Biblioteka ALETHEIA

Ludwig Wittgenstein
Greckie słowo ALETHEIA oddawane jest
O pewności
zazwyczaj za pomocą łacińskiego „veritas"
oraz jego odpowiedników w językach nowożytnych.
Znaczy więc tyle, co „prawda", jednakże zgodnie PRZEŁOŻYLI
ze swoją etymologią ALETHEIA ma sens negatywny,
bo jest rzeczownikiem zaprzeczonym. Będący MAŁGORZATA SADY i WOJCIECH SADY
jej podstawą przymiotnik ALETHES składa się WSTĘPEM OPATRZYŁ
z partykuły przeczącej A - i z rdzenia słownego, WOJCIECH SADY
który w najczystszej postaci widoczny jest w LETHO,
homeryckim wariancie ogólnogreckiego LANTHANO
ukrywam", a także w LETHE „zapominanie,
zapomnienie" oraz w LATHOS „zapomniany"
(Theocr. 23, 24), i znaczy „nie ukryty", „nie zatajony".
W swym źródłowym znaczeniu ALETHEIA to -
to, co nieskrywane", „to, co niezatajone",
bądź we współczesnej wykładni Martina Heideggera -
nieskrytość".

Warszawa 1993
 Tytuł oryginału: Uber Gewifiheit
Podstawa przekładu: Uber GewiftheitlOn Certainty,
Harper Torchbook, New York, Evanston, San Francisco,
London 1972
Opracowanie graficzne: Jan Bokiewicz
© Copyright for the Polish edition by Fundacja Aletheia ©
Copyright for the Polish translation by
Małgorzata Sady and Wojciech Sady ©
Copyright for the introduction by Wojciech Sady
Tytuł dotowany przez Fundację Kultury
ISBN 83-901171-1-8
PRZEDMOWA
l
W 1946 r. Ludwig Wittgenstein1 skończył pisać Część I
Dociekań filozoficznych — i przez parę następnych lat czytał
tekst wybranym osobom jako niedoskonały, ale jednak
najlepszy, na jaki go było stać, wyraz jego nowych poglądów na
naturę języka. Wcześniej, zwłaszcza w latach 1937-1944,
intensywnie pracował nad Częścią II książki, która miała
być wykładem nowej filozofii logiki i matematyki — twierdził
wówczas, że w tej dziedzinie osiągnął najwięcej. W końcu
jednak, niezadowolony z uzyskanych wyników, zdecydował
się opublikować Część I oddzielnie. (Notatki do Części II
wydano pośmiertnie, w latach 1956 i 1978, jako Remarks on
the Foundations ofMathematics.)2 W połowie lat
czterdziestych, co wyraźnie widać w końcowych partiach
Części I, jego zainteresowania przesunęły się od filozofii
matematyki do — jak to określał — filozofii psychologii.
Pracom nad filozofią psychologii — inspirowanym
głównie lekturą Principles of Psychology Williama Jamesa
1
Informacje o życiu Wittgensteina i elementarne wprowadzenia do obu
jego filozofii znaleźć można w Wojciech Sady, Wittgenstein. Życie i dzieło.
Lublin, Daimonion 1993.
2
Wittgenstein pisał po niemiecku, ale jego pisma publikowano
pośmiertnie w Anglii, w większości z równoległymi przekładami angielskimi
— i te ich wydania są najlepiej znane, tym bardziej, że właśnie wśród
filozofów anglojęzycznych prace te wywołały najżywszy oddźwięk. Ich
tytuły pochodzą od wydawców, którymi zgodnie z wolą Wittgensteina
zostali Elizabeth (G. E. M.) Anscombe, Rush Rhees i Georg Henrik von
Wright.
i Gestalt Psychology Wolfganga Kohlera — poświęcił Wit-
tgenstein pozostałe mu pięć lat życia. Mimo rosnących
kłopotów ze zdrowiem (niestrawność, rozstrój nerwowy,
wreszcie rak prostaty) pisał w tym czasie bardzo dużo. Co
pewien czas dyktował wybrane fragmenty maszynistce;
powstały w ten sposób zbiory uwag, wydane w latach
1980-1982 jako Remarks on the Philosophy of Psychology,
Yolume I (maj 1946 — październik 1947), Remarks on the
Philosophy of Psychology, Yolume //(listopad 1947 — sierpień
1948) i Las t Writings on the Philosophy of Psychology,
Yolume I: Preliminary Studies for Part II of Philosophical
Investigations (październik 1948 — marzec 1949). Maszyno-
pisy te poprawiał i poddawał dalszym selekcjom; wynikiem
tych zabiegów są m. in. dwa zbiory uwag, z których
wcześniejszy opublikowano w 1967 r. jako Zettel (Kartki),
zaś późniejszy wydawcy włączyli do Dociekań filozoficznych
jako ich obecną Część II. (Tłumaczono tę kontrowersyjną
decyzję faktem, że Wittgenstein zamierzał tych notatek użyć do
rewizji kilkudziesięciu ostatnich stron Części I.) Notatki o
filozofii psychologii powstawały też po 1949 r., zachowane
rękopisy opublikowano w 1992 r. jako Last Writings on the
Philosophy of Psychology, Yolume II: The Inner and the
Outer, 1949-1951 (ostatnie zapiski poczynione zostały 15
kwietnia 1951 r.).
W 1947 r. Wittgenstein ostatecznie zrezygnował z katedry
w Cambridge. Miał trochę oszczędności, ale nie miał
domu. Zamieszkał zrazu na irlandzkiej farmie. Następnych
parę miesięcy spędził samotnie w należącej do przyjaciela
chacie na odludnym wybrzeżu Irlandii. (Żywił się wówczas
prawie wyłącznie konserwami, a na uwagę tubylca, że to
bardzo niezdrowo, odparł: „Ludzie i tak żyją za długo".)
Wreszcie kłopoty ze zdrowiem zmusiły go do zamieszkania w
hotelu w Dublinie, co pewien czas bywał też u rodziny w
Wiedniu i u przyjaciół w Cambridge. Ten wielki samotnik
stwierdził teraz, że dłużej już samotności znieść nie może,
tym bardziej, że będąc chory, potrzebował po prostu opieki. Z
wdzięcznością przyjął więc zaproszenie od swego ucznia
i przyjaciela, Normana Malcolma, i w lipcu 1949 r. odpłynął
do Stanów Zjednoczonych.
Malcolm przybył do Cambridge w 1938 r. i szybko uległ
kompletnej fascynacji Wittgensteinem, przejął jego poglądy,
naśladował jego zachowanie. Nie usłuchał go w jednym:
zamiast porzucić filozofię i zabrać się do jakiejś „uczciwej",
fizycznej pracy, po powrocie do U.S.A. zrobił doktorat i
został wykładowcą filozofii. W 1949 r. pracował w Cornell
University. Wittgenstein zamieszkał w jego domu w Ithaca
(na pytanie żony Malcolma, co będzie jadał, odparł, że jest
mu to obojętne, o ile tylko dostanie na wszystkie posiłki to
samo; w rezultacie jadał wyłącznie chleb z serem). Uczest-
niczyli wspólnie w ogromnej liczbie seminariów i dyskusji, w
których brali udział m. in. Max Black, John Nelson i Oets
Bouwsma, a które Wittgenstein kompletnie zdominował
swoją obecnością. Malcolmowi czytał, uwaga po uwadze,
Dociekania filozoficzne. Rychło jednak te lektury zamieniły
się w dyskusje, a jednym z wiodących tematów stała się
próba obalenia sceptycyzmu, podjęta przez George'a Ed-
warda Moore'a w dwóch artykułach: Obrona zdrowego
rozsądku i Dowód na istnienie świata zewnętrznego*.
Późnym latem 1949 r. Wittgenstein poczuł się bardzo źle,
ale przeprowadzone w szpitalu badania niczego nie wykryły.
W październiku powrócił do Anglii, a w listopadzie lekarz z
Cambridge, dr Edward Bevan, stwierdził u niego raka
prostaty. Wiadomość przyjął z najwyższym spokojem, wyraził
tylko zmartwienie, że kuracja hormonalna może pozwolić mu
żyć jeszcze kilka lat. Na Boże Narodzenie pojechał do
rodzinnego domu (a raczej pałacu) w Wiedniu, w którym
jego siostra, Hermina, umierała właśnie na raka, a gdzie w
luksusowych warunkach przebywał przez trzy miesiące.
Czytał wtedy Farbenlehre (Teorię kolorów) Goethego — po-
3
G. E. Moore, O metodzie filozoficznej. Wstęp, wybór, tłumaczenie
Wojciech Sady. Warszawa 1990, ss. 16-35, 68-85. Książka została wydana w
skandaliczny sposób, pozbawiona przyobiecanej tłumaczowi korekty
zawiera kilkaset błędów. Mimo to będę się do niej w tym opracowaniu
odwoływał.
budziło go to do spisania serii uwag, włączonych do
wydanych w 1977 r. Remarks on Colour (Uwagi o kolorze).
Zaczął też pisać o problemach, o których dyskutował z
Malcolmem parę miesięcy wcześniej — problemach statusu
poglądów na świat Zdrowego Rozsądku w ujęciu G. E.
Moore'a — i tak powstały uwagi, noszące w prezentowanym
poniżej tekście numery od l do 65.
Po krótkim pobycie u przyjaciół w Londynie i Cambridge
(pisał w tym czasie kolejne uwagi o kolorach), zamieszkał w
kwietniu 1950 r. w domu Elizabeth Anscombe w (Mordzie,
gdzie, z przerwami, pozostał do lutego 1951 r. Późnym latem
spisał uwagi od 66 do 299 O pewności. Dwukrotnie spotykał
się w tym czasie z dominikaninem, Ojcem Konradem, co
jeszcze bardziej utwierdziło go w przekonaniu, że nie jest w
stanie zaakceptować dogmatów wiary swego dzieciństwa.
Mimo, że pieniądze mu się kończyły, odmówił przyjęcia
stypendium od Fundacji Rockefellera, twierdząc, że nie jest
już zdolny do twórczej pracy filozoficznej.
Jesienią odwiedził w towarzystwie studenta z Cambridge,
Bena Richardsa, swą pustelniczą chatę w Norwegii; chciał
spędzić tam resztę życia, ale nic z tych planów nie wyszło.
Potem, za wstawiennictwem Ojca Konrada, miał zamieszkać w
klasztorze. Z początkiem 1951 r. stało się jednak oczywiste, że
koniec jest bliski. Bał się umierać w szpitalu i z wdzięcznością
przyjął w pierwszych dniach lutego zaproszenie drą Bevana, by
nie płacąc za nic spędził ostatnie dni w jego domu w Cambridge.
Wkrótce potem zaprzestano wszelkich kuracji. I wtedy
właśnie Wittgenstein, który od jesieni niczego nie napisał,
zabrał się jak szalony do pracy. Powiedział wówczas do
przyjaciela, że w tych ostatnich dniach nie interesuje go
zupełnie „życie przyszłe", a tylko życie obecne i to, co jeszcze
może napisać. W ciągu dwóch miesięcy powstał szereg notatek o
kolorach (uwagi l — 88 On Colour), o filozofii psychologii, a
wreszcie ponad połowa tekstu O pewności (uwagi 300 — 676).
26 kwietnia 1951 r. skończył 62 lata. 27-go spisał ostatnie
uwagi filozoficzne. 28-go stracił świadomość. 29-go, otoczony
przez paru swych uczniów i przyjaciół, zmarł.
Notatki O pewności mają znaczenie dwojakie. Po pierwsze
— i przede wszystkim — Wittgenstein rozwija w nich
pewne idee z Dociekań filozoficznych, wprowadza też idee
nowe, których w jego „główniaku" nie znajdziemy. Po
drugie, jako polemika z Moore'm, mogą one szalenie pomóc w
zrozumieniu zawiłości filozofii Dociekań. Tak bowiem, jak
Tractatus logico-philosophicus był — nader krytycznym —
rozwinięciem filozofii Russella, tak na Dociekania filozoficzne
patrzeć można jako na — nader krytyczne — rozwinięcie
filozofii Moore'a. Przypomnijmy w związku z tym parę
faktów.
W 1903 r. Bertrand Russell i George Edward Moore dali
początek jednemu z dwu wielkich nurtów filozofii XX w.:
filozofii analitycznej. Obaj rozwiązać chcieli wielkie, kla-
syczne problemy filozoficzne, obu dręczyła świadomość, że
dzieje tej dyscypliny są dziejami porażek i złudzeń. Szukali
przeto metody, która pozwoli zbudować system filozofii na
trwałych podstawach i w rzetelny sposób. Znaleźli tę metodę w
analizie językowej. Moore rozpoczynał Principia Ethica
(1903) od znamiennego stwierdzenia:
We wszystkich (...) badaniach filozoficznych trudności i nieporozu-
mienia, jakich pełno w historii tej dziedziny, powodowane są
głównie przez bardzo prostą przyczynę: a mianowicie przez próby
odpowiadania na pytania bez uprzedniego ścisłego ustalenia, na
jakie to pytanie chcecie dać odpowiedź.
Warunkiem koniecznym rzetelnego filozofowania jest przeto
usunięcie językowego zamętu, dokładne ustalenie, jakie
pojęcia kryją się za naszymi stówami i jakie sądy wyrażane są
przez nasze zdania.
W tym miejscu drogi Russella i Moore'a rozchodziły się:
Russell prowadził analizy logiczne, próbując wyeksplikować
tradycyjne problemy filozoficzne w precyzyjnym języku
logiki matematycznej; Moore zadowalał się mnożeniem
wyjaśnień przy użyciu języka potocznego, co określa się
zwykle mianem analiz lingwistycznych. Interesowały go zaś
dwie wielkie grupy zagadnień: problemy etyki i problemy
„natury i realności przedmiotów postrzegania".
Jasność nie wystarcza, dokładne rozeznanie w znacze-
niach i sensach naszych wyrażeń nie jest jeszcze filozofią.
Moore przekonany był jednak — i taka miała być filozoficzna
funkcja jego analiz — że gdy osiągniemy całkowitą jasność
pojęciową, to pewne prawdy filozoficzne staną się dla nas
intuicyjnie oczywiste. Gdy więc jasno pojmiemy, że dobro jest
prostą (czyli nieanalizowalną) i nienaturalną cechą rzeczy
dobrych, to będziemy mogli stwierdzić, które rzeczy są
wewnętrznie dobre — czyli warte posiadania ze względu na
nie same — o ile tylko wyobrazimy je sobie w izolacji od
reszty świata. Jeśli chodzi o teorię postrzeżeń zmysłowych
— i związane z nią zagadnienie istnienia świata
zewnętrznego — to Moore odwołuje się do, jak to nazywa,
poglądów na świat Zdrowego Rozsądku:
jestem jednym z filozofów uważających, że „pogląd na świat
Zdrowego Rozsądku" jest, pod pewnymi podstawowymi
względami, całkowicie prawdziwy [...] jeśli wiemy, że [pewne sądy]
są przejawami ,,poglądu na świat Zdrowego Rozsądku", to wynika
stąd, iż są one prawdziwe*
Zaraz potem Moore dodaje, że wiele tak zwanych poglądów
Zdrowego Rozsądku — opinii żywionych przez tak zwanych
zwykłych ludzi — bynajmniej na zaufanie nie zasługuje.
Powstaje w związku z tym szereg pytań, a przede wszystkim:
dlaczego Moore ufa poglądom Zdrowego Rozsądku i jakie
poglądy do klasy tej zalicza?
Próżno szukać u niego odpowiedzi na drugie z tych
pytań. Zamiast ogólnego kryterium „zdroworozsądko-
wości" znajdujemy jedynie szereg przykładów, a naj-
pełniejsza lista znajduje się właśnie w cz. l „Obrony
Zdrowego Rozsądku":
1
G, E. Moore, O metodzie..., dz. cyt., s. 24.
10
Istnieje obecnie żywe ludzkie ciało będące moim ciałem. Zostało
ono -urodzone w pewnej chwili w przeszłości i odtąd istniało
nieprzerwanie, choć nie bez podlegania zmianom; było na przykład
dużo mniejsze w chwili narodzin i przez pewien czas potem niż jest
obecnie. Od chwili narodzin było zawsze bądź w styczności z
powierzchnią Ziemi, bądź niedaleko od niej; a w każdej chwili od
jego narodzin istniało wiele innych rzeczy, mających kształty i
rozmiary w trzech wymiarach (w tym samym znanym sensie, w
jakim ono je ma), od których znajdowało się ono w różnych
odległościach (w tym znanym sensie, w jakim jest ono teraz w
pewnej odległości od tego kominka i od tej biblioteczki, a w
większej odległości od biblioteczki niż od kominka); istniały także
(bardzo często, w każdym przypadku) pewne inne rzeczy tego rodzaju,
z którymi było ono w styczności (w tym samym sensie, w jakim
stykam się teraz z piórem, jakie trzymam w mej prawej ręce i z paroma
ubraniami, które właśnie mam na sobie). Wśród rzeczy, które, w tym
sensie, tworzyły część jego otoczenia (tzn. bądź stykały się z nim, bądź
pozostawały w pewnej, dowolnie dużej odległości) były, w każdej
chwili od jego narodzin, wielkie ilości innych żywych ciał ludzkich, z
których każde, tak jak ono (a) zostało w pewnym czasie urodzone,
(b) istniało pewien czas po narodzinach, (c) było, w każdej chwili
swego życia po narodzinach, bądź w styczności z powierzchnią
Ziemi bądź niedaleko od niej; wiele z tych ciał już umarło i przestało
istnieć. Ale Ziemia istniała również przez wiele lat zanim urodzone
zostało moje ciało i w ciągu tych wielu lat wielkie ilości ciał
ludzkich żyły na niej w każdej chwili; wiele z tych ciał umarło i
przestało istnieć przed moimi narodzinami. Wreszcie (by przejść do
innej klasy sądów) jestem istotą ludzką i miałem, w różnych
okresach odkąd urodzone zostało moje ciało, wiele różnych
doznań każdego z wielu różnych rodzajów: np. często
spostrzegałem zarówno moje własne ciało jak inne rzeczy, tworzące
część jego otoczenia, włączając w to inne ciała ludzkie; nie tylko
spostrzegałem rzeczy tego rodzaju, ale obserwowałem także fakty
ich dotyczące, takie jak na przykład fakt, który obserwuję w tej
chwili, że ten kominek jest obecnie bliżej mego ciała niż ta
biblioteczka; świadom też byłem innych faktów, których w danej
chwili nie obserwowałem, takich jak na przykład faktu, którego
świadom jestem w tej chwili, iż ciało moje istniało wczoraj i że także
było wówczas przez pewien czas bliżej tego kominka niż tej
biblioteczki; żywiłem oczekiwania związane z przyszłością i miałem
wiele różnego rodzaju przekonań, zarówno prawdziwych jak i
fałszywych; myślałem o wyimaginowanych osobach i zdarzeniach, w
realność których nie wierzyłem; miewałem sny; żywiłem również
uczucia wielu różnych rodzajów. I tak jak moje ciało było ciałem
11
 istoty ludzkiej, a mianowicie mnie, która miała, w ciągu jego życia
wiele doznań każdego z tych (i innych) różnych rodzajów, tak też w
przypadku wielu innych ciał ludzkich, które żyły na Ziemi, każde było
ciałem innej ludzkiej istoty, która miała, w ciągu życia tego ciała,
wiele różnych doznań tych (i innych) różnych rodzajów.5
Zaraz potem, w §2, Moore stwierdza, że poglądy na świat
Zdrowego Rozsądku są poglądami powszechnie żywionymi
przez ludzi:
W przypadku bardzo wielu (nie mówię wszystkich) ludzkich istot
należących do (zawierającej mnie samego) klasy określonej w sposób
następujący, tzn. jako ludzkich istot, które miały ludzkie ciała,
zostały urodzone i żyły jakiś czas na Ziemi i które podczas życia
tych ciał miały wiele różnych doznań każdego z rodzajów
wymienionych w l, jest prawdą, że każda często podczas życia
swego ciała znała, w odniesieniu do niej samej lub jej ciała i w
odniesieniu do pewnego czasu wcześniejszego niż któraś z chwil, w
których zapisałem sądy z l, sąd odpowiadający każdemu z sądów z l,
w tym sensie, że stwierdza on w odniesieniu do niej samej \ubjej ciała
oraz owego wcześniejszego czasu (w każdym mianowicie
przypadku czasu, w którym ona go znała) to właśnie, co stwierdza
odpowiedni sąd z l w odniesieniu do mnie lub mojego ciała oraz
czasu, w którym sąd ten zapisałem.6
Moore twierdzi, że:
— wymienione sądy są prawdziwe w klasycznym sensie
tego terminu (czyli, że są zgodne z rzeczywistością);
— są to te sądy, które wyrażane są przez zapisane
powyżej zdania w ich zwykłym rozumieniu;
— wszystkie te sądy są prawdziwe;
— są one prawdziwe calkowicie;
— to, że wszystkie tak określone sądy są całkowicie
prawdziwe, jest czymś, o czym wie każdy dorosły zdrowy na
umyśle (czyli, że ich prawdziwość jest kwestią nie Wiary lecz
Wiedzy).
Co jednak stanowi podstawę — rację — by tak nieza-
chwianie ufać poglądom na świat Zdrowego Rozsądku?
Tamże., s. 16-17.
6
Tamże., s. 17.
12
Znaleźć na ten temat można u Moore'a argumenty trojakiego
bodaj rodzaju. Po pierwsze, pokazuje on, że filozofowie
przeczący pewnym poglądom Zdrowego Rozsądku nie-
uchronnie popadają w sprzeczność; to znaczy, że przy
innych okazjach, również w swych pracach filozoficznych,
głoszą rzeczy zakładające prawdziwość tych poglądów
Zdrowego Rozsądku, którym wcześniej przeczyli. Po drugie,
co szczególnie interesujące z perspektywy filozofii później-
szego Wittgensteina, Moore niejednokrotnie pokazywał, że
gdyby pewne sprzeczne ze Zdrowym Rozsądkiem poglądy
filozofów były prawdziwe, to wiele z wypowiadanych przez
nas zdań nie mogłoby mieć sensu — tymczasem zdań tych
używamy w życiu codziennym i z pewnością one sens mają.
Nie są to dobre argumenty. Idealista odrzucający poglądy
Zdrowego Rozsądku nie uzna też za poprawne
odpowiednich zdań z języka potocznego; a na zarzut, że
odrzucając te poglądy sam sobie przeczy odpowiedzieć
będzie mógł np., że poprzednio mówił o „prawdziwie
istniejącym świecie idei", a potem już tylko o „tym świecie
pozorów". Dlatego, koniec końców, Moore odwołuje się
do „argumentów" trzeciego rodzaju: pewne poglądy na
świat Zdrowego Rozsądku zniewalają nas swą oczywistością,
nie potrafimy oprzeć się przekonaniu, że są one prawdziwe.
Żadne filozoficzne argumenty, choćby najbardziej wyra-
finowane, nie są równie przekonujące. W artykule Natura i
realność przedmiotów postrzegania (1905) Moore na kil-
kudziesięciu stronach poszukiwał dobrych racji przema-
wiających za istnieniem świata zewnętrznego, by wreszcie
przyznać, że niczego właściwie nie osiągnął. I wtedy pojawia
się wyznanie:
Im dłużej patrzę na otaczające mnie przedmioty, tym mniej mogę
oprzeć się przekonaniu, że to, co widzę, naprawdę istnieje, tak
prawdziwe i tak realne, jak moje jego postrzeżenie. Przekonanie to
jest zniewalające.7 . .. . .
7
Tamże., s. 12.
13
W podobny sposób Moore przeprowadza swój dowód na
istnienie świata zewnętrznego — czyli dowód istnienia „rzeczy
zewnętrznych względem naszych umysłów" lub „rzeczy, które
dadzą się znaleźć w przestrzeni" (Kant). Wiem, powiadał, że
ta oto moja ręka jest rzeczą zewnętrzną wobec mego umysłu,
że znajduje się ona w przestrzeni — a także wiem, że ta ręka
istnieje. A zatem dowiodłem, że istnieje co najmniej jedna
rzecz zewnętrzna wobec mego umysłu. Chcecie dowodu, że
istnieją co najmniej dwie rzeczy zewnętrzne? Proszę bardzo,
oto unoszę obie ręce i mówię: „Tu jest jedna ręka, a tu jest
druga". Chcecie dowodu, że rzeczy zewnętrzne istniały w
przeszłości? Oto on:

Trzymałem niedawno dwie ręce nad tym pulpitem; a zatem

niedawno istniały dwie ręce; a zatem co najmniej dwa przed-
mioty zewnętrzne istniały w pewnym czasie w przeszłości
C.B.D.O.8

Czytając O pewności trzeba pamiętać, że jest to zbiór

notatek prowadzonych na bieżąco, nie poprawionych i nie
poddanych selekcji. Normalny tryb pracy Wittgensteina
polegał na tym, że z takich rękopisów wybierał uwagi, które
uznał za udane i dyktował je maszynistce, maszynopisy te
poprawiał dalej, część uwag usuwał, dodawał nowe, zmieniał
ich kolejność — i sporządzał kolejne maszynopisy. To
właśnie stadium osiągnęły wspomniane powyżej Zettel i
Część II Dociekań filozoficznych — a przecież i one miały
nadal charakter notatek roboczych! Niech więc nie dziwią
nas liczne powtórzenia w tekście czy mnogość tez wyraźnie
niedopracowanych, niejasnych aluzji itd. Czytając O pew-
ności musimy wykonać na własną odpowiedzialność tę
pracę, której ich autor wykonać nie zdążył.

8
Tamże., s. 83. 14
 A przecież tekst ten, spisany w większości w ostatnich
tygodniach życia, ma w dzisiejszej filozofii znaczenie ogromne.
Szczególną rolę pełni na przykład w pewnych toczonych dziś
sporach teologicznych 9. Są nawet tacy, którzy cenią O
pewności bardziej niż Dociekania filozoficzne. Niewątpliwie
pojawia się w tej książce szereg nowych w stosunku do
Dociekań idei. Ich wydobycie wymaga jednak daleko
sięgających interpretacji, a nie chciałbym narzucać Czy-
telni(cz)kom własnego rozumienia10 — tym bardziej, że sam
Wittgenstein nie znosił prezentowania swoich myśli przez
innych. Sądzę zresztą, że notatki O pewności, zważywszy na
ich charakter i okoliczności powstania, nie tyle czekają na
interpretację, co stanowią wyzwanie, by — rozwinąwszy
tkwiące w tekście zalążkowe idee — zbudować na tej
podstawie nową, postwittgensteinowską filozofię.
Wittgenstein spisał 65 pierwszych uwag O pewności na
dwudziestu luźnych kartkach papieru, pozostałe w niewiel-
kich notatnikach. Wydawcy, G. E. M. Anscombe i G. H. von
Wright, opublikowali te zapiski bez żadnych selekcji czy
poprawek — swój wkład ograniczyli do ponumerowania
uwag kolejno od l do 676 i opatrzenia całości tytułem. Tekst
ukazał się po raz pierwszy nakładem wydawnictwa Basil
Blackwell, Oxford, w roku 1969, wraz z równoległym
przekładem angielskim, którego dokonali Denis Paul i Eli-
zabeth Anscombe. W późniejszych wydaniach poprawiono
nieco błędów.
Nasz polski przekład O pewności ukazał się po raz
pierwszy drukiem w numerze 2(13), 1984 Colloąuia Commu-
nia. Obecnie przedstawiamy znacznie zmienioną wersję
tamtego tekstu. Sporządziliśmy go na podstawie niemie-
ckiego oryginału, zdając się tu i ówdzie, w trudniejszych

9
F. Kerr, Theology a/ter Wittgenstein, Blackwell 1986; zob. też R. Trigg,
Rozum i zaangażowanie, PAX 1978.
10
Próbowałem niegdyś użyć idei z O pewności w filozofii nauki, Co to
znaczy, że coś istnieje?, w: „Studia Filozoficzne", nr 11-12, 1982, ss. 3-18, a
choć po latach uważam ten tekst za nieudolny, to nadal jestem gotów
pewnych zawartych tam myśli bronić.

15
przypadkach, na rozumienie sugerowane przez przekład
angielski; z tego przekładu pochodzi m. in. parę słów
zamieszczonych w nawiasach kwadratowych, a których
brak w oryginale. Ogólnie rzecz biorąc przekład angielski
„wygładza" tekst Wittgensteina, zapełniając niejasności czy
luki wywodów interpretacjami pochodzącymi od tłumaczy.
My staraliśmy się być bliżsi oryginałowi, choć nie zawsze
oparliśmy się pokusie, by oddać myśl autora w sposób O PEWNOŚCI
potoczyściej brzmiący w języku polskim czy by zastąpić
pełnym zdaniem równoważnik zdania z zapisków Wittgens-
teina. Dlatego też często zastępowaliśmy formy bierne przez
czynne; a niekiedy osłabialiśmy nagminnie stosowany przez
autora tryb przypuszczający, pomijając jakieś „a gdyby",
„byłoby" itd.
Niestety nie udało się nam pewnych kluczowych dla tekstu
terminów oddać przy pomocy stale tych samych terminów
polskich. Tak więc niemieckie Grundi Grunde to w przekładzie
czasem „racja" (zwłaszcza gdy chodzi o przeciwstawienie
przyczyn powstawania danego poglądu racjom, które przema-
wiają na jego rzecz), a czasem „podstawa". Glauben to u nas
raz „wiara" (zwłaszcza gdy chodzi o przeciwstawienie wiedzy i
wiary), a raz „przekonanie". „Pewność" odpowiada wittgen-
steinowskim Gewiheit i Sicherheit, choć ten ostatni termin
oddajemy niekiedy przez „niezawodny". Evidenz
przekładamy zwykle na „świadectwo", co ma zarówno zalety
jak wady. Falsch to raz „fałszywy", a raz „błędny". Wszystkie
tego typu decyzje terminologiczne muszą opierać się na
rozumieniu filozoficznego sensu tekstu i pociągają za sobą
nieuniknione ryzyko. Dobierając polską terminologię kiero-
waliśmy się w pewnej mierze doskonałym przekładem
Dociekań filozoficznych dokonanym przez Bogusława Wol-
niewicza (PWN, Warszawa 1972). Pewne zawiłości tekstu
niemieckiego pomógł nam rozwikłać Profesor Leon Kój,
któremu serdecznie za to dziękujemy. Oczywiście wyłącznie
my ponosimy odpowiedzialność za wszystkie błędy i niedo-
skonałości ostatecznej wersji tłumaczenia. łi. M. «••

Wojciech Sady

16
1. Jeśli wiesz, że tu jest jedna ręka, to zgodzimy się co do
całej reszty.
(Kiedy powiada się, że tego a tego zdania nie daje się
dowieść, nie znaczy to oczywiście, że nie można go wy-
prowadzić z innych zdań; każde zdanie daje się wyprowadzić z
innych zdań. Ale te zdania mogą nie być bardziej pewne niż
ono samo.) (O tym komiczna uwaga H. Newmana.)

