M ICHA JERZY ZACHARIAS

Kwestia spodziewanej wojny w stanowisku wadz

i opinii publicznej Czechosowacji, Polski i Jugosawii
w okresie midzywojennym

Uderzajc cech bada w zakresie polityki midzynarodowej w latach

1918 1939 (lub 1940/1941 w zalenoci od momentu wcignicia danego
pastwa w zawieruch wojenn) jest fakt, e nawet bardzo wane problemy,
dotyczce np. stanowiska wadz i opinii publicznej poszczeglnych krajw w sprawie
moliwoci wybuchu kolejnej wojny wiatowej, niezmiernie rzadko staj si
gwnym przedmiotem zainteresowania historykw1. Z reuy wystpuj one na
marginesie analizy stosunkw dyplomatycznych. Brak teujc komparatystycznych.
Trudnoci badawcze nie mog jednak spowodowa poniechania studiw
dotyczcych stanowiska wadz i opinii publicznej w krajach rodkowoeuropejs
kich w sprawie moliwoci wybuchu wojny. Historia narodw i pastw
wschodnio i rodkowoeuropejskich dostarcza a nadto przykadw uzale
nienia ich losw od gry politycznej mocarstw i wywoywanych przez nie wojen.
To wanie te czynniki w duej mierze ksztatoway ukad si politycznych w tej
czci kontynentu. Co najmniej od pocztku XVIII stulecia sabsze pastwa
mam na myli przede wszystkim Rzeczpospolit Obojga Narodw niewiele
miay do powiedzenia. Dopiero wyrane symptomy upadku potgi tureckiej
w XIX w., a przede wszystkim rozpad monarchii Romanoww, Hohenzollernw
i Habsburgw spowodoway zmian tego stanu rzeczy. Pastwa, ktre wtedy
powstay lub odrodziy si po dugim okresie niewoli, nieustabilizowane
spoecznie, gospodarczo i narodowociowo musiay si liczy z deniami
ociennych mocarstw i faktem, e mog one doprowadzi do wybuchu kolejnej
wojny wiatowej. Jej niebezpieczestwo zaznaczyo si szczeglnie po dojciu
do wadzy w Niemczech w 1933 r. Adolfa Hitlera i jego partii. Zbrojenia
i rewizjonistyczne denia nowych wadcw tego kraju, dwuznaczna postawa
ZSRR oraz ustpliwa polityka mocarstw zachodnich wskazyway, e wybuch
wojny w Europie jest bardzo prawdopodobny. Perspektywa wojny i oceny z ni
zwizane, znajdujce wyraz w stanowisku wadz i opinii publicznej, musiay
wic decydowa o kierunku polityki zagranicznej krajw rodkowoeuropejskich.
Okrelenie stanowiska wadz i opinii publicznej w pastwach Europy
rodkowej i Poudniow o-W schodniej wobec nadcigajcej wojny wymaga
rozstrzygnicia wielu kwestii. Przede wszystkim naleaoby wyjani, w kim
dostrzegay one moliwych inicjatorw wojny i jak oceniay ich szanse

1 W Polsce o rnych aspektach stanowiska opinii publicznej, w tym wypadku francuskiej, pisali
w swoich pracach m.in.: J. a p t o s, Francuska opinia publiczna wobec spraw polskich w latach
19191925, Wroclaw 1983; . M a z u r o w a , Europejska polityka Francji 19381939, War
szawa 1974. Zob. take B. R a t y s k a , Opinia polska wobec Monachium tv wietle prasy, PISM,
Zeszyty Historyczne nr 9, Warszawa 1959. Jest to zbir artykuw czoowych dziennikw
polskich, przedstawiajcy pogldy i opinie rnych odamw spoeczestwa polskiego w okresie
kryzysu czeskiego od sierpnia do padziernika 1938 r.

PRZEGLD HISTORYCZNY. TOM LX XXn, 1991. ZESZ. 1

108 MICHA JERZY ZACHARIAS

zwycistwa. Naleaoby take zastanowi si, czy opinia publiczna i koa

rzdzce w krajach tej czci kontynentu byy wyrazicielami pogldu, i
przysza wojna przyniesie jedynie zagroenie, czy wrcz przeciwnie stworzy
moliwoci urzeczywistnienia ich wasnych interesw narodowych i pa
stwowych. Wymagaoby to wyjanienia, czy w inicjatorach wojny dostrzegano
wrogw czy przyjaci. Rozstrzygnicie tej kwestii sprzyjaoby rozwikaniu
kolejnego dylematu: popiera czy zwalcza przeciwnikw status quo w Europie.
Zagadnienie to take winno byc przedmiotem zainteresowania historykw.
Inne pytania dotycz relacji midzy interesami poszczeglnych krajw,
imponderabiliami moralnymi i koniecznociami wynikajcymi z ukadu si
w Europie. M ona si zastanawia, czy skonnoci niektrych spoeczestw
wschodnio i rodkowo europejskich do wsppracy i pogodzenia si z domina
cj przypuszczalnych inspiratorw wojny wynikay z nadziei uzyskania pewnych
korzyci, np. nabytkw terytorialnych, czy te tylko z oceny wasnej saboci
i niekorzystnego ukadu si w Europie. Naley rwnie wyjani, czy przeciwsta
wne decyzje, wice si z chci oporu, byy rezultatem spodziewanego
zwycistwa czy przywizania do wspomnianych imponderabiliw. Tak czy
inaczej, przy skonnoci znacznych odamw opinii publicznej i wadz niektrych
krajw rodkowoeuropejskich do przeciwstawienia si, nie moemy unikn
pytania, gdzie spodzieway si one znale potenq'alnych sprzymierzecw i jak
oceniay ich siy, chci i moliwoci przyjcia z pomoc w razie ataku
nieprzyjaciela. W artykule chciabym si ustosunkowa przynajmniej do niekt
rych z tych pyta. Wydaje si, e rwnoczesna analiza stanowiska wadz i rnych
odamw spoeczestwa stwarza najlepsze warunki oceny pogldw w sprawie
nadcigajcej wojny, wystpujcych w poszczeglnych krajach regionu.
Takie ujcie problemu w pewnym stopniu czy si take z trudnociami
w cisym rozgraniczeniu midzy gosami opinii publicznej i politycznej.
Szczeglnie wyranie wida to w przypadku wykorzystania podstawowego
rda do bada nastrojw spoecznych jakim jest prasa. Te same wypowiedzi
i informaq'e prasowe czsto odzwierciedlaj pogldy zarwno poszczeglnych
odamw opinii publicznej jak i politycznej. Trzeba take pamita, e rni
politycy wystpuj w rnych rolach: osobistoci ofiq'alnych bd prywatnych.
Decyduje o tym gwnie to, czy w momencie wypowiedzi sprawuj oni funkcje
polityczne i czy wpywaj na decyzje podejmowane przez wadze swoich krajw
bd ugrupowania polityczne do ktrych nale lub z ktrymi sympatyzuj.
Nie mona nie zauway, e precyzyjne okrelenie tego wpywu czsto jest
niezmiernie trudne, podobnie zreszt jak stwierdzenie, czy pogldy wypowia
dane przez politykw odzwierciedlaj oglniejsze nastroje i przekonania spoecz
ne. Niejednokrotnie moliwe jest tylko stwierdzenie ich wystpowania. Wyko
rzystanie tych pogldw ma jednak pewne znaczenie praktyczne, bowiem tam,
gdzie jest to moliwe, suy przynajmniej zasygnalizowaniu zbienoci lub
rozbienoci midzy opini rnych grup spoecznych i politycznych w po
szczeglnych krajach. Wydaje si, e i ta kwestia warta jest uwagi.
Naley podkreli, e wymienione problemy dotycz krajw, zrnicowa
nych politycznie, spoecznie i gospodarczo. Ich interesy czsto byy odmienne,
niekiedy przeciwstawne. Musiao to wpywa na stanowisko opinii publicznej
i elit politycznych tych pastw w sprawie nadcigajcej wojny. Wpyway na
nie take szersze uwarunkowania, zwizane z odmiennymi tradycjami historycz
nymi i rnymi poziomami rozwoju cywilizacyjnego i kulturowego.
Wspomniane rnice uniemoliwiaj dokadne omwienie problemu na
przykadzie wszystkich krajw Europy rodkowej i Poudniowo-W schodniej.
 o p in ia r o d k o w o e u r o p e j s k a o p r z y s z e j w o j n i e 109

Std chciabym ograniczy swoje rozwaania do Czechosowacji, Polski i Jugo

sawii. W okresie midzywojennym wywary one znaczcy wpyw na dzieje tej
czci kontynentu. Czechosowacja staa si jedn z pierwszych ofiar Hitlera;
Polska i Jugosawia w porwnaniu z innymi pastwami omawianego regionu
odegray najdoniolejsz rol w genezie i przebiegu drugiej wojny wiatowej.
Opinie obywateli tych trzech krajw maj wic szczeglne znaczenie: s
powanym przyczynkiem do rekonstrukqi mylenia spoeczestw tego regionu
o wojnie.
W zwizku ze wspomnianymi ograniczeniami, chciabym zastrzec, e nie
mam ambicji przedstawienia wszystkich aspektw problemu. Swj artyku
traktuj jako przyczynek. Przysze, szczegowe badania mog zweryfikowa
wiele zawartych tu sdw.

