Professional Documents
Culture Documents
OBRAZY l SYMBOLE
Szkice o symbolizmie magiczno-religijnym
Przeoyli: MasdaiPawetRodabwie
Wydawnictwo KR Warszawa 1998
SOWO WSTPNE
Aby wyda t ksik, Mircea Eliade musia po prostu dokona wyboru spord swych
licznych prac, niekiedy ju opublikowanych, niekiedy jeszcze nie, jako e symbolizm jest
wszechobecny w myli religijnej, w kadej dziedzinie myli. Na pocztku tego wieku, kiedy
mistrzowie bada porwnawczych uznali, e bardziej rozsdne bdzie raczej naprawianie agli
ni wyruszanie na nowe wyprawy, ju samo pojcie symbolu nie byo najlepiej widziane. C, e
staroytni Kreteczycy umieszczali na murach wizerunki tarczy w ksztacie semki i siekiery o
dwu ostrzach, zdajce si pyn w przestrzeni? C, e Rzymianie przechowywali wczni,
ktra w Regii wibrowaa sama z siebie? Wszak to tylko tarcza, siekiera, wcznia; nie ma w tym
nic nadzwyczajnego, to najzwyklejsza hoplolatria". C, e Spartanie okrelali mianem
Dioskurw dwie rwnolege belki? Przedmiotem prawdziwego" kultu byy zatem pierwotnie po
prostu belki, co zostao pniej przejte i wypaczone przez antropomorficzn koncepcj
sacrum". Dzi wiele ju si zmienio, a jeli zdarza si nam przesada, to w drug stron: skonni
jestemy raczej ogranicza budet racjonalizmu religii na rzecz wydatkw zwizanych z
symbolizmem. Eliade zachowuje rwnowag midzy tymi dwiema skrajnymi postawami, a to
dziki swemu doskonaemu warsztatowi filologicznemu. Jego rozprawy nie s teoretyczne, lecz
oparte na obserwacji.
Dwa z publikowanych tu tekstw monograficznych dotycz wyobrae podstawowych,
ktrych nie moe pomin adna ideologia: rodka, z jego rnorodnoci
6 Obrazy i symbole
w wymiarze wertykalnym, czyli inaczej mwic zenitu, porzdkujcego i ustanawiajcego
hierarchi wszystkich podziaw i wszystkich wartoci istotnych dla spoeczestwa; oraz
wizw, ktre przede wszystkim mwi o tym, e kade ycie fizjologiczne, spoeczne,
intelektualne
jest pltanin wizi. Na niewielu stronach, a mimo to posugujc si licznymi przykadami
dobrze osadzonymi w kontekcie, Eliade oddaje bogactwo wariantw, jakimi obrosy te dwa
tematy, i ich uderzajc spjno. Esej o czasie, ograniczajcy si jeli jest to waciwe
okrelenie do ogromnego obszaru Indii, to filologia najprzedniejszego gatunku: sowo kala
wyraa jednoczenie ulotn chwil, nieskoczone czy cykliczne trwanie, przeznaczenie, mier.
Czas zarazem tre i forma, idea i osoba boska, utosamiana z kolei z innymi bstwami
jest niczym papierek lakmusowy pokazujcy gwne zaoenia najwaniejszych prdw
umysowych Indii. Pojawiajce si w ich obrbie problemy s przez Eliadego badane i
wyjaniane w kolejnych zwizych, cho wietnie udokumentowanych partiach rozwaa.
Pozornie bardziej specjalistyczna wydaje si rozprawa o symbolach zwizanych zmiczakami,
ukazujca wyobrani religijn w dziaaniu; wyobrani, ktra za punkt wyjcia obiera sobie tym
razem nie pojcie, w rozmaity sposb obudowywane konkretem, lecz element rzeczywistoci
materialnej kojarzony z rnymi pojciami; tak zatem wizka analogii zdaje si tutaj wybiega z
punktu okrelonego przez zewntrzne podobiestwo symboli oto postaci sceniczne w
poszukiwaniu swych rl. Wreszcie szkic Symbolizm i historia, z wyraniejszymi odniesieniami
do wielkich wspczesnych religii Zachodu, w zwizy sposb tumaczy, dlaczego analizy
Eliadego zawarte i w tej, i w innych jego ksikach nie s czyst gimnastyk mylow, lecz
ujawniaj punkty zaczepienia pozwalajce zarwno czowiekowi jako jednostce, jak i grupom
spoecznym zachowa rwnowag umysow niezalenie od zmiennych kolei losu.
Sowo wstpne ?
Dobrze si stao, e szersze grono czytelnikw bdzie miao okazj zapozna si z tym
wprowadzeniem do dziea jednego z najbardziej oryginalnych badaczy naszych czasw; dziea,
ktre nie pozwala nigdy zapomnie, e jego autor by najpierw i wci pozostaje pisarzem i
poet.
Georges Dumez.il
PRZEDMOWA
Symbolizm powtrnie odkryty
Dziki zdumiewajcej popularnoci psychoanalizy karier zrobiy pewne sowa-klucze: obraz,
symbol, symbolizm stay si monet obiegow. Jednoczenie systematyczne badania nad
mechanizmami umysowoci pierwotnej" ujawniy doniose znaczenie symbolizmu dla
archaicznego sposobu mylenia oraz fundamentaln rol, jak odgrywa on w yciu kadej
spoecznoci tradycyjnej. Wyjcie poza scjentyzm" w filozofii, odrodzenie zainteresowania
religi po pierwszej wojnie wiatowej, rozliczne eksperymenty poetyckie, zwaszcza za
poszukiwania podjte przez surrealizm (ktre przyniosy ponowne odkrycie okultyzmu, literatury
sensacyjnej, absurdu itd.), na rozmaitych paszczyznach i z rnymi skutkami obudziy
zainteresowanie szerszej publicznoci symbolem rozumianym jako autonomiczny sposb
poznania. Ewolucja, o ktrej mowa, jest czci reakcji na dziewitnastowieczny racjonalizm,
pozytywizm i scjentyzm, i najpeniej charakteryzuje drugie wierwiecze XX wieku. Ale ten
wzrost zainteresowania rozmaitymi symbolizmami nie jest bynajmniej odkryciem" ani te
zasug wiata wspczesnego: wspczesno, przywracajc symbolowi godno narzdzia
poznania, tylko nawizaa do tendencji szeroko rozpowszechnionej w Europie a P wiek XVIII
tendencji, ktra zreszt w podobny sposb funkcjonuje w kulturach pozaeuropejskich,
zarwno ^historycznych" (na przykad w Azji czy w Ameryce kredkowej), jak i archaicznych czy
prymitywnych".
12 Obrazy i wmboe
^auwamy, e inwazji symbolizmu w Europie Zachodniej to^rzyszy pojawienie si Azji na
arenie historii. Zapocztko-w? przez rewolucj Sun Yat-Sena, w peni uwidocznio si
oniprzede wszystkim w cigu ostatnich lat. Jednoczenie te giljy etniczne, ktre dotychczas
uczestniczyy w Historii Pogzechnej tylko sporadycznie i porednio (jak mieszkacy Odinii,
Afryki itd.), z niecierpliwoci oczekuj na moment wrzenia si w wielkie prdy historii
wspczesnej. Nie chjjzi o to, e istnieje jakikolwiek zwizek przyczyno-wciikutkowy midzy
wkroczeniem wiata egzotycznego" czj,pierwotnego" na aren historii a stwierdzonym w
Euro-pie^rzychylnym zainteresowaniem dla poznania symbolicznej). Ale rwnoczesno tych
procesw stanowi wyjtkowo spajajc okoliczno; mona sobie zada pytanie, w jaki spopb
pozytywistyczna i materialistyczna Europa XIX wieku mcjtaby nawiza duchowy dialog z
kulturami egzotycznymi ktre wszystkie bez wyjtku odwouj si do sp^obw mylenia
dalekich od empiryzmu czy pozytywiz-mnOkoliczno ta pozwala przynajmniej ywi nadziej,
e dzijejsza Europa nie stanie bezradna wobec obrazw i Sifnboli, ktre w wiecie egzotycznym
peni funkcj naych poj, przekazuj je lub precyzuj. Zastanawiajce, e j caej kultury
duchowej nowoytnej Europy tylko dwa pr^ania rzeczywicie interesuj wiaty pozaeuropejskie
chrzecijastwo i komunizm. Obydwa, niewtpliwie ka^je na swj sposb i w cakiem odmiennej
perspektywie, s s(teriologiami, doktrynami zbawienia, posuguj si przeto syibolami" i
mitami" na skal, ktra nie ma sobie rwnej w ttlturze pozaeuropejskiej1.
13
Przedmowa
Jak zatem ju stwierdzilimy, Europa Zachodnia, dziki szczliwemu zbiegowi okolicznoci,
na nowo odkrywa warto poznawcz symbolu w chwili, kiedy przestaje jako jedyna tworzy
histori"; kiedy kultura europejska aby nie zamkn si w jaowej zaciankowoci staje
przed koniecznoci dostrzeenia odmiennych drg poznania i hierarchii wartoci. Pod tym
wzgldem wszystkie odkrycia i kolejne mody nawizujce do tego, co irracjonalne do
niewiadomoci, symbolizmu, dowiadcze poetyckich, do sztuki egzotycznej, niefiguratywnej
itd. porednio odday przysug Zachodowi, przygotowujc go do ywszego, a zatem
gbszego zrozumienia wartoci kultur pozaeuropejskich i, w ostatecznym rozrachunku, do
dialogu z ludmi tych kultur. Wystarczy pomyle o stosunku dziewitnastowiecznych
etnografw do przedmiotu" swych bada, a przede wszystkim o wynikach ich prac terenowych,
by uzmysowi sobie gigantyczny postp, jaki dokona si w etnologii w cigu ostatnich
trzydziestu lat. Etnolog naszych czasw zrozumia wag symbolizmu w myli pierwotnej,
przenikn take jej wewntrzn spjno, donioso, jej miao spekulatywn i jej
szlachetno".
Wicej nawet. Zaczynamy dzi rozumie co, czego wiek XIX nawet nie przeczuwa: e
symbol, mit, obraz nale do substancji ycia duchowego, e mona je ukry, okaleczy,
zdegradowa, ale e nigdy ich si nie wykorze-ni. Warto by byo przeledzi dzieje wielkich
mitw na przestrzeni XIX wieku. Zobaczylibymy wwczas, jak pokorne, zepchnite na bok,
pod coraz to innym szyldem yy nadal w stanie hibernacji, przede wszystkim dziki
literaturze2. W ten wanie sposb do naszych
1 est to bardzo daleko idce uproszczenie, gdy chodzi o pe-wi^ aspekt tych spraw, ktrego
nie moemy tutaj poruszy. Co do pmunistycznych mitw i symboli soteriologicznych, jest
oc?iviste, e abstrahujc od marksistowskiej elity sprawujcej wc i jej ideologii na masy
sympatyzujce z komunizmem odauje si i wpywa, uywajc takich sloganw, jak:
wy-zwnie, wolno, pokj, zniesienie konfliktw spoecznych,
obalenie wyzysku przez Pastwo i klasy uprzywilejowane itd. Mityczna struktura i funkcja tych
sloganw jest oczywista.
Jake porywajce byoby ukazanie prawdziwego duchowego znaczenia dziewitnastowiecznej
powieci, ktra mimo wszys-kich naukowych, realistycznych, spoecznych sloganw
stano-wa jeden wielki zbiornik zdegradowanych mitw!
Przedmowa
15
Obrazy i symbole
14
n
Przedmowa
16
Obrazy i .wmbole
wiek lujkim istnieniu). Uciekajc od wasnej historyczno-ci, czfyiek nie wyrzeka si swego
czowieczestwa, by rozpy^ si w zwierzcoci", ale odnajduje jzyk, a niekiedy rvet samo
dowiadczenie raju utraconego". Sny, marzeni obrazy tsknot, pragnie, zachwytw itd. oto
siy, ktip przenosz historycznie uwarunkowan istot ludzk t wiata duchowego nieskoczenie
bogatszego ni ograniczy wiat jej momentu historycznego".
We4(jg surrealistw kady czowiek moe sta si poet: \tgtarczy, by umia odda si
ecriture automatiue. Ta teczka poetycka znajduje cakowite uzasadnienie w klasjjjnej
psychologii. To, co okrela si mianem niewiijomoci", jest o wiele bardziej poetyckie" i,
chciaot, si doda, bardziej filozoficzne", mityczne" ni jjie wiadome. Do przeywania
wielkich tematw mitycznjh nie zawsze konieczna jest znajomo mitologii. Dj^rze wiedz o
tym psychologowie, ktrzy od-krywajjpjkniejsze mitologie w marzeniach na jawie" czy
matniach sennych swych pacjentw. Niewiadomo nie jest |owiem nawiedzana jedynie przez
potwory; jest ona tak?( siedliskiem bogw, bogi, bohaterw i wrek. Zreszt ptwory
niewiadomoci take s mitologiczne, gdy najl speniaj te same funkcje, jakie niegdy peniy
we wszjjtkich mitologiach: ostatecznie pomagaj czowiekowi w wyzwoleniu, w peniejszym
dowiadczeniu inicjacji,
Bru%y jzyk Freuda i jego najbardziej ortodoksyjnych licew czsto irytowa dobrze
wychowanych czytelnikw. % naprawd brutalno ta wynikaa z nieporozumienia: iftowaa nie
tyle seksualno jako taka, ile ideologia zbywana przez Freuda wok jego rozumienia czystej
fksualnoci". Zafascynowany sw misj uwaa si \zak za Wielkiego Wtajemniczonego, gdy
tymczasem dl tylko Ostatnim Pozytywist Freud nie mg zrozumiej e seksualno nigdy nie
bya czysta"; e zawsze i/szdzie speniaa wielorakie funkcje, z ktrych pierwszojdn, i by
moe najwaniejsz, jest funkcja
kosmologiczna; e tumaczenie sytuacji psychicznej na jzyk seksualizmu nie stanowi dla niej
bynajmniej upokorzenia, gdy seksualno zawsze i wszdzie, poza wiatem wspczesnym, bya
hierofani, za akt seksualny aktem cakowitym (a zatem take narzdziem poznania).
Pocig, jaki may chopiec odczuwa w stosunku do matki, i jego konsekwencje w formie
kompleksu Edypa szokuj" tylko wtedy, kiedy tumaczy si je d o s o w -n i e, zamiast raczej
przedstawia je tak, jak to naley robi jako Obrazy. Albowiem to Obraz Matki jest
prawdziwy, a nie taka czy inna matka, Mc et nunc, jak chcia tego Freud. To Obraz Matki
ukazuje i tylko on moe ukaza sw realno i swe funkcje zarazem kosmologiczne,
antropologiczne i psychologiczne4. Objanianie" Obrazw i przekadanie ich na konkretne
terminy nie ma sensu: Obrazy zawieraj niewtpliwie wszystkie aluzje do konkretu" ukazane
przez Freuda, lecz rzeczywisto, do ktrej odsyaj, nie daje si sprowadzi do takich tylko
odniesie. Pytanie o genez" Obrazw jest rwnie bezprzedmiotowe: to tak, jak bymy
podwaali prawd" matematyczn ze wzgldu na to, e historyczne odkrycie" geometrii byo
nastpstwem prac podjtych przez Egipcjan w celu skanalizowania delty Nilu.
Z punktu widzenia filozofii te problemy dotyczce genezy" i waciwego objaniania"
Obrazw s nieistotne. Wystarczy przypomnie, e pocig odczuwany w stosunku do matki,
ktry interpretuje si dosownie i konkretnie" jako podanie wasnej matki ma tylko to
jedno znaczenie. Natomiast jeli pamitamy o tym, e chodzi o Obraz Matki, pragnienie to
nabiera wielu znacze: wyraa ch powrotu do bogostanu ywej, jeszcze nie uksztatowanej"
Materii, z wszystkimi jej
Najwiksza zasuga Carla Gustava Junga polega na tym, i Przyjmujc za punkt wyjcia
psychologi jako tak, przekroczy 11 Psychoanaliz Freudowsk i tym samym przywrci
Obrazowi znaczenie duchowe.
Przedmowa
19
Obrazy i symbole
18
ktry nie byby uzasadniony" w samej swej istocie przez faszyw bo czciow, niepen
interpretacj jakiego wielkiego symbolizmu5.
Odwieczno Obrazw :
Nie trzeba zreszt posikowa si odkryciami psychologii gbi czy wynalezion przez
surrealistw technik ecriture automatiue, by udowodni, e w niewiadomoci czowieka
wspczesnego przetrwaa mitologia bogata i, naszym zdaniem, sw wartoci duchow
przewyszajca jego ycie wiadome". Mona si obej bez poetw czy ludzi przeywajcych
kryzys psychiczny, by udowodni aktualno oraz si Obrazw i symboli. Nawet
najndz-niejsze istnienie pene jest symboli, nawet czowiek najmocniej stojcy na ziemi yje
obrazami. Powiedzmy raz jeszcze to, co obszernie zilustrujemy dalej: symbole nigdy nie trac
psychicznej aktualnoci; mog one ulega powierzchownym zmianom, lecz ich funkcja jest
niezmienna. Aby to zobaczy, wystarczy tylko zdj ich nowe maski.
Nawet najbardziej prymitywna tsknota" kryje w sobie tsknot za rajem". Wspominalimy
ju o obrazach rajskiej Oceanii", obsesyjnie pojawiajcych si zarwno w literaturze, jak i w
filmie. (Kt to powiedzia, e kino to fabryka snw"?) W podobny sposb analizowa mona
obrazy wywoane nagle przez jak melodi, nieraz najbardziej banaln. Stwierdzimy wtedy, e
obrazy te wyraaj tsknot za przeksztacon w archetyp, zmitologizowan przeszoci; e
przeszo" ta zawiera w sobie poza alem za czasem minionym tysic innych znacze:
oznacza ona wszystko to, co mogo byo si zdarzy, lecz S1? nie zdarzyo; smutek wszelkiego
stworzenia, ktre
Zob. Eliade, Traktat o historii religii, przeoy Jan Wie-rusz-Kowalski, Wydawnictwo Opus,
d 1993, s. 332 i nast.
21
20
Przedmowa
Obrazv i svmbole
moe b y t c z y m tylko wtedy, gdy przestanie by czym innym; za], e nie yje si w miejscu
i czasie, o ktrych mwi pionka (niezalenie od tego, jakie miayby one by: dawne dijre
czasy", Rosja baaajek, romantyczny Orient, filmowe Jjiti, amerykaski milioner, egzotyczny
ksi itd.); wrbie oznacza ona marzenie o czym cakiem innym ijj chwila obecna, o czym
nieosigalnym czy nieodwoalnie utraconym marzenie o Raju".
W takitli obrazach tsknoty za rajem" wane jest to, e wyraajone zawsze wicej, ni
mgby wyrazi sowami podmij, ktry ich dowiadcza. Wikszo ludzi nie byaby zrtat zdolna
do opowiedzenia tych obrazw: nie dlatego, s mniej inteligentni od innych, lecz dlatego, e
nie przywita zbytniej wagi do naszego jzyka analitycznego. Jedmte obrazy takie zbliaj ludzi
w sposb skuteczniejszy i bardziej rzeczywisty ni jzyk analityczny. W istocie;jeli istnieje
pena solidarno rodzaju ludzkiego, moja jej dowiadczy, mona j urealni" tylko na
poziomie Obrazw (nie mwimy: na poziomie pod-wiadomoiti, gdy nie ma dowodw na to, e
nie istnieje te nadwijjomo).
Tskjijom" takim nie powicano dostatecznej uwagi. Widzia w nich tylko okruchy
psychiczne bez znaczenia i przyzywano najwyej, e mog one stanowi przedmiot
zaintsowania niektrych bada nad formami ucieczki od rztjzywistoci. Tymczasem tsknoty te
wyraaj niekiedy zoczenia, ktre zwizane s bezporednio z kondycj ludzi) i dlatego powinny
interesowa zarwno filozofa, jak i itologa. Po prostu nie traktowano ich powanie, uwaano
2jbahostki": obraz Raju Utraconego" wywoany niespoJzianie przez dwik akordeonu c
to za kompromitujcy przedmiot bada! Przyj tak postaw to nie dostrzec, e ycie czowieka
wspczesnego a roi si od na ply zapomnianych mitw, upadych hierofanii i znieksztaltonych
symboli. Proces nieustannej desakrali-zacji, jaki^jpodlega czowiek wspczesny, znieksztaci
tre jego id duchowego, nie zniszczy jednake matryc
22
23
Obrazy i symbole
Przedmowa
mog si ywi obrazami i tsknotami, ale ludziom powanym trzeba wszak pozwoli dalej
myle i tworzy histori" takie przeciwstawianie powagi ycia" i marze" stracio racj
bytu. Czowiek wspczesny ma prawo pogardza mitologiami i teologiami, co nie przeszkadza
mu wci ywi si upadymi mitami i zdegradowanymi obrazami. Najpotworniejszy kryzys
historyczny wiata wspczesnego druga wojna wiatowa oraz wszystko to, co ona ze sob
przyniosa i co nastpio po niej w wystarczajcym stopniu pokaza, e wykorzenienie mitw i
symboli jest niemoliwe. Nawet w najbardziej beznadziejnych sytuacjach historycznych" (w
okopach Stalingradu, w hitlerowskich obozach koncentracyjnych i w sowieckich agrach) kobiety
i mczyni piewali pieni, suchali opowieci (gotowi odda za nie cz swych godowych
racji ywnociowych); opowieci te po prostu zastpoway im mity, pieni za nasycone byy
tsknotami". Ta niezwykle istotna i ponadczasowa cz istoty ludzkiej, zwana wyobrani,
skpana jest w symbolizmie, wci karmic si mitami i archaicznymi teologiami6.
Jak ju powiedzielimy, tylko od czowieka wspczesnego zaley, czy oywi" ten bezcenny
skarb, ktry nosi
6 Zob. bogate i przenikliwe analizy Gastona Bachelarda w jego pracach o wyobrani
materialnej": La Psychanalyse du Feu, L 'Eau et les Reves, L 'Air et les Songes, La Terre et les
Reveries, 1 t., Paris 1939-1948. Bachelard opiera si przede wszystkim na poezji i marzeniach
sennych, tylko sporadycznie za na folklorze, z atwoci moglibymy jednak pokaza, w jaki
sposb marzenia senne i obrazy poetyckie stanowi kontynuacj witych sym-bolizmw i
mitologii archaicznych. A propos Obrazw Wody i Ziemi takich, jakie powracaj w snach i w
literaturze zob. rozdziay o hierofaniach i symbolizmach akwatycznych i tel-lurycznych w:
Eliade, Traktat..., dz. cyt., s. 185 i nast, s. 235 i nast. [Fragmenty prac Bachelarda, na ktre
powouje si tu Eliade, ukazay si w tumaczeniu polskim w: Bachelard, Wyobrania poetycka.
Wybr pism, wybr H. Chudak, przeoyy H. Chudak i Anna Tatarkiewicz, Warszawa 1975
przyp. tum.]
Przedmowa
Obrazy i symbole
26
Ohrazi1 i symbole
Przedmowa
27
ich rol wyrcza etnologw ani historykw religii; e nie maj ani moliwoci, ani potrzeby, by
podejmowa dugotrwae badania, i e zmuszeni s poprzesta na opracowaniach oglnych",
ktre maj pod rk. Niestety najczciej trafiaj im w rce opracowania oglne"
najpoledniej-szego gatunku, a jeli mieli wicej szczcia, niejednokrotnie rozumiej je
opacznie lub czytaj nazbyt pobienie.
Oto dlaczego oparlimy si pokusie usunicia aparatu krytycznego: by moe niektrzy
nie-specjalici bd czuli potrzeb nawizania bliszego kontaktu z caoci literatury przedmiotu
w dziedzinie etnologii i historii religii, zamiast ywi si poaowania godnymi, traccymi
myszk elukubracjami dyletantw i teoretykw", ktrym chodzio
jest uniwersalny (liczne plemiona prymitywne" w ogle go nie znaj) i e ofiara"-sakrament
totemiczny" wystpuje niezwykle rzadko (znamy zaledwie cztery takie przypadki i to na
dodatek w nierwnym stopniu zbadane na wiele setek plemion totemicznych!) niemniej
jednak Totem i tabu ukazao si w formie ksikowej w 1913 roku i od tego czasu jest stale
wznawiane i tumaczone na wiele jzykw... [Zob. Totem i tabu. Kilka zgodnoci w yciu
psychicznym dzikich i neurotykw, przeoyli Robert Reszke i Marcin Porba, Wydawnictwo
KR, Warszawa 1997 przyp. tum.] (Na usprawiedliwienie Freuda mona by przypomnie, e
w 1912 roku ukazaa si synna praca Emile'a Durkheima Elementarne formy ycia religijnego
[przeoya Bella Szwarcman-Czarnota, opracowaa Elbieta Tarkowska, PWN, Warszawa 1992
przyp. tum.], ksika cenna pod wieloma wzgldami, momentami wrcz genialna, jednak w
nieznony sposb oparta na bezpodstawnych przesankach. Durk-neim, znacznie lepiej
poinformowany ni Freud, popeni ten sam bd metodologiczny, upatrujc w totemizmie
rdo" religii. en wybitny uczony lepiej by na tym wyszed, gdyby wzi pod Wag prace
swych kolegw etnologw i antropologw, ktrzy czas ju w wystarczajcym stopniu pokazali,
e totemizm k^ejest najstarsz warstw religii australijs-nch; w|?ceJ nawet: e w wielu kulturach
archaicz-^y na
caym wiecie nie wystpuje on
29
28
Przedmowa
Obrazy i symbole
niem" w tym symbolizmie. Trudno zreszt okreli granice tego uczestnictwa, zmieniajcego si
w zalenoci od nieokrelonej liczby czynnikw. Jedyne, co mona powiedzie, to to, e
aktualizacja symbolu nie nastpuje w sposb automatyczny: zwizana jest ona z tempem i z
napiciami ycia spoecznego, za w ostatecznym rozrachunku z rytmami kosmicznymi.
Ale wszelkie upadki czy aberracje, ktrym symbolizm podlega ze wzgldu na to, e jest on p r
z e y w a n y, nie podwaaj sensownoci prb jego wyjaniania. Odwoajmy si tu do
przykadu nalecego do nieco innego porzdku: czy aby waciwie oceni symbolizm Boskiej
komedii naley pyta o to, co miliony czytelnikw na caym wiecie rozumiej, czytajc to
trudne dzieo, czy raczej o to, co sam Dante czu i myla, piszc je? Jeli chodzi o
swobodniejsze, to znaczy powstajce w wikszym stopniu pod wpywem natchnienia utwory
poetyckie, na przykad dziea romantyzmu niemieckiego, to interpretujc ich symbolizm, nie
mamy wrcz prawa poprzesta na tym, co autorzy sdzili o swych utworach. Faktem jest, e
najczciej autor nie obejmuje w peni znaczenia swego dziea. Archaiczne symbolizmy
pojawiaj si spontanicznie nawet w dzieach realistw", ktrzy nic o nich nie wiedz.
Zreszt ten spr o usankcjonowanie granic objaniania symbolizmw jest zupenie daremny.
Jak widzielimy, mity niszczej, symbole ulegaj zewiecczeniu, ale nigdy nie gin one
cakowicie, nawet w skrajnie pozytywistycznej cywilizacji XIX wieku. Symbole i mity
przychodz z zbyt daleka: stanowi one czstk istoty ludzkiej i musz ujawni si w kadej
sytuacji egzystencjalnej czowieka w Kosmosie.
Pragnbym w tym miejscu podzikowa jeszcze memu
mistrzowi i przyjacielowi Georges'owi Dumezilowi, profe-
rowi College de France, ktry zechcia przeczyta i po-
30
Obrazy i symbole
32
Symbolizm rodka "
33
Obrazy i symbole
z orientalistyk. Pragnc za wszelk cen zyska presti dyscypliny naukowej", historia religii
rwnie dowiadczya na sobie wszystkich kryzysw wspczesnej nauki: historycy religii byli
kolejno a niektrzy z nich s nadal _ pozytywistami, empirystami, racjonalistami i
historys-tami. Co wicej: adna z md", ktre kolejno odcisny pitno na historii religii, adna
z caociowych interpretacji fenomenu dowiadczenia religijnego nie bya dzieem historyka
religii. Wszystkie one maj swe rda w hipotezach postawionych przez wybitnych
jzykoznawcw, antropologw, socjologw czy etnologw i przyjtych nastpnie przez
pozostaych badaczy, w tym take przez historykw religii.
Obecnie sytuacja przedstawia si w sposb nastpujcy: doszo do znaczcego przyrostu stanu
wiedzy, okupione to jednak zostao przesadn specjalizacj, a nawet czciow rezygnacj z
naszego powoania (wikszo historykw religii przeobrazio si w orientalistw, filologw
klasycznych, etnologw itd.). Ponadto historia religii uzaleniona jest dzi od metod
wypracowanych przez wspczesn historiografi i socjologi (jak gdyby historyczne studium
rytuau czy mitu byo dokadnie tym samym, co historia takiego czy innego kraju bd
monografia ludu pierwotnego). Krtko mwic, zapomniano o tym podstawowym fakcie, e w
wyraeniu historia religii" akcent powinien zosta pooony nie tyle na sowo h i s t o r i a, ile
na sowo religia. Jeli bowiem jest wiele metod uprawiania historii od historii technik po
histori idei to jest tylko jedna metoda badania religii: skupienie si na taktach religijnych. Zanim
zacznie si uprawia h i s - r i czego, najpierw naley zrozumie to co samo sobie i dla niego
samego. Oto dlaczego naley w tym lejscu zaznaczy donioso dziea profesora van der eeuwa,
ktry tyle zrobi dla fenomenologii religii i ktre-W 1CZne'.kfyskotliwe publikacje
przyczyniy si do pono- 2a'nteresowama czytelnikw-niespecjalistw sam
34
Obrazv i svtnbole
Svmboiizm rodku "
17
Symbolizm rodka"
36
Obrazy i symbole
nych. Oczywicie nikt nie zaprzeczy, e fakt duchowy, jako fakt ludzki, musi by uwarunkowany
przez wszystko to, co wywiera wpyw na ksztatowanie si czowieka: od anatomii i fizjologii po
jzyk. Innymi sowy, mona mwi o faktach duchowych tylko przy zaoeniu cakowitoci
istoty ludzkiej, zawierajcej w sobie i organizm fizjologiczny, i byt spoeczny, i czowieka
ekonomicznego, itd. Ale wszystkie te uwarunkowania nie wystarczaj do okrelenia istoty ycia
duchowego.
Historyk religii tym rni si od historyka tout court, e obcuje z faktami, ktre bdc
faktami historycznymi
daj wiadectwo postaw znacznie przekraczajcych historyczny wymiar zachowa ludzkich.
O ile prawd jest, e czowiek znajduje si zawsze w sytuacji", to sytuacja ta nie zawsze jest
historyczna, to znaczy uwarunkowana wycznie przez aktualny moment historyczny. Czowiek
cakowity poza sw kondycj historyczn zna rwnie inne sytuacje: na przykad stany snu,
marzenia, melancholii i nieobecnoci duchem, zachwytu estetycznego, ucieczki od
rzeczywistoci itd. i wszystkie te stany wcale nie s historyczne", cho s rwnie autentyczne
i wane dla ludzkiej egzystencji, co jej sytuacja historyczna. Czowiek dowiadcza zreszt wielu
rytmw czasowych, a nie tylko czasu historycznego, to znaczy wasnej, historycznej
wspczesnoci. Wystarczy posucha dobrej muzyki, zakocha si bd zatopi w modlitwie, by
wyj poza historyczn teraniejszo, osigajc wieczne teraz" mioci i religii. Wystarczy
nawet otworzy ksik lub obejrze spektakl teatralny, by odnale inny rytm czasowy
mona by go okreli mianem czasu skondensowanego
ktry z pewnoci nie jest czasem historycznym. Zbyt
zybko przesdzono o tym, e autentyczno egzystencji
jL ezy wycznie od wiadomoci wasnej historycznoci.
a wiadomo historyczna odgrywa raczej niewielk
v w wiadomoci czowieka, nie mwic o obszarach
lujS*ladomci, ktre take wsptworz cakowit istot
3- im bardziej dana wiadomo jest rozbudzona, tym
Svmbolizm ..rodka"
Obmzv i svmbole
39
38
bardziej przekracza ona wasn historyczno. wiadcz; o tym choby przykady mistykw i
mdrcw wszystkich epok, w pierwszym rzdzie tych pochodzcych ze Wschodu.
Historia i archetypy
Odmy jednak na bok zarzuty, jakie mona by postawi historyzmowi i egzystencjalizmowi
historystyczne-mu, i powrmy do zasadniczego tematu naszych rozwaa, ktrym s dylematy
historyka religii. Jak powiedzielimy, zbyt czsto zapomina on, i ma do czynienia z pierwotnym
i caociowym zachowaniem ludzkim, a zatem, e jego rola nie powinna sprowadza si do r e j e
s t -racji historycznych przejaww tego zachowania; powinien on postara si zgbi jego
znaczenia i artykulacje. Zwrmy uwag na jeden tylko przykad. Wiadomo dzi, e niektre
mity i symbole zostay szeroko rozpowszechnione przez pewne typy kultur. Oznacza to, e te
mity i symbole s nie tyle spontanicznymi odkryciami czowieka pierwotnego, ile wytworami
cile okrelonego kompleksu kulturowego, wykreowanego i upowszechnionego przez pewne
spoecznoci. Wytwory ; te rozprzestrzeniy si bardzo daleko od swego rda i zostay przejte
przez ludy i grupy spoeczne, ktre inaczej by ich nie poznay.
Uwaam, e e t n o l o g, badajcy w sposb jak najbardziej wnikliwy relacje pomidzy
danymi kompleksami religijnymi a pewnymi typami kultur i okrelajcy etapy
rozprzestrzeniania si tych kompleksw, moe uzna rezultaty swych bada za
satysfakcjonujce. Inaczej rzecz si ma zhistorykiem religii. Kiedy odkrycia etnologu! zostan
ju zaakceptowane i przyswojone, musi on p'; stawi kolejne pytania: dlaczego owe mity i
symbole tak si rozprzestrzeniy? C nowego przynosz? Dlaczego w procesie
rozprzestrzeniania si pewne szczegy na'
wet bardzo wane zanikaj, podczas gdy inne nie? Jednym sowem: na jak potrzeb
odpowiadaj te mity i symbole, e tak si rozpowszechniy? Pyta tego rodzaju nie naley
pozostawia do rozstrzygnicia psychologom, socjologom ani filozofom, gdy nikt nie jest
przygotowany lepiej ni historyk religii do udzielenia na nie odpowiedzi.
