnieje szereg analiz powiconych tej problematyce. Pierre Bourdieu
i Jean-Claude Passeron uwaaj, e kade dziaanie pedagogiczne stanowi obiek-
tywnie symboliczn przemoc, jako narzucenie przez arbitraln wadz arbitral-
noci kulturowej [Bourdieu, Passeron, 2006, s. 128]. Przy takim ujciu procesu
edukacyjnego duego znaczenia nabiera wychowanie i sposb przekazywania wie-
dzy. Podkrela to take Helena Radliska. Jej zdaniem, czowiek wzrasta nie tylko
w sensie fizycznym, ale rwnie psychicznym [Radliska, 1961, s. 27]. Wzrostowi
temu towarzyszy wprowadzanie jednostki w wartoci kultury i wrastanie w spoe-
404
czestwo. Wychowanie umoliwia nie tylko wejcie w wiat kultury, rozumie-
nie i wykorzystywanie jej dbr, ale take jej tworzenie, co przyczynia si do
rozwoju zdolnoci kreacyjnych czowieka [Dyrda, 2012, s. 6061]. Niesie to za
sob istotne implikacje dla systemu owiaty i jego fundamentalnej roli w procesie
ksztatowania kreatywnoci ucznia.
W tym kontekcie niepokoi moe fakt, e dominuje pogld, mwicy, i ro-
dowisko szkolne na og nie wpywa pozytywnie na kreatywno dziecka. Gwnym
wyzwaniem stojcym przed procesem edukacyjnym jest oczywicie przekazywanie
wiedzy. Do zada szkoy naley jednak rwnie wpajanie uczniom obowizujcych
norm spoeczno-kulturowych, a take w oparciu o nie wpyw na ksztatowanie po-
stawy yciowej i sposb mylenia. W tym zakresie wiele systemw edukacyjnych
mona okreli jako archaiczne. Gwne zastrzeenia, jakie mona sformuowa pod
adresem szkoy w kontekcie hamowania twrczoci, to m.in. [Szmidt, 2005, s. 86]:
rozwijanie jedynie wiedzy, a nie procesw mylenia uczniw,
ksztatowanie zachowawczego sposobu mylenia,
budowanie postawy konformistycznej,
traktowanie uczniw w sposb przedmiotowy, jako obiektu przyswajania
wiedzy,
hamowanie zainteresowa i zarazem naturalnych moliwoci twrczych
uczniw.
. Manica Kultura kreatywno innowacyjno
Krytyka szkoy nie neguje oczywicie potrzeby realizacji jej gwnego zadania,
tj. przekazywania wiedzy. Kwesti kluczow jest jednak sposb jej przekazywania.
Wiedza trafiajca do uczniw nie sprzyja kreatywnoci, poniewa [Ncka, 2001,
s.150]:
najczciej ogranicza si do jednostronnego zadawania pyta przez nauczy-
ciela,
nie pokazuje perspektyw rozwoju omawianych dziedzin nauki,
operuje mao kreatywnym jzykiem (m.in. unika analogii, metafor).
Ju dawno John Dewey stwierdzi, e w zrutynizowanej dydaktyce szkolnej jest
bardzo mao miejsca na twrcz prac: Brak laboratoriw, warsztatw, narzdzi
i materiaw, przy pomocy ktrych ciekawe wiata dziecko mogoby prowadzi
badania lub tworzy dziea na swoj dziecic, indywidualn skal. Zamiast
czynnie poznawa wiat, siedzi wpatrzone w tablic lub nauczyciela, czasem co
przeczyta i sucha sucha sucha. Rodzi to bierno, mechaniczne skupienie
uwagi i nud [Szmidt, 2005, s. 87]. Dodatkow konsekwencj jest tutaj ograni-
czanie czy wrcz blokowanie rozwoju kreatywnoci dziecka.
W blokowaniu twrczoci zblion do szkoy rol mog mie rwnie inne or-
ganizacje, np. zakad pracy. William H. Whyte wskazuje, i organizacja i biurokracja
mog mie negatywny wpyw na kreatywno jednostki [Whyte, 1956]. Kluczowa
w tym zakresie jest atmosfera w miejscu pracy. Osoby odczuwajce strach, brak
405
wolnoci czy niedostateczne wsparcie s mniej twrcze ni jednostki funkcjonuj-
ce w lepszej atmosferze.
Stymulatory twrczoci
Liczne badania, w tym i te przywoane powyej, potwierdzaj moliwo ne-
gatywnego oddziaywania na kreatywno poprzez kultur czy, mwic bardziej
obrazowo, poprzez otoczenie spoeczno-kulturowe i sposb przekazywania oraz
ksztatowania obowizujcych w danej spoecznoci zasad i norm. Zgodnie z tym,
co byo sygnalizowane wczeniej, istniej jednak take opracowania potwierdzaj-
ce pozytywn stymulujc zaleno midzy potencjaem twrczym jednostki
i kultur.
Uwaga badaczy koncentruje si tutaj na edukacji, wobec ktrej formuuje si
bodaj najwicej rekomendacji w tym zakresie. Susznie zauwaa Ncka, e szkoa
nie szkodzi twrczoci z samej swej natury, lecz w wyniku swoistej inercji insty-
tucji owiatowych [Ncka, 2001, s. 150]. Skania to wielu psychologw i pedago-
gw do poszukiwania drg wyjcia z puapki antytwrczej edukacji. Zdaniem
Ewy Linkiewicz, tradycyjne ksztacenie gwny nacisk kadzie na zdobywanie przez
dziecko wiadomoci i umiejtnoci. Ksztatowanie postaw pozostaje na drugim
planie i naleaoby odwrci ten ukad [Linkiewicz, 2011, s. 83]. Pozwolioby
to ka wikszy nacisk na kreowanie otwartoci, wraliwoci i wyobrani, a wic
Kultura i gospodarka Cz V
wszystkich tych cech, ktre skadaj si na potencja twrczy jednostki. Warto za-
uway, e s to take wrodzone cechy kadego dziecka.
Jedn z drg ku takiemu ukierunkowaniu procesu ksztacenia jest edukacja
kulturalna. Taka edukacja, rozumiana jako wychowanie w kulturze, ma zasig,
ktry znacznie wykracza poza sfer artystyczn i lokuje si czsto w obszarze
innych dziedzin kultury (w jej szerokim rozumieniu), jak nauka, technika, praca,
polityka, zdrowie, ekologia, filozofia i religia.
Edukacja kulturalna ma za zadanie ksztatowa osoby, ktre bd w stanie
zarwno twrczo uczestniczy w kulturze, jak i by jej odbiorcami. Szczeglna rola
przypada tutaj edukacji artystycznej, ktra bezporednio powizana jest ze sztu-
k. Ta ostatnia, zdaniem Jolanty Skutnik, wspkreuje, nazywa, demitologizuje,
poszukuje i obnaa wartoci. Sztuka pozwala take urzeczywistnia te wartoci
w pracy twrczej oraz pozostaych sferach aktywnoci jednostki [Skutnik, 2004,
s.103]. Wielu autorw podkrela take jej niebagatelny wkad w budow otwarto-
ci, tolerancji, oryginalnego mylenia czy poszanowania dla rnorodnoci.
Istotny wydaje si rwnie fakt, e ksztacenie oparte o edukacj artystycz-
n stanowi podstaw charakteru oraz intensywnoci pniejszego uczestnic-
twa jednostki w kulturze. Brak zrozumienia wytworu kulturowego sprawia, e
kontakt z kultur moe okaza si bezuyteczny. Ma on bowiem sens jak twier-
dzi Zygmunt Bauman dopty, dopki uczy nowego spojrzenia, uczy wzgldno-
ci kadego spojrzenia, demaskuje konwencje [], burzy spokj ducha i wzbudza
406
niepewno siebie, odstrcza od dogmatyzmu i nietolerancji [Bauman i in., 1997,
s.102104]. Edukacja kulturalna i uczestnictwo w kulturze to tylko stacje na dro-
dze do czego, co wielu badaczy okrela jako spoeczestwo kreatogenne.
Spoeczestwo kreatogenne
Istnieje wiele prac naukowych powiconych kwestii nasilania si wybitnej
twrczoci (w rnych dziedzinach) w pewnych okresach historycznych. Przywo-
uje tu si na og czasy woskiego renesansu, francuskiego owiecenia czy wie-
deskiej secesji. Przez wiele lat panowa pogld, e odpowiedzialny za to zjawisko
jest tzw. Zeigeist, a wic duch czasu2 [Jerzyk i in., 2004, s. 2426]. Pojcie to
pozostaje mocno niedookrelone i ju sama jego nazwa moe budzi mistyczne
skojarzenia. Std te nie dziwi due zainteresowanie t kwesti wykazywane przez
psychologw w drugiej poowie XX wieku. Odchodzili oni od mistycyzmu i zaczli
opisywa spoeczestwa, ktre poprzez swoje cechy i panujc kultur charakte-
ryzuj si szczegln zdolnoci do wychowywania talentw twrczych. Popularne
2
Przez sformuowanie to naley rozumie pojawienie si w danym miejscu i czasie wyjtkowo twr-
czej atmosfery. Moe mie ona zwizek ze splotem szczeglnych cech, sytuacji i mentalnoci, charak-
terystycznych dla danego momentu w historii na okrelonym terenie.
. Manica Kultura kreatywno innowacyjno
w tym zakresie s m.in. prace Silvano Arietiego [Arieti, 1976]. Spoeczestwo kre-
atogenne cechuje si, jego zdaniem [cyt. za: Ncka, 1995, s. 119]:
powszechn dostpnoci dbr kultury,
pozytywnym stosunkiem do zjawisk kulturowych,
brakiem dyskryminacji w dostpie do dbr kultury,
obecnoci rnorodnych, czsto wzajemnie sprzecznych bodcw kulturo-
wych,
tolerancj i zainteresowaniem odmiennymi pogldami,
dostarczaniem zacht i nagrd za dziaalno intelektualn.
Ncka do tych cech dodaje take dobrobyt rozumiany jako dua sia nabywcza
pienidza lub dysponowanie nadwykami dochodw biecych w stosunku do wy-
datkw [Ncka, 2001, s. 158159]. Czynnik ekonomiczny jest, jego zdaniem, wa-
ny, poniewa z jednej strony stwarza popyt na twrcze dziea, a z drugiej umoli-
wia np. sponsorowanie twrcw.
Klasa kreatywna
Jednym z najpopularniejszych obecnie podej do kwestii kreatogennego spo-
eczestwa jest koncepcja klasy kreatywnej stworzona przez Richarda Florid [Flo- 407
rida, 2010]. Wedug niego kreatywno rozkwita w miejscach, ktre zapewniaj
obszerny ekosystem, umoliwiajcy jej pielgnowanie i wspieranie, a take kieruj
ow kreatywno ku innowacjom, tworzeniu nowych przedsibiorstw i w efekcie
ku wzrostowi gospodarczemu oraz podniesieniu jakoci ycia.
Zdaniem Floridy, jestemy wiadkami rewolucji kreatywnej. Znaczenie kre-
atywnoci od lat wzrasta i proces ten wci bdzie si nasila. Jak pisze Florida,
w cigu minionego stulecia, a zwaszcza w ostatnim dwudziestoleciu, znacznie
wzrosa liczba osb wykonujcych prac kreatywn. S to naukowcy, inynierowie,
artyci, muzycy, projektanci i profesjonalici w rnych dziedzinach wiedzy. Flori-
da okrela wszystkie te grupy wsplnym terminem klasa kreatywna. Wedug
jego wylicze, opartych na gospodarce amerykaskiej, do tej nowej klasy naley
okoo 30% wszystkich zatrudnionych.
Florida czsto odwouje si do kultury i przekona podzielanych przez czonkw
klasy kreatywnej. Jak pisze, posiadaj oni wsplny etos, ktry ceni kreatywno,
indywidualizm, rnice i kompetencje. Dla czonkw klasy kreatywnej wszystkie
aspekty i przejawy kreatywnoci technologicznej, kulturalnej czy ekonomicz-
nej s ze sob powizane i nierozczne. Etos ten, jak zauwaa Florida w innym
miejscu, oparty jest na poczeniu etyki protestanckiej z etyk bohemy. czy to
ze sob wartoci stanowice, i sens ycia mona odnale w cikiej pracy (etyka
protestancka) ze skupieniem si na przyjemnociach, szczciu i radoci z tego, co
oferuje nam ycie (etyka bohemy).
Kultura i gospodarka Cz V
Taka postawa yciowa sprawia, e duego znaczenia nabieraj dla spoecze-
stwa nowe wartoci, ktrych kreatywne jednostki poszukuj wok siebie. Florida
zalicza do nich indywidualizm, merytokracj, rnorodno i otwarto. To
fundament klasy kreatywnej jej czonkowie wysoko ceni organizacje i rodo-
wiska, gdzie kady moe si odnale i odnosi sukcesy. Florida, w oparciu o prace
Carla L. Rogersa, wykazuje rwnie, e klasa kreatywna szczeglny nacisk kadzie
na doznania i otwarto na nowe dowiadczenia, co pozwala jej stymulowa was-
n kreatywno.
Sprawia to, e rodowisko przyjazne klasie kreatywnej musi by bogate w zr-
nicowane instytucje i wydarzenia kulturalne, ktrych rola jest tutaj niezwykle
istotna. Po pierwsze, kultura znaczco przyczynia si do ksztatowania opisanych
wczeniej wartoci, ktre niezbdne s do wykorzystania potencjau twrczego
tkwicego w klasie kreatywnej. Po drugie, jak stwierdza Florida, kreatywno ma
charakter wielowymiarowy. Nie jest moliwe budowanie innowacyjnego sektora
wysokich technologii bez sztuki, kultury i muzyki. Wszystkie formy kreatywnoci
napdzaj si nawzajem.
Znaczenie kultury podkrelaj take inni autorzy. Ruth Towse opisuje dyna-
miczny zwizek pomidzy podmiotami kulturalnymi i kreatywnoci. Stwierdza,
e instytucje kultury tworz kreatywny szum [Towse, 2011, s. 538539]. Ten
przyciga na dany obszar kolejne ukierunkowane na kreatywno podmioty arty-
styczne i biznesowe, co przyczynia si do dalszego nasilenia pozytywnego twr-
408
czego oddziaywania kultury.
Florida wzywa do tworzenia kreatywnego ekosystemu. Jest to w istocie apel
o tworzenie kreatogennego spoeczestwa i swoistej kultury kreatywnoci. W jego
ujciu kreatywny ekosystem jest to wsplnota dynamiczna i przyjazna czowieko-
wi. Opiera si ona na trzech fundamentach ktre autor koncepcji okrela jako
3T talencie, technologii itolerancji. Dla rozwoju takiej wsplnoty i zarazem dla
rozwoju gospodarczego konieczne jest ksztatowanie umiejtnoci niezbdnych
dla kreatywnoci (talent), inwestowanie w sektor bada naukowych oraz inno-
wacje, a wic efekty dziaa kreatywnych (technologia) oraz tworzenie kultury
sprzyjajcej kreatywnoci, ktra jeszcze bardziej wzmacnia jej rozwj (tolerancja).