2. Z tego, że mnie — lub każdemu — wydaje się, że tak jest,

nie wynika, że tak jest.
Co prawda wolno spytać, czy można w to sensownie
wątpić.

3. Jeśli np. ktoś mówi „Nie wiem, czy tu jest ręka", to

można by mu powiedzieć „Spójrz z bliska". —Ta możliwość
przekonania się należy do gry językowej. Jest jedną z jej
istotnych cech.

4. „Wiem, że jestem człowiekiem". Aby ujrzeć, jak niejasny

jest sens tego zdania, rozważ jego negację. Co najwyżej
można by je zrozumieć jeszcze w ten sposób: „Wiem, że mam
ludzkie organy". (Np. mózg, którego jednak nikt dotąd nie
widział.) Ale co ze zdaniem w rodzaju „Wiem, że mam
mózg"? Czy mogę w nie wątpić? Nie mam podstaw, by
wątpićl Za nim przemawia wszystko, przeciwko niemu nic. A
mimo to można sobie wyobrazić, że podczas operacji moja
czaszka okaże się pusta.

5. To, czy zdanie może w końcu okazać się fałszywe,

zależy od warunków, które, według mnie, mają dla niego
obowiązywać.

6. A więc czy można (jak Moore) wyliczyć to, co się wie? Tak
po prostu, jak sądzę, nie. W przeciwnym bowiem razie

19
błędnie używa się wyrażenia „Wiem". A to błędne użycie
wydaje się ujawniać osobliwy i nadzwyczaj ważny stan
umysłowy.
7. Moje życie pokazuje, że wiem, albo że jestem pewny, iż tam
stoi krzesło, są drzwi i tak dalej. — Mówię do przyjaciela „Weź
stamtąd to krzesło", „Zamknij drzwi" itd., itd.
8. Różnica między pojęciem 'wiedzieć' a pojęciem 'być
pewnym' nie jest zbyt ważna, chyba że „wiem" ma znaczyć:
Nie mogę się mylić. Na sali sądowej np. w każdym zeznaniu
zamiast „wiem" można by powiedzieć „jestem pewien".
Możemy sobie nawet wyobrazić, że „wiem" byłoby tam
zakazane. [Ustęp w Wilhelm Meister, gdzie „Wiesz" i „Wie-
działeś" użyte jest w znaczeniu „Byłeś pewien", gdy rzeczy
miały się inaczej, niż on wiedział.]
9. Czy zatem, w trakcie swego życia, upewniam się, że tu jest
ręka (a mianowicie moja ręka)?
10. Wiem, że tu leży chory człowiek? Nonsens! Siedzę przy
jego łóżku, wpatruję się w jego twarz. — A więc nie wiem,
że tam leży chory? — Ani pytanie, ani stwierdzenie nie mają
sensu. Nie więcej niż powiedzenie: „Jestem tutaj", którego
przecież mógłbym użyć w każdej chwili, skoro tylko
nadarzyłaby się stosowna okazja. — Czy zatem „ 2 x 2 = 4"
jest też, za wyjątkiem stosownych okazji, niedorzecznością, a
nie prawdziwym zdaniem arytmetycznym? „ 2 x 2 = 4" jest
prawdziwym zdaniem arytmetycznym — nie „w stosownych
okolicznościach", nie „zawsze" — ale wypowiedziane czy
napisane znaki „ 2 x 2 = 4" mogłyby w chińskim mieć inne
znaczenie lub być jawną niedorzecznością, a z tego widać, że
tylko w użyciu zdanie ma sens. I „Wiem, że tu leży chory",
użyte w nieodpowiedniej sytuacji, wygląda nie na
niedorzeczność, a raczej na oczywistość, tylko dlatego, że z
łatwością możemy wyobrazić sobie pasującą do niego
sytuację; i sądzimy, że słowa „Wiem, że..." są zawsze na
20
miejscu tam, gdzie nie ma wątpliwości (a więc także tam,
gdzie wyrażenie wątpliwości byłoby niezrozumiałe).
11. Po prostu nie zauważamy, jak bardzo wyspecjalizowane
jest użycie „Wiem".
12. — Ponieważ „Wiem" wydaje się opisywać stan
faktyczny, który ręczy za to, co wiedziane, jako za fakt. Po
prostu zapomina się o wyrażeniu „Myślałem, że wiem".
13. Nie jest bowiem tak, by z czyjejś wypowiedzi „Wiem, że
tak jest", można było wywnioskować zdanie „Tak jest". Ani
też z tej wypowiedzi i z tego, że nie jest ona kłamstwem. Ale
czy z mojej wypowiedzi „Wiem itd." nie mogę wywnioskować
„Tak jest"? Owszem; a również „Tam jest ręka" wynika ze
zdania „On wie, że tam jest ręka". Ale z jego wypowiedzi
„Wiem..." nie wynika, że on to wie.
14. Musimy najpierw wykazać, że on to wie.
15. Musimy wykazać, że nie mogła zajść pomyłka. Zape-
wnienie „Wiem to" nie wystarcza. W końcu jest to bowiem
tylko zapewnienie, że nie mogę się mylić i musimy obiektywnie
ustalić, że co do tego się nie mylę.
16. „Jeśli coś wiem, to wiem też, że to wiem itd." sprowadza
się do tego, że „Wiem to" znaczy „Co do tego się nie mylę".
Ale to, czy tak jest, musi dać się obiektywnie ustalić.
17. Załóżmy teraz, że — wskazując na jakiś przedmiot —
mówię „Nie mylę się co do tego, że to jest książka". Jak
wyglądałby tu błąd? I czy mam na ten temat jasne wyob-
rażenie?
18. „Wiem to" znaczy często: mam odpowiednie podstawy,
by to twierdzić. Jeśli więc ktoś inny zna tę grę
21
językową, to przyzna, że wiem. Inny, o ile zna tę grę
językową, musi być zdolny do wyobrażenia sobie, skąd ktoś
może coś takiego wiedzieć.
19. Stwierdzenie „Wiem, że tu jest ręka" można więc tak
kontunuować: „jest to mianowicie moja ręka, którą
oglądam". Wtedy rozumny człowiek nie wątpiłby w to, że
wiem. — Idealista też nie będzie wątpił; powie on raczej, że
nie zajmują go praktyczne wątpliwości, które zostały
rozwiane, ale że za nimi kryje się jeszcze dalsza wątpliwość.
— Potrzeba innego sposobu by wykazać, że to jest iluzja.
20. „Wątpienie w istnienie świata zewnętrznego" nie
oznacza jedynie np. wątpienia w istnienie planety, czego
dowiodły późniejsze obserwacje. — A może Moore chce
powiedzieć, że wiedza, iż tu jest jego ręka, jest innego rodzaju
niż wiedza, że istnieje planeta Saturn? W przeciwnym razie
można by wątpiącym wskazać na odkrycie planety Saturn i
powiedzieć, że jej istnienia dowiedziono, a zatem dowie-
dziono też istnienia świata zewnętrznego.
21. Pogląd Moore'a sprowadza się w istocie do tego, że
pojęcie 'wiedzieć' jest analogiczne do pojęć 'wierzyć', 'do-
myślać się', 'wątpić', 'być przekonanym' pod tym względem, iż
stwierdzenie „Wiem..." nie może być pomyłką. A jeśli tak jest,
to z takiej wypowiedzi można wnioskować o prawdziwości
stwierdzenia. I forma „Myślałem, że wiem" zostaje tu
przeoczona. — Ale jeśli ta ostatnia jest niedopuszczalna, to
błąd w stwierdzeniu musi być również logicznie niemożliwy.
I każdy, kto zna tę grę językową, musi być tego świadomy;
zapewnienie wiarygodnego człowieka, że wie, niczego tu nie
wnosi.
22. Byłoby doprawdy osobliwe, gdybyśmy musieli wierzyć
wiarygodnej osobie, która mówi „Nie mogę się mylić" lub
„Nie mylę się".
22
23. Jeśli nie wiem, czy ktoś ma dwie ręce (czy np.
amputowano mu je czy nie), to uwierzę jego zapewnieniu, iż
ma dwie ręce, o ile jest godny zaufania. Ale jeśli mówi, że to
wie, znaczyć to może dla mnie jedynie tyle, iż mógł się o
tym przekonać, a zatem, że jego ręce nie są wciąż jeszcze
schowane pod przykryciem czy bandażami itd., itd. To, że
wierzę tu człowiekowi godnemu zaufania wypływa stąd, iż
przyjąłem, że może się on o tym przekonać. Ale ktoś, kto
mówi, że nie ma (być może) przedmiotów fizycznych, nie
czyni czegoś takiego.
24. Pytanie idealisty brzmiałoby mniej więcej tak: „Jakim
prawem nie wątpię w istnienie moich rąk?" (I nie można na
nie odpowiedzieć: „ Wiem, że istnieją".) Ale ten, kto tak pyta,
nie dostrzega, że wątpienie w istnienie funkcjonuje tylko w
obrębie gry językowej. A zatem najpierw trzeba by zapytać:
jak przedstawiałaby się taka wątpliwość? a nie rozumieć
tego od razu.
25. Można się mylić nawet co do tego, „że tu jest ręka".
Tylko w określonych okolicznościach jest to niemożliwe. —
„Także w obliczeniach można się pomylić — a tylko w
pewnych okolicznościach nie."
26. Czy jednak w samej regule można dojrzeć, jakie
okoliczności logicznie wykluczają pomyłkę w zastosowaniu
reguł obliczeniowych?
I na cóż przyda się nam tu reguła? Czy nie moglibyśmy jej
(z kolei) błędnie zastosować?
27. Jeśli jednak chcielibyśmy podać tu coś na kształt reguły,
to zawierałaby ona wówczas wyrażenie „w normalnych
okolicznościach". Zaś normalne okoliczności można
rozpoznać, lecz nie można ich dokładnie opisać. Co najwyżej
[możemy opisać] zakres nienormalnych.
23
28. Czym jest 'uczenie się reguły'? — Tym. mioty fizyczne" jest niedorzecznością. Czy ma to być zdanie
Czym jest 'błędne jej stosowanie'? — Tym. A to, na co
empiryczne? —
zwraca się tu uwagę, jest czymś nieokreślonym.
A czy to jest zdaniem empirycznym: „Wydaje się, że są
przedmioty fizyczne"?
29. Praktyczne używanie reguły pokazuje również, na czym
polega błąd w jej stosowaniu.
36. Pouczenia „A jest przedmiotem fizycznym" udzielamy
tylko komuś, kto jeszcze nie rozumie, co znaczy „A" lub co
30. Kiedy ktoś się o czymś przekonał, to powiada: „Tak, ten
znaczy „przedmiot fizyczny". Pouczenie to dotyczy zatem
rachunek się zgadza"; lecz nie wywnioskował tego ze swego
użycia słów, zaś „przedmiot fizyczny" jest pojęciem logicz-
poczucia pewności. Nie wnioskuje się o stanie rzeczy z
nym. (Jak kolor, ilość,...) I dlatego żadnego zdania w rodzaju
własnej pewności.
„Są przedmioty fizyczne" nie da się sformułować.
Pewność jest jak gdyby tonem, jakim stwierdza się stan
A jednak takie nieudane próby napotykamy na każdym
rzeczy, lecz nie wnioskuje się z tonu o tym, że ma się słuszność.
kroku.
31. Te zdania, do których człowiek wciąż na nowo powraca
37. Ale czy na sceptycyzm idealisty albo na zapewnienia
niczym nawiedzony, chciałbym usunąć z języka
realisty wystarczy odpowiedzieć, że „Są przedmioty fizyczne"
filozoficznego.
jest niedorzecznością? Dla nich nie jest to w końcu niedorzecz-
ność. Odpowiedzią byłoby jednak: zarówno to twierdzenie
32. Nie chodzi o to, że Moore wie, iż tu jest ręka, a raczej o to,
jak jego przeciwieństwo stanowią chybioną próbę wyrażenia
że nie zrozumielibyśmy go, gdyby powiedział „Oczywiście
(czegoś), czego tak wyrazić się nie da. Zaś to, że jest to próba
mogę się co do tego mylić". Zapytalibyśmy „Na czym by
chybiona, można pokazać; ale na tym się sprawa nie kończy.
polegało zrobienie takiego błędu?" — np. odkrycie, że to był
Trzeba sobie koniecznie uzmysłowić, że to, co jawi się nam
błąd?
jako pierwszy wyraz trudności lub jej rozwiązania, może być
nadal wyrażeniem najzupełniej błędnym. Tak jak ten, kto
33. Wykluczylibyśmy zatem zdania, które nie prowadzą nas
słusznie krytykuje obraz, często na początku skieruje zarzuty w
dalej.
niewłaściwe miejsce i potrzeba dociekań, by znaleźć dla tej
krytyki właściwy punkt zaczepienia.
34. Jeśli nauczono kogoś rachować, to czy nauczono go
również polegać na obliczeniach swego nauczyciela? Ale te
38. Wiedza w matematyce. Trzeba tu wciąż na nowo
objaśnienia muszą jednak gdzieś mieć swój kres. Czy nauczy
przypominać sobie, że 'proces' czy 'stan wewnętrzny' jest
się go również, że może polegać na swych zmysłach — skoro
nieważny i pytać „Dlaczego miałby on być ważny? Co to
faktycznie w wielu wypadkach mówi mu się, że nie można na
mnie obchodzi?" Interesujące jest to, jak używamy zdań
nich polegać?
matematycznych.
Reguła i wyjątek.
39. Tak się rachuje, w takich okolicznościach rachunek
35. Ale czyż nie można sobie wyobrazić, że nie byłoby uważa się za absolutnie niezawodny, za na pewno pra-
przedmiotów fizycznych? Nie wiem. A jednak „Są przed- widłowy.

24 25
40. Z „Wiem, że to jest moja ręka" może wynikać pytanie
wtedy właśnie nie pojawia się reguła. — Najważniejsze
„Skąd to wiesz?", a odpowiedź na nie zakłada, że tak można
jednak jest: Nie potrzeba reguły. Niczego nam nie brak.
to wiedzieć. Zamiast „Wiem, że to jest moja ręka" można
Rachujemy zgodnie z regułą, to wystarcza.
więc powiedzieć „Tu jest moja ręka" i dodać, skąd to
wiadomo.
na
47. Tak się rachuje. To jest rachowanie. To, czego ™
41. „Wiem, gdzie czuję ból", „Wiem, że czuję go tutaj"" jest
przykład uczymy się w szkole. Zapomnij o transcendentnej
równie niepoprawne jak: „Wiem, że mam bóle". Ale
pewności, związanej z twoim pojęciem ducha.
„Wiem, gdzie dotknąłeś mego ramienia" jest poprawne.
48. A jednak z mnóstwa rachunków jedne można by
42. Można rzec „On w to wierzy, ale tak nie jest", a nie „On
określić jako raz na zawsze niezawodne, inne jako jeszcze nie
to wie, ale tak nie jest". Czy wypływa to z różnicy
ustalone. Ale czy to jest różnica logiczna"?
pomiędzy stanami psychicznymi wiary i wiedzy? Nie. —
„Stanem psychicznym" można nazwać coś, co wyrażają ton 49. Ale pamiętaj: jeśli nawet rachunek jest dla mnie czymś
wypowiedzi, gesty itp. Można by zatem mówić o psy-
ustalonym, to jest to tylko decyzja dla celów
chicznym stanie przekonania i wszystko jedno, czy jest to = ...? Gdy
praktycznych.
wiedza, czy fałszywa wiara. Przeświadczenie, że słowa
50. Kiedy mówi się: wiem, że
„wierzyć" i „wiedzieć" muszą odpowiadać różnym stanom
obliczenia zostały sprawdzone.
psychicznym byłoby tym samym co wiara, iż słowo „ja" i
imię „Ludwig" muszą odnosić się do różnych ludzi,
51. Co to za zdanie: „Jak mógłby tu wyglądać błąd?"
ponieważ pojęcia są różne.
Musiałoby to być zdanie logiczne. Ale jest to logika, której
się nie używa, tego bowiem, czego ona uczy, nie uczymy się
43. Jakiego rodzaju zdaniem jest: „Nie możemy mylić się
za pomocą zdań. — Jest to zdanie logiczne, opisuje bowiem
co do tego, że 12 x 12 = 144"? Musi to z pewnością być
sytuację pojęciową (językową).
zdanie logiki. —— Ale czy to nie jest to samo, albo czy
nie sprowadza się do tego samego, co stwierdzenie 12 x 12 =
52. Ta sytuacja nie jest więc taka sama dla zdań w rodzaju „W
144?
tej odległości od Słońca znajduje się planeta" i „Tu jest ręka"
(mianowicie moja własna). Tego drugiego nie można nazwać
44. Skoro wymagasz reguły, z której wynika, że nie hipotezą. Ale między nimi nie ma ostrej granicy.
można się tu pomylić w obliczeniach, to odpowiedź brzmi, iż
nie nauczyliśmy się tego dzięki regule, ale dzięki temu, że
53. Można zatem przyznać, że Moore ma rację, o ile
nauczyliśmy się rachować.
przyjmiemy taką interpretację jego poglądów, przy której
zdanie mówiące, iż tu jest przedmiot fizyczny, mieć będzie
45. Poznaliśmy naturę rachowania ucząc się rachować. taki sam status logiczny jak zdanie, które mówi, że tu jest
czerwona plama.
46. Czy jednak nie można opisać tego, w jaki sposób
przekonujemy się o niezawodności rachunku? O tak! Ale
54. Nie jest mianowicie prawdą, że — w miarę jak pr
echodzimy od planety do mojej własnej ręki — pomyłka
26 27
staje się coraz bardziej i bardziej nieprawdopodobna. Ale
w pewnym punkcie jest ona już nie do pomyślenia.
Na to wskazuje chociażby rzecz taka, że w przeciwnym
razie musiałoby dać się pomyśleć i to, iż mylimy się w każdej
wypowiedzi na temat przedmiotów fizycznych, że wszystkie,
jakie kiedykolwiek wygłaszamy, są fałszywe.
55. A zatem czy możliwa jest hipoteza, że wszystkie rzeczy z
naszego otoczenia nie istnieją? Czyż nie przypominałaby
ona tej, że pomyliliśmy się we wszystkich naszych oblicze-
niach? •
56. Kiedy mówi się „Być może ta planeta nie istnieje, a
zjawisko świetlne powstaje w inny sposób", to przecież
potrzebny jest przykład przedmiotu, który istnieje. On nie
istnieje, —jak np. ...
A może powinniśmy rzec, że pewność jest jedynie skon-
struowanym punktem, do którego niektóre rzeczy zbliżają
się bardziej, a inne mniej? Nie. Wątpliwość stopniowo traci
swój sens. Ta gra językowa jest właśnie taka.
A wszystko, co opisuje grę językową, należy do logiki.
57. „ Wiem, nie tylko przypuszczam, że tu jest moja ręka" —
czy nie można by tego rozumieć jako zdania gramatycznego?
A więc nie czasowo. —
Ale czy wtedy nie przypomina ono tego: „Wiem, nie
tylko przypuszczam, że widzę czerwień"?
I czy konsekwencją „A więc są przedmioty fizyczne" nie
jest „A więc są kolory"?
58. Jeśli „Ja wiem itd." rozumie się jako zdanie grama-
tyczne, to oczywiście „ja" nie może być ważne. I znaczy to
właściwie „Nie ma w tym przypadku czegoś takiego jak
wątpliwość" lub „Wyrażenie 'Ja nie wiem' nie ma w tym
przypadku żadnego sensu". A z tego wynika oczywiście, że
„Ja wiem" również sensu nie ma.
28
59. „Ja wiem" jest tu wglądem logicznym. Tylko że
realizmu w ten sposób dowieść się nie da.
60. Błędne jest powiedzenie, że 'hipoteza', iż to jest
kawałek papieru, byłaby potwierdzona bądź obalona przez
późniejsze doświadczenie i że w „Wiem, że to jest kawałek
papieru", „Wiem" odnosi się do takiej hipotezy albo do
określenia logicznego.
61. ...Znaczenie słowa jest rodzajem jego zastosowania.
Bo jest ono tym, czego uczymy się najpierw, gdy
włączamy słowo do naszego języka.
62. Dlatego zachodzi odpowiedniość pomiędzy pojęciami
„znaczenie" i „reguła".
63. Jeśli wyobrazimy sobie, że fakty są inne, niż są, to pewne gry
językowe stracą na znaczeniu, inne zaś staną się ważne. I tak
stopniowo to się zmienia — użycie słownika języka.
64. Porównaj znaczenie słowa z 'funkcją' urzędnika. A
'różne znaczenia' z 'różnymi funkcjami'.
65. Kiedy zmienia się gra językowa, zmieniają się pojęcia, a
wraz z pojęciami znaczenia słów.
66. Wypowiadam stwierdzenia o rzeczywistości mające
różne stopnie niezawodności. Jak ujawnia się stopień nieza-
wodności? Jakie ma konsekwencje?
Może chodzić np. o niezawodność pamięci czy percepcji.
Mogę być czegoś pewny, lecz wiedzieć, jaki test mógłby
przekonać mnie, że się mylę. Jestem np. całkowicie pewny
daty bitwy, ale gdybym znalazł inną datę w uznanym dziele
historycznym, to zmieniłbym swą opinię i nie błądziłbym z
tego powodu w odniesieniu do wszystkich innych sądów.
29
67. Czy moglibyśmy wyobrazić sobie człowieka, który
wciąż myli się tam, gdzie my uważamy błąd za wykluczony, a
zarazem gdzie nigdy na niego nie natrafiliśmy?
Mówi on np. z taką samą pewnością (i z wszystkimi jej
oznakami), jak ja, że mieszka tam a tam, ma tyle a tyle lat,
pochodzi z takiego a takiego miasta, lecz się myli.
Ale jak on odnosi się do tego błędu? Co powinienem
przyjąć?
68. Pytanie brzmi: co ma tu powiedzieć logik?
69. Mógłbym powiedzieć: „Jeśli mylę się co do tego, to nie
mam gwarancji, że cokolwiek z tego, co mówię, jest prawdą".
Ale ani inni nie powiedzą tego o mnie, ani ja o innych.
70. Od miesięcy mieszkam pod adresem A, niezliczoną
ilość razy odczytywałem nazwę ulicy i numer domu i dałem
ten adres niezliczonej ilości ludzi. I jeśli się co do tego mylę,
to ta pomyłka jest niewiele mniejsza, niż gdybym (fałszywie)
wierzył, że piszę po chińsku a nie po niemiecku.
71. Gdyby mój przyjaciel pewnego dnia sobie wyimagi-
nował, że od dłuższego czasu mieszka w takim to a takim
miejscu itd., itd., to nie nazwałbym tego błędem, lecz raczej
zaburzeniem psychicznym, może przejściowym.
72. Nie każde fałszywe przekonanie tego rodzaju jest
błędem.
/
73. Ale jaka jest różnica pomiędzy błędem a zaburzeniem
psychicznym? Albo jaka jest różnica pomiędzy trakto-
waniem tego przeze mnie jako błędu i jako zaburzenia
psychicznego?
74. Czy można powiedzieć: błąd ma nie tylko przyczynę, ma
też podstawy? Tzn. w przybliżeniu: gdy ktoś robi błąd, daje
się to wpasować w to, co wie on prawidłowo.
30
75. Czy byłoby poprawne: Gdybym jedynie był błędnie
przekonany, że tu przede mną stoi stół, to wciąż mogłoby to
być błędem; ale jeśli jestem błędnie przekonany, że codziennie
od kilku miesięcy widuję ten lub jakiś podobny stół, i
regularnie go używam, to czy nie jest to błąd?
76. Muszę naturalnie zmierzać do podania twierdzeń,
które można by tu chcieć wygłosić, lecz nie można by
wygłosić ich sensownie.
77. Być może dla pewności przemnożę dwukrotnie lub dam
komuś innemu do sprawdzenia. Ale czy będę sprawdzał to
dwadzieścia razy lub dam dwudziestu ludziom do spraw-
dzenia? I czy jest to pewne zaniedbanie? Czy niezawodność
naprawdę by wzrosła po dwudziestu sprawdzeniach?
78. A czy mogę podać rację, że tak nie jest?
79. To, że jestem mężczyzną a nie kobietą, można zwery-
fikować, ale gdybym powiedział, że jestem kobietą, a
chciałbym tę pomyłkę wyjaśnić mówiąc, że nie spraw-
dziłem tego stwierdzenia, to tego wyjaśnienia by nie uznano.
80. Prawdziwość moich stwierdzeń jest sprawdzianem
tego, że je rozumiem.
81. Tzn.: jeśli wygłaszam pewne fałszywe stwierdzenia, to
wątpliwym się staje, czy je rozumiem.
82. To, co uchodzi za dostateczny sprawdzian stwierdzenia —
należy do logiki. Należy do opisu gry językowej.
83. Prawdziwość pewnych zdań empirycznych należy do
naszego układu odniesienia.
84. Moore mówi, że wie, iż Ziemia istniała przez wiele lat
pr/ed jego narodzinami. I wypowiedź ta, tak wyrażona,
31
wydaje się dotyczyć jego osoby, nawet jeśli dodatkowo jest wątpliwościami, choć nie według wyraźnej reguły? Po prostu
wypowiedzią o świecie fizycznym. Ale filozoficznie jest przyjmuje się go jako truizm, nigdy nie kwestionowany,
nieinteresujące, czy Moore wie to bądź tamto, interesujące może nawet nigdy nie formułowany.
jest, że i skąd można to wiedzieć. Gdyby Moore powiada-
miał nas, że zna odległość dzielącą pewne gwiazdy, to 88. Może być na przykład tak, że wszystkie nasze badania są
moglibyśmy z tego wyciągać wniosek, iż przeprowadził ustawione w ten sposób, aby pewne zdania, o ile się je w
specjalne badania i chcielibyśmy dowiedzieć się, jakie. Lecz ogóle formułuje, usytuować poza zasięgiem wszelkich
Moore wybiera dokładnie ten przypadek, w którym wszyscy, wątpliwości. Leżą one poza drogą, po której podąża
jak się zdaje, wiemy to samo, co on, a nie możemy badanie.
powiedzieć, skąd. Jestem np. przekonany, że wiem tyle samo na
ten temat (istnienie Ziemi), co Moore i jeśli on wie, iż jest 89. Chciałoby się powiedzieć: „Wszystko przemawia za tym
tak, jak on mówi, to ja to też wiem. Bo też nie jest tak, i nic przeciwko, że Ziemia istniała na długo przed moim
jakoby doszedł on do tego zdania po jakiejś myślowej urodzeniem..."
drodze, która jest mi wprawdzie dostępna, lecz której nie Ale czy jednak nie mógłbym wierzyć w twierdzenie
przebyłem. przeciwne? Powstaje jednak pytanie: Jakie byłyby praktyczne
skutki takiej wiary? — Być może ktoś powie: „Nie o to tu
85. Co więc składa się na to, że ktoś to wie? Może chodzi. Wiara jest tym, czym jest, niezależnie od swych
znajomość historii? Wiedzieć on musi, co znaczy: Ziemia praktycznych skutków". Myśli się: To jest zawsze to samo
istnieje już tak a tak długo. Bo nie każdy rozumny dorosły nastawienie ludzkiego umysłu.
musi to wiedzieć. Widzimy ludzi budujących i burzących
domy i prowadzi nas to do pytania: „Od jak dawna stoi ten90. Pierwotne znaczenie „wiem" przypomina i odnosi się do
dom?" Ale jak dochodzi się do tego, by zadawać takie „widzę". („Wissen", „videre".) I „Wiedziałem, że on był w
pytanie np. o górę? Czy więc wszyscy ludzie mają pojęcie tym pokoju, ale go w tym pokoju nie było" przypomina
'Ziemi' jako ciała, które może powstać i przeminąć? Dla- „Widziałem go w tym pokoju, ale go tam nie było". „Ja
wiem" wyrażać ma relację nie między mną a sensem zdania
czego nie miałbym myśleć o Ziemi jako o czymś płaskim, ale
w każdym kierunku (także w głąb) rozciągającym się bez (jak „Ja wierzę"), ale pomiędzy mną a faktem. Tak, że moja
końca? Wtedy jednakże można by powiedzieć „Wiem, że ta świadomość ogarnia fakt. (Z tej właśnie racji chce się
góra istniała na długo przed moimi narodzinami". — Co by powiedzieć, że nie wie się właściwie niczego o tym, co dzieje
jednak było, gdybym spotkał człowieka, który by w to nie się w świecie zewnętrznym, a tylko o tym, co dzieje się w
wierzył? sferze tak zwanych danych zmysłowych.) To dałoby nam
obraz wiedzy jako percepcji zdarzenia zewnętrznego przy
86. A co, jeśli w zdaniu Moore'a „Wiem" zastąpimy przez pomocy promieni wzrokowych, rzutujących go takim, jakie
„Mam niewzruszone przekonanie"? jest, na oko i na świadomość. Tylko że wtedy natychmiast
powstaje pytanie, czy można być pewnym tego rzutowania. I
87. Czy zdanie twierdzące, które mogło funkcjonować jako ten obraz pokazuje wprawdzie, jak wyobrażamy sobie
hipoteza, nie może być też użyte jako podstawa badania i naszą wiedzę, lecz nie to, co leży u podstaw tego wyob-
działania? Tzn. czy nie można go po prostu chronić przed rażenia.