Polityka III Rzeszy spowodowaa, e Czechosowacja wczeniej ni inne

kraje w Europie rodkowej i Poudniow o-W schodniej zostaa zmuszona do
okrelenia swojego stanowiska w sprawie nadcigajcej wojny. Jesieni 1938 r.
byo to rwnoznaczne z pytaniem, czy skrajnie niekorzystna sytuacja midzy
narodowa uzasadnia podejmowanie ryzyka walki z nieporwnalnie silniejszym
przeciwnikiem.
Moliwo zagroenia, jakie pojawio si w 1938 r., nie bya brana pod
uwag przez kierownikw polityki zagranicznej Czechosowacji, tj. prezydenta
Tomasa G. M asaryka i ministra spraw zagranicznych Edvarda Benea, od 1935
r. nastpcy M asaryka na fotelu prezydenckim. Ten bd w ocenie pojawi
si niezalenie od przekonania obu tych politykw o potrzebie oparcia dziaal
noci na arenie midzynarodowej na podstawie teoretycznych i doktrynalnych
zaoe wywiedzionych z naukowej obserwacji stosunkw spoecznych. Abs
trahujc od faktu, e skomplikowana gra si i interesw poszczeglnych krajw
nie daje si wtoczy w teoretyczne formuki, Bene uwaa, e polityka jest
praktycznym zastosowaniem zasad socjologicznych. Okrela j jako nauk
umoliwiajc ocen biecej rzeczywistoci i przewidywanie prawdopodobnych
realiw przyszoci. Twierdzi, e stworzylimy system oparty o zaoenia
filozoficzne i naukowo udowodniony.2
Dbao o teoretyczne uzasadnienie dziaa dyplomatycznych nie bya
w stanie zapobiec take innym pomykom. W Pradze nie spodziewano si, by
potna mniejszo niemiecka w Czechosowacji staa si zarzewiem przyszego
konfliktu z Berlinem. W krtce po konferencji lokameskiej niektrzy dyp
lomaci czechosowaccy .udzili si moliwoci, e moe ona spenia rol
pomostu midzy dwoma narodam i3. Byo to konsekwencj dominujcego
w latach dwudziestych przekonania o braku zagroenia ze strony Niemiec.
Bezporednio po dojciu Hitlera do wadzy oceny te nie ulegy zmianie. Na
objcie rzdw przez nazistw rzd praski zareagowa spokojnie i unika
jakichkolwiek krokw wiadczcych o wrogiej postawie. By moe byo to take
wyrazem przekonania M asaryka i Benea, i III Rzesza nie przetrwa duej ni
kilka lat. W organach prasowych, ktre popieray ich polityk, wystpowaa
opinia, e Hitler bdzie musia zrezygnowa ze swoich najskrajniejszych

2 Por. P. W a n d y c z, Pierwsza Republika a Druga Rzeczypospolita, Wi 1987, nr 7 8, s.

119; t e n e , The Twilight o f French Eastern Alliances 19381936. FrenchCzechoslovak
Polish Relations from Locarno to the Remilitarization o f the Rhineland, Princeton 1988, s. 463.
3 P. W a n d y c z, The Twilight, s. 83.
110 MICHA JERZY ZACHARIAS

pogldw z powodu siy oponentw NSDAP. Trzeba take podkreli, e opinie

prasy czechosowackiej nie tylko rzdowej o zagroeniu pokoju na wiecie
przez Hitlera byy niezmiernie rzadkie4.
Powane zaniepokojenie poczynaniami Niemiec pojawio si po wystpieniu
Niemiec z Ligi Narodw 14 padziernika 1933 r. Masaryk i Bene powicili
wwczas wiele uwagi kwestii wojskowego przygotowania kraju do wojny5, ale
ju w styczniu 1934 r. przewag zyskay dawne przekonania. 20 stycznia Bene
owiadczy w Genewie polskiemu ministrowi spraw zagranicznych Jzefowi
Beckowi, e z Niemcami adnych specjalnych sporw nie mamy, spraw
granicznych midzy nami nie ma, adne inne spory take nie istniej, przeto
my sami nie znajdziemy si w konflikcie z Niemcami. W sporze z Niemcami
automatycznie moemy si znale wwczas, gdyby doszo do ich konfliktu
z Franq'6
Podobn opini przedstawi Bene w rozmowie z Lordem Tajnej Pieczci
Anthonym Edenem 4 kwietnia 1935. Brytyjski polityk bawi wwczas w Polsce
i Czechosowacji w celu zapoznania si ze stanowiskiem przywdcw tych
krajw w sprawie niedawnego (16 marca 1935) wprowadzenia powszechnej
suby wojskowej w III Rzeszy i zjednania ich do polityki Wielkiej Brytanii.
W czasie jego pobytu w Pradze Bene owiadczy, e na postaw Czechoslowaqi
wobec III Rzeszy oddziaywuj problemy z zakresu stosunkw francusko
i polsko-niem ieckich, zas sama Czechoslowaqa nie ma konfliktw z Nie
mcami i nie bdzie ich miaa w przyszoci7.
W rezultacie perspektywa wojny rysowaa si w Pradze mglicie. Wynikao to
rwnie z przekonania Benea o coraz trudniejszej sytuacji Hitlera w Niemczech.
W analizie, sporzdzonej w kwietniu 1934 r. i przekazanej placwkom dyplomaty
cznym Czechosowaqi za granic, Bene twierdzi, e sytuacja Hitlera w najbliszej
przyszoci pogorszy si, m.in. z powodu walk wrd narodowych socjalistw.
Minister przypuszcza take, e groba przyczenia Austrii do Niemiec naley do
przeszoci i e pozyq'a Ligi Narodw i sojuszniczej Francji ulegnie wzmocnieniu8.
Najblisza przyszo nie potwierdzia tych optymistycznych przewidywa.
i doprowadzia do znaczcych korektur w stanowisku wobec Niemiec. Uwidocz
nio si to szczeglnie po Anschlussie z 12 marca 1938 r. W Czechosowacji
zapanowao wyrane poczucie zagroenia. Moemy przypuszcza, i w koach
politycznych byo ono silniejsze ni w czeskiej opinii publicznej. Zdaniem posa
polskiego w Pradze Kazimierza Pappe, wrd tej ostatniej pocztkowo day
si zauway objawy paniki, ale wkrtce ustpiy one nieco spokojniejszej ocenie
sytuacji. Byo to wynikiem przekonania, e Czechoslowaq'a znajduje si w lepszej
sytuacji wobec Rzeszy ni Austria, poniewa nie jest pastwem niemieckim,
posiada doskonale uzbrojon armi, wietne fortyfikacje oraz wsparcie Franq'i
i Wielkiej Brytanii: atak na Czechoslowaq mgby oznacza wywoanie wojny
europejskiej a nawet wiatowej9.
Mona przypuszcza, e takie przekonanie byo podstawow przyczyn
nastrojw nieustpliwoci panujcych w spoeczestwie czeskim. Popierao ono

4 P.Wandycz, The Twilight, s. 261 262.

5 Tame, s. 303.
4 W. B a l c e r a k, Legenda bez pokrycia, Studia z Dziejw ZSRR i Europy rodkowej t.
tv 1071 o na
7 P. W a n d z, The Twilight, s. 393.
*W . B a l c e r a k, Pogld Peneia na polsk polityk zagraniczn w 1934 r. Studia z Dziejw
ZSRR i rodkowej t. VII, 1971, s. 180 n.
9 Monachium 1938. Polskie dokumenty dyplomatyczne (pod red. Z. L a n d a u a i J.
T o m a s z e w s k i e g o ) , Warszawa 1985, dok. 15, s. 4749.
 OPINIA RODKOWOEUROPEJSKA O PRZYSZEJ WOJNIE 111

wszelkie objawy polityki silnej rki wobec mniejszoci niemieckiej w Sudetach.

Uwidocznio si to m.in. po wprowadzeniu czciowej mobilizaqi w Czecho
sowacji w nocy z 20 na 21 maja 1938. Pose Pappe donosi do Warszawy, e
wszystkie zarzdzenia wojskowe przyjte zostay i wykonane przez ludno
czesk z entuzjazmem i odbyy si cise wedug programu wadze musiay
raczej hamowa zbytni zapal bojowy opinii czeskiej. Caa opinia bez wyjtku
zsolidaryzowaa si z zarzdzeniami wojskowymi i ludno czeska chtnie
pomagaa w ich wykonaniu10.
O nieustpliwoci spoeczestwa Pappe donosi take w pniejszych
raportach, m.in. z 3 sierpnia, 16, 21 i 24 wrzenia 1938. Podkrela w nich, e
spoeczestwo czeskie nie jest przygotowane na ewentualne dalsze ustpstwa,
e jego nastroje wiadcz o determ inaqi11.
Z raportw Pappego wynika, e nastroje nieustpliwoci byy pobudzane,
acz z odmiennych powodw, zarwno przez kierownictwo Komunistycznej
Partii Czechosowacji jak i wadze pastwowe. Jednake te ostatnie w wikszym
stopniu ni og spoeczestwa czeskiego liczyy si z uwarunkowaniami
midzynarodowymi. Staray si, by jego bojowa postawa nie przekroczya
pewnych granic, nie prowadzia do wybuchu konfliktu wojennego. M ona
przypuszcza, e miaa ona suy jedynie jako rodek nacisku w rozgrywce
z Niemcami i e powana prba oporu bya brana pod uwag jedynie
w przypadku zdecydowanego wsparcia ze strony mocarstw zachodnich.
Wadze Czechosowaq'i nie ukryway swego pesymizmu w tej sprawie. Ju
13 marca 1938 minister spraw zagranicznych Kamil K rofta owiadczy Pap-
pemu, e niemiecka presja na Czechoslowaq' bdzie si wzmaga. Si tout le
monde nous lche, bdziemy jej zapewne musieli z czasem ulec i wej, nolens
volens, w orbit wpyww III Rzeszy. D a do zrozumienia, e kraje historycz
nie czeskie tworzyy przecie kiedy membtum nobilius Sacri Romani Im perif'12.
Rnice w nastawieniu opinii i wadz w sprawie stosunku do Niemiec
ujawniy si najwyraniej we wrzeniu 1938 r. W ostatecznym rozrachunku nie
byy jednak rwnoznaczne z odmiennym stanowiskiem wobec perspektywy
wojny. 21 wrzenia rzd Republiki przyj propozycje Franq'i i Wielkiej Brytanii
z 18 wrzenia, zawierajce sugestie odstpienia Sudetw Niemcom13. Wywoao
to oburzenie spoeczestwa, wyraone w manifestacjach i demonstracjach
w Pradze14. Jednake wkrtce opinia publiczna w Czechach pogodzia si
z sytuacj, przyjmujc do wiadomoci argumentacj Benea o niemoliwoci
prowadzenia wojny w niekorzystnej sytuaq'i midzynarodowej. Mimo poczt
kowej determinacji daa w ten sposob wyraz przekonaniu, e wszelkie decyzje
w sprawie przyjcia lub odrzucenia perspektywy wojny musz zalee od
realnego ukadu si w Europie; bronic integralnoci i niepodlegoci pastwa
nie mona ryzykowa ogromnego wykrwawienia narodu i zniszcze w sferze
materialnej. W czasie trwania konferencji w Monachium Bene owiadczy
dowdcom armii czechosowackiej, e w takiej chwili byoby lekkomylnoci