Wystarczy zada sobie trud zbadania tego problemu, by stwierdzi, e symbole, mity i rytuay
zarwno te przejmowane, jak i te odkrywane spontanicznie mwi zawsze o sytuacji
ostatecznej czowieka, a nie tylko o jego sytuacji historycznej; sytuacji ostatecznej, to znaczy tej,
ktr czowiek odkrywa, uwiadamiajc sobie swe miejsce we Wszechwiecie. Misja historyka
religii polega przede wszystkim na rzucaniu wiata na owe sytuacje ostateczne, w czym praca
jego bliska jest poszukiwaniom psychologii gbi czy nawet filozofii. Badania takie s moliwe i
ju nawet zostay podjte. Zwracajc uwag na to, e w psychice czowieka wspczesnego
przetrway symbole i motywy mityczne, pokazujc, e spontaniczne odkrywanie na nowo
archetypw pierwotnego symbolizmu jest wsplne wszystkim istotom ludzkim, bez wzgldu na
ich ras i rodowisko historyczne, psychologia gbi uwolnia historyka religii od jego ostatnich
waha. Nieco dalej przytoczymy kilka przykadw spontanicznego odkrywania na nowo
pierwotnego symbolizmu i zobaczymy, czego mog one nauczy historyka religii.
Teraz ju widzimy, jakie perspektywy mogyby si
otworzy przed histori religii, gdyby umiaa ona wykorzy-
ac wszystkie te odkrycia, zarwno wasne, jak i bdce
zasug etnologii, socjologii i psychologii gbi. Gdyby
c^ ona religii uznaa za przedmiot swych bada nie tylko
owieka jako istot historyczn, ale take jako symbol
mi ^' Wtec*y mgaby sta si prosz wybaczy nam to
pro^e sformuowanie metapsychoanaliz. Do-
2ro Zl'aby ona bowiem do przebudzenia i ponownego
lenia pierwotnych symboli i archetypw, ywych
Obrazv i symbole
40
Symbolizm rodka"
41
42
Symbolizm rodka"
Obrazv i s\'inbole
43
Symbolizm rodka"
45
Obruzv i svmbole
44
symbolizmu rodka i jego przestrzennych realizacji nie naley postrzega z punktu widzenia
zachodniego racjonalizmu. Kady z mikrokosmosw moe mie bowiem wiele rodkw". Jak
wkrtce zobaczymy, wszystkie cywilizacje Wschodu Mezopotamia^ Indie, Chiny itd. znaj
nieograniczon liczb takich rodkw". Wicej nawet: kady taki rodek" uznawany jest za
rodek wiata", i nawet tak dosownie nosi nazw. Poniewa chodzi o przestrze wit,
objawion poprzez hierofani lub stworzon za porednictwem rytuau, a nie o przestrze
wieck, jednolit i geometryczn, wielo rodkw Ziemi" w obrbie danego obszaru
zamieszkania nie stanowi adnej przeszkody5. Stoimy wobec geografii sakralnej i mitologicznej,
jedynej naprawd rzeczywistej, a nie geografii wieckiej, obiektywnej", w pewnym sensie
abstrakcyjnej i mao istotnej, bdcej teoretyczn kombinacj jakiej przestrzeni i jakiego
wiata, w ktrym si nie mieszka, wicej nawet ktrego si nie zna.
W geografii mitologicznej przestrze wita jest przestrzeni rzeczywist par excellence,
albowiem jak to niedawno zostao pokazane6 w wiecie spoecznoci pierwotnych mit jest
rzeczywisty, opowiada bowiem o przejawach prawdziwej rzeczywistoci: o sacrum. W takiej
przestrzeni wanie nawizuje si bezporednia czno z sacrum, ktre moe si
zmaterializowa w postaci pewnych przedmiotw (czuringi, wizerunki bstwa itd.) lub
przejawia w symbolach hierokosmicznych (Sup wiata, Drzewo Kosmiczne itd.). W kulturach,
ktre ^naj koncepcj trzech obszarw kosmicznych Nieba, bierni i Pieka rodek" to
punkt ich styku. To wanie
6 Zob. Eliade, Traktat..., dz. cyt., s. 354 i nast. ten' R' Pettazzoni> Miti e Leggende, /,
Torino 1948, s. V; Z6', verita del M/to, Studi e Materiale di Storia delie Reli-' l' XXI/1947-l 948,
s. 104-116; G. van der Leeuw, Die der M-vthe"' Festschrift Jur Alfred Bertholet, Tiibingen
287-293; Eliade, Traktat..., dz. cyt., s. 394 i nast.
47
Svmbolizm rodka "
46
Obrazy i symbole
w nim moliwy jsprzeskok na inny poziom ontologiczny [une rupture deuau] i zarazem czno
midzy tymi trzema obszaranjlamy powody sdzi, e obraz trzech poziomw konych jest
stosunkowo dawny. Wystpuje on przykadowiiPigmejw Semang z pwyspu Malak-ka: w
rodku whwznosi si ogromna skaa Batu-Ribn, pod ktr znajduje Pieko. Niegdy z Batu-Ribn
wyrastao drzewo, klap pie siga nieba7. Pieko, rodek ziemi i brama" tia znajdoway si
zatem na jednej osi, po ktrej monajj byo przedosta do innego obszaru kosmicznego. MU by
wtpi w autentyczno tej teorii kosmologicznej nangw, gdybymy nie mieli podstaw do
twierdzenia, aisama teoria funkcjonowaa ju w epoce prehistoryczn1 Semangowie mawiaj, e
niegdy pie drzewa czilfierzchoek Gry Kosmicznej rodek wiata iUiebem. Jest to
aluzja do pewnego niezwykle rozposechnionego motywu mitologicznego: niegdy komunii^ z
Niebem i kontakty z bstwem byy proste i naturafe'; w nastpstwie rytualnej przewiny czno
ta zostalarwana i bogowie schronili si jeszcze wyej w niebiosa. Tylko znachorom, szamanom,
kapanom, herosom (l wadcom udaje si odnowi, na krtk chwil i tjio na wasny uytek,
kontakty z Niebem9. Mit pierwtgo raju, utraconego w konsekwencji jakiej przewinyia doniose
znaczenie, ale cho w pewnym stopnftczy si z przedmiotem naszych rozwaa nie mosty
go teraz podj.
7 P. Schebesta, lj Pygmees (przekad na francuski: Pa"s 1940), s. 156 i nasi
8 Zob. na przykliW. Gaerte, Kosmische Yorstellungen /"' Bilde prahistorischtleit: Erdberg,
Himmelsberg, Erdnabel und Weltenstrme, Anibpos", t. IX/1914, s. 956-979.
Zob. Eliade, Sz&iizm i archaiczne techniki ekstazy, prze' y Krzysztof Kocjai(pracowa
naukowo Jerzy Tulisow, Wydawnictwo Naukowe BN, Warszawa 1994.
Symbolizm rodka"
Powrmy zatem do obrazu trzech poziomw kosmicznych, poczonych osi przechodzc
przez rodek". Ten archetypowy obraz wystpuje przede wszystkim w najstarszych
cywilizacjach Bliskiego Wschodu. Nazwa wity w Nippur, w Larsa i Sippar brzmiaa
Dur-an-ki miejsce midzy niebem a ziemi". W Babilonie rozpowszechnione byy nazwy w
rodzaju Dom u podstaw Nieba i Ziemi", Wi midzy Niebem a Ziemi". Tam te moliwa
bya czno Ziemi z niszymi poziomami, gdy miasto to zbudowane zostao na bap-apsi,
Wrotach apsu"; apsu za oznacza wody Chaosu, ktre istniay przed Stworzeniem. Podobn
tradycj spotykamy u Hebrajczykw. Skaa Jerozolimy wrzynaa si gboko w wody podziemne
(tehom). Powiedziane jest w Misznie, e witynia znajduje si wanie nad tehom (hebrajskim
rwnowanikiem apsu}. l podobnie jak w Babilonie istniay wrota apsu", tak skaa wityni
jerozolimskiej zawieraa gardziel tehom". Podobne tradycje istniej w wiecie indoeuropejskim.
U Rzymian na przykad punkt, w ktrym wiat ziemski styka si z obszarami podziemnymi, to
mundus. witynia rzymska rwnie stanowia stref przecicia si wiata wyszego (boskiego),
ziemskiego i podziemnego (piekielnego)10.
W istocie kade wschodnie miasto znajdowao si w rodku wiata. Babilon by Bab-ilani,
wrotami bogw", Edy to tamtdy bogowie zstpowali na ziemi. Stolica absolutnego wadcy
chiskiego znajdowaa si w pobliu syncego cudami Wznoszcego si Drzewa", Jianmu,
gdzie przecinaj si trzy kosmiczne paszczyzny: Niebo, letnia i Pieko. Przykady takie mona
by wylicza w nie-
nczono. Wszystkie miasta, witynie czy paace uwa-
e ^ rodki wiata s tylko mnoonymi w niesko-osc repHkami pierwotnego obrazu:
Kosmicznej Gry,
nast.
2b. Eliade, Le Mythe de l'Eternel Retour, dz. cyt., s. 32
Symbolizm ,,rodka'
Obrazv i svmbole
49
48
Symbolizm rodka"
Obrazy i symbole
51
przez nas wczeniej sfery. I Indie wedyjskie, i staroytne Chiny, i mitologia germaska, a take
religie prymitywne' znaj wprawdzie pod rnymi postaciami to Drzewo Kosmiczne,
ktre korzeniami dotyka Piekie, konarami za siga Nieba. W mitologiach rodkowej i pnocnej
Azji sieden bd dziewi gazi tego Drzewa symbolizuje odpowiedni^ siedem lub dziewi sfer
niebieskich, to jest siedem niebie planetarnych. Nie mamy tu moliwoci zatrzyma si du
przy zoonym symbolizmie Drzewa wiata16. Skupimy si$ natomiast nad rol, jak odgrywa on
w rytuaach rodka'| Oglnie rzecz biorc, mona powiedzie, e wikszol witych drzew i
zwizanych z nimi rytuaw, jakie spotykam| w historii religii, to zaledwie blade odbicia,
niedoskonae kopii archetypu wzorcowego: Drzewa wiata. Wie si to z przeko naniem, i
wszystkie wite drzewa znajduj si w rodk wiata, a wszystkie drzewa rytualne czy supy,
ktre powi si przed uroczystoci religijn bd w trakcie jej trwania,: jakby przeniesione w
sposb magiczny do rodka wiata Zadowlmy si kilkoma przykadami.
/ W Indiach wedyjskich sup ofiarny (JuPa) wykonan|
} jest z drzewa utosamianego z Drzewem Kosmicznyn
Kiedy si je cina, kapan-ofiarnik zwraca si do tyn
sowami: Nie rozdzieraj Niebios swym wierzchokien
nie ra powietrza swym pniem...". Widzimy jasno,
mamy tu do czynienia z samym Drzewem wiata. Z je
drewna wykonuje si sup ofiarny, ktry tym samyri
nabiera mocy supa kosmicznego: Wznie si, Panie lasU
na szczyt ziemi" gosi inwokacja Rygwedy (III, 8, 3) j
16 Zob. Eliade, Traktat..., dz. cyt., s. 261; tene Szamanie dz. cyt., s. 270 i nast. O
chrzecijaskim symbolizmie^ Krzy jako Drzewa Kosmicznego, zob. H. de Lubac, Aspekty
buddyz11* przekad Ireneusz Kania, wstp Hans Waldenfels SJ, Wydawnic|| wo Znak, Krakw
1994, s. 96 i nast.
17 Zob. Hymny Rigwedy, przeoy z sanskrytu, wstpem i mentarzem opatrzy Franciszek
Michalski-Iweski, Ossolineun Wrocaw-Warszawa- Krakw 1971.
52 Obrazv i srmbole
To utosamienie drzewa rytualnego z Drzewem Kosmicznym jest jeszcze bardziej widoczne
w szamanizmie rodkowo- i pnocnoazjatyckim. Tatarski rytua wspinania si po drzewie
symbolizuje wniebowstpienie szamana. Drzewo nacina si w siedmiu bd dziewiciu
miejscach; wspinajc si po tak sporzdzonych stopniach, szaman pewnym siebie gosem
owiadcza, i wstpuje do nieba. Opisuje te zgromadzonym wszystko, co widzi w kadym z
niebios, ktre przemierza. W szstym niebie oddaje cze ksiycowi, w sidmym socu.
Wreszcie w dziewitym oddaje pokon Bai Ulgenowi, Istocie Najwyszej, i daje mu dusz konia
zoonego w ofierze19.
Drzewo szamana jest tylko replik wznoszcego si w centrum Wszechwiata Drzewa wiata,
na ktrego szczycie znajduje si Bg Najwyszy czy bg solarny. Nacicia na tym drzewie (w
liczbie siedmiu lub dziewiciu) symbolizuj siedem lub dziewi konarw Drzewa Kosmicznego,
to znaczy siedem lub dziewi nieb. Mistyczna wi szamana z drzewem nie sprowadza si
zreszt tylko do tego. Uwaa si, e w snach inicjacyjnych przyszy szaman zblia si do Drzewa
Kosmicznego i otrzymuje ze, z rk samego Boga, trzy konary, ktre maj mu posuy za puda
rezonansowe jego bbnw20. Znana jest nam doniosa rola, jak w obrzdach szamaskich
odgrywaj bbny; to przede wszystkim dziki nim szamani wpadaj w trans. Tymczasem, jeli
pamitamy, e b b e n szamana wykonany jest z samego Drzewa wiata, moemy zrozumie
symbolizm i religijne znaczenie dwikw szamaskiego bbna: ot uderzaj0 we, szaman w
ekstazie czuje si prze-
19 Zob. dokumentacja i bibliografia w: Eliade, Szamanizni-<
dz. cyt., s. 188 i nast. ,
20 A.A. Popw, Tawgijcy. Matierialy po etnografii awamsku i wiediejewskich tawgijcew,
Moskwa-Leningrad 1936, s. i nast.; zob. take: Eliade, Szamanizm..., dz. cyt., s. 174 i nast'
Symbolizm rodku" 53
niesiony w poblie Drzewa wiata21. Mamy tu zatem do czynienia z mistyczn podr do
rodka", i dalej, a do najwyszego Nieba. Tym samym, wspinajc si na rytualn brzoz o
siedmiu bd dziewiciu naciciach lub bijc w bben, szaman wyprawia si do Nieba. Ale ten
przeskok na inny poziom kosmiczny, umoliwiajcy wniebowstpienie lub ekstatyczny lot,
dokonuje si tylko dlatego, e szaman znajduje si w samym rodku wiata; gdy, jak ju
widzielimy, tylko w tym punkcie moliwe jest nawizanie cznoci midzy Ziemi, Niebem i
Piekem22.
Symbolizm wstpowania ;" ;
Jest wielce prawdopodobne, e przynajmniej w wypadku religii rodkowoazjatyckich i
syberyjskich symbolizm rodka uksztatowa si pod wpywem indoiras-kich, a w
ostatecznym rozrachunku mezopotamskich paradygmatw kosmologicznych. Midzy innymi
znaczenie cyfry siedem zdaje si to potwierdza. Ale naley dobrze rozrni zapoyczenie teorii
kosmologicznej wykrystalizowanej wok symbolizmu rodka jak na Przykad koncepcja
siedmiu sfer niebieskich od symbolizmu rodka jako takiego. Mielimy ju mono
przekona si, e symbolizm ten jest niezwykle stary, e znany jest on na przykad Pigmejom z
pwyspu Malakka. I na-
e jeliby przypuszcza, e na Semangw pewien wpyw wywary Indie, naleaoby jeszcze
wytumaczy, skd
Zla- si symbolizm rodka w budowlach prehistorycz-
Frt, ' E' Ernsneimer, Schamanentrommel und Trommelbaum, ag : IV/1946, s. 166-181.
rwnie 1JaCy''ne wsP'nan'e s"? na rytualne drzewo wystpuje
kim ( w szamanizmie indonezyjskim, poudniowoamerykas-
Eb- Eli d e) ' pnocnoamerykaskim (Indianie Porno);
e' Sza>nanizm..., dz. cyt., s. 132 i nast., 134 i nast.
Svmbolizm ,,rodka"
55
Obrazv i svmbole
54
*%'%
nych (Gry Kosmiczne, cztery rzeki, Drzewo i spirala itd.)i Co wicej, dowiedzione zostao, e
symbolizm osi kosmicznej znany by ju kulturom pierwotnym (Urkulturen w terminologii
szkoy Graebnera-Schmidta), przede wszystkim za ludom Arktyki i Ameryki Pnocnej:
umiejscowiony centralnie sup ich domostw utosamiany jest z Osi Kosmiczn. To wanie u
podstawy tego supa skada si ofiary bstwom niebiaskim, gdy tylko po nim ofiary te mog
dosta si do nieba23. Kiedy ksztat domostwa ulega zmianie i chata zastpiona zostaje przez
jurt (jak przykadowo u ludw pasterskich Azji rodkowej), mityczno-rytualn funkcj supa
centralnego spenia zaczyna umieszczony wysoko otwr stanowicy ujcie dla dymu. Podczas
skadania ofiar do jurty wnosi si drzewo ofiarne, ktrego wierzchoek wychodzi przez ten
wanie otwr. Jego siedem konarw symbolizuje siedem sfer niebieskich. Tym samym, z jednej
strony zostaje podkrelony zwizek domu z Wszechwiatem, z drugiej za fakt, e dom ten
usytuowany jest w rodku wiata, jako e otwr przeznaczony do odprowadzania dymu znajduje
si na wprost Gwiazdy Polarnej.
Powrcimy jeszcze do tego symbolicznego utosamiania domostwa ze rodkiem wiata",
gdy odsania ono jedno z najbardziej pouczajcych zachowa religijnych archaicznego homo
religiosus. Teraz zatrzymajmy sif przez chwil nad rytuaami wstpowania, jakie odbywaj si w
rodku". Widzielimy, e szaman syberyjski czy tatarski wdrapuje si na drzewo, za ofiarni k
wedyjski wspina si po drabinie. Oba te obrzdowe zachowania maja ten sam cel: wstpienie do
nieba. Wiele mitw mwi o drzewie, lianie, sznurze, pajczej nitce czy drabinie, czcych
Ziemi z Niebem, za porednictwem ktrych pewne uprzywilejowane istoty rzeczywicie
wstpuj d nieba. Obrzdy zwizane z tymi mitami charakteryzuj sl* pewnymi wsplnymi
elementami, takimi jak drzewo sza-
Tame, s. 262 i nast.
maskie czy sup wedyjskiego ofiarnika. Obrzdowe schody rwnie odgrywaj donios rol.
Poprzestamy na kilku przykadach: Polyajnos (Stratagemata VII, 22) opowiada nam o
Kosingasie, krlu-kapanie panujcym nad kilkoma ludami w Tracji, ktry grozi swym
poddanym, e opuci ich, wspinajc si po drewnianej drabinie a do bogini Hery. Dowodzi to, i
taka obrzdowa drabina istniaa rzeczywicie i e wierzono w jej moc doprowadzenia
krla-kapana do samego Nieba. Wniebowstpienie poprzez rytualne wspinanie si po drabinie
byo prawdopodobnie czci inicjacji orfickiej. W kadym razie odnajdujemy je w inicjacji
mitraistycznej. W misteriach Mitry rytualna drabina (climax) miaa siedem szczebli, kady z
innego metalu. Wedug Celsusa pierwszy szczebel by z oowiu i odpowiada niebu" Saturna,
drugi z cyny (Wenus), trzeci ze spiu (Jowisz), czwarty z elaza (Merkury), pity ze
stopu pieninego" (Mars), szsty ze srebra (Ksiyc), sidmy ze zota (Soce). smy
stopie twierdzi Celsus odpowiada sferze gwiazd staych24. Wspinajc si po tej drabinie
obrzdowej, wtajemniczony mija kolejno siedem niebios, wznoszc si a do empireum.
Podobnie po siedmiu pitrach babiloskich zik-kuratw dochodzi si do ostatniego nieba, za
rozmaite stery kosmiczne przemierzy mona, wspinajc si na tarasy wityni Borobudur, ktra
sama w sobie stanowi, jak wdzielimy, Gr Kosmiczn i imago mundi.
atwo zrozumie, e schody w inicjacji mitraistycznej 0 znajdujca si w samym
rodku O wiata;
pem Z<iy' Ory?enes' Przeciw Celsusowi VI, 22 [przeoy, wst-ATK ^a^nieniami i indeksami
opatrzy Stanisaw Kalinkowski,
mentac Z3Wa 1986' S' 30K302 PrzyP- tum-]- Por- doku-ana W! EIiade' Szamanizm...,
dz. cyt., s. 274 i nast.
pU J .
-- __ , ......,, ,,...., Wij.
*-T., U. JI l i UiJl.
2ob- L B 21 c^rze^c'Jaski symbolizm wstpowania do nieba,
; eirnaeit, Le Symbolisme ascensionnel dans la liturgie et
' wetiennes, Eranos-Jahrbuch", t. XIX, Rhein-Ver-
1951, s. 4M3.
Symbolizm rodka"
57
Obrazr i svmbule
56
inaczej przeskok na inny poziom nie byby moliwy. Inicjacja", jak wiadomo, oznacza mier
bd zmartwychwstanie neofity lub w innych kontekstach zstpienie do Piekie, po ktrym
ma miejsce wstpienie do Niebios. mier inicjacyjna lub nie to przeskok na inny poziom
ontologiczny par excellence. Dlatego wanie symbolizuje j wspinanie si, za drabiny czy
schody pojawiaj si w wielu rytuaach pogrzebowych. Dusza zmarego wspina si na gr,
wdrapuje na drzewo lub pnie po linie do niebios. Koncepcja ta rozpowszechniona jest na caym
wiecie: od staroytnego Egiptu po Australi. W jzyku asyryjskim zamiast czasownika
umrze" uywa si zwykle zwrotu przylgn do gry". Podobnie po egipsku myny
przylgn" to eufemizm zastpujcy sowo u-mrze". W indyjskiej tradycji
mitologicznej Jama, pierwszy zmary, wspi si na wierzchoek gry i przeby wysokie
przecze", by drog dla wielu otworzy", wedle sw Rygwedy (X, 14, l)25. W
uralsko-atajskich wierzeniach ludowych cieka zmarych" wiedzie zboczami gr; Boot Chan,
heros kara-kirgiski, podobnie jak Kesar, legendarny krl Mongow, w ramach prby inicjacyjnej
przedostaj si do tamtego wiata przez grot znajdujc si na grskim szczycie; droga
zstpienia szamana do Piekie rwnie wiedzie przez grot. Egipcjanie zachowali w tekstach
pogrzebowych wyraenie asket pet (asket
- stopie"), by zaznaczy, e drabina, ktr posuguje si bg Ra, to drabina rzeczywista,
czca Ziemi z Niebem' Ustawiono dla mnie drabin, bym mg ujrze bogw.-Bogowie
stawiaj mu drabin, by za jej pomoc wspi si? do Nieba" mwi Ksiga Zmarych. W wielu
grobowcach egipskich z okresw dynastii staroytnych i redniowiecznych odnaleziono amulety
w formie drabiny wacle i schodw. Zastosowanie drabiny w obrzdach pogrzej wych przetrwao
zreszt do dzi: liczne pierwotne lu azjatyckie na przykad Lolowie, Karenowie itd. -'s
Hymny Rigwedy, dz. cyt., s. 85.
Symbolizm rodka"
59
Obrazv i wmbole
58
kto mnie goni po schodach. Moja matka miaa w modoci ten sam rodzaj lkw; moe co mi z
nich przekazaa..."28 Zaczynamy teraz rozumie, dlaczego u tego francuskiego pisarza uczucie
strachu wizao si z obrazem schodw, i dlaczego wszystkie te dramatyczne wydarzenia, ktre
opisywa w swych utworach mio, mier, zbrodnia
dokonyway si na schodach. Wspinanie si czy wstpowanie do gry symbolizuje drog ku
rzeczywistoci absolutnej, a w wieckiej wiadomoci zblienie si do tej rzeczywistoci
wywouje uczucie strachu pomieszanego z radoci, ciekawoci poczonej z odraz itd. W
symbolizmie schodw mieci si idea uwicenia, mierci, mioci i wyzwolenia. W gruncie
rzeczy kady z tych sposobw bytowania oznacza uchylenie wieckiej kondycji ludzkiej, czyli
powstanie uskoku ontologicznego: poprzez mio, mier, wito czy poznanie metafizyczne
czowiek przechodzi jak mwi Brihctdamnjaka
od tego, co nierzeczywiste, do tego, co rzeczywiste". Nie naley jednak zapomina, e
schody mog symbolizowa to wszystko, poniewa w powszechnym pojciu znajduj si w
rodku", poniewa umoliwiaj czno pomidzy poszczeglnymi poziomami istnienia i
wreszcie, poniewa s one tylko ukonkretnieniem mitycznej drabiny, liany czy pajczej nitki,
Drzewa Kosmicznego lub Supa Wszechwiata, spinajcych trzy sfery kosmiczne.
Ustanawianie rodka"
Jak widzielimy, nie tylko witynie miay znajdowa si w rodku wiata", ale kade
miejsce wite, ka* miejsce bdce przejawem obecnoci sacrum w przestrze11
28 J. Green, Dziennik [wybra i przeoy Julian o Instytut Wydawniczy PAX, Warszawa
1972, t. I, s. 13", ie (fragment w nawiasie kwadratowym nie figuruje w przekla" nnlskim^
niwn. tum.l
wieckiej rwnie uwaane byo za rodek". wit przestrze mona byo take konstruowa,
co stanowio swego rodzaju kosmogoni, stwarzanie wiata; nic w tym dziwnego, gdy, jak
widzielimy, wiat stworzony zosta z embriona, ze rodka". Tak na przykad wzniesienie
wedyjs-kiego otarza ofiarnego to powtrzenie aktu kreacji, a otarz sam w sobie to
mikrokosmos, imago mundi. Woda, w ktrej urabiano glin mwi nam Satapatha-brahmana
(I, 9, 2, 29; VI, 5, l itd.) to Pierwotna Woda; glina, z ktrej utworzono podstaw otarza to
Ziemia, jego boki to obraz Powietrza itd. (Naleaoby tu by moe doda, e takie kreowanie
przestrzeni pociga za sob rwnie okrelon konstrukcj Czasu kosmicznego, ale nie bdziemy
tu zajmowa si tym problemem29.)
Nie trzeba zatem si nad tym rozwodzi: historia religii zna niemao obrzdowych struktur
rodka". Zwrmy uwag tylko na jedn, istotn naszym zdaniem spraw: w miar, jak
tradycyjne miejsca wite witynie czy otarze trac sw skuteczno religijn, zaczyna
si wymyla i stosowa inne wzory geomantyczne, architektoniczne bd ikonograficzne, ktre
w ostatecznym rozrachunku s odzwierciedleniem, nieraz w sposb do zdumiewajcy, tego
samego symbolizmu rodka". Podajmy jeden tylko przykad: struktura i funkcja mandali30.
Wyraz ten oznacza krg"; tumaczenia tybetaskie oddaj go niekiedy jako rodek", innym
razem za jako to, co otacza". W rzeczywistoci mandala skada si z szeregu okrgw,
koncentrycznych lub nie, wpisanych w kwadrat;
" Zob. Eliade, Le Mythe de l'Eternel Retow; dz. cyt, s. 122 i nast.
30 7
s 185 Eliade' Techniues du Yoga, Gallimard, Paris 1948,
1949. ' nast'' *"* Tucci, Teoria e pratica del mandala, Roma
' Symbolizmie mandali, zob. C.G. Jung, Psychologie und
Rascher-verlag, Zurich 1944, s. 139 i nast.; tego,
unsen des Unbewuftten, Rascher-Yerlag, Zurich 1950,
i nast. ' - ... . ...
Obrazy i symbole
Symbolizm Srotlku"
61
60
w tym naszkicMjm na ziemi za pomoc kolorowej nitl< bd barwion mgld ryowej diagramie
znajduj sv miejsce rozmaifctwa tantrycznego panteonu. Mandala to zatem ima$uidi i zarazem
symboliczny panteon^ Inicjacja polegiijdzy innymi na tym, e neofita poznaje poszczeglne sufti
wstpuje na kolejne poziomy marn dali. w ry tul unikani a w mandal mona uzna 23
odpowiednik doznanego obrzdu obchodzenia wiaty. ni dookoa (pnbina) czy powolnego
wspinania sig z jednego tarasu ii drugi, by dotrze do czystych sfer" grnej czci iijyni.
Wprowadzenie neofity do mandal| utosamia moi rwnie z inicjacj poprzez wejcie labiryntu;
niekfe mandal samym swym ksztatem pr pominaj labirjtlak jak w przypadku labiryntu, funkcji
mandali jest cofiniej dwojaka: z jednej strony, wprowa*< dzenie do narpnej na ziemi mandali
rwnoznaczne jest z rytuaemtijemniczenia; z drugiej za mandali chroni" neofitjped wszelkimi
szkodliwymi siami zewntrznymi i jeioc/enie pomaga mu w skoncentrowaniu si, w znalezieni
lasnego centrum".
Ale przecieka witynia indyjska, ogldana z gry lub w przekrojwnandala. Kada jak
mandala t zarazem mikrcbsmos i panteon. Po co zatem ukada mandal? Skdtpagnienie
nowego rodka wiata"? Pas prostu std, e In czci wierzcych, ktrzy odczuwali potrzeb
bardzisjiuentycznego i gbszego dowiadczenia religijnego, traikyjny ceremonia okaza si
skostniay: zbudowanie ota ofiarnego czy wspinanie si po tarasach wityni i pomagao im ju
w odnalezieniu Centrum". W ognieniu od czowieka archaicznego czy wedyjskiego, czteiek
tantryczny potrzebowa osb i s* tego dowiiiczenia, by w jego wiadomoci och yy
najpierwotijsze symbole. Oto dlaczego pewne szKo-y tantryczne wtky si mandali
zewntrznych < sugiway si tjto mandatami uwewntrznionymi. one by dwjakf rodzaju:
pierwszy to konstrukcja to umysowa, oddajca rol osnowy" medytacji,
Obrazy i wtnbole
Symbolizm ,, rodka "
63
Zanim zakoczymy ten wywd, chcielibymy odwoa si do pewnego europejskiego mitu, ktry
cho nie dotyczy bezporednio symbolizmu i rytuaw rodka _ pozwala usytuowa go w
ramach szerszego jeszcze symbolizmu. Chodzi o pewien wtek legendy o Parsifalu i
Krlu-Rybaku32. Jak pamitamy, stary Krl, znajcy sekret Graala, zoony by cik,
tajemnicz niemoc. Cierpia zreszt nie tylko on wszystko wok niego rozkadao si i
niszczao: zamek, wiee, ogrody; zwierzta przestay si rozmnaa, drzewa nie wydaway
owocu, rda wyschy. Wielu lekarzy prbowao leczy Kr-la-Rybaka, nie przynosio to jednak
najmniejszego skutku. Dzie i noc przybywali rycerze, a wszyscy zaczynali swe odwiedziny od
pytania o zdrowie Krla. Tylko jeden z nich ubogi, nieznany, troch nawet mieszny
pozwoli sobie zlekceway ceremonia i reguy dobrego wychowania. By to Parsifal. Nie dbajc
o dworskie zwyczaje, pody miao w stron Krla i, podchodzc do niego, bez ogrdek
zapyta: Gdzie jest Graal?". Ledwie wybrzmiay te sowa, wszystko si zmienia: Krl podnosi
si z oa. boleci, rzeki i fontanny zaczynaj pyn na nowo, odradza si rolinno, zamek
cudem odzyskuje dawn wietno. Kilka zaledwie sw Parsifala wystarczyo, by odrodzia si
caa Natura. Ale tych kilka sw to podstawowe Pytanie, jedyny problem naprawd godny wart
uwagi, i to nie tylko z punktu widzenia Krla, ale i caego Kosmosu: gdzie znajduje si to, co
rzeczywiste par excellence, sac-ljlm' rodek ycia i rdo niemiertelnoci? Gdzie znajdowa si
wity Graal? Nikomu przed Parsifalem nie Przyszo do gowy, by zada to zasadnicze pytanie,
wiat
Kom Perceval' Hucher ed., s. 466; J.L. Weston, From Ritual to Esch h' Cambrid8e 192. s. 12 i
nast. [Zob. Wolfram von "veru "Ch' Parsifal' przeoy Andrzej Lam, Unia Wydawnicza
Warszawa 1996 PrzYP- tfum-l Ten sam motyw
ny PJawia si w cyklu opowieci o sir Gawanie
tame).
64
Obrazy i symbole
chyli si wic ku upadkowi z powodu tej metafizyczne i religijnej obojtnoci, z powodu braku
wyobrani i tskl noty za rzeczywistoci.
Ten niewielki fragment wakiego europejskiego mit] pokazuje nam przynajmniej jedn
nieznan stron synJ bolizmu rodka: nie tylko istnieje gboki zwizek miedz yciem
wszechwiata a zbawieniem czowieka, ale wy J starczy postawi problem zbawienia, te
problem centralny, jedyny, by ycie kosmiczne ulegd odnowieniu. Albowiem jake czsto
mier co zdaje sig pokazywa ten okruch mitu to po prostu skutek naszeg zobojtnienia
wobec niemiertelnoci.
Rozdzia II :
INDYJSKIE SYMBOLIZMY CZASU i WIECZNOCI
Rola mitw
Mity indyjskie s przede wszystkim mitami", a dopiero w drugiej kolejnoci s indyjskie".
