Laboratorium Miernictwa Elektronicznego KMEiF

Program wicze: Statystyczna ocena wynikw pomiarw

STATYSTYCZNA OCENA WYNIKW POMIARW

Cel wiczenia

Celem wiczenia jest poznanie:

- wybranych aspektw statystycznej analizy wynikw serii pomiarw,
- sposobw znajdowania i eliminacji wynikw pomiarw obarczonych bdami grubymi,
- sposobu oceny niepewnoci standardowej, maksymalnej i zoonej pomiaru,
- sposobu analizy warunkw i wynikw pomiarw,
- poprawnego zapisu wynikw pomiaru.

Program wiczenia

1. Pomiary wymiarw liniowych trjktw

1.1. Zapoznanie si z narzdziami pomiarowymi i obiektami pomiarw
1.1.1. Zapozna si z obsug suwmiarki. Sprawdzi wskazanie i w razie koniecznoci
wyzerowa (uwaga: pomiary niewyzerowanym narzdziem pomiarowym musz by
korygowane przez wprowadzenie poprawki). Okreli graniczn (maksymaln) niepewno
pomiaru i zakres pomiarowy suwmiarki. Zapamita numer przydzielonego do pomiaru
trjkta. Numer ten jest numerem mierzcego (operatora) i dla potrzeb tego wiczenia jest jego
identyfikatorem kluczem tworzonej przez grup laboratoryjn bazy danych zawierajcej
wymiary liniowe mierzonych trjktw oraz informacj kto i jakie trjkty pomierzy.
1.1.2. Wykona pomiary wg zalece prowadzcego.
1.1.3. Zreorganizowa tabele pomiarowe
1.1.4. Dokona wstpnej oceny i analizy wynikw pod ktem wystpowania bdw
grubych i w razie koniecznoci podj kroki w kierunku ich eliminacji, poprawienia lub
powtrzenia
1.2. Wyznaczenie parametrw statystycznych pomiarw wymiarw liniowych
1.2.1. Wyeliminowa dla kadego pomiaru bdy grube.
1.2.2. Wyznaczy wspczynniki t-Studenta oraz niepewnoci graniczne wszystkich
wymiarw.
1.2.3. Dokona analizy wymiarw liniowych (np. ktre z nich cechuj si najwikszym
rozrzutem i co moe by tego przyczyn, czy istniej relacje midzy wymiarami, itp).
1.2.4. Porwna wyliczone niepewnoci z wartoci niepewnoci maksymalnej
(wzorcowania) x suwmiarki. Czy mona pomin t warto? Czy naley wyznaczy
niepewno standardow cakowit?
2. Pomiary pl trjktw
2.1. Wyznaczenie wartoci pl trjktw

JG'IV-2012 1
Laboratorium Miernictwa Elektronicznego KMEiF
Program wicze: Statystyczna ocena wynikw pomiarw
2.1.1. Wyznaczy pole trjkta czterema wzorami (trzy - uywajc podstawy i wysokoci
oraz jeden uywajc wzr Herona). Wykorzysta wartoci rednie wymiarw liniowych oraz
pojedyncze wyniki pomiarw (a na podstawie serii danych wartoci pl wyznaczy rednie
pola, odchylenia standardowe oraz niepewnoci).
2.1.2. Dokona analizy otrzymanych wynikw i sprawdzi ich spjno. Ktre wartoci
zostay wyznaczone z najwiksz dokadnoci? Jakie s przyczyny zmiennoci niepewnoci
pomiarw zoonych? Jaki jest zwizek midzy niepewnociami pomiarw bezporednich a
niepewnoci zoon? Czy niepewno w pomiarach porednich moe by wyliczona w
oparciu o znajomo niepewnoci pomiarw bezporednich?
2.1.3. Oceni czy wyniki obarczone s bdem systematycznym i jeli tak, to co moe by
jego przyczyn.

