Ty tu ory ginau:

THE NEW TSAR

Copy right 2015 by Steven Lee My ers

Copy right 2016 for the Polish edition by Wy dawnictwo Sonia Draga
Copy right 2016 for the Polish translation by Wy dawnictwo Sonia Draga

Zdjcie na okadce: Platon / Trunk Archive

Wy konanie okadki: Monika Drobnik-Sociska
Mapy : by Mapping Specialists, Ltd.

Redakcja: Grzegorz Krzy mianowski

Korekta: Iwona Wy rwisz, Aneta Iwan, Mariusz Kulan

ISBN: 978-83-7999-553-0

WYDAWNICTWO SONIA DRAGA Sp. z o.o.

Pl. Grunwaldzki 8-10, 40-127 Katowice
tel. 32 782 64 77, fax 32 253 77 28
e-mail: info@soniadraga.pl
www.soniadraga.pl
www.facebook.com/wy dawnictwoSoniaDraga

E-wy danie 2016

Skad wersji elektronicznej:

konwersja.virtualo.pl
 Spis treci

Cz pierwsza

Mapy

Rozdzia 1. Homo sovieticus

Rozdzia 2. Chodny umy s, gorce serce i czy ste rce

Rozdzia 3. Wierny onierz umierajcego imperium

Rozdzia 4. Demokracja w starciu z godem

Cz druga

Rozdzia 5. Szpiedzy wchodz si ogrza

Rozdzia 6. Demokracja pod zy m zarzdem

Rozdzia 7. Nieoczekiwana droga do wadzy

Rozdzia 8. Wej dwa razy do tej samej rzeki

Rozdzia 9. Kompromat

Rozdzia 10. W wy chodku

Cz trzecia

Rozdzia 11. Zosta drug Portugali

Rozdzia 12. Dusza Putina

Rozdzia 13. Bogowie maj ich w opiece

Rozdzia 14. Annus horribilis

Rozdzia 15. Pomaraczowa zaraza

Rozdzia 16. Kreml spka z o.o.

 Rozdzia 17. Trucizna

Rozdzia 18. Kopotliwy rok 2008

Cz czwarta

Rozdzia 19. Regencja

Rozdzia 20. Czowiek czy nu

Rozdzia 21. Powrt

Cz pita

Rozdzia 22. Restauracja

Rozdzia 23. Sam na olimpie

Rozdzia 24. Putingrad

Rozdzia 25. Nasza Rosja

Przy pisy

Bibliografia

Zdjcia
 Dla Margaret, Emmy i Madeline
i dla mojej matki, p. Nity Louise My ers
O tak, doskonale rozumia, e dla pokornej duszy rosyjskiego chopa, strudzonej cik prac
i niedol, a nade wszystko steranej nieustann niesprawiedliwoci i nieustannym grzechem,
wasnym i powszechnym, nie masz silniejszej potrzeby i wikszej pociechy nad wit lub witego,
przed ktrym mona pa i pokoni si [].
Fiodor Dostojewski, Bracia Karamazow
(prze. Aleksander Wat)
CZ PIERWSZA
 ROZDZIA 1

HOMO SOVIETICUS

W adimir Spiridonowicz Putin skrada si przez poorane kraterami wy buchw pole bitwy nad
New, mniej wicej pidziesit kilometrw od Leningradu. Rozkazy , ktre otrzy ma, brzmiay
jak misja samobjcza. Mia przeprowadzi rekonesans niemieckich pozy cji i w miar
moliwoci pojma jakiego wroga, by podda go pniej przesuchaniu. By 17 listopada 1941
roku1 i ju zaczy si dotkliwe chody , a upokorzona armia Zwizku Radzieckiego bronia si
rozpaczliwie przed cakowit zagad z rk hitlerowskich Niemiec. Ostatnie czogi pozostajce
w rezerwie na terenie miasta ju ty dzie wczeniej przekroczy y New, a nowe rozkazy
dowdcw Putina kazay oddziaom przedrze si za umocnienia obsadzone przez pidziesit
cztery ty sice niemieckich onierzy piechoty 2. Nie by o wy jcia naleao si podporzdkowa.
Putin wraz z inny m towarzy szem broni podkradli si do schronu w poprzecinany m transzejami,
usiany m lejami po bombach i plamami krwi okopie na linii frontu. Nagle z rowu wy chy li si
jaki Niemiec. Wszy scy trzej by li tak zaskoczeni, e przez chwil nic si nie dziao. Niemiec
zareagowa pierwszy odbezpieczy granat i rzuci w ich kierunku. Granat wy ldowa tu pod ich
stopami; zabi towarzy sza Putina, a jego samego odamki raniy w nogi. Niemiecki onierz uciek,
Putin za zosta sam i wy krwawia si na mier. y cie jest w gruncie rzeczy niezby t
skomplikowane mwi z waciwy m sobie fatalizmem czowiek relacjonujcy kilkadziesit lat
pniej te zdarzenia3.
Putin ktry skoczy wwczas trzy dzieci lat lea ranny na przy czku mostu na
wschodnim brzegu Newy . Dowdztwo Armii Czerwonej rzucao za rzek kolejne oddziay ,
wierzc, e w kocu uda im si zrobi wy rw w kordonie wrogich si, ktre otaczay Leningrad
ju od dwch miesicy od zdoby cia przez Niemcw Szlisselburga, kilkusetletniej twierdzy
u ujcia Newy ale ich starania spezy na niczy m. Niemcy oblegali miasto przez osiemset
siedemdziesit dwa dni, podczas ktry ch gd, bombardowania i choroby zabiy milion cy wilw.
Fhrer postanowi, e Petersburg zostanie zmieciony z powierzchni ziemi brzmiaa tajna
niemiecka dy rekty wa wy dana 29 wrzenia. Kapitulacja by a wy kluczona. Naloty i ostrza
arty lery jski miay doprowadzi do zagady miasta, a brak y wnoci dopeni dziea zniszczenia,
poniewa zaspokajanie godu ludnoci cy wilnej nie moe ani nie powinno nalee do naszy ch
zada4. Nigdy przedtem adne nowoczesne miasto nie dowiadczy o takiej blokady .
 Mam nadziej, e to koniec waszy ch strat telegrafowa drugiego dnia oblenia do
obrocw miasta rozwcieczony Jzef Stalin. A moe ju postanowilicie podda Leningrad?
Pod wiadomoci podpisali si wszy scy sowieccy przy wdcy midzy inny mi Wiaczesaw
Mootow, ktry w 1939 roku zawar ze swoim nazistowskim odpowiednikiem Joachimem von
Ribbentropem owiany z saw, a w tamty m czasie ju zerwany pakt o nieagresji5. Nie by to
jednak koniec radzieckich strat. Upadek twierdzy Szlisselburg zbieg si w czasie z zacieky mi
nalotami na sam Leningrad a jeden z nich wy woa poar gwnego skadu y wnoci w miecie.
Wrd radzieckich si bronicy ch miasta panowa chaos, tak samo jak na terenie caego Zwizku
Radzieckiego. Operacja Barbarossa, rozpoczta 22 czerwca 1941 roku inwazja hitlerowska,
zmiady a radzieck obron na cay m froncie, rozcigajcy m si na przestrzeni ponad ptora
ty sica kilometrw, od Baty ku do Morza Czarnego. Nawet nad Moskw zawiso widmo upadku.
Stalin w ogle nie bra pod uwag poddania Leningradu, eby wic wesprze obrocw
miasta, wy sa tam szefa Sztabu Generalnego Gieorgija ukowa. Ten wy kona powierzone mu
zadanie ze szczeglny m okruciestwem. Wieczorem 19 wrzenia na rozkaz ukowa sowieckie siy
podjy pierwsz prb przerwania oblenia. Przeby y szeset metrw przez New, ale zostay
odparte wskutek przy taczajcego ognia Niemcw. W padzierniku sprboway jeszcze raz,
rzucajc do boju 86 Dy wizj Pancern, w ktrej skad wchodzia jednostka Putina 330 Puk
Strzelecki. Przy czek, ktry te wojska zdoay utworzy na wschodnim brzegu Newy , przezwano
newskim pitakiem. Zawdzicza t nazw swoim rozmiarom nawizy waa ona bowiem do
drobnej monety o wartoci piciu kopiejek albo do skrawka ziemi. Pole bitwy miao
w najszerszy m miejscu zaledwie ptora kilometra, a jego dugo wy nosia kilkaset metrw.
Stanowio okrutn, bezsensown puapk dla walczcy ch tam onierzy .
Putin by robotnikiem fizy czny m bez wy ksztacenia, jedny m z czterech sy nw Spiridona
Putina, kucharza, ktry niegdy pracowa w sawny m przed rewolucj hotelu Astoria. Spiridon
popiera bolszewikw, ale uciek z carskiej stolicy przed wojn domow i klsk godu, ktra
nastpia w 1917 roku po rewolucji padziernikowej. Osiedli si w Pominowie, maej wsi swoich
przodkw, lecej wrd agodny ch wzgrz na zachd od Moskwy , a potem przeprowadzi si do
samego miasta i gotowa dla Nadiedy Krupskiej, wdowy po Wodzimierzu Leninie, w jej daczy
w okolicach parku Gorkiego6. Po jej mierci w 1939 roku pracowa w schronisku dla
emery towany ch czonkw moskiewskiego komitetu partii komunisty cznej. Podobno zdarzy o mu
si gotowa w Astorii dla Grigorija Rasputina, a raz take dla Stalina, gdy ten odwiedzi wdow po
Leninie. Te spotkania zapocztkoway rodzinn trady cj sualczej pracy dla elit polity czny ch,
ale zwizki z wadz nie uchroniy jego sy nw przed hitlerowcami cay nard walczy
o przetrwanie.
W czerwcu 1941 roku, kiedy nazici zaatakowali Zwizek Radziecki, Wadimir Putin cieszy si
ju statusem weterana. W latach trzy dziesty ch suy jako mary narz na okrcie podwodny m,
a potem osiad niedaleko Leningradu w Pietrodworcu, gdzie Piotr Wielki zbudowa swj paac nad
brzegiem Zatoki Fiskiej. Podczas chaoty czny ch dni, ktre nastpiy po inwazji, podobnie jak
wielu inny ch oby wateli czy m prdzej zgosi si na ochotnika do obrony kraju i na pocztku
przy dzielono go do oddziau specjalnego Ludowego Komisariatu Spraw Wewntrzny ch, czy li
NKWD, budzcego groz tajnego organu aparatu bezpieczestwa, ktry w pniejszy ch latach
przeksztaci si w KGB. NKWD utworzy dwa ty sice dwiecie dwadziecia dwa tego ty pu
oddziay , ktre miay nka nazistw za lini zbliajcego si szy bko frontu7. Jedna z pierwszy ch
wojenny ch misji Putina skoczy a si katastrof. Razem z dwudziestoma siedmioma inny mi
party zantami zosta zrzucony na spadochronie za niemieckimi oddziaami cigncy mi na
Leningrad, niedaleko miasta Kingisepp. Miejscowo ta znajduje si niedaleko granicy z Estoni,
ktr wraz z otw i Litw jeszcze rok przed ty mi wy darzeniami Zwizek Radziecki okupowa na
mocy haniebnego przedwojennego paktu z Hitlerem. Podobno oddzia Putina zdoa wy sadzi
w powietrze skad broni, ale wkrtce skoczy y si im zapasy amunicji i racji y wnociowy ch.
Miejscowi, rodowici Estoczy cy , nakarmili ich, ale jednoczenie wy dali Niemcom, ktry ch
w wielu baty ckich krajach witano przy najmniej na pocztku jako wy zwolicieli spod
sowieckiej okupacji. Niemieccy onierze otoczy li oddzia i ostrzelali komisarzy , gdy ci
pospiesznie prbowali ewakuowa si z powrotem za lini si radzieckich. cigany przez Niemcw
z psami Putin oddzieli si od swy ch towarzy szy i ukry na bagnach zanurkowa w wodzie
i oddy cha przez trzcink, dopki patrol si nie oddali8. Nie wiadomo, w jaki sposb udao mu si
wrci do swoich, ale atak przey ty lko on i trzech inny ch czonkw oddziau. NKWD przesucha
go po tej ucieczce, unikn jednak zarzutw o dezercj lub tchrzostwo i wkrtce znowu wy sano
go na front9. Moe Putin zawdzicza ocalenie odwadze, a moe strachowi. Rozkaz Stalina numer
270 z 16 sierpnia 1941 roku zakaza kapitulowa onierzom i komisarzom pod grob mierci dla
nich i kary wizienia dla ich rodzin.

W samy m Leningradzie warunki szy bko ulegay pogorszeniu mimo wy sikw wadz, ktre

staray si zachowa pozory normalnoci. 1 wrzenia jak zawsze otworzono szkoy , ale ju trzy
dni pniej na miasto spady niemieckie pociski10. Poniewa mieszkacy by li odcici od wiata,
a ataki z powietrza powtarzay si regularnie, wadze zdecy doway si na zaostrzenie
racjonowania y wnoci. Racje staway si coraz mniejsze, co doprowadzio wielu ludzi do
desperacji, rozpaczy , a ostatecznie do mierci. Kiedy Wadimir Putin walczy poza murami, jego
ona Maria oraz ich nowo narodzony sy n by li uwizieni w miecie. Wadimir i Maria urodzili si
w 1911 roku i oboje by li dziemi penego wstrzsw XX wieku: przey li pierwsz wojn
wiatow, bolszewick rewolucj i bdc jej skutkiem wojn domow. Poznali si
w Pominowie, dokd ojciec Wadimira przeprowadzi si po rewolucji, i pobrali w 1928 roku,
w wieku zaledwie siedemnastu lat. Tu po lubie przenieli si do Leningradu, a w 1932 roku
zamieszkali w Pietrodworcu z krewny mi Marii. Po wcieleniu Putina do mary narki urodzi im si
sy n Oleg, ktry zmar jeszcze jako niemowl. Rok po wy buchu wojny narodzi si drugi sy n
Wiktor.
Maria i Wiktor cudem uniknli okupacji na terenach zajty ch przez hitlerowcw. Na pocztku
Maria sprzeciwiaa si ucieczce z Pietrodworca, ale kiedy Niemcy podeszli do bram miasta, jej
brat Iwan Szeomow zmusi j do ewakuacji. Iwan by kapitanem pierwszej rangi w dowdztwie
Floty Baty ckiej, posiada zatem wadz wojskow i gar przy wilejw, ktre wci udao mu si
utrzy ma w oblony m miecie11. Kapitan Szeomow przemy ci ich pod ostrzaem i gradem
bomb i zainstalowa w miecie, ktrego los sta pod znakiem zapy tania12. Z nadejciem zimy
warunki y cia stay si ekstremalnie trudne tego roku mrz by jeszcze dotkliwszy ni zwy kle.
Maria i Wiktor zamieszkali w jedny m z kilkudziesiciu schronw, ktre wadze zorganizoway dla
uchodcw masowo uciekajcy ch do miasta z okupowany ch przedmie. Brat wspiera j
swoimi racjami y wnociowy mi, ale i tak podupada na zdrowiu. Pewnego dnia nie znamy
dokadnej daty stracia przy tomno, a przechodnie uoy li j na stercie zamarznity ch zwok,
ktre ju zaczy pitrzy si na ulicach. Czekaa j pewna mier tak samo jak we frontowy ch
okopach jej ma. Jakim cudem jednak kto usy sza jej jk w tej kostnicy pod goy m niebem
i j ocali13.
Ocalenie Wadimira zdawao si rwnie nieprawdopodobne. Lea nad New ranny przez kilka
godzin, zanim inny oddzia onierzy radzieckich znalaz go i odtransportowa do pukowej reduty
na brzegu. Pewnie by tam zmar, doczy do ponad trzy stu ty sicy onierzy , ktrzy oddali y cie
na pitaku, gdy by nie fakt, e dawny ssiad zobaczy go na noszach w pry mity wny m szpitalu
polowy m. Przerzuci sobie Putina przez rami i zanis go przez zamarznit rzek do szpitala na
drugim brzegu.

O kazao si, e rany odniesione przez Putina niemal na pewno uratoway mu y cie. Jego

jednostka, 330 Puk Strzelecki, toczy a walki na przy czku mostu przez ca zim 1941 i 1942 roku.
Straty poniesione w tej bitwie oraz jej skala stanowiy zwiastun okropnoci, ktre rok pniej
miay towarzy szy obleniu Stalingradu. Nazwano j monstrualn maszy nk do mielenia
misa14. Uy te podczas oblenia siy zbrojne by y naraone na nieustanny ostrza Niemcw.
Zalesiony brzeg rzeki zmieni si w doszcztnie poorany pociskami, martwy krajobraz, w ktry m
jeszcze przez wiele lat nie pojawio si y cie. Nowi rekruci przy by wali zza Newy , eby zastpi
zabity ch i ranny ch, i wy mieniali ich w oszaamiajcy m tempie kilkuset onierzy dziennie a do
wiosny 1942 roku, kiedy przy czek upad, a 27 kwietnia Niemcy odzy skali kontrol nad ty m
obszarem. 330 Puk Strzelecki zosta doszcztnie rozbity ocala z niego jedy nie major
Aleksander Sokoow, czonek dowdztwa, ktry mimo powany ch ran zdoa oddali si wpaw na
bezpieczn odlego15. By a to jedna z najbardziej krwawy ch bitew podczas caej wojny , gupi
wy bry k radzieckiego dowdztwa, ktry kosztowa y cie kilkadziesit ty sicy onierzy
i prawdopodobnie wy duy blokad Leningradu, zamiast j skrci16.
Putin spdzi wiele miesicy w szpitalu wojskowy m, powracajc do zdrowia w miecie, ktre
umierao dzie po dniu. Kiedy odcito ostatni drog poza mury , wewntrz blokady znalazo si
trzy miliony cy wilw i wojskowy ch. Maria ktra odrzucia szans na ewakuacj, kiedy ta wci
by a moliwa w kocu trafia na swojego ma w szpitalu. Ten wbrew przepisom dzieli si
z Mari swoimi szpitalny mi racjami y wnociowy mi, dopki lekarz si nie zorientowa i na jaki
czas nie wstrzy ma jej codzienny ch wizy t17. Pocztkowa niezomno mieszkacw ustpia
miejsca degradacji, godowi i jeszcze gorszy m zjawiskom. Mieszkacy w coraz mniejszy m
stopniu mogli zaspokaja swe podstawowe potrzeby y ciowe, doty czy o to rwnie dostpu do
poy wienia. Wzdu ulic wci rosy sterty nieuprztnity ch cia. W sty czniu i luty m 1942 roku co
miesic umierao ponad sto ty sicy osb18. Jedy n czno z nieokupowany m tery torium
zapewniaa prowizory czna droga y cia seria niebezpieczny ch szlakw po zamarznity ch
wodach jeziora adoga. Ale i ona ty lko w minimalny m stopniu agodzia los mieszkacw
podczas blokady trwajcej do sty cznia 1943 roku, kiedy to armia radziecka przebia si przez
niemiecki kordon na wschodzie. Zanim jednak uwolniono Leningrad spod oblenia i zacz si
nieugity , bezlitosny marsz na Berlin, min kolejny rok.
Wadimir i jego ona jakim cudem przey li, chocia ten pierwszy z powodu odniesiony ch
urazw do koca y cia cierpia i uty ka. W kwietniu 1942 roku zosta zwolniony ze szpitala
i skierowany do pracy w fabry ce broni, ktra produkowaa pociski arty lery jskie i miny
przeciwczogowe19. Sy n Putinw Wiktor nie przey oblenia. W czerwcu 1942 roku zmar na
bonic i zosta pochowany w zbiorowej mogile na Cmentarzu Piskariowskim razem z cztery stu
siedemdziesicioma ty sicami inny ch cy wilw i wojskowy ch. Wadimir i Maria nie wiedzieli,
gdzie dokadnie spocz ich sy n, i nie ulega wtpliwoci, e niewiele zrobili, by si tego
dowiedzie. W pniejszy ch latach rzadko poruszali ten temat20. Wojna zebraa niwo, ktre
bolenie dotkno oboje Putinw. Matka Marii, Elbieta Szeomowa, zgina na linii frontu na
zachd od Moskwy w padzierniku 1941 roku, chocia nigdy si nie wy janio, czy pozbawi j
y cia pocisk radziecki, czy niemiecki. Jej brat Iwan uszed z y ciem, ale drugi z braci, Piotr, ju
w pierwszy ch dniach wojny zosta skazany przez dziaajcy na froncie try buna wojskowy
zdaje si, e oskarono go o zaniedbanie obowizkw, jego dalsze losy za pozostaj nieznane,
a na pewno si o nich nie opowiada. Dwaj bracia Wadimira take zginli na wojnie Michai
w czerwcu 1942 roku, rwnie w okolicznociach zapomniany ch przez histori, a Aleksiej na
Froncie Woroneskim w luty m 1943 roku21.

T rzeci sy n Wadimira i Marii dorasta wrd opowieci o Wielkiej Wojnie Ojczy nianej
wrd legend o heroizmie i cierpieniu i te historie odcisny niezatarte pitno na cay m jego
y ciu. Z ury wkw i drobny ch fragmentw rozmw podsuchany ch przy kuchenny m stole
w zatoczony m mieszkaniu komunalny m we wci zdewastowany m Leningradzie chopiec
budowa w my lach narracj o swojej rodzinie zmody fikowan przez czas i pami, czciowo
apokry ficzn i zdecy dowanie niekompletn. Putinowie by li prosty mi ludmi trudno oczekiwa,
by wiele wiedzieli o mroczny ch aspektach wojny , takich jak organizowane przez Stalina
paranoiczne czy stki w okresie wielkiego terroru, ktre przetrzebiy armi przed wy buchem
wojny , ciche przy zwolenie na plany Hitlera doty czce podboju Europy , podzia ziem polskich
w 1939 roku, aneksja pastw nadbaty ckich, chaoty czna obrona przed hitlerowsk inwazj,
naduy cia, ktre przy czy niy si do klski godu w Leningradzie, czy te odraajce akty zemsty
popeniane przez radzieckich onierzy podczas marszu na Berlin. Nawet po mierci Stalina
w 1953 roku wci niebezpiecznie by o wy raa si w niepochlebny ch sowach o swoim
pastwie. Zwy cistwo i drobny udzia Putinw w ty m sukcesie stanowio niewy czerpane
rdo dumy . Jake mogoby by inaczej? Czowiek nie rozpamituje swoich pomy ek
tumaczy pniej ten chopiec. Jego my li zaprzta ty lko zwy cistwo.

w trzeci sy n, Wadimir Wadimirowicz Putin22, urodzi si 7 padziernika 1952 roku

w miecie, w ktry m blizny po obleniu wci by y wiee nadal cierpicy m niedostatek

i trawiony m przez strach. Pomimo zwy cistw megalomania Stalina wkrtce przerodzia si
w paranoj i pragnienie odwetu. W drugiej poowie lat 40. ubiegego wieku wojenne elity
zarwno cy wilne, jak i wojskowe pady ofiar czy stki nazwanej przez history kw afer
leningradzk. Kilkudziesiciu urzdnikw party jny ch i ich rodziny aresztowano, wtrcono do
wizienia, zesano lub rozstrzelano23. Lojalni oby watele pastwa powstrzy my wali si od
komentowania ty ch dziaa ze strachu lub dlatego, e sami uczestniczy li w zbrodni. Milczeli
nawet potomkowie czowieka, ktry cieszy si takim zaufaniem, e raz pozwolono mu gotowa
dla samego Stalina. Niewielu ludzi, ktrzy choby przelotnie spotkali na swojej y ciowej drodze
Stalina, wy szo z tego dowiadczenia bez uszczerbku. Ale mj dziadek by jedny m z nich
wspomina pniej Wadimir Wadimirowicz Putin24. Niezby t jednak chtnie o ty m opowiada.
Mj dziadek by do skry ty , jeeli chodzi o przeszo. Rodzice te rzadko rozmawiali
o dawny ch czasach. Ludzie w ogle nie lubili porusza ty ch tematw. Ojciec Wadimira by
mrukliwy i surowy , budzi lk nawet wrd osb, ktre dobrze go znay 25. Jego dowiadczenia
wojenne wieczne uty kanie, ktre zdawao si jeszcze wy raniejsze, kiedy nadcigay chody
robiy wielkie wraenie na jego sy nu. Po wojnie Wadimir senior konty nuowa prac w zakadach
Jegorowa na Moskiewskim Prospekcie, w ktry ch produkowano wagony pasaerskie dla
pastwowy ch kolei i metra. By czonkiem partii komunisty cznej, wic zosta przedstawicielem
zakadowy m partii, aparatczy kiem pord ludu pracujcego, ktry mia dba o dokadno,
lojalno, dy scy plin, a przede wszy stkim o rozwag.
To zadanie uprawniao go do pokoju o powierzchni siedemnastu metrw kwadratowy ch
w zniszczony m mieszkaniu komunalny m na czwarty m pitrze niegdy eleganckiej,
dziewitnastowiecznej kamienicy przy Zauku Baskowa 12, nieopodal gwnej ulicy Leningradu
Newskiego Prospektu oraz Kanau Gribojedowa. Putinowie wprowadzili si tam w 1944 roku,
a po wojnie musieli dzieli ciasn przestrze z dwiema inny mi rodzinami. y li w ty m miejscu
ponad dwie dekady . W mieszkaniu brakowao ciepej wody , nie by o wanny . Kory tarz bez okien
suy za wspln kuchni z jedny m palnikiem gazowy m naprzeciw zlewu. Toaleta znajdowaa
si we wnce wcinitej pod schodami. Mieszkanie ogrzewano piecy kiem na drewno.
Maria, tak jak jej m, miaa wy ksztacenie podstawowe. Urodzia Wadimira dziesi dni
przed ukoczeniem czterdziestu jeden lat. Po wszy stkich cierpieniach i stratach traktowaa sy nka
jak cud, ktry m obdarzy j los26. Podejmowaa rne niewy magajce kwalifikacji prace:
sprztaa budy nki, my a probwki w laboratoriach, dostarczaa chleb. Wy bieraa takie zajcia,
ktre umoliwiay jej spdzanie z dzieckiem jak najwicej czasu. Drugi pokj w mieszkaniu
zajmowao maestwo w podeszy m wieku, a w trzecim mieszkaa rodzina ortodoksy jny ch
y dw ze starsz crk Haw. May Wadimir, jedy ne dziecko w mieszkaniu, ciepo wspomina
par staruszkw, z ktry mi spdza rwnie duo czasu, co z rodzicami. Zostali jego zastpczy mi
dziadkami. Kobiet zapamita jako babci Ani. By a tak jak jego matka gboko wierzca.
Represjonowany przez ustrj komunisty czny Rosy jski Koci Prawosawny mg prowadzi
jawn dziaalno podczas wojny , eby jednoczy nard, ale gdy ty lko ucichy dziaa, znowu
mia zosta zdawiony . Wedug pniejszej relacji Wadimira, 21 listopada, kiedy mia siedem
ty godni, babcia Ania i Maria wziy go na rce i chronic si przed przenikliwy m zimnem,
przeszy trzy przecznice do Soboru Przemienienia Paskiego osiemnastowiecznej
monumentalnej budowli o ty ch murach, zbudowanej w ty powy m dla wielu wity w ty m
miecie sty lu neoklasy cy sty czny m i tam potajemnie ochrzciy chopca27.
Nie jest jasne, czy matka wolaa utrzy ma jego chrzest w tajemnicy ze strachu przed
surowy m mem, czy raczej przed potpieniem ze strony urzdnikw. Po latach jednak jej sy n
sugerowa, e uroczy sto zapewne nie by a a tak potajemna, jak chciaaby matka. W Zwizku
Radzieckim niewiele rzeczy mona by o utrzy ma w sekrecie. Maria czasami braa chopca na
msz, ale w pozbawiony m pry watnoci mieszkaniu nie przetrzy my waa adny ch ikon ani inny ch
widoczny ch sy mboli prakty k religijny ch28. W tamty ch czasach nie dy skutowaa z nim te
o wierze a przy najmniej nie na powanie. Dopiero czterdzieci lat pniej Maria daa mu
krzy y k, ktry nosi do chrztu, i poprosia, eby go powici w Bazy lice Grobu witego
w Jerozolimie podczas jego pierwszej wizy ty w Izraelu. Niemniej wiara cay czas towarzy szy a
chopcu tak samo jak bezgraniczne oddanie, ktre ojciec przejawia wobec ortodoksy jnej
komunisty cznej wieckoci. Wadimir nie zdradza skonnoci do adnego z ty ch wiatopogldw,
chocia niektrzy jego znajomi twierdzili po latach, e codzienna ssiedzka blisko z y dami
zaszczepia u niego niezwy k ekumeniczn tolerancj i niech do anty semity zmu, ktry dugo
dry rosy jsk kultur29.
Cay m wiatem maego Wadimira Putina by budy nek przy Zauku Baskowa. W pobliu
znajdoway si imponujce zaby tki carskiej Rosji Ermita, gmach Admiralicji, sobr wity ch
Piotra i Pawa ale peniy w jego y ciu niewiele waniejsz rol ni monumentalne budowle na
odlegy m hory zoncie. Wy wodzi si przecie z proletariatu, a nie z radzieckiej inteligencji czy elit
polity czny ch; dopiero pniej, patrzc wstecz na swoje dziecistwo, potrafi dostrzec niedostatki
tego okresu. Schody na czwarte pitro by y pene dziur, cuchnce i sabo owietlone; na klatce
mierdziao potem i gotowan kapust. W kamienicy roio si od szczurw, ktre dzieci
przepdzay kijami. Wadimir traktowa to jak zabaw a do dnia, kiedy przy par gry zonia do
muru na kocu kory tarza. Nagle szczur si odwrci i skoczy na mnie wspomina. By em
kompletnie zaskoczony i bardzo si baem30.
Zawsze by drobny . Jedno z jego najwczeniejszy ch wspomnie zwizany ch z prb
wy rwania si spod klosza dziecistwa doty czy majwki w 1959, a moe w 1960 roku. Nagle
poczu si przeraony , bo przy toczy go zgiek na ruchliwy m rogu ulicy Majakowskiego. Kilka lat
pniej, poszukujc przy gd razem z kolegami, zapuci si kolejk w nieznan cz miasta.
Zmarzli i by li godni, wpadli zatem na pomy s, eby rozpali ognisko i si przy nim ogrza.
Wrcili zawiedzeni, a ojciec Putina za kar spuci mu lanie pasem.
Kamienica otaczaa podwrko, ktre czy o si z podwrkiem ssiedniego budy nku, tworzc
nieuporzdkowan, pozbawion drzew studni niewiele rnic si od szy bu windy . Studnia
przy cigaa pijakw i ty py spod ciemnej gwiazdy ; spoty kali si tam, by pali papierosy , pi
i spdza czas na prniactwie. Wedug wspomnie Wadimira i jego kolegw y cie na podwrku
oraz pniejsze dowiadczenia szkolne sprawiy , e sta si twardszy , i nauczy y go uy wa pici
w ten sposb broni si przed zaczepkami i grobami, chocia jego wta postura moe
sugerowa, e by raczej kozem ofiarny m. Rodzice na niego chuchali i dmuchali,
a w dziecistwie zabraniali mu oddala si bez pozwolenia z podwrka. By li wobec sy na bardzo
opiekuczy chocia niezby t wy lewnie okazy wali mu mio. Cudem przey li najtrudniejsze
czasy i robili wszy stko, eby ich sy nowi te si udao. W jego domu nie by o pocaunkw
wspomina Wiera Guriewicz, nauczy cielka, ktra utrzy my waa bliskie stosunki z rodzin Putinw.
Nigdy nie afiszowali si z czuociami31.

1 wrzenia 1960 roku Wadimir zacz nauk w znajdujcej si niedaleko jego domu, przy tej

samej ulicy , szkole numer 193. Mia niemal osiem lat, ale Maria nie posy aa go do przedszkola
zapewne z nadmiernej obawy o sy na. Brakowao mu umiejtnoci spoeczny ch, ktre mgby
rozwin, gdy by przedtem spdza wicej czasu w otoczeniu rwienikw. Pierwszego dnia
szkoy nie wrczy nauczy cielce kwiatw, jak nakazy waa trady cja, lecz rolin doniczkow32.
By marny m uczniem, wiecznie nadsany m i impulsy wny m, prawdopodobnie nieco
rozpuszczony m przez rodzicw. Wiera Guriewicz nazy waa go bczkiem, bo lubi wy chodzi
z awki i krci si w kko. Czsto zakca porzdek na lekcjach i poza nimi33, chtnie przeby wa
w towarzy stwie chopakw, ktrzy zdaniem nauczy cielki mieli na niego zy wpy w midzy
inny mi starszy ch od niego braci Kowszow. Przy apano go na noszeniu noa w szkole, a raz dosta
repry mend za naganne zachowanie od komitetu dzielnicowego partii, ktry zagrozi, e wy le go
do domu dziecka34. Takie zachowanie uniemoliwiao mu te wstpienie do pionierw,
komunisty cznej organizacji modzieowej, w ktrej czonkostwo by o czy m w rodzaju ry tuau
przejcia; w trzeciej klasie spord czterdziestu piciu uczniw nie naleeli do niej ty lko Wadimir
i garstka inny ch dzieci. Jego ojciec, wierny pracownik aparatu party jnego, nie ukry wa
zaniepokojenia tak rac porak. Sam Putin junior opisy wa j pniej jako form buntu
przeciwko ojcu i otaczajcemu go sy stemowi: By em chuliganem, a nie pionierem35. Wiera
Guriewicz, ktra poznaa Putina, gdy przeszed do czwartej klasy , w kocu poskary a si jego
ojcu, e chopiec jest inteligentny , ale zdezorganizowany i niezainteresowany nauk.
Nie wy korzy stuje swojego potencjau poinformowaa Wadimira seniora w mieszkaniu
przy Zauku Baskowa, ktre nazwaa straszny m, zimny m i po prostu wstrtny m.
No to co mam z nim zrobi? odpar Wadimir Spiridonowicz. Zabi czy co?36
Wadimir i Maria obiecali jednak pani Guriewicz, e wezm sy na w karby . Ojciec nakoni go,
eby zainteresowa si boksem, ale chopiec by tak kruchy , e szy bko zrezy gnowa, gdy jak
mwi Putin przeciwnik na ringu zama mu nos. Zamiast boksu zaj si, podobno wbrew woli
rodzicw, sztukami walki, a szczeglnie sambo, radzieck technik czc judo z zapasami, ktra
by a waciwsza dla jego drobnej postury i zadziornego charakteru37. Jeden z trenerw wy war
szczeglnie duy wpy w na jego y cie. Anatolij Rachlin dziaa w klubie Trud niedaleko Zauka
Baskowa i wanie do niego wstpi w 1965 roku Putin, ktry wtedy uczy si ju w pitej klasie.
Rachlin musia zapewni rodzicw Wadimira, e nie uczy my dzieci niczego zego38.
Dy scy plina i ry gor niezbdne w sambo, a pniej te w judo, zafascy noway chopca tak, jak
jeszcze nic do tej pory . Sztuki walki odmieniy jego y cie, umoliwiy mu zdoby cie pozy cji
nawet wrd wikszy ch, silniejszy ch chopcw. Dostaem narzdzie, za pomoc ktrego mogem
broni moich praw w stadzie mwi39. Dziki treningom nawiza te nowe znajomoci,
szczeglnie z brami Arkadijem i Bory sem Rotenbergami, a ci nie opucili go przez cae y cie.
Sztuki walki rozbudziy w nim ortodoksy jno, ktrej nie znalaz w religii ani w polity ce. By y dla
niego czy m wicej ni sportem stay si y ciow filozofi. Sport odcign mnie od ulicy
wspomina przy jakiej okazji. Szczerze mwic, moje podwrko by o nie najlepszy m
miejscem dla dzieci40.
Moliwe, e opowieci o tak drasty cznej transformacji s lekko przesadzone. Jego stwierdzenie,
e y jak dzikie zwierz w dungli, brzmi dosy brawurowo. Brud i ubstwo przy domowej
studni oraz jej podejrzani by walcy mogy go przez jaki czas intry gowa, ale jednoczenie
wpoiy mu niech do pijastwa, papierosw, lenistwa i nieadu. Kiedy odkry w sobie pasj do
sztuk walki, wy kaza si elazn determinacj w deniu do sukcesu. Trud wy maga od czonkw
przy zwoity ch wy nikw w nauce, wic Wadimir zacz si bardziej przy kada do lekcji
i w szstej klasie poprawi oceny . Wiera Guriewicz oraz szkolni koledzy postanowili si za nim
wstawi i w kocu ubagali szkolnego przedstawiciela pionierw, by w drodze wy jtku zapomnia
o jego wczeniejszy ch wy bry kach. Uroczy sto przy jcia Putina w szeregi organizacji odby a
si w Uljanowce, maej wsi noszcej niegdy nazw Sablino, w ktrej przed laty mieszkaa
siostra Lenina41. Ju po kilku ty godniach stan na czele szkolnej druy ny pionierw by o to
jego pierwsze stanowisko przy wdcze. W smej klasie znalaz si wrd pierwszy ch wy bracw
do Komsomou, komunisty cznego zwizku modziey . To by niezbdny etap na drodze do
kariery , ktra jak si wkrtce okazao miaa si sta jego y ciowy m powoaniem.

W 1965 roku dwudziestej rocznicy zwy cistwa nad faszy zmem towarzy szy a nowa fala

nostalgii i oficjalny ch obchodw. Jedn z najpopularniejszy ch ksiek dziesiciolecia by a

szpiegowska powie Szczit i miecz (Tarcza i miecz). Po raz pierwszy ukazaa si w odcinkach
w miesiczniku literackim Znamja, czasopimie Zwizku Pisarzy ZSRR. Jej autor Wadim
Koewnikow pracowa jako korespondent wojenny dziennika Prawda, a jego dowiadczenia
pozwoliy wple w narracj realisty czne wtki, chocia ksika posusznie speniaa cele
prosowieckiej propagandy . (Jako przewodniczcy zwizku pisarzy Koewnikow by
wspodpowiedzialny za wstrzy manie publikacji o wiele wierniejszej relacji z wojny , ycia i losu
Wasilija Grossmana). Bohater powieci, major Aleksander Bieow, jest tajny m agentem ZSRR
podszy wajcy m si pod Niemca w III Rzeszy tu przed wy buchem Wielkiej Wojny
Ojczy nianej. Pod pseudonimem Johann Weiss wspina si po szczeblach wadzy w Abwehrze,
hitlerowskim wy wiadzie, a potem w Schutzstaffel, oddziale ochronny m, czy li SS. Weiss
odznacza si odwag w walce, jest powcigliwy i nieugity , nawet w obliczu tortur. Hitlerowcy ,
ktry ch rozkazy musi wy penia, budz w nim odraz, tak jak i nazistowski oficer, w ktrego sam
si wciela. Musi jednak znie t niewy godn sy tuacj, eby skutecznie sabotowa niemiecki
wy siek wojenny . Nie podejrzewa, e najtrudniejsz i najbardziej mczc czci podjtego
zadania bdzie to rozdwojenie jani pisa Koewnikow. Na pocztku czerpa nawet pewn
saty sfakcj z tej przebieranki, gdy wkada mask obcego sobie czowieka i stara si my le tak
jak on. Cieszy si za kady m razem, kiedy jego wy siki pokry way si z oczekiwaniami ludzi
wobec tej wy my lonej postaci42.
Oczy wicie Koewnikowowi daleko by o do Tostoja. Ale podatnemu na wpy wy chopcu
zdawa si o niebo lepszy . Trzy lata po publikacji na podstawie powieci nakrcono ponad
piciogodzinny film, ktrego scenariusz sy gnowa take Koewnikow. W 1968 roku by a to
najpopularniejsza produkcja w Zwizku Radzieckim, a jednoczenie czarno-biay hod zoony
tajny m subom do tej pory ju przemianowany m na KGB. Niespena szesnastoletni Wadimir
Putin by oczarowany filmem. Oglda go wiele razy z kolegami. Ponad czterdzieci lat pniej
wci pamita tekst senty mentalnej pieni stanowicej jego moty w muzy czny : S czego
naczinajetsia rodina? (Gdzie si zaczy na ojczy zna?), penej odniesie do szpakw i brzz w sercu
Rosji43. Wadimir od razu porzuci dziecice marzenia o ty m, by zosta jak ojciec mary narzem
albo lotnikiem. Od teraz chcia by szpiegiem widzia si w roli przy szego majora Bieowa vel
Johanna Weissa, przy stojnego, sprawnego i zdolnego w pojedy nk zmieni bieg historii.
Najbardziej zadziwiao mnie to, e jeden czowiek potrafi dokona wicej ni cae armie
wspomina po latach z ty m samy m romanty czny m zachwy tem, ktry odczuwa w modoci.
Jeden szpieg decy dowa o losie ty sicy ludzi44.
Nie wiedzia zby t wiele o KGB ani o mechanizmach jego dziaania. Ojciec jednego z kolegw
Putina ze szkolnej awy pracowa w subach wy wiadowczy ch, ale przeszed ju na emery tur.
Wy puszczenie tego filmu by o jedny m z dziaa modernizacy jny ch nowego szefa KGB Jurija
Andropowa, ktry obj to stanowisko w 1967 roku. Zamierza on zmieni publiczny wizerunek
sub, by zamiast kojarzy je z budzc postrach tajn milicj odpowiedzialn za represje
i terror, ludzie widzieli w nich obroc wielkiego narodu radzieckiego. W przy padku Wadimira
ten rodzaj propagandy speni swoje zadanie; o ile sport odcign go od ulicy , o ty le film
wpy n na to, jak karier wy bra. Dzie po obejrzeniu w telewizji pierwszego odcinka Putin
w rozmowie z koleg z klasy stwierdzi, e zostanie szpiegiem45, a niedugo potem zrobi jak sam
mwi ty le zuchway , co naiwny krok. Wszed bez uprzedzenia do lokalnej siedziby KGB przy
Litejny m Prospekcie i zgosi si na ochotnika.

B udy nek leningradzkiej siedziby KGB nazy wano Wielkim Domem nie ty lko ze wzgldu na jego
rozmiar. Wrd oby wateli kry zgry liwy art na jego temat, powtarzany w rny ch wersjach
w wielu radzieckich miastach: z soboru witego Izaaka wida cae miasto, a z Wielkiego Domu
rozciga si widok a do Wy sp Soowieckich, oddalonego o niemal ty sic kilometrw archipelagu
na Morzu Biay m, gdzie funkcjonowa niesawny obz pracy , prekursor guagw. Wadimir
dopiero przy trzecim podejciu znalaz waciwe drzwi do Wielkiego Domu, za ktry mi powita go
urzdnik. Ten cierpliwie wy sucha chopca, ale wy ranie da mu do zrozumienia, e KGB nie
przy jmuje ochotnikw. Raczej sam wy szukuje najwartociowszy ch kandy datw takich, ktrzy
s ju w wojsku albo studiuj na uniwersy tecie. Wadimir nie da si tak atwo zby . Chcia si
upewni, dziki jakiemu kierunkowi studiw bdzie mia najwiksze szanse, by speni swe
ambicje. Urzdnik prbowa pozby si natrta, zasugerowa zatem studia prawnicze i w ten
sposb klamka zapada. Putin postanowi, e pjdzie na uniwersy tet i bdzie studiowa prawo
wbrew woli rodzicw, ktrzy by li zdania, e jego oceny i temperament predesty nuj go raczej
do nauki w szkole technicznej, na przy kad w Wy szej Szkole Lotnictwa Cy wilnego, dokd
pocztkowo chcia si dosta. Ale Wadimir potrafi by niezwy kle impulsy wny i uparty . Ani
jego rodzice, ani trenerzy nie potrafili zrozumie tej zmiany planw, poniewa nie powiedzia im
o swojej wizy cie w Wielkim Domu, a zatem nie zdradzi im swy ch rzeczy wisty ch pobudek.
Jeden z trenerw w Trudzie ostro skry ty kowa jego wy br, zakadajc, e Putin skoczy jako
prokurator albo milicjant. Wzburzony Wadimir wy krzy kn: Na pewno nie bd
milicjantem!46.
Jego decy zja o wstpieniu do KGB zbiega si w czasie z niepokojc sy tuacj
midzy narodow w 1968 roku. Dosownie kilka dni przed pocztkiem nauki w szkole redniej
usy sza, e Zwizek Radziecki dokona inwazji na Czechosowacj, by powstrzy ma reformy
Praskiej Wiosny . Wadimira niewiele obchodziy rozprawy z dy sy dentami w kraju i za granic.
Jak wielu jego rwienikw flirtowa z zakazan kultur Zachodu, suchajc Beatlesw z py t
przekazy wany ch sobie midzy przy jacimi niczy m kontrabanda. To by o jak powiew wieego
powietrza mwi po latach. Jak okno na wiat47. Wadimir przez jaki czas gry wa na
akordeonie, a pniej na gitarze, ktr dosta od ojca; nauczy si wy kony wa poety ckie utwory
Wodzimierza Wy sockiego i inny ch twrcw tamtej epoki. Lata szedziesite w Zwizku
Radzieckim uznawane s za er represji, a potem stagnacji, a jednak modo nastoletniego
Wadimira by a o wiele bardziej beztroska ni wszy stko, czego dowiadczy o pokolenie jego
rodzicw. Putinowie wci nie naleeli do rozpieszczanej przez los elity , ale po wojnie warunki,
w ktry ch y li, poprawiy si i rodzinie by o wy godniej. Wadimir i Maria mieli w mieszkaniu
nawet duy czarny aparat telefoniczny , ktry w tamty ch czasach wci by rzadkoci. Mody
Wadimir i jego koledzy lubili z niego korzy sta48. Do tej pory wiodo im si na ty le dobrze, e
kupili trzy pokojow dacz w Tonie pod Leningradem. W latach dorastania Putin spdzi tam
wiele czasu w otoczeniu grupki najbliszy ch przy jaci i z daleka od klaustrofobicznego
mieszkania w komunalnej kamienicy . Na cianie nad stoem wisia oprawiony portret
mczy zny , ktrego nie zna jeden z przy jaci Putina, Wiktor Borisenko. Kiedy zapy ta o niego
Wadimira, ten wy jani, e to Jan Karowicz Berzin, twrca bolszewickiego wy wiadu
wojskowego, aresztowany podczas wielkiego terroru w 1937 roku i stracony rok pniej, ale
zrehabilitowany po mierci49.
Wadimir konty nuowa nauk w szkole nr 281, specjalizujcej si w naukach cisy ch akademii
dla wy bracw, ktra miaa przy gotowa absolwentw do dalszy ch studiw na uniwersy tecie.
Putin nie nalea do szczeglnie popularny ch uczniw, by raczej arogancki, obsesy jnie
zafascy nowany sportem i niemal fanaty cznie pracowity 50. Nauka przedmiotw cisy ch moga
mu zagwarantowa miejsce na jednej z prestiowy ch politechnik, ale skupi si na przedmiotach
humanisty czny ch, literaturze i historii. Ponadto doskonali jzy k niemiecki, ktrego zacz si
uczy w czwartej klasie za namow Wiery Guriewicz. Jego now nauczy cielk by a Mina
Juditskaja, ktra pniej opisy waa go jako skromnego, ale powanie podchodzcego do
obowizkw ucznia. Miaa na niego duy wpy w, co Putin wspomina po latach z senty mentaln
tkliwoci51. W szkole nr 281 tolerowano do pewnego stopnia swobod intelektualn i otwart
debat. Popularny nauczy ciel Michai Demienkow rozprowadza samizdat zakazan literatur
powielan na kserokopiarkach. Nauczy cielka historii Tamara Stelmachowa rozpoczy naa
dy skusje o ty m, czy Nikita Chruszczow zdoa speni obietnic budowy w cigu dwudziestu lat
stuprocentowo komunisty cznego pastwa52.
W 1967 roku Putin zosta przy jty do Komsomou, ale niespecjalnie si w nim udziela wola
powica si sportowi i nauce kosztem inny ch zaj ty powy ch dla nastolatkw. Modsza od
niego o dwa lata Wiera Brilewa zapamitaa go jako chopaka wiecznie pochy lonego nad
biurkiem, ktre stao w wietlicy obok kanapy i bufetu. Poznaa Putina na daczy w Tonie w 1969
roku i si w nim zadurzy a. Pamitaa jego krtki pocaunek podczas gry w butelk Nagle zalaa
mnie fala gorca ale wkrtce odkry a, e nie mia czasu dla dziewczy n, na co zwrcia uwag
nawet jego nauczy cielka53. Ich modziecze zaloty skoczy y si, gdy pewnego dnia
przeszkodzia mu w nauce, py tajc, czy pamita jakie zdarzenie. Nie zdy a dokoczy py tania,
bo wszed jej w sowo. Pamitam ty lko to, co musz pamita odburkn chodno54. Podczas
przeprowadzonego wiele lat pniej wy wiadu wci wspominaa jego drobne, silne donie
i z melancholi mwia o tamty m incy dencie.
Taka gorliwo wkrtce przy niosa efekty . Przez ostatnie dwa lata szkoy redniej (w Zwizku
Radzieckim obowizkowa edukacja trwaa ty lko dziesi lat) dostawa dobre, chocia nie
imponujce oceny . Dobrze sobie radzi z histori i jzy kiem niemieckim, nieco gorzej
z matematy k i przedmiotami cisy mi. W ostatnim roku mniej czasu powica lekcjom, skupi
si raczej na wkuwaniu do egzaminw wstpny ch na upragniony Leningradzki Uniwersy tet
Pastwowy , jedn z najbardziej prestiowy ch radzieckich uczelni. Wiera Guriewicz nie kry a
wtpliwoci, czy si tam dostanie; nie wiedziaa, dlaczego tak bardzo mu na ty m zaley . Sam
rozwi ten problem powiedzia jej Putin55. Szansa dostania si na uniwersy tet leningradzki
by a tak nika na jedno miejsce przy padao mniej wicej czterdziestu chtny ch e
spekulowano, i na decy zji wadz zaway o jego robotnicze pochodzenie, lub snuto jeszcze
bardziej nieprawdopodobne teorie: e niewiadomie by sterowany niewidzialn rk KGB56.
Tak czy inaczej uzy ska wy starczajcy wy nik na egzaminach i jesieni 1970 roku dosta si na
wy dzia prawa, jak dwa lata przedtem radzi mu urzdnik Komitetu Bezpieczestwa
Pastwowego.
Na studiach dalej twardo przy kada si do nauki i powica duo czasu zawodom judo,
rezy gnujc z papierosw i alkoholu, eby utrzy ma si w formie. Odrzuca kolejne propozy cje
doczenia do uniwersy teckiej druy ny i pozosta lojalny wobec swoich trenerw w Trudzie.
W 1973 roku osign poziom mistrzowski i wzi udzia w kilku turniejach na szczeblu miejskim
i obwodowy m. Wci mieszka w komunace, ale zacz czciej podrowa po Zwizku
Radzieckim. Wy jeda na turnieje judo do Modawii, pewnego lata pracowa przy cince drzew
w Komi na pnocy , a take spdzi dwa ty godnie na studenckim obozie budowlany m w Abchazji
(ktra wwczas by a czci Gruzji). Zarobi tam osiemset rubli (rwnowarto szeciuset
dolarw) i kupi za nie kouch, ktry nosi przez nastpne pitnacie lat, reszt za przepuci
w kurorcie Gagra nad gsto zalesiony m wy brzeem Morza Czarnego57. Razem z grup
przy jaci zakradli si na prom py ncy do Odessy . Mieli mao pienidzy , a do jedzenia wzili
jedy nie konserwy misne. Wadimir spdzi dwie noce w szalupie ratunkowej, zazdroszczc
pasaerom, ktrzy podrowali w kabinach, ale te przy gldajc si z zachwy tem nocnemu
niebu. Gwiazdy wisiay tu nade mn wspomina. Mary narze pewnie s przy zwy czajeni do
takiego widoku, ale dla mnie to by o cudowne odkry cie58.
W 1972 roku jego matka kupia za trzy dzieci kopiejek los na loterii i wy graa samochd
osobowy . Moga go sprzeda za trzy i p ty sica rubli, ale pozwolia sobie na odrobin szalestwa
i podarowaa go sy nowi. By to jedy nie niewielki kanciasty zaporoec, ale w latach
siedemdziesity ch ubiegego wieku niewielu dorosy ch w ZSRR a ty m bardziej studentw
posiadao wasny samochd. Dla Wadimira by oznak statusu i now rozry wk. Jedzi nim na
turnieje i podwozi kolegw wy korzy sty wa kad okazj, by le ty lko usi za kkiem. By przy
ty m dzikim, brawurowy m kierowc. Zdarzy o mu si potrci pieszego, ktry wszed na jezdni,
chocia potem Putin utrzy my wa, e mczy zna chcia popeni samobjstwo. Wedug
niektry ch zezna po wy padku ciga samochodem zataczajcego si czowieka, on sam jednak
temu zaprzeczy . Nie jestem potworem twierdzi59.
 Studiowa ju od czterech lat, gdy pewnego dnia zaczepi go mczy zna, ktry jak si pniej
okazao suy w wy dziale KGB nadzorujcy m uczelnie wy sze. Do tej pory Putin porzuci
dawne ambicje. Pewnego lata podczas prakty k zorganizowany ch przez wy dzia przestpstw
Ministerstwa Transportu uczestniczy w ledztwie doty czcy m katastrofy lotniczej i wszy stko
wskazy wao na to, e jednak zostanie prawnikiem w lokalnej prokuraturze, tak jak to
przepowiedzia jego trener. Wadimir ceni prawo na rwni ze sztukami walki. Prawo narzucao
zasady i porzdek, do ktry ch czu wikszy szacunek ni do jakiejkolwiek ideologii. Twierdzi, e
jako student nigdy nie pracowa dla KGB a nawet nie utrzy my wa adny ch kontaktw
z resortem chocia wsppraca studentw z tajny mi subami nie by a niczy m
nadzwy czajny m. Dlatego by kompletnie zaskoczony , gdy w 1974 roku, na czwarty m roku
studiw, trafia mu si wreszcie dugo wy czekiwana szansa. Tajemniczy mczy zna si nie
przedstawi. Musz z panem porozmawia o dalszy m przebiegu paskiej kariery zwrci si
przez telefon do Wadimira, ale nie chcia poda szczegw. Wadimir zdawa sobie jednak
spraw, jak niezwy kle wany to kontakt, i umwi si na spotkanie w wy dziaowej kanty nie.
Przy by wszy na miejsce, czeka dwadziecia minut, z coraz wiksz zoci podejrzewajc, e da
si nabra na jaki art. W kocu mczy zna si pojawi i zdy szany zacz go przeprasza, co
zrobio na mody m Putinie ogromne wraenie60.
Wadimira przewietlono ze wszy stkich stron. Ostatni etap rekrutacji wy maga rozmowy z jego
ojcem, wic w sty czniu 1975 roku Dmitrij Gancerow, oficer w rednim wieku, zoy wizy t
Wadimirowi Spiridonowiczowi. Wedug sw Gancerowa Putin senior by niezby t wy sokim,
prosty m, szczery m, ciko pracujcy m mczy zn, ktry czerpa dum z faktu, e sy n poszed na
studia i zabiegaj o niego suby bezpieczestwa. Rozumia, jaka odpowiedzialno i trudnoci
czekaj potomka. Potem powanie, niemal bagalny m tonem, zwrci si do nieznajomego:
Woodia jest dla nas wszy stkim powiedzia, uy wajc zdrobniaej formy imienia.
Pokadamy w nim wszy stkie nadzieje. Sami rozumiecie, nasi dwaj pozostali sy nowie zmarli. Po
wojnie zdecy dowalimy si na kolejne dziecko. Teraz y jemy jedy nie dla Woodii. My ju
dosy przey limy 61.
Woodia musia sobie zdawa spraw z rzeczy , ktre miao na sumieniu KGB, ale nie
przeszkadzaa mu historia komitetu ani jego rola w pacy fikacji wrogw pastwa w ojczy nie i za
granic. Wrcz przeciwnie, uwaa, e obowizkiem kadego porzdnego oby watela ZSRR jest
wsppraca z KGB nie dla pienidzy , lecz w imi bezpieczestwa publicznego.
Wsppraca ze zwy ky mi oby watelami by a istotny m narzdziem utrzy mania y wotnoci
pastwa twierdzi62.
Putin rozumia, e czasami zdarzay si naduy cia, ale kiedy si urodzi, kult Stalina ju sab,
a ofiary terroru powoli wracay z Guagu do swoich domw. Na ty m koczy y si jego
zastrzeenia. Sdzi, e zbrodnie, ktre przy czy niy si do mierci lub ruiny kilku milionw ludzi,
nale ju do przeszoci, i nie by a to odosobniona opinia. Dla wielu Rosjan, nawet ty ch, ktrzy
dowiadczy li ty ranii Stalina, pozosta on powaany m ojcem narodu, ktry poprowadzi kraj do
zwy cistwa nad faszy zmem. Lk, wspodpowiedzialno lub poczucie winy tumiy mroczne
aspekty jego panowania, a pena sprzecznoci spucizna po tamty ch czasach jeszcze przez
kilkadziesit lat dominowaa w wiadomoci radzieckiego spoeczestwa. Po jakim czasie Putin
wspomina, e sam by modelowy m produktem edukacji patrioty cznej radzieckiego
czowieka63.
 ROZDZIA 2

