Jak powsta ludzki jzyk?

Autor tekstu: Olgierd mudzki

Wstp
Jak powsta ludzki jzyk? Powstao w tej sprawie wiele teorii i hipotez. Do najbardziej znanych nale dwie, ktre powstay jeszcze w XVIII
wieku, a ktre wydaj si najbardziej trafne. Pierwsz z nich przedstawi w 1772 roku Johann Gottfried Herder w Rozprawie o pochodzeniu
jzyka". Jednym z omawiajcych j by Martin Kuckenburg [1]: Pierwsze sowa, jak przypuszcza Herder, byy naprawdopodobniej
naladownictwem dwikw naturalnych czowiek pocztkowo po prostu okrela zwierzta i i zjawiska naturalne, nawizujc do dwikw
przez nie wydawanych caa wysokotonowa natura jest naczycielk jzyka...Naturaln mow wszystkich stworze uoon w dwiki przez
rozum"

Jean Aitchison [2] cytuje dosownie twierdzenia Johanna Gottfrieda Herdera: Pierwszy sownik skada si z gosw caego wiata.
Rozbrzmiewaa nazwa kadej istoty wydajcej gos i dwik dwik beczenia dostrzeony przez czowieka, jako znami owcy (...) sta si
nazw owcy (...) a czyme jest cay ludzki jzyk, jeli nie zbiorem takich sw? drzewo bdzie si nazywa szumicym, wiatr szeleszczcy,
rdo szemrzce i gotowy may sownik, ktry czeka na odbicie w narzdach mowy". Autorka nieco wczeniej w swojej ksice opisuje
tego typu koncepcj w ograniczonym jedynie do wiata zwierzt zakresie nastpujco: Teoria "hau-hau!" przyjmowaa, e szczeglnie istotne
(w powstaniu ludzkiego jzyka) byy odgosy zwierzt, poniewa pierwotni owcy naladowali warki i piski zwierzt, ktre tropili". [3]

Drug z koncepcji rodem z XVIII wieku jest teoria gestw. W cytowanej wyej ksice [4] Jean Aitchison opisuje j nastpujco:
Osiemnastowieczny francuski myliciel, ksidz Etienne Bonnot de Condilac wystpi z ide, wedle ktrej pierwotni ludzie instynktownie
wskazywali na to co chcieli. Gesty z czasem si skonwencjonalizoway. Przyczyn pierwotnej skonnoci do gestw byo to, e prymitywni
ludzie nie podejrzewali, i gos ludzki moe by modulowany i artykuowany na znacznie wicej sposobw ni kilka naturalnych okrzykw.
W efekcie wybrali "jzyk dziaania", atwiejszy, jego zdaniem, i bardziej naturalny ni jzyk foniczny." Autorka dalej [5] zwraca uwag na
nastpujcy fakt: jzyk i gesty s ze sob powizane w mzgu."

Obszerniej ten niezwykle wany problem omawia Peter Gardenfors[6]: Istnieje silny zwizek midzy zdolnoci do wykonywania
skomplikowanych ruchw, przede wszystkim ruchw rk, a zdolnoci jzykow Wytwarzanie narzdzi wymaga zdolnoci do wykonywania
serii ruchw rk. W rozwoju czowieka zdolno ta poprzedzia pojawienie si mowy". "U czowieka lewa pkula (mzgu) jest wiksza od
prawej, co wynika prawdopodobnie z tego, e tam wanie umiejscowione s mechanizmy jzykowe specjalizacj pkul mzgowych naley
intepretowa jako skutek wsplnej ewolucji mzgu i jzyka, a nie jako jej przyczyn."[7]

Obok koncepcji przedstawionych wyej pojawiay si take inne. Byy motywowane religijnie i wynikao z nich, e otrzymalimy zdolno
posugiwania si jzykiem od Boga/bogw, nastpnie e jzyk jest wynikiem umowy spoecznej i w kocu, e jest to jeden z wrodzonych
instynktw czowieka.

W 1866 roku Paryskie Stowarzyszenie Jzykoznawcze w swoim statucie stanowczo odmwio przyjmowania kolejnych prac dotyczcych bada
nad pochodzeniem jzyka. Argumentowano, e jest to niepowany problem, ktry przyciga szalecw i fantastw". Mimo tego faktu dyskusja
nad powstaniem ludzkiego jzyka toczy si z rnym nasileniem do chwili obecnej. Zwrmy teraz uwag na dwie zasadniczo rnice si w tej
sprawie koncepcje.

Pierwsza z nich, goszona przez zmarego kilka lat temu amerykaskiego biologa ewolucyjnego Stephena Jaya Goulda, zakada, e jzyk to efekt
uboczny potencjau wynikajcego z duego mzgu czowieka. W wyniku ewolucji mzg czowieka stawa si coraz wikszy, a jzyk po prostu
wykorzysta te olbrzymie moliwoci twierdzi Gould. Zbliony pogld maj tzw. natywici np. Noam Chomsky. Uwaaj oni, e
zdolnoci jzykowe s zakodowane w naszym genomie. Chomsky mwi wrcz o tym, e mamy biologicznie uwarunkowany jzykowy organ"
zdolno jzykow maj wszyscy ludzie i jest ona nam tak samo przyrodzona jak chodzenie. Musimy mie jakie uniwersalne biologiczne
zdolnoci, na ktrych kulturowo nars jzyk, ale pocztkowo wcale nie suyy one mwieniu - uwaa prof. Chater na podstawie bada swojego
zespou. ktry stworzy trzy symulacje komputerowe, ktre miay pokazywa, jak kulturowe bodce, czyli zmiany w jzyku, bd wpywa na
przekazywanie z pokolenia na pokolenie mutacji genw uatwiajcych nauk jzyka. Dowiadczenie to przychyla si do hipotezy Stephena Jaya
Goulda jzyk to efekt uboczny potencjau wynikajcego z duego mzgu czowieka i rozmaitych zmian w jego anatomii.