W ramach tak pojtego ekosystemu kreatywnoci dokonuje si rozwj osobisty,
wprowadzane s innowacje technologiczne i kulturalne, tworzone s miejsca pracy
twrczej, dynamizowany jest wzrost gospodarczy oraz w peni akceptowana jest
rnorodno stylw ycia i kultur [Florida, 2010, s. 391392].
. Manica Kultura kreatywno innowacyjno
Kreatywno i innowacyjno
a gospodarka
Wzrost znaczenia dobrych pomysw i wasnoci intelektualnej sprawia, e
coraz popularniejszy staje si pogld dotyczcy nadejcia kreatywnej gospodar-
ki. Jest on obecny nie tylko w rozwaaniach Floridy. Powizana z nim jest take,
przypisujca kreatywnoci centraln rol w gospodarce, tzw. nowa teoria wzrostu
[Florida, 2010, s. 5455]. Zakada ona jak pisze Bohdan Jung e najlepszym
kapitaem jest umiejtno twrczego mylenia, a kreatywno i generowanie
nowych pomysw s kluczowe dla rozwoju i w przeciwiestwie do zasobw natu-
ralnych jest to zasb nieograniczony [Jung, 2011, s. 14].
Jeszcze mielsz teori prezentuje m.in. Joel Mokyr, ktry stwierdza, e kre-
atywno stanowi podstaw caego rozwoju i postpu gospodarczego [Mokyr,
1990]. Autorzy Creative economy report 2008 rwnie opisuj twrczo jako koo
zamachowe napdzajce wzrost gospodarczy [Creative economy, 2008, s. 333].
Z kolei Florida konfrontuje wizj kreatywnej gospodarki z koncepcj gospodarki
opartej na wiedzy w ujciu Petera Druckera [Florida, 2010, s. 61]. Ten ostatni za
gwny zasb ekonomiczny, zgodnie z nazw swojej teorii, uznaje wiedz, podczas
gdy zdaniem Floridy, ta jest jedynie narzdziem kreatywnoci. W jego podejciu in-
nowacja czy to w postaci nowego technologicznie przedmiotu materialnego, czy 409
w postaci nowego modelu lub metody biznesowej jest produktem kreatywnoci.
Warto zwrci uwag, e innowacja jest czsto uznawana za pojcie pokrew-
ne kreatywnoci. Dotyczy ona strony praktycznej aktu twrczego. Opierajc si
na pewnym uproszczeniu, mona napisa, e innowacyjno to proces oparty na
wprowadzaniu w ycie pomysu, ktry jest efektem kreatywnoci. Najpierw nast-
puje generowanie pomysu, a nastpnie jego realizacja, co oznacza, e kreatyw-
no zawsze poprzedza innowacyjno [Jerzyk i in., 2004, s. 1213].
Przedstawione definicje pokazuj, jak silna jest relacja pomidzy kreatywnoci
a innowacyjnoci3. Dokadne relacje empiryczne w tym zakresie stara si wskaza
Florida w swojej pracy Narodziny klasy kreatywnej. Jego zdaniem, przedstawiciele
klasy kreatywnej posiadaj zdolno generowania innowacji w dziedzinie, w ktrej
si specjalizuj. Badacz postanowi potwierdzi to poprzez wykazanie powiza,
jakie wystpuj midzy skupiskami klasy kreatywnej a poziomem rozwoju inno-
wacji na danym terenie4. W oparciu o uzyskane wyniki doszed do wniosku, e
miasta i regiony o duym poziomie koncentracji klasy kreatywnej zajmuj czoowe
3
Wana jest tutaj rola przemysw kreatywnych. T problematyk omawia w niniejszej publikacji
J.Gowacki w tekcie Przemysy kreatywne a ich wpyw na rozwj.
4
Badania obejmoway ponad sto miast w Stanach Zjednoczonych.
Kultura i gospodarka Cz V
pozycje w rankingu centrw innowacji i wypadaj bardzo dobrze pod wzgldem
liczby firm z brany wysokich technologii [Florida, 2010, s. 249].
Wnioski te nabieraj szczeglnego znaczenia, kiedy uwzgldni si rol inno-
wacji w gospodarce. Jednym z najwaniejszych uj tego zagadnienia jest kon-
cepcja twrczej destrukcji Josepha Schumpetera. Zdaniem tego wybitnego au-
striackiego ekonomisty, na wolnym rynku zachodzi proces cigych przeksztace,
ktry nieustannie rewolucjonizuje istniejce struktury biznesowe, niszczc stare
i kreujc nowe. Ten proces okrelany jako kreatywna destrukcja jest wedug
Schumpetera najistotniejsz cech i wyrnikiem rynku. Jest to take poprzez
innowacje determinanta rozwoju gospodarczego. Schumpeter postrzega inno-
wacyjnego przedsibiorc jako si napdow postpu w gospodarce kapitalistycz-
nej, a w innowacji widzia gwne rdo przewagi konkurencyjnej [Towse, 2011,
s. 400].
Innowacyjno, podobnie jak twrczo, ma wymiar ekonomiczny. Zgodnie
z wizj Schumpetera mona stwierdzi, e przedsibiorstwo nie musi by kre-
atywne, nie musi posiada pracownikw z pomysami, nie musi rwnie sprzyja
rozwojowi innowacji, ale to oznacza brak rozwoju, a ten w duszej perspektywie
przeoy si na upadek takiego podmiotu. Nadaje to dodatkowe znaczenie:
innowacyjnoci, ktra bezporednio wpywa na rozwj gospodarczy,
kreatywnoci, ktra ksztatuje poziom innowacyjnoci,
410 kultury, ktra poprzez szereg oddziaywa wpywa (pozytywnie lub negatyw-
nie) zarwno na kreatywno, jak i na innowacyjno.
Do dugookresowych czynnikw rozwoju spoeczno-gospodarczego zaliczy
naley rwnie kapita wiedzy naukowej (jako nauki, poziom bada naukowych),
kapita wiedzy spoeczestwa (jako edukacji), a take mentalno spoeczestwa
(okrelajc poziom cywilizacyjny i kulturowy).
Podsumowanie
Kreatywno to, mwic najprociej, ludzka zdolno do generowania warto-
ciowych pomysw i rozwiza w praktycznie kadej dziedzinie ycia. Przez wieki
uwaano, e stanowi ona nadprzyrodzony, boski dar. Sytuacja zmienia si dopiero
w poowie XX wieku. Okazao si, e wbrew wielu sdom kreatywno nie jest ani
zarezerwowana dla wybranych, ani te nie jest efektem szczeglnego twrcze-
go ducha czasu. Kreatywno to, jak si powszechnie dzi uwaa, umiejtno
dostpna dla kadego czowieka. W wielu badaniach wykazano take, i jest to
zdolno, ktra moe podlega stymulacji i rozwojowi.
Na poziom kreatywnoci tak jednostki, jak i spoeczestwa wpyw ma wie-
le czynnikw. Mog one zarwno blokowa, jak i stymulowa rozwj twrczoci.
Wan rol odgrywa tutaj otoczenie spoeczno-kulturowe jednostki (m.in. szkoa
i kulturowe uwarunkowania procesu edukacyjnego, miejsce pracy i jego kultu-
. Manica Kultura kreatywno innowacyjno
Literatura
Arieti S. [1976], Creativity. The magic synthesis, Basics Books, New York.
Bauman Z., Zeidler-Janiszewska A., Kubicki R. [1997], Wobec sztuki, w: Humanista w ponowoczes-
nym wiecie, Zysk i S-ka, Pozna.
Billow R.M. [1997], Metaphor. A review of the psychological literature, Psychological Bulletin,
vol.84.
Bourdieu P., Passeron J.C. [2006], Reprodukcja. Elementy teorii systemu nauczania, Warszawa.
Colvin G. [2009], Talent jest przeceniany. Co odrnia najlepszych od caej reszty, MTBiznes, Warszawa.
Creative economy report 2008. The challenge of assesing the creative economy: towards informed policy-
-making [2008], UNCTAD, Geneva.
Dyrda M.J. [2012], rodowisko wychowanie kapita spoeczno-kulturowy, w: Edukacja kulturowa.
Oczekiwania i potrzeby, Fundacja na rzecz Dzieci i Modziey Szansa, Siedlce.
Kultura i gospodarka Cz V
Finke R.A. [1990], Creative imagery. Discoveries and inventions in visualization, Hillsdale, Erlbaum, NJ.
Fleith D. de Souza, Renzulli J.S., Westberg K.L. [2002], Effect of a creativity training program on
divergent thinking abilities and self-concept in monolingual and bilingual classrooms, Creativity Re-
search Journal, vol. 14.
Florida R. [2010], Narodziny klasy kreatywnej, Narodowe Centrum Kultury, Warszawa.
Glover J.A., Gary A.L. [1976], Procedures to increase some aspects of creativity, Journal of Aplied
Behavioral Analysis, vol. 9.
Goetz E.M. [1989], The teaching of creativity to preschool children. The behavior analysis approach,
w:Handbook of creativity, J.A. Glover, R.R. Ronning, C.R. Reynolds (eds.), Plenum Press, New York.
Guilford J.P. [1950], Creativity, American Psychologist, vol. 5.
Guilford J.P. [1978], Natura inteligencji czowieka, PWN, Warszawa.
Huntington S.P. [2000], Kultura ma znaczenie, Zysk i S-ka, Pozna.
Jerzyk E., Leszczyski G., Mruk H. [2004], Kreatywno w biznesie, Wydawnictwo Akademii Ekono-
micznej w Poznaniu, Pozna.
Jung B. [2011], Ekonomika kultury. Od teorii do praktyki, Narodowe Centrum Kultury, Warszawa.
Kanter R.M. [2001], eVolve: Succeeding in the digital culture of tomorrow, Harvard Business School
Press, Boston, MA.
Landes D.S. [1988], The wealth and poverty of nations, Why ome are so rich and some so poor, W.W.
Norton and Co, New York.
Linkiewicz E. [2011], Edukacja plastyczna w wietle aktualnych potrzeb spoecznych i kulturotwrczych,
w: Kultura 2010, B. Techmaska, M. Zawadka (red.), Wydawnictwo Instytut lski, OpoleWro-
cawLublin.
McCrae R.R. [1987], Creativity, divergent thinking, and openness to experience, Journal of Personality
412 and Social Psychology, vol. 52.
Mendelsohn G. [1976], Associative and attentional processes in creative performance, Journal of Per-
sonality, vol. 44.
Mokyr J. [1990], The level of riches. Technological creativity and economic progress, Oxford University
Press, New York.
Ncka E. [1995], Proces twrczy i jego ograniczenia, Oficyna Wydawnicza Impuls, Krakw.
Ncka E. [2001], Psychologia twrczoci, Gdaskie Wydawnictwo Psychologiczne, Gdask.
Piirto J. [2004], Understanding creativity, Great Potential Press, Scottsdale.
Radliska H. [1961], Pedagogika spoeczna, WrocawWarszawaKrakw.
Reber A.S., Reber E.S. [2001], The Penguin dictionary of psychology, Penguin Books, London.
Simonton D.K. [1999], Origins of genius. Darwinian perspectives on creativity, Oxford University
Press, New York.
Skutnik J. [2004], Wychowanie w sztuce jako koncepcja edukacji kulturalnej dziecka, w: Edukacja kul-
turalna. Wybrane obszary, K. Olbrycht (red.), Wydawnictwo Uniwersytetu lskiego, Katowice.
Stein M.I. [1953], Creativity and culture, Journal of Psychology, vol. 36.
Szmidt K.J. [2005], Pedagogika twrczoci. Idee aplikacje rady na twrcz drog, Oficyna Wydaw-
nicza Impuls, Krakw.
Szmidt K.J. [2010], ABC kreatywnoci, Difin, Warszawa.
The creativity question [1976], A. Rothenberg, C.R. Hausman (eds.), Duke University Press, Durham,
NC.
Throsby D. [2010], Ekonomia i kultura, Narodowe Centrum Kultury, Warszawa.
Towse R. [2011], Ekonomika kultury. Kompendium, Narodowe Centrum Kultury, Warszawa.
Verbrugge R.R., McCarrell N.S. [1977], Metaphoric comprehension: studies in reminding and resem-
bling, Cognitive Psychology, vol. 9.
Whyte W.H. [1956], The organization man, Simon and Schuster, New York.
Joanna Sanetra-Szeliga
nionych w wikszoci poza rolnictwem, heterogeniczno mieszkacw,
przewaga grup wtrnych nad pierwotnymi, kontaktw rzeczowych nad oso-
bistymi (anonimowo), inny zarys demograficzny ni w przypadku tere-
nw wiejskich (np. wyszy wspczynnik feminizacji, dusza rednia dugo
ycia), proces zmian uytkowania terenw niecigy w czasie i przestrzeni,
nagromadzenie podmiotw gospodarczych [Czornik, 2004, s. 15, Malikowski,
1992, s. 716]. Wane s take cechy wskazujce na spoeczn struktur jednostki
miejskiej, w tym konieczne do jej istnienia i rozwoju wyksztacone centrum spo-
eczne, prestiowe i funkcjonalne zrnicowanie architektury, silne zrnicowanie
i due moliwoci rozwoju przestrzeni spoecznej, ponadlokalne funkcje penione
w stosunku do okrelonego terytorium [Wallis, 1967, s. 135148].
W wietle prawa obowizujcego na danym terenie jednostka miejska musi
posiada zdefiniowane cechy administracyjne. W Polsce Ustawa z dnia 29 sierpnia
2003 r. o urzdowych nazwach miejscowoci i obiektw fizjograficznych (art. 2,
ust. 3 ) definiuje miasto jako jednostk osadnicz o przewadze zwartej zabudowy
i funkcjach nierolniczych, posiadajc prawa miejskie bd status miasta nadany
w trybie okrelonym specjalnymi przepisami.
kultura
zrwnowaony
ekonomia rozwj spoeczestwo
rodowisko
416
rdo: Opr. wasne
1
Cykle rozwojowe to podstawa teorii Mikoaja Kondratiewa, ktra zakada, e gospodarka kapitali-
styczna rozwija si cyklach 4560-letnich (ostatnio nastpuje skracanie cyklu ze wzgldu na przy-
spieszony rozwj technologiczny). Okresy intensywnego rozwoju (4555 lat) oddzielaj fazy wyra-
nego spadku, wynikajcego z wyeksploatowania dotychczasowych zasobw. Warunkiem rozpoczcia
kolejnej fazy wzrostu jest rozwj nowej generacji technologii. Obecny, pity cykl, jest powizany
zrozwojem przemysu farmaceutycznego, biotechnologii i inynierii genetycznej, nowych technologii
informatycznych, cyfrowych i telekomunikacyjnych.
