116 RECENZJE

ludzkich, ale byy tam rwnie koci zwierzce. Bardzo fantazyjnie usposobiony archeolog prbowa
zidentyfikowa je z poszczeglnymi przedstawicielami dynastii piastowskiej, co byoby moliwe
dopiero po badaniach kodu genetycznego.
Kara olepienia nie dotyczya wycznie rodziny ksicej (s. 54), lecz osb z elity wadzy.
W przeciwnym wypadku do dynastii piastowskiej naleaoby zaliczy olepionych Borzywoja
i Odylena, a pniej Wojsawa, moe Sieciecha, Piotra Wostowica, czy wojewod Krystyna.
Myl, e w wystarczajcym stopniu ukazaam warto recenzowanej pracy.
Od dnia swojego powoania Mazowiecki Orodek Bada Naukowych spenia ambiwalentn
rol. Z jednej strony skupia wielu wybitnych historykw, umoliwiajc im publikowanie prac i po
pularyzacj historii, z drugiej strony by przystani dla rnego autoramentu yciowych rozbitkw,
ktrzy starali si robi karier naukow naduywajc nazwisk i opieki tych pierwszych. Ukoczenie
studiw historycznych, a nawet zdobycie stopnia naukowego, jeszcze z nikogo nie zrobio uczonego,
a zaistniaa sytuacja ywcem przypomina dowcip opowiadany przed laty przez prof. Oskara Langego,
e on jest ekonomist, a panna Dziunia z Kwestury starszym ekonomist.
Przedstawiona praca, podobnie jak niektre inne opracowania, nie wystawiaj dobrego wia
dectwa MOBN. ywi nadziej, e mj gos przyczyni si do przyjrzenia si jego dziaalnoci przez
organa sprawujce opiek naukow i finansujce go, doprowadzajc do konkretnej poprawy.
Jako historyk i archeolog, pracownik naukowo-dydaktyczny uniwersytetu, wieloletni czonek
i juror Komitetu Gwnego Olimpiady Historycznej, mam jak sdz prawo zwrci si do
nauczycieli i bibliotekarzy o nienabywanie i w ycofanie nabytych ju egzemplarzy pracy ze zbiorw
bibliotek szkolnych, e wzgldu na jej wyjtkow szkodliwo.

Elbieta Kowalczyk

Heinrich der Lwe und seine Zeit. H errschaft und Reprsentation der Welfen 1125-
-1235. Katalog der Ausstellung Braunschweig 1995. Band 1: Katalog. Band 2: Essays.
Band 3: Abteilung Nachleben. Herausgegeben von Jochen L u c k h a r d t und Franz
N i e h o f f (Band 3: zusammen mit Gerd i e g e 1), Herzog Anton Ulrich-M useum
(Bd. 3 take: Braunschweigisches Landesmuseum), Hirm er Verlag, M nchen 1995,
s. 717, 572, 277.

Ksi saski i bawarski (od 1156 r.) Henryk Lew (1142-1180, zm. 1195) z rodu Welfw by
jedn z czoowych postaci dziejw Niemiec i Cesarstwa drugiej poowy XII wieku; jego rola dziejowa
ju wspczenie bya kracowo rnie oceniana, a zrnicowanie ocen wystpowao take w opinii
potom nych, nie wyczajc historiografii XIX i XX wieku. Dla jednych by rebeliantem, wystpu
jcym przeciwko cesarzowi Fryderykowi Barbarossie, odmawiajcym mu pomocy w wyprawie do
Italii i dlatego susznie ukaranym odebraniem lenn, dla innych reprezentantem jedynie susznej
z punktu widzenia niemieckiej racji stanu polityki ekspansji wschodniej, ktra wanie w jego oczach,
po dziesicioleciach zastoju, wkraczaa w ostatni, decydujc faz. Gwatowny, bezwzgldny dyna
sta sta si (obok swego rywala, margrabiego brandenburskiego Albrechta Niedwiedzia, i mniej
znanego Konrada z Wettinu, margrabiego Mini) uosobieniem nieszcz Sowiaszczyzny Poab-
skiej, pooy kres niepodlegoci Obodrzycw i by jednym z liderw niesawnej pamici krucjaty
1147 roku. Jednoczenie ksi, ktry jak si wydaje nie zaoy ani jednego klasztoru w swoich
rozlegych posiadociach, lecz akcentujc swoje quasi krlewskie stanowisko doprowadzi do
restytucji biskupstw na Poabiu (Stargard Wagryjski, Ratzeburg i Meklemburg/Schwerin), dwukrotnie
(1172 i 1182) odby dwie dalekie pielgrzymki: do Jerozolimy i Santiago de Compostela. A chocia
pogldy o wyjtkowej roli Henryka Lwa w organizowaniu kolonizacji wiejskiej i miejskiej na nowo-
opanowanych terenach poabskich wypadnie, zgodnie z najnowszymi tendencjami w nauce, nieco
 RECENZJE 117