10 Tame, dok. 88, s. 153-155.

11 Tame, dok. 136, 200, 261 i 315, s. 239, 300, 352 i 397.
12 Tamie, dok. 15, s. 49. Podobne pogldy wypowiadano w Pradze bezporednio po remilitaryza-
cji Nadrenii 7 marca 1936, por. Documents diplomatiques franais 19321939, 2 me srie t. I:
1 janvier 31 mars 1936, Paris 1963, dok. 424, s. 548.
13 H. B a t o w s k i , Zdrada monachijska. Sprawa Czechosowacji i dyplomacja europejska
w roku 1938, Pozna 1973, aneks 1, dok. 1 1 6, s. 240 n. i 248.
14 Monachium 1938, dok. 261, s. 352; Documents on German Foreign Policy 19181945, (dalej
cyt. DGFP), Series D (19371945) L II, Germany and Czechoslovakia 19371938, Washington
1949, dok. 568, s. 883 n.
112 MICHA JERZY ZACHARIAS

z mojej strony prowadzenie narodu na rze w izolowanej wojnie15. Jego

stanowisko niewtpliwie pokrywao si z przekonaniem przytaczajcej wik
szoci spoeczestwa czeskiego.
Skonno do dostosowania si do sytuaqi midzynarodowej szczeglnie
wtedy, gdy bya ona niekorzystna cechowaa zarwo stanowisko wadz, jak
i spoeczestwa czeskiego. Bardzo trafnie odzwierciedla je opinia goszca, e
czechosowacka koncepcja polityki zagranicznej opieraa si na fakcie, i CSR
jako pastwo mae i z wojskowego punktu widzenia stosunkowo sabe nie moe
w wypadku konfliktu polega na swojej wasnej sile jego samodzielna
egzystencja jest w znacznej mierze uzaleniona od caoksztatu rozwoju europej
skiego lub wiatowego 16.
Przekonanie o wasnej saboci i niekorzystnej sytuacji midzynarodowej
niewtpliwie byo gwnym czynnikiem ksztatujcym mylenie czeskiej opinii
publicznej i politycznej o wojnie. Niezalenie od wspomnianych demonstracji
i manifestacji nie sprzyjao podjciu jakichkolwiek ryzykownych dziaa wobec
Niemiec, nawet po upokorzeniu, jakie przyniosa konferencja monachijska.
*

Inaczej ksztatoway si polskie opinie o przyszej wojnie. W Polsce wyraniej

wystpowao przekonanie, e inicjatorem wojny moe by take Zwizek
Radziecki. Moliwo wybuchu konfliktu rozpatrywano w zwizku z sytuaq'
geopolityczn Polski, wcinitej midzy potnych ssiadw. Uwaano, e
zagroenie Polski, polityka mocarstw ociennych i kwestia wojny w Europie s
skadnikami tego samego zjawiska. Takie podejcie byo rezultatem historyczne
go dowiadczenia, zwizanego z rozbiorami i pierwsz wojn wiatow.
Uwidaczniao si przede wszystkim w pogldach tej czci opinii, ktra popieraa
polityk Jzefa Pisudskiego17. Podlegao modyfikacjom w miar zmian w sytua
q i politycznej w Europie, przede wszystkim w zwizku z konsekwenq'ami
rewolucji w Rosji. W lipcu 1925 r. w polskim ministerstwie spraw zagranicznych
pojawia si opinia, e zagroenie Polski i pokoju w Europie jest wynikiem faktu,
i Rosja Sowiecka nie moe cakowicie zrezygnowa z posiadanych przez ni
moliwoci bezporedniego oddziaywania na spoeczny rozkad Europy. Najpo
tniejszym narzdziem w tym celu jest rewizjonizm niemiecki, ktrego istnieniu
zawdziczamy sta skonno Rosji do kompromisw z N iem cam i czynna
polityka antypolska Niemiec jest rwnoznaczna ze cis wspprac niemiec
k o rosyjsk18. W takim rozumieniu rewolucyjne motywaq'e staj si narz
dziem dawnej, imperialnej polityki Rosji i kolejn przyczyn zagroenia pokoju.
W rezultacie w Polsce wystpowaa tendenqa do ujmowania kwestii
przyszoci pastwa w cisym zwizku ze stosunkami niemiecko radzieckimi

15 E. B e n e S, Mnichowske dny. Pamti, Praha 1968, s. 340 342.

16 P. W a n d z, Pierwsza Republika, s. 119 n.
17 Postaw Pisudskiego w tej sprawie bardzo dobrze charakteryzuje jego owiadczenie zoone
w kocu lutego 1926 r. Stwierdzi on, e jedn z gwnych przyczyn pierwszej wojny wiatowej,
chocia moe nie wyczn byo istnienie trzech wielkich mocarstw w Europie [tj. Rosji, Niemiec
i AustroWgier, M.J.Z.], zaborczych w stosunku do Polski, ktre sw wewntrzn struktur
przypominay najbardziej w caym wiecie czasy nieledwie feudalne i redniowieczne i stanowiy w ten
sposb wielk w porwnaniu z innymi pastwami anomali, zob. Wielka deklaracja Marszalka
Pisudskiego. Rozmowa redaktora Gosu Prawdy" z Marszalkiem, Gos Prawdy z 27 lutego 1926, s.
116.
18 Dokumenty z dziejw polskiej polityki zagranicznej 19181939 1 .1: 19181932 pod red. T.
J d r u s z c z a k a i M. N o w a k K i e b i k o w e j , Warszawa 1989, dok. 69, s.
336 i 338.
 O PIM A RODKOWOEUROPEJSKA O PRZYSZEJ W OJM E 113

a take ukadem sil politycznych w Europie, powstaym w wyniku oddziaywania

sil polityki Niemiec i ZSRR. W publicystyce obozu Jzefa Pisudskiego
wystpowaa opinia, e trwao niepodlegoci, osignitej w 1918 r., bdzie
zaleaa od umiejtnego przeciwstawienia si polityce tych pastw19. W nawi
zaniu do konsekwencji ukadu, zawartego w Rapallo 16 kwietnia 1922, w obozie
Pisudskiego nie wykluczano moliwoci wybuchu wojny, poniewa porozu
mienie niemiecko radzieckie jest trwaym zwizkiem dwch pastw dcych
nie tylko do zajcia straconych stanowisk mocarstwowych, ale pragncych
zgnie nienawistn supremacj Zachodu20.
W 1934 r. pniejszy premier rzdu polskiego na emigraqi, gen. Wadysaw
Sikorski opublikowa ksik pt. Przysza wojna21. Nie peni wwczas
adnych funkcji politycznych i wojskowych. Sikorski traktowa sytuacj w Eu
ropie jako przejciowe zawieszenie 'broni. Moliwego inicjatora nowej wojny
dostrzega przede wszystkim w Niemczech, ale nie wyklucza, e moe ona by
rezultatem take polityki ZSRR lub wsppracy radzieckoniemieckiej. Bardzo
wyranie akcentowa imperialistyczne cele w polityce obu tych pastw i skon
noci, aby je osign za pomoc ora. Przypuszcza, e w odniesieniu do
Niemiec s one zwizane z deniami rewizji granic, za w przypadku ZSRR
z chci wywoania rewoluq'i wiatowej. Goszc wyzwolenie ludzkoci,
armia sowiecka, podobnie jak rewoluq'onici francuscy u schyku XVIII stulecia,
mogaby przerzuci sztandary zwycistwa komunizmu poza obrb bolszewic
kiego imperium. Faktowi temu nie naley si dziwi, lecz naley go stwierdzi,
liczc si z tym, e moe on doprowadzi do podjcia prby przekonywania
opornych si.
Sikorski dostrzega oczywiste rnice i sprzecznoci w ostatecznych celach
Niemiec i ZSRR. Sugerowa, e rne okolicznoci i powikania politycme
stwarzaj podstawy zarwno dla ich rywalizacji jak i wsppracy, choby
tymczasowej i warunkowanej jedynie wzgldami taktycznymi. Trafnie zauwaa,
e po dojciu Hitlera do wadzy w polityce ZSRR pojawiy si nowe elementy,
sprzeczne z dotychczasow wiernoci linii Rapalla i wiadczce o chci
porozumienia z Zachodem. Uwaa, e s one zjawiskiem korzystnym i em og
ulec przedueniu ale tylko na jaki czas. Nie wierzy wic, by ZSRR
rzeczywicie zrezygnowa z zamiaru rozprzestrzeniania rewoluq'i wiatowej
poczonej z ryzykiem wojny powszechnej i by sta si rzecznikiem obrony status
quo w Europie. Pisa, e zmiana polityki Moskwy powinna by wykorzystana
w celu uchylenia bezporedniego niebezpieczestwa wojny, ale nie udzi si,
aeby bya ona zapowiedzi, a tym bardziej gwaranq' ostatecznej stabilizaq'i
stosunkw w Europie. Na podkrelenie zasuguje take to, e Sikorski nie mia
wtpliwoci, e .jedynym beneficjentem zbrojnego konfliktu, gdyby do niego
doszo w Europie, byaby Sowiecka Rosja.
Przyszo wykazaa, e ta ostatnia ocena bya uderzajco trafna, przy
najmniej w tym sensie, e wyniki drugiej wojny wiatowej rzeczywicie za
decydoway o mocarstwowej pozycji ZSRR na dugie dziesiciolecia. Podobna
refleksja nasuwa si w zwizku ze stwierdzeniem Sikorskiego o niemoliwoci
prowadzenia wojen lokalnych w Europie, bowiem powikanie stosunkw