Kultura i gospodarka Cz V
2
Por. w niniejszej publikacji: J. Gowacki, Przemysy kreatywne i ich wpyw na rozwj.
Kultura i gospodarka Cz V
ny zasb rozwojowy. Przycignicie klasy kreatywnej stanowi dla miasta by
albo nie by. Skonienie jej do wybrania danego miasta na swj dom w dalszej
kolejnoci przycignie bowiem firmy (czyli inwestycje), ktre z tego zasobu kre-
atywnego bd chciay korzysta3.
Atrakcyjno miasta
strategia eventw
Miasta chc by wyjtkowe i na owej unikalnoci budowa swoj przewag
konkurencyjn. Elementami oryginalnoci s z pewnoci endogeniczne zasoby
miasta, takie jak np. dziedzictwo kulturowe4, tak materialne, jak i niematerialne,
struktura ludnoci (kapita ludzki), genius loci. Wiele z tych zasobw mona roz-
wija i promowa.
W ostatnim czasie miasta przyjmuj strategi proaktywn w tworzeniu nowych
zasobw stanowicych o ich atrakcyjnoci organizuj rnorodne wydarzenia
(eventy), w duym stopniu nalece do szeroko rozumianej dziedziny kultury.
Charakterystyczn ich cech jest zoono (skadaj si najczciej z serii r-
422 nych dziaa), ograniczony czas trwania i miejsce, element celebracji/wita, pu-
bliczno oraz grupa interesariuszy. Niektre miasta wrcz buduj swj wizerunek
jako miejsca interesujcych i zrnicowanych wydarze: australijskie Melbourne
promuje si jako wiatowe miasto wydarze, a Hongkong stara si sta jed-
nym z miast najlepszych wydarze na wiecie [Richards, Palmer, 2010, s. 23].
Wydarzeniami czsto wykorzystywanymi do promocji miasta s festiwale, wystar-
czy wspomnie Edynburg gwne wiatowe miasto festiwalowe [http://www.
festivalsedinburgh.com/content/festival-city, 2012], a take strategi promocji
Krakowa pod mark 6 zmysw [http://www.biurofestiwalowe.pl/6-zmyslow.
html, 2012]. Eventy poprawiaj wizerunek miasta, dodaj ycia przestrzeni miej-
skiej, buduj poczucie dumy mieszkacw; mog te stanowi wany element go-
spodarki miasta. Istnieje rnica pomidzy miastem z eventami a miastem
3
Teoria Floridy spotkaa si z niezwykle ywym przyjciem nie brakowao entuzjastw ale i zago-
rzaych krytykw. Ci ostatni negowali wyniki bada, a take zarzucali brak nowatorstwa oraz wytkali
bdy wlogice i metodologii, twierdzc m.in. jak np. Enrico Moretti (E. Moretti, The new geography of
jobs, New York 2012), e cig przyczynowo skutkowy, bdcy podstaw teorii Floridy, jest dokadnie
odwrotny (jako przykady podaje Seattle, ktre stao si otwarte, atrakcyjne i modne w konsekwencji
ulokowania tam siedziby Microsoftu, a nie odwrotnie, oraz Berlina, ktry uchodzi za miasto kreatywne
i przycigajce bohem, gdzie poziom bezrobocia jest wyszy ni w innych miejscach w kraju). Inne
zarzuty dotycz pozycjonowania klasy kreatywnej na uprzywilejowanym miejscu i traktowania pozo-
staych czonkw spoeczestwa (w tym rodziny z dziemi, bo klasa kreatywna miaaby si skada
raczej z singli) jako mniej efektywnych i penicych funkcj usugow w stosunku do kreatywnych.
4
Por. cz III niniejszej publikacji: Dziedzictwo jako zasb.
J. Sanetra-Szeliga Sektor kultury a rozwj gospodarczy miasta
Rewitalizacja miasta
Ze wzgldu na moliwo wieloaspektowego podejcia do kultury (genera-
tor miejsc pracy, czynnik atrakcyjnoci turystycznej i inwestycyjnej, budulec at-
mosfery miejsca itp.) coraz czciej wanie kultura staje si gwnym elementem
programw rewitalizacji, czyli przywracania do ycia, kreowania nowego ycia,
zdegradowanych obszarw (najczciej poprzemysowych) miasta. Problematyce
rewitalizacji zosta powicony osobny rozdzia niniejszej publikacji5, trudno jed-
nak nie wspomnie o niej w rozwaaniach o miecie.
Sposb rewitalizacji w oparciu o kultur musi by dostosowany do danego
obszaru, bazowa na jego wczeniejszych funkcjach, historii, obecnych mieszka-
cach. Charles Landry [Landry, 2003, s. 2835] stworzy w tym kontekcie cieka-
w typologi kulturalnych rewitalizatorw. Najbardziej typowym rewitaliza-
torem jest nowy obiekt (nazywany czsto budynkiem lub projektem flagowym)
dla instytucji kulturalnej, zabytkowy bd czciej nawet postindustrialny obszar
5
Zob. w niniejszej publikacji: K. Jagodziska, Rewitalizacyjna funkcja dziedzictwa kulturowego.
J. Sanetra-Szeliga Sektor kultury a rozwj gospodarczy miasta
6
Por. tame.
7
W Azji Poudniowo-Wschodniej biae sonie byy bardzo rzadkimi i niezwykle cennymi zwierzta-
mi, niestety otrzymanie ich w podarunku czyo si nie tylko z wyrnieniem, ale przede wszystkim
zbardzo wysokimi kosztami utrzymania.
Kultura i gospodarka Cz V
Wadze Dublina przewidziay taki problem i podpisay dugoterminowe umo-
wy najmu po korzystnych dla artystw cenach, aby zapewni sobie ich obecno
w rewitalizowanej dzielnicy Temple Bar. Innym problemem moe by zbyt due
ukierunkowanie dziaa i produkcji artystycznej na sprostanie gustom odbiorcw,
a przez to wypieranie sztuki trudniejszej i bardziej ambitnej przez prostsz i na-
stawion na masowego odbiorc. Wadze miejskiej powinny w takim przypadku
mie na wzgldzie, e wartoci takiej dzielnicy jest jej kreatywno i unikato-
wo poziom generowania dochodw nie powinien stanowi podstawy oceny jej
funkcjonowania.
Rwnie pojedynczy artyci czy osoby mog odgrywa znaczc rol rewitali-
zacyjn. Z jednej strony mowa tu o znanych postaciach historycznych (ale i boha-
terach utworw literackich), wok ktrych obraca si np. turystyka kulturalna
Stratford, miejsce urodzenia Szekspira to jeden ze znanych przykadw. Z drugiej
strony przykad Richarda Bootha z Hay-on-Wye w Walii, ktry przeksztaci mae
miasteczko w wiatowe centrum uywanych ksiek, pokazuje, jak wany moe
by jeden, ale kreatywny i przedsibiorczy czowiek dla rozwoju miasta.
Wydarzenia kulturalne, kolejny typ rewitalizatora, odgrywa rnorodn rol
w procesie rewitalizacji miasta. Mog one oferowa tzw. projekty flagowe, ktrych
rol jest wspiera przezwycianie nierwnoci strukturalnych we wstpnej fa-
426 zie rewitalizacji w trakcie tego procesu mog stanowi czynnik przyspieszajcy
zmiany, poszerzajcy ich zasig, dajcy odpowiedni narracj i tosamo zacho-
dzcym zmianom. Mog te suy za sposb prezentacji zakoczenia ostatniego
etapu planowanej rewitalizacji [Smith, 2012, s. 120]. Odpowiednio przeprowadzo-
ne projekty eventw maj szans na budowanie kapitau spoecznego w danym
miejscu. Eventy mog suy jako element budowania tosamoci lokalnej, poczu-
cia przynalenoci, a take zaangaowania i odpowiedzialnoci spoecznej. W za-
lenoci od wydarzenia i sposobu jego organizacji projekty mog mie take wpyw
na zmian sposobu ycia (wicej kultury, wicej sportu), mie efekt edukacyjny.
W zwizku z duymi kosztami inwestycji w infrastruktur czy ochron dziedzictwa
eventy bywaj czsto postrzegane jako bardziej elastyczny element strategii roz-
woju miasta, pozwalajcy na wiksze zrnicowanie podobnych do siebie obiektw
fizycznych i oferujcy specyficzn atmosfer i rozrywk, umoliwiajc aktywny
udzia i poczucie przynalenoci.
Miasta walcz o stworzenie i utrzymanie wyjtkowego wizerunku, dziki cze-
mu bd si wyrnia spord innych jako atrakcyjne miejsce dla odwiedzaj-
cych, nowych mieszkacw i inwestorw. Paradoksalnie, kopiujc i wykorzystujc
wszdzie te same metody, miasta w efekcie mog by do siebie bardzo podobne,
zwaszcza jeli postawi na rozwizania globalne, wiatowych artystw, a nie na
modele, ktre odwoywayby si do specyfiki danego miejsca i angaoway spo-
eczno lokaln, zamiast j wypiera w procesie gentryfikacji.
J. Sanetra-Szeliga Sektor kultury a rozwj gospodarczy miasta
sta. Temu posuya kampania Miles Better, ktra w bardzo krtkim czasie
przyczynia si do polepszenia postrzegania miasta. Kultura stanowia centrum
planw rewitalizacyjnych zaczynajc w 1982 roku od realizacji dorocznego
festiwalu sztuki Mayfest, przez udostpnienie kolekcji sztuki Burrell Collection
(1983), organizacj Garden Festival (1988), po Jazz Festival (1986), a wreszcie
otrzymanie tytuu Europejskiego Miasta Kultury 1990.
Rok 1990 nie zakoczy zainteresowania miasta kultur. W 1996 roku otwarto
galeri sztuki wspczesnej GoMA (Gallery of Modern Art). W kolejnym roku
uruchomiono centrum widowiskowo-wystawienniczo-konferencyjne Clyde
Auditorium, ze wzgldu na ksztat budynku zaprojektowanego przez Nor-
mana Fostera zwane Pancernikiem, zlokalizowane na terenie dawnych do-
Kultura i gospodarka Cz V
kw. W1999 roku miasto otrzymao za tytu Brytyjskiego Miasta Achitektury
iDizajnu. W 2001 ruszy projekt rewitalizacji terenw portowych. W 2008 roku
Glasgow otrzymao tytu Miasta Muzyki UNESCO.
8
Zob. w niniejszej publikacji: J. Sanetra-Szeliga, Kultura w procesie integracji europejskiej.
J. Sanetra-Szeliga Sektor kultury a rozwj gospodarczy miasta
Podsumowanie
Wraz ze zmian podejcia do kultury na przeomie XX i XXI wieku i dostrzee-
niem jej funkcji ekonomicznych zmienia si take sposb, w jaki miasta na caym
wiecie postrzegaj sektor kultury i go wykorzystuj. Szeroko rozumiana kultura
nie tylko staje si czci strategii marketingowych miasta, ale zaczyna stano-
wi integralny elementy strategii rozwojowych. Wykorzystywane jest jej znaczenie
jako mechanizmu rozwoju gospodarczego (szczeglnie poprzez wspieranie prze-
mysw kreatywnych) oraz czynnika budujcego wysok jako ycia w miecie
i ksztatujcego sposb rozwizywania problemw spoecznych. Mimo i rodzi to
nie tylko pozytywne rezultaty w postaci wyszego poziomu rozwoju miasta, ale
i zagroenia, zwaszcza dla rozwoju kultury jako takiej, m.in. poprzez utylitar-
ne ksztatowanie twrczoci artystycznej z pominiciem wspierania sztuki nowej,
alternatywnej, mona sdzi, e szeroko rozumiana kultura staje si integralnym
skadnikiem miejskiego modelu zrwnowaonego rozwoju. 431
Literatura
Bianchini F. [1999], Dziedzictwo kulturowe a strategia planowania miejskiego, w: Dziedzictwo a tury-
styka, J. Purchla (red.), Midzynarodowe Centrum Kultury, Krakw.
Bianchini F., M. Parkinson [1993], Culture policy and urban regeneration. The West European experien-
ce, Manchester University Press, ManchesterNew York.
Czornik M. [2004], Miasto. Ekonomiczne aspekty funkcjonowania, Wydawnictwo Akademii Ekono-
micznej w Katowicach, Katowice.
Decyzja 1419/1999/WE Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia 25 maja 1999 r. ustanawiajca dziaa-
nie Wsplnoty na rzecz obchodw Europejskiej Stolicy Kultury w latach 20052019, Dz. U. L 166
z 1.7.1999.
Decyzja 1622/2006/WE Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia 24 padziernika 2006 r. ustanawiajca
dziaanie Wsplnoty na rzecz obchodw Europejskiej Stolicy Kultury w latach 20072019, Dz. U.
L304 z 3.11.2006.
Dialogue on urban cultures. Globalization and culture in an urbanizing world, World Urban Forum, UN-
-Habitat, 23 July 2004, dostpne: http://www.unhabitat.org/downloads/docs/3070_67594_
K0471966%20WUF2-2.pdf, korzystano 12.12.2012.
Florida R. [2003], Cities and the creative class, City and Community, vol. 2 (1).
Florida R. [2010], Narodziny klasy kreatywnej, Narodowe Centrum Kultury, Warszawa.
9
Por. te w niniejszej publikacji: K. Jagodziska, Rewitalizacyjna funkcja kultury i dziedzictwa kulturo-
wego.
Kultura i gospodarka Cz V
Garcia B. [2004], Urban regeneration, art programming and major events. Glasgow 1990, Sydney
2000 and Barcelona 2004, International Journal of Cultural Policy, vol. 10, nr. 1.
Getz D. [2007], Event studies. Theory, research and policy for planned events, Elsevier, London.
Intercultural cities. Towards a model for intercultural integration. Insights from the intercultural cities
programme, joint action of the Council of Europe and the European Commission [2009], P. Wood
(red.), Council of Europe.
Klasik A. [2010], Sektor kultury i przemysy kreatywne nowym fundamentem rozwoju duych miast
i aglomeracji miejskich, w: Rola sektora kultury i przemysw kreatywnych w rozwoju miast i aglo-
meracji, A. Klasik (red.), Wydawnictwo Uniwersytetu Ekonomicznego w Katowicach, Katowice.