zredukowa, zaoenie Lubeki pierwszego niemieckiego miasta nad Batykiem (1159), oraz
rozszerzenie i rozbudowa ukochanego Brunszwiku, nale bez wtpienia do trwaych osigni tego
panowania.
Osiemsetna rocznica mierci Henryka Lwa staa si pretekstem do zorganizowania w Brunsz
wiku wielkiej wystawy historycznej. Posta i czasy Henryka Lwa znalazy si, oczywicie, w centrum
uwagi, wystawcy jednak postawili sobie szersze i ambitniejsze zadanie: objcie dziejw caego rodu
W elfw w okresie najwikszego, wykraczajcego poza dzieje regionalne, znaczenia tego rodu. Za
pocztek przyjto objcie tronu w Rzeszy przez Lotara z Supplinburga oraz nastpujce krtko potem
(1126) objcie ksistwa bawarskiego przez Henryka Pysznego (ojca Henryka Lwa) i polubienie
przeze w roku nastpnym crki krla Lotara Gertrudy, co zapewnio pniej jem u i jego synowi
ksistwo saskie, natomiast data kocowa, zaznaczona w podtytule wystawy (1235) to uzyskanie przez
wnuka Henryka Lwa, Ottona Dzieci, uznania przez cesarza Fryderyka II ksistwa brunszwicko-
-liineburskiego jako lenna nowego typu. W ystawa zostaa zorganizowana z duym nakadem pracy
i rodkw (zobacz listy wsppracownikw, instytucji ktre uyczyy eksponatw oraz sponsorw,
t. I, s. 13 nn.) przez Muzeum Ksicia Antoniego Ulryka (czciowo ostatni dzia przez Brunsz-
wickie Muzeum Krajowe), a dziki towarzyszcemu jej trzytomowemu katalogowi zostaa utrwalona
i uprzystpniona wszystkim zainteresowanym.
Rozmachem i ambicjami rwna si innym, synnym ju, podobnym wystawom historycznym,
zapocztkowanym na podobn skal chyba wystaw akwizgrask z 1965 r. pow icon Karolowi
Wielkiemu i stuttgarck z 1977 r. o Hohenstaufach. Take katalog, bdcy przedmiotem niniejszego
omwienia, staje godnie w rzdzie podobnych inicjatyw edytorskich, zawierajc poza samym udoku
m entow anym wykazem eksponatw (w wikszoci uwiecznionych take na ilustracjach, po czci
barw nych) zbir rozpraw naukowych na rne tematy zwizane z Henrykiem Lwem, Welfami
i dziejami Rzeszy Niemieckiej XII-XIII wieku.
W ystawa i katalog zostay podzielone na osiem dziaw. Pierwszy tom katalogu obj siedem
pierwszych: A. Historia w obrazach z epoki; B. Dom W elfw; C. Cesarz Lotar III; D. Ksi
Henryk Lew; E. Cesarz Otton IV; F. Polityka miejska Welfw w Saksonii; G. Sztuka i kultura
w Saksonii. Dzia ostatni, G. Nachleben, wraz z przynalenymi do rozprawami, znalaz si