Oznacza to, e nale do pewnej szczeglnej kategorii duchowych wytworw czowieka
pierwotnego, a zatem mona je porwnywa z kad inn grup mitw tradycyjnych. Zaley
nam, by zanim przedstawimy indyjsk mitologi Czasu przypomnie pokrtce o bliskich
zwizkach pomidzy Mitem jako takim, bdcym pierwotn form ducha, a Czasem. Albowiem
poza specyficznymi funkcjami, jakie mit peni w spoecznociach archaicznych, przy ktrych nie
bdziemy si tu zatrzymywa, jego donioso wynika 2 faktu, i rzuca on wiato na struktur
Czasu. Dzi wszyscy zgodni s ju co do tego, e mit opowiada 0 wydarzeniach, ktre miay
miejsce in principio, to zna-czy u pocztkw", w chwili pierwotnej i pozaczasowej,
c z asie witym. Ten czas mityczny czas wity
7~.Jest jakociowo rny od czasu wieckiego, cigego
nieodwracalnego, w ktry wpisana jest nasza codzienna,
Wa z sacrum egzystencja. Opowiadajc mit, w pewnym
.'e na nowo aktualizuje si wity czas, w jakim miay
w ejsce opowiadane wydarzenia. (Z tego te wzgldu
daPK tra<tycyjnych nie mona mitw opowia-
w u- . kiedy i byle jak: wolno je recytowa tylko
Wl?conych okresach roku, w buszu pod oson nocy
lub wok ognia, przed albo po obrzdach itd.) Jednym sowem, mit ma si dzia w czasie
rzec by mona niedoczesnym", w chwili nie podlegajcej upywowi czasu, jak niektrzy
mistycy i filozofowie wyobraaj sobie wieczno.
Stwierdzenie to jest istotne, gdy wynika z niego, e recytowanie mitw nie pozostaje bez
konsekwencji dla tego, kto je recytuje, i dla jego suchaczy. Przez zwyky fakt opowiadania mitu
czas wiecki zostaje przynajmniej symbolicznie uniewaniony: narrator i suchacze
przeniesieni zostaj w czas wity i mityczny. Gdzie indziej staralimy si pokaza1, e
uniewanienie czasu wieckiego poprzez naladowanie okrelonych wzorcw zachowa i
reaktualizacj mitycznych wydarze stanowi niejako wyrnik spoecznoci tradycyjnych,
pozwalajcy sam w sobie odrni je od naszych spoeczestw wspczesnych. W kulturach
tradycyjnych stale i wiadomie dono do tego, by okresowo dokonywa wymazania przeszoci,
uniewanienia Czasu i jego odnowienia poprzez seri rytuaw, ktre w pewnym sensie
reaktualizowaly kosmogoni. Nie ma tu potrzeby zagbia si w dygresje, nazbyt bowiem
oddaliyby nas one od gwnego tematu naszych rozwaa. Poprzestamy na przypomnieniu, e
mit wyrywa czowieka z jego czasu, czasu indywidualnego, chronologicznego, historycznego", i
przenosi go przy' najmniej symbolicznie w Wielki Czas, w niepojta chwil, ktrej nie
sposb zmierzy, gdy jest poza wszelkim pocztkiem i kocem. Co oznaczaoby, e mit
powoduje zerwanie z Czasem i wiatem najbliszym i zaraeni dokonuje otwarcia na Czas
Wielki, Czas wity.
Poprzez prosty fakt suchania mitu czowiek zaponi"1,, o swej wieckiej kondycji, o wasnej,
jak to si zwyko dzj mwi, sytuacji historycznej". Nie trzeba jednak wca y w kulturze
historycznej, by znale si w sytua J
1 Zob. Eliade, Le Mythe de l'Eternel Retour, dz. cyt, s-i nast.
68
Obrazv i symbole
w mniejszym stopniu ucywilizowanych, wrd prymitywnych" i dzikich". Z t rnic, e u
nich mity s jeszcze ywe, a zatem nie pozwalaj im cakowicie i stale utosamia si z tym, co
nie jest prawdziw rzeczywistoci. Regularne recytowanie mitw burzy mury wzniesione przez
zudzenia zdesakralizowanej egzystencji. Mit stale reaktualizuje Wielki Czas, a czynic to,
przenosi suchaczy w wymiar ponadludzki i ponadhistoryczny, ktry midzy innymi pozwala im
zbliy si do Rzeczywistoci niedostpnej w wymiarze indywidualnej, wieckiej egzystencji.
, Indyjskie mity czasu
Niektre indyjskie mity szczeglnie udatnie oddaj t? fundamentaln funkcj burzenia" czasu
indywidualnego i historycznego oraz aktualizowania Wielkiego Czasu mitycznego. Na poparcie
tych sw przytoczymy jeden synny przykad pochodzcy z purany Brahmawajwarta,
streszczony i opatrzony komentarzem przez nieodaowanego Heinricha Zimmera w ksice
Myths and Symbols in Indian Art and Civilization2 . Tekst ten zasuguje na baczniejsz uwag,
gdy od razu wprowadza Wielki Czas jako narzdzie poznania, a zatem wyzwolenia z wizw
Mai.
Indra po zwycistwie nad smokiem Wrytr postanawia przebudowa i ozdobi siedzib
bogw. WiwakarmanoWi, niebiaskiemu rzemielnikowi, po roku pracy udaje si? postawi
wspaniay paac. Ale Indra nie jest zadowolony' chce powiksza budowl, uczyni j
efektowniejsz, majc sobie rwnej na caym wiecie. Wyczerpany Wiwakarman skary si
Brahmie, Bogu stwrcy. obiecuje mu pomc i interweniuje u Wisznu, Najwysi J Istoty, ktrej
sam Brahma jest zaledwie narzdziem. nu obiecuje przywoa Indr do rozsdku.
.
2 Edited by Joseph Campbell, The Bollingen Series, t. Vi, York 1946, s. 3 i nast.
Obrazy i symbole
Indyjskie symbolizmy cza.iu i wiecznoci
71
70
w
powtarzajce si stworzenie i destrukcj wiata odnajdujemy ju w Atharwawedzie (X, 8,
39-40). Naley ona zreszt do Weltanschauung [wiatopogldu] wszystkich spoecznoci
pierwotnych.
Doktryna Jug"
Koncepcja indyjska jest wszelako wyjtkowa: mnoy ona niemal w nieskoczono liczb
kolejnych kreacji i destrukcji wiata. Najmniejsza jednostka cyklu to juga, wiek". Jug
poprzedza brzask", po niej za nastpuje zmierzch"; brzask" i zmierzch" stanowi przejcie z
jednego wieku do nastpnego. Na peny cykl, mahajug, skadaj si cztery wieki rnej
dugoci: najduszy wystpuje na pocztku cyklu, za najkrtszy u jego schyku. Nazwy jug
zapoyczone s od okrele rzutw w grze w koci. Nazwa krytajuga" (od czasownika kry,
zrobi", dokona") oznacza er doskona", czyli rzut wygrywajcy, ktry polega na
wyrzuceniu czterech oczek. Bierze si to std, i w tradycji indyjskiej cyfra cztery oznacza
cao, peni i doskonao. Krytajuga to wiek doskonaoci, dlatego zwany jest on take
satjajuga", co znaczy rzeczywisty", czyli prawdziwy, autentyczny, doskonay, test to pod
kadym wzgldem Wiek Zoty, era bogo-s awiona, w ktrej krluj sprawiedliwo, szczcie i
dob-T yt- W teJ judz porzdek moralny wiata, dharma, jest ^ caoci uszanowany. Co wicej,
jest on uszanowany V anicznie, bez przymusu, przez wszystkie istoty, gdy lud?!/ Czas'e
dharma niejako utosamia si z egzystencj kosn?' ow'ek idealny krytjugi to wcielenie norm egz
2nych, a w konsekwencji prawa moralnego. Jego indyjsknua Jest wzorcowa, archetypowa. W
innych, poza-Pierw t tradycjach temu zotemu wiekowi odpowiada
*otna, rajska epoka.
WlekU nast?Pnym> tretajudze, od kostki z trzema zwanym triad", zaznacza si ju pewien
regres.
Obrazy i symbole
72
Indyjskie symbolizm)' czasu i wiecznoci
73
Istoty ludzkie wypeniaj tylko trzy czwarte dharrnv Udziaem czowieka staj si teraz praca,
cierpienie i mier. Spenianie obowizkw przestaje by spontanicz-nym odruchem; ludzie
musz si uczy swych powinnoci Zaczynaj si odstpstwa od norm zachowa waciwych dla
kadej z czterech kast. Wraz z nadejciem dwaparajugi (wieku", ktry charakteryzuje cyfra
dwa) ju tylko poowa dharmy trwa na ziemi. Przywary i nieszczcia staj si coraz
powszechniejsze, ycie ludzkie ulega dalszemu skrceniu. W kalijudze wieku mrocznym"
pozostaje ju tylko jedna czwarta dharmy. Termin kali oznacza ciank kostki z jednym oczkiem,
czyli rzut przegrywajcy (uosobiony zreszt przez zego ducha), a take ktni", niezgod",
czy oglniej rzecz biorc najgorsz z grupy istot bd rzeczy. W kalijudze czowiek i
spoeczestwo dowiadczaj skrajnej dezintegracji. Wedle Wisznu-purany (IV, 24) kalijug
charakteryzuje to, e w epoce tej miejsce zajmowane w hierarchii spoecznej wyznacza majtek,
bogactwo uwaane jest za jedyne rdo cnt, namitno i podliwo staj si jedynymi
wizami czcymi maonkw, fasz i kamstwo jedynym warunkiem sukcesu yciowego,
seks jedynym rdem przyjemnoci, za powierzchowna religijno, sprowadzona do swej
strony obrzdowej, mylona jest z duchowoci. Od wielu tysicleci yjemy oczywicie w
kalijudze.
Cyfry cztery, trzy, dwa i jeden informuj nas
zatem, e kada nastpna juga jest krtsza od poprzedniej,
a take wskazuj na powolne zmniejszanie si dharmy.c
wie si zreszt ze skrceniem ludzkiego ycia, cze
towarzyszy jak widzielimy stopniowy upadek oj
czajw i intelektu. Niektre szkoy indyjskie, jak se
paaratrw, wi zreszt z teori cyklw doktryn? >.u"
dku wiedzy" (dana bhrana). . u,
Rozmaicie mona mierzy wzgldn dugo Ka z tych czterech jug: wszystko zaley od
tego, jak potra si ich lata: czy uznamy, e mamy tu do czynienia z^la
ludzkimi, czy boskimi" trwajcymi trzysta szes
. 'ij&i^
t lat. Poprzestaniemy w tym miejscu na kilku przyka-j ch Wedle niektrych rde (Manu I, 69
i nast.; Mahab-harata, III, 12, 826) krytajuga trwa cztery tysice lat, do czego dochodzi czterysta
lat brzasku" i tyle zmierzchu"; nastpnie przychodzi tretajuga, trwajca trzy tysice lat,
dwapara majca dwa tysice lat i tysicletnia kalijuga (do czego doda naley oczywicie
odpowiednie brzaski" i zmierzchy"). Peny cykl, mahajuga, trwa zatem dwanacie tysicy lat.
Przejcie jednej jugi w drug odbywa si podczas zmierzchu", ktry wiadczy o istnieniu
pewnego decrescendo take w obrbie pojedynczej jugi, gdy kada z nich koczy si okresem
ciemnoci. W miar zbliania si koca cyklu, to znaczy czwartej i ostatniej jugi, ciemnoci"
pogbiaj si. Ostatnia juga ta, w ktrej znajdujemy si obecnie uwaana jest zreszt za
wiek ciemnoci" par excellence, gdy ze wzgldu na gr sw wie si j z bogini Kali, ktrej
imi oznacza Czarna". Kali to jedno z wielu imion Wielkiej Bogini, Sakti, maonki boga Siwy.
Nie omieszkano czy tego imienia Wielkiej Bogini z sanskryckim terminem kala, czas": Kali
byaby wic nie tylko Czarn", ale i Czasem"3. Niezalenie od tego, czy etymologia ta jest
suszna, mona doszukiwa si strukturalnych zwizkw midzy kala, Czasem", bogini Kali i
kalijuga: Czas jest ciemny", gdy jest irracjonalny, twardy, nieubagany, a Kali, jak wszystkie
mn Wielkie Boginie, jest pani Czasu i losw, ktre sama ksztatuje i wypenia.
Peny cykl, mahajuga, koczy si rozpadem" (pralaja),
ry w sposb peniejszy powtarza si pod koniec tysicz-
std yklU fmahaPralaJa> Wielki Rozpad"). Bierze si to
^ ' ze pniejsza spekulacja zwielokrotnia i powielia
cja-kr ^ZOno Pierwotny rytm kreacja-destruk-
r0zje ,ac-'a ' wpisujc jednostk miary, jug, w coraz to
Jsze cykle. Dwanacie tysicy lat mahajugi uznano
Quarter!y
to Kala, Indian
orirai Przyluski, From (h Great Goddess
1938, s. 267 i nast.
Obrazy i symbole
74
Indyjskie symholizmy czasu i wiecznoci
75
za lata boskie", z ktrych kady rok trwa trzysta szedziesit lat, co daje w rezultacie cykl
kosmiczny dugoci cztery miliony trzysta dwadziecia tysicy lat. Tysic takich mahajug tworzy
jedn kalp, form"; czternacie kalp skada si na jedn manwantar (zwan tak dlatego, i
przypuszcza si, e kad z nich rzdzi jeden Manu, mityczny Praojciec ludzkoci). Jedna kalpa
rwnowana jest jednemu dniowi lub jednej nocy z ycia Brahmy. ycie boga trwa sto takich
lat" Brahmy, czyli trzysta jedenacie bilionw lat ludzkich. Ale nawet to dugie ycie Brahmy
nie moe wyczerpa Czasu, gdy bogowie nie s niemiertelni. Kosmiczne kreacje i destrukcje
dokonuj si ad infinitum.
Z tej powodzi liczb warto zachowa w pamici cyklicz
ny charakter czasu kosmicznego. W istocie rzeczy mamy tu
do czynienia z powtarzaniem w nieskoczono tego same
go fenomenu (kreacja destrukcjaponowna kreacja), po
wtarzaniem ju zarysowanym w obrbie jednej jugi, ale
w peni urzeczywistnionym dopiero poprzez mahajug?.
ycie Brahmy liczy zatem dwa miliony piset sze
dziesit tysicy owych mahajug, z ktrych kada powtarza
te same etapy kryta, treta, dwapara, kali i koczy si
pralaj, ragnark. Natomiast mahapralaja, zniszczenie o-
stateczne" w znaczeniu zupenego rozpadu Kosmicznego
Jaja, dokonuje si pod koniec kadej kalpy. Dodajmy, e
mahapralaja pociga za sob regres wszystkich torni
i sposobw istnienia a do pierwotnej, niernicowanej
prakryti. W perspektywie mitycznej nie pozostaje nic,
prcz pierwotnego Oceanu, na ktrego powierzchni sp
Wielki Bg, Wisznu. .
Prcz metafizycznej deprecjacji ycia ludzkie g jako historii4 ktre w miar jak upywa
PP^ ^ sam fakt czasowego trwania wywouje erozj wszys form, wyczerpujc ich substancj
ontologiczn
1'
4 Na ten temat, zob. take: Eliade, Le Mythe de t Retour. dz. cvt.. s. 170 i nast.
rcz mitu doskonaoci pocztkw, uniwersalnej tradycji, ktr tu take odnajdujemy (mit raju,
ktry stopniowo zostaje utracony po prostu dlatego, e si urzeczywistnia, otrzymuje form i
trwa), w tej orgii liczb na nasz uwag zasuguje wieczne powtarzanie fundamentalnego rytmu
Kosmosu: jego powracajca cyklicznie destrukcja i ponowna kreacja. Z tego cyklu bez pocztku
ani koca, bdcego przejawem mai w kosmosie, czowiek moe si wyrwa tylko poprzez akt
duchowego uwolnienia (gdy wszystkie indyjskie rozwizania soteriologiczne zakadaj
wczeniejsze wyzwolenie z kosmicznej uudy i wolno duchow).
Dwie wielkie heterodoksje, buddyzm i dinizm, przyjmuj gwne zarysy tej panindyjskiej
doktryny cykliczno-ci czasu, porwnujc go do koa o dwunastu promieniach (obraz ten zosta
ju uyty w tekstach wedyjskich; zob. Atharwaweda X, 8, 4; Rygweda I, 164, 115 itd.). Buddyzm
za jednostk miary cyklw kosmicznych przyjmuje kalp (w jeyku palijskim: kappa),
podzielon na zmienn liczb jednostek, nazywanych przez pisma nieprzeliczalnymi"
(asankhjeja; palijskie asankhejja). rda palijskie mwi z reguy o czterech asankhejja i o stu
tysicach kapp (zob. 1! Przykad Jalaka I, 2). W literaturze mahajanistycznej nieprzeliczalnych"
waha si od trzech, przez sie-trzydziestu trzech, i wie si z wdrwkami >vy po rnych
wiatach. Stae skracanie si :.la mdzkiego jest w tradycji buddyjskiej odzwiercied-nem
stopniowego upadku czowieka. Tak wic, wedug ^,Dighanikaja (II, 2-7) w okresie pierwszego
Buddy 'Passina, ktry pojawi si dziewidziesit jeden w e emu> ycie ludzkie trwao
osiemdziesit tysicy lat; kapp tee dru8iego Buddy Sikhina (trzydzieci jeden Sidmei!!u)
siedemdziesit tysicy lat, i tak dalej, ma ju| Vdda' Gautama, pojawia si, kiedy ycie ludzkie
mtliwo St 'at' to znaczy Jest skrcone do granic IC,S,C1 (ten sam motyw odnajdujemy
w apokalipsach ) Mimo to, zarwno dla buddyzmu. iak i dla caei
l
lyli indyjskiej, czas jest nieograniczony, Bodhisattv if, aby obwieci wszystkim
istotom Dobr Nowin jzbawieniu, wciela si bdzie in aeternum. Jedyna mo |vo wyjcia
poza czas, rozerwania elaznego krg istnie, to obalenie kondycji ludzkiej i osignicie NirJ
,any. Zreszt wszystkie te niezliczone eony i nieprzeliJ iialne" peni take pewn funkcj
soteriologiczn: zwykJ li kontemplacja ich bogactwa paraliuje czowieka, zmu jjc go do
zrozumienia, e ma miliardy razy rozp iiyna na nowo t sam ulotn egzystencj i znosi bezl
Ipca te same cierpienia, co z kolei oywia jego pragnieniel jtieczki, to znaczy daje mu impuls do
ostatecznego prze-| [toczenia swej kondycji istniejcego".
,: . , Czas kosmiczny i Historia
Zatrzymajmy si chwil nad tym zagadnieniem: nadl jizj Czasu nieskoczonego, nie
koczcego si cyklul Keacji i destrukcji wiatw, a w ostatecznym rozrachunku! id rol mitu
wiecznego powrotu jako narzdzia po l jiania" i drogi wyzwolenia. W perspektywie
Wielkiegol [zasu wszelka egzystencja jest tymczasowa, ulotna, iluzo-l 1'czna. Widziane poprzez
pryzmat wielkich rytmw kos-l jicznych (to znaczy mahajug, kalp, manwantar) nie tylkol
tjzystencja ludzka i historia z wszystkimi swymi Cesaf-l jwami, Dynastiami, niezliczonymi
rewolucjami i kontr-1 jwolucjami okazuj si efemeryczne, w pewnym sen-l je nierealne; sam
wiat jawi si jako pozbawiony real"'l ii, gdy jak widzielimy wiaty nieustannie rod l
ii? z niezliczonych porw ciaa Wisznu i znikaj r*n' lybko, jak baka powietrza rozpryskujca
si na PoWie. w i>ni wody. Egzystencja wewntrz Czasu jest, z Pun 1 ,idzenia ontologii, brakiem
egzystencji, nierzeczyW'S . l j. Tak wanie naley rozumie tez idealizmu '" ^J J [jego, a w
pierwszym rzdzie idealizmu Wedanty, g J i, e wiat jest uud, e brak mu realnoci: bra
realnoci, gdy jego trwanie jest ograniczone; z perspektywy wiecznego powrotu jest on
nie-trwaniem. Ten oto st jest nierealny nie dlatego, e nie istnieje w dosownym tego sowa
znaczeniu, e jest tylko uud naszych zmysw; przecie nie jest on uud w tej konkretnej
chwili istnieje. w st jest iluzoryczny dlatego, e nie bdzie istnia za dziesi czy sto tysicy
lat. wiat historyczny, spoeczestwa i cywilizacje z trudem wznoszone wysikiem tysicy
pokole, wszystko to jest iluzoryczne, gdy w perspektywie rytmw kosmicznych trwa zaledwie
chwil. Wedantysta, buddysta, wieszcz ryszi, jogin, sadhu itd., wysnuwajc logiczne wnioski z
lekcji nieskoczonego Czasu i Wiecznego Powrotu, wyrzekaj si wiata i oddaj szukaniu
Rzeczywistoci absolutnej, albowiem tylko poznanie Absolutu pomaga im uwolni si od uudy,
roze-drze zason Mai.
Ale wyrzeczenie si wiata nie jest jedyn konsekwencj, ktr Hindus moe wycign z
odkrycia nieskoczonego Czasu cyklicznego. Dzisiaj zaczynamy rozumie, e Indie znay nie
tylko negacj i totalne odrzucenie wiata. Wychodzc tradycyjnie od dogmatu cakowitej
nierealnoci Kosmosu, duchowo indyjska wypracowaa rwnie drog, ktra nie musi wcale
prowadzi do ascezy i do wyrzeczenia si wiata. Tak na przykad drog ukazuje Kryszna w
Bhagawadgicie^: phalatrysznawajragja oznacza wyrzeczenie si [pragnienia] owocw swych
dziaa", czerpanych z nich korzyci, ale nie samego dziaania. Droga ta Pozwala zrozumie
cig dalszy mitu Wisznu i Indry,
rego jeden z epizodw przytoczylimy wczeniej, nu &H S^ 'cazuJe' Indra, upokorzony
objawieniem Wisz-rzuca swe powoanie boga-wojownika i chroni si
_
Przykad: Bhagawadgita IV, 20. [Bhagawadgita, czyli z sanskrytu i przypisy Joanna Sachse,
wstp Ossolineum, Wrocaw-Warszawa-Krakw-ev H v 1988 przyp. tum.]; zob.
take: Eliade, Tech-clu Yoga, dz. cyt., s. 141 i nast.
i Ramakrishna, Madras 1938, ks. IV, rozdz. tego mitu w: Matsva Purana, zob. Zimmer,
Myths dz. cyt., s. 21 i nast.
znajduj si na opustoszaej drodze w penym
(W Obrazy i symbole
socu. Czujc pragnienie, Wisznu prosi Narad, by uda si do oddalonej o kilkaset metrw
wioski i przynis mu wody. Narada przypiesza kroku i puka do drzwi pierwszego
napotkanego po drodze domu. Otwiera mu przepikna dziewczyna. Asceta dugo patrzy na ni,
za. pominajc, po co przyszed. Potem wchodzi do domu' rodzice dziewczyny podejmuj go z
szacunkiem nalenym witym. Czas pynie. Narada w kocu eni si z dziewczyn, poznaje
rozkosze maestwa i trud pracy na roli. Mija dwanacie lat. Narada ma teraz trjk dzieci i
po mierci tecia zostaje wacicielem gospodarstwa. Jednake dwunastego roku
niezwykle ulewne deszcze powoduj powd w caej okolicy. W cigu jednej nocy stada ton,
a dom zostaje obrcony w perzyn?. Jedn rk podtrzymujc on, drug dwoje dzieci,
najmodsze za niosc na ramieniu, Narada z trudem toruje sobie drog przez wod. Jest mu
jednak za ciko. Nagle potyka si i najmodsze dziecko wpada do wody. Narada puszcza
dwoje pozostaych dzieci i rzuca si w poszukiwaniu tamtego; daremnie prd ju ponis
je daleko. Kiedy Narada szuka malestwa, fale porywaj dwjk pozostaych dzieci, a
wkrtce potem jeg on. Sam Narada traci przytomno i fala unosi go jak kod
drewna. Kiedy, wyrzucony na ska, buda si i przypomina sobie o swej udrce, wybucha
paczem. Nagle syszy znajomy gos: Dziecko moje! Gdzie jest ta woda, ktr mi obiecae?
Czekam na ciebie ju ponad p godziny!". Narada odwraca gow i rozglda si woko. W
miejscu potoku, ktry wszystko zniszczy, widzi pus pola lnice w socu. Czy teraz rozumiesz
tajenin' mojej mai?" pyta go bg.
Oczywicie, Narada nie mg odpowiedzie, i *s. stko zrozumia. Ale nauczy si
rzeczy naj istotniej5 kosmiczna Maja Wisznu objawia si za porednict Czasu.
81
Indyjskie symboHzmy czasu i wiecznoci
Groza Czasu" , . <
Mit Czasu cyklicznego, to znaczy powtarzajcych si nieskoczono kosmicznych cykli, nie jest
wynalazkiem myli indyjskiej. Jak pokazalimy w innym miejscu7, spoecznoci tradycyjne
ktrych wyobraenia o Czasie s tak nieuchwytne dlatego wanie, i wyraane za
porednictwem rytuaw i symboli, ktrych najgbszego sensu niekiedy nie sposb nam zgbi
ot w wyobraeniach tych spoecznoci egzystencja doczesna czowieka to nie tylko
powtarzanie ad infinitum pewnych modelowych archetypw i zachowa, ale take wieczne
rozpoczynanie na nowo. Istotnie, w sposb symboliczny i rytualny wiat jest tu wci na nowo
stwarzany. Przynajmniej raz do roku powtarza si kosmogoni, przy czym mit kosmogoniczny
suy rwnie za wzorzec dla licznych dziaa, jak zalubiny czy uzdrawianie.
Jaki jest sens wszystkich tych mitw i rytuaw? Chodzi o to, e wiat rodzi si i ulega
rozpadowi, niszczeje i odradza si w bardzo szybkim tempie. Chaos i akt kosmogoniczny, ktry
kadzie mu kres, s reaktualizowane w sposb cykliczny. Rok lub to, co si rozumie przez to
pojcie rwnoznaczny jest ze stworzeniem, trwaniem | rozpadem wiata, Kosmosu. Jest
wielce prawdopodobne, ]z owa koncepcja cyklicznie powtarzajcych si narodzin 1 kocw
wiata, cho z pewnoci utrwalona przez powracajcy nieustannie spektakl mierci i odrodzenia
rolin-
osci, nie jest mimo to wytworem spoecznoci agrarnych.
oznaj odnale w mitach spoecznoci przedrolniczych p s Pai'dzo prawdopodobne, e ma ona
struktur lunarn. ba H0'62 t0 w*a'e ksiyc odmierza czas w sposb naj-ksi '^
sPektakularny, i to terminy odnoszce si do czas ^Ca Pos^l'yy jako pierwsze do wyraania
miary (ksi ' Rytmy lunarne oznaczaj zawsze stworzenie" "c w nowiu), po ktrym nastpuje
okres wzrostu
82
Obrazy i svmbole
(penia), okres zanikania i mier (trzy bezksiycowe noce). To prawdopodobnie wanie obraz
tych wiecznych narodzin i mierci ksiyca wpyn na wykrystalizowanie si intuicji pierwszych
ludzi dotyczcych cyklicznoci ycia i mierci; std rwnie wzi si mit cyklicznych narodzin
i rozpadu wiata. Najstarsze mity potopu charakteryzuje lunarna struktura i takie pochodzenie.
Po kadym potopie mityczny Przodek daje pocztek nowej ludzkoci. Okazuje si, e Przodek
ten najczciej przybiera posta zwierzcia lunarnego. (W etnologii termin ten odnosi si do tych
zwierzt, ktrych ycie charakteryzuje si pewn przemiennoci, przede wszystkim okresowym
pojawianiem si i znikaniem.)
Zatem dla czowieka prymitywnego" Czas jest cykliczny, wiat regularnie stwarzany i
niszczony, za lunarny symbolizm narodzinmierci-odrodzenia" objawia si w wielu mitach i
rytuaach. Na podwalinie tego wanie prastarego dziedzictwa zrodzia si panindyjska doktryna
wiekw wiata i cyklw kosmicznych. Oczywicie, archetypowy obraz wiecznych ksiycowych
narodzin, mierci i zmartwychwstania uleg w myli indyjskiej istotnym przeobraeniom. By
moe astronomiczny aspekt jug zwizany jest z oddziaywaniem kosmologicznych i
astrologicznych spekulacji Babiloczykw. Ale nie bdziemy si tu zastanawia nad
ewentualnymi wpywami historycznymi Mezopotamii na Indie. Zaley nam na podkreleniu
nastpujcego faktu: Hindus, mnoc coraz mielej liczw cyklw kosmicznych i wyduajc je,
mia na wzgldzie cel soteriolpgiczny. Przeraony niezliczon liczb narodzin kolejnych
wiatw, ktrym zgodnie z prawem karma1^ towarzyszya rwnie znaczca liczba
kolejnych nar dzin czowieka, Hindus by w pewnym sensie zmuszony poszukiwania wyjcia z
tego kosmicznego koa i z ^ procesu nieskoczonych transmigracji. Doktryny i tec mistyczne,
majce na celu wyzwolenia czowieka o d pienia i od piekielnego cyklu ycie-mier-po^
narodziny", przyswajaj sobie mityczne obrazy cyk'
.
'eboskonu, w rodku wiata", tam gdzie moliwe jest "rzejcie na tamt stron i nawizanie
cznoci midzy trzema sferami kosmicznymi Soce (= Czas) pozostaje nieruchome dla
tego, ktry wie"; nunc fluens paradoksalnie przemienia si w nunc stans. Iluminacja,
zrozumienie, dokonuj cudu wyjcia z czasu. Paradoksalna chwila iluminacji porwnywana jest
w tekstach wedyjskich i w upani-szadach do byskawicy. Zrozumienie Brahmana przychodzi
nagle, jak byskawica (Kena IV, 4, 4)9. W byskawicy prawda" (Kauszitaki IV, 2). Jak
wiadomo, to samo wizualne skojarzenie byskawicy z owieceniem duchowym pojawia si w
metafizyce greckiej i w mistyce chrzecijaskiej. Zatrzymajmy si na chwil przy tym
mitycznym obrazie, przy owym zenicie, ktry jest zarazem Wierzchokiem wiata i rodkiem"
par excellence, nieskoczenie maym punktem, przez ktry przechodzi O wiata (Axis Mundi).
W poprzednim rozdziale pisalimy o tym, jake donios rol symbolizm ten odgrywa w
archaicznym sposobie mylenia10. rodek" to punkt idealny, nalecy nie do przestrzeni
wieckiej, geometrycznej, lecz do przestrzeni witej, ktra umoliwia czno z Niebem bd z
Piekem. Innymi sowy, rodek" to paradoksalne miejsce umoliwiajce przeskok na inny
poziom, opuszczenie wiata zmysowego. Ale przez sam fakt, e przekracza si Wszechwiat,
wiat stworzony, przekracza si czas, prze-
mijanie, osigajc stasis, wieczn pozaczasow teraniejszo.
Jeden z mitw zwizanych z Narodzinami Buddy dob-e oddaje wzajemn zaleno, jaka istnieje
pomidzy u . m Przekraczania przestrzeni a aktem przekraczania fywu czasu.
Maddhimanikaja (III) opowiada, e zaraz vie. na ?wjat Bodhisattwa stawia stopy pasko na
1IV, 28-30. W: Upaniszady, z sanskrytu przeoy Franciszek Michalski-Iweski,
Wydawnictwo Ultima arszawa-Krakw 1924, s. 30. fP
Q /n . .
nast. ninieiszeon tomu.
ziemi i, zwrcony ku Pnocy, robi siedem susw, chr nic si pod biaym parasolem.
Rozejrzawszy si wszystkie strony, ryczy jak lew: Jam jest najwysn w wiecie, jam jest
najlepszy na wiecie, jam jest piervj. rodnym tego wiata; to me ostatnie narodziny; poza nimi nie
bdzie mego nowego istnienia"u. Pniejsza litera. tura, jak Nikaja-agama, Winaja czy
biografie Buddy podejmuj z niewielkimi zmianami ten mityczny rys jego narodzin12. Motyw
sapta padani, siedmiu krokw, ktre zanosz Budd na wierzchoek wiata, przenikn nawet do
sztuki i do ikonografii buddyjskiej. Symbolizm Siedmiu Krokw" jest do przejrzysty13.
Zwrot Jam jest najwyszy w wiecie" (aggo'ham asmi lokassa) oznacza przestrzenn
transcendencj Buddy. W rzeczy samej zdoby on wierzchoek wiata" (lokkagge), pokonujc
siedem kosmicznych poziomw, ktrym odpowiada jak wiemy siedem niebios
planetarnych. Ale przez sam ten fakt transcenduje on rwnie czas, gdy w kosmologii
indyjskiej to wanie szczyt jest punktem, w ktrym zaczo si stwarzanie wiata, a W
stanowi on take miejsce najstarsze". Oto dlaczego Budda wykrzykuje: Jam jest
pierworodnym tego wiata (dettho'ham asmi lokassa). Zdobywajc kosmiczny
szczyt, Budda staje si wspczesny poezji' kowi wiata. W sposb magiczny obala on
cz# i stwarzanie, i przenosi si do punktu czasowego poprze dzjcego kosmogoni.
Nieodwracalno czasu kosn^
1' Cyt. za: Eliade, Historia wierze i idei religijnych, prz<j '
Stanisaw Tokarski, IW PAX, Warszawa 1994, t. II, s. 53. F'1
tum.] iift
12 W obszernej nocie do swego tumaczenia Mahapra" Vj. ramita-sutry Nagarduny Etienne
Lamotte zgromadzi i UP ^ kowal najwaniejsze teksty, zob. Le Traite de la Grand * Sagesse
de Nagdrjuna, Louyain 1944, t. I, s. 6 i nast. ^
13 Zob. Eliade, Les Sept Pas du Bouddha, w: Pro &&$. Snnrtuario. Hommage Van der
Leeuw, Nijkerk 1950, s.
prawo straszliwe dla wszystkich tych, ktrzy yj l uudzie, przestaje si dla Buddy liczy. Dla
niego czas jest odwracalny i moe by poznany nawet poprzez antycypacj: gdy Budda zna nie
tylko przeszo, ale i przyszo. Zaley nam na uwypukleniu tego, e Budda nie tylko staje si
zdolny do unicestwienia czasu, ale nawet do przebycia go wstecz (patiloman, sanskryckie
pratiloma pod wos"), a bdzie to prawd take w przypadku buddyjskich mnichw i
joginw, ktrzy, zanim nie dostpi swej Nirwany czy samadhi, podejmuj cofanie biegu dni
pamici"14, co pozwaa im pozna ich poprzednie egzystencje.