JG'IV-2012 2
Laboratorium Miernictwa Elektronicznego KMEiF
Program wicze: Statystyczna ocena wynikw pomiarw

Uwagi do wykonania wiczenia

1. Tabele pomiarowe

W przypadku niesprawnoci bezprzewodowego systemu akwizycji danych pomiarowych,

wyniki pomiarw naley zapisywa do tabel o nastpujcym formacie

Tabela 1. Zestawienie wynikw pomiarw trjktw Student Nr = Nr przydzielonego trjkta (= ni)

Numer Numer a b c ha hb hc Uwagi
Studenta trjkta
Kl. g. Kl. pom. mm mm mm mm mm mm
ni 1
ni 2
Opis oznacze:
a, b, c zmierzone wartoci bokw trjkta,
ha, hb, hc zmierzone wysokoci trjkta

Nastpnie na podstawie zebranych przez wszystkich studentw tabel naley stworzy tabele dla
wszystkich trjktw w formacie

Tabela 2. Zestawienie wynikw pomiarw trjkta Nr = Student Nr (=ni).

Nr Nr a b c ha hb hc Uwagi
trjkta Studenta
mm mm mm mm mm mm
ni 1
ni 2

x
sx
Opis oznacze:
a, b, c zmierzone wartoci bokw trjkta,
ha, hb, hc zmierzone wysokoci trjkta
a ,... hc wartoci rednie,
sa, , shc -niepewnoci standardowe (pomiarw bezporednich)
Pa, , PH pola powierzchni trjktw
sPa, , sPH niepewnoci zoone (pomiarw porednich)

JG'IV-2012 3
Laboratorium Miernictwa Elektronicznego KMEiF
Wprowadzenie teoretyczne: Statystyczna ocena wynikw pomiarw

Statystyczna ocena wynikw pomiarw

Wprowadzenie

Wymagane zasoby wiedzy

Przystpujc do wykonania niniejszego wiczenia naley mie opanowane nastpujce

zagadnienia:
podstawy statystyki matematycznej,
obsuga analogowych i cyfrowych przyrzdw pomiarowych a w szczeglnoci:
ustawianie funkcji przyrzdw wielofunkcyjnych (multimetrw),
dobr zakresw,
odczyt wartoci mierzonych,
znajdowanie potrzebnych parametrw przyrzdw,
wyznaczanie niepewnoci wskaza,
poprawny zapis ostatecznego wyniku pomiaru,
sprawdzanie spjnoci wynikw pomiarw,
niepewnoci pomiarw porednich (metoda rniczki zupenej i logarytmicznej).

1. Obiekt pomiaru

Wykonujc pomiary chcemy pozna warto interesujcej nas wielkoci np. dugoci. T
nieznan warto nazywamy wartoci rzeczywist. Wskutek pomiaru, ktry polega na porwnaniu
(bezporednim lub porednim) wartoci wielkoci mierzonej z wielkoci tego samego rodzaju
przyjta za jednostk czyli z wzorcem, otrzymujemy warto zmierzon, ktr nazywa si surowym
wynikiem pomiaru. Pomiary moemy wykonywa jako bezporednie (np. dugo boku trjkta), w
ktrych wynik odczytujemy ze wskazania przyrzdu pomiarowego, lub te porednie (np. pole
trjkta P=ah/2), w ktrych wynik jest efektem zastosowania zalenoci wynikw pomiarw
bezporednich z wielkoci nas interesujc.
Wynik pomiaru jest zawsze jedynie przyblieniem wartoci rzeczywistej mierzonej
wielkoci. Miar rozbienoci tych wartoci jest bd pomiaru okrelany jako rnica midzy
wynikiem pomiaru a rzeczywist wartoci mierzonej wielkoci. rde tego bdu moe by wiele,
jak te jego charakter moe by rny. Aby wykona pomiar jak najdokadniejszy, naley mie
wiadomo rde bdw i je w miar moliwoci minimalizowa jeszcze przed pomiarem. Jeli
nie mamy odpowiedniej wiedzy przed pomiarem, wtedy czasem waciwa analiza wynikw
pomiarw jest w stanie wskaza nam rda bdw. Tak analiz jest atwiej wykona, znajc
charakter bdw. Mona tutaj wyrni bdy przypadkowe, tj losowe, niewielkie rozbienoci.
Bdy przypadkowe wystpuj zawsze, zale od rnych przypadkowych i nie dajcych si
uwzgldni czynnikw np. zmierzona suwmiark warto wysokoci trjkta zaley od tego jak
precyzyjnie uda si znale dugo odcinka, ktry jest rzeczywicie prostopady do skojarzonej z
mierzon wysokoci podstawy trjkta. W przypadku duych rozbienoci, ktre s raczej rzadkie,
mwimy o bdach grubych lub inaczej omykach. Bdy grube powstaj zwykle na skutek