w tomie III katalogu. Kady dzia rozpoczyna si zwizym wprowadzeniem, wraz z krtkim kalen
darium wydarze. Nie ma, oczywicie, mowy o tym, by w ramach niniejszego omwienia w bardziej
wyczerpujcy sposb omwi sam katalog, czy towarzyszce mu rozprawy. Ograniczy si wypadnie
do kilku uwag i pobienego sprawozdania.
Organizatorzy wystawy i redaktorzy katalogu postarali si o zgromadzenie i przedstawienie
imponujcej liczby zabytkw. Wrd nich jest wiele pierwszorzdnej wagi. Oprcz zabytkw bardziej
znanych i eksponowanych take na innych wystawach (zwaszcza na wspomnianej wystawie
0 Hohenstaufach w Stuttgarcie z 1977 r.), udao si przedstawi take zabytki mao znane. Jak wynika
ze schematu wystawy, przyjto koncepcj przechodzenia od problemw oglniejszych i poprze
dzajcych chronologicznie ycie Henryka Lwa, do kwestii bezporednio z t postaci zwizanych
oraz dotyczcych pniejszych wydarze. Dziay F i G zawieraj materiay dotyczce wewntrznych
(miasta, sztuka i kultura) dziejw wczesnych Niemiec Pnocnych.
Poszczeglne artykuy katalogu s, podobnie jak w innych analogicznych opracowaniach,
solidnymi, opracowanymi przez fachowcw, monografiami danego zabytku (bd grupy zabytkw
jednorodnych), o znacznych niekiedy rozmiarach. Podawana jest kadorazowo podstawowa literatura
przedm iotu (jej wykazy zbiorcze zestawiono w tomie I na s. 641-703 i w tomie III na s. 267-274).
Reprezentowane s bardzo rne typy wytworw rk ludzkich, od skromnych przedmiotw ilustru
jcych ycie codzienne ludzi prostych i arystokracji, przez rzemioso artystyczne, architektur, sztuki
plastyczne i malarstwo (przede wszystkim kodeksowe), sztuk sakraln, pimiennictwo (dokumenty,
kodeksy), numizmatyk i sfragistyk. W dziale G, Nahleben, szczeglnie zrnicowanym we
wntrznie jeeli idzie o kategorie zabytkw i ich wymiern warto, znalazy si take, poza wy
mienionymi, rne przedmioty o charakterze bardziej lub mniej trywialnym, ilustrujce na przykad
przejawy nowoczesnego, sentymentalnego bd odwrotnie czysto komercyjnego nastawienia
do tradycji Henryka Lwa (w rodzaju znakw firmowych, banknotw zastpczych, znaczkw poczto
wych, pudeek na czekoladki, lww pluszowych, napisu na pocigu Intercity Heinrich der Lw e).
Kilkadziesit rnej objtoci rozpraw towarzyszy katalogowi (cay tom II oraz cz tomu III)
1 stanowi wielkiej wagi wzbogacenie problematyki wystawy, cznie za z katalogiem cenne rdo
118 REC EN ZJE