Rozbita Skorupka "
jaj, '
Prcz tego obrazu transcendowania przestrzeni i czasu przez pokonanie siedmiu poziomw
kosmicznych, ktre przenosi Budd do rodka wiata i jednoczenie pozwala mu powrci do
pozaczasowej chwili poprzedzajcej jego stworzenie, istnieje inny obraz, do szczliwie
czcy symbolizm czasu i przestrzeni. Paul Mus w swej znakomitej pracy powica szczegln
uwag ^stepujcemu fragmentowi Suttawibhangi Kiedy kura lesie Jajka mwi Budda
osiem, dziesi czy Z1"' sadowi si na nich i ogrzewa je. A gdy ju kw Stateczn'e dugim
wysiadywaniu jeden z kurcza-bkie' P'erwszY> kocem swego pazurka czy dzi-stucze
skorupk
i szczliwie wydostanie si _ nazwiemy: pierworodnym czy najmod-''
fid - zw'emy 8 pierworodnym, czcigodny Go-0lWinje Jest,on najstarszy z nich.
Podobnie te, ^- spord istot, ktre yj pogrone w nie-
'esa\v Bara J8a' Niefniertelno i wolno, przeoy *a 1984 r?^ski' 0Pracowa
Tomasz Ruciski, PWN, War-4.s. 198-199. [Przyp. thim.]
Obrazv i symbole
wiedzy, zamknite jeszcze i uwizione w skorupkach swoich jajek tylko ja rozbiem
skorup niewiedzy i, jaL jedyny na wiecie, podniesiony zostaem do bogosa\vj0 nej,
uniwersalnej godnoci Buddy. Tak zatem jestem o braminie, najstarsz, najszlachetniejsz
z istot"15.
Jak pisze Paul Mus, prostota tego obrazowania jest mylca. Aby zrozumie je waciwie,
naley uwiadomi sobie, e inicjacja bramiska uwaana bya za powtrne narodziny.
Najczciej wtajemniczonych okrelano mianem dwida: dwukrotnie narodzeni, twice bom".
Tymczasem sowem tym okrelano take ptaki, we itd., jako stworzenia wykluwajce si z
jajek. Zniesienie jaja kojarzone byo z pierwszymi narodzinami", czyli naturalnymi narodzinami
czowieka. Wyklucie si odpowiadao nadnaturalnym narodzinom podczas inicjacji. Zreszt
kodeksy bramiskie nie omieszkay ustanowi zasady, zgodnie z ktr wtajemniczony zajmuje
na drabinie spoecznej miejsce wysze ni nie wtajemniczony, niezalenie od rnicy wieku
midzy nimi czy od czcych ich wizw rodzinnych"16.
Wicej nawet. Jake suchajc opisu choby tylko metaforycznego nadnaturalnych
narodzin Buddy, porwnywanych do wyklucia si z jaja, gdzie zamknity jest potencjalny
Pierworodny (djesztha) Wszechwiata, nie pomyle zaraz o kosmicznym jaju tradycji
bramiskie, z ktrego wykluwa si u zarania dziejw pierwotny J stworzenia, nazywany
rozmaicie: Zotym Zarodkiem ( ranjagarbha), Ojcem lub te Panem Stworze (Pradapw Agnim
(Bogiem Ognia i rytualnym Ogniem) czy w
___________ lf
15 Suttavibhanga, Pdrajika I, I, 4; zob. H. Oldenbe?> Bouddha (przekad na francuski), s.
364-365; P. Mus, La ^ de temps reversible dans la mythologie bouddhigue, Ann ^ l'Ecole
pratiue des Hautes Etudes", Section des Science gieuses, 1938-1939, Melun 1939, s. 13.
16 Mus, La Notion de temps reversible dans la '"-v bouddhiue, dz. cyt., s. 1314.
Obrazv i svmhole
Indyjskie synibolizmy czasu i wiecznoci
91
noci za przez buddyzm mahajanicznyl9. Take dla buddv to w czas to stay przepyw (santana);
przez sam fakt upyw, czasu wszelka forma", ktra w nim si ujawnia, jest ni tylko nietrwaa,
ale wrcz nierzeczywista z punktu widzenia ontologii. Filozofowie Mahajany szeroko rozwodzili
si nad tym, co mona by nazwa przelotnoci czasu, to jest nad jego pynnoci i w
ostatecznym rozrachunku -1 nierealnoci chwili teraniejszej, ktra nieustannie pi ksztac si
w przeszo, w niebyt. Dla filozofa buddyjski! pisze Szczerbackoj egzystencja i brak
egzystencji nie rne wygldy zewntrzne danej rzeczy, ale r z e c z sam w sobie". Jak mwi
Santarakszita, natur wszystkiego, co istnieje, jest chwilowo [na ktr skadaj si liczne]
stasis i rozpady"20. Rozpad, do ktrego nawizuje Santarakszita,^ nie destrukcj a empiryczna,
polegajca na przykad na tym, i waza, spadajc na ziemi, tucze si, ale stae i nieodcznie z
tym rozpadem zwizane unicestwienie wszelkiego istnienia uwikanego w Czas. Dlatego wanie
Wasubandhu pisze: Poniewa unicestwienie jest natychmiastowe i nieprzerwane, nie istnieje
(rzeczywisty) ruch"21. Ruch, a w konsekwencji rwnie sam czas, trwanie, to postulat
pragmatyczny, podobnie jak takim postulatem jest dla buddyzmu indywidualne
19 Elementy tego znajdziemy w dwu tomach F. Szczerbackoj
Buddhist Logic, Bibliotheca Buddhica, Leningrad 1930-1932.
oraz w obszernej rozprawie Louisa de la Yallee-Poussin, DOM
ments d'Abhidharma: la Controverse du Temps, Melangesc
nois et bouddhiues", Bruxelles 1937, t. V, s. 1-158). Z*
rwnie: S. Schayer, Contributions to the problem oj Tin>e
Indian Philosophy. Przyczynki do zagadnienia czasu w /*w '
indyjskiej, Krakw 1938 i A.K. Coomaraswamy, Time and c
nity, Ascona 1947, s. 30 i nast. . ^
20 Tattwasangraha, s. 137; Szczerbackoj, Buddhist Logic<
cyt, t. I, s. 94 i nast. f jj.
21 Abhidharmakoa IV, l, cyt. przez Coomaraswamy'e' me and Eternity, dz. cyt., s. 58. Zob.
przekad i komentarz de la Yallee-Poussin, L'Abhidharmakoa de Paris 1923-1931.
ale ruch jako koncept nie ma odpowiednika w adnej rzeczywistoci zewntrznej, gdy jest
czym" zbudowanym zez nas samych. Pynno i przelotno wiata zmysowe-jego stae
unicestwianie, to formua mahajaniczna, \uzacapar excellence wyraaniu nierealnoci wiata
doczesnego. Z tej mahajanicznej koncepcji czasu wysnuwano niekiedy wniosek, e dla
filozofw Wielkiego Wozu ruch jest niecigy, e ruch to seria bezruchw" (Szczerbackoj). Ale,
jak susznie zauwaa Coomaraswamy22, cho linia nie jest zrobiona z nieskoczonej liczby
punktw, ma wszak przecie posta continuum. Potwierdza to sam Wasubandhu:
nieprze-rwanyjest rozkwit chwil" (nirantara-kszana-utpada). Termin santana, ktry
Szczerbackoj tumaczy jako seria", etymologicznie oznacza continuum".
Nie ma w tym nic nowego. Logicy i metafizycy Wielkiego Wozu rozwinli tylko do granic
moliwoci panindyjskie intuicje na temat ontologicznej nierealnoci wszystkiego, co istnieje w
Czasie. Pynno to maska nierzeczywistoci. Jedyn nadziej i jedyn drog ocalenia jest Budda,
ktry objawi Dharm (rzeczywisto absolutn) i wskaza drog do Nirwany. Wypowiedzi
Buddy nieodmiennie powracaj do centralnego tematu jego przesania: wszystko, co
uwarunkowane, jest nierzeczywiste; n'gdy nie omieszkuje on jednak doda: mnie to nie
dotyczy" (na me so atta). Gdy on, Budda, jest rwnoznaczny z Dhamm, a zatem jest prosty,
nie zoony" lasankhata) i pozaczasowy, bezczasowy" (akaliko, jak nguttara-nikaja, IV,
359-406). Wielokrotnie Budda
ornina, e przekracza eony" (kappatito... wipumat-
e
"Hie jest czowiekiem eonw" (akkapijo), to znaczy, 1 naprawd nie jest uwikany w cykliczny
strumie
e przekroczy Czas kosmiczny23. Dla niego po-Samjutta-nikaja (I, 141) nie istnieje ani
przeje and Eternity, dz. cyt., s. 60.
iw ' ~^' ^ 'tc^ oraz mne teksty zebrane przez Coo-arny'eg0, Time and Eternity, dz. cyt., s.
40 i nast.
szo, ani przyszo" (na tassa paha na purattham atthi). Dla Buddy wszystkie czasy staj si
teraniejsze (Wisuddhi Magga, 411), co oznacza, i znis on nieodwracalno czasu.
Teraniejszo totalna, wieczne teraz" mistykw to stasis zniesienie przemijania. Brak
przemijania, wieczny czas teraniejszy przeoony na kategorie symbolizmu przestrzennego to
bezruch. I rzeczywicie, aby zaznaczy, e Budda czy wyzwoleni" nie podlegaj
uwarunkowaniom, buddyzm podobnie zreszt jak joga stosuje okrelenia odnoszce si do
bezruchu, do stasis. Ten, ktrego myl jest staa" (thla-citto; Digha-nikaja II, 157), ten, ktrego
umys jest stay" (thit'atta; tame, I, 57 itd.), stay, nieruchomy" itd. Nie zapominajmy o tym, e
pierwsz i najprostsz definicj Jogi podaje na pocztku Joga-sutr sam Patadali (I, 2): jogah
ittawryttinirodah, czyli Joga jest to powcignicie zjawisk wiadomoci"24. Ale to
powcignicie to tylko cel ostateczny. Jogin zaczyna od ujarzmienia", unieruchomienia"
stanw wiadomoci, swego strumienia psychomentalnego. (Sowo nirodha jest zreszt
najczciej uywane w znaczeniu ograniczenie , zatkanie"; chodzi o czynno zamykania,
ogradzania itd.) Powrcimy jeszcze do konsekwencji, jakie moe mie to ujarzmienie",
unieruchomienie" stanw wiadomoci dla sposobu, w jaki jogini dowiadczaj czasu.
Ten, ktrego myl jest staa" i dla ktrego czas nie pynie, yje w wiecznej teraniejszoci,
w nunc stan Moment, chwila obecna, to w sanskrycie kszana, a wjw ku palijskim khana25. To
za pomoc kszan, chwi
. ?7)1/1
24 Jogasutty przypisywane Patadalemu i Jogabszajo, --
komentarz do Jogasutr przypisywany Wjasie, w: Klasyczn y ,
indyjska, przeoy Leon y boran, PWN, Warszawa 19>
[Przyp. tum.] a
, , j flast.
-
25 Zob. de la Yallee-Poussin, Notes sur le moment des bouddhistes, Rocznik
Orientalistyczny", t-s. 113; Coomaraswamy, Time and Eternity, dz. cyt., s-
.y sj czas. Ale termin ten ma rwnie znaczenie dogodnego momentu", opportunity, i wedug
Buddy to wanie za porednictwem takiej sprzyjajcej chwili" mona wyj z czasu. Istotnie,
Budda radzi, by nie przeoczy chwili", gdy lamentowa bd ci, ktrzy przeocz chwile"
Chwali mnichw, ktrzy wykorzystali swoj chwil" (khano wo patiladdho), i lituje si nad
tymi, ktrych chwila mina" (khanatita; Samjuta-nikaja IV, 126). To znaczy, e po dugiej
drodze przebytej w czasie kosmicznym, poprzez nieskoczon liczb egzystencji, iluminacja
trwa chwil (eka-kszana). Byskawiczne objawienie" (eka-kszanabhi-sambodhi), jak iluminacj
t nazywali autorzy mahajanicz-ni, oznacza, i zrozumienie Rzeczywistoci przychodzi nagle, jak
byskawica. Jest to ten typ metaforyki, ktrego podstaw stanowi symbolizm byskawicy, z jakim
zetknlimy si ju w tekstach upaniszad. Jakakolwiek chwila, kszana, moe sta si sprzyjajc
chwil", paradoksalnym momentem, ktry przerywa czas i przenosi mnicha buddyjskiego w nunc
stans, w wieczn teraniejszo. Ta wieczna teraniejszo nie jest ju czci czasu, trwania; jest
ona jakociowo rna od naszej wieckiej teraniejszoci", od tej prowizorycznej
teraniejszoci, ktra ledwie pojawia si midzy dwiema innymi uudamiprzeszoci 1
przyszoci j ktra ustanie wraz z nasz mierci. "Sprzyjajca chwila" iluminacji podobna
jest do byskawi-y zwiastujcej objawienie, czy do mistycznej ekstazy, ora w Paradoksalny
sposb pozwala na wyjcie z czasu.
Obrazy i paradoksy
y, e wszystkie obrazy, za porednictwem zC2 Pakuje si wyrazi paradoksalny akt
wyjcia c j ' llzywane s rwnie dla wytumaczenia prze j -sowyn ',e w i e d z y do
owiecenia (czy, innymi braku' "mierci" do ycia", od uwarunkowania do arunkowa itd.).
Grosso modo mona je podzieli na
95
Indyjskie symbolizmy czasu i wiecznoci
Obrazy i symbole
94
trzy kategorie: pierwsza to obrazy, ktre wskazuj zniesienie czasu, a zatem owiecenie,
poprzez prz a skok na inny poziom (Rozbita Skorupka, Btyskawjc Siedem Krokw Buddy itd.).
Drug kategori stanowi obra wyraajce pewn niewyobraaln sytuacj (sy ce zatrzymujce
si w zenicie, ujarzmienie strumienia stanw wiadomoci, cakowite ustanie oddechu przy
uprawianiu mm itd.). Trzeci wreszcie kategori stanowi paradoksalny obraz sprzyjajcej
chwili", skrawka doczesnoci przeksztaconego w chwil objawienia". Dwie ostatnie kategorie
rwnie wskazuj na przeskok midzy poziomami, gdy pokazuj one paradoksalne przejcie od
stanu normalnego" w wiecie profanum (obieg soca, strumie wiadomoci itd.) do stanu
paradoksalnego" (nieruchomo soca itd.) lub pocigaj za sob przeistoczenie, dokonujce
si w obrbie tej wieckiej chwili. (Jak wiadomo, przejcie od trwania wieckiego do czasu
sakralnego, moliwe dziki rytuaowi, dokonuje si{ rwnie poprzez przeskok midzy
poziomami": czas liturgiczny nie stanowi przeduenia trwania wieckiego, w ktre si? wpisuje,
ale paradoksalnie jest kontynuacj czasu ostatniego z odprawianych rytuaw26.)
Struktura tych obrazw nie powinna nas dziwi. Wszelki symbolizm transcendencji opiera si
na paradoksach,* konceptach trudnych do przyjcia w perspektywie wieckiej. Symbolem
najpowszechniej uywanym dla wyrazefl przeskoku midzy poziomami i przejcia na tamt
stron > do wiata pozazmysowego (choby nawet wiata zwarty czy bogw), jest trudne
przejcie" ostrze brzytw
Trudne do przejcia cienkie ostrze brzytwy Mdrcy przeszkod je zowi na drodze
_-rn*1
drodze wiodcej do najwyszego poznania ^ Katha21'. Przypominamy sobie sowa
Ewangelia "
26 Zob. Eliade, Traktat..., dz. cyt., s. 362.
27 Katha III, 14. [Upaniszady, dz. cyt., s. 42
. a jest brama i wska droga, ktra prowadzi do ycia, C'mao jest takich, ktrzy j znajduj"28.
Ciasna brama", 3 trze brzytwy, wski i niebezpieczny most nie wyczerpuj Seszt bogactwa
tego symbolizmu. Inne obrazy z kolei ukazuj "am sytuacj pozornie bez wyjcia. Bohater jednej
z opowieci inicjacyjnych musi przej, kdy noc i dzie si spotykaj", znale niewidoczne
przejcie w murze, albo te dosta si do Nieba przez przesmyk, ukazujcy si zaledwie na
moment, przelizn si midzy dwoma nieustannie obracajcymi si kamieniami myskimi,
pomidzy dwiema skaami, gdzie nie ma nawet szparki, czy wreszcie midzy szczkami potwora
itd.29 Wszystkie te mityczne obrazy wyraaj konieczno przekraczania przeciwiestw,
znoszenia dwoistoci waciwej kondycji ludzkiej, po to aby przenie si do rzeczywistoci
absolutnej. Jak mwi Ananda Coomaraswamy: kto chciaby si przemieci z tego wiata na
tamten lub stamtd powrci, musi to uczyni w jednowymiarowym i pozaczasowym interwale,
dostpnym jedynie przez mgnienie oka, ktry oddziela siy pokrewne, lecz przeciwstawne"30.
Rzeczywicie, jeli w myli indyjskiej kondycja ludzka
zdefiniowana jest poprzez istnienie przeciwiestw, wyzwo-
. nie (to jest zniesienie kondycji ludzkiej) rwnoznaczne
ze stanem nieuwarunkowania, przekraczajcym przeci-
stwa, lub co wychodzi na to samo ze stanem,
VII> R [przeloy o. Walenty Prokulski TJ. Biblia
tych motyww, zob. A.B. Cook, Zeus, III, 2,
Co
I0tnaraf '^ ApPendix P: floating Islands, s. 975-1016; ston, T~my' Symplegades, w: Studies and
Essays in the non M Clence and Learning offered in Homage to George t.>s'4J!w Yrk 1947, s.
463-488; Eliade, Szamanizm..., dz. w o4'9 i nast.
^Pkgades, dz. cyt., s. 486.
tvczna. Przypomnijmy kilka technik majcych na celu "Trzymanie strumienia czasu, z ktrych
najbardziej rozpo-^zechniona i prawdziwie panindyjska jest pranajama, W tmjzowanie oddechu.
Przedtem jednak poczyni naley ' zcze jedn uwag, ktra wydaje si nam istotna: cho celem
''adrzdnymjest przekroczenie kondycji ludzkiej, praktykowanie jogi zaczyna si od zmiany
postrzegania tej kondycji, noprzez uwypuklenie jej gbi i dostojestwa, ktre wydaj si
nieosigalne dla profanw. Nie mamy tu na myli od razu hathajogi, ktrej oczywistym celem
jest cakowite zapanowanie nad ciaem i psychik ludzk. Wszystkie formy jogi wi si z
wczeniejsz przemian czowieka wieckiego sabego, rozkojarzonego niewolnika wasnego
ciaa, niezdolnego do prawdziwego wysiku umysowego w Czowieka Bogosawionego,
cieszcego si doskonaym zdrowiem fizycznym, panujcego w peni nad swym ciaem i yciem
psychomentalnym, posiadajcego samowiadomo i umiejtno koncentracji. To wanie
takiego czowieka doskonaego joga stara si ostatecznie przekroczy, a nie tylko czowieka
wieckiego, czowieka dnia powszedniego.
Posugujc si terminami kosmologicznymi (a po to, by
dogbnie zrozumie myl indyjsk, zawsze trzeba uywa
eo klucza), mona powiedzie, e wanie wychodzc
0(1 doskonaego Kosmosu nie za od Chaosu
Jga stara si przekroczy kondycj
s rn i c z n jako tak. Tymczasem fizjologia i ycie
nj^c mer>talne czowieka wieckiego w znacznym stop-
od pr2ypminaj chaos. Praktykowanie jogi zaczyna si
otwarPOrZdkowama tego cliaosu' od powiedzmy to zryt . e nadania mu wymiaru
kosmicznego. Pranajama,
idian Q . llade> Cosmical Homology and Yoga, Journal of the tematpr ty of Oriental Art",
Calcutta 1937, s. 188-203. Na i ast ajamy, zob. tego; Techniques ^ Yoga, dz. cyt., s. 75
JginaZWan'e oddycnania> krok po kroku przeksztaca srns32: oddech staje si miarowy,
uwaga ju
98 Obniy i symbole
si nie rozprasza, krenie si psychomentalnych przestaje by bezadne. Jednake pracujc w ten
sposb nad oddechem jogin pracuje bezporednio nad sposobem przeywania czasu' Nie ma
adepta Jogi, ktry podczas tych wicze oddechowych nie dowiadczyby zupenie innej jakoci
czasu. Daremnie starano si opisa ten rodzaj dowiadczania czasu, przeywany podczas
pranajamy: porwnywano go do bogosawionego czasu suchania dobrej muzyki, do zauroczenia
miosnego, do stanu pogody ducha lub do zatopienia si w modlitwie. Jedno jest pewne:
stopniowo zwalniajc rytm oddechowy, wyduajc coraz bardziej wdechy i wydechy oraz
pozostawiajc moliwie jak najdusz przerw midzy tymi dwiema fazami oddechowymi
jogin przeywa czas inny od naszego33.
ycie uiKny siig II^U/CJ. v,u^^,. . .._,_._. ogranicza on t liczb do jednej dziesitej, tym
samym P1; dziesi godzin naszego czasu y on zaledwie jedn ^zie^i,a tego, to jest godzin.
Liczc w godzinach oddychania, o dwudziestu czterech godzinach sonecznych miaa dla n
zaledwie dwanacie do trzynastu godzin oddychania, to zn -e jego ciao zuywao si i
starzao wolniej ni nasze c^ dlategojad on garstk ryu nie co dwadzi68^, cztery godziny, ale co
dwanacie lub trzy _ ci g o d z i n. To tylko hipoteza, przy ktrej si ni? UP Ale, o ile
wiem, nie znaleziono jeszcze zH""""111111061 nienia zadziwiajcej modoci joginw.
33 Moliwe, e rytmizacja oddychania znaczco wpywa na fizjologi jogina. Nie jestem
kompetentny w tej dziedzinie, ale w Ryszike i w innych miejscach w Himalajach wielkie
wraenie wywar na mnie podziwu godny stan fizyczny joginw, ktrzy wszak niemal nic nie
jedli. Jeden z ssiadw mojego kutiaru w Ryike by nagim ascet (nagna) spdzajcym niemal
ca noc na uprawianiu pranajamy za cae poywienie wystarczya mu garstka ryu. By
zbudowany jak atleta, nie wykazywa adnych oznak niedoywienia czy zmczenia.
Zastanawiaem si, jak to moliwe, e nigdy nie odczuwa godu. yj tylko za dnia odpar.
Noc ograniczam liczb oddechw do jednej dziesitej". Nie jestem do koca pewien, co
chcia przez powiedzie, lecz by moe oznaczao to po prostu, e poniewa ycie mierzy si
liczb wdechw i wydechw, to jeli w no y
- .... ,:__;_: t,,m carnvm PB
Przypomnijmy sobie mityczny obraz jaja, ktrego skorupk ozbija Budda. To wanie przydarza
si joginowi, ktry koncentruje" swe oddechy w suszumnie: rozbija powok swego
mikrokosmosu, transcenduje wiat uwarunkowany, ktry istnieje w czasie. Wiele tekstw
jogicznych i tant-rycznych czyni aluzj do tego nie uwarunkowanego i wiecznotrwaego stanu,
gdzie nie istnieje dzie ani noc", gdzie nie ma ju chorb ani staroci" wedle formu w
sposb naiwny i przybliony usiujcych odda wyjcie z Czasu". Transcendowa dzie i noc"
oznacza trans-cendowa przeciwiestwa; jest to w porzdku ycia doczesnego tyle, co przejcie
przez wsk bram" w porzdku przestrzeni. To jogiczno-tantryczne dowiadczenie
przygotowuje i przyspiesza nadejcie samadhi, stanu tumaczonego zazwyczaj jako ekstaza",
lecz ktry my wolimy nazywa enstaz". Jogin staje si w kocu di-wanmukt, wyzwolonym
za ycia". Nie moemy wyobrazi sobie jego egzystencji, gdy jest ona paradoksalna. Jeli mamy
mu wierzy, diwanmukta nie yje ju w Czasie, w naszym czasie ale w wiecznym teraz, w
nunc stans, wedle terminu, jakim Boecjusz okrela wieczno. Jednake w proces
jogiczno-tantryczny, o ktrym niedawno wspominalimy, nie wyczerpuje indyjskiej tech-"'ki
wyjcia z czasu". Z pewnego punktu widzenia rzec y nawet mona, e joga jako taka stawia
sobie za cel yzwolenie ze zniewolenia doczesnoci. Wszelkie wi-e koncentracji czy medytacji
jogicznych izoluje
Ohrazv i symbole
102
Indyjskie svmbolizmv czasu / wiecznoci
103
Poi
Hindusa zawiera zarwno wspomnienia aktualnej eezv tencji, jak i karmiczne pozostaoci
niezliczonych egzys tencji wczeniejszych. Wasany to take caa pami zbio rowa
przekazywana przez jzyk i obyczaje: to poniekd zbiorowa niewiadomo profesora Junga.
Dc do przemiany niewiadomoci, a ostatecznie do jej oczyszczenia", spalenia" i
zniszczenia"38, jogin stara si uwolni od pami i, to znaczy unicestwi dzieo Czasu. Nie jest
to zreszt bynajmniej specyfika technik indyjskich mistyk takiego formatu jak Mistrz Eckhart
nie przestaje powtarza, e nie ma wikszej przeszkody w Zjednoczeniu z Bogiem ni Czas", e
to Czas nie pozwala czowiekowi pozna Boga itd. Nawizujc do tego, warto byoby
przypomnie, e spoecznoci pierwotne regularnie unicestwiaj" wiat, aby go stworzy na
nowo" i, w rezultacie, y w nowym Wszechwiecie, bezgrzesznym", to znaczy pozbawionym
historii", pozbawionym pamici. Znaczna cz regularnie odprawianych rytuaw ma na celu
rwnie zbiorowe oczyszczenie" z grzechw" (publiczne wyznawanie win, kozio ofiarny itd.),
czy te w ostatecznym rozrachunku unicestwienie przeszoci. Wszystko to dowodzi, jak
nam si wydaje, e cigo midzy czowiekiem spoecznoci pierwotnych i mistykiem
nalecym d wielkich religii historycznych nie zostaa zerwana: zarwno jeden, jak i drugi, z
podobn si, cho innymi sro karni, walcz zpamiciiz Czasem.
Jednake ta metafizyczna deprecjacja Czasu i zmaga"1, si z pamici" nie wyczerpuj
stosunku duchowo
38 Takie przypuszczenie wyda si psychologom zacn
najprawdopodobniej bezpodstawne, jeli nie zgoa niebezpi
Nie uzurpujc sobie prawa do zabierania gosu w tej o ^
pragniemy przypomnie z jednej strony o nadzwyczajnej ^
psychologicznej joginw i duchownych hinduskich, z drug ^
o niewiedzy uczonych zachodnich na temat psycholog
rzeczywistoci dowiadcze joginw. -;t
dviskiej do Czasu i Historii. Przypomnijmy sobie lekcj ' 'tw Indry i Narady: Maja manifestuje
si za porednict-mern czasu, ale sama Maja jest tylko si twrcz zwaszcza za si
kosmogoniczn Bytu absolutnego (Siwy, Wisznu). Oznacza to, i ostatecznie Wielka Uuda
Kosmiczna stanowi hierofani. Ta Prawda, objawiona w mitach za porednictwem serii obrazw
i o-powieci", w sposb bardziej systematyczny wyoona jest w upaniszadach39, a take u
pniejszych filozofw. Chodzi o to, e na prapodstaw rzeczy, Grund, skada si zarazem Maja i
Duch Absol utny, Uuda i Rzeczywisto, Czas i Wieczno. Utosamiajc ze sob wszystkie
przeciwiestwa" w jednej, jedynej Pustce uniwersalnej (unja), niektrzy filozofowie Mahajany
(na przykad Nagarduna), a przede wszystkim rozmaite szkoy tant-ryczne, zarwno buddyjskie
(Wadrajana), jak i hinduis-tyczne, doszy do podobnych wnioskw. Wszystko to nie powinno
wydawa si zaskakujce, jeli zna si pragnienie duchowoci indyjskiej, by przekroczy
przeciwiestwa i dwoistoci, scali Rzeczywisto, przywrci pierwotn Wni. Jeli Czas, jako
Maja, jest take przejawem Bosko-sc', ycie w Czasie nie jest, samo w sobie, zym uczyn-klem:
zy uczynek" to myle, e nie i s t -1 e J e n i c poza Czasem. Czas poera nas nie dlatego, e
yjemy w Czasie, lecz dlatego, e wierzymy w r e -no s Czasu i przeto zapominamy o
Wiecznoci lub Pogardzamy ni.
[ s. 83 i nast. niniejszego tomu przyp. wyd.
wi onkluzJa ta nie jest bez znaczenia; zbyt czsto bo-stano S^!owa^za s'e duchowo indyjsk do
jej skrajnych tyii(0 ,', ' d specjalistycznych", a zarazem dostpnych Panind ^ ,/c'rcow l
mistykw, zapominajc o postawach kim mit i ^' ktrych 'lustracj stanowi przede wszyst-ta ^
stomie, wyjcie z czasu", jakie osiga diwan-' 2nacza enstaz czy ekstaz niedostpn dla
wik-
Obrazy i symbole
104
x1 Rozdzia III .- - (
BG ZWIZUJCY" i SYMBOLIZM WZW -i ; . .
Srogi Macica ., <; - >
Wiemy, jak rol Georges Dumezil przypisuje Sro
giemu Wadcy [le Soiwerain Terrible] z mitologii in-
doeuropejskich. Z jednej strony, w obrbie kategorii Wad
cw Najwyszych znajduje si on w opozycji do Wadcy
Wymierzajcego Sprawiedliwo [le Souverain Juriste].
Tak na przykad Waruna przeciwstawia si Mitrze, Jupiter
Fides. Z drugiej za strony, w porwnaniu z boga-
mi-wojownikami, zawsze posugujcymi si w walce rod
kami militarnymi, Srogi Wadca ma swego rodzaju mo-
npol na inn bro magi. Wok Waruny ktry
J?st wszak najbardziej niezwycionym z bogw nie
^tworzy si mimo to mit walk. Jego potny or,
W H ' czarw, to maja Asury, magiczna sia
wi fC^' ,^z'ki ktrej sprawuje on rzdy i utrzymuje
w rwnowadze. Najczciej przedstawia si j w for-
hb w1111^' w?z^a b^d wizw (pasa) rzeczywistych
bg-wo 0nych" W opozycji do Waruny stoi Indra,
czny 'Wnik, bohater niezliczonych pojedynkw, wale-
tiiaj
piorunem, chtnie podejmujcy ryzyko Zabs SI?gajcy pO zwycistwo". Podobn
opozycj 2eus waiWa mona w odniesieniu do Grecji. O ile tyle 1 12^ ! Jest
sprzymierzecem w trudnych wojnach, ie" .anos n'e bierze udziau w walce; w jego le-e ^
ladu walk, cho jest on zarazem nj-
106
Ohrazv i symbole
sroszym i najtrudniejszym do obalenia krlem: s\vv h ewentualnych rywali, w kocu nie
uomkw, zarnvk w obezwadniajcym ucisku, dokadnie rzecz bior zwizuje, krpuje
acuchami w piekle". W mitolo giach nordyckich Odyn jest wprawdzie wodzem, przv. wdc
wojownikw na tym i na tamtym wiecie, ale ani w Eddzie pisanej proz, ani w Eddzie
poetyckiej nie ma wzmianki o tym, by sam walczy... Ma on wiele magicznych darw": dar
wszechobecnoci (albo przynajmniej natychmiastowego przemieszczania si), umiejtno
zmieniania postaci i dar nieograniczonej metamorfozy; wreszcie i przede wszystkim moc
odbierania wzroku, suchu, paraliowania przeciwnikw oraz czynienia ich broni
bezuyteczn..."1. Wreszcie, w tradycji rzymskiej, magicznym siom, jakich uywa Jupiter,
wczajc si do walki jako wszechmocny czarnoksinik, przeciwstawiaj si zwyczajne, czysto
militarne rodki Marsa2. W Indiach opozycja ta jest jeszcze bardziej wyrazista: na przykad Indra
ocala. rozwizujc" ofiary zwizane" przez Warun3.
Jak mona byo tego oczekiwa, Georges Dumezil prbuje take zweryfikowa tez o
istnieniu opozycji spe-tywanie" uwalnianie z wizw" w odniesieniu do konkretnych
obrzdw i zwyczajw. W historystycznej optyce mitologii rzymskiej Romulus, tyran rwnie
srogi. co czcigodny, nakadajcy wizy o niebywaej mocy, "au" czyciel dzikich Luperkw i
gwatownych Celerw" ,stan wi odpowiednik Warany, Uranosa i Jupitera. Caa ft historia" i
instytucje spoeczno-religijne, ktrych usta
1 Dumezil, Mythes et Dienx des Germains, Paris "-* ' ^\ i nast., s. 27 i nast.; tene, Jupiter,
Mars, Quirinus, Paos s. 79 i nast.; por. tene, Ouranos-Vamna, Paris 1934. ..,.