19 M.B., Polska a Niemcy i Rosja. Krytyka nierealnych koncepcji, Droga 1924, nr 3, s. 19;
t e n e , Polska a Niemcy i Rosja. Konieczno czynnej polityki, Droga 1924, nr. 4, s. 20.
20 M.J. Z a c h a r i a s , Polska wobec zmian w ukadzie sil politycznych w Europie w latach
1932-1936, Wrocaw 1981, s. 21.
21 W. S i k o r s k i , Przysza wojna. Jej moliwoci i charakter oraz zwizane z nim zagadnienia
obrony kraju, Warszawa 1934, wyd. II, Warszawa 1984.
114 M ICHA JERZY ZACHARIAS

midzynarodowych, wyraajce si w oddziaywaniu olbrzymiej iloci czyn

nikw narodowych, politycznych, gospodarczych i spoecznych, szybko do
prowadzioby do przeksztacenia tych wojen w kolejny, daleko groniejszy
ni poprzedni, kataklizm w skali caego wiata22.
Sikorski nalea do tych teoretykw wojskowych, ktrzy przypuszczali,
e w przyszej wojnie poszczeglne narody zostan zmuszone do wysiku
mobilizacyjnego o wiele wikszego ni w trakcie minionych konfliktw.
W zwizku z totalitarnym charakterem systemw ustrojowych przyszych
sprawcw wojny, Sikorski uwaa, e obok mobilizacji wojskowej na
szerok skal zostanie podjta mobilizacja gospodarcza i m oralnopo
lityczna. Przewidywa take ogromny wzrost liczebny wojsk pancernych
i lotnictwa; pisa o masowych atakach wielkich bombowcw, bogato
wyposaonych w cik automatyczn bro pokadow i latajcych w zwar
tych formacjach23.
Naley zaznaczy, e do czasu dojcia Hitlera do wadzy oceny dotyczce
konsekwencji polityki Niemiec i ZSRR a take ich wsppracy, byy
charakterystycznym rysem polskiego mylenia o wojnie. Pisano wwczas
o zbienoci interesw tych krajw, choc w przypadku wschodniego ssiada
bardzo czsto podkrelano znaczenie motywacji imperialistycznych nie tyle
w nowej, rewolucyjnej postaci, co w tradycyjnej, charakterystycznej dla
carskiej Rosji. Wskazywano, e Polska jest przeszkod polityczn dla kadej
Rosji24. Argumentowano, e tylko zupenie naiwni mog sobie wyobraa, e
Polska moe toczy wojn inaczej ni na dwa fronty. Niemcy nie mog
przekroczy granicy pod Zbszyniem bez tego, aby Rosjanie przekroczyli j ze
swej strony pod Baranowiczami. Wadze niemieckie bd si staray zapewni
sobie neutralno czy bezczynno mocarstw zachodnich, co zapewne im si
powiedzie, poniewa z punktu widzenia Parya i Londynu Polska jest tylko
pionkiem do szachowania bd Niemiec bd Rosji. Ta ostatnia bdzie
przeciwdziaaa zbyt wielkim nabytkom niemieckim zagarniajc w Polsce co
si da, aby mie co w rku przy pertraktacjach z Niemcami i w razie
moliwego konfliktu trzyma ich jak najdalej od wasnych granic. Czy tego
dnia Unia Sowiecka bdzie w aliansie z Niemcami czy te z Angli i F ranq
czy te nawet z nami, bdzie to zalene od gry aliansw na ten dzie, ale
bynajmniej nie zmieni sprawy. Przejcie granicy i zajcie wschodniej czci
Polski bdzie w owej chwili dla Rosji spraw nierwnie pilniejsz od gry
aliansw25.
Pogldy o antypolskiej polityce obu wielkich ssiadw uwidaczniay si
take po dojciu Hitlera do wadzy. Pisudski uwaa, e Niemcy chciayby
doprowadzi do kooperaq'i z Rosj jak za czasw Bismarcka. Dojcie do
takiej kooperacji byoby dla nas zgub. Do tego dopuci nie mona. Mimo
ogromnych rnic w systemach i kulturze Niemiec i Rosji, trzeba stale pilnowa

22 W. Sikorski, Przsza wojna s. 35 n., 85.

23 Tame, s. 120 n., 172 n., 209 n.
24 Na drodze do Europy ley Polska, zapora tak dobra dla ekspansji carskiej czy demokratycz-
n o konstytucyjnej Rosji, jak id la Rosji bolszewickiej. Pod jakimkolwiek sztandarem, przez jakich
bd wodzw prowadzona, Rosja nie zaniecha swego imperialistycznego programu dojcia do
Batyku i wsplnej granicy z Niemcami, bo zapomnienie tego odwiecznego programu byoby dla niej
polityczn mierci. Razem tedy z Niemcami, raczej z Prusami dy bdzie bo musi do
zniszczenia Polski W. P r z e r w a T e t m a j e r , Pisma polityczne, Krakw 1927, s. 21;
R. W a p i s i, wiadomo polityczna w Drugiej Rzeczypospolitej, d 1989, s. 242.
23 Jest to opinia wybitnego historyka Szymona A s k e n a z e g o z 1932 ., por. P.
H o s t o w i e c , Eseje dla Kasandry, Pary 1961, s. 34.
 OPINIA RODKOWOEUROPEJSKA O PRZYSZEJ WOJNIE 115

tej sprawy. Na wiecie powstaway ju dziwniejsze sojusze26. Uwaajc jednak,

e rwnoczesna walka z mocarstwami ociennymi byaby beznadziejna, Pisud
ski przygotowywa swoich podwadnych do takiej wojny, w ktrej agresorem
byby ZSRR lub Niemcy27. W praktyce oznaczao to, e jedynie odpowiednia
linia polityki zagranicznej moe by skutecznym instrumentem zwalczania
rwnoczesnego zagroenia ze strony obu potnych ssiadw.
W miar upywu czasu antysowiecka retoryka i agresywna postawa Hitlera
sprawiay, e opinia publiczna coraz czciej czya moliwo wybuchu wojny
gwnie z postaw Niemiec, niezalenie od ich niedawnego wspdziaania
z ZSRR. Takie podejcie byo charakterystyczne przede wszystkim dla tych
odamw opinii, ktre sympatyzoway z narodowymi demokratami, ludowcami
i socjalistami. Wyraay one przekonanie, e ustpstwa wobec Niemiec nie
mogyby uratowa pokoju; byyby jedynie zacht do wysuwania nowych da,
za ktre w konsekwencji trzeba by sono zapaci. Im bliej fatalnej daty
1 wrzenia 1939, tym bardziej podnosiy si gosy o koniecznoci oporu bez
wzgldu na konsekwencje28.
Ta zdecydowana postawa, charakterystyczna dla przytaczajcej wikszoci
polskiej opinii publicznej, miaa suy obronie niepodlegoci, suwerennoci
i integralnoci terytorialnej kraju. Nie ulega jednak wtpliwoci, e wystpoway
w niej take pogldy o koniecznoci przestrzegania imponderabUiw moralnych.
Stanowisko, e s rzeczy cenniejsze nad ycie i dobra materialne29, byo
szeroko aprobowane i dobrze pasowao do przekonania, i konieczno walki
z agresorem musi by gwnym zadaniem nawet wtedy, gdy ukad si w Europie
jest niekorzystny.
Skdind polska opinia publiczna w 1939 r. nie bya wcale przekonana
o beznadziejnym pooeniu pastwa. Pojawiy si pogldy, e obawa przed
rewoluq powstrzyma Hitlera; kady odpowiedzialny polityk musi przecie
dostrzec, e Europa na wojn pozwoli sobie nie moe, jeli chce unikn
sowietyzacji i utraty swego prymatu na wiecie.
W. J d r z e j e w i c z, Kronika ycia Jzefa Pisudskiego 18671935 1. II, Londyn 1977, s.
443.
Naley zaznaczy, e po dojciu Hitlera do wadzy w polskim MSZ wystpowao przekonanie
0 moliwoci ponownego nawizania wsppracy przez Niemcy i ZSRR. 17 czerwca 1935 r. wczesny
ambasador Polski w Moskwie Juliusz Lukasiewicz stwierdzi, e gdyby Hitler wycign dzisiaj rk
w stron ZSRR pakt niemieckosowiecki byby niechybnie w krtkim czasie gotowy, por. Diariusz
1 teki Jana Szembeka (19351945), opra. J. o m a r n i i t. 1, Londyn 1964, s. 317.
Stwierdzenie ukasiewicza dobrze odzwierciedlao opini polskiego M SZtu, i stanowisko Hitlera
jest gwn przeszkod powrotu Niemiec i ZSRR do polityki Rapalla (por. M.J. Z a c h a r i a s ,
Jzef Beck i polityka rwnowagi", Dzieje Najnowsze 1988, nr. 2, s. 11). Tkwiy w nim take zalki
trafnej oceny rozwoju sytuacji w 1939 r. Pakt z 23 sierpnia 1939 r. mg przecie powsta przede
wszystkim w rezultacie zwrotu w polityce Hitlera. W deniu do izolacji Polski przywdca III Rzeszy
porzuci w 1939 r. swoje uprzednie stanowisko i zdecydowa si na porozumienie z ZSRR,
sugerowane przez Stalina, por. A. B e r g m a n , Najlepszy sojusznik Hitlera. Studium o wsppracy
niemieckosowieckiej 19391941, Warszawa 1989, zwaszcza s. 12 n.
27 Podczas jednej z gier wojennych, gdy przyszo do omawiania wypadku N + R (Niemcy plus
Rosja), Marszaek achn si i powiedzia: My wojny na dwa fronty prowadzi nie moemy, wic ja
was wojny na dwa fronty uczy nie bd... Wojna na dwa fronty to znaczy gin tu, na placu Saskim,
z szablami w doni dla obrony honoru narodowego!... po czym pomilcza chwil i z naciskiem
powiedzia Bezsens! Bezsens!, por. J. K o w a l e w s k i , Cykl rumuski, Zeszyty Historyczne
nr. 6, s. 117; R. W a p i s i , wiadomo polityczna, s. 544 n.
Por.B. E l m e r , Od kapitulacji monachijskiej do rozbicia Czechosowacji, Robotnik,n r 76
z 17 marca 1939, s. 3; t e n e , Polska a rozbir Czechosowacji, Robotnik nr 82 z 22 marca 1939
i'., s. 1; o stanowisku polskich socjalistw wobec zagroenia wojennego por. L. Z i a j a , PPS
a polska polityka zagraniczna 19381939, Warszawa 1974, zwaszcza s. 378418.
29 S.S. [Stanisaw S t r z e l e s k i 7], Polska rdem odrodzenia moralnego polityki europejs
kiej, Wieczr Warszawski, nr 240 z 25 sierpnia 1939, s. 3.
116 MICHA JERZY ZACHARIAS