JG'IV-2012 1
Laboratorium Miernictwa Elektronicznego KMEiF
Wprowadzenie teoretyczne: Statystyczna ocena wynikw pomiarw
nieuwagi lub niestarannoci mierzcego, najczciej przy odczytywaniu lub zapisywaniu wynikw
pomiarw, lub w wyniku nagej zmiany warunkw pomiaru. Dodatkowo moemy jeszcze mie do
czynienia z bdami wystpujcymi stale, ktre nazywa si systematycznymi. Bdy systematyczne
wynikaj z niedoskonaoci uytych przyrzdw i zastosowanych metod pomiarowych. Mona
redukowa ich warto stosujc bardziej doskonae i precyzyjne metody i przyrzdy. Bdy
systematyczne o znanym charakterze, np. bd wyzerowania suwmiarki, mog by eliminowane
przez wprowadzenie odpowiedniej poprawki do wyniku.
wiadomo nieuchronnoci wystpowania bdu pomiarowego i zalecenia
Midzynarodowej Normy Oceny Niepewnoci Pomiaru, przyjte rwnie ustawowo w RP, zalecaj
posugiwa si terminem niepewnoci pomiarowej, ktry lepiej odzwierciedla opisywane zjawiska.
Niepewno pomiarowa jest parametrem charakteryzujcym wtpliwoci dotyczce wartoci
wyniku pomiarowego a miar tej niepewnoci dla pomiarw bezporednich jest niepewno
standardowa pomiarw bezporednich u(x) (ang. uncertainty).
Pojedynczy pomiar bezporedni lub poredni daje nam informacje o wyniku pomiaru a na
podstawie danych producenta przyrzdu moemy wyznaczy graniczn niepewno wskaza
przyrzdu. S to tylko informacje uwzgldniajce warunki pracy i zasad dziaania przyrzdu a nie
warunkw zewntrznych. Pomiar taki jest wystarczajcy, jeli mamy informacje o pozostaych
warunkach np. wiemy e wystpuje bd systematyczny, wynikajcy np. z metody pomiaru, i na
podstawie analizy ukadu pomiarowego jestemy w stanie go wyznaczy i uwzgldni, ponadto
jestemy pewni, e nie wystpi bd gruby a bdy przypadkowe s do pomicia. Ale jeli ukad
pomiarowy (w tym obiekt pomiaru) nie s nam na tyle znane, aby dokona ich analizy przed
pomiarem, wtedy naley wykona seri pomiarw. Taka seria pomiarw, o ile jest wystarczajco
liczna, moe dostarczy nam wynik nawet lepszy ni pozwala na to dokadno przyrzdu. Jednak
wykonanie takiej serii moe nie by takie proste, poniewa poszczeglne pomiary serii powinny
by statystycznie niezalene, co nie zawsze jest atwe do zrealizowania. Bdy przypadkowy, gruby
i systematyczny okrela si waciwie w odniesieniu do serii pomiarw a nie pojedynczego
pomiaru.