32 33
91. Jeśli Moore mówi, że wie, iż Ziemia istniała itd., to
większość z nas przyzna mu rację co do tego, że istniała już
ona od tak dawna i będziemy mu też wierzyć gdy mówi, iż
jest o tym przekonany. Ale czy ma on też odpowiednie racje na
poparcie swego przekonania? Bo jeśli nie, to przecież tego nie
wie (Russell).
92. Można jednak spytać: „Czy ktoś może mieć uzasadnione
racje, by wierzyć, że Ziemia istnieje od niedawna, mniej
więcej od jego narodzin?" — Przypuśćmy, że zawsze mu tak
mówiono, — czy miałby jakąś dobrą rację, by w to
wątpić? Ludzie wierzyli, że mogą wywołać deszcz;
dlaczego król nie mógłby zostać wychowany w wierze, że
świat rozpoczął się wraz z nim? I gdyby teraz Moore i ten
król spotkali się i dyskutowali, to czy Moore naprawdę
mógłby wykazać, że jego przekonanie jest słuszne? Nie
twierdzę, że Moore nie mógłby nawrócić króla na swój
pogląd, lecz byłoby to nawrócenie szczególnego rodzaju;
król doprowadzony by został do tego, by patrzeć na świat
inaczej.
Pamiętaj, że jest się często przekonanym o słuszności
pewnego poglądu za sprawą jego prostoty lub symetrii, tj.
one doprowadzają do tego, iż się ten pogląd przyjmuje.
Wtedy może mówi się po prostu „Tak musi być".
93. Zdania przedstawiające to, co Moore 'wie', są wszystkie
tego rodzaju, że trudno wyobrazić sobie, dlaczego ktoś
miałby wierzyć w twierdzenie przeciwne. Np. zdanie, że
Moore spędził całe swe życie w niewielkiej odległości od
Ziemi. — Znów mogę tu mówić o sobie zamiast o
Moore'rze. Cóż mogłoby mnie doprowadzić do tego, bym
uwierzył w twierdzenie przeciwne? Może pamięć a może
to, co mi powiedziano. — Wszystko, co widziałem lub
słyszałem, przekonuje mnie, iż żaden człowiek nigdy nie
oddalił się zbytnio od Ziemi. Nic w moim obrazie świata
nie przemawia za poglądem przeciwnym.
34
94. Ale nie zyskałem swego obrazu świata, gdyż prze-
konałem się o jego poprawności, ani nie dlatego, że
jestem przekonany o jego poprawności. Lecz jest to
odziedziczone tło, na którym rozróżniam prawdę od fałszu.
95. Zdania opisujące ten obraz świata mogłyby należeć do
jakiegoś rodzaju mitologii. A ich rola jest podobna do roli reguł
gry; gry zaś można się też nauczyć czysto praktycznie, nie
ucząc się żadnych wyraźnych reguł.
96. Można by sobie wyobrazić, że pewne zdania o formie
zdań empirycznych stwardniały i funkcjonowały jako kanały
dla niestwardniałych, płynnych zdań empirycznych; i że ten
stosunek zmienił się z czasem, kiedy zdania płynne
stwardniały, a twarde stały się płynnymi.
97. Mitologia może na nowo popaść w stan płynny,
koryto myśli może się przesunąć. Rozróżniam jednak ruch
wody w korycie rzeki od przesunięcia samego koryta, choć
nie ma między nimi ostrego podziału.
98. Lecz jeśli ktoś by powiedział „Tak więc logika
również jest nauką empiryczną", to nie miałby racji.
Słusznym jest jednak, że to samo zdanie można raz trak-
tować jako coś do sprawdzenia empirycznego, a raz jako
regułę sprawdzania.
99. Tak, brzeg tamtej rzeki składa się po części z twardej
skały, nie podlegającej żadnym (lub jedynie niezauważal-
nym) zmianom, a po części z piasku, który raz tu a raz tam
jest zmywany i nanoszony.
100. Prawdy, o których Moore mówi, że je zna, są,
nawiasem mówiąc, prawdami, które wszyscy znamy, o ile on je
zna.
-35
 101. Zdaniem takim mogłoby więc być np. „Nigdy się nie
zdarzyło, by moje ciało znikło, a po pewnym czasie pojawiło
się na nowo".
102. Czy nie mógłbym wierzyć, że kiedyś, nie wiedząc o
tym, może w stanie nieprzytomności, zostałem uniesiony
daleko od Ziemi, tak że inni o tym wiedzą, ale mi tego nie
mówią? To jednak zupełnie nie pasowałoby do całej reszty
moich przekonań. Nie, żebym mógł opisać system tych
przekonań. Lecz moje przekonania tworzą system,
strukturę.
103. I gdybym teraz miał powiedzieć „Jest moim nie-
wzruszonym przekonaniem, że itd.", to w tym przypadku
znaczyłoby również, że nie doszedłem do tego przekonania
świadomie, po przebyciu pewnej drogi myślowej, lecz że jest
ono zakotwiczone we wszystkich moich pytaniach i od-
powiedziach, w taki sposób, że nie mogę go poruszyć.
104. Jestem np. również przekonany o tym, że Słońce nie
jest dziurą w sklepieniu niebieskim.
105. Wszelkie sprawdzanie, wszelkie potwierdzanie i obalanie
hipotez zachodzi zawsze wewnątrz systemu. System ten nie jest
mianowicie mniej lub bardziej arbitralnym i wątpliwym
punktem wyjścia dla wszystkich naszych argumentów, lecz
należy on do istoty tego, co nazywamy argumentem.
System jest nie tyle punktem wyjścia, co żywiołem, w
którym żyją argumenty.
106. Pewien dorosły opowiedział dziecku, że był na
Księżycu. Dziecko mi to opowiada, a ja mówię, że to był
tylko żart, że ów człowiek na Księżycu nie był; Księżyc jest
bardzo, bardzo od nas daleko i nie można tam się wspiąć czy
polecieć. — Jeśli teraz dziecko się przy tym upiera: może jest
jednak pewien sposób dostania się tam, którego tylko ja nie
znam itd. — cóż mógłbym mu odpowiedzieć? Cóż mógłbym
36
odpowiedzieć dorosłym tubylcom, którzy wierzą, że lu-
dzie czasem udają się na Księżyc (może tak interpretują
swoje sny), a którzy faktycznie przyznają, że zwykłymi
sposobami nie można się tam wspiąć czy dolecieć?
— Lecz dziecko nie będzie zazwyczaj obstawać przy takim
wierzeniu i szybko przekona go to, co mu mówimy z
powagą.
107. Czy nie przypomina to dokładnie sposobu, w jaki
można dziecku wpoić wiarę w Boga lub że Boga nie ma
— i potem będzie ono mogło, odpowiednio, podawać
przekonujące racje na rzecz jednego lub drugiego?
108. „Czy nie ma zatem prawdy obiektywnej? Czy nie jest
prawdą lub fałszem, że ktoś był na Księżycu?" Jeśli myślimy w
obrębie naszego systemu, to jest pewne, że nikt na
Księżycu nie był. Nie tylko nigdy niczego podobnego nie
donosili nam rozumni ludzie, ale cały nasz system fizyki
zabrania nam w to wierzyć. Wymaga to bowiem odpowiedzi
na pytania: „Jak przezwyciężył on siłę ciężkości?", „Jak
mógł żyć bez atmosfery?" i tysiące innych, na które od-
powiedzi brak. Ale przypuśćmy, że zamiast tych wszystkich
wyjaśnień napotkalibyśmy odpowiedź: „Nie wiem, jak do-
ciera się na Księżyc, jednak ci, którzy tam docierają,
rozpoznają natychmiast, że tam są; a ty również nie możesz
wyjaśnić wszystkiego". Czulibyśmy się niesłychanie odlegli
intelektualnie od kogoś, kto by tak mówił.
109. „Zdanie empiryczne jest sprawdzalne" (mówimy). Ale
jak? i przez co?
110. Co uchodzi za jego sprawdzian? — „Ale czy jest to
sprawdzian wystarczający? A, jeśli tak, to czy nie powinno to
być jako takie rozpoznawalne w logice?" — Jak gdyby
uzasadnianie nie docierało gdzieś do kresu. Ale ów kres nie
jest nieuzasadnionym założeniem, jest nieuzasadnionym
sposobem działania. ,
37
 111. „Wiem, że nigdy nie byłem na Księżycu." — To brzmi
całkiem inaczej w okolicznościach faktycznych, niż
brzmiałoby wtedy, gdyby niejeden człowiek był na
Księżycu, być może sam o tym nie wiedząc. W tym
przypadku można by podać racje na rzecz tej wiedzy. Czy
nie ma tu podobnego związku, co między ogólną regułą
mnożenia i szczególnym, przeprowadzonym mnożeniem?
Chcę powiedzieć: To, że nie byłem na Księżycu, jest dla
mnie równie niewzruszone, jak jakiekolwiek tego uza-
sadnienie.
112. I czy nie to właśnie Moore chce powiedzieć, gdy mówi,
że wie te wszystkie rzeczy? — Ale czy naprawdę chodzi o
to, że on to wie, a nie o to, iż pewne z tych zdań muszą być
dla nas ustalone?
113. Gdy ktoś chce nas uczyć matematyki, nie zacznie od
zapewniania nas, że wie, iż a + b = b + a.
Kto nie jest pewien żadnego faktu, ten również nie
może być pewien sensu swoich słów.
> 114.
115. Gdyby ktoś próbował wątpić we wszystko, to nie
doszedłby nawet do wątpienia w cokolwiek. Gra w wątpienie
sama zakłada już pewność.
116. Czy zamiast „Wiem..." Moore nie mógłby rzec „Jest dla
mnie ustalone, że..."? I dalej: „Jest ustalone dla mnie i dla
wielu innych..."
117. Dlaczego nie mogę wątpić w to, że nigdy nie byłem na
Księżycu? I jak mógłbym próbować w to wątpić?
Przede wszystkim założenie, że być może tam byłem,
uderzałoby mnie swą bezużytecznością. Nic by z niego nie
wynikało, niczego by ono nie wyjaśniało. Nie wiązałoby się z
niczym w moim życiu.
38
Gdy mówię „Nic nie przemawia za tym, wszystko
przeciw", to zakłada to z góry zasadę przemawiania za i
przeciw. Tzn. muszę powiedzieć, co by za tym przemawiało.
118. A czy prawidłowe byłoby powiedzenie: Nikt jak dotąd
nie otworzył mojej czaszki by zobaczyć, czy jest w niej mózg;
ale wszystko przemawia za tym, a nic przeciw, że by go tam
znaleziono?
119. Ale czy można również rzec: Nic nie przemawia
przeciw a wszystko za tym, że ten stół nadal tam się znajduje,
gdy nikt go nie widzi? Bo co za tym przemawia?
120. Ale gdyby ktoś w to wątpił, to jak jego wątpliwości
przejawiałyby się w praktyce? I czy nie moglibyśmy dać mu
w spokoju wątpić, skoro nie robi to żadnej różnicy?
121. Czy można rzec: „Gdzie nie ma wątpienia, tam nie
ma też wiedzy"?
122. Czy wątpienie nie wymaga racji? "
123. Gdziekolwiek spojrzę, nie znajduję racji, by wątpić w to,
że...
124. Chcę rzec: używamy sądów jako zasad(y) sądzenia.
125. Gdyby ślepiec mnie spytał „Czy masz dwie ręce?", to nie
upewniałbym się o tym patrząc. Gdybym miał tu w ogóle
jakieś wątpliwości, to nie wiem, dlaczego miałbym ufać
własnym oczom. Bo czemu nie miałbym sprawdzić swoich
oczu patrząc, by stwierdzić, czy widzę dwie moje ręce? Co jest
przez co sprawdzane? (Kto decyduje o tym, co jest ustalone?) I
co znaczy powiedzenie, że to a to jest ustalone?
39
 126. Nie jestem bardziej pewny znaczeń moich słów, niż
niektórych sądów. Czy mogę wątpić, że ten kolor nazywa się
„niebieski"?
(Moje) wątpliwości tworzą system.
127. Bo skąd wiem, że ktoś wątpi? Skąd wiem, że używa on
słów „Wątpię w to" tak jak ja?
128. Od dziecka uczyłem się tak sądzić. To jest sądzenie.
129. Tak nauczyłem się sądzić; to poznałem jako sąd.
130. Ale czy to nie doświadczenie nas uczy, by tak sądzić, tzn.
że poprawnie jest tak sądzić? Ale w jaki sposób
doświadczenie nas uczył My możemy wyprowadzić coś z
doświadczenia, ale doświadczenie nie kieruje nas, by coś z
niego wyprowadzić. Jeśli to jest racja, by tak sądzić (a nie
tylko przyczyna), to nadal nie dysponujemy racją, aby uznać to
za rację.
131. Nie, doświadczenie nie jest racją na rzecz naszej gry w
sądzenie. Nie są też nią jej znakomite sukcesy.
132. Ludzie sądzili, że król może wywołać deszcz; my
mówimy, że przeczy to wszelkiemu doświadczeniu. Dziś
uważa się samolot, radio itp. za środki zbliżania ludzi i
szerzenia kultury.
133. W normalnych warunkach nie przekonuję się, że
mam dwie ręce, oglądając je. Dlaczego nie? Czy doświadczenie
wykazało, że jest to zbędne? Albo (znowu): Czy w jakiś
sposób opanowaliśmy ogólne prawo indukcji i czy także
tutaj mu ufamy? — Ale dlaczego powinniśmy najpierw
opanować prawo ogólne, a nie od razu szczególne?
134. Jeśli włożyłem książkę do szuflady, to zakładam, że ona
tam jest, chyba że... „Doświadczenie zawsze przyznaje
40
mi rację. Nie ma dobrze udokumentowanych przypadków,
by książka (po prostu) zniknęła." Często zdarzało się, że
książka nigdy więcej się nie znalazła, choć sądziliśmy, iż
wiemy, gdzie była. — Lecz doświadczenie naprawdę nas
jednak uczy, że książka np. nie znika. (Np. stopniowo nie
wyparowuje.) — Lecz czy to właśnie doświadczenie z
książkami itd. sprawia, że przyjmujemy, iż książka nie
zniknęła? Ale przypuśćmy, że odkryliśmy, iż w pewnych
szczególnych, nowych warunkach, książki zniknęły — czy
nie zmienilibyśmy naszego założenia? Czy można przeczyć
oddziaływaniu doświadczenia na nasz system założeń?
135. A czy po prostu nie stosujemy się do zasady, że to, co
zdarza się zawsze, będzie się zdarzało nadal (lub coś
podobnego)? Co znaczy stosować się do tej zasady? Czy
naprawdę wprowadzamy ją do naszego rozumowania? A
może jest to tylko prawo przyrody, do którego stosuje się
nasze wnioskowanie? Raczej to ostatnie. Nie jest to przed-
miotem naszych rozważań.
136. Kiedy Moore mówi, że wie to a to, w rzeczywistości
wymienia zdania empiryczne, którym przytakujemy bez
specjalnego sprawdzenia; a zatem zdania, które w systemie
naszych zdań empirycznych odgrywają szczególną logiczną
rolę.
137. Nawet gdy ktoś najbardziej godny zaufania za-
pewnia mnie, że wie, iż jest tak a tak, samo to nie może
przekonać mnie o tym, że on to wie. Jedynie, że wierzy, iż
wie. Dlatego zapewnienie Moore'a, że wie..., nie interesuje
nas. Lecz zdania, które Moore wylicza jako przykłady
takich znanych prawd, są rzeczywiście interesujące. Nie
dlatego, że każdy wie, iż są prawdziwe, lub że wierzy, iż je
zna, ale dlatego, że wszystkie one pełnią podobną rolę w
systemie naszych sądów empirycznych.
41
 138. Np. nie dochodzimy do żadnego z nich w wyniku
badań.
Istnieją np. badania historyczne i badania nad kształtem i
nad wiekiem Ziemi, lecz nie nad tym, czy Ziemia istniała
przez ostatnie 100 lat. Oczywiście, wielu z nas ma informacje
na temat tego okresu od swoich rodziców i dziadków, lecz
czyż nie mogliby się oni mylić? — „Nonsens!", ktoś powie,
„jakżeż ci wszyscy ludzie mieliby się mylić?" Ale czy to jest
argument? Czy nie jest to po prostu odrzucenie pewnej idei? A
może określenie pojęcia? Bo jeśli mówię tu o możliwości
błędu, to zmienia to rolę, jaką w naszym życiu odgrywają
„błąd" i „prawda".
139. Aby ustanowić praktykę, potrzeba nie tylko reguł, ale
także przykładów. Nasze reguły pozostawiają otwarte furtki
i praktyka musi mówić sama za siebie.
140. Nie opanowujemy praktyki wydawania sądów em-
pirycznych ucząc się reguł; uczy się nas sądów i ich związków z
innymi sądami. Ogól sądów jest dla nas przekonujący.
141. Kiedy zaczynamy w coś wierzyć, to nie w pojedyncze
zdanie, ale w cały system zdań. (Światło stopniowo rozjaśnia
wszystko.)
142. To nie pojedyncze aksjomaty uderzają mnie swą
oczywistością, lecz system, w którym konsekwencje i aks-
jomaty wzajemnie się wspierają.
143. Powiedziano mi np., że ktoś wiele lat temu wspiął się na tę
górę. A czy zawsze badam wiarygodność opowiadającego i to,
czy ta góra istniała przed laty? Dziecko o wiele później
dowiaduje się, że są wiarygodni i niewiarygodni opowiadający,
niż dowiaduje się faktów, które mu opowiedziano. Wcale nie
dowiaduje się, że owa góra istnieje już od dawna; tzn. pytanie,
czy tak jest, w ogóle nie powstaje. Połyka ono, że tak powiem, tę
konsekwencję wraz z tym, czego się uczy.
42
144. Dziecko uczy się wierzyć w mnóstwo rzeczy. Tzn. uczy
się np. działać zgodnie z tymi wierzeniami. Stopniowo
powstaje system tego, w co się wierzy, a w nim niejedno
ustalone jest w sposób niewzruszony, niejedno jest bardziej
lub mniej ruchome. To, co ustalone, nie ma takiego charakteru
dlatego, że jest oczywiste czy przekonywające, jest raczej
ustalone przez to, co go otacza.
145. Chce się rzec „ Wszystkie moje doświadczenia pokazują,
że tak jest". Lecz jak one to robią? Bo owo zdanie, na które
one wskazują, samo należy do ich szczególnej interpretacji.
„To, że uważam to zdanie za niezawodnie prawdziwe,
charakteryzuje również moją interpretację doświadczenia".
146. Tworzymy sobie obraz Ziemi jako kuli, swobodnie
unoszącej się w przestrzeni i nie zmieniającej się zasadniczo
w ciągu 100 lat. Powiedziałem „Tworzymy sobie obraz itd." i
ten obraz pomaga nam teraz wydawać sądy o różnych
stanach rzeczy.
Mogę w rzeczy samej obliczyć wymiary mostu, czasem
obliczyć też, że most jest korzystniejszy od promu itd., itd.
— ale gdzieś muszę zacząć od założenia czy rozstrzygnięcia.
147. Obraz Ziemi jako kuli jest dobrym obrazem, sprawdza
się wszędzie, jest to także obraz prosty — krótko mówiąc,
posługujemy się nim nie wątpiąc w niego.
148. Dlaczego nie przekonuję się o tym, że mam jeszcze
dwie nogi, gdy chcę wstać z krzesła? Nie ma żadnego
dlaczego. Po prostu tego nie robię. Tak właśnie postępuję.
149. Moje sądy same charakteryzują sposób i metodę
tego, jak wydaję sądy, naturę sądów.
150. Jak się określa, która ręka jest prawa, a która lewa?
Skąd wiem, że mój sąd będzie zgodny z sądami innych? Skąd
43
 wiem, że ten kolor jest niebieski? Jeśli sobie tu nie ufam, to
dlaczego miałbym ufać cudzemu sądowi? Czy jest tu jakieś
dlaczego? Czyż nie muszę gdzieś zacząć ufać? Tzn. muszę
gdzieś zacząć od nie-wątpienia; i nie jest to, że tak powiem,
nieprzemyślane, jest to wybaczalne: jest to część wydawania
sądów.
151. Chciałbym rzec: Moore nie wie tego, o czym twierdzi, że
wie, ale jest to dla niego ustalone, tak jak i dla mnie;
uważanie tego za absolutnie niewzruszone stanowi część
metody naszych wątpień i badań.
152. Zdań, które są dla mnie ustalone, nie uczę się w
sposób jawny. Mogę je później odkryć, tak jak oś obrotu,
wokół której wiruje pewne ciało. Oś ta nie jest ustalona w
tym sensie, że coś mocno ją trzyma, ale że ruch wokół niej
określa ją jako nieruchomą.
153. Nikt mnie nigdy nie uczył, że moje ręce nie znikają, gdy
nie zwracam na nie uwagi. Nie można też powiedzieć, że
stwierdzając coś zakładam prawdziwość tego zdania itd. (jak
gdybym na nim się opierał), ono bowiem nabiera sensu
dopiero dzięki innym naszym stwierdzeniom.
154. Są takie przypadki, że jeśli ktoś wykazuje oznaki
wątpienia tam, gdzie my nie wątpimy, to nie możemy z
przekonaniem zrozumieć jego oznak wątpienia jako oznak
wątpienia.
Tzn. jeśli mamy zrozumieć jego oznaki wątpienia jako
takie, to przejawiać je on może tylko w szczególnych
przypadkach, a nie w innych.
155. W pewnych okolicznościach człowiek nie może się
mylić. („Może" użyto tu logicznie, a zdanie to nie głosi, że w
tych okolicznościach człowiek nie może powiedzieć niczego
fałszywego.) Gdyby Moore miał wygłosić zdania
przeciwne zdaniom, o których twierdzi, że są pewne, to nie
44
tylko nie zgodzilibyśmy się z nim, ale uznalibyśmy go za
umysłowo chorego.
156. Aby się pomylić, człowiek musi wcześniej wydawać sądy
takie, jak ogół ludzi.
157. A co by było, gdyby ktoś nie mógł sobie przypomnieć,
czy zawsze miał pięć palców lub dwie ręce? Czy
rozumielibyśmy go? Czy moglibyśmy mieć pewność, że go
rozumiemy?
158. Czy mogę się mylić np. co do tego, że pewne słowa, z
których zbudowane jest to zdanie, są słowami polskimi,
których znaczenie znam?
159. Jako dzieci uczymy się faktów, np. że każdy człowiek ma
mózg i przyjmujemy je na wiarę. Wierzę, że jest wyspa,
Australia, o takim to a takim kształcie i tak dalej i tak dalej;
wierzę, że miałem pradziadków, że ludzie, którzy podawali
się za moich rodziców, są naprawdę moimi rodzicami itd. Te
przekonania nigdy może nie zostały wypowiedziane, a nawet
myśl, że tak jest, nigdy nie została pomyślana.
160. Dziecko uczy się dzięki temu, że wierzy dorosłym.
Wątpienie pojawia się po uwierzeniu.
161. Ogromnie dużo się nauczyłem i przyjąłem to dzięki
autorytetowi ludzi, a potem odkryłem pewne rzeczy potwier-
dzane lub obalane przez moje doświadczenie.
162. Ogólnie przyjmuję za prawdziwe to, co podawane jest w
podręcznikach np. geografii. Dlaczego? Powiadam: Wszystkie te
fakty były potwierdzane setki razy. Ale skąd to wiem? Jakie
mam na to dowody? Mam obraz świata. Czy jest on
prawdziwy czy fałszywy? Przede wszystkim jest on substratem
wszystkich moich badań i stwierdzeń. Nie wszystkie zdania
opisujące go w równym stopniu podlegają sprawdzeniu.
45
 163. Czy ktoś kiedyś sprawdził, że ten stół nadal tu jest,
gdy nikt na niego nie zwraca uwagi?
Sprawdzamy opowieści o Napoleonie, lecz nie to, czy
wszystkie doniesienia na jego temat nie opierają się na
złudzeniach zmysłowych, oszustwach i temu podobnych.
Bo kiedy w ogóle coś sprawdzamy, to już zakładamy coś,
co nie jest sprawdzane. Czy mam teraz rzec, że
eksperyment, który może robię by sprawdzić pewne
zdanie, zakłada prawdziwość zdania, że przyrząd, co do
którego wierzę, iż go widzę, naprawdę tu jest (i temu
podobne)?
164. Czy sprawdzanie nie ma końca? ' A więc czy można powiedzieć: godzimy się w ten sposób
165. Jedno dziecko mogłoby powiedzieć drugiemu „Wiem,
że Ziemia ma już wiele setek lat" i znaczyłoby to:
nauczyłem się tego.
166. Trudno jest uświadomić sobie bezpodstawność naszych
przekonań.
167. Jasne jest, że nie wszystkie nasze twierdzenia em-
piryczne mają ten sam status, albowiem zdanie można
ustalić i ze zdania empirycznego uczynić normę opisu.
Pomyślmy o badaniach chemicznych. Lavoisier w swoim
laboratorium przeprowadza eksperymenty z substancjami i
konkluduje, że przy spalaniu zachodzi to a to. Nie twierdzi,
że innym razem mogłoby zdarzyć się coś innego. Trzyma
się określonego obrazu świata, oczywiście nie wynalazł go,
lecz nauczył się go jako dziecko. Mówię obraz świata a nie
hipoteza, jest to bowiem oczywista podstawa jego badań i
jako taki nie jest też wysłowiony.
168. Ale jaką rolę odgrywa założenie, że substancja A w
takich samych warunkach zawsze tak samo reaguje z
substancją B? A może jest to część definicji substancji?
46
169. Można by mniemać, że istniałyby zdania mówiące, iż
chemia jest możliwa. I byłyby to zdania nauk przyrod-
niczych. Bo na czym miałyby się opierać, jak nie na
doświadczeniu?
170. Wierzę temu, co ludzie przekazują mi w pewien
sposób. Wierzę więc w fakty geograficzne, chemiczne,
historyczne itd. Tak właśnie uczę się nauk. Oczywiście
uczenie się oparte jest na wierze.
Kto nauczył się, że Mont Blanc ma 4000 metrów
wysokości, kto sprawdził to na mapie, ten mówi, że to
wie.
ufać, ponieważ okazało się to skuteczne?
171. Głównym powodem, dla którego Moore przyjmuje,
że nigdy nie był na Księżycu, jest to, że nikt nie był na
Księżycu i że nie mógłby się tam znaleźć; a wierzymy
temu na podstawie tego, czegośmy się nauczyli.
172. Być może mówi się „U podstaw tego zaufania musi
przecież leżeć jakaś zasada", ale co taka zasada może
sprawić? Czy jest to coś więcej niż naturalne prawo „brania
za prawdziwe"?
173. A więc czy w mojej mocy pozostaje to, w co wierzę? lub
w co wierzę niezachwianie?
Wierzę, że tam stoi krzesło. Czy nie mogę się mylić?
Ale czy mogę wierzyć w to, że się mylę? Czy mogę to w
ogóle brać pod uwagę? — A czy nie mógłbym również
trwać przy swoich wierzeniach, niezależnie od tego, czego
bym się później nie dowiedział? Ale teraz, czy moja wiara
jest uzasadniona!
174. Działam z całkowitą pewnością. Ale ta pewność jest
moja własna.
47
175. „Wiem to" mówię do kogoś innego; i tu tkwi
uzasadnienie. Lecz nie ma go dla mojej wiary.
176. Zamiast „Wiem to" można w niektórych przy-
padkach powiedzieć „Jest tak — polegaj na tym". W
niektórych przypadkach jednak: „Nauczyłem się już tego
dawno temu"; a czasem: „Jestem pewny, że tak jest".
177. Wierzę w to, co wiem.
178. Błędne użycie, jakie Moore czyni ze zdania „Wiem..."
polega na tym, że traktuje on je jako wypowiedź równie
mało wątpliwą jak może „Boli mnie". A ponieważ z „Wiem,
że jest tak" wynika „Jest tak", więc w to ostatnie również nie
można wątpić.
179. Poprawne byłoby powiedzenie: „Wierzę..." ma su-
biektywną wartość logiczną, ale „Wiem..." nie.
180. Lub że „Wierzę..."jest deklaracją, ale „Wiem..." nie.
181. A co, gdyby Moore zamiast „Wiem..." powiedział
„Przysięgam..."?
182. Bardziej pierwotnym jest wyobrażenie, że Ziemia nie
miała początku. Dziecko nie ma powodu by pytać, jak długo
już Ziemia istnieje, ponieważ wszystkie zmiany zachodzą na
niej. Jeśli to, co bierze się za Ziemię, naprawdę kiedyś
powstało — a co trudno sobie wyobrazić — to oczywiście
przyjmuje się, że ów początek miał miejsce niewyobrażalnie
dawno temu.
183. „Jest pewne, że Napoleon po bitwie pod Austerlitz... Tak
więc jest przecież również pewne, że Ziemia wtedy
istniała".
48
184. „Pewne jest, że nie przybyliśmy na tę planetę przed stu
laty z jakiejś innej". Tak, jest to równie pewne, jak pewne są
takie rzeczy.
185. Śmieszyłoby mnie, gdyby ktoś chciał wątpić w istnienie
Napoleona; lecz gdyby ktoś wątpił w istnienie Ziemi przed
150 laty, byłbym może bardziej skłonny słuchać, bo wtedy
wątpiłby on w cały nasz system świadectw. Nie wydaje mi się,
aby ten system był bardziej pewny niż pewność wewnątrz
niego.
186. „Mógłbym przyjąć, że Napoleon nie istniał i jest
postacią legendarną, ale nie, że Ziemia nie istniała przed 150
laty".
187. „Czy wiesz, że Ziemia wtedy istniała?" — „Oczywiście
wiem to. Przejąłem to od kogoś, kto jest dokładnie z tym
obeznany".
188. Wydaje mi się, że ktoś, kto wątpi w istnienie Ziemi w
tamtym czasie, targa się na istotę wszelkich świadectw
historycznych. A nie mogę powiedzieć o tych ostatnich, że są na
pewno poprawne.
189. Kiedyś trzeba przejść od wyjaśniania do samego
opisu.
190. To, co nazywamy historycznym świadectwem,
wskazuje, że Ziemia istniała już na długo przed moimi
narodzinami; — nic nie przemawia za hipotezą przeciwną.
191. Ale jeśli wszystko przemawia za pewną hipotezą i nic
przeciwko niej — to czy jest ona na pewno prawdziwa?
Można ją tak określić. — Ale czy na pewno zgadza się ona z
rzeczywistością, z faktami? — Tak pytając kręcisz się już w
kółko.
49
192. Istnieje oczywiście uzasadnienie, ale uzasadnienie
ma kres.
193. Co to znaczy: prawdziwość zdania jest pewna!
194. Słowem „pewny" wyrażamy całkowite przekonanie,
brak jakichkolwiek wątpliwości i staramy się w ten sposób
przekonać innych. To jest subiektywna pewność.
Lecz kiedy coś jest obiektywnie pewne? — Kiedy błąd nie
jest możliwy. Ale o jaką możliwość tu chodzi? Czy błąd nie
musi być wykluczony logicznie!
195. Jeśli wierzę, że siedzę w swoim pokoju, a tak nie jest, to
nie powie się wtedy, że się pomyliłem: Ale na czym polega
istotna różnica pomiędzy błędem a tym przypadkiem?
196. Pewnym świadectwem jest to, które uznajemy za
bezwarunkowo pewne, zgodnie z którym działamy z pew-
nością, bez wątpliwości.
To, co nazywamy „błędem", odgrywa całkiem określoną
rolę w naszych grach językowych, podobnie jak to, co
uważamy za pewne świadectwo.
197. Powiedzenie, że uważamy coś za niezawodne świa-
dectwo, gdyż jest z pewnością prawdziwe, byłoby niedo-
rzecznością.
198. Musimy raczej określić najpierw rolę świadczenia za i
przeciw zdaniu.
199. Użycie „prawdziwy albo fałszywy" ma w sobie coś
mylącego dlatego, że przypomina powiedzenie „to zgadza
się z faktami albo nie", a chodzi tu właśnie o to, czym jest
„zgadzanie się".
50
200. „Zdanie jest prawdziwe albo fałszywe" znaczy
właściwie tylko tyle, że musi być możliwe rozstrzygnięcie za
albo przeciw. Ale nie mówi to, jak wygląda podstawa
takiego rozstrzygania.
201. Wyobraź sobie, że ktoś spytał: „Czy naprawdę
powinniśmy polegać na świadectwie naszej pamięci (lub
naszych zmysłów) tak, jak polegamy?"
202. Pewne zdania Moore'a nieomal oznajmiają, że mamy
prawo polegać na tym świadectwie.
203. [Wszystko, co uważamy za świadectwo, wskazuje na to,
że Ziemia istniała już na długo przed moimi narodzinami. Mc
nie potwierdza hipotezy przeciwnej.
Jeśli wszystko przemawia za hipotezą, a nic przeciw niej,
to czy jest ona obiektywnie pewna? Można ją tak nazwać.
Ale czy bezwarunkowo zgadza się ona ze światem faktów?
W najlepszym razie pokazuje nam ona, co znaczy „zgod-
ność". Trudno nam wyobrazić sobie, by była fałszywa, ale
trudno też posłużyć się nią.]*
Na czym więc polega ta zgodność jeśli nie na tym, że to,
co stanowi świadectwo dla tych gier językowych, przemawia
za naszym zdaniem? (Tractatus Log.—Phil.)
204. Jednakże ugruntowywanie, uzasadnianie świadectw
dobiega kresu; — ale ów kres nie polega na tym, że niektóre
zdania jawią nam się bezpośrednio jako prawdziwe, nie jest
więc z naszej strony pewnym sposobem widzenia; jest
naszym działaniem, które leży u podstaw gry językowej.
205. Jeśli prawdziwe to tyle, co uzasadnione, to podstawi nie
jest ani prawdziwa, ani fałszywa.
Fragment skreślony w rękopisie. [Przyp. wyd.]
51
206. Gdyby nas ktoś spytał „Ale czy to prawda?" moglibyśmy
rzec „Tak"; ale gdyby zażądał podstaw, moglibyśmy rzec „Nie
mogę dać ci żadnych podstaw, ale jeśli nauczysz się więcej, to
też będziesz myślał tak samo".
Gdyby więc do tego nie doszło, znaczyłoby to, że nie jest
on w stanie np. nauczyć się historii.
207. „Cóż za dziwny zbieg okoliczności, że wszyscy
ludzie, którym otwarto czaszki, mieli mózgi!"
208. Rozmawiam telefonicznie z Nowym Jorkiem. Mój
przyjaciel mówi mi, że jego drzewka mają takie a takie
pączki. Jestem teraz przekonany, że jego drzewka są... Czy
jestem też przekonany, że Ziemia istnieje?
209. Istnienie Ziemi jest raczej częścią całego obrazu,
tworzącego punkt wyjścia dla tego przekonania.
210. Czy moja rozmowa telefoniczna z Nowym Jorkiem
wzmacnia moje przekonanie, że Ziemia istnieje?
Wiele wygląda na ustalone i to wyłączone jest z ruchu.
Jest to, że tak powiem, usunięte na martwy tor.
211. Nadaje to naszemu sposobowi patrzenia na rzeczy i
naszym badaniom ich formę. Być może kiedyś było to
przedmiotem sporów. Ale być może od niepamiętnych
czasów należało do rusztowania wszystkich naszych roz-
ważań. (Każdy człowiek ma rodziców.)
212. W pewnych warunkach uznajemy np. rachunek za
wystarczająco sprawdzony. Co daje nam do tego prawo?
Doświadczenie? Czyż ono nie mogło nas zwodzić? Gdzieś
musimy skończyć uzasadnianie i wtedy pozostaje zdanie: tak
oto rachujemy.
213. Nasze 'zdania empiryczne' nie tworzą jednorodnej
masy.
52
214. Co powstrzymuje mnie od przypuszczenia, że ten stół
znika albo zmienia swój kształt i kolor, gdy nikt nie
zwraca na niego uwagi, a gdy ktoś znów nań spojrzy,
powraca do swego dawnego stanu? — „Lecz któż coś
takiego przypuszcza!" — można by rzec.
215. Widzimy tutaj, że idea 'zgodności z rzeczywistością' nie
ma żadnego jasnego zastosowania.
216. Zdanie „To jest napisane".
217. Gdyby ktoś sądził, że wszystkie nasze obliczenia są
niepewne i że nie możemy na żadnym z nich polegać
(uzasadniając to tym, że błędy są zawsze możliwe), to być
może uznalibyśmy go za obłąkanego. Ale czy możemy
powiedzieć, że on się myli? Czy po prostu nie reaguje on
inaczej: my polegamy na obliczeniach, on nie, my jesteśmy
pewni, on nie.
218. Czy mogę na mgnienie oka uwierzyć, że byłem
kiedyś w stratosferze? Nie. Czy zatem wiem, że nie byłem,
— jak Moore?
219. Jako rozsądny człowiek nie mogę mieć co do tego
żadnych wątpliwości. — Tak to już jest. —
220. Rozsądny człowiek nie ma pewnych wątpliwości.
221. Czy mogę wątpić w to, w co chcę wątpić?
222. Nie mogę wątpić w to, że nigdy nie byłem w stra-
tosferze. Czy dlatego to wiem, czy dlatego to jest prawdą?
223. Bo czyż nie mógłbym być obłąkany i nie wątpić w to, w co
bezwzględnie wątpić powinienem?
53
224. „Wiem, że to się nigdy nie zdarzyło, bo gdyby się
zdarzyło, to nie mógłbym żadnym cudem o tym zapomnieć".
Ale, przyjmując, że to się zdarzyło, byłby to właśnie ten
przypadek, iż o tym zapomniałeś. I skąd wiesz, że żadnym
cudem nie mogłeś o tym zapomnieć? Może właśnie na
podstawie wcześniejszych doświadczeń?
225. To, przy czym obstaję, nie jest jednym zdaniem, ale
siecią zdań.
226. Czy przypuszczenie, że byłem kiedyś na Księżycu,
mogę w ogóle uznać za godne poważnego potraktowania?
227. „Czy jest więc coś, co można zapomnieć?"
228. „W takich okolicznościach ludzie nie mówią: 'Być
może wszystko zapomnieliśmy' czy czegoś podobnego, lecz
przyjmują, że..."
229. Nasza rozmowa nabiera sensu dzięki reszcie naszych
działań.
230. Pytamy siebie: Co robimy z oświadczeniem „Wiem..."!
Bo nie chodzi nam o procesy myślowe czy o stany umysłu.
I tak trzeba rozstrzygnąć, czy coś jest wiedzą, czy nie.
231. Gdyby ktoś wątpił, czy Ziemia istniała przed stu laty, to
nie rozumiałbym dlatego, iż nie wiedziałbym, co ów ktoś
godzi się jeszcze uznawać za świadectwo, a czego nie.
232. „Moglibyśmy wątpić w każdy spośród tych faktów, lecz
nie moglibyśmy wątpić we wszystkie".
Czy nie bardziej poprawne byłoby powiedzenie: „nie
wątpimy we wszystkie".
To, że nie wątpimy we wszystkie, jest właśnie sposobem i
metodą wydawania naszych sądów, a zatem i naszych działań.
54
233. Gdyby dziecko mnie zapytało, czy Ziemia istniała już
przed moimi narodzinami, odpowiedziałbym mu, że nie tylko
przed moimi narodzinami, ale długo, długo wcześniej. A
ponadto miałbym uczucie, że mówię coś śmiesznego.
Podobnie, gdyby dziecko zapytało, czy taka a taka góra jest
wyższa od wysokiego domu, który widziało. Mógłbym
odpowiedzieć na to pytanie tylko komuś, komu najpierw
wpoiłbym obraz świata.
Jeśli więc odpowiadam na to pytanie z pewnością, to co
daje mi tę pewność?
234. Wierzę, że mam przodków i że każdy człowiek ich ma.
Wierzę, że są różne miasta, wierzę też, ogólnie, w główne fakty
z geografii i historii. Wierzę, że Ziemia jest ciałem, na
którego powierzchni poruszamy się i że nie znika ono nagle,
czy coś w tym rodzaju, podobnie jak inne ciała stałe: ten stół,
ten dom, to drzewo itd. Gdybym chciał wątpić w istnienie
Ziemi na długo przed moimi narodzinami, to musiałbym
wątpić we wszystko, co możliwe, co jest dla mnie ustalone.
235. A to, że coś jest dla mnie ustalone, nie opiera się na
mojej głupocie czy łatwowierności.
236. Gdyby ktoś rzekł „Ziemia niezbyt długo..." —co by to
podważało? Czy wiem?
Czy musiałoby to być tak zwane przekonanie naukowe?
Czy nie mogłoby być mistyczne? I czy musi on koniecznie
przeczyć faktom historycznym? a nawet geograficznym?
237. Kiedy mówię „Przed godziną ten stół jeszcze nie
istniał", to mam prawdopodobnie na myśli, że został
zrobiony dopiero później.
Jeśli mówię „Ta góra jeszcze wówczas nie istniała", to
zapewne chodzi mi o to, że powstała ona dopiero później —
może w wyniku wybuchu wulkanu.
Jeśli mówię „Ta góra nie istniała jeszcze pół godziny
temu", to jest to stwierdzenie tak osobliwe, że nie wiadomo,
55
 o co rai chodzi. Może na przykład chodzi mi o coś
fałszywego, ale naukowego. Ktoś może sądzi, że stwierdzenie,
iż ta góra jeszcze wówczas nie istniała, jest całkiem jasne,
niezależnie od kontekstu, jaki sobie wyobrazimy. Ale przy-
puśćmy, że ktoś rzekł „Ta góra nie istniała jeszcze przed
minutą, ale istniała inna, dokładnie taka sama". Tylko
znajomy kontekst pozwala, by to, o co chodzi, wyszło na jaw.
238. Mógłbym więc kogoś, kto mówi, że Ziemia nie
istniała przed jego narodzinami, wypytywać dalej, aby
zorientować się, z którymi spośród moich przekonań on się
kłóci. I mogłoby być tak, że przeczyłby on moim poglądom
podstawowym. A gdyby tak było, to musiałbym na tym
poprzestać.
Podobnie gdyby oznajmił, że był kiedyś na Księżycu.
239. Wierzę, że każdy człowiek ma dwoje ludzkich ro-
dziców; ale katolicy wierzą, że Jezus miał tylko jedną ludzką
matkę. A inni wierzyliby może, że są ludzie, którzy nie mają
żadnych rodziców i nie dawaliby wiary żadnym przeczącym
temu świadectwom. Katolicy wierzą również, że opłatek w
pewnych okolicznościach zmienia całkowicie swój charakter, a
jednocześnie, że wszelkie świadectwa dowodzą czegoś
przeciwnego. Tak więc gdyby Moore powiedział „Wiem, że to
jest wino a nie krew", katolicy by mu się przeciwstawili.
240. Na czym opiera się przekonanie, że wszyscy ludzie
mają rodziców? Na doświadczeniu. Ale jak to niezawodne
przekonanie mogę oprzeć na swym doświadczeniu? No cóż,
opieram go nie tylko na tym, że znam rodziców pewnych
ludzi, ale na wszystkim, czego nauczyłem się o życiu
płciowym ludzi, o ich anatomii i fizjologii; a także na tym, co
posłyszałem i zobaczyłem jeśli chodzi o zwierzęta. Ale czy
naprawdę jest to dowód?
241. Czy to nie jest hipoteza, która, jak wierzę, wciąż na
nowo w pełni zostaje potwierdzona?
56
242. Czy nie musimy na każdym kroku mówić: „Stanowczo w
to wierzę"!
243. „Wiem..." mówimy wtedy, gdy gotowi jesteśmy
podać przekonywające racje. „Wiem..." odsyła do
możliwości wykazania prawdy. To, że ktoś coś wie, da się
pokazać, o ile jest on o tym przekonany.
Ale jeśli to, w co wierzy, jest tego rodzaju, że racje, jakie
może podać, nie są bardziej pewne niż jego twierdzenie, to
nie może on rzec, że wie to, w co wierzy.
244. Jeśli ktoś powiada „Mam ciało", to można go spytać
„Kto przemawia teraz przez te usta?"
245. Do kogo się mówi, że się coś wie? Do siebie lub do
kogoś innego. Jeśli mówi się to do siebie, to jak odróżnia się
to od zapewnienia, że jest się pewnym, iż to się tak
przedstawia? Nie ma subiektywnej pewności, że coś wiem.
Subiektywna jest pewność, ale nie wiedza. Jeśli więc mówię
sobie „Wiem, że mam dwie ręce" i nie ma to wyrażać tylko
mojej subiektywnej pewności, to muszę móc przekonać
siebie samego, że mam rację. Ale nie mogę tego zrobić, bo to, że
mam dwie ręce, nie jest mniej pewne zanim na nie spojrzę, niż
później. Mógłbym jednak powiedzieć: „To, że mam dwie ręce,
jest niezachwianym przekonaniem". Wyrażałoby to fakt, że
nie jestem gotów, by uznać cokolwiek za przypadek obalający
to zdanie.
246. „Dotarłem tutaj do podwalin wszystkich moich
przekonań". „Przy tym stanowisku będę obstawali Ale czy
nie jest tak właśnie tylko dlatego, że jestem o tym w pełni
przekonany! — Jak to jest: być w pełni przekonanym?
247. Jak mógłbym teraz wątpić, że mam dwie ręce?
Dlaczego w ogóle nie mogę sobie tego wyobrazić? W co bym
wierzył, gdybym w to nie wierzył? Jak dotąd brak mi w ogóle
57
 systemu, w ramach którego mogłaby się pojawić ta
wątpliwość.
248. Dotarłem do podwalin moich przekonań.
I można by nieomal powiedzieć, że te fundamenty
dźwigane są przez cały dom. -.•>••-
• działbym jak i dlaczego.
249. Powstaje fałszywy obraz wątpienia.
250. To, że mam dwie ręce, jest w normalnych okolicz-
nościach równie pewne, jak cokolwiek, co mógłbym przy-
wołać jako świadectwo na to.
Dlatego widok mojej ręki nie może tu być żadnym
świadectwem.
251. Czy to nie znaczy: będę bezwarunkowo postępował
zgodnie z tym przekonaniem i nie pozwolę się niczemu
zwieść?
252. Lecz nie chodzi tu tylko o to, że ja w ten sposób
wierzę, iż mam dwie ręce, lecz że wierzy w to każdy rozsądny
człowiek.
253. U podłoża ugruntowanego przekonania leży prze-
konanie nieugruntowane.
254. Każdy 'rozsądny' człowiek tak postępuje.
255. Wątpliwości przejawiają się na pewne charakterystyczne
sposoby, lecz te przejawy są charakterystyczne tylko w
pewnych okolicznościach. Gdyby ktoś rzekł, że wątpi w
istnienie swoich rąk, oglądając je nadal ze wszystkich
stron, starając się przekonać, czy nie są one efektem jakiegoś
odbicia lub czegoś podobnego, to nie bylibyśmy pewni, czy
mamy to nazwać wątpieniem. Moglibyśmy opisać ten
sposób zachowania jako przypominający wątpienie, ale jego
gra nie byłaby naszą.
58
256. Z drugiej strony gra językowa zmienia się z czasem.
257. Gdyby ktoś mi powiedział, że wątpi, iż ma ciało,
wziąłbym go za półgłupka. Lecz nie wiedziałbym, co zna-
czyłoby przekonanie go o tym, że je ma. I gdybym coś
powiedział, a to usunęłoby jego wątpliwości, to nie wie-
258. Nie wiem, jak ma zostać użyte zdanie „Mam ciało". To
nie stosuje się bezwarunkowo do zdania, że zawsze byłem na
powierzchni Ziemi lub w jej pobliżu.
259. Kto by wątpił, że Ziemia istnieje od 100 lat, mógłby mieć
wątpliwość naukową lub filozoficzną.
260. Chciałbym zarezerwować wyrażenie „Wiem..." dla
przypadków, w których używa się go w normalnym obiegu
językowym.
261. Nie potrafię sobie teraz wyobrazić rozumnego
wątpienia w istnienie Ziemi w ciągu ostatnich 100 lat.
262. Mogę sobie wyobrazić człowieka, który wyrósł w
całkiem szczególnych warunkach i któremu wpojono, że
Ziemia powstała 50 lat temu — i dlatego też w to wierzy.
Moglibyśmy go pouczać: Ziemia już od dawna... itd. —
Próbowalibyśmy przekazać mu nasz obraz świata. Zaszłoby
to w wyniku swoistej perswazji.
263. Uczeń wierzy nauczycielom i podręcznikom.
264. Mogę sobie wyobrazić takie oto zdarzenie: Moore'a
schwytali dzicy i wyrażają podejrzenie, że przybył on z
jakiegoś miejsca leżącego między Ziemią a Księżycem.
Moore mówi im, że wie..., lecz nie może im podać racji na
rzecz swej pewności, mają oni bowiem fantastyczne idee na
59
 temat ludzkich możliwości latania, a niczego nie wiedzą o
fizyce. To byłaby sposobność, by wygłosić to stwierdzenie.
265. Ale co jeszcze mówi ono ponad „Nigdy nie byłem tam
a tam i mam przekonywające racje, by w to wierzyć"?
266. A tutaj trzeba by jeszcze powiedzieć, co to są
przekonywające racje.
267. „Nie tylko mam wzrokowe doznanie drzewa, lecz
wiem, że to jest drzewo".
268. „Wiem, że to jest ręka". — A co to jest ręka? — „No, np.
to".
269. Czy jestem bardziej pewny tego, że nie byłem na
Księżycu, niż tego, że nie byłem w Bułgarii? Dlaczego jestem
taki pewny? No, wiem, że również nie byłem w pobliżu, np.
nigdy nie byłem na Bałkanach.
270. „Mam przekonywające racje na rzecz swej pewności".
Te racje sprawiają, że jest to pewność obiektywna.
271. Nie rozstrzygam, co stanowi uzasadnioną rację na rzecz
czegoś.
272. Wiem = Znam to jako pewne.
273. Ale kiedy mówi się o czymś, że jest pewne?
Bo o to, czy coś jest pewne, można się spierać; wtedy
mianowicie, gdy coś jest obiektywnie pewne.
Istnieje niezliczona ilość zdań empirycznych, które
uważamy za pewne.
274. Jedno z nich powiada, że gdy ucięto komuś rękę, to ona
nie odrośnie. Inne, że gdy obcina się komuś głowę, to
umiera i nie będzie więcej żył.
60
Można rzec, że doświadczenie uczy nas tych zdań.
Jednakże nie uczy nas ich ono w izolacji, ale uczy nas
mnóstwa zdań powiązanych ze sobą. Gdyby były one
wyizolowane, to może mógłbym w nie wątpić, gdyż nie
miałbym odnośnych doświadczeń.
275. Jeśli doświadczenie stanowi podstawę naszej pewności,
to chodzi oczywiście o doświadczenie przeszłe.
I nie jest to może tylko moje doświadczenie, lecz i innych,
od których przejmuję wiedzę.
Ale z drugiej strony można by powiedzieć, że to
doświadczenie pozwala nam dać wiarę innym. Ale jakie
doświadczenie sprawia, że wierzę, iż książki z anatomii i
fizjologii nie zawierają fałszów? Widocznie jest prawdą, że i
to zaufanie jest oparte na moim własnym doświadczeniu.
276. Wierzymy, że tak powiem, że ta wielka budowla
istnieje i że raz tu, raz tam, widzimy jej skrawek.
277. „Nie mogę powstrzymać się od przekonania..."
278. „Jestem spokojny, że tak jest".
279. Jest całkowicie pewne, że samochody nie wyrastają z
ziemi. — Czujemy, że gdyby ktoś umiał wierzyć, że
wyrastają, to mógłby dać wiarę we wszystko, o czym
głosimy, że jest niemożliwe, co uważamy za pewne.
Lecz jak to jedno przekonanie wiąże się ze wszystkimi
innymi? Chcielibyśmy rzec, że ktoś, kto by umiał w to
wierzyć, nie uznaje całego naszego systemu weryfikacji.
Ten system jest czymś, co człowiek nabywa w rezultacie
obserwacji i pouczeń. Celowo nie mówię „uczy się".
280. Odkąd zobaczył on to i to, to i to posłyszał, nie jest w
stanie wątpić, że...
61
281. Ja, L. W., wierzę, jestem pewien, że mój przyjaciel nie możliwe i że czasem to się zdarza. Mówimy: nie wiedzą oni
ma w głowie czy w ciele trocin, chociaż moje zmysły nie tyle, co my. I niech nie będą tak pewni swoich przekonań
dostarczają mi na ten temat żadnych bezpośrednich świa- — są w błędzie i my to wiemy.
dectw. Jestem pewien na podstawie tego, co mi powiedziano, Jeśli porównamy nasz system wiedzy z ich systemem, to
co przeczytałem i na podstawie swego doświadczenia. ich okaże się znacznie uboższy.
Wątpienie w to wydaje mi się szaleństwem — naturalnie
znów zgadzam się tu z innymi, ale 70 się z nimi zgadzam. 23.9.50
287. Wiewiórka nie wnioskuje przez indukcję, że i następnej
282. Nie mogę powiedzieć, że mam dobre racje by sądzić, że zimy potrzebne będą zapasy. I nam nie bardziej potrzeba
koty nie rosną na drzewach lub że miałem ojca i matkę. Jeśli
prawa indukcji, by uzasadnić nasze działania i
ktoś ma tu wątpliwości —jak mogło do tego dojść? Czy od
przewidywania.
początku miałby nie wierzyć, że miał rodziców? Ale czy
można to sobie wyobrazić, o ile od początku go tego nie
288. Wiem nie tylko to, że Ziemia istniała na długo przed
nauczono?
moimi narodzinami, ale i to, że jest ona dużym ciałem, że
ustalone zostało, iż tak ja jak inni ludzie mamy wielu
283. Bo jakżeby dziecko mogło od razu wątpić w to, co mu
przodków, że są książki o tym wszystkim, że książki takie nie
się wpaja? Znaczyć by to mogło jedynie, że nie mogłoby ono
kłamią itd., itd., itd. I wiem to wszystko? Wierzę w to.
nauczyć się pewnych gier językowych.
Przekazano mi ten korpus wiedzy i nie mam żadnych
podstaw, by w to wątpić, mam natomiast wszelkiego rodzaju
284. Ludzie zabijali zwierzęta od najdawniejszych czasów, potwierdzenia.
używali ich futer, kości itd., itd. do pewnych celów;
I dlaczego nie miałbym powiedzieć, że to wszystko wiem?
stanowczo liczyli na to, że podobne części znajdą u podob-
Czy tak się właśnie nie mówi?
nych zwierząt.
Lecz nie tylko ja wiem, czy wierzę w to wszystko, ale inni
Zawsze uczyli się z doświadczenia, a obserwując ich
też. A raczej wierzę, że oni w to wierzą.
działania można się przekonać, że stanowczo wierzyli w
pewne rzeczy, niezależnie od tego, czy wyrażali swe
289. Jestem mocno przekonany, że inni wierzą, wierzą że
przekonania, czy nie. Naturalnie nie chcę przez to powie-
dzieć, że ludzie ci powinni tak postępować, a tylko, że tak wiedzą, iż wszystko tak się przedstawia.
postępują.
290. Sam napisałem w mojej książce, że dziecko uczy się
rozumieć słowo w taki to a taki sposób: Wiem to, czy w
285. Jeśli ktoś czegoś poszukuje i w jakimś określonym
to wierzę? Dlaczego w takim przypadku nie piszę
miejscu rozkopuje ziemię, pokazuje tym samym, że wierzy, iż
„Wierzę...", a po prostu używam zdania twierdzącego?
tam jest to, czego szuka.
291. Wiemy, że Ziemia jest okrągła. Przekonaliśmy się
286. To, w co wierzymy, zależy od tego, czego się uczymy.
definitywnie, że jest okrągła.
Wszyscy wierzymy, że nie ma możliwości dostania się na
Księżyc; ale mogliby istnieć ludzie wierzący, że jest to