Liczono wic na racjonaln postaw przywdcy Niemiec, cho nie brako

wao i takich, ktrzy dostrzegali elementy irracjonalne w jego polityce. Ich
zdaniem byy one rwnoznaczne z nieprzyjmowaniem do wiadomoci rzeczywis
tego ukadu si w Europie i odejcia mocarstw zachodnich od polityki ustpstw.
Uwaali oni, e zaborcze denia Niemiec nie maj pokrycia w ich zasobach
demograficznych i materialnych i e prdzej czy pniej spotkaj si z przeciw
dziaaniem Zachodu30. Prawdopodobnie te wanie przesanki, w powizaniu
z niezbyt uzasadnionym przekonaniem o dobrym przygotowaniu wasnego
pastwa do wojny, wyraajcym si w hale silni, zwarci, gotowi, byy gwn
przyczyn spokoju, opanowania i braku paniki w spoeczestwie w ostatnich
miesicach poprzedzajcych agresj Niemiec31.
Charakterystyczn cech sytuaqi w Polsce w kocu lat trzydziestych byo
wyrane podobiestwo sposobu podejcia do kwestii wojny wystpujce w po
gldach opinii publicznej i k rzdowych. Mwic o tych ostatnich mam na
myli gwnie ministra spraw zagranicznych Jzefa Becka. Jego taktyczne
zabiegi, podejmowane w celu utrzymania moliwie najduej poprawnych
stosunkw z Niemcami, nie zawsze byy przez spoeczestwo waciwie zro
zumiane i czsto spotykay si z krytyk. Niemniej w miar upywu lat coraz
widoczniejszy stawa sie fakt, e podobnie jak znacz odamy opinii Beck liczy
si z perspektyw wojny z Niemcami32. Podobnie jak one minister wyraa

30 O stanowisku niektrych odamw polskiej opinii w zwizku z grob rewolucji i sowietyzacji

zob. K. K a w a l e c , Narodowa Demokracja wobecfaszyzmu 19221939. Z e studiw nad dziejami
myli politycznej obozu narodowego, Warszawa 1989, s. 207; O pogldach dotyczcych irracjonalnej
postawy Niemiec i stanowiska Wielkiej Brytanii i Francji: ( J Z ), Sia ijedno, Gazeta Polska,
nr 18 z 2 lipca 1939, s. 3; ( b . w . ), Podstawowe znaczenie rezerw, Gazeta Polska, nr 219
z 9 sierpnia 1939, s. 1; / S . S . /, Nard ogarnity psychoz, Wieczr Warszawski, nr 236 z 21
sierpnia 1939, s. 3. W tym ostatnim artykule czytamy m.in.: Zdaje si, e byoby wielkim bdem
gdybymy chcieli ocenia obecn polityk niemieck w ramach normalnego i trzewego rachunku
politycznego. W zakresie taktyki i propagandy Niemcy s sprytni, trzewi, normalni. Ale u samej
podstawy planw i koncepcji politycznych Berlina czai si szalestwo, ktre przybrao posta wiary
w Hitlera jako cudotwrc. Dosownie cudotwrc.
Jest to rodzaj niebezpiecznej psychozy typu religijnego. Niemcy rozumuj zupenie normalnie,
tym tylko rni si od innych, e do kalkulacji swej, oprcz wszystkich innych czynnikw,
wprowadzaj element magii. Hitler stworzy z powietrza przemys i armi niemieck, Hitler cudownie
zdoby Austri, Sudety, Czechosowacj, Hitler, jeli trzeba bdzie, pokona cudem wiat cay...
ledzc wypadki mona tylko powiedzie: Nard ogarnity psychoz zmierza tam skd nie ma
powrotu.
31 D obr ilustracj tych nastrojw jest stwierdzenie ambasadora Polski w Waszyngtonie Jerzego
Potockiego, ktry w rozmowie z polskim wiceministrem spraw zagranicznych Janem Szembekiem
6 lipca 1939 wyrazi zdumienie atmosfer panujc w kraju. W porwnaniu z psychoz, jaka
owadna Zachd, ma si wraenie, e Polska to sanatorium . Diariusz i teki Jana Szembeka t. IV,
opra. J. Z a r a s i, Londyn 1972, s. 657; por. take Cz. M a d a j c z y , Polskie mylenie
0 wojnie w X X wieku, maszynopis, s. 11 12 i s. 17 przyp. 17.
33 Por. np. relacj sekretarza Becka, Pawa S t a r z e s k i e g o , pt. Nadzwyczaj niebezpiecz
ne zjawisko, Wiadomoci (Londyn) z 17 lutego 1952, s. 2. Trzeba jednak pamita, e w polskich
sferach dyplomatycznych nadal utrzymyway si pogldy o powanym zagroeniu take ze strony
ZSRR. Bardzo dobitnie wyraa je kolejny ambasador RP w Moskwie Wacaw Grzybowski.
W rozmowie z wiceministrem Szembekiem z 4 listopada 1936 sugerowa on, e imperialistyczne
1rewolucyjne cele s gwn przesank rozwoju i midzynarodowej dziaalnoci ZSRR i e prost
drog prowadz do wojny, ktrej pierwsz ofiar moe by Polska. Grzybowski podkrela ogromny
dynamizm pastwa sowieckiego. Sprzyja on agresji, a wybr momentu, w ktrym agresja ta
zostanie zastosowana jest jedynie i wycznie kwesti taktyki. Dynamizm ten okreli mona mianem
imperializmu ideowego To co si dzi w ZSRR dokonywa, nie jest niczym innym jak rewolucj i to
rewolucj wci naprzd idc. Caa gospodarcza i przemysowa aktywno Sowietw nie jest
wynikiem naturalnego rozwoju, podyktowanego koniecznociami wspczynnikw ekonomicznych.
Jest ona przymusowym realizowaniem z gry narzuconych tez doktrynalnych. Partia podtrzymuje
rewolucj, a jej organ rzdzcy: Politbiuro stoi ponad pastwem. Narkomindie jest za tylko jedn
z tajnych agentur Kominternu bdem jest twierdzenie jakoby wojna miaa by w Sowietach
 o p in ia r o d k o w o e u r o p e j s k a o p r z y s z e j w o j n i e 117

przekonanie o niemoliwoci jakichkolwiek ustpstw. Uwaa, e ustpstwa

prowadziyby do przyjcia roli satelity Niemiec i byyby rwnoznaczne z odej
ciem od imponderabiliw moralnych, tak istotnych rwnie dla niego33. D o
nieustpliwoci skaniay go take przesadne nadzieje polityczne powstae po
uzyskaniu gwarancji Wielkiej Brytanii z 31 m arca 1939 dotyczce przyszej
wsppracy polsko brytyjskofrancuskiej. Minister liczy na obawy Hitlera,
zwizane z przeksztaceniem si lokalnego konfliktu z Polsk w wojn po
wszechn, powsta w rezultacie interwenq'i mocarstw zachodnich. Spodziewa
si, e skoni go one do rezygnaq'i z ataku na Polsk34.
Takie nadzieje mogyby mie pewne uzasadnienie jedynie w przypadku
braku ryzyka rozprzestrzenienia si konfliktu zbrojnego w Europie dopiero po
klsce Polski w wojnie z Niemcami. Tymczasem postawa ZSRR i nastawienie
mocarstw zachodnich, nie udzielajcych Polsce skutecznej pomocy wojskowej
w pierwszej fazie konfliktu w zwizku z koncepcja dugotrwaego prowa
dzenia wojny wtrcay Polsk w beznadziejne pooenie. Podobnie jak opinia
publiczna w Polsce, Beck wyranie przecenia moliwoci i szanse wynikajce
z porozumienia z mocarstwami zachodnimi.
Wiara w dobroczynne skutki tego porozumienia bya jednym z gwnych rysw
polskiego mylenia politycznego w kocu lat trzydziestych. W pierwszq' chwili moe
ona budzi pewne zdziwienie; przecie dotychczasowa, pojednawcza postawa Anglii
i Franq'i wobec N iemiec nakazywaaby wiksz wstrzemiliwo. To, i tak si nie
stao, wynika gwnie z faktu, e sytuaq'a historyczna Polski stwarza okrelone
reakq'e psychologiczne. Od stuleci jest ona zagroona na Wschodzie, na Zachodzie
lub na obu tych kierunkach rwnoczenie. W tej perspektywie niebezpieczestwo,
ktre pojawio si w 1939 r. nie byo niczym nowym. Nowoci byo jedynie
zdecydowane opowiedzenie si mocarstw zachodnich po stronie Polski; w adnym
momencie jq zagroenia przez ssiednie potgi, sowne zapewnienie Franq'i i Anglii
nie szy tak daleko jak w 1939 r. Nieszczciajakie na Polsk spady w XVIII i XIX
w. wywoyway co najwyej fal sympatii lub protesty dyplomatycznych kancelarii.
Natomiast w 1939 r. oba mocarstwa zachodnie mwiy o zbrojnym wsparciu w razie
ataku Hitlera. Niewtpliwie musiao to wzmaga polskie nastroje zadowolenia,
euforii i wielkiej nadziei. Psychologicznie byy one uzasadnione, cho przesaniafy
realia zwizane z moliwociami i rzeczywist postaw Anglii i Franq'i. czyy si
z faktem, e decydujc si na walk z silniejszym przeciwnikiem Polacy musieli
poszukiwa zabezpieczenia. Przy uzasadnionq' ocenie, e na wschodzie mona si
spotka jedynie z obojtnoci lub nieukrywan wrogoci, pozostawa tylko