informacji o Henryku Lwie, jego rodzie i epoce. Stopie szczegowoci oraz powizania po
szczeglnych rozpraw z myl przewodni wystawy i katalogu jest, oczywicie, rny. Joachim
E hlers inauguruje tom ogln prezentacj Henryka Lwa europejskiego ksicia penego
redniowiecza. Beate B r a u n - N i e h r zastanawia si nad komplementamoci tekstu pisanego
i obrazu w poznaniu historycznym. Johannes Z a h l t e n zaj si obrazem wiata i przyrody okoo
1200 roku. Klaus N a s s omwi Geschichts Schreibung in Sachsen zur Zeit Heinrichs des
L w en (s. 35-40). Theo 1 z e r przedstawi dzieo Liber ad honorem Augusti sive de rebus
Siculis Piotra de Ebulo poemat na cze zajcia Sycylii przez Henryka VI pod koniec XII wieku.
Dzia B, dotyczcy rodu Welfw, obejmuje take cztery rozprawy. Bernd S c h n e i d -
m 11 e r, Grosse Herzge, oft Kaisern widerstehend? Die Welfen im hochmittelalterlichen Euro
pa (s. 49-61), najpeniej cho zwile przedstawi dzieje i zmienne koleje polityczne rodu od trudno
uchwytnych pocztkw w IX wieku po pierwsz poow wieku XIII (zob. tablice genealogiczne na
s. 48 i 11 drugiego tomu). Otto Gerhard O e x l e zwrci uwag na gwne rda legitymizacji
w adzy ksicej w XII wieku: fa m a (sawa) i memoria (pami). O stosunkach Henryka Lwa
z poudniowoniemieckimi (szwabskimi) liniami rodu Welfw pisze Thomas Z o t z. Claus-Peter
H a s s e pod tytuem Trony, zwierzta i Welfowie przedstawi niektre zagadnienia XII-
i XIII-wiecznej sfragistyki i heraldyki. W dziale C, Lottar III, znalazy si tylko dwie rozprawy:
Johannes L a u d a g e, Symbole der Politik Politik der Symbole. Lothar III. als H errscherper
snlichkeit (s. 91-104) i Bruno K l e i n a o dziejach i architekturze dawnego kocioa klasztor
nego w Knigslutter, uwaanego za najwaniejszy zachowany zabytek architektury tego wadcy
(Lotar tam te zosta pochowany).
W gwnym dziale, D, powiconym samemu Henrykowi Lwu, zamieszczono a 22 rozprawy.
Gerd A 11 h o f f zaj si, na przykadzie ksicia saskiego, ktry by przyczyn niejednego go
nego konfliktu, technik przysparzania pokoju (Friedensvermittlung) w XII wieku. Matthias
B e c h e r zanalizowa form i tre wadzy ksicej w Saksonii. Marek D e r w i h z
Wrocawia, jedyny polski autor w tym zbiorze, przedstawi stosunki sasko-polskie w XII wieku
(Sachsen und Polen im 12. Jahrhundert, s. 136-143), nie ograniczajc si wycznie do kontaktw
politycznych, lecz sygnalizujc take fakty i moliwoci wpyww kulturowych (kolumny w Strzel
nie, Drzwi Pockie, Ewangeliarz Kruszwicki), take poprzez zakony. Stanowczo zbyt pobienie
w katalogu oraz w rozprawach potraktowana zostaa dziaalno Henryka Lwa jako zdobywcy i pacy-
fikatora pnocnego Poabia1; istotnie, w tym zakresie trudno byoby doszuka si nie tylko chwa
lebnych zamiarw, lecz take doniosych bezporednich skutkw. Problematyk t, wszake jedynie
w wymiarze kocielnym, sygnalizuje Jrgen P e t e r s o h n , Die Kirchenpolitik Heinrichs des
Lwen in der schsischen Slawenmark (s. 144-148). Stosunkw pomidzy dworem brunszwickim
a arcybiskupstwem magdeburskim w czasach Henryka Lwa i Ottona IV dotyczy praca Matthiasa
P u h 1 e g o. Odilo E n g e l s przedstawi okolicznoci przywrcenia ksistwa bawarskiego
Henrykowi Lwu, a Alois S c h m i d sprbowa przedstawi rol tego wadcy jako ksicia bawar
skiego (na ogl bya ona do skromna; Henryk Lew koncentrowa swoj dziaalno wyranie na
pnocy Rzeszy). Klsk i pozbawienie wadzy (poza rodowymi posiadociami: Brunszwik i Lne
burg) Henryka Lw a przez Barbaross przedstawi Stefan W e i n f u r t e r .
Dalsze artykuy w tej czci zbioru dotycz ju spraw nie politycznych. Ernst S c h u b e r t
omwi skad i funkcjonowanie dworu Henryka Lwa. Martin K i n t z i n g e r dziaalno
duchownych na tym dworze. Volker M e r t e n s rozwj literatury niemieckojzycznej tame.
Zasadniczy charakter m a artyku Franza N i e h o f f a, Heinrich der Lwe Herrschaft und
Reprsentation. Vom individuellen Kunstkreis zum interdisziplinren Braunschweiger H o f der W el
fen (s. 213-236). ,JPaac krlewski w Goslarze jako wyzwanie dla Henryka Lwa to tytu artykuu
Corda M e c k s e p e r a . Kilka kolejnych prac dotyczy architektury i sztuki w Brunszwiku w krgu
oddziaywa Henryka Lwa. Peter S e i l e r zaj si wzorami synnego lwa brunszwickiego, lub
lwa z Dankwarderode jak by nie patrzc, najwczeniejszego przykadu plastyki monumentalnej
na pnoc od Alp w okresie poantycznym ktry sta si na zawsze symbolem Henryka Lwa,
a take w czasach nam bliszych niemieckiej ekspansji na W schd. Kocioa w. Baeja