62 63
 Będziemy trwać przy tym stanowisku, chyba że zmieni
się cały nasz pogląd na przyrodę. „Skąd to wiesz?"—
Wierzę w to.
292. Przyszłe doświadczenia nie mogą zadać klamu
wcześniejszym, co najwyżej mogą zmienić cały nasz pogląd
na sprawy.
293. Podobnie ze zdaniem „Woda wrze w 100°C".
294. Tak zyskujemy przekonania, to nazywa się „być
słusznie o tym przekonanym".
295. Czy zatem nie mieliśmy, w tym sensie, dowodu tego
zdania? Ale fakt, że ponownie zdarza się to samo, nie jest na
to żadnym dowodem; a jednak mówimy, że daje nam to
prawo, aby to przyjąć.
296. To nazywamy „empirycznymi podstawami" naszych
założeń.
297. Uczymy się bowiem nie tylko tego, że takie a takie
doświadczenia dają takie a takie wyniki, lecz również
wyprowadzanych z nich konkluzji. I nie ma w tym oczy-
wiście nic złego. Bo to [wyprowadzone] zdanie jest in-
strumentem określonego użytku.
298. 'Jesteśmy tego zupełnie pewni' nie znaczy po prostu, że
każda poszczególna osoba jest tego pewna, ale że
należymy do społeczności, którą spajają nauka i edukacja.
299. We arę satisfied that the earth is round.*
"Jesteśmy w pełni przeświadczeni, że Ziemia jest okrągła.
64
10.3.51
300. Nie wszystkie korekty naszych poglądów znajdują się
na tym samym poziomie.
301. Zakładając, że nie jest prawdą, iż Ziemia istniała na
długo przed moimi narodzinami — jak byśmy wyobrażali
sobie wykrycie pomyłki?
302. Na nic się nie zda powiedzenie „Być może robimy
błąd" — gdy żadne świadectwo nie jest godne zaufania, to
nie można ufać obecnemu świadectwu.
303. Jeśli np. zawsze myliliśmy się w obliczeniach i 12 x 12 nie
równa się 144, to dlaczego mielibyśmy ufać jakimkolwiek
innym obliczeniom? I to jest naturalnie błędnie wyrażone.
304. Ale też nie robię błędu w tym wzorze na mnożenie.
Mogę w przyszłości powiedzieć, że mi się teraz pomieszało,
ale nie, że się pomyliłem.
305. Tutaj raz jeszcze potrzeba kroku podobnego do tego z
teorii względności.
306. „Nie wiem, czy to jest ręka". A czy wiesz, co znaczy
słowo „ręka"? I nie mów „Wiem, co ono teraz dla mnie
znaczy". I czy nie jest faktem empirycznym, że tego słowa tak
się używa?
307. I jest tu rzeczą osobliwą, że gdy jestem całkiem pewny
użycia słów, nie mam co do tego żadnych wątpliwości, to mimo to
nie mogę podać racji na rzecz mego sposobu postępowania.
Gdybym spróbował, mógłbym ich podać 1000, lecz żadna nie
byłaby tak pewna jak to, na rzecz czego mają być racjami.
308. 'Wiedza' i 'pewność' należą do różnych kategorii. Nie
są one dwoma 'stanami psychicznymi', jak może
65
 'domniemanie' i '-bycie pewnym'. (Tutaj zakładam, że
powiedzenie „Wiem, co znaczy (np.) słowo 'wątpliwość'"
ma dla mnie sens i że zdanie to przydziela słowu
„wątpliwość" pewną rolę logiczną.) Tym, co nas teraz
interesuje, jest nie bycie pewnym, lecz wiedza. Tzn. interesuje
nas to, że nie można wątpić w pewne zdania empiryczne,
o ile wydawanie sądów w ogóle ma być możliwe. Albo też:
skłonny jestem wierzyć, że nie wszystko, co ma formę
zdania empirycznego, jest zdaniem empirycznym.
309. Czy reguła i zdanie empiryczne przechodzą jedno w
drugie?
310. Nauczyciel i uczeń. Uczeń nie pozwala wytłumaczyć
sobie czegoś, bowiem ustawicznie przerywa (nauczycielowi)
wątpliwościami, np. w istnienie rzeczy, znaczenia słów itd.
Nauczyciel mówi: „Nie przerywaj mi więcej i rób to, co ci
mówię; jak dotąd twoje wątpliwości zupełnie nie mają
sensu".
311. Lub wyobraź sobie, że uczeń kwestionowałby praw-
dziwość historii (i wszystko, co się z tym wiąże), a nawet to,
że Ziemia w ogóle istniała przed stu łaty.
312. Czuję się tak, jakby była to czcza wątpliwość. Ale,
zatem, czy nie jest też czcza wiara w historię? Nie; łączy ona
tak wiele.
313. A więc czy właśnie to powoduje, że wierzymy w
pewne zdanie? Cóż, po prostu łączy to gramatykę
„Wierzyć" z gramatyką zdania, w które się wierzy.
314. Wyobraź sobie, że uczeń naprawdę zapytał: „A czy stół
również tutaj się znajduje, gdy odwracam się, a nawet gdy
go nikt nie widzi?" Czy nauczyciel powinien go uspokoić i
powiedzieć „Oczywiście, że tak!" —
66
Być może nauczyciel będzie nieco rozdrażniony, pomyśl
jednak, że uczeń wyrośnie zapewne z takich pytań.
315. Tzn. nauczyciel odczuje, że to rzeczywiście nie jest
poprawne pytanie.
I podobnie, gdyby uczeń powątpiewał w jednostajność
przyrody, a zatem w słuszność argumentów indukcyjnych.
— Nauczyciel czułby, że z tego powodu on i uczeń tracą
tylko czas, że uczeń utknie i nie posunie się w nauce dalej.
— I miałby rację. Byłoby to tak, jakby ktoś szukał jakiegoś
przedmiotu w pokoju; otwierał szufladę i nie widział go tam;
potem zamykał ją znowu, czekał i otwierał ją raz jeszcze by
zobaczyć, czy może teraz tam jest, i tak w kółko. Nie nauczył
się jeszcze szukać. I podobnie ów uczeń nie nauczył się
jeszcze pytać. Nie nauczył się tej gry, której nauczyć go
chcemy.
316. I czy nie tak samo by było, gdyby uczeń zatrzymywał
lekcję historii wątpliwościami, czy Ziemia naprawdę...?
317. Wątpliwość ta nie należy do wątpliwości z naszej gry.
(Lecz myśmy tej gry sobie nie wybrali!)
12.3.51
318. 'To pytanie w ogóle tu nie powstaje!' Odpowiedź na nie
charakteryzowałaby metodę. Nie ma jednak ostrej granicy
między zdaniami metodologicznymi, a zdaniami w obrębie
metody.
319. Ale czy nie trzeba by wtedy mówić, że nie ma ostrej
granicy między zdaniami logiki, a zdaniami empirycznymi?
Jest to właśnie nieostrość granicy między regułą, a zdaniem
empirycznym.
320. Tu trzeba, jak sądzę, pamiętać o tym, że pojęcie
'zdanie' samo nie jest ostre.
67
 321. Mówię jednak: każde zdanie empiryczne można
przekształcić w postulat — i uczynić go normą opisu. Ale i to
budzi moje podejrzenia. Zdanie to jest zbyt ogólne.
Chciałoby się niemal rzec „Każde zdanie empiryczne można,
teoretycznie, przekształcić...", ale co tu znaczy „teoretycz-
nie"? Wszystko to za bardzo przypomina Tractatus.
322. A co, gdyby uczeń nie zechciał uwierzyć, że ta góra od
niepamiętnych czasów zawsze tu stała?
Powiedzielibyśmy, że nie ma on żadnych podstaw, by to
podejrzewać.
323. Czy rozumne niedowierzanie musi mieć podstawy?
Moglibyśmy też rzec: „rozumny człowiek w to wierzy".
324. Tak więc nie nazwalibyśmy rozumnym kogoś, kto
wierzy w coś wbrew naukowym świadectwom.
325. Kiedy mówimy, że wiemy, iż..., chodzi nam o to, że
każda rozumna osoba w naszym położeniu również by
wiedziała, że byłoby głupotą w to wątpić. Podobnie Moore
chce nie tylko powiedzieć, że on wie, iż on itd., itd., lecz
również, że ten, kto posiada rozum, w jego położeniu
wiedziałby właśnie to samo.
326. Ale kto nam mówi, w co w tej sytuacji rozumnie jest
wierzyć?
327. Tak więc można by powiedzieć: „Rozumny człowiek
wierzy, że Ziemia istniała na długo przed jego urodzeniem, że
jego życie rozgrywało się na powierzchni Ziemi lub w jej
pobliżu, że on np. nie był na Księżycu, że posiada system
nerwowy i różne wnętrzności tak, jak wszyscy inni ludzie
itd., itd."
328. „Wiem to tak, jak wiem, że nazywam się L. W".
68
329. 'Jeśli on w to wątpi — cokolwiek znacasyttt^wątpić"
— to nigdy nie nauczy się tej gry.' ••"
.:.'/, V=
330. Tak więc zdanie „Wiem..." wyraża pStOWość do
wierzenia w pewne rzeczy.
13.3
331. Jeśli w ogóle działamy z pewnością na mocy przekonań,
to czyż powinno nas dziwić, że w tak wiele nie możemy
wątpić?
332. Pomyśl, że ktoś by powiedział bez chęci filozofowania:
„Nie wiem, czy nie byłem na Księżycu, nie przypominam sobie,
bym tam kiedykolwiek był". (Dlaczego ten człowiek tak
bardzo by się od nas różnił?)
Przede wszystkim: skądby miał wiedzieć, że jest na
Księżycu? Jak on to sobie wyobraża? Porównaj: „Nie wiem,
czy kiedyś byłem w wiosce X". Ale i tego nie mógłbym
powiedzieć, gdyby X leżała w Turcji, bo wiem, że w Turcji
nigdy nie byłem.
333. Pytam kogoś: „Czy byłeś kiedyś w Chinach?" On
odpowiada: „Nie wiem". Tu by zapewne ktoś rzekł: „Nie
wiesz! Czy masz jakąkolwiek podstawę by wierzyć, że może
kiedyś tam byłeś? Czy byłeś kiedyś np. w pobliżu chińskiej
granicy? A może twoi rodzice byli tam wtedy, gdy miałeś się
urodzić?" — Normalnie przecież Europejczycy wiedzą, czy
byli w Chinach, czy nie.
334. Tzn.: ludzie rozumni wątpią w to tylko w takich to a
takich okolicznościach.
335. Procedura na sali sądowej opiera się na tym, że
okoliczności nadają wypowiedziom pewne prawdopodo-
bieństwo. Wypowiedź, że np. ktoś przyszedł na świat bez
rodziców, nie zostałaby tam nigdy wzięta pod uwagę.
69
336. Ale to, co ludziom wydaje się rozsądne i nierozsądne,
zmienia się. W pewnych okresach wydaje się ludziom
rozsądne coś, co w innych czasach wydaje się nierozsądne. I
na odwrót.
Lecz czy nie ma tu obiektywnej oznaki?
Bardzo rozumni i wykształceni ludzie wierzą w biblijną
historię stworzenia, inni zaś utrzymują, że jest to dowiedziony
fałsz, a racje tych drugich są doskonale znane tym
pierwszym.
337. Nie można przeprowadzać eksperymentów, jeśli nie ma
rzeczy, w które się nie wątpi. Nie znaczy to jednak, że
pewne założenia przyjmuje się wtedy na wiarę. Kiedy piszę i
wysyłam list, to przyjmuję, że on dotrze, oczekuję tego.
Kiedy przeprowadzam eksperyment, to nie wątpię w ist-
nienie aparatury, którą mam przed oczyma. Mam mnóstwo
wątpliwości, ale nie tę. Gdy rachuję, to wierzę, bez
wątpliwości, że cyfry na papierze nie zmieniają się samo-
czynnie, przez cały czas ufam też mej pamięci i to ufam jej
bezwarunkowo. Jest to ta sama pewność co ta, że nie byłem
na Księżycu.
338. Ale wyobraźmy sobie ludzi, którzy nigdy nie byli
pewni takich rzeczy, lecz mówiliby, że są one bardzo
prawdopodobne i że nie opłaca się w nie wątpić. Tak więc
ktoś taki będąc w moim położeniu rzekłby: „Jest wysoce
nieprawdopodobne, że byłem kiedykolwiek na Księżycu"
itd., itd. Czym życie tych ludzi różniłoby się od naszego? Są
przecież ludzie, którzy mówią, że jest tylko wysoce praw-
dopodobne, że woda w kotle stojącym na ogniu zagotuje się, a
nie zamarznie, a zatem ściśle biorąc to, co uważamy za
niemożliwe, jest tylko nieprawdopodobne. Czy zmienia to
coś w ich życiu? A może tylko mówią oni o pewnych rzeczach
więcej, niż inni?
339. Wyobraź sobie kogoś, kto miał odebrać przyjaciela z
dworca kolejowego, jednak zamiast sprawdzić po prostu
70
rozkład jazdy i wyjść na dworzec o odpowiedniej porze,
powiada: „Nie wierzę, że pociąg naprawdę przyjedzie, lecz
mimo to pójdę na dworzec". Robi on wszystko to, co robią
zwykli ludzie, ale dodaje do tego wątpliwości, niezadowolenie
z siebie, itp.
340. Z taką samą pewnością, z jaką wierzymy w
którekolwiek ze zdań matematycznych, wiemy też, jak
wymawia się litery „A" i „B", jak nazywa się barwa ludzkiej
krwi, że inni ludzie mają krew i nazywają ją „krwią".
341. Tzn. pytania, jakie stawiamy i nasze wątpliwości,
opierają się na tym, że pewne zdania wątpliwościom nie
podlegają, są niejako zawiasami, na których tamte się
obracają.
342. Tzn. do logiki naszych badań naukowych należy to, że
pewne sprawy są w rzeczy samej niepowątpiewalne.
343. Nie jest to jednak tak, że nie możemy wszystkiego
zbadać i dlatego też chcąc nie chcąc zadowolić się musimy
założeniem. Jeśli chcę, by drzwi się obróciły, muszę umoco-
wać zawiasy.
344. Moje życie polega na tym, że niejedno mnie za-
dowala.
345. Gdy kogoś pytam „Jaki teraz widzisz kolor?" po to, by
dowiedzieć się, jaki kolor jest tu w tej chwili, to nie mogę
zarazem wątpić, czy zapytywany rozumie po polsku, czy nie
chce mnie oszukać, czy własna pamięć nie zawodzi mnie, jeśli
chodzi o nazwy kolorów, itd.
346. Gdy grając w szachy próbuję komuś dać mata, to nie
mogę wątpić, czy moje figury same nie zmieniają miejsc i czy
jednocześnie pamięć nie płata mi figla tak, że tego nie
zauważam.
71
 15.3.51
347. „Wiem, że to jest drzewo". Dlaczego wydaje mi się, że
nie rozumiem tego zdania? choć jest to w końcu wyjątkowo
proste zdanie najzwyklejszego typu? Jest tak, jakbym nie
mógł skupić swego umysłu na jakimkolwiek sensie. Bo,
mianowicie, nie skupiam się na tej sferze, gdzie on tkwi. Gdy
tylko myślę o potocznym, a nie o filozoficznym użyciu
zdania, jego sens staje się jasny i wyraźny.
348. Podobnie słowa „Jestem tutaj" mają sens tylko w
pewnych kontekstach, a nie wtedy, gdy mówię je do kogoś, kto
siedzi naprzeciw mnie i widzi mnie wyraźnie — i to nie
dlatego, że są zbędne, ale że ich sens nie jest określony przez
sytuację, a określenia takiego potrzebuje.
349. „Wiem, że to jest drzewo" — to może znaczyć
wszystko: patrzę na roślinę, którą biorę za młody buk, a ktoś
inny za czarną porzeczkę. Mówi „To jest krzew", a ja, że to
drzewo. — Widzimy coś we mgle, co jeden z nas bierze za
człowieka, a drugi mówi „Wiem, że to jest drzewo". Ktoś
chce zbadać mój wzrok itd., itd. — itd., itd. Za każdym
razem owo „to", co uznaję za drzewo, jest innego rodzaju.
A co by było, gdybyśmy wyrażali się dokładniej? np.
„Wiem, że to tutaj jest drzewem, widzę to wystarczająco
wyraźnie". — Przypuśćmy nawet, że poczyniłem tę uwagę w
kontekście rozmowy (tak, że była ona wówczas istotna); a
teraz, poza wszelkim kontekstem, powtarzam ją patrząc na
drzewo i dodaję „Mam na myśli te same słowa, co 5 minut
temu". Gdybym dodał np., że znów myślałem o moim
kiepskim wzroku i że był to rodzaj westchnienia, to w tej
wypowiedzi nie byłoby nic zagadkowego.
Bo to, co rozumiemy przez zdanie można wyrazić przez
uzupełnienie go, a to da się z tym zdaniem połączyć.
350. „Wiem, że to jest drzewo", powiada filozof, może po
to, by sobie lub innym unaocznić, że wie coś, co nie jest
72
prawdą logiczną lub matematyczną. Podobnie ktoś, kto nosi
się z myślą, że nie jest już dłużej potrzebny, może wciąż sobie
powtarzać „Mogę jeszcze robić to i to i to". Gdyby takie
myśli często go nurtowały, to nie byłoby dziwnym gdyby,
pozornie poza wszelkim kontekstem, wypowiadał takie
zdanie na głos. (Ale tutaj już naszkicowałem tło, otoczenie tej
uwagi, a więc podałem kontekst.) Ale gdyby ktoś, w zupełnie
heterogenicznych okolicznościach, wykrzyknął, z
najzupełniej przekonującą mimiką „Precz z nim!", to można
by o tych słowach (i ich tonie) powiedzieć, że są one
wzorcem, który naprawdę ma dobrze znane zastosowania,
ale że w tym przypadku nie jest jasne nawet to, jakim
językiem ów ktoś się posługuje. Mógłbym wykonać ręką
ruch taki, jaki bym robił trzymając w niej piłę i piłując deskę;
ale czy moglibyśmy poza wszelkim kontekstem poprawnie
nazwać ten ruch piłowaniem! (Mogłoby to być coś zupełnie
innego.)
351. Czy pytanie „Czy te słowa mają sens?" nie przypomina
„Czy to jest narzędzie?" zadawanego gdy ktoś, powiedzmy,
wytwarza młot? Mówię „Tak, to jest młot". Ale co by było,
gdyby rzecz, którą każdy z nas bierze za młot, gdzie indziej
była np. pociskiem lub batutą? Teraz zastosujcie to sami!
352. Gdy ktoś powiada „Wiem, że to jest drzewo", to mogę
odpowiedzieć: „Tak, to jest zdanie. Zdanie polskie. I co z
tego?" A może on na to odpowie: „Chciałem tylko
przypomnieć sobie, że coś takiego wiem"! ————
353. A co, jeśli odpowie: „Chcę poczynić uwagę logiczną"?
———— Gdy leśniczy idzie z pomocnikami do lasu i mówi
„To drzewo jest do ścięcia i to i to" ———— to co będzie,
jeśli wtedy zrobi uwagę „Wiem, że to jest drzewo"? — Ale
czyja nie mógłbym powiedzieć o leśniczym „On wie, że to jest
drzewo — nie bada tego ani nie zleca swoim ludziom, aby
to zbadali"?
73
 354. Zachowanie wątpiące i nie wątpiące. Pierwsze istnieje
tylko o tyle, o ile istnieje drugie.
355. Psychiatra mógłby mnie może spytać „Czy wiesz, co to
jest?", a ja mógłbym odpowiedzieć „Wiem, że to jest fotel,
poznaję go, zawsze stał w moim pokoju". On nie sprawdza
tu może mojego wzroku, ale moją zdolność rozpoznawania
przedmiotów, znajomość ich nazw i funkcji. Chodzi mu tu o
samoorientację. Niewłaściwym byłoby tu moje powiedzenie
„Wierzę, że to jest krzesło", gdyż wyrażałoby ono moją
gotowość do sprawdzenia mej wypowiedzi. Tymczasem
„Wiem, że to..." pociąga za sobą zdumienie, gdyby to,xgo
powiedziałem, nie potwierdziło się.
356. Mój „stan umysłu", „wiedzenie" nie ręczy mi za to, co
się zdarzy. Ale polega to na tym, że nie rozumiałbym, na czym
oprzeć by się mogło wątpienie, gdzie byłyby możliwe dalsze
testy.
357. Można by powiedzieć: „'Wiem' wyraża spokojną
pewność, nie tę, która wciąż walczy".
358. Chciałbym postrzegać tę pewność nie jako coś
pokrewnego pochopności czy powierzchowności, ale jako
(pewien) sposób życia. (To jest bardzo kiepsko wyrażone i
zapewne też kiepsko pomyślane.)
359. Ale to znaczy, że chcę ją pojąć jako coś, co leży poza tym,
co uzasadnione i nieuzasadnione; a więc tak, jak coś
zwierzęcego.
360. WIEM, że to jest moja stopa. Nie potrafiłbym
zaakceptować żadnego doświadczenia jako dowodu, że tak
nie jest. — To może być okrzyk; ale co z niego wynikał
Przynajmniej tyle, że działać będę z pewnością nie znającą
wątpliwości, zgodnie z moim przekonaniem.
74
361. Ale mógłbym też rzec: Bóg mi objawił, że tak jest. Bóg
nauczył mnie, że to jest moja stopa. I dlatego gdyby
zdarzyło się coś, co wydawałoby się przeczyć tej wiedzy, to
musiałbym uznać to za złudzenie.
362. I czy nie wychodzi tu na jaw, że ta wiedza pokrewna jest
decyzji?
363. I trudno tu znaleźć przejście od tego, co chciałoby się
wykrzyknąć, do jego konsekwencji w naszym postępowaniu.
364. Można by również tak zapytać: „Jeśli wiesz, że to jest
twoja stopa, — to czy wiesz także, a może tylko wierzysz, że
żadne przyszłe doświadczenie nie wyda się przeczyć twej
wiedzy?" (tzn. że tobie samemu takim się nie wyda?).
365. Gdyby teraz ktoś odparł: „Wiem również, że nigdy mi
się nie wyda, by coś tej wiedzy przeczyło", — cóż
moglibyśmy dowiedzieć się z tego poza tym, że on sam nie
wątpiłby, iż nigdy się to nie zdarzy?
366. A co, gdyby zabronione było mówienie „Wiem", a
dozwolone jedynie „Wierzę, że wiem"?
367. Czy słów w rodzaju „wiedzieć", podobnie jak „wie-
rzyć", nie tworzy się po to, by potem piętnować stwierdzenie
„Wiem" gdy ten, kto je wypowiada, myli się? W rezultacie
błąd staje się czymś zakazanym.
368. Gdy ktoś powiada, że żadnego doświadczenia nie
uzna za dowód czegoś przeciwnego, to jest to przecież
decyzja. Jest możliwe, że będzie on działał wbrew niej.
16.3.51
369. Gdybym chciał wątpić, że to jest moja ręka, to jak
mógłbym uniknąć wątpliwości, czy słowo „ręka" ma jakieś
75
 znaczenie? A zatem jest to coś, co przecież, jak się
wydaje, wiem.
370. A poprawniej: Fakt, że bez namysłu używam słowa
„ręka" i wszystkich innych słów z mojego zdania, tak, że
stanąłbym na skraju przepaści, gdybym tylko próbował tu
wątpić — pokazuje, że brak wątpliwości należy do istoty gry
językowej, że pytanie „Skąd wiem..." odwleka grę językową
lub ją unieważnia.
371. Czy „Wiem, że to jest ręka" nie znaczy w sensie
Moore'a tego samego lub prawie tego samego, co: mogę
wypowiadać twierdzenia w rodzaju „Ta ręka mnie boli" czy
„Ta ręka jest słabsza od tej", czy „Złamałem kiedyś tę rękę" i
niezliczone inne w grach językowych, w których nie pojawia
się wątpienie w istnienie tej ręki.
372. Tylko w pewnych przypadkach można badać „Czy to
naprawdę jest ręka?" (lub „moja ręka"). Bo zdanie „Wątpię,
czy to naprawdę jest moja (lub jakaś) ręka" nie ma sensu bez
szczegółowych dookreśleń. Z samych słów nie sposób się
dowiedzieć, czy w ogóle chodzi tu o jakiś — i o jaki —
rodzaj wątpliwości.
373. Dlaczego powinno być możliwe podanie podstaw, by
w coś wierzyć, skoro nie można być pewnym?
374. Uczymy dziecko „To jest twoja ręka", a nie „To być
może (lub „prawdopodobnie") jest twoja ręka". Tak dziecko
uczy się niezliczonych gier językowych dotyczących jego ręki.
W ogóle nie przychodzi mu do głowy, by badać lub pytać
'czy to naprawdę jest ręka'. Z drugiej strony nie uczy się też,
że wie, iż to jest ręka.
375. Trzeba tu sobie uświadomić, że całkowity brak
wątpliwości w jakimś punkcie, nawet tam, gdzie powiedzieli-
byśmy, iż może istnieć 'uzasadniona' wątpliwość, nie musi
76
obalać gry językowej. Jest bowiem również coś takiego, jak
inna arytmetyka.
Wierzę, że przyznanie tego musi leżeć u podstaw rozu-
mienia logiki.
17.3
.: .,',
-
: ....... „: . .-
376. Mogę z pasją twierdzić, że wiem, iż to jest (np.) moja
stopa.
377. Ale taka pasja pojawia się przecież (bardzo) rzadko i nie
ma jej ani śladu, gdy zwyczajnie mówię o tej stopie.
378. Wiedza opiera się ostatecznie na uznaniu.
379. Mówię z pasją „ Wiem, że to jest stopa" — ale co to
znaczył
380. Mógłbym kontynuować: „Nic na świecie nie przekona
mnie, że to nie jest stopa!" Dla mnie ten fakt leży u podstaw
wszelkiej wiedzy. Zaniecham innych rzeczy, ale tego nie.
381. Owo „Nic na świecie..." jest oczywiście postawą, jakiej
nie zajmuje się wobec wszystkiego, w co się wierzy lub czego
jest się pewnym.
382. To nie znaczy, że naprawdę nic na świecie nie będzie
mogło przekonać mnie o czymś innym.
383. Argument „Być może śnię" jest bezsensowny dlatego, że
jeśli ta uwaga również mi się śni, to śni mi się też, że te słowa
mają jakieś znaczenie.
384. Jakiego rodzaju zdaniem jest „Nic na świecie..."?
385. Ma ono formę przepowiedni, lecz (naturalnie) nie
opartej na doświadczeniu.
77
 386. Ten kto, jak Moore, mówi, że wie, iż... — określa
stopień pewności, jaki coś ma dla niego. A istotne jest, że ów
stopień ma wartość maksymalną.
387. Ktoś mógłby mnie spytać: „Na ile jesteś pewien: że to
tam jest drzewem; że masz pieniądze w kieszeni; że to jest
twoja stopa?" A odpowiedź w jednym przypadku mogłaby
brzmieć „nie jestem pewien", w drugim „prawie pewien", w
trzecim „nie mogę w to wątpić". I odpowiedzi te miałyby
sens nawet przy braku racji. Nie potrzebowałbym np.
mówić: „Nie mogę być pewien, że to jest drzewo, gdyż mój
wzrok nie jest wystarczająco ostry". Chcę rzec: dla Moore'a
powiedzenie „ Wiem, że to jest drzewo" miało sens o tyle, o
ile chciał przez to powiedzieć coś całkiem określonego.
[Wierzę, że przeczytanie moich notatek mogłoby zainte-
resować filozofa potrafiącego myśleć samodzielnie. Bo nawet
jeśli z rzadka tylko trafiałem w sedno, to zorientowałby się
on, ku jakim celom nieustannie dążę.]
388. Każdy z nas często używa takiego zdania i nie
powstaje pytanie, czy ma ono sens. Ale czy to znaczy, że
prowadzi ono do jakiegoś wniosku filozoficznego? Czy w
większym stopniu istnienia rzeczy zewnętrznych dowodzi to,
że wiem, iż to jest ręka, niż to, że nie wiem, czy jest to
złoto, czy brąz?
18.3
389. Moore chciał podać przykład by pokazać, że na-
prawdę można znać zdania o przedmiotach fizycznych.
Gdyby spierano się, czy można czuć ból w określonej części
ciała, to ten, kogo by tam właśnie bolało, mógłby rzec:
„Zapewniam cię, że boli mnie tam teraz". Ale brzmiałoby
dziwnie, gdyby Moore rzekł: „Zapewniam cię, że wiem, iż to
jest drzewo". Po prostu osobiste przeżycie nas tu nie
interesuje.
78
390. Tu istotne jest tylko to, że ma sens powiedzenie, iż wie
się coś takiego; a przeto zapewnieniem, że się to wie, nic tu nie
można osiągnąć.
391. Wyobraź sobie grę językową „Kiedy cię zawołam,
wejdź tymi drzwiami". We wszystkich zwykłych przypad-
kach nie sposób wątpić, że te drzwi naprawdę tutaj są.
392. Muszę pokazać, że wątpienie nie jest konieczne,
nawet gdy jest możliwe. Że możliwość gry językowej nie
zależy od tego, czy wszystko, co można poddać w
wątpliwość, zostało w wątpliwość poddane. (To wiąże się z
rolą sprzeczności w matematyce.)
393. Gdyby zdanie „Wiem, że to jest drzewo" wypowie-
dziano poza grą językową, to mogłoby też być cytatem
(może z podręcznika języka polskiego). — „Ale jeśli mam to
na myśli, gdy je wygłaszam?" Stare nieporozumienie wokół
pojęcia 'mieć na myśli'.
394. „To należy do rzeczy, w które nie mogę wątpić".
395. „Wiem to wszystko". I ujawni się to w sposobie, w
jaki działam i mówię o tych rzeczach
396. Czy może on w grze językowej (2)* powiedzieć, że wie,