2 Tene, Mitra-Vanma, Paris 1940, s. 33; Jupiter, Mars, u
nus, dz. cyt., s. 81 i nast. . _ ( j|//''
3 Tene, Flamen-Brahman, Paris 1935, s. 34 i na "
ra-Varuna, dz. cyt., s. 79 i nast. ,
4 Dumezil, Horace et les Curiaces, Paris 1942, s.
111
Bg zwizu/c}'" i svmbolizm wzw
Co do tego nie ma wtpliwoci. Jednak aspekt najwyszego wadcy", a nawet
wadcy-czarownika" nie wyczerpuje zoonej natury, ktra charakteryzuje Warun ju w
najstarszych tekstach wedyjskich. Cho nie mona go zaklasyfikowa wycznie jako boga
Niebios", niemniej jednak posiada on cechy waciwe bstwom uranicznym. Jest on
wiwa-darata, dostrzegalny wszdzie" (Rygweda VIII, 41) 3), on to ugruntowa dwa szerokie
wiaty" (Rygweda VII, 86, l)17, wicher to jego oddech (Rygweda VII, 87, 2). Mitra i on sam
doznaj czci jako wielcy krlowie", ktrzy wadaj tym wiatem:
W byszczcych chmurach idziecie ku grzmotom Przez sw moc bosk deszcz spuszczacie z
nieba! >; Do nieba siga wasza moc czarowna: Soce si zjawia, wiato, or barwny! Wy
go kryjecie chmurami i deszczem Pardanji krople miodowe spadaj!18
Ta struktura kosmiczna pozwolia Warunie wczenie przyj cechy lunarne19 i pluwialne, do
tego stopnia, e z czasem sta si on bstwem Oceanu20. Ta sama kosmicz-no-uraniczna
struktura tumaczy inne funkcje i atrybuty Waruny: na przykad jego wszechwiedz
(Atharwaweda
> 16, 2-7 itd.), czy nieomylno (Ryg\veda I, 35, J'nast.). Jest on sahasrakza, tysicoki"
(Rygweda VII, 34,
;, wedle mitycznej formuy czynicej aluzj do gwiazd,
przynajmniej pocztkowo moga okrela
Rigwedy, dz. cyt., s. 66. [Przyp. tum.] veda V, 63, 2-5. [Hymny Rigwedy, dz. cyt., s.
55 if^yp. tum.]
s- l i n| and' vedische Mythologie, Breslau 1902, t. III,
20 T
s. i5g j ' La Doctrine du Sacrifice dans les Brahmanas, dz. cyt., ^er Veo ' ^leyer, Trilogie
altindischer Mdchte und Feste 'nast. Setation- Zurich-Leipzig 1937, t. III, s. 206 i nast., 269
P4 e wedle komentatora Tajttirija-sanhity (I, 8, 16, 1) Waruna oznacza tego, ktry otacza
niczym ciemno". Asoekt nocny" Waruny nie pozwala jednak interpretowa si wycznie w
uranicznym znaczeniu nocnego nieba", ale raczej w szerszym sensie, naprawd
kosmologicznym, nawet metafizycznym. Noc jest take wirtualnoci, zarodkami, tym, co
ukryte [non-manifestation]25, i to wanie ta nocna" strona Waruny pozwolia mu sta si
bogiem Wd26 oraz umoliwia jego identyfikacj z demonem" Wrytr. Nie bdziemy
zajmowa si tu problemem Wrytry-Waruny"; powiemy tylko, e te dwie postacie maj
niejedn cech wspln. Nawet jeli nie bierze si pod uwag moliwego pokrewiestwa
etymologicznego midzy ich imionami27, naley podkreli, i obaj oni s zwizani z wodami,
przede wszystkim z Wodami Uwizionymi" (wielki Warana ukry morze...", Rygweda IX, 73,
3) i e Wrytr, tak jak Warana, nazywany jest niekiedy majin", czarownikiem" (np. II, 11, l
O)28. W pewnym sensie te rozmaite utosamienia Wrytry i Waruny, jak zreszt wszystkie inne
formy i funkcje Waruny, wzajemnie sobie odpowiadaj i tumacz si. Noc (to, co ukryte), Wody
(to, co wirtualne, zarodki), transcendencj" i bier-
religion vedique d'apres les Hymnes du Rig-Veda, dz.
cyt,-' t- n, s. 213.
Comaraswamy, Spiritual Authority..., dz. cyt., zwasz-^- 29 i nast.
cvt tanreliS'on vedique d'apres les Hymnes du Rig-Veda, dz.
27 ^ HI' s- !28. 4uthor-h' taffle' l- MI> s. 115 i nast.; Coomaraswamy, Spiritual
28 Zob ' d2' Cyt'' S' 29 [ nast'
'9H s i Benveniste> L. Renem, Yrtra et Yrthragna, Paris niiejsc ^141, gdzie mylnie twierdzi si,
e w wikszoci chodzi""/gla Wrytry odpowiada magii Indry i od niej po-"*?ow'vm r'ri mag'a
Jest raczej atiybutem istot o charakterze "^utem h ^~ a ^rytra Jest n'^ Par excellence nili at-W
dalsze; Og0w-herosw. Powrcimy jeszcze do magii Indry J Cz?sci naszego wywodu.
dziane jest, e przynis wizado (sina) dla Wrytry (Ryg-da II, 30,2) i e zwiza go, nie
posugujc si powrozami \Ry&veda II, 13, 9). Ale Bergaigne, ktry nawizuje do tych tekstw,
zauwaa, i chodzi oczywicie tylko o poboczny wtek mitu, ktrego sens kryje si w obrceniu
przez Indr przeciwko demonowi jego wasnych sztuczek"31. Gdy nie tylko Warun i Wrytra
posiadaj wasne maje", ale take inne istoty boskie: na przykad Marutowie (Rygweda V, 53,
6), Twasztar (X, 53, 9), Agni (I, 144, l itd.), Soma (IX, 73, 5 itd.), a nawet Awinowie (V, 78, 6;
itd.)32. Z jednej strony mamy tutaj czsto do czynienia z niedookrelonymi bytami religijnymi, w
ktrych element demoniczny wspistnieje z elementami boskimi (Twasztar, Marutowie), z
drugiej za tytu czarownika" nie jest zarezerwowany dla bogw i przypisywanie go istotom
boskim to tylko wyraz szczeglnego hodu: presti mjina jest tak duy, e odczuwa si potrzeb
uczczenia nim kadego bstwa, ktre pragnie si uczci. Historii religii, a szczeglnie religii
indyjskich, dobrze znany jest ten imperializm", sprawiajcy, e zwyciska forma religijna
przyswaja sobie atrybuty boskie wszelkiego typu i rozciga sw dominacj na rozmaite sfery
sacrum. W przypadku, ktry rozwaamy, ta skonno do przyswajania sobie przez boga czarw i
mocy obcych jego naturze jest tym bardziej interesujca, e chodzi o pierwotn struktur
religijn, jak jest moc czarownika". Najbardziej skorzysta na ty111 Indra. Posugujc si
majami, zatryumfowa nad ajmarni" to leitmotiv wielu tekstw33. Wrd magicz-niocy"
Indry pierwsze miejsce zajmuje zdolno amorfozy34, przy czym naley odrni jego mnogie,
cyt ta,.reli8'on vedique d'apres les Hymnes du Rig-Yeda, dz. 3'2' 17 W, przypis l nas. 115.
33 f;D- tame, t. III, s. 80 i nast.
34 2- tame, t. III, s. 82.
Ii "arPentier, Kleine Beitrage ur indoiranischen Myt-
, Ppsala 1911, s. 34 i nast.; tene, Brahman, Uppsala 1932,
na s- 49; Renou, Yrtra et Yrthragna, dz. cyt., s. 141.
specyficzne i rozpoznane epifanie (byk itd.) od magicznej nieokrelonej mocy, ktra pozwala
jakiejkolwiek istoti' (boskiej, demonicznej, ludzkiej) przybra posta zwierzcja Oczywicie,
pomidzy sfer epifanii mityczno-religijnyd, i sfer metamorfozy istniej wzajemne wpywy,
zapoyczenia, podobiestwa, a w dziedzinie rwnie niestaej jak mitologia wedyjska nie zawsze
atwo je rozrni Ale to wanie ta pynno i brak precyzji s pouczajce z
fenomenologicznego punktu widzenia, gdy dobrze pokazuj tendencj form" religijnych do
wzajemnego przenikania si i mieszania, a owa dialektyczna perspektywa moe jedynie pomc w
zrozumieniu archaicznych zjawisk
religijnych.
Wrmy do Indry. W pewnych przypadkach jest on
nie tylko czarownikiem", ale take zwizuje" niczym
Waruna i Wrytra. Jego sida to powietrze, ktrym otacza
swych przeciwnikw (Atharwaweda VIII, 8, 58 itd.).
Iraski odpowiednik Waruny, Werethragna, zwizuje rce
przeciwnika (Jaszt 14, 63). Ale w tym wypadku chodzi
o cechy drugorzdne, ktre pojawiaj si by moe ze
wzgldu na autentyczne, prehistoryczne zastosowanie side
jako broni35. To prawda, e wedug archaicznego sposobu
mylenia bro jest zawsze rodkiem magicznym.
nic nie stoi jednak na przeszkodzie, by taki prawdziwy
bg-wojownik jak Indra uywa tego magicznego rodka
w prawdziwych walkach, podczas gdy Waruna posuguj6
si swymi wizami" nie walczc, nie dziaajc ty
w sposb magiczny36. .
Wicej moemy wywnioskowa z przykadw ^
bogw zwizujcych, jak bstwa mierci Nirryti i >*
Wizy Jamy (jamasja padbia, Atharwaweda VI, "'
35 Zob. K. Lindner, La Chasse prehistoue, przekta
francuski: Paris 1940, s. 53 i nast. . /jj-
36 O rajanja zwizanym przez bogw ju w onie mat '^
janja urodzi si zwizany", Tajtlirija II, 4, 13, 1), zob. "
Flamen-Bmhman, dz. cyt. s. 27 i nast. ,,
:m
Obrazy i symbole
Bg zwizujcy" i symbolizm wzw
119
118
magicznymi", aby odnie zwycistwo w walce z czaro dziejem Wrytr; w kadym razie motyw
zwizywania" nie stanowi jego rysu podstawowego, nawet jeli sida traktowa naley jako
jedn z jego broni; 4. sznury, ljnv wzy s natomiast charakterystyczne dla bstw mierci (Jama,
Nirryti) i demonw rozmaitych chorb; 5. wreszcie w popularnych" partiach ksig wedyjskich
czary majce przeciwdziaa wizom tych demonw s rwnie liczne, jak zaklcia zwizujce",
skierowane przeciw ludziom.
Widzimy zatem, e nawet w takim streszczeniu sprawy nie przedstawiaj si prosto, Niemniej
jednak wyrni ju tu mona pewne linie podziau. Jeli chodzi o mityczne, boskie zachowanie,
z jednej strony mamy bierno Waruny i Wrytry, z drugiej za aktywno Indry. W
odniesieniu do ludzkich chorb i mierci po jednej stronie sytuuje si znaczenie sznurw i
wzw dla bstw funeralnych i demonw, po drugiej za magiczne zastosowanie
zwizywania", zarwno w medycynie ludowej, jak i w czarach. W ten sposb od czasw
wedyjskich kompleks zwizywania", cho pozostaje charakterystyczny i podstawowy dla sfery
wadzy magicznej, zarazem przekracza j, zarwno od gry (poziom kosmologiczny
Wrytr), jak i od doju (poziom funeralny Jama, Nirryti; poziom czarw ) Zobaczmy teraz,
jakie nowe elementy do tego obraz moe wnie porwnanie z innymi obszarami m
europejskimi.
Trakowie, Germanowie, ludy Kaukazu
Wedle ustale Giinterta39, zawiadczone w mSM^ cjach imi trackiego boga Darzalesa
wyjania n Oi-moe przez odwoanie si do rdzenia zawierajceg
Tame, s. 154.
zwizywania" (awest. dardzeiti, zwizywa", "s,-3z', sznur", sida"), cho o samym tym bogu
nie wiewy niemal niczego40. Podobn etymologi ma nie-wtpliwie imi geto-trackiego boga
Derzelatesa dobrze znane w Odessos4', gdzie obchodzono darzeleia majce na celu
zapewnienie dobrych zbiorw42, oraz zawiadczone w Tomi na obrczkach noszcych
inskrypcje Derzo43 jak rwnie imiona tracko-frygijskiej bogini Bendis44, litewskiego
Bentisa45 i iliryjskiego Bin-dusa46. Niestety, o tych dwu ostatnich wiemy naprawd niewiele;
by moe to wanie ku czci Bindusa skadane byy ofiary z ludzi, obecne w praktykach
religijnych Ilirw.
Wicej mwi nam pewne rytuay, ktre przetrway zarwno w wiecie germaskim, jak i
tracko-frygijskim
40 Na lady kultu Darzalesa natrafiono w regionie pontyjskim (Sinope), w Sarapis; zob.
podsumowanie bada Rostovtzeffa w: 0. Weinreich, Neue Urkunden ur Sarapis-Religion,
Tiibingen '919, s. 7. Zob. te S. Wikander, Vayu, Lund-Leipzig 1941, t. I, s- 43 i nast.
Monety i inskrypcje odkryte przez Vasile'a Paryana, Geru-""> Memoires de 1'Academie
Roumaine, Section litteraire, W9-1920, Bucarest 1924, s. 9, 23 itd.
Dokumentacja w czasopimie Istros" (wydawanym po francuskui w Bukareszcie), t. 1/1934,
s. 118 i nast. t . "ulpe, Histoire ancienne de la Dobroudja (w zbiorowym cure Dobroudja
wydanym przez Akademi Rumusk, Bu-Pai ' 1938' - 35-454), s. 233 i 237. Por. take
Kazaroy, w: a5-Wissowa, XV, s. 227 i nast.
l ^ utosamiana z Artemid (Herodot, IV, 33), z Kybele arische hymnach orfickich z
Persefon: zob. Giintert, Der Uwaan eltlcdniS und Heiland, dz. cyt., przypis l na s. 115;
45 i/if Or8iastyczn przez Strabona, X, s. 470.
46 ' Q**' Gtternamen, Bonn 1929, s. 80. Beitra-ge SS' 'e Religion des
Semnonenstammes, Wiener bur8-Lpi ZUr Kulturgeschichte und Linguistik", t. IV,
Salz-8LeiPz>gl936,s.549^73,s.619.
czy kaukaskim. Piszc o wielkim dorocznym religijm, wicie Semnonw, Tacyt podaje, e
warunkiem ucz stniczenia w nim bya zgoda na naoenie sobie wie zw (nemo nisi vinculo
ligatus ingreditur")1. Closs48 ktry obrzd ten opatrzy bogatym komentarzem i n0 da wiele
jego odpowiednikw, upatruje w nim wiadectwo ulegoci wobec narodowego bstwa49, za
Pet-tazzoni50 zalicza go raczej do ordaliw51. W kadym razie uzasadnione jest porwnywanie
tego obrzdu z mitraistycznymi ceremoniami wtajemniczenia, w ktrych mysta mia rce
zwizane sznurem na plecach52. Inne analogie to elazny piercie, ktry Chattowie nosili niby
wizy", dopki nie zabili swego pierwszego przeciwnika53, rytualne zakucie w kajdany u Al-
47 Zob. Tacyt, Germania 39 [w: tego, Dziel, przeoy Seweryn Hammer, Czytelnik,
Warszawa 1957, t. II, s. 285: W oznaczonym czasie wszystkie ludy tej samej krwi,
reprezentowane przez poselstwa, gromadz si w lesie uwiconym wrbami ich przodkw i
odwieczn groz religii, aby ofiar ludzk w imieniu pastwa zoon obchodzi okropn
prymicj barbarzyskiego obrzdku. Gaj ten jeszcze innej czci zaywa: nikt tam nie wchodzi
inaczej, jak wizami skrpowany, aby w te" sposb wasn niszo a potg bstwa okaza"
przyp.tu -J
48 Die Religion des Semnonenstammes, dz. cyt, s. 564 i nas-s. 609 i nast., s. 643, 668.
49 Tame, s. 566. . ,^t
50 Regnator omnium deits", Studi e materiali di Storia Religioni", t. XIX-XX/1943-1946
(s. 142-156), s. 155.
51 Ordalia sd boy, odwoanie si do instancji ^^
ziemska, takiej jak Bg, bogowie lub siy nadprzyr
[Przyp. tum.] nismt
52 F. Cumont, Len Religions orientales dans le,f>^liniei-
romain, wydanie IV: Paris 1929, rys. XIII; sznur zrob^n(ycuinon''
tinis pullinis wedug Pseudo-Augustyna, Quaest., g^eW
Textes et Monuments relatifs aux mysteres de Mith>a>
1894-1900, t. II, s. 7-8). ' ie ,sk<*
53 Zob. Tacyt, Germania, dz. cyt., s. 281: Chattow tv1kn dnida do dojrzaoci, zapuszczaj
wosy i brod
baczykw (Strabon Xl, 503), jak rwnie acuchy noszone przez Gruzinw czczcych
Biaego Jerzego"54, rytuay zwizywania" krlw ormiaskich55, i niektre wspczesne
zwyczaje albaskie56. Wszystkie te rytuay zwizane s z postaw unionoci, gdy wierzcy
zachowuje si w nich wobec swego pana jak niewolnik lub zakadnik. Tym samym zwizanie"
staje si ro-
zabiciu nieprzyjaciela pozbywaj si tego wygldu oblicza, z ktrym cz go luby i
zobowizanie do mstwa. Nad okrwawion i zdart z wroga zbroj odsaniaj swe czoo, i wtedy
dopiero maj poczucie, e uicili cen za swe istnienie i okazali si godni ojczyzny i rodzicw;
tchrzom i niewojowniczym pozostaje nadal niechlujny ich wygld. Najdzielniejsi nosz prcz
tego elazny piercie (uchodzi to za pitno haby u tego ludu) niby wizy, a zabjstwem
nieprzyjaciela od niego si uwolni". [Przyp. tum.]
54 Closs, Die Religion des Semnonenstammes, dz. cyt., s. 566; tame, s. 643, cytujc O.G.
Wesendonka, Uber georgisches Heidentum, Caucasica", z. I, Leipzig 1924, s. 54 i nast., 99, 101.
Dumezil (Tnvg, Revue de l' Histoire des Religions", t. CXI/1935, s. 66-89, s. 69 i nast.) bada
posugujc si rdami gruziskimi niewolnikw Biaego Jerzego": kto za pragnie wda
cze Biaemu Jerzemu lub przebaga go stajc si jego mewolnikiem, bierze jedno ogniwo jego
kajdan, wkada je na p2yj' tak obchodzi koci zwykym krokiem bd na kolanach". p '. n ^'
Makalathia, Einige ethnographisch-archaologisc/ie
' "'wen aus Georgien, Mitteilungen Anthropologischer Ge-^aftWien",t.LX/1930,s.361-365. s.
34g.ac|'t' Rezniki XII, 45. [W: tego, Dziel, dz. cyt., t. I, maj ' '.' ekro krlowie zejd si w
celu zawarcia przymierza, wzej zwyczaj prawic splata, kciuki razem wiza i na nich
nabiegj.- Zler8ac; skoro potem krew w koczyny czonkw ^kie n ' UP.USZczaJ^ J3 lekkim
draniciem i wzajemnie j li. u**'?con " 'erZe ucndzi za mistyczne, niby obustronn krwi
'"""Ne? A ~~ Przyp. tum.] Closs, Die Religion des Semnonens-
Si, ' UZ. r\it - f, -
2a nalen\" 2e S s?c'u wendety winowajca musi stan przez trybu-
""e'!amJWlzan>'mi rkami (Closs, Die Religion des Sem-
mes, dz. cyt., s. 600). '
122
Obrazy i symbole
dzajem znaku poddastwa57. Closs58 ma by moe rac' dopatrujc si w rytuale Semnonw
wpyww iliryjskicii i uwaajc go za element lunarno-chtonicznego poziom kultury, ktrego
centrum znajdowao si w regionach poudniowych59. Ale poza tym rytuaem spotykamy u
Germanw take inne elementy nalece do tego samego kompleksu zwizywania": na przykad
rytualna mier przez powieszenie tumaczy, dlaczego Odyna okrelano mianem boga sznura"
(Haptagucf''0); podobnie germaskie boginie mierci cign zmarych na sznurze61, a
bogi-nie-wojowniczki (w jzyku staroskandynawskim Disir, w starogrnoniemieckim Idisi)
opltuj sznurkami tych, ktrych chc powali na ziemi62. Cechy te warto zapamie-
57 Wystarczy porwna z tym kompleksem germasko-iliryjs-ko-kaukaskim ceremonie
zwizywania krwi" (blood-brotherhood), praktykowane niemal wszdzie w Europie, by
zrozumie, jaka przepa dzieli wizy pan"niewolnik" i wizy czce braci krzyowych"
(chodzi o rumuskie okrelenie fratia de cruce); na temat braterstwa krwi zob.: A. Dieterich,
Mutter Erde, wydanie III: tp-zig-Berlin 1925, s. 130 i nast; klasyczna praca H.C. Trmnbulla, ft
Blood Covenant, London 1887; take S. Thompson, Motflndexo] Folk Literatur, Helsinki 1935,
t. II, s. 125. Skaniamy si, by czy te formy braterstwa z religijnymi zwizkami istniejcymi
pomw ludmi a Mitr w przeciwiestwie do trudnych zwizkw mw Warana a jego
wyznawcami. Co nie oznacza bynajmniej, e religii warto Waruny jest uboga" raczej
przeciwnie!
58 Die Religion des Semnonenstammes, dz. cyt., s. 6/u.
59 Tame, s. 643, 668. Wedle tego samego autora ( ^ s. 567) zwizywanie rytualnych
ofiar byoby staym elem kultur megalitycznych i kultur Azji Poudniowo-Wschodni j-
60 Tame, s. 609. s 2f4:
61 J. Grimm, Deutsche Mythologie, t. II, s. 705, t. Iv> _ ^
Scheftelowitz, Die altpersische Religion und das Juden'
cyt., s. 7. . i9l"-
62 R.H. Meyer, Altgermanische ReligionsgeschicM - ^ s. 158, 160. Ale osobowoci tych
bogi s bardziej zoz^ '^7. J. de Yries, Altgermanische Religionsgeschichte,
t FI c 37S i nast '
oczyszczenia i umoralnienia" w toku reformy zoroastry' kiej, a zatem w ich naturze zupenie nie
ley magia" Waruny. Pozostaoci atrybutw najwyszej wadzy" \M re przetrway u Ahury
Mazdy66, nie pozwalaj upatrywa w nim srogiego wadcy"; a chocia jest on niekiedy
bogiem przeznaczenia67, rys ten nazbyt czsto wystpuje u bstw naczelnych i uranicznych, by
wyciga z tego jakiekolwiek konkluzje. Jednak ze wzgldu na brak informacji o bogu, ktry by
iraskim odpowiednikiem wedyjs-kiego Waruny przed reform zoroastryjsk, zbyt pochopne i
bdne byoby wyciganie std wniosku, e aspekt boga zwizujcego" u Waruny uksztatowa
si w Indiach pod wpywem religii pozaaryjskich. Istotnie, grecki Uranos rwnie wie
swych rywali i jak pokaza Georges Dumezil68 szukanie ladw schematu ju
indoeuropejs-kiego w micie Uranosa i Uranidw jest jak najbardziej uzasadnione. Niezalenie od
tego, zawiadczone fakty iraskie wi si tylko z dwoma spord tych motyww, jakie
wyodrbnilimy w zespole indyjskim: 1. bg lub heros zwizujcy demony; 2. demon
mierci, ktry omotuje czowieka, zanim zabierze go w stron mostu Czinwat. Dwa inne wane
motywy zespou indyjskiego magia" Waruny i kosmologiczne zwizywanie" ju tu nie
wystpuj, by moe w nastpstwie reformy zoroastryjskiej.
Paralele etnograficzne
Przed sformuowaniem jakichkolwiek oglniejszy konkluzji na temat zjawisk
indoeuropejskich na^e^ff? rozszerzy jak to zapowiadalimy nasz perspek y
historyczno-kulturow pokaza kompleks iz*
259
66 Widengren, Hochgottglaube im Alten Iran, dz. c -
67 Jasna 1,1. Przeoy z jzyka pahlawi Widengren.
68 Ouranos-Yaruna, dz. cyt.
126
Obrazv i symbole
,, Bg zwizitjcv " i symbolizm wzw
127
krewni owi dusz zmarego, by umieci j nastnn' < w pudeku, razem z jak relikwi
cielesn (czaszk '' szczk, zbem itd.)74. Czarownicy z wysp Hervey posja' daj magiczne
puapki, w ktre owi dusze tych, ktrych chc wyda na zatracenie75. Podobny zwyczaj
spotyka si rwnie w innych obszarach kulturowych76; warto jednak zwrci uwag na to, do
jakiego stopnia sposb, w jaki w Melanezji bg mierci owi" i zwizuje" dusze, przypomina
technik zabijania stosowan przez czarownikw Ta wspzaleno dwch typw magii rzuca
nowe wiato na problem zwizywania".
Jak widzielimy, u Indoeuropejczykw motywy side, wzw i sznurw, w poczeniu z
postaciami niektrych bogw, herosw lub demonw oraz z pewnymi rytuaami i zwyczajami,
tworz kilka odrbnych zespow. Zupenie inaczej problem ten przedstawia si w wiecie
semickim: tutaj wszelkiego rodzaju magiczne wizy s niemal powszechnym atrybutem bogw (i
demonw). S tacy bogo-wie-njwysi wadcy, jak Enlil i jego ona Ninhursang (= Ninlil), lub
te bogowie lunami, jak En-zu (= Sin). ktrzy api w swe sida tych, ktrzy splamili si
krzywoprzysistwem77. Ale rwnie Szamasz, bg solarny, jest
74 W.G. Ivens, The Melanesians of the S. E. Salomon London 1927, s. 178; ten sam zwyczaj
na Hawajach, zob. b. Craighill Handy, Polvnesian Religion, dz. cyt., s. 92.
75 W. Wyatt Gili Life..., dz. cyt., s. 180 i nast;
dz. cyt., s. 171. , . i^.
76 Szaman tunguski posuguje si lassem, by zatrzyma ud jc dusz chorego; S.
Szyrokogorow, The psychomental co
ofthe Tungus, Shanghai-London 1935, s. 290. Szaman na take technik duchw; tame, s. 178.
Ten sam kompleks " wy wystpuje u Czukczw. Na ten temat zob. S nizm..., dz. cyt.
11 L.W. King, History of Sumer and Akkad, s. 128 i nast.; G. Furlani, La religione
babilonese-assira, ^ 1928, t. I, s. 159; E. Dhorme, Les religions de BaW d'Assvrie, seria
Mana", II, Paris 1945, s. 28 i 49; E.
uzbrojony w sida i sznury; jego take baga si o to, by uwolni tego, kto jest zwizany. Bogini
Nisaba omotuje demony chorb; z kolei same demony szczeglnie za wanie demony
chorb posuguj si sznurami (demona dumy wzywa si tymi sowy: omotaj sieci
Babilo-czykw i doprowad do ich zagady!"78). Do Bela (= Enlila) mwi si: Ojcze Belu,
zastawiasz sida, a wszystkie one zowrogie"79. Tammuza nazywa si Szafarzem side"80, ale
wedug mitu on sam zostaje zwizany" i baga o uwolnienie z wizw81. Marduka prosi si o
oswobodzenie z kajdan i z side, gdy i on jest ich szafarzem wizw. Tak jak Indra, posuguje
si on sidami i sznurami w sposb mistrzowski, godny herosa. W poemacie o Stworzeniu
wiata, Enuma elisz, rozrnia si dwa typy wizw", ktre przypominaj wedyjski dyptyk
Waruna-Indra. Ea, bg Wd i mdroci, nie walczy z pierwotnymi potworami, Apsu i Mummu,
jak heros, lecz za pomoc magicznych inkantacji zwizuje" je, a nastpnie umierca82. Kiedy
zgromadzenie bogw przyznaje Mardukowi prerogatywy wadzy najwyszej (ktr dotd
posiada bg niebios Anu
Buren, Symbols ofthe Gods in mesopotamian Art, Roma 1945, -Analecta Orientalia", t. XXIII, s.
11-12.
Scheftelowitz, Das Schlingen- und Netzmotiv..., dz. cyt., s' 4 i nast.
M. Jastrow, Die Religion Babyloniens und Assyriens, Gie-l!?'9'2' l- U, s. 15.
owitz, Das Schlingen- undNetzmotiv..., dz. cyt., s. 4. ze'' Tammuz-Liturgien und Yerwandtes,
Roma 1937, Orientalia". t. X, s. 140; Widengren, Mesopotamian 2 ? ln Manichaeism, Uppsala
1946, s. 80. l> 69^74 la "sz> czyli opowie babiloska o powstaniu wiata bg Ea ^pracowa ks.
dr Jzef Bromski, Warszawa 1925, s. 27: Zaszk / M SU spta* i zabi/ Boga Mummu zwiza i
rozbi mu ch\vycjj' . Apsu ustanowi sw stolic./ Boga Mummu po-Pr*yiaci{ lci mu
powikszy./ Potem powiza swych nie-^" Pzabija./ Bg Ea tryumf swj opar na swych Przyp.
tum.l
IV, 4 i 7) i powierza mu bero, tron i pal (IV, 29) podejmuje si on walczy z potworem
morskim Tiamat. Tym razem mamy do czynienia z walk naprawd heroiczn" a mimo to
gwn broni Marduka pozostaje sie, dar jego ojca Anu"83. Marduk zwizuje" Tiamat (IV,
95), zakuwaj w acuchy" i odbiera jej ycie (IV, 104). Podobnie sptuje wszystkich bogw i
demony, ktre pomagay Tiamat; jak powiada poemat: zostali oni rzuceni w sieci, zamknici w
wicierze, wtrceni do lochw" (IV, 111114, 117, 120)84. Marduk staje si najwyszym
wadc dziki swej heroicznej walce, ale zachowuje rwnie prerogatywy wadzy magicznej.
Jeli w tej pobienej analizie zjawisk z obszaru mezopotams-kiego wemiemy jeszcze pod uwag
magiczne znaczenie sznurw, wzw i side w czarach i w medycynie ludowej (patrz poniej),
odniesiemy wraenie niemal cakowitego chaosu. Zwizywanie" wydaje si magiczno-religijn
moc, w rwnym stopniu waciw wszystkim formom" religijnym. Dobrze by byo, gdyby
jaki specjalista od religii mezopotam-skich podj ten problem, by okreli, czy na podstawie
tego chaosu mona zrekonstruowa jak histori".
Magia wzw
Sprbujmy teraz przyjrze si zagadnieniu morfo^_ pt i wzw w praktykowaniu magii.
Najistotniejsze
K Tame, IV, 49. Wedug tablicy I, 83 Marduk J6
boga Ea, ale niezalenie od tego, jaki sens ma ten zwio
istota zwizana jest z magiczn wadz najwysz. ^^ ^ /fl
z francuskiego tumaczenia R. Labat Le Poeme babylo11'
Creation, Paris 1935. . . jnaczej;
84 W tumaczeniach polskich cytat ten brzmi niec,jei po&i'
por. Enuma Elisz..., dz. cyt., s. 75 i Epos. Zbir arcya^ , ^
epickiej wszystkich czasw i narodw w streszcze1 $$,.
gach uloyi Antoni Lange, t. I: Epos babiloskie. ^n
Brody 1909. s. 30.
Kauszitaki-sanhita, XLVIII, 4-5: Caland, Altindische Za-l, Amsterdam 1900, s. 167; V. Henry,
La Magie dans ' Paris 1903> s- 229; Scheftelowitz, Das Schlingen--> dz. cyt., s. 12.
s 83. ,> 18~2l; C. Fossey, La Magie assyrienne, Paris 1902, 1898 ' strow' The religion of
Babylonia and Assyria, Boston
87 ' nast; itd-
ke' The popular religion and folklore of Northern
1896'
s' 46 ' nast';
' ' >
AberSla,h md Venvmdtes- Ei" Beitrag ur Geschichte des . ^s uoens aller Zeiten und Ylker,
Berlin 1910, t. I, 262, 328 s- l4.''Fcnettelwitz, Das Schlingen- und Netzmotiv..., dz. cyt.,
^'c/-QftZer' Tabo> dz. cyt., s. 301 i nast.; G.L. Kittredge, h201 'nast" ld a"d NeW E"Sland'
Cambridge, Mass. 1929, ^ Schif '' P01' Handwdrterbuch des deutschen Aberglaubens,
cVt, t n\f' Netz itd-' w folklorze: Thompson, Motif-Index..., l> s- 313.
cych momentach ycia (poczcie dziecka, zalubin mier)88 ludzie nie powinni
mie na sobie nic zasu anego.
Do drugiej kategorii zaliczy mona wszystkie te praktyki, w ktrych przypisuje si wzom i
ptom moc uzdrawiania, obrony przez demonami, zachowania siy magiczno-witalnej. Ju w
staroytnoci89 chor cz ciaa obwizywano, by j uzdrowi, i ta sama technika jest po dzi
dzie czsto stosowana w medycynie ludowej90. Jeszcze bardziej powszechny jest zwyczaj
uywania wzw, sznurkw i lin91 jako ochrony przed chorobami i demonami, szczeglnie w
okresie poro-
88 Trzeba wszystko otworzy i rozwiza, aby uatwi pord
Frazer, Taboo, dz. cyt., s. 296 i nast.; ale por. u Kamukw sie
jako ochrona przed demonami w czasie porodu Frazer, Folk-
lore m the Old Testament. Studies in Comparative Religion,
Legend and Law, London 1919, t. III, s. 473. Magia sznurw
i wzw moe przeszkodzi w skonsumowaniu maestwa,
Frazer, Taboo, dz. cyt., s. 299 i nast. Nie mona umrze dopty,
dopki jakie zamki i zasuwy w domu s zamknite (tame,
s. 309) i gdzieniegdzie rozwizuje si troki caunu, by zapewni
spokj duszy (tame, s. 310). Natomiast w Nowej Gwinei wdowy
nosz siateczki po to, by broni si przed duszami zraar^c
(Frazer, The Beliefin Immortality, London 1913, t. I, s. 241,24V,
260, 274, 293). Ciaa nieboszczykw zwizuje si zawsze po ,
by broni si przed duchami zmarych (Frazer, La Crainte
morts, przekad na francuski: 2 seria, Paris 1935, s. 53 i n
mimo e sens tego zwyczaju jest bardziej zoony. >
89 Kauszitaki XXXII, 3; Caland, Altindische Zaubern'^
dz. cyt., s. 104; R.C. Thompson, Semitic magie, its ongi"
development, London 1908, s. 165 i nast. riaube"
90 Scheftelowitz, Das Schlingen- und Netzmotiv im "
undBrauch der Ylker, dz. cyt., przypis l na s. 29; Frazer,
dz. cyt., s. 301 i nast. , j
91 Asyria: Thompson, Semitic magie, its origins a" ^assr-ment, dz. cyt., s. 171; Furlani, La
Religiom babilonege-dz. cyt., t. II, s. 166; Chiny, Indie: Scheftelowitz, Das ^ und Netzmotiv im
Glauben und Brauch der Ylker, s-
j n Niemal wszdzie na wiecie wzy noszone s jako mulety93- Znamienne, e wzy i sznurki
stosuje si w ob-edach weselnych, aby zapewni ochron modej parze94, nodczas gdy to one
wanie jak wiadomo mog przeszkodzi w skonsumowaniu maestwa. Ale tego rodzaju
ambiwalencja obecna jest we wszystkich magiczno-religijnych zastosowaniach wzw i w i z a
d e . Wzy wywouj chorob, ale take chroni przed ni, bd z niej lecz; sznurki i wzeki
rzucaj czary, ale rwnoczenie pomagaj ich unikn; utrudniaj pord, ale mog te go uatwi;
chroni noworodki i sprowadzaj na nie chorob; przynosz mier i j oddalaj. Jednym
sowem, we wszystkich tych magiczno-religijnych obrzdach najistotniejszy jest kierunek
nadawany sile, jaka kryje si za kadym wizadem", za wszelkimi dziaaniami polegajcymi na
zwizywaniu". Za w kierunek moe by pozytywny lub negatywny, niezalenie od tego, czy
opozycj t rozumiemy jako przeciwstawienie tego, co dobroczynne" i szkodliwe", czy te
tego, co sprzyja obronie" bd atakowi".