CHODNY UMYS, GORCE SERCE

I CZYSTE RCE

L atem 1975 roku spenio si marzenie Wadimira Putina o wstpieniu w szeregi KGB, ale
nigdy nie zosta tajny m agentem ze swoich dziecicy ch fantazji. Jego przy jcie do suby
przebiego ruty nowo, jeli nie liczy komicznego nieporozumienia; doszo do niego wiosn, kiedy
stan przed uczelnian komisj pracy , ktra w radzieckim sy stemie decy dowaa o karierze
absolwentw. Urzdnik z wy dziau prawa ogosi, e Putin jednak doczy do leningradzkiej
palestry . Dopiero w ty m momencie powstao zamieszanie w kcie sali, gdzie siedzia oficer KGB
monitorujcy przy dziay .
Ale nie! zaprotestowa oficer. W tej kwestii ju zapady odpowiednie decy zje1.
Wadimir nawet nie wiedzia, gdzie zosta przy dzielony , ale i tak si ucieszy .
Ruszamy ! krzy kn do Wiktora Borisenki, przy jaciela z dziecistwa, gdy podjecha po niego
samochodem. Ten od razu si domy li, e stao si co wanego, ale Wadimir swkiem nie
pisn, o co chodzi. Pojechali do gruziskiej restauracji niedaleko Soboru Kazaskiego otoczonej
kolumnad monumentalnej budowli przy Newskim Prospekcie gdzie zjedli kurczaka w sosie
orzechowy m i ku zdumieniu Borisenki, ktry nigdy nie widzia, by przy jaciel korzy sta z uy wek,
wy pili par kolejek sodkiego likieru2. Dopiero duo pniej si dowiedzia, e witowali
wstpienie Putina w szeregi KGB.
Gdy Wadimir zosta zwerbowany , KGB by ju rozdty m aparatem biurokraty czny m, ktry
zajmowa si nie ty lko gromadzeniem informacji wy wiadowczy ch w kraju i za granic, ale te
kontrwy wiadem w ZSRR i inny ch pastwach, kontrwy wiadem wojskowy m, ochron granic
pastwowy ch, egzekucj ce i fizy czn oson dostojnikw party jny ch i budy nkw rzdowy ch,
takich jak obiekty nuklearne. W komitecie istniay zarzdy odpowiedzialne za komunikacj
i kry ptografi oraz takie, ktre podsuchiway rozmowy telefoniczne. Zarzd VI nadzorowa
bezpieczestwo ekonomiczne, wy korzy stujc do tego spekulacj, oficjalne kursy wy miany
walut, a take inne wy paczenia dziaalnoci wolnory nkowej. V Zarzd Gwny , utworzony
w 1969 roku dla ochrony konsty tucji, wy musza si lojalno wobec partii i nka dy sy dentw
we wszy stkich dziedzinach y cia. KGB by czy m wicej ni subami bezpieczestwa stanowi
pastwo w pastwie. Pozornie suy interesom Komunisty cznej Partii Zwizku Radzieckiego
i wy penia jej rozkazy ale rozlege wpy wy komitetu suy y trzy maniu w szachu rwnie
samej partii3.
Wadimir zacz prac w kancelarii zarzdu, w biurze kadr leningradzkiej siedziby KGB
w ty m samy m budy nku przy Litejny m Prospekcie, do ktrego poszed jako nastoletni chopak.
Ty le e nie zosta Johannem Weissem ani nie zinfiltrowa adny ch wrogich si. W Europie
panowa wzgldny spokj, a Zwizek Radziecki w owy m czasie toczy wojny jedy nie sam ze
sob. Dwudziestotrzy letni Putin by pracownikiem biurowy m niszego szczebla, zajmowa si
drobny mi sprawami administracy jny mi i wci mieszka w jedny m pokoju z rodzicami.
Zajmowa ponure biuro pene y siejcy ch weteranw z czasw stalinizmu, tak wiekowy ch, e
mogli pamita Guag, a niektrzy nawet wielki terror z 1937 roku. Mody agent twierdzi, e stary
sy stem mu nie odpowiada, ale nigdy nie zbuntowa si przeciwko KGB, a przy najmniej nie na
ty le, eby podkopa swoj raczkujc karier. Jak mwi stare powiedzenie: pooy uszy po
sobie4.
Po pocztkowy m okresie spdzony m za biurkiem rozpocz kurs dla funkcjonariuszy w szkole
nr 401 w Leningradzie jedny m z obwodowy ch centrw szkoleniowy ch KGB. Ten pilnie
strzeony szeciopitrowy budy nek u ujcia Ochty do Newy by czy m w rodzaju okrtu
podwodnego, gdzie kadeci mogli kompletnie odci si od wiata i skoncentrowa na nauce
i rozwijaniu ty zny fizy cznej5. Przez sze miesicy Wadimir zapoznawa si z takty k
wy wiadowcz, midzy inny mi z technikami prowadzenia przesucha. Szeregi KGB rozrosy si
pod rzdami Jurija Andropowa, ktry szefowa komitetowi od 1967 do 1982 roku, a wic do czasu,
kiedy zosta sekretarzem generalny m, czy li zacz piastowa najwy sze stanowisko w Zwizku
Radzieckim. Andropow sta si jedny m z bohaterw Wadimira nieprzy stpny m, lecz gboko
szanowany m przy wdc. Andropow rozumia ograniczenia panujcego w ZSRR sy stemu
i prbowa go zmodernizowa, tak eby jego kraj mg docign Zachd, szczeglnie pod
wzgldem ekonomiczny m. KGB poszukiwa rekrutw, ktrzy rozumieli zagadnienia
makroekonomiczne, handel i stosunki midzy narodowe. Zdaje si, e Wadimir zidenty fikowa te
potrzeby ju podczas studiw na Leningradzkim Uniwersy tecie Pastwowy m, gdzie tematem
jego rozprawy naukowej by status pastwa uprzy wilejowanego w handlu midzy narodowy m6.
Andropow pragn przeksztaci KGB w elitarn organizacj, a Wadimir mocno wierzy w ten
idea. Reprezentowa now generacj w KGB, postalinowskie pokolenie rekrutw, o ktry ch
mwiono, e w mniejszy m stopniu kieruj si ideologi i s za modzi, by pamita groz reimu
Stalina.
Andropowa uwaano za reformatora na ty le, na ile pozwalay mu czasy i miejsce pomimo
jego zaangaowania w represje w kraju i za granic. By radzieckim ambasadorem
w Budapeszcie podczas powstania wgierskiego w 1956 roku i do koca y cia przeladoway go
wspomnienia o ty m, jak szy bko moe doj do wy buchu przemocy i groby zaamania sy stemu
jednoparty jnego. [Patrzy ] przeraony z okien ambasady , gdy tum wiesza na latarniach
uliczny ch znienawidzony ch funkcjonariuszy wgierskiej suby bezpieczestwa7. Ten kompleks
wgierski uksztatowa przekonanie Andropowa, e jedy nie mdrze stosowana sia moe
zapewni cigo pastwa i imperium radzieckiego. Dlatego z jednej strony prbowa
modernizowa sy stem, a z drugiej bezwzgldnie kara wszelkie przejawy sprzeciwu wobec niego.
To wanie on w celu zwalczania ideologicznej opozy cji powoa owiany z saw V Zarzd
Gwny , ktry przeladowa fizy ka Andrieja Sacharowa i pisarza Aleksandra Soenicy na. To on
w 1969 roku rozbudowa sie szpitali psy chiatry czny ch, eby gnbi dy sy dentw, uznajc
sprzeciw wobec sy stemu za przejaw choroby psy chicznej.
Wadimir zachowy wa si, jakby mia klapki na oczach zawdzicza je albo oficjalnej
propagandzie, albo obojtnoci. Usprawiedliwia i idealizowa prac w KGB. Wierzy , e oficer
wy wiadu jest obroc prawa i porzdku. Latem 1976 roku wrci z akademii KGB jako nowo
mianowany porucznik. Nie podj pracy w dziale kadr, ty lko zosta przeniesiony do kontrwy wiadu
II Zarzdu Gwnego KGB. Uczestniczy w operacjach wy mierzony ch przeciwko wrogom
wewntrzny m, a nie spoza granic kraju. Sta si aparatczy kiem, ktremu przede wszy stkim
zaleao na utrzy maniu porzdku spoecznego i kontroli polity cznej, lecz niewiele wiadomo o jego
dziaalnoci w ty m okresie. Jego znajomi, a nawet bliscy koledzy , nigdy nie wiedzieli na pewno,
czy m si zajmuje, on za podj wiele rodkw ostronoci, eby nie ujawnia szczegw swojej
pracy . Oficer, ktry z nim wsppracowa, owiadczy pniej, e Putin wy kony wa zadania dla
V Zarzdu Gwnego, ale nikt nie moe tego potwierdzi na sto procent8. On sam temu zaprzecza,
ale jego kolega twierdzi, e Wadimir doskonale zna metody stosowane przez KGB wobec
kry ty kw potgi Zwizku Radzieckiego midzy inny mi Soenicy na, a pniej te Sacharowa.
Wiadomo, e jeden z jego najbliszy ch leningradzkich przy jaci, pracujcy w V Zarzdzie
Gwny m Wiktor Czerkiesow, zapisa si w historii dziaaniami wy mierzony mi w dy sy dentw
oraz nieuznawane przez pastwo wsplnoty religijne9. Fakt, e KGB wy korzy sty wa
informatorw i kolaborantw, nie wy woy wa u Putina wy rzutw sumienia ani oporw. Przez
takich ludzi w spoeczestwie radzieckim rosa podejrzliwo i nieufno, wierzy jednak, e
zmowa oby wateli z budzcy m lk pastwem policy jny m to nie ty lko nic zego, lecz jest to wrcz
niezbdny warunek utrzy mania porzdku. Stwierdzi kiedy , e 90 procent posiadany ch przez
KGB informacji wy wiadowczy ch pochodzio od zwy czajny ch oby wateli Zwizku Radzieckiego,
ktrzy dobrowolnie lub nakonieni inny mi metodami skadali donosy na swoich
wsppracownikw, przy jaci albo krewny ch. Bez tajny ch informatorw niczego si nie da
zrobi uzna10.
 Wiele wskazuje na to, e w okresie suby kontrwy wiadowczej w Leningradzie Wadimir
pozy skiwa i kontrolowa agentw, szczeglnie wrd biznesmenw, dziennikarzy i sportowcw,
ktrzy podrowali za granic albo spoty kali si na miejscu z obcokrajowcami. Do dzisiaj jego
zadania z tamty ch czasw spowija tajemnica, ale wiadomo, e sta si kim w rodzaju gliniarza
czy li spenia si przepowiednia trenera, kiedy ten si dowiedzia, jaki kierunek studiw wy bra
mody Putin. Wadimir prowadzi podwjne y cie, ale o wiele mniej dramaty czne
i niebezpieczne ni bohater Tarczy i miecza. Wanie z tego okresu wy wodz si przy janie
z ludmi, ktrzy pracowali w jego cieniu i mieli dalej wsppracowa w nadchodzcy ch latach
z Wiktorem Czerkiesowem, Aleksandrem Bortnikowem, Wiktorem Iwanowem, Siergiejem
Iwanowem i Nikoajem Patruszewem. W ty m niewielkim, zamknity m krgu kolegw z KGB
samy ch mczy zn Putin znalaz my lcy ch podobnie towarzy szy , ktrzy umacniali jego coraz
bardziej szty wny , czarno-biay obraz wiata.

P o kilku miesicach pracy w kontrwy wiadzie Wadimira przeniesiono do I Zarzdu Gwnego,

ktry odpowiada za operacje wy wiadowcze poza granicami Zwizku Radzieckiego. By a to
jednostka cieszca si opini elitarnego wy dziau KGB. Suy o w niej jedy nie pi ty sicy
spord niemal trzy stu ty sicy zatrudniony ch przez aparat bezpieczestwa11. Niewtpliwie
znajomo niemieckiego pomoga Putinowi w zdoby ciu nowego stanowiska, a KGB umoliwi mu
doskonalenie umiejtnoci jzy kowy ch podczas odby wajcy ch si trzy razy w ty godniu
dwugodzinny ch zaj12. Mimo to wci nie zosta szpiegiem ani nie wy jecha za granic. Dalej
pracowa w Wielkim Domu przy Litejny m Prospekcie i by odpowiedzialny za ledzenie
poczy na goci z zagranicy i obcy ch dy plomatw stacjonujcy ch w konsulatach na terenie
miasta. Wikszo pracy sprowadzaa si do analizy dany ch i nie wy magaa szczeglnej odwagi
ani umiejtnoci. Jako drugie pod wzgldem wielkoci miasto Zwizku Radzieckiego Leningrad
oczy wicie nie by prowincj, ale brakowao w nim dramaty czny ch intry g, od ktry ch wrzao
w stolicy pastwa Moskwie. Sam KGB zacz wy kazy wa objawy rozdcia i skostnienia
wzrost liczby zatrudniony ch w komitecie osb negaty wnie wpy wa na jego skuteczno.
W przy padku wielu agentw modziecza fascy nacja wiatem szpiegostwa zostaa stamszona
przez nud i biurokraty czn inercj. Jedy nie w fikcji literackiej samotny czowiek moe podbi
cay wiat pisa o tamtej erze Jurij Szwiec13.
Wy glda na to, e Wadimirowi wy starczaa praca na niszy ch stanowiskach. Wprawdzie
jeden z jego przeoony ch opisa go jako skrupulatnego pracownika14, ale zdecy dowanie nie
kierowaa nim ch wspinania si po szczeblach kariery . W 1977 roku jego ojciec odszed
z fabry ki wagonw na emery tur i jako kombatant i inwalida wojenny otrzy ma od pastwa ma
dwupokojow klitk poniej trzy dziestu metrw kwadratowy ch przy prospekcie Staczek na
Awtowie, nowo odbudowanej dzielnicy na poudnie od history cznej czci Leningradu. Po
wojnie w miecie panowa taki kry zy s mieszkaniowy , e wiele rodzin wci gniedzio si
w komunakach nawet funkcjonariusze KGB nie kwalifikowali si do automaty cznego przy dziau
lokalu. Ty mczasem od tej chwili dwudziestopicioletni Wadimir po raz pierwszy w y ciu mia
oddzielny pokj, wasny kt, jak go okrelia Wiera Guriewicz.
Majc do dy spozy cji duo wolnego czasu, jedzi po miecie sprezentowany m przez matk
samochodem, a zdaniem jego znajomy ch wci wdawa si w bjki uliczne, nie zwaajc na to,
e takie nieroztropne zachowanie mogo zagrozi jego karierze. Nie przejmowa si ry zy kiem ani
niebezpieczestwem z pewn nonszalancj chwali si, e ama wiele przepisw, po czci
dlatego, e suba w KGB gwarantowaa mu ochron przed zwy k milicj. Nagina prawo, bo
czu si bezkarny . Podczas pewny ch wit Wielkanocy zawiz na procesj Siergieja Roldugina,
muzy ka klasy cznego, z ktry m si zaprzy jani. Jego zadaniem by o monitorowanie
i utrzy my wanie porzdku wrd wierny ch, ludzi pokroju jego matki. Zrobi na koledze wielkie
wraenie, zabierajc go do otarza za ikonostasem, gdzie nie mia wstpu nikt poza duchowny mi.
(Co sugeruje, e Putin mia niewielki szacunek dla witoci Kocioa). Nikt tam nie moe
wchodzi, ale nas to nie doty czy powiedzia przy jacielowi. By nierozwany i wy buchowy .
Roldugin wspomina, e w drodze powrotnej z wy cieczki po kociele zaczepia ich na przy stanku
autobusowy m grupa studentw, ktrzy chcieli papierosa. Postura Wadimira nie budzia w nikim
strachu, wic kiedy arogancko odmwi, jeden ze studentw go popchn. Putin za przerzuci
chopaka przez rami, jakby to by a klubowa walka15.
Rozpowiada swoim kolegom, e jest milicjantem i pracuje w Ministerstwie Spraw
Wewntrzny ch. Zdaje si, e wielu w to uwierzy o. Wkrtce jednak by o mu coraz trudniej
ukry wa prawdziwe zajcie. Roldugin, ktry pozna Putina w 1977 roku, szy bko odkry prawd.
Sta si ostrony . Jako muzy k czsto wy jeda za granic. Podczas ty ch podry towarzy szy li mu
agenci KGB, le ukry wajcy si pod przy kry wk przedstawicieli Ministerstwa Kultury . Roldugin
nie lubi ty ch ideologiczny ch nianiek i nauczy si nie wy raa w ich obecnoci swoich
prawdziwy ch pogldw. Ty mczasem los sprawi, e z jedny m z nich si zaprzy jani. Wadimir
rozbroi go, przy znajc si w kocu do tego, co tak naprawd robi, chocia nawet Rolduginowi nie
udao si wy cign z niego nic wicej na ten temat.
Jestem wiolonczelist zagadn pewnego razu swojego przy jaciela. Kiepski by by ze
mnie chirurg, ale dobrze gram na wiolonczeli. A twj zawd? Wiem, e jeste oficerem
wy wiadu. Interesuje mnie jednak, co to znaczy .
Wadimir zaspokoi jego ciekawo, ale ty lko w minimalny m stopniu.
Specjalizuj si w stosunkach spoeczny ch odpar zagadkowo i nie chcia ju wicej
rozmawia na ten temat16.
 W 1979 roku Wadimir osign stopie kapitana i w kocu zosta wy delegowany do Moskwy ,
eby wstpi do Wy szej Szkoy KGB im. Feliksa Dziery skiego, twrcy radzieckiej tajnej
policji. Dziery ski wci by w KGB podziwian, wrcz kultow postaci. W podrcznikach
znajdowaa si jego charaktery sty ka podstawowy ch cech agenta wy wiadu: chodny umy s,
gorce serce i czy ste rce17. Zdawao si, e w kocu I Zarzd Gwny zacz przy gotowy wa
Wadimira do suby zagranicznej. Jednak po krtkim kursie wezwano go z powrotem do
Leningradu, gdzie znowu kontrolowa obcokrajowcw zreszt bez wielkich sukcesw. Jeden ze
zwierzchnikw Putina twierdzi, e jego praca by a nadzwy czaj produkty wna, ty mczasem
dziaajcy podczas jego kariery w Leningradzie starszy oficer KGB Oleg Kaugin zdradzi, e
komitet nie wy kry w ty m czasie na terenie miasta ani jednego obcego agenta pozostajcego
poza kontrol sub18.
Zdawao si, e kariera Putina utkna w martwy m punkcie, lecz wkrtce okres wzgldnego
spokoju i odprenia polity cznego zmciy coraz silniejsze wstrzsy w kraju i za granic
z perspekty wy czasu wida, e by y to pierwsze sy mptomy rozkadu i pniejszego upadku
Zwizku Radzieckiego. W grudniu 1979 roku ZSRR przeprowadzi inwazj na Afganistan po
krwawy m zamachu stanu zaplanowany m przez KGB pod przy wdztwem Andropowa
i przeprowadzony m przez elitarne oddziay komandosw w przebraniach onierzy afgaskich.
Inwazja zapocztkowaa nieudan operacj wzmocnienia rzdu komunistw w Kabulu, ktra
pochona y cie ty sicy onierzy . Ich ciaa potajemnie przewoono do ojczy zny w cy nkowy ch
skrzy niach oznaczony ch kodem GRUZ 200 (adunek 200).
Wy br Ronalda Reagana na prezy denta Stanw Zjednoczony ch w listopadzie 1980 roku
wzmg napicia zimnowojenne i pchn oba mocarstwa ku ostrzejszej konfrontacji. Wkrtce
Kreml i KGB ulegy goszonej przez przy wdcw pastwa obsesji, e Reagan zamierza
przy puci wy przedzajcy atak nuklearny na Zwizek Radziecki. Na konferencji w maju 1981
roku ciko ju chory Leonid Breniew potpi Reagana jako zagroenie dla pokoju na wiecie,
Andropow za zapowiedzia, e od tej pory najwaniejszy m celem sub specjalny ch bdzie
znalezienie dowodw, e Reagan planuje zniszczy ZSRR19. Ta zakrojona na szerok skal
operacja o kry ptonimie RYAN (akronim od rakietno-jadiernoje napadienije, czy li atak rakietowo-
atomowy ) zaja gwne miejsce wrd dziaa wy wiadowczy ch agentur KGB na cay m
wiecie i do koca dekady by a ich paranoiczn obsesj. Wadimir Putin mia wkrtce odegra
w niej swoj rol.

P o powrocie do Leningradu w 1980 roku zarwno w y ciu osobisty m, jak i zawodowy m

Wadimira doszo do istotnego zwrotu. W wieku dwudziestu omiu lat wci by kawalerem
rzecz niezwy ka w spoeczestwie radzieckim. Jego stan cy wilny nie zadowala konserwaty stw
z KGB. I Zarzd Gwny nie dopuszcza do wy jazdw kawalerw za granic, obawiajc si, e
pozamaeskie przy gody miosne mog narazi ich na dekonspiracj albo szanta20. Wadimir
nie by nieatrakcy jny mia intensy wnie niebieskie oczy , by wy sportowany i by skotliwy ,
nawet jeeli jego poczucie humoru mogo si zdawa cierpkie. W kontaktach z kobietami sprawia
jednak wraenie powcigliwego, a nawet zagubionego; czu si o wiele swobodniej w krgu
mczy zn, ktry ch zna z modoci i z pracy w KGB.
Czsto mu powtarzaem, e fatalny z niego rozmwca wy zna Roldugin21.
W drugiej poowie studiw Wadimir nawiza swj pierwszy powany romans ze studentk
medy cy ny . Nazy waa si Ludmia Chmarina, a jej brat Wiktor Chmarin by jedny m
z przy jaci Putina. Roldugin opisa j jako adn i upart dziewczy n, ktra prdzej sama
powiedziaaby Wadimirowi, e jest chory , ni zapy taa go, jak si czuje. Poznali si na rodzinnej
daczy Putina w Tonie i spoty kali si do koca studiw oraz jeszcze na pocztku jego kariery
zawodowej. W 1979 roku zarczy li si i zoy li wniosek o udzielenie lubu, a ich rodzice kupili
obrczki, garnitur i sukni. Po ty ch przy gotowaniach nagle ze sob zerwali. Putin uzna, e lepiej
by o wtedy odcierpie oddzielnie, ni pniej mczy si razem, ale nigdy nie zdradzi, o co
poszo nawet Rolduginowi. Sugerowa jedy nie pewn intry g, chocia zdaje si, e przeszkoda
nie by a szczeglnie powana, poniewa przy ja z bratem narzeczonej Wiktorem przetrwaa
kolejne lata. Wadimir przy zwy czai si do kawalerskiego y cia moe nawet wola mieszka
z rodzicami i by przez nich rozpieszczany . Doszed do wniosku, e moe nigdy si nie oeni22.
W marcu 1980 roku pozna inn Ludmi Ludmi Szkriebniew, bkitnook stewardes
Aerofotu, ktra pochodzia z Kaliningradu, by ej pruskiej prowincji zajtej przez Zwizek
Radziecki po zwy cistwie nad hitlerowskimi Niemcami. Miaa dwadziecia dwa lata i jasne
wosy , ktre spy way jej falami na ramiona. Razem z inn stewardes, Galin, zatrzy may si
na trzy dni w Leningradzie. Chciay jak najwicej zwiedzi podczas tej wizy ty , wic pierwszego
wieczoru poszy z chopakiem Galiny Andriejem do Teatru Lensowietu na spektakl Arkadego
Rajkina, aktora i saty ry ka starszego pokolenia. Galina zaprosia Ludmi, wic Andriej
przy prowadzi koleg, Wadimira. Ten pocztkowo nie zrobi najlepszego wraenia na Ludmile,
ktra zwrcia uwag na jego znoszone ubranie i odstrczajcy sposb by cia. Pniej mwia, e
gdy by spotkaa go na ulicy , nie zwrciaby na niego uwagi23. Ale podczas antraktu zdoby a si
na odwag i zapy taa, czy nie pomgby im zdoby biletw na koncert, ktry mia si odby
nastpnego dnia. Udao mu si zaatwi wejciwki, a pod koniec drugiego wieczoru da jej swj
numer telefonu. Andriej by w szoku. Dobrze si czujesz? zapy ta przy jaciela. Nigdy
przedtem nie widzia, by ten da swj numer komu, kogo zby t dobrze nie zna24. Trzeciego dnia
znowu si spotkali, a kiedy Ludmia wrcia do Kaliningradu, zadzwonia do niego.
 W lipcu znowu przy leciaa do Leningradu i wtedy ich romans rozkwit na dobre. Ludmia
artowaa, e inne dziewczy ny przy jedaj na randk autobusem albo trolejbusem, ona za
przy latuje samolotem25. Wkrtce postanowia przeprowadzi si na stae do Leningradu.
Wadimir namawia j, eby wrcia na studia (zrezy gnowaa z politechniki, by zosta
stewardes), i w kocu dostaa si na wy dzia filologii w jego Alma Mater Leningradzkim
Uniwersy tecie Pastwowy m. W pocztkowy m okresie stres zwizany z przeprowadzk i studiami
nadszarpn ich zwizek i rozstali si z jej inicjaty wy , trwao to, dopki Wadimir nie polecia do
Kaliningradu, eby j przekona do powrotu. W padzierniku Ludmia na dobre zadomowia si
w komunace wspdzielonej z kobiet, ktrej sy n wy jecha do wojska26. Wadimir okaza si
wy magajcy m, zazdrosny m partnerem; Ludmia wci czua, e j obserwuje, poddaje prbom
i ocenia. Mwi, czego sobie y czy , i bez wzgldu na to, czy chodzio o wsplny wy jazd na narty ,
czy o sugesti, eby zapisaa si na kurs pisania na maszy nie, nie pozostawia jej pola do dy skusji.
W porwnaniu z jego pierwsz dziewczy n Ludmia by a bardziej ulega. Kiedy Wadimir
przedstawi j matce, ta nie by a zachwy cona, a na domiar zego daa to odczu modej kobiecie.
Powiedziaa wprost, e jej sy n mia ju jedn Ludmi, dobr dziewczy n.
Ludmia nie wiedziaa, e pracowa w KGB. J te okama, e jest funkcjonariuszem wy dziau
ledczego Ministerstwa Spraw Wewntrzny ch. To by a czsta przy kry wka dla agentw wy wiadu
Putin mia nawet faszy we dokumenty , ktre to potwierdzay 27. Kiedy Ludmia py taa go, co
robi w cigu dnia, zby wa j artami.
Do obiadu mielimy branie powiedzia pewnego razu, jakby poszli z kolegami na ry by .
A po obiedzie wy puszczalimy 28.
Dopiero w 1981 roku po ptora roku znajomoci dowiedziaa si, jaki jest jego prawdziwy
zawd, i to nie od niego, lecz od ony przy jaciela. Poczua podniecenie i dum.
W przeciwiestwie do Roldugina nie miaa powodu obawia si KGB ani tego modego
mczy zny . Nagle zrozumiaa, dlaczego jest taki maomwny , wy janio si wiele spraw, ktre
do tej pory wy daway si niezrozumiae. Tajemnica, ktr zdradzia jej koleanka, by a dla niej
olnieniem i troch j niepokoia. Jeeli chciaa dalej z nim y , musiaa si pogodzi z faktem,
e pewna cz jego y cia na zawsze pozostanie poza jej zasigiem29. Przy szo jej na my l, e
kobieta, ktra zdradzia ten sekret, zostaa poinstruowana, by to zrobi. Nigdy nie zdoby a co do
tego pewnoci. Dopiero pniej przy pomniaa sobie dziwne spotkanie sprzed kilku miesicy .
Miaa zatelefonowa do Putina o sidmej wieczorem, jak wiele razy przedtem. W jej
komunace nie by o telefonu, wic posza do budki na pobliskim placu. Kiedy na dworze zacz
zapada mrok, wy braa numer, ale Wadimir nie odbiera. W kocu zrezy gnowaa z dalszy ch
prb, wiedzc, e jej chopak czsto pracuje do pna. Odwrcia si i ruszy a w kierunku domu.
Nagle na cichy m, ciemny m placy ku zauway a, e idzie za ni mody mczy zna. Ludmia
skrcia, eby pj do mieszkania przez ukowato sklepion bram na dziedziniec. Mczy zna
wci j ledzi. Przy spieszy a kroku, a on te ruszy szy bciej.
Moda damo, prosz nie ucieka. Nie mam zy ch zamiarw. Chc ty lko z pani
porozmawia. Prosz mi da kilka sekund.
Zdawao si, e mwi szczerze, jego sowa brzmiay tak, jakby py ny prosto z serca. Ludmia
stana.
Moda damo, to po prostu przeznaczenie. Doprawdy , umiech losu! Tak bardzo chciaem
pani pozna!
Co te pan mwi! odpara lekcewaco. To aden umiech losu.
No c, prosz, bagam, niech mi pani da swj numer telefonu.
Nie mam telefonu.
W takim razie prosz sobie zapisa mj numer powiedzia mczy zna. Chcia, eby do
niego zadzwonia, tak samo jak Putin na drugiej randce.
Nie zaprzeczy a i dopiero wtedy mczy zna pozwoli jej odej30.
Ten nieomal zapomniany epizod gwatownie do niej wrci. Czy w tamtej ciemnej uliczce
Komitet Bezpieczestwa Pastwowego a moe nawet sam Wadimir podda j prbie
charakteru? Gdy by okazaa si kobiet, ktra atwo nawizuje na ulicy znajomoci z obcy mi
mczy znami, mogaby wy woa zazdro ma i narazi jego albo siebie na szanta albo skupi
na sobie dziaania kontrwy wiadu. A moe by to po prostu jaki bezczelny ty pek, ktry chcia j
jedy nie pozna? Nieszczeglnie j to drczy o, zrozumiaa jednak, jakie y cie czeka j u boku
Wadimira. Niektry m taki test napdziby strachu tego by a pewna ale niemdrze by oby
da si wy prowadzi z rwnowagi. Przecie nie miaa nic do ukry cia. Nie miaa te nic przeciwko
jego pracy Praca to praca, wzruszaa ramionami. Ale denerwowao j, e gdy py taa go
o tamto spotkanie, za kady m razem unika odpowiedzi. Wiedziaa, e nigdy nie opowie jej o ty m
drugim wiecie, w ktry m spdza cz y cia, ani nie bdzie mg spokojnie wy tumaczy ,
dlaczego wrci do domu o pnocy , a nie, na przy kad, o dziewitej. Bdzie si o niego martwi,
a potem zoci, ale zawsze bdzie musiaa cierpliwie czeka, sama i niepewna. Jego praca
w KGB odcinie pitno i na niej. Nigdy nie bdzie jej wolno rozmawia o jego pracy ani
szczerze opowiedzie inny m ludziom o sobie ani o ich wsplny m y ciu. Zdawaa sobie spraw, e
lub z Putinem bdzie rwnoznaczny z narzuceniem sobie samej wielu ogranicze. Powoli
zaczy naa go kocha, ale uczuciu towarzy szy y przy taczajce my li31.
Wadimir potrafi by zuchway i popdliwy , ale w zalotach umia te kokietowa.
Wy korzy sty wa swoj pozy cj oraz zarobki eby podrowa z Ludmi. Dwa razy wy brali
si nad Morze Czarne, ktre pokocha ju podczas pierwszej wy prawy , gdy jako mody student
obserwowa gwiazdy . Raz pojechali z przy jacimi do Soczi, kurortu lecego ptora ty sica
kilometrw na poudnie od Leningradu. Mieszkali tam w dwupokojowy m apartamencie
zarezerwowany m dla ochrony rezy dencji Boczarow Ruczaj, zbudowanej na rozkaz Nikity
Chruszczowa w latach pidziesity ch ubiegego wieku nadmorskiej willi dla radzieckich elit, ktra
pewnego dnia w jeszcze niedajcej si przewidzie przy szoci miaa si sta posiadoci
wy poczy nkow prezy dentw nowej Rosji. To tam Leonid Breniew prbowa ratowa swoje
zdrowie w apaty czny ch ostatnich latach sprawowania wadzy . Z balkonu widzieli pla, ale wstp
na ni by zabroniony . W 1981 roku wrcili nad Morze Czarne ty m razem spdzili dwa ty godnie
w Sudaku na Kry mie i by to ich pierwszy urlop ty lko we dwoje32. Trudno jednak nazwa ich
romans burz uczu. Wadimir owiadczy si Ludmile dopiero w kwietniu 1983 roku i kiedy
w kocu poprosi j o rk, ta sdzia, e raczej zamierza z ni porozmawia o zerwaniu zwizku.
Przez trzy i p roku miaa chy ba dosy czasu na podjcie decy zji zwrci si do niej,
kiedy by li u niego w mieszkaniu.
Tak powiedziaa niepewnie Ludmia, obawiajc si, e to ju koniec ich znajomoci. To
prawda, zdecy dowaam si.
Wadimir popatrzy na ni jak czowiek targany wtpliwociami.
Tak? powtrzy , a potem doda: A zatem, jeli tak sprawy stoj, to kocham ci
i proponuj, eby my si pobrali33.
Ju ustali dat 28 lipca. Od tego dnia dzieliy ich zatem ty lko trzy miesice. Wzili jedy nie
lub cy wilny funkcjonariusze KGB mieli zakaz udziau w uroczy stociach kocielny ch
a potem wy prawili podwjne wesele. W pierwszy m, na pokadzie py wajcej restauracji
zacumowanej na nabrzeu przy Leningradzkim Uniwersy tecie Pastwowy m, wzio udzia
dwadziecioro przy jaci i krewny ch. Dzie pniej moda para zorganizowaa spotkanie o inny m
charakterze w bardziej kameralny m otoczeniu sali bankietowej hotelu Moskwa. Zdaniem
Ludmiy pierwsze by o serdeczne i radosne, drugie za bardziej uroczy ste, dosy mie, ale nieco
inne. Przy szli na nie koledzy Putina z KGB, ktrzy woleli nie zdradza swojej tosamoci nawet
rodzinie i najbliszy m przy jacioom jednego z ich towarzy szy .
Putinowie spdzili miesic miodowy na Ukrainie. Najpierw pojechali samochodem do
Kijowa, gdzie spotkali si z przy jacimi, i dalej podrowali razem, czsto dzielc z nimi pokj.
Objechali Modawi, odwiedzili Lww na zachodzie Ukrainy , a w kocu wrcili na Kry m
i zatrzy mali si w Mikoajowie oraz w Jacie zwiedzili najwaniejsze tury sty czne atrakcje
rozlegego radzieckiego imperium. W Jacie nowoecy mieli pokj ty lko dla siebie i zostali tam
przez dwanacie dni, eby popy wa i opala si na skalisty m wy brzeu34. Kry m zdawa si
Wadimirowi magiczny m, bogosawiony m miejscem. Wrcili przez Moskw, eby po drodze
wpa do gwnej siedziby KGB zwanej Central a potem zamieszkali w dwupokojowy m
mieszkaniu rodzicw Wadimira przy prospekcie Staczek. On skoczy trzy dzieci lat, ona
dwadziecia pi i razem tworzy li szczliwe, chocia ograniczone reguami pracy
wy wiadowczej maestwo.
Igor Antonow, jeden ze znajomy ch rodziny , by zdania, e Wadimir oeni si po to, eby
pchn do przodu swoj karier, wiedzia bowiem, e stan kawalerski j hamuje35. Na pewno
dobrze to sobie przemy la, bo przeom na gruncie zawodowy m nastpi w jego przy padku ju rok
pniej. KGB awansowa go po dziewiciu latach suby na majora i wy sa do Moskwy do
Insty tutu Czerwonego Sztandaru, elitarnej szkoy cy wilnego wy wiadu zagranicznego. Orodek
istnia od 1938 roku i stanowi obz szkoleniowy dla radzieckich szpiegw pracujcy ch za granic.
W insty tucie obowizy waa nie ty lko jedna ideologia przestrzegano tam rwnie jednorodnoci
rasowej i etnicznej. Nie mieli do niego wstpu y dzi, podobnie jak Tatarzy kry mscy , Czeczeni
i Kamucy . Obowizy wa zakaz jakichkolwiek prakty k religijny ch. Moliwe, e przy jcie Putina
by o skutkiem podjty ch przez KGB dziaa, ktre miay na celu zapewnienie miejsc kandy datom
z dy skry minowany ch grup spoeczny ch. Od pocztku lat osiemdziesity ch I Zarzd Gwny
wy raa niezadowolenie, e zby t wielu kadetw insty tutu to zepsute dzieciaki uprzy wilejowany ch
rodzicw, ktrzy uy waj swoich wpy ww i koneksji w Moskwie, eby zapewni sobie miejsce
na szkoleniu. Zarzd liczy raczej na solidny ch kandy datw wy rniajcy ch si zdolnociami
lingwisty czny mi i absolutny m oddaniem interesom ZSRR chcia rozszerzy moliwoci
rekrutacji, zwikszajc proporcje na korzy kadetw z prowincji, wic poprosi obwodowe
siedziby agencji, eby zgosiy swoje propozy cje36. Leningrad wy sa Putina.
Insty tut zmieni nazw i teraz nosi imi Andropowa. Po dugim okresie kierowania KGB
Andropow zastpi zmarego w 1982 roku Breniewa na stanowisku sekretarza generalnego KPZR,
budzc nadziej wrd ty ch, ktrzy oczekiwali modernizacji pastwa pod siln rk sub
bezpieczestwa. Ty mczasem Andropow pozosta na stanowisku ledwo pitnacie miesicy , po
czy m zmar nagle w luty m 1984 roku. Jego nastpcami by li polity cy starej daty , ktrzy
chaoty cznie i na krtko wy mieniali si na najwy szy m stanowisku. Konstantin Czernienko zosta
sekretarzem generalny m kilka miesicy przed ty m, jak Putin rozpocz nauk w Insty tucie
Czerwonego Sztandaru, ale peni t funkcj ty lko rok, do mierci w marcu 1985 roku. Nagle si
okazao, e wielki nard radziecki nie jest w stanie wy da na wiat nowy ch przy wdcw, wic
pastwo przey o okres stagnacji ekonomicznej i polity cznej, ktra pogbia przepa dzielc je
od Zachodu i gwnego przeciwnika Stanw Zjednoczony ch. Wojna Zwizku Radzieckiego
w Afganistanie ugrzza w miejscu, a do otaczajcy ch Wadimira krgw wy wiadowczy ch
docieray fakty , ktry ch nie mona by o poda do publicznej wiadomoci. Putina nowiny te
naprawd oszoomiy , bo do tej pory niezomnie wierzy w suszno radzieckiej interwencji
zbrojnej37.
Insty tut by tajny m orodkiem szkoleniowy m usy tuowany m w podmoskiewskim lesie, gdzie
funkcjonuje do dzisiaj pod now nazw: Akademia Wy wiadu Zagranicznego Federacji
Rosy jskiej. Oferowa kursy , ktre trway od roku do trzech lat w zalenoci od wy ksztacenia
kadeta, jego dowiadczenia i planowany ch dla niego zada38. Ciarna Ludmia zostaa
w Leningradzie z rodzicami Wadimira. Wanie podczas poby tu w insty tucie Wadimir pozna
fach szpiega nauczy si werbowa agentw, komunikowa si za pomoc szy frw, prowadzi
obserwacj, gubi pocig, korzy sta ze skrzy nek kontaktowy ch i samemu je organizowa. Przede
wszy stkim jednak zgbia sztuk kamuflau. Przez cae szkolenie kadeci posugiwali si
pseudonimami zaczy najcy mi si na t sam liter co ich prawdziwe nazwiska. Putin zosta
towarzy szem Patowem i strzeg swojej prawdziwej tosamoci nawet przed kolegami ze
szkolenia. Nosili cy wilne ubrania zamiast mundurw, bo przy gotowy wali si do nowy ch rl
dziennikarzy , dy plomatw albo handlowcw w delegacjach do krajw, ktre mieli pozna od
podszewki, jeszcze zanim zostan do nich wy sani. Gdy Wadimir zjawi si tam we wrzeniu
1984 roku, mia na sobie trzy czciowy garnitur, eby zrobi dobre wraenie, chocia by ciepy
wczesnojesienny dzie.
Dobrze si przy jrzy jcie towarzy szowi Patowowi! nakaza reszcie kadetw instruktor
pukownik Michai Froow, stawiajc im tego szczupego modego mczy zn za wzr39.
Po niemal dziesiciu latach nudnego obserwowania obcokrajowcw i dy sy dentw
w Leningradzie nareszcie si szkoli, eby by ty m, kim chcia zosta jako chopiec. Na czele
trzech najwaniejszy ch wy dziaw insty tutu stali wwczas weterani zotego wieku KGB-
owskiej dziaalnoci szpiegowskiej lat przedwojenny ch, czasw wojny i okresu tu po niej. Jurij
Modin odpowiada za wy wiad polity czny , Iwan Szy szkin za kontrwy wiad, a Wadimir Barkowski
za wy wiad naukowo-techniczny . Wszy scy trzej wsawili si dziaalnoci szpiegowsk
w Londy nie, Modin za by ostatnim prowadzcy m grupy , ktra zy skaa przy domek Pitka
z Cambridge wieo upieczony ch absolwentw Cambridge (midzy inny mi Kima Philby ego)
zwerbowany ch w latach trzy dziesty ch do szpiegowania na rzecz Zwizku Radzieckiego, ktrzy
zdoali zinfiltrowa najwy sze szczeble bry ty jskiej wadzy . W kocu zostali zdemaskowani i grup
rozwizano, ale caa operacja wci stanowia wzr do naladowania dla mody ch oficerw
wy wiadu w insty tucie40. Towarzy sz Patow uczy si od prawdziwy ch gwiazd KGB.
28 kwietnia 1985 roku, pod koniec studiw, Ludmia urodzia crk. Chciaa jej da na imi
Natasza, ale Wadimir ju zdecy dowa inaczej. Miaa odziedziczy imi po jego matce
i nazy wa si Maria albo Masza. Nie by o go przy porodzie, ale kiedy matka z crk wrciy ze
szpitala, uzy ska przepustk, by je odwiedzi i witowa w gronie nowo powikszonej rodziny
z Siergiejem Rolduginem ktry zosta ojcem chrzestny m Marii na daczy ojca Roldugina pod
Wy borgiem, nieopodal fiskiej granicy . Bez wiedzy ani zgody Ludmiy dokadnie przy jrzano si
jej historii zdrowia i temperamentowi; dowiedziaa si o ty m dopiero, gdy wezwano j do
administracji uniwersy tetu i oznajmiono, e zostaa oczy szczona z wszelkich podejrze41.
Na ty m etapie Wadimir ju by ustatkowany m ojcem rodziny i czekao go najistotniejsze
wy darzenie w doty chczasowy m y ciu. Spenienie jego nadziei na wy jazd za granic i elitarne
zadania wy wiadu zagranicznego by o uzalenione od osigni w Insty tucie Czerwonego
Sztandaru, a pod ty m wzgldem by wao rnie. Mg si spodziewa, e ze wzgldu na
znajomo jzy ka zostanie wy znaczony do suby w jakim kraju niemieckojzy czny m.
Pozostawaa jednak kwestia, czy wy l go na kapitalisty czny Zachd czy li do RFN, Austrii albo
Szwajcarii czy do NRD, pastwa satelickiego ZSRR. Suba wy wiadowcza na Zachodzie
wy magaaby jeszcze roku lub dwch lat w insty tucie, eby zgbi wiedz o tamtejszy ch
zwy czajach, ktrej brak czsto zdradza obce korzenie agentw podstawowe aspekty
kapitalisty cznej rzeczy wistoci, takie jak poy czka hipoteczna, mogy zbi z tropu i zdemaskowa
radzieckiego agenta42. Wadimir przy zna si pniej, e po cichu liczy na misj we wschodnich
Niemczech, ale decy zja nie naleaa do niego.
Decy zj o przy dziale zada podejmowaa specjalna komisja kwalifikacy jna na podstawie
cech osobowy ch kadeta i jego wy nikw w insty tucie. Mimo wy sokiej stawki to wanie
zachowanie Wadimira mogo mu zaszkodzi. Od czasu do czasu wy ry wa si na krtkie wy pady
do Leningradu i przy okazji jednego z nich znowu wda si w bjk podczas konfrontacji w metrze
z grup chuliganw, o czy m opowiedzia Siergiejowi Rolduginowi. Ty m razem sam ucierpia na
rwni z przeciwnikami w ferworze walki zama rk. Zwierzy si Rolduginowi, e czekaj go
konsekwencje, i rzeczy wicie, dosta repry mend, ale nie zdradzi przy jacielowi szczegw kary .
Ma pewn wad, ktra z obiekty wnego punktu widzenia jest niepodana u pracownika sub
specjalny ch: lubi ry zy ko twierdzi Roldugin. Agent powinien by ostroniejszy , a akurat tej
cechy mu brakuje43.
Putin uzy ska przecitn ocen na koniec rocznego szkolenia. Nie mona by o mu zarzuci
szczeglnej ambicji (zreszt w radzieckim sy stemie sowo karierowicz brzmiao jak obelga), ale
pukownik Froow zwrci uwag na kilka negaty wny ch cech jego charakteru. Putin by
zamknity w sobie i mao komunikaty wny . Mia by stry umy s, ale z akademickimi
tendencjami, co by o eufemisty czny m okreleniem jego skonnoci do pedanterii44. Nie
posiada koneksji rodzinny ch ani pochodzenia, ktre mogo mu otworzy drog do prestiowej
placwki. Bjka w leningradzkim metrze niemal na pewno przy czy nia si do nagego koca jego
szkolenia w Insty tucie Czerwonego Sztandaru. Zamiast doskonali umiejtnoci przez kolejne dwa
lata, by doczy do elity agentw, wrci do domu ju po pierwszy m roku, a kiedy otrzy ma
pierwsze zadanie, nie wy sano go do zachodnich Niemiec, ty lko do NRD. Nawet nie do Berlina,
ktry po zwy cistwie nad faszy zmem sta si kolebk zimnowojennego szpiegostwa, lecz do
Drezna, prowincjonalnej stolicy Saksonii w pobliu granicy z Czechosowacj. Pierwszy raz
w y ciu otrzy ma paszport. Wkrtce koczy trzy dzieci trzy lata i jeszcze nigdy nie by poza
Zwizkiem Radzieckim.
 ROZDZIA 3

WIERNY ONIERZ
UMIERAJCEGO IMPERIUM

Z e wszy stkich socjalisty czny ch pastw ustanowiony ch po wojnie przez zwy ciski Zwizek
Radziecki to wanie w Niemieckiej Republice Demokraty cznej, przy najmniej na pierwszy rzut
oka, udao si stworzy robotniczy raj obiecy wany przez komunizm ty le e by to sy stem
oparty ty le na ideologii, co na represjach i terrorze. Ministerstwo Bezpieczestwa Pastwowego
Stasi w kraju liczcy m siedemnacie milionw ludzi utrzy my wao sie dziewidziesiciu
jeden ty sicy pracownikw i co najmniej stu siedemdziesiciu trzech ty sicy informatorw.
Pewien history k tak pisa o skali dziaa ministerstwa: Nie da si wy znaczy granic obecnoci
Stasi, tak jak nie mona okreli, w ktry m miejscu koczy si w pomieszczeniu zapach1.
Wadimir Putin wieo awansowany do rangi majora mia wraenie, jakby cofn si
w czasie. Bez cienia ironii nazy wa NRD pastwem wy soce totalitarny m2, nie ty le narodem,
ile wielkim, ogarniajcy m wszy stko aparatem bezpieczestwa. Bardzo mu si to podobao.
KGB mia ogromn liczb ludzi we wschodnich Niemczech. W okresie zimnej wojny
zatrudnia kilkuset pracownikw w swojej bazie w Karlshorst, dzielnicy Berlina, gdzie
stacjonowao te dowdztwo Armii Radzieckiej. Oficerowie Stasi drodzy przy jaciele, jak ich
nazy wali radzieccy agenci by li jednoczenie sprzy mierzecami i ry walami. Stasi wy rczao
KGB w wielu zadaniach polity czny ch i depeszowao wikszo raportw wy wiadu do Centrali
w Moskwie nie ty lko z terenu Niemiec, ale z caego bloku wschodniego. KGB jednak podchodzi
do swoich drogich przy jaci z protekcjonaln ostronoci, ktr Niemcom trudno by o
cierpie. Jedna z najwikszy ch operacji KGB zacza si za czasw Breniewa w latach
siedemdziesity ch i nosia kry ptonim UCZ (promie); w jej ramach w tajemnicy rekrutowano
niemieckich agentw, by obserwowali i dostarczali raporty na temat wasny ch przy wdcw
party jny ch, czonkw rzdu i zwy ky ch ludzi. W ten sposb chciano eliminowa nielojalno
wobec ZSRR3.
Siedziba KGB w Berlinie by a najwikszy m tego rodzaju obiektem na wiecie. Ty m wy raniej
dao si wic zaobserwowa kontrast midzy ni a drezdesk placwk, ktra stanowia jedy nie
mikroskopijny przy czek w obejmujcy ch cay wiat intry gach sub. Przez cay czas w miecie
nad Elb przeby wao maksy malnie szeciuomiu oficerw KGB. Ich biuro znajdowao si
w szarej pitrowej willi z czerwony m dachem przy Angelikastrasse 4, w dzielnicy Neustadt,
nieopodal sy nny ch drezdeskich mostw prowadzcy ch do history cznego centrum miasta. To
tutaj w narony m gabinecie na pierwszy m pitrze major Putin mia pracowa przez najblisze
cztery i p roku.
Drezno, jedno z najpikniejszy ch miast Europy , wci szpeciy pozostaoci kocioa Marii
Panny . Ten barokowy zaby tek po zbombardowaniu Drezna w luty m 1945 roku przez czterdzieci
lat pozostawa ruin i stanowi pamitk okropiestw wojny a w bardziej wspczesnej
propagandzie zosta te sy mbolem zachodniego barbarzy stwa. Leca na drugim brzegu rzeki
Angelikastrasse by a krtk, adn uliczk otoczon szpalerami drzew i ogrodami, ktre kadej
wiosny wy buchay feeri barw, i w niczy m nie przy pominaa niszczejcej, monumentalnej
architektury Leningradu. Za jej skrzy owaniem z gwn ulic znajdowa si rozlegy kompleks
budy nkw, ktry siga a do urwiska, skd rozciga si widok na szerokie, zaronite traw
rozlewisko Elby . Po wojnie radziecka tajna policja NKWD adaptowaa niewielki, stojcy na
skarpie budy nek na potrzeby try bunau wojskowego, gdzie karano nie ty lko ocalay ch
przedstawicieli reimu hitlerowskiego, ale te przeciwnikw nowego sy stemu komunisty cznego4.
Po utworzeniu Stasi ministerstwo przejo ten budy nek i stale go rozbudowy wao. W 1953 roku
wzniesiono tam areszt z czterdziestoma czterema celami, w ktry ch na przestrzeni lat
przetrzy my wano dwanacie ty sicy osb oczekujcy ch na przesuchania i wy rok wizienia.
Kiedy major Putin przy jecha do Drezna, siedziba gwna Stasi by a ju swego rodzaju
pooony m przy Bautzner Strasse miastem w miecie. Wewntrz znajdoway si biura
administracji, hotel dla wany ch goci i dosy blokw mieszkalny ch, by pomieci trzy ty sice
pracownikw. Sta tam rwnie oddzielny budy nek, w ktry m pracownicy Stasi nakadali na uszy
wielkie suchawki i suchali wielogodzinny ch nagra rozmw zarejestrowany ch przez urzdzenia
podsuchowe w cay m miecie. Horst Bhm, szef drezdeskiej Stasi, mia biuro na pierwszy m
pitrze gwnego budy nku, z widokiem na wy oony kamienny mi py tami dziedziniec, gdzie
oficerowie Stasi grali w siatkwk albo w pik non od czasu do czasu z towarzy szami z KGB
z drugiej strony ulicy .
W Zwizku Radzieckim panowaa taka stagnacja, e w porwnaniu z nim nawet skostniay
enerdowski sy stem zdawa si dostatni i peen grony ch pokus, ktre czy hay szczeglnie na
mody ch oficerw KGB i Armii Radzieckiej: kobiet, pienidzy i alkoholu. Kada z nich stanowia
niebezpieczn drog prowadzc do ideologicznej degeneracji5. Agenci radzieccy i onierze
stacjonujcy na terenie Niemiec wci wy patry wali okazji, by zdoby rne rzeczy niebieskie
dinsy , pornografi, a nawet bro i sprzeda je lub wy mieni na czarny m ry nku na zakazan
przez dowdcw Armii Radzieckiej wdk. Nawet kadra oficerska KGB oraz ony oficerw
masowo kupoway jedzenie, ubrania i sprzt elektroniczny towary luksusowe, ktry ch
brakowao w ZSRR i wy sy ay je do domu, eby znajomi sprzedali je dalej drobny m
handlarzom z bardzo chonnego czarnego ry nku.
Przy jedajc w sierpniu 1985 roku do Drezna, Wadimir speni swoje dziecice marzenie
zosta oficerem wy wiadu wy sany m za granic, eby zwalcza wrogw kraju. Ale jego zadania
by y o wiele mniej spektakularne, ni to sobie kiedy wy obraa. Nie musia nawet dziaa
w ukry ciu. By szary m pracownikiem biurowy m wrd rozwizy ch, cy niczny ch urzdnikw
maego przy czka imperium KGB na dalekiej prowincji. Wsppracownicy przezwali go May m
Woodi, bo w willi przy Angelikastrasse by o ju dwch inny ch Wadimirw Duy Woodia
i Woodia Wsacz6. Duy m Woodi nazy wano Wadimira Usolcewa, ktry przy jecha do
Drezna dwa lata wczeniej. Przedtem szkoli si i suy w prowincjonalny ch placwkach na
Biaorusi i w Krasnojarsku i by ju do cna zblazowany .
Kilka miesicy przed przy jazdem Maego Woodii, kiedy zmar Konstantin Czernienko,
Usolcew i jego koledzy wznosili toasty za chorob, ktra tak szy bko go zabraa, zamiast naraa
nard na kolejny wy duony okres niepewnoci. Usolcew drwi z biurokracji, z nienasy cony ch
da Centrali i jej obsesji zagroe, wedug niego urojony ch. Kpi, e najgroniejsz broni
szpiega KGB w Drenie jest dziurkacz do papieru, ktry m wy bija otwory w stosach dokumentw
sumiennie i bez sensu wy sy any ch do Moskwy . Jego raporty czsto zawieray jedy nie
streszczenia wy darze polity czny ch, o ktry ch pisaa lokalna prasa7. Woodia Putin wstpi do
KGB, szukajc romanty cznego bohaterstwa pisa. Ty mczasem w Drenie ju z definicji nie
dao si znale nic z romanty zmu historii szpiegowskich, ale do tej pory dobrze o ty m wiedzia8.
Mimo to May Woodia wietnie si odnalaz w nowy m otoczeniu. Niemal od razu wkrad si
w aski szefa drezdeskiej placwki, pukownika azarowa Matwiejewa, ktry urzdowa tam od
1982 roku. Matwiejew by niski, jeszcze niszy od Putina, zaokrglony w pasie i niemal y sy ,
z wy jtkiem dwch wy sp biay ch wosw po bokach gowy . Urodzi si w 1927 roku, pochodzi ze
starej szkoy , by oddany m sprawie oficerem radzieckiego wy wiadu, a jego rodzice zginli
w czasie Wielkiej Wojny Ojczy nianej. Wzi pod skrzy da modego majora, zafascy nowany
jego determinacj, ety k pracy i uczciwoci. Rok przed przy by ciem Putina do Drezna KGB
zacz wy paca agentom rwnowarto stu dolarw w twardej walucie by a to solidna kwota
przy znawana w dolarach i markach. Zdaniem Usolcewa poby t we wschodnich Niemczech by
dla wikszoci oficerw KGB niepowtarzaln szans na zapewnienie sobie wy godnej staroci9.
Nie mona tego jednak powiedzie o Putinie ani jego onie. Matwiejew ubstwia Ludmi,
uwaajc j za pikn mod matk, ktra nie by a handlar, jak inne kobiety . Nie ukry wa
przed reszt kadry KGB przy Angelikastrasse, e May Woodia jest jego fawory tem przede
wszy stkim dlatego, e mody major nie mia w sobie nic z karierowicza, a jego jedy ny m celem
nie by o przy mienie zwierzchnikw. Uwaa go za kry sztaowo czy stego czowieka i godnego
reprezentanta ludu pracujcego, bdcego jednoczenie ty pem pracownika, ktry nie przecia
si prac dwadziecia cztery godziny na dob10.
Na pocztku Ludmia zostaa w Leningradzie, eby dokoczy studia. May Woodia
wprowadzi si na krtko do kolegi mieszkajcego na ostatnim pitrze nowo wy budowanego
dugiego bloku przy Radeberger Strasse 101, zaledwie pi minut pieszo od willi KGB. Z jednej
strony budy nek przy lega do koszar wojsk radzieckich, a z drugiej ssiadowa z zadrzewiony m
parkiem w pnocno-wschodniej czci Drezna. Jak w wielu budy nkach w okolicy mieszkay
w nim rodziny oficerw Stasi oraz przy jezdny ch Rosjan. Mieszkacy stanowili niewielk,
samowy starczaln spoeczno skupion wok funkcjonariuszy tajnej policji i szpiegw.
W okolicy mona by o znale targowisko arty kuw wojskowy ch, sklep z towarami z ZSRR,
szkoy dla dzieci, kino z radzieckimi filmami w repertuarze oraz bani (rosy jsk saun). Po jakim
czasie major Putin przeprowadzi si do mieszkania na trzecim pitrze nad pierwszy m z dwunastu
wej do bloku (na kad klatk schodow prowadzio osobne wejcie, ale nie by o ani jednej
windy ). Czteropokojowe mieszkanie miao szedziesit pi metrw kwadratowy ch. Trudno je
nazwa luksusowy m, lecz Putin po raz pierwszy w y ciu mia swj dom.
Jesieni 1985 roku, gdy Ludmia przy jechaa z Masz na rku, na stole w kuchni czeka na ni
koszy k bananw, ktre w tamty ch czasach by y w Leningradzie rzadkoci. W pierwszej chwili
miaa wraenie, e ni na jawie. Dzielnica, w ktrej mieszkali, by a urocza, na ulicach panowa
porzdek. Raz w ty godniu ekipa sprztajca my a okna w bloku. ony Niemcw wieszay pranie
w rwny ch rzdach na sznurze midzy metalowy mi supkami wbity mi w trawnik przed blokiem
porzdne ubrania i bardzo do siebie podobne11.
Drezdeska placwka nadzorowaa dziaania KGB w czterech poudniowy ch okrgach NRD.
By y to: Drezno, Lipsk, Gera i Karl-Marx-Stadt. Major Putin i jego koledzy zajli si operacjami
wy wiadowczy mi, kontrwy wiadem, analiz i now, coraz silniejsz obsesj Centrali
szpiegostwem naukowo-techniczny m. Ich dziaania doty czy y przede wszy stkim wroga zza
niedalekiej granicy . Putin dzieli gabinet na pitrze z Usolcewem, ktry nazy wa ten pokj cel,
a Maego Woodi kompanem z celi. W pomieszczeniu stay dwa biurka, sejf na tajne akta
i dwa telefony , ale podczone do jednej linii. Na pocztku May Woodia czu opory przed
odbieraniem telefonu, bo wsty dzi si swojej znajomoci jzy ka niemieckiego, ale w kocu
podcign si na ty le, e umia naladowa dialekt saksoski12. W czasach studenckich pokocha
niemieck kultur, histori i literatur, a teraz mg si w niej zanurzy . Zdarzao si, e wiedzia
wicej ode mnie wspomina pniej Horst Jehmlich, starszy asy stent Bhma, szefa
drezdeskiego Stasi. Radziecki agent czsto py ta Jehmlicha o wy tumaczenie rny ch
idiomaty czny ch zwrotw, nigdy nie pomijajc okazji do podniesienia swoich kompetencji
lingwisty czny ch13.
Nowy kolega intry gowa Usolcewa. By pod wraeniem jego poczucia humoru i skromnego
pochodzenia. Jeeli nie liczy dziadka, ktry kilka razy ledwo otar si o przy wdcw rewolucji
padziernikowej, May Woodia nie mia adny ch prominentny ch krewny ch mogcy ch mu
pomc w karierze. By fawory tem szefa, a do tego reprezentowa KPZR i prowadzi
coty godniowe pogadanki na tematy polity czne, ale zdaniem Usolcewa robi to z udawany m,
a nawet ironiczny m namaszczeniem. Lubi niezby t ambitne programy rozry wkowe
w niemieckiej telewizji, a jednoczenie namitnie czy ta klasy kw literatury , szczeglnie
rosy jskich saty ry kw w rodzaju Nikoaja Gogola i Michaia Saty kowa-Szczedrina, ktrzy
pitnowali dziewitnastowieczn ciasnot umy sow oraz skorumpowan carsk biurokracj.
Martwe dusze, arcy dzieo Gogola kry ty kujce sprzedajno i lizusostwo na prowincji, stao si
jego ulubion lektur. Wy miewa odraajce wady agentw kontrwy wiadu, do ktry ch sam
przez jaki czas si zalicza. Szy dzi te z Matwiejewa i jego anty semity zmu, wszechobecnego
w szeregach KGB, ale nigdy nie rozemia si szefowi prosto w twarz.
Usolcew doszed do wniosku, e May Woodia posiada niezwy k zdolno przy stosowania
osobowoci do sy tuacji i oczekiwa zwierzchnikw. Potrafi ich oczarowa i zdoby ich zaufanie;
by a to charaktery sty czna cecha Putina, na ktr wszy scy zwracali uwag. Podczas
wielogodzinny ch dy skusji prowadzony ch czsto w bani w podziemiach willi Woodii zdarzao
si przelotnie pokaza swj prawdziwy charakter, a nawet zdradzi z ry zy kowny m
wolnomy licielstwem. 9 listopada 1985 roku obaj ogldali radzieck transmisj dramaty cznego
finau szachowy ch mistrzostw wiata midzy Anatolijem Karpowem i Garrim Kasparowem,
ktry oceniano jako ideologiczny pojedy nek midzy star a now gwardi. Niemal caa kadra
KGB dopingowaa Karpowa, doty chczasowego mistrza i wy chwalanego bohatera Zwizku
Radzieckiego. O Kasparowie, ktrego podczas meczu oficjalna prasa poddaa miadcej
kry ty ce, mwiono, e jest wy jtkowo zuchway m parweniuszem. Z kolei May Woodia
przejawia niebezpieczn sy mpati do Kasparowa. Przy j z radoci jego ostateczne
zwy cistwo i nie ba si tego gono powiedzie.
Najbardziej jednak intry gowaa Usolcewa deklarowana przez koleg wiara w Boga. W KGB
takie wy znanie by o nie do pomy lenia, wic Usolcew na wskro ateisty czny komunista nie
mg si nadziwi, e Putin jest gotw tak otwarcie deklarowa skonno do jakiejkolwiek religii,
chocia trzeba przy zna, e mody major by pod ty m wzgldem ostrony i nie obnosi si ze
swoj wiar. Prawd mwic, by tak dy skretny , e Usolcew do koca nie wiedzia, czy Putin
przy padkiem nie uy wa wiary w Boga jako jednego z narzdzi wy wiadowczy ch14.