Landry Ch. [2003], Imagination and regeneration: Cultural policy and the future of cities, DGIV/CULT/
STAGE(2003)3, January 2003, Council of Europe, dostpne: http://www.coe.int/t/dg4/cultu-
reheritage/culture/Completed/STAGE/DGIV_CULT_STAGE%282003%293_EN.pdf, korzystano
12.12.2012.
Malikowski M. [1992], Socjologiczne badanie miasta. Problemy pojciowe i metodologiczne, WSP,
Rzeszw.
Montgomery J. [2008], The new wealth of cities. City dynamics and the fifth wave, Ashgate, Hampshi-
re, Burlington.
Myerscough J. [2011], Glasgow cultural statistics digest. A Digest of cultural statistics, January 2011, do-
stpne: http://www.glasgowlife.org.uk/policy-research/Documents/Glasgow%20Cultural%20
Statistics.pdf, korzystano 12.12.2012.
Parysek J.J., Mierzejewska L. [2009], Problemy funkcjonowania i rozwoju miast polskich z perspektywy
2009 r., w: Wybrane problemy miast i aglomeracji miejskich na pocztku XXI wieku, J.J. Parysek (red.),
432 Biuletyn IGS-EiGP UAM, seria Rozwj Regionalny i Polityka Regionalna, nr 6.
Pine B.J., Gilmore J.H. [1999], The experience economy. Work is theater and every business a stage:
goods and services are no longer enough, Harvard Business School Press, Boston.
Porter M. [1990], The competitive advantage of nations, Free Press.
Purchla J. [1993], Europejski Miesic Kultury w Krakowie. Czerwiec 1992, Midzynarodowe Centrum
Kultury, Krakw.
Richards G., Palmer R. [2010], Eventful cities. Cultural management and urban revitalization, Elsevier,
Oxford.
Sanetra-Szeliga J. [2011], Laboratorium zmiany. Wywiad z profesorem Jackiem Purchl, Herito, nr 5.
Siemiski W., Topczewska T. [2009], Rewitalizacja miast w Polsce przy wsparciu funduszami UE w la-
tach 20042008, Difin, Warszawa.
Scott A.J. [2000], The cultural economy of cities, SAGE Publications, London, Thousand Oaks, New
Delhi.
Smith A. [2012], Events and urban regeneration. The strategic use of events to revitalise cities, Rout-
ledge, New YorkLondon.
Smyth H. [1994], Marketing the city. The role of flagship development in urban regeneration, E&FN
Spon, LondonGlasgowNew YorkTokioMelbourneMadras.
The intercultural city. What it is and how to make it work. Introductory document for cities participating
in the Pilot Phase of the Intercultural Cities Programme, Joint action of the Council of Europe and the
European Commission, DGIV/Cult/IC(2008), 01 10 January 2008.
Throsby D. [2005], On the sustainability of Cultural Capital, Macquarie Economics Research Paper,
nr 10.
Throsby D. [2010], The economics of cultural policy, Cambridge University Press, Cambridge.
Toffler A. [1980], The Third Wave, Bantam Book, New York.
J. Sanetra-Szeliga Sektor kultury a rozwj gospodarczy miasta
Strony internetowe
http://www.agenda21culture.net/index.php, korzystano 27.09.2012.
http://www.biurofestiwalowe.pl/6-zmyslow.html, korzystano 11.09.2012.
http://www.festivalsedinburgh.com/content/festival-city, korzystano 31.08.2012.
http://www.glasgow.gov.uk/en/AboutGlasgow/History/Cultural+Renaissance.htm, korzystano
25.09.2012.
433
Jakub Gowacki
Przemysy kreatywne
i ich wpyw na gospodark
Definicje i systematyka
przemysw kreatywnych
W potocznym rozumieniu bardzo czsto przemysy kreatywne utosamia si
zprzemysami kultury. S to jednak odrbne kategorie. Pojcie przemysy kul-
tury wprowadzone zostao w latach czterdziestych XX wieku i pocztkowo byo
uywane w kontekcie krytyki nowoczesnego, masowego podejcia do rozrywki.
Zestawienie sw kultura oraz przemys miao szokowa odbiorc i dezawu-
owa popularne formy rozrywki, takie jak niskich lotw prasa, film czy muzyka
skierowane do masowego odbiorcy. Obecnie pejoratywny wydwik sformuowa-
nia przemysy kultury zosta zatracony i uywa si go do okrelenia tych bran,
ktre cz tworzenie, produkcj i komercjalizacj produktu o charakterze nie-
materialnym i kulturowym, a produkt (zawarte w nim treci) s chronione zwy-
kle prawem autorskim1. Jan Szomburg [Kultura i przemysy kultury, 2002, s. 10]
okrela przemysy kultury jako dziedziny produkcji zdematerializowanej, odwo-
1
Definicja UNESCO sformuowana na Konferencji Generalnej Organizacji Narodw Zjednoczonych do
spraw Owiaty, Nauki i Kultury, Pary 321.10.2005.
Kultura i gospodarka Cz V
ujce si do symboli, znacze iprzey. Osigaj one wysok rentowno i maj
ogromny potencja rozwojowy. Ale obok znaczenia ekonomicznego przemysy kul-
tury posiadaj take znaczenie wychowawcze. Ich symbolika jest wykorzystywana
na szerok skal i przez to maj wpyw na wzory zachowa, styl ycia i gusty
spoeczne, a nawet tosamo narodow.
Pojcie przemysy kreatywne jest wizane najczciej z szerszym podejciem
do sektora kultury; po raz pierwszy na du skal pojawio si pod koniec lat dzie-
widziesitych minionego wieku. Wdokumencie przygotowanym przez Depart-
ment for Culture, Media and Sport rzdu brytyjskiego [Creative industries, 2001,
s. 5] przyjto, e do przemysw kreatywnych mona zaliczy te brane, ktre
maj swoje rdo windywidualnej kreatywnoci, umiejtnoci i talencie, a take
maj potencja do tworzenia bogactwa i miejsc pracy poprzez tworzenie i wyko-
rzystywanie wasnoci intelektualnej.
Gdzie zatem biegnie cienka linia oddzielajca przemysy kreatywne od prze-
mysw kultury? Prb odpowiedzi na to pytanie m.in. podejmuje raport Instytutu
Bada Strukturalnych [Znaczenie gospodarcze, 2010], proponujcy rozrnienie
obu przemysw w oparciu o produkt kocowy. Przemysy kultury tworz dobra
konsumpcyjne kultury, ktre su gwnie poprawie jakoci czasu wolnego kon-
sumentw. Konsumpcja tych dbr jest celem samym w sobie. Natomiast przemy-
sy kreatywne wytwarzaj dobra porednie, wykorzystywane wdalszych procesach
436
produkcyjnych jako istotny czynnik produkcji.
Wielka Brytania przez wielu uznawana jest za kraj, ktry jako pierwszy podj
dziaania zmierzajce do zdefiniowania i systematyki przemysw kreatywnych,
gwnie za spraw prac prowadzonych przez wspomniany Departament Kultury,
Mediw i Sportu. Naley jednak zauway, e kilka lat wczeniej rzd australij-
ski stworzy solidne podwaliny, wydajc pierwszy w historii tego kraju dokument
strategiczny dotyczcy polityki kulturalnej. Szczegln uwag zwrcono w nim na
tosamo narodow, zdefiniowano te na nowo kultur, podkrelajc jednocze-
nie warto ekonomiczn tworzon przez ten sektor. W raporcie Creative nation:
commonwealth cultural policy [1994] czytamy: Polityka kulturalna to rwnie
polityka gospodarcza. Kultura tworzy bogactwo. Szeroko rozumiany przemys
kulturowy generuje 13 mld USD rocznie. W branach zwizanych z kultur jest
zatrudnionych okoo 336 tys. osb. Kultura tworzy warto dodan i ma funda-
mentalne znaczenie dla innowacyjnoci, marketingu oraz wzornictwa. Jest wize-
runkiem naszego przemysu. Poziom kreatywnoci zasadniczo determinuje nasz
zdolno do przystosowywania si do nowych warunkw ekonomicznych. To cen-
ny produkt eksportowy sam w sobie oraz istotne uzupenienie innych towarw
eksportowych. Przyciga turystw i studentw. Jest niezbdna dla naszego suk-
cesu gospodarczego.
Bazujc na tych dowiadczeniach, w 2001 roku Wielka Brytania posza krok
dalej i opracowaa szczegow map przemysw kreatywnych [Creative indu-
J. Gowacki Przemysy kreatywne i ich wpyw na gospodark
Zdolnoci Mylenie
artystyczne lateralne
Kreatywno
oparta na
kulturze
Sprzyjajce
rodowisko
2
KEA European Affairs dziaa na rzecz rozwoju sztuki, kultury i sportu. Misj KEA jest podkrelanie
wkadu kultury i sportu do ekonomicznego i spoecznego rozwoju Europy. W 2006 roku organizacja
przygotowaa obszerny raport, w ktrym opisywaa gospodarcze i spoeczne znaczenie kultury dla
rozwoju Europy. Cztery lata pniej w kolejnej pracy badaa, w jaki sposb kultura i sztuka przyczyniaj
si do pobudzania kreatywnoci.
3
World Intellectual Property Organization (wiatowa Organizacja Wasnoci Intelektualnej) jed-
nostka naleca do struktur ONZ, zajmuje si koordynacj i tworzeniem regulacji dotyczcych systemu
ochrony wasnoci intelektualnej.
J. Gowacki Przemysy kreatywne i ich wpyw na gospodark
Gry wideo
Muzyka rynek muzyki wydanej, reprodukcj
OBSZAR 1
koncerty na ywo,
przychody z tytuu praw produkty s przedmio-
autorskich (organizacje tem praw autorskich
zbiorowego zarzdzania)
Ksiki i prasa wydawanie ksiek,
wydawanie magazynw
igazet
Kultura i gospodarka Cz V
4
W szczeglnoci Orodek Statystyki Kultury Urzdu Statystycznego w Krakowie.
5
Nawizujcy do wytycznych ESSNet culture (ESSnet-CULTURE. European Statistical System Network on
Culture, Final Report 2012, European Commission, Eurostat, Luksemburg).
J. Gowacki Przemysy kreatywne i ich wpyw na gospodark
6
Nowe zarzdzanie publiczne wprowadza podejcie menaderskie do zarzdzania sektorem publicz-
nym. Nowoci w tym modelu zarzdzania jest adaptacja metod i technik stosowanych w sektorze
prywatnym do warunkw zarzdzania organizacjami publicznymi. Chodzi zwaszcza o nastawienie
tych organizacji na osiganie wynikw, decentralizacj zarzdzania nimi, przejcie przez organizacje
perspektywy strategicznej oraz wykorzystywanie mechanizmw rynkowych. Ma to zapewni gospo-
darno, efektywno i skuteczno organizacji publicznych (wicej: J. Hausner, Od idealnej biurokracji
do zarzdzania publicznego, w: Studia z zakresu zarzdzania publicznego, J. Hausner, M. Kukieka (red.),
Wydawnictwo AE, Krakw 2002, t. 2, s. 6264).
Kultura i gospodarka Cz V
David Throsby wyrnia trzy gwne formy wpywania kultury na wyniki go-
spodarcze. Po pierwsze, kultura moe wpywa na wydajno gospodarcz, pro-
mujc podzielane przez grup wartoci, ktre warunkuj sposb, w jaki czonko-
wie grupy podejmuj gospodarcze procesy produkcji [Throsby, 2010, s. 6566].
Chodzi tu o sprawniejsze podejmowanie decyzji, wiksz kreatywno i innowa-
cyjno oraz umiejtno lepszej adaptacji do rzeczywistoci dziki okrelonym
wartociom kulturowym.
Po drugie pozytywny wpyw kultury na gospodark przejawia si poprzez
wzrost poziomu sprawiedliwoci. Chodzi przede wszystkim o zasady moralne,
ktrymi si kierujemy i ktre decyduj midzy innymi o trosce, jak otaczamy
innych czonkw naszej spoecznoci. Throsby pisze: W przypadku ogu spoe-
czestwa jednym z istotnych aspektw jej [kultury] wpywu moe by sprawiedli-
wo midzypokoleniowa, jeli moralny obowizek troski o przysze pokolenia jest
uznawan wartoci kulturow [tame].
Po trzecie, kultura moe wpywa na cele gospodarcze i grupy spoeczne.
Throsby podaje przykad przedsibiorstwa, ktrego kultura organizacyjna oparta
jest na trosce i dbaoci o pracownikw oraz ich warunki pracy. Wwczas nasta-
wienie na maksymalizacj zysku i inne cele ekonomiczne firmy ustpuj w pew-
nym stopniu miejsca kulturze korporacyjnej, ktra oparta jest na pewnych warto-
442 ciach wyznawanych przez pracodawc.
Tematyk szacowania wpywu przemysw kreatywnych na gospodark podej-
mowali midzy innymi Jason Potts i Stuart Cunningham. Wyrnili cztery mode-
le, ktre pokazuj moliwe relacje pomidzy przemysami kreatywnymi a reszt
gospodarki, ale s one rwnie punktem wyjcia do definiowania i klasyfikowania
przemysw kreatywnych.
7
Wicej o dobrach spoecznie poytecznych w niniejszej publikacji: J. Hausner, Kultura i polityka
rozwoju.
J. Gowacki Przemysy kreatywne i ich wpyw na gospodark
kracowe koszty
wytworzenia produktu
cena / koszty
popyt na produkt
ilo produktu
Potencja sektora
przemysw kreatywnych
Szacunki dotyczce udziau sektora przemysw kreatywnych w gospodarce
prowadzi wiele organizacji. Zgodnie z obliczeniami Komisji Europejskiej cznie
sektor przemysw kultury i przemysw kreatywnych w krajach, takich jak m.in.
Polska, Czechy, Wgry czy Sowacja wytwarza rednio ok. 2% PKB. W caej Unii
Europejskiej sektory kreatywne zatrudniaj cznie ponad 3% wszystkich pracow-
nikw8. Bardziej szczegowe statystyki wtym zakresie prowadzi na bieco bry-
tyjski DCMS, ktry prbuje liczy, jaki udzia w gospodarce maj badane sektory.
Szacunkowe obliczenia dotycz czterech skadowych:
wartoci dodanej brutto,
eksportu usug,
zatrudnienia,
liczby przedsibiorstw.
8
Dane KEA, The economy of culture [2006]
J. Gowacki Przemysy kreatywne i ich wpyw na gospodark
Warto dodana brutto (gross value added GVA) to warto produktw (wy-
robw i usug) wytworzona przez przedsibiorstwa czy sektor, pomniejszona
ozuycie porednie poniesione w zwizku z jej wytworzeniem9. Warto do-
dana brutto to miara bezporednio zwizana z produktem krajowym brutto
(GVA + podatki subsydia do produkcji = PKB).