Druga z koncepcji pochodzi od specjalisty w zakresie antropologii biologicznej i lingwistyki prof. Terrence Deacona z Uniwersytetu Berkeley
w Kalifornii. Wedug niego jzyk rozwija si stopniowo w wyniku adaptacji, jako osignicie cywilizacyjne i poznawcze. Ten pogld okrela si
terminem adaptacjonizmu - a wspiera go Steven Pinker, specjalista w zakresie jzykoznawstwa kognitywnego z Harvardu uwaajc, e
powstanie i rozwj jzyka moe by tumaczone jedynie przez naturalne mechanizmy selekcji. Jzyk jest wynikiem adaptacji ewolucyjnej, ktra
daje czowiekowi przewag nad innymi ssakami. Z pomoc zwolennikom adaptacjonizmu przychodzi uczony z koca XIX w. James Mark
Baldwin. Zauway on, e procesy uczenia si wpywaj na zwikszenie szans przeycia. Ewolucja kulturowa moe wic zmienia ewolucj
naturaln. Zachowania wyuczone za mog w duszym okresie przeksztaca si w instynktowne. Dziedziczymy wic nie same umiejtnoci,
ale zdolnoci ich nabywania. Podkrelmy, e z przedstawionych na wstpie stanowisk hipotez wynikaj diametralnie rne wnioski.

Przedstawione wyej koncepcje wskazuj, e dyskusja na temat powstania ludzkiego jzyka nie powinna ogranicza si jedynie do krgu zjawisk
jzykowych, lecz obejmowa szerokie spektrum rnych nauk poczynajc od antropologii i fizjologii czowieka. Dopiero na takiej podstawie,
bdzie mona formuowa nowe, bardziej trafne koncepcje lub szerzej rozwija te przedstawione uprzednio. Wydaje si celowe, by przedstawi
teraz w olbrzymim skrcie stan antropologicznej wiedzy o rozwoju hominidw. Pozwoli to na wycignicie pewnych wnioskw i sformuowanie
przypuszcze jak i kiedy powstay warunki pozwalajce z czasem na celow artykulacj wydawanych przez naszych przodkw dwikw.

Antropolodzy wskazuj na oddzielenie si przyszych hominidw od najbliszych im genetycznie szympansw okoo 7 milionw lat temu.
Jednak nie istnieje jakakolwiek dokumentacja tego faktu w postaci szcztkw zarwno hominidw, jak i wspomianych szympansw z tego
okresu. Co gorsza ten brak zachowanych do naszych czasw szcztkw obejmuje okres sprzed 10 milionw lat do okresu sprzed 4 milionw lat.
Pierwszym wanym ladem istnienia hominidw, rnych od bliskich kuzynw map, byo znalezienie szcztkw Lucy, yjcej przed 3.600
000 laty w Afryce. Co jednak dziao si z naszymi przodkami od momentu, gdy drogi rozwojowe hominidw i szympansw si rozeszy?

W tej sprawie wobec braku jakichkolwiek dowodw materialnych oficjalna nauka porusza si w wiecie hipotez. Od momentu oddzielenia si od
szympansw przed 7 -mioma milionami lat przez kolejne 4 miliony lat hominidy nasi przodkowie bardzo si zmienili.

Przegld moliwoci powstania cech odrniajcych hominidw od majcych z nimi wsplnych przodkw szympansw przedstawi Desmond
Morris [8] . Omwi zwaszcza jedn z rnic, a wic utrat przez hominidw futra, ktre nosz do dzisiaj inne mapy. Jak stwierdzi, nie mona
okreli, kiedy ten proces nastpi, ale mona si zgodnie z jego opini domyle, e by zwizany ze zmian sposobu ycia i miejscem
przebywania rnych hominidw, w tym naszych przodkw, rn, od najbliszych nam genetycznie szympansw.

W swojej ksice podkrela i opisuje problem pojawienia si u naszych przodkw nagiej skry, podkrela te inn ich cech, a mianowicie
drapieno. Jest zwolennikiem jednej z najbardziej w tej sprawie upowszechnionej hipotezy. Polega ona na stwierdzeniu, e hominidy po
oddzieleniu si od szympansw przeniosy si z lasu na sawann, czyli z warunkw ograniczonego operowania soca w miejsca, gdzie ono
operuje silniej. W takiej sytuacji zwaszcza grube futro stawao si zbdne. Ponadto poruszanie si nie na czterech odnach, lecz w pionie na
dwch, zmniejszao naraanie ciaa na oddziaywanie soca. Pomys wyjanienia nie tylko utraty futra przez hominidy, ale take przyjcia przez
nie postawy wyprostowanej i chodzenia na dwch dolnych odnach sprawi, e hipoteza przejcia naszych przodkw hominidw z lasu na
sawann upowszechnia si.

Jednak Desmond Morris w swojej ksice wspomina te o innym tumaczeniu pozbycia si futra przez hominidw. Jest to druga w tej sprawie
hipoteza. Okrelana jest mianem wodnej mapy". Zakada ona, e przodkowie czowieka rozwijali si w rodowisku wodnym lub wodno-
ldowym. Ten epizod w rozwoju hominidw Desmond Morris okrela wodnym chrzestem". T koncepcj przedstawi jeszcze w 1960 biolog
Alister Hardy. Dzi najwikszym propagatorem tej teorii jest walijska publicystka Elaine Morgan [9] . Nas bd interesowa te
z przedstawionych przez zwolennikw tej drugiej koncepcji argumenty, ktre mogy mie wpyw na powstanie warunkw dla wyrobienia przez
hominidw zdolnoci artykulacyjnych, ktre z czasem pozwoliy na powstanie jzyka.

Zwrmy uwag na to, do czego prowadzi sytuacja przyjcia obok hipotezy sawanny (gdzie czowiek dziaa jako istota drapiena polujca),
nie zerwaniu do koca z przyzwyczaje map ywienia si rolinami, a ponadto opanowanie zdolnoci do ycia w rodowisku wodno
ldowym. Dla naszych rozwaa istotny bdzie fakt osignicia wszystkoernoci przez hominidw po milionach lat przystosowa do tak
rnych rodowisk.