M ajor Putin cakiem wy godnie urzdzi si w Niemczech. Po raz pierwszy w dorosy m y ciu
przesta trenowa judo i porzuci regularn akty wno fizy czn. Wci nie lubi naduy wa
alkoholu, ale upodoba sobie piwo, szczeglnie radebergera warzonego w may m miecie
niedaleko Drezna. Zakolegowa si z barmanem, ktry zamawia specjalnie dla niego sta ilo
tego trunku ma beczk wic szczupy Putin szy bko przy ty o ponad dziesi kilogramw.
Niemal od razu po przy jedzie do Niemiec Ludmia znowu zasza w ci, a ich druga crka
Jekaterina inaczej Katia urodzia si 31 sierpnia 1986 roku. Usolcew wy czu u Putina lekkie
rozczarowanie, e to nie sy n.
Jako m i ojciec Putin okaza si w pewny m sensie szowinist. Odmawia wy chodzenia po
zakupy , gotowania i wy kony wania inny ch zaj zwizany ch z prowadzeniem domu. Wierzy
w trady cy jny podzia rl w maestwie. Kiedy Ludmia w ciy posza na badania
w drezdeskim szpitalu, zostawia go na trzy dni z Masz, a Putin niemal straci gow. On mia
zarabia na chleb i strzec rodziny , jak to uja Ludmia, ona za zaj si reszt. Wadimir mia
wy bredne podniebienie i nie bra do ust nic oprcz swoich ulubiony ch potraw. W kocu Ludmia
stracia cierpliwo. Kiedy kolejny raz skry ty kowa jej kuchni, ironicznie zacy towaa rosy jskie
powiedzenie: Nie chwal kobiety , bo j zepsujesz. Nigdy nie pamita o rocznicach ich lubu15.
Charakter pracy Putina wy ranie wpy wa na sposb, w jaki spdzali rodzinne weekendy .
Putinowie mieli do dy spozy cji radziecki samochd marki iguli i czsto nim podrowali razem
z pochodzcy mi z ZSRR ssiadami samy mi agentami sub bezpieczestwa i ich maonkami.
Wadimir wstpi do klubu wdkarskiego i jedzi z Ludmi po lasach i parkach Saksonii. Co
najmniej dwa razy odwiedzili Czechosowacj jedno z pastw satelickich Zwizku Radzieckiego
w ty m raz z pukownikiem Matwiejewem i jego on Jewgieni. Kupili sprowadzon z RFN
wie stereo, a pniej jedn z wczesny ch gier wideo na komputer Atari. Nigdy jednak nie by li
w zachodnich Niemczech i chocia regularnie gocili w swoim domu radzieckich oraz
niemieckich znajomy ch, ich y cie pry watne koncentrowao si wok wskiego krgu
niemieckich i sowieckich agentw wy wiadu. Nawizali szczeglnie bliskie relacje z rodzin
Burkhardw, ktrzy mieli niepenosprawne dziecko. Kiedy para przy jaci si rozwioda, to
zdaniem Horsta Jehmlicha major Putin pomg kobiecie znale prac w Berlinie. W porwnaniu
z ludmi, ktry ch pamitali z ZSRR, Putinowie wiedli wy godne, uprzy wilejowane y cie, ale
krpoway ich wy ranie okrelone granice. onom odradzano nawizy wanie znajomoci poza
najbliszy m rodowiskiem, czy m doprowadzono do powstania hermety cznej spoecznoci, co
prdzej czy pniej zaczy nao dziaa na nerwy , podsy cao plotki i drobne wanie. Lata
w Drenie stay si miarowe, uregulowane, zwy czajne i monotonne16. y cie zmienio si
w egzy stencj pozbawion wrae i przy najmniej dla Ludmiy klaustrofobiczn. Jej m
nigdy nie opowiada w domu o pracy , chocia ta kada si cieniem na wszy stkim, co robili.
Nieraz ostrzega Ludmi przed niepodany mi ludmi, ktry ch poznaa. Nawet w bratnich
Niemczech nikomu nie mogli ufa. Prawdziwe tosamoci i intencje Niemcw mogy pozosta
ukry te przez wiele lat, o czy m Putinowie si przekonali, gdy placwk obiega wie, e RFN-
owska agencja wy wiadu zagranicznego BND zinfiltrowaa will przy Angelikastrasse przy
pomocy obdarzonej okazay m biustem agentki, ktra pracowaa tam jako tumaczka. Kry ptonim
BALKON zawdziczaa swojej figurze. Podobno zaprzy jania si z Putinami, a szczeglnie
z Ludmi, ktra zwierzaa si jej, e maestwo z Wadimirem jest burzliwe, e m le j
traktuje i ugania si za inny mi kobietami17. Nie udao si ustali, czy tumaczka naprawd by a
szpiegiem; moliwe, e ta rewelacja by a jedy nie elementem wojny dezinformacy jnej midzy
dwiema agencjami wy wiadu. W szpiegowskim fachu nigdy nie chodzio o prawd.

C elem obecnoci KGB we wschodnich Niemczech by o gromadzenie informacji oraz

rekrutacja agentw, ktrzy mieli dostp do Zachodu. Rola majora Putina w tej misji by a
ruty nowa, a nawet nudna. NRD oddelegowaa dwch oficerw do placwki KGB, eby razem
z Rosjanami przy jrzeli si wnioskom o wiz ludzi chccy ch wy jecha do Republiki Federalnej
Niemiec. Ich zadaniem by o ustalenie, ktrzy z wnioskodawcw maj krewny ch w pobliu
amery kaskich i nalecy ch do NATO baz wojskowy ch w Bad Tlz, Wildflecken i Celle, eby
wy bada, czy w zamian za wiz s skonni wspdziaa z KGB, informujc komitet o wszy stkim,
co bdzie im si zdawa podejrzane albo niecodzienne. W 1986 roku szefowie KGB zafiksowali
si na ry zy ku, ktre potencjalnie stwarzaa NATO i to mimo e zmiany wprowadzane przez
Michaia Gorbaczowa, chary zmaty cznego nowego przy wdc Zwizku Radzieckiego,
zapowiaday zagodzenie zimnowojenny ch napi. Ich rozkazy skupiy si szczeglnie na
obserwacji manewrw Zielony ch Beretw (jednostek specjalny ch wojsk ldowy ch Stanw
Zjednoczony ch) na terenie Niemiec zdaniem Usolcewa by a to niedorzeczna obsesja. Nudne
ty powanie potencjalny ch konfidentw by o wedug niego nadrzdny m zadaniem drezdeskiej
placwki, ale w kocu porzucono je, uznajc, e to strata czasu18.
Major Putin raz przy chodzi do pracy w mundurze, a raz po cy wilnemu w zalenoci od
peniony ch zada. Przesuchiwa konfidentw, ktry ch zwerbowa sam lub z pomoc kolegw.
Liczy na informacje o rozwoju sy tuacji ekonomicznej, polity cznej albo militarnej na Zachodzie,
a take w NRD. Jego informatorzy by li prawdziwy mi szpiegami, ukry wali swoje personalia
i zawody i y li w cigy m strachu przed dekonspiracj Putin trzy ma nad nimi piecz. Mia na
oku ludzi biznesu i obcokrajowcw przejedajcy ch przez kraj, a szczegln uwag darzy
jedy ny rosy jski koci prawosawny w miecie, cerkiew w. Sy meona; gromadzi dossier
doty czce jej duchownego, arcy biskupa Grigorija Dawidowa, oraz jego maej wsplnoty
wierny ch19. Horst Jehmlich, asy stent szefa drezdeskiego Stasi Horsta Bhma, wspomina, e
Putin skupi swoje wy siki na uczniach i studentach, ktrzy pewnego dnia mog zosta kim
wany m w ich ojczy sty ch krajach, jeeli osign wy sokie stanowiska w rzdach lub zakadach
przemy sowy ch. Wanie w taki sposb KGB zapewni sobie wspprac Philby ego i inny ch
studentw Cambridge i spowodowa dziki nim wielkie szkody , ale o ile wiadomo, wy siki Putina
bledn w porwnaniu z tamt operacj. Kiedy ludzie wspierali Zwizek Radziecki z powodu
swoich przekona polity czny ch, teraz jednak wikszo na przy kad Aldrich Ames i Robert
Hanssen w Stanach Zjednoczony ch zdradzaa ojczy zn jedy nie dla pienidzy . Co innego mg
im zaproponowa ZSRR na ty m etapie historii?
Kademu potencjalnemu rekrutowi major Putin zakada teczk osobow, ktr przedstawia do
akceptacji Bhmowi. Musielimy mie pewno, e nie kontaktujemy si z osobami, z ktry mi
nawizali ju kontakt nasi przy jaciele tumaczy Jehmlich taki sposb postpowania. Twierdzi,
e mimo to Stasi nie wiedziao o wszy stkich poczy naniach KGB. Drezdeska placwka
analizowaa te rozwj sy tuacji polity cznej oraz postaw przy wdcw polity czny ch w RFN
i NRD, zwracajc uwag na oznaki sprzeciwu wobec radzieckiej linii programowej, ktra pod
przewodnictwem Gorbaczowa przechodzia powan ewolucj. Operacja UCZ realizowana
od lat przez KGB i majca na celu obserwacj Niemcw z NRD dalej skutkowaa wy sy aniem
do Centrali raportw o drogich przy jacioach, nawet z samego Stasi.
W 1987 roku major Putin awansowa na podpukownika i zosta jedny m z asy stentw
Matwiejewa, a po jakim czasie najwaniejszy m z nich. Automaty cznie obj stanowisko
zastpcy szefa drezdeskiej placwki. Po ty ch awansach zwikszy si zakres jego obowizkw
administracy jny ch, ale jednoczenie oddalio go to jeszcze bardziej od czy nnej dziaalnoci
agenturalnej i szpiegowskiej. Tak jak w Leningradzie, znowu by kontrolerem, urzdnikiem
wy patrujcy m wci wrogw zarwno wewntrzny ch, jak i zewntrzny ch. Pewnego dnia
Siegfried Dannath, ssiad Wadimira z Angelikastrasse, wy prowadzi psa na spacer. Zatrzy ma
si przed siedzib KGB, eby wy mieni uprzejmoci i troch plotek z jedny m z kolegw Putina.
Kiedy ona Dannatha zrobia mczy znom zdjcie na tle willi, radziecki stranik wszcz alarm.
Zbeszta zarwno Rosjan, jak i Niemcw, wrzeszczc, e fotografowanie obiektu jest surowo
wzbronione. Dannath wkrtce zapomnia o ty m zajciu, ale podpukownik Putin wy sa list do Stasi
z prob, by dla bezpieczestwa obj rodzin Dannathw cis obserwacj20.
Dziki swojej pracy Putin mia okazj osobicie pozna drezdeskich oficjeli midzy inny mi
Horsta Bhma i Hansa Modrowa, miejskiego sekretarza partii komunisty cznej ale jego stopie
wojskowy i zajmowana pozy cja wci by y za niskie, eby si z nimi spoufali. Do jego
obowizkw naleay tak pospolite zajcia, jak upewnienie si, czy trzej wy socy urzdnicy KGB,
ktrzy przy jechali z wizy t, mog przenocowa za darmo w hotelu (Moskwie najwy raniej
brakowao funduszy ), albo zaatwienie darmowy ch biletw dla radzieckich onierzy na pikarski
mecz drezdeskiej druy ny ze Spartakiem Moskwa. Jego jedy n znan korespondencj
z Bhmem jest list, w ktry m prosi o pomoc w przy wrceniu usug telefoniczny ch informatorowi
ze rodowiska enerdowskich hurtownikw. Wszy stko wskazy wao na to, e Putin skazany jest na
mao ekscy tujc rol drugorzdnego bohatera wy darze rozgry wajcy ch si na arenie
midzy narodowej21.

W 1987 roku szef Stasi Erich Mielke podpisa rozporzdzenie o nagrodzeniu podpukownika Putina

zoty m medalem z okazji siedemdziesitej rocznicy rewolucji padziernikowej. Tego dnia,

7 listopada, Putin i dwunastu inny ch oficerw KGB doczy li wieczorem do kolegw ze Stasi
w sali balowej w siedzibie ministerstwa przy Bautzner Strasse w budy nku wspdzielony m
z wizieniem eby wy sucha przemwienia Horsta Bhma. Bhm twardo trzy ma si
wy ty czonej linii polity cznej, a ton jego wy stpienia by opanowany , ponury i przeraajcy
w swej ideologicznej nieomy lnoci. Nowy radziecki przy wdca prbowa ociepli stosunki
z Zachodem, ale Bhm ostrzeg, e agencje wy wiadowcze wrogw socjalizmu wcale nie
zamierzay odpuci. Imperialisty czne tajne suby zintensy fikoway dziaania zmierzajce do
zdoby cia informacji, ktre maj lub mog mie znaczenie dla dalszy ch dziaa wy mierzony ch
w Niemieck Republik Demokraty czn i inne pastwa socjalisty czne grzmia z mwnicy .
Mimo to miesic pniej Michai Gorbaczow i Ronald Reagan podpisali w Waszy ngtonie
porozumienie o likwidacji rakiet nuklearny ch redniego i krtkiego zasigu, ktre miao oczy ci
Europ z tej szczeglnie niebezpiecznej broni.
To nie zakoczy o zimnej wojny , ale odwil by a ju w zasigu wzroku ty le e nie miecia
si w polu widzenia enerdowskich przy wdcw. Ci stali si zacieky mi kry ty kami realizowanej
przez Gorbaczowa polity ki pierestrojki i gasnosti, a ich donosy stanowiy gwn tre raportw
KGB wy sy any ch do Centrali. Dopki si nie okazao, e jest ju za pno, przy wdcw NRD nie
opuszczaa niezachwiana wiara w przy szo kraju. Gorbaczow rozumia, e Zwizek Radziecki
nie nada za Zachodem pod wzgldem ekonomiczny m, naukowy m ani wojskowy m i e
chy li si ku upadkowi. Pierwsze kroki Gorbaczowa zmierzajce do reformy radzieckiego sy stemu
ekonomicznego spotkay si z akceptacj nowego reformatorskiego szefostwa KGB, ale zaczy
odsania niebezpieczne pknicia na monolicie pastwa oraz samego KGB, ktre do tej pory
zdaway si niety kalne. O ile jego postulaty modernizacji produkcji przemy sowej i rolnej miay
niewielki bezporedni wpy w na wadz i profity czerpane przez KGB, o ty le zapowiedziana przez
niego w 1986 roku na XXVII zjedzie KPZR polity ka pierestrojki otwieraa drzwi dla inicjaty wy
i kreaty wnego my lenia wrd rzdzcy ch oraz dopuszczaa ich kry ty k. To by pocztek
zmierzchu szty wnej ortodoksji obowizujcej za czasw Breniewa.
Zesp z Angelikastrasse obserwowa z daleka rozwj wy padkw i reagowa dosy ostronie.
Pukownikowi Matwiejewowi nie przy pado do gustu zamieszanie, ktre panowao w Moskwie pod
rzdami Gorbaczowa, ale inni zapewne dziki chodnemu spojrzeniu z perspekty wy czasu
twierdzili pniej, e zdawali sobie spraw z zaamania radzieckiego sy stemu pod presj
pierestrojki i gasnosti. Naleelimy do modego pokolenia w subie bezpieczestwa wspomina
Usolcew. By o dla nas absolutnie oczy wiste, e potga ZSRR nieuchronnie chy li si ku
upadkowi22. Podpukownik Putin podziela t nieweso opini o kondy cji Zwizku Radzieckiego.
Jego zdaniem wojna w Afganistanie staa si bezsensowna i w gruncie rzeczy zbrodnicza23.
Widzia na wasne oczy wzgldne bogactwo zgniego Zachodu, gdy przeglda katalogi
niemieckich domw towarowy ch; agenci i urzdnicy KGB podali ich do tego stopnia, e stay
si przedmiotem handlu wy miennego i wy sy ano je do Rosji, gdzie inspiroway krawcowe24.
Studiujc takie gazety jak Der Spiegel albo czasopisma w rodzaju Sterna w poszukiwaniu
akomy ch kskw dla Centrali, Putin i jego koledzy mogli przeczy ta niewy gadzone przez
propagand relacje z takich wy padkw, jak katastrofa w elektrowni atomowej w Czarnoby lu na
Ukrainie w 1986 roku, a dziki temu dowiady wali si, e oficjalna wersja wy darze jest pena
kamstw. W pewny m sensie z gasnosti pierwsze zapoznay si suby bezpieczestwa, poniewa
miay dostp do wczenie zakazany ch materiaw, ale wkrtce obja ona cae spoeczestwo.
Maa placwka w Drenie odzwierciedlaa istniejce w cay m KGB podziay , ktre pojawiy
si w zwizku z tektoniczny mi wstrzsami w Zwizku Radzieckim podziay midzy
twardogowy mi i reformatorami, midzy star gwardi i nowy m pokoleniem. Powrt Andrieja
Sacharowa z zesania w miecie Gorki pod koniec 1986 roku wy woa gniewn ty rad pukownika
Matwiejewa, ale jego ulubiony podwadny zareagowa na ten fakt raczej z sy mpati.
Podpukownikowi Putinowi zdarzao si od czasu do czasu zdradza podziw dla dy sy dentw
w rodzaju Sacharowa i Soenicy na. Dzie po ty m, jak zakoczy o si wy gnanie Sacharowa,
Putin znowu zdziwi Usolcewa, mwic: Pamitaj, ty lko wy rana przewaga militarna Zachodu
moe przy woa do porzdku nienasy cone paniska z Kremla25. Inny m razem, rozmawiajc
z poznany m w Drenie lekarzem wojskowy m z Armii Radzieckiej, wy jawi, e popiera pomy s
wy borw prezy denckich w ZSRR26. By o to w 1987 roku trzy lata przed pierwszy mi wy borami
na ten urzd w Zwizku Radzieckim. W tamty ch czasach wy ranie zaznacza si ju jego
ambiwalentny stosunek do starego ustroju. Czu, e potrzebna jest zmiana polity czna
i ekonomiczna, ale tak jak Gorbaczow i wielu inny ch Rosjan by zwolennikiem ewolucji sy stemu,
a nie rewolucji. Jak wielu rodakw nie y czy sobie upadku pastwa.

N aczelnik I Zarzdu Gwnego w Moskwie Wadimir Kriuczkow szy bko przy stosowa si
przy najmniej powierzchownie do sposobu my lenia Gorbaczowa. Pod wieloma wzgldami
Kriuczkow przy pomina Putina by fanaty czny m zwolennikiem ty zny fizy cznej,
pracoholikiem i absty nentem, ktry wy woa zgorszenie wrd swoich podwadny ch, zakazujc
uwiconej hulaszcz trady cj konsumpcji alkoholu podczas przy j poegnalny ch dla
oficerw wy sy any ch za granic27. By jedny m z najbliszy ch doradcw Gorbaczowa
i zwolennikiem nowej polity ki jawnoci, jeli chodzi o sprawy zwizane z wy wiadem, a w 1988
roku zosta szefem KGB; do tej pory w KGB ju zaczto przeczuwa, e stworzony w Europie
Wschodniej blok polity czny jest skazany na rozpad.
W drezdeskiej placwce podpukownik Putin i jego koledzy te widzieli, e rzd Ericha
Honeckera, zawzitego starego marksisty , sy stematy cznie traci poparcie spoeczne. Honecker
i szef Stasi Mielke uparcie odmawiali naladowania pierestrojki i gasnosti, ale przecitni
oby watele wschodnich Niemiec czuli w powietrzu wiatr zmian; tak samo jak w inny ch krajach
Europy Wschodniej, w NRD budzio si utajone pragnienie prawa do podstawowy ch wolnoci.
Putin twierdzi, e zanik tego pastwa jest nieunikniony , nie podejrzewa jednak, e stanie si to
tak szy bko28. W sierpniu tego roku Wgry otworzy y granic z Austri i pozwoliy oby watelom
na jej swobodne przekraczanie. Niemcy z NRD, ktrzy mogli podrowa jedy nie do krajw
bloku socjalisty cznego, masowo ruszy li w ty m kierunku, majc nadziej na dalsz emigracj.
W miastach wschodnich Niemiec doszo do protestw podsy cany ch przez ludzi domagajcy ch
si przy najmniej tego samego, co radziecki przy wdca proponowa swojemu narodowi:
wy borw powszechny ch, prawa do kry ty kowania sy stemu jednoparty jnego oraz reform
ry nkowy ch, ktre napdziy by koniunktur i poprawiy sy tuacj materialn mieszkacw. Lk
przed Stasi wci by silny , ale w ty m gorcy m roku rewolucji od Litwy do placu Tiananmen
nie wy starczy , eby uciszy ludzi, zastraszy ich i zatrzy ma w domach. 4 wrzenia w kociele
w. Mikoaja w Lipsku powsta ruch opozy cy jny , ktry po poniedziakowej wieczornej mszy
zorganizowa may protest. Poniedziakowe protesty staway si coraz silniejsze i ogarny
kolejne miasta take Drezno. Do padziernika ju kilkadziesit osb doczy o do ruchu
opozy cy jnego, a kilka ty sicy inny ch ruszy o na Zachd.
2 padziernika Honecker wy da polecenie, by zdawi protesty si, ale zrzucony na Lipsk
oddzia spadochroniarzy odmwi wy konania rozkazu. Nastpnego dnia rzd Honeckera prbowa
odci emigrantom drog, zakazujc podry do Czechosowacji. Kiedy Gorbaczow przy by do
wschodniego Berlina pod pretekstem udziau w odby wajcy ch si 6 padziernika obchodach
czterdziestolecia Niemieckiej Republiki Demokraty cznej, koniec by ju blisko. Rosy jski
przy wdca naciska na Honeckera, eby ten odpowiedzia na dania protestujcy ch. Los karze
ty ch, ktrzy si ocigaj przekony wa, lecz jego niemiecki kolega pozosta niewzruszony .
Rozwiemy nasze problemy w duchu socjalizmu deklarowa podczas wsplnego publicznego
wy stpienia z Michaiem Gorbaczowem. Projekty zmierzajce do osabienia socjalizmu nie
trafi u nas na podatny grunt29.
 Niecae dwa ty godnie pniej zosta usunity ze stanowiska, a jego miejsce zaj
doty chczasowy zastpca Egon Krenz, ktry mia powstrzy ma przewrt polity czny . By o ju
jednak za pno. Protesty nabray impetu, nic nie mogo im zapobiec, a coraz bardziej
chaoty czne dziaania rzdu jedy nie przy spieszy y jego upadek. 9 listopada rzecznik prasowy
rzdu ogosi, e politbiuro zezwala mieszkacom wschodnich Niemiec swobodnie przekracza
granic z RFN, a odpowiadajc na py tania dziennikarzy , stwierdzi, e o ile mu wiadomo, to
rozporzdzenie ma skutek naty chmiastowy . Kilkadziesit ty sicy ludzi od razu ruszy o w kierunku
muru berliskiego. Stra graniczna by a bezsilna wobec napierajcego tumu. Stranicy nie dostali
wy rany ch wskazwek od wadz, wic wszy stkich przepucili. Po drugiej stronie muru tum
przy witali rozentuzjazmowani mieszkacy Berlina Zachodniego. Niemcy y jcy po obu stronach
muru zaczli wsplnie burzy najbardziej znienawidzony sy mbol zimnej wojny .
W drezdeskim biurze KGB zapanowa niepokj. Podpukownik Putin by wewntrznie rozdarty
a przy najmniej tak pniej wspomina te chwile. Sy mpaty zowa z rady kalny mi daniami
protestujcy ch, ale jednoczenie wci by sercem przy kolegach ze Stasi. Jego zdaniem Stasi
by o rwnie czci spoeczestwa, dotknit t sam chorob, a nie obc si, ktr naleao
wy prze jako sy mbol upadej wadzy polity cznej. Nic nie wzbudzao w nim wikszej pogardy
i lku ni perspekty wa przejcia kontroli przez niezorganizowany i ulegajcy zmienny m
emocjom tum. Ty mczasem wanie co takiego widzia dokoa. Na domiar zego zdawao si, e
nikogo w Moskwie to nie obchodzi. Putin skary si, e KGB sam trawiony przez wewntrzne
niepokoje, ktre targay ZSRR ignorowa ostrzeenia i wskazwki wy sy ane przez niego i jego
towarzy szy . Pod znakiem zapy tania stana nie ty lko przy szo jego ojczy zny ; wiele wskazy wao
na to, e rwnie jego kariera zesza na dalszy plan, utkna w martwy m punkcie. Nasz wy siek
sta si nikomu niepotrzebny wspomina pniej. Po co mielimy pisa sprawozdania,
rekrutowa i pozy skiwa informacje? Nikt w Moskwie i tak nie czy ta naszy ch raportw30.
Upadek muru berliskiego w listopadzie tego roku nie zakoczy protestw. Nie oznacza te
szy bkiego odwoania rzdu. Stasi wci funkcjonowa, cho jego wadza by a coraz mniejsza. Po
wy buchu euforii w Berlinie pojawiy si grupy opozy cy jne, ktre coraz mielej wy suway
postulat wolny ch wy borw. Te dania kierowano wprost do Ministerstwa Bezpieczestwa
Pastwowego. 5 grudnia w Drenie grupa opozy cjonistw zorganizowaa demonstracj przed
siedzib Stasi. Na pocztku by o to kilkaset osb, ale wkrtce doczy y do nich ty sice
mieszkacw. Funkcjonariusze KGB obserwowali z bocznego balkonu swojej willi, jak tum
wdziera si do obiektw ministerstwa. Podpukownik Putin odway si nawet wy j na dwr
i stan obok ludzkiej fali, by mie lepszy widok. Poniewa strach nie wy starcza ju do
utrzy mania porzdku, Bhm ugi si pod naporem mas i o pitej po poudniu kaza otworzy
bram. Fala demonstrantw wtargna do rodka i rozlaa si po budy nkach, ktre do tego dnia
budziy w ludziach jedy nie groz. Bhm z oszoomion min i poszarza twarz baga o spokj,
gdy hordy protestujcy ch pldroway kolejne gabinety . Zajcie budy nkw miao charakter
pokojowy , ale w oczach Putina tum by obkany , trawiony szalestwem. Pamita pewn
kobiet, ktra krzy czaa: Szukajcie tunelu pod ab! Przetrzy muj tam winiw i torturuj ich
w wodzie sigajcej do kolan!. Putin wiedzia, e to nonsens ale ty lko dlatego, e zna
rzeczy wiste rozmieszczenie wizienny ch cel.
By o ju ciemno, gdy wreszcie wrci do willi. Wczeniej tego roku Matwiejewa zastpi
nowy , starszy stopniem oficer KGB, genera bry gady Wadimir Szy rokow. O dziewitej
wieczorem opuci will i poszed do miasta. Kiedy tum pldrowa pomieszczenia Stasi,
odczy a si od niego mniejsza grupa, przemaszerowaa kawaek dalej wzdu Angelikastrasse
i zgromadzia si przed budy nkiem KGB; dla demonstrantw tajemnicy nie stanowio ani jego
przeznaczenie, ani kto w nim urzduje. Stranik z dy urki przy bramie przy bieg zdy szany do
podpukownika Putina, ktry by w tamtej chwili najstarszy m stopniem oficerem
przeby wajcy m na miejscu. Oprcz niego w placwce zostao ju ty lko czterech agentw. Putin
czu zo i niepokj; odpowiedzialno za wasno KGB szczeglnie za akta i tajemnice
spoczy waa na jego barkach. Kaza stranikom przy gotowa si na atak31, a potem zatelefonowa
do dowdztwa radzieckich si wojskowy ch w Drenie, eby poprosi o wsparcie ochrony
budy nku. Oficer dy urny poinformowa go, e nic nie moe zrobi, bo nie ma rozkazw
z Moskwy . Obieca jednak, e zapy ta o zgod. Dugo nie oddzwania, wic Putin znowu sam si
z nim skontaktowa.
No i co? ponagli oficera dy urnego.
Py taem Moskw odpar tamten. Ale Moskwa milczy .
Co wic zrobimy ? zapy ta Putin.
Na razie nie mog zrobi nic, eby wam pomc32.
Putin by oszoomiony . Pomimo wtpliwoci co do dalszy ch losw ustroju komunisty cznego
wci by wierny m onierzem swojego pastwa. Ty mczasem wy gldao na to, e ojczy zna
zawodzi go w chwili kry zy su. W tamtej chwili miaem wraenie, e mj kraj przesta istnie
wspomina po latach, wci z wy czuwaln gory cz. e znik bez ladu. Stao si jasne, e
Zwizek [Radziecki] niedomaga. Cierpia na mierteln, nieuleczaln chorob zwan paraliem
paraliem wadzy 33. Gorczkowo si zastanawia, co robi. Nie potrzebowa jawnej, szczerej
deklaracji ze strony rzdu, by si domy li, e radziecka wierchuszka nie zamierza duej
wspiera wadz Niemieckiej Republiki Demokraty cznej w taki sposb, jak w 1953 roku ani
podczas interwencji zbrojnej na Wgrzech w 1956 czy w Czechosowacji w 1968 roku. Putin nie
mg uy siy przeciwko tumom przed budy nkiem, zreszt i tak nie mia dosy ludzi, eby
sign po bro. My la o przechowy wany ch w willi aktach o raportach wy wiadu dla Centrali
i o niemal niewy obraalny ch konsekwencjach, gdy by wpady w rce tej hordy . Dokumenty nie
ty lko zdradzay szczegy operacji KGB, ale te mogy wpy n na los konkretny ch osb, ktre
przez wiele lat kolaboroway z nim i jego towarzy szami ludzi, ktrzy zawierzy li organom
bezpieczestwa Zwizku Radzieckiego. By pewny , e stanby przed try bunaem wojskowy m,
gdy by ujawniono te akta, a jednak nie dosta adny ch wy ty czny ch, w jaki sposb ma je chroni.
My la o swojej karierze w KGB i o rodzinie, ktrej przy szo od niej zaleaa. Czu, e Zwizek
Radziecki w kocu legnie w gruzach, a wraz z nim cae jego doty chczasowe y cie y cie
w subie wy wiadu34.
Wanie w ty ch najczarniejszy ch chwilach przed pnoc podpukownik Putin zdecy dowa si
na najbardziej ry zy kowne i stanowcze posunicie w swej karierze agenta KGB, o jakim wiemy .
Woy mundur i wy szed przed budy nek. W biurowy m sejfie trzy ma wy dany przez KGB
pistolet, ale ty m razem go nie wzi. Podszed sam bez czapki ani rozkazw do bramy willi
i zary zy kowa blef.
Tum na Angelikastrasse by raczej w euforii ni skonny do przemocy . Na ulicy za bram
zgromadzio si dwudziestu kilku mczy zn rozmawiajcy ch podniecony mi gosami
i zaskoczony ch, e Stasi ulego bez walki. Jedny m z nich by Siegfried Dannath, ktry dwa lata
wczeniej przed will KGB przey nieprzy jemny incy dent na spacerze z psem. Kto krzy kn do
stranika, eby ich wpuci, ale ten nie odpowiedzia. Kiedy znik w budy nku, demonstranci nie
by li pewni, co si zdarzy . W pewnej chwili Dannath zobaczy w drzwiach wejciowy ch niskiego
oficera, ktry zszed po schodach i ruszy w kierunku bramy . Po chwili milczenia odezwa si
wolno i spokojnie:
Ten obiekt jest pilnie strzeony powiedzia zadziwiajco py nny m niemieckim. Moi
onierze maj bro. Wy daem im rozkaz otwarcia ognia, gdy by kto wszed na nasz teren.
Nie krzy cza ani nie uy wa gronego tonu. Po prostu w zwizy sposb przekaza im t
informacj, a potem, po krtkiej pauzie, odwrci si i wrci do budy nku. Ludzie na ulicy
zareagowali jedy nie cichy mi pomrukami. Dannath wy czu nag zmian nastrojw.
Demonstranci zrezy gnowali ze szturmu na bram. Nikt nie chcia wy buchu przemocy ,
wy starczy o im zwy cistwo nad Stasi. Starcie z KGB to by oby co zupenie innego. Rozeszli si
zatem, zmierzajc do koca Angelikastrasse, eby doczy do tumw wok siedziby Stasi35.
Kilka godzin pniej radziecka baza wojskowa w kocu doczekaa si rozkazw i dowdcy wy sali
do willi dwa pojazdy opancerzone z onierzami, ktry ch ju nikt nie potrzebowa.
Tamte nocne zdarzenia obrosy legend rni si one detalami w zalenoci od tego, kto i po
co je rozpowszechnia. W niektry ch wersjach kilkuset demonstrantw przy pucio szturm na
budy nek. W inny ch stranicy stali w oknie z wy celowany mi w tum kaasznikowami, gotowi
strzela bez ostrzeenia. Wedug jednej relacji radziecki oficer wy machiwa pistoletem, stojc
przed will albo u szczy tu schodw prowadzcy ch na pitro, ze wzrokiem wbity m w tum przed
nim. Tamtej nocy nie zdarzy o si jednak nic a tak dramaty cznego, lecz to, do czego naprawd
doszo, zostao przy mione przez o wiele bardziej spektakularne zajcia w Berlinie w stolicy
rozwizano midzy inny mi komitet bezpieczestwa partii komunisty cznej i aresztowano Ericha
Honeckera. Nastpnego dnia Egon Krenz ustpi ze stanowiska, zwalniajc miejsce dla
pierwszy ch niekomunisty czny ch przy wdcw w historii NRD.
Rola podpukownika Putina w wy darzeniach towarzy szcy ch rozpadowi Niemieckiej Republiki
Demokraty cznej ograniczy a si do mao znaczcego gestu wy konanego w obliczu niepewnoci,
a moe i zagroenia. Przez chwil by rzeczy wicie asem wy wiadu, ktry stan sam w obronie
kraju, pojedy nczy m czowiekiem mogcy m wpy n na bieg historii, i to wanie w Niemczech
zupenie tak, jak to sobie wy obraa jako naiwny modzieniec dwie dekady wczeniej.
Postpowa ze spokojn, niewzruszon determinacj bez pogwacenia zasad bezpieczestwa
i rozlewu krwi. Ale tamtej nocy nikt nie zwrci uwagi na jego czy n, nikt go nie pochwali ani nie
zgosi do wy rnienia medalem. Moskwa milczy . Te sowa przeladoway go jeszcze przez
wiele lat. Zdawa sobie spraw, e tamtej nocy zacz si schy ek jego kariery . A take jego
pastwa.
 ROZDZIA 4

DEMOKRACJA W STARCIU
Z GODEM

O bserwacja upadku radzieckich wartoci w Europie by a gorzkim dowiadczeniem dla

Wadimira Putina, ktry jednak nie mg temu zaradzi. Wiedzia, e wbrew zapewnieniom
Ericha Honeckera z pierwszej poowy 1989 roku, i mur berliski wci bdzie sta za
pidziesit, a nawet za sto lat, Niemcy nie bd podzielone ju zby t dugo. Putinowi jednak
bardziej przeszkadzaa bezwarunkowa w jego mniemaniu kapitulacja ZSRR, po ktrej nastpi
upokarzajcy , katastrofalny w skutkach i chaoty czny odwrt. To najbardziej bolao mwi.
Rzucili wszy stko i odeszli tak, jak stali1.
Ludzie, z ktry mi pracowa niemal pi lat, zostali odstawieni na boczny tor, porzuceni przez
swoich radzieckich protektorw, zostawieni na ask Niemiec i ich dny ch zemsty oby wateli.
Ssiedzi i znajomi Putinw nagle stracili prac, a lata suby w Stasi skazay ich na ostracy zm.
Opiekunce przedszkolnej Katii, a jednoczenie funkcjonariuszce Stasi zakazano pracy z dziemi.
Jedna z koleanek Ludmiy opakiwaa utracone ideay i upadek wszy stkiego, w co wierzy a przez
cae y cie. Dla nich to by absolutny koniec zarwno y cia pry watnego, jak i zawodowego2.
Oficerowie wy wiadu czuli si szczeglnie zdradzeni. Markus Wolf, do 1986 roku szef wy wiadu
wschodnich Niemiec, chocia na krtko uzy ska azy l w Rosji, mia pretensje do Gorbaczowa za
bierno po 1989 roku. Nie zauway em wielkiej fali koleeskiego wsparcia ze strony naszy ch
moskiewskich przy jaci w tamty ch peny ch napicia miesicach pisa. By li tak samo jak my
kompletnie nieprzy gotowani na to, co si stao. Trwaa i wieczna braterska wi, za ktr przez
ty le lat wznosilimy toasty , kompletnie sparciaa3. 21 lutego 1990 roku Horst Bhm, szef
drezdeskiego oddziau Stasi, popeni samobjstwo w swoim domu. Czekao go stawienie si
przed komisj majc zdecy dowa o przy szoci upadajcego pastwa; kry y plotki, e zosta
zamordowany , aby nie zeznawa w procesie sdowy m przeciwko despoty cznemu szefowi partii
komunisty cznej w Drenie Hansowi Modrowowi4. Oby watele NRD w kocu dowiedzieli si
o operacji UCZ, w ramach ktrej KGB szpiegowa ich przez kilkadziesit lat. Horst Jehmlich,
doradca Bhma, czu si osobicie wy korzy stany przez Putina. Oszukiwali nas i okamy wali
powiedzia5.
 W KGB we wschodnich Niemczech zapanowa zamt funkcjonariusze za wszelk cen
starali si zniszczy albo usun akta wy wiadu, zry wali kontakty z agentami albo maskowali ich
dziaalno i kadli podwaliny pod nowe struktury . Genera Szy rokow, ostatni szef grupy
drezdeskiej, nakaza wy wiezienie i zniszczenie dwunastu ciarwek dokumentw z dowdztwa
radzieckiej dy wizji pancernej. Palono je z takim zapamitaniem, e specjalnie zaprojektowany
w ty m celu piec odmwi posuszestwa. Wtedy dowdca batalionu poleci wy kopa d w ziemi,
wrzuci do niego reszt akt i zala benzy n6. Podpukownik Putin te bra udzia w paleniu
dokumentw caej naszej korespondencji, list kontaktw i sieci stworzony ch przez naszy ch
agentw ale razem z kolegami przemy ci najwaniejsze z nich do archiww KGB w Moskwie.
Prawdziwy m zagroeniem by o ujawnienie sekretw KGB Zachodowi i NATO, chocia ani
Putin, ani nikt inny w drezdeskiej placwce ju niewiele mg zrobi, eby temu zapobiec.
Na pocztku kolejnej dekady podpukownik Putin i jego kadra zostali odwoani do kraju, ale
zostaa mu do wy konania jeszcze jedna, ostatnia misja w roli agenta radzieckiego wy wiadu. Putin
nie przesta rekrutowa informatorw, bo wci mia nadziej, e uda mu si zorganizowa now
siatk wy wiadowcz, ktra posuy jako stra ty lna w przechodzcy ch demokraty czne zmiany
wschodnich Niemczech. Odwiey stosunki ze stary mi przy jacimi i kontaktami midzy
inny mi z inspektorem drezdeskiego wy dziau policji i oficerem Stasi Klausem Zucholdem,
ktrego pozna cztery lata wczeniej. Zuchold jeszcze przed przy jazdem Ludmiy zaprosi Putina
w jedn z jego pierwszy ch podry po Saksonii, a potem czsto go odwiedza. Podobno przedtem
nie wspdziaa z KGB, nawiza wspprac dopiero po wy darzeniach z 1989 roku. W sty czniu
1990 roku jedny m z ostatnich dokona podpukownika Putina by o formalne zwerbowanie
Zucholda i przekazanie jego teczki do Centrali w Moskwie. Pody ktowa mu tre deklaracji
lojalnoci wobec KGB, podarowa jego crce ksik z rosy jskimi bajkami i wznis z tej okazji
toast radzieck brandy 7. Okazao si jednak, e by to krtkotrway sukces rok pniej, po
zjednoczeniu Niemiec w padzierniku 1990 roku, Zuchold przy j propozy cj amnestii i nie ty lko
ujawni szczegy swojego werbunku, ale na domiar zego zdekonspirowa pitnastu inny ch
agentw z drezdeskiej siatki wy wiadowczej KGB8.
Zdrada agentw oraz konfiskata przez zachodnioniemieck Federaln Sub Wy wiadowcz
(BND) ogromnej liczby teczek osobowy ch, a potem ich publiczne udostpnienie, ktre
jednoczenie ujawnio zakres dziaa KGB, wy woay wy buch wciekoci podpukownika Putina.
W rozmowie ze stary m przy jacielem Siergiejem Rolduginem owiadczy pniej, e Stasi nie
powinno by o dopuci do utraty swoich archiww ani zdradza ty ch, ktrzy wsppracowali
z ministerstwem jako informatorzy . Roldugin rzadko sy sza, by Putin opowiada o swojej pracy ,
a jeszcze rzadziej, by okazy wa emocje. Mwi, e takie postpowanie rwnao si zdradzie stanu
wspomina Roldugin. By niezwy kle wzburzony , skrajnie zy . Ale te zawsty dzony
i skruszony . Nie pomg swoim niemieckim towarzy szom, mg jedy nie bezradnie patrze, jak
zawala si ich sekretny wiat. Czuem si tak, jakby to by a moja wina zwierza si
Rolduginowi9.
W luty m 1990 roku skromne mieszkanie Putinw wy peniy ponumerowane i opisane kartony .
Ich dom wy glda jak magazy n. Po powrocie do ZSRR kagebistw, a potem onierzy radzieckich
w Drenie pojawio si nagle wiele wolny ch lokali. Jrg Hofmann, mody mczy zna, ktrego
ona miaa dojcia w administracji, zdoa wy naj mieszkanie po Putinach. Przy szed je
obejrze, kiedy Putinowie czekali na ciarwk firmy obsugujcej przeprowadzki. ciany by y
oklejone opalizujc tapet, a w oknach wisiay matrioszki zrobione przez dziewczy nki. Putinowie
zachowy wali si uprzejmie i sy mpaty cznie; po podpukowniku nie by o wida zgorzknienia ani
inny ch emocji. Po prostu powiedzia Hofmannowi, e wracaj do domu10. 1 marca
Hofmannowie wprowadzili si do zwolnionego lokalu. W cigu czterech i p roku Putinom udao
si odoy troch dewiz, w ktry ch Wadimir otrzy my wa pensj, a ssiad sprezentowa im
dwudziestoletni pralk dziaaa jeszcze kolejny ch pi lat11. Ty le dorobi si Putin jako agent
wy wiadu za granic. Ich doby tek zaadowano do kontenera i wy sano do Moskwy . Ty mczasem
maestwo z dwiema crkami wsiado do pocigu, ktry zmierza w ty m samy m kierunku.
W drodze powrotnej kto ukrad Ludmile paszcz ze wszy stkimi rublami i markami, ktre miaa
przy sobie12.

P utinowie ledzili z daleka wstrzsy polity czne epoki Gorbaczowa obserwowali emocje
wy woane w spoeczestwie pod wpy wem pierestrojki i gasnosti ale wbrew temu, co sobie
wy obraali, po powrocie przey li rozczarowanie. Po wzgldnie wy godny m y ciu we wschodnich
Niemczech w kraju przey li szok. Wci te same okropne kolejki przed sklepami, kartki, bony
i puste pki wspominaa Ludmia13. Baa si wy j do sklepu. Nie radzia sobie
z wy patry waniem okazji i wy stawaniem w kolejkach. Szam do najbliszego sklepu, kupowaam
jedy nie najbardziej niezbdne rzeczy i czy m prdzej wracaam. To by o straszne. Nie
zauway li swobody intelektualnej i polity cznej, ktra daa nadziej wielu rodakom oraz pozwolia
na wy wietlanie zakazany ch filmw i publikowanie bez cenzury takich powieci, jak Mistrz
i Magorzata arcy dzieo Michaia Buhakowa opowiadajce o wizy cie szatana w Moskwie albo
Doktor ywago Bory sa Pasternaka. Nowo odkry ta wolno czy tania, dy skutowania i jawnego
wy raania swoich my li by a dla wielu elektry zujcy m dowiadczeniem, ale Putinowie wrcili
do Moskwy w czasie, gdy efekt liberalny ch reform Gorbaczowa zacz ju sabn14.
Ludmia czua, e jej m straci z pola widzenia cel y cia15. Jego kariera w KGB znalaza
si na rozstaju. Doczy do rzeszy agentw wy wiadu powracajcy ch z zagranicy , nie ty lko
z Niemiec, ale z caej Europy Wschodniej i inny ch frontw zimnej wojny , nawet tak odlegy ch,
jak Afganistan, Angola, Mongolia, Wietnam, Nikaragua czy Jemen. By li przegrany mi,
rozczarowany mi, pozbawiony mi pracy i wasnego miejsca uchodcami w rozpadajcy m si
imperium. Centrala w Moskwie stanowia trady cy jne miejsce przeznaczenia dla oficerw, ktrzy
wracali z placwek zagraniczny ch. Ty le e ta trady cja ju zgina. Na pocztku 1990 roku Putin
przez trzy miesice nie dostawa nawet wy paty . Pocztkowo KGB zaproponowa mu stanowisko
w oddziale I Zarzdu Gwnego w Jaseniewie, pooony m wrd lasw, pilnie strzeony m
kompleksie na poudniowy zachd od Moskwy . W normalny ch warunkach jego stopie wojskowy
i stanowisko upowaniay by go do mieszkania subowego w Moskwie, ale akurat nie by o
wolny ch lokali. Tak wielu weteranw wy wiadu poszukiwao mieszka, e czekaby na nie
naprawd dugo moe nawet kilka lat. Ludmile podobaa si Moskwa i chciaa tam zamieszka,
Wadimir za wiedzia, e powinien szuka perspekty w rozwoju zawodowego wanie tam, a nie
w Leningradzie, ale jego doty chczas niejasne wtpliwoci doty czce dalszy ch losw Zwizku
Radzieckiego zdecy dowanie si pogbiy . Po pitnastu latach pracy jego kariera nie
przedstawiaa si szczeglnie spektakularnie, a on sam straci do niej zamiowanie. Podczas
ostatniego roku w Drenie wy ranie odczu dezorganizacj aparatu wadzy , zaamanie
dy scy pliny oraz skonnoci do kradziey i bezprawia we wasny ch szeregach.
Pewnego razu spotka si ze swoim by y m przeoony m i mentorem, pukownikiem azarem
Matwiejewem, ktry te stacjonowa w Jaseniewie. Nie wiem, co robi skary si Putin ju
mocno siwiejcemu Matwiejewowi w jego moskiewskim mieszkaniu. Matwiejew z sy mpatii do
by ego podwadnego nie namawia go do pozostania w Moskwie ani nawet w KGB. Sprbuj
przekona Lud do zmiany zdania radzi mu poufnie. Wracajcie lepiej do Leningradu16.
Tam przy najmniej mieli wasny kt mieszkanie po rodzicach Wadimira, ktrzy przeprowadzili
si do wikszego lokum, ty m razem przy Srednieochtiskim Prospekcie, niedaleko akademii,
w ktrej Wadimir pobiera pierwsze nauki po wstpieniu do KGB. Podj zatem prac asy stenta
rektora do spraw midzy narodowy ch na swoim dawny m uniwersy tecie. By o to stanowisko
stworzone specjalnie dla KGB po to, eby mie oko na studentw i odwiedzajcy ch uczelni
goci. Przy najmniej nareszcie mg zosta tajniakiem, chocia prawdziwa tosamo
funkcjonariuszy na takich posadach by a zreszt celowo tajemnic poliszy nela. Wiedza, e
KGB ma wszdzie swoich ludzi, nie szkodzia. Tak wic Putin znowu sta si czci aparatu, ktry
Oleg Kaugin, by y zastpca naczelnika KGB w Leningradzie, nazwa absurdalny m, niepojty m
zigguratem, przeraajco scentralizowan machin, religi, ktra chce kontrolowa wszy stkie
dziedziny y cia w naszy m olbrzy mim kraju17.
Stanisaw Mierkuriew by fizy kiem teorety kiem nominowany m na stanowisko prorektora
uniwersy tetu w pierwszej poowie kadencji Gorbaczowa. Wada angielskim, niemieckim
i francuskim i uparcie dy do przewietrzenia zgnuniaego sy stemu edukacji wy szej. Zanim
zmar przedwczenie w 1993 roku, zdoby uznanie jako rektor, dziki ktremu uczelnia staa si
jedn z lepszy ch w Europie18. Otacza si podobnie my lcy mi profesjonalistami wrd
ktry ch znalaz si te, jak zapewne si domy la, ostatni opiekun z KGB. Dla podstarzaego
weterana KGB etat na uniwersy tecie mg by bezpieczn i niewy magajc wy siku sy nekur,
ale trzy dziestosiedmioletniemu podpukownikowi Putinowi, ktry wci mia przed sob wiele lat
suby , wy dawa si lepy m zaukiem. Nie bardzo mg liczy na kolejn misj zagraniczn;
KGB dalej redukowa liczb placwek, a on nie mia na koncie adny ch osigni, ktre
usprawiedliwiay by jego wy br. W ten sposb kariera Putina w wy wiadzie gwatownie i bolenie
zahamowaa. Nawet Matwiejew nie by w stanie poda mu pomocnej doni i pocign go do
gry . Putin zwierzy si Siergiejowi Rolduginowi, e zamierza odej z KGB, przy jaciel mia
jednak pewne wtpliwoci. Nie istnieje takie pojcie, jak by y agent wy wiadu twierdzi.
Rozumia gniew i dezorientacj przy jaciela, ale wy starczajco dobrze go zna. Moesz przesta
pracowa dla sub, ale waciwe dla nich postrzeganie wiata i sposb my lenia pozostan ju
w tobie na zawsze19.