9
Pojcia stosowane w badaniach statystycznych statystyki publicznej wedug stanu bazy Sownika
Poj w dniu 14 czerwca 2013 r., Gwny Urzd Statystyczny, http://www.stat.gov.pl/gus/definicje_
PLK_HTML.htm?id=POJ-1011.htm.
Kultura i gospodarka Cz V
Ze wzgldu na wielko eksportu na uwag zasuguj cztery gwne brane
rynek wydawniczy; radio i telewizja; film, wideo i fotografia oraz reklama. cznie
sektory kreatywne w 2009 roku odpowiaday za 10% wartoci brytyjskiego eks-
portu, co jest wielkoci imponujc.
Udzia
GB ogem w eksporcie Udzia w eks-
Sektor
(wmln funtw) przemysw porcie ogem
kreatywnych
Reklama 1,477 16,6% 1,8%
Architektura 324 3,6% 0,4%
Rynek sztuki i antykw b.d. b.d. b.d.
Rkodzielnictwo i rzemioso b.d. b.d. b.d.
Wzornictwo 104 1,2% 0,1%
Projektowanie mody 7 0,1% 0,01%
Film, wideo i fotografia 1,627 18,2% 1,9%
Muzyka i sztuki performatywne 286 3,2% 0,3%
Rynek wydawniczy 2,631 29,5% 3,1%
Gry komputerowe 215 2,4% 0,3%
446
Oprogramowanie i usugi
78 0,9% 0,1%
informatyczne
Radio i telewizja 2,175 24,4% 2,6%
Razem przemysy kreatywne 8,923 100,0% 10,6%
Eksport Wielkiej Brytanii ogem 84,120
rdo: Mapping the creative industries: a toolkit, British Council, London 2010
Biorc pod uwag przedstawione wyej dane, naley stwierdzi, e sektor kre-
atywny jest istotn czci gospodarki brytyjskiej. Szczeglnie na polu eksportu,
gdzie sektory kreatywne, zatrudniajc 5% brytyjskiej siy roboczej, tworz 10%
wartoci dbr i usug sprzedawanych poza granice kraju.
Przemysy Przemysy
kultury kreatywne
Dziaalno wydawnicza + +
Reprodukcje zapisanych nonikw informacji + +
Produkcja zabawek +
Pozostay handel detaliczny (52.48) handel antykami + +
Sprzeda gazet, ksiek, muzyki i nagra wideo + +
Usugi telewizji kablowych + +
Wydawanie oprogramowania +
Specjalistyczne projektowanie / Inne usugi designerskie +
Profesionalne usugi fotograficzne +
Usugi architektoniczne +
Reklama +
Kultura i gospodarka Cz V
3,00%
2,68%
2,47%
448 2,50%
2,00% 1,86%
1,58%
1,50%
1,00%
0,50%
0,00%
warto dodana zatrudnienie
250
200
150
100
50
Reklama
Dziaalno wydawnicza
219,6
110,9
3896
Nadawanie programw
159,1
3567
Biblioteki, muzea
i obiekty zabytkowe
76,6
2016
Usugi architektoniczne
273,3
1567
1151
Wydawanie oprogramowania
82,6
Handel antykami
121,3
543
Agencje informacyjne
62,1
Specjalistyczne projektowanie/
511
428
Produkcja zabawek
49,1
123
Reprodukcje zapisanych
15
nonikw informacji
6000,0
5000,0
4000,0
3000,0
2000,0
1000,0
0,0
Biblioteki, muzea
i obiekty zabytkowe
54 846
Reklama
45 542
Dziaalno wydawnicza
36 142
Usugi architektoniczne
17 741 18 442
Handel antykami
Nadawanie programw
10 829 12 363
Specjalistyczne projektowanie/
inne usugi designerskie
5 737
Agencje informacyjne
3 552
Produkcja zabawek
3 348
Reprodukcje zapisanych
244
nonikw informacji
7000,0
6000,0
5000,0
4000,0
3000,0
2000,0
1000,0
Uwaga: linie wskazuj udzia przemysw kulturowych (1,58%) i kreatywnych (2,47%) w wartoci dodanej ogem
pomorskie
dolnolskie
lskie
warmisko-mazurskie
zachodniopomorskie
kujawsko-pomorskie
451
dzkie
wielkopolskie
lubelskie
Przemysy kreatywne
lubuskie
podlaskie
opolskie
Sektor kultury
podkarpackie
witokrzyskie
4,5
4,0
3,5
3,0
2,5
2,0
1,5
1,0
0,5
10
J. Gaka i in. [2012].
J. Gowacki Przemysy kreatywne i ich wpyw na gospodark
Pracujcy Zatrudnieni
% %
Wyszczeglnienie
w tys. w kolum- % w woj. w tys. w kolum- % w woj.
nie nie
Ogem 52,4 100,0 4,5 36,1 100,0 3,8
Architektura i projekto-
4,6 8,8 0,4 2,3 6,5 0,2
wanie wntrz
Dziaalno wydawnicza 11,5 21,9 1,0 7,5 20,8 0,8
Dziedzictwo narodowe,
5,1 9,7 0,4 5,0 13,9 0,5
biblioteki i archiwa
Edukacja artystyczna 0,5 0,9 0,0 0,2 0,4 0,0 453
Moda i wzornictwo prze-
1,0 2,0 0,1 0,3 1,0 0,0
mysowe
Produkcja filmowa
1,2 2,3 0,1 0,4 1,1 0,0
i telewizyjna
Produkcja radiowa
2,4 4,6 0,2 2,3 6,3 0,2
i muzyczna
Programowanie 10,5 20,0 0,9 7,9 22,0 0,8
Reklama i dziaalno
7,7 14,7 0,7 4,4 12,1 0,5
pokrewna
Rkodzieo artystyczne 0,6 1,2 0,1 0,4 1,1 0,0
Sztuki performatywne 5,2 9,9 0,4 4,7 13,0 0,5
Sztuki wizualne 2,1 4,0 0,2 0,7 1,9 0,1
rdo: J. Gaka i in. [2012]
Kultura i gospodarka Cz V
Podsumowanie
Przemysy kreatywne s t czci gospodarki, w ktrej idea, symbol czy tre,
stworzone niejednokrotnie w tradycyjnym obszarze kultury, zostaj wykorzystane
komercyjnie. Jak pokazano powyej, przemysy te to dynamicznie rozwijajcy si
sektor gospodarki, tworz one coraz wicej miejsc pracy i maj niebagatelny udzia
w wymianie handlowej midzy poszczeglnymi krajami. Wszystkie te argumenty
nadaj nowy sens istnieniu i wspieraniu kultury wtradycyjnym rozumieniu, ona to
bowiem jest najwikszym stymulatorem przemysw kultury.
Literatura
Casson M. [1993], Cultural determinants of economic performance, Journal of Comparative Econo-
mics, nr 17.
Caves R.E. [2000], Creative industries. Contracts between art and commerce, Harvard University Press
Cambridge, MA.
Creative economy report 2008. The challenge of assesing the creative economy: towards informed policy-
-making [2008], UNCTAD, Geneva.
Creative industries mapping document [2001], Department for Culture, Media and Sport, London.
Creative nation: commonwealth cultural policy [1994], Department of Communications and the Arts,
454 October 1994, http://apo.org.au/research/creative-nation-commonwealth-cultural-policy-
-october-1994.
Gaka J., Grodny S., Olszewska D., Tompolska A. [2012], Potencjal mapolskich przemysw kreatyw-
nych, Maopolskie Obserwatorium Gospodarki, Urzd Marszakowski Wojewdztwa Maopol-
skiego, Krakw.
Grodny S., Tompolska A. [2012], Potencja maopolskich przemysw kreatywnych, Krakw.
Hesmondhalgh D. [2007], The cultural industries, SAGE Publications, London.
Klasik A. [2010], Od sektora kultury do przemysw kreatywnych, w: Od przemysw kultury do kre-
atywnej gospodarki, A. Gwd (red.), Narodowe Centrum Kultury, Warszawa.
Kultura i przemysy kultury szans rozwojow dla Polski [2002], J. Szomburg (red.), Instytut Bada
nad Gospodark Rynkow, Gdask.
Mackiewicz M., Michorowska B., liwka A. [2009], Analiza potrzeb i rozwoju przemysw kreatyw-
nych, ECORYS Polska, Warszawa.
Our creative potential [2005], Ministry of Economic Affairs and the Ministry of Education, Culture
and Science, The Hague.
Potts J., Cunningham S. [2008], Four models of the creative industries, International Journal of
Cultural Policy, nr 14 (3).
The economy of culture in Europe [2006], KEA European Affairs, http://www.keanet.eu/ecoculture/
studynew.pdf.
Throsby D. [2010], Ekonomia i kultura, Narodowe Centrum Kultury, Warszawa.
Ulatowska R. [2012], Innowacje i nowe technologie przemysw kreatywnych, Fundacja Rozwoju Kina,
Krakw.
Znaczenie gospodarcze sektora kultury. Wstp do analizy problemu. Raport kocowy [2010], Instytut
Bada Strukturalnych, Warszawa.
Bartomiej Biga
Wprowadzenie
Prawo autorskie wraz z prawem wasnoci przemysowej skada si na prawo
wasnoci intelektualnej, ktre odnosi si do dbr niematerialnych bdcych re-
zultatem dziaalnoci twrczej czowieka. Wprowadzane w tym obszarze regulacje
maj chroni interesy twrcw, gdy efekty ich pracy przy obecnym zaawanso-
waniu techniki s naraone na tanie i atwe nieautoryzowane kopiowanie. Trzeba
pamita, e bd oni dostatecznie zachceni do dziaania tylko dziki wiado-
moci, e wyniki ich pracy s odpowiednio chronione.
Przyznanie twrcom zbyt duych uprawnie moe mie jednak negatywny
wpyw na kultur i nauk wskutek nadmiernego ograniczenia dostpu spoecze-
stwa do wartociowych dbr niematerialnych. Ujemne skutki mog wtedy dotkn
take autorw. Co wicej, egzekwowanie restrykcyjnych norm generuje wysokie
koszty, ktre po przekroczeniu pewnego puapu nie znajduj ju odzwierciedlenia
w osiganych korzyciach.
Prawo autorskie musi wic godzi interesy twrcw i odbiorcw spoe-
czestwa. Wyrane faworyzowanie ktrej ze stron przez poszczeglne systemy
prawne wynika zwykle z pobudek ideologicznych bd tradycji prawnej. Zeko-
nomicznego punktu widzenia proporcje midzy tymi kategoriami interesw po-
winny by podporzdkowane efektywnoci, tj. temu, aby prawo przyczyniao si
do takich zmian w szeroko pojtej kulturze i nauce, ktre w najwikszym stop-
niu bd sprzyjay rozwojowi spoeczno-gospodarczemu. Precyzyjne wskazanie,
a tym bardziej osignicie takiej optymalnej relacji jest jednak niezwykle trudne.
Prb rozwizania tego problemu s dwa podstawowe modele:
romaski prawa autorskiego (droit dauteur); obowizuje midzy innymi
wPolsce i co jest ju widoczne w samej nazwie akcentuje prawa autora;
wyrnia si jego dwa warianty:
Kultura i gospodarka Cz V
m onistyczny zakadajcy, e jest jedno prawo autorskie, obejmujce za-
rwno uprawnienia osobiste, jak i majtkowe,
dualistyczny rozdzielajcy nieprzenoszalne prawa osobiste i prawa ma-
jtkowe, ktre mog by przedmiotem obrotu prawnego;
anglosaski prawa kopiowania (copyright); wystpujcy midzy innymi
wUSA, koncentruje si przede wszystkim na zapewnieniu ochrony podmio-
tom korzystajcym z twrczoci poprzez uatwianie kontrolowanego kopio-
wania dzie.
W pewnych rodowiskach pojawiaj si gosy, e spoeczestwa powinny ca-
kowicie odrzuci prawo autorskie jako niewynikajce z prawa naturalnego. Li-
bertarianie uwaaj je za sztuczny twr, ktry jest szkodliwy, gdy utrud-
nia swobodne korzystanie z wasnoci w stosunku do nabytych kopii utworu.
Wtym rozumieniu posiadacz pyty z muzyk ma prawo j dowolnie zwielokrotni
iwprowadzi w obrt. Na drugim biegunie s pogldy, ktre postuluj w istocie
zrwnanie ochrony wasnoci intelektualnej i materialnej m.in. poprzez likwi-
dacj ogranicze czasowych ochrony prawnoautorskiej czy cakowit eliminacj
dozwolonego uytku. Takie podejcie wynika z koncepcji filozoficznych, ktre
podkrelaj silny zwizek twrcy zdzieem i w prawie autorskim widz realizacj
moralnych uprawnie, a nie ekonomiczny bilans kosztw ikorzyci.
456
Nota copyrightowa
Ustawa wyranie wskazuje te, e ochron nie mog by objte: same sposoby
wyraania, odkrycia, idee, procedury, metody i zasady dziaania oraz koncepcje
matematyczne. Przedmiotw prawa autorskiego nie stanowi te: akty norma-
B. Biga Prawo autorskie w kontekcie rewolucji technologicznej
464
Ocena tego zagadnienia jest niejednoznaczna. Z jednej strony tego typu za-
bezpieczenia utrudniajce kopiowanie ograniczaj przyznane ustaw pra-
wo uytkownika do powielenia utworu w ramach dozwolonego uytku, zdru-
giej za przeamywanie tych zabezpiecze jest traktowane jako niezgodne
zprawem.
465
Naruszenia praw autorskich
Plagiat to naruszenie osobistych praw autorskich. Moe mie form jawn
(gdy dochodzi do przejcia czyjego utworu bez dokonywania w nim wikszych
zmian) lub ukryt (kiedy ma miejsce pomieszanie wasnej twrczoci z bezprawnie
przejt twrczoci cudz). Plagiat nie musi dotyczy caoci utworu, moe by
take czciowy.
Zarwno prawo cywilne, jak i karne przewiduj odpowiedzialno za popenie-
nie plagiatu. Twrcy przysuguje prawo dania podjcia czynnoci potrzebnych do
usunicia skutkw naruszenia. W sytuacji za, gdy dziaanie to byo zawinione, sd
moe ponadto przyzna mu odpowiedni rekompensat pienin lub zobowiza
sprawc do przekazania jakiej sumy na wskazany cel spoeczny. Twrcy przysu-
guje te roszczenie o zaniechanie dziaa, ktre zagraaj jego autorskim prawom
osobistym. Wramach odpowiedzialnoci karnej moliwe jest natomiast ukaranie
naruszajcego grzywn, kar ograniczenia wolnoci albo pozbawienia wolnoci do
lat trzech. Penalizowane jest zarwno przywaszczenie autorstwa, jak i wprowa-
dzenie w bd co do niego.