Stawiamy tu tez, e hominidy nasi przodkowie zaczli w pewnym sensie funkcjonowa w swoim rozwoju jako trzy istoty w jednej. Byo to
efektem skutecznego ycia w bardzo rnych rodowiskach. Rwnie skutecznie ywili si rolinami, rybami jak i dziczyzn. Moemy nie
bezpodstawnie twierdzi, e poczynajc od okresu przed 3 milionami lat zaczli rozwija coraz bardziej wyspecjalizowane narzdzia do obrbki
tych trzech rodzajw poywienia. I w tym miejscu otrzymujemy pierwszy element wyjanienia rozwoju hominidw, ktry umoliwi z czasem
trzykrotne powikszenie ludzkiego w kocowym efekcie mzgu w porwnaniu do mzgw map. Ich mzgi przez miliony lat byy
wykorzystywane i ograniczone do zdobywania jednego rodzaju poywienia, wic na tym polu nie pojawiy u nich bodce do szybkiego rozwoju.
Natomiast zrnicowane poywienie hominidw stworzyo konieczno wymylania zupenie rnych sposobw jego zdobywania. W takiej
sytuacji musieli oni z koniecznoci zdobywa bardzo rnorodn wiedz o otaczajcym wiecie. W efekcie rozwijali odpowiednio swj mzg,
a sytuacja ta wywieraa presj na rozwj jego rnych cech, zwaszcza pamici.

Podkrelmy teraz znaczenie jednego ze rodowisk, w ktrym rozwijay si przez miliony lat hominidy. Naszym zdaniem nie by to ani las, ani
sawanna, a rodowisko wodne czy wodno ldowe. To wanie w tym rodowisku powstay u hominidw zmiany fizjologiczne, ktre
umoliwiy po milionach lat powstanie i rozwj ludzkiego jzyka. Polegao to na wytworzeniu mechanizmu artykulacji dwikw w bardzo
szerokim zakresie. Pojawia u hominidw si:

Dwunono opanowanie zdolnoci pywania i nurkowania wpyno na wyprostowaniu krgosupa, a brodzenie w pytkiej wodzie jeszcze
dodatkowo spowodowao przyjcie pionowej postawy i wymogo poruszanie si na dwch nogach.

Unikalne zdolnoci oddychania -hominidy nauczyy si pywa i nurkowa co spowodowao nabycie sprawnoci w kontrolowaniu oddechu,
a nawet charakterystyczn dla zwierzt yjcych w wodzie zdolno wstrzymanie oddechu przy nurkowaniu. Zdolnoci takie pozwalay
hominidom take oddycha nosem i ustami i dziki temu mogy szybko wdycha powietrze w trakcie trwajcego niezbyt dugo wynurzania
w trakcie pywania, czy nurkowania.

Obniona krta Obnieniem krtani okrela si takie zmiany w budowie drg oddechowych, gdy nastpuje ich poczenie z pokarmowymi.
W wyniku takiej zmiany z jednej strony powstaje komora pozwalajca na generowanie bardzo rnych dwikw. Ta anatomiczna przemiana
okazaa si jednak zmian czciowo negatywn, poniewa czc z sob na tej samej przestrzeni odcinek drg oddechowych oraz
pokarmowych, sprawia, e pojawia si cakiem realna groba uduszenia.

Musimy w tym miejscu zda sobie spraw z mechanizmw obniania si krtani u kadego wspczesnego czowieka. Rodzc si, przez pierwsze
miesice bdzie posiada krta na podobn do maego szympansa. Nastpnie przez niemal 14 lat krta bdzie si zmieniaa i ksztatowaa do
poziomu charakterystycznego dla dorosego osobnika. Ale poczenie drg odechowych i pokarmowych nastpuje dosy wczenie, umoliwia to
artykulacj dwikw w szerokim zakresie ju maym dzieciom.

Kiedy wspomniana anatomiczna zmiana nastpia? Z pewnym prawdopodobiestwem moemy j na okres przed 3 milionami lat, w czasie, gdy
zostay znalezione lady poruszania si dwunonego hominidw. Niektrzy badacze wskazuj, e moe wanie ten czynnik wpyn na zjawisko
obnienia si krtani. A efektem tego byo umoliwienie hominidom wydawanie bardzo szerokiego zakresu dwikw a ludziom w 3 miliony lat
pniej porozumiewanie si mow!

Zmiana anatomiczna wywoujca realn grob zaksztuszenia si w dalekiej perspektywie okazaa si biologicznym zwycistwem. A stao si
tak dlatego, e podczas gdy zmiany w innych gatunkach ograniczyy si jedynie do faktu pojawienia si krtani, jej obnienie u hominidw dao
pocztek narodzinom nowej funkcji. Jaka to bya funkcja przed 3 milionami lat?

Zauwamy, e opanowanie przez czowieka umiejtnoci pywania nastpio bardzo dawno, zapewne niedugo po oddzieleniu si przez naszych
wczesnych przodkw od szympansw. Umiejtno taka moliwo jej nauczenia trwa przez cae ludzkie ycie. Posiadamy jeszcze inne
umiejtnoci, ktre nasz gatunek naby nieco pniej. Chodzi mianowicie o zdolno naladowania syszanych dwikw otaczajcego nas
wiata, zwaszcza przyrodniczego.

Zanim zaczniemy analizowa ten problem, warto zwrci uwag na walory ludzkiego suchu. Moemy nie zdawa sobie bowiem spraw, jak
bardzo on jest czuy. Jeli nawet w dawnych, mniej doskonaych technicznie czasach kto prbowa si z nami prozumie telefonicznie, to
rozpoznanie z kim rozmawiamy, nie sprawiao nam wikszych trudnoci. Tak samo byo z dziesitkami, czy nawet setkami innych osb, ktrych
gos mielimy okazj kiedy usysze. Inny fakt czasem przytaczany w rnych opracowaniach polega na ludzkich zdolnociach
w rozpoznawaniu piewu ptakw. Osoba, ktra nauczya si taki piew rozpoznawa, moe trafnie okreli w jakiej czci miasta czy kraju
aktualnie si znajduje. Opisuje ten fakt Jean Aitchison [10]: Podobnie jak u ludzi spiew pewnego gatunku ptakw moe mie rnice si, ale
spokrewnione "dialekty". Dialekty zamieszkujce Kaliforni paswki biaobrewej tak bardzo rni si ju w obrbie samej doliny San
Francisco, e osoba o wywiczonym suchu, moe z zamknitymi oczami, tylko na podstawie piewu ptakw, powiedzie, w ktrej czsci stanu
si znajduje."