N a pierwszy rzut oka Leningrad niewiele si zmieni, pierestrojka tchna jednak nowe y cie
w polity k wadz miasta. W marcu 1989 roku Putinowie wci mieszkali w Drenie, a ty mczasem
w miastach Zwizku Radzieckiego zorganizowano pierwsze w historii tego pastwa wy bory ,
w ktry ch kandy daci ry walizowali ze sob o mandaty do Zjazdu Deputowany ch Ludowy ch,
nowego organu quasi-parlamentarnego. Zamiast bezkry ty cznie poprze szefw partii
komunisty cznej, co by o powszechn i niezmienn prakty k wy borcz, mieszkacy Leningradu
zbuntowali si i odrzucili piciu kandy datw otwierajcy ch list midzy inny mi I sekretarza
leningradzkiego komitetu partii Jurija Soowiowa20. Jedny m z kandy datw wy brany ch zamiast
nich by Anatolij Sobczak, wy soki, chary zmaty czny profesor prawa z Alma Mater Wadimira
Putina. Urodzony na gbokiej Sy berii Sobczak studiowa w Leningradzie i ju zdoby rozgos jako
kry ty k radzieckiego ustroju pastwowego. W liczny ch publikacjach opowiada si za reformami
ry nkowy mi i rzdami prawa; jego praca doktorska zostaa odrzucona ze wzgldu na
niepoprawno polity czn. Koledzy z uczelni niespodziewanie wy ty powali go na jednego
z czterech kandy datw obwodu Wy spa Wasiljewska, w ktry m znajdowa si uniwersy tet, ale te
rozlega baty cka stocznia zatrudniajca kilka ty sicy dokerw i robotnikw portowy ch. Pomimo
wy sikw KPZR, eby nie dopuci do gosu kandy datw opozy cy jny ch, Sobczak zaj drugie
miejsce podczas zamknitego mity ngu polity cznego w stoczniowy m Paacu Kultury ; wy gosi
pny m wieczorem zaimprowizowane przemwienie, ktre nawizy wao do sy nny ch sw
Martina Luthera Kinga. Marzy em o czasach, kiedy prawo bdzie rzdzi naszy m pastwem;
pastwem, ktre nie pozwoli na przy znawanie praw i przy wilejw wy brany m jednostkom
kosztem inny ch ludzi21 pisa pniej Sobczak.
Brakowao mu dowiadczenia w wy borach, z entuzjazmem rzuci si jednak w wir polity ki. Tak
samo jak Gorbaczow wierzy , e sy stem mona zmieni za pomoc reform, ale przekona si, e
zarwno on sam, jak i jego kraj nie jest wy starczajco przy gotowany do demokracji po
dziesicioleciach strachu i podejrzliwoci, ktre podzieliy radzieckie spoeczestwo. Osobliwe
cechy obowizujcego sy stemu kontrolowany przez pastwo przy dzia pracy , mieszka,
a nawet wakacji oznaczay , e wikszo ludzi y a i pracowaa w wskich krgach spoeczny ch
i y wia gbok nieufno do ludzi spoza nich. Nie rozmawiaj z nieznajomy mi te sy nne
sowa z Mistrza i Magorzaty by y niczy m wy znanie wiary w Zwizku Radzieckim. Sobczak sam
przy znawa, e y w oderwany m od reszty wiata krgu inteligencji wy godny m, chocia
coraz cianiejszy m i dopiero prowadzc kampani poza swoim rodowiskiem, odkry , jak
mao wie o y ciu przecitny ch ludzi22.
Po wy borach Sobczak zrobi szczeglne wraenie na Zjedzie Deputowany ch Ludowy ch
wiosn 1989 roku. Doczy do bloku reformatorskich ustawodawcw; naleeli do niego fizy k
i dy sy dent Andriej Sacharow oraz Bory s Jelcy n, nieco niedwiedziowaty urzdnik pastwowy ,
ktry zosta I sekretarzem Komitetu Miejskiego w Moskwie, a potem podczas publiczny ch
wy stpie transmitowany ch na cay kraj elokwentnie i z pasj rozprawia o wiodcej roli Rosji,
o sprawach zwizany ch z wojskiem i o KGB. Sobczak przewodniczy komisji ledczej w sprawie
zabjstwa dwudziestu osb podczas anty rzdowej demonstracji 9 kwietnia w Tbilisi, stolicy
Gruzji, i zdemaskowa kamliw oficjaln wersj tamty ch krwawy ch zdarze. Wstrzsy
polity czne, ktre ogarny t cz wiata w 1989 roku, dotary teraz do samego Zwizku
Radzieckiego na Litwie, w Azerbejdanie i Armenii wy buchy zamieszki. Pomimo ostatnich
brutalny ch prb stumienia niepokojw radzieckim wadzom brakowao ju siy , eby ocali
sy stem23.
Miesic po powrocie Putinw w Leningradzie odby y si wy bory do nowej Rady Miejskiej.
Wy grao w nich dosy reformatorw i kandy datw niezaleny ch, by przeama monopol partii
komunisty cznej we wadzach miasta. Nowi prawodawcy mieli ar w sercach, by li jednak
niedowiadczeni, zdezorganizowani i brakowao im przy wdcy . Zaapelowali do Sobczaka, by ten
wy startowa w wy borach i sprbowa zaj jedno z pozostay ch dwudziestu piciu wolny ch
miejsc, a potem zakadajc, e dostaby si do rady zgosi swoj kandy datur na mera.
Wana rola Sobczaka na Zjedzie Deputowany ch Ludowy ch w Moskwie budzia nadziej, e
bdzie przy wdc, ktry zjednoczy miasto. Rzeczy wicie, wy gra wy bory i w maju zosta
zaprzy siony na przewodniczcego Rady Miejskiej czy li najwy sze stanowisko urzdnicze
w Leningradzie, ktre obsadzano za porednictwem wy borw powszechny ch. Zdaniem jednego
z history kw Sobczak ucielenia zmiany polegajce na przejciu do nowej formy rzdw,
w ktry ch nadzieja triumfowaa nad rozwag24. By prawnikiem, uczony m, a nie menederem,
i chocia nikt nie odmawia mu chary zmy , nie mia dowiadczenia w zarzdzaniu
piciomilionowy m miastem ty m bardziej w okresie wstrzsw polity czny ch i z oporn
administracj wci w rkach komunistw. Sobczak potrzebowa sojusznikw i specjalistw,
zwrci si wic do insty tucji, w ktrej mia nadziej znale kompetentny ch doradcw zdolny ch
do nawigacji po zdradliwy ch wodach przemian polity czny ch. Zwrci si do insty tucji, ktr
przedtem strci z try buny Zjazdu Deputowany ch Ludowy ch. Zwrci si do KGB.
Wkrtce po objciu nowego urzdu Sobczak zatelefonowa do Olega Kaugina, by ego szefa
siatki szpiegowskiej, ktry po subie w wy wiadzie za granic wszed w konflikt z KGB i obecnie
przeby wa na wewntrzny m wy gnaniu w Leningradzie. Kaugin wstpi w szeregi
reformatorw dziaajcy ch na rzecz demokracji i sta si jedny m z gwny ch kry ty kw swego
by ego pracodawcy . Teraz Sobczak zwrci si do niego z prob o przy sug: czy Kaugin
mgby poleci mu kogo z KGB, komu mona by zaufa jako doradcy ? Nie wierzy urzdnikom.
Potrzebowa wsparcia si bezpieczestwa. Kaugin podsun mu nazwisko jednego ze starszy ch
oficerw, zaufanego generaa broni, lecz Sobczak odrzuci ten pomy s. Obawia si, e tak
oczy wisty sojusz z KGB moe podway w oczach opinii publicznej jego reputacj demokraty
wolaby kogo mniej znanego. Po kilku dniach Sobczak znowu zatelefonowa, eby zapy ta
Kaugina, czy ten sy sza o mody m oficerze, ktry nazy wa si Wadimir Wadimirowicz
Putin25.
Niektrzy sdz, e KGB uy swoich wpy ww, eby skierowa tego modego oficera do
pracy w biurze Sobczaka, ale zdaniem Kaugina Sobczak sam go zwerbowa. Wadimir Putin
pamita Sobczaka z wy kadw na uniwersy tecie, ale nie zna go zby t dobrze. Wedug jego
wasny ch sw kolega z wy dziau prawa zaproponowa mu, eby poszed spotka si
z Sobczakiem, a on posucha tej rady , chocia mia co do tego wtpliwoci. Nie odpowiaday mu
pewne pogldy nowego mera, ktry niezwy kle kry ty cznie wy powiada si o KGB i ktrego
polity czna przy szo by a co najmniej niepewna, jak wszy stko w Zwizku Radzieckim w 1990
roku. Mimo to w maju Putin poszed do biura Sobczaka w Paacu Mary jskim, a ten od razu go
zatrudni. Obieca, e zaatwi z Mierkuriewem jego przeniesienie i nakaza zacz prac od
najbliszego poniedziaku. Putin uzna, e najpierw powinien jednak powiedzie
przewodniczcemu Rady Miejskiej, czy m naprawd si zajmuje. Musz panu zdradzi, e
jestem nie ty lko asy stentem prorektora, ale i kadrowy m oficerem KGB owiadczy .
Relacjonujc po latach t rozmow, Putin wspomina, e Sobczak przez chwil si waha,
a potem ku jego zaskoczeniu machn na to rk. No i ch z ty m! odpar26.
Putin nalega, e musi poinformowa o wszy stkim swoich zwierzchnikw, a jeeli zajdzie taka
konieczno zrezy gnowa z pracy w subach. Jego znajomi twierdzili, e ta decy zja spdzaa
mu sen z powiek. Po powrocie z Niemiec straci wiele zudze, ale zachowa wierno KGB.
W ty m przy padku jednak jego obawy doty czce reakcji Centrali by y nieuzasadnione. Komitet
Bezpieczestwa Pastwowego z radoci bowiem przy j fakt, e jeden z jego tajny ch agentw
bdzie pracowa w biurze wschodzcej gwiazdy leningradzkiej sceny polity cznej. Niewtpliwie
ten nowy demokraty czny ekspery ment by niebezpieczny m przedsiwziciem, ktre wy magao
nieustannej czujnoci. Tak wic z bogosawiestwem KGB, a moe nawet za jego namow,
podpukownik Putin pozosta w subie i dalej pobiera skromne, lecz stae wy nagrodzenie, ktre
i tak by o wy sze ni pensja doradcy Sobczaka.
Prowadzi odtd podwjne y cie, w kocu zosta tajny m agentem ty le e wewntrz swojego
kraju. Zacz doradza Sobczakowi, a jednoczenie dalej pracowa w may m gabinecie na
parterze uniwersy teckiego biao-czerwonego gmachu Dwunastu Kolegiw. Mia w ty m miejscu
obserwowa studentw zagraniczny ch i goci, ktry ch przy jedao coraz wicej, odkd dziki
gasnosti rozluniono restry kcje doty czce podrowania. Ju nic nie zobowizy wao go do wizy t
w Wielkim Domu przy Litejny m Prospekcie, wci tam jednak od czasu do czasu zaglda,
a powodem ty ch odwiedzin moga by ty lko ch informowania przeoony ch o zmianach
w biecej sy tuacji polity cznej zarwno na uniwersy tecie, jak i w biurze Sobczaka. Jesieni
1990 roku przy jechaa na wy mian studenck delegacja z St. Petersburg Community College na
Flory dzie. Podpukownik Putin osobicie goci nic niepodejrzewajcego rektora tej uczelni Carla
M. Kuttlera juniora.
Kuttler pozna Walerija Musina, uniwersy teckiego doradc Putina, kiedy ten wy jecha na
Flory d. Zaproponowa Rosjaninowi nawizanie stosunkw partnerskich midzy oboma miastami
i uniwersy tetami. Po przy by ciu Kuttlera i jego delegacji Putin odebra ich z lotniska, a potem
przez dziesi dni pomaga im w organizowaniu spotka, posikw oraz wizy t w filharmonii
i balecie. Odznacza si przy ty m punktualnoci i skutecznoci, ktra zaskoczy a Kuttlera,
szczeglnie w obliczu pogarszajcy ch si warunkw ekonomiczny ch w miecie midzy inny mi
kopotw paliwowy ch, ktre by y przy czy n dugich, frustrujcy ch kolejek przed stacjami
benzy nowy mi. Kiedy Kuttler wy jecha na wy cieczk za miasto, pojawio si ry zy ko, e
zabraknie im paliwa. Putin jednak interweniowa i skierowa samochd do najbliszego zakadu
oczy szczania miasta, gdzie mogli uzupeni bak.
Obie cieki kariery Putina coraz czciej si krzy oway . Przedstawi sobie Kuttlera
i Sobczaka, a ostatniego dnia wizy ty Amery kanw podczas bankietu Sobczak poprosi Kuttlera
o przy sug. Carl, zrobiby co dla mnie? zacz. Brakuje nam funduszy na wy jazdy .
Sobczak postanowi wy korzy sta swoj kadencj na podre zagraniczne i chcia jeszcze raz
odwiedzi Stany Zjednoczone. Pokry liby cie koszty ?27
Kuttler zebra pienidze i ju po miesicu Sobczak polecia do Amery ki. W Waszy ngtonie
spotka si z prezy dentem Georgeem H.W. Bushem i najwaniejszy mi kongresmenami. Jego
delegacja poleciaa samolotem firmy Procter & Gamble na jeden dzie do Cleveland. Mieszka
te przez jaki czas w domu Kuttlera nad Zatok Meksy kask na Flory dzie, gdzie nie mg si
nadziwi przepisom o ochronie rodowiska, ktre nie pozwoliy mu ci drzewa bez pozwolenia
wadz miejskich28. Zdaniem Putina to wanie dziki tej podry do Amery ki Sobczak podj
w 1991 roku decy zj o wpisaniu go na list stay ch wsppracownikw. Wspomina te
zachowanie Kuttlera podczas bankietu. Gdy nadesza jego kolej wzniesienia toastu, poprosi
zaskoczony ch goci, by podali sobie rce, i zmwi modlitw. Modli si pan za nasz uniwersy tet
przy pomnia mu dziesi lat pniej Putin. Modli si pan za nasze miasto. Za nasz kraj.
I modli si pan za mnie. Kuttler sdzi, e mody asy stent prorektora po prostu nigdy przedtem
nie sy sza modlitwy w swojej intencji. Nie miecio mu si w gowie, e jego gospodarz mg
by oficerem KGB29.

P rzy szo podpukownika Putina by a coraz cilej zwizana z czowiekiem, ktry chtnie
cy towa klasy kw poezji i umiejtnie arty kuowa pogldy kiedy uwaane za herezje. Wszy scy
jestemy w pewny m stopniu skaeni sy stemem pisa ledwie rok po zatrudnieniu nowego
doradcy Sobczak, snujc refleksje o Jedcu miedzianym Puszkina i o zjawisku, ktre nazwa
sy ndromem sy stemu. Od urodzenia wpajano nam nietolerancj, podejrzliwo i paranoiczny
strach przed szpiegami. Sobczak mia wizj nowego Zwizku Radzieckiego, dajcego
oby watelom nadziej i sprawiedliwo demokracji, normalnego, cy wilizowanego pastwa,
w ktry m nie trzeba mordowa poowy mieszkacw, by uszczliwi drug poow30.
Ci dwaj mczy ni stanowili egzoty czn par. Rni ich wiek, temperament i filozofia.
Sobczak by ekstrawagancki, chary zmaty czny , a Putin powcigliwy , z natury podejrzliwy
i skry ty . Nie podziela wrogoci Sobczaka do Zwizku Radzieckiego, suy jednak nowemu
szefowi tak lojalnie jak dowdcom z KGB, a z upy wem czasu przej cz pogldw swojego
zwierzchnika. Niektrzy oficerowie KGB odchodzili z wy wiadu z powodu swoich przekona albo
szukajc inny ch metod zarabiania pienidzy . Ale Putin zabezpieczy si z obu stron. Nie rozsta si
z Komitetem Bezpieczestwa Pastwowego, jak na przy kad Kaugin; nie wsty dzi si swojej
suby ani wtedy , ani pniej. Jurij Leszczew, jeden z jego zwierzchnikw w Leningradzie,
ktry take pracowa z nim we wschodnich Niemczech, twierdzi, e praca w KGB by a dla
Putina witoci31. Ty mczasem Sobczak wciga go coraz bardziej w nowy rodzaj polity ki,
ty powy dla tej epoki. Pracowa zatem jednoczenie dla starego reimu i dla ty ch, ktrzy go
obalali.
Rada Miejska Leningradu, cho demokraty czna, okazaa si nieudolna. Jej czonkowie wci
kcili si ze sob oraz z Sobczakiem o zakres wadzy przewodniczcego, ale robili niewiele, by
rozwiza pilne problemy miasta, takie jak niedobr mieszka, y wnoci i transportu publicznego.
Latem 1990 roku radziecka gospodarka stana nad przepaci, a w Leningradzie i inny ch
miastach zapasy podstawowy ch produktw spoy wczy ch by y na wy koczeniu; na pkach ju
i tak skromnie zaopatrzony ch sklepw zabrako najpierw herbaty i my da, a potem cukru,
papierosw, a nawet wdki. Wkrtce po powrocie ze Stanw Zjednoczony ch oraz po wizy cie
w supermarkecie Kmart w Alexandrii w stanie Wirginia Sobczak wy musi na Radzie Miejskiej
wprowadzenie kartek na arty kuy spoy wcze. Co prawda Leningradu nie dotkna klska godu
nie dopuci do tego kwitncy czarny ry nek ale racjonowanie y wnoci oy wio pami
o tragiczny m obleniu podczas drugiej wojny wiatowej. Demokracja musi zmierzy si tej
zimy z problemem godu przekony wa Sobczak, bronic swojej decy zji. Przetrwanie tego
okresu jest dla niej fundamentaln spraw32.

D o tej pory KGB i radzieckie wadze wojskowe ju zaczy przy gotowy wa plany awary jne
na wy padek wprowadzenia stanu wy jtkowego. W sty czniu 1991 roku Gorbaczow rozkaza
wojsku przy wrci rzdy komunisty czne na Litwie, reagujc w ten sposb na kilkudniowe
demonstracje i negujc ogoszon rok wczeniej przez republik deklaracj niepodlegoci.
Kulminacj akcji by atak czogw na wie telewizy jn w Wilnie. Zgino czternacie osb, ale
litewskie wadze dalej sprzeciwiay si Moskwie i w luty m rozpisay referendum w sprawie
odczenia si od ZSRR, ktre Gorbaczow uzna za nielegalne. W czerwcu w Rosy jskiej
Socjalisty cznej Federacy jnej Republice Radzieckiej odby y si wy bory prezy denckie, w ktry ch
Bory s Jelcy n zdoby oficjalne poparcie, stajc si przeciwwag dla coraz bardziej
nieprzewidy walny ch i niepopularny ch rzdw Gorbaczowa. W ty m samy m miesicu Sobczak
wy korzy sta wy bory w kraju, by przeprowadzi i wy gra wy bory lokalne do nowo powstaego
organu wy konawczego, ktry mia wadz zwierzchni nad niewy doln legislatur w miecie.
Ledwie miesic wczeniej nakoni rad do utworzenia stanowiska mera, ktre ty lko on mia
szans obj. Czonkowie rady coraz mniej przy chy lnie oceniali Sobczaka w roli ich
przewodniczcego i mieli nadziej, e dziki powoaniu oddzielny ch organw wadzy bd mogli
ograniczy jego wpy w na polity k miasta. W Leningradzie przeprowadzono te niewice
referendum w sprawie przy wrcenia przedrewolucy jnej nazwy miasta, Sankt Petersburg.
Sobczak pierwotnie si temu sprzeciwia, ale potem prowadzi taktown i kulturaln kampani
zmierzajc do przy wrcenia dawnej nazwy . Okreli t zmian jako naturaln ewolucj wizji
Piotra Wielkiego miasto miao si sta oknem do Europy , a jednoczenie zaproponowa
zabranie zabalsamowanego ciaa Lenina z mauzoleum na placu Czerwony m w Moskwie, by
zgodnie z jego ostatni wol i testamentem pochowa go przy rodzinie w Leningradzie. Jego
propozy cja by a wy razem szacunku dla czci spoeczestwa nadal czczcej Lenina,
a jednoczenie zadowalaa ty ch, ktrzy liczy li, e w ten sposb wy ganie wci y wy kult
wodza33. Kiedy nadszed dzie wy borw, Sobczak zdoby 66 procent gosw; nieco mniej liczna
wikszo 54 procent mieszkacw zagosowaa za zmian nazwy miasta34.
Wadimir Putin nie odegra adnej roli w wy darzeniach polity czny ch, ktre doprowadziy do
rozpadu Zwizku Radzieckiego. Jego nazwisko nie pojawia si w licznie wy dawany ch
wspomnieniach ani publikacjach history czny ch doty czcy ch monumentalny ch wy darze z 1991
roku nie pisze o nim nawet Sobczak w ksice napisanej rok po przy jciu Putina do pracy . Ten
nadal by mody m funkcjonariuszem przy wy ky m do pracy na niszy ch szczeblach
i pozostawania w cieniu. Lecz okazy wa lojalno i cile zwiza swe losy z niekwestionowany m
przy wdc w miecie, o ktry m czsto wspominano w kontekcie objcia w przy szoci
stanowiska prezy denta caej Rosji.
Po elekcji Sobczaka Putin rzuci prac na uniwersy tecie i w czerwcu 1991 roku zosta
przewodniczcy m nowej Komisji Spraw Zagraniczny ch w urzdzie mera miasta. Dziki swoim
staraniom sta si niezastpiony m urzdnikiem by maomwny , opanowany , ale gdy siedzia
w spartasko urzdzony m gabinecie, otaczaa go aura surowoci. Pracowa bez wy tchnienia,
bardzo sprawnie i zdaniem jednego ze wsppracownikw z tak lep determinacj, e
zy ska niezby t pochlebne przezwisko Stasi, ktre ty lko w pewny m stopniu zawdzicza poby towi
we wschodnich Niemczech35.
KGB nie zapomnia o swoim oficerze w gabinecie Sobczaka. Trudno powiedzie, czy to by
zbieg okolicznoci, czy celowe dziaanie, ale pewnego wieczoru trzej koledzy Putina zjawili si
w jego biurze po ty m, jak Sobczak wy ruszy w jak piln podr; mer zostawi swojemu
doradcy trzy podpisane in blanco arkusze papieru na wy padek, gdy by ten musia zatwierdzi
jakie decy zje administracy jne. Trzej oficerowie chcieli dosta jedn z ty ch kartek, eby
wy korzy sta j do swoich podejrzany ch celw. Putin nie zna szczegw, a przy najmniej nigdy
ich nie zdradzi. Twierdzi pniej, e jego reakcja by a zdecy dowana i powiedzia: Nie widzicie,
e ten czowiek obdarzy mnie zaufaniem?, nastpnie za wskaza na teczk z dokumentami36.
Nie odmwi kategory cznie, a oni nie nalegali. Po prostu przeprosili i wy szli.

17 sierpnia 1991 roku Putinowie pojechali samochodem na wakacje do kurortu na Mierzei

Kuroskiej w obwodzie kaliningradzkim, eby wy pocz w otoczeniu nadbaty ckich pla, wy dm
i lasw37. Sobczak spdzi ten ty dzie na Litwie, gdzie przedstawi swoj wersj umowy
o swobodnej wy mianie handlowej, a wieczorem 18 sierpnia polecia do Moskwy , eby dwa dni
pniej wzi udzia w podpisaniu nowego traktatu zwizkowego, ktry wkrtce mia doprowadzi
do rozpadu ZSRR. Michai Gorbaczow, Bory s Jelcy n i I sekretarz KC Komunisty cznej Partii
republiki kazachskiej Nursutan Nazarbajew prowadzili potajemne negocjacje nad przekazaniem
zakresu dziaa Komitetu Centralnego poszczeglny m republikom, co w znaczny m stopniu
osabiao wiodc rol Kremla.
Ale uroczy sto podpisania traktatu si nie odby a. Tej nocy na Kremlu grupa
twardogowy ch liderw KPZR usiowaa przeprowadzi zamach stanu, nakadajc na
Gorbaczowa areszt domowy w jego letniej posiadoci na Kry mie i powoujc Pastwowy
Komitet Stanu Wy jtkowego. Na czele puczu stali midzy inny mi wiceprezy dent ZSRR
Giennadij Janajew, premier, ministrowie obrony i spraw wewntrzny ch, a take Wadimir
Kriuczkow, by y szef wy wiadu zagranicznego, obecnie kierujcy KGB. Formalne rozkazy dla
wojska i KGB, nakazujce przejcie wadzy , zostay wy dane 19 sierpnia o czwartej nad ranem.
Putinowie usy szeli o ty m w ten sam sposb co reszta kraju najpierw za porednictwem serii
komunikatw radiowy ch, a potem specjalny ch wiadomoci w telewizji pastwowej, ktry mi
przerwano transmisj Jeziora abdziego. Sobczak zbudzi si w pokoju moskiewskiego hotelu,
kiedy znajomy z Kazachstanu zatelefonowa do niego, eby podzieli si wieciami. Czogi
i wojska desantowe w wozach opancerzony ch ju wy jechay na ulice Moskwy . Sobczak
z ochroniarzami i kierowc udali si na dacz Jelcy na, by doczy do najwy szy ch urzdnikw
nowo wy branego parlamentu Rosji, gdzie organizowao si ognisko oporu. Nazwiska Sobczaka
i Jelcy na znajdoway si na listach osb, ktre KGB miao aresztowa, nikogo jednak nie
zatrzy mano. Jelcy n nalega, eby Sobczak wrci do Leningradu i stan na czele tamtejszy ch si
sprzeciwiajcy ch si puczowi. Mer z jedny m z ochroniarzy przedosta si na lotnisko
Szeremietiewo i zarezerwowa najbliszy rejsowy lot do Leningradu. Pomimo wprowadzenia
stanu wy jtkowego puczy ci pozwolili, by y cie w kraju toczy o si mniej wicej normalnie, nie
zawieszono wic pocze. Trzej oficerowie KGB, ktrzy czekali na Sobczaka w hali odlotw,
mieli rozkaz go aresztowa, ale nie wy konali polecenia, ty lko czekali, a wsidzie na pokad.
Miaem wic czterech ochroniarzy , w ty m trzech uzbrojony ch w karabiny maszy nowe
wspomina t chwil Sobczak38. Zamach stanu, ktrego reformatorzy od dawna si obawiali,
zacz si zmienia w fars.
W Leningradzie zwierzchnik tamtejszy ch si zbrojny ch genera pukownik Wiktor Samsonow
te dosta rozkaz mobilizacji wojska. O dziesitej rano wy stpi w telewizji ogosi, e
wprowadzono stan wy jtkowy oraz zdelegalizowano demonstracje i zgromadzenia publiczne,
a take rozwiza wszy stkie partie polity czne i organizacje spoeczne, ktre pojawiy si w cigu
ostatnich dwch lat niczy m grzy by po deszczu. Zapowiedzia te utworzenie Komitetu Stanu
Wy jtkowego, ktry mia zastpi niedawno wy brane wadze miasta. W skad komitetu weszli
lokalni dowdcy wojska i KGB oraz nowy I sekretarz partii komunisty cznej Bory s Gidaspow. Nie
by o wrd nich Sobczaka, ale na licie znalazo si nazwisko kontradmiraa Wiaczesawa
Szczerbakowa, ktrego Sobczak mianowa najpierw zastpc przewodniczcego rady , a potem
wicemerem. Ten te spdza urlop nad Morzem Czarny m, a po powrocie do Leningradu
zaprzecza, e by zaangaowany w pucz. Samolot z Sobczakiem na pokadzie wy ldowa
o czternastej, do tej pory jednak wojsko wci nie wy szo na ulic. Rozkaz generaa Samsonowa
nie zosta wy konany .
Szef lokalnej milicji Arkadij Kramariew wy sa po Sobczaka samochd, ktry zawiz go
prosto do dowdztwa wojskowego przy placu Paacowy m naprzeciwko Ermitau, gdzie zebra si
leningradzki Komitet Stanu Wy jtkowego. Kramariew ju tam by i w otwarty sposb sprzeciwia
si rozkazowi Samsonowa, by oczy ci miasto z demonstrantw, ktrzy zaczli gromadzi si
wok ratusza przy Mary jskim Prospekcie.
Sobczak wszed zdecy dowany m krokiem na sal i nie przebierajc w sowach, oskary
czonkw komitetu o nielegaln konspiracj, za ktr zapac wasn Nory mberg. Zignorowa
Gidaspowa, sekretarza partii, ktry mia go zastpi na fotelu merowskim, i skierowa ostrze
wciekoci przeciwko Samsonowowi. Przy pomnia mu szczeglne przy padki wy korzy stania
dowdcw wojskowy ch przez zdeprawowany ch lub wrcz wy stpny ch przy wdcw party jny ch
midzy inny mi spraw zabjstw w Gruzji, ktr sam bada. Jako urodzony adwokat wy tkn
generaowi brak podstaw prawny ch do samodzielnego wy dawania rozkazw, poniewa
w Leningradzie nikt nie uzna oficjalnie stanu wy jtkowego. Pniej Kramariew opowiada, e
Sobczak strofowa generaa w sposb, z jakim nigdy si nie spotka podczas swojej wieloletniej
suby 39. Jeeli zdecy dujesz si na ten zgubny krok, wszy scy zapamitaj ci jako zdrajc
i kata mwi Sobczak40. Nie wiadomo, czy na generaa silniej wpy no oburzenie Sobczaka,
czy raczej jego logika, w kady m razie obieca, e jeszcze raz przemy li wy prowadzenie wojska
na ulic i przez kilka najwaniejszy ch godzin targay nim wtpliwoci.
Sobczak skierowa si nastpnie do lokalnej telewizji i jeszcze tego samego dnia wieczorem
przemwi na y wo do mieszkacw Leningradu. Wy stpi w towarzy stwie Szczerbakowa i Jurija
Jarowa, lidera okrgowy ch organw ustawodawczy ch. Obu przedstawiono jako lokalny ch
przy wdcw Komitetu Stanu Wy jtkowego, lecz opinia publiczna moga odnie wraenie, e
przestali popiera pucz. Kanay telewizji publicznej w Moskwie wpady w rce puczy stw, ale
telewizja leningradzka pozostaa wolna i swobodnie transmitowaa swj program na du cz
Rosji. Kierownik stacji pozwoli na emisj wy stpienia Sobczaka dziki obecnoci Szczerbakowa,
my lc, e ten przej wadz41. Kolejny raz kto prbuje zamy ka naszemu narodowi drog do
wolnoci, demokracji i prawdziwej niepodlegoci zacz Sobczak. Zachca mieszkacw,
eby zgromadzili si rano na placu Paacowy m. O organizatorach zamachu stanu mwi by li
ministrowie, a dalej po prostu oby watele, bo w taki sposb zwracano si do podsdny ch42.
Pierwszego, najwaniejszego dnia puczu Wadimir Putin zosta na play nadmorskiego kurortu
ponad osiemset kilometrw od centrum wy darze. Wieczorem 19 sierpnia skontaktowa si
telefonicznie z Sobczakiem, ale nie wrci od razu do Leningradu, chocia prawdopodobnie mia
tak moliwo. Ty mczasem zwleka do nastpnego dnia i wy kupi bilet na rejsowy lot
z Kaliningradu43. Wedug wszy stkich relacji by gboko rozdarty . Przed ptora rokiem wrci do
Leningradu z rozpadajcego si sowieckiego imperium w Europie Wschodniej, zaniepokojony
jak twierdzi e bratnie narody zostay opuszczone w potrzebie, upokarzajcy m powrotem
Armii Radzieckiej i oficerw wy wiadu oraz triumfem NATO, Zachodu i kapitalizmu. Teraz sam
Zwizek Radziecki rozchodzi si w szwach, a jego republiki, nawet sama Rosja zaczy
bezadnie dry fowa w kierunku niezalenoci. To zjawisko by o ni mniej, ni wicej ty lko
rozbiorem pastwa, a zdaniem Putina organizatorzy puczu chcieli po prostu powstrzy ma ten
proces. Uwaa, e mieli szlachetne zamiary . W jego opinii szef KGB Kriuczkow, ktrego
powszechnie uwaano za pompaty cznego, chy trego nudziarza, by bardzo przy zwoity m
czowiekiem44. Intencje Kriuczkowa by y jednoznaczne, ale tego samego nie mona
powiedzie o lojalnoci KGB. Wielu oficerw oddany ch nowemu rosy jskiemu rzdowi wspierao
Bory sa Jelcy na i przeciwnikw puczu informacjami wy wiadowczy mi, a na domiar zego
umoliwiao im druk materiaw propagandowy ch. Cz modszy ch funkcjonariuszy
przy gotowaa nawet szkic owiadczenia potpiajcego zamach stanu45. Podpukownik Putin
pracowa na rzecz jednego z czoowy ch radzieckich demokratw, musia zatem opowiedzie si
po jednej ze stron.
20 sierpnia, tu po wicie, Sobczak wy ruszy do olbrzy miej fabry ki Kirowa, ktra produkowaa
czogi, cigniki i turbiny wy korzy sty wane w konstrukcjach atomowy ch okrtw podwodny ch
i lodoamaczy . Ten najwikszy w miecie zakad obrs legend w ZSRR dziki roli, ktr odegra
w Wielkiej Wojnie Ojczy nianej nie przerwa pracy przez cay czas oblenia, chocia
znajdowa si ledwo kilka kilometrw od frontu. Sobczak postara si przy by na miejsce przed
porann zmian, eby urzdzi wiec z udziaem trzy dziestu ty sicy pracownikw fabry ki.
Przemawia przez megafon, stojc przed samochodem, a potem zarzd zakadw pozwoli
robotnikom na masowy udzia w wiecu, ktry Sobczak zwoa na placu Paacowy m. Od tej pory
ju caa fabry ka, milicja i wikszo wy brany ch wadz miasta jawnie bojkotoway pucz.
Wieloty siczna kolumna pracownikw fabry ki Kirowa przemaszerowaa prospektem Staczek do
centrum miasta. Wiedzieli, czy m to si moe skoczy mwi jeden z uczestnikw, operator
maszy ny . Ale czuli si ludmi, my lcy mi istotami. Przestali si ba46.
Leningrad od kilkudziesiciu lat nie widzia takich tumw jak ten, ktry zgromadzi si tamtego
dnia. Ponad sto trzy dzieci ty sicy ludzi kbio si na placu Paacowy m i na okoliczny ch ulicach
w promieniu kilku przecznic. Przed Ermitaem zawis transparent z hasem: NIE dla zamachu
stanu!. W przeciwiestwie do napitej atmosfery w Moskwie, gdzie demonstranci musieli si
liczy z obecnoci w miecie oddziaw zbrojny ch, leningradzki wiec przebiega w spokojnej,
penej nadziei atmosferze, a oficerowie milicji i agenci KGB, ktrzy mieli mu zapobiec, raczej
czuwali nad bezpieczestwem jego uczestnikw. Jeden z wczesny ch arty kuw prasowy ch
podaje nawet informacj, e Sobczak zaplanowa szczegy organizacji tego wiecu z lokalny m
szefem KGB Kurkowem i obieca, e bdzie to demonstracja pokojowa47. Wy stpienie Sobczaka
trwao krtko, a po nim gos zabra Dmitrij Lichaczow, szanowany lingwista, kulturoznawca
i history k literatury , ktry przey Guag i przy musow emigracj; przekony wa, e ludzi nie
wolno dalej rzuca na kolana. Wieczorem Sobczak pojawi si na nadzwy czajnej sesji Rady
Miejskiej w Paacu Mary jskim. Sy tuacja w Leningradzie jest pod kontrol legalny ch organw
wadzy zameldowa. Leningrad by pierwszy m miastem, w ktry m zamach stanu ponis
fiasko.
Po poudniu Putin wrci z Kaliningradu, ale nie poszed na wiec na placu Paacowy m.
Doczy do Sobczaka w Paacu Mary jskim i ju tam zosta. Przedtem obejrza zwoan
poprzedniego wieczoru konferencj prasow samozwaczego p.o. prezy denta Zwizku
Radzieckiego Giennadija Janajewa sucha, jak ten powtarza szerzone przez Komitet Stanu
Wy jtkowego kamstwa o stanie zdrowia Gorbaczowa i zapowiada, e pooy kres nowej
wielkiej smucie, nawizujc do okupacji, wojny i godu, ktre nastpiy po mierci Bory sa
Godunowa na przeomie XVI wieku. Wstpilimy na drog gbokich reform i ju daleko ni
zaszlimy . Zwizek Radziecki znalaz si w momencie, kiedy to musi stawi czoo powanemu
kry zy sowi, ktrego eskalacja moe postawi pod znakiem zapy tania kierunek reform, a take
doprowadzi do grony ch kataklizmw na arenie midzy narodowej ostrzega Janajew, ale
podczas przemwienia dra mu gos i trzsy si rce. Obecni na konferencji dziennikarze zaczli
mu zadawa niewy godne py tania, a niektrzy nawet kpili z jego nieprawdopodobny ch
odpowiedzi.
Putin twierdzi, i ju wtedy wiedzia, e los puczu jest przesdzony . Bez wzgldu na to, jak
bardzo by lojalny wzgldem KGB, nie mia zamiaru sucha rozkazw tego komitetu, chocia
popiera przy wiecajcy mu cel ratowania zwizkowego charakteru pastwa. Podejmowane
przez puczy stw prby przy wrcenia radzieckiej potgi prowadziy raczej do jej upadku. Do
tamtej pory waciwie nie rozumiaem zachodzcej w Rosji transformacji mwi,
wspominajc okres po swoim powrocie z Niemieckiej Republiki Demokraty cznej. Przepady
wszy stkie cele i ideay , ktry mi si kierowaem, gdy zaczem pracowa dla KGB. Poparcie
Sobczaka oznaczaoby jednak zamanie przy sigi zawodowej. Dlatego po szesnastu latach suby
w Komitecie Bezpieczestwa Pastwowego zdecy dowa si zoy rezy gnacj.
By a to, jak twierdzi, jego druga rezy gnacja. Powiedzia, e rok wczeniej, w znacznie mniej
dramaty czny ch okolicznociach, wy sa podobny list. Podczas burzy polity cznej zwizanej
z Rad Miejsk, a potem z obsad stanowiska mera do Putina docierao wiele insy nuacji
doty czcy ch jego pracy w wy wiadzie; jedni ludzie chcieli w ten sposb osign jakie korzy ci,
inni grozili, e go zdemaskuj. W kady m razie kady z nich czego chcia od Putina, a on w kocu
mia po dziurki w nosie ty ch bezwsty dny ch szantay 48. Chcc chroni Sobczaka i jego
reputacj, powiedzia mu o swoich dowiadczeniach zawodowy ch, zanim zosta doradc mera.
Powiedzia, e by a to dla niego najtrudniejsza decy zja w y ciu, ale z cikim sercem napisa
i wy sa do KGB swoj rezy gnacj. Ta jednak pozostaa bez odpowiedzi. Nigdy wicej nie
dotara do niego adna informacja doty czca tego listu, ktry widocznie przepad w administracji,
o ile w ogle do niej dotar. Sam te nie stara si dowiedzie, jak rozpatrzono jego decy zj jest
to niekonsekwencja, z ktrej nigdy w jasny sposb si nie wy tumaczy .
Podczas nieudanego puczu Janajewa Putin powiedzia Sobczakowi, e podj decy zj
o odejciu z KGB, dajc swojemu szefowi i mentorowi w ten sposb jasno do zrozumienia, e
opowiada si po jego stronie. Zamach stanu wy woa fal protestw wrd spoeczestwa, lecz
sy tuacja w Leningradzie wci by a niepewna. Jelcy n penicy obowizki prezy denta Rosji
wy da dekret, ktry m nominowa Szczerbakowa na dowdc si zbrojny ch obwodu
leningradzkiego w miejsce generaa Samsonowa ten fakty cznie posucha ostrzee Sobczaka
i pozosta poza gwny m nurtem wy darze. Putin zaj si organizacj obrony Paacu
Mary jskiego i rozda pistolety doradcom Sobczaka, chocia pniej utrzy my wa, e tak jak
w Drenie swj subowy rewolwer zamkn w sejfie i nigdy go nie wy jmowa. Kilka ty sicy
demonstrantw wci pozostawao na placu przed ratuszem i trzy mao nerwow stra na
prowizory czny ch bary kadach, ktre na niewiele by si zday w przy padku zdecy dowanej akcji
militarnej. Putin znowu znalaz si w budy nku otoczony m przez niespokojny tum dajcy
wolnoci, ty le e ty m razem by po tej samej stronie bary kady .
Wrd demonstrantw zaczy kry plotki o nadcigajcej interwencji zbrojnej, a o trzeciej
w nocy nadszed raport, e specjalny elitarny oddzia wojska opuci tajn baz na terenie miasta
i ruszy w kierunku ratusza. Zmiot nas w pi minut ostrzega Szczerbakow. Dla wasnego
bezpieczestwa Sobczak i Putin uciekli z Paacu Mary jskiego i spdzili reszt nocy w fabry ce
Kirowa.
Ty mczasem o wicie 21 sierpnia by o ju po puczu. Gorbaczow zosta uwolniony z aresztu
domowego i ruszy do Moskwy . Bory s Jelcy n, bdcy twarz si oporu, mia zosta najwy szy m
przy wdc nowo powstajcego pastwa rosy jskiego. Sobczak sta na czele przeciwnikw puczu
w Leningradzie, a po nieudany m zamachu stanu zosta jedny m z najwaniejszy ch polity kw
demokraty czny ch w kraju. Po upadku Zwizku Socjalisty czny ch Republik Radzieckich Wadimir
Putin znalaz si, niekoniecznie z wasnej woli, po stronie zwy cizcw. Nie podziela jednak euforii
wielu swoich rodakw. Przeciwnie, by o to dla niego trudne dowiadczenie. Ludmia i znajomi
Putina twierdzili, e w ty m okresie wy stawiony by na najcisz prb. Prawd rzekszy ,
czuem si tak, jakby kto podar moje y cie na strzpy mwi sam Putin49. Zdaniem
pukownika Leszczewa, ktry dowodzi leningradzk placwk KGB, rezy gnacja Putina wy nikaa
z pragmaty zmu, a nie z pobudek idealisty czny ch. Nie mia perspekty w rozwoju, zreszt w ogle
nie by o wiadomo, co si dalej stanie ze sub wy wiadowcz50. Po prostu oceni, jaka decy zja
niesie za sob mniejsze ry zy ko. Gdy by pucz si powid, trafiby do aresztu. W najlepszy m razie
po rezy gnacji wy ldowaby na bezrobociu. W tej sy tuacji czeka, a szala przechy li si na
korzy przeciwnikw puczu. Leonid Poochow, ktry studiowa z nim prawo na Leningradzkim
Uniwersy tecie Pastwowy m, pniej zosta prokuratorem wojskowy m, w epoce gasnosti za
ujawni okropne ry tuay chrztu mody ch onierzy w radzieckim wojsku, nie mg si otrzsn
z szoku, dowiedziawszy si, e jego kolega rzuci sub. Woodia dwa razy bardzo mnie
zaskoczy . Za pierwszy m razem, gdy wstpi do KGB, a za drugim gdy z niego odszed
wy zna51.
CZ DRUGA
 ROZDZIA 5

SZPIEDZY WCHODZ SI OGRZA

W 1991 roku Igor Szadchan przez cztery miesice krci film dokumentalny w Nory lsku,
przy gnbiajcy m przemy sowy m miecie w pnocnej czci Sy berii. To odlege miejsce za
koem podbiegunowy m ledwo nadaje si do y cia, ale pod nim spoczy waj zoa
najcenniejszy ch mineraw na wiecie niklu, miedzi i inny ch metali. Ju w latach trzy dziesty ch
ubiegego wieku Zwizek Radziecki zacz budowa tam obz karny , a potem wznis cae miasto.
Jego mieszkacy mieli wy doby wa rudy z kopal cigncy ch si wiele kilometrw pod ziemi.
Szadchan pojecha tam, eby udokumentowa mniej opty misty czn prawd, o ktrej przed
gasnosti nie wolno by o mwi e Nory lsk nie jest zaszczy tny m sy mbolem radzieckiego
zwy cistwa nad natur, lecz odludn, zamarznit wy sp archipelagu Guag, zbudowan na
kociach swoich ofiar.
Pidziesiciojednoletni i kompletnie y sy Szadchan pochodzi z Leningradu. Zdoby saw,
rey serujc program telewizy jny Test dla dorosych, ktry telewizja zacza nadawa w 1979
roku, a w 1991 roku wci by na antenie. Prowadzi w nim wy wiady z grup dziesiciorga dzieci
i z ich rodzicami, utrwalajc zmiany w ich y ciu na przestrzeni lat. Atutem Szadchana by a
atwo, z jak nawizy wa dialog; umia wy cign z rozmwcw ich najgbsze nadzieje,
a jednoczenie prowadzi rozmowy taktownie, unikajc tematw, ktre mogy rozdrani cenzur
w epoce Breniewa, ale i tak rzucajc wiato na wiele spraw. Zamierza wprowadzi na anten
nowy program pod ty tuem nieg moje przeznaczenie; zamierza w nim rozmawia z ludmi,
ktrzy przey li Guag w Nory lsku, ale Dmitrij Rodiestwienski, dy rektor programowy jego stacji,
mia dla niego inne, pilniejsze zadanie. Poprosi Szadchana o przedstawienie portretw
wsppracownikw mera Leningradu. Rodiestwienski ktry pniej zaoy firm Russian
Video i zaj si produkcj programw telewizy jny ch sdzi, e dobrze to zrobi interesom stacji
nalecej teraz prakty cznie do mera, i zasugerowa, eby Szadchan zacz od jednego
z urzdnikw wy szego szczebla.
Kim jest ten Putin? zapy ta Szadchan1.
Jesieni, gdy Szadchan wrci z Nory lska, zdawao mu si, e znalaz si w zupenie inny m
miecie ni to, z ktrego wy jecha. Zamiast partii komunisty cznej sprawowali w nim wadz
demokraci. Niepowodzenie sierpniowego puczu przy spieszy o rozpad Zwizku Radzieckiego
zostao mu jeszcze ty lko kilka ty godni. Ukarano rebeliantw, midzy inny mi Wadimira
Kriuczkowa, szefa KGB, ktry te podzielono na kilka sub specjalisty czny ch podlegy ch
polity cznej kontroli nowy ch przy wdcw Rosji. Zajmujcy si tropieniem dy sy dentw V
Zarzd Gwny zosta rozwizany . Gorbaczow wrci na swoje stanowisko, ale okazao si, e jest
gow pastwa dzielcego si na pitnacie niepodlegy ch republik. W rkach rosy jskiego
parlamentu w Moskwie zoonego ze Zjazdu Deputowany ch Ludowy ch i mniejszej Rady
Najwy szej, w ktrej skad wchodzio dwustu pidziesiciu dwch czonkw spoczy waa
niekwestionowana wadza ustawodawcza. 6 wrzenia raty fikowa wy niki referendum, ktre
odby o si trzy miesice wczeniej w Leningradzie. Miasto odzy skao nazw Sankt Petersburg,
ktr nada mu przed niemal trzy stu laty car Piotr Wielki. Sobczak patronowa uroczy stoci
ponownego chrztu, ktra odby a si 7 listopada specjalnie wy bra na t okazj siedemdziesit
czwart rocznic rewolucji padziernikowej.
Po puczu prezy dent nowej Rosji Bory s Jelcy n zakaza dziaalnoci partii komunisty cznej,
a Sobczak skrztnie skorzy sta z okazji, by j pogrzeba take w swoim miecie. Przej
kompetencje partii, jej majtek i infrastruktur midzy inny mi siedzib Komitetu Centralnego
w Insty tucie Smolny m, gdzie wczeniej znajdowa si zakon, a potem szkoa eska, w ktrej
Lenin postanowi umieci swj bolszewicki rzd. Teraz ten barokowy zaby tek sta si
merostwem. To posunicie sy mbolizowao triumf si demokraty czny ch w nowej Rosji, ale te
zapowiadao zakusy Sobczaka, by skupi rzeczy wist wadz jedy nie w swoich rkach ju
w pierwszy ch latach epoki postkomunisty cznej2.
Sobczak mianowa Putina przewodniczcy m powoanego komitetu do spraw kontaktw
gospodarczy ch z zagranic, a ten przenis si do nowego gabinetu w Smolny m. Naladujc
Sobczaka, zastpi portret Lenina jeden z wielu, ktre zdobiy gabinety aparatczy kw ry cin
przedstawiajc Piotra Wielkiego. Na nowy m stanowisku Putin wspiera mera w zwalczaniu
podejmowany ch przez komunistw party zanckich prb szkodzenia ich nastpcom. Dba
o sprawn realizacj polece Sobczaka, zmierzajcy ch do odebrania partii kolejny ch dbr.
Stojcy naprzeciw Smolnego po drugiej stronie ulicy Dy ktatury Proletariatu Dom Doskonalenia
Polity cznego, nowoczesny , oboony marmurem gmach, od dawna nalea do KPZR, ale
Sobczak postanowi utworzy w nim midzy narodowe centrum biznesu, ktre wkrtce zaczo
przy ciga zmy lny ch radzieckich przedsibiorcw, poniewa ci szy bko odkry li, e w nowej
Rosji pojawi si wielkie perspekty wy na robienie interesw. By li wrd nich tacy biznesmeni,
jak Dmitrij Rodiestwienski z pastwowej telewizji czy Wadimir Jakunin, by y przedstawiciel
handlowy ZSRR w ONZ. Ich osob kontaktow na kory tarzach wadzy mia zosta wy znaczony
przez Sobczaka niepozorny by y oficer KGB.
Niedobitki partii komunisty cznej wci zajmoway pokoje w jedny m skrzy dle centrum
biznesu, a jej akty wici wy zy wajco wy wiesili na dachu radziecki sztandar z sierpem i motem.
By to jedy nie akt sy mboliczny , niemniej Putin kaza zdj flag. Nastpnego dnia komunici
wcignli now. T te Putin kaza usun. Sy tuacja powtarzaa si tak dugo, a komunistom
skoczy y si flagi, wic zaczli sami je szy jedna z ostatnich by a bardziej brunatna ni
czerwona. W kocu Putin stwierdzi, e ju dosy tej zabawy , i kaza zdemontowa cay maszt3.
Tak jak Sobczak nie mia cierpliwoci do ludzi, ktrzy mu si sprzeciwiali.

P omy s filmu dokumentalnego dla telewizji o czonkach gabinetu mera wy szed od Sobczaka.

Rozumia, jak wan rol odegraa telewizja w jego wasnej karierze na Zjedzie Deputowany ch
Ludowy ch, i wierzy , e dziki prezentacji swojego ciko pracujcego gabinetu utrwali
w spoeczestwie przekonanie, e to on, a nie Rada Miejska jest najwaniejsz wadz
w Petersburgu. Szadchan nie by entuzjast tego pomy su. Dopiero co skoczy nagry wa
wy wiady z ludmi, ktrzy przez naduy cia wadzy cierpieli przez wiele lat w Guagu.
Ty mczasem teraz kazano mu i do gmachu, ktry jeszcze do niedawna by siedzib
odpowiedzialnej za ich nieszczcia partii komunisty cznej. Przedtem by tam ty lko raz i stery lne
kory tarze budy nku wy woay u niego gsi skrk. Ty m razem na ty ch samy ch kory tarzach
w samy m sercu wadzy polity cznej stay grupy ludzi i rozbrzmiewa gwar rozmw, nie ty lko po
rosy jsku, ale i w obcy ch jzy kach.
W biurze Putina na parterze Smolnego powita go Igor Sieczin, ktrego niskie stanowisko
i pozbawiony ogady wy gld atwo mogy wprowadzi rozmwc w bd, poniewa by
czowiekiem, ktry duo podrowa po wiecie i py nnie mwi po portugalsku4. Studiowa
z Putinem w jednej grupie na uniwersy tecie, pracowa w Mozambiku, a w latach
osiemdziesity ch w Angoli jako tumacz radzieckich doradcw wojskowy ch, chocia wielu
podejrzewao, e by take agentem KGB albo wy wiadu wojskowego. Sta si nieodczny m
doradc Putina, ktrego gabinet a wkrtce te gabinet Sobczaka by peen takich ludzi jak
Sieczin, weteranw zimnej wojny , ktrzy stracili grunt pod nogami, gdy zawalio si radzieckie
imperium. Putin wy jani Szadchanowi, jak Sobczak wy obraa sobie planowany program
dokumentalny , i skomplementowa jego profesjonalizm przy krceniu Testu dla dorosych, ale
przy okazji prbowa narzuci swoje warunki, proszc o dostarczenie przed nagraniem listy
py ta. Szadchan si sprzeciwi. Pracuj wedug zasady , e pan nie powinien zna py ta, a ja
odpowiedzi powiedzia, a Putin da si przekona5. Wy wiady prowadzono przez kilka dni
w listopadzie 1991 roku. Putin nie wy glda na swoje trzy dzieci dziewi lat, mia wci blond
wosy , chocia rzedniejce. By taki niski i szczupy , taki niepozorny , e niemal nie pasowa do
nieproporcjonalnie wielkich sal, w ktry ch Szadchan nagry wa cz filmu. Ale ju w gabinecie
Szadchan ustawi kamer bardzo blisko, klaustrofobiczny kadr cakowicie wy peniy intensy wnie
niebieskie oczy Putina i jego mikkie usta z cieniem zarostu. Rey ser zacz od banalny ch py ta
o wiek, rodzin, edukacj, a nawet o znak zodiaku. (Chy ba Waga odpar Putin. Ale nie jestem
pewien). Zapy ta o jego psa, prac i polity k nowej Rosji.
Zaraz miao pa oczy wiste py tanie o karier przed prac we wadzach miasta. Po latach Putin
twierdzi, e sam tak zaaranowa ten wy wiad, eby ujawni swoje zwizki ze znienawidzon
przez wielu organizacj, ktr akurat rozwizy wano. Kry ty cy Sobczaka oraz inni ludzie ostrzegali
Putina, e jeeli kto odkry je jego wci nieujawnion przeszo wy wiadowcz, moe uy tej
wiedzy przeciwko niemu albo merowi, wic uzna, e lepiej samemu si przy zna, eby wy trci
bro z rki ewentualny m przeciwnikom. Szadchan wy wiadczy mu zapewne wiksz przy sug,
ni zamierza. Bdc niewolnikiem metafor, sfilmowa modego doradc mera, gdy ten jecha
swoj wog, i podoy pod ten obraz melodi sonaty z Siedemnastu mgnie wiosny, ukochanego
przez Rosjan miniserialu telewizy jnego z 1973 roku, ktrego pierwowzorem by a powie
napisana podobnie jak Tarcza i miecz we wsppracy z KGB6. Jego bohaterem jest podwjny
agent w hitlerowskich Niemczech, Max Otto von Stirlitz, a serial naley do gatunku uwielbiany ch
przez Putina radzieckich thrillerw szpiegowskich7. Gdy jednak Szadchan zapy ta go przed
kamer o przeszo zawodow, Putin przy j obronny ton i sprawia wraenie dotknitego.
Wy glda na to, e nie moemy sobie odpuci tego tematu powiedzia.
Przy zna pan jednak, e nieczsto mona spotka oficera wy wiadu, w kady m razie takiego,
ktry si do tego przy znaje odpar Szadchan.
Nigdy nie wiadomo rzek tajemniczo Putin. Moliwe, e czsto ich pan spoty ka, ty le e
oni o ty m wiedz, a pan nie8.
To wy znanie miao cig dalszy w dugim wy wiadzie opublikowany m 25 listopada w gazecie
Czas Pik (Godzina Szczy tu)9. Putin nie wy piera si swojej przeszoci, ale nalega, eby
odrni jego prac od zbrodni KGB i bezlitosnej krucjaty komitetu przeciwko ludziom, ktrzy
sprzeciwiali si nieudanemu zamachowi stanu. Powiedzia dziennikarce gazety , e KGB sta si
potworem, przesta spenia zadanie, do ktrego zosta powoany , czy li ochron pastwa
przed wrogami zewntrzny mi. Podkrela, e jego praca polegaa na gromadzeniu informacji
wy wiadowczy ch za granic i e nie mia nic wsplnego z represjami, ktry m KGB poddawa
zwy ky ch oby wateli. Ponadto wy ranie da do zrozumienia, e adna agencja wy wiadowcza na
wiecie nie mogaby istnie bez tajny ch agentw. Tak by o, tak jest i tak bdzie. Zapewni, e
dla niego to ju przeszo, ale nie auje, e zdecy dowa si na tak karier.
Nie wsty dzi si pan przeszoci? dopy ty waa jego rozmwczy ni Natalia Nikiforowa.
Nie wsty dz si odpar. auj, e doszo do zbrodni. Ja ich jednak nie popeniem. I nie
usprawiedliwiam ich, chocia usprawiedliwianie jest atwiejsze ni podjcie zdecy dowany ch
krokw.
 Takim zdecy dowany m krokiem by a dla niego rezy gnacja z pracy w KGB fakt, o ktry m
wielokrotnie przy pomina.
Doda, e jego przeszo nie ty lko nie wy klucza go z pracy w administracji publicznej, ale
naby te wtedy umiejtnoci, dowiadczenie, py nna znajomo jzy ka niemieckiego, a take
znajomo midzy narodowy ch procesw gospodarczy ch powinny by raczej postrzegane jako
zalety podczas suby miastu i nowej rosy jskiej demokracji. Zapy tany przez Nikiforow, czy
midzy narodowi partnerzy miasta nie bd mieli nic przeciwko obecnoci szpiegw KGB
w otoczeniu Sobczaka, Putin po prostu zwrci jej uwag na to, e amery kaski prezy dent George
H.W. Bush przed objciem urzdu by dy rektorem CIA, Centralnej Agencji Wy wiadowczej,
i nikt go przez to nie zdy skwalifikowa jako kandy data na najwy sze stanowisko w pastwie.
W takiej atmosferze mijay burzliwe dni po sierpniowy ch wy darzeniach. Wszy stko stano na
gowie i wszy stko wy dawao si moliwe, nawet publiczne mwienie o odwieczny ch
tajemnicach. Spoeczestwo niemal bezkrwawo (oprcz trzech ofiar w Moskwie) zdawio
zamach stanu, po prostu nie uznajc wy niku zmaga o wadz na wy sokich szczeblach sowieckiej
hierarchii. Nowa Rosja dawaa radosn, uderzajc do gowy szans na wolno, y cie bez
strachu w kraju, w ktry m mona by szczery m, odpowiada za swoje czy ny i zadba o swoj
odnow w duchu nowy ch czasw. Rosja bory kaa si z trudnociami ekonomiczny mi, ale ta
pomniejszona spadkobierczy ni Zwizku Radzieckiego moga w kocu powoa demokraty czny
rzd, zakoczy okres zimnowojennej izolacji i otworzy si na Europ i reszt wiata. Podczas
swojego debiutu w wietle reflektorw, ktry jeszcze kilka miesicy wczeniej by by nie do
pomy lenia, Wadimir Putin zaprezentowa si jako zdeklarowany demokrata. Lecz ju wtedy ,
u zarania rosy jskiej demokracji, ostrzega, e wiara w silne pastwo jego akceptacja, a nawet
tsknota za nim jest naturaln cech temperamentu rosy jskiego spoeczestwa. Bez wzgldu na
to, jak smutno, jak gronie to brzmi, wierz, e w naszy m kraju moliwy jest okresowy zwrot ku
totalitary zmowi. Nie naley jednak obawia si tego zagroenia ze strony organw cigania, sub
bezpieczestwa, policji ani nawet armii. Niebezpieczna jest mentalno mentalno naszy ch
rodakw i nasza wasna. Kademu z nas musz przy zna, e rwnie mnie zdarza si sdzi, e
dziki narzuceniu surowego porzdku i egzekwowaniu go elazn rk y cie wszy stkich oby wateli
bdzie lepsze, wy godniejsze i bezpieczniejsze. Ty mczasem trzeba pamita, e to poczucie
komfortu wkrtce zniknoby bez ladu, poniewa owa elazna do bardzo szy bko zaczaby nas
dusi10.