Artyku 79 ustawy o prawie autorskim i prawach pokrewnych wylicza dania,
jakie moe wysuwa osoba, ktrej autorskie prawa majtkowe zostay naruszone.
S to:
Kultura i gospodarka Cz V
zaniechanie naruszenia,
usunicie skutkw naruszenia,
naprawienie szkody,
wydanie uzyskanych korzyci,
wydanie w prasie stosownego owiadczenia,
zapata sumy pieninej na rzecz Funduszu Promocji Twrczoci lub w pew-
nych okolicznociach na rzecz uprawnionego.
Organizacje zbiorowego
zarzdzania prawami autorskimi
Organizacje zbiorowego zarzdzania prawami autorskimi lub prawami po-
krewnymi zrzeszaj twrcw, wykonawcw, producentw oraz organizacje radiowe
i telewizyjne. Idea przywiecajca istnieniu tych organizacji to przede wszystkim
uatwienie funkcjonowania podmiotom, ktre wykorzystuj cudze utwory, m.in.
stacjom radiowym, zespoom wykonujcym covery, ale take organizatorom kon-
466 certw. Jeli chodzi o utwory muzyczne, to organizacj zbiorowego zarzdzania
prawami autorskimi w Polsce jest Zwizek Autorw iKompozytorw Scenicznych
(ZAiKS), ktry posuy jako przykad. Jego istnienie niewtpliwie przyczynia si
do znacznego zmniejszenia kosztw transakcyjnych, chociaby w odniesieniu do
stacji radiowych, ktre nie musz negocjowa z kadym twrc indywidualnych
warunkw emitowania jego utworw.
Rol ZAiKS-u jest wic reprezentowanie artystw przy zawieraniu umw li-
cencyjnych. Jego ustawowym obowizkiem jest jednakowe traktowanie swoich
czonkw. Dziki temu umowa licencyjna okrela zawsze jednolite zasady dla ca-
ego repertuaru organizacji. Stacja radiowa przekazuje wynagrodzenie ZAiKS-owi,
ktry dzieli je midzy artystw w oparciu o zaczon przez stacj list emitowa-
nych utworw. Naturalnie, podziaowi nie podlega caa kwota, gdy funkcjonowa-
nie organizacji zbiorowego zarzdzania prawami autorskimi te generuje koszty.
Roczne wpywy ZAiKS-u z tantiem wynosz ponad 300 mln z.
Chronienie praw autorskich w tej formie i przez tego typu porednikw jest
ekonomicznie efektywne. Jednak funkcjonowaniu tych organizacji towarzysz
take liczne kontrowersje.
B. Biga Prawo autorskie w kontekcie rewolucji technologicznej
ZAiKS kontrowersje
Przykad 1.
Przykad 2.
Przykad 3.
Podsumowanie
W bardzo wielu dziedzinach prawo nie nada za rzeczywistoci. Rewolu-
cja technologiczna sprawia, e w obszarze prawa autorskiego ten dysonans bar-
dzo szybko si powiksza. Cz rodowisk twrczych uwaa internet za wielk
kopiark, ktra moe ich pozbawi rodkw do ycia. Fakty wskazuj jednak, e 469
te obawy s bezpodstawne. Nowe technologie nios ze sob przede wszystkim
ogromne moliwoci, ktre mog przynie take twrcom wiele korzyci
(np.nowe pola eksploatacji). Odpowiednie skorelowanie prawa autorskiego z no-
wymi technologiami moe za niewtpliwie przysuy si rozwojowi spoeczno-
-gospodarczemu. Zbyt restrykcyjne lub po prostu nieefektywne regulacje mog
by natomiast mocnym hamulcem w procesie ekonomicznego wykorzystywania
kultury i sztuki.
Doskonaym przykadem mog by ksiki w formie elektronicznej (e-booki).
Rozwj techniki pozwoli na produkcj tanich mobilnych urzdze, ktrych wy-
wietlacze nie emituj wiata, wic dla ludzkiego oka nie s bardziej mczce
ni tradycyjny druk. Stworzyo to moliwo kolportau ksiek w formie plikw,
ktrych tre jest wywietlana na tych urzdzeniach. Rozwizanie to pozwala wy-
eliminowa wiele kosztw, ktre skadaj si na cen tradycyjnej ksiki. W przy-
padku e-bookw nie trzeba opaca transportu, ponosi kosztw magazynowania,
mar porednikw, a i internetowa ksigarnia dziki niszym kosztom dziaalnoci
moe mie niszy narzut.
Stworzyo to nowy rynek, ktry najbardziej rozwin si w Stanach Zjedno-
czonych. Regu jest tam, i wersja elektroniczna ksiki kosztuje ok. 50% ceny
wersji tradycyjnej. Pozwala to nabywa je take tym, dla ktrych dotd barier
bya wysoka cena. Inwestycja w urzdzenie (ju od kilkudziesiciu dolarw) szyb-
ko si zwraca. Wyeliminowanie pewnych kosztw, a take znaczce zwiksze-
Kultura i gospodarka Cz V
nie wolumenu sprzeday skutkuje tym, e dziki nowym technologiom pisarze,
dziennikarze prasowi czy wydawcy mog mie wiksze zyski. Ten przykad poka-
za, e konsumenci pod pewnymi warunkami (przede wszystkim: korzystna cena,
wygodny system patnoci oraz dostpno wielu tytuw) s skonni paci za
dobra niematerialne pomimo istnienia bezpatnych wersji pochodzcych z obrotu
nieformalnego.
Czynnikiem ograniczajcym rozwj tego rynku byy natomiast zabezpiecze-
nia DRM, ktre utrudniay korzystanie z e-bookw nawet legalnym odbiorcom.
Co wicej jak kade zabezpieczenie szybko byy one amane. Pozostawaa
natomiast irytacja kupujcego, ktry napotyka due problemy, jeli chcia czyta
ksik na wicej ni jednym urzdzeniu (czy przy uyciu innego programu) lub
podzieli si ni ze znajomym. Spowodowao to odwrt wydawcw od zabezpie-
cze typu DRM na rzecz znakw wodnych, ktrych rol nie jest techniczne bloko-
wanie, ale oznaczanie egzemplarzy, aby chocia czciowo kontrolowa ich roz-
powszechnianie. Skuteczne zabezpieczenie e-booka sprawioby, e jego nabywca
byby w znacznie gorszej sytuacji od posiadacza ksiki tradycyjnej, gdy ten drugi
po przeczytaniu moe przecie ksik komu uyczy czy nawet odsprzeda.
W Polsce ekspansja e-bookw jest znacznie wolniejsza m.in. ze wzgldu na
wysze ceny urzdze oraz stosunkowo ma liczb dostpnych tytuw. Najwik-
470 szym hamulcem s jednak wysokie ceny samych ksiek w wersji elektronicznej.
Taki stan rzeczy jest spowodowany zasadniczo dwoma czynnikami. Po pierwsze
tym, e na e-booki obowizuje 23% podatku VAT (na tradycyjne ksiki 5%). Po
drugie, wydawcy nie rozumiej fenomenu tego rynku, ktry zaistnia za oceanem.
W efekcie wersja elektroniczna czsto jest tasza jedynie o kilkanacie procent,
cho zdarzay si te przypadki, e bya nawet drosza od tradycyjnej.
Gdy pisarz i dziennikarz Piotr Lipiski dowiedzia si, jak czsto jego ksi-
ka Pita Komenda jest pobierana z internetu, postanowi sprzedawa j w for-
mie e-booka za pi zotych pozyska dziki temu wielu nowych czytelnikw,
a take osign spore zyski. Internauci kupowali e-booka, pomimo e by on
wci dostpny za darmo w serwisach umoliwiajcych nieautoryzowane pobie-
ranie plikw. Co wicej, jak wynika z raportu Obiegi kultury. Spoeczna cyrkulacja
treci [Filiciak i inni, 2012], osoby nazywane piratami o wiele czciej uczestnicz
w legalnym obrocie ni reszta spoeczestwa.
Przekonanie o wielkich stratach twrcw i pastwa, powodowanych przez tzw.
piractwo, czsto opiera si na bdnej metodologii. Zakada si bowiem, e jeli
nastolatek ma na swoim dysku 10 tys. albumw muzycznych, a jeden rednio
kosztuje 50 z, to straty brany muzycznej wynosz tu 500tys. z. Nie bierze si
pod uwag, e nie kupiby on ani 10% tych pyt, nawet przy cakowitym braku nie-
autoryzowanego obrotu plikami. Nie uwzgldnia to te tego, e swobodny dostp
do muzyki zwiksza skonno do kupowania biletw na koncerty a to dochody
z wystpw na ywo stanowi lwi cz dochodw muzykw.
B. Biga Prawo autorskie w kontekcie rewolucji technologicznej
Literatura
Barta J., Markiewicz R. [2008], Prawo autorskie, Wolters Kluwer Polska, Warszawa.
Filiciak M., Hofmokl J., Tarkowski A. [2012], Obiegi kultury. Spoeczna cyrkulacja treci. Raport z ba-
da, Centrum Cyfrowe, Warszawa, dostpne: http://obiegikultury.centrumcyfrowe.pl/, korzy-
stano 15.08.2012.
Kamiska H. [2012], Dozwolony uytek gdzie zaczynaj si kopoty?, Dziennik Internautw, do-
stpne: http://di.com.pl/porady/43651,0,Dozwolony_uzytek_-_gdzie_zaczynaja_sie_klopo-
ty.html, korzystano 15.08.2012.
Leksykon wasnoci przemysowej i intelektualnej [2003], A. Szewc (red.), Zakamycze, Krakw.
Matlak A. [2004], Prawo autorskie w spoeczestwie informacyjnym, Zakamycze, Krakw.
Prawo wasnoci intelektualnej [2009], J. Sieczydo-Chlabicz (red.), LexisNexis Polska, Warszawa.
Prawo wasnoci intelektualnej. Repetytorium [2010], M. Zaucki (red.), Diffin, Warszawa.
Ustawa o prawie autorskim i prawach pokrewnych [2011], J. Barta, R. Markiewicz (red.), Wolters
Kluwer Polska, Warszawa.
472
Edwin Bendyk
2007]. Kultura, przez swj nierozerwalny zwizek z technik, jest wic zczona
take z innymi sferami ycia spoecznego ze wiatem wadzy i gospodarki
w ktrych technika odgrywa wan rol. Trudno o lepsz ilustracj tego zwiz-
ku ni wystawa The ice age art zorganizowana na przeomie 2012 i 2013 roku
w British Museum. Ponad sto eksponatw i dzie sztuki stworzonych przez arty-
stw sprzed dziesitkw tysicy lat skania recenzenta dziennika The Guardian
do uwagi: Wkraczamy do wiata malarzy i rzebiarzy, ktrzy mogli stworzy te
obiekty w zoonych spoecznociach zdolnych do wspierania takich pracownikw.
Przygotowywali narzdzia, mieszali farby, rzebili reliefy, stawiali rusztowania, by
wykona murale w jaskiniach, zupenie tak, jakby robili to dzisiaj [Jenkins, 2013].
yli w wiecie zamieszkanym przez mamuty, lecz wiat ich wyobrani i relacji
midzyludzkich by nie mniej zoony ni wiat wspczesnego czowieka i podob-
nie zawieszony pomidzy potrzeb wyrafinowanej ekspresji artystycznej a pasj
zniszczenia wyraajc si w nieustannych wojnach [Keeley, 1996].
Rze i kultura, jakkolwiek nieprzyjemnie to brzmi, byy i s filarami cywilizacji
[Hanson, 2002], a obie te ludzkie skonnoci do tworzenia i przemocy czy
technika. Taniec wyraa potrzeby estetyczne, a jednoczenie jest technik komu-
nikacyjn wspomagajc budowanie jednoci wsplnoty. Ma take zastosowanie
militarne, gdy w formie musztry przeksztaca jednostki w zjednoczon w czasie
474 i przestrzeni cao, narzdzie dystrybucji przemocy [McNeill, 1995]. Sia kultury
wynika jednak nie tylko z faktu, e zwizane z ni techniki mona wykorzysta
w innym celu militarnym lub gospodarczym. rdem tej siy jest take sposb
symbolizacji rzeczywistoci, od ktrego zaley waciwe wykorzystanie techniki.
Epaminondas zwyciy w bitwie pod Leuktrami, bo zastosowa nowy, skony
szyk bojowy. rdem innowacji militarnej bya innowacja kulturowa nowa filo-
zofia traktujca wiat jako przestrze izomorficzn, ktrej kierunkom nie mona
przypisa wartoci etycznej [Vidal-Naquet, 2003]. A skoro kady kierunek wiata
jest tak samo dobry, to przywizanie do tradycyjnej mdroci (lewa strona jest
gorsza, prawa lepsza) stao si zwykym szkodliwym zabobonem.
Wystarczyo tylko (z dzisiejszej perspektywy) nieco przemeblowa wirtualn
rzeczywisto, w ktrej yli staroytni Grecy, by radykalnie zwikszy efektyw-
no techniki wojskowej. Nie inaczej jest dzisiaj, gdy kultura popularna i technika
wojskowa napdzaj si wzajemnie w ramach kompleksu militarno-rozrywkowe-
go [Halter, 2006]. Najlepszym potwierdzeniem s sowa ksicia Harryego, su-
cego w brytyjskim kontyngencie wojskowym w Afganistanie, o pracy strzelca
pokadowego i drugiego pilota helikoptera Apache: to dla mnie rado, poniewa
jestem jednym z tych ludzi, ktrzy kochaj gra na Playstation i Xbox, lubi wic
myle, e ze swoimi wyrobionymi kciukami jestem najprawdopodobniej uytecz-
ny [Boone, 2013].
Relacje midzy technik a kultur, czyli zdolnoci do symbolicznego przed-
stawiania rzeczywistoci, interesoway wielu badaczy. Szczeglnie ciekawe s
E. Bendyk Kultura, technika, kapitalizm
Inn, bardzo konkretn ilustracj sposobu, w jaki jzyk i zwizany z nim aparat
pojciowy ksztatuje postrzeganie rzeczywistoci, jest historia konkwisty In-
dianie byli zupenie nieprzygotowani na zmierzenie si ze zjawiskiem spoza ich
sownika. Biali, opancerzeni rycerze na koniach, uzbrojeni w bro paln sprawi-
li niezwyky poznawczy kopot. Brak odpowiednich poj spowodowa trudnoci
w interpretacji najazdu potraktowano go bardziej w kategoriach nadnaturalnej
interwencji ni napadu garstki wymczonych dug podr zabijakw. Ten bd
kosztowa upadek kilku wielkich cywilizacji.