niepopularn racj bytu Sowietw jest ekspansja. Imperializm rosyjski toruje sobie drog przez
wyzwalanie proletariatw. Metod, ktr dy do tego celu jest popieranie wszelkich konfliktw
w Europie ZSRR zmierza do zagarnicia kontynentu europejskiego, a Sowiety to w gruncie rzeczy
przede wszystkim Rosja W Sowietach, mimo pozornej chci uoenia dobrossiedzkich
stosunkw z nami, jest usilnie pielgnowana nienawi do Polski, a sia sowiecka w istocie swej jest
przeciwko nam skierowana. Por. Diariusz i teki Jana Szembeka t. II, Londyn 1965, s. 328330.
W 1936 r. o zagroeniu ze strony ZSRR mwili take wiceminister Szembek i naczelnik Wydziau
Wschodniego MSZ Tadeusz Kobylaski, por. M.J. Z a c h a r i a s , Polska, s. 286.
33 Podobnie jak inni czoowi przedstawiciele obozu rzdzcego Beck uwaa, e jakiekolwiek
ustpstwa wobec Niemiec prowadziyby w sposb nieunikniony na rwni pochy, koczc si
utrat niezalenoci i rol wasala Niemiec, por. J. B e c k , Ostatni raport, Warszawa 1987, s. 162;
w przemwieniu sejmowym z 5 maja 1939 bdcym odpowiedzi na mow Hitlera w Reichstagu z 28
kwietnia 1939 wypowiadajc deklaracj o niestosowaniu przemocy w stosunkach z Polsk z 1934 r.,
Beck mwi o pokojowych intencjach Polski dodajc, e pokj, jak prawie wszystkie sprawy tego
wiata, ma swoj cen wysok ale wymiern. M y w Polsce nie znamy pojcia pokoju za wszelk
cen. Jest jedna tylko rzecz w yciu ludzi, narodw i pastw, ktra jest bezcenna. T rzecz jest
honor, J. B e c k , Przemwienia, deklaracje, wywiady 19311939, Warszawa 1939, s. 426432.
34 M. J. Z a c h a r i a s , J zef Beck i polityka rwnowagi', s. 2931.
118 M ICHA JERZY ZACHARIAS

zachodni kierunek poszukiwa. Nic dziwnego, e odczucia wadz i zdecydowanej

wikszoci opinii publicznej byy w tej sprawie zbiene.
Charakterystyczn cech stanowiska k rzdowych i opinii publicznej
w Polsce latem 1939 r. byo niedostrzeganie moliwoci wybuchu wojny
w zwizku z porozumieniem niemiecko radzieckim. Po dojciu Hitlera do
wadzy Beck by przekonany, e sprzecznoci midzy Niemcami i ZSRR,
pogbione rnicami ideologicznymi i ustrojowymi wykluczaj wspprac tych
mocarstw35. 22 sierpnia 1939 r. minister nie zrozumia, e niemiecko radziecki
pakt o nieagresji stanie si gwnym aktem dyplomatycznym umoliwiajcym
midzynarodow izolacj Polski i prowadzcym do agresji Niemiec oraz do
przeksztacenia lokalnego konfliktu polsko-niem ieckiego w kolejn wojn
wiatow34. Takiego znaczenia paktu nie rozumiay take przewaajce odamy
polskiej opinii publicznej, choc czsto trafnie interpretoway motywacje ska
niajce ssiednie mocarstwa do zawarcia ukadu i jego cyniczny, amoralny
charakter7. Podobnie jak wadze, nie bray one pod uwag moliwoci
podpisania tajnego porozumienia o podziale stref wpyww midzy Niemcami
i ZSRR. Wiadomo, ktra w tej sprawie zostaa opublikowana w jednym
z warszawskich dziennikw 25 sierpnia, nie wywoaa adnego echa38.
W zwizku z dobr znajomoci tradycyjnej wsppracy midzy Niemcami
i Rosj w spoeczestwie polskim i stanowiskiem Pisudskiego, ktrego Beck
uwaa za swego mistrza w polityce zagranicznej, nieatwo jest wytumaczy

35 M. J. Z h a r i a s, Jzef Beck..., s. l i n .
34 Komentujc wiadomo o moliwoci zawarcia niemieckoradzieckiego paktu o nieagresji
Beck w telegramie z 22 sierpnia 1939 do Juliusza ukaszewicza wczesnego ambasadora RP
w Paryu ograniczy si do stwierdzenia, e rzd polski nigdy nie wierzy w szczer intencj
Sowietw zaangaowania si w caej peni w zarysowujcym si aktualnie konflikcie z Niemcami.
Skutkiem tego rzd polski nie uwaa, aeby materialnie sytuacja ulega istotnym zmianom. Niemcy
napotkaj na takie same trudnoci w rokowaniach z ZSRR jak uprzednio Anglia i Francja, za sam
pakt niemieckosowiecki bdzie z pewnoci dalszym zaamaniem zarwno ideologii Hitlera,
paktu antykomintemowskiego, nastrojw w Sowietach, Zob. Dyplomata w Paryu 19381939.
Wspomnienia i dokumenty Juliusza ukaszewicza, ambasadora Rzeczypospolitej Polskiej, wyd. W.
J d r z e j e w i c z i H. B u h a k , Londyn 1989, s. 306.
Por. S . S . , Kto kogo oszuka: Niemcy Sowiety, czy Sowiety Niemcy, Wieczr Warszawski,
nr 238 z 23 sierpnia 1939, s. 3; t e n e , Polska rdem odrodzenia moralnego polityki europejskiej,
Wieczr Warszawski, nr 240 z 25 sierpnia 1939, s. 3. W tym ostatnim artykule, komentujc pakt
RibbentropMooto w, S.S. pisa: Nie dalej jak przed paru dniami, na oczach caego wiata, runo
w gruzy wielkie kamstwo o tzw. blokach ideologicznych. Wszyscy przekonali si, e za wspania
fasad doktryn, ktre chciay by niemal religiami, kryje si, pozbawiony wszelkiej prawdy
wewntrznej, cyniczny i amoralny pd do wadzy Okazao si, e kilkadziesit sw, ktre
w rnych ukadach su jednako totalizmem na zewntrz rnie zabarwionym, to nic innego jak
zbir magicznych formu, majcych okamywa narody, formu pozbawionych wszelkich wartoci
etycznych.
33 Informacja o tajnych protokoach do ukadu z 23 sierpnia zostaa opublikowana w Wieczorze
Warszawskim 25 sierpnia na pierwszej stronie. Z uwagi na wag zagadnienia naley j przytoczy
w caoci: Ryga, 25.8. Jak donosz tu z Moskwy, do paktu nieagresji midzy Niemcami a Rosj
zosta zaczony szereg aneksw, dotyczcych sprawy ukraiskiej, paktu antykominternowskiego,
stosunkw na Dalekim Wschodzie i pastw batyckich. Niemcy zobowizali sie w tych aneksach nie
porusza sprawy Ukrainy, zlikwidowa pakt antykomintemowski i nie popiera Japonii na wypadek
wojny rosyjsko-japoskiej. W aneksie dotyczcym pastw batyckich postanowiono na razie
przeprowadzi podzia wpyww w tych pastwach, co umoliwioby nastpnie faktyczny ich
podzia. Rosja miaa si zobowiza do popierania niemieckich da kolonialnych.
W treci komunikatu zgodna z prawd jest tylko wzmianka o podziale wpyww midzy Niemcami
i ZSRR w pastwach batyckich. Uderzajc cech komunikatu jest cakowite pominicie tajnego
porozumienia tych mocarstw w sprawie Polski. Musi to wzbudza zdziwienie, poniewa Polska si
rzeczy bya gwn przeszkod z punktu widzenia zaborczych planw Hitlera i Stalina. Trzeba take
pamita, e w rzeczywistoci twrcy ukadu z 23 sierpnia doczyli do niego nie szereg aneksw
lecz jeden cile tajny protok dodatkowy.
 OPINIA RODKOWOEUROPEJSKA O PRZYSZEJ WOJNIE 119

brak przenikliwoci w sprawie ukadu z 23 sierpnia 1939. Trzeba jednak doda,

e take poza Polsk niewiele osb potrafio w 1939 r. trafnie przewidzie
rozwj stosunkw niemieckoradzieckich39.

W okresie midzywojennym opinia w Jugosawii rozpatrywaa problem wojny

w powizaniu z zagroeniem ze strony Wioch. Sytuaq'a ulega pewnej zmianie po
podpisaniu jugosowiaskowoskiego ukadu o neutralnoci i nieagresji z 25
marca 1937. Mona przypuszcza, e od tej pory niebezpieczestwo wojny coraz
czciej czono tam z polityk III Rzeszy, cho pocztkowo panowao
przekonanie, i agresja niemiecka ominie Jugosawi. Jej wadze uwaay, i
przyczenie sie do bloku antyniemieckiego nie wchodzi w rachub; gdyby to
nastpio, to nasz kraj straciby swobod politycznego opowiadania si wobec
sytuaq'i midzynarodowq w Europie40. W Belgradzie dominowao przekonanie,
e naley unika opowiedzenia si po stronie jakichkolwiek mocarstw.
Jednake na pocztku lat czterdziestych Jugosawia zostaa zmuszona do
wyranego sprecyzowania swego stanowiska wobec Niemiec. Byo to rezultatem
coraz silniejszej presji niemieckiej na Bakanach. Zachodzio pytanie, czy
Jugosawia jest gotowa zaryzykowa swj udzia w wojnie w zmienionej, bardzo
niekorzystnej sytuacji.
Reakcja jaka si wwczas pojawia w rnych rodowiskach i koach, mwi
bardzo wiele o stanowisku jugosowiaskiej opinii w sprawie wojny w Europie.
Fakty wykazuj, e byo ono zrnicowane. Nie sposb si w tym nie dopatrzy
wpywu odmiennych losw historycznych i kulturowych poszczeglnych naro
dw Jugosawii. Doprowadziy one do ostrych konfliktw narodowociowych,
gwnie midzy Serbami i Chorwatami i w duej mierze wpyny na jugo
sowiaskie mylenie o wojnie w Europie.
Jest rzecz charakterystyczn, e wspomniane odmiennoci oddziayway przede
wszystkim na postaw opinii publicznej. Natomiast wadze Jugosawii z regentem
ks. Pawem na czele kieroway si chodn kalkulacj polityczn. Uwaay, e
gwnym celem Hitlera jest przywrcenie prestiu Woch (po ich niepowodzeniach
w agresji na Grecj w kocu padziernika 1940 r.) i wyparcie Wielkiej Brytanii
z kontynentu europejskiego . Byy przekonane, e Niemcy nie posiadaj na
Bakanach adnych aspiraq'i terytorialnych, chcc sobie jedynie zabezpieczy tyy do
zamierzonego ataku na ZSRR . Spodzieway si, e wschodni kierunek ekspansji
Niemiec zwikszy moliwoci przetrwania ich kraju w zawierusze wojennej
w Europie43; w przypadku aktywnej polityki antyniemieckiej byoby to niemoliwe.
Regent obawia si, e doprowadziaby ona tylko do dewastacji i podziau kraju
midzy mocarstwa osi, mierci setek tysicy osb oraz terroru . Nie wierzy, by