P o puczu Sobczak osign szczy ty popularnoci i wadzy . Zosta najwaniejszy m po Jelcy nie
polity kiem rosy jskim11. Roztaczana przeze wizja Petersburga dorwny waa rozmachem jego
pry watny m ambicjom. Zamierza odtworzy splendor carskiej stolicy odnowi pery
architektury , pomniki i eleganckie kanay . Zaproponowa utworzenie wolnej strefy ekonomicznej,
eby przy cign inwesty cje zagraniczne, i przeprojektowa dawny Leningrad na nowe lnice
europejskie miasto stolic finansow i kulturaln, ktra mogaby konkurowa z Moskw o palm
pierwszestwa na scenie krajowej i midzy narodowej. Goci amery kaskiego sekretarza stanu
Jamesa A. Bakera III, ktry zjawi si w Petersburgu 15 wrzenia, a pi dni pniej Sobczak
polecia z Putinem do Londy nu na spotkanie z premierem Wielkiej Bry tanii Johnem Majorem.
To by o pierwsze zetknicie Putina z Zachodem w padzierniku Sobczak wy bra si do
zachodnich Niemiec na zaproszenie kanclerza Helmuta Kohla, Putin za posuy mu jako zrczny
tumacz. Wkrtce Sobczak poczy siy z Henry m Kissingerem, jedny m z wy bitny ch
dy plomatw czasw zimnej wojny , jako wspprzewodniczcy midzy narodowego komitetu
ekspertw i przedsibiorcw, szukajcego inwestorw, ktrzy mogliby przeksztaci podupade
petersburskie fabry ki uzbrojenia oraz inne zakady produkcy jne w rentowne komercy jne
przedsibiorstwa. Kiedy Kissinger przy by do Petersburga, to wanie Putin powita go na lotnisku
i zawiz do rezy dencji mera, gawdzc o swojej przeszoci w KGB. Wszy scy przy zwoici
ludzie zaczy nali w wy wiadzie owiadczy ku jego wielkiej radoci Kissinger. Ja take12.
Sobczak zacz przeby wa za granic rwnie czsto jak w Petersburgu. Sta si znany na
cay m wiecie, Time pisa o nim jako o jednej ze wschodzcy ch gwiazd polity ki i czowieku,
dziki ktremu Rosja zmienia si w prn, nowoczesn wolnory nkow demokracj13. Ale jego
nastpne dziaania rozczaroway i zdumiay ty ch, ktrzy pokadali wielkie nadzieje w przy szoci
Rosji jako demokraty cznego kraju. Sobczak przez arogancj i popisy bezczelnoci bardzo szy bko
roztrwoni ogromny kapita polity czny . Wy woa zgroz wrd petersburskich liberaw
i inteligencji, kiedy jego biura zaludniy si aparatczy kami komunisty cznej nomenklatury , ktra
przecie miaa ju nigdy nie wrci14. Zdy skredy towany KGB te nie poprzesta na Putinie, lecz
bez przerwy wy sy a kolejny ch swoich weteranw w szeregi coraz liczniejszej administracji
Sobczaka. Pomimo pikny ch sw o demokracji Sobczak bardzo si stara zadowoli dy gnitarzy
sub bezpieczestwa, ktrzy utrzy mali wy sokie stanowiska. Na przy kad Wiktor Czerkiesow,
przy jaciel i by y wsppracownik Putina, znany z przeladowa dy sy dentw za przestpstwa
przeciw ZSRR, stan na czele petersburskiego oddziau jednej z agencji, ktre powstay po
rozpadzie KGB Ministerstwa Bezpieczestwa.
Zwolennicy reform by li zaniepokojeni; nie mogli zrozumie, dlaczego Sobczak zatrudnia
weteranw suby bezpieczestwa, on sam za przekony wa, e potrzebuje dowiadczony ch
profesjonalistw do rzdzenia miastem, nawet jeli to znaczy , e trzeba zaprosi do wsppracy
czonkw aparatw bezpieczestwa i insty tucji polity czny ch, ktre obiecy wa rozwiza. By
zapewni sobie wadz, potrzebowa aparatczy kw, a nie demokratw. Przez wiele kolejny ch lat
by to gwny dy lemat w Rosji. Modzi reformatorzy , tacy jak ekonomista Anatolij Czubajs,
ktry pomaga przy pisaniu pierwszy ch wnioskw o utworzenie w Petersburgu wolnej strefy
ekonomicznej, wkrtce zostali pozbawieni stanowisk albo zmarginalizowani w inny sposb.
Jesieni Czubajs wy jecha do Moskwy i wspar realizowany przez Jelcy na program
pry waty zacji, przez ktry sta si jedn z najczciej kry ty kowany ch osb w kraju15.

W trakcie konsolidacji wadzy wy konawczej stosunki Sobczaka z Rad Miejsk stay si jeszcze
gorsze ni w czasach wewntrzny ch poty czek przed upadkiem Zwizku Radzieckiego. Wielu
radny ch, szczeglnie najgorliwszy ch demokratw, obserwowao z niesmakiem jego autory tarne
cigoty . W pierwszej poowie 1992 roku rada postanowia postawi go w stan oskarenia, a jedn
z przy czy n by y poczy nania jego doradcy Wadimira Putina.
Zim 1991 roku przed Petersburgiem stao wiele wy zwa. Nic nie dziaao, a miastu brakowao
pienidzy . Przedsibiorstwa by y nastawione przede wszy stkim na wspprac z wojskiem i ju
przedtem ledwo wizay koniec z kocem po odpy wie kontraktw na produkcj uzbrojenia
zaczto je zamy ka. Rozpad ZSRR rozluni zalenoci ekonomiczne z teraz ju niepodlegy mi
ssiednimi republikami, ktre przedtem zaopatry way Leningrad w y wno i benzy n.
Z nadejciem zimy miasto musiao sign po rezerwy konserw, a cztery ty sice ton wieego
misa dotary na pki sklepowe dopiero w sty czniu. Moskwa jako stolica miaa lepiej
rozbudowan sie zaopatrzenia i dogodniejszy dostp do jego rde ni Petersburg, gdzie jeszcze
przez kilka lat sklepy dostaway jedy nie ochapy . W listopadzie Sobczak ostrzeg mieszkacw, e
braki osigny poziom kry ty czny 16.
Trudno zatem wy tumaczy , dlaczego jedn z pierwszy ch decy zji Sobczaka majcy ch
oy wi gospodark w miecie by o przeksztacenie Petersburga w nowe Las Vegas i wy znaczenie
Putina na czowieka odpowiedzialnego za t metamorfoz. Kasy na i jaskinie hazardu zaczy
zatem wy rasta jak grzy by po deszczu w ty m wy blaky m, chocia wci pikny m miecie, ktre
miao o wiele pilniejsze potrzeby ni automaty do gier. Nie ty lko Sobczak w Petersburgu postawi
na rozkwit hazardu ta ga rozry wki na dugo miaa si sta metafor caej rosy jskiej
transformacji ustrojowej, najbardziej widoczny m przejawem kapitalizmu, ktrego Rosjanie od
kilkudziesiciu lat by li pozbawieni. Teorety cznie pomy s Sobczaka mia uporzdkowa t nowo
powstajc bran z my l o ty m, e podatki z niej posu finansowaniu priory tetowy ch
programw socjalny ch17 lecz jednoczenie, decy zj mera, miasto miao zapewni
infrastruktur niezbdn do dziaalnoci kasy n. Sobczak chtnie korzy sta ze swy ch uprawnie
i rwnie czsto ich naduy wa take w inny ch branach. Rozdawa prawa do nieruchomoci
niczy m car ziemi. Przez najblisze dwadziecia lat Petersburg, tak jak Moskwa, by usiany
krzy kliw palet neonw i billboardw obiecujcy ch szy bkie pienidze, a wadze miasta ruszy y
do walki z przestpczoci zorganizowan.
 Putin odrobi zadanie domowe; dokadnie zbada, w jaki sposb Zachd reguluje bran
hazardow. Mg swobodnie podrowa poza granice bloku wschodniego i posmakowa y cia
w zaktkach wiata, ktre do tej pory zna jedy nie z raportw wy wiadu. W ramach jesiennego
rekonesansu polecia z Ludmi do Hamburga, gdzie oboje wraz z przy jacimi odwiedzili
Reeperbahn, sy nn dzielnic czerwony ch latarni, i jedno z hamburskich kasy n. Zdaniem Putina
to kolega namwi ich na pokaz eroty czny i ten kontakt z granicami wolnoci osobistej
z pawieniem si w nieoby czajny ch prakty kach bez stojcej na stray moralnoci pastwowej
ideologii ani nadzoru KGB odcisn na jego psy chice tak silne pitno, e jeszcze po dziesiciu
latach by w stanie opisa t scen z takimi szczegami, jak wzrost czy karnacja skry
wy stpujcy ch w show osb18.
Putin doszed do wniosku, e profity z grzechu powinny nalee do pastwa. Pierwotnie skania
si ku pastwowemu monopolowi, ktry miaby kontrolowa bran hazardow, chocia
zakazy wao tego obowizujce od niedawna w Rosji prawo anty monopolowe miao to uwolni
gospodark i przekaza jej cz w pry watne rce. W kocu komitet pod przewodnictwem Putina
zaoy przedsibiorstwo miejskie, to za kupio 51 procent udziaw we wszy stkich nowy ch
kasy nach, ktry m miasto przy znao koncesje. Dy widendy z ich dziaalnoci miay zasili kas
Rady Miejskiej. Petersburg nie dy sponowa gotwk, wic naby wa udziay w zamian za
zwolnienie z czy nszu w budy nkach bdcy ch wasnoci miasta, gdzie otwierano kasy na. Komitet
zatrudni radcw prawny ch, nauczy ciela Putina z czasw uniwersy teckich Walerija Musina oraz
Dmitrija Miedwiediewa, modego prawnika, ktry uczestniczy w kampanii Sobczaka, gdy ten
kandy dowa do Zjazdu Deputowany ch Ludowy ch. Przedsiwzicie okazao si niewy paem,
narzdziem do wy muszania haraczw, przez ktre wadze miasta powizay si z postaciami
z pwiatka; podobno by li wrd nich dawni agenci KGB oraz gangsterzy 19. Zaoona przez
miasto firma nazy waa si Neva Chance i uruchomia dwadziecia cztery kasy na, z ktry ch
wikszo nie uzy skaa koncesji od tworzcego si w Moskwie nowego rzdu. A zy ski, na ktre
liczy y wadze, nigdy nie wpy ny do miejskiej kasy . Kierownictwo kasy n po prostu umiejtnie
ukry wao wpy wy z tego opartego na rozliczeniach gotwkowy ch biznesu i zgaszao wadzom
same straty . Waciciele salonw gry kupowali nieruchomoci i zarabiali grube miliony , ale
miasto niemal nic z tego nie miao. miali si nam w twarz mwi pniej Putin, bronic
swojej roli w ty m przedsiwziciu.
Stworzenie warunkw dla uregulowanej gospodarki ry nkowej okazao si o wiele trudniejsze,
ni Putin i wielu inny ch rosy jskich urzdnikw si spodziewao. Wci brakowao podstaw
prawny ch dla sy stemu kapitalisty cznego, a Putinowi i wikszoci polity kw wy chowany ch na
picioletnich planach rozwoju i przy zwy czajony ch do absolutnej kontroli pastwa brakowao
dowiadczenia w zarzdzaniu gospodark. To by a pomy ka ty powa dla ludzi, ktrzy maj
pierwszy raz do czy nienia z wolny m ry nkiem przy zna Putin. Najbardziej na ty m bdzie
ucierpieli emery ci, nauczy ciele i lekarze20, ale ani wtedy , ani pniej nie zrobi nic w sprawie
skandaliczny ch strat w budecie miasta. Ty mczasem inni szy bko si bogacili, wy korzy stujc luki
w niedojrzay m sy stemie prawny m i ekonomiczny m, w czy m jak niektrzy podejrzewaj
pomagali im wy soko postawieni urzdnicy w rodzaju Putina.

P odejrzenia doty czce innej pomy ki Putina mogy mie dugotrwae konsekwencje,
wy woay wraenie panujcej wrd wadz miasta bezkarnoci, a jego samego pozbawiy
zaufania do spoeczestwa, ktre domagao si, by wadze odpowiaday za swoje decy zje. 4
grudnia 1991 roku Putin napisa list do federalnego ministerstwa gospodarki w Moskwie, w ktry m
prosi o zgod na wy sanie za granic warty ch ponad sto dwadziecia milionw dolarw
surowcw z przedsibiorstw wci nalecy ch do pastwa midzy inny mi siedmiuset
pidziesiciu ty sicy metrw szecienny ch drewna, stu pidziesiciu ty sicy ton ropy
naftowej, trzy dziestu ty sicy ton zomu i mniejszy ch iloci rzadkich metali, miedzi, aluminium,
cementu i amonu w zamian za ich rwnowarto w misie, male, cukrze, czosnku
i owocach21.
Ju drugi rok z rzdu Petersburg stawia czoo dotkliwy m brakom y wnoci i znowu wprowadzi
reglamentacj. Kry zy s zaostrzy si jeszcze bardziej, kiedy na pocztku 1992 roku rosy jski rzd
dopuci do pody ktowanego prawami ry nkowy mi wzrostu cen. Nawet tam, gdzie arty kuy
spoy wcze by y dostpne, z przy czy n ekonomiczny ch by y poza zasigiem biednej czci
spoeczestwa, do ktrej naleeli niemal wszy scy Rosjanie oprcz najbardziej
uprzy wilejowany ch jednostek. Szadchan w swoim programie dokumentalny m ukaza Putina
rozmawiajcego przez telefon z Sobczakiem o przy gotowaniach do spotkania z Jelcy nem. Kiedy
Putin odoy suchawk, chcia od razu udowodni, e ratusz kontroluje sy tuacj, wic
owiadczy do kamery , e Ukraina szy kuje dostaw dwch i p tony cukru. Ju wtedy jednak
w jego gosie mona by o wy czu znuenie marnotrawstwem i korupcj. Nie chwalmy dnia
przed zachodem soca powiedzia22.
Kiedy ratusz negocjowa warunki wy miany handlowej, Putin i jego zastpca Aleksander
Anikin podpisali kilkadziesit umw z odbiorcami. Wiele z nich otrzy may firmy , ktry ch
waciciele zdaniem pniejszy ch kry ty kw mieli powizania z merostwem lub samy m
Putinem. Kontrakty by y niedbale skonstruowane i cae przedsiwzicie wy gldao podejrzanie,
bo niektrzy odbiorcy by li umwieni, jeszcze zanim Putin otrzy ma od waciwego ministra
w Moskwie pozwolenie na wy mian towarw. Prowizje od ty ch umw by y osobliwie wy sokie
od 25 do 50 procent wartoci; cay zy sk z nich mia wpy n do kasy ratusza i zasili specjalny
fundusz sucy zwalczaniu klski godu, ale wikszo pienidzy znikna w tajemniczy ch
okolicznociach. Ponadto kontrakty wy ceniono wedug oficjalny ch kursw wy miany handlowej,
ktre zaniy y cen eksportowany ch towarw. Na domiar zego niemal nic nie importowano
w zamian. Zgoszono realizacj ty lko jednego kontraktu na dwie cy sterny oleju jadalnego
o czy m Putin sumiennie poinformowa Moskw. W najlepszy m razie pomy s wy miany
towarowej okaza si katastrofaln porak. W najgorszy m by zakrojony m na wielk skal
przekrtem.
Pozostajca w nieustannej wojnie z Sobczakiem Rada Miejska wszcza ledztwo pod
kierownictwem Mariny Salje, geolog o siwy ch wosach, a jednoczenie demokratki o szczeglnie
city m jzy ku. Razem z Jurijem Gadkowem, koleg z rady , dokadnie przy jrzeli si dwunastu
umowom, ktre bez cienia wtpliwoci zostay podpisane przez Putina lub Anikina, lecz istniay
podejrzenia, e gdzie ukry ty ch jest wicej takich dokumentw. Nie rozpisano zamwie
publiczny ch na te kontrakty , warte w sumie dziewidziesit dwa miliony dolarw. Z drugiej
strony nie istniao prawo, ktre wprost wy magao takich zamwie. Od sty cznia do maja Salje
i Gadkow gromadzili dowody , zbierali zeznania i przy gotowy wali dugie sprawozdanie, by na
koniec przedoy je caej Radzie Miejskiej. Putin wsppracowa z nimi podczas ledztwa,
chocia robi to niechtnie; dugo zwleka z przedstawieniem niektry ch koncesji i kontraktw,
mwic, e musi chroni swoje tajemnice handlowe. Salje i Gadkow podejrzewali, e chodzio
raczej o to, e te dokumenty wy kazay by , kto ju si wzbogaci na cierpieniu mieszkacw
Petersburga.
Putin nie wy jani, wedug jakiego klucza dobrano partnerw handlowy ch ani kim oni by li, lecz
zaciekle si broni, stajc przed rad na kade wezwanie, a potem zwoujc konferencje prasowe,
na ktry ch odpiera zarzuty 23. Najea si, gdy ty lko kto sugerowa niedopatrzenie legislacy jne,
a cae ledztwo uwaa jedy nie za atak polity czny na mera. 30 marca, ledwo p roku po fiasku
puczu sierpniowego, Rada Miejska gosowaa za dy misj Sobczaka pod zarzutem korupcji w jego
administracji; skandal y wnociowy by jedny m z dowodw. Ponadto rada sporzdzia list stu
nieruchomoci, ktre Sobczak ju sprezentowa lokalny m i zagraniczny m biznesom. Starania
Rady Miejskiej nie day rezultatu, bo dy misja mera nie naleaa do jej uprawnie, a sam
Sobczak po prostu zignorowa wy nik gosowania24.
Putin wiele razy pomaga swojemu mentorowi oraz sobie. Kry ty kw nazy wa niewinny mi
nowicjuszami i podkrela, e zesp Sobczaka skada si z ludzi wiedzcy ch, za ktre sznurki
pocign, eby dopi swego25. Mimo to musia przy zna, e prawie aden z kontrahentw nie
dostarczy y wnoci. Skary si, e wikszo okazaa si nieuchwy tny mi dla sdw spkami
wy dmuszkami albo firmami dziaajcy mi jako piramidy pomija milczeniem fakt, e
negocjowanie kontraktw by o podstawowy m obowizkiem jego komisji. Niektre
przedsibiorstwa po prostu wy sy ay towar za granic, a potem koczy y dziaalno rwnie
tajemniczo, jak j zaczy , zapewne po ulokowaniu milionw dolarw w zagraniczny ch bankach.
Ale przy najmniej cz biznesmenw, ktrzy otrzy mali kontrakty , zostaa bliskimi wsplnikami
Putina. Wrd nich by li Jurij Kowalczuk i Wadimir Jakunin, zarzdzajcy now spk, ktra
uzy skaa koncesj na eksport aluminium i metali nieelazny ch26. Inni przeszli do kontrolowanej
przez Wadimira Smirnowa firmy Newski Dom i do dziau eksportu zakadw petrochemiczny ch
o trudnej do zapamitania nazwie Kirishinefteorgsintez, ktry ch zaoy cielem by midzy inny mi
Giennadij Timczenko. Wobec adnego z ty ch przedsibiorcw nie wy cignito konsekwencji.
W tamty ch czasach mao kto o nich sy sza, ale blisko zwizali si z mody m urzdnikiem mera,
a za jaki czas mieli zosta ty tanami rosy jskiego biznesu. Nigdy nie udowodniono, e Putin te
wzbogaci si dziki ty m interesom, ale niektrzy na przy kad Marina Salje twierdzili, e to
bardzo moliwe; jeeli za chodzi o ludzi z jego otoczenia, to nie ma co do tego wtpliwoci. Ten
model dziaania mia si powtarza przez wiele lat. Tumaczenia Putina brzmiay nieszczerze.
Zamiast domaga si ledztwa, cay czas uchy la si od odpowiedzi na py tania. Ponadto ponuro
skonstatowa, e czonkowie Rady Miejskiej chcieli ty ch kontraktw dla siebie i nie podobao im
si, e jaki facet z KGB wtrca si do ich przy dzielania27.
Raport komisji ledczej nie zarzuci wprost korupcji Putinowi ani Anikinowi, ale wy kaza ich
kompletny brak kompetencji graniczcy ze z wol. Komisja przekazaa wy niki swojego
dochodzenia prokuraturze, a mera wezwaa do zwolnienia z pracy obu mczy zn28. Do
Petersburga przy by zesp ekspertw z federalnej izby kontroli, eby zbada naduy cia, ale nie
przedstawiono adny ch zarzutw29. Ta afera po raz pierwszy wy woaa skandal wok Putina, ale
na niemal dziesi lat zostaa zapomniana. Anikin rzeczy wicie zrezy gnowa ze stanowiska,
a zastpi go Aleksiej Miller, mody ekonomista, ktry z upy wem czasu zosta jedny m
z najbliszy ch doradcw Putina. Sobczak nie mia nic do zarzucenia Putinowi. Przeciwnie,
awansowa go na zastpc mera i powierzy mu realizacj swojego gwnego celu
przy cignicia zagraniczny ch inwestorw do Petersburga.

W ty m przedsiwziciu Putin odnis wiksze sukcesy , midzy inny mi dziki swojej przeszoci
w KGB. Jego kontakty oraz biega znajomo jzy ka niemieckiego otworzy y mu drzwi do
gabinetw inwestorw w niedawno zjednoczony ch Niemczech. Kasy nom oraz kontraktom na
dostawy y wnoci wci towarzy szy y kontrowersje, a ty mczasem Putin wy ruszy w kolejn
podr do Niemiec ty m razem do Frankfurtu eby zapowiedzie organizacj
midzy narodowego kongresu bankowego w Petersburgu. Tam negocjowa otwarcie pierwszego
w Rosji zagranicznego banku Dresdner Bank. Petersbursk fili banku mia zarzdza Matthias
Warnig, by y oficer Stasi, ktrego przy dzielono do wsppracy z KGB w Drenie w padzierniku
1989 roku, gdy wschodnie Niemcy wrd gony ch protestw chy liy si ku upadkowi30. Obaj
mczy ni zapewniali, e nigdy przedtem si nie widzieli, a jednak co najmniej raz w sty czniu
1989 roku pojawili si razem na zdjciu przedstawiajcy m oficerw radzieckich i Stasi.
Towarzy szy im jeszcze jeden przy jaciel Putina, Siergiej Czemiezow, agent wy wiadu
specjalizujcy si w zaawansowany ch technologiach sektora zbrojeniowego31. Wkrtce losy
ty ch trzech mczy zn sploty si na gruncie zawodowy m i osobisty m. Nadawali na ty ch samy ch
falach, wszy scy trzej by li weteranami wy wiadu i w burzliwy m okresie transformacji prbowali
znale swoj drog do nowego adu ekonomicznego adu, ktremu przez cae doty chczasowe
y cie starali si szkodzi.
Dresdner Bank zacz dziaalno w sty czniu 1992 roku. Jego celem by o stworzenie
infrastruktury finansowej umoliwiajcej przy stosowanie rosy jskiej ekonomii do ry nku
niemieckiego, a take pomoc w pry waty zacji i restruktury zacji ogromny ch poradzieckich
przedsibiorstw pastwowy ch, zintegrowany ch pionowo gigantw, ktry m nie wrono szy bkiej
adaptacji do gospodarki ry nkowej. Pierwszy m zadaniem banku by o wsparcie fabry ki Kirowa;
grozio jej bankructwo i zwolnienie wielu ty sicy robotnikw, ktrzy poparli Sobczaka podczas
puczu w 1991 roku. Dresdner zary zy kowa i musia liczy na pozy ty wny kierunek zmian w Rosji.
Baagan panowa nie ty lko w finansach Petersburga podobnie dziao si w prawie, przepisach
i insty tucjach nadzoru. W ekonomii caego kraju szerzy si chaos, ktry siga coraz dalej.
Musielimy zacz od czasw Adama i Ewy stwierdzi po kilku miesicach Ernst-Moritz Lipp,
gwny ekonomista banku, wspominajc brak eksperty z doty czcy ch bankowoci i finansw.
W Petersburgu urzdowao moe z dziesi osb, ktre miay realny wpy w na podejmowanie
decy zji32.
Putin zadba o to, eby by jedn z nich, a z upy wem lat wczesne inwesty cje Dresdner
ogromnie si opaciy zarwno bankowi, jak i samemu Warnigowi. W lad za Dresdner Bankiem
na ry nek rosy jski weszy Deutsche Bank, Banque Nationale de Paris i Crdit Ly onnaise. W 1991
roku hiszpaski producent lizakw Chupa Chups zacz je wy twarza w Petersburgu. Otis Elevator
otworzy tam swoj fili, przewidujc, e wiele podupady ch budy nkw zostanie poddany ch
renowacji i modernizacji. Firma Procter & Gamble, ktra rok wczeniej zaprosia Sobczaka do
swojej amery kaskiej siedziby , otworzy a biuro w Petersburgu niemal od razu po puczu. Sobczak
rozkoszowa si rol ojca miasta, Putin za pozosta w cieniu, gdzie negocjowa umowy
z obcokrajowcami i dba o szczegy . Wadimir Putin by podwadny m, ktry realizowa
zachcianki Sobczaka podsumowa Kaj Hobr, szwedzki prawnik, ktry pozna ich osobicie.
Hobr przez kilka ty godni negocjowa sprzeda jednego z najsy nniejszy ch budy nkw
Petersburga, Grand Hotelu Europa sprzeda wy muszon przez pewien uciliwy podatek, ktry
zdaniem wielu kry ty kw mia posuy jedy nie oczy szczeniu przedpola dla innego
preferowanego naby wcy . Hobr przedstawi Putina jako zawzitego negocjatora podczas
rozmw ustpowa jedy nie na kilka milimetrw. W ty m konkretny m czasie sprawia wraenie
czowieka, ktry robi to, do czego ma prawdziwe powoanie reprezentuje interesy
Petersburga33.
Polity ka makroekonomiczna debata o znaczeniu terapii szokowej dla oy wienia rosy jskiej
gospodarki by a domen Bory sa Jelcy na i jego ministrw w Moskwie, ale Sobczak chcia, eby
Petersburg sta si jedny m z najprzy janiejszy ch inwesty cjom zagraniczny m miast w caej
Rosji. Kierowana przez Putina komisja nadzorowaa doprowadzenie do koca prac przy kadzeniu
wiatowodu midzy Dani a Petersburgiem, ktre zaczy si jeszcze za czasw ZSRR, dziki
czemu uruchomiono w miecie pierwsze nowoczesne poczenia telefoniczne. Potem komisja
utworzy a strefy przemy sowe dla zagraniczny ch przedsibiorstw, takich jak: Heineken, Pepsi,
Coca-Cola, Ford i Wrigley . Sobczakowi z pomoc Putina udao si znowu otworzy okno na
Zachd, ktry m mia by Petersburg w marzeniach Piotra Wielkiego. Mer regularnie
podrowa za granic, nawet dwa razy w miesicu lub czciej, eby umacnia swoj reputacj
na arenie midzy narodowej oraz znaczenie stanowiska, ktre zajmowa. Ponadto dalej doradza
Jelcy nowi w Moskwie i powici wiele godzin oraz znaczn cz kapitau polity cznego na
wspudzia przy pisaniu nowej konsty tucji Rosji, ktr uchwalono w 1993 roku.
Sobczak zostawi codzienne obowizki administracy jne swoim zastpcom midzy inny mi
Putinowi, ktry po niedawny m epizodzie na ekranie telewizy jny m znowu skry si przed
wcibskimi spojrzeniami i dziaa po cichu, bez fanfar. Unika przy j dla establishmentu
i polity cznej mietanki towarzy skiej. Ludmia zarzucaa mu, e za duo pracuje, e pno wraca,
a ona zostaje sama z dziemi w domu teciw. Rzadko miewa czas dla stary ch przy jaci, takich
jak Roldugin. Kiedy ju si spoty kali, Roldugin widzia, e Putin jest wy zuty z energii i wci
rozmy la o sprawach miasta34. A jednak ta nowa praca ktr sam nazy wa y ciem w cy wilu
interesowaa go i stanowia wy zwanie. Przedtem jako oficer wy wiadu zbiera informacje
i przekazy wa je zwierzchnikom, ktrzy decy dowali o polity ce. Teraz to on podejmowa
decy zje35. Putin wy robi sobie opini czowieka kompetentnego, skutecznego i absolutnie,
bezwzgldnie lojalnego wobec Sobczaka. Inni podlegli merowi pracownicy odchodzili po kolei,
czsto we wrogiej atmosferze, on jednak wiernie trwa u boku Sobczaka, a jego wpy wy i zakres
wadzy wci si powikszay , chocia administracj miasta obciay oskarenia o korupcj.
W pracy Putin zdawa si powcigliwy , a nawet wadczy . Rzadko okazy wa emocje czy
sy mpati co silnie kontrastowao z burzliwy m charakterem toczcy ch si w kraju debat
polity czny ch. By wa surowy i wy magajcy , ale nigdy nie podnosi gosu wspominaa jego
sekretarka Marina Jentalcewa. Gdy komu przy dziela zadanie, nie obchodzio go, w jaki sposb
zostanie zrealizowane ani jakie przeszkody mog stan na drodze. Po prostu miao by
wy konane i ju36. Pewnego razu Jentalcewa przekazaa mu wiadomo, e samochd potrci
nalecego od niedawna do jego rodziny owczarka kaukaskiego. Uderzy o j, e Putin w ogle nie
zareagowa.
By rwnie enigmaty czny w interakcjach z inwestorami i polity kami, ktrzy tumnie
przy by wali do Smolnego, szukajc dobrego interesu, a czsto te pomocy , kiedy ich
przedsiwziciom zagraaa zawierucha bezprawia towarzy szca Rosji na drodze do kapitalizmu.
Putin by czowiekiem, ktry przeprowadza ich przez meandry biurokracji i mtne prawo.
W razie kopotw zagraniczni inwestorzy zwracali si o pomoc wanie do niego, ale nigdy nie
mieli poczucia, e traktuje ich jak znajomy ch ani e darzy ich sy mpati pisa Arthur George,
amery kaski prawnik, ktry w tamty ch czasach utrzy my wa z nim bliskie kontakty zawodowe.
Putin ostronie wy biera bitwy , ktre warto by o toczy , starannie unika kontrowersji i nigdy nie
wy stawia si na ostrza. Trudno by o rozszy frowa, co naprawd my li37.
Putin zachowy wa si jak rasowy broker i kombinator, poredniczy w inwesty cjach i rozsdza
spory midzy firmami, korzy stajc ze swoich cznikw i kontaktw oraz stosujc groby . Dalej
podrowa z Sobczakiem albo sam, eby zwabi przedsibiorstwa na mtne wody
postkomunisty cznego kapitalizmu. Sta si gwny m asy stentem miejskiego rodowiska
ekonomicznego zatwierdza setki koncesji i zabezpiecza udzia pastwa w zy skach. Zosta
arbitrem sporw biznesowy ch i dziaajc za kulisami, rozstrzy ga konflikty , ktre czsto
przeradzay si w brutalne ataki. Ale wbrew staraniom Putina i marzeniom Sobczaka Petersburg
zacz zostawa w ty le za Moskw wedug wikszoci wskanikw ekonomiczny ch, takich jak
produkcja, inwesty cje zagraniczne czy bezrobocie38. Coraz czciej mwiono o lokalnej
przestpczoci. O morderstwach na zlecenie, ktry ch dokony way zwalczajce si gangi albo
konkurency jne biznesy , niejednokrotnie na tle polity czny m. Obcokrajowcy padali ofiarami
drobny ch kradziey szerzcy ch si tak, e tury sty ka znowu zamara po pierwszej fali wy woanej
upadkiem Zwizku Radzieckiego.
Fakt, e w Petersburgu, tak jak w cay m kraju, przenikay si interesy przedsibiorcw
i przestpczoci zorganizowanej, umoliwi Putinowi nawizanie znajomoci z czci
najgroniejszy ch gangsterw w miecie. Midzy Golden Gates firm, ktr zarejestrowa
w 1992 roku dla Giennadija Timczenki, by ten mg zbudowa terminal naftowy a lokalny m
gangiem wy buch niebezpieczny konflikt, ktry sta si tak powany , e na wszelki wy padek Putin
wy sa swoje crki Masz i Kati do Niemiec i sprowadzi je z powrotem dopiero, kiedy napicie
zmalao39. Relacje nawizane przez Putina za porednictwem Komisji Spraw Zagraniczny ch
oraz zdaniem niektry ch jego osobiste kontakty przy czy niy si do oskare o zwizki ze
wiatem przestpczy m. Petersburski Holding Nieruchomoci firma, ktr zarejestrowa w 1992
roku razem z Wadimirem Smirnowem sta si obiektem ledztwa doty czcego prania brudny ch
pienidzy ; jeden z czonkw jego rady nadzorczej Michai Manewicz zosta pniej zastrzelony
w biay dzie przez snajpera na Newskim Prospekcie. Putin przy zna koncesj rwnie firmie
o nazwie Petersburska Kompania Paliwowa mia w niej udziay Smirnow oraz Wadimir
Kumarin, o ktry m kry y plotki, e kieruje mafi Tambow, a w latach dziewidziesity ch jego
dziaalno by a owiana tak z saw, e przezwano go wadc nocy . Kompania uzy skaa
wy czno na dostawy benzy ny do miasta40. Jeszcze inna firma zarejestrowana przez Putina
i Smirnowa to holding obrotu nieruchomociami SPAG (od pierwszy ch liter jego niemieckiej
nazwy ). Po jakim czasie SPAG zainteresowa ledczy ch w Niemczech i Liechtensteinie, ktrzy
podejrzewali go o pranie brudny ch pienidzy , midzy inny mi kapitau nalecego do kartelu
narkoty kowego z Cali w Kolumbii. Przez wiele lat Putin zasiada w zarzdzie tego holdingu41.
Mimo bliskich zwizkw z wadz i zarzdzania rzdowy mi transakcjami warty mi miliony
dolarw kwotami niewy obraalny mi dla zwy kego by ego oficera wy wiadu Putin wci y
skromnie, a w kady m razie nie tak rozrzutnie jak Sobczak i pokolenie nowy ch rosy jskich
biznesmenw, ktrzy szy bko gromadzili ogromne fortuny i lubili demonstrowa swoj
zamono. Jako zastpca mera otrzy ma propozy cj zamieszkania w nalecej do majtku
pastwa daczy w Zielenogorsku, gdzie wczeniej znajdowa si, a jake, konsulat Niemieckiej
Republiki Demokraty cznej. I chocia mia stamtd ponad pidziesit kilometrw do centrum
miasta, przeprowadzi si wraz z rodzin, zamiast dalej mieszka z rodzicami w pobliu Smolnego.
Pniej kupi mieszkanie w miecie na Wy spie Wasiljewskiej podobno od samego Sobczaka,
ktremu zarzucano przekazanie kilkuset nieruchomoci w pry watne rce i zacz je powoli
odnawia. Ludmia pracowaa na uniwersy tecie, gdzie wy kadaa niemiecki (chocia jej
znajomo tego jzy ka by a daleka od doskonaoci) i sama co dzie wozia crki do szkoy , na
basen i na lekcje gry na skrzy pcach, na ktre gorco namawia je Siergiej Roldugin. y li
w cigy m napiciu, chocia by li na ty le bezpieczni, na ile to by o moliwe w burzliwy ch latach
dziewidziesity ch ubiegego wieku, gdy wszy stko wisiao na wosku, nawet w przy padku
Putinw.

P olity czna euforia po upadku Zwizku Radzieckiego trwaa ledwie rok, a potem ucicha.
Terapia szokowa zastosowana przez rzd Bory sa Jelcy na, eby wprowadzi w kraju sy stem
kapitalisty czny , nie zapobiega zaamaniu si gospodarki; w pierwszej dekadzie produkt krajowy
brutto co rok mala o warto dwucy frow. Jelcy n szuka sposobu na wy rwanie si spod kontroli
polity cznej Zjazdu Deputowany ch Ludowy ch i Rady Najwy szej Rosji, ktry ch siedzib by
pooony nad rzek Moskw budy nek znany jako Biay Dom. W marcu 1993 roku Jelcy n narzuci
rzdy prezy denckie i ogosi, e zamierza rozwiza zjazd do czasu przeprowadzenia
kwietniowego referendum konsty tucy jnego i wy boru nowego parlamentu. Reakcj
deputowany ch na t grob by o gosowanie za postawieniem prezy denta w stan oskarenia.
Jelcy n wy szed z tego gosowania obronn rk, ale zosta zmuszony do wy cofania swoich
postulatw. Niewielk wikszoci gosw wy gra referendum oglnokrajowe potwierdzajce
jego przy wdztwo, ale to gosowanie nie zakoczy o polity cznej ani prawnej walki o wadz. We
wrzeniu Jelcy n zdy misjonowa swojego zastpc Aleksandra Ruckoja, poniewa zacz
traktowa go jak ry wala, ale deputowani nie uznali jego decy zji. Potem ponownie powoa na
urzd ministra Jegora Gajdara, reformatora i ojca polity ki gospodarczej, ktra rozwcieczy a
i pogry a w ndzy wielu Rosjan, lecz zjazd zignorowa te t nominacj. Chwiejn rwnowag
wadzy midzy ciaami wy konawczy mi i ustawodawczy mi Rosji midzy sy stemem
prezy denckim a parlamentarny m dosign kry zy s i 21 wrzenia Jelcy n w kocu podj
zdecy dowane, mocne i niezgodne z prawem dziaania.
Rozwiza Rad Najwy sz i Zjazd Deputowany ch Ludowy ch, z ktrego sam si wy wodzi,
i wy znaczy dat referendum w sprawie nowej konsty tucji, ktra miaa ustanowi nowy rodzaj
parlamentu Dum Pastwow i izb wy sz, Rad Federacji reprezentujc osiemdziesit
dziewi jednostek tery torialny ch i republik wczesnej Federacji Rosy jskiej. Wy bory miay si
odby w grudniu. Nawet sam Jelcy n aowa, e jego prezy dentura (a by pierwszy m
demokraty cznie wy brany m przy wdc polity czny m w historii Rosji) wy magaa uy cia
dekretu42. Wikszo deputowany ch i czonkw Rady zebraa si, eby wy razi sprzeciw wobec
tego dokumentu. Na posiedzeniu ogosili, e odtd prezy dentem Rosji jest Ruckoj, i usunli z rzdu
Jelcy na jego ministrw obrony , bezpieczestwa i spraw wewntrzny ch. Kiedy w atmosferze
narastajcy ch protestw spoeczny ch i przy gotowa do oblenia gosowali nad planowany mi na
marzec jednoczesny mi wy borami prezy denckimi i parlamentarny mi, Jelcy n odci w Biay m
Domu prd, poczenia telefoniczne i ciep wod. Po czterech dniach zablokowa wy jcia i kaza
oddziaom Ministerstwa Spraw Wewntrzny ch otoczy budy nek.
W Petersburgu Sobczak zdecy dowanie opowiedzia si po stronie Jelcy na i wy gosi
w mediach apel do mieszkacw miasta, eby powstrzy mali si od demonstracji i strajkw, ale
wicemer Wiaczesaw Szczerbakow, ktry sy mpaty zowa ze zbuntowany mi parlamentarzy stami,
wy stpi w wiadomociach telewizy jny ch i potpi rozporzdzenia Jelcy na jako anty rosy jskie
i niekonsty tucy jne. Sobczak od razu zwolni swego zastpc i zamkn przed nim jego gabinet
w Smolny m. Przed Paacem Mary jskim pojawiy si grupki demonstrantw, nie dorwny way
jednak liczebnoci ani determinacj tumom zebrany m pod Biay m Domem w Moskwie.
W Radzie Miejskiej zapanowa chaos. Jej przewodniczcy Aleksander Beliajew wy stpi razem
z Sobczakiem we wrzeniu, eby poprosi o spokj, ale mimo to czonkowie rady wy dali
szesnacie postanowie i owiadcze nieskutecznie kry ty kujcy ch dekrety Jelcy na. Pewien
dziennikarz kpi, e powany kry zy s polity czny narazi Rad Miejsk na y wioow burz
mzgw43.
Protesty w Moskwie si zaostrzy y , doszo do wy buchu przemocy . 2 padziernika demonstranci
ruszy li na kordon milicji wok Biaego Domu i ty m razem by li uzbrojeni. Ruckoj wzy wa
z balkonu do powstania. Jelcy n ogosi stan wy jtkowy . Kolejnej nocy grupy uzbrojony ch
w karabiny , granaty i koktajle Mootowa demonstrantw zajy ratusz i przy puciy szturm na
wie telewizy jn Ostankino, powodujc kilkugodzinn przerw w transmisji. Czekay tam na nich
zastpy funkcjonariuszy policji, ktry m kosztem wielu ofiar miertelny ch udao si odeprze atak.
Podczas tego wy buchu przemocy zgino kilkadziesit osb o wiele wicej ni w trakcie puczu
w sierpniu 1991 roku. Po raz pierwszy od rewolucji padziernikowej w 1917 roku ulicami Moskwy
spy no ty le krwi. Armia rosy jska unikaa zajcia wy ranego stanowiska w pewny m
momencie jej dowdcy tumaczy li, e onierze s zby t zajci przy wy kopkach, eby si
zmobilizowa w kocu jednak wy konali polecenia Jelcy na. Doszo jednak do tego dopiero
wtedy , gdy minister obrony narodowej Pawe Graczow wy mg na prezy dencie, by ten
przekaza mu rozkazy na pimie44. O wicie rosy jskie czogi ju zacieniay kordon wok Biaego
Domu i miady y prowizory czne bary kady . O dziesitej rano przed kamerami telewizy jny mi
cztery czogi stojce na mocie Nowoarbackim zaczy ostrza grny ch piter budy nku,
w ktry m ledwie dwa lata wczeniej Jelcy n sta na czele przeciwnikw puczu Janajewa.
onierze zajmowali kolejne pitra, aresztowali Ruckoja i przewodniczcego Rady Najwy szej
Rusana Chasbuatowa, ktrzy by li niegdy sprzy mierzecami Jelcy na, tak jak wielu inny ch
zatrzy many ch. Co najmniej sto osb stracio y cie w Biay m Domu.
W czasie kry zy su nie by o adny ch wtpliwoci, komu sprzy ja Putin sta murem za
Sobczakiem. Noc 3 padziernika spotka si z merem na lotnisku strzeony m przez oddzia
ochrony , co okazao si zbdny m rodkiem bezpieczestwa45. Nazajutrz w Moskwie szalay
zamieszki, a w Petersburgu kilkuset demonstrantw dotaro pod orodek telewizy jny , ale nie
zdecy dowao si na konfrontacj z otaczajcy mi budy nek oddziaami specjalny mi milicji.
Siedemdziesit dwoje czonkw Rady Miejskiej przy jo owiadczenie potpiajce winny ch
rozlewu krwi w Moskwie, ale nie dao jasno do zrozumienia, ktr stron wini za taki rozwj
wy padkw. Sobczak zdoa unikn aktw przemocy bez interwencji wojska w pewny m stopniu
z tego wzgldu, e bunt ograniczy si do stolicy , ale rwnie dlatego, e jego administracja
rzadko naraaa si oponentom Jelcy na w samy m Petersburgu. Szef wy dziau bezpieczestwa
w petersburskim ratuszu wy wodzcy si z KGB, ktry ju niedugo mia si zmieni
w Federaln Sub Bezpieczestwa, czy li FSB zastosowa pewne rodki bezpieczestwa
zmierzajce do aresztowania ekstremistw, ktrzy szy kowali prowokacje, zamierzali uy
materiaw wy buchowy ch albo prbowali destabilizowa sy tuacj.
W taki sposb Putin opisy wa z perspekty wy czasu wy darzenia, do ktry ch doszo
w padzierniku 1993 roku. Nie wiadomo na pewno, czy w Petersburgu by li prowokatorzy gotowi
przej do dziaania. Dla Putina wane by o to, e istniejcy jeszcze w 1991 roku podzia midzy
organami cigania przesta istnie46. Szefem sub bezpieczestwa w Petersburgu by stary
przy jaciel Putina Wiktor Czerkiesow, ktry od samego pocztku kry zy su deklarowa lojalno
wobec Sobczaka i dba o to, eby przy najmniej w ich miecie nikt nie podwaa wadzy
prezy denta. Po jakim czasie Sobczak przy zna, e wy sa do Moskwy oddzia sub specjalny ch
majcy pomc Jelcy nowi stumi powstanie, kiedy nie by o wiadomo, czy wojsko zachowa si
lojalnie47. Petersburscy onierze dotarli do stolicy pod koniec wrzenia i chocia nie walczy li
pod Biay m Domem, uczestniczy li w oczy szczaniu z rebeliantw moskiewskiego ratusza i hotelu
Mir48. Te wy padki umocniy wiar Sobczaka w suszno podtrzy my wania dobry ch kontaktw ze
subami bezpieczestwa, a Putina jeszcze bardziej przekonay , e prawo i porzdek publiczny
nawet w czasach demokracji s uzalenione od cichy ch, skuteczny ch dziaa tajny ch sub.
 ROZDZIA 6

DEMOKRACJA POD ZYM ZARZDEM

B urza polity czna, ktra przetoczy a si nad krajem w 1993 roku, wpy na na jeszcze wiksze
uzalenienie Sobczaka od Putina i na wzrost zaufania mera do swego podwadnego. Gazeta
Kommiersant pisaa o Putinie, e jest dla Sobczaka ty m, kim ksi Mienszy kow by dla Piotra
Wielkiego, porwnujc go do osiemnastowiecznego carskiego generalissimusa i powiernika,
ktry cieszy si szczeglny mi wzgldami, dopki po mierci cara nie zosta zesany na Sy beri1.
Sobczak nazy wa Putina odwany m, zdecy dowany m czowiekiem2, ktrego nie interesuje
wy darcie mu wadzy ani nawet przejcie jego stanowiska. Z tego powodu rozszerza zakres jego
kompetencji zwizany ch z zarzdzaniem miastem nie ty lko w obszarze inwesty cji zagraniczny ch,
ale te w sporach z kry ty kami i prawnikami, kiedy ci zaczli uwanie przy glda si operacjom
finansowy m Sobczaka. Jesieni 1993 roku przed wy borami do parlamentu Sobczak poprosi
Putina o kierowanie kampani Wy boru Rosji, ugrupowania Jegora Gajdara, ktrego Jelcy n
regularnie nominowa na premiera, by po jakim czasie go zdy misjonowa. By a to dziwna
proba, bo Sobczak stworzy wasny blok polity czny , Rosy jski Ruch Reform Demokraty czny ch
ten ponis spektakularn porak w grudniowy ch wy borach i nie uzy ska ani jednego mandatu
ale Putin nigdy nie kwestionowa rozkazw. Konsekwentnie sta za Sobczakiem, lojalny wobec
swojego szefa tak, jak kiedy wobec przeoony ch z KGB, nawet jeeli musia przy my ka oczy
na ich wady . Putin pracowa bez wy tchnienia, wkada w prac cae serce i energi, przez co
czasami zdawa si obojtny na uczucia inny ch ludzi, nawet swoich bliskich.
Rano 23 padziernika 1993 roku zawiz swoj crk Masz do szkoy , a potem pojecha do
hotelu Astoria, gdzie czeka na niego Sobczak z jakim specjalny m zadaniem. Ludmia zostaa
w domu, bo Katia ktra ukoczy a wtedy siedem lat miaa gorczk. Katia przekony waa
mam, eby pozwolia jej jednak i do szkoy , bo nie chciaa opuci prby szkolnego
przedstawienia. Miaa gra rol Kopciuszka i chocia Ludmia wiedziaa, e nie powinna si
zgodzi, ulega namowom crki3. Wsiady zatem do nowego iguli skromnego samochodu,
jednak ju drugiego w rodzinie, co wiadczy o o ty m, e powodzi im si coraz lepiej. Tu przed
poudniem zbliy y si do mostu na Newie. Nagle jaki samochd przejecha skrzy owanie na
czerwony m wietle i uderzy w bok iguli. Ludmia stracia przy tomno; kiedy si ockna,
sdzia, e jest w stanie jecha dalej, ale okazao si to niemoliwe. Katia, ktra spaa na ty lny m
siedzeniu, poobijaa si, lecz nie stao jej si nic powanego. Do dugo nic si nie dziao.
Przy jechaa milicja, zebrali si gapie, ale mino czterdzieci pi minut, zanim na miejscu
zjawi si ambulans. Podstawowe suby w miecie dziaay doprawdy nieudolnie. Pewna
kobieta, ktrej nazwiska ani numeru telefonu Ludmia pniej nie moga sobie przy pomnie,
zadzwonia na pogotowie oraz pod numer pody ktowany jej przez Ludmi. Suchawk podniosa
sekretarka Putina Marina Jentalcewa, lecz nie by a pewna, co robi. Zaufany asy stent Putina Igor
Sieczin pojecha na miejsce wy padku i przy wiz Kati do biura w Smolny m. Jentalcewa ruszy a
na poszukiwanie Putina. Karetka w kocu dojechaa i zabraa Ludmi do szpitala imienia 25
Padziernika wci noszcego nazw, ktra upamitniaa dzie wy buchu (wedug starego
kalendarza) rewolucji bolszewickiej. Szpital by okropny m miejscem wspominaa Ludmia.
Peny m umierajcy ch ludzi. Na kory tarzach stay ka z trupami. Na domiar zego lekarze,
ktrzy j badali, nie zauway li, e ma zamane trzy krgi krgosupa i pknit podstaw czaszki.
Chirurdzy przy szy li jej naderwane ucho i zostawili j pprzy tomn i nag na stole zabiegowy m
w lodowatej sali operacy jnej4.
Putin by akurat w Astorii na spotkaniu z potentatem ry nku telewizji kablowy ch Tedem
Turnerem i jego wczesn on Jane Fond. Amery kanie przy lecieli do Petersburga, eby
omwi organizacj trzecich Igrzy sk Dobrej Woli midzy narodowy ch zawodw sportowy ch
powoany ch przez Turnera do y cia po ty m, jak igrzy ska olimpijskie w Moskwie w 1980 zostay
zbojkotowane przez Stany Zjednoczone i inne pastwa w zwizku z inwazj ZSRR na Afganistan,
a w odpowiedzi Zwizek Radziecki oraz jego pastwa satelickie zbojkotoway olimpiad w 1984
roku. Pierwsze letnie Igrzy ska Dobrej Woli odby y si w Moskwie w 1986 roku, a drugie w Seattle
w 1990 roku. Turner chcia, by w 1994 roku wrciy do nowej Rosji, Sobczakowi za zaleao na
ty m, by jego miasto pokazao si z jak najlepszej strony , chocia nie bardzo mogo sobie pozwoli
na konieczne inwesty cje. Putin zabra goci na seri spotka i dopiero po jakim czasie sekretarka
zdoaa go dogoni w hotelu. Putin wy mkn si ze spotkania i od razu pojecha do szpitala.
Nie ma si czy m przejmowa, nic jej nie grozi uspokoi go na powitanie gwny chirurg.
Zaoy my szy n i bdzie po paczu.
Na pewno? zapy ta Putin.
Oczy wicie.
Po ty m zapewnieniu Putin wrci na spotkanie, nawet nie zajrzawszy do ony .
Ty mczasem Jentalcewa zabraa Kati do szpitala i po drodze odebraa Masz ze szkoy . Putin
poprosi j, eby zostaa z dziewczy nkami na noc na rodzinnej daczy . Kaza jej te wezwa Jurija
Szewczenk, jednego z najbardziej znany ch lekarzy w miecie, ktry pracowa w Wojskowej
Akademii Medy cznej (a pniej mia zosta ministrem zdrowia). Udao si jej skontaktowa
z Szewczenk dopiero wieczorem, a on czy m prdzej wy sa do Ludmiy lekarza z kliniki
akademickiej. Ludmia wspominaa, e zbudzia si na sali operacy jnej i poczua, e czy ja ciepa
do trzy ma j za rk. Poczuam ciepo i w tej chwili ju wiedziaam, e jestem uratowana.
Lekarz zaatwi jej przeniesienie do szpitala wojskowego, gdzie badanie rentgenowskie wy kazao
wy magajce naty chmiastowej operacji uszkodzenia krgosupa. Dopiero w nocy , w przerwie
midzy spotkaniami, Putin odwiedzi j po raz pierwszy . Jentalcewa i jego crki czekay na
parkingu. Powiedzia sekretarce, e raczej nieprdko wrci do domu, bo ma zaplanowane do
pna spotkania z Tedem Turnerem. Ta zawioza dziewczy nki na dacz i nie mogc znale
wcznika ogrzewania, przy tulia si do nich w ku i grubo okry a kocami. Putin zaskoczy j,
kiedy przy szed o trzeciej nad ranem. O sidmej jednak znowu go nie by o5.
Jentalcewa zy a si z rodzin Putinw i opiekowaa si dziewczy nkami, dopki matka Ludmiy
nie przy jechaa z Kaliningradu. Przy wy ka do surowego, oschego zachowania Putina, do jego
obojtnoci i oszczdnej precy zji w zarzdzaniu miastem. Przestaa j dziwi chodna reakcja na
wie o mierci psa. Teraz jednak zdawa si zbity z tropu. To nie znaczy , e by kompletnie
zagubiony i nie wiedzia, czego si chwy ci wspominaa. Co to, to nie. Po prostu czuam, e
gorczkowo prbuje uoy w my lach jaki plan dziaania. Ludmia miesic leaa w szpitalu
Wojskowej Akademii Medy cznej. Po jakim czasie wy kry to u niej pknicie podstawy czaszki.
Kiedy j wy pisano, musiaa jeszcze kilka miesicy nosi konierz ortopedy czny .
Putin ufa ty lko ty m, ktry ch zna najlepiej wielu z nich wy wodzio si z resortw
siowy ch. Ci przy jaciele pniej otrzy mali przezwisko siowiki (od sowa sia), ktre
zawdziczali swojej przeszoci w wojsku albo w subach ochrony . Putin mg liczy na to, e
w kry zy sowy ch chwilach bd mu lepo suy . Oprcz nich Putin nie darzy zaufaniem niemal
nikogo. W kwestii wy padku Ludmiy polega jedy nie na pomocy Igora Sieczina, Szewczenki,
a potem swojego nowego przy jaciela z Dresdner Banku, by ego agenta Stasi Matthiasa Warniga.
To Dresdner zorganizowa i opaci leczenie Ludmiy w klinice w Bad Homburg
w Niemczech. By a to niezbdna terapia, ktrej podupady rosy jski sy stem opieki zdrowotnej nie
mg Ludmile zapewni6. Fakt, e Putina nie by o sta na samodzielne pokry cie kosztw leczenia
za granic, zdaje si przeczy tezom jego kry ty kw, e nielegalnie si wzbogaci dziki pracy
w administracji Sobczaka. Wci mona mu jednak zarzuci ty powo rosy jsk mentalno,
wedug ktrej na pomoc nie ty lko w sy tuacjach kry zy sowy ch mona liczy jedy nie dziki
dojciom albo w zamian za przy sug. Zapamity wa na zawsze dowody lojalnoci jak
w przy padku Warniga i nigdy nie zapomina zdrad.