Podobne bdy interpretacyjne, majce swe rdo w uywanym na co dzie
jzyku i wspierajcych go pojciach, niemal doprowadziy do termojdrowej zaga-
dy wiata w 1983 roku. Amerykanie i Sowieci zupenie inaczej interpretowali sy-
gnay zwizane z rozmieszczeniem rakiet redniego zasigu w Europie Zachodniej,
a take z sowieck operacj wywiadowcz RJAN. W rezultacie doszo do eskalacji
napicia, a strategiczne siy uderzeniowe po obydwu stronach elaznej kurtyny
czekay w penej gotowoci bojowej.
Czy mona co zrobi z t rnic midzy map a terytorium, midzy obiek-
tywn rzeczywistoci a jej postrzeganiem? Czy mona j zmniejszy? Rozwizania
problemu jako jeden z pierwszych wizjonerw podj si Vannevar Bush. Podczas
wojny peni funkcj doradcy naukowego prezydenta USA, mg te pochwali si
dorobkiem w projektowaniu maszyn obliczeniowych, analogowych poprzednikw 481
pniejszych komputerw.
Bush w swej analizie wyszed od faktu oczywistego cywilizacja staje si coraz
bardziej zoona, czego wyrazem jest choby lawinowo rosnca liczba publikacji
naukowych. Ronie wic rwnieproblem z efektywnym analizowaniem informa-
cji potrzebnych do tego, by tworzy odpowiednie mapy rzeczywistoci. Wcze-
niej ludzie radzili sobie, wykorzystujc rne wynalazki (pismo, druk) pomagajce
opanowa t postpujc zoono. Czas na rozwizania wspomagajce sam pro-
ces intelektualnej analizy rzeczywistoci. W eseju As we may think, opublikowanym
w 1945 roku w magazynie The Atlantic, Bush nakreli wizj systemu protezy
ludzkiego umysu. Nada mu nazw memex w istocie by to szkic wspczes-
nego internetu, czyli sieci umoliwiajcej szybki dostp do rozproszonych zasobw
wiedzy zarejestrowanej w rnych formatach [Bush, 1945].
Rewolucyjny esej, cho bardziej wizjonerski ni odnoszcy si do konkretnych
technicznych moliwoci, znalaz znakomite rozwinicie w pniejszych pracach
m.in. Stanisawa Ulama, polskiego matematyka i Josepha Licklidera, ameryka-
skiego pioniera informatyki. Licklider zapowiada, e dojdzie do symbiozy kom-
puterw z ludmi, dostrzega jednak jeden kluczowy problem rnice jzykowe.
Ludzie posuguj si jzykami naturalnymi, a maszyny do sprawnego dziaania
potrzebuj programw wyraonych w sztucznych jzykach technicznych.
W kocu w 1962 roku ukazaa siniezwyka publikacja kadca podwaliny pod
drug rewolucjinformatyczn, zwizan z rozwojem komputerw osobistych, in-
Kultura a rozwj
nad umysami innych, a wic ma w rku realn wadz [Castells, 2009]. Z wadzy
tej wynika nie tylko zdolno do podejmowania dziaa, lecz take kryje si w niej
rdo wartoci ekonomicznej.
Obiektywnemu wzrostowi znaczenia kultury jako rda wadzy i wartoci to-
warzyszy gboki jej kryzys, wynikajcy z paradoksalnej ekonomiki cyfrowych me-
diw. Z jednej strony sprzyjaj one fragmentacji kultury, z drugiej strony prowa-
dz do bezprecedensowej konsolidacji kapitaowej. Przedsibiorstwa kontrolujce
i programujce globaln sie nale do najbogatszych korporacji na wiecie dys-
ponuj gigantycznymi zasobami gotwki, hiperprzemysow infrastruktur tele-
informatyczn i wadz nad globalnymi acuchami dystrybucji dbr.
Istotniejszy wymiar tego kryzysu wskaza jednak Peter Sloterdijk, twierdzc, e
kultura przestaje peni rol, jak jej zdefiniowa projekt humanistyczny. Nie jest
ju potrzebna, by ksztatowa osob wszystkie cele formacyjne i pedagogiczne
mona dzi osign za pomoc antropotechnologii bezporednich interwen-
cji farmakologicznych i biologicznych [Sloterdijk, 2010]. Lektura jako technologia
pracy nad sob, jak susznie zdiagnozowa p wieku temu McLuhan, przestaje by
potrzebna.
Kultura staje si surowcem wspczesnej gospodarki, przestaje peni dawn
funkcj symbolizacji rzeczywistoci, bo t przejmuj media technologie prze-
484 twarzania symbolicznego same staj si komunikatem niepotrzebujcym dla swe-
go uzasadnienia treci. Jeli si ksztatujc rodkw przekazu s one same, to
powstaje mnstwo problemw, o ktrych mog tutaj jedynie wspomnie, mimo e
zasuguj na powicenie im caych tomw. Wemy choby fakt, e media stwo-
rzone przez nowoczesn technik s produktami podstawowymi lub surowcami
naturalnymi, takimi jak wgiel, bawena lub ropa. Kady zgodzi si chyba,e spo-
eczestwo, ktrego gospodarka jest zalena od jednego lub dwch produktw
podstawowych, takich jak bawena, zboe, drewno, ryby czy bydo, bdzie miao
pewn oczywist struktur. Ograniczenie si do kilku gwnych produktw pod-
stawowych prowadzi do niezwykego braku stabilnoci w gospodarce, ale jedno-
czenie do wielkiej wytrzymaoci spoeczestwa. [] Bawena i ropa, podobnie
jak radio i telewizja, stay si trwaymi rodkami kontroli, sprawujcymi piecz
nad yciem psychicznym spoeczestwa. To wszechogarniajce zjawisko ksztatuje
wyjtkowe kulturowe zabarwienie kadej spoecznoci. Paci ona wysok cen za
kady z produktw podstawowych, majcych wpyw na jej ycie [McLuhan, 2004,
s. 5253].
Trudno o lepsze potwierdzenie tych sw ni obecny kryzys gospodarczy.
Dotknite nim spoeczestwa, mimo jego zasigu i gbokoci, nie s w stanie
zmieni swojego wyobraenia wiata i rzeczywistoci, trwajc przy modelu, jaki
do kryzysu doprowadzi. Pofragmentowana kultura wydaje si bezradna wobec
rosncej wadzy komunikacji i kapitau semiotycznego zyskujcych bezporedni
moliwo programowania sieci i jej wzw jednostek, zwanych dawniej ludmi.
E. Bendyk Kultura, technika, kapitalizm
Literatura
350 lat prasy polskiej [2012], M. Jabonowski (red.), Instytut Informacji Naukowej i Studiw Biblio-
logicznych Uniwersytetu Warszawskiego, Warszawa.
Anderson B.R.O. [1997], Wsplnoty wyobraone. Rozwaania o rdach i rozprzestrzenianiu si nacjo-
nalizmu, Znak, Fundacja im. Stefana Batorego, KrakwWarszawa.
Anderson C. [2007], The long tail. How endless choice is creating unlimited demand, Random House
Business, London (ksika ukazaa si po polsku: Anderson C. [2008], Dugi ogon. Ekonomia
przyszoci kady konsument ma gos, Media Rodzina, Pozna).
Bardini T. [2000], Bootstrapping. Douglas Engelbart, coevolution, and the origins of personal compu-
ting, Stanford University Press, Stanford, CA.
Bateson G. [1972], Steps to an ecology of mind, Ballantine Books, New York.
Bauman Z. [1992], Nowoczesno i zagada, Fundacja Kwartalnika Masada, Warszawa.
Bauman Z. [2011], Kultura w pynnej nowoczesnoci, Agora, Warszawa.
Bendyk E. [2006], Wiek Wiki, Polityka, nr 44 (2578); http://archiwum.polityka.pl/art/wiek-wi-
ki,365182.html, korzystano 11.02.2013.
485
Benjamin W. [2008], The work of art in the age of mechanical reproduction, Penguin Books, London.
Berardi F. [2011], After the future, AK Press, Edinburgh, Oakland, CA, Baltimore, MD.
Boone J. [2013], Taliban retaliate after Prince Harry compares fighting to a video game, The Guar-
dian; http://www.guardian.co.uk/uk/2013/jan/22/afghanistan-taliban-response-prince-har-
ry, korzystano 10.02.2013.
Bush V. [1945], As we may think, The Atlantic; http://www.theatlantic.com/magazine/archi-
ve/1945/07/as-we-may-think/303881/, korzystano 03.06.2013.
Castells M. [2008], Spoeczestwo sieci, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa.
Castells M. [2009], Communication power, Oxford University Press, OxfordNew York.
Deacon T.W. [cop. 1997], The symbolic species. The co-evolution of language and the brain, W.W.
Norton & Company, New YorkLondon.
Engelbart D.C. [1962], Augmenting human intellect. A conceptual framework, Stanford Research In-
stitute, Menlo Park, CA.
Halter E. [2006], From Sun Tzu to Xbox: war and video games, Thunders Mouth Press, New York.
Hanson V.D. [2002], Carnage and culture. Landmark battles in the rise of Western power, Anchor
Books, New York.
Jenkins S. [2013], These faces from the ice age give the lie to our idea of civilisation, The Guardian;
http://www.guardian.co.uk/commentisfree/2013/feb/08/faces-from-ice-age-our-idea-civili-
sation, korzystano 10.02.2013.
Johns A. [2009], Piracy. The intellectual property wars from Gutenberg to Gates, The University of
Chicago Press, ChicagoLondon.
Keeley L.H. [1996], War before civilization, Oxford University Press, OxfordNew York.
Marks K. [1986], Zarys krytyki ekonomii politycznej, Ksika i Wiedza, Warszawa.
Kultura a rozwj
Przy takim podejciu mierzymy warto kultury nie tyle po to, aby ocenia, co
jest opacalne a co nie, ale co i jak sprzyja rozwojowi, a co prowadzi do zastoju,
co moe by korzystne dla rozwoju a co nie. A tym samym, zdobywamy wiedz,
ktra nie ma wycznie instrumentalnego charakteru i nie ma suy podejmo-
waniu mikroekonomicznych decyzji, ale ma charakter tosamociowy i umoli-
wia moe pobudzanie i ukierunkowanie rozwoju gospodarczego. Uytkownikiem
tej wiedzy nie jest pojedynczy homo oeconomicus czy decydent publiczny, ale s
nimi rne autonomiczne podmioty, ktre, pozostajc w interakcji (wspzarz-
dzanie), wpywaj na dziaalno gospodarcz, przede wszystkim ksztatujc ad
instytucjonalny w gospodarcze, w taki sposb, aby suy on pomnaaniu i kapita-
lizacji zasobw ekonomicznych. Tym samym ekonomiczne znaczenie kultury tkwi
przede wszystkim w procesach, ktre wywouje i napdza, a nie w produktach,
ktre wytwarza. Rozwoju nie mona ocenia i mierzy tylko przez stan osigni,
w wymiarze efektw, np. poziom dochodw gospodarstw domowych, ale koniecz-
nie take przez to, jak si dokonuje, bo to okrela, czy jest samopodtrzymywalny
(sustainable) czyli w perspektywie dugofalowych nastpstw.
Fundamentalna zmiana cywilizacyjna nie polega dzi tylko na tym, e dobra
i usugi symboliczne, niematerialne w tym dobra i usugi kulturalne stanowi
coraz wikszy wolumen wytwarzania i konsumpcji, ale na tym, e sfera symbo-
liczna przejmuje w mechanizmie rozwoju gospodarczego t rol, ktr dotychczas 489
wypeniaa sfera materialna. A to powoduje, e zmienia si nie tylko gospodarka,
ale take spoeczestwo i pastwo.
Waloryzacja rynkowa, polegajca na utowarowieniu dbr i usug, nie moe by
dalej uznawana za nadrzdny i dominujcy oraz niczym nieograniczany mecha-
nizm wytwarzania wartoci ekonomicznej. Jest to mechanizm dla rozwoju gospo-
darczego konieczny, ale nie moe on eliminowa innych mechanizmw. Jeli tak
si dzieje, dochodzi do zaamania gospodarki. Tak samo zreszt jak w przypadku
gospodarki, w ktrej rynkowy mechanizm waloryzacji zostanie wadczo zmar-
ginalizowany. Trzeba dzisiaj, dowiadczajc globalnego kryzysu, powiedzie, e
rynkowy mechanizm waloryzacji nie bdzie sprawny, jeli nie dopucimy innych
mechanizmw tworzenia wartoci dodatkowej (waloryzacji) i nie poszerzymy dla
nich pola.
Takie mechanizmy bd generowane tylko wwczas, gdy w przestrzeni dzia-
alnoci gospodarczej pojawi si ze znaczcym nasileniem rne i inne ni przed-
sibiorstwa prywatne i komercyjne formy organizacyjne. Take w wyniku krzyo-
wania si rnych form organizacyjnych i powstawania form hybrydalnych. Aby
jednak rne mechanizmy waloryzacji mogy wspistnie w danej gospodarce,
musz wystpi sprzyjajce temu systemowe warunki, jak edukacja kulturalna czy
silny segment ekonomii spoecznej.
Generalnie nie dostrzegamy tych innych, nowych moliwoci gwnie dlatego,
e jestemy maruderami utartych cieek i winiami dominujcych mylowych
Kultura a rozwj
491
Noty biograficzne autorw
Edwin Bendyk
Dziennikarz, publicysta i pisarz, pracuje w tygodniku Polityka. Zajmuje si
problematyk cywilizacyjn, kwestiami modernizacji, ekologii i rewolucji cyfro-
wej. Opublikowa cztery ksiki: Zatruta studnia. Rzecz o wadzy i wolnoci (2002),
Antymatrix. Czowiek w labiryncie sieci (2004), Mio, wojna, rewolucja. Szkice na czas
kryzysu (2009) oraz Bunt Sieci (2012). Wykada w Collegium Civitas, gdzie kieruje
Orodkiem Bada nad Przyszoci Collegium Civitas oraz Centrum Nauk Spoecz-
nych PAN. Czonek Polskiego PEN Clubu.
Bartomiej Biga
Absolwent kierunkw administracja i prawo na Uniwersytecie Jagielloskim,
doktorant w Katedrze Gospodarki i Administracji Publicznej Uniwersytetu Eko-
nomicznego w Krakowie, aplikant adwokacki w Krakowskiej Izbie Adwokackiej,
czonek Zarzdu Samorzdu Studentw Uniwersytetu Jagielloskiego, dziennikarz
muzyczny, organizator wydarze kulturalnych, konferansjer. Gwne zaintereso-
wania naukowe: ekonomiczna analiza prawa szczeglnie w odniesieniu do was-
noci intelektualnej oraz dziaania na rzecz poprawy legislacji.