1 Poabszczyzna pojawia si w katalogu i w rozprawach sporadycznie. W spomnie mona

o kronice Helmolda z Bozowa (katalog D 16), o znanym podwjnym bstwie drewnianym z jeziora
Tollense, (D 18) i o wzmiankach w artykuach o Lubece.
 REC EN ZJE 119

w Brunszwiku miejsca wiecznego spoczynku Henryka Lwa i jego (drugiej) ony M atyldy angiel
skiej, dotycz artykuy Harmena T h i e s a, Klausa N i e h r a i Jochena L u c k h a r d t a (ten
ostatni powicony zosta nagrobkowi i memorii ksicia). Znajdujemy jeszcze artyku o tekstyliach
na dworze brunszwickim (Leonie von W i 1 e n s), wprowadzeniu do sztuki malarskiej w ksi
dze pierwszej dziea De diversis atribus mnicha Teofila oraz zastosowaniu tych rad w synnym
Ewangeliarzu Henryka Lwa, sporzdzonym w Helmershausen okoo 1185-1188 roku2 (Virginia
R o e h r i n g K a u f m a n n ) , o wczesnych (do ok. 1235) czciach skadowych tzw. skarbu Zotej
Tablicy w klasztorze w. Michaa w Liineburgu (Birgit n s h), a take pobycie (na wygna
niu) H enryka Lw a w Anglii (Ursula N i 1 g e n) i podry i pobycie w Tilledzie starego ksicia
w 1195 r., ktre doprowadzio do pojednania z Henrykiem VI (Hansjrgen B r a c h m a n n ) .
Postaci syna Henryka Lwa, jedynego Welfa, ktremu udao si osign godno krlewsk
i cesarsk Ottona IV, dotycz trzy artykuy. Autor podstawowej monografii tego do niefortun
nego wadcy3, Bernd Ulrich H u e r, naszkicowa cao osobowoci i dziejw Ottona IV;
R obert F a V r e a u omwi zwizki Ottona z Akwitani; powizania dworskie, w dziedzinie
pimiennictwa, iluminatorstwa i sztuk plastycznych, pomidzy Welfami a imperium anglo-nor-
mandzkim omwi Markus M l l e r .
Polityk miejsk Welfw w Saksonii ilustruje i dokumentuje pi prac. Bernhard D i e
s t e l k a m p zaj si stanowiskiem i rol Henryka Lwa w procesie rozpoczynajcej si urbanizacji
pnocnych Niemiec. Hartmut R o t t i n g przedstawi stan bada nad specyficzn wschodniosask
form budownictwa mieszkalno-gospodarczego w miecie (Kemenate). Moneta i pienidz w czasach
Henryka Lwa w rejonie Brunszwiku i Lneburga to temat artykuu W altera h n a.
Nadbatyckiej Lubece przyszemu przywdcy Hanzy powicili swe rozprawy Gnter
P. F e h r i n g (Lubeka w czasach W elfw, gwnie na podstawie systematycznie tam prowa
dzonych bada archeologicznych) i Manfred G l s e r (handel i rzemioso w Lubece doby W el
fw). Sztuki i kultury w Saksonii dotyczy wreszcie 9 rozpraw. Ursula M e n d e zbadaa roz
m ieszczenie saskich warsztatw brzowniczych w krgu oddziaywania Welfw (problematyka
w ana ze wzgldu na lwa brunszwickiego, lecz take na drzwi z brzu, ktrych przynajmniej
jeden z reprezentantw Drzwi Pockie, stanowi cz dziejw sztuki w Polsce). Znaczeniem Anglii
dla rozwoju welfijskiej rzeby okoo 1200 r. zaj si Robert S u 1 e. Barbara 1 s s e 1
przedstaw ia ilum inatorstw o w Brunszwiku. Harald W o l t e r - v o n d e m K n e s e b e c k
opracowa nieznane skryptorium w krgu reformy Hamerslebesko-Halbersztadzkiej w czasach
Henryka Lwa w klasztorze Lamspringe na pnoc od Gandersheimu. W olfgang M i l d e , na
przykadzie Hamersleben, przedstawi katalogi bibliotek redniowiecznych jako rdo do dziejw
edukacji. Zamki i dziaalno Henryka Lwa na tym polu przedstawi Gerhard S t r e i c h , a Uwe
A l b r e c h t zbada zachodnioeuropejskie wpywy na budownictwo siedzib ksicych i arysto
kratycznych w krgu Henryka Lwa i jego synw. W erner R s e n e r sprbowa przedstawi
R ittertu m und hfische Kultur zur Zeit Heinrichs des Lw en (s. 502-510). Dietrich K t z s c h e
zaj si natomiast tzw. Skarbem Welfw (Weifenschatz), znajdujcym si niekompletnie
obecnie w Berlinie, jedynym spord wielkich skarbw kocielnych w Niemczech, znajdujcym si
obecnie w takim zakresie w publicznych zbiorach sztuki.
Ostatni, bardzo cenn, czci drugiego tomu katalogu jest zbir 14 starannie opracowanych
i wykonanych map, ilustrujcych m.in. zasig posiadoci Welfw w Europie, ksistwa Henryka Lwa,
pochodzenie wiadkw w dokumentach tego wadcy (dokumenty Henryka Lwa, jako jedynego dotd
dynasty nie krlewskiego, zostay wydane w Monumenta Germaniae Historica), miejsca pobytw
H enryka Lwa, rozpad jego wadztwa, tras jerozolimskiej pielgrzymki, podzia posiadoci welfij-
skich z roku 1202, klasztory w Saksonii w czasach Henryka Lwa, zamki tego wadcy i jego synw.
Osobn uwag naley powici tomowi III, zarwno w czci katalogowej, jak rwnie arty
kuowej. S one powicone, jak ju wiemy, pniejszej tradycji i legendzie Henryka Lwa. W Polsce