P o kry zy sie w 1993 roku Jelcy n rozwiza Rad Miejsk i odtd zdawao si, e nic ani nikt nie
jest w stanie zagrozi wadzy Sobczaka w Petersburgu. Kiedy miasto przy gotowy wao si do
wy borw w marcu 1994 roku, Sobczak wy da rozporzdzenie podpisane przez Jelcy na ktre
drasty cznie ograniczy o zakres wadzy Rady Miejskiej i przesuno jej ciar w kierunku mera.
Moc tego rozporzdzenia utworzono nowe, mniejsze ciao ustawodawcze; zamiast cztery stu
czonkw ten nowy organ mia si skada z jedy nie pidziesiciu przedstawicieli. Teorety cznie
by a to reorganizacja struktur wadzy w duchu demokraty czny m, ale fakty cznie Sobczak zapewni
sobie kontrol nad niemal wszy stkimi aspektami y cia miasta. 16 marca, cztery dni przed
wy borami, przebudowa lokaln administracj, zosta przewodniczcy m jej struktur, zlikwidowa
komisje, ktre przedtem podlegay wicemerowi, a inne poczy . Przewodniczcy trzech
najbardziej wpy wowy ch komisji nadzorujcy ch finanse, stosunki midzy narodowe
i dziaalno gospodarcz dostali awans, a Wadimir Putin zosta jedny m z trzech
najwaniejszy ch urzdnikw w nowy m samorzdzie Sobczaka i wci odpowiada za relacje
gospodarcze z zagranic7.
Wy bory samorzdowe okazay si fars. Gabinet Sobczaka ustali ich zasady bez konsultacji
ani zgody czonkw Rady Miejskiej, ktry ch one doty czy y . 20 marca po otwarciu lokali
wy borczy ch zdecy dowana wikszo mieszkacw po prostu nie posza gosowa, co mogo si
skoczy uniewanieniem wy borw, bo prawo wy magao co najmniej 25-procentowej
frekwencji; t granic osignito jedy nie w poowie z pidziesiciu okrgw wy borczy ch.
W skad nowej rady weszo dwudziestu piciu czonkw, ale ta liczba by a niewy starczajca do
uzy skania kworum, wic rada nie moga dziaa legalnie. Sobczakowi nie przeszkadza taki stan
rzeczy . Dopiero w padzierniku rozpisa now tur wy borw, eby uzupeni skad rady ; do tej
pory podejmowa razem ze swoimi zastpcami takie decy zje, jakie sam uzna za stosowne bez
adnej kontroli ze strony wadzy ustawodawczej.
W cigu piciu lat od powoania insty tucji Rady Miejskiej eufory czny stosunek spoeczestwa
do wy raania swej woli przy urnach wy borczy ch zmieni si w zniechcenie ty m procesem
demokraty czny m. Demokracja rosy jska zapucia korzenie w jaowej glebie, jej rozkwit ju
zosta zahamowany . Mona to wy tumaczy katastrofalny m stanem rosy jskiej gospodarki,
trudnociami podczas pry waty zacji, chci nielegalnego gromadzenia dbr oraz fal bezprawia
wszy stko to zmienio Petersburg w bagno przemocy i przestpczoci zorganizowanej. Ironi losu
by fakt, e wikszo winy za tak sy tuacj ponosi czowiek, ktry sta na czele walki
o demokracj w Petersburgu. Tak wy trwale dy do umniejszenia roli Rady Miejskiej, e
oby wateli przestao obchodzi, kto w niej zasiada. Sobczak wspaniay mwca, lecz beznadziejny
meneder do tego stopnia by zajty umacnianiem swojej pozy cji, znaczenia i prestiu na
arenie midzy narodowej, e zaniedba codzienne problemy miasta. Uwaa, e rozwj
demokracji jest rwnoznaczny z utrwalaniem jego wasnej, dy namicznie sprawowanej wadzy .
Wkrtce po wy borach, tumaczc to rosnc w Petersburgu przestpczoci, zmusi do ustpienia
ze stanowiska szefa policji Arkadija Kramariewa, ktry w 1991 roku przeciwstawi si
przy wdcom puczu i uratowa Sobczaka przed aresztowaniem. Dziki kontroli nad lokaln
telewizj Sobczak zadba o to, eby materiay na jego temat by y utrzy mane w bawochwalczy m
tonie, a te doty czce jego przeciwnikw zupenie znikny z anteny . Zapewniwszy sobie
organizacj Igrzy sk Dobrej Woli, odwoa si do obowizujcego w Zwizku Radzieckim
obowizku meldunkowego prawa, ktre wczeniej Try buna Konsty tucy jny uzna za niezgodne
z konsty tucj eby przed otwarciem igrzy sk w lipcu 1994 roku wy dali z miasta niechciany ch
pracownikw ty mczasowy ch8.
W ty m sensie Igrzy ska Dobrej Woli stay si sy mbolem caej kadencji Sobczaka na
stanowisku mera ogromny m przedsiwziciem majcy m zwikszy presti miasta,
storpedowany m przez trudn rzeczy wisto okresu opornej transformacji. Sobczakowi nie udao
si zmieni Petersburga w wiatow stolic bankowoci ani w ttnic y ciem woln stref
ekonomiczn, wierzy jednak, e wy starczy wy stpi w roli gospodarza midzy narodowej
imprezy sportowej, eby przy cign inwestorw, ktrzy wy cofy wali si coraz czciej.
Ty mczasem miasto by o nieprzy gotowane na tak imprez. Brakowao pienidzy , hoteli
i obiektw sportowy ch. Gabinet Sobczaka przeznaczy na swoje potrzeby cay budet
zaplanowany na remont metra i wy baga z Moskwy dodatkowe fundusze, a potem zaj si
pospieszn renowacj obiektw, napraw ulic i chodnikw oraz odwieeniem fasad wielu
petersburskich paacw, kociow i pomnikw. Kiedy nadszed czas igrzy sk, wy szo na jaw wiele
wad wy nikajcy ch ze zego planowania, problemw logisty czny ch i tandetnego wy konania prac.
Ld na kry tej arenie, na ktrej miay si odby wa dy scy pliny y wiarskie, nie zamarz
(zaprojektowane przez Turnera igrzy ska czy y sporty zimowe z letnimi), a zawody py wackie
trzeba by o przeoy na nastpny dzie, bo z powodu awarii filtrw woda w basenie okazaa si
sona. Wielu py wakw i tak wy cofao si ze startu, poniewa zniechci ich zielonkawy odcie
wody 9. Ceny biletw przekraczay moliwoci finansowe przecitny ch Rosjan, wic podczas
wielu zawodw try buny wieciy pustkami, chocia w kocu cz biletw rozdano za darmo.
Petersburg i cae pastwo zainwestoway w igrzy ska siedemdziesit milionw dolarw, lecz dla
wikszoci mieszkacw ten wy datek sprowadza si jedy nie do budowy wioski
potiomkinowskiej, ktra na pierwszy rzut oka moga budzi podziw, lecz by a jedy nie atrap
ukry wajc miasto w przy gnbiajcej ruinie.
Niemniej niepohamowane ambicje Sobczaka sigay dalej. Potraktowa igrzy ska jako prb
generaln przed jeszcze bardziej nieprawdopodobny m wy zwaniem zgosi Petersburg jako
miasto-gospodarza letnich igrzy sk olimpijskich w 2004 roku. W Rosji, tak samo jak w Zwizku
Radzieckim, pragnienie organizacji olimpiady by o obsesj wodarzy wprost proporcjonaln do
tsknoty za uznaniem na arenie midzy narodowej, ktre potwierdzioby ich rang zarwno
w kraju, jak i za granic. Bojkot letnich igrzy sk w 1980 roku zostawi po sobie dugotrwa gory cz,
ktr mona by puci w niepami jedy nie wtedy , gdy by wielki przy wdca narodu sprowadzi
olimpiad z powrotem do Rosji. To nie Sobczak mia by jednak ty m przy wdc. Nie by ju
nawet merem, gdy w 1997 roku Midzy narodowy Komitet Olimpijski wy bra Ateny na
gospodarza igrzy sk zaplanowany ch na 2004 rok, a pospiesznie przy gotowane z pomoc Putina
zgoszenie Petersburga odrzuci w przedbiegach. Arogancka duma zalepia Sobczaka tak bardzo,
e zapomnia o podstawowy m atry bucie demokracji, za ktry m kiedy tak elokwentnie si
opowiada e spoeczestwo ma prawo gosu. W 1996 roku Sobczak szy kowa si do reelekcji,
a wy nik wy borw by dla Putina wiadectwem zdrady , ktr odebra jako osobisty afront.

S obczak sdzi, e jego kampania prowadzca do ponownego zdoby cia fotela mera bdzie

czy st formalnoci zamierza przy pomnie wy borcom, jak bohatersko przeprowadzi ich przez
kry zy sy w 1991 i 1993 roku, zaakcentowa znaczenie Igrzy sk Dobrej Woli i stara o organizacj
olimpiady w 2004 roku, wy liczy swoje zasugi dla pojawienia si w miecie nowy ch firm,
bankw i inwesty cji zagraniczny ch, a take pochwali si spotkaniami z midzy narodowy mi
przy wdcami, midzy inny mi w szczy towy m momencie kampanii z prezy dentem Billem
Clintonem. Sobczak przedstawia si jako demokrata i m stanu stojcy na drodze rewany stom,
ktrzy chcieliby zmieni Petersburg z powrotem w Leningrad. Ty mczasem komunici by li
najmniejszy m z jego zmartwie. Te wy bory by y nie ty le sprawdzianem konkurujcy ch ze sob
ideologii, ile publiczn ocen jego dziaalnoci na stanowisku mera. Niestety nie dostrzeg, e
najwiksze zagroenie czy ha w jego wasny ch szeregach.
Zgromadzenie Ustawodawcze Petersburga wy znaczy o dat wy borw na 16 czerwca, ktra
pokry a si z oglnokrajowy mi wy borami prezy denckimi. Ponadto zmienio nazw stanowiska
mera na gubernatora, jak za czasw, gdy ojcowie miasta suy li ku chwale carw. Kampanijne
plakaty Sobczaka ukazy way go siedzcego za biurkiem. Prosty slogan wy borczy gosi: Od mera
do gubernatora, jakby ta zmiana by a oczy wista i nieunikniona. Nawet sam Sobczak uwaa, e
jego plakaty s mde, pozbawione treci. Niestety , mj sztab wy borczy by o wiele mniej
skuteczny i prny 10. Do tej pory przesta ju nieco ufa zrcznoci polity cznej swojego
zastpcy , wic nie wy korzy sta go podczas kampanii, ty lko zostawi mu administracj miasta, ale
Putin przeczuwa, e zmy s polity czny Sobczaka i jego talent oratorski mog nie wy starczy , eby
zapewni mu zwy cistwo. W oglnokrajowy ch wy borach parlamentarny ch w grudniu 1995 roku
partia popierana przez Sobczaka wy pada blado nawet w Petersburgu. Sobczak nie doceni te
znaczenia utraty poparcia w Moskwie, gdzie jego ambicje polity czne postrzegano jako zagroenie
w krgach, ktry m zaleao na utrzy maniu popularnoci Bory sa Jelcy na w obliczu
nadchodzcy ch w 1996 roku wy borw prezy denckich. Wspierany przez wpy wowego szefa
ochrony Jelcy na prokurator generalny Rosji Jurij Skuratow wszcz pod koniec 1995 roku
ledztwo w sprawie machinacji Sobczaka, co jak si zdaje miao utemperowa zakusy
polity czne gubernatora Petersburga. Ten zwrot w sy mpatiach polity czny ch by tak nagy
i arbitralny jak dokonana przez Stalina czy stka i le wpy n na publiczny wizerunek Sobczaka.
Skuratow powoa komisj ledcz, z ktrej wkrtce zaczy wy cieka kompromitujce materiay
po rosy jsku kompromat doty czce niejasny ch zasad pry waty zacji mieszka za
porednictwem firmy o nazwie Renesans, midzy inny mi lokali, ktre znalazy si w rkach
Putina i inny ch zastpcw Sobczaka. Zdaniem Putina ledztwo by o przy kadem jawnego
naduy cia wadzy prokuratorskiej przeciwko jego zwierzchnikowi. To dowiadczenie zbudzio
w nim pragnienie zemsty .
Wiesz, e grasz na zupenie inny m boisku ostrzega Sobczaka Putin. Potrzebujesz
specjalistw11. Sobczak podziela t opini, wic zwrci si do Aleksandra Juriewa,
wy kadowcy nauk polity czny ch na Petersburskim Uniwersy tecie Pastwowy m, a ten
wy tumaczy merowi, e jego wielkie zasugi ju nie dziaaj na znuony elektorat, ktry ma
dosy przestpstw i panujcego w miecie chaosu12. W sty czniu, zaledwie kilka dni po wy raeniu
zgody na udzia w kampanii, Juriew usy sza pukanie do drzwi. Zerkn przez wizjer i zobaczy na
kory tarzu adn mod kobiet. Sdzi, e to jedna ze studentek przy niosa mu prac zaliczeniow,
wic otworzy drzwi. Dopiero wtedy dostrzeg zamaskowanego mczy zn, ktry chlusn mu
kwasem w twarz. Juriew chwiejny m krokiem zatoczy si do mieszkania, a mczy zna wy cign
pistolet i strzeli, ale niecelnie. Kiedy Sobczak odwiedzi profesora w szpitalu, ten mia ca gow
w bandaach. Policji nie udao si wpa na trop napastnikw ani ustali moty wu, ale Sobczak nie
mia wtpliwoci, e ta prba zastraszenia by a czci zataczajcego coraz szersze krgi spisku,
ktrego celem by o usunicie go ze stanowiska13. Po ty m ataku napicie wzroso tak bardzo, e
Putin zacz nosi przy sobie pistolet pneumaty czny , na ktry zwrci uwag jego stary
przy jaciel Siergiej Roldugin, kiedy odwiedzi go na daczy mniej wicej na pocztku kampanii
wy borczej.
Wierzy sz, e pneumaty k moe ci uratowa y cie? zapy ta Roldugin.
Nie odpar Putin. Ale dziaa na mnie uspokajajco14.

O statecznie do wy borw zakwalifikowao si czternastu kandy datw, ktrzy postanowili

zmierzy si z Sobczakiem. By li wrd nich jego zagorzali wrogowie wicemer Wiaczesaw
Szczerbakow, ktrego uniewinnienie po wy darzeniach z 1993 roku wci by o podwaane
w sdach, Jurij Szutow, by y doradca, ktry wy da nieautory zowan biografi Sobczaka,
i Aleksander Beliajew, by y przewodniczcy rozwizanej przez Sobczaka Rady Miejskiej.
Sobczak najbardziej obawia si jednak Jurija Body riewa, popularnego liberaa, ktry zasiada
we wadzach Izby Obrachunkowej w Moskwie. To wanie Body riew prowadzi dochodzenie
w sprawie pierwszy ch postawiony ch Putinowi w 1992 roku zarzutw o korupcj i cieszy si
opini dosy uczciwego ledczego w czasach wszechobecnej przestpczoci15.
Przeciwko Sobczakowi ju toczy o si ledztwo, a wy br Body riewa niemal na pewno
wpdziby go oraz, jak mona sdzi, Putina w jeszcze wiksze tarapaty . Sobczak prbowa
wy korzy sta kruczki prawne, eby zmanipulowa przebieg wy borw na swoj korzy . W marcu
wprowadzi poprawki do prawa wy borczego, dodajc wy mg staego poby tu w miejscu
kandy dowania, ktry mia wy kluczy Body riewa rodowitego mieszkaca Petersburga
dlatego e ten mieszka i pracowa w Moskwie. By to desperacki i niedemokraty czny fortel, ktry
Body riew skutecznie zwalczy w sdzie. Kolejny gambit w wy konaniu Sobczaka mia o wiele
powaniejsze nastpstwa. Chocia termin wy borw ju wy znaczono na czerwiec, Sobczak nie
waha si go zmieni. Twierdzi, e zrobi to na danie Jelcy na, ktry nalega, eby w dniu
wy borw prezy denckich nie odby way si adne inne plebiscy ty . Jedy ny m wy jtkiem miay
by wy bory mera w Moskwie16. Pocztkowo zaproponowa przeoenie gosowania na grudzie,
ale jego przeciwnicy stanowczo potpili ten pomy s jako bezwsty dn prb przeduenia wasnej
kadencji. W marcu Sobczak wy sa zatem Putina do Zgromadzenia Ustawodawczego, eby
zjedna sobie deputowany ch. Obietnicami stanowisk i grobami odwetu Putin zdoa w kocu
przepchn decy zj, by wy bory odby y si 19 maja, chocia udao mu si to dopiero po
zebraniu wy soce podejrzanego kworum17. Kontrkandy daci Sobczaka wy li z wciekoci. Nie
chodzio jedy nie o to, e rozdzielenie wy borw prowadzio do marnowania publiczny ch
pienidzy ; taki zabieg skrci czas, w ktry m kandy daci mogli przedstawi wy borcom swoje
programy . Kontrolowana przez Sobczaka lokalna telewizja publiczna te im w ty m nie pomagaa
powicaa Sobczakowi du cz czasu antenowego, a kademu z jego oponentw daa do
dy spozy cji jedy nie pitnastominutowe bloki. Sobczak ani Putin nie wzili jednak pod uwag
ry zy ka zwizanego z faktem, e organizacja wy borw przed wy borami prezy denckimi niemal na
pewno musiaa si wiza z nisz frekwencj, co zgodnie z obawami Juriewa znacznie
zmniejszy o ich szanse.
Sobczak sta si niespokojny . Podejrzewa, e jego wrogowie w Moskwie spiskuj przeciwko
niemu. W marcu polecia nawet do stolicy , eby poprosi Jelcy na o poparcie, okazao si jednak,
e ich przy ja to ju przeszo. Szanse na reelekcj Sobczaka by y minimalne, on sam i jego
doradcy y li w cigy m strachu przed atakami prawdziwy mi lub urojony mi. Wiele wskazuje
na to, e Oleg Soskowiec, jeden z wicepremierw Jelcy na, podpowiedzia mu, e podczas
spotkania z kanclerzem Niemiec Helmutem Kohlem Sobczak wy razi wol zastpienia Jelcy na
Wiktorem Czernomy rdinem18. Wkrtce okazao si, e drczcy Sobczaka paranoiczny strach
nie by bezpodstawny . Kilka dni po jego powrocie z Kremla wy szo na jaw, jak gboko siga
uknuta przeciwko niemu intry ga. Soskowiec i genera Aleksander Korakow, wpy wowy szef
ochrony osobistej Jelcy na, mieli swojego kandy data, ktrego zamierzali przeciwstawi
Sobczakowi w Petersburgu. By nim czowiek spoza znanej ju puli kandy datw Wadimir
Jakowlew, bezporedni zastpca Sobczaka. Od wielu miesicy potajemnie szy kowali jego
kandy datur, kiedy prokuratura zaostrzaa dziaania wobec Sobczaka i jego otoczenia. 27 marca
Jakowlew niespodziewanie ogosi rozpoczcie kampanii przeciwko swojemu szefowi.
Jakowlew ukoczy pidziesit dwa lata by modszy m od Sobczaka o siedem lat iny nierem
konstruktorem, dawny m dziaaczem aparatu party jnego, ktry podobnie jak Wadimir Putin,
znalazszy si pod skrzy dami Sobczaka, opowiedzia si za demokracj. A do rozwizania KPZR
w 1991 roku pozosta wierny komunizmowi, chocia w 1982 roku zosta usunity z obwodowego
komitetu za wy korzy stanie swojego stanowiska w celu kupna samochodu do pry watnego
uy tku19. Pracowa jako gwny iny nier w zakadzie budownictwa mieszkaniowego, kiedy
Sobczak zatrudni go w padzierniku 1993 roku. Rok pniej doczy do Putina i Aleksieja Kudrina
jako jeden z bezporednich zastpcw mera. Jakowlew by tak samo nieznany opinii publicznej
jak Putin, ale cechoway go wiksze ego oraz mniejsza lojalno; nie oponowa, gdy Korakow
i Soskowiec zaproponowali, by z ich wsparciem wy sadzi z sioda swojego szefa.
Wiadomo o nowy m kandy dacie spada jak grom z jasnego nieba na Sobczaka, ktry czy m
prdzej wy rzuci Jakowlewa. Stwierdzi, e gdy by ten by prawdziwy m mczy zn, sam
zrezy gnowaby z pracy przed ogoszeniem startu w wy borach. Putin te by wcieky . Publicznie
nazwa Jakowlewa Judaszem20 i puci w obieg list, proszc pracownikw ratusza o podpisanie
deklaracji, e w ramach protestu zrezy gnuj ze swoich stanowisk, jeeli Sobczak przegra wy bory .
Z perspekty wy czasu Sobczak opisy wa zgorzkniay m tonem osignicia Jakowlewa jako
nadzwy czaj skromne. Zdaniem mera nie by tak inteligentny jak inni, lepiej wy ksztaceni,
kulturalni i utalentowani ludzie w jego zespole, choby Putin. Wsppracownicy przezy wali
Jakowlewa za jego plecami szambonurkiem (santechnik)21, co rzeczy wicie miao zupenie
inny wy dwik ni okrelenie uy wane wobec Putina Stasi.
Sobczak ignorowa Jakowlewa oraz reszt kandy datw i dalej zajmowa si codzienny mi
sprawami urzdowy mi, jakby to wy starczy o, by potwierdzi jego warto w oczach wy borcw.
Ponadto woy wicej energii w kampani prezy denck na rzecz Jelcy na, majc nadziej, e
jego lojalno zostanie zauwaona i e uda mu si odnowi dawny sojusz polity czny . 19 kwietnia
Bill Clinton zatrzy ma si w Petersburgu w drodze na seri spotka w Moskwie. Amery kanie
wizali z ty m pewne nadzieje miay wesprze Jelcy na w walce z konkurentami z odradzajcej
si partii komunisty cznej. Sobczak odebra przy wdc USA z lotniska i zawiz limuzy n do
Carskiego Sioa, rezy dencji carw znajdujcej si na poudnie od Petersburga. Pamitajc
zapewne, e to, co mwi podczas pry watny ch rozmw, czsto dociera do uszu Jelcy na, Sobczak
nie szczdzi uwag, w ktry ch wy raa pewno, e ten zatriumfuje nad swoim gwny m
kontrkandy datem, komunist Giennadijem Ziuganowem. Sobczak chodzi za Clintonem jak cie,
rozkoszujc si swoim wizerunkiem w telewizji, ktra przedstawiaa go jako ma stanu
w towarzy stwie jednego ze wiatowy ch przy wdcw. Ty mczasem Clinton skary si pniej, e
podczas tej wy prawy czu si tak, jakby otacza go jaki przeklty kokon. Odwoano jego
spotkanie ze studentami w Ermitau, nie pozwolono zatrzy ma kawalkady , eby mg ucisn
rce zgromadzony m wzdu ulicy ludziom. Doradca Clintona Strobe Talbott przy pisa win za te
wpadki nadgorliwoci pewnego urzdnika, ktry nadzorowa szczegy prezy denckiej wizy ty
Wadimirowi Putinowi. Szy bko jednak doda: Wtedy to nazwisko nic nam nie mwio22.

J akowlew nie by polity kiem z powoania, takim jak Sobczak, ale w pewny m sensie nie

brakowao mu chary zmy , a ponadto lepiej wy czuwa pragnienia wy borcw. Wy soki i chudy
mczy zna z wy datny mi komi policzkowy mi i twarz cherubina, na ktrej czsto pojawia si
rozbrajajcy umiech. Nie przedstawi adnej alternaty wy w kwestiach wiatopogldowy ch
nie zamierza na przy kad cofa pry waty zacji mieszka ani fabry k ale obieca, e postara si
rozwiza liczne problemy , z ktry mi bory kao si miasto, takie jak niezdatna do picia woda
w kranach, dziurawe jezdnie czy przejcia podziemne z sy picy m si stropem. Obiecy wa prac,
a nie olimpiady . Sobczak prbowa umniejszy warto jego kampanijny ch postulatw,
nazy wajc je zwodzeniem ciemnego ludu, ale nie doceni siy przebicia by ego doradcy .
Moliwe, e to miasto, w ktry m ludzie wci mieszkali w komunakach, podstawowe suby
ratownicze, takie jak pogotowie, nie dziaay tak, jak powinny , woda by a skaona lambli, a cieki
odprowadzano wprost do Baty ku, miasto, ktre we wrzeniu 1995 roku przez cay miesic nie
by o w stanie zapewni ogrzewania w szpitalach23, potrzebowao wanie szambonurka.
Dziki zastrzy kowi gotwki od sy mpaty kw w Moskwie Jakowlew wy korzy sta profesjonalny ch
doradcw, ktrzy pomogli mu poprowadzi o wiele bardziej zwart i skuteczn kampani,
zasy pujc skrzy nki pocztowe wy borcw ulotkami i reklamujc w radiu jego kandy datur.
Odwoali si do prostego hasa: ich kandy dat mia przy wrci podstawy samorzdnoci i sprawn
prac sub miejskich24. Jakowlew mia te wsparcie polity czne nowego wpy wowego
sprzy mierzeca, mera Moskwy Jurija ukowa, ogolonego na y so, potnie zbudowanego
populisty . Jakowlew przedstawia si jako petersburski ukow, ten za publicznie proponowa
wdroenie nowy ch projektw, na ktry ch zy skaj oba miasta. Ty mczasem Sobczakowi skoczy y
si pienidze na kampani. Putin, do tej pory odgry wajcy znikom rol w kampanii, wkroczy
do akcji i zacz prosi o wsparcie biznesmenw, z ktry mi wsppracowa od piciu lat. Nie
ukry wa, e to zadanie poniej jego godnoci25. Kiedy poprosi ich o pienidze, odmwili jednak
pomocy chocia zdaniem Putina to wanie oni zy skali najwicej na pry waty zacji
i inwesty cjach, ktre umoliwi im razem z Sobczakiem. Miejscowy gangster mia wicej
szczcia udao mu si zebra po dwa ty sice dolarw od kadego drobnego przedsibiorcy , ci
wiedzieli bowiem, e odmowa wpaty cegieki na fundusz poparcia dla mera moe si dla nich
le skoczy 26.
Dominacja na lokalnej scenie polity cznej od 1989 roku, chary zma i presti przestay chroni
Sobczaka przed nieznony mi atakami. Aleksander Beliajew, by y przewodniczcy Rady
Miejskiej, ujawni podczas konferencji prasowej, e Sobczak wraz z Putinem ma posiado
na francuskim wy brzeu Atlanty ku. Zdradzi, e w 1993 roku Sobczak zosta zatrzy many na
lotnisku Heathrow w Londy nie z walizk z milionem dolarw w gotwce; przy sig, e jeeli
mieszkacy wy bior go na stanowisko gubernatora, Sobczak pjdzie siedzie27. Putin
odpowiedzia na te zarzuty wniesieniem pozwu o zniesawienie przeciwko Beliajewowi, ale zrobi
to w niewaciwy m sdzie, wic prasa nie szczdzia mu docinkw. Agent wy wiadu powinien
wiedzie, gdzie mieszka osoba, ktr podaje do sdu pisaa jedna z gazet. Putin prbowa si
broni, mwic, e nie wie nawet, gdzie jest francuskie wy brzee Atlanty ku, co sprawio jednak,
e media zaczy z niego drwi jeszcze bardziej28.
Kampania by a agresy wna i pena brudny ch chwy tw. Ale te mniej wicej wolna i uczciwa.
Wy bory w wczesnej Rosji przebiegay moe w burzliwej atmosferze, ale by y demokraty czne.
Po podliczeniu gosw w nocy 19 maja okazao si, e Sobczak pokona wszy stkich trzy nastu
kontrkandy datw; zdoby jednak ty lko 28 procent gosw, Jakowlew za 21 procent. adnemu nie
udao si zgromadzi 50 procent gosw, wic na 2 czerwca wy znaczono drug tur. Sobczak
wci mia nadziej na zwy cistwo, ale jego komitet wy borczy oraz wsppracownikw ogarna
panika. Putin przejawia wy rane oznaki zdenerwowania i zaangaowa si bardziej
bezporednio w kampani, ale do tej pory sy tuacja staa si beznadziejna29. Wszy scy
przegrani kandy daci poparli Jakowlewa. Na domiar zego ujawniono cz informacji z komisji
ledczej badajcej finanse Sobczaka i spraw rozdawania przez niego mieszka, a tre
przeciekw potwierdzi jeden z jej czonkw, Leonid Proszkin. Komitet wy borczy Jakowlewa
umieci te oskarenia na ulotkach i rozkolportowa je po miecie materiay rozrzucano nawet
z helikoptera. Oburzony Putin napisa listy do Jelcy na, Czernomy rdina i do prokuratora
generalnego Jurija Skuratowa mia do nich pretensje o bezporednie zaangaowanie si
w kampani oszczerstw i przeladowa. Pomstowa na Proszkina, ktry naruszy wszelkie
procedury , udzielajc prokomunisty czny m gazetom wy wiadu, w ktry m upubliczni
niezwery fikowany materia ledczy . Domaga si podjcia zdecy dowany ch krokw, ktre
ukrc proceder wy korzy sty wania organw pastwowy ch do celw polity czny ch30.
W ostatnich dwch ty godniach kampanii napicie signo zenitu, a oba obozy obrzucay si
botem31. Obawiajc si o swoje bezpieczestwo, Jakowlew porusza si po miecie w asy cie
dwch SUV-w peny ch uzbrojony ch ochroniarzy w czarny ch strojach. W rozmowie z Putinem
zarzuci Sobczakowi, e nasa na niego patny ch mordercw. Czy pan zwariowa!? odpar
Putin. Lepiej niech si pan przejrzy w lustrze32. Ostatni nadziej Sobczaka by a debata
telewizy jna w ty godniu poprzedzajcy m wy bory , ale kiedy wszed do studia, nagle zawioda go
elokwencja. Jakowlew wy glda na zrelaksowanego. Zdj mary nark, a kiedy zabiera gos,
mwi zrozumiale, zdecy dowany m tonem. Sobczak siedzia zgarbiony , w szczelnie zapity m
garniturze, jka si i co chwila szuka sw. Pniej si tumaczy , e przed sam debat dosta
gorczki, a podczas rozmowy poczu, e szty wnieje mu jzy k. Dziwne spazmy ciskay mu
gardo. Zapy tany o podejrzane pochodzenie swojej daczy , nie potrafi wy krztusi ani sowa.
Twierdzi, e dopiero po fakcie odkry prawd: komitet wy borczy Jakowlewa umieci
hipnoty zera na widowni! Konsultowaem si ze specjalistami, ktrzy potwierdzili, e silna
hipnoza czsto wy wouje uczucie skurczw w gardle, szty wnienie jzy ka, bl gowy i nagy
wzrost temperatury ciaa, poniewa organizm broni si przed dziaaniem obcej energii33.
Sobczak traci nie ty lko poparcie w wy borach. Zdaje si, e traci te rozum.
W kocu Jakowlew wy gra wy bory , uzy skujc 47,5 procent gosw. Sobczak dosta 45,8
procent. Porak przy j niezby t elegancko. Nigdy nie by zby t skromny ; teraz te porwna si
do Winstona Churchilla, wy bawcy pastwa i sy mbolu zwy cistwa, ktry ponis klsk przy
urnach wy borczy ch w 1945 roku34. Rozdraniony , odmwi udziau w zaprzy sieniu Jakowlewa,
ktre odby o si dziesi dni pniej w Smolny m. Ale mimo autory tarny ch skonnoci Sobczak
zrobi co, czego do tamtej pory nie zrobi aden wy brany przez rosy jski nard urzdnik
pastwowy o porwny walny ch wpy wach i znaczeniu: nie podway wy nikw gosowania ani
w aden inny sposb nie prbowa blokowa zwy cistwa Jakowlewa, przy j porak i ustpi
z urzdu.
Nie by em uzaleniony od wadzy jak Lenin albo Jelcy n i gdy by m przegra wy bory
z godny m siebie przeciwnikiem, by oby mi atwiej znie t porak pisa o tamty ch
wy darzeniach w swoich wspomnieniach wy mownie zaty tuowany ch Dwanacie noy w plecy.
Ale w ty m przy padku moje my li zaprztao py tanie, jak to si stao, e przegraem
z Jakowlewem, kim tak bezbarwny m i pry mity wny m? Przeklinaem si za to, e nie dostrzegem
wczeniej jego knowa wy kradania wadzy z rk rzdu i dziaania na rzecz pry watnego gabinetu
iny niera ale najbardziej zabolao mnie odstpstwo lub po prostu zdrada wielu osb z mojego
otoczenia35. Zwrci uwag na jeden wy jtek: Wadimira Putina.

N iespodziewana poraka Sobczaka pozbawia Putina pracy , patrona i celu w y ciu. Znowu
poczu si tak, jak po powrocie z NRD. Wprawdzie podpisa si pod deklaracj razem z inny mi
pracownikami ratusza, ale nie spieszy si z rezy gnacj ze stanowiska, chocia teraz wy penia
polecenia nowego gubernatora, ktrego sam nazwa Judaszem. Jakowlew przekona te do
pozostania inny ch doradcw Sobczaka. W tej grupie znaleli si Dmitrij Kozak, by y prokurator
i przy jaciel Putina, oraz Michai Manewicz, mody ekonomista, ktry zosta mianowany
wicegubernatorem. Kozak jeszcze przez wiele lat przy jani si z Putinem, ale Manewicz ju po
roku zgin z rki snajpera, postrzelony osiem razy , gdy wy jecha samochodem na Newski
Prospekt. Putin by w Smolny m jeszcze latem 1996 roku, gdy Jelcy n niespodziewanie wy gra
wy bory , ale do obcesowo kazano mu do koca czerwca zwolni miejsce36. Nowy
gubernator nie zapomnia, w jak lodowaty sposb traktowa go Putin, ani city ch komentarzy tego
ostatniego podczas kampanii. Kiedy jeden z doradcw poinformowa go, e Putin wci czeka na
decy zj w sprawie swoich dalszy ch losw, Jakowlew poczerwienia z oburzenia. Ani sowa
wicej o ty m dupku! zada37.
Sobczak prbowa pomc swojemu wiernemu zastpcy znale now prac zwrci si w tej
sprawie nawet do Jewgienija Primakowa, dawnego szefa siatki szpiegowskiej, ktry kierowa
organizacj powsta z pionu wy wiadu zagranicznego KGB, dopki w sty czniu 1996 roku Jelcy n
nie mianowa go ministrem spraw zagraniczny ch. Zostaniesz ambasadorem zapewnia Putina
jego by y szef. Pomy s by zby t absurdalny , eby traktowa go powanie, i Putin zdawa sobie
z tego spraw, ale nie odway si o ty m wspomnie. Inni obiecy wali mu, e na pewno bdzie
potrzebny , ale sowa nie przekaday si na konkrety . W lipcu przeprowadzi si z rodzin na
dacz, ktr zbudowa nad Jeziorem Komsomolskim, sto kilometrw na pnoc od Petersburga, na
Przesmy ku Karelskim, ktry nalea do Finlandii, dopki Zwizek Radziecki nie zagrabi go po
Wielkiej Wojnie Ojczy nianej. W pobliu znajdowaa si niepozorna wioska. Tam Putin poczy
siy z ma grup biznesmenw, z ktry mi przy jani si od 1991 roku, i razem zaczli budowa
strzeone osiedle nad brzegiem jeziora, pniej tego roku zarejestrowane pod nazw Oziero
(jezioro). W przedsiwziciu ty m uczestniczy li: Wadimir Jakunin, Jurij Kowalczuk i bracia
Andriej i Siergiej Fursenko. Poznali si dziki pracy w renomowany m Insty tucie Bada
Fizy czno-Techniczny ch imienia Joffego w Petersburgu. Zaoy li spdzielni, eby ich praca
naukowa przeoy a si na produkty o komercy jny m zastosowaniu, w czy m mg im pomc
Putin i jego komitet do spraw kontaktw gospodarczy ch z zagranic. Jakunin i Kowalczuk zostali
udziaowcami duej insty tucji finansowej Banku Rossija, zaoonego w 1990 roku do
zarzdzania kontami partii komunisty cznej oraz, jak wie niosa, akty wami KGB. Kiedy
Kowalczuk i jego koledzy przejli kontrol nad bankiem, by on ju ledwo firm wy dmuszk, ale
przetrwa na ry nku dziki temu, e Putin zacz przenosi do niego rzdowe konta. Inni udziaowcy
i czonkowie zarzdu Banku Rossija te doczy li do spdzielni Oziero, midzy inny mi Nikoaj
Szamaow, ktry peni funkcj zastpcy Putina w komitecie do spraw kontaktw gospodarczy ch
z zagranic, a potem zosta przedstawicielem na pnocno-wschodni Rosj niemieckiej marki
Siemens. Putin by jedy ny m urzdnikiem pastwowy m wrd ty ch biznesmenw i nie do koca
wiadomo, jak jego skromna pensja wy starczaa na pokry cie kosztw czonkostwa w spdzielni.
Po jakim czasie pojawiy si dowody na to, e rdem, skd czerpa fundusze, by a firma
Dwadcaty j Triest, ktr Putin zarejestrowa w 1992 roku38. Jej dziaalno midzy inny mi
realizacja liczny ch zamawiany ch przez miasto kontraktw, na ktry ch widnieje podpis Putina
zwrcia uwag urzdnikw izby kontroli wy sany ch z Moskwy po to, by przy jrzeli si
poczy naniom administracji Sobczaka.
Dom Putina na osiedlu Oziero by zbudowany z czerwonej cegy , a w rodku jego ciany
pokry waa drewniana boazeria. Mia dwa pitra i rozpociera si z niego widok na tafl jeziora.
Budy nek o powierzchni stu pidziesiciu metrw kwadratowy ch nie nalea do najwikszy ch
w okolicy , by stosunkowo skromny , ale sta na samy m brzegu, odgrodzony lasem. To tam Putin
pojecha rozmy la o swojej nagle niepewnej przy szoci. Gdy by Sobczak wy gra wy bory ,
Putin na pewno zostaby u jego boku, ale z adny m inny m polity kiem nie zbudowa takich relacji.
Zastanawia si nad otwarciem prakty ki adwokackiej. Rozmawia ze swoim dawny m partnerem
sparingowy m Wasilijem Szestakowem o pracy trenera w jego szkole judo. Szestakow odpar, e
to zajcie znacznie poniej jego kompetencji, ale jeeli nic innego nie znajdzie, to oczy wicie
moe to robi39. Putin spad z wy sokiego konia na tward ziemi. Cay mi dniami chodzi
zamy lony i nie chcia rozmawia z Ludmi o niestabilnej przy szoci. ona wiedziaa, e kiedy
Wadimira ogarnia lk przed nieznany m, lepiej zostawi go w spokoju. Jej m nie znosi
przegry wa, a dziki kampanii wy borczej pozna gorzki smak ry zy ka, ktre niosa za sob
rzeczy wista demokracja. To prawda, nigdy o ty m nie rozmawia ani nawet nie wspomina
mimochodem opowiadaa Ludmia ale sama wszy stko rozumiaam, czuam i widziaam40.
Sierpie to w Rosji spokojny , powolny miesic, okres letniego rozleniwienia. Wikszo
mieszkacw wy jeda wtedy na swoje dacze. Nie mogc znale od razu nowej pracy , Putin
liczy si z ty m, e bdzie musia poczeka do koca sierpnia, kiedy biura znowu miay ruszy
pen par. Wtedy mgby si rozejrze za jakim powany m zajciem. 12 sierpnia Putinowie
zaprosili w odwiedziny by sekretark Wadimira Marin Jentalcew z mem i crk.
Wieczorem mczy ni poszli do bani znajdujcej si na parterze daczy , tu za drzwiami
wejciowy mi. Putin nazwa to spotkanie sty p po stracie pracy 41. W pewnej chwili poszed
szy bko schodzi si w jeziorze. Wracajc do domu, zobaczy dy m. Okazao si, e iskra
z podgrzewacza wody w bani wy woaa poar, ktry wkrtce rozprzestrzeni si na cay dom.
Katia wy biega z kuchni. Putin znalaz swoj starsz crk Masz i Marin na pitrze, a widzc, e
pomienie ju zajy schody , spuci je z balkonu na prowizory cznej linie skrconej z pocieli.
Nagle sobie przy pomnia, e w jego sy pialni stoi teczka z oszczdnociami mniej wicej
picioma ty sicami dolarw. Przy zgaszony ch wiatach, wrd duszcego dy mu wy maca
drog i znalaz pienidze. Owinity jedy nie cienkim przecieradem zszed po cianie z balkonu na
ziemi, a potem razem z rodzin i ssiadami patrzy , jak jego dom pon niczy m ogarek.
Przy jechali straacy , ale bezradnie rozoy li rce, bo w ich wozie nie by o wody . Przecie
macie cae jezioro! krzy kn Putin. Rzeczy wicie, przy zna jeden ze straakw, ale bez wa
i tak nic si nie da zrobi42.
Wasilij Szestakow nie mg si nadziwi, kiedy usy sza o poarze i ocaleniu oszczdnoci. Putin
nie ty lko nie wy budowa jakiej wy stawnej kamiennej willi, ale te przez pi lat jako drugi po
Bogu w Petersburgu nie zgromadzi adnej fortuny oprcz tamty ch piciu ty sicy dolarw.
Korupcja by a tak powszechny m zjawiskiem wrd rosy jskich aparatczy kw, e gdy by Putin
nachapa si bez umiaru, to i tak zniknby w tumie43.
Inspektorzy ochrony przeciwpoarowej ustalili, e ekipa budowlana niewaciwie zamontowaa
bojler bani, wic Putin zada od winny ch odbudowania daczy dokadnie wedug poprzedniego
projektu ty le e ju bez bani. Kiedy robotnicy uprztnli gruz, znaleli w zgliszczach aluminiowy
krzy y k, ktry matka daa Putinowi przed trzema laty , gdy razem z Sobczakiem wy brali si do
Jerozolimy . Putin zdj go, idc do bani, a potem w zamieszaniu kompletnie o nim zapomnia.
Uzna, e to znak od Boga, i pniej zdarzao mu si mwi, e od tamtej pory nigdy si z nim nie
rozstaje44.
 ROZDZIA 7

NIEOCZEKIWANA DROGA
DO WADZY

P utin nie musia dugo czeka na wy bawienie z opresji, ratunek nadszed zreszt z zaskakujcej
strony od Bory sa Jelcy na, by ego sojusznika gubernatora Petersburga, ktry potem sta si jego
wrogiem. Jelcy n mia wicej szczcia podczas wy borw ni Sobczak; jego zwy cistwo w walce
o drug kadencj prezy denck latem 1996 roku zdawao si nie mniejszy m cudem ni znalezienie
krzy y ka Putina wrd popiow daczy . Poparcie spoeczne dla Jelcy na spado pod koniec 1995
roku do ledwie trzech procent. Wojna, ktr w 1994 roku wy powiedzia czeczeskim
separaty stom, miaa by krtka i przy nie mu chwa, a ty mczasem zmienia si w krwawy ,
upokarzajcy impas. Stan gospodarki bezlitonie si pogarsza, tak jak i zdrowie Jelcy na.
W drugiej poowie 1995 roku prezy dent przey pierwszy z serii zawaw, o ktry ch nie
informowano opinii publicznej. Jego najblisi doradcy ci sami, ktrzy stali za zwy cistwem
Jakowlewa nad Sobczakiem zaczli szepta midzy sob o koniecznoci odwoania wy borw
w 1996 roku albo o poparciu innego kandy data, wicepremiera Olega Soskowca. Nawet ona
Jelcy na Naina namawiaa go, by zrezy gnowa ze startu. Niczy m wilki, ktre jeden po drugim
zwracaj si ku nowemu przy wdcy stada, moi najblisi przy jaciele ju znaleli sobie
zastpczego prezy denta twierdzi Jelcy n, wspominajc tamte czasy . Opucili mnie nawet ci,
na ktry ch zawsze mogem polega, ci, ktrzy by li moim ostatnim oparciem, rdem siy ,
duchowy mi przy wdcami narodu1.
Ale nie wszy scy si od niego odwrcili. Zby t wiele fortun zawdziczao swj rozkwit
Jelcy nowi. By y to midzy inny mi fortuny najbogatszy ch ludzi w Rosji, bankierw i magnatw
medialny ch, ktrzy rok wczeniej w zamian za poy czki majce utrzy ma na powierzchni budet
Rosji naby li od pastwa pakiety kontrolne firm z najwaniejszy ch gazi przemy su Bory sa
Bieriezowskiego, Michaia Fridmana, Wadimira Gusiskiego, Michaia Chodorkowskiego
i Wadimira Potanina. Ci ludzie by li pionierami poradzieckiej gorczki zota i dziki swojemu
geniuszowi, przebiegoci i twardemu charakterowi stworzy li wielkie, rnorodne konglomeraty ,
ktry ch przy szo niemal na pewno by aby zagroona, gdy by Jelcy n nie utrzy ma si na
stanowisku. Chocia konkurowali ze sob w interesach, poczy ich wsplny cel walka
z gwny m przeciwnikiem Jelcy na, przy wdc komunistw Giennadijem Ziuganowem.
Nieciekawy , zwalisty , grubo ciosany Ziuganow by komunist ju raczej ty lko z nazwy , ale
zarwno on, jak i jego partia reprezentowali masy , wrd ktry ch upadek Zwizku Radzieckiego
budzi gbokie rozalenie. Zwolennicy jego partii tumnie wzili udzia w wy borach
parlamentarny ch w 1995 roku dziki nim partia komunisty czna uzy skaa zdecy dowan
wikszo miejsc w Dumie. Z tego powodu nie mona by o wy kluczy ewentualnego zwy cistwa
Ziuganowa po prostu w spoeczestwie zby t silny by sprzeciw wobec oligarchii, ktra staa si
sy mbolem chaoty cznej prezy dentury Jelcy na. Rozmy lajc o swoim losie i o losie swoich
bogaty ch poplecznikw, Jelcy n doszed do wniosku, e komunici powiesz nas na latarniach2.
Kiedy w luty m 1996 roku Ziuganow pojawi si na wiatowy m Forum Ekonomiczny m
w szwajcarskim Davos, przy witano go jak przy szego prezy denta. Naleao podj zdecy dowane
kroki. Bieriezowski, Gusiski i Chodorkowski spotkali si zatem na obiedzie z bankierem
Wadimirem Winogradowem i porozumieli si w ramach paktu z Davos, ktry mia zapewni
Jelcy nowi reelekcj w czerwcu3. Zaoferowali mu kilka milionw w gotwce zapewnili te sobie
w ten sposb moliwo pocigania za sznurki. Nalegali, eby Anatolij Czubajs, by y kolega
Putina ze wity Sobczaka i autor programw pry waty zacji, dziki ktry m zarobili swoje miliony ,
wrci do zespou Jelcy na jako szef kampanii wy borczej. (Czubajs straci urzd premiera
w sty czniu, kiedy wok Jelcy na wy bucha skandal za skandalem). Z pomoc crki Jelcy na
Tatiany Diaczenko Czubajs zorganizowa nienagann rosy jsk wersj nowoczesnej kampanii
wy borczej, finansowan w tak spry tny i zawiy sposb, e adna kontrola nie moga si poapa,
ile rzeczy wicie pienidzy w ni wpompowano wedle niektry ch szacunkw mogy to by
nawet dwa miliardy dolarw4. Stan zdrowia Jelcy na oraz jego nieprzewidy walne zachowanie
utrzy my wano przed wy borcami w tajemnicy , a jego publiczne wy stpienia by y tak
precy zy jnie rey serowane, e zdaway si niemal naturalne. Bieriezowski i Gusiski kontrolowali
dwie najpopularniejsze stacje telewizy jne w kraju, ORT i NTV, i produkowali programy
dokumentalne, ktre wci przedstawiay Jelcy na jako sy mpaty cznego, cieszcego si
doskonay m zdrowiem przy wdc, jakim by kiedy .
Podczas wy borw 16 czerwca Jelcy n wy przedzi Ziuganowa o 35 procent dwa miliony
gosw i wy gra niemal wikszoci bezwzgldn, ale to nie uchronio go przed drug tur.
Aleksander Lebied, obsy pany honorami wojskowy mi genera, ktry rok wczeniej zrezy gnowa
z kariery w armii, eby zaj si polity k, a przedtem sprzeciwia si wojnie w Czeczenii,
uwaajc j za budzcy groz przy kad marnowania ludzkiego y cia, zaskoczy wszy stkich,
uzy skujc w wy borach trzeci pozy cj z 15 procentami gosw. Stratedzy Jelcy na w ostatnich
ty godniach wsparli kampani Lebiedzia zastrzy kiem gotwki i czasem antenowy m w telewizji,
skutecznie odbierajc Ziuganowowi cz gosw. Teraz Jelcy n zacz zabiega o niego i jego
wy borcw. Wy gldao na to, e Jelcy n y wi nieskry wany podziw dla Lebiedzia. Nazy wa go
twardy m, niezomny m facetem, ktry bez wy tchnienia poszukuje zdecy dowania, precy zji
i przejrzy stoci, do ktry ch przy zwy czai si w wojsku, ale nie moe ich znale w obecnej
rzeczy wistoci. Jelcy n czsto powtarza, e jest rozczarowany pokoleniem postsowieckich
generaw; uwaa, e brakuje im szlachetnoci, finezji albo swego rodzaju samozaparcia5.
Twierdzi, e ju w 1993 roku marzy o ty m, eby na scenie polity cznej pojawi si jaki nowy
genera, ktry fachowo poprowadzi nard pewn rk, nie jako ty ran, lecz jako demokraty czny
przy wdca. Na pocztku zdawao si, e to wanie Lebied moe by ty m czowiekiem, a sam
Jelcy n uwaa go za swojego potencjalnego nastpc. Dwa dni po pierwszej turze wy borw
mianowa go sekretarzem kremlowskiej Rady Bezpieczestwa, majc nadziej na pozy skanie
gosw ludzi, ktrzy poparli Lebiedzia, ten jednak szy bko bardzo rozczarowa urzdujcego
prezy denta. By nieprzy jemny m, szorstkim w obejciu despot, ktry wci popada w powane
konflikty z urzdnikami wy szego szczebla. Zaledwie kilka dni po swojej nominacji pogardliwie
skry ty kowa pewnego Kozaka, ktry chcia go o co zapy ta: Podobno jeste Kozakiem wszed
mu w sowo Lebied dlaczego wic gadasz jak y d?6.
Mimo to Jelcy n nie wy zby si wizji wojskowego bohatera, ktry ocali scen polity czn
zdawa sobie spraw z faktu, e sam nigdy kim takim nie bdzie. Czekaem, a w kocu pojawi
si jaki nowy genera, inny ni reszta wspomina. Albo raczej genera podobny do ty ch,
o ktry ch w modoci czy taem w ksikach. Szuka wic dalej, a wreszcie znalaz owego
generaa ale nie w armii, ty lko w innej subie stojcej na stray bezpieczestwa7.

P oczy nania Jelcy na przed drug tur wy borw prezy denckich ujawniy rnice zda midzy

jego liberalny mi doradcami siami rozsdku i frakcj konserwaty wn, do ktrej naleeli
Soskowiec oraz generaowie Jelcy na i Aleksander Korakow, szef ochrony rosy jskiego
prezy denta. W kocu Jelcy n zrozumia, przed czy m kilka miesicy wczeniej prbowa go ostrzec
Sobczak jastrzbie w jego szeregach siali niezgod i rwali si do ktni po to, eby przej
kontrol nad kampani8. Dowodzona przez Korakowa stra prezy dencka aresztowaa jego
dwch doradcw, bliskich wsppracownikw Czubajsa i Bieriezowskiego, kiedy ci wy szli
z Biaego Domu, niosc karton peen studolarowy ch banknotw cznie by o tam p miliona
dolarw. To aresztowanie grozio ujawnieniem sekretu finansowania kampanii. Jelcy n czy m
prdzej zwolni doradcw, a ty dzie pniej przeszed kolejny zawa serca.
Urzdujcy prezy dent spdzi ostatni ty dzie kampanii w ku szpitalny m w salonie swojej
daczy . Sztab wy borczy odwoa zaplanowane spotkania i wizy ty i udawa, e nic si nie stao,
a doradcy reagowali obudny m oburzeniem, kiedy py tano ich o nieobecno kandy data. Podczas
wy borw ktre odby y si 2 lipca osabiony Jelcy n ledwo zdoa wrzuci swj gos do urny ;
wy bra lokal wy borczy w pobliu daczy , a nie w Moskwie, gdzie gosowaby w normalny ch
okolicznociach. Zamieni kilka sw z ma grup dziennikarzy , ale ju po minucie ochroniarze
zaprowadzili go z powrotem do ka.
A jednak odnis zdecy dowane zwy cistwo, zdoby wajc 54 procent gosw Ziuganow dosta
40 procent. Ponad trzy miliony Rosjan, niemal pi procent spoeczestwa, zagosoway
przeciwko wszy stkim. Jelcy n triumfowa ogromny m kosztem, ze szkod dla wartoci
demokraty czny ch, za pomoc brudny ch sztuczek, kamstw i deprawujcej potgi pienidza.
Wy nik gosowania odzwierciedla wol spoeczestwa, ale kampania pokazaa przecitny m
Rosjanom, e demokracja jest tak samo skorumpowana, jak to sobie kiedy wy obraali, gdy
my leli o kapitalizmie. Nie y czy liby sobie powrotu wczeniejszego porzdku, ale jeden
z sonday wy kaza, e ty lko siedem procent ludzi uprawniony ch do gosowania popierao
demokracj w wczesnej formie9. Wikszo Rosjan utosamiaa demokracj z oszustwami,
przestpczoci i brakiem sprawiedliwoci wszy stkimi cechami, przed ktry mi przez wiele lat
ostrzegaa ich radziecka propaganda. Zdaniem jednego z history kw Rosja zmienia si
w koszmarny mira Zachodu10.