Dla naszych rozwaa istotne bdzie wskazanie kolejnego problemu. Chodzi o pojawianie si naleciaociami jakiego obcego jzyka.
Zagadnienie to byo badane w Stanach Zjednoczonych wrd emigrantw z Niemiec. Jeli dziecko takich emigrantw przyjechao do
wspomnianego kraju nie majc 9 10 ciu lat, to potrafio si nauczy wymowy jzyka angielskiego nie odbiegajcej o tej, jak posuguj si
jego amerykascy rwienicy. Kiedy jednak inne dziecko przyjedao do wspomnianego kraju majc kilkanacie lat, a zwaszcza wicej, lat, to
przewanie do koca ycia posugiwao si jzykiem angielskim w sposb, w ktrym rodzimym Amerykanom nietrudno byo zauway
naleciaoci wymowy jzyka niemieckiego.

Wrmy do umiejtnoci naladowaniem rnych dwikw. W jakim stopniu potrafimy generowa dwiki, ktre potrafi wyapa i rozrni
nasz such? Umiejtno naladowania nie jest w znanych nam cywilizacjach przedmiotem systematycznego ksztacenia. Mog nas zadziwia
ludzie bezbdnie naladujcy innych ludzi, zwierzta, czy odgosy otaczajcego nas wiata. Gdy bdziemy prbowa zorientowa si, gdzie
takie umiejtnoci nabyli, czsto zostaniemy odesani do ich dziecicych dowiadcze i zabaw. Czy rozwinliby swoje naladowcze zdolnoci,
gdyby nie podejmowali takich prb przed 11- tym rokiem ycia? Nie jest to problem bdcy przedmiotem powaniejszych bada.

Dlaczego wskazujemy na cezur 11-tego roku ycia? Pojawia si ona w sytuacji, gdy mamy do czynienia z dzieckiem np. wychowywane przez
wilki, albo ktre w innych okolicznociach do 11 -tego roku ycia nie miao okazji sysze ludzkiej mowy. W takiej sytuacji umiejtno
zdolno do uywania ludzkiego jzyka bdzie bardzo ograniczona lub wrcz moe si nie pojawi. Na trudnoci w nauczaniu si obcego jzyka
bez naleciaoci swojego ojczystego po przybyciu do obcego kraju po 11-tym roku ycia ju zwrcilimy uwag.

Zamy teraz hipotetycznie, e nowy narzd generowania rnych dwikw, jak wiemy z wczeniejszych rozwaa, ktry powsta dziki
obnieniu krtani i opanowaniu zdolnoci sterowania wasnym oddechem,

mg by gotowy do dziaania przed 3 milionami lat. Jak sdzimy by genetycznie modszy od umiejtnoci pywania, ktra wyksztacia si
prdko po przeniesienia si pierwszych hominidw z drzew w okolice zbiornikw wodnych, czy to na ldzie czy na brzegu morza. To, e by
modszy, dowodz trudnoci w jego opanowaniu, jeli nie byy wiczone w pierwszych 11 latach ycia.

Jakie umiejtnoci przed 3 milionami lat mogy zdoby hominidy nasi przodkowie w dziecistwie, a ktre byy dla nich ju niedostpne po
osigniciu dorosoci? Zapewne nie byy to sprawnoi w nauczeniu si ktrego z ludzkich jzykw i to bez naleciaoci innego. Z duym
prawdopodobiestwem moemy jednak twierdzi, e chodzio o umiejtno naladowania gosw otaczajcego wiata.

Przeniemy si teraz w tamte czasy, kiedy hominidy nasi przodkowie otrzymali od ewolucji wane narzdzie do wydawania stopniowo coraz
bardziej urozmaiconych dwikw. Odnoszc si do tej sytuacji omawiany we wstpnej czci tych rozwaa Herder sformuowa hipotez
o powstaniu jzyka, opierajc si na umiejtnociach w naladowaniu dwikw otaczajcego wiata. Z wyksztaconego aparatu do
generowania skomplikowanych dwikw, hominidy przed kilkoma milionami lat z pewnoci zaczli korzysta. W przypadku ptakw
i zwierzyny ownej jednym ze sposobw takiego korzystania byo wprowadzanie wrd nich chaosu odpowiednio generowanymi dwikami,
czy nawoywanie zwierzt, by zechciay wej w myliwskie zasadzki. Byo to realizowanie koncepcji hau-hau" w przedstawianej wczeniej
w ksice Jean Aitchison [3].
Zdolnoci w naladowaniu mogy suy take do innych celw. Pszczoy potrafi przy pomocy odpowiedniego zachowania taca przekaza
w ulu innym, gdzie warto si uda. Przypomnijmy sobie opisywan wczeniej sytuacj, gdy znawcy ptakw mog atwo okreli, w ktrej czci
jakiej doliny si znajduj, tylko na podstawie piewu ptakw. W efekcie zyskania narzdu do generowanie dwikw hominidy mogy
naladujc piewy ptakw i gosy innych zwierzt z czasem takie zdolnoci wykorzystywa do rnych celw. Osobniki lepiej si posugujce
lepszym generowaniem rnych dwikw mogy dziki temu osign take lepsze przystosowanie do otaczajcego wiata. Moga w tej
sprawie zadziaa teoria ewolucji, ktra dawaa powodzenie yciowe m.in. poprzez przekazywanie genw kolejnemu pokoleniu osobnikom
bardziej sprawnym w naladowaniu dwikw otaczajcego wiata i wymylajcym sposoby, by t umiejtno wykorzystywa w rny sposb.

Zasadnicz wad dotychczas przedstawionych zarwno w XVIII wieku, jak wspczenie koncepcji / hipotez na temat powstania ludzkiego
jzyka jest brak okrelenia punktu pocztkowego, momentu, od ktrego rozwj jzyka mg si zacz, a nastpnie kolejnych etapw takiego
rozwoju, ktre byyby zgodne ze znajomoci mechanizmw posugiwania si jzykiem w chwili obecnej przez rne narody i ludy wiata.

Rozwaania, ktre teraz przedstawimy, s pierwsz tak prb opisania etapw, ktre poprzedziy uksztatowanie si ludzkiego jzyka.