Krzysztof Broski
Doktor habilitowany nauk ekonomicznych, profesor Uniwersytetu Ekonomicz-
nego w Krakowie, prodziekan Wydziau Ekonomii i Stosunkw Midzynarodo-
wych, kierownik Instytutu Dziedzictwa Kulturowego w Midzynarodowym Cen-
trum Kultury w Krakowie. Autor publikacji dotyczcych problematyki zarzdzania
dziedzictwem kulturowym, procesw urbanizacyjnych w Europie rodkowej w XIX
i XX wieku oraz rozwoju spoeczno-gospodarczego Galicji. Bra udzia w projek-
Kultura a rozwj
Jakub Gowacki
Absolwent specjalnoci Gospodarka i Administracja Publiczna na Akademii
Ekonomicznej w Krakowie. Od 2008 roku pracownik Katedry Gospodarki i Admi-
nistracji Publicznej na Uniwersytecie Ekonomicznym w Krakowie oraz (od2009r.)
czonek zarzdu Maopolskiego Funduszu Ekonomii Spoecznej. Wczeniej do-
wiadczenia zawodowe zdobywa w Capgemini Sp. z o.o. oraz w Maopolskiej Szko-
le Administracji Publicznej Uniwersytetu Ekonomicznego w Krakowie. Uczestnik
wielu projektw badawczo-wdroeniowych, m.in. z zakresu ekonomii spoecznej,
rozwoju regionalnego, a take wobszarze kultury.
Jerzy Hausner
Profesor nauk ekonomicznych, od pocztku kariery naukowej zwizany z Aka-
demi Ekonomiczn w Krakowie. Opracowa 250 publikacji naukowych, koordy-
nowa szereg projektw badawczych, uczestniczy w 6 stypendiach naukowych.
494 W padzierniku 2001 roku wszed w skad gabinetu Leszka Millera jako Minister
pracy i polityki spoecznej. Od stycznia 2003 roku Minister gospodarki, pracy i po-
lityki spoecznej, a od czerwca 2003 take Wiceprezes Rady Ministrw. Firmo-
wa swoim nazwiskiem plan naprawy finansw publicznych (tzw. plan Hausnera).
W rzdzie Marka Belki (od maja 2004 r. do marca 2005 r.) piastowa stanowisko
Wicepremiera i Ministra gospodarki i pracy. Obecnie Czonek Rady Polityki Pie-
ninej, Czonek Komitetu Nauk Ekonomicznych PAN oraz Komitetu Nauk o Pracy
i Polityce Spoecznej PAN, a take Czonek opiniodawczo-doradczej Rady Instytutu
Adama Mickiewicza.
Katarzyna Jagodziska
Doktor nauk humanistycznych w zakresie historii sztuki, absolwentka historii
sztuki oraz dziennikarstwa i komunikacji spoecznej na Uniwersytecie Jagiello-
skim. Specjalizuje si w problematyce muzeologicznej, w szczeglnoci z tere-
nu Europy rodkowej. Zajmuje si tematyk public relations w kulturze. Czonek
ICOM (International Council of Museums) i AICA (Association Internationale des
Critiques dArt). Redaktor midzynarodowego czasopisma powiconego historii
sztuki RIHA Journal, czonek redakcji kwartalnika HERITO. Regularnie publi-
kuje teksty naukowe i publicystyczne w czasopismach z zakresu kultury i sztuki.
Noty biograficzne autorw
Anna Karwiska
Profesor nauk humanistycznych w zakresie socjologii. Pracuje w Uniwersytecie
Ekonomicznym w Krakowie, kieruje Katedr Socjologii. Najwaniejsze obszary jej
zainteresowa naukowych to socjologia miasta i przestrzeni, socjologia kultury,
socjologia stosunkw midzynarodowych i zagadnienia ekonomii spoecznej. Jest
autork ponad 200 prac z zakresu socjologii w jzyku polskim i angielskim. Kilka-
krotnie prowadzia zajcia na uniwersytetach amerykaskich i brytyjskich, wsp-
pracuje take z Bauhaus University w Weimarze. Uczestniczya w licznych pro-
jektach badawczych m.in. z zakresu procesw rewitalizacji. Obecnie uczestniczy
w projekcie midzyuczelnianym prowadzonym przez Katedr Socjologii i Wydzia
Rzeby ASP, przy udziale studentw socjologii UEK i studentw rzeby ASP, po-
wiconym funkcji sztuki w przestrzeniach publicznych. Peni funkcj Penomoc-
nika Rektora ds. Uniwersytetu Dziecicego, na ktrym take wykada. Ponadto,
w wolnych chwilach, pisze i publikuje ksiki dla dzieci.
495
Przemysaw Kisiel
Socjolog kultury, pracownik Katedry Socjologii Uniwersytetu Ekonomicznego
w Krakowie. Zajmuje si przede wszystkim wspczesnym i historycznym konteks-
tem funkcjonowania sztuki oraz kultury artystycznej w spoeczestwie. W swo-
ich badaniach skupia si na spoecznym wymiarze relacji twrca dzieo kultu-
ry, usytuowaniu twrcy i odbiorcy sztuki w spoeczestwie, spoecznych reguach
wytwarzania znaczenia dziea sztuki oraz problematyce partycypacji w kulturze
artystycznej. Opublikowa m.in.: Wspczesna kultura artystyczna. Spoeczny wymiar
uczestnictwa (2003) oraz Uczestnictwo w kulturze artystycznej jako forma dziaania
spoecznego (2012).
Krzysztof Malczyk
Ukoczy kierunki Informatyka i ekonometria oraz Gospodarka i administra-
cja publiczna na Uniwersytecie Ekonomicznym w Krakowie, obecnie doktorant na
Wydziale Ekonomii i Stosunkw Midzynarodowych teje uczelni. Pracownik Wy-
dziau Programw i Projektw Maopolskiego Instytutu Samorzdu Terytorialnego
i Administracji, gdzie w ramach Zespou Zarzdzania Strategicznego odpowie-
dzialny jest za prace diagnostyczne, analityczne i prognostyczne z zakresu progra-
mowania strategicznego w jednostkach samorzdu terytorialnego.
Kultura a rozwj
ukasz Manica
Absolwent studiw magisterskich na kierunku Gospodarka i administracja pu-
bliczna na Uniwersytecie Ekonomicznym w Krakowie. Obecnie doktorant na teje
uczelni. Dwukrotnie wyrniony: stypendium Ministra Nauki i Szkolnictwa Wy-
szego oraz Stypendium SAPERE AUSO Maopolskiej Fundacji Stypendialnej. W 2013
roku laureat nagrody im. prof. Jerzego Indraszkiewicza.
Monika Murzyn-Kupisz
Doktor nauk ekonomicznych, magister nauk humanistycznych. Absolwentka
Uniwersytetu Ekonomicznego w Krakowie oraz programu Master of Arts in Eu-
ropean Leisure Studies uniwersytetw w Brukseli, Tilburgu, Bilbao i Loughborough.
Adiunkt w Zakadzie Dziedzictwa Kulturowego i Studiw Miejskich UNESCO w UEK.
Czonek Polskiego Komitetu Narodowego ICOMOS. W latach 20002009 starszy
specjalista w Instytucie Dziedzictwa Europejskiego w Midzynarodowym Centrum
Kultury w Krakowie. W dziaalnoci naukowej koncentruje si na problematyce
ekonomiki kultury, w szczeglnoci spoeczno-ekonomicznych uwarunkowaniach
zarzdzania dziedzictwem kulturowym, a take rozwoju miast w Europie rodko-
496 wej i rewitalizacji zdegradowanych obszarw rdmiejskich. Autorka 70 opubliko-
wanych opracowa naukowych.
Jacek Purchla
Historyk sztuki i ekonomista, profesor zwyczajny nauk humanistycznych, za-
oyciel i dyrektor Midzynarodowego Centrum Kultury, kieruje Katedr Histo-
rii Gospodarczej i Spoecznej oraz Zakadem Dziedzictwa Kulturowego i Studiw
Miejskich UNESCO Uniwersytetu Ekonomicznego w Krakowie, a take Katedr
Dziedzictwa Europejskiego w Instytucie Europeistyki Uniwersytetu Jagielloskiego.
Prowadzi badania nad rozwojem miast, histori spoeczn i histori sztuki XIX i XX
wieku, a take nad teori i ochron dziedzictwa kulturowego. Autor ponad 400
prac naukowych, w tym wielu ksiek. Czonek Polskiej Akademii Umiejtnoci.
Joanna Sanetra-Szeliga
Absolwentka studiw europejskich na Akademii Ekonomicznej w Krakowie.
Kierowaa Punktem Kontaktowym ds. Kultury i Wydziaem Spraw Europejskich
w Ministerstwie Kultury. Obecnie koordynatorka polskiej sieci Eurordziemno-
morskiej Fundacji Dialogu Kultur im. Anny Lindh, pracuje w Instytucie Dziedzictwa
Europejskiego w Midzynarodowym Centrum Kultury. Autorka publikacji na temat
Noty biograficzne autorw
Jan Strycharz
Absolwent kierunku Stosunki Midzynarodowe w Wyszej Szkole Europejskiej
im. ks. Jzefa Tischnera, a nastpnie kierunku Master of Public Policy w Hertie
School of Governance w Berlinie. Cz programu magisterskiego realizowa tak-
e na Uniwersytecie Georgetown w Waszyngtonie, gdzie zajmowa si badaniem
wpywu tzw. prawa kontraktowego na efektywno osigania celw edukacyjnych
poszczeglnych Stanw amerykaskich. Suchacz studiw doktoranckich Uniwer-
sytetu Ekonomicznego w Krakowie, gdzie zajmuje si problemem zmiany insty-
tucjonalnej sektora kultury w okresie transformacji wolnorynkowej w Polsce oraz
rozwija zainteresowania naukowe zwizane z innowacjami, zarzdzaniem i przed-
sibiorczoci; ekonomiczn analiz prawa postrzega, jako spoiwo tych wszyst-
kich tematw. Aktualnie pracuje m.in. na Uniwersytecie Jana Pawa II, realizujc
kurs z tworzenia modeli biznesowych, jest czonkiem zarzdu Fundacji Warsztat
Innowacji Spoecznych oraz prowadzi niezalen dziaalno trenersk, szkolc
z kompetencji analitycznych i kreatywnych. 497
Agata Wsowska-Pawlik
Absolwentka historii sztuki na Uniwersytecie Jagielloskim. W Midzynarodo-
wym Centrum Kultury od roku 1996, obecnie zastpczyni dyrektora ds. progra-
mowych. Specjalizuje si w zakresie polityki kulturalnej, fundraisingu, promocji,
midzynarodowej wsppracy kulturalnej, zarzdzania kultur, reprezentuje MCK
w midzynarodowych sieciach i projektach; w latach 2004-2006 realizowaa pro-
jekt ECHOCAST (European Cultural Heritage Organisations Customer Aware Staff
Training), ktry sta si czci pilotaowego programu Akademia zarzdzania
muzeum w 2011 roku.
Indeks osb
Keynes John Maynard 25, 30, 111 McLuhan Marshall 475, 484
Kimball Fiske 346 Mendelsohn Gerald 402
Klai Dragan 189, 191 Menger Carl 392
Koskowska Antonina 69, 70, 350 Menger Pierre-Michel 349
Kochanowski Jan 61 Mercouri Melina 427
Kondratiew Mikoaj 419 Mrime Prosper 40
Kope Marcin 267 Mikuowski Pomorski Jerzy 298
Korporowicz Leszek 290 Misig Wojciech 116, 117
Korzybski Alfred 480, 482 Mokyr Joel 409
Kostyrko Teresa 114 Montgomery John 419
Kocielniak Cezary 169, 170 Moretti Enrico 422
Kremmer Martin 273 Moulin Raymonde 349
Krzysztofek Kazimierz 94 Mundy Simon 108
Kulesza Micha 116 Murzyn-Kupisz Monika 283
Kwaniewski Aleksander 114 Musgrave Richard 87, 395
503
Indeks rzeczowy
reklama 9, 149, 232, 233, 372, 437, a prace konserwatorskie 247, 250
438, 440, 441, 445450, 452, 453 254
religia 43, 47, 58, 59, 61, 62, 64, 70, a rynek nieruchomoci 253, 254
71, 75, 122, 141, 144, 242, 256, 300, a tosamo lokalna 255, 256
312, 320322, 335, 357, 367, 393, eksport produktw lokalnych 253
406, 420, 429, 476 gentryfikacja 261
remediacja 68 mnonik turystyczny 252, 255
rewitalizacja podmioty na rynku dziedzictwa
a dziedzictwo kulturowe 265268, 237240, 261, 262
277, 281 przychody 247, 252, 260
a gentryfikacja 268, 280, 284, 425 trudne dziedzictwo 261
a spoecznoci lokalne 266, 268 turystyka 247, 251, 254, 262
270, 275279 tworzenie miejsc pracy 247253
Bankside (Londyn) 272, 274, 275 rozwj spoeczno-gospodarczy 13, 14,
Barcelona 269 16, 17, 37, 77, 100, 123, 375, 469
Bilbao 271, 277, 278, 417, 425 a autonomia 27, 36, 37, 189
Birmingham 269 a cykl koniunkturalny 25, 26, 81
definicje 266, 267 a dziedzictwo kulturowe 45, 46,
dzielnice kultury 274 51, 55, 203, 211, 246249
Emscher Park 273, 417 a kreatywno 25, 36, 409411, 513
Gateshead 273, 276278 419421, 490
ikony 271, 277 a wolno 26, 27
Katowice 280, 282 bariery 99
Liverpool 271, 272 definicja 21
Manufaktura (d) 279 modele 2831, 35
miast 415, 417, 418, 423426, 430 w cywilizacji informacyjnej 92, 97
projekty flagowe 284, 268, 267, 284, wartociowanie 23, 24, 36
417, 424, 425 zrwnowaony 3136, 45, 117, 416,
przez kultur 268270, 277, 281, 431
418, 424, 429 rynek 13, 14, 16, 21, 23, 26, 33, 36
terenw poprzemysowych 265, a dobra kultury 60, 383391
266, 279, 430 a polityka kulturalna 113
typy 267, 268 dziedzictwa kulturowego 54, 223
w Polsce 278284, 430 227, 230, 234, 237, 244, 245, 261
Wyspa Myska (Bydgoszcz) 280 ksiki 140142, 447, 449, 450
282 muzyczny 151, 152
Zabocie (Krakw) 280, 283, 284 pracy 22, 168
rozwj lokalny a dziedzictwo kulturowe sztuki 152154, 169, 437, 445,
237, 260, 277, 487 446, 488
a kapita spoeczny 256, 258, 259, wydawniczy 438, 445448, 452,
262 452, 453
Indeks rzeczowy