iż to są kamienie budowlane? — „Nie, ale to wie".
397. Czy ja się nie mylę i czy Moore nie ma całkowitej
racji? Czy nie popełniam podstawowego błędu brania tego,
co się myśli, za to, co się wie? Oczywiście nie myślę „Ziemia
istniała już na jakiś czas przed moimi narodzinami", ale czy
nie wiem o tym? Czy nie pokazuję tego, że wiem, poprzez to,
że zawsze wyciągam z tego wnioski?
'Dociekania filozoficzne I, 2. [Przyp. wyd.J
79
398. Czy nie wiem też, że w tym domu nie ma żadnych
schodów, prowadzących sześć pięter w głąb ziemi, nawet
jeśli nigdy o tym nie pomyślałem?
399. Ale czy to, że wyciągam z tego wnioski, wskazuje nie
tylko na to, iż przyjmuję tę hipotezę?
19.3
400. Mam tu skłonność walczyć z wiatrakami, gdyż wciąż nie
mogę powiedzieć tego, co naprawdę chcę powiedzieć.
401. Chcę rzec: zdania o postaci zdań empirycznych, a nie
tylko zdania logiki, tworzą podstawy wszelkiego operowania
myślą (językiem). — Ta konstatacja nie ma postaci
„Wiem...". „Wiem..." wyraża to, co ja wiem, a to logiki nie
interesuje.
402. W tej uwadze wyrażenie „zdania o postaci zdań
empirycznych" jest zupełnie niewłaściwe; wypowiedzi, o
które chodzi, dotyczą przedmiotów [materialnych]. I nie
służą one jako podstawy w ten sam sposób, co hipotezy,
które, gdy okażą się fałszywe, zastępuje się innymi.
...und schreib getrost ,. . . . , , ,
„Im Anfang war die Tat".*
403. Powiedzieć w sensie Moore'a o człowieku, że coś wie; iż
to, co mówi, jest więc bezwarunkową prawdą, wydaje mi się
fałszem. — Jest to prawdą tylko o tyle, o ile stanowi
niewzruszoną podstawę jego gry językowej.
404. Chcę rzec: Nie jest tak, że w pewnym punkcie człowiek
poznaje prawdę z całkowitą pewnością. Ale że całkowita
pewność jest jedynie kwestią jego nastawienia.
*...i pisz z przekonaniem/„Na początku byt czyn". Goethe, Faust L
80
405. Ale naturalnie i tu tkwi jeszcze błąd. •! t-
406. To, do czego zmierzam, tkwi również w różnicy między
przypadkową konstatacją „Wiem, że to..." taką, jaką użyto
by w życiu codziennym, a tą samą wypowiedzią poczynioną
przez filozofa.
/407. Bo gdy Moore powiada „Wiem, że to ... jest", to
mógłbym odpowiedzieć „Nie wiesz w ogóle nic!" A przecież
nie odpowiedziałbym tak komuś, kto mówiłby bez intencji
filozoficznych. Czułbym więc (czy słusznie?), że ci dwaj chcą j
powiedzieć różne rzeczy. '~ ~-
^J
408. Bo jeśli ktoś mówi, że wie to a to i że to należy do jego
filozofii — to jego filozofia jest fałszywa, jeśli stwierdzając to
błądzi.
409. Jeśli mówię „Wiem, że to jest stopa" — to co naprawdę
mówię? Czy cały dowcip nie polega na tym, że pewien
jestem wniosku — że gdyby ktoś wątpił, to mógłbym mu
powiedzieć „Widzisz, mówiłem ci"? Czy cała moja wiedza
byłaby nadal coś warta, gdyby mnie zwodziła jako zasada
postępowania? A czy nie może zwodzić?
20.3
410. Nasza wiedza tworzy ogromny system. I tylko w
obrębie tego systemu szczegół ma tę wartość, jaką mu
nadajemy.
411. Jeśli mówię „Zakładamy, że Ziemia istnieje od bardzo
wielu lat" (czy coś podobnego), to oczywiście dziwnie
brzmi, iż powinniśmy coś takiego zakładać. Ale w całym
systemie naszych gier językowych należy to do podstaw.
Założenie to, można by powiedzieć, tworzy podstawę
działania, a zatem, naturalnie, również podstawę myślenia.
81
412. Ktoś, kto nie jest w stanie wyobrazić sobie przypadku, w
którym można by powiedzieć „Wiem, że to jest moja ręka" (a
przypadki takie są nader rzadkie), mógłby powiedzieć, że
słowa te są niedorzeczne. Mógłby też rzecz jasna
powiedzieć: „Oczywiście, że wiem, jakże mógłbym nie
wiedzieć?" — ale wtedy brałby może zdanie „To jest moja
ręka" za objaśnienie słów „moja ręka".
413. Wyobraź sobie bowiem, że prowadziłbyś rękę ślepca i
prowadząc ją po swojej ręce powiedziałbyś „To jest moja
ręka"; gdyby on cię wtedy zapytał „Czy jesteś pewien?" lub
„Czy wiesz o tym?", to miałoby to sens tylko w bardzo
specyficznych okolicznościach.
414. Ale z drugiej strony: Skąd wiem, że to jest moja ręka? Czy
chociaż wiem tu dokładnie, co znaczy powiedzenie, że to jest
moja ręka? — Gdy mówię „Skąd wiem?", to nie chodzi mi o
to, że trochę w to wątpię. Tu znajduje się podstawa
wszystkich moich działań. Ale wydaje mi się, że słowa
„Wiem" wyrażają ją błędnie.
415. I czyż użycie słowa „wiedzieć" jako pierwszorzędnego
słowa filozoficznego nie jest w ogóle całkowicie błędne? Jeśli
„wiedzieć" budzi takie zainteresowanie, to dlaczego nie „być
pewnym"? Widocznie dlatego, że byłoby ono zbyt
subiektywne. A czy „wiedzieć" nie jest równie subiektywne?
Czy nie zwodzi nas ta gramatyczna swoistość, że „p" wynika z
„wiem, że p"?
„Wierzę, że wiem" nie musiałoby wyrażać mniejszego
stopnia pewności. — Tak, ale nie chcemy tu wyrażać nawet
największej pewności subiektywnej, lecz to, że pewne zdania
zdają się leżeć u podstaw wszystkich pytań i wszystkich
myśli.
416. I czy nie jest takim np. zdanie, że mieszkałem w tym
pokoju tygodniami, że moja pamięć mnie tu nie zawodzi?
— „certain beyond all reasonable doubt" —*
82
21.3 "'' ifciJKt '•• ->"S ;<"J /X1i»J'' • ''.'f i
417. „Wiem, że w ostatnim miesiącu codziennie brałem
kąpiel". Co tu sobie przypominam? Każdy dzień i kąpiel
każdego dnia? Nie. Wiem, że kąpałem się codziennie i nie
wyprowadzam tego z jakichś innych danych bezpośrednich.
Podobnie mówię „Poczułem ukłucie w ramieniu" nie wpro-
wadzając tego umiejscowienia do mej świadomości w inny
sposób (może przy pomocy obrazu).
418. A może moje rozumienie jest tylko ślepotą na mój
własny brak rozumienia? Często tak mi się wydaje.
419. Jeśli mówię „Nigdy nie byłem w Azji Mniejszej", to skąd
pochodzi ta wiedza? Nie wykalkulowałem tego, nikt mi tego
nie powiedział; mówi mi to moja pamięć. — Czy więc nie
mogę się co do tego mylić? Czy tutaj tkwi prawda, którą
wierni — Nie mogę od tego sądu odstąpić nie obalając wraz z
nim wszystkich innych sądów.
420. Także zdanie w rodzaju, że mieszkam teraz w Anglii, ma
takie dwie strony: Nie jest to bląd— ale z drugiej strony: co
wiem o Anglii? Czy nie mogę się całkowicie w moich
sądach mylić?
Czy nie byłoby możliwe, że ludzie przychodziliby do
mego pokoju i wszyscy mówili coś przeciwnego, a nawet
dawaliby mi na to 'dowody', tak że nagle stałbym się sam
niczym obłąkany między normalnymi, albo jak normalny
między szaleńcami? Czy nie mogłyby mnie wtedy ogarnąć
wątpliwości co do tego, co teraz wydaje mi się najbardziej
niewątpliwym?
421. Jestem w Anglii. — Wszystko wokół mi to mówi;
gdziekolwiek i jakkolwiek pozwalam biec swoim myślom,
natychmiast mi to potwierdzają. — Ale czy nie uległbym
'— „pewny ponad wszelką rozumną wątpliwość" •
83
dezorientacji, gdyby zdarzyły się rzeczy, o jakich by mi się
teraz nie śniło?
422. Chcę więc powiedzieć coś, co zabrzmi jak prag-
matyzm.
Wchodzi mi tu w drogę pewien rodzaj światopoglądu.
423. Dlaczego więc nie powiem po prostu za Moore'm
„Wiem, że jestem w Anglii"? Powiedzenie to ma sens w
określonych okolicznościach, które mogę sobie wyobrazić. Ale
gdy wypowiadam to zdanie poza owymi okolicznościami,
jako przykład na to, że tego rodzaju rzeczy wiem z
pewnością, to z miejsca budzi to moje podejrzenia. — Czy
słusznie?
424. Mówię „Wiem p" albo po to, by zapewnić, że ja
również wiem o prawdziwości p, albo po prostu jako
wzmocnienie [- p. Mówi się też „Nie wierzę w to, wiem to".
Można by to również wyrazić tak (np.): „To jest drzewo. I
nie jest to żadne domniemanie".
A co z tym: „Gdybym miał kogoś powiadomić, że to jest
drzewo, to nie byłoby to tylko domniemaniem". Czyż nie to
próbował powiedzieć Moore?
425. Nie byłoby to żadne domniemanie i mógłbym powiadomić
o tym innych z całkowitą pewnością, jako o czymś, co jest
niewątpliwe. Ale czy znaczy to, że jest to bezwarunkową
prawdą? Czy to, co z całkowitą pewnością rozpoznaję jako
drzewo, które widzę tu przez całe moje życie, nie może
okazać się czymś innym? Czy nie mogłem tego sobie uroić? A
mimo to w okolicznościach nadających temu zdaniu sens
trafnym byłoby powiedzenie „Wiem (nie tylko mniemam), że
to jest drzewo". Błędnym byłoby powiedzenie, że ściśle rzecz
biorąc tylko w to wierzę. Całkowicie mylącym byłoby
powiedzenie: wierzę, że nazywam się L. W. A to też jest
poprawne: nie mogę co do tego się mylić. Ale to nie znaczy,
że jestem tu nieomylny.
84
i;
21.3.51 ' •'-
426. A jak komuś pokazać, że znamy nie tylko prawdy o
danych zmysłowych, ale i o rzeczach? Bo przecież nie może
wystarczyć to, że ktoś nas zapewnia, iż on to wie. Od czego
więc trzeba wyjść, aby to pokazać?
22.3
427. Trzeba pokazać, że jeśli nawet nie używa on nigdy
słów „Wiem...", to jego zachowanie ukazuje to, o co nam
chodzi.
428. Bo przypuśćmy, że normalnie zachowujący się
człowiek zapewniałby nas, że tylko wierzy, iż nazywa się tak a
tak, wierzy, iż rozpoznaje swoich stałych domowników,
wierzy, iż ma ręce i nogi wtedy, gdy ich nie widzi, itd. Czy
możemy na podstawie jego postępowania (i mowy) pokazać
mu, że tak nie jest?
23.3.51 '•
429. Jaką mam rację by teraz, gdy nie widzę swoich palców,
przyjmować, że mam ich pięć u każdej stopy?
Czy poprawne jest powiedzenie, że moją rację stanowi to, iż
zawsze mnie tego uczyło wcześniejsze doświadczenie? Czy
bardziej pewny jestem wcześniejszego doświadczenia niż
tego, że mam dziesięć palców u nóg?
To wcześniejsze doświadczenie może bardzo dobrze być
przyczyną mojej obecnej pewności; ale czy stanowi dla niej
rację?
430. Spotykam mieszkańca Marsa, a on mnie pyta „Ile
palców u nóg mają ludzie?" — Mówię „Dziesięć. Pokażę ci" i
zdejmuję buty. Przypuśćmy, że dziwiłby się, iż wiedziałem to
z taką pewnością, choć ich nie widziałem. — Czy
powinienem wtedy rzec: „My, ludzie, wiemy, że mamy tyle
palców u nóg, niezależnie od tego, czy je widzimy czy nie"?
85
26.3.51 fr; .?;.,.-.
431. „Wiem, że ten pokój jest na drugim piętrze, że za
drzwiami znajduje się krótki korytarz prowadzący do
schodów itd." Można by wyobrazić sobie przypadki, w
których mógłbym to wypowiedzieć, lecz byłyby one
niesłychanie rzadkie. Ale z drugiej strony dzień po dniu to,
co robię, a także to, co mówię, wiedzę tę ujawnia.
A czego ktoś inny dowiaduje się z mojego postępowania i
mowy? Czy tylko tego, że jestem pewien swych racji? —
Z tego, że mieszkam tu od wielu tygodni i codziennie
wchodzę i schodzę po schodach dowiaduje się on, że wiem,
gdzie znajduje się mój pokój. — Zapewnienia „Wiem" użyję
wtedy, gdy nie wie on jeszcze tego, co zmusiłoby go do
wniosku, że wiem.
432. Wypowiedź „Wiem..." może mieć swoje znaczenie
tylko w powiązaniu z resztą rzeczy świadczących, że wiem.
433. Tak więc, gdy mówię komuś „Wiem, że to jest
drzewo", to jest to tak, jakbym powiedział „To jest drzewo;
możesz absolutnie na tym polegać; nie ma tu żadnej
wątpliwości". A filozof mógłby użyć tego stwierdzenia tylko
po to, aby pokazać, że tej formy mowy faktycznie się używa.
Ale gdyby nie miało to być jedynie spostrzeżenie dotyczące
polskiej gramatyki, to musiałby on określić okoliczności,
w których wyrażenie to funkcjonuje.
434. A czy doświadczenie uczy nas, że w takich to a takich
okolicznościach ludzie wiedzą to a to? Oczywiście,
doświadczenie pokazuje nam, że normalnie po tylu a tylu
dniach człowiek obeznaje się z domem, w którym mieszka. A
również: doświadczenie uczy nas, że po takim a takim
okresie nauki sąd człowieka staje się godny zaufania. Musi
on, jak mówi doświadczenie, uczyć się tyle a tyle, by móc
dokonywać trafnych przewidywań. Ale— — —. .,., ,
27.3
435. Człowiek często zostaje opętany przez słowo. Np.
przez słowo „wiedzieć".
436. Czy Boga krępuje nasza wiedza? Czy wiele naszych
wypowiedzi nie może być fałszywych? Bo to jest to, co
chcemy powiedzieć.
437. Skłonny jestem rzec: „To nie może być fałszem". To jest
interesujące, ale jakie ma konsekwencje?
438. Nie wystarczyłoby zapewnić, że wiem, co tam a tam się
dzieje — bez podania racji, które kogoś (innego)
przekonają o tym, że jestem w stanie to wiedzieć.
439. Nawet wypowiedź „Wiem, że za tymi drzwiami jest
korytarz i schody na parter" brzmi tak przekonywająco
tylko dlatego, iż każdy przyjmuje, że to wiem.
440. Jest tu coś uniwersalnego; nie tylko coś osobistego.
441. Na sali sądowej samo zapewnienie świadka „Wiem..."
nikogo by nie przekonało. Należy wykazać, że był w takim
stanie, iż wie.
Nawet zapewnienie „Wiem, że to jest ręka" wypowie-
dziane w chwili, gdy patrzy się na swoją rękę, nie byłoby
wiarygodne, gdybyśmy nie znali okoliczności wypowiedzi. A
gdy je znamy, to wygląda ono na zapewnienie, że mówiący jest
pod tym względem normalny.
442. Bo czy nie może być tak, że wyobrażam sobie, że coś
wierni
443. Wyobraź sobie, że w pewnym języku nie ma słowa
odpowiadającego naszemu „wiedzieć" — Ludzie po prostu
wygłaszają stwierdzenia. „To jest drzewo" itd. Może się
87
naturalnie zdarzyć, że się mylą. I dodają do zdania znak
pokazujący, jakie jest ich zdaniem prawdopodobieństwo
błędu — a może powinienem powiedzieć: jakie jest praw-
dopodobieństwo błędu? To ostatnie można również wskazać
przez podanie pewnych okoliczności. Np. „A powiedział do
B... Stałem w pobliżu, a mam dobry słuch" lub „A był
wczoraj tam a tam. Widziałem go z daleka. Nie mam zbyt
dobrego wzroku" lub „Tam rośnie drzewo. Widzę je wy-
raźnie i widziałem je przedtem niezliczoną ilość razy".
444. „Pociąg odjeżdża o drugiej. Sprawdź to raz jeszcze dla
pewności" lub „Pociąg odjeżdża o drugiej. Właśnie
sprawdziłem to w nowym rozkładzie jazdy". Można również
dodać „W takich sprawach zasługuję na zaufanie".
Użyteczność takich uzupełnień jest oczywista.
445. Ale jeśli mówię „Mam dwie ręce", to co mogę dodać, by
wykazać wiarygodność? Najwyżej to, że okoliczności są
zwyczajne.
446. Dlaczego jestem tak pewien, że to jest moja ręka? Czy
cała gra językowa nie opiera się na tego rodzaju pewności?
Lub: Czy ta pewność nie jest (już) założona w tej grze
językowej? A mianowicie przez to, że ten nie gra w tę grę, lub
gra błędnie, kto nie rozpoznaje przedmiotów z pewnością.
28.3
447. Porównaj to z 12 x 12 = 144. Tutaj także nie mówimy
„być może". Bo o ile zdanie to opiera się na tym, że w
obliczeniach czy rachunkach nie robimy błędów, że nasze
zmysły nie zwodzą nas w trakcie obliczeń, to obydwa zdania,
arytmetyczne i fizyczne, są na tym samym poziomie.
Chcę rzec: Gra fizyczna jest równie pewna jak aryt-
metyczna. Ale to może zostać źle zrozumiane. Moja uwaga
jest logiczna, a nie psychologiczna.
88
448. Chcę powiedzieć: Jeśli kogoś nie dziwi, że zdania
arytmetyczne (np. tabliczki mnożenia) są 'absolutnie pewne',
to dlaczego miałby go zdumiewać fakt, że zdanie „To jest
moja ręka" też takie jest?
449. Musimy zostać nauczeni czegoś jako podstawy.
450. Chcę powiedzieć: Nasze nauczanie ma postać „To jest
fiołek", „To jest stół". Wprawdzie dziecko mogłoby słowo
„fiołek" usłyszeć po raz pierwszy w zdaniu „To może być
fiołek", ale wtedy spytać by mogło „Co to jest fiołek?" Tu
można by naturalnie odpowiedzieć pokazując mu obrazek. A
co by było, gdyby tylko pokazując mu obrazek mówiono
„To jest...", zaś w innych przypadkach jedynie „To może
być..."? — Jakie ma to mieć praktyczne konsekwencje?
Wątpienie, które wątpiłoby we wszystko, nie byłoby
wątpieniem.
451. Mój zarzut przeciw Moore'owi, że sens izolowanego
zdania „To jest drzewo" jest nieokreślony, ponieważ nie
zostało określone, czym jest owo „to", o którym się mówi, iż
jest drzewem — nie działa, bo ten sens można dookreślić
mówiąc np. „Ten przedmiot tutaj, wyglądający na drzewo,
nie jest sztuczną imitacją, lecz prawdziwym drzewem".
452. Nie byłoby rozumnym wątpić, czy to jest prawdziwe
drzewo czy tylko...
Fakt, że wydaje mi się to niewątpliwe, nie liczy się. Gdyby
nierozumnym było tu wątpić, to nie można by tego wyprowa-
dzić z tego, co utrzymuję. Potrzebna by tu też była reguła
oznajmiająca, że wątpienie jest tu nierozumne. Ale i jej nie ma.
453. Mówię wprawdzie: „Tutaj żaden rozsądny człowiek by
nie wątpił". —Czy można by sobie wyobrazić, że zapytano
uczonych sędziów, czy wątpienie jest rozumne, czy
nierozumne?
89
454. Są przypadki, w których wątpienie jest nierozumne, ale
też i takie, w których wydaje się ono logicznie nie-
możliwe. I wydaje się, że nie ma między nimi wyraźnej
granicy.
29.3
455. Każda gra językowa polega na tym, że słowa i przedmioty
rozpoznaje się wciąż na nowo. Uczymy się równie
nieustępliwie, że to jest krzesło, jak tego, że 2 x 2 =4.
456. Tak więc jeśli wątpię lub nie jestem pewien tego, że to jest
(w jakimkolwiek sensie) moja ręka, to dlaczego w takim razie
nie tego, co znaczą te słowa?
457. Czy chcę powiedzieć, że pewność leży w naturze gry
językowej?
458. Wątpi się z określonych powodów. Chodzi o to: jak
wątpienie jest wprowadzane do gry językowej?
459. Gdyby kupiec chciał badać każde ze swych jabłek bez
żadnej racji, tak aby upewnić się we wszystkim, to
dlaczego nie musiałby (więc) badać badania? I czy można tu
mówić o wierze (chodzi mi o wiarę w sensie religijnym, a nie o
domniemanie)? Wszystkie słowa psychologiczne odwodzą nas
tu tylko od tego, co najważniejsze.
460. Idę do lekarza, pokazuję mu swą rękę i mówię „To jest
ręka, a nie...; zraniłem się w nią itd., itd." Czyż nie
udzielam tu tylko zbędnej informacji? Czy nie można by np.
powiedzieć: Przypuśćmy, że słowa „To jest ręka" stano-
wiłyby jakąś informację —jak mógłbyś liczyć na to, że on tę
informację zrozumie? Cóż, jeśli ulega wątpliwości, 'że to jest
ręka', to dlaczego nie ulega wątpliwości również i to, że
jestem człowiekiem, który informuje o tym lekarza? — Ale z
drugiej strony można wyobrazić sobie przypadki — nawet
90
jeśli są bardzo rzadkie — w których wyjaśnienie takie nie jest
zbędne, lub jest tylko zbędne, lecz nie absurdalne.
461. Przypuśćmy, że byłbym lekarzem i przyszedłby do mnie
pacjent, pokazał mi swą rękę i rzekł: „To tutaj, co wygląda
jak ręka, nie jest znakomitą imitacją, lecz naprawdę jest ręką".
Po czym mówiłby o swym zranieniu. — Czy naprawdę
uważałbym to za informację, mimo jej zbędności? Czy nie
uznałbym tego raczej za niedorzeczność, mającą co prawda
postać informacji? Bo, powiedziałbym, gdyby ta informacja
naprawdę miała sens, to jak mógłby on być pewien tego, co
mówi? Brakuje tła, by to było informacją.
30.3
462. Dlaczego Moore wśród rzeczy, które wie, nie wymienia
np. tego, że w takiej a takiej części Anglii leży wioska, która
tak a tak się nazywa? Innymi słowy, dlaczego nie wspomina
faktu, o którym wie on, ale nie każdy z nas?
31.3
463. Jest jednak pewnym, że informacja „To jest drzewo"
mogłaby, gdyby nikt nie mógł w to wątpić, być rodzajem
żartu i jako taka mieć sens. Renan rzeczywiście zażartował
kiedyś w ten sposób.
3.4.51 • ::"
464. Moją trudność można też pokazać tak: Siedzę i
rozmawiam z przyjacielem. Nagle mówię: „Wiedziałem
przez cały czas, że ty jesteś N. N." Czyż ta uwaga, choć
prawdziwa, nie jest zbędna?
Wydaje mi się, że słowa te przypominałyby „Szczęść
Boże" skierowane do kogoś w środku rozmowy.
465. A co by było, gdybyśmy posłyszeli słowa „Dziś
wiadomo, że jest ponad ... gatunków owadów" w miejscu
91
„Wiem, że to jest drzewo"? Gdyby ktoś nagle wypowiedział
pierwsze zdanie poza wszelkim kontekstem, to można by
sądzić, że w międzyczasie rozmyślał on o czymś innym i teraz
wypowiada na głos zdanie należące do toku jego myśli. A
może: jest w transie i mówi nie rozumiejąc swych słów.
466. Wydaje mi się też, że coś przez cały czas wiedziałem, a
jednak nie było sensu, by to mówić, by tę prawdę
wypowiedzieć.
467. Siedzę w ogrodzie z filozofem, który raz za razem
powtarza „Wiem, że to jest drzewo", wskazując na drzewo
rosnące nieopodal. Ktoś trzeci podchodzi i słyszy to,
a ja mu mówię: „Ten człowiek nie jest obłąkany: my
tylko filozofujemy". . uczymy się stabilności rzeczy jako normy, która później
4.4
468. Ktoś mówi bez związku „To jest drzewo". Mógłby
powiedzieć to zdanie, gdyż przypomina sobie, że słyszał je w
podobnej sytuacji; albo poruszyłoby go nagle piękno
drzewa, a zdanie to byłoby wykrzyknikiem; albo wypowie-
działby to zdanie jako przykład gramatyczny; itd., itd. Teraz
pytam go: „Jak to rozumiałeś?", a on odpowiada: „To była
informacja skierowana do ciebie". Czyż nie mógłbym przy-
puścić, że on nie wie, co mówi, skoro jest na tyle pomylony,
by chcieć podać mi tę informację?
469. Ktoś w środku rozmowy bez związku mówi do mnie
„Życzę ci wszystkiego dobrego". Jestem zdumiony; ale
później uświadamiam sobie, że te słowa wiążą się z jego
myślami o mnie. I już nie rażą mnie więcej jako bezsensowne.
470. Dlaczego nie ma wątpliwości, że nazywam się L. W.? Nie
wygląda to w ogóle na coś takiego, co można by
natychmiast ustalić w sposób niewątpliwy. Nie powinno się
sądzić, że jest to bezsprzeczna prawda.
92
5.4
[Tu nadal w moim myśleniu jest wielka luka. I wątpię, czy
zostanie ona teraz wypełniona.]
471. Tak trudno jest znaleźć początek. Czy lepiej: tak trudno
zacząć od początku. I nie próbować cofać się dalej.
472. Kiedy dziecko uczy się języka, to uczy się jednocześnie
tego, czym jest badanie, a czym nie. Kiedy uczy się, że w
pokoju jest szafa, to nie uczy się go wątpić, czy to, co widzi
później jest jeszcze szafą, czy tylko rodzajem makiety.
473. Tak jak przy pisaniu uczymy się określonej pod-
stawowej formy [liter], a później sieją zmienia, tak najpierw
podlega zmianom.
474. Ta gra okazuje się skuteczna. To może być przyczyną,
dla której się w nią gra, ale nie racją.
475. Chcę tu traktować ludzi jak zwierzęta; jak prymitywne
istoty, którym przyznaje się instynkt, ale nie rozumność. Jako
istoty w stanie prymitywnym. Nie potrzebujemy się
wstydzić żadnej logiki wystarczająco dobrej dla prymityw-
nych sposobów porozumiewania się. Język nie wyłonił się z
jakiejś rozumności.
6.4
476. Dziecko nie uczy się, że istnieją książki, że istnieją
krzesła, itd., itd. — uczy się ono brać książki, siadać na
krzesłach, itd.
Później, oczywiście, powstają pytania o istnienie: „Czy
istnieje jednorożec?" itd. Ale pytanie takie jest możliwe tylko
dlatego, że z reguły żadne jemu odpowiadające pytanie nie
występuje. Bo skąd wiadomo, jak przekonać się o istnieniu
93
jednorożców? Jak nauczono się określać, czy coś istnieje,
czy nie?
477. „Tak więc trzeba wiedzieć, że istnieją przedmioty,
których nazw uczymy dziecko przy pomocy wyjaśnienia ze
wskazaniem."* — Dlaczego trzeba to wiedzieć? Czy nie
wystarcza, że doświadczenie nie wykaże później czegoś
przeciwnego?
Bo czemu gra językowa ma się opierać na jakiejś wiedzy?
7.4
478. Czy dziecko wierzy, że istnieje mleko? Albo czy wie, że
istnieje mleko? Czy kot wie, że istnieje mysz?
479. Czy mamy powiedzieć, że wiedza o tym, iż istnieją
przedmioty fizyczne, pojawia się bardzo wcześnie, czy
bardzo późno?
8-4 :. ' ". " \.!. .'.'. '"' • Vv
480. Dziecko, które uczy się używać słowa „drzewo". Stoi
się z nim przed drzewem i mówi „Piękne drzewo!"
Oczywiście, w tej grze językowej nie pojawia się żadne
wątpienie. Ale czy można też powiedzieć, że dziecko wie:
że drzewo istnieje? W rzeczy samej jest prawdą, że 'wiedzieć
coś' nie zawiera w sobie myślenia o tym — ale czy ten, kto
coś wie, nie musi być w stanie wątpić? A wątpić znaczy
myśleć.
481. Kiedy słyszy się Moore'a mówiącego „ Wiem, że to jest
drzewo", to natychmiast rozumie się tych, którzy uważają,
że to wcale nie jest ustalone.
Kwestia ta jawi nam się teraz jako niejasna i mglista.
Tak, jakby Moore rzucił na nią złe światło.
*W przekładzie angielskim jest: ... przy pomocy definicji ostensywnej.
[Przyp. tłum.]
94
Jest to tak, jakbym miał ujrzeć obraz (być może sceno-
grafię) i rozpoznałbym już z daleka i bez cienia wątpliwości,
co on przedstawia. Ale teraz podchodzę bliżej: i wtedy
dostrzegam wiele różnokolorowych plam, a wszystkie dalece