Pierwszy protojzyk
Hominidy posiadajc coraz bardziej doskonay gosowy aparat mogy precyzyjnie naladujc dwiki przyrody, przekazywa informacje bardziej
dokadnie. Jak wic wyglday brzmiay sposoby przekazywania informacji przez hominidw korzystajcych z narzdzia do generowania
rnych dwikw, a wsppracujc z czuym suchem naladowania dwikw otaczajcego wiata? Mona sobie wyobrazi, e byy to
pojedycze dwiki lub grupy kilku takich dwikw Przedstawiamy tu przypuszczenie, e taka informacja dwikowa zwikszaa swoj
skuteczno informacyjn, gdy dodatkowo moga by wsparta odpowiednimi gestami. Do zada innych hominidw, wysuchujcych
i ogldajcych taki zestaw dwik gest naleao podjcie trudu rozkodowania zrozumienia tego, co hominid wydajcy okrelone dwiki
i wykonujcy jednoczenie rne gesty, mia na myli. Hominidzi naladujc rne zwierzta spotykane na trasie myliwskich wypraw, mogli
zapewne w przeszoci cakiem precyzyjnie okreli przykadowo, gdzie pozostawili reszt upolowanej zdobyczy.

Przedstawiona tu moliwo tworzenia informacji komunikatw o otaczajcym wiecie moga by realizowana przy pomocy odpowiednich
struktur. Przykadowo dwik naladujcy jakie zabite zwierz, czy upolowanego ptaka oznacza odpowiednio (w naszym eurpejskim jzyku)
podmiot. Gest oznaczajcy zabicie lub upolowanie zwizany z takim dwikiem nazwalibymy orzeczeniem lub okreleniem. W przypadku
hominidw moemy sobie wyobrazi ponadto, e naladujc odgosy wydawane przez czonkw najbliszej rodziny lub plemienia, nasz hominid
mg atwo lokalizowa osob, z ktr w danej chwili chce nawiza kontakt. Towarzyszcy takim dwikom gest okreliby cel takiego
kontaktu.

Tak mg dziaa system przekazywania informacji oparty o zdolnoci hominidw do naladowania dwikw z jednej strony i z drugiej ich
konkretyzowaniu przy pomocy gestw. Od chwili jego powstania taki sposb przekazywania informacji wrd hominidw mg by
wykorzystywany przez setki tysicy lub moe nawet miliony lat.

Wrmy w tym miejscu do przedstawionej wczeniej myli Condilaca, ktry przypuszcza, e pierwszy z ludzkich jzykw opiera si na
gestach. Jego opinia, e stao si tak, bo prymitywni ludzie wybrali na swj sposb porozumiewania si gesty, nie przypuszczajc, e ludzki gos
moe by artykuowany ...na wicej sposobw ni kilka naturalnych okrzykw" i dalej: gesty s sposobem przekazywania
informacji...bardziej naturalnym ni jzyk foniczny." Hominidy wykorzystujc coraz doskonalszy aparat do wydawania dwikw by moe ju
przed 3 milionami lat zaprzeczyy w praktyce wspomnianej hipotezie Condilaca, by ludzki jzyk oprze wycznie na gestach.

Zauwamy, e sposoby przekazywania informacji przy pomocy opisanego przed momentem systemu dwiki gesty mogy by skuteczne
w sytuacji, gdy przekazujcy informacj i odbierajcy nawzajem si widzieli. W ciemnoci np. noc, taki system nie mg w peni dziaa.
Ponadto ilo gestw odgrywajcych role orzeczenia i okrele nie moga by bardzo dua. Jednak wykorzystywanie rk do ich wykonywania
i gestw do bliszego okrelania generowanych dwikw otaczajcego wiata musiao wpywa stymulujco na powikszanie si mzgu
hominidw. Dopiero jednak pojawienie si rosncych informacyjnych potrzeb stao si bodcem do podjcia prb stworzenia kolejnego systemu.
Pojawi si.

Drugi protojzyk
Umiejtnoci generowania naladowania dwikw otaczajcego wiata rozwiny zdolnoci hominidw w wydawaniu dowolnych
dwikw. Pojawi si wrd nich kolejny pomys, by zamiast naladowa w przekazywaniu informacji dwiki otaczajcego wiata, zastpi je
pewn iloci dwikw, ktre mogy wygenerowa same hominidy, a ktre nie byyby naladownictwem. Mogo to wynika z faktu z jednej
strony wikszych zdolnoci niektrych hominidw do generowania rnych dwikw, ale z drugiej strony moliwej mniejszej innych
hominidw. W przypadku uycia do oznaczenia jakiego zjawiska otaczajcego wiata dwikw wygenerowanych przez jak grup
hominidw, problem mniejszych lub wikszych zdolnoci w naladowaniu wiata znika. A nowe artykuowane przez hominidy dwiki,
okrelajce zjawiska otaczajcego wiata, byy w tej formie komunikacji zapewne nadal bliej okrelane przy pomocy gestw.

Trzeci protojzyk
Przedstawiamy kolejn hipotez, e udany eksperyment, ktry pozwoli na stworzenie drugiego z proto jzykw by dalej rozwijany.
Zauwamy, e dotychczasowe proto jzyki opieray si na dwikach otaczajcego wiata, w przypadku pierwszego, na umiejtnociach
w naladowaniu, w przypadku drugiego na zastpienie ich dwikami generowanych przez samych hominidw, a rnych od spotykanych
w wiecie. Jednak wiedza informacja zdobywana w taki sposb musiaa by dosy uboga, cho pozwalajca na zdobywanie poywienia.
Tymczasem znaczn cz informacji o wiecie zdobywamy wizualnie. I sednem pomysu na kolejny proto jzyk byo czenie generowanych
przez hominidw rnych dwikw z widocznymi dla nich elementami otaczajcego wiata, tymi, ktre nie wydaj adnych dwikw.
Podobnie jak w poprzednich proto jzykach dwiki generowane przez hominidw, oznaczajce elementy obserwowanego wiata byy
nastpnie konkretyzowane przez gesty.