Potwierdza to m.in. wnikliwy obserwator sceny politycznej w Europie, Raymond Aron, zob.
R. A r o n , Widz i uczestnik. Z Raymondem Aronem rozmawiaj JeanLouis Missika i Dominique
Wolton. Londyn 1984, s. 34.
* Z. A v r a m o v s k i, Balkanske zemlje i velike sile 19351937, Beograd 1988, s. 223230;
A. G a r l i c k a , PolskaJugosawia 19341939. Z dziejw stosunkw politycznych, Wrocaw
1977 s. 108 n.
Foreign Relations o f the United States. Diplomatic Papers 19411. II: Europe, Washington 1959
(dalej cyt. FRUS), s. 950.
K.S. P a V 1 o V i , Razgovori sa Slobodanom Jovanoviiem 1941 1945, Vindzor Kanada
1969 s. 33 .; por. te FRUS, 19411. II, s. 973 i DGFP, seria D t. XII, przyp. 1 do dok. 130, s. 231.
J. J u i , The Fall o f Yugoslavia, New Y ork London 1974, s. 48 .; V. M a i e , In the
Struggle for Freedom, New York 1957, s. 207.
e FRUS, 1941 t. II, s. 950.
120 MICHA JERZY ZACHARIAS

Wielka Brytania, a tym bardziej Stany Zjednoczone, ktre nie uczestniczyy jeszcze
w wojnie wiatowej, mogy popieszy Jugosawii ze skuteczn pomoc wojskow.
20 marca 1942 r. owiadczy amerykaskiemu posowi, Arthurowi Bliss Laneowi,
apelujcemu do jego dumy narodowej, e wy, przedstawiciele mocarstw jestecie
nieugici. Mwicie o naszym honorze, ale jestecie daleko45.
Wadze Jugosawii rozpatryway wic kwesti wojny przede wszystkim
z punktu widzenia zagroenia egzystencji pastwa. Byy przekonane, i prba
przeciwstawienia si Niemcom doprowadzi do niechybnego rozbicia i likwidacji
Jugosawii. Przystpienie do osi (25 marca 1941) byo reakcj majc zapobiec
tej grobie. Ta czysto polityczna przesanka cakowicie eliminowaa inne aspekty
wojny z rozwaa kierownikw polityki zagranicznej Jugosawii. W starciu
z nieubagan rzeczywistoci przegryway nie tylko imponderabilia moralne
ale i sprawa niepodlegoci; polityka ks. Pawa wynikaa z uzasadnionego
przekonania, e sytuacja midzynarodowa w Europie umoliwia prb obrony
dalszego istnienia Jugosawii, ale tylko jako pastwa o ograniczonej suwerenno
ci45. Przywrcenie penej niepodlegoci byoby moliwe dopiero po rozbiciu
osi przez aliantw.
Fakty wykazuj, e mylenie o wojnie tylko w kategoriach chodnej
kalkulacji zyskw i strat miao w Jugosawii przeciwnikw w postaci znaczcego
odamu ludnoci serbskiej. Jej stosunek do wojny nie zawsze pozostawa pod
wpywem przekonania, i obrona konkretnych wartoci materialnych musi by
spraw priorytetow. W pewnym sensie odnosi si to take do kwestii egzystencji
i niepodlegoci pastwa. Wczesn wiosn 1941 r. ch obrony tych wartoci
uwidocznia si w stanowisku serbskiej opinii publicznej wobec wojny, ale
w powizaniu z innymi sprawami, i to niejako w ich cieniu. Przede wszystkim
opinia publiczna w Serbii krytycznie oceniaa polityk ks. Pawa. Jego skonno
do ustpstw wobec III Rzeszy spotykaa si z podejrzeniami, niechci i oporami,
wyraajcymi si w manifestaq'ach i demonstracjach rnych rodowisk serb
skich. Wystpienia te uwidoczniy si ju pod koniec 1940 r. w zwizku z postaw
regenta wobec napadu Woch na Greq', a take w marcu 1941 r., a wic
w okresie nasilenia kontaktw dyplomatycznych midzy Belgradem i Berlinem47.
Rne organizaqe i osobistoci serbskie staray si wywiera presj na wadze,
by skoni je do poniechania planowanego przystpienia do osi48. Jeden
z przywdcw zamachu z 27 marca 1941, gen. Duan Simovic argumentowa,
e pakt z Hitlerem zhabiby Jugosawi, a w szczeglnoci Serbi49.
Zamach, rwnoznaczny z odsuniciem ks. Pawa od rzdw, spotka si
z poparciem serbskiej opinii publicznej. W czasie manifestaqi i demonstraq'i, przede
wszystkim w Belgradzie, potpia ona przystpienie do osi apelujc do poczucia
dumy i godnoci narodowej: Bolje grob nego rob!; Bolje rat nego pakt!50.
Spontaniczna, dyktowana honorem reakq'a serbskiej opinii publicznej sza
po linii rozumowania spiskowcw. Wielu z nich wyraao przekonanie, e
usunicie ks. Pawa doprowadzi do wojny z Niemcami, w ktrej Jugosawia
poniesie klsk. Gosiciele tej tezy uwaali, e jugosowiaskie moliwoci
manewru sprowadzaj si jedynie do wyboru midzy wojn i okupacj z jednej
a kapitulacj bez wojny z drugiej strony. Naley wybra t pierwsz mo-
45 Tame, s. 963; zob. te D.N. R i s t i , Yugoslavia's Revolution o f 1941, London 1966, s. 89.
46 FRUS, 1941 t. II, s. 950.
47 A King's Heritage. The Memoirs o f King Peter II o f Yugoslavia, London 1955, s. 57 n., 63.
4* D.M. R i s t i , Yugoslavias Revolution, s. 71 n.
49 A King's Heritage, s. 63.
50 Tame, s. 64; . s a n , Udar na Jugoslaviju. Dwanaest dana aprilskog rata 1941
godine, Beograd 1964,s. 12n;M . D j i l a s , Memoir o f a Revolutionary, New York 1973,s.370n.
 o p in ia r o d k o w o e u r o p e j s k a o p r z y s z e j w o jn ie 121

liwo; jest ona zgodna z serbskim poczuciem honoru i ocen, e polityka

regenta, cho dyktowana jedynie chci zyskania na czasie, nie liczy si z faktem,
e kade ustpstwo wobec Niemiec prowadzi do moralnej dezintegracji kraju51.
Znakomit ilustracj tego stanowiska jest owiadczenie gen. Simovicia,
zoone 23 marca 1941 ks. Pawowi; genera stwierdzi, e przystpienie
Jugosawii do osi zniszczyoby ywotne i moralne siy narodu, ugodzioby
w jego patriotyczne uczucia i gboko ubliyoby jeo godnoci, jego tradycjom
i ideaom to nie jest mj osobisty pogld, ani innych pojedynczych osb,
ale opinia caego narodu . Prowadzia ona do wniosku, e mimo poraki
w okresie najazdu Niemcw i ich sprzymierzecw, dawne tradycje narodowo
wyzwolecze Serbw, ujawnione w walkach z Turkami w XIX w., umoliwiyby
zorganizowanie partyzanckiego ruchu oporu w czasie okupacji .
Takie stanowisko byo sprzeczne z chodn kalkulacj polityczn i liczyo
si z moliwoci czasowego rozbicia pastwa. Sugerowao, e zostanie ono
odbudowane, ale w rezultacie walki podjtej w imi obrony gbszych wartoci
moralnych, honoru, godnoci narodowej i odrzucenia dobrowolnego pogodze
nia si ze zniewoleniem w Europie zdominowanej przez Niemcy.
Przywizanie do tych wartoci niewtpliwie przypominao postaw spoe
czestwa polskiego, dobrze pasowao do oceny, i charakter narodowy kszta
tuje si nie tylko pod wpywem kultury i zwycistw militarnych ale i umiejtnoci
przetrzymywania okresowych, nieuniknionych poraek54. W tej perspektywie
wojna bya nie tylko kwesti zagroenia pastwa, ale i nieodzownym elementem
obrony honoru i tosamoci narodowej. Dominacja tych wartoci stanowia
zasadnicz cech serbskiego mylenia o wojnie. Wyranie jest widoczna w sta
nowisku tamtejszej opinii publicznej, rodowisk politycznych i k wojskowych.
Idealistyczne stanowisko serbskie kontrastowao z postaw Chorwatw
i Sowecw. Ich mylenie o wojnie wyranie pozostawao pod wpywem
przekonania o potrzebie zapobieenia wykrwawieniu i cierpieniom*. Byo
konsekwencj oceny, e w wczesnej sytuacji Jugosawia nie moe si przeciw
stawi Niemcom. Przypominao wic chodn kalkulacj ks. Pawa. Jest rzecz
nieco paradoksaln, e w sposobie mylenia o wojnie ten przedstawiciel serbskiej
dynastii przypomina nie tyle wasnych rodakw co Chorwatw. Podobiestwo
wyraao si w ocenie, e problem wojny sprowadza si przede wszystkim do
koniecznoci uniknicia mierciononego uderzenia mocarstw osi.
Trzeba zaznaczy, e dla niektrych odamw opinii w Jugosawii problem
wojny wyraa si nie tyle w chci przeciwdziaania likwidacji pastwa,
obrony wartoci moralnych i unikaniu wykrwawienia, co w przekonaniu,
e agresywna polityka Niemiec i Woch stwarza pewne szanse. W 1941
r. rodowiska te nie byy zbyt wielkie liczebnie, ale dziki umiejtnemu
wykorzystaniu moliwoci stwarzanych przez pniejsze okolicznoci, wyranie
zaznaczyy swoj obecno w dziejach Jugosawii. Mam na myli przede
wszystkim chorwackich zwolennikw i sympatykw ustaszy Ante Pavelicia.