wieloznaczne i bynajmniej nie dające żadnej pewności.
482. Tak jakby „Wiem" nie tolerowało metafizycznej
emfazy.
483. Poprawne użycie słowa „Wiem". Ktoś o słabym
wzroku pyta mnie: „Czy wierzysz, że to, co tam widzimy, jest
drzewem?"—Odpowiadam „ Wiem, że jest, widzę je dokładnie, a
znam je dobrze". -— A: „Czy N. N. jest w domu?" — Ja:
„Wierzę, że jest". — A: „Czy był w domu wczoraj?" — Ja:
„Wczoraj był w domu, wiem o tym, rozmawiałem z nim."—A:
„Wiesz, czy tylko wierzysz, że ta część domu jest nowo
dobudowana?" — Ja: „ Wiem o tym, dowiedziałem się od..."
484. W tych przypadkach mówi się „Wiem" i podaje się
podstawę tej wiedzy, a przynajmniej można ją podać.
485. Możemy też wyobrazić sobie przypadek, w którym ktoś
przegląda listę zdań i nieustannie pyta „Wiesz o tym czy tylko
w to wierzysz?" Chce sprawdzić pewność każdego
poszczególnego zdania. Mogłoby tu chodzić o zeznanie
świadka przed sądem.
9.4
486. „Wiesz, czy tylko wierzysz, że nazywasz się L. W.?" Czy
to pytanie ma sens?
Wiesz, czy tylko wierzysz, że to, co tu zapisujesz, to słowa
twojego języka ojczystego? Czy tylko wierzysz, że „wierzyć"
ma takie znaczenie? Jakie znaczenie?
487. Co jest dowodem na to, że coś wierni Najpewniej nie to,
że mówię, iż coś wiem.
95
488. I gdy autorzy wyliczają wszystko, co wiedzą, to nie
dowodzi to zupełnie niczego.
Również tego, że można coś wiedzieć o rzeczach fizycz-
nych, nie mogą dowieść zapewnienia tych, którzy w to wierzą.
489. Bo cóż odpowiadamy temu, kto mówi: „Wierzę, że tylko
tak to ci się przedstawia, jakbyś wiedział".
490. I gdy pytam „Czy wiem, czy tylko wierzę, że nazywam
się..." to na nic się nie zda, iż wejrzę w siebie.
Ale mógłbym rzec: nie tylko nigdy w najmniejszym
stopniu nie wątpiłem, że tak się nazywam, lecz gdybym w to
zwątpił, to nie mógłbym być pewien żadnego sądu.
10.4
491. „Czy wiem, czy tylko wierzę, że nazywam się L. W.?"
— Tak, gdyby to pytanie znaczyło „czy jestem pewny, czy
tylko przypuszczam, że...?", to można by polegać na mojej
odpowiedzi. —
492. „Czy wiem, czy tylko wierzę...?" można by też tak
wyrazić: A co gdyby się wydawało, że to, co do tej pory
wydawało się nie ulegać wątpliwości, było fałszywą opinią?
Czy zareagowałbym tak, jak wtedy, gdy wiara okazała się
fałszywa? a może wydawałoby się, że grunt usuwa się spod
moich sądów? — Ale naturalnie nie chcę tu prorokować. Czy
rzekłbym po prostu „Nigdy o tym nie pomyślałem!"
— a może (musiałbym) przeciwstawić się rewidowaniu
swego sądu, ponieważ 'rewizja' taka równałaby się zagładzie
wszelkich zasad?
493. A więc czy muszę uznawać pewne autorytety, by móc
w ogóle wydawać sądy?
494. „Nie mogę wątpić w to zdanie nie zaprzestając
wszelkiego wydawania sądów."
96
Ale co to za zdanie? (Przypomina ono to, co Frege
powiedział o prawie identyczności.*) Z pewnością nie jest to
zdanie empiryczne. Nie należy ono do psychologii. Ma
raczej charakter reguły.
495. Można by komuś, kto by chciał wnosić obiekcje
przeciw niepowątpiewalnym zdaniom, powiedzieć po prostu
„Ach, bzdura!". A więc nie odpowiedzieć mu, ale go skarcić.
496. Jest to przypadek podobny do tego, w którym pokazuje
się, że nie ma sensu mówić, iż w pewną grę zawsze grano
błędnie.
497. Gdyby ktoś chciał wzbudzić we mnie wątpliwości i
mówiłby: tu zwodzi cię twoja pamięć, tam zostałeś
oszukany, tam znowu nie przekonałeś się dość gruntownie,
itd., a ja nie uległbym dezorientacji i wytrwał przy swej
pewności — to nie może być w tym nic złego, bo to właśnie
definiuje grę.
11.4
498. Jest rzeczą osobliwą, że choć nawet uznaję za całkiem
poprawne to, iż ktoś słowem „Bzdura!" odrzuca próbę
zmylenia go przy pomocy wątpliwości dotyczących
podstaw, to utrzymuję, że nie jest poprawne, jeśli usiłuje się
on bronić używając przy tym słów „Wiem".
499. Mógłbym też powiedzieć tak: 'prawo indukcji' nie
może być uzasadnione bardziej, niż pewne jednostkowe
zdania dotyczące materiału doświadczalnego.
500. Ale niedorzeczne wydaje mi się też powiedzenie
„Wiem, że prawo indukcji jest prawdziwe".
'Grundgesetze der Arithmetik I xvii. fPrzyp. wydj
97
 Wyobraź sobie, że ktoś powiedział to w sądzie! Popraw-
niej byłoby rzec „Wierzę w prawo...", gdzie 'wierzę' nie
miałoby nic wspólnego z przypuszczam.
501. Czy nie jestem coraz bliższy i bliższy powiedzenia, że
logika koniec końców nie daje się opisać? Musisz przyjrzeć
się praktyce językowej, a wtedy to zobaczysz.
502. Czy można by powiedzieć „Znam położenie swych rąk
z zamkniętymi oczyma", gdyby położenie, jakie bym
podawał, zawsze lub w większości przypadków przeczyło
zeznaniom innych?
503. Oglądam pewien przedmiot i mówię „To jest drzewo"
lub „Wiem, że to...". Jeśli teraz podchodzę bliżej i okazuje
się, że jest inaczej, to mogę rzec „To nie jest jednak drzewo"
lub też „To było drzewo, ale teraz już nie jest". Ale gdyby
teraz wszyscy inni mi przeczyli i mówili, że to nigdy nie było
drzewem i gdyby wszystkie inne świadectwa przemawiały
przeciwko mnie — to na co by mi się jeszcze zdało
obstawanie przy moim „Wiem..."?
504. To, czy coś wiem, zależy od tego, czy świadectwa
przyznają mi rację, czy mi przeczą. Tak więc powiedzenie, że
ktoś wie, iż go boli, nie znaczy nic.
505. To, że się coś wie, jest zawsze z łaski Natury.
506. Jeśli moja pamięć mnie tu zwodzi, to może mnie
zwieść wszędzie."
Jeśli tego nie wiem, to skąd wiem, że moje słowa znaczą
to, co, jak wierzę, znaczą?
507. „Jeśli to mnie zwodzi, to co jeszcze znaczy 'zwodzić'?"
508. Na czym mogę polegać?
98
509. Naprawdę chcę powiedzieć, że gra językowa jest
możliwa tylko wtedy, gdy na czymś się polega (nie powie-
działem „gdy można na czymś polegać").
510. Jeśli mówię „Naturalnie wiem, że to jest ręcznik", to
formułuję wypowiedź. Nie myślę o weryfikacji. Dla mnie jest
to wypowiedź bezpośrednia.
Nie myślę o przeszłości ani o przyszłości. (I podobnie
naturalnie Moore.)
Jest to całkiem tak, jakbym bezpośrednio coś pochwycił,
tak jakbym bez wątpliwości chwycił ręcznik.
511. Ale takie bezpośrednie pochwycenie odpowiada
przecież pewności, a nie wiedzy.
Ale czy nie chwytam tak również nazw rzeczy? ' '
12.4
512. Czy nie chodzi tu o pytanie: „Co by było, gdybyś
musiał zmienić swój pogląd nawet na te najbardziej fun-
damentalne sprawy?" Nie wydaje mi się, by odpowiedzią na
nie było: „Nie musisz go zmieniać. Na tym właśnie polega to,
że są one 'fundamentalne' ".
513. Co by było, gdyby zaszło coś naprawdę niesłycha-negol
— Gdybym, powiedzmy, zobaczył jak domy stopniowo,
bez widocznej przyczyny, przeobrażają się w mgłę; gdyby
bydło na polach stawało na głowach, śmiało się i mówiło
zrozumiałe słowa; gdyby drzewa stopniowo przeobrażały się
w ludzi a ludzie w drzewa. Czy miałem więc rację, mówiąc
przed wszystkimi tymi zdarzeniami „Wiem, że to jest dom"
itd., lub po prostu „To jest dom" itd.?
514. Wydaje mi się, że to jest stwierdzenie fundamental
ne; jeśli jest fałszywe, to czy coś jeszcze może być 'prawdziwe'
lub 'fałszywe'? , , . •,•-.•
99
515. Jeśli nie nazywam się L. W., to jak mogę polegać na tym,
co rozumie się przez „prawdziwy" lub „fałszywy"?
516. Gdyby zdarzyło się coś (gdyby np. ktoś mi coś mówił),
co obliczone byłoby na wzbudzenie we mnie wątpliwości co
do mego imienia, to byłoby to na pewno coś, co budziłoby
wątpliwości co do samych podstaw tego wątpienia i dlatego
mógłbym podjąć decyzję, by zachować swe dawne
przekonania.
517. Ale czy nie mogłoby się wydarzyć coś, co by mnie
zupełnie wyrzuciło z torów? Świadectwo, które uczyniłoby z
tego, co najbardziej pewne, coś dla mnie nie do przyjęcia? lub
spowodowałoby jednak, że uchyliłbym najbardziej fun-
damentalne ze swych sądów? (Nieważne, słusznie czy
niesłusznie.)
518. Czy mógłbym sobie wyobrazić, że obserwuję to u
jakiegoś innego człowieka?
519. Jeśli wykonujesz rozkaz „Przynieś mi książkę", to
musisz, być może, sprawdzić, czy to, co tu widzisz, jest
naprawdę książką, ale wtedy przynajmniej wiesz, co rozumie
się przez słowo „książka"; a jeśli tego nie wiesz, to możesz to
sprawdzić — ale wtedy musisz jeszcze wiedzieć, co znaczy
jakieś inne słowo. A fakt, że jakieś słowo znaczy to a to, tak a
tak go się używa, jest z kolei faktem empirycznym,
podobnie jak to, iż ten przedmiot jest książką.
Tak więc byś mógł wykonać rozkaz, istnieć musi fakt
empiryczny, w który nie wątpisz. Wątpienie samo spoczywa
tylko na czymś, co samo jest poza zasięgiem wątpienia.
A ponieważ gra językowa polega na powtarzających się w
czasie aktach grania, to, jak się wydaje, nie możemy w
każdym poszczególnym przypadku powiedzieć, że to a to
musi nie podlegać wątpliwościom, aby gra językowa była
możliwa — ale że pewien empiryczny lub inny sąd musi z
reguly nie podlegać wątpliwościom.
100
13.4
520. Moore ma wszelkie prawo, by mówić, że wie, iż przed
nim stoi drzewo. Naturalnie może się co do tego mylić. (Bo nie
jest tu tak jak z wyrażeniem „Wierzę, że tu stoi drzewo".)
Ale to, czy ma on w tym przypadku rację, czy się myli, jest
filozoficznie nieistotne. Jeśli Moore atakuje tych, którzy
powiadają, że właściwie nie można czegoś takiego wiedzieć,
to nie może tego dokonać poprzez zapewnianie ich, że on wie
to a to. Bo nie potrzebujemy mu wierzyć. Gdyby jego
oponent utrzymywał, że nie można w to a to wierzyć,
mógłby mu odpowiedzieć „Ja w to wierzę".
14.4
521. Błąd Moore'a polega na tym, że twierdzeniu, iż
człowiek nie może czegoś wiedzieć, przeciwstawia „Ja to
wiem".
522. Mówimy: Jeśli dziecko opanowało język — a zatem jego
zastosowanie — to musi ono znać znaczenia słów. Musi np.
być w stanie bez żadnych wątpliwości powiązać białe,
czarne, czerwone i niebieskie rzeczy z nazwami ich kolorów.
523. Tak, nikt tu nie tęskni za wątpliwościami; nikogo nie
dziwi, że nie domyślamy się tylko znaczeń słów.
15.4
524. Czy istotne dla naszej gry językowej ('rozkazywania i
wykonywania rozkazu' np.) jest to, że w pewnych miejscach nie
pojawia się wątpliwość, albo czy wystarcza, jeśli występuje
poczucie pewności, choćby nawet z lekkim powiewem
wątpliwości?
Czy nie wystarczy więc, że nie nazwę, tak jak czynię to
obecnie, czegoś 'czarnym', 'zielonym', 'czerwonym' bez
pytania, bez mieszania się w to jakichś wątpliwości — ale
zamiast tego powiem „Pewien jestem, że to jest czerwone",
101
tak jak ktoś może powie „Pewien jestem, że on dzisiaj
przyjdzie" (a zatem 'z poczuciem pewności')?
To towarzyszące poczucie pewności jest nam naturalnie
obojętne i podobnie nie potrzebujemy przejmować się
słowami „Jestem pewien". — Istotne jest, czy towarzyszy
temu różnica w praktyce językowej.
Można by zapytać, czy wszędzie tam, gdzie my np.
składalibyśmy meldunek z pewnością (w trakcie doświad-
czenia np. patrzymy w rurę i określamy kolor, jaki przez nią
widzimy), on rzekłby „Jestem pewien". Jeśli tak, to najpierw
bylibyśmy skłonni sprawdzić jego deklarację. Ale gdyby się
okazało, że zasługuje on w pełni na zaufanie, to stwierdzono
by, iż jego sposób mówienia jest jedynie nieszkodliwym
dziwactwem. Można by np. przypuścić, że czytał on filo-
zofów sceptycznych, uległ przekonaniu, iż nie można ni-
czego wiedzieć i dlatego przyjął taki sposób mówienia. Gdy
raz się już do tego przyzwyczailiśmy, to nie przeszkadza to w
praktyce.
525. Jak zatem wygląda przypadek, gdy ktoś ma naprawdę
inny od nas stosunek do np. nazw kolorów? Gdy mianowicie
w ich użyciu utrzymuje się lekkie wątpienie lub możliwość
wątpienia?
16.4
526. Gdyby ktoś patrząc na angielską skrzynkę pocztową rzekł
„Jestem pewien, że to jest czerwone", to musielibyśmy
przypuścić, iż jest on daltonistą lub wierzyć, że nie opanował
jeszcze danego języka i zna nazwy kolorów tylko w jakimś
języku innym.
Gdyby nie miał miejsca żaden z tych dwóch przypadków, to
nie zupełnie byśmy go rozumieli.
527. Polak, który nazywa ten kolor „czerwonym", nie jest
'pewien, że nazywa się on po polsku „czerwony"'. Dziecko,
które opanowało użycie słowa, nie jest 'pewne, że
ten kolor w jego języku tak się nazywa'. Nie można też o nim
powiedzieć, że ucząc się mówić uczy się, iż ten kolor tak się
po polsku nazywa; ani też: ono to wie, gdy nauczyło się
użycia słowa.
528. A jednak: gdyby ktoś mnie zapytał, jak się ten kolor
nazywa po niemiecku, a na moją odpowiedź zareagowałby
pytaniem „Czy jesteś pewien?", to odparłbym: „ Wiem to,
niemiecki jest moim językiem ojczystym".
529. I np. jedno dziecko powie o drugim lub o sobie, że wie
już, jak to a to się nazywa.
530. Mogę komuś powiedzieć „Ten kolor nazywa się po
polsku 'czerwień'" (jeśli uczę go np. polskiego). W tym
przypadku nie powiedziałbym „Wiem, że ten kolor..." —
powiedziałbym to może wtedy, gdybym tego właśnie sam się
uczył, albo przez kontrast z jakimś innym kolorem,
którego polskiej nazwy nie znam.
531. Ale czy nie należałoby mojego obecnego stanu
opisać następująco: wiem, jak ten kolor nazywa się po
polsku? I jeśli tak właśnie by należało, to dlaczego nie
powinienem wyrazić swego obecnego stanu odpowiadającymi
temu słowami „Wiem itd."?
532. Tak więc gdy Moore siedząc przed drzewem powiedział
„Wiem, że to...", to wyraził po prostu prawdę o swym
ówczesnym stanie.
[Filozofuję teraz niczym staruszka, która bezustannie
coś zapodziewa i na nowo musi tego szukać: raz okularów,
raz kluczy.]
533. Cóż, jeśli poprawne było opisanie jego stanu poza
kontekstem, to równie poprawne było wypowiedzenie poza
kontekstem słów „To jest drzewo".
103
534. Ale czy błędne jest powiedzenie: „Dziecko, które
opanowało grę językową, musi wiedzieć pewne rzeczy"?
Gdyby zamiast tego rzec „musi pewne rzeczy móc
zrobić", to byłby to pleonazm, a jednak tak właśnie
chciałbym odpowiedzieć na pierwsze zdanie. — Ale: „Dziecko
nabywa wiedzę przyrodniczą". To zakłada, że dziecko może
spytać, jak nazywa się taka a taka roślina.
535. Dziecko wie, jak się coś nazywa, jeśli umie poprawnie
odpowiedzieć na pytanie „Jak to się nazywa?"
536. Oczywiście dziecko, które zaczyna uczyć się języka, w
ogóle nie posiada jeszcze pojęcia nazywania się.
537. Czy można o kimś, kto nie posiada tego pojęcia,
powiedzieć, że wie, jak to a to się nazywa?
538. Dziecko, chciałbym rzec, uczy się tak a tak reagować;
a kiedy to robi, to jeszcze nic z tego nie wie. Wiedza
zaczyna się dopiero na dalszym szczeblu.
539. Czy z wiedzą jest tak jak z gromadzeniem?
540. Pies mógłby nauczyć się biec do N na zawołanie „N", a
na zawołanie „M" do M — ale czy wiedziałby na tej
podstawie, jak ci ludzie się nazywają?
541. „On wie tylko, jak ten ktoś się nazywa, nie wie jeszcze,
jak nazywa się tamten ktoś". Tego nie można, ściśle rzecz
biorąc, powiedzieć o kimś, kto nie ma jeszcze pojęcia o tym,
że ludzie mają imiona.
542. „Nie mogę opisać tego kwiatu, jeśli nie wiem, że ten
kolor nazywa się 'czerwony'".
543. Dziecko potrafi używać imion ludzi na długo przedtem,
nim w jakiejkolwiek postaci jest w stanie powiedzieć:
104
„Wiem, jak ten się nazywa; nie wiem jeszcze, jak nazywa się
tamten".
544. Oczywiście, mogę zgodnie z prawdą rzec „Wiem, jak ten
kolor nazywa się po polsku" wskazując np. na kolor świeżej
krwi. Ale — — —
17.4 .':,.
545. 'Dziecko wie, jaki kolor oznacza słowo „niebieski"'. To,
co ono tu wie, nie jest wcale takie proste.
546. Rzekłbym „Wiem, jak się ten kolor nazywa", gdyby np.
chodziło o odcienie, których nazwy nie każdy zna.
547. Dziecku, które dopiero co zaczyna mówić i umie
używać słów „czerwony" i „niebieski", nie można jeszcze
powiedzieć: „Ty przecież wiesz, jak się ten kolor nazywa".
548. Dziecko musi nauczyć się nazw kolorów zanim będzie
mogło spytać o nazwę koloru.
549. Błędne byłoby powiedzenie, że tylko wtedy mogę rzec
„Wiem, że tu stoi krzesło", gdy krzesło tu stoi. Wtedy tylko,
oczywiście, jest to prawdą, ale mam prawo tak rzec, kiedy
jestem pewny, że ono tam stoi, nawet jeśli się mylę.
18.4
550. Jeśli ktoś w coś wierzy, to nie zawsze musimy być
zdolni odpowiedzieć na pytanie 'dlaczego w to wierzy'; ale
jeśli on coś wie, to na pytanie „skąd to wie?" trzeba móc dać
odpowiedź.
551. I jeśli odpowiada się na to pytanie, to trzeba to uczynić
wedle powszechnie uznanych zasad. Tak można coś takiego
wiedzieć.
105
552. Czy wiem, że siedzę teraz na krześle? — A czy tego nie
wiem? W obecnych okolicznościach nikt by nie rzekł, że to
wiem, ale nie rzekłby również np., że jestem przytomny. Ani
też normalnie nie powie się tego o przechodniu z ulicy.
553. To dziwne: jeśli powiem, bez specjalnego powodu,
„Wiem", np. „Wiem, że siedzę teraz na krześle", to wypo-
wiedź ta wydaje mi się nieusprawiedliwiona i pretensjonalna.
Ale gdy wypowiadam to samo wtedy, gdy istnieje jakaś po
temu potrzeba, to choć nie jestem ani o włos bardziej pewny
prawdziwości tej wypowiedzi, to wydaje mi się ona w pełni
usprawiedliwiona i zwyczajna.
554. Nie jest ona pretensjonalna w swej grze językowej. Nie
zajmuje wyższej pozycji niż, po prostu, ludzka gra
językowa. Tu bowiem ma ona swe ograniczone zasto-
sowanie.
Ale gdy tylko wypowiadam to zdanie poza jego konteks-
tem, to jawi się ono w niewłaściwym świetle. Bo wygląda
wtedy na to, jakbym chciał zapewniać, że są rzeczy, które
wiem. Rzeczy, o których sam Bóg nie może mi nic powie-
dzieć.
19.4 'r.,\''^ ;..' ! .. ..' ''.
..." , ,;'
555. Mówimy, wiemy, że woda gotuje się, gdy postawi się ją na
ogniu. Skąd to wiemy? Doświadczenie nas tego nauczyło.
— Mówię „Wiem, że jadłem dziś rano śniadanie";
doświadczenie mnie tego nie nauczyło. Mówi się też „Wiem, że
mam bóle". Za każdym razem gra językowa jest inna, za
każdym razem jesteśmy pewni i za każdym razem ludzie
zgadzają się z nami, że jesteśmy w stanie to wiedzieć. I
dlatego twierdzenia fizyki znajdują się w podręcznikach dla
każdego.
Jeśli ktoś powiada, że coś wie, to musi to być coś, co on,
w powszechnej opinii, jest w stanie wiedzieć.
556. Nie mówi się: On jest w stanie w to wierzyć.
Ale raczej: „W tej sytuacji rozsądnym jest to przyjąć"
(czy „wierzyć w to").
557. Zadaniem sądu wojennego może być rozstrzygnięcie,
czy w takim to a takim położeniu rozsądnym było przyjąć
to a to z pewnością (choćby i błędnie).
558. Mówimy, wiemy, że w takich to a takich okolicz-
nościach woda wrze, a nie zamarza. Czy jest tu do po-
myślenia, że się mylimy? Czy pomyłka nie unicestwiłaby
czasem wszelkiego wydawania sądów? Co więcej: Co
mogłoby się ostać, gdyby to upadło? Czy ktoś mógłby
odkryć coś takiego, że powiedzielibyśmy: „To był błąd"?
Cokolwiek może zdarzyć się w przyszłości, jakkolwiek
może się w przyszłości zachować woda — my wiemy, że
dotąd, w niezliczonej ilości przypadków, tak się za-
chowywała.
Fakt ten wtopił się w fundament naszej gry językowej.
559. Musisz zważać na to, że gra językowa jest, że tak
powiem, czymś nieprzewidywalnym. Rozumiem przez to:
jest pozbawiona podstaw. Nie jest rozumna (czy nie-
.,. ,
rozumna).
Jest tu — jak nasze życie.
560. A pojęcie wiedzy jest połączone z pojęciem gry
językowej.
561. „Wiem" i „Możesz na tym polegać". Ale nie zawsze
można zastąpić drugie pierwszym.
562. W każdym razie istotnym jest wyobrazić sobie język, w
którym nasze pojęcie „wiedzieć" nie istnieje.
563. Powiada się „Wiem, że mam bóle" chociaż nie
można po temu podać żadnej przekonywającej racji. — Czy
107
to jest to samo, co „Jestem pewny, że on..."? — Nie. „Jestem
pewny" mówi ci o mojej pewności subiektywnej. „Wiem"
znaczy, że pomiędzy mną, który wie, a tym, który nie wie,
jest różnica rozumienia. (Oparta może na różnicy stopnia
doświadczenia.)
Gdy w matematyce mówię „Wiem", to usprawiedliwie-
niem na to jest dowód.
Jeśli w obu tych przypadkach zamiast „Wiem" powiada
się „Możesz na tym polegać", to uzasadnienie jest za
każdym razem innego rodzaju.
A uzasadnianie ma kres.
564. Gra językowa: przynoszenie kamieni budowlanych,
meldowanie o ilości kamieni do dyspozycji. Ilość czasem się
szacuje, czasem ustala przez policzenie. Pojawia się wtedy
pytanie: „Czy wierzysz, że jest tyle kamieni?" i odpowiedź
„Wiem to, właśnie je policzyłem". Ale „Wiem" mogłoby się tu
nie pojawić. Gdyby jednak było kilka rodzajów skon-
statowania czegoś z pewnością, jak liczenie, ważenie, mierzenie
stosu, to wtedy miejsce oświadczenia, skąd się wie,
mogłaby zająć wypowiedź „Wiem".
565. Ale tu nie powiedziało się jeszcze nic o 'wiedzy', że to
nazywa się „płyta", to „słup", itd.
566. Cóż, dziecko uczące się mojej gry językowej (nr 2)*, nie
uczy się mówić „Wiem, że to nazywa się 'płyta'".
Tak więc istnieje oczywiście gra językowa, w której
dziecko używa tego zdania. To zakłada, że dziecko, gdy
tylko dana jest mu nazwa, już może jej używać. Tak jak
gdyby mi ktoś powiedział „Ten kolor nazywa się...". — Jeśli
więc dziecko nauczyło się gry językowej z kamieniami
budowlanymi, to można mu teraz powiedzieć coś w rodzaju
,,A ten kamień nazywa się'...'" i w ten sposób pierwotna gra
językowa ulega poszerzeniu.
'Dociekania filozoficzne I, 2. [Przyp. wyd.]
108
567. Czy więc moja wiedza, że nazywam się L. W., jest tego
samego rodzaju co wiedza, że woda wrze w 100°C? To
pytanie jest naturalnie źle postawione.
568. Gdyby jedno z moich imion było niezwykle rzadko
używane, to mogłoby się zdarzyć, że nie znałbym go. To, że
znam swoje imię, jest tylko dlatego samo przez się zro-
zumiałe, że, podobnie jak wszyscy inni, używam go nie-
zliczoną ilość razy.
569. Przeżycie wewnętrzne nie może wykazać mi, że coś
wiem.
Jeśli mimo to mówię „Wiem, że nazywam się...", a rzecz
jasna nie jest to przecież zdanie empiryczne,— — —
570. „Wiem, że tak się nazywam; u nas każdy dorosły wie, jak
się nazywa".
571. „Nazywam się... — możesz na tym polegać. Jeśli
okaże się to fałszem, to w przyszłości nigdy więcej mi nie
uwierzysz".
572. A jednak wydaje mi się, że wiem, iż nie mogę mylić się
co do swego własnego imienia!
To znajduje wyraz w słowach: „Jeśli to jest nieprawdą, to
jestem obłąkany". Dobrze, ale to są słowa; a jaki ma to
wpływ na stosowanie języka?
573. Czy dlatego, że nic przeciwnego mnie nie prze-
konuje?
574. Powstaje pytanie: jakiego rodzaju zdaniem jest:
„Wiem, że nie mogę się co do tego mylić", albo też: „Nie
mogę się co do tego mylić"?
Owo „Wiem" zdaje się odcinać wszelkie racje. Ja to po
prostu wiem. Ale jeśli może tu w ogóle być mowa o pomyłce, to
musi istnieć możliwość sprawdzenia, czy to wiem.
109
575. Wypowiedź „Wiem" mogłaby też mieć za cel wskazanie,
w którym miejscu można na mnie polegać; przy czym
użyteczność tego znaku musi pochodzić z doświadczenia.
576. Można by rzec „Skąd wiem, że nie mylę się co do
swego imienia?" — i gdyby odpowiedź brzmiała „Ponieważ
tak często go używałem", to można by pytać dalej: „Skąd
wiem, że się co do tego nie mylę?" I tutaj „Skąd wiem" nie
może już mieć żadnego sensu.
577. „Znam swoje imię z całkowitą pewnością".
Odmówiłbym wzięcia pod uwagę jakiegokolwiek ar-
gumentu, który by próbował wykazać, że nie znam.
A co znaczy „odmówiłbym"? Czy jest to wyraz intencji?
578. A czy wyższy autorytet nie mógłby mnie zapewnić, że
nie znam prawdy? Tak, że musiałbym rzec „Poucz mnie!" Ale
wtedy moje oczy musiałyby być otwarte.
579. To, że każdy zna swoje imię z największą pewnością,
należy do gry językowej z imionami ludzi.
20.4
580. Mogłoby przecież być tak, że zawsze, ilekroć po-
wiedziałem „Wiem to", okazywało się to fałszem. (Wy-
kazywanie.)
581. Ale może mimo to nie mógłbym sobie pomóc i nadal
zapewniałbym „Wiem...". Ale zatem jak dziecko nauczyło
się tego wyrażenia?
582. „Wiem to" może znaczyć: Jestem z tym dobrze
obznajomiony — albo też: Jest tak na pewno.
583. „Wiem, że ten ... nazywa się '...'" — Skąd to wiesz? —
„Dowiedziałem się...".
110
Czy mógłbym tu „Wiem, że itd." zastąpić przez „W ...
nazywa się to '...'"?
584. Czy byłoby możliwym używanie czasownika „wiedzieć"