Czwarty protojzyk czyli zalki ludzkiego jzyka w obecnych formach

Kolejny z pomysw polega na zastpieniu w przekazywaniu informacji take gestw, jak wiemy wykorzystywanych we wszystkich
poprzednich formach proto - jzykw rnymi, moliwymi do wygenerowania tylko przez samych hominidw dwikami. Co wane dwiki
takie podobnie jak w przypadku proto jzykw drugiego i trzeciego nie mogy by naladownictwem otaczajcego wiata, lecz
wykorzystaniem moliwoci tkwicych w aparacie gosowym hominidw. Mona tu powiedzie, e pojawi si ju ostatni krok na drodze
rozwojowej ludzkiego jzyka. Na tym etapie przekazywanie informacji zaczo si odbywa przez czenie specyficznych dwikw nie
istniejcych w przyrodzie, a generowanych przez hominidy zarwno w przypadku reagowaniu na odgosy otaczajcego wiata, jego obrazw, jak
i dziaa i cech tego wiata. Taka sytuacja staa si podstaw do obecnie nam znanego ludzkiego jzyka.

Szerokie i konsekwentne wykorzystanie proto jzykw i przejcie do jego czwartej postaci nastpio w wyniku trwajcego zapewne dugo
procesu. Jego kocowy efekt polega na cakowitym wyeliminowaniu z wypowiedzi naladowania dwikw przyrody i obrazw otaczajcego
wiata i zastpienie ich odgrywajcych funkcje podmiotu innymi, artykuowanymi dwikami rnymi od dwikw przyrody
generowanymi przez aparat gosowy hominidw. Zostay usunite penice z naszego punktu widzenia role orzeczenia i okrele gesty
i zastpione przez take rnymi od ogosw wiata dwikami generowanymi przez hominidy, a moe ju nawet homo sapiens sapiens.

Obok przedstawianych tu hipotez dotyczcych istnienia trzech protojzykw mona zauway inne moliwoci wykorzystywania zdolnoci
artykulacyjnych czowieka. W jzyku !Xu mwionym w Afryce poudniowej liczba artykuowanych fonemw wynosi 141 [11]. Plemiona
posugujce si tym jzykiem nie osigny znaczcego sukcesu cywilizacyjnego. Rozwj zdolnoci do tworzenia kolejnych fonemw zaspokaja
zapewne ich biece potrzeby informacyjne. Pozwala odrnia elementy otaczajcego wiata i zapewne mia wpyw na lokalizacj take
czonkw bliskich spoecznoci. Mogo stanowi to barier przy czeniu tak licznych fonemw w wiksze znaczeniowo caoci, czy
wykorzystywaniu rnych gestw do konkretyzacji ich znacze. Ta artykulacyjna zdolno tworzenia licznych fonemw z punktu widzenia
tworzenia podstaw dla wspczesnego jzyka, bya swoist jzykow uliczk bez dalszej perspektywy.

Powstanie ludzkiego jzyka postaci uformowanej w czwartym proto jzyku oznaczao w praktyce pozbycie si dotychczas uywanych
sposobw przekazywania informacji, wic pierwszych trzech proto jzykw tak skuteczne, e nigdzie nie dotrway one do naszych czasw.
Trudno obecnie okreli, kiedy wspomniana rewolucja miaa miejsce. Czy moliwe jest okrelenie choby tylko przyblione, kiedy nasi
przodkowie opanowali posugiwanie si jzykiem? Badacze wskazuj na rne okresy od 35 000 lat do ponad 200 000 lat, kiedy jzyk miaby
powsta z znanych nam formach.

Istnienie proto jzykw w trzech opisywanych tu postaciach jest hipotez, ktr trudno byoby z ca pewnoci udowodni. Jak jednak
wyjanimy zjawisko jzykowe, ktre teraz wskaemy, a ktrym jest obserwowana w rnych czciach wiata i rnych kulturach pami
jzykowa. Do tradycji literatury naley opowie o niewidomym Homerze, ktry swoj Iliad i Odysej napisa w swojej pamici i pamici
przedstawicieli kolejnych pokole, ktre cay ten obszerny tekst umiay w caoci zapamita, a ktry zosta zapisany dopiero po kilku
stuleciach. Niezalenie od tego na ile te fakty miay miejsce, istniao w kolejnych pokoleniach wielu Grekw, ktrzy cay stworzony przez
Homera tekst potrafili ze swojej pamici wygasza. W innych czciach wiata i innych kulturach opisywane s fakty zapamitywania tekstw
jeszcze duszych ni Iliada i Odyseja razem wzite. Wynika z tego wniosek, jak bardzo rozwinita jest u ludzi zdolno zapamitywania jzyka.
Ile trwao zanim zdolno taka zostaa a w takim stopniu wyksztacona? 35 000 lat, 200 000 lat, a moe jednak duej? Mona zasadnie
twierdzi, e opanowywanie kolejnych proto jzykw miaa znaczny wpyw na rozwijanie pamici naszych przodkw. Na opisywanych
wczeniej kolejnych etapach proto-jzykw moliwoci posugiwania si nimi opieray si na zapamitywaniu wielu dwikw otaczajcego
wiata z czasem poczone z dwikami generowanymi przez aparat gosowy hominida. Jak wiemy z wczeniejszych rozwaa treciami
istotnymi do zapamitywania byy sposoby zdobywania ywnoci w wiecie rolinym, w wodzie i na polowaniach. Przekazywanie trafnych
informacji przy pomocy trzech proto jzykw dawao hominidom lepsze moliwoci przetrwania i rozwoju. A rozwijanie takich zdolnoci
musiao trwa do pojawienia si czwartego z proto jzykw, z ktrego ju bezporednio rozwin si w jzyk ( jzyki) waciwy ( waciwe).
A zdobyte wczeniej zdolnoci pamiciowe mgy zosta wykorzystane przy posugiwaniu si czwartym proto jzykiem, ktry sta si
znanym nam penym ludzkim jzykiem.

Sugerujemy, e rozwj ludzkiego mzgu do objtoci trzykrotnie wikszej ni maj najblisze nam genetycznie mapy, nie nastpi dopiero
w wyniku powstania ludzkiego jzyka w znanych nam obecnie rozwinitych formach. Natomiast rozwija si on najszybciej w okresie od 3
milionw lat do 200 000 lat temu. W tym czasie hominidy zaczy uywa do celw komunikacji, a zapewne i innych pierwszego, drugiego jak
i trzeciego z omwionych tu wczeniej proto jzykw. By moe istniaa sytuacja, gdy wszystkie formy proto jzykw uywane byy
jednoczenie w zalenoci jaki problem z otaczajcego wiata kady z nich mg lepiej okreli. Znaczna rola w tych dziaaniach przypadaa
gestom, std ich bliskie zwizki z segmentami mzgu zawiadujcymi obecnie uywanym jzykiem.