Magia i religia
. wszystkie te wierzenia i rytuay wprowadzaj nas 'Wtpliwie w obszar umysowoci magicznej.
Czy naczy to jednak, e ze wzgldu na zwizek tych
Indi Crooke, The popular religion andfokhre of Northern
Schlin Cyt' !I' s' 36; lud Toda itd'; Scheftelowitz, Das dz, ^en~ u"d Netzmotiv im
Glauben und Brauch der Ylker,
93 ^ s- 39; Afryka: tame, s. 41.
Schiif, ^Z6r' Tabo, dz. cyt., s. 308 i nast.; Scheftelowitz, Das cyt s 4"~ ""^ Netzmotiv im
Glauben und Brauch der Vlker, dz.
94 Sch '
</ # 6 'e'witz, Das Schlingen- und Netzmotiv im Glauben Uch der Vlker, dz. cyt., s. 52 i
nast.
Obraz v i symbole
132
lg zwizujcy " i symbolizm wzw
133
ludowych praktyk z magi mamy prawo cay sym f bolizm zwizywania" traktowa jak
wytwr li tylko urny- ' sowoci magicznej? Naszym zdaniem nie. Nawet jeli rytuay i
symbole zwizywania" u Indoeuropejczykw zawieraj elementy chtoniczno-lunarne, a zatem
zdradzaj silne wpywy magiczne co nie jest pewne pozostaj do wyjanienia inne
dokumenty, ktre wyraaj nie tylko pojedyncze, autentyczne dowiadczenie religijne, ale take
koncepcj czowieka i wiata w ogle; koncepcj, ktra jest w penym tego sowa znaczeniu r e l
i g i j n a, a nie magiczna. Przytoczone wczeniej przykady, zaczerpnite z Mezopotamii, nie
daj si w caoci wyjani przy uyciu interpretacji magicznej. U Hebrajczykw rzecz jest
jeszcze prostsza: to prawda, e Biblia mwi o sidach mierci" (np.: 2 Sm XXII, 6: Oplatay
mnie pta Szeolu, zaskoczyy mnie sida mierci"95; por. Ps. XVIII 2; Ps. CXVI 3-4: Oploty
mnie wizy mierci, dosigy mnie pta Szeolu, popadem w ucisk i udrk. Ale wezwaem
imienia Jahwe: O Jahwe, ratuj me ycie!"%). Srogi szafarz tych wizw to przecie sam
Jahwe; prorocy przedstawiaj go z sieciami w rku, sucymi do wymierzania kary winnym:
Nad idcymi rozcign sie moj i schwytam wszystkich jak ptaki powietrzne" (Oz VII, 12)97;
Zarzuc sie moja na niego i wpadnie w mj niewd. Ka go przyprowadzi do Babilonu" (Ez
XII, 13)9S; por. take VII, 20); Rozcign moje sida nad tob" (Ez XXXII, 3)". Take w
gbokim i autentycznym dowiadczeniu religijnym, jakie stao s udziaem Hioba, wszechmoc
Boga wyraona zostajenje pomoc tego samego obrazu: Wiedzcie, e Bg
95 Przeoy ks. Jan ach. Biblia Tysiclecia. [PrzyP- t^jak
% Przeoyli o. Augustyn Jankowski, ks. Lech Stacn
Biblia Tysiclecia. [Przyp. tum.] . rprzyp.
97 Przeoy o. Stanisaw Staczyk. Biblia Tysiclecia- L
tum.] tjujnJ
98 Przeoy ks. Jan Drozd. Biblia Tysiclecia. [PrzyP- ^} >>g Przeoy ks. Jan Drozd. Biblia
Tysiclecia. [PyP-
pognbi, swe sieci rozstawi wokoo" (Job XIX, 6)'. jfudeochrzecijanie, ktrzy rwnie
wiedzieli, e to szatan trzyma na uwizi" chorych (np. k XIII, 16), mimo to mwili o Bogu
Najwyszym jako o szafarzu wizw". Oznacza to, i u jednego ludu stykamy si z
magicz-no-religijn wielowartociowoci wizw", bdcych sidami mierci, choroby,
urokw ale take wizami Boga101. Nad wszystkimi istotami ywymi rozcignita jest sie"
pisa Rabbi Akiba102. Sformuowanie to jest trafne, gdy nie oddaje ono wycznie
magicznej" bd religijnej" wizji ycia, ale wyraa sytuacj czowieka w wiecie w caej jej
zoonoci; uywajc modnej terminologii, sam istot kondycji istniejcego.
Rzeczywicie, ni ycia" w wielu krajach oznacza ludzkie przeznaczenie. Czy ich
mieszkanie (dosownie: lina od ich namiotu) nie runie?" wykrzykuje Hiob103. Achillesa,
jak wszystkich miertelnikw,
to nie chybi, co wyrok przeznaczy
co mu Parki uprzdy, gdy wiato zobaczy104.
Boginie przeznaczenia przd ni ludzkiego ywota:
A gdy stanie na miejscu, niech si tam rozlicza
Z wyrokami przeznacze, jakie tajemnicza
Ni mu snuje przez twarde Przdki uprzdziona105.
100
101
,, ?rzey ks. Jan Drozd. Biblia Tysiclecia. [Przyp. tum.] skie ym samym mamY prawo
przypuszcza, e niektre wedyj-blj,a uje do P?t Waruny take wyraaj dowiadczenie religijne
^dowiadczeniu Hioba. Hetzm -Ue Abot IH' 20; Scheftelowitz, Das Schlingen- und
103 j m Glauben und Brauch der Ylker, dz. cyt., s. 11. Borowsk IV> 21; Por. Job VII,
6. [Przeoy ks. Wadysaw
104 ^ ' Biblia Tysiclecia przyp. tum.] Francis2e"ler' Mada XX, 129-130; por. XXIV,
210. [Przeoy ^'W \v K-sawery Dmochowski, opracowa Zygmunt Kubiak,
105' ^i-szawa 1990, s. 424 i 496 przyp. tum.] Ski< opramer' 0dyseJ'a VI 207-209, przeoy
Lucjan Siemie-cowa Zygmunt Kubiak, PIW, Warszawa 1990, s. 105
Obrazv i svmbole
134
Bg zwizujcy" i symbolizm wzw
135
Wicej nawet: sam Wszechwiat stworzony jest ksztat tkaniny, ogromnej siatki". Na
przykad wec/ spekulacji indyjskiej powietrze (waju) utkao" wszechwiat nanizujc jak na ni
ten wiat i drugi oraz wszelkie istoty106' tak jak tchnienie (prana) utkao" ycie ludzkie (Kt
w nini utka tchnienie?", Atharwaweda X, 2, 13). Wynika std e w do rozbudowany
symbolizm wyraa dwie podstawowe rzeczy: e zarwno we Wszechwiecie, jak i w yciu
ludzkim wszystko jest wzajemnie powizane za porednictwem niewidzialnej osnowy, i e
pewne bstwa1"7 wadaj tymi nimi", ktre ostatecznie tworz rozlege, kosmiczne wizy.
Etymologia rzadko dostarcza rozstrzygajcego argumentu przy problemach rwnie
delikatnych jak te, ktre dotycz pochodzenia" religii i magii, ale niejednokrotnie jest ona
pouczajca. Scheftelowitz i Giintert przypomnieli, e w wielu rodzinach jzykowych sowa
oznaczajce czynno zwizywania" su rwnie do wyraania czarw: na przykad w
jzykach turecko-tatarskich bag", baf, bj oznacza zarazem czarnoksistwo" i wizado",
sznur"108; greckie katadeo" oznacza mocno zwiza", a take zwiza przez rzucenie uroku,
zasupujc wze (skd katadesmos" sznur", rzuci urok"109; aciskie
przyp. tum.] Por. vitae fila, Owidiusz, Heroidy 15, 82. Zo .
rozdzia o rytuaach i mitologiach lunarnych w: Eliade, Traktat-*
dz. cyt, s. 155 i nast. o/O
106 Brihadaranjaka III, 7, 2. [Zob. Upaniszaefy, dz. cyt., s. 5^
- przyp. tum.] 107 Przewanie-
- bstwa lunarne, niekie*
- cho nie zawsze -
chtoniczno-lunarne. .^
108 H. Yambery, Die primitive Kultur des turko-tatan
Yolkes, Leipzig 1879, s. 246. Pojcie odczarowywania^ ^ ne jest za pomoc takich zwrotw, jak
uwalnia z pet ' ^^ bw sowo edi, zwizywanie", ma take znaczenie mag ' ^ sowo z jz.
Ew vsesa = amulet" oznacza rz ^^ (A.B. Ellis, Yoruba-speaking peoples, London, 1894, s.
^\-109 Ima: Gnie., III, 3, s. V; Scheftelowitz, Da* ^ \l und Netzmotiv im Glauben und Brauch
der Yolker, dz.
137
Bg zwizujcy" i symbolizm wzw
Obniy i symbole
136
pierwiastek, ktry czy wszystkie rzeczy", a take staw, moc i boskie prawo, ktre wsplnie
podtrzymn1 Wszechwiat""2. Zhuangzi (rozdz. VI) mwi o Dao i J
i ' i i ,->] n .
JdKO
o acuchu caego stworzenia " , co przypomina tennino logi kosmologii indyjskiej. Z drugiej
strony, labirynt jest niekiedy zbudowany jak wze", ktry trzeba rozsupa" i samo pojcie
labiryntu naley do tego samego metafizy-czno-rytualnego zespou, co pojcia trudnoci,
niebezpieczestwa, mierci i inicjacji"4. W innym polu znaczenio-
112 S. Langdon, Semitic Mythology, Boston 1931, s. 109. Wiele wity babiloskich nosi
nazw markas shame u irshiti, Poczenia Nieba z Ziemi", zob. E. Burrows, Some
cosmological patterns in babylonian religion (w tomie Labiiynth wydanym przez S.H. Hooka,
London 1935, s. 45-70), przypis 2 na s. 47-48. Dawna sumeryjska nazwa wityni to dimgal
regionu". Burrows (przypis 7 na s. 47) proponuje tumaczenie Great binding post"; dim =post
itd., a take rop; prawdopodobnie dim - to bind, thing to bind to, thing to bind with. Symbolizm
zwizywania" jest tu skadow czci obszerniejszego zespou, ktry mona by okreli
mianem symbolizmu rodka" zob. wyej [s. 47 i nast. i 85 i nast. niniejszego tomu przyp.
wyd. poi.]
Laya
113 The link of all Creation", przekad Hughesa (w Every-
man's Library, s. 193). Znak tumaczony jako link to hsi (Gile5
4062), ktry oznacza dependence, fastening, tie, link, nexus,
chain, lineage itd.; por. Coomaraswamy, The iconography tf
Diirer's Knots" and Leonardo's concatenation", Tn
Quarterly", wiosna 1944 (s. 109-128), przypis 19 na s. 127-
114 Por. labirynty w ksztacie wzw w rytuaach i wierzenia
pogrzebowych na Malekuli; A.B. Deacon, Geometrical
nings from Malekula and other Islands of the New W;
Journal of the Anthropological Institute", t. L>
s. 129-175; tame, Malekula. A vanishing people oj
Hebrides, London 1934, szczeglnie s. 552 i nast.; J
Totenfahrt auf Malekula, Eranos-Jahrbuch" 1937, Rhei
Ztirich 1938, s. 242-291; tego, Stone Men of Malekula,
1942, s. 340 i nast., 649 i nast. Interpretacje porwnawc
Jackson Knight, Cumaean Gates, Oxford 1936; Kereny.
rinth-Studien, dz. cyt.
vffl polu wiedzy i mdroci, napotykamy podobne wyra->nia' mwi si o wyzwoleniu" z uudy
(ktra w Indiach azywana jest tym samym sowem, co magia Waruny _~ maja"), dy si do
rozdarcia" zasony nierzeczywis-toci, do rozplatania" wzw egzystencji itd. Sprawia to
wraenie, jakby sytuacja czowieka w wiecie, niezalenie od tego, z jakiej perspektywy j
ogldamy, wyraaa si zawsze poprzez sowa-klucze zawierajce ide nakadania pt",
zakuwania w kajdany", zwizywania" itd. W sferze magii czowiek posuguje si amuletami w
ksztacie wz-tw, majcymi broni go przez wizami demonw i czarownikw; w sferze religii
czuje si on zwizany" przez Boga, omotany jego sidami"; mier take go zwizuje", w
sposb konkretny (zmary jest zwizywany sznurem") bd metaforyczny (demony zwizuj"
dusz zmarego). Wicej nawet: samo ycie jest tkanin" (czasem magiczn materi o
niebotycznych rozmiarach, maj) lub te nici" ycia kadego miertelnika. Te rozmaite
perspektywy maj pewne punkty wsplne: wszdzie ostateczny cel czowieka to uwolnienie si z
pt". Mistycznemu wtajemniczeniu w labirynt kiedy to uczy si rozpltywania wza
labiryntu, aby dusza, natykajca si na po mierci, sama zdoaa go rozsupa odpowiada
inicjacja Wozoficzna, metafizyczna, ktrej intencj jest rozdarcie" zasony niewiedzy i
uwolnienie duszy z kajdan egzystencji. . wiemy, myl indyjsk zdominowana jest przez
prag-enie wyzwolenia, za jej najbardziej charakterystyczna ^rminologia daje si sprowadzi
do kilku lapidarnych nvZ^cJ1' takich jak sptany" wyzwolony", zwiza-k "~
rozw^zany", przywizany" wolny od zwiz-"d- Podobnymi pojciami posuguje si
filozofia
w artvk > Techniues du Yoga, dz. cyt. Coomaraswamy
Podejm U Tfle ''conography of Dilrer's Knots"..., dz. cyt.,
W s?.tuc Je kwesti metafizycznych znacze wzw i ich reliktw
' ^eiesa U J' a take u niektrych artystw redniowiecza
138
Obniy i symbole
Bg zwizujcy" i .fvmboliziu wzlw
139
143
Bg zwizujcy" i wmbolizm wzlw
142
Obi'azv
nej, pozbawionej znaczenia. Fenomen ten potwierdza si w historii religii caego wiata. Kada
lokalna bogini dy do tego, by sta si t jedyna., Wielk Bogini, kada wioska jest rodkiem
wiata", kady czarownik w kulminacyjnym momencie swych obrzdw za_ chowuje si
jak Wadca wiata. Ujawnia si tu to samo denie do archetypu, do odtworzenia formy
doskonaej, ktrej rytua, mit czy jakiekolwiek bstwo s zaledwie bladymi odbiciami; denie
umoliwiajce histori religii. Bez niego dowiadczenie magiczno-religijne tworzyoby stale
rozkwitajce bd zanikajce postaci bogw, formy mitw, dogmatw itd., a obserwator stanby
wobec mnogoci coraz to nowych ich rodzajw, co uniemoliwioby jakiekolwiek
uporzdkowanie. Ale forma religijna, raz urzeczywistniona", uhistoryczniona", dy do
wyzwolenia si z uwarunkowa czasu i miejsca, do uni-wersalizacji, do powrotu ku archetypowi.
Wreszcie imperializm" zwyciskich form religijnych take tumaczy si tym deniem, ktre
pcha kad hierofanie czy teofani do tego, by sta si Wszystkim", to znaczy do samodzielnego
wyczerpania wszelkich przejaww sacrum i do wchonicia caej jego bezkresnej morfologii121.
Niezalenie od tych rozwaa oglnych, magiczno-reli-gijny kompleks zwizywania"
istotnie moe odpowiada pewnemu archetypowi bd konstelacji archetypw (odnotowalimy
kilka z nich: tkanie Kosmosu, ni ludzkiego przeznaczenia, labirynt, okowy egzystencji itd.).
Ambiwalentny charakter i rnorodno motyww zwizywania", wzw i uwolnienia z pt"
potwierdza, jak wielorakie i zrnicowane s obszary, w ktrych urzeczywistniaj si" te
archetypy. Oczywicie nie oznacza to, e w tej ogromnej masie faktw, odnoszcych si do
rozwaanych kompleksw magiczno-religijnych, nie daoby si wyrni pewnych zespow
historycznie wspzalenych, ' ze nie mona by ich uwaa za wzajemnie uwarunkowane czy
Zob. Eliade, Traktat..., dz. cyt., s. 441 i nast.
145
Bg zwizujcy" i symbolizm wzw
Obrazy i symbole
1 Pro-na
dialeziono na szyi jednego z eskich bstw
ii i wy" w Mohendo Daro126. Oczywicie zbyt pocrion
Ilaby teza o bezporednim zapoyczeniu wczesne'"
jiiiau Gondw z protohistorycznej kultury Indusu a|
zek midzy tymi faktami, pokazany przez Koppersa
jluguje na uwag127. '
Niemniej jednak pozostaje jeszcze do wyjanienia, dla-
jgo motywy zwizywania", wzw" itd. tak s p0.
gechne w archaicznych warstwach religii mezopotams-
li Czyby by to wariant poboczny, ktry w przeci-
istwie do tego, co nastpio u Indoeuropejczykw
-ie zdoa przeksztaci si w system teologiczny i ob-
(jowy, tote uleg dalszemu rozczonkowaniu, przera-
jjc si w czary zarwno boskie, jak i demoniczne,
iitrybut kadego bstwa i narzdzie kadego czarow-
ili? Jedno jest pewne: tylko u Indoeuropejczykw kom-
jis zwizywania" stanowi organiczn cz samej stru
y srogiej wadzy najwyszej" boskiej lub ludzkiej
illko u Indoeuropejczykw jak to niedawno pokazay
itaszcza badania Georges'a Dumezia tworzy on
Bij n y system, i obecny jest zarwno w sferze ob-
ijlowoci, jak i w mitologii, teologii itd. Ale na poprzed-
13 stronach staralimy si pokaza, e nawet u Indo-
(jpejczykw ten system, ktrego o stanowi koncep-
ijSrogiego Wadcy, nie wyczerpa tendencji do tworzenia
i
. Kunz i Ch.H. Stevenson (The Book of the Pean, London ) zebrali imponujc dokumentacj na
temat wykorzystywania Q,.e' 'W- Jackson w pracy The geographical distribution ofthe use
SheU1S md Pearl-shells (Manchester 1916, wydanie II w: '917^ QS Evidence ofthe migration of
Early Culture, Manchester poz '.Uzupenia informacje Kunza i Stevensona. Najistotniejsze s?li 7
10?romneJ bibliografii dotyczcej magicznej funkcji mu-<"nul f mona w artykule W.L.
Hildburgha, Cowrie-shells as s ]y^ in Europ (Folk-Lore", t. LIII-LIV/1942-1943, Publjk ' Pr.
take rozmaite przyczynki do tego problemu (M. ^ane w Pimie Ma", padziernik 1939, nr
165, s. 167 2 Urray w The meaning of Cowrie-shell stawia tez, e " walor muszelki kauri bierze
si std, e jest ona
149
148
Uwagi na temat symbolizmu miczakw
Obrazy i svmbolc
lecy u rde takich koncepcji przynaley najprawdn dobniej do najgbszych pokadw myli
prymitywnej" Ulega on jednak kolejnym uwspczenieniem" j ro ' maitym interpretacjom:
ostrygi i miczaki obecne s w obrzdach agrarnych, weselnych lub pogrzebowych w ozdobach
ubiorw i w niektrych motywach dekora' cyjnych, nawet jeli nieraz wydaje si, e ich
magicz-no-religijne znaczenie na poy zataro si czy ulego wypaczeniu. U niektrych ludw
muszle nadal funkcjonuj jako motyw zdobniczy, cho ich funkcja magiczna znika bez ladu.
Pera, niegdy emblemat siy zapadniajcej lub symbol rzeczywistoci transcendentalnej, na
Zachodzie zachowaa ju tylko znaczenie kamienia szlachetnego". Powolna i nieprzerwana
degradacja tego symbolizmu stanie si bardziej zrozumiaa pod koniec naszego wywodu.
Ikonograficzny zesp Wody-Ostrygi jest dobrze zawiadczony w Ameryce prekolumbijskiej.
Relief z Malin-che Hill w Tuli przedstawia bogini otoczon Wodami, w ktrych pywaj
ostrygi, spirale, piercienie2. W Coda Nuttall dominuje zesp ikonograficzny
Woda-Ryba-W--Krab-Ostryga3. Codex Dresdensis przedstawia Wod, kt-
niekiedy wypywa z muszli ostryg, niekiedy za wype-^a wazy utworzone przez zwinite w
kbek we4. Mek-"'kaski bg burzy nosi zoty acuch, z ktrego zwisay ^orskie muszelki5,
za symbolem boga ksiyca by wielki
limak morski6.
W staroytnych Chinach symbolizm ostrygi zachowa sie w jeszcze znaczniejszym stopniu:
miczaki zwizane s tu z sakralnym charakterem Ksiyca i jednoczenie s nonikiem mocy
akwatycznych. W traktacie Ltishi chuniu (111 w. przed Chr.) mona wyczyta: Ksiyc to
korze wszystkiego, co posiada yin; w czasie peni ksiyca mae bang i ke napeniaj si i
wszystkie rzeczy posiadajce yin staj si obfite; kiedy ksiyc ciemnieje (ostatnia noc cyklu
ksiycowego), ostrygi s puste i zaczyna brakowa wszystkich rzeczy posiadajcych yin"1.
Mozi (V w. przed Chr.) po napisaniu, e perordka bang powstaje bez udziau samca, dodaje:
W rezultacie bang moe wyda owoc w postaci pery dlatego, e skupia ona ca si yin"*.
Ksiyc pisze Liu A (II w. przed Chr.) jest przodkiem yin. To dlatego mzg ryb zmniejsza
si w czasie nowiu, za misiste wntrza skorupy limakw spiralnych nie s Pene, kiedy
ksiyc jest martwy". W innym rozdziale
Codex Dresdensis, s. 34 i nast, w: Wiener, Mayan and Mexican Origins, dz. cyt., fig. 112-116.
B- de Sahagiin, Historia genera de las cosas de Nueva sPaa, Mexico 1896, t. I, rozdz. 5;
Wiener, Mayan and Mexican Origins, dz. cyt., s. 68, por. fig. 75.
-lackson, The Aztec Moon-cult and its relation to the lank-cult of India,
Manchester Memoirs", Manchester 1916, ' ,*> nr 5, s. 2.
OT e^y Bruno Karlgren: Some fecundity symbols in ancient nr',"a'"The Bulletin of the
Museum of Far Eastern Antiuities", A Stockholm 1930, (s. 1-54), s. 36.
-mn
Karlgren tame. Na temat zwizkw midzy perami (mi-ami) a Ksiycem zob. M. Granet,
Danses et Legendes de la
""denne, Paris 1926, t. II, s. 480, 514, itd.
Obrazy i svmbole
752
Uwagi na temat svinbolizniu miczakw
153
w magicznych mocach macicy. W nich s obecne i dziaa' twrcze siy tryskajce, jak z
niewyczerpanego rda z emblematw pierwiastka eskiego. Ponadto noszone na skrze
jako amulet lub ozdoba peropawy, muszle morskie i pery napeniaj kobiet energi
sprzyjajca podnoci, chronic j jednoczenie przed urokiem i przed szkodliwymi siami.
Kobiety Akamba do czasu urodzenia pierwszego dziecka nosz zdobione muszlami ostryg
paski17. Gdzie indziej ostrygi to najstosowniejszy prezent weselny. W poudniowych Indiach
panny nosz naszyjniki z morskich muszli18, za medycyna hinduska stosuje sproszkowane pery
jako afrodyzjak i rodek wzmacniajcy19. Oto kolejne, naukowe", konkretne i bezporednie
zastosowanie na poy ju tylko zrozumiaego, archaicznego symbolizmu. Kosmologiczna i
magiczna funkcja pery znana bya od czasw wedyjskich. Jeden z hymnw Atharwawedy (IV,
10) opiewaj w ten sposb: Oby pera, zrodzona z wiatru, powietrza, gromu, wiata, oby ta
muszla, zrodzona ze zota, chronia nas od lku! Dziki muszli, zrodzonej przez ocean,
najpierwszej ze wszystkich rzeczy wietlistych,
laina). Tym podstpem rozmieszywszy Bogini Soca Amatera-
su, nakania j do opuszczenia swej kryjwki w grocie. Osiemnas-
towieczni naturalici brali zreszt za podstaw swych klasyfikacji
muszli ich podobiestwo do pochwy. G.E. Smith w The evolution
of the Dragon (Manchester 1919) cytuje nastpujcy wyj#ek
z ksiki Histoire naturelle du Senegal (XVIII w.) Adamsona.
Concha Yenerea sic dicta uia partem foemineam uodam mo ^
repraesentat: externe uidem per labiorum fissuram, intern
propter cavitatem itterum mentientem". ^
17 Andersson, Children of the yellow earth..., dz. cyt., s-
Zob. take C.K. Meek, Ma", 1940, nr 78. 304.
18 Andersson, Children of the yellow earth..., dz. cyt., s-^bfl|
Dziewczta Tiagy nosz muszl pewnego miczaka jako y
dziewictwa; tracc je, musz si tego wyrzec. .p. cyt,
19 Kunz, Stevenson, The Book ofthe Pearl, dz. cyt., s. za: S.M. Tagore, Mani-Mala or a
treatise on Gems, 1881.
zabijamy demony (rakszas) i odnosimy zwycistwo nad arocznymi [demonami]. Dziki muszli
[odnosimy zwycistwo] nad chorob, nad bied... Muszla jest naszym lekarstwem na wszystko;
pera chroni nas od lku. Zrodzona przez niebo, zrodzona przez morze, przyniesiona przez
Sindhu, muszla ta, zrodzona ze zota, to dla nas klejnot (mani), ktry przedua ycie. Klejnocie
zrodzony przez morze, soce zrodzone przez obok, chro nas zewszd przez strzaami Bogw i
Asurw. Jeste odmian zota (pera to jedna z nazw zota), narodzia si z ksiyca (Somy),
ozdabiasz ciao, byszczysz na koczanie. Pozwl nam y dugo! Ko bogw staa si per:
rodzi si i porusza w onie wd. Zakadam ci na cae ycie, dla wigoru i siy, dla dugiego ycia,
ycia stujesiennego. Niech pera ma ci w swojej opiece!"
Z kolei w medycynie chiskiej pera uchodzi za najlepsze lekarstwo ze wzgldu na swe
waciwoci ginekologiczne i korzystny wpyw na podno20. Wedle pewnego japoskiego
wierzenia niektre mae uatwiaj pord; std ich nazwa mae atwy pord"21. W
Chinach zabrania si kobietom ciarnym jedzenia pewnego gatunku ostryg, ktry ma
waciwoci wywoywania porodu22. Ostrygi, ze wzgldu na to, e zawieraj wycznie
pierwiastek yw, sprzyjaj bowiem porodowi i niekiedy go przypiesza-W- Chiscy pisarze
pokazuj zreszt podobiestwo midzy Per, ktra rozwija si w peropawie, a podem. W
Beiya . wiek) mwi si o ostrydze bang, e brzemienna per, st Jak (kobieta) noszca w onie
pd, oto dlaczego bang nazywa si onem pery"23.
m
Dla Grekw pera bya emblematem mioci i zalubi 24 Zreszt od czasw prehelleskich
istnia cisy zwizek pom' dzy muszlami a Wielkimi Boginiami25. Na Cyprze dok H Afrodyta
zostaa zaprowadzona po narodzinach z morski ' piany, powicano tej bogini miczaki26. Mit
Afrodyty zrodzo nej z konchy morskiej muszli znany by prawdopodobnie w caym wiecie
rdziemnomorskim. Tradycja ta nieobca jest Plautowi, ktry tumaczy jeden z wersw Difilosa:
Te ex concha natam esse autumnant"21. W Syrii bogini ta nosia miano Damy w perach", w
Antiochii Margarito28. Kompleks Afrodyta-Miczaki zawiadczony jest ponadto na licznych
rysunkach zdobicych muszle29. Skojarzenie midzy morsk muszl a kobiecymi narzdami
pciowymi niewtpliwie byo rwnie nieobce Grekom. Narodziny Afrodyty w muszli stanowi
ilustracj tego mistycznego zwizku istniejcego midzy bogini a jej atrybutem. Z tego wanie
symbolizmu narodzin i odrodzenia wzia si rytualna funkcja muszli30.
24 Kunz, Stevenson, The Book of the Pean, dz. cyt, s. 307
i nast.
25 Zob. Picard, Les Religiom prehelleniues..., dz. cyt., s. 60,
80 itd.
26 Pliniusz, Historia natumlis IX, 30; XXXII, 5. [Fragmenty te
nie figuruj w wyborze pism Pliniusza Historia naturalna. Wyoo>-.
dz. cyt. przyp. tum.] ,:
27 W. Deonna, Aphrodite d la couille, Revue Archeolog -
que", listopad-grudzie 1917 (s. 312-416), s. 399. .
28 Tame, s. 400. Hugo Winckler podtrzymuje tez o babU ^ | kim pochodzeniu greckiego
sowa margarites, ktre Je z . | pochodzi od mar-gallittu, przez przejcie l" w "r "a
. lat-Tigris; por. H. Winckler, Himmels- und Weltenbild del
- . . ,
lonier, wydanie II: Leipzig 1903, s. 58, przyp. 1. Pr- ^ hipotez na temat pochodzenia
sowa margarites w T"e g^gl Wrterbuch zum Neuen Testament, herausgegeben von
t. IV, s. 476.
.w
, . .
29 Deonna, Aphrodite a la couille, dz. cyt., s.
30 Zob. Dictionnaire des antiauites, haso Buci""'^s\o < Reallexicon, haso Muschelschmuck;
Pauly-Wissova,
Obrazy i svmbole
Uwagi na temat symbolizmu miczakw
156
157
Obrazy i symbole
Uwagi na lemat symbolizmu miczakw
159
158
Bramy wiosek w Togo dekoruje si idolami, ktrych oczy zrobione s z muszli; ukada si przed
nimi w stos ofiary z muszli47. Gdzie indziej muszle skada si w ofierze rzekom, rdom czy
drzewom48. Ze wzgldu na swe magiczno-religijne waciwoci muszle pojawiaj si rwnie w
sferze zwizanej z wymiarem sprawiedliwoci4*, Podobnie jak w spoeczestwie chiskim, tak i
w spoecznociach prymitywnych" emblemat przedstawiajcy jeden z kosmicznych
pierwiastkw zapewnia sprawiedliwe stosowanie prawa: muszla jako symbol ycia kosmicznego
ma moc ujawniania wszelkich wykrocze i zbrodni przeciw normom, rytmom i implicite
przeciw porzdkowi spoecznemu.
Muszla morska i inne liczne gatunki miczakw, ze wzgldu na swe
podobiestwo do organw pciowych kobiety, uznawane s za ochron przed wszelk magi,
przed jettatura czy mal'occhio. Naszyjniki z muszli, bransolety, amulety zdobione
morskimi muszlami, czy nawet tylko ich wizerunkami, chroni kobiety, dzieci i
zwierzta domowe przed urokiem, chorobami, bezpodnoci itd.50 Jeden i ten sam
symbolizm utoz' samiajcy muszl z samym rdem wszelkiego ycia stanowi
podstaw rnorakiej skutecznoci muszi, tak w podtrzymywaniu adu ycia
kosmicznego czy spoecznego, jak w uatwianiu porodu kobiecie n miennej, w
zapewnianiu dobrego samopoczucia czy P dnoci i w duchowym odrodzeniu" neofity
P obrzdu wtajemniczenia.
s. 306-
47 Andersson, Childre of the yellow earth..., dz. cy '
48 Tame, s. 312.
49 Tame, s. 307.
50 Zob. liczne przykady u Seligmanna, Der ou dz. cyt., t. II, s. 126 i nast., 204 i nast.
Nefryt i muszle zapewniaj wspaniay los na tamtv wiecie: nefryt chroni ciao przed
rozkadem, pery j my le przygotowuj powtrne narodziny zmarego. Wedu Liji, trumny
zdobiono picioma rzdkami drogocennych muszli" i pytek nefrytu"54. W chiskich
ceremoniach aobnych, poza ostryg bei, uywano rwnie najwikszego i najdelikatniejszego
w smaku maa shen. Mae i muszle dwuskorupowe kado si na dnie grobu55. Zheng Xuan
komentuje ten zwyczaj w nastpujcy sposb: Przed spuszczeniem trumny do grobowca jego
dno naley pokry muszelkami shen, co chroni przed wilgoci"56. Zmarym wkadano pery do
ust; opis rytuau pochwku wadcw z dynastii Ha precyzuje: ich usta wypenione s ryem,
perami i nefrytem, jak nakazuje starodawny obyczaj"57. Muszelki kauri znaleziono w
prehistorycznych siedliskach Buzhao58. Jak zobaczymy dalej, protohistoryczna ceramika chiska
take pozostawaa pod silnym wpywem symbolizmu muszli.