2 Katalog D. 31. Rkopis (obecnie: Wolfenbttel, Herzog August Bibl., Cod. Guelf. 105 Noviss.
2; zarazem Monachium, Bayer. Staatsbibl., Clm 30055) zakupiony przez pastwo niemieckie u Sot-
h ebyego w Londynie w 1983 r. podobno za najwysz cen, jak dotd uzyskano za rkopis
redniowieczny !
3 B.U. H u e r, Kaiser Otto IV (M onumenta Germaniae Historica, Schriften t. XXXIV),
H annover 1990.
120 RECENZJE

wprawdzie posta ta zaledwie zostaa zanotowana w historiografii redniowiecznej (Kronika W ielko

polska, Dugosz), w dodatku w sposb ju na poy owiany legend4, ale w redniowiecznych Cze
chach, a za czeskim porednictwem take na niektrych innych terenach sowiaskich (nawet na
Rusi), echa postaci Henryka Lwa, cho bardzo przeksztacone i pozbawione waciwie konkretnego
zwizku z rzeczywistoci historyczn, pobrzmiewaj w eposach o Sztylfrydzie, a zwaszcza
w Bruncviku5. Poza Niemcami, take w Niderlandach oraz i to stosunkowo wczenie w Skan
dynaw ii rozwijay si i manifestoway bd literacko, bd w sztuce, wtki zwizane z Henrykiem
Lwem. redniowiecznym losom tradycji o Henryku Lwie powicili rozprawy Hans-Joachim e h r
i W olfgang M e t z g e r . Manfred R.W. G a r z m a n n zaj si rol tej tradycji w stosunkach
pomidzy mieszczastwem a wadz pastwow w Brunszwiku pnego redniowiecza i wczesnej
fazy epoki nowoytnej. Nurt historiograficzny tradycji o Henryku Lwie oraz rozliczne jego tak
uwarunkowania, jak rwnie aplikacje, stay si przedmiotem rozpraw Armina R e e s e, Heinrich
der Lwe als Argument. Zur dynastischen Historiographie der Welfen im 17. und 18. Jahrhundert
(s. 41-47) i Hartmuta B o o c k m a n n a , Heinrich der Lwe in der Geschichtsschreibung des 19.
und 20. Jahrhunderts (s. 48-56) (doskonay przegld historiograficzny). Przegld motyww zwiza
nych z yciem Henryka Lw a w malarstwie dziewitnastowiecznym zaprezentowa Gert-Dieter
U 1 f e r t s (motyw pogromcy Sowian pojawia si nie tak czsto; najczciej przedstawiano scen
z Chiavenny gdy cesarz Fryderyk I na prno baga Henryka o pomoc zbrojn, scen upokorzenia
H enryka na zjedzie w Erfurcie, pielgrzymk jerozolimsk, take temat lubecki). M onika
L e m k e - K o k k e l i n k zaja si bmnszwickim architektem Ludwikiem Winterem (1843-1930)
jako architektem i reyserem kultu Henryka Lwa w tym miecie. Ciekaw prb uchwycenia prze
mian ideowych i politycznych na podstawie sposobw przedstawiania motywu lwa brunszwickiego
w podrcznikach szkolnych XIX i XX wieku jest artyku Violi D i i w e r t . Nazici usiowali
w ykorzysta politycznie posta i legend Henryka Lwa (cho i w samym obozie nazistowskim, do
tego w rnych okresach, ocena tej postaci, jak i postaci jego cesarskiego przeciwnika Fryderyka I,
nie bya jednolita6) poprzez odpowiednie przeksztacenia katedry brunszwickiej i obszaru j otacza
jcego. Szczegy w artykule Karla A r n d t a , Missbrauchte Geschichte: Der Braunschweiger
Dom als politisches Denkmal 1935/45 (s. 88-95). Wreszcie zarwno materiaowo, jak rwnie
koncepcyjnie, interesujcy wydaje mi si zamykajcy zbir artyku W ulfa O 11 e g o, Zur popu
lren Rezeption Heinrichs des Lwen im 20. Jahrhundert: Zwischen politischer Instrumentalisierung
und Kommerz (s. 96-102) porusza si on czciowo po nie tak czsto, nawet w podobnych
okazjach, penetrowanych obszarach twrczoci trywialnej i o charakterze wrcz komercyjnym.
Duo mona by, i to w superlatywach, pisa o szacie edytorskiej katalogu z wystawy o Henryku
Lwie. Konkurencja tu niemaa, a poziom wrcz wyrubowany. Ani merytorycznie, ani edytorsko,
katalog niniejszy nie ustpuje podobnym (np. z ostatnich lat o Bemwardzie hildesheimskim czy
o Salijczykach). Znakomita jako tekstu i ilustracji, a zarazem przystpna jak na niemieckie
stosunki cena, sprawiaj, e podobne katalogi trafiaj do znacznie liczniejszego krgu odbiorcw, ni
jest to moliwe maonakadowym monografiom i kosztownym syntezom. Poznawcze znaczenie
wielkich wystaw historycznych, jak rwnie katalogw, bdcych ich trwaym pokosiem, czeka
dopiero na swojego badacza7. Zwierzchnik i gwny przeciwnik Henryka Lwa w Rzeszy Fryderyk
Barbarossa nie doczeka si, co prawda, z okazji niedawno minionej osiemsetnej rocznicy tragicz