W szy stko wskazuje na to, e Wadimir Putin podziela ten pogld. Pomaga prowadzi kampani
Jelcy na w Petersburgu, ale odgry wa w niej tak ma rol, e w Moskwie nikt nie zwrci na niego
uwagi. Zaarta walka o wpy wy po zwy cistwie Jelcy na niespodziewanie otworzy a mu jednak
drzwi do stolicy . Wkrtce po drugiej, lipcowej turze wy borw Nikoaj Jegorow, jeden
z jastrzbi i szef kancelarii Jelcy na, zaprosi Putina do Moskwy i zaproponowa mu stanowisko
w administracji. Ty mczasem dwa dni pniej Jelcy n zwolni Jegorowa i zastpi go Czubajsem.
Ta roszada miaa wzmocni pozy cj reformatorw gospodarki na Kremlu i odpaci
oligarchom za wsparcie finansowe kampanii. Czubajs reprezentowa obz petersburski w nowej
administracji Jelcy na i potrzebowa dowiadczony ch sojusznikw, ktrzy utrzy my wali kontakty
z wany mi urzdnikami i biznesmenami11. Zwrci si zatem do jednego z weteranw Sobczaka,
ktry po porace swojego szefa chwilowo nie mia pracy nie do Putina, lecz do drugiego
zastpcy gubernatora, Aleksieja Kudrina.
Kudrin, ktry nadzorowa finanse i budet miasta, mia temperament i dowiadczenie blisze
Czubajsowi ni traktowany przez tego ostatniego z chodny m dy stansem Putin. Czubajs mianowa
Kudrina szefem penicego funkcj kremlowskiej komisji audy tu Gwnego Departamentu
Kontroli, uprawnionego do wgldu w finanse agencji rzdowy ch oraz pry watny ch
przedsibiorstw, ktry ch interesy coraz czciej si ze sob wizay . Jeeli za chodzi o Putina, to
Czubajs zlikwidowa stanowisko w administracji, ktre kilka dni wczeniej Putin przy j od
Jegorowa. Tak stanowcze odrzucenie usug Putina stao si przy czy n niechci midzy
urzdnikami, chocia obaj stawiali pierwsze kroki w wiecie administracji pod okiem Sobczaka.
Jest zawzity jak bolszewik mwi Putin o Czubajsie12. Tego lata wrci do Petersburga, eby
przeczeka tam trudny okres niepewnoci.
18 sierpnia, trzy dni po poarze daczy , los umiechn si do Putina. Popierajcy Jelcy na
premier Wiktor Czernomy rdin ogosi skad nowego gabinetu i wskaza jako pierwszego
wicepremiera Aleksieja Bolszakowa, by ego petersburskiego samorzdowca, ktry odpowiada za
relacje z republikami dawnego Zwizku Radzieckiego. Bolszakow zasiada niegdy w Radzie
Miejskiej Petersburga, ale zosta zmuszony do ustpienia po puczu w sierpniu 1991 roku i niemal
skoczy na ulicy 13. Dwa razy bez powodzenia kandy dowa do Zgromadzenia Deputowany ch,
a potem do Dumy , lecz w kocu przej kontrol nad szemran spk, ktra zamierzaa zbudowa
szy bk kolej do Moskwy , ale nie zrealizowaa tego planu, chocia zacigna poy czki na wiele
milionw dolarw14. Kiedy dziwny m trafem powrci do polity ki w administracji Jelcy na, Putin
by wobec niego oficjalny i spolegliwy za kady m razem, gdy Bolszakow przy jeda z robocz
wizy t do Petersburga. Nigdy nie kazaem mu czeka w kancelarii wy zna Putin. Zawsze
przery waem to, co akurat robiem, wy ganiaem wszy stkich z gabinetu, a potem szedem
osobicie do kancelarii i mwiem: Prosz tdy , Aleksieju Aleksiejewiczu . Nie przy janilimy
si tak naprawd, ale chy ba mnie zapamita15.
W paacu kremlowskim toczy y si intry gi wy woane stanem zdrowia prezy denta. Wszy scy
prbowali zwikszy swoje wpy wy , wprowadzajc na rne stanowiska zaufany ch ludzi. To
Kudrin namwi Bolszakowa, eby rozway kandy datur Putina. Pocztkowo Bolszakow zgodzi
si zatrudni go w Departamencie Komunikacji Spoecznej, czy li wy znaczy mu rol rzecznika
prasowego. Putin nie by zachwy cony wizj pracy na tak eksponowany m stanowisku, ale przy j
t posad. Pod koniec sierpnia pojecha do Moskwy , gdzie nocowa na kanapie w pry watny m
mieszkaniu Kudrina16. Nastpnego dnia, gdy obaj jechali z powrotem na lotnisko, Kudrin znowu
zatelefonowa do Bolszakowa i okazao si, e ten jednak zmieni zdanie. Kaza Putinowi zosta
duej w Moskwie i umwi go na spotkanie z ekstrawaganckim urzdnikiem Pawem Borodinem
czowiekiem, ktry wkrtce mia go wprowadzi w tajniki y cia polity cznego na Kremlu17.
Borodin by jowialny m polity kiem z Sy berii. Szefowa Prezy denckiemu Departamentowi
Zarzdzania Majtkiem i Nieruchomociami. Z tego stanowiska nadzorowa kilkaset budy nkw,
dziaek, paacw, dacz, flot lotniczy ch, jachtw, szpitali, kurortw, hoteli, dzie sztuki i anty kw,
a take du liczb pastwowy ch fabry k i przedsibiorstw, od domw pogrzebowy ch a do kopalni
diamentw na Arkty ce. Wedug wczesny ch szacunkw Borodina oparty ch jedy nie na
domy sach warto majtku Kremla przekraczaa szeset miliardw dolarw18. Borodin
wy kaza si szczeglny m talentem w dziedzinie kreaty wnego kapitalizmu zwikszy akty wa
departamentu w szy bko rozwijajcy ch si sektorach, takich jak bankowo i budownictwo
komercy jne. Ponadto wy korzy sta swoj pozy cj do odnowienia za rzdw Jelcy na sieci
protekcji i patronatw. Rozdawa prezenty w postaci mieszka, dacz, wy cieczek i bonw
wakacy jny ch. Prasa uszczy pliwie nazy waa jego gabinet ministerstwem przy wilejw19.
Dum Borodina i jego konikiem by y prowadzone na szerok skal na Kremlu prace
renowacy jne, ktre Jelcy n zacz w 1994 roku, kiedy nikomu nie miecio si w gowie, e
pastwo sta na takie wy datki20. W sierpniu 1996 roku Borodin podpisa kontrakt ze szwajcarsk
firm Mercata na renowacj Wielkiego Paacu Kremlowskiego, by ej rezy dencji carw, ktrej
wy strj Komunisty czna Partia Zwizku Radzieckiego zmienia w duchu fabry czny ch sal
posiedze. Projekt skutecznie przy wrci paacowi carski splendor, ale kontrakty z Mercat i jej
firm-siostr Mabetex uwikay Jelcy na w midzy narodowy skandal, w czasie ktrego paday
oskarenia o apwki i posiadanie tajny ch kont za granic.
Putin ju zna Borodina pozna go, gdy ten odwiedzi Petersburg, szukajc na pnocy kraju
daczy dla Jelcy na. Ponadto raz przy szed z pomoc, kiedy studiujca w Petersburgu crka
Borodina si rozchorowaa21. Taka wy miana przy sug inaczej blat by a trady cj zarwno
w czasach carskich, jak i radzieckich; umoliwiaa nawizy wanie nieformalny ch kontaktw
i czenie interesw z pominiciem biurokraty czny ch przeszkd. Nawet w wolnej Rosji, w ktrej
pienidze miay wiksze znaczenie, blat wci by penowartociow walut w prowadzonej przez
Kreml polity ce22. Ponadto metoda ta umoliwia Putinowi znalezienie pierwszej pracy
w Moskwie.
Putin nieco si zdziwi, e zainteresowa si nim tak wy soko postawiony urzdnik pastwowy ,
blisko zwizany z rodzin Jelcy na23. Prawd mwic, Borodin niezby t chtnie przy j Putina do
swojego gabinetu, podobnie czuli si te inni pracownicy departamentu, ktrzy podejrzewali, e
Putin jest lojalny wobec zupenie inny ch ludzi i organizacji24. Sam Putin za nie mg si
odnale w peny m sekretw rodowisku targany m walkami wewntrzny mi, ktre nkay
Moskw po reelekcji Jelcy na i podczas jego przy gotowa do wci utrzy my wanej w tajemnicy
operacji serca jesieni tego roku. Nawet due dowiadczenie wy niesione z dziaalnoci przy
Sobczaku nie przy gotowao go do funkcjonowania w takiej rzeczy wistoci; czu si w Moskwie
czowiekiem z zewntrz, cechowaa go te pewna naiwno. Chcc powtrzy udany trik z 1991
roku, kiedy wszed do polity ki, teraz te umwi si na wy wiad telewizy jny , ktry mia go
zaprezentowa opinii publicznej podczas przeprowadzki do Moskwy . Czy ich rozkazw pan
sucha? brzmiao pierwsze py tanie dziennikarza, ktry z gry zaoy , e urzdnik czekajcy na
samolot na lotnisku Pukowo jest czy j marionetk. Waciwie to nic dziwnego, bo nikt w Rosji
nie osiga szczy tw wadzy bez patrona, a patroni w rodzinie Jelcy na tak jak we wszy stkich
nieszczliwy ch rodzinach toczy li ze sob wieczne wojny . Ubrany w le skrojony garnitur
w fatalny m niebieskim kolorze Putin zaprzeczy ty m insy nuacjom. Nieco zby t arliwie zapewni,
e jako dobry sy n sucha jedy nie matki i ojca. Wy par si nawet zwizkw z klanem
petersburskim, chocia to wanie dziki niemu mg zacz drugi akt swojej kariery polity cznej.
Trudno mi sobie wy obrazi, by taka grupa czy frakcja w ogle istniaa stwierdzi. Ale nie
zamierzam si nad ty m zastanawia. Przy jechaem tu pracowa25.

L udmia nie chciaa si przeprowadza. W kocu poczua, e w Petersburgu udao jej si

stworzy y cie rodzinne wy kraczajce poza ciasny krg rodzicw Putina. W tej kwestii jednak
nie miaa wy boru. Dla Wadimira Wadimirowicza praca zawsze by a najwaniejsza
oznajmia przenikliwie chodny m, oficjalny m tonem podczas rozmowy z biografem. Rodzina
by a na drugim miejscu26. Sam Putin te niechtnie opuszcza dobrze znane rodzinne miasto, ale
czu, e praca, ktr zaproponowa mu Borodin, by a najlepszy m wy jciem z trudnej
sy tuacji27. Kierowany przez Borodina departament dy sponowa dobrami, ktre mg rozdawa
w zamian za przy sugi, wic Putinowie od razu zamieszkali w pastwowej daczy
w Archangielskoje, na zalesiony m zachodnim przedmieciu Moskwy . Dom by stary , ale mia
dwa pitra i sze pokojw dosy miejsca dla obu crek. Ludmia szy bko pokochaa stolic to
wraenie, e y cie toczy si na peny ch obrotach28. We wrzeniu 1996 roku Putin ju
zadomowi si w ogromnej prezy denckiej administracji. Dosta biuro we wzniesiony m przed
rewolucj budy nku przy Staroj Poszczadi (czy li Stary m Placu), niedaleko Kremla. Razem z nim
przy jechali z Petersburga jego dwaj najblisi doradcy Siergiej Czemiezow, z ktry m Putin
suy w Drenie, i Igor Sieczin, wsppracujcy z nim od pocztku w administracji Sobczaka.
Borodin wy znaczy swojemu nowemu wsppracownikowi zadanie kierowania wy dziaem
prawny m i nadzorowania liczny ch posiadoci Kremla w siedemdziesiciu omiu krajach
ambasad, szk i inny ch obiektw, ktre kiedy naleay do Komunisty cznej Partii Zwizku
Radzieckiego. Przy jazd Putina zbieg si w czasie z rozporzdzeniem Jelcy na, by odebra kontrol
nad majtkiem dawny m ministerstwom, ktre zarzdzay nim w epoce sowieckiej, takim jak
Ministerstwo Spraw Wewntrzny ch albo Ministerstwo Stosunkw Gospodarczy ch z Zagranic,
i przekaza j departamentowi Borodina. Wiele z ty ch obiektw znajdowao si w by y ch
republikach ZSRR na przy kad na Ukrainie a te rociy sobie prawa do majtku radzieckiego
pozostajcego w granicach nowy ch niepodlegy ch pastw. Putin mia odnale si wrd
prawny ch meandrw, pozby si obiektw, ktry ch ju nie warto by o utrzy my wa,
i potwierdzi prawa wasnoci Rosji do ty ch, ktre wci przedstawiay jak warto.
Z przeprowadzonego przez Putina remanentu wy ranie wy nika, jak daleko siga rozpad Zwizku
Radzieckiego oraz jak silny by proceder obdzierania jego trupa dla zy sku. Czasami na wiato
dzienne wy chodziy rzeczy , od ktry ch wos si jey na gowie mwi kolega Putina Siergiej
Czemiezow29. Powstaa w ty m czasie plejada korporacji, firm zaleny ch i spek
wy kupujcy ch majtek nalecy wczeniej do ZSRR tak twierdzi mody windy kator Filip
Turower30, ktry odkry niektre z ty ch machinacji i na nieszczcie Borodina postanowi
opowiedzie o nich prokuratorom w Moskwie i Szwajcarii.

P utin by szeregowy m urzdnikiem tak napisaa o nim w tamty ch czasach moskiewska gazeta,

przedstawiajc sy lwetk nowego pracownika kremlowskiego aparatu wadzy . Kompletnie

wtapia si w to, a jego najwikszy m atutem w sprawach zawodowy ch by fakt, e nie rzuca
si w oczy 31. Zapewne ta cecha uratowaa go podczas trwajcy ch w otoczeniu Jelcy na walk
o wadz, ktre stay si widoczne dla spoeczestwa wanie wtedy , gdy zacz prac. Aleksander
Lebied, doradca Jelcy na w kwestiach obrony narodowej, reprezentowa rzd w sierpniu 1996
roku podczas negocjacji koczcy ch wojn w Czeczenii podpisaniem traktatu pokojowego
uciszy on denia niepodlegociowe tej republiki, ale ich nie wy eliminowa. Po ty m fakcie
Lebied star si publicznie na temat warunkw pokoju z Czernomy rdinem i Czubajsem, ktrzy
odcili si od traktatu, twierdzc, e jest w nim za duo ustpstw wobec Czeczecw. Publiczne
ktnie by y tak zaarte, e minister spraw wewntrzny ch Anatolij Kulikow zarzuci Lebiedziowi
prb przeprowadzenia pezajcego zamachu stanu i postawi w stan gotowoci siy policy jne
w cay m kraju. Czernomy rdin nazwa Lebiedzia may m Napoleonem. Nastpnego dnia Jelcy n
zdy misjonowa Lebiedzia, ktry potem zawiza sojusz polity czny z usunity m szefem ochrony
prezy denta Aleksandrem Korakowem. To przez tego ostatniego wy szy na jaw stenogramy
rozmw Czubajsa prbujcego zdawi ledztwo w sprawie dwch czonkw sztabu wy borczego
przy apany ch z kartonem gotwki.
Poty czki stay si jeszcze ostrzejsze w listopadzie, kiedy Jelcy n podda si operacji serca. Putin
wchodzi coraz gbiej w try by skomplikowanej machiny polity cznej. Jeszcze nie skoczy
inwentary zacji zagranicznego majtku Rosji, ty m bardziej za nie podj w tej sprawie adny ch
decy zji, a ju w marcu 1997 roku, zaledwie po siedmiu miesicach w Moskwie, zosta
przeniesiony do innej pracy . Aleksiej Kudrin awansowa i zosta wiceministrem finansw.
Odchodzc z Gwnego Departamentu Kontroli, rekomendowa Putina na swojego nastpc na
fotelu prezesa. Ta nominacja uczy nia go take zastpc szefa prezy denckiej administracji. Od
tej pory pracowa w nowy m, elegancko urzdzony m biurze przy Staroj Poszczadi32. Ty dzie po
tej zmianie nowe rozporzdzenie prezy denta dao departamentowi szersze uprawnienia do
badania naduy zwizany ch z wy datkami rzdowy mi w cay m kraju w czasach gdy merowie,
przedsibiorstwa pastwowe i monopole wy korzy sty way chaos w polity ce i gospodarce do
wy sy sania pienidzy ze skarbu pastwa.
Putin mia przy wrci porzdek i skoczy z nieokieznany m procederem, ktry spy cha rzd
i gospodark w przepa. Dziki temu zajciu przekona si, jak gboko siga korupcja w pastwie
i jakie ry zy ko wie si z ujawnieniem nieczy sty ch tajemnic ludzi u wadzy . Szy bko si nauczy ,
e praca w subie Kremla wy maga subtelnoci i roztropnoci co do tego, jak daleko mog siga
ledztwa. Ju po kilku dniach rzdzenia departamentem publicznie oczy ci Jelcy na i by ego
ministra obrony generaa Pawa Graczowa z podejrze, e mieli co wsplnego ze skandalem
wy woany m ty m, e dowdztwo kaukaskiego okrgu wojskowego w latach 19931996 wsparo
Armeni podczas jej wojny z Azerbejdanem pomoc militarn o wartoci miliona dolarw
w czogach i inny m uzbrojeniu, mimo e rosy jskie prawo nie pozwalao sprzedawa broni adnej
ze stron konfliktu. Chcc zaegna afer, Putin udzieli wy wiadw gazecie Kommiersant i stacji
radiowej Echo Moskwy . Potwierdzi, e doszo do transferu broni i e ledczy znaleli winny ch,
ale skromnie odmwi podania ich nazwisk.
Udao si ustali, kto osobicie odpowiada za te dostawy ? zapy ta dziennikarz
Kommiersanta.
Tak, znamy ich nazwiska potwierdzi Putin.
Moe je pan poda?
Wolaby m tego nie robi, dopki nie skoczy si ledztwo prowadzone przez Prokuratur
Generaln i Naczeln Prokuratur Wojskow.
Czy s w to zamieszani urzdnicy rosy jskiego Ministerstwa Obrony Narodowej? dry
temat reporter.
Tak.
Czy nazwisko by ego ministra obrony Pawa Graczowa znajduje si na tej licie?
Nie. W toku przeprowadzonego przez nas ledztwa nie znalelimy adny ch dokumentw,
ktre mogy by wiadczy o ty m, e Graczow udzieli komu bezporednich instrukcji, ani
wy ty czny ch w tej sprawie33.
Jako weteran wy wiadu Putin wiedzia, jak kalibrowa swoje odpowiedzi, by wy woa
wraenie, e mwi o ty m niechtnie, a jednoczenie wy sa w wiat dokadnie tak informacj,
na jakiej mu zaleao, i nic ponadto. Graczow, ktry by tak skorumpowany m polity kiem, e
mwiono o nim Pasza Mercedes poniewa w niejasny ch okolicznociach kupowa wci nowe
luksusowe samochody oczy wicie za duo wiedzia, by Kreml pomimo jego dy misji mg si
od niego kompletnie odwrci. Funkcjonariusz Naczelnej Prokuratury Wojskowej, ktry ju
przesucha Graczowa, anonimowo narzeka na Putina, tumaczc, e jeszcze za wczenie, by
kogo uniewinnia34.

N adzr nad departamentem wiza si z czsty mi wy jazdami Putina do rny ch zaktkw kraju
i umoliwi mu nawizanie bliskich kontaktw z Prokuratur Generaln oraz agencjami
bezpieczestwa, midzy inny mi z Federaln Sub Bezpieczestwa (FSB), czy li nastpczy ni
KGB, ktra strzega bezpieczestwa wewntrznego, prowadzia dziaania kontrwy wiadowcze
i anty terrory sty czne, a jej siedziba gwna wci znajdowaa si w budzcy m groz budy nku
KGB przy placu ubiaskim. Putin odkry , jak bardzo rzd rosy jski zawodzi na niemal kady m
szczeblu i w kadej dziedzinie nikt si nie liczy z wadz, merowie i gubernatorzy trwonili jej
zasoby , a inni oficjele knuli z nowy mi przedsibiorcami, eby zagrabi jak najwicej dbr. Putin
nie mia takiej wadzy jak prokurator, ale by upowaniony przez Kreml do szczegowej
inspekcji budetw i kontraktw. Prowadzi ledztwa i gromadzi grube teczki obciajcy ch
dowodw, ktre mg wy korzy sta, kiedy ich potrzebowa. Opar na ty ch informacjach swoj
potg i wpy wy . Zosta wspczesny m wcieleniem rewizora rzdowego inspektora
z saty ry cznej sztuki Gogola, ktrego zapowiadana wizy ta we wsi budzi taki strach wrd
zakamany ch lokalny ch dy gnitarzy , e ci prbuj si wy kupi, hojnie obsy pujc go prezentami,
i nie wiedz, e przez pomy k houbi przy padkowego fircy ka. Ju w pierwszy m miesicu pracy
na nowy m stanowisku Putin udowodni brak kompetencji wiceministra transportu Anatolija
Nasonowa, gdy losowe kontrole w osiemnastu obwodach wy kazay , e miliardy dolarw
zostay wy prowadzone z Federalnego Funduszu Drogowego. Do maja 1997 roku kontrole objy
jedn trzeci z osiemdziesiciu dziewiciu podmiotw tery torialny ch Rosji, a dwustu
szedziesiciu urzdnikom przedstawiono zarzuty o naduy cia. Do wrzenia zapowiedzia
podjcie czy nnoci dy scy plinarny ch wobec cztery stu pidziesiciu urzdnikw i podkreli, e
szczeglnie race dowody naduy budetowy ch zaobserwowano w Stawropolu i Twerze35.
Putin, chocia dziaa wy birczo, zaskoczy swoich przeoony ch prny mi staraniami
o przy wrcenie autory tetu Kremlowi, dziki czemu skarbiec pastwa mia si znowu zapeni36.
Zdarzao mu si te budzi strach. Bory s Niemcow, mody wiceminister, ktrego Jelcy n
nominowa tego samego dnia, kiedy Putin zosta prezesem Departamentu Kontroli, wspomina, e
Putin dostarczy mu raport o kradzieach i korupcji wy kry ty ch przez jego ludzi w fundacji
Anatolija Czubajsa od ktrego sam przej stanowisko w 1996 roku. Raport zaczy na si
sowami, ktre zdaniem Niemcowa, demokraty i zwolennika reform, brzmiay jak jzy k oficera
wy wiadu: Do paskiej wiadomoci, poufnie donosz. Niemcow wezwa go, eby si
wy tumaczy . Powiedzia, e jeeli podejrzewa kogo o popenienie przestpstwa, to powinien
raczej zoy zawiadomienie do prokuratury , zamiast pisa takie notatki. Co mam z ty m zrobi?
zapy ta swojego podwadnego. Putin nie zwleka z odpowiedzi: Pan jest tu szefem. Niech pan
sam zdecy duje37.

P utinowi ju od jakiego czasu leay na sercu problemy gospodarcze kraju. W maju 1996

roku, jeszcze w Petersburgu, zapisa si na studia, eby uzy ska ty tu uniwersy tecki, o ktry m
my la od powrotu z Drezna. Ty tuy naukowe zawsze cieszy y si powaaniem w Zwizku
Radzieckim i w Rosji, a starania Putina, by te mc si nim pochwali, odzwierciedlay jego ch
podniesienia kwalifikacji po porace Sobczaka za by o mu to potrzebne jeszcze bardziej. Tak
jak w przy padku studiw na Leningradzkim Uniwersy tecie Pastwowy m, ktre otworzy y mu
drzwi do kariery w KGB, traktowa dalsz edukacj jako rodek do celu, a nie cel sam w sobie38.
Nie wrci jednak na studia prawnicze, eby uzy ska wy szy ty tu naukowy . Wy bra prestiowy
Insty tut Grniczy imienia Gieorgija Plechanowa, przedrewolucy jnego teorety ka nazy wanego
ojcem rosy jskiego marksizmu. Ponadto nie zdecy dowa si na aden kierunek zwizany
z zagadnieniami prawny mi, lecz na dziedzin, od ktrej, jak sdzi, zaleaa przy szo Rosji
bogactwa naturalne. Nie by tam osamotniony . Wiktor Zubkow i Igor Sieczin, dwaj jego bliscy
wsppracownicy w samorzdzie Sobczaka, te zaczli studiowa w insty tucie, a prace
dy plomowe obu rwnie doty czy y zasobw naturalny ch. Ich zainteresowania wy nikay
z liczny ch inwesty cji miasta w wy doby cie ropy naftowej, gazocigi i porty 39. Jako zastpca
Sobczaka Putin sporzdzi w 1995 roku szkic raportu dla rzdu federalnego o koniecznoci
usprawnienia eksportu bogactw naturalny ch obwodu dziki restruktury zacji petersburskich portw
i wanie ten dokument posuy jako podstawa pracy dy plomowej, ktr Putin zamierza
broni40.
Jego praca dwiecie osiemnacie stron po rosy jsku wraz z wy kresami i zacznikami by a
utrzy mana w suchy m tonie, pena faktw i liczb doty czcy ch bogactw naturalny ch, ktre
wy stpuj w obwodzie leningradzkim: nie ropy ani gazu, lecz boksy tu, fosfory tw, gliny , piasku,
wiru, cementu i torfu. Wy doby cie ty ch zasobw by o niedofinansowane po upadku Zwizku
Radzieckiego i pilnie potrzebowao strategiczny ch rzdowy ch inwesty cji, eby ody . Praca
dy plomowa Putina anty cy powaa polity k gospodarcz skoncentrowan na giganty czny ch
zoach naturalny ch Rosji i zakorzenion w ksztatujcy m si wolny m ry nku. Postulowaa
wprowadzenie odpowiednich regulacji i procedur, cho nie chodzio o ponowne objcie przez
pastwo kontroli nad rozwojem gospodarczy m41.
Wy glda na to, e Putin rzadko pojawia si na zajciach i nie mia czasu na pisanie trudnej
pracy dy plomowej, szczeglnie w wy magajcy m okresie kampanii wy borczej Sobczaka,
podczas poszukiwania nowej pracy i przeprowadzki do Moskwy . Wiele wskazuje, e zrobi to, co
wielu Rosjan w tamty ch czasach, szczeglnie gdy by li zapracowany mi urzdnikami zleci
napisanie tej pracy w jego imieniu komu innemu. y jca z dala od ojca crka rektora insty tutu
Wadimira Litwinienki twierdzia pniej, e to wanie on napisa prac dy plomow Putina42.
Litwinienko, ekspert w dziedzinie mineralogii, dosta posad w zarzdzie PhosAgro, jednej
z najwikszy ch na wiecie firm produkujcy ch nawozy sztuczne z fosfory tw, ktry ch wielkie
zoa zgodnie z treci pracy dy plomowej znajdoway si w obwodzie leningradzkim. Zosta
bardzo bogaty m czowiekiem, lecz przez wiele lat nikt o ty m nie wiedzia, bo lista wacicieli
zakadu by a utrzy my wana w tajemnicy 43.
Bez wzgldu na to, kim by autor lub autorzy pracy dy plomowej Putina, zawieraa ona co
najmniej szesnacie przepisany ch sowo w sowo stron i sze tabel z amery kaskiego
podrcznika pira dwch wy kadowcw uniwersy tetu w Pittsburghu, przetumaczonego na jzy k
rosy jski w 1982 roku niemal na pewno za namow lub przy najmniej zgod KGB, ktry pod
rzdami Andropowa gorczkowo szuka sposobu, by wy rwa gospodark Zwizku Radzieckiego
z zastoju. W bibliografii pracy dy plomowej mona znale ty tu tego podrcznika Strategic
Planning and Policy Williama R. Kinga i Davida I. Clelanda wrd czterdziestu siedmiu
materiaw rdowy ch, midzy inny mi esejw i wy kadw akademickich samego Putina, ale
w tekcie brakuje wy rany ch przy pisw oraz informacji, e obszerne fragmenty zostay
przepisane z rosy jskiego wy dania tej ksiki. Jedy nie w dwch miejscach widnieje umieszczona
w nawiasach kwadratowy ch liczba 23 numer tej pozy cji w bibliografii. Tak oczy wisty plagiat
stanowiby podstaw do odrzucenia tej pracy na amery kaskich lub europejskich uczelniach, ale
w Zwizku Radzieckim i w Rosji akceptowano prakty k dosownego kopiowania tekstw z inny ch
rde z podaniem jedy nie szcztkowe informacje o ich pochodzeniu. W kady m razie przez
wiele lat nikt si nie zorientowa, e z prac dy plomow Putina jest co nie w porzdku44.
Putin by cakowicie obojtny wobec efektu swoich akademickich wy sikw. Rzadko mwi
o tej pracy dy plomowej, kiedy powstawaa, a pniej wspomina o niej jedy nie w swoim CV
taki zreszt by chy ba gwny cel jej powstania. Moliwe, e wsty dzi si tego, jak niestarannie
zostaa przy gotowana albo jak swobodnie posugiwa si w niej zaawansowan matematy k45,
chocia nigdy nie przejawia talentu w tej dziedzinie. Niemniej zawarte w niej tezy wiadczy y
o zainteresowaniu kwesti gospodarowania zasobami naturalny mi, na ktrej zafiksowali si jego
koledzy z Petersburga (a potem z zaoonej w 1996 roku spdzielni Oziero). Putin broni dy plomu
w czerwcu 1997 roku, a jeden z recenzentw jego pracy nazwa jej obron znakomit46.
Po przy jedzie do Moskwy mg w kocu realnie wpy n na sposoby dy stry bucji ty ch
zasobw w skali krajowej, a nie ty lko regionalnej. Na przy kad w 1997 roku midzy narodowy
spr o pokady zota na Sy berii skoni Putina do przy gotowania raportu, w ktry m wnioskowa
o dy misj pierwszego wiceministra zasobw naturalny ch Bory sa Jackiewicza. Jackiewicz
pracowa w ministerstwie, ktre udzielao zgd na wy doby cie z, a jednoczenie by prezesem
zarzdu spki Lenzoloto, ktra posiadaa koncesj. Zdaniem Putina by o to jawne naruszenie
prawa47. Jak zwy kle jednak za rzdw Jelcy na nie podjto adny ch krokw; wrcz przeciwnie
Jackiewicz wkrtce otrzy ma tek ministra zasobw naturalny ch. Putin ty mczasem zacz mwi
zdecy dowanie o koniecznoci wzmocnienia wadzy centralnej, eby zakoczy rozkradanie
najcenniejszy ch dbr kraju. W eseju opublikowany m dwa lata pniej w roczniku Insty tutu
Grniczego przekony wa, e zasoby naturalne mog stanowi filar rosy jskiej gospodarki co
najmniej przez pierwsz poow XXI wieku, ale wy magaj inwesty cji zagraniczny ch
i zarzdzania siln rk pastwa, jeeli chodzi o udzielanie koncesji i wy doby cie bogactw
ukry ty ch pod rozlegy mi terenami Eurazji48. Rzadko si zdarza, by pracownicy naukowi mieli
okazj przeoy swoje wnioski na dziaania prakty czne w tak bezporedni sposb, w jaki wkrtce
udao si to Putinowi. Najpierw jednak musia sfinalizowa pewn niedokoczon spraw
w Petersburgu.

B anicja polity czna Sobczaka nie by a dla niego okresem sielanki. ledztwo rozpoczte podczas

jego kampanii o reelekcj wci trwao, nie zakoczy o go nawet zwolnienie przez Jelcy na ty ch,
ktrzy spiskowali przeciwko ponownemu wy borowi Sobczaka. On sam zwraca uwag, e
wprawdzie ustpili ze swoich stanowisk, ale nie zniknli z otchani, w ktrej szy bowali49. Poza
ty m mieli sojusznikw w parlamencie; w kwietniu 1997 roku uchwali on rezolucj wzy wajc
Prokuratur Generaln do dokoczenia postpowa w sprawie ohy dny ch przestpstw Sobczaka
i kilku jego najbliszy ch wsppracownikw50. Publiczne komentarze Sobczaka na temat sy tuacji
polity cznej nie przy sporzy y mu sy mpatii na Kremlu. W sty czniu 1997 roku skry ty kowa
prezy dentur Jelcy na, mwic, e jego kopoty zdrowotne doprowadziy do fakty cznej anarchii
i kry minalizacji wadzy 51. W lipcu jedna z jego doradcw, Lary sa Charczenko, zostaa
aresztowana i oskarona o oferowanie apwek; pienidze miay pochodzi od szefa firmy
budowlanej Renaissance, a Sobczaka wezwano jako wiadka w procesie. Nastpnie zatrzy mano
szefa jego gabinetu, Wiktora Kruczy nina. Przez cae lato gazety rozpisy way si o przeciekach
i szczegach postpowania. Pojawiy si spekulacje, e Sobczaka te czeka areszt. On sam si
skary , e jego telefon jest na podsuchu i e wszdzie chodz za nim agenci FSB, a jednoczenie
ignorowa kolejne wezwania do zoenia zezna i przekony wa, e pry waty zacja majtku miasta
odby a si zgodnie z prawem52.
Mia podstawy , by czu si jak paranoik zosta uwikany w szeroko nagonion, cho nie do
koca powan kampani anty korupcy jn sy gnowan nazwiskiem Jelcy na. Putin odgry wa
w niej znaczc rol. 3 padziernika ledczy w otoczeniu dziesiciu uzbrojony ch po zby
funkcjonariuszy si specjalny ch milicji zjawili si w biurze Sobczaka znajdujcy m si
w budy nku UNESCO i zatrzy mali go jako wanego wiadka. Podczas przesuchania
w prokuraturze Sobczak skary si na bl w piersi, wic zawieziono go do szpitala. Jego ona
twierdzia, e przeszed zawa serca, ale nikt w to nie uwierzy , a lekarze w szpitalu nie potwierdzili
tego przy puszczenia. W kady m razie nastpnego dnia czu si dosy dobrze, eby grzmie
w wiadomociach agencji ITAR-TASS, e zachowanie ledczy ch przy pomniao mu okres
wielkiego terroru z 1937 roku. Z t rnic, e w ty sic dziewiset trzy dziesty m sidmy m
zabiliby mnie po przesuchaniu podsumowa53.
Sobczak spdzi miesic w szpitalu, a jego dalszy los zalea od diagnozy lekarskiej. Nawet
Jelcy n, ktrego niech do Sobczaka by a coraz silniejsza, mia wraenie, e prokuratura nieco
przesadza. Wy sa wiadomo do prokuratora generalnego Jurija Skuratowa: Nie wolno tak
drczy chorego czowieka54. Lecz prokuratura naciskaa dalej. ledczy nie uwierzy li w zy stan
zdrowia Sobczaka i wezwali na badania lekarzy z Moskwy . Nie doszo jednak do tego, bo zanim
lekarze przy jechali, interweniowa Putin. Odwiedzi Sobczaka w szpitalu i zaatwi mu
przeniesienie do kliniki Wojskowej Akademii Medy cznej, gdzie mia pozosta pod opiek Jurija
Szewczenki, ktry zaj si Ludmi po jej wy padku samochodowy m i od tamtej pory by jego
zaufany m przy jacielem. Wkrtce Putin zaplanowa potajemn ucieczk Sobczaka.
7 listopada wci by witem, chocia oficjalnie nie organizowano ju obchodw wy buchu
rewolucji bolszewickiej. Tego dnia Putin zabra ze szpitala kart choroby Sobczaka
i wy czarterowa za trzy dzieci ty sicy dolarw samolot z Finlandii; zdaniem ony Sobczaka za
przelot zapacili przy jaciele, niektre raporty wskazuj jednak na wiolonczelist Mstisawa
Rostropowicza55. Putin uruchomi swoje stare kontakty w lokalnej milicji i subie wy wiadowczej
i zorganizowa eskort dla karetki, ktra po cichu przewioza Sobczaka z oddziau szpitalnego do
samolotu czekajcego na lotnisku Pukowo. Pomimo nakazu aresztowania, publicznej wrzawy
wok jego osoby , a take solenny ch przy rzecze, e zostanie w kraju, eby broni si przed
zarzutami, Sobczak i jego ona Ludmia Narusowa przeszli by skawiczn odpraw paszportow na
py cie lotniska, dostali od rki wizy i polecieli do Pary a.
Dokumenty Sobczaka nie budziy wtpliwoci, ale ingerencja Putina by a naprawd zuchwaa
i zapewne niezgodna z prawem. Tak jak w 1991 roku zary zy kowa swoj przy szo, kierujc si
lojalnoci wobec chary zmaty cznego, lecz obcionego wadami przy wdcy , ktrego traktowa
jak przy jaciela i mentora56. Akcja przemy cenia Sobczaka do bezpieczniejszego miejsca na
wiecie moga si uda ty lko w kraju, gdzie wy miar sprawiedliwoci by a tak uomny . Jedy nie
w zdemoralizowany m sy stemie polity czny m bezwsty dne zamanie prawa mogo przy sporzy
Putinowi sy mpatii i to nie ty lko w krgu najbliszy ch przy jaci.
Ucieczka Sobczaka wy woaa lawin komentarzy , a udzia Putina w tej sprawie nie na dugo
pozosta tajemnic. Putin rozumia lepiej ni inni, jak niesprawiedliwie potraktowano jego by ego
szefa i mentora polity cznego pisa pniej jeden z jego wielbicieli. Putin by ponadprzecitnie
wy czulony na zagroenie i kierowa si jedy nie poczuciem lojalnoci. Kiedy si dowiedziaem,
e pomg Sobczakowi wy jecha za granic, miaem mieszane uczucia. Podj wielkie ry zy ko.
Czuem jednak gboki podziw dla jego czy nu. Ty m wielbicielem by Bory s Jelcy n, szanowa
lojalno, bo wok siebie obserwowa nieustanne rozgry wki i spoty ka si ze zdrad ze strony
ludzi, ktry ch sam mianowa57.
 ROZDZIA 8

WEJ DWA RAZY

DO TEJ SAMEJ RZEKI

P o roku kierowania Gwny m Departamentem Kontroli Putin poczu si zmczony

prowadzeniem ledztw, ktre nie zawsze koczy y si sukcesem. Zdarzao mu si odkry dowody
korupcji, a ledztwo grzzo w bagnie wy miaru sprawiedliwoci, ktry m, jak sdzi, atwo by o
manipulowa. Nie mia wy starczajco duo wadzy , eby zagrozi y wotny m interesom
wy sokich urzdnikw, z drugiej strony jednak nie wy kazy wa si szczegln determinacj, by
ruszy na krucjat w imi zmiany sy stemu. To nie by a zby t twrcza praca wspomina.
Twierdzi, e zim na przeomie 1997 i 1998 roku zastanawia si nad porzuceniem obowizkw
w dy sfunkcy jny m rzdzie Jelcy na na rzecz pracy w sektorze pry watny m. My la o prakty ce
prawniczej, chocia wtpi, czy by by w stanie si z tego utrzy ma. Porednio powstrzy mao go
widmo zapaci gospodarczej Rosji, a wraz z ni groba upadku caego pastwa1. Na pocztku
1998 roku Putina porwaa tak zwana rewolucja anonimowy ch menederw redniego
szczebla2. Jelcy n sprzy ja ty m nieznany m mody m aparatczy kom, eby zapobiec katastrofie
grocej pastwu i unikn mierci polity cznej.
Rok po powtrny m wy borze Jelcy na na urzd prezy denta oraz po jego powrocie ze szpitala
zdawao si, e wstrzsany postsowieckimi kry zy sami kraj odzy ska rwnowag. Zmalaa inflacja
i po raz pierwszy od 1989 roku zanotowano wzrost gospodarczy , chocia wy nis on mniej ni p
procent. Nikt nie dawa si porwa nadmiernemu opty mizmowi, ale mona by o powiedzie, e
najgorsze ju mino. Wszy scy patrzy li z nadziej w przy szo. Ja take pisa w swoich
wspomnieniach Jelcy n. Liczy em na to, e w drugiej poowie 1997 i na pocztku 1998 roku
nareszcie poczujemy , e co si w kraju zmienia3. Rzeczy wicie, co si zmienio, ale nie to,
o czy m my la Jelcy n albo ktokolwiek inny . Jesieni 1997 roku przez Azj przetoczy si kry zy s
ekonomiczny , cignc w d wiatow gospodark, wskutek czego spada cena ropy naftowej, co
miao dla Rosji kry ty czne skutki. Pod koniec 1997 roku cena bary ki ropy by a nisza ni koszt jej
wy doby cia przez rosy jskie koncerny ; w pierwszy ch kilku miesicach 1998 roku przemy s
zapewniajcy wikszo wpy ww do kasy pastwowej straci ponad ptora miliarda dolarw4.
Skarb pastwa ju i tak mocno osabiony przez wszechobecny proceder unikania podatkw
i wy prowadzanie kapitau do bankw zagraniczny ch opustosza, a rzd Jelcy na, prbujc
zapobiec katastrofie, wkrtce wy czerpa wszy stkie rezerwy .

21 marca 1998 roku Jelcy n wezwa premiera Wiktora Czernomy rdina na dacz, w ktrej

ostatnio spdza wicej czasu ni na Kremlu. Czernomy rdin piastowa swoje stanowisko od ponad
piciu lat i udowodni, e potrafi by opok rzdu w czasach najgorszej polity cznej
i ekonomicznej zawieruchy . Jelcy na coraz bardziej opuszczay siy , a na hory zoncie majaczy y
ju nowe wy bory i niektrzy sdzili, e to wanie doty chczasowy premier moe zosta
nastpny m prezy dentem. Ta my l drczy a Jelcy na, ktry chcia widzie na swoim urzdzie
czowieka absolutnie odpornego na wpy wy jakichkolwiek grup polity czny ch i finansowy ch5.
Zdy misjonowa zatem Czernomy rdina, a potem prbowa wy tumaczy t decy zj w niejasny ,
pokrtny sposb. Twierdzi, e pastwo potrzebuje technokraty , a ty mczasem naprawd zaleao
mu na ty m, by stanowisko premiera piastowa posuszny podwadny , a nie jego potencjalny
ry wal. Czowiekiem, ktrego wy bra za Czernomy rdina, by Siergiej Kirijenko, by y bankier
z Ninego Nowogrodu. Skoczy trzy dzieci pi lat by o niemal wier wieku modszy od
Czernomy rdina i przy by do Moskwy dopiero przed rokiem, eby kierowa Ministerstwem
Energety ki. Dowiedzia si o swoim awansie dopiero rano przed nominacj i zdaniem Jelcy na
musia si szy bko pozbiera i doszuka si w ty m jakiego sensu6.

D uma dwa razy odrzucia nominacj Kirijenki, co wiadczy o coraz mniejszy m znaczeniu

Jelcy na i gstniejcej atmosferze kry zy su polity cznego. Czernomy rdin szy bko zapowiedzia, e
bdzie si stara o prezy dentur w 2000 roku, potwierdzajc obawy Jelcy na, e ma do czy nienia
z bardzo ambitny m czowiekiem. Opowiedzieli si za nim nawet niektrzy oligarchowie, ktrzy
dwa lata wczeniej poparli Jelcy na. Najwiksz strat mogo by odejcie Bory sa
Bieriezowskiego. Ten niski, y siejcy matematy k zbudowa imperium finansowe obejmujce
fabry ki samochodw, banki, rafinerie ropy naftowej i pakiet kontrolny w pastwowej telewizji
ORT, ktr posugiwa si jak orem polity czny m i narzdziem zemsty . Jelcy n po reelekcji
w 1996 roku wcign go do prezy denckiej Rady Bezpieczestwa, a potem od razu go z niej
usun. Bieriezowski by wiaroomny i niestay jak rt; pewien urzdnik suby bezpieczestwa
powiedzia o nim, e sojusznikw traktowa jedy nie jako zjawiska ty mczasowe. Zdaniem
Bieriezowskiego ludzie dzielili si na dwie kategorie: kondomy w opakowaniu i kondomy zuy te7.
Bieriezowski uwaa Kirijenk za reformatora ulepionego z tej samej gliny co Anatolij Czubajs
i Bory s Niemcow modzi liberaowie, ktrzy mieli zrestruktury zowa rosy jsk gospodark.
Inny mi sowy Kirijenko szkodzi jego interesom8. Uy caej siy oddziay wania swojej stacji
telewizy jnej, by zdy skredy towa kandy data na nowego premiera, i sprzy mierzy si
z komunistami w parlamencie, chocia w ich oczach by znienawidzony m bogaty m potentatem.
Jelcy nowi udao si przepchn nominacj Kirijenki ty lko pod grob rozwizania parlamentu,
jeeli kandy datura zostanie odrzucona w trzech kolejny ch gosowaniach, co by o zgodne
z konsty tucj. Kandy datur Kirijenki zatwierdzono niewielk wikszoci gosw dopiero
w trzecim gosowaniu. Szukajc pociechy , przeciwnicy Jelcy na w parlamencie przy gotowali list
zarzutw, ktre miay doprowadzi do odwoania prezy denta.

T en wstrzs w rzdzie Jelcy na otworzy kolejne drzwi Putinowi, ktry w maju 1998 roku

zmieni stanowisko na Kremlu ju po raz trzeci w cigu dwch lat. Do tej pory ani nie by bliskim
wsppracownikiem Jelcy na, ani nie mia do wpy ww, by odegra jak rol w prezy denckich
intry gach. Niemniej kompetencje i lojalno Putina pozwoliy mu wspi si wy soko po
szczeblach kariery w administracji, co czsto zaskakiwao takich ludzi jak Czubajs. Ty m razem
Jelcy n mianowa go pierwszy m zastpc szefa kancelarii prezy denckiej. Jego gwny m
zadaniem miao by utrzy my wanie dobry ch stosunkw z osiemdziesicioma dziewicioma
podmiotami tery torialny mi kraju. To stanowisko by o naturalny m przedueniem jego pracy
w Gwny m Departamencie Kontroli, gdzie udao mu si zgromadzi ogromn liczb akt
dokumentujcy ch korupcj i zakamanie regionalny ch urzdnikw. Nominalnie Rosja jest
federacj regionw i chocia uchwalona w 1993 roku konsty tucja daje prezy dentowi szerokie
uprawnienia, to wiele jednostek tery torialny ch dziaao na zasadzie lenna. Z racji lokalny ch
wy borw przy wdcy ty ch regionw cieszy li si niezalenoci polity czn, a zatem stanowili
zagroenie dla wy sokiej pozy cji Jelcy na. Nieufno prezy denta wzrosa jeszcze bardziej w maju,
kiedy Aleksander Lebied, jego niegdy siejszy polity czny ry wal, a potem sojusznik i w kocu
przeciwnik, wy gra wy bory na gubernatora Kraju Krasnojarskiego na Sy berii i wy ranie da
wszy stkim do zrozumienia, e nie wy zby si by najmniej ambicji prezy denckich.
W oczach Putina pknicia i ry sy na sy stemie polity czny m by y objawem trwajcego
rozkadu pastwa. Walka Czeczenii o niepodlego stanowia jedy nie drasty czny dowd, e Rosja
gnije od wewntrz. Wertika pionowy sy stem wzajemny ch zalenoci organw wadzy zosta
zniszczony , wspomina Putin. Naleao go niezwocznie odbudowa9. W rozmowie
z dziennikarzami owiadczy , e w najbliszej przy szoci jego gwny m zadaniem bdzie
zadbanie o to, by rozporzdzenia Jelcy na by y skutecznie wdraane na poziomie regionalny m, ale
podkreli, e nie chodzi mu o dokrcanie ruby 10. Nie mia jednak czasu, by zrealizowa ten
plan. Pozosta bowiem w kancelarii prezy denta ledwie szedziesit jeden dni co wy starczy o,
eby zainstalowa generaa Nikoaja Patruszewa, dawnego koleg z petersburskiego KGB, na
jego poprzednim stanowisku w Gwny m Departamencie Kontroli, ale na niewiele wicej.

D wa dni po ostatniej nominacji Putina nastpi krach na rosy jskiej giedzie. Ceny akcji spady
do poowy wartoci z pocztku roku, pozbawiajc inwestorw wielu milionw dolarw. Doty czy o
to jednak ty lko elity , ktra moga sobie pozwoli na gr na giedzie; biedota i tak nic nie miaa.
Wstrzy mano wy paty pracownikom, zalegoci rosy i wkrtce wy buchy strajki. Inwestorzy
zagraniczni zaczli wy cofy wa kapita, a bogaci Rosjanie trzy mali swoje pienidze w obcy ch
bankach. Odwoano pry waty zacj Rosnieftu, ostatniego pastwowego koncernu naftowego,
poniewa nie znaleziono chtny ch na zakup. Cztery miliardy dolarw z Midzy narodowego
Funduszu Walutowego powstrzy may katastrof, ale nie na dugo. Rzd Jelcy na walczy
o utrzy manie wartoci rubla, lecz znajdowa si na straconej pozy cji przy pomina wielk
remiz straack, ktrej oddziay gorczkowo staray si opanowa kolejne poary 11.
Jedn z rzeczy , ktre spdzay sen z powiek Jelcy na, by a lojalno FSB. Nawet gdy padaa
gospodarka, prezy dent wci martwi si ty m, jak potn wadz maj te suby . Jelcy n podj
wikszy wy siek ni ktokolwiek wczeniej, eby wy rwa kraj z elaznego ucisku partii
komunisty cznej, ale nie mg si zdoby na to, by oczy ci szeregi sub bezpieczestwa tak
zdecy dowanie, jak zrobiy to Niemcy po 1989 roku. Za bardzo polega na oficerach wy wiadu
i ich dowdcach, wic prbowa jedy nie napuszcza ich na siebie, majc nadziej, e w ten
sposb utrzy ma w ry zach ich wpy w na polity k i spoeczestwo12. Zmiany , ktre zaszy
w latach dziewidziesity ch, by y upokarzajce dla weteranw KGB i mciy im w gowach.
Wielu odeszo ze suby , eby otworzy firmy ochroniarskie, ktre wkrtce zaczy toczy
brutalne walki o strefy wpy ww; inni zeszli na przestpcz drog i wy korzy sty wali sabo rzdu.
Czsto nie sposb by o ich odrni.
Wkrtce po reelekcji w 1996 roku Jelcy n powoa weterana KGB generaa Nikoaja Kowalowa
na stanowisko szefa nowo powstaej FSB. By on ju szsty m zwierzchnikiem sub
bezpieczestwa wewntrznego od rozpadu ZSRR. Zdaniem Jelcy na kierowa nimi kompetentnie,
ale z upy wem czasu rozwina si u niego bezbrzena niech do biznesu i wszy stkich jego
przedstawicieli. Szczerze nienawidzi ty ch, ktrzy mieli mnstwo pienidzy pisa Jelcy n13.
Nie by a to odosobniona postawa wrd funkcjonariuszy sub bezpieczestwa, ktrzy dostawali
skromne pensje z budetu pastwa i jak wielu pracujcy ch Rosjan mogli si jedy nie przy glda
z boku, gdy niewy obraalne fortuny ldoway w rkach nielicznej grupy uprzy wilejowany ch
(i ich zdaniem niezasugujcy ch na to) osb. Wrd oficerw wy wiadu zawsze panowa
anty semity zm, dlatego nie dziwi fakt, e skierowali swoj frustracj i gniew przede wszy stkim
przeciwko oligarchom pochodzenia y dowskiego. y li w przekonaniu, e y dzi sprzedali Rosj,
sterowali poczy naniami prezy denta i doprowadzili do kry zy su ekonomicznego14. Jelcy n poczu
si zaniepokojony , kiedy si okazao, e FSB pod kierownictwem Kowalowa zacza szuka
nowy ch wrogw narodu, gromadzi materiay kompromitujce ludzi, ktrzy zasiadali we
wadzach bankw i inny ch firm (rosy jska nazwa na takie dokumenty to kompromat) tak jak jego
ledczy zbierali materiay na Sobczaka. Ty m razem zapa FSB mg zagrozi czonkom rodziny
Jelcy na a nawet jemu samemu. Prezy dent zdecy dowa, e czas najwy szy pohamowa
zapdy agencji. Potrzebowa swojego czowieka w jej strukturach.

B ory s Bieriezowski, ktry wanie przej kontrol nad Aerofotem i w ten sposb cign na

siebie uwag prokuratora generalnego, raz po raz pojawia si w krgu osb skupiony ch wok
Jelcy na. Dba o regularne kontakty z czonkami kancelarii prezy denta, chocia z nim samy m
spoty ka si coraz rzadziej. Walentin Jumaszew, bliski doradca Jelcy na, zdradzi Bieriezowskiemu,
e prezy dent przesta ufa generaom z FSB i klanowi ich akolitw. W pierwszej poowie lipca
Jelcy n ogosi plan reorganizacji FSB, ktry zakada znaczn redukcj liczby oficerw na
ubiance, ale Kowalow nie rzuci si ochoczo do wy penienia tego rozkazu. Jumaszew wy jani,
e Jelcy n chce oczy ci siedzib sub specjalny ch, i zapy ta Bieriezowskiego o opini na temat
Wadimira Putina.
Ten przy pomnia sobie interes, ktry ubi przed laty w Petersburgu. Zamierza otworzy tam
salon samochodowy i nie mg si nadziwi, e Putin nie chcia nawet sy sze o apwce, ktr
Bieriezowski gotw by mu wrczy 15. By pierwszy m urzdnikiem, jakiego spotkaem, ktry
nie bra apwek twierdzi Bieriezowski. To naprawd zrobio na mnie ogromne wraenie16.
Bez wzgldu na to, czy opowie Bieriezowskiego jest prawdziwa, Putin zasuy sobie na
reputacj czowieka kompetentnego i tak zdy scy plinowanego, e mona go niemal nazwa ascet;
niektrzy dostrzegali te jego dy skrecj. Jelcy n po raz pierwszy zwrci na niego uwag, gdy
Putin pracowa w Gwny m Departamencie Kontroli. Prezy dent uwaa, e jego raporty
powinno si pokazy wa jako wzr przejrzy stoci. Rni si od plotkarzy i intry gantw
z otoczenia Jelcy na ty m, e nigdy nie prbowa forsowa przed nim swoich interesw, do niczego
go nie namawia w ogle rzadko dawa si wcign w towarzy skie pogaduszki. Stara si wrcz
ograniczy do minimum jakikolwiek kontakt osobisty z prezy dentem. I wanie dlatego ty m
bardziej miaem ochot z nim rozmawia wspomina Jelcy n. Pocztkowo zastanawia go
chd Putina, ale w kocu zrozumia, e by a to naturalna cecha jego charakteru17.
Po konsultacji z Jelcy nem w prezy denckim ustroniu na Przesmy ku Karelskim w sprawie
ostatecznej decy zji o zwolnieniu Kowalowa mody , wieo upieczony premier Siergiej Kirijenko
polecia z powrotem do Moskwy i wezwa Putina, by spotka si z nim na lotnisku od razu po
ldowaniu. Ani on, ani Jelcy n nie py tali Putina o zdanie w kwestii pracy ; w tamty ch czasach by
on jedy nie pionkiem w partii szachw polity czny ch, ktr Jelcy n toczy w ostatnim okresie
swojej prezy dentury . Jadc na lotnisko, Putin spodziewa si zy ch wiadomoci i jego obawy
w pewny m sensie si ziciy .
Cze, Woodia! przy wita go poufale Kirijenko. Putin by mody m polity kiem, ale premier
by o dziesi lat modszy od niego. Gratuluj!
Czego?
Prezy dent podpisa rozporzdzenie powiedzia Kirijenko. Wanie zostae dy rektorem
FSB18.
Putin twierdzi, e ta wiadomo go zaskoczy a, chocia media ju niemal przed rokiem
spekuloway o jego moliwy m mianowaniu na to stanowisko19. Nawet sam rozmawia o ty m
z Ludmi trzy miesice wczeniej, podczas wieczornego spaceru na daczy w Archangielskoje,
jednego z coraz rzadszy ch momentw, kiedy mia dla niej troch czasu. Powiedzia jej, e nie
chce powrotu do zamknitego wiata suby wy wiadowczej. Sdzi, e zostawi go na zawsze
w 1991 roku. Nie chciaem wchodzi drugi raz do tej samej rzeki przy zna20.
Ludmile ten pomy s te nie przy pad do gustu. Jako ona urzdnika pncego si po szczeblach
wadzy w Moskwie miaa o wiele ciekawsze y cie i szersze hory zonty , podrowaa do Niemiec
i inny ch krajw, najczciej jednak ty lko z crkami, a nie ca rodzin. Cieszy a si odzy skan
niedawno swobod i wci pamitaa o surowy ch ograniczeniach narzucany ch maonkom
agentw KGB: Tam nie chod, tego nie mw. Z ty m moesz rozmawia, a z tamty m nie. Jak
zwy kle sumienny , Putin nie odrzuci propozy cji. Zatelefonowa do Ludmiy , ktra by a z crkami
na wakacjach nad Baty kiem, eby przekaza jej wieci.
Uwaajcie na siebie powiedzia. Bo wracam do pracy tam, skd przy szedem.
Ludmia nie wiedziaa, o co chodzi. My laa, e wrci do biura Borodina e w panujcy m
w kraju chaosie kto go zdegradowa.
Wrciem tam, gdzie wszy stko si zaczo powtrzy .
Musia to powiedzie trzy razy , zanim Ludmia zrozumiaa. Dopiero po powrocie do Moskwy
moga szuka odpowiedzi na py tanie, co takiego si stao, e jej m musi pracowa dla
nastpcw KGB. Po postu mnie nominowali, ot i caa filozofia powiedzia Putin, a Ludmia
o nic wicej nie py taa21.

K irijenko przedstawi Putina personelowi FSB na ubiance 27 lipca 1998 roku. Jednoczenie
stara si udobrucha Kowalowa, ktry dowiedzia si o swojej dy misji z telewizy jny ch
wiadomoci. Kirijenko chwali jego prac dla FSB, ale doda, e warunki si zmieniaj, a wraz
z nimi zmieniaj si ludzie22. Podczas ogoszenia nominacji Putin podzikowa prezy dentowi za
zaufanie i obieca nie ty lko przeprowadzi restruktury zacj sub, ktrej oczekiwa Jelcy n, ale te
oprze si na agodzcej objawy kry zy su strategii rzdu zamierza ciga przestpstwa
gospodarcze i przy padki uchy lania si od pacenia podatkw. Stwierdzi, e wrci do domu.
Kowalow wciek si z powodu dy misji, ale podczas przekazania wadzy zachowa si
profesjonalnie. Oprowadzi po budy nku swojego nastpc, a potem otworzy sejf w swoim
gabinecie. Oto mj sekretny zeszy t powiedzia. A to mj pistolet23. Dwa dni pniej Putin
udzieli wy wiadu gazecie Kommiersant, w ktry m przedstawi swoje priory tety i rozszerzy
trady cy jne zadania agencji o walk z ekstremizmem polity czny m i nacjonalizmem, z obcy mi
szpiegami i z nowo powsta, wolno rozwijajc si sieci WWW. Oczy wicie FSB nie bdzie
kontrolowa Internetu stwierdzi, ju wtedy dajc wy raz zaniepokojeniu wzrostem znaczenia
tego nowego medium ale rozumiemy , e nowoczesne urzdzenia telekomunikacy jne mog
zosta wy korzy stane przez ty ch, ktrzy zagraaj bezpieczestwu pastwa24. Nominacja Putina
wy woaa niezadowolenie wrd weteranw FSB a jednoczenie weteranw KGB ktrzy
traktowali go jak karierowicza i czowieka z zewntrz. Pochodzi z Petersburga i peni sub
jedy nie na prowincji. Nie udao mu si awansowa powy ej stopnia podpukownika. Dla Putina
to by niezwy ky , szokujcy zwrot olbrzy mi skok naprzd na nieoczekiwanej ciece kariery .
Zostawi w ty le o wiele bardziej dowiadczony ch i lepiej wy szkolony ch generaw, dla ktry ch
by parweniuszem narzucony m im po to, eby Kreml mg kontrolowa poczy nania sub co
idealnie pokry wao si z prawdziwy mi intencjami stolicy .