Nie mniej istotn rol odgrywaj miczaki w indyjskich ceremoniach pogrzebowych. Dmie
si podczas nich w muszle, a maymi muszelkami wysypuje drog wiodc z domu zmarego na
miejsce kremacji. W niektrych prowincjach muszlami napenia si usta zmarego59. Podobny
zwyczaj panuje na Borneo, gdzie wpywy indyjskie naoyy si najprawdopodobniej na lokalny
rytua60. W Afryce
1913)>
54 S. Couvreur, Li Ki, t. II, (Hejian Fu, wydanie II: s. 252. Por. take Couvreur, Tso tchouan,
t. I, s. 259.
55 Karlgren, Some fecundity symbols..., dz. cyt., s. 41.
277 s- ;
P'
56 Tame.
57 De Groot, The religiom System of China, dz. cyt., t-1,
prelti*' 310.
58 Andersson, Children of the yellow earth. Studies m toric China, dz. cyt., s. 323. Muszelki
kauri spotyka w grobowcach z koca paleolitu; zob. Singer, Cowrie a> in early Japan, dz. cyt., s.
50.
59 Andersson, Children of the yellow earth. Studies m toric China, dz. cyt., s. 299.
60 Kunz, Stevenson, The Book of the Pean, dz. cyt-,
162
Obrazy i symbole
Uwagi na temat symbolizmu miczakw
163
Jak si wydaje, pery i muszle odgryway rwnie , njos rol u ludw autochtonicznych
zamieszkujcych hie Ameryki. Dostatecznie wymowna jest tu dokumen-cia zgromadzona przez
Jacksona73. O Indianach zamieszkujcych Floryd Streeter pisze, e Jak w Egipcie za czasw
Kleopatry, tak i na Florydzie grobowce krlewskie zdobiono perami. onierze Soto74 w jednej
z wielkich wity znaleli drewniane trumny, w ktrych spoczyway zabalsamowane zwoki;
obok nich stay koszyczki napenione perami. Najwicej pere znajdowao si w wityni w
Tolomecco: wysokie ciany i strop wyoone byy mas perow, sznury pere i pir wisiay na
cianach, na grobowcach krlw spoczyway ich zdobione perami puklerze, za porodku
wityni znajdoway si misy wypenione drogocennymi perami"75. Opisujc uroczystoci
zwizane z mumifikowaniem zwok indiaskich krlw z Wirginii, Willoughby pokazuje, jak
istotn rol odgryway pery w ceremoniach pogrzebowych76. Zelia Nuttall z kolei odkrywa na
szczycie jednej z piramid w Meksyku grub warstw muszli, na ktrej umieszczono grobowce77.
Oto zaledwie kilka faktw zaczerpnitych z kultury Indian amerykaskich78.
Jackson, The geographical distribution of the use of Pearls "id^Pearl-Shells, dz. cyt., s. 72 i
nast.; zob. take s. 122 i nast.
Hernando de Soto ok. 1500-1542, hiszpaski konkwis-tador i podrnik. [Przyp. tum.] 16
Jackson, Shells..., dz. cyt., s. 116-117.
C.C. Willoughby, The Yirginia Indians in the seventeenth entitry, 5jne American
Anthropologist", t. IX, nr l, stycze 1907 (S57-86), s. 61 i 62.
Zob. W.J. Perry, The Children of the Sun, s. 66. Indianie 2w kf nat' ^tok Kalifornijsk,
ktrych kultura pozostaa nie-(tai C Prym'tywna> przykrywaj swych zmarych wi skorup
tyQ, e' s- 250). W rzeczy samej w jako zwierz z natury 7$ y Pozostaje w bliskich zwizkach
z wodami i z ksiycem, i nast b' Kunz, Stevenson, The Book ofthe Pearl, dz. cyt., s. 485
Obrazy i symbole
164
Uwagi na temat symbolizmu miczaku
165
Obecno kawakw elaza79, obok pere i muszli, vv n-ktrych regionach (jak np. Jukatan)
dowodzi, i chodzi)6' o to, by zbliy zmarego do wszelkich moliwych rd t energii
magicznej, jako e elazo odgrywa na przykad na Krecie podobn rol, jak nefryt i zoto w
Chinach80.
W jaskini w Mahaxay (Laos) Madeleine Colani natrafia na siekiery, krysztay grskie i
liczne muszle Cyn. raeaHl. Udao jej si zarazem udowodni funeralny charakter i magiczn
funkcj siekier82. Wszystkie te przedmioty umieszczono w grobie, aby zapewni zmaremu jak
najlepsze warunki ycia na tamtym wiecie.
Spore zbiorowisko muszli, ostryg i miczakw morskich odkryto w licznych
prehistorycznych siedliskach znacznie od siebie oddalonych. Przykadowo, na sawnej nekropoli
Kubania w pnocnej czci Kaukazu (XIV w. przed Chr.) natrafiono na Cypraea moneta; za na
muszle innych miczakw w grobach scytyjskich w okolicach Kijowa, nalecych do kultury
Ananino zachodniego Uralu. Istnienie analogicznych zbiorowisk stwierdzono rwnie w Boni,
we Francji, w Anglii i w Niemczech, szczeglnie na wybrzeu Batyku, gdzie ju staroytni
szukali bursztynu .
O doniosej roli pere w ksztatowaniu si rozmaitych rytuaw pogrzebowych wiadczy
rwnie rozpowszecn-
79 Stephens, Incidents of travel in Yucatan, t. II, s- .'
cytowany przez Andree, Die Metalle bei den Naturvlkers, te p-
zig 1884, s. 136. Za.
80 Zob. Eliade, Metallurgy, Magie and Alchemy, s. u, ,-
lmoxis", l, s. 94. , . #,.
81 M. Colani, Haches et bijoia. Republiue de l'Equateui,' de, Eurasie, B.E.F.E.O.", t.
XXXV/1935, z. 2, (s.
s- 347- , ce
82 Zob. take H. Rydh, On symbolizm in mortuary ^ ^
Bulletin of the Museum of Far Eastern Antiuities ,
Stockholm 1929 (s. 71-121), s. 114 i nast. rehis-
83 Andersson, Children of the yellow earth. Studies h;cal toric China, dz. cyt., s. 299 i
nast.; Jackson, The geot, distribiition..., dz. cyt.
jenie si ich sztucznych odpowiednikw. Nieuwenhuis zajmowa si perami z kamienia lub
porcelany, ktrymi czsto posuguj si mieszkacy Borneo. Pochodzenie najstarszych z nich nie
jest znane; najmodsze pochodz z Singapuru, ale najczciej wytwarzane s w Europie: w
Jabloncu (Czechy), w Birmingham, w Murano84. Madeleine Colani tak tumaczy rol pere w
obrzdach rolniczych, przy skadaniu ofiar czy w ceremoniach pogrzebowych w Laosie:
Zmarych zaopatruje si w pery na ycie pozagrobowe, wtykajc je w naturalne otwory ich cia.
Dzi jeszcze zmarych grzebie si w pasach, czepkach i ubraniach wyszywanych perami. Kiedy
ciao ulegnie rozkadowi, pery odrywaj si..."85. Ta sama autorka odkrya zakopane w pobliu
megalitu z Tran Ninh spore iloci, niekiedy setki, tych szklanych paciorkw: Te dawne pery
odgryway wedle wszelkiego prawdopodobiestwa donios rol w yciu ludu amfor. Odkryte
przez nas byy zakopane w ziemi, by suy zmarym. Ich forma jest znacznie prostsza ni tych,
ktre przedstawi Nieuwenhuis. Czy speniay one funkcj wycznie pogrzebow? Tego nie
wiemy"86. Nieopodal tych archaicznych pere Grnego Laosu znajdoway si grzechotki z brzu.
Poczenie me-tal-pery (muszle itd.) jest zreszt nad wyraz czste: przepale ono do dzi w
niektrych regionach Pacyfiku. Madeleine Colani przypomina, e na Borneo po dzi dzie , .ety
2 'udu Dajakw stroj si w naszyjniki ozdobione "cznymi grzechotkami"87.
^ LJzieje sztucznych pere to doskonay przykad degra-J1 Pierwotnego, metafizycznego
znaczenia i wyparcia Przez znaczenie wtrne, wycznie magiczne. wita
,,nterns' KunstPerlen mci >hre kulturelle Bedeutung, ss atlnales Archiy fur Ethnographie", t.
XVI, s. 135-153.
t. yyv'ani' Essai d'ethnographie comparee, B.E.F.E.O.",
86AAVI/1936 (s. 197-280), s. 198 i nast.
s? |amze, s. 199 ,,,
rame, s. 199^ tab. 24.
167
Uwagi na temat symbolizmu miczakw
166
Obrazy i symbole
li1!
* g|^J|
moc pere miaa rdo w ich morskim pochodzeniu i w ich ginekologicznym
symbolizmie. Jest mao praw dopodobne, by wszystkie ludy uywajce pere i muszli w
obrzdach magicznych i pogrzebowych miay wiadomo tego symbolizmu. Jeliby nawet
zaoy, e istniaa pewna wiadomo tych zwizkw, miao j z pewnoci tylko kilku
czonkw spoecznoci i, co wicej, wiedza ta nie zawsze przetrwaa w stanie nienaruszonym.
Niezalenie od tego, czy ludy te zapoyczyy wyobraenie o magicznej mocy pere od ludw o
wyszej kulturze, z ktrymi si zetkny, czy te ich wasne wyobraenia pod wpywem
obcych elementw z czasem ulegy deforma-| cjom pozostaje faktem, e niektre
ludy zaczyl posugiwa si w swych obrzdach sztucznymi przed-l miotami tylko
dlatego, e byy one podobne do witychl wzorw". Nie jest to przypadek odosobniony. Znane
jestl kosmologiczne znaczenie lapis-lazuli w Mezopotamii.! Lazur tego kamienia to
kolor rozgwiedonego nieba,! w ktrego sile on uczestniczy88. Podobna
koncepcjal wystpuje take w Ameryce prekolumbijskiej. W kilkul dawnych grobowcach jednej
z wysp Ekwadoru znaleziono! dwadziecia osiem piknie wypolerowanych kawakw!
lapis-lazuli w ksztacie walca. Ale pniej udowodnione! zostao, e kamienie te nie nale do
tubylczej ludnoci l wyspy; wedle wszelkiego prawdopodobiestwa pozostawi-1 li je jacy
obcy przybysze odprawiajcy swe witej ceremonie czy obrzdy89.
Naley przypomnie, e w zachodniej Afryce sztucznym kamieniom koloru niebieskiego
rwnie przyp'sUJ si wyjtkow warto. Bogat dokumentacj na ten tern
88 E. Darmstaedter, Der babylonisch-assyrische Lasurstein, ^
Studien fur Geschichte der Chemie, Festgabe Ed. von LipP
Berlin i 927, s. 1-8. Por. take Eliade, Cosmologie si "leni
babiloniana, dz. cyt., s. 51 i nast. . ,0.
89 Kunz, The Magie ofJewels and Charms, Philadelph'3-don 1915, s. 308.
zebra Wiener90. Pewne jest, e symbolizm i warto religijna tych kamieni tumaczy si
przekonaniem, i ze wzgldu na swj niebiaski kolor maj one udzia w witej sile.
Przekonanie to jest czsto nieuwiadomione, opacznie rozumiane lub zdegradowane", gdy
niejednokrotnie symbol czy przedmiot kultu zapoycza si z kultury bardziej rozwinitej, nie
przejmujc jednak ich waciwego znaczenia, najczciej okrytego tajemnic. Mona zatem
przypuszcza, e synne faszywe i barwione kamienie szlachetne, ktre z Egiptu, Mezopotamii
czy rzymskiego Orientu dotary a na Daleki Wschd, miay w pewnym momencie jakie
znaczenie magiczne, odziedziczone po swych prawdziwych" wzorcach lub wynikajce z ich
symbolizmu geometrycznego91. wita moc muszli przechodzi zarwno na ich w i z e -run e k,
jak i na te motywy zdobnicze, ktrych najistotniejszym elementem jest spirala. W prowincji
Gansu (okres Mazhang) odnaleziono liczne urny aobne zdobione cow-rie-pattem92. Z kolei
Andersson upatruje w figurze, ktra dominuje na urnach z Panshan, kombinacj czterech
wspaniaych spirali93. Na podkrelenie zasuguje fakt, e motyw ten zarezerwowany jest niemal
wycznie dla urn aobnych i prawie nigdy nie wystpuje na ceramice codziennego uytku94.
Dowodzi to metafizycznego i rytualnego
Wiener, Africa and the discovery of America, Philadelphia 1920-1922, t. II, s. 237-248; por.
take Eliade, Cosmologie si alchimie babiloniana, dz. cyt., s. 56 i nast.
C. G. Seligman, H. C. Beck, Far eastern glass: some western "gins, Bulletin of the Museum
of Far Eastern Antiuities", nr9]> Stockholm 1938, s. 1-64.
Andersson, Children of the yellow earth..., dz. cyt., s. 323; " tymbolism in the prehistorie painted
ceramics oj' China, Bulletin 'me Museum of Far Eastern Antiuities", t. 1/1929, s. 66 i nast. ,4
Children of the yellow earth..., dz. cyt., s. 324. Andersson, On symbolism in the prehistorie
painted cera-
''
dz ' cyt-, s. 81 i nast. Zob. Hentze, Mythes et symboles lunaires,
1932, s. 1 18 i nast.
symbolism in mortuary ceramics,
Obrazy i symbole
Uwagi na temat svtnholizmii miczakw
169
168
znaczenia cowrie$ern (death-pattern). Ten motyw zdobniczy, waciwy *mice chiskiej, odgrywa
donios rok w kulcie zmaryclifizerunek muszli CZY wzry geometry. czne pochodzce
ischematycznego obrazu muszli umoliwiaj zmaremu tontakt z kosmicznymi siami, ktre
rzdz podnoci*narodzinami, yciem. Dzieje si tak dlatego, i to s y r* l i z m muszli ma
znaczenie religijne: w kulcie zmarydej wizerunek jest skuteczny sam przez si, niezaleni od
tego, czy jest on obecny w postaci muszli czy te fijikjonuje po prostu jako motyw dekoracyjny
w formie spli czy cowrie-pattern. Wyjania to obecno zarwnoiuszli, jak i zdobionych
cowrie-pattern urn aobnych w peliistorycznych siedliskach chiskich'5. Magiczna funty tego
motywu dekoracyjnego potwierdza si zreszt nitiflko w Chinach. Hanna Rydh zwrcia uwag
na podobiiwa midzy death-pattern prehistorycznej ceramiki ctitiej a rysunkami wyrytymi na
urnach nalecych do nsilitycznej kultury skandynawskiej96. Z drugiej strony, idersson zauwaa
pewne analogie pomidzy urnami zpwincji Gansu a malowan ceramik poudniowej
Rosjifripolje). Analogie te bada take profesor Bogaewskij Motyw spirali pojawia si| rwnie w
licznych miejsh Europy, Ameryki, Azji97. Trzeba jednak doda, i bolizm spirali jest
stosunkowo zoony, za jego poclitJzenie" wci niepewne98. Tymczasem
95 Andersson, CHien of the yellow earth..., dz. cyt.,
i nast.
96 On symbolistn < mortuary ceramics, dz. cyt.,
s. 72 i nast.
97 Colani, Hachel;,bijom..., dz. cyt., s. 351 i nast. ^
98 Zob. prace Aessona i Hentzego. Zob. take L- ^ Origine et significtyi du decor spirale,
XVe Congre ,_ national d'Anthrop)|e, Portugal 1930, s. 465-4l-^ ^ nienie racjonalistycai. O
symbolizmie muszli morskiej Of gii i w sztuce niskiej, zob. Coomaraswamy, ^ ftgv, af buddhist
Iconogran Cambridge 1935, s. 77-78; A proach to the FeA^ondon 1933, przypis 67 na s.
rze102 napisane jest, e pera niczym alchemiczne elik siry odstrasza trucizn, demony,
staro i chorob" Harszaarita przypomina, i pera zrodzia si z ez boa Ksiyca i jako e
ksiyc jest rdem wiecznie uzdrowicielskiej ambrozji" jej lunarne pochodzenie czyni j
antidotum na wszelkie trucizny103. W Chinach medycyna wykorzystywaa jedynie per
dziewicz", nie przewiercon, ktra jak uwaano skutecznie pomagaa na wszystkie
choroby oczu. Identyczne waciwoci przypisuje symbolicznej perle medycyna arabska"14.
Od VIII wieku rwnie medycyna europejska zaczyna stosowa pery jako lekarstwo i
wkrtce ten kamie szlachetny zaczyna by coraz bardziej poszukiwany105. Stosowanie jej
poleca Albert Wielki'06. Malachiasz Geiger w swym dziele Margaritologia (1637), zajmujc si
wycznie medycznymi zastosowaniami pery, twierdzi, e wie-lekro podawa j z
powodzeniem w leczeniu epilepsji, szalestwa i melancholii107. Inny autor podkrela
skuteczno pery jako leku wzmacniajcego serce i przeciwdziaajcego melancholii108. Francis
Bacon zalicza pery do rodkw zapewniajcych dugowieczno109.
102 Kathasaritsagam dzieo Somadewy (ok. XI w.), poe _ kaszmirskiego, bdce
poetyck przerbk Bryhatkathy sanskj ryckiego zbioru opowieci obyczajowych. [Przyp.
tum.]
103 Przeoyli Cowell i Thomas, s. 251 i nast. . .
104 Leclerc, Traite des simples, t. III, s. 248 (Ibn el:Belt"l
cytuje Ibn Mass i Ishaka Ibn Amrana, jednake granic
wycznie do zastosowania medycznego; J. Ruska, Dasjtei ^
des Aristoteles (Heidelberg 1912), s. 133: w wierzeniach
wych Indii i Arabii; zob. Penzer, Ocean of Story (London l
t. I, s. 212 i 213 (sproszkowane pery jako rodek prze
blom oczu itd.). j g.
105 Kunz, Stevenson, The Book of the Pearl, dz. cyt.,
106 Tame, s. 311.
107 Tame, s. 312.
108 Tame.
109 Tame, s. 313. * v
Bezsprzecznie rola pery w medycynie tak wielu rnych kultur jest konsekwencj znaczenia,
jakie miaa ona wczeniej w religii i w magii. Pera, pocztkowo emblemat siy akwatycznej i
stworzycielskiej, upowszechnia si pniej jako rodek oglnie wzmacniajcy, afrodyzjak, a
zarazem lek na szalestwo i melancholi dwie choroby zwizane z wpywem Ksiyca110, a
zatem podatne na dziaanie wszelakich emblematw Kobiety, Wody, Erotyzmu. Rola pery jako
leku w chorobach oczu i antidotum na trucizny to dziedzictwo jej mitycznych zwizkw z
wami. W wielu rejonach wierzono, e kamienie szlachetne spadaj z gw ww lub znajduj
si w ich gardzielach1". W Chinach uwaa si, e w gowie smoka znajduje si zawsze pera lub
jaki kamie szlachetny112, i niejedno tamtejsze dzieo sztuki przedstawia smoka z per w
paszczy"3. Ten motyw ikonograficzny pochodzi od pradawnego i do zoonego symbolizmu,
ktrego analiza zawiodaby nas zbyt daleko"4.
P. Saintyves, L 'Astrologie populaire..., dz. cyt, s. 181 i nast.
'" Zob. Eliade, Traktat..., dz. cyt., s. 424 i 438 (bibliografia). Najistotniejsze rzeczy znajduj si
w pracy W. R. Hallidaya, Of snakestones, przedruk w: Folklor e Studies, London
1924, s. 132-155). Zob. take Jeffreys, Snake Stones, Journal of the Ryal African Society", t.
LXI/1942, nr 165.
Zob. na przykad De Groot, Les Fetes annuellement celeb-r^ d Emoui..., dz. cyt., t. II, s. 369,
385; Gieseler, Le Mythe du araon en Chine, Revue Archeologiaue", seria 5, t. YI/1917,
104-170.
t Vi k' J' Zykan, Drache itnd Perle, Artibus Asiae", 'W 936, 1-2, (s. 5-16),
s. 9, rys. l itd.
Ch' ^" Salmony, The magie bal! and the golden fhiit in ancient
\t)~. Se arti w: Art and Tought. Hommage a Coomaraswatny, London
le b' j' 05-1 09; zob. take Eliade, Traktat..., s. 279 i nast. ieosiga-
"ail ^'a nas studium M-R- Sautera Essai sur 1'histoire de la perle
te" eftf ("Jahrbuch der Schweitzerischen Gesellschaft fur Urgeschich-
, Frauenfeld 1945).
Znaczca jest wreszcie zdolno zapewniania d}u.l gowiecznoci, przypisywana perle przez
Francisa Ba-1 cona, stanowica jedn z najistotniejszych waciwoci! tego klejnotu. Obecno
pery na ciele czowieka taki zreszt, jak obecno muszli przenosi go ku samymi rdom
uniwersalnej energii, podnoci i yznoci. Kiedyl ten uduchowiony obraz przesta odpowiada
nowemu Koi smosowi odkrytemu przez czowieka, lub kiedy z innych [ przyczyn pami o nim
zdegenerowaa si, przedmiot l niegdy wity zachowa sw warto, jednake|
uwidocznia si ona na innym poziomie.
Na pograniczu magii i medycyny pera odgrywa dwuznaczn rol talizmanu"5: to, co niegdy
za-l pewniao yzno i wspaniay los post mortem, powolil staje si rdem nieustannej
pomylnoci116. W Indiach! koncepcja ta przetrwaa do dugo. Ci, ktrzy chcl sobie
zapewni pomylno, powinni stale nosi per l jako amulet" powiada Buddhabatta"7.
Dowodem na l to, e pera wesza do medycyny z powodu znaczenia,! jakie miaa w magii i w
symbolizmie erotycznym orazl funeralnym, jest fakt, e w pewnych rejonach muszlel maj
waciwoci lecznicze. W Chinach s one rwniej dobrze znane lekarzowi, jak uyteczne dla
czarnoksie-l znika"8. Podobnie rzecz si ma u niektrych plemion| Ameryki"9.
Muszle i miczaki morskie, poza waciwociami, jakie przypisuJe im magia i medycyna, czsto
suyy jako monety. Informacje, jakich na ten temat dostarcza Jackson i kilku innych autorw,
potwierdzaj to w dostatecznym stopniu'20. Karlgren, ktry udowodni, e w Chinach muszle
stosowane byy jako rodek patniczy, uwaa, i zwyczaj kadzenia monety na twarzy jest tylko
reminiscencj czasw, kiedy to muszla bya jeszcze powszechnie stosowana jako amulet'21.
Symboliczne, wite znaczenie muszli morskiej i pery stopniowo ulegao zewiecczeniu. Jednak
drogocenno przedmiotu wcale na tym nie ucierpiaa. Jest on wci zbiornikiem mocy, si i
substancj, a take nadal pozostaje w cisym zwizku z rzeczywistoci", yciem i podnoci.
Mit pery < ?,:
Mimo rozmaitych moliwych konkretyzacji" archetypowe obrazy zachowuj bez adnych
zmian swe znaczenie metafizyczne: ekonomiczna warto pery bynajmniej nie podwaa jej
symbolizmu religijnego, ktry jest wci odkrywany na nowo, przyswajany i wzbogacany.
Przypomnijmy chociaby donios rol, jak pera odgrywa w myli iraskiej, w chrzecijastwie
i w gnozie. Pewna tradycja
** "J
s , , . , . - -,
l n 3 i nast., 509 i nast. (kauri jako rodek patniczy), s. 208
jy st' (Peria jako rodek patniczy). Studium M.J.M. Faddegona,
van'c,e SUr ks cauris, nie mogo by wykorzystane (Tijdschrift
l9Q<- et Ko. Ned. Genootschap voor Munt-en Penningkunde",
; zob lsis"5 t XIX/1933, s. 603.
en, Some fecundity symbols..., dz. cyt., s. 34.
115 Seligmann, Der bose Blick..., dz. cyt., t. II, s. 126, 209,| tene, Die magische Heil- imd
Schiitzmittel, s. 199.
116 Pera chroni przed zaraz, dodaje odwagi temu, kto ja etc.; zob. M. Gaster, The hebrew
version of the Secretum ^ retorum, przedruk w: Studies and Texts, London 1925 l? ' |
117 L. Finot, Les Lapidaires indiens, s. 16, Kunz, The Mag>c
Jewels and Charms, dz. cyt., s. 316. .,
118 Karlgren, Some fecundity symbols..., dz. cyt., s. 3 ^ ^
119 Jackson, The Money Cowry (Cypraea moneta, L.)^ red object among American Indians,
dz. cyt., s. 3 i n
b. The use of Cowry-shells for the purposes ofcurrency, and Charms, Manchester Memoirs",
1916, nr 13; dz. cyt., s. 123-194; Wiener, Africa and the discovery of , dz. cyt., s. 203 i nast.;
H. Petri, Die Geldformen der Anthropos", t. XXX1/1936, (s. 187-212; 509-554),
Obrazy i symbole
174
Uwagi na temat symbolizmu miczakw
175
synem krlewskim. Ci, ktrzy nosz i posiadaj per, yj j sprawuj wadz z Chrystusem na
wieki"127. W Ewangelii Tomasza, synnym apokryfie gnostyckim, poszukiwanie pery
symbolizuje duchowy dramat upadku czowieka i jego zbawienia. Pewien Ksi ze Wschodu
przybywa do Egiptu, by tam szuka Pery strzeonej przez straszliwego wa. Aby j otrzyma,
Ksi musi wyj zwycisko / kilku prb inicjacyjnych. Udaje mu si to tylko dziki pomocy
ojca, Krla Krlw, bdcego gnostyckim wyobraeniem Ojca niebieskiego128. Symbolika tego
tekstu jest do zoona: pera wyobraa z jednej strony dusz ludzk, strcon do wiata
ciemnoci, z drugiej za samego Zbawionego Zbawc". Utosamienie czowieka z per
pojawia si w licznych tekstach manichejskich i mandejs-kich. yjcy Duch bez walki owadn
Pierwszym Czowiekiem jak per wydobyt z morza"129. wity Efrem porwnuje tajemnic
chrztu z per, w ktrej posiadanie nie mona nigdy wej ponownie: take poawiacz pere
wydobywa per z morza. Zanurzcie si (przyjmijcie chrzest), wydobdcie z wody t czysto,
ktra tam si kryje, per... koron boskoci"130.
Przy innej okazji, rozprawiajc na temat ascetw ' mnichw, wity Efrem porwnuje
ascez do powtrnego chrztu": tak jak poawiacz pere musi nago wskoczy do oceanu i znale
drog pomidzy potworami morskimi,
Homilie XXIII, 1; tekst cytowany i przetumaczony przez ^mana, Le Bapteme de feu, dz. cyt., s.
192-193.
- A. Hilgenfeld, Der Knigssohn und die Perle, Zeitschrift
r wissenschaftliche Theologie", t. XLVII/1904, s. 219-249;
s 'J5eitzenstein, Das iranische Erlsungsmysterium, Bonn 1921,
c' *' nast. (dzieo podstawowe); Edsman, Le Bapteme de feu, dz.
] ' Przypis 4 na s. 193; Widengren, Der iranische Hintergrund e''29G"<, dz. cyt., s. 105 i nast.
fet . Phlaia, s. 85, cytowane przez Edsmana, Le Bapteme de " W, s. 195.
cyt rnze' cytowane przez Edsmana, Le Bapteme de feu, dz.
Obrazy i symbole
176
Rozdzia V
SYMBOLIZM i HISTORIA
Chrzest, potop i symbolizmy akwatyczne
Spord kilku przedstawionych przez nas wczeniej grup symboli zwizanych z symbolizmem
akwatycznym ostatnia jest niewtpliwie najszersza i najbardziej zoona. Jej struktur
prbowalimy opisa w jednej z naszych wczeniejszych prac, do ktrej pozwalamy sobie
odesa czytelnika1. Znajdzie on tam najistotniejsze elementy opisu hierofanii akwatycznych, jak
rwnie analiz symbolizmu, ktremu s one przyporzdkowane. Tutaj ograniczymy si do
przytoczenia tylko kilku najistotniejszych cech tej grupy symboli.
Wody symbolizuj wszelk potencjalno. S onefons et origo rezerwuarem wszystkich
moliwych postaci 'sinienia: poprzedzaj kad form i stanowi p o d -*alin jakiegokolwiek
procesu stwarzania wiata. Najdoskonalszym obrazem dziea stworzenia jest Wyspa, na-le
wyaniajca si" pord wd. Natomiast zanurzenie Wodzie oznacza regres do pierwotnego
stanu bezforem-sci, powrt do stanu preegzystencji pozbawionej kszta-.* Wynurzenie
powtarza kosmogoniczny akt wyonienia ? rorrn; zanurzenie rwnoznaczne jest z ich
zniwecze-to- Std symbolizm Wd wie si zarwno ze mier-**> Jak i z Odrodzeniem.
Kontakt z wod daje zawsze
Symbolizm i historia
179
178
Obrazy i symbole
moliwo regeneracji: z jednej strony dlatego, e rozpuszczeniu nastpuj ponowne
narodziny", z drugiej za dlatego, e zanurzenie pomnaa potencja yciowy i zapadnia.
Kosmogonii akwatycznej na poziomie antropologii odpowiadaj hylogenie, wierzenia,
zgodnie z ktrymi rodzaj ludzki powsta z Wd. Potopowi czy okresowym zalaniom
kontynentw (mity typu Atlantyda") odpowiada w odniesieniu do indywidualnego czowieka
powtrna mier" duszy (wilgotno" i leimon Piekie itd.) oraz mier inicjacyjna poprzez
chrzest. Ale zarwno na poziomie kosmologii, jak i antropologii zanurzenie w Wodzie wie si
nie tyle z ostatecznym zniszczeniem, ile z chwilowym powrotem do nieokrelonoci, po ktrym
nastpuje ponowne stworzenie, rodzi si nowe ycie lub nowy czowiek, w zalenoci od tego,
czy chodzi o aspekt kosmiczny, biologiczny czy soteriologiczny. Z punktu widzenia struktury
potop" moe by przyrwnywany do chrztu", a libacja pogrzebowa do obrzdw
obmywania noworodkw lub do wiosennych kpieli rytualnych, ktre zapewniaj zdrowie i
podno.
Wszdzie tam, gdzie wystpuj w kontekcie religijnym, Wody zarazem
oczyszczajce i odradzajce
maj niezmienn funkcj: dezintegruj, niwecz formy, obmywaj z grzechw". Niezdolne
do przekroczenia wasnych uwarunkowa, to znaczy do zaistnienia w formach, maj poprzedza
Dzieo Stworzenia i wchania je. Wody nie mog wyj poza stadium potencjalnoci, zarodkw,
utajenia. Wszystko, co jest form, przejawia si ponad Wodami, oddzielajc si od nich. Za to po
owy oddzieleniu, po wyjciu ze stadium potencjalnoci, wsze forma" zaczyna podlega prawom
Czasu i ycia: zaczy mie granice, uczestniczy w powszechnym przeznacze > podlega historii,
wreszcie podupada i na koniec traci substancj, chyba e dostpi regeneracji przez okreso
J
zanurzanie si w Wodach, powtarzajce potop
kosmogoniczne nastpstwa. Rytualne obmywania
. czenia z uyciem wody maj na celu gwatowny pw
i o
Svniboliztn i historia
181
Obraz}' i .wmhole
ISO
ryzacj chrztu jako zstpienia w odmty Wd, majcego za cel stoczenie pojedynku z potworem
morskim. To zstpienie ma swj pierwowzr: jest nim chrzest Chrystusa w Jordanie, ktry by
jednoczenie zanurzeniem w Wodach mierci. w. Cyryl Jerozolimski ukazuje zanurzenie w
chrzcielnicy jako zstpienie do wd mierci, ktre s mieszkaniem smoka morskiego, na wzr
Chrystusa wchodzcego do Jordanu w czasie chrztu, aby zniszczy moc ukrytego tam smoka.
Wedug Joba pisze Cyryl by w wodach smok, ktry swym pyskiem chon Jordan.
Poniewa gowy smoka miay zosta zmiadone, wstpi Jezus do wody i zwiza mocnego,
bymy otrzymali moc depta po wach i skorpionach" itd.7 Dalej Cyryl ostrzega
katechumena: w drodze czyha smok na wdrowca. Strze si, by ci przez niewiar nie uksi!
Widzi on, e wielu osiga zbawienie, dlatego szuka, kogo by poarte. Idziesz do Ojca duchw,
lecz droga wiedzie przez tego wanie smoka. Jak zdoasz go min?"8. Jak wkrtce zobaczymy,
zstpienie w odmty i walka z potworem morskim to prba inicjacyjna, ktra wystpuje rwnie
w innych religiach.
Etudes sur les origines de la typologie bibliue, Paris 1950, s- 13-20, 55-85 i nast; tene, Bibie et
Liturgie, Paris 1951, s. 29-173; L. Beirnaert, La Dimension mythiue dans le sacra-nentalisme
chretien, Eranos-Jahrbuch", t. XVII/1949, Rhein-jYerlag, Ziirich 1950, s. 255-286. Pikne
ksiki Lundberga i panielou zawieraj ponadto obfite wskazwki bibliograficzne. Danielou,
Bibie et Liturgie, dz. cyt., s. 58-59; zob. take: ^nze, Sacramentum futuri..., dz. cyt., s. 58 i nast.;
Lundberg, La .ypologig baptismale dans l'ancienne Eglise, dz. cyt., s. 148 te .' [Sw. Cyryl
Jerozolimski, Katecheza trzecia: O chrzcie, w: rzv(2' tecnezy, przeoy ks. Wojciech Kania,
wstpem opat-ckj ?'Jacek St. Bojarski, opracowa o. Mateusz Andrzej Bogu-
8> ATK, Warszawa 1973, s. 54 przyp. tum.] cftre(-eirnaert' La Dimension mythiue dans le
sacramentalisme ivJe"' dz- cyt-, s. 272. [Zob. w. Cyryl Jerozolimski, Katecheza na' W: tego:
Katechezy, dz. cyt., s. 31 przyp. tum.]