tylko w pytaniu „Skąd to wiesz?", które następowałoby po
prostym stwierdzeniu? — Zamiast „Już to wiem" powiada
się „Jestem z tym obeznajmiony"; a to następuje tylko po
zakomunikowaniu faktu. Ale co mówi się zamiast „Wiem, co
to jest"?
585. Ale czy „Wiem, że to jest drzewo" nie mówi czegoś
innego niż „To jest drzewo"?
586. Zamiast „Wiem, co to jest", można by rzec „Mogę
powiedzieć, co to jest". I gdyby przyjąć ten sposób wy-
rażania się, to co stałoby się z „Wiem, że to jest..."?
587. Wracając do pytania, czy „Wiem, że to jest..." mówi coś
innego niż „To jest...". — W pierwszym zdaniu wymieniono
osobę, w drugim nie. Ale stąd nie widać, że mają one różny
sens. W każdym razie pierwsza forma jest nierzadko
zastępowana przez drugą i wtedy często nadaje się jej pewną
specyficzną intonację. Inaczej bowiem mówi się wtedy, gdy
wypowiada się stwierdzenie nie zaprzeczone, a inaczej, gdy
trwa się przy stwierdzeniu w obliczu sprzeczności.
588. Ale czy słowami „Wiem, że..." nie mówię tego, iż
znajduję się w jakimś określonym stanie, podczas gdy samo
stwierdzenie „Tak jest..." tego nie mówi? A jednak często
odpowiada się na takie stwierdzenie [pytaniem] „Skąd o tym
wiesz?" — „Ale przecież sam fakt, że to stwierdzam, daje do
zrozumienia, iż sądzę, że to wiem". — Można by to wyrazić
następująco: W ogrodzie zoologicznym mógłby stać napis
„To jest zebra"; ale przecież nie „Wiem, że to jest zebra".
„Wiem" ma sens tylko wtedy, gdy wypowiada je pewna
osoba. Ale wtedy jest obojętne, czy wypowiedź brzmi
„Wiem..." czy „To jest..."
111
L
589. Jak bowiem uczymy się rozpoznawać swój stan
wiedzenia czegoś?
590. O rozpoznawaniu stanu wiedzy można by mówić co
najwyżej wtedy, gdy powiada się „Wiem, co to jest". Można
się tu o tym przekonać, czy naprawdę posiada się tę wiedzę.
591. „Wiem, co to za drzewo. — To jest kasztan." „Wiem,
co to za drzewo. — Wiem, że to jest kasztan." Pierwsza
wypowiedź brzmi naturalniej, niż druga. „Wiem" zostanie
po raz drugi powiedziane tylko wtedy, gdy będzie się chciało
specjalnie zaakcentować pewność; być może aby uprzedzić
sprzeciw. Pierwsze „Wiem" znaczy mniej więcej: Mogę
powiedzieć.
Ale w innym przypadku można by zacząć od konstatacji
„To jest...", a potem odpowiedzieć na sprzeciw: „Wiem, co to
za drzewo" i w ten sposób zaakcentować pewność.
592. „Mogę powiedzieć, co to za..., i to z pewnością".
593. Nawet gdy „Wiem, że jest tak" można zastąpić przez
„Jest tak", to nie można jednak negacji jednego zastąpić
przez negację drugiego.
Wraz z „Nie wiem..." do gry językowej wkracza nowy
składnik.
21.4 • • ;:
' ; •; •' •;'•
594. Nazywam się „L. W." I gdyby ktoś to kwestionował, to
natychmiast ustanowiłbym niezliczone powiązania, które
czynią to pewnym.
595. „Ale mogę przecież wyobrazić sobie człowieka, który
tworzy wszystkie te powiązania, a żadne z nich nie
odpowiada rzeczywistości. Dlaczego ja nie miałbym znaleźć
się w podobnej sytuacji?"
112
l
Gdy wyobrażam sobie takiego człowieka, to wyobrażam
sobie również rzeczywistość, świat, który go otacza; a także
jego, jak myśli (i mówi) wbrew temu światu.
596. Jeśli ktoś mnie informuje, że nazywa się N. N., to ma dla
mnie sens zapytanie go „Czy możesz się co do tego mylić?"
Jest to w grze językowej pytanie zgodne z regułami. I
odpowiedź Tak lub Nie ma sens. — Ale oczywiście także ta
odpowiedź nie jest nieomylna, tzn. może kiedyś okazać się
fałszywa, co nie pozbawia pytania „Czy możesz się..." i
odpowiedzi „Nie" ich sensu.
597. Odpowiedź na pytanie „Czy możesz się co do tego
mylić?" nadaje stwierdzeniu określoną rangę. Odpowiedź
może też brzmieć „Nie sądzę".
598. Ale czy na pytanie „Czy możesz..." nie można by
odpowiedzieć: „Opiszę ci ten przypadek i potem sam
zdecydujesz, czy mogę się mylić"?
Np. gdyby chodziło o czyjeś imię, to przypadek ów
mógłby wyglądać tak, że osoba ta nigdy tego imienia nie
używała, ale przypomina sobie, że czytała je w jakimś
dokumencie, — ale z drugiej strony odpowiedź mogłaby
brzmieć: „Nosiłem to imię przez całe swoje życie, wszyscy
mnie tak nazywali". Jeśli to nie jest równoważne wypowiedzi
„Nie mogę się co do tego mylić", to to ostatnie w ogóle
pozbawione jest wszelkiego sensu. A jednak w sposób
całkowicie oczywisty wskazuje to na bardzo ważną różnicę.
599. Można by np. opisać pewność zdania, że woda gotuje
się w mniej więcej 100°C. Nie jest to np. zdanie, które kiedyś
słyszałem, jak może to czy tamto, które mógłbym wymienić.
Sam w szkole zrobiłem taki eksperyment. To zdanie jest w
naszych podręcznikach zdaniem bardzo elementarnym, a
podręczniki te w takich sprawach są godne zaufania,
ponieważ... — Można teraz temu wszystkiemu
przeciwstawić przykłady pokazujące, że ludzie to i tamto
113
uważali za pewne, co później, w naszym mniemaniu, okazało
się fałszywe. Ale argument ten jest bezwartościowy.* Powie-
dzieć: koniec końców możemy przytoczyć tylko takie racje,
jakie my uważamy za racje, to nie powiedzieć zupełnie nic.
Jestem przekonany, że u podstaw tego leży niezrozumienie
natury naszych gier językowych.
600. Jakie mam podstawy, aby ufać podręcznikom fizyki
eksperymentalnej?
Nie mam żadnych podstaw, by im ufać. I ufam im.
Wiem, jak takie książki powstają — albo raczej wierzę, że
wiem. Mam trochę świadectw, ale nie sięgają one daleko i są
rozproszone. Rozmaite rzeczy słyszałem, widziałem, czy-
tałem.
22.4 '' " ' " .'
601. Nieustannie zagraża nam pragnienie, by znaleźć
znaczenie poprzez kontemplowanie wyrażenia i nastroju, w
jakim używa się go, zamiast myśleć wciąż o praktyce.
Dlatego tak często powtarzamy sobie samym to wyrażenie,
tak jakbyśmy w wyrażeniu i w doznawanym uczuciu musieli
dojrzeć to, czego szukamy.
23.4
602. Czy powinienem rzec „Wierzę w fizykę", czy „Wiem, że
fizyka jest prawdziwa"?
603. Nauczono mnie, że w takich okolicznościach to się
dzieje. Zostało to odkryte w wyniku kilkakrotnych prób. To
wszystko niczego by nam oczywiście nie dowiodło, gdyby to
doświadczenie nie było otoczone przez inne, które wraz z
nim tworzą system. Nie robiono więc eksperymentów
'[Uwaga na marginesie]: Czy nie może też się zdarzyć, że rozpo-
znaliśmy dzisiaj błąd z przeszłości, a później dochodzimy do wniosku, że
pierwsza opinia była słuszna? itd.
114
akurat na temat spadania, ale również eksperymenty z opo-
rem powietrza i wiele innych.
Ale w końcu polegam na tych doświadczeniach czy też na
sprawozdaniach z nich, bez skrupułów uzależniam od nich
swoje własne działania. A czy to zaufanie nie potwierdziło
się? Na ile mogę wyrokować — tak.
604. Na sali sądowej oświadczenie fizyka, że woda gotuje się
w 100°C zostałoby bezwarunkowo przyjęte za prawdę.
Gdybym teraz nie ufał temu oświadczeniu, to co mógłbym
uczynić, by je osłabić? Samemu przeprowadzić
eksperymenty? Czegóż by one dowiodły?
605. A co by było, gdyby oświadczenie fizyka było
przesądem i równie absurdalnym byłoby kierować się nim
przy wydawaniu wyroku, co polegać na próbie ognia?
606. To, że ktoś inny wedle mojego mniemania się pomylił,
nie stanowi żadnej racji by przyjąć, że ja się teraz mylę. —
Ale czy nie stanowi to racji by przyjąć, że mogę się mylić? Nie
jest to żadna racja, bym miał w swoich sądach czy działaniach
przejawiać jakąkolwiek niepewność.
607. Sędzia mógłby wręcz powiedzieć „To jest prawda —
na ile człowiek może ją poznać". Ale co by ten dodatek
wniósł? („beyond all reasonable doubt").
608. Czy popełniam błąd stosując się w swoich działaniach do
zdań fizyki? Czy mam rzec, że nie mam po temu żadnych
dobrych racji? Czy nie to właśnie jest tym, co nazywamy
'dobrą racją'?
609. Przypuśćmy, że spotkaliśmy ludzi, którzy nie uważają
tego za uzasadnioną rację. Ale jak to sobie wyobrażamy?
Zamiast u fizyków zasięgają może rady u wyroczni. (I dlatego
uważamy ich za prymitywnych.) Czy to źle, że zasięgają
rady u wyroczni i do niej się stosują? — Jeśli
115
mówimy, że to „źle", to czy nie zwalczamy ich gry przyj-
mując naszą grę językową jako punkt wyjścia?
610. I czy zwalczając ją mamy rację, czy nie mamy?
Oczywiście nasze postępowanie podparte zostanie rozmaitymi
hasłami (sloganami).
611. Tam, gdzie naprawdę spotykają się dwie zasady, które
są nie do pogodzenia, jeden drugiego uważa za głupca i
heretyka.
612. Powiedziałem, że 'zwalczałbym' drugiego, — ale
zatem czyż nie podałbym mu racji1. Owszem; ale jak daleko
one sięgają? U kresu racji stoi perswazja. (Pomyśl o tym, co
się dzieje, gdy misjonarze nawracają tubylców.)
613. Jeśli teraz powiadam „Wiem, że woda w postawionym
na gazie czajniku nie zamarznie, lecz się zagotuje", to owo
moje „Wiem" jest równie uzasadnione jak cokolwiek
innego. 'Jeśli coś wiem, to wiem to'. — A może z jeszcze
większą pewnością wiem, że ten człowiek naprzeciw mnie jest
moim starym przyjacielem, takim to a takim? I jak to się ma w
porównaniu ze zdaniem, że patrzę dwojgiem oczu i że
zobaczę je gdy spojrzę do lustra? — Nie mam pewności, co na
to odpowiedzieć. — Ale jest różnica między tymi dwoma
przypadkami. Jeśli woda zamarznie nad płomieniem, to będę
niepomiernie zdziwiony, ale przyjmę jakiś nieznany mi jeszcze
czynnik i może pozostawię to do osądzenia fizykom. — Ale co
mogłoby skłonić mnie bym zwątpił w to, że ów człowiek to N.
N., którego znam od lat? Tutaj wydaje się, że wątpienie
pociągnęłoby za sobą wszystko i pogrążyło w chaosie.
614. Tzn.: gdyby mi ze wszystkich stron przeczono i
mówiono, że ów ktoś nie nazywa się tak, jak to zawsze
wiedziałem (i „wiedziałem" używam tu celowo), to w tym
przypadku zostałbym pozbawiony wszelkich podstaw wy-
dawania sądów.
116
615. Czy teraz znaczy to: „Mogę w ogóle wydawać sądy
tylko dlatego, że rzeczy zachowują się tak a tak (niejako
dobrodusznie)?
616. A czy byłoby nie do pomyślenia, że pozostałbym w
siodle bez względu na to, jak bardzo fakty stawałyby dęba?
617. Pewne zdarzenia postawiłyby mnie w sytuacji, w której
nie mógłbym dłużej prowadzić starej gry językowej. W której
zostałbym wyrwany z pewności gry.
Zaiste, czy nie jest samo przez się zrozumiałe, że
możliwość gry jest uwarunkowana przez pewne fakty?
618. W tym przypadku wydawać by się mogło, jakoby gra
językowa musiała 'wskazać' fakty, które ją umożliwiają. (Ale
tak nie jest.)
Czy można więc powiedzieć, że jedynie pewna pra-
widłowość zdarzeń sprawia, iż indukcja jest możliwa? Owo
'możliwa' musiałoby oczywiście znaczyć 'logicznie możliwa1.
619. Czy mam powiedzieć: Nawet gdyby nagle wystąpiła
nieprawidłowość w zjawiskach przyrody, to nie musiałoby to
mnie wyrzucić z siodła. Mógłbym, jak przedtem, wyciągać
wnioski — ale czy nadal nazywałoby się to „indukcją", to
inne pytanie.
620. W określonych okolicznościach powiada się „Możesz na
tym polegać"; i zapewnienie to może być w języku
potocznym uzasadnione lub nieuzasadnione, a może być
uznane za uzasadnione nawet wtedy, gdy to, co
przepowiedziane, nie ziściło się. Istnieje gra językowa, w
której używa się tego zapewnienia.
24.4
621. Gdyby dyskutowano na temat anatomii, rzekłbym:
„Wiem, że z mózgu wychodzi.12 par nerwów". Nigdy tych
117
nerwów nie widziałem, a nawet specjalista obserwował je
tylko w nielicznych przypadkach. — Tak właśnie używa się tu
poprawnie słowa „Wiem".
622. Można też poprawnie użyć „Wiem" w kontekstach
wymienionych przez Moore'a, przynajmniej w określonych
okolicznościach. (Nie wiem wprawdzie, co znaczy „Wiem, że
jestem człowiekiem". I temu jednak można by nadać sens.)
Dla każdego z tych zdań mogę sobie wyobrazić warunki, które
wprawiają je w ruch w jednej z naszych gier językowych, a
w ten sposób traci ono wszelką filozoficzną niezwykłość.
623. Dziwne, że w takim przypadku zawsze chciałbym rzec
(choć jest to błąd): „Wiem to — na ile można coś takiego
wiedzieć". To nie jest poprawne, ale coś poprawnego za tym
się kryje.
624. Czy możesz mylić się co do tego, że ten kolor po
polsku nazywa się 'zielony'? Mogę na to odpowiedzieć tylko
„Nie". Gdybym powiedział „Tak, — bo zawsze wchodzi w
grę złudzenie", to nic by to nie znaczyło.
Bo czy inni nie znają tego dodatku? I skąd ja go znam?
625. Ale czy to znaczy, że jest nie do pomyślenia, by słowo
„zielony" zostało wypowiedziane skutkiem przejęzyczenia
czy chwilowego pomieszania? Czy nie znamy takich przy-
padków? — Można też komuś powiedzieć: „Czy się przypa-
dkiem nie przejęzyczyłeś?" Znaczy to mniej więcej: „Rozważ
to raz jeszcze". —
Ale te środki ostrożności mają sens tylko wtedy, gdy
gdzieś mają kres.
Wątpienie bez kresu nie jest nawet wątpieniem.
626. Nic też nie znaczy powiedzenie: „Polską nazwą tego
koloru jest z pewnością 'zielony', — chyba, że się
przejęzyczam czy jestem w jakiś sposób w stanie zamętu".
118
627. Czy nie należałoby wtrącić tego zastrzeżenia do
wszystkich gier językowych? (Co pokazuje jego bezsensow-
ność.)
628. Kiedy powiada się „Pewne zdania muszą być umie-
szczone poza zasięgiem wątpliwości", to brzmi to tak,
jakbym te zdania — np. to, że nazywam się L. W. — miał
zamieścić w książce logicznej. Jeśli bowiem należy to do
opisu gry językowej, to należy też do logiki. Jednak to, że
nazywam się L. W., nie należy do takiego opisu. Gra
językowa operująca imionami osób istnieć może zapewne
nawet wtedy, gdy mylę się co do swego imienia — ale to
zakłada, iż bezsensowne jest powiedzenie, że większość ludzi
myli się co do swych imion.
629. Z drugiej jednak strony poprawnym jest powiedzieć o
sobie „Nie mogę mylić się co do swego imienia", a niepo-
prawnym „Być może się mylę". Ale to nie znaczy, że dla
innych nie ma sensu wątpić w to, co, jak oświadczam, jest
pewne.
630. To, że nie można w języku ojczystym mylić się co do
oznaczenia pewnych rzeczy, jest po prostu czymś
normalnym.
631. „Nie mogę się co do tego mylić" charakteryzuje po
prostu pewien rodzaj twierdzenia.
632. Wspomnienie pewne i niepewne. Gdyby pewne
wspomnienie nie było ogólnie bardziej godne zaufania, tzn.
nie byłoby przez dalszą weryfikację potwierdzane częściej,
niż wspomnienie niepewne, to wyraz pewności i niepewności
nie pełniłby w języku swej obecnej funkcji.
633. „Nie mogę się co do tego mylić" — ale co by było,
gdybym się jednak później pomylił? Bo czy nie jest to
możliwe? Ale czy to sprawia, że wyrażenie „Nie mogę się
119
itd." jest niedorzeczne? Czy nie lepiej byłoby zamiast tego
rzec „Trudno mi się co do tego mylić"? Nie, bo to znaczy coś
innego.
634. „Nie mogę się co do tego mylić; w najgorszym razie
zrobię ze swego zdania normę".
635. „Nie mogę się co do tego mylić: byłem z nim dzisiaj".
636. „Nie mogę się co do tego mylić; gdyby nawet
wydawało się, że coś przemawia przeciwko memu zdaniu, to
mimo tego pozoru będę przy nim trwał".
637. „Nie mogę się itd." wskazuje memu twierdzeniu jego
miejsce w grze. To jednak odnosi się zasadniczo do mnie, a
nie do gry w ogólności.
Jeśli się w swym twierdzeniu mylę, to nie odbiera to grze
językowej jej użyteczności.
25.4 . kiedyś, słusznie czy niesłusznie, pomyśleć, że uświadamiam
638. „Nie mogę się co do tego mylić" jest zwykłym zdaniem
służącym temu, aby przydać wypowiedzi wartość pewności.
I tylko w potocznym użyciu jest to uzasadnione.
639. Ale co to do diabła pomoże, jeśli — jak każdy przyzna
— mogę się co do tego mylić, a więc także co do zdania,
które ono miało wspierać?
640. Czy mam powiedzieć, że to zdanie wyklucza określony
rodzaj błędu?
641. „Dziś mi o tym powiedział — co do tego nie mogę się
mylić". — Ale co będzie, jeśli później okaże się to fałszem?!
Czy nie musimy tu wprowadzić rozróżnienia między sposo-
bami, na jakie coś 'okazuje się fałszywe'? — Jak zatem można to
wykazać, że moja wypowiedź była fałszem? Tutaj przecież
120
świadectwo walczy przeciw świadectwu i trzeba zdecydować,
które ma ustąpić.
642. Jeśli jednak ktoś wyraża wątpliwości: A co by było,
gdybym nagle, że tak powiem, przebudził się i rzekł „Po-
myślcie, wyobrażałem sobie, że nazywam się L. W.!" —— a
kto powie, że nie obudzę się raz jeszcze i nie nazwę tego
nadzwyczajnym przywidzeniem itd.?
643. Można oczywiście wyobrazić sobie przypadek — a
takowe istnieją — gdy po 'przebudzeniu' nigdy więcej nie ma
się wątpliwości, co było przywidzeniem a co prawdą. Ale taki
przypadek, lub jego możliwość, nie dyskredytuje przecież
zdania „Nie mogę się co do tego mylić".
644. Czy bowiem w przeciwnym razie całe twierdzenie nie
zostałoby w ten sposób zdyskredytowane?
645. Nie mogę się co do tego mylić — ale zapewne mogę
sobie, iż nie byłem zdolny do wydawania sądu.
646. Gdyby to się zawsze lub często zdarzało, zapewne
zmieniłoby to zupełnie charakter gry językowej.
647. Zachodzi różnica pomiędzy pomyłką, dla której, że tak
powiem, miejsce w grze językowej jest przygotowane, a
zupełną nieprawidłowością, która zdarza się jako wyjątek.
648. Mogę też przekonać kogoś innego o tym, że 'nie mogę
się co do tego mylić'.
Powiadam komuś: „Dziś rano był u mnie ten a ten i to a
to mu powiedział". Jeśli go to zdumiewa, może mnie spytać:
„Czy nie możesz się co do tego mylić?" Może to znaczyć:
„Czy na pewno zdarzyło się to dziś ranol" lub też „Czy na
pewno dobrze go zrozumiałeś?" — Łatwo dostrzec, co
powinienem dodać, aby wykazać, że nie mylę się co do
:,'.' 121
czasu i, podobnie, że nie zrozumiałem źle opowieści. Ale to 653. Jeśli zdanie 12 x 12 = 144 nie podlega wątpli
wszystko nie może wykazać, iż to wszystko mi się nie wościom, to musi tak być również ze zdaniami nie-mate-
przyśniło lub że nie uroiłem sobie tego niczym mary sennej. matycznymi. . ; --.•,-. • < • • - , • • • <
Ani też nie może to wykazać, że się ogólnie nie
przejęzyczyłem. (Coś takiego się zdarza.) 26.4.51
654. Ale temu wiele może przeczyć. — Po pierwsze jest
649. (Kiedyś powiedziałem do kogoś — po angielsku
faktem, że „12 x 12 itd." jest zdaniem matematycznym i
— że kształt pewnej gałęzi podobny jest do gałęzi wiązu,
można z tego wyciągać wniosek, że tylko te zdania są w
czemu ów ktoś zaprzeczył. Gdy potem przechodziliśmy koło
takiej sytuacji. I jeśli ten wniosek nie jest uzasadniony, to
kasztanów, rzekłem „Widzisz, tu są gałęzie, o których
równie pewne powinno być zdanie o procesie rachowania,
mówiłem". On na to „Ależ to kasztan"
ale nie będące samo zdaniem matematycznym. — Myślę o
— a ja „Zawsze, gdy mówię wiąz, mam na myśli kasztan".)
zdaniu w rodzaju: „Mnożenie '12 x 12', o ile przeprowadzają
je ludzie biegli w rachunkach, da w większości przypadków
650. To zapewne znaczy: w pewnych (często się po-
wynik '144'". Zdaniu temu nikt nie zaprzeczy, a nie jest ono
wtarzających) przypadkach możliwość pomyłki daje się
naturalnie zdaniem matematycznym. Ale czy ma ono
wyeliminować. — Tak też eliminuje się błędy rachunkowe.
pewność zdania matematycznego?
Bo jeśli rachunek był sprawdzany mnóstwo razy, to nie
można potem powiedzieć: „Jego prawidłowość jest, mimo
655. Zdanie matematyczne niejako oficjalnie naznaczone
tego, tylko bardzo prawdopodobna — błąd bowiem zawsze
zostało stemplem bezsporności. Tzn.: „Spierajcie się o inne
może się jeszcze wślizgnąć". Przypuśćmy bowiem, że kiedyś
rzeczy; ta jest ustalona —jest osią wokół której spór może się
się wydało, iż błąd został wykryty — dlaczego tutaj nie
obracać".
mielibyśmy podejrzewać błędu?
656. A tego nie można powiedzieć o zdaniu, że ja nazywam
651. Nie mogę się mylić co do tego, że 12 x 12 = 144. A nie
się L. W. Ani o zdaniu, że tacy a tacy ludzie prawidłowo
można matematycznej pewności przeciwstawić względnej
wykonali takie a takie obliczenia.
pewności zdań empirycznych. Bo zdanie matematyczne
otrzymuje się w wyniku serii działań, które w żaden sposób
657. O zdaniach matematyki powiedzieć można, że są
nie różnią się od pozostałych działań w naszym życiu i tak
skamielinami. — Zdanie „Nazywani się..." takim nie jest.
samo narażone są na zapomnienie, przeoczenie, złudzenie.
Ale ci, którzy, tak jak ja, dysponują przytłaczającymi
świadectwami, też uważać je będą za niezbite. I to nie na
652. Czy mogę teraz prorokować, że ludzie nigdy nie obalą skutek bezmyślności. Bo to, że świadectwo jest przytła-
obecnych zdań rachunkowych, że nigdy nie powiedzą, iż
czające, polega właśnie na tym, że nie musimy ustępować
wiedzą wreszcie, jak się te rzeczy mają? Ale czy to
przed żadnym świadectwem przeciwnym. Mamy tu zatem
usprawiedliwiałoby wątpienie z naszej strony?
oparcie podobne do tego, które sprawia, że zdania matema-
tyczne są niezbite.
122 123
658. Pytanie „Ale czy nie mogłeś ulec teraz złudzeniu, a
później być może zorientować się, że tak było?" mogłoby
również być zarzutem wobec tabliczki mnożenia.
659. „Nie mogę mylić się co do tego, że zjadłem właśnie
obiad".
Bo jeśli mówię komuś „Zjadłem właśnie obiad", to może
on sądzić, że kłamię, albo że nie jestem teraz przy zdrowych
zmysłach, nie uwierzy jednak, że się mylę. Tak, założenie, że
mógłbym się mylić, nie ma tu sensu.
Ale to się nie zgadza. Mógłbym np. zaraz po obiedzie, nie
wiedząc o tym, zdrzemnąć się przy stole i spać przez godzinę, a
teraz sądzić, że właśnie jadłem.
Ale mimo wszystko rozróżniam tu rozmaite rodzaje
pomyłek.
660. Mógłbym spytać: „Jak mógłbym pomylić się co do
tego, że nazywam się L. W.?" I odpowiedzieć: Nie widzę,
jakby to było możliwe.
661. Jak mógłbym się mylić przyjmując, że nigdy nie
byłem na Księżycu?
662. Gdybym rzekł „Nigdy nie byłem na Księżycu, ale
mogę się mylić", byłoby to idiotyczne.
Bo nawet myśl, że mógłbym być tam przeniesiony w
nieznany sposób we śnie, nie dawałaby mi prawa, by
mówić tu o możliwej pomyłce. Gram blednie, jeśli to
czynię.
663. Mam prawo powiedzieć „Nie mogę się co do tego
mylić" nawet gdy jestem w błędzie.
664. Czym innym jest: czy ktoś uczy się w szkole tego, co w
matematyce jest poprawne a co niepoprawne i czy sam
oświadczam, że nie mogę się w pewnym zdaniu mylić.
124
665. Przydaję tu temu, co jest powszechnie ustalone, coś
specjalnego.
666. Ale jak jest np. z anatomią (albo ze znaczną jej
częścią)? Czy to, co ona opisuje, również nie podlega żadnym
wątpliwościom?
667. Nawet gdybym przybył do kraju, gdzie ludzie wierzyliby,
że są we śnie przenoszeni na Księżyc, to nie mógłbym im
powiedzieć: „Nigdy nie byłem na Księżycu. — Naturalnie
mogę się mylić." A na ich pytanie „Czy nie możesz się
mylić?" musiałbym odpowiedzieć: Nie.
668. Jakie to ma praktyczne konsekwencje, jeśli udzielam
informacji i dodaję, że nie mogę się co do tego mylić?
(Mógłbym też zamiast tego dodać: „Co do tego nie mogę
się mylić bardziej, niż co do tego, że nazywam się L. W.")
Ktoś inny mógłby mimo to wątpić w moje stwierdzenie.
Ale jeśli mi ufa, to nie tylko przyjmie moją informację, ale też z
mojego przekonania wyciągnie określone wnioski co do
tego, jak się zachowam.
669. Z pewnością używa się w praktyce zdania „Nie mogę się
co do tego mylić". Ale można wątpić, czy ma ono być
później rozumiane w zupełnie ścisłym sensie, czy też raczej
jest rodzajem przesady, której używa się być może tylko w
celach perswazyjnych.
27.4.
670. Można by mówić o podstawowych zasadach ludzkich
badań.
671. Lecę stąd w taką część świata, gdzie ludzie mają tylko
nieokreślone wieści, a może w ogóle żadnych, na temat
możliwości latania. Mówię im, że przyleciałem właśnie do
nich z... Pytają mnie, czy mogę się mylić. — Mają oczywiście
125
fałszywe wyobrażenia o tym, jak się ta rzecz przedstawia. kiedy faktycznie by padało. Nawet gdyby jego sen naprawdę
(Gdyby zapakowano mnie do pudła, to może myliłbym się co był związany z szumem deszczu.
do rodzaju transportu.) Jeśli powiem im po prostu, że nie
mogę się mylić, to może ich to nie przekona; ale przekona
ich, gdy opiszę im przebieg zajścia. Wtedy na pewno nie będą
pytać o możliwość pomyłki. Ale mogliby przy tym — nawet
jeśli mi ufają — sądzić, że śniłem lub iż czary spowodowały,
że to sobie wyimaginowałem.