2. Podstawy teoretyczne analizy serii wynikw pomiarw

Poprawnie wykonana seria pomiarw statystycznie wzajemnie niezalenych zachowuje si

jak zmienna losowa o rozkadzie normalnym (Gaussa), ktry opisany jest nastpujc funkcj
gstoci prawdopodobiestwa
f (x )=
1
2
exp
( (x )2
2 2 )
gdzie:
x- warto jak moe przyj zmienna (w naszym przypadku jest to warto pomiaru)
- warto oczekiwana (u nas warto rzeczywista)
odchylenie standardowe (dla nas to standardowa niepewno pomiaru)
Ksztat tej funkcji to tzw. krzywa dzwonowa (rys. 1). Pole pod krzyw dla okrelonego zakresu
wartoci x, stanowi warto prawdopodobiestwa przyjcia przez x wartoci z tego zakresu. W
zwizku z tym, dla tego rozkadu, wyniki w pobliu wartoci oczekiwanej s najbardziej
prawdopodobne i s one tym bardziej skupione, im mniejsz warto ma odchylenie standardowe.
Przykadowo 99,7% wynikw mieci si w przedziale 3 wok wartoci oczekiwanej ,
natomiast 95,5%. w przedziale 2 natomiast 68% w przedziale . Odchylenie standardowe jest
zatem miar rozrzutu wartoci x wok wartoci oczekiwanej .

JG'IV-2012 2
Laboratorium Miernictwa Elektronicznego KMEiF
Wprowadzenie teoretyczne: Statystyczna ocena wynikw pomiarw

Rys. 1. Funkcja gstoci prawdopodobiestwa rozkadu normalnego o parametrach =0, =0.5

(lewy wykres) oraz =1 =1 (prawy wykres).

3. Analiza wynikw pomiarw i bdw

Dla wykonanej serii n pomiarw bezporednich wielkoci fizycznej x, jeli wyniki x1, x2, ....,
xn nie s takie same, estymatorem wartoci rzeczywistej jest rednia arytmetyczna ze wszystkich
wynikw pomiarw:
n
1
x
= x
n i=1 i
Przyblienie to jest tym dokadniejsze, im bardziej liczna bdzie seria pomiarw n. Estymatorem
odchylenia standardowego , jest wyraenie:

n
1
n1
s=u ( x )= ( xi x )2
i=1 .
Zgodnie z teori przedzia x 3 s zawiera 99,7% wartoci wynikw pomiarw, wic wyniki
wykraczajce poza ten przedzia jako mao prawdopodobne oraz bardzo odlege od wartoci
oczekiwanej mona uzna za wyniki obarczone bdem grubym. Kryterium na sprawdzenie czy i-ty
pomiar obarczony jest bdem grubym jest nastpujce
x i x3 s
Jeli tak jest, wtedy pomiar taki naley poprawi lub odrzuci i ponownie przeliczy warto
redni. Procedur powtarzamy, a zestaw nie bdzie zawiera wynikw obarczonych bdami
grubymi.
Jeli warto rednia jest przyblieniem wartoci oczekiwanej (czyli, w przypadku
pomiarw, wartoci rzeczywistej), to mona traktowa j jak warto zmierzon. Chcc okreli
niepewno standardow tej wartoci, naley uy odchylenia standardowego redniej, ktrego
estymator okrela wyraenie:
s
s x=u( x )=
n
Niepewno rozszerzona (przypadkowa) okrelenia wartoci redniej wyraa si zalenoci
p x =U ( x )=k s x
gdzie wspczynnik rozszerzenia k przyjmuje najczciej wartoci 3 lub 2 w zalenoci o poziomu