4 Kronikarz wielkopolski pomyli Henryka Lwa z jakim cesarzem Henrykiem, jednak trafnie
w zwizku z ksiciem poabskim Mykelem (Niklotem). Dugosz przej ten fragment, w innym
m iejscu swego gwnego dziea, zamieci w autografie, w formie obszernej noty marginalnej,
uzupenienie do wywodu o losach podbitej przez Niemcw Poabszczyzny, w ktrym poprawnie
stwierdzi, e ksi Sasw, Henryk Lew, pokona Niklota i jego synw Przybysawa i W arcisawa.
5 Zob. W. B a u m a n n , Die Sage von Heinrich dem Lwen bei den Slaven (Slavistische
Beitrge t. LXXX1II), Mnchen 1975 i pniejsze prace tego autora.
6 Do przypomnie, e plan najazdu na ZSRR w czerwcu 1941 r. otrzyma kryptonim Barba
rossa.
7 Zob. tymczasem uwagi H. B o o c k m a n n a , Noch einmal: Geschichte im M useum und
in der Ausstellung, [w:] Mittelalter. Annherungen an eine frem de Zeit, hg.v. W. H a r t m a n n ,
Regensburg 1993, s. 13-26, gdzie jednak gwna uwaga skierowana jest na muzealnictwo historyczne
w byej NRD.
 RECEN ZJE 121

nej mierci (1190) specjalnej wystawy, powicono mu jednak w zwizku z rocznic wiele wanych
publikacji naukowych8. Take wystawa brunszwicka 1995 r., katalog, ktry tu pokrtce omwilimy,
oraz publikacje jubileuszowe9, znacznie pogbiy znajomo nie tylko samej tytuowej postaci, lecz
take epoki i regionu, w jakiej przyszo jej dziaa. Ze wzgldu na poabskie i pomorskie powizania
H enryka Lwa, problematyka ta nie moe by obojtna take nauce polskiej10.

Jerzy Strzelczyk

Zakon Krzyacki a spoeczestwo pastwa w Prusach. Zbir studiw pod red.