Wykorzystywanie narzdzi, pocztkowo kamiennych, byo kolejnym dowodem na rozwj inteligencji hominidw. Dziaania manipulacyjne
rkami i rozwijanie kolejnych etapw proto jzykw podejmowane przez hominidw wywary presj na ich mzg, ktry by im sprosta,
musia szybko rozwija istniejce w nim poczenia, std jego waga pod wpywem rosncych bodcw zacza szybko rosn. Kluczow w tym
procesie rol odegray jak wspominalimy wczeniej rne sposoby zaspokajania potrzeb ywnociowych, ale co rwnie istotne, sposoby
zapamitywania wanie w mzgu nie tylko obrazw otaczajcego wiata, ale take zwizanych z nimi dwikw zarwno naturalnych, jak
i wygenerowanych przy pomocy narzdzia wydawania gosu, ktre w wyniki obnienia krtani otrzyma od ewolucji hominid. Wiele obszarw
rozwijajcego swoj objto mzgu podjo funkcje obsugi zjawisk jzykowych. Niektre z nich nawet w penieniu tych funkcji si
wyspecjalizoway.

Hominidy rozwijajc swoje informacyjne zdolnoci zmusiy tym samym swj mzg do rozwoju powikszania. A proces taki rozpocz si
zapewne przed 3 milionami lat, czyli od pojawienia zalkw pierwszego proto-jzyka. Nastpowaa od tego momentu rosnca konsolidacja
grup spoecznych hominidw, ktre wsplnie yy, poloway, owiy ryby i uzupeniay diet rnymi rolinami dziki staemu wykorzystywania
kolejnych proto-jzykw. Zapamitywanie treci, ktre takie kolejne formy jzyka daway i rozwj pamici hominidw stay si stabiln
podstaw yciowego powodzenia naszych przodkw.

Zwrmy teraz uwag na obserwowane przez badaczy zjawisko zatrzymania rozwoju zwikszania wagi rozwinitych ludzkich mzgw
w ostatnich 200 000 latach. Czyby mzg napotka tu na jak barier? A moe osign stan w peni doskonay? Nie s to argumenty, ktre
mgby przyj naukowiec antropolog.

Warto zauway, e neandertalczyk osiga w trakcie swojego ycia na terenie Europy wiksz od czowieka z Cro-Magnon wag swojego
mzgu. Jak ten fakt wytumaczy? Neandertalczycy odseparowali si od naszych przodkw przed wier milionem lat i wyruszyli na pnoc
Afyki, by mieszka nastpnie w Europie i Bliskim Wschodzie. Przedstawimy teraz hipotez, e w tym czasie nasi bezporedni przodkowie
jeszcze nie wymylili czwartego proto jzyka, czyli zalkw obecnych ludzkich jzykw. Moemy wic przypuci, e neanderltalczycy
opanowali pierwsze trzy proto jzyki i a do swego wymarcia 30 tys lat temu si nimi posugiwali. Jak wiemy z wczeniejszych rozwaa,
jzyki te wymagay posugiwania si gestami, przy pomocy ktrych konkretyzowano inne generowane w tych trzech proto jzykach dwiki.

Stworzenie przez naszych przodkw czwartego z proto jzykw wyeliminowao z jzykowych wypowiedzi znaczce gesty
w dotychczasowym nasileniu i w tym momencie rozwj wagi ich mzgw si zatrzyma. W przypadku neandertalczykw rozwj taki, opierajcy
si na trzech proto jzykach nadal trwa i ich mzgi wagowo si rozwijay. Byo to wynikiem wpywu dalej uywanych gestw, ktore
wpyway na rozwijanie mzgowych struktur. Mg to by jednak rozwj wagowy - ilociowy, nie jakociowy. Nie da cywilizacyjnych
i kulturowych efektw. Neandertalczycy mogli po prostu nie wpa na pomys, eby take gesty zastpi generowanymi przez siebie dwikami.,
tak jak Indianie z obu Ameryk nie wpadli na pomys uywania k do rnych form transportu.

Pojawienie si czwartego z proto jzykw, ktry wymyslili nasi przodkowie nie oznaczao, e ju od samych pocztkw tej koncepcji
pojawiy si jzyki w znanych nam dzisiaj formach. Jakie etapy rozwoju czwartego proto jzyka w znane nam dobrze jzyki moemy
zauway? Przedstawimy teraz jeden ze sposobw opisywania otaczajcego wiata z uyciem wycznie generowanych przez homo sapiens
sapiens dwikw, ktre niegdy uywane, nie przyjy si w innych jzykach, zwaszcza tych uywanych w krajach najbardziej cywilizacyjnie
i kulturowo rozwinitych. W cytowanej wczeniej ksice Jean Aitchison czytamy:

W uywanym w poudniowej Gwatemali jzyku nie ma adnego sowa, ktre w oglnoci znaczyoby "lee"." A oto " wyrywkowo wybrane
przykady czasownikw opisujcych lecego mczyzn:

mutsl on ley na brzuchu

pak'l on ley na plecach

tsalts on ley na boku

ginl on ley rozcignity

legl on ley rozwalon ( prawdopodobnie odurzony)

kutsl on ley sam w domu ( prawdopodobnie chory)

Tak samo ma si rzecz ze staniem; nadawca musi wzi pod uwag, czy osoba, o ktrej mwi, stoi bez podparcia, czy odpiera si o co z przodu
aoblo z tyu, czy stoi prosto, czy z pochylon gow, czy ma rozstawione nogi lub czy stoi na jednej nodze itd. Kolejnych sw potrzeba, by
odda rne rodzaje siedzenia".

Warto zauway, e autorka wspomnianej ksiki myli si twierdzc, e w cytowanych wyej wyraeniach mamy do czynienia z: wybranymi
przykadami czasownikw". Tymczasem przytacza pene zdania, w ktrych istnieje podmiot on", orzeczenie ley" i okrelenie na boku", ktre
podobnie jak w jzykach polisyntetycznych tworz jedn znaczeniow cao.