JG'IV-2012 3
Laboratorium Miernictwa Elektronicznego KMEiF
Wprowadzenie teoretyczne: Statystyczna ocena wynikw pomiarw
ufnoci jaki chcemy nada ostatecznemu wynikowi. Przy takim podejciu, przy zaoeniu, e nie
wystpuje bd systematyczny i po wyeliminowaniu bdw grubych, ostateczny wynik pomiaru to
x 3 s x (przy poziomie ufnoci 0,997) lub x 2 s x przy poziomie ufnoci 0,955.
Jeli seria jest mao liczna tj poniej 30 (n<30), wtedy zamiast rozkadu Gaussa stosuje si
rozkad t-Studenta. Sprowadza si to, do okrelania wartoci k w zalenoci od poziomu ufnoci
oraz od licznoci serii n, dlatego wspczynnik rozszerzenia oznacza si wtedy jako tn, (n-liczno
serii, poziom ufnoci)
p x =t n , s x

3.1. Pomiary porednie

Jeli wykonujemy pomiary porednie poprzez uzyskiwanie serii wynikw bezporednich,

wtedy wielko mierzon y, wyznacza si korzystajc ze zwizku funkcyjnego
y= f ( x1 , x 2 , , x m )
gdzie symbole x1, x2, ..., xm oznaczaj m wielkoci mierzonych bezporednio. Dla wielkoci tych
wyznacza si wartoci x 1 , x 2 , , x m oraz ich niepewnoci standardowe u ( x 1 ), u( x 2 ) , , u ( x m ) .
Wynik (kocowy) pomiaru oblicza si wtedy ze wzoru
y = f ( x1 , x 2 , , x m) .
Obliczajc niepewno standardow pomiaru poredniego, przy zaoeniu braku korelacji
pomidzy wielkociami x (kad wielko mierzy si w innym, niezalenym dowiadczeniu),
moemy okreli zoon niepewno standardow uc(y) porednich pomiarw
nieskorelowanych ze wzoru.

m 2

u c ( y)=
j =1
( .
xj )
f ( x 1 , x 2 , , x m)
u 2( xj )

Przykadowo dla wzoru P= ah/2, wzgldna niepewno cakowita okrelenia pola P wynosi
P = 2a+ 2h .
Jeli pomiary s skorelowane (zawsze wtedy, gdy dane wielkoci s mierzone bezporednio
za pomoc jednego zestawu dowiadczalnego, w jednym dowiadczeniu). W praktyce oznacza to,
e wikszo pomiarw to pomiary skorelowane. W takim przypadku wygodniej jest postpowa
nastpujco. Wyniki yi oblicza si korzystajc z kompletu wynikw pomiarw bezporednich
y i= f ( x1, i , x 2,i , , x m ,i )
Seria wynikw yi, uzyskanych w n pomiarach, stanowi prbk podobnie jak w pomiarach
bezporednich. Przyjmuje si, e wynikiem pomiaru poredniego jest y , a zoona niepewno
standardowa wyniku wynosi

n
1
s y =u c ( y)=
n(n1) i =1
( y i y )2
.
Dalsze postpowanie jest analogiczne jak dla pomiarw bezporednich.

3.2. Bdy systematyczne

Bdy systematyczne s bardzo niebezpieczne poniewa, jeli nie wiemy o nich nic, to
prowadz do zych wynikw. Przykadowo jeli suwmiarka przy pomiarach nie bdzie wyzerowana
i tego nie zauwaymy, wtedy wszystkie wyniki bd zafaszowane co doprowadzi do zych
wnioskw. Dlatego ich wykrycie jest bardzo istotne. Na zauwaenie bdu systematycznego
pozwala zmiana metody pomiaru, zatem sposb doboru metod pomiarowych i powtrzenia pomiaru

JG'IV-2012 4
Laboratorium Miernictwa Elektronicznego KMEiF
Wprowadzenie teoretyczne: Statystyczna ocena wynikw pomiarw
musi by wybrany wiadomie. Wykrycie wspomnianych bdw jest te moliwe przez
powtrzenie pomiarw po zmianie jednego z czynnikw wpywajcych na wynik, np. innym
narzdziem, w innej temperaturze, w innym miejscu, w przypadku pomiarw porednich przez
skorzystanie z innej zalenoci funkcyjnej miedzy wynikiem a wielkociami mierzonymi
bezporednio (w wiczeniu wyniki pomiaru pola trjkta mona okreli z rnych wzorw - z
dugoci podstawy i wysokoci lub tylko dugoci bokw trjkta wzr Herona).