Z.H. N o w a k a , Roczniki Towarzystwa Naukowego w Toruniu t. LXXXVI, zesz. 3,
1995, Uniwersytet Mikoaja Kopernika w Toruniu, s. 200, 1 mapa poza tekstem.

Z asuona naukowa seria wydawnicza Roczniki Towarzystwa Naukowego w Toruniu (t. I,

1878), w ktrej na progu niepodlegoci Polski ukazao si dzieo ks. S. u j o t a Dzieje Prus
Krlewskich do 1380 r. (t. XX, 1913; t. XXIII, 1916; t. X X IV/XXV, 1917/8; t. XXIX-XXXI,
1922/24) wznowiona zostaa natychmiast po II wojnie wiatowej (t. XLV/V, 1939/45). W obszernym
dorobku Rocznikw, liczcym obecnie 86 tomw (od 1985 r. po trzy zeszyty), problematyka
krzyacka nigdy nie dominowaa. Recenzowany zeszyt tomu LXXXVI jest pierwszym, ktry powi
cony zosta zbiorowi studiw z tego zakresu, regu zreszt jest wydawanie w Rocznikach m ono
grafii. W okresie midzywojennym tylko praca ks. A. L i e d t e W alka ksicia Jana Opolskiego
Kropidy z Krzyakami w obronie majtkowych praw diecezji wocawskiej (1932) podejmowaa
zblion problematyk. Z czterdziestu tomw Rocznikw wydanych po 1945 r. siedem stanowi
m onografie z dziejw Zakonu. W dotychczasowych badaniach historii Krzyakw i ich pastwa
w Prusach w niedostatecznej mierze zwracano uwag na stosunki wewntrzne panujce midzy Z a
konem jako instytucj i wadc a podlegym mu spoeczestwem. Jedynie trzy publikacje powaniej
traktoway ten problem: M. B a r t k o w i a k a Towarzystwo Jaszczurcze w latach 1397-1437
(1948), . i s u p a Stosunek Gdaska do Kazimierza Jagielloczyka w okresie wojny 13-let-
niej: 1454-1466 (1952) i I. J a n o s z-B i s k u p o w e j Rola Torunia w Zwizku Pruskim i w oj
nie 13-letniej: 1440-1466 (1965); za czwarta dotyczy Zakonu w Inflantach J. K o s t r z a k a
Narodziny oglnoinflanckich zgromadze stanowych od XIII do poowy X V w . (1985). Obecnie
zesp uczonych z rnych orodkw uniwersyteckich, gwnie z Uniwersytetu Toruskiego (8 na
11 autorw), pod kierunkiem Zenona H. N o w a pooy nacisk na opracowanie form i zakresu
wzajemnej wsppracy pomidzy rzdzcymi i rzdzonymi w pruskim pastwie krzyackim.
Na w stpie naley stwierdzi, e tytu dany tomowi, dobry dla grona zainteresowanych, nie
precyzuje zakresu dostatecznie jasno dla ogu. Podany obok tytu w jzyku niemieckim objania
waciwie: Der Deutsche Orden und die Gesellschaft seines preusischen Staates . Prusy i pastwo
pruskie kojarz si przecie przecitnemu odbiorcy z wyksztaceniem rednim z dugotrwaymi
dziejam i nowoytnymi Prus, po detronizacj cesarza Wilhelma II w 1918 r. Jeeli zrezygnowano

8 Friedrich Barbarossa. Handlungsspielrume und Wirkungsweisen des staufischen Kaisers,

wyd. A. H a v e r k a m p (Vortrge und Forschungen t. XL), Sigmaringen 1992; Kaiser
Friedrich Barbarossa. Landesausbau Aspekte seiner Politik Wirkung, wyd. E. E n g e l ,
B. T p f e r (Forschungen zur mittelalterlichen Geschichte t. XXXVI), W eim ar 1994.
9 Zwaszcza materiay sympozjum z 1993 .: Die Welfen und ihr Braunschweiger H o f im hohen
Mittelalter, wyd. B. S c h n e i d m l l e r (W olfenbtteler M ittelalter-Studien t. VII), W iesba
den 1995. Kilka publikacji zapowiedzianych.
10 Uyteczne bd take wspomniane wyej, bardzo obszerne, zestawienia bibliograficzne pod
koniec tomw I i III.