182
Obrazv i symbole
Symbolizm i historia
183
Nastpnie mamy do czynienia z waloryzacj chrztu jako antitypos potopu. Chrystus, nowy
Noe, zwycisko wyoniwszy si z Wd, staje si wodzem nowej rasy9 Tym samym potop
przedstawia zarwno zstpienie do gbin morskich, jak i chrzest. Wedug w. Ireneusza jest on
obrazem odkupienia przez Chrystusa i sdu nad grzesznikami10. Potop to obraz, ktrego
dopenieniem by chrzest... Tak jak Noe zmierzy si z morzem mierci, w ktrym
unicestwiona zostaa grzeszna ludzko, i wynurzy si z niego, podobnie nowo ochrzczony
zanurza si w chrzcielnicy, aby w ostatecznej walce zmierzy si ze smokiem morskim i wyj z
niej zwycisko..."11.
Ale w ceremonii chrztu Chrystus jest take zestawiany z Adamem. Paralela ta nabiera
istotnego znaczenia ju w teologii w. Pawa. W ten sposb [przez chrzest] twierdzi Tertulian
czowiek powraca do Boga, do podobiestwa tego czowieka, ktry poprzednio by stworzony
na obraz Boy"12. Dla w. Cyryla chrzest to nie tylko oczyszczenie z grzechw i aska
dziecictwa boego, ale take antytyp Mki Chrystusowej"13. Nago katechumena rwnie ma
znaczenie zarazem rytualne i metafizyczne: to odrzucenie starej szaty zepsucia i grzechu, ktr
chrzczony zdejmuje za Chrystusem; szaty, ktr Adam przywdzia po tym, jak zgrzeszy"14; a
jednoczenie powrt do pierwotnej niewinnoci, do kondycji Adama prze upadkiem.
Przedziwna rzecz! pisze w. Cyryl - By'8' ci nadzy na oczach wszystkich i nie
wstydzilicie si-
9 w. Justyn, cytowany przez Danielou, Sacramentumfotun-> dz. cyt., s. 74.
t> <&
Danielou, Sacramentum futuri..., dz. cyt., s. 72. " Tame, s. 65.
12 Tertulian, De baptismo, dz. cyt., V. [O chrzcie,
s. 139 przyp. tum.] g 6|.
13 Cytowane przez Danielou, Bibie et Liturgie, dz. cy -
14 Tame, s. 55.
prawdziwie bowiem nielicie obraz pierwszego ojca Adama, ktry w raju by nagi, i nie
wstydzi si"15.
Przykady te cho nie wyczerpuj bogactwa biblijnych odniesie obecnych w symbolice
chrztu, a zwaszcza reminiscencji zwizanych z rajem wystarcz jednak w zupenoci dla
naszych rozwaa. Nie tyle bowiem chodzi nam o przedstawienie symbolizmu chrztu, ile o
pokazanie nowych elementw, jakie wnosi do chrzecijastwo. Ojcowie Kocioa staroytnego
widzieli w tym symbolizmie niemal wycznie rodzaj typologii: zajmowali si badaniem
zwizkw midzy Starym a Nowym Testamentem^. Autorzy wspczeni skonni s ich
naladowa:
15 Tame, s. 56. [w. Cyryl Jerozolimski, Katecheza dwudziesta: Chrzest, w: tego, Katechezy,
dz. cyt., s. 306 przyp. tum.] "' Przypomnijmy znaczenie i podstawy lektury typologicznej. Jej
punkt wyjcia znajduje si w samym Starym Testamencie. Ot prorocy w okresie niewoli
zapowiedzieli ludowi Izraela, e Bg uczyni dla nich w przyszoci dziea podobne, a nawet
wiksze ni te, ktre wypeni w przeszoci. Tak na przykad nastpi nowy Potop, ktry
unicestwi grzeszny wiat, a z ktrego garstka ludzi ocaleje, by da pocztek nowej ludzkoci;
bdzie mia miejsce nowy Exodus, poprzez ktry Bg uwolni sw moc ludzko z niewoli
pogaskich bokw; nastanie nowy Raj, do ktrego Bg wprowadzi swj wyzwolony lud.
Stanowi to pierwsza, typologi, rzec by mona, eschatologiczn, gdy te przysze wydarzenia s
dla prorokw zdarzeniami koca czasu. Nowy 'estament nie wymyli zatem typologii pokaza
on tylko, e ypenia si ona w osobie Jezusa z Nazaretu. W rzeczy samej Przyjciem Jezusa
wydarzenia koca, peni czasu, zostaj ypenione. Jest on Nowym Adamem, przez ktrego
nadchodzi as przyszego Raju. W nim urzeczywistnio si ju zniszczenie e zesznego wiata,
ktrego prefiguracj by potop. W nim doko-Sl? prawdziwy Exodus, ktry uwalnia Lud Boy z
tyranii w ana- Nauczanie apostolskie posuyo si typologi jako do-^ er)i na prawd swego
przekazu, pokazujc, e Chrystus rzvj ynuuJe i przekracza Stary Testament: A wszystko to
przyda-2st Sl? 'm -Jak zaPowied rzeczy przyszych, spisane za 0 ku pouczeniu nas,
ktrych dosiga kres czasw", (l Kor
Symbolizm i historia
Obrazy i symbole
185
184
Obrazi' i symbole
Svmbolizm i historia
187
186
noc"20. Dla apologetw chrzecijastwa Obrazy kryy w sobie znaki i przesania; poprzez rytmy
kosmiczne ukazyway sacrum. Objawienie przyniesione przez wiar nie przekrelao
pierwotnych" znacze Obrazw: po prostu dorzucao do nich now warto. Oczywicie dla
wierzcego to nowe znaczenie uniewaniao pozostae: teraz ju tylko ono nadawao warto
Obrazowi, przemieniao go w objawienie. Liczyo si zmartwychwstanie Chrystusa, a nie
wskazwki" moliwe do odczytania w przyrodzie; znaki" rozumiao si zazwyczaj dopiero po
odnalezieniu w sobie wiary. Ale tajemnica wiary przedmiot zainteresowania dowiadczenia
chrzecijaskiego, teologii i psychologii religijnej nie mieci si w naszych poszukiwaniach.
W przyjtej przez nas perspektywie liczy si jedno: e kada nowa waloryzacja uwarunkowana
bya zawsze przez sam struktur Obrazu; do tego stopnia, e mona powiedzie o Obrazie, i
czeka on, by jego sens si dopeni.
'ze
Analizujc Obrazy zwizane z chrztem, ojciec Beir-naert przyznaje, e istnieje zwizek midzy
ikonografi dogmatw, sposobami obrazowania w religii chrzecijaskiej oraz archetypami
zawierajcymi naturalne symbole. Jake zreszt inaczej osoby zamierzajce si ochrzci mogyby
zrozumie przekazywane im symboliczne obrazy, gdyby nie odpowiaday one ich niewiadomym
oczekiwaniom?"21. Autor nie dostrzega niczego dziwnego w tym, e "Wielu katolikw
odnalazo drog wiary wanie dziki akim dowiadczeniom"22. Oczywicie cignie ojciec
einiaert dowiadczenie archetypw nie przeszkadza "owiadczeniu wiary: Ludzie, ktrzy
uznaj, e istnieje midzy symbolami religijnymi a psyche, mog to dzieli si na wierzcych i
niewierzcych. Ozna-
18 Zob. tame, s. 202, 284 i nast. . c,,
19 w. Teofil, Do Autolyka. Ksigi III, w: Apologeci g'^ Ja| wieku, przeoy, wstpem i
komentarzem opatrzy Czuj, Pozna 1935, s. 45. [Przyp. tum.]
w t> -~
, ceirnaert, La Dimension mythiaue dans le sacramentalisme
Ti5, dz. Cyt., s. 275.
22 Tame, s. 276. -.
Tame. . -. >
18S
Obrazy i symbole
189
Svmbolizm i historia
cza to zatem, i wiara jest rna od tego przekonania. A^t wiary dokonuje podziau w wiecie
obrazowania archetypowego. Odtd w, smok, ciemnoci, Szatan oznaczaj to czego si
wyrzekamy. Za jedyne obrazy mogce poredniczy w dziele zbawienia uznajemy te, ktre
uznane s za takowe od wiekw przez wsplnot"23.
Obrazy archetypowe a symbolizm chrzecijaski
Ojciec Beirnaert przyznaje jednak, e nawet jeli w chrzecijastwie obrazy i
symbolika sakramentw nie odsyaj wierzcego w pierwszym rzdzie do mitw i archetypw
immanentnych, ale do dziaania Opatrznoci Boskiej w historii, to ten nowy sens nie moe
przesoni sensu dawnego. Podejmujc na nowo najwaniejsze figury i obrazowanie waciwe
pierwotnie religijnej naturze czowieka, chrzecijastwo przejo rwnie ich potencja i wadz
nad gbok psyche. Wymiar mityczny i archetypowy, cho podporzdkowany teraz innemu
jeszcze, wcale przez to nie staje si mniej realny. Chrzecijanin moe wyrzec si szukania
duchowego zbawienia w mitach i w samym tylko dowiadczeniu immanentnych archetypw,
mimo to nie moe on wyrzec si wszystkiego tego, co oznaczaj mity i symbole dla ludzkiej
psyche, dla mikrokosmosu... Podjcie na nowo przez Chrystusa i przez Koci tak znaczcych
obrazw, jak soce, ksiyc, drzewo, woda, morze itd. oznacza ewangelizacj si uczuciowych,
do ktrych si one odnosz. Wcielenia nie mona sprowadzi do samego tylko przyjcia ciaa.
Bg oddziaa take na sam zbiorowa niewiadomo, aby j zbawi i aby si ona wypenia.
Chrystus zstpi do piekie. Jake to zbawienie mogoby obj nasz niewiadomo, jeli nie
przemawiaoby do niej w jej wasnym jzyku, jeli nie przejoby jej kategorii?
23 Tame, s. 277.
24 Tame, s. 284-285.
25 Zob. s. 49 i nast. niniejszego tomu.
26 Cyt. za: de Lubac, Aspekty buddyzmu, dz. cyt., s. 9192.
191
Symbolizm i historia
190
Obrazv i .
ih i
zbawienia", o drzewie, ktre wyrastajc z otchani ziem' uwica wszechwiat a po jego
krace"27. Obraz Drzew' Kosmicznego zachowa si w stanie zdumiewajco nieskaonym.
Najprawdopodobniej jego prototypu naleaoby szuka w Mdroci, ktra wedle Ksigi
Przysw Hj 18 Dla tego, co strzee jej, drzewem jest ycia"28' Mdro t komentuje ojciec
de Lubac29: Dla ydw ow Mdroci bdzie Prawo, dla chrzecijan Syn Boy". Inny
moliwy prototyp to drzewo, ktre ujrza we nie Nabuchodonozor (Ksiga Daniela IV, 7-15):
Widziada mojej gowy na moim ou byy takie: Patrzaem, a oto drzewo w rodku ziemi, a
jego wysoko ogromna"30 itd.
Ojciec de Lubac przyznaje, e tak jak symbol Drzewa Kosmicznego w tradycji indyjskiej, tak
obraz Krzya jako Drzewa wiata jest chrzecijask kontynuacj pewnego prastarego,
uniwersalnego mitu"31. Ale czuje si on w obowizku pooy nacisk na nowe elementy, jakie
wnioso chrzecijastwo. I tak w cyklu kaza Pseu-do-Chryzostoma widzimy, e Koci jest
wiatem, nowym makrokosmosem, ktrego miniaturowym odpowiednikiem jest dusza"32.
Rwnie uderzajce s inne rnice pomidzy Budd a Chrystusem, pomidzy filarem Saczi a
Krzyem33. Przekonany, e wykorzystanie tego Obrazu i przez buddyzm, i przez
chrzecijastwo jest ostatecznie
27 Tame, s. 107. Na ten temat, zob. R. Bauerreiss, Arbor Yitae, Lebensbaum" und seine
Verwendung in Liturgie, Kunst und Brauchtum des Abendlandes, Abhandlungen der
Bayens-chen Benediktiner-Akademie", Munchen 1938, t. III.
28 Przeoy ks. Wadysaw Borowski. Biblia Tysiclecia-[Przyp. tum.]
29 Aspekty buddyzmu, dz. cyt, s. 113.
30 Przeoy ks/Lech Stachowiak. Biblia Tysiclecia. tum.]
31 Aspekty buddyzmu, dz. cyt., s. 119.
32 Tame, s. 122 i nast.
33 Tame, s. 89.
by moe tylko kwesti jzyk a" , ten doskonay teolog zdaje si przywizywa zbyt wielk wag
do specyfiki zwizanej z histori: Istota kwestii polega jednak na ustaleniu w kadym przypadku
rodzaju i stopnia oryginalnoci tego uszczegowienia"35.
Czy faktycznie tylko o to chodzi? Czy rzeczywicie jestemy skazani na to, by poprzesta na
wyczerpujcej analizie wersji uszczegowionych", ktre zwizane s wszak z histori lokaln?
Czy nie mamy adnej moliwoci dotarcia do sedna struktury Obrazu, symbolu, archetypu; ujcia
ich w sposb caociowy, obejmujcy wszystkie historie", ale nie mieszajcy ich? W
rozlicznych tekstach patrystycznych i liturgicznych drzewo krzya" porwnywane jest do
drabiny, supa lub gry36. Obrazy te jak sobie przypominamy to wystpujce na caym
wiecie formuy rodka wiata". Krzy wanie ze wzgldu na to, e jest symbolem rodka
wiata utosamiany by z Drzewem Kosmicznym. Dowodzi to, i Obraz rodka narzuca si
chrzecijaninowi w sposb naturalny. To przez Krzy (= rodek) moliwe jest nawizanie
kontaktu z niebem i dziki temu wiat cay zostaje odkupiony"37. Tymczasem termin
odkupienie" Podejmuje tylko i uzupenia idee okresowego odnowienia i kosmicznej regeneracji,
niewyczerpanej podnoci i witoci, rzeczywistoci absolutnej i wreszcie niemiertelnoci
ide^ wspistniejce w symbolizmie Drzewa w i a t a38. Nie chcielibymy zosta zrozumiani
opacznie: nie podwaamy znaczenia historii ani wiary (w tym przypadku judeochrze-ClJastwa)
dla waciwej oceny danego symbolu takim,
Tame, s. 121.
Tame, przypis 101 na s. 120.
Tame, s. 103-108.
J8 Zob. s. 51 i nast. niniejszego tomu.
Zob. Eliade, Traktat..., dz. cyt., s. 259 i nast.
Svnibolizm i historia
193
192
Obrazv i svmbole
, . . a e
zjadajc we i popijajc je rdlan wod: wieniec sp 0(jn0-
zostaje odmodzony na pidziesit albo piset 'at^z je|eniem
niki u Peucha, dz. cyt., s. 29). Nieprzyja pomidzy^ ^ og.
zwizany J
39 Symbolizm ten wzmocniony jest przez fakt, e w ornamentyce baptysteriw Drzewo ycia
ssiaduje z Jeleniem, kolejnym pierwotnym obrazem cyklicznej odnowy (zob. Puech, Le Cer) e
le Serpent, Cahiers archeologiues", t. IY/1949, s. 17-60, zwaszcza s. 29 i nast.). W Chinach
protohistorycznych, na Ataju, w niektrych kulturach Ameryki rodkowej i Pnocnej (prze
wszystkim u Majw i u Indian Pueblo) jele wzgldu na powtarzajce si okresowo
odnawianie Poroza"T')/-J. jednym z symboli wiecznego procesu stwarzania i renova ^ por.
Hentze, Comment ii f aut lir l ' iconographie d'un ' vas ^ ^ bronze chinois de la periode Chang,
Conferenze I.S.M.z- > ^ Roma 1951 (s. 1-60), s. 24 i nast.; tene, Bronzege!' 'erpen bauten,
Religion im altesten China der Shang-Zeit, A ^ 1951, s. 210 i nast. W tradycjach greckich jele
zmien^a j jele
ec sp
z
, . . . zy
a wem jest natury kosmologicznej: jele zwizany
Obrazy i symbole
Svmbolizm i historia
195
Czy mamy prawo Orfeusza uzna za szamana" zst
pienie Chrystusa do Piekie porwnywa z podobnymi
wdrwkami szamanw pogronych w ekstazie? Wszyst-
lo si temu przeciwstawia. W rozmaitych kulturach i reli
giach syberyjskiej, pnocnoamerykaskiej, greckiej czy
jideochrzecijaskiej zstpienie do piekie jest walory-
iowane w bardzo rny sposb. Nie ma potrzeby, by duej
utrzymywa si przy tych rnicach, widocznych wszak
B pierwszy rzut oka. Ale jeden element pozostaje nie-
gienny i nie naley o nim zapomina: chodzi o motyw
stpienia do piekie dla ocalenia czyjej duszy: duszy
dorego (szamanizm sensu stricto), maonki (mity grec-
fc, pnocnoamerykaskie, polinezyjskie, rodkowoazja-
jckie), caej ludzkoci (Chrystus); w tym miejscu rnice
niedzy nimi nie s dla nas istotne. W kadym przypadku
ifdrwka ma cel istotniejszy ni inicjacja czy osobista
torzy cel zbawczy": umiera si" i zmartwych-
tstaje" nie po to, by dokoczy spenion ju inicjacj,
tez by ocali czyj dusz. Pewien nowy rys charak-
tjyzuje ten archetyp inicjacji: mier symboliczna nie
suy tylko osobistemu doskonaleniu si duchowemu (czyli
^statecznym rozrachunku zapewnieniu sobie niemiertel-
ici), ale dokonuje si dla ocalenia innych. Nie chodzi
BJI o to, by pokaza, e szaman spoecznoci pierwotnej
l pnocnoamerykaski czy polinezyjski Orfeusz to pre-
fjuracja Chrystusa. Stwierdzamy tylko, e archetyp ini
cjuj i zawiera w sobie rwnie element znaczeniowy
jiierci" (rwnowanej zstpieniu do Piekie) dla drugiej
osoby. (Przy okazji zwrmy uwag, e seans szamaski,
pjczas ktrego dokonuje si zstpienie do piekie , ^
^wiadczenie mistyczne; szaman jest nieobecny
ckm", jego dusza opuszcza ciao). . t
Innym fundamentalnym dowiadczeniem szamana j yiiebowstpienie: za porednictwem
rosncego w """j.^ iiata" Drzewa Kosmicznego szaman dociera do ' gizie spotyka
najwyszego boga. Wiadomo, i w ^ nstycy posuguj si symbolizmem wstpowania,
wyrazi uniesienie duszy ludzkiej i jej zjednoczenie z Bogiem. Wstpienia szamana do niebios
nie mona utosamia z wniebowstpieniem Buddy, Mahometa czy Chrystusa: treci
poszczeglnych dowiadcze ekstatycznych rni si pomidzy sob. Niemniej jednak pojcie
transcendencji powszechnie wyraane jest przez Obraz uniesienia, za przeycie mistyczne
niezalenie od tego, jaka religia jest jego kolebk zawsze wie si z wniebowstpieniem.
Wicej nawet: niektre szamaskie stany ekstazy wywouj wizje wietlne do zudzenia
przypominajce pewne dowiadczenia wielkich mistyk historycznych (Indie, Daleki Wschd,
kultury rdziemnomorskie, chrzecijastwo).
Wedug Ojcw Kocioa ycie mistyczne polega na powrocie do Raju41. Jednym z
charakterystycznych rysw przywrcenia raju bdzie za wadza nad zwierztami, ktra stanowi
wszak przywilej szamanw i Orfeusza. Tymczasem w archaicznych religiach mistycznych i w
religiach pierwotnych, ktre okrela si zazwyczaj wsplnym mianem szamanizmu, rwnie
wystpuje motyw powrotu do raju. W innym miejscu pokazalimy, e trans szamaski pozwala
na powrt do sytuacji praczowieka: podczas transu szaman powraca do rajskiej egzystencji
Pierwszych Ludzi, ktrzy nie byli oddzieleni od Boga. Istotnie, wiele tradycji mwi nam o
mitycznym czasie, kiedy to czowiek y w bezporedniej cznoci z bogami niebieskimi;
wchodzc na jak gr czy drzewo, wspinajc si po lianie itd. "'erwsi Ludzie mogli
rzeczywicie i bez wysiku dotrze do Nieba. Z drugiej strony, rwnie Bogowie regularnie
scnodzili na ziemi, by wmiesza si midzy ludzi. W na-st?pstwie jakiego mitycznego
wydarzenia (najczciej ~~~ rytualnej przewiny) kontakty midzy Niebem a Ziemi
D. Stolz, Theologie de la mystiue; Danielou, Sac-' futuri..., dz. cyt. Chodzi raczej o rodzaj
antycypacji, j. Powrt do Raju w penym tego sowa znaczeniu dokona si Piero po mierci.
196
Obrazy i svmhole
Symbolizm i historia
197
zostay przerwane (drzewo bd liana zostay cite itd J za Bg schroni si w gbi niebios. (W
licznych trady-f cjach to wycofanie si boga niebieskiego zaowocowaf jego pniejsz
przemian w deus otiosus). Ale szamanowi, za porednictwem techniki, ktrej sekret posiad,
udaje si prowizorycznie i tylko na wasny uytek wznowi poczenie midzy Niebem a
Ziemi i podj na nowo dialog z Bogiem. Innymi sowy udaje mu si unicestwil histori (czas,
ktry upyn od upadku", a potem odl przerwania bezporedniej cznoci pomidzy
Niebeml a Ziemi); szaman cofa si, powraca do pierwotnego! stanu ycia rajskiego. Ten
powrt do mitycznego Ulu tempus dokonuje si w ekstazie: ekstaza szamaska moe by
uwaana za warunek, bd za konsekwencj odzyskania rajskiej kondycji. W kadym razie jasne
jest, i take w przypadku ludw prymitywnych" dowiadczenie mistyczne zwizane jest z
powrotem do Raju", ktry to powrt dokonuje si za porednictwem ekstazy42.
Nie chodzi o to, by za pomoc szamanizmu wyjania mistyk judeochrzecijask, ani o to,
by tropi w chrzecijastwie elementy szamanistyczne". Ale jest jedno istotne zagadnienie,
ktrego nie wolno przeoczy: dowiadczenie mistyczne ludw prymitywnych", podobnie jak
ycie mistyczne chrzecijan, wie si z powrotem do pierwotnego stanu ycia rajskiego.
Rwnowano ycie mistyczne" powrt do raju nie pojawia si zatem w obrbie judeo-
42 Oczywicie ekstatycznego dowiadczenia szamanizmu ^ mona sprowadzi do tego
powrotu do Raju": wystpuj mnogo innych elementw. Poniewa temu niesychanie z ^
netnu problemowi powicilimy wczeniej ca ksia.z (?i uwaamy za konieczne
podejmowanie na nowo tej y. z_ Zauwamy wszake, i inicjacja szamaska polega na e
zeniu nym dowiadczeniu mierci i zmartwychwstania, doswi c(, decydujcym, ktre
odnale mona we wszystkich ml historycznych, w tym take i w mistyce chrzecijaskiej.
199
Svmbolizm i historia
198
Obrazy i svmbole
Skd zatem owo nieodparte wraenie, ktre odnosz przede wszystkim nie-chrzecijanie, e
chrzecijastwo w porwnaniu z wczeniejsz religijnoci, wprowadzio pewne istotne zmiany?
Dla przychylnego chrzecijastwu Hindusa najbardziej uderzajca innowacja (pomijajc
przesanie czy bosko Chrystusa) polega na waloryzacji Czasu, za w ostatecznym rozrachunku
_ na odkupieniu Czasu i Historii43. Chrzecijastwo rezygnuje z odwracalnoci Czasu
cyklicznego, narzuca nieodwracalno Czasu. Tym razem hierofanie dokonujce si w Czasie nie
s ju powtarzalne: Chrystus y, zosta ukrzyowany, zmartwychwsta tylko raz. Std donioso
chwili, ontologizacja Czasu: Czasowi udaje si by, co oznacza, e ju si nie staje, ale
przemienia si w wieczno. Zauwamy od razu, e to nie pierwszy lepszy punkt czasowy
zazbia si z wiecznoci, lecz tylko sprzyjajcy moment", chwila przemieniona przez
objawienie (niezalenie od tego, czy nazywamy j kairos czy te nie). Czas staje si wartoci o
tyle, o ile poprzez niego Bg si objawia, nadajc mu tym samym ponadhistoryczne znaczenie i
soteriologiczn intencj. Czy w kadej nowej interwencji Boga w historii nie chodzio zawsze o
zbawienie czowieka, czyli o co, co nie ma nic wsplnego z histori? Czas staje si peni przez
sam fakt wcielenia si boskiego Sowa, ale zarazem fakt ten przemienia histori. Jake mgby
by daremny i prny w czas, ktry by wiadkiem narodzin, cierpie, mierci i
zmartwychwstania Jezusa? Jake mgby by on odwracalny i powtarzalny a infinituml
Z punktu widzenia historii religii judeochrzecijastwo przedstawia si nam jako najwysza
forma hierofann, J
43 Zob. Puech, Temps, Histoire et Mythe dans le ch des premiera siecles, w: Proceedlngs
ofthe Yllth Congtessj History of Religiom, Amsterdam 1951, s. 33-52; Pr-Eliade, Le Mythe
de 1'Eternel Retour, dz. cyt, s. 152 i nas . K. Lwith, Meaning in History, Chicago 1949.
Obrazv i svmhole
200
Symbolizm i historia
Obrazy i symbole
203
Symbolizm i historia
nan pikno, szlachetno i doskonao kultury greckiej; ona take jako fenomen historyczny
nie jest wartociowa w sposb uniwersalny. Sprbujcie na przykad przybliy kultur greck
Afrykaninowi czy Indonezyjczykowi. Okae si, e to nie godny podziwu styl" grecki przemwi
do nich, ale obrazy, ktre Afrykanin czy Indonezyjczyk odkryje na nowo w posgach lub
dzieach literatury klasycznej. To, co czowiekowi Zachodu wydaje si pikne i prawdziwe w
historycznych przejawach kultury antycznej, jest bezwartociowe dla mieszkaca Oceanii, gdy
objawiajc si w strukturach i stylach uwarunkowanych przez histori, kultury narzuciy sobie
ograniczenia. Natomiast Obrazy, ktre je poprzedzaj i inspiruj, s wci ywe i powszechnie
zrozumiae. Europejczykowi trudno bdzie si zgodzi z tym, e duchowa, oglnoludzka warto
i gbokie przesanie jakiego greckiego arcydziea, dajmy na to Wenus z Milo, dla trzech
czwartych ludzkoci nie polega na formalnej doskonaoci posgu, lecz na Obrazie Kobiety, jaki
on objawia. Mimo to, jeli nie zdoamy zrozumie tej prostej prawdy faktw, nie moemy mie
adnej nadziei na to, by nawiza skuteczny dialog z nie-Europejczykiem.
To wanie obecno Obrazw i symboli sprawia, e kultury pozostaj otwarte: w kadej kulturze
czy to australijskiej, czy ateskiej sytuacje graniczne, jakich czowiek dowiadcza, w
sposb najpeniejszy ukazane zo-staj poprzez symbole stanowice podwalin tych kultur. J?li
zlekceway si t duchow podstaw, wspln roz-toaitym stylom kulturowym, filozofia kultury
skazana zostanie na to, by pozosta badaniem morfologicznym i histo-tycznym,
bezwartociowym dla kondycji ludzkiej jako takiej. Gdyby Obrazy nie byy zarazem oknem"
transcen-encji, czowiek w kocu zaczby si dusi w kulturze, pojtnie jakiej, choby
najwikszej i najwspanialszej. ^'ezalenie od tego, jakie duchowe dzieo uwarun-Wane z
punktu widzenia stylistyki i historii obierze '? za punkt wyjcia, dociera si do archetypu:
zarwno
i liisto
Svtnholiz.
205
204
Ohrazv i symbole
Kora Persefia, jak i Hainuwele objawiaj nam patetyczne lecz obdaraie wieloma sensami
przeznaczenie Modej Dziewczyny
Obrazy s; zatem oknem" wiata pozahistorycznego, Niebaha to aleta: dziki nim mog
porozumiewa si rne historie". Duo mwio si o jednoci redniowiecznej Europy, bdicej
dzieem chrzecijastwa. Jest to suszne przede wszystim w odniesieniu do podobiestw w
obrbie ludowych tradycji religijnych. Za porednictwem hagiografii chrzecijaskiej kulty
lokalne od Tracji po Skandynawi i od Tagu poDniepr sprowadzone zostay do
wsplnego mianownika11, W wyniku chrystianizacji bogom i zwizanym z nimi niejscom kultu
w caej Europie nadano nie tylko wsplne imina, ale w pewnym sensie umoliwiono odnalezienie
ich wlisnych archetypw i w efekcie uniwersalnych znacz:galijska fontanna, od prehistorii
uznawana za wit, ale iwicona przez obecno boskiej postaci l o -ka n ej luitegionalnej, po
powierzeniu jej Maryi Pannie stawaa si irita dla caego chrzecijastwa. Wszyscy pojpmcy
smokw utosamieni zostali ze witym Jerzym lub i innym bohaterem chrzecijaskim, wszyscy
bogowie bwij ze witym Eliaszem. Mitologia popularna z regionalnej i prowincjonalnej staa
si ekumeniczna. Chrzecijasko odegrao donios cywilizacyjn rol w tworzeniu nowego
jzyka mitologicznego, wsplnego ludom, kttt przywizane do swych ziem ryzykoway izolacj
w tndycjach odziedziczonych po przodkach. Chrys-tianizujc stjrodawne europejskie dziedzictwo
religyne> chrzecijasko nie tylko oczycio, ale take przenioso do nowej ery dichowych
dziejw wszystko to, co godne byo ocalenia" % staroytnych zwyczajw, wierze i nadziei
czowieka pcedchrzecijaskiego. W dzisiejszym ludowy chrzecijaskie przetrway ryty i
wierzenia z okresu neo tu: na przyiad potrawa z gotowanego zboa ku czc zmarych (_c<iliva w
Europie Wschodniej i na Morza Egejskiego). Chrystianizacja caej Europy si przede Wszystkim
dziki Obrazom: poniewa byy
208
AERT
chr' lmens'on mvthique dans le sacramentalisme rlaf^' "Eranos-Jahrbuch", t.
XVII/1949, Rhein-Ve-"' Zurich 1950.
211
2/n
Bibliografia
Obrazy i svm(,o/e
/ Authority and Temporal Power in the Indian i $P'n l; f (}overnment, American Oriental
Society, New
Haven 1942.
The iconography of Dur er's Knots" and Leonardo's 5' concatenation", The Art Quarterly",
wiosna 1944. "Spiritual Paternity" and the Puppet-Complex", Psy-itry", VIII, nr 3, sierpie
1945.
7 Svmplegades, w: Studies and Essays in the History oj ' Science and Learning offered in
Homage to George Sarton, New York 1947.
8 Time and Eternity, Ascona 1947. COUYREURS. \.LiKL
1. Tso tchouan.
CROOKE W. The popular religion and folklore of Nor
thern India, Westminster 1896. ..':
CUMONTFRANZ
1. Textes et Monuments relatifs aux mysteres de Mithra,
Bruxelles 1894-1900.
2. Les Religions orientales dans le paganisme romain,
wydanie IV: Paris 1929.
CYRYL JEROZOLIMSKI W. Katecheza trzecia: O chrzcie, w: tego, Katechezy,
przeoy ks. Wojciech Kania, wstpem opatrzy o. Jacek St. Bojarski, opracowao. Mateusz
Andrzej Bogucki, ATK, Warszawa 1973. DANIELOU JEAN wcramentum futuri. Etudes
sur les origines de la
typologie bibliue, Paris 1950. < KMa "' Liturgie, Paris 1951.
^EDTER ERNST Der babylonisch-assyrische uiein, w: Studienfiir Geschichte der Chemie,
Fest-Ed. von Lippmann, Berlin 1927. "A SHASHIBHUSAN Obscure religious cults,
1946.
rna -UN A BERNARD Geometrical Drawnings from
rn, /a and other Islands ofthe New Hebrides, Jou-of the Anthropological Institute", t.
LXVI/1934.
212
213
Bibliografia
Obrazy i symho/e
214
Bibliografia
215
Obniy i svmbole
216
Obrtuy i symbole
Bibliografia
217
HOMER
1. Iliada, przeoy Franciszek Ksawery Dmochowski opracowa Zygmunt Kubiak, PIW,
Warszawa 1990.
2. Odyseja, przeoy Lucjan Siemieski, opracowa Zygmunt Kubiak, PIW, Warszawa 1990.
HOPKINS E. W. Epic Mythology, Strasbourg 1920.
HORNELL The sacred Chank of India, Madras Fisheries Publications 1914.
HYMNY RIGWEDY, przeoy z sanskrytu, wstpem i komentarzem opatrzy Franciszek
Michalski-Iweski, Ossolineum, Wrocaw- Warszawa-Krakw 1971.
IVENS W.G. The Melanesians of the S. E. Salomon hlands, London 1927.
JACKSON J.W.
1. The Money-Cowry (Cypraea moneta, L.) as a sacred object among American Indians,
Manchester Memo-irs", t. LX/1916.
2. The nse of Cowry-shells for the purposes of currency, Amulets and Charms, Manchester
Memoirs", 1916, nr 13.
3. The geographical distribution of the use of Pearls and Pearl-shells, Manchester 1916,
wydanie II w: Shells as Evidence of the migration of Early Culture, Manchester 1917.
4. The Aztec Moon-cult and its relation to the Chank-cult of
India, Manchester Memoirs", Manchester 1916, t. LX. 5. Shell-Trumpets and their
distribution in the OldandNew
World, Manchester Memoirs", 1916, nr 8. JACKSON KNIGHT W.F. Cumaean Gates,
Oxford 1936. JAN CHRYZOSTOM W. Katechezy chrzcielne, przeoy
ks. Wojciech Kania, wstp i opracowanie ks. Marek
Starowieyski, Lublin 1993. JASTROW M.
1. The religion of Babylonia and Assyria, Boston n
2. Die Religion Babyloniens und Assyriens, Giessen JEFFREYS M.D.W.
l. Snake Stones, Journal of the Royal African Socie y , t. LXI/'1942, nr 165.