Przeniemy si teraz do Afryki, gdzie w uywanym tam jzyku szona

opisanym w "Atlasie jzykw [13] przedstawione s sposoby oznaczajce chodzenie w tym jzyku:

chatwair brn przez boto

chwakatik i amic suche gazki

dowor chodzi boso

donzv i z lask

duduk i tyem

kokonyar i w pochyleniu, ze zgitym grzbietem

kunzvur przechadza si nerwowo

mbey chodzi po caym obszarze

mbwember i potrzsajc czciami ciaa ( poladkami)

minair i koyszc biodrami

panh przej dug drog

pfumbur i wzbijajc kurz

pushuk i w bardzo krtkiej sukience

rauk i dugimi krokami

rindimar kroczy wyniole

seser i sobie podrygujc

shwitair i nago lub niemal nago

svavair i kulc si od zimna i wilgoci

tabvuk i podskakujc jak konik polny

vefuk i, uginajc si pod ciarem"

Zwrmy uwag, e aby wyjani w jzykach europejskich te rne znaczenia, naley uy wielu wyrazw co najmniej dwch. Tymczasem
Afrykanin posugujcy si tym jzykiem musi co prawda zapamita, a nastpnie wyartykuowa tak rne wyraenia, ale jego wypowied na
temat chodzenia bdzie krtka i precyzyjna. Ponadto w tym jzyku w sytuacji, gdy nie istnieje sowo i", nie mona go wic uy do tworzenia
zwrotw abstrakcyjnych, czy metafor tak czsto konstruowanych w jzykach europejskich, np. w jzyku polskim np. i, gdzie oczy ponios".
Tego typu i podobne konstrukcje jzykowe nie s moliwe do przetumaczenie na jzyk szona.

Przedstawione tu przykady jzykw z Ameryki Poudniowej i Afryki dowodz, e istniay wczesne etapy rozwojowe ludzkich jzykw, zanim
te strukturalnie zaczy umoliwia tworzenie sw poj oglnych, abstrakcyjnych, czy metafor. Nie wykluczone, e opisywane pierwociny
sposobw opisywania rzeczywistoci przy pomocy artykuowanych dwikw istniay rwnolegle z jakimi postaciami pierwszych trzech proto
jzykw i dopiero powstanie bardziej rozwinitych jzykw je cakowicie wyeliminowao.

Podsumowanie
Nasze rozwaania rozpoczlimy od uwag oglnych przedstawieniem dwch diametralnie rnych XVIII wiecznych hipotez. Uznalimy w tych
rozwaaniach, e nie s suszne teorie naladowania dwikw natury Herdera i teorie gestw Condilaca jako jedyne i wyczne! Natomiast
poczone w trzech postaciach proto - jzykw mogy stanowi etapy, ktre doprowadziy do powstania ludzkiego jzyka w obecnej postaci.
Mamy oczywicie wiadomo, e nie istniej dowody dla stawiania tego typu hipotez. Pozostawimy do bezstronnej oceny na ile przedstawione
tu hipotezy s trafne w sytuacji, gdy nie istniej adne inne, ktre by tumaczyy tak wiele rnych aspektw jzyka, jak te, ktre tu
przedstawilimy.

W przypadku koncepcji upowszechnianych w XX wieku omwilimy dwie. Pierwsza autorstwa Stephena Jaya Goulda, ktra zakada, e jzyk to
efekt uboczny potencjau wynikajcego z duego mzgu czowieka. Druga Terrencea Deacona ktry twierdzi, e jzyk rozwija si stopniowo
w wyniku adaptacji, jako osignicie cywilizacyjne i poznawcze. Staralimy si przedstawi argumentacj na poparcie drugiej z powyszych
koncepcji.
Przypisy

[1] Martin Kuckenburg Pierwsze sowo. Narodziny mowy i pisma. Pastwowy Instytut Wydawniczy Warszawa 2006 s. 22

[2] Aitchison Jean Ziarna mowy. Pocztki i rozwj jzyka Pastwowy Instytut Wydawniczy Warszawa s. 132

[3] Aitchison Jean Ibidem s. 27

[4] Aitchison Jean Ibidem s. 97

[5] Aitchison Jean Ibidem s. 98

[6] Gardenfors Peter Jak czowiek sta si sapiens. O ewolucji mylenia. Wydawnictwo Czarna Owca Warszawa 2010 s. 277

[7] Gardenfors Peter Ibidem s. 278

[8] Morris Desmond Naga mapa Wiedza Powszechna Warszawa 1974

[9] Morgan Elaine Pochodzenie kobiety Anadiomene Warszawa 2007

[10] Aitchison Jean Ibidem s. 21

[11] Coyne Jerry Gdzie u licha powsta jzyk? Where on Earth did language begin? Internet

[12] Aitchison Jean Ibidem s. 44

[13] Atlas jzykw Pochodzenie i rozwj jzykw wiata / red. Bernard Comrie, Stephen Metthews i Maria Polinsky ; przedmowa Jean
Aitchison Oficyna Wydawnicza Atena, Pozna 1998

Olgierd mudzki
Magister filologii polskiej. Pracowa w przeszoci w Bielsku-Biaej, m.in. w
Beskidzkim Towarzystwie Spoeczno-Kulturalnym, jako redaktor, a w byym FSM-ie,
jako kierownik rozgoni zakadowej. Od 20-tu lat by pracownikiem Dziau Zbiorw
Specjalnych Ksinicy Beskidzkiej (poprzednia nazwa: Wojewdzka Biblioteka
Publiczna). W tym czasie prowadzi dziaalno publicystyczn, w kraju m.in. z
miesicznikiem "Opcja na prawo". Za granic, w Kanadzie, wsppracowa z "Gazet",
najwikszym prywatnym dziennikiem polonijnym wychodzcym w Toronto
(opublikowano tam ok. 200 jego artykuw). Na amach tego pisma przedstawiono ponadto w odcinkach
jego ksik pt. "Uniseks - tabu XXI wieku" - poruszajc problemy kryzysu wspczesnej rodziny i
rnych odmian feminizmu. Obok dziaalnoci pisarskiej jest take fotografikiem. Obecnie na emeryturze.

Liczba tekstw na portalu: 13 Poka inne teksty autora

Orygina.. (http://www.racjonalista.pl/kk.php/s,9544)
(Ostatnia zmiana: 15-01-2014)