672. 'Jeśli nie ufam temu świadectwu, to dlaczego mam ufać

jakiemukolwiek innemu?'

673. Czy nie jest trudno rozróżnić przypadki, w których nie

mogę się mylić i te, w których raczej nie mogę się mylić? Czy
zawsze jest jasne, do jakiego rodzaju dany przypadek
należy? Przypuszczam, że nie.

674. Są też jednak określone typy przypadków, w których

słusznie mówię, że nie mogę się mylić i Moore podał kilka ich
przykładów.
Mogę wyliczyć różne typowe przypadki, ale nie mogę
określić wspólnej cechy. (N. N. nie może się mylić co do tego,
że kilka dni temu przyleciał z Ameryki do Anglii. Może on
głosić coś innego tylko wtedy, gdy jest szalony.)

675. Jeśli ktoś wierzy, że kilka dni temu przyleciał z Ameryki

do Anglii, to wierzę, że nie może się co do tego mylić. I tak
samo, gdy ktoś mówi, że siedzi teraz przy stole i pisze.

676. „Ale jeśli nawet w takich przypadkach nie mogę się

mylić, — to czy nie jest możliwe, że jestem pod narkozą?"
Jeśli jestem i jeśli narkoza pozbawiła mnie przytomności, to
nie mówię teraz i nie myślę naprawdę. Nie mogę na serio
przyjąć, że w tej chwili śnię. Ktoś kto, śniąc, mówi „Śnię",
nawet gdy mówi na głos, nie ma racji w większym stopniu niż
wtedy, gdyby we śnie powiedział „Pada deszcz" wówczas,

126 127