J elcy n zosta zmuszony do skrcenia wakacji w Karelii i powrotu do Moskwy , eby upora si

z widmem krachu gospodarczego 1 sierpnia wezwa nowego dy rektora FSB do daczy

w podmoskiewskich Gorkach, by przedstawi swoje oczekiwania wobec niego. Chcia
odpolity czni suby specjalne oraz przy wrci im presti i autory tet sowa jece wos na
gowie dy sy dentom, u ktry ch ubianka wci wy woy waa lk. Jelcy n zaproponowa, by Putin
wrci do czy nnej suby w wy wiadzie, i chcia go awansowa na generaa. Ten jednak odmwi
przy pomnia, e sam zrezy gnowa z pracy w ty m charakterze podczas zamachu stanu w 1991
roku. Ponadto wy jawi Jelcy nowi, e przez siedem lat, ktre upy ny od tamty ch zdarze,
pozosta w rezerwie KGB, a potem FSB. Jestem cy wilem powiedzia podczas rozmowy
z prezy dentem. To wane, eby na czele tak strategicznego ministerstwa nie sta
mundurowy 25. Tak wic zosta pierwszy m i ostatnim cy wilny m dy rektorem FSB26.
Putin wprowadzi si do gustownie urzdzonego biura na drugim pitrze ubianki. Zrezy gnowa
ze znajdujcego si nieopodal starego gabinetu, w ktry m urzdowali szefowie radzieckiej suby
wy wiadowczej, od awrientija Berii po Jurija Andropowa. Zmieni go w muzeum, ktre cz
ludzi nazy waa kapliczk. Na swoim biurku postawi brzow statuetk elaznego Feliksa
Dziery skiego, zaoy ciela radzieckiej tajnej policji w 1917 roku27.
Jako lojalny podwadny Putin speni y czenie Jelcy na. Zreorganizowa agencj i zredukowa
liczb zatrudniony ch w administracji pracownikw to zadanie by o szczeglnie pilne, bo
gospodarka znajdowaa si w coraz gbszy m doku, a dziura budetowa rosa. W kocu zwolni
jedn trzeci urzdnikw ubianki ich liczba spada z szeciu do czterech ty sicy . Dokona tego
mimo silnego niezadowolenia wrd czonkw kadry ; ich zdaniem fala zwolnie by a po prostu
zarzdzon przez Jelcy na czy stk polity czn. Putin zlikwidowa ponadto te wy dziay , ktre uwaa
za przestarzae, i utworzy nowe, majce odpowiedzie na najpilniejsze zagroenia dla
bezpieczestwa pastwa. Prowadziy zadania wy wiadowcze w regionach i republikach,
szczeglnie na terenach zamieszkany ch przez muzumanw, takich jak Czeczenia, czuway nad
bezpieczestwem cy frowy m i telekomunikacj, a take nad ochron konsty tucji. To ostatnie
zadanie brzmiao szczeglnie zowrogo by o bowiem echem misji V Zarzdu Gwnego KGB,
ktry polowa na dy sy dentw za czasw Zwizku Radzieckiego. Ju od dwch lat od
przeprowadzki do Moskwy Putin od czasu do czasu prosi o wsparcie zaufany ch funkcjonariuszy
sub bezpieczestwa. Teraz te zwrci si do oficerw, ktry ch zna jeszcze z KGB
w Petersburgu Aleksandra Grigoriewa, Wiktora Czerkiesowa i Siergieja Iwanowa, generaw
w subie czy nnej i zaproponowa im stanowiska na najwy szy ch szczeblach wadzy w FSB.
Jelcy n podziwia elazn konsekwencj Putina. Nie pozwala sob manipulowa w rozgry wkach
polity czny ch pisa. Rzd by ulubiony m obiektem plotek, wic nawet tak dowiadczonemu
urzdnikowi nie wy padao okazy wa swoich sy mpatii28.
Putin znowu zacz y jak ty powy agent wy wiadu, dla ktrego wszy stko jest tajne, a kady
czowiek to potencjalny zdrajca. Kto pracowa w subie wy wiadowczej, zawsze mg si
spodziewa wery fikacji wspomina. Co jaki czas ci sprawdzali. Nie by o to czste, ale te
niezby t przy jemne. Chocia by dy rektorem, czu nieustajce napicie. Ponadto udzielia mu
si wszechobecna w subach paranoja. Nie mogli nawet wy j do restauracji mwi o swoich
wsppracownikach. Wbili sobie do gw, e w restauracjach przesiaduj ty lko prosty tutki
i handlarze z czarnego ry nku. Co przy zwoity agent suby bezpieczestwa miaby robi w takim
miejscu?29
Skutkiem takiego my lenia by y ponadprzecitne rodki ostronoci. Pewnego dnia Putin
zaprosi mod, adn przedstawicielk grupy dziennikarzy akredy towany ch na Kremlu na lunch
w Izumi, jednej z nowy ch restauracji sushi w Moskwie. Reporterka Jelena Triegubowa zdziwia
si, gdy wesza do restauracji i okazao si, e wieo mianowany dy rektor FSB czeka na ni sam
wszy stkich inny ch goci wy proszono. Putin podobno by we flirciarskim nastroju, nazy wa j
zdrobniale Lenoczk i zachca, eby napia si z nim sake. Fakt, e nie ty lko nie docenia jego
dy skrecji, ale jeszcze na domiar zego opisaa to zdarzenie w swojej ksice, umocni go
w przekonaniu, e media i dziennikarze to stado spw, ktre wci szukaj okazji, by wy korzy sta
albo zdy skredy towa urzdnikw dla wasny ch korzy ci30.
W ieczorem 20 sierpnia, niecay miesic po powoaniu Putina na stanowisko szefa FSB,

dziennikarz z Petersburga Anatolij Lewin-Utkin wy szed z redakcji nowego ty godnika

Juridiczeskij Petersburg Siegodnia. W teczce z dokumentami i fotografiami do arty kuw, ktre
miay si ukaza w nastpny m, trzecim numerze, mia ty sic rubli (wczenie rwnowarto stu
czterdziestu dolarw). Lewin-Utkin by zastpc redaktora naczelnego gazety , ktra istniaa od
niedawna, ale dziki arty kuom odsaniajcy m kulisy dziaania bankw i przedstawiajcy m
skomplikowan map stref wpy ww ju zdoby a zainteresowanie. Jedny m z opisy wany ch na
amach periody ku inwestorw by Bory s Bieriezowski, ktry rok wczeniej star si z inny mi
oligarchami w kwestii pry waty zacji Swiazinwestu, najwikszej w kraju firmy
telekomunikacy jnej. W inny m arty kule opisano ucieczk Sobczaka z Rosji i poczy nania jego
bliskiego wsppracownika, specjalisty do spraw inwesty cji zagraniczny ch, a obecnie dy rektora
FSB. Arty ku nosi ty tu Nielegalna nominacja Wadimira Putina na stanowisko szefa FSB. Lewin-
Utkin nie by autorem ty ch tekstw, ale dostarczy cz materiaw potrzebny ch do ich
napisania. Redaktor naczelny ty godnika Aleksiej Domnin twierdzi, e oba arty kuy wy woay
fal gony ch sprzeciww ze strony opisany ch w nich osb. Ludzie Putina Lewin-Utkin nie
ujawni ich nazwisk spotkali si z nim, eby da wy raz swemu oburzeniu. Spotkanie miao
oczy wiste podoe polity czne, nie poda jednak adny ch szczegw31. Skargi na tre
arty kuw nie by y niczy m nadzwy czajny m czsto liczono si z tak moliwoci wic
o sprawie szy bko by zapomniano, gdy by nie to, co stao si potem.
Lewin-Utkin wszed na klatk schodow swojego bloku przy ulicy Rednowa i zatrzy ma si
przy skrzy nce pocztowej, eby zabra korespondencj. Nagle podeszli do niego od ty u dwaj
mczy ni i pobili go tak brutalnie, e odnis obraenia czaszki. Napastnicy zabrali mu teczk
i oprnili kieszenie ukradli nawet jego legity macj dziennikarsk. Ssiad znalaz dziennikarza
nieprzy tomnego na klatce i wkrtce karetka zawioza go do szpitala. Lekarze operowali Lewina-
Utkina dwa razy , ale zmar rano 24 sierpnia, nie odzy skawszy przy tomnoci. Podobne napady na
zlecenie stay si tak powszechne w Petersburgu przez jaki czas zdarzay si codziennie e
morderstwo Lewina-Utkina nie odbioby si szerokim echem, gdy by nie fakt, e organizacje
zrzeszajce dziennikarzy zajy si ty m przy padkiem i zwrciy si do Organizacji Narodw
Zjednoczony ch o pomoc w nakonieniu wadz rosy jskich do wszczcia ledztwa32. Nigdy nie
znalazy si dowody czce Putina ani Bieriezowskiego z ty m pobiciem; prokuratura wy razia
wtpliwoci, czy zabjcy kierowali si inny mi moty wami ni rabunek, ale nie da si stwierdzi,
jak sumiennie przeprowadzono ledztwo. Po raz pierwszy jednak i nie ostatni w mediach
czono czy j mier z nazwiskami Putina i Bieriezowskiego. Jeszcze w sierpniu t spraw
przy miy o wiele bardziej dramaty czne wy darzenia.
T rzy dni przed mierci Lewina-Utkina podano wiadomo, e Rosja nie wy wizaa si

z wikszoci umw kredy towy ch i wprowadzia dewaluacj rubla, pozbawiajc oszczdnoci

miliony inwestorw i zwy ky ch oby wateli. Rosja znalaza si na skraju kompletnej zapaci
ekonomicznej. Kry zy s pogbi kopoty Jelcy na i zasy gnalizowa, e jego kariera polity czna zblia
si do koca. 21 sierpnia Duma wezwaa prezy denta do ustpienia ze stanowiska. Ale ten dwa dni
pniej zwolni Kirijenk, ledwie po piciu miesicach urzdowania, a potem powoa nowego
premiera, Wiktora Czernomy rdina, cho niecae p roku wczeniej sam usun go z tego urzdu.
Jelcy n, wielka nadzieja rosy jskiej demokracji, wy ranie si pogubi. Odwane ruchy , ktry mi
si szczy ci, nagle stay si oznak desperacji. Cztery dni pniej wy stpi w telewizji, eby
ogosi, e w 2000 roku nie bdzie kolejny raz ubiega si o fotel prezy dencki, a potem na dwa
ty godnie znikn z pola widzenia. W ty m czasie jedy nie sze razy pojawi si na krtko na
Kremlu, kiedy panika w krgach finansowy ch i polity czny ch osigna apogeum. Duma, tak jak
po nominacji Kirijenki, dwa razy gosowaa przeciwko powrotowi Czernomy rdina na stanowisko
premiera, ale ty m razem Jelcy n nie mg posuy si blefem, bo zawczasu zoono wniosek
o pocignicie go do odpowiedzialnoci karnej, a zgodnie z konsty tucj w takiej sy tuacji
prezy dent nie mia prawa rozwiza parlamentu33.
Nad krajem znowu zawiso widmo konfrontacji, pojawiy si plotki o moliwy m puczu,
podsy cane wiadomociami, e w stan penej gotowoci postawiono siy wojskowe stacjonujce
pod Moskw. Komunici w Dumie szy kowali si do powtrki oblenia z 1993 roku; zdawao si
nawet, e prowokuj Jelcy na, by podj taki krok. 1 wrzenia telewizja nadaa wy stpienie Putina,
ktry zaprzeczy , by Kreml zamierza uy siy do rozwizania kry zy su polity cznego. Grobowy m
tonem zadeklarowa, e FSB zadba o interesy spoeczestwa. Ci, ktrzy naruszaj konsty tucj
i prbuj za pomoc siy lub niekonsty tucy jny ch metod podminowa podstawy ustroju
polity cznego Rosji, spotkaj si ze stosowny m oporem ostrzega. Co do tego nie ma adny ch
wtpliwoci34.
Albert Makaszow, jeden z czonkw frakcji komunisty cznej w parlamencie, zacz gosi
pogld, e y dzi s plag, ktr naley usun z Rosji. Putin owiadczy , e w sprawie ty ch uwag
podjto dziaania prawne, chocia Prokuratura Generalna i sama Duma unikay wy ranego
przedstawienia swojego stanowiska35. Te kontrowersje wy woay zamt w Moskwie. Ludzie
wy szli na ulic podczas komunisty czny ch obchodw rocznicy rewolucji, eby broni Makaszowa
i jego anty semickich ty rad. Putin wy da owiadczenie stojc na tle ubianki, co stanowio
wy mowny sy gna nie ty lko dla oby wateli, ale te dla wci przepeniony ch fanaty zmem tajny ch
sub e nie bdzie tolerancji dla jzy ka nienawici. Wy starczy o mu kilka ty godni na nowy m
stanowisku, eby zerwa z wizerunkiem szeregowego, bezbarwnego doradcy , ktry zawsze wtapia
si w to. Emanowaa z niego penia autory tetu tajny ch sub i aura niezomnej determinacji, by
stumi niepokoje polity czne i spoeczne, ktre mogy naruszy fundamenty pastwa. Wdziczny
za t postaw Jelcy n pisa: Sdz, e jego lodowaty wzrok i niemal wojskowa precy zja
wy powiedzi powstrzy may wiele osb przed wy woy waniem niepokojw36.
Publiczne poparcie Putina nie pomogo jednak Jelcy nowi; prezy dent musia odwoa
nominacj Czernomy rdina. Jego doradcy porozumieli si z deputowany mi do Dumy i razem
wy brali kandy data, ktry budzi najmniej sprzeciww obu stron Jewgienija Primakowa,
ministra spraw zagraniczny ch w rzdzie Jelcy na od 1996 roku. Primakow by starszy m,
agodny m pracownikiem naukowy m z epoki ZSRR. Specjalizowa si w arabisty ce i spdzi
czternacie lat na Bliskim Wschodzie jako dziennikarz cile wsppracujcy z KGB. Po rozpadzie
Zwizku Radzieckiego zaopiekowa si subami wy wiadu zagranicznego, ktre powstay z ruin
KGB, i w latach 19921996 stroni od wiata, prbujc po cichu oy wi agencj mniej wicej
tak, jak Putin zamierza odbudowa suby wewntrzne37. Obaj mczy ni traktowali si
z nieufnoci. Primakow mia o wiele wiksze dowiadczenie w wiecie wy wiadu, bra bowiem
udzia w tajny ch misjach nie ty lko na Bliskim Wschodzie, ale i w Stanach Zjednoczony ch38. Sam
chtnie przejby zwierzchnictwo nad ca FSB, wic doczy do grona osb, ktre podejrzeway
Putina o obsadzanie stanowisk kolegami z Petersburga. Putin zatem zorganizowa spotkanie
caego aparatu kierowniczego FSB z Primakowem, aby mu udowodni, e nie przeprowadzi
czy stki w szeregach podlegy ch mu sub39.
11 wrzenia parlament zdecy dowan wikszoci gosw wy bra Primakowa na premiera
i zaegna w ten sposb najpilniejszy kry zy s polity czny . Desperackie decy zje rzdu Jelcy na
doty czce niespacony ch dugw i dewaluacji rubla wy woay wstrzsy sejsmiczne
w spoeczestwie, ale w kocowy m rozrachunku zadziaay jak oy wczy eliksir znowu nastpi
wzrost gospodarczy , w czy m duy udzia miaa produkcja wewntrzna i pocztek boomu
naftowego40. Ty mczasem z fortun Jelcy na oraz jego zdrowiem by o coraz gorzej. Jesieni
i zim prezy dent co chwila musia wraca do szpitala, a prby postawienia go w stan oskarenia
nie skoczy y si po mianowaniu Primakowa. Ty mczasem na hory zoncie pojawio si nowe
niebezpieczestwo, ktre mogo jeszcze bardziej zaszkodzi Jelcy nowi, a lojalno Putina miaa
okaza si decy dujca w starciu z ty m zagroeniem.

P utin urzdowa na ubiance od niedawna, gdy nagle wy buch wok niego skandal wikszy ni
wszy stko, co przey do tej pory . 17 listopada 1998 roku szeciu mczy zn zwoao w Moskwie
dziwn, sensacy jn konferencj prasow. Czterej mieli na twarzach maski i okulary
przeciwsoneczne. Pozostali dwaj, Aleksander Litwinienko i Michai Triepaszkin, wy stpili jawnie.
Wszy scy by li weteranami FSB. Przedstawili dziennikarzom z kraju i zagranicy zatrwaajc
opowie o korupcji i spisku. Powiedzieli, e oddzia walczcy z przestpczoci zorganizowan
sam sta si gangiem, ktry wy musza haracze od bossw pwiatka i czeczeskich bojownikw
o niepodlego, nka firmy , ktre mia chroni, i oferuje swoje usugi ty m, ktrzy gotowi s
zapaci, czsto ze miertelny m skutkiem. Twierdzili, e ich zwierzchnicy zamierzali uprowadzi
brata Umara Dabraiowa, jednego z wpy wowy ch biznesmenw. Zlecili pobicie Triepaszkina,
gdy ten zosta zwolniony z pracy za ledztwo w sprawie naduy . Najbardziej sensacy jna by a
informacja, e oficerowie sub podlegy ch Wadimirowi Putinowi zamierzaj zabi Bory sa
Bieriezowskiego.
Bieriezowski, ktrego wpy w na polity k Kremla wcale nie by tak silny , jak sam lubi to
przedstawia, pry watnie zwierzy si swoim znajomy m na stanowiskach, e podobno wy dano na
niego wy rok. By pewny , e wanie to przy czy nio si do zwolnienia Kowalowa. Jedny m
z pierwszy ch krokw, ktre podj Putin na stanowisku szefa FSB, by o rozwizanie oddziau do
walki z przestpczoci zorganizowan wanie tego, o ktry m tak le mwili zamaskowani
mczy ni na konferencji. Putin zwolni albo przenis wikszo funkcjonariuszy tego oddziau,
ale wewntrzne ledztwo w sprawie rzekomego zlecenia zabjstwa Bieriezowskiego nie
zakoczy o si postawieniem formalny ch zarzutw dowdcom oddziau. (Jeden z prokuratorw
powiedzia Bieriezowskiemu, e rozkaz zabicia go by jedy nie artem). Zamknicie ledztwa
skonio Bieriezowskiego do publicznego wy stpienia w tej sprawie. Zaapelowa bezporednio do
Putina w licie otwarty m opublikowany m 13 listopada w gazecie Kommiersant.
Wadimirze Wadimirowiczu pisa przej Pan po poprzednikach trudn sched.
Przestpcy oraz urzdnicy na rny ch szczeblach wadzy , ktry ch udao im si skorumpowa
take urzdnicy w podlegy ch Panu subach podejmuj dziaania wy mierzone przeciwko
ludziom, ktrzy nie chc sta si znowu bezwolny m stadem. Zbrodniczy terror ma si w Rosji
coraz lepiej41. Bieriezowski nie wy jani, dlaczego wy stosowa ten bezporedni apel; niektre
osoby publiczne i gazety podejrzeway , e by a to prba zdy skredy towania na Kremlu Putina
albo inny ch funkcjonariuszy . Lub wrcz przeciwnie e przez ten zabieg Bieriezowski chcia
odzy ska cz wpy ww, ktre mia kiedy w Paacu Kremlowskim.
List nie da oczekiwany ch rezultatw, wic po czterech dniach publicznie zabrali gos agenci,
ktry ch ta sprawa doty czy a. Aleksander Litwinienko, organizator konferencji prasowej,
w drugiej poowie lat osiemdziesity ch pracowa w zarzdzie kontrwy wiadu wojskowego KGB,
a w latach dziewidziesity ch w FSB, gdzie zajmowa si przede wszy stkim zwalczaniem
terrory zmu i przestpczoci zorganizowanej. Nigdy nie by szpiegiem ani tajny m agentem, lecz
raczej oficerem ledczy m i kontrolerem. Tak jak Putin by wy sportowany m, lojalny m wobec
sub bezpieczestwa patriot. Awansowa do stopnia podpukownika, ale do tej pory straci ju
wiar w sens swojej pracy . Zacz postrzega FSB jako zbiorowisko bandy tw doty czy o to
zwaszcza oddziau utworzonego w 1996 roku do walki z przestpczoci zorganizowan, znanego
z bezwzgldnej brutalnoci i korupcji42. Granice midzy sub pastwu, oligarchom i mafii
coraz bardziej si rozmy way . Litwinienko sam je przekroczy . W 1994 roku wy znaczono go do
zespou majcego zbada prb zabjstwa Bieriezowskiego. Pewnego dnia Bieriezowski
wy jecha prowadzony m przez szofera ekskluzy wny m mercedesem ze swojego salonu
samochodowego. Nagle w limuzy nie eksplodowaa zdalnie sterowana bomba, a jej odamki
rozerway karoseri. Fragmenty blachy ciy kierowcy gow, ale Bieriezowskiemu jako udao
si przey . Zbierajc dowody , Litwinienko by coraz bardziej zafascy nowany osob ambitnego
potentata i wkrtce znalaz si na licie pac Bieriezowskiego jako jego osobisty ochroniarz
i doradca, a jednoczenie dalej pracowa w FSB. Zalegoci w wy patach skromny ch pensji
funkcjonariuszy zdarzay si tak czsto, e wielu z nich dorabiao na boku u zamony ch osb
pry watny ch. By to przejaw kompletnego zepsucia aparatu wy wiadowczego. Litwinienko
twierdzi, e zim 1997 roku otrzy ma rozkaz zabicia Bieriezowskiego, ale nie ty lko go nie wy kona,
lecz poszed do Bieriezowskiego i uprzedzi go o planowany m zamachu.
Litwinienko zacz konferencj prasow od przeczy tania owiadczenia, a potem podkreli, e
korupcja w FSB zacza si jeszcze przed nominacj Putina na stanowisko dy rektora, i zwrci si
do niego z apelem o oczy szczenie agencji. Nie zaley nam na walce z Federaln Sub
Bezpieczestwa zapewnia Litwinienko. Chcemy j raczej naprawi i wzmocni43.
Organizatorzy konferencji nie mieli adny ch dowodw oprcz swoich zezna, chocia twierdzili,
e jest inaczej. Podjem kilka prb skontaktowania si z Wadimirem Wadimirowiczem, eby
przedstawi mu fakty , ale nie dostalimy takiej moliwoci. Zwy czajnie nie dopuszczono nas do
niego. Potem Litwinienko odwoa si bezporednio do Putina: Skorzy stam wic z tej okazji.
My l, e obejrzy nagranie z naszej konferencji, chciaby m zatem powiedzie mu, e
dy sponujemy dowodami, ktre potwierdzaj, e jego podwadni go zwodz. Mog dostarczy
dowody na pimie. Jeeli zaprosi mnie do swojego gabinetu, poka mu te dokumenty .
Wrzawa medialna, ktra wy bucha po konferencji, postawia Putina w niezrcznej sy tuacji.
Nie mg po prostu odesa z kwitkiem Bieriezowskiego, bo ten przekony wa, e wci ma rozlege
wpy wy na Kremlu; ponadto zarzuty by y doprawdy skandaliczne i doprowadziy Putina do
wciekoci. Odpowiedzia na apel Bieriezowskiego jeszcze tego samego dnia, publikujc
w Kommiersancie swj list otwarty . Nie obawiamy si publicznego prania naszy ch brudw.
Dalej zapewni, e wszy stkie zarzuty zostan dokadnie zbadane podczas wewntrznego ledztwa.
Jednoczenie w zawoalowany sposb ostrzeg Bieriezowskiego, powszechnie znanego
z poszanowania zasad demokracji, e duo ry zy kuje, zadzierajc z FSB. Uprzedzi, e jeeli
insy nuacje si nie potwierdz, to FSB nie bdzie miaa innego wy jcia, ni wnie pozew
o zniesawienie nie ty lko przeciwko Bieriezowskiemu, ale te przeciwko redakcji
Kommiersanta za to, e wy drukowaa jego list44. Putin pokaza, e absolutnie nie zamierza
tolerowa kry ty ki jego agencji ani odmiennie my lcy ch ludzi w jej strukturach.
Pod koniec miesica Putin, unikajc rozgosu, wezwa Litwinienk do swojego biura, tak jak ten
sobie y czy . Litwinienko przy nis na to spotkanie stert dokumentw midzy inny mi tabel,
w ktrej powiza konkretne nazwiska z przestpstwami zgodnie z wasn wiedz i informacjami
posiadany mi przez jego kolegw. Litwinienko nie doceni Putina wy obraa go sobie jako
przecitnego podpukownika, jednego z operatiwnikw redniego szczebla, ktry niespodziewanie
dla siebie samego zosta zwierzchnikiem stu wy trawny ch generaw, stary ch wy jadaczy
majcy ch wasne interesy , powizania i tajemnice45. Zastanawia si, jak ma si zwraca do
tego czowieka, ktry kierowa subami bezpieczestwa. Towarzy szu pukowniku? Putin jednak
od razu rozwia wtpliwoci gocia, wstajc zza biurka i podajc mu do na powitanie. Zdawa
si jeszcze niszy ni w telewizji przy pomina sobie pniej swoje pierwsze wraenie
Litwinienko. Rozmowa by a krtka i zdaniem tego ostatniego odby a si w lodowatej atmosferze.
Putin nalega, eby spotkali si sam na sam, bez dwch mczy zn, ktrzy wy stpili z Litwinienk
na konferencji prasowej. Uprzejmie odmwi przejrzenia dossier, ktre przy nis mu go.
Rozmawiajc ze swoj on Marin, Litwinienko powiedzia, e spotkanie okazao si kompletn
katastrof. Widziaem w jego oczach, jak bardzo mnie nie lubi46.
Putin przy gotowa wasne dossier doty czce Litwinienki i jego kolegw. Wieczorem 19
listopada stan przed kamerami pastwowej telewizji Rossija i obieca wszczcie ledztwa, ale
jednoczenie zastrzeg, e nie ma adny ch dowodw potwierdzajcy ch zarzuty wobec FSB. Drwi
z tamtej konferencji prasowej, nazy wajc j spektaklem z udziaem postaci z bajek, ktre
woy y maski, chocia poday swoje nazwiska. Opowiedzia widzom nieprawdopodobn histori,
e po konferencji by a ona jednego z jej bohaterw nie powiedzia ktrego, ale raczej nie mia
na my li Litwinienki zatelefonowaa do niego i skary a si, e ten nie paci na czas alimentw.
Moliwe, e wanie dlatego mia ciemne okulary . Na kocu odwrci kota ogonem
i owiadczy , e to wanie tamci agenci prowadzili nielegalne operacje47.
Nazajutrz Jelcy n znowu wezwa Putina na swoj dacz i zada od niego, eby jak
najszy bciej uciszy ten enujcy , coraz goniejszy skandal. Powszechnie wiadomo, jaki los
czeka urzdnikw, ktry ch surowy Jelcy n wzy wa na dy wanik pisaa o ty m spotkaniu jedna
z gazet48. Putin jednak nie ustpi; nawet jeli niektre zarzuty wy sunite przez agentw by y
zgodne z prawd, to sami by li nie mniej winni ni ich zwierzchnicy . Zdaniem Putina, zwoujc
konferencj prasow, agenci zamali przy sig na wierno, ktr skadaj wszy scy pracownicy
sub wy wiadowczy ch. Zamiast zbada zgoszone przez nich sprawy , przedstawi prezy dentowi
dowody , ktre sam zebra przeciwko nim. Potem zwolni Litwinienk i jego zwolennikw. Tacy
ludzie nie maj prawa pracowa w FSB twierdzi.
S posb, w jaki Putin zaatwi t spraw, nie zy ska mu powszechnego poparcia na Kremlu. Ju

cztery miesice po mianowaniu pojawiy si plotki, e Jelcy n dostrzee brak kompetencji nowego
szefa FSB i odwoa go ze stanowiska. Redukcja zatrudnienia na ubiance nie by a popularn
decy zj wrd deputowany ch do Dumy , ktrzy dalej wy korzy sty wali kad okazj, by
zaatakowa prezy dentur Jelcy na. Nagle pozy cja Putina staa si niepewna ty m bardziej e
ledwie trzy dni po konferencji prasowej Litwinienki doszo do zabjstwa Galiny Starowojtowej,
wpy wowej deputowanej skrzy da liberalnego z Petersburga.
Starowojtowa by a etnografk, ktra zdoby a rozgos podczas pierestrojki jako obroczy ni praw
liczny ch w Rosji mniejszoci narodowy ch. Nie znaa zby t blisko Putina, ale ich drogi krzy oway
si w Petersburgu przez cae lata dziewidziesite, poniewa przy jania si z Sobczakiem i jego
on. We wrzeniu 1998 roku wy stpia w programie telewizy jny m pod znamienny m dla tej
epoki ty tuem Skandale tygodnia i przedstawia w nim hipotez, e pojawiajce si znowu od
jakiego czasu przecieki, ktre oczerniay Sobczaka, mogy by prb zdy skredy towania nowego
dy rektora FSB, czy li Putina. Przy pomniaa, e oficjalnie Sobczak wci jest wiadkiem
w ledztwie, a nie oskarony m. Jej zdaniem jedy nie niezwy kle cy niczny spisek mg ugodzi
w samego Putina. Trzeba przy najmniej wzi pod uwag tak moliwo, chocia oczy wicie
zgadzam si, e brzmi to nieprawdopodobnie49.
Wieczorem 20 listopada Starowojtowa w towarzy stwie swojego asy stenta Rusana Linkowa
wrcia do domu przy Kanale Gribojedowa. Nieznani napastnicy oddali w jej kierunku co
najmniej pi strzaw. Trzy trafiy Starowojtow w gow i zabiy j na miejscu. Linkow zosta
postrzelony dwa razy , ale udao mu si przey 50. Sprawcy porzucili pistolety i odjechali
czekajcy m na nich samochodem. Noszcy wszy stkie znamiona zabjstwa na zlecenie atak
wy woa zgorszenie na arenie midzy narodowej. Morderstwo kobiety kobiety polity ka
czego takiego nie by o w Rosji od czasw stalinizmu powiedzia jej zwolennik Siergiej
Kozy riew51. Jelcy n potpi t zbrodni, nazy wajc j butny m wy zwaniem rzucony m caemu
narodowi. Jeden z jego doradcw twierdzi, e wiadomo o morderstwie tak wstrzsna
prezy dentem, e cay nastpny dzie spdzi w szpitalu52. Jelcy n i Primakow zobowizali Putina,
ministra spraw wewntrzny ch Siergieja Stiepaszy na i prokuratora generalnego Jurija Skuratowa,
eby osobicie nadzorowali przebieg ledztwa, i zadali od nich wy nikw. Przed mierci
Starowojtowa zapowiedziaa swj start w wy borach na stanowisko gubernatora obwodu
leningradzkiego (ktrego radziecka nazwa nie ulega zmianie, w przeciwiestwie do Petersburga).
Pitnowaa nacjonalisty czne wy powiedzi, ktry mi naszpikowane by y debaty parlamentarne,
i zgromadzia wiele dowodw korupcji w petersburskim samorzdzie. Nie brakowao zatem
potencjalny ch moty ww ani podejrzany ch w jej sprawie w cigu kilku ty godni po zabjstwie
policja aresztowaa ponad trzy sta osb53 jednak prawdziwego powodu zabjstwa nie udao si
ustali do dzisiaj.
Chory i sfrustrowany Jelcy n da upust zoci. Win za problemy , ktre nawarstwiy si tej
zimy w cay m kraju, obarczy wy buch komunisty cznej histerii. Jej przejawem by y nie ty lko
wy powiadane co chwila publicznie oskarenia pod adresem y dw, ale te propozy cje
przy wrcenia pomnika Feliksa Dziery skiego przed dawn siedzib KGB, gdzie teraz pracowa
Putin. Jelcy n wcieka si na inercj zwy kle tak srogiej Prokuratury Generalnej w obliczu
zdarze, ktre postrzega jako prby obalenia rosy jskiej demokracji przez przestpcw54.
Zabjstwo Starowojtowej by o kolejny m paraliujcy m ciosem zadany m pastwu
i prezy dentowi.
Zdaniem Jelcy na Putin jako szef FSB ponosi czciow odpowiedzialno za taki stan rzeczy .
Zdawao si, e jego przy szo polity czna zaley teraz od kapry su prezy denta. 15 grudnia Jelcy n
znowu wezwa Putina, ty m razem na Kreml, gdzie akurat przeby wa podczas jednego z rzadkich
dni spdzony ch w gabinecie prezy denckim. Jelcy n chcia z nim porozmawia o sprawie
Starowojtowej, o fali rasistowskich wy powiedzi w parlamencie, o spisku przeciwko
Bieriezowskiemu i o restruktury zacji FSB. Kiedy Putin wy szed z tego spotkania, owiadczy
mediom, e nie straci zaufania prezy denta, chocia brzmia jak czowiek, ktry si martwi, e
wanie tak si stao. Oskary ty ch, ktrzy rozpowszechniaj plotki dajc do zrozumienia, e
wy wodz si z wrogich sobie obozw w otoczeniu Jelcy na o sianie ziaren niepewnoci wrd
personelu administracy jnego i wy konawczego, eby osabi jego wadz. U podoa ty ch
pomwie ley strach twierdzi. Strach przed sub bezpieczestwa. Wy gldao na to, e
Putin ma powany problem z utrzy maniem swojej pozy cji. Ogosi, e w kocu kadencji Jelcy na
czy li ju za ptora roku zrzeknie si stanowiska, eby zrobi miejsce nowemu dy rektorowi
wy wiadu, ktry bdzie podlega nowemu prezy dentowi. To oczy wiste, e bd musia odej
powiedzia55.
 ROZDZIA 9

KOMPROMAT

N astpnej wiosny wieczorne wiadomoci z 17 marca 1999 roku przedstawiy reporta, ktry
poprzedzia plansza, e prezentowany materia moe by nieodpowiedni dla osb poniej
osiemnastego roku y cia. Na ekranie pojawiy si fragmenty czarno-biaego nagrania z tamy
wideo. Zarejestrowaa je kamera monitoringu umieszczona w niewidoczny m miejscu nad
szerokim kiem w pomieszczeniu, ktre okazao si pokojem w moskiewskim apartamencie
znanego bankiera. Dwie mode kobiety , przedstawione w materiale jako prosty tutki, pojawiaj si
w kadrze w rny ch stadiach roznegliowania. Po jakim czasie docza do nich mczy zna, ktry
cy tujc beznamitny komentarz narratora jest bardzo podobny do prokuratora generalnego
Jurija Skuratowa. Trwajcy od dawna konflikt Kremla z prokuratorem bardzo si zaostrzy
i wanie takich drasty czny ch rodkw uy to do przeprowadzenia kontrataku.
Wszy stkie gwne stacje telewizy jne otrzy may z anonimowego rda kasety VHS z kopiami
ty ch nagra. Cay film trwa pidziesit minut. Jedy nie pastwowa telewizja RTR zdecy dowaa
si go wy korzy sta przy najmniej na pocztku1. Decy zj t podj, wbrew sprzeciwom czci
dziennikarzy zwizany ch ze stacj, dy rektor generalny Michai Szwy dkoj, ktry pniej zosta
ministrem kultury Rosji2. rdo i autenty czno tego nagrania pozostay niepewne, a jako by a
na ty le za, e nikt nie by w stanie powiedzie, e to na sto procent Skuratow baraszkuje z dwiema
kobietami chocia w pewny m momencie jedna z nich mwi, e nie zdradzi swojego imienia,
dopki on sam nie powie, jak si nazy wa, mczy zna za odpowiada: Jura, co jest zdrobnieniem
imienia Jurij. Nagranie miao wszy stkie cechy prowokacji, ktry ch KGB kiedy uy wa, eby
zdy skredy towa albo szantaowa biznesmenw i polity kw. Szy bko ukuto art, e rdem tego
nagrania by mczy zna bardzo podobny do dy rektora FSB Wadimira Putina.
Zdaniem Jelcy na pierwszy t tam dosta jego szef kancelarii Nikoaj Bordiua. Zszokowany
Bordiua pry watnie spotka si ze Skuratowem na Kremlu 1 lutego, dugo przed ty m, jak skandal
wy szed na wiato dzienne3. Skuratow od razu zoy rezy gnacj, podajc jako powd zy stan
zdrowia, a nastpnego dnia zgosi si do szpitala. Jelcy n wanie wrci z leczenia ty m razem po
pkniciu wrzodu odka. Miesic pniej Bordiua te poszed do szpitala. Zdawao si, e
rosy jskie elity polity czne dotkna jaka plaga. 2 lutego Jelcy n po raz pierwszy od koca 1998
roku odwiedzi swj gabinet na Kremlu. Przeby wa w nim ty lko ptorej godziny , ale to
wy starczy o, eby zwolni czterech asy stentw i przy j od Skuratowa rezy gnacj. Jego
odejcie oficjalnie tumaczono problemami zdrowotny mi, ale nage choroby radzieckich
przy wdcw polity czny ch tak dugo by y eufemizmem powaniejszy ch intry g, e i tak nikt w to
nie uwierzy .
Wkrtce zaczy si mnoy plotki o kolejny ch odwoaniach, rwnie Putina. Nikt nie wiedzia,
co tak naprawd rozgry wa si za kulisami. Jedy ny m organem pastwa uprawniony m do
potwierdzenia rezy gnacji Skuratowa by a Rada Federacji, tworzona przez gubernatorw izby
wy szej parlamentu. Rad ju niepokoia wizja prni polity cznej, ktrej naleao si spodziewa
po nieuchronnie nadcigajcy m kocu kadencji Jelcy na, wic odmwia zaakceptowania decy zji
Skuratowa, dopki ten nie wrci ze szpitala i sam nie zoy wy janie.
Jelcy n twierdzi, e Bordiua ani aden z pozostay ch doradcw nie powiedzia mu o nagraniu
wideo, dopki go nie upubliczniono. Po prostu cieszy si z rezy gnacji Skuratowa, bo sam mia ku
temu wane powody . Skuratow peni funkcj prokuratora generalnego ju od ponad trzech lat,
a ty mczasem wy rnia si ty lko spektakularny mi klskami w sprawie ledztw doty czcy ch
najgoniejszy ch przestpstw w kraju, midzy inny mi zabjstwa Galiny Starowojtowej, od
ktrego upy ny dwa miesice. Zaczy mnie drani monotonnie powtarzane przez niego
wy mwki i usprawiedliwienia wasnej nieudolnoci pisa Jelcy n4. Ale Skuratow nie
przesiedzia tego okresu kompletnie bezczy nnie. Wkada o wiele wicej energii w badanie
interesw prezy denta ni w prby rozwizania inny ch wany ch zagadek kry minalny ch,
a w miesicach poprzedzajcy ch jego dy misj ledztwa te nagle nabray nowego impetu.
Tamtego lutowego dnia, kiedy Bordiua pokaza mu nagranie wideo, Skuratow przedstawi Dumie
raport, w ktry m oskara Centralny Bank Rosji o potajemne wy prowadzenie z kraju rezerw
walutowy ch o wartoci pidziesiciu miliardw dolarw za porednictwem nikomu nieznanej
firmy o nazwie Financial Management Co. Ltd. Podobno na Wy spach Normandzkich
zarejestroway j w 1990 roku KGB oraz partia komunisty czna i wy korzy sty way do
przekazy wania pienidzy za granic. Lecz wiele szczegw by o niejasny ch na przy kad kto
by beneficjentem ty ch nielegalny ch operacji5. Nastpnego dnia ledczy z biura Skuratowa
w towarzy stwie zamaskowany ch policjantw oddziau specjalnego wkroczy li do moskiewskiej
siedziby Sibnieftu, kompanii petrochemicznej bdcej czci imperium Bory sa Bieriezowskiego;
dzie pniej pojawili si w jego agencji ochrony Atoll, gdzie ledczy znaleli sprzt
podsuchowy i tamy opisane kry ptonimami Rodzina (tak nazy wano grono najbliszy ch
wsppracownikw Jelcy na) i Tania (od imienia modszej crki Jelcy na i jego doradczy ni
w sprawach polity czny ch Tatiany Diaczenko).
Pomimo rezy gnacji Skuratowa, a moe wanie z tego powodu, prowadzone przez niego
ledztwa nagle poruszy y opini publiczn, a ujawnione dziaania korupcy jne wy woay
powszechne oburzenie. Znajdujcy si w centrum wadzy ludzie cignli na siebie uwag. Po
bezwsty dny ch naduy ciach pry waty zacy jny ch, do ktry ch doszo w pierwszej poowie lat
dziewidziesity ch, gosy domagajce si wy mierzenia sprawiedliwoci rozbrzmiay jeszcze
goniej, nowy premier Jewgienij Primakow poczu za wiatr zmian, wic 28 sty cznia zarzdzi na
specjalny m posiedzeniu rzdu amnesti dla dziewidziesiciu czterech winiw skazany ch za
drobne przestpstwa, eby zwolni cele dla ty ch, ktrzy bardziej zasuguj na kar dla winny ch
przestpstw gospodarczy ch6. Te sowa brzmiay jak ostrzeenie, e po kadencji Jelcy na ju
nawet oligarchowie skupieni wok Kremla nie bd mogli liczy na bezkarno. Bieriezowski,
ktry z wzajemnoci nienawidzi Primakowa, odpar, e groby premiera zapowiadaj powrt
do okresu wielkiego terroru. Niedugo po ty m owiadczeniu zaczy si kontrole w jego firmach.
Primakow wy powiada si w tonie i z rozmachem waciwy m dla retory ki wy borczej, co
zdradzao jego ambicje polity czne chcia zosta nastpny m prezy dentem Federacji Rosy jskiej.
Ju podczas pierwszy ch miesicy na stanowisku premiera udao mu si zdoby poparcie
w parlamencie i przewag nad potny m gubernatorem obwodu moskiewskiego Jurijem
ukowem, ktry kiedy przy jani si z Jelcy nem, ale od jakiego czasu zdawao si, e czeka
ty lko na mier prezy denta. Jelcy n coraz czciej postrzega intry gi polity czne i ledztwa
Skuratowa jako gwne zagroenie dla swojej wadzy , a nawet y cia pry watnego. Rozmy la
o spisku wewntrz KPZR, ktry w 1964 roku doprowadzi do obalenia Nikity Chruszczowa,
i utwierdzi si w przekonaniu, e Primakow i ukow w zmowie z prokuratorem generalny m
zamierzaj pozbawi go prezy dentury . Musia podj zdecy dowane kroki, eby ich
powstrzy ma7.

17 marca Rada Federacji w kocu zaja si rezy gnacj Skuratowa; ty m razem sam
zainteresowany zdawa si cakiem zdrowy i poprosi, by Rada nie usuwaa go ze stanowiska
jeeli obdarzy cie mnie zaufaniem i wsparciem8. Tumaczy , e zoy rezy gnacj, poniewa
wy wierano na niego naciski, o ktre oskary dwch by y ch premierw i znany ch oligarchw.
Nie wspomnia o Bieriezowskim, ale opowiedzia o interwencji sub ledczy ch i policji w jego
firmach. Oni wiedzieli o mojej rezy gnacji ju dwa ty godnie wczeniej ni ja stwierdzi.
W zawoalowany sposb nawiza do ludzi, ktrzy zbierali informacje na temat jego pry watny ch
spraw. Teraz jednak by zdecy dowany dalej peni swoje obowizki.
Wanie wtedy na Kremlu zapada decy zja, eby dostarczy nagranie Skuratowa z paniami
lekkich oby czajw czonkom Rady , ktrzy wanie przy gotowy wali si do gosowania majcego
rozstrzy gn o dalszy ch losach prokuratora. Ta takty ka odniosa jednak odwrotny skutek
czonkowie Rady by li zszokowani i zniesmaczeni, ale nie zawartoci tamy , ty lko faktem
wy korzy stania tak nieczy stej zagry wki, by wpy n na ich decy zj. Stosunkiem gosw 142:6
odrzucili rezy gnacj Skuratowa i pozostawili go na stanowisku. Nagrania z kasety trafiy na anten
telewizy jn kilka godzin po gosowaniu. Podniosa si taka wrzawa medialna, e trudno by o
oceni, co wy woao w spoeczestwie wiksze zgorszenie kowe zabawy prokuratora czy
decy zja o ich upublicznieniu.
Rano Jelcy n wezwa Skuratowa do szpitala, gdzie znowu przechodzi rekonwalescencj po
operacji wrzodu odka. Do tej pory prezy dent te zapozna si z nagraniem i otrzy ma zdjcia
wy brany ch klatek. Na miejscu Skuratow zasta te Primakowa i Putina. Obecno Putina wcale
go nie zdziwia. Jeszcze w luty m dy rektor FSB odwiedzi go w szpitalu, by powiedzie, e
rodzin usaty sfakcjonowao jego ciche odejcie, i zaproponowa mu stanowisko ambasadora
w Finlandii rodzaj honorowej banicji. Skuratow jednak odmwi.
Kim zatem chciaby pan zosta? zapy ta Putin.
Skuratow odpar, e chce dalej pracowa tam, gdzie do tej pory 9.
Po wy pisaniu Skuratowa ze szpitala Putin zastosowa now takty k, eby przekona go do
rezy gnacji. Zatelefonowa do prokuratora i powiedzia, e rozumie jego trudn sy tuacj; zwierzy
si, e podobno istnieje takie samo nagranie z nim samy m jako bohaterem! Moe by oby lepiej
unikn skandalu i po prostu usun si w cie?10 Putin jeszcze raz zoy Skuratowowi wizy t
w domu w Archangielskoje by li ssiadami i gdy przechadzali si po okoliczny ch lasach,
urabia go niczy m informatora albo rekruta, to mu si zwierzajc, to groc. Juriju Iljiczu
zacz z szacunkiem nie do wiary , e udao si wam wy trzy ma a trzy lata w ty m szambie.
Powiedzia, e nie wy obraa sobie, by sam wy trzy ma w pracy a do koca kadencji Jelcy na. Po
chwili drasty cznie zmieni ton. Wy cign plik dokumentw i powiedzia, e zauwaono
nieprawidowoci zwizane z renowacj moskiewskiego mieszkania Skuratowa. Zasugerowa, e
prokurator jest teraz pod ostrzaem z powodu ledztwa, ktre prowadzi przeciwko Pawowi
Borodinowi, by emu szefowi Putina11.
Skuratow zwrci uwag na fakt, e Putin przez cay czas zachowy wa si uprzejmie i ani na
chwil nie straci panowania nad sob, ale aluzja do Borodina potwierdzaa, e ledztwo
rzeczy wicie zaniepokoio Jelcy na i rodzin. Kontrakty podpisane przez Borodina z Mercat
firm, ktra prowadzia prace renowacy jne na Kremlu w 1994 roku oraz z powizan z ni
firm Mabetex stay si obiektem szczegowy ch kontroli rwnie za granic. Wy szy na jaw
podejrzane transakcje, ktre mogy suy praniu pienidzy . W sty czniu, kilka ty godni przed
ujawnieniem nagra Skuratowa, szwajcarscy ledczy weszli do biur Mabetexu i skonfiskowali
dokumenty potwierdzajce, e firma nie ty lko wrczaa apwki rosy jskim urzdnikom, eby
zdoby kontrakty budowlane, ale te spacaa zaduenia na kartach kredy towy ch crek Jelcy na.
Prokurator generalny Szwajcarii Carla Del Ponte rozpocza ostr kampani przeciwko praniu
w jej kraju pienidzy pochodzcy ch z przestpstw. Ostrzegaa, e Szwajcarii grozi zalanie
brudny mi pienidzmi z Rosji12, a dziki jej staraniom wkrtce odkry to dowody obciajce
Mabetex. W marcu pojechaa do Moskwy , wci y jcej skandalem zwizany m ze Skuratowem,
eby przeprowadzi ledztwo na miejscu. W zamian za wspprac ze strony Rosjan
zaproponowaa dostp do odkry ty ch w Szwajcarii dowodw. Podczas trwajcy ch dwa dni
pry watny ch spotka ze Skuratowem omawiali przebieg ledztwa, a take jak twierdzi prokurator
kwesti kont, ktre naleay do kilku urzdnikw z Kremla. Kreml znowu prbowa zmusi
Skuratowa do rezy gnacji, ale ten mia ju pewniejszy grunt pod nogami i mg si broni, pewny ,
e Rada Federacji stanie po jego stronie podczas walk o wadz u zmierzchu kariery polity cznej
Jelcy na.
Kiedy doszo do porannej konfrontacji w szpitalu po pierwszy m gosowaniu Rady Federacji
dzie po pokazaniu nagra w telewizji Jelcy n znaczco zastuka palcami w lec przed nim
kaset wideo. Wiecie co, Juriju Iljiczu? powiedzia prezy dent, siadajc wy godniej na fotelu
i gboko wzdy chajc. Ja nigdy nie zdradziem ony Potem obieca, e kompromitujcy
materia zniknie z anteny , jeeli Skuratow jeszcze raz podpisze rezy gnacj. Zdaniem Skuratowa
by to szanta w czy stej postaci, ale wiedzia, e w ty ch okolicznociach nie ma sensu
dy skutowa o autenty cznoci nagrania. Poinformowa Jelcy na, e wszcz ledztwo w sprawie
Mabetexu, co z kolei prezy dent uzna za rodzaj szantau13. Rozmawiamy o czy m inny m, Juriju
Iljiczu odpar. Po ty m, co si wam zdarzy o, sdz, e nie powinnicie duej zajmowa
stanowiska prokuratora generalnego. Nie bd z wami walczy . Nie bd namawia. Po prostu
podpiszcie rezy gnacj. Nasza wsppraca si skoczy a.
Jelcy n podsun mu kartk i dugopis. Skuratow zerkn na Primakowa, oczekujc wsparcia od
premiera, ktry deklarowa, e rozprawi si z korupcj wrd rosy jskich oligarchw. Niestety , nie
otrzy ma go14. Putin te milcza, chocia Skuratow cay czas czu na sobie jego wzrok. Prokurator
generalny podpisa rezy gnacj ju drug w cigu niespena siedmiu ty godni, chocia Jelcy n
zgodzi si speni jego prob, eby umieci na niej pniejsz, kwietniow dat po najbliszej
zaplanowanej sesji Rady Federacji. Kiedy Skuratow wy szed ze szpitala, w drodze do biura
zastanawia si nad kolejny m posuniciem. Wy obraa sobie walk z Kremlem jako parti
szachw sta na trudnej pozy cji, ale przy najmniej udao mu si unikn mata15. Teraz musia
przej do kontrataku. Jeszcze w samochodzie zatelefonowa do telewizy jnego reportera i ujawni
szczegy ledztwa w sprawie Mabetexu16.

Z e wszy stkich polity czny ch kontrowersji towarzy szcy ch prezy denturze Jelcy na wanie to
ledztwo, ktre Skuratow i Szwajcarzy wszczli przeciwko firmom Mercata i Mabetex, stwarzao
najwiksze zagroenie dla prezy denta i rodziny . Sam Jelcy n przy zna, e ten skandal naprawd
opiera si na mocny ch podstawach i mg nawet doprowadzi do przedwczesnego koca jego
kadencji. Dzie po konfrontacji ze Skuratowem Jelcy n opuci szpital i na krtko wrci na Kreml.
Tam zwolni szefa swojej kancelarii Nikoaja Bordiu; nie poda oficjalnej przy czy ny tego
kroku, lecz wiele osb sdzio, e by a to kara za fiasko stara, by po cichu pozby si Skuratowa.
Bordiua, by y oficer wojskowy , zosta skazany na honorow banicj podobn do tej, ktr
Putin proponowa Skuratowowi i zosta ambasadorem w Danii. Jelcy n zastpi go Aleksandrem
Wooszy nem, by y m partnerem biznesowy m Bory sa Bieriezowskiego. Dziesi dni pniej
awansowa Putina na stanowisko sekretarza Rady Bezpieczestwa.
To wanie wtedy Putin interweniowa w sposb, ktry m zdoby sobie jeszcze wiksze zaufanie
Jelcy na. Zaprzeczy wprawdzie, e jego agencja nagraa schadzk Skuratowa, ale wy ranie da
do zrozumienia, e FSB ma poufne informacje doty czce pochodzenia tego filmu. 2 kwietnia
publicznie potwierdzi jego autenty czno najpierw na posiedzeniu Rady Federacji, ze
spuszczony m wzrokiem, jak opisa ten moment Skuratow, a potem jeszcze raz, odpowiadajc na
py tania dziennikarzy . Sam film nie wy starczy , eby zmusi Skuratowa do rezy gnacji z urzdu,
ale Putin znalaz kruczek prawny , ktry m przelicy towa nieustpliwo Rady . Ogosi, e znane s
inne przy jcia w rodzaju ty ch, ktre zarejestrowano na tamie, i e sponsorowali je przestpcy
prbujcy wpy n na wy nik prowadzony ch przez Skuratowa spraw sdowy ch. Gdy by ten zarzut
si potwierdzi, by oby to powane przestpstwo, a zgodnie z prawem urzdnik pastwowy , wobec
ktrego toczy si ledztwo, musi ustpi ze stanowiska, dopki sprawa nie zostanie rozwizana.
Putinowi zatem udao si dokona tego, co do tej pory zdawao si niemoliwe. W nocy Kreml
skontaktowa si z zastpc prokuratora w Moskwie, przekaza mu dowody posiadane przez FSB
i nakaza wszczcie postpowania. Skuratow nie mia wy jcia musia odstpi od penienia
obowizkw do czasu, a sd ogosi wy rok.
Jelcy n wy da owiadczenie, e zawiesi Skuratowa. Usun jego dane z listy osb
upowaniony ch do przeby wania w prokuraturze, odci mu linie telefoniczne i kaza zabezpieczy
biuro. Zdecy dowaem, e Rosja bez prokuratora generalnego to mniejsze zo pisa pniej17.
Teorety cznie, o ile naprawd istniay podstawy , by podejrzewa Skuratowa o sprzedawanie
wy rokw, manewr Putina by zgodny z prawem ale te bezwzgldny . Wdziczny Jelcy n znowu
zwrci uwag na sukces szefa FSB. Ty dzie pniej ogosi, e ten pozostanie na swy m
stanowisku mimo jednoczesnego przewodzenia Radzie Bezpieczestwa. Putin udowodni
prezy dentowi swoj lojalno, zachwy ci go skutecznoci bez szukania rozgosu; inni ty lko
skadali obietnice, a ty mczasem Putin mia wy niki. Po ledwie dwch i p roku w Moskwie Putin
znalaz si w centrum administracji Jelcy na. Ju nie by szary m urzdnikiem, lecz jedny m
z najpotniejszy ch ludzi Kremla.

P utin pi si po szczeblach wadzy , a epoka Jelcy na powoli dogory waa. Zwizany ze

Skuratowem skandal pomg komunistom w staraniach o postawienie Jelcy na w stan oskarenia
ten krok umoliwi wy niesienie Primakowa na urzd p.o. prezy denta do czasu rozpisania nowy ch
wy borw. Schorowany i przestraszony prezy dent nie panowa ju nad sy tuacj, lecz jedy nie
reagowa na biece wy darzenia, podejmujc czsto sprzeczne decy zje.
5 marca 1999 roku genera Giennadij Szpigun, specjalny emisariusz Ministerstwa Spraw
Wewntrzny ch do Czeczenii, zosta uprowadzony , kiedy prbowa wej na pokad samolotu
w Grozny m, stolicy tego regionu. Porwania stay si jedn z najwaniejszy ch powojenny ch
gazi przemy su w Czeczenii, w latach 19961999 przetrzy my wano tam dla okupu kilkuset
ludzi, ale uprowadzenie wanego wy sannika rzdu by o dla Kremla trudn do przeknicia
zniewag. Rozmowy pokojowe, ktre zakoczy y wojn w 1996 roku, przy znay Czeczenii du
autonomi, ale trwajce niemal dwa lata walki wy niszczy y region i zrujnoway jego
gospodark. Na wojnie zgino a sto ty sicy Czeczenw i niemal pi ty sicy onierzy
rosy jskich, jak podaj oficjalne dane, chocia niektrzy wtpi, czy s kompletne. Czeczenia
przetrwaa kontratak Rosji, ale po wojnie stoczy a si w otcha chaosu i przestpczoci, niweczc
plany demokraty cznie wy branego prezy denta republiki Asana Maschadowa, ktry chcia
przy wrci porzdek i doprowadzi do tego, by inne kraje uznay niepodlego jego pastwa.
Bezprawie szy bko zaczo wy kracza poza granice Czeczenii. 19 marca, dzie po drugiej
rezy gnacji Skuratowa, potna bomba eksplodowaa na targu we Wady kaukazie, stolicy Osetii
Pnocnej, jednej z kaukaskich republik na poudniu Rosji, lecej niedaleko Groznego. Wy buch
zabi ponad szedziesit osb. Jelcy n wy sa tam Putina oraz ministra spraw wewntrzny ch
Siergieja Stiepaszy na, eby nadzorowali ledztwo w tej sprawie.
Dwa dni pniej Maschadow cudem unikn zamachu. Ten by y oficer arty lerii z czasw
Zwizku Radzieckiego hodowa ideom nacjonalisty czny m i separaty sty czny m, ale by jedny m
z niewielu czeczeskich przy wdcw, z ktry mi Kreml mg prowadzi rozmowy . Ju od
pocztku roku planowano spotkanie Maschadowa z Primakowem albo nawet z samy m Jelcy nem;
miao ono doprowadzi do koca uniezalenienie Czeczenii od Rosji, na co pozwalay warunki
traktatu pokojowego z 1996 roku. Teraz Maschadow zacz twierdzi, e pewne siy w Moskwie
zawizay spisek, eby go zabi i wy korzy sta to jako pretekst do wprowadzenia stanu
wy jtkowego oraz odebrania Czeczenii prawa do realizacji postanowie traktatu. Putin
zareagowa gniewnie na te oskarenia18. Porozumienia pokojowe, ktre wstrzy may pierwsz
wojn, by y dla Rosji upokarzajce, nie daway bowiem nadziei na stumienie de
niepodlegociowy ch tej republiki. Tak wic strzegcy bezpieczestwa kraju ludzie Kremla,
midzy inny mi Putin, zaczli kreli plany nowej wojny .

W Czeczenii wy buchy nowe niepokoje, Rosja za musiaa stawi czoo wojnie wy powiedzianej
przez NATO, najwikszego wroga Zwizku Radzieckiego, braciom Sowianom w Serbii. Po
rozpadzie Jugosawii w latach dziewidziesity ch Serbia zwrcia ostrze nacjonalisty cznej furii
przeciwko niegdy autonomicznemu regionowi muzumaskiemu w jej wasny ch granicach
zaatakowaa Kosowo. Pod koniec 1998 roku prezy dent Serbii Slobodan Miloevi rozpocz
kampani majc na celu likwidacj separaty sty czny ch milicji w ty m regionie; ju po kilku
miesicach jego dziaalno wy gldaa raczej jak czy stka etniczna, ktra kilka lat wczeniej
ogarna Boni. Europa i Stany Zjednoczone wci wsty dziy si swojej opieszaoci podczas
poprzedniej fali zbrodni, wic ty m razem szy bko zareagoway uy ciem siy .
Interwencja zbrojna NATO w obronie Kosowa rozwcieczy a Rosj, a przy wdcy Amery ki
i Europy nie dostrzegli, jak silne by o to uczucie. Serbia i Rosja miay te same sowiaskie
korzenie, t sam religi i podobn kultur, ale