51 J. A m e r y, Approach March, London 1973, s. 174 176; J. M a r j a v i , Draa

Mihailowi izmedju Britanaca i Nemaca, kn. 1, Britanski Sticnik, Beograd/Zagreb 1979, s. 32.
52 Jugoslavija 19181988. Tematska zbirka dokumenata (pod red. B. P e t r a n o v i c i a
i M. Z e i e v i c i a ) , Beograd 1988, s. 457.
53 J. A m e r y , Approach March, s. 173; J. M a r j a v i , Draa Mihailovi izmedju
Britanaca i Nemaca, s. 45.
34 . V. I v a n o v i 6 , Drugo zvono. Jugoslavia ratu 19391945. Odlomak iz
autobiograflje, London 1979, s. 33.
35 Por. V. M a e k, In the Struggle fo r Freedom, s. 206; M . D j i 1 a s, Memoir o f
a Revolutionary, s. 332334.
 122 MICHA JERZY ZACHARIAS

Myleli oni o wasnym, niepodlegym pastwie i przypuszczali, e wojna stanie

si pocztkiem koca Jugosawii i znienawidzonej hegemonii Serbw5 .Byli wic
zwolennikami osi podobnie jak sympatycy serbskiego polityka Dimitrije Ljoti-
cia, stojcego na czele organizacji Zbor. Jego cele byy oczywicie odmienne.
Nie miay nic wsplnego z chci rozbicia Jugosawii lecz z nadziej, e wojna
stworzy szersze moliwoci realizacji jego faszystowskich pogldw .
Pewne elementy tego sposobu rozumowania tkwiy take w postawie
jugosowiaskich komunistw. D o czasu napaci Niemiec na ZSRR by oni
wyrazicielami kominternowskiego pogldu o imperialistycznym charakterze wojny
i o koniecznoci unikania opowiedzenia si po ktrejkolwiek stronie konfliktu
w Europie58. Niemniej rozumieli, e wojna stwarza due moliwoci z punktu
widzenia ich rewolucyjnych celw. Uwidocznio si to wyranie po zaatakowaniu
Zwizku Radzieckiego przez Niemcy. Walka, jak wwczas podjli, miaa by
podporzdkowana celom rewolucji. Nic wic dziwnego, e w odezwie wydanej
w dniu niemieckiej inwazji na Wschodzie komunici wzywali swych rodakw nie tyle
do obrony wasnego kraju co ZSRR jako ojczyzny proletariatu59. Rewolucyjne
cele warunkoway take ich postaw wobec innych jugosowiaskich ugrupowa
politycznych. Powodoway, e jugosowiascy komunici dostrzegali w wojnie
przede wszystkim szans zdobycia wadzy i obalenia systemu kapitalistycznego60.
Mona wic stwierdzi, e stanowisko Jugosowian w sprawie wojny
charakteryzowao si duym zrnicowaniem. Uwidocznio si ono wyranie
w czasie napaci Niemiec w kwietniu 1941 r.61. Znajdowao odbicie nie tylko
w pogldach rnych odamw spoeczestwa ale i w odmiennym podejciu
k rzdowych z ks. Pawem na czele z jednej i znaczcych odamw opinii
publicznej, gwnie w Serbii, z drugiej strony. W pewnym stopniu przypominao
to sytuacj w Czechosowacji, ale zdecydowanie rnio si od tej, ktra
wystpowaa w Polsce. Stanowisko opinii i wadz tego kraju byo zbiene

34 Ju w czasie kryzysu sudeckiego w 1938 r. jeden z najbliszych wsppracownikw Pavelicia,

Mile Budak prbowa bez powodzenia przekona przywdc Chorwackiej Partii Chopskiej (HSS),
VIadimira Maka o koniecznoci opowiedzenia si Chorwatw po stronie mocarstw osi w nad
cigajcej wojnie. Przewidywa, e wyjd one z wojny zwycisko, zob. V. M a e k, In the Struggle
fo r Freedom, s. 174.
57 M. S t e f a n o w i e , Zbor Dimitrija Ljoticia 19341945, Beograd 1984.
M. D j i 1 a s, Memoir o f a Revolutionary, s. 370371; M .J. Z a c h a r i a s , Jugosawia
w polityce Wielkiej Brytanii 19401945, Wrocaw 1985, s. 41 n.
39 Proglas CK K P Jpovodom napada faSistiike Nemaike na Sovietski Savez, [w:] Komunisticka
partija Jugoslavije 19191941. Izabrani dokument i 19191941 (pod red. E. H a s a n a g i i a),
Zagreb 1959, s. 254 258. B. P e t r a n o v i c tumaczy pomijanie milczeniem stosunku do
przyszoci Jugosawii jako pastwa faktem, e w 1941 r. KPJ prowadzia walk z okupantami
w ramach strategii rewolucyjnej. Wszystkie problemy byy jej podporzdkowane i uzalenione od
dalszego rozwoju sytuacji, zob. B. P e t r a n o v i c , AVNOJ. Revolucjonarna smena vlasti
1942-1945, Beograd 1976, s. 23.
60 W maju 1940 r., a wic jeszcze przed uderzeniem Niemiec na ZSRR i przed rozpoczciem
komunistycznego powstania w Jugosawii, Tito zebra czonkw KPJ w Zagrzebiu. Zdaniem
swego bliskiego wwczas wsppracownika Milovana Dilasa, wysun w trakcie narady tez o
moliwoci bezporedniego przejcia wadzy przez komunistw i odrzucenia koniecznoci przep
rowadzenia rewolucji w dwch etapach, tj. buruazyjnodemokratycznym i proletariackim, co
w myl decyzji Komintemu byo dotychczas zgodne ze stanowiskiem partii. Tilo postulowa take
przejcie wadzy przez komunistw po klsce Niemiec, zapobieenie by uczynia to jaka inna partia
lub organizacja. Jest oczywiste twierdzi e stara maszyneria pastwowa zostanie zlikwidowana
lub skompromituje si we wsppracy z nieprzyjacielem. Tito mwi, e my komunici musimy
zorganizowa si militarnie, tak, abymy byli zdolni zaatakowa naszych przeciwnikw w chwili ich
klski i w ten sposb przej wadz, por. M. D j i 1 a s, Memoir o f a Revolutionary, s. 388; S.
1 i s s 1 d, Djilas, The Progress o f a Revolutionary, Hounslow Middl. 1983, s. 48.
41 Por. F. C. L i t t l e f i e l d , Germany and Yugoslavia, 1933 1941. The German Conquest o f
Yugoslavia, New York 1988, s. 129 n., 135.
 o p in i a r o d k o w o e u r o p e j s k a o p r z y s z e j w o jn ie 123

i wyraao si w przekonaniu, e w razie obcej napaci naley podj ryzyko

wojny. Byo to zasadnicz cech polskiego mylenia o wojnie. Inne wizay si
z wiar w pomoc Wielkiej Brytanii i F r ancji i opanowaniem w obliczu moliwoci
agresji III Rzeszy. W stanowisku k rzdowych i znacznej czci opinii
publicznej w Polsce wyranie dostrzegamy nadziej, e przysza wojna skoczy
si porak agresora. Takie podejcie odbiegao od postawy wadz i znaczcych
odamw opinii publicznej w Czechosowacji i Jugosawii; w momencie za
groenia nie wierzono tam ani w moliwoci skutecznego przeciwstawienia si
Niemcom, ani w pomoc mocarstw zachodnich.
Wydaje si, e stanowisko Wielkiej Brytanii i Francji w 1939 r. byo jednym
z powodw specyficznej oceny sytuacji midzynarodowej przez wadze i opini
publiczn w Polsce. Nie dostrzegay one, e polityczne poparcie tych mocarstw
nie bdzie rwnoznaczne z militarnym i nie Uczyy si z faktem, e ukad si
politycznych w Europie uniemoliwia skuteczn obron niepodlegoci, suwe
rennoci i integralnoci terytorialnej rednich i maych krajw europejskich.
W rzeczywistoci nie miao to specjalnego znaczenia, ze wzgldu na opini, e
walka z agresorem jest koniecznoci niezalen od okolicznoci. Byo to
zwizane z przekonaniem, e obrona wieej, zaledwie dwudziestoletniej niepod
legoci musi by gwnym celem kadej polityki Polski. Polskie mylenie
o wojnie wykluczao jakiekolwiek ustpstwa, ktre si rzeczy musiayby
prowadzi do ograniczenia suwerennoci kraju. Zasadniczy sprzeciw w tej
sprawie wyranie rni Polsk od Czechosowacji, a w duym stopniu take
d Jugosawii, gdzie stanowisko znaczcej czci serbskiej opinii publicznej stao
w sprzecznoci z postaw ks. Pawa i pogldami dominujcymi wrd Chor
watw i Sowecw.
Przedstawione rozbienoci s wiadectwem skompUkowanej sytuacji kra
jw Europy rodkowej i Poudniow o-W schodniej w obliczu nadchodzcej
wojny. S take dowodem rnic wystpujcych w ujmowaniu problemu wojny
przez tamtejsze rzdy i opini publiczn. M ona przypuszcza, e w przypadku
analizy pogldw dominujcych we wszystkich krajach tego regionu otrzyma
libymy jeszcze bardziej zoony obraz sytuacji.