4. Informacje dodatkowe

Podsumowujc podane wczeniej informacje mona stwierdzi e, wynikiem wielokrotnego

pomiaru tej samej wartoci wielkoci x, realizowanego w tych samych warunkach, jest estymator tej
wartoci bdcy redni arytmetyczn uzyskanych wartoci wielkoci mierzonej x a niepewno
pomiaru zaley od celu pomiaru i danej dokadnoci pomiaru i moe by wyznaczona jako
niepewno standardowa (dla k=1) bd rozszerzona (ktra dla k = 3 nosi miano niepewnoci
granicznej oznaczanej zwykle jako ).
Wany jest te sposb zapisu ostatecznego wyniku pomiaru, ktry dla interesujcej nas
wielkoci fizycznej jest zawsze zwizany z podaniem wartoci, jednostki wielkoci i niepewnoci.
Niepewno pomiaru powinna by podawana z dokadnoci co najmniej 2 cyfr znaczcych a
warto zmierzonej wielkoci tak, aby ostatnia cyfra rezultatu i niepewnoci naleay do tego
samego rzdu. Niepewnoci standardowe powinny podawane by z uyciem nawiasw, a dla
niepewnoci rozszerzonych (np. niepewno suwmiarki podawana przez producenta) naley uy
symboli .

Jeli uzyskane wyniki pomiaru xi s takie same, lub wykonano pojedynczy pomiar, to
niepewno standardow mona wyliczy wykorzystujc - niepewno wzorcowania zwan te
niepewnoci graniczn x (spotykane jest jeszcze okrelenie bd graniczny) okrelan przez
producenta przyrzdu pomiarowego. Gdy brak innych dodatkowych informacji a znana jest klasa
przyrzdu pomiarowego to niepewno standardowa moe by wyliczona ze wzoru:
x
u ( x )=
3
gdzie x moe oznacza rozdzielczo suwmiarki, albo dla woltomierza cyfrowego:
x=U =c 1 U +c 2 U zakr
gdzie c1 i c2 oznaczaj odpowiednio niepewno przetwarzania i niepewno dyskretyzacji a x (lub
dla napicia U) warto mierzon, Uzakr zakres. Jeli wystpuj oba typy niepewnoci (wynikajca
ze wskaza przyrzdu oraz statystyczna) i wartoci tych niepewnoci s takiego samego rzdu,
naley wyznaczy niepewno standardow cakowit rwn pierwiastkowi z sumy kwadratw
niepewnoci skadowych:

2
2
u ( x )= s +
x
x
3 ( ) .

JG'IV-2012 5
Laboratorium Miernictwa Elektronicznego KMEiF
Wprowadzenie teoretyczne: Statystyczna ocena wynikw pomiarw

Zadania i pytania kontrolne

1. Jakie s rda bdw pomiarowych?

2. Co to jest niepewno pomiarowa?
3. Jak wyznacza si niepewno standardow pomiaru bezporedniego?
4. Co to jest niepewno rozszerzona i zoona?
5. Na czym polega statystyczna ocena wynikw pomiarowych?
6. Czy warto niepewnoci zoonej zaley od liczby pomiarw bezporednich?
7. Jaka jest minimalna liczba pomiarw n, ktra ogranicza warto niepewnoci standardowej
pomiarw suwmiark do 0,1 wartoci niepewnoci maksymalnej suwmiarki?

JG'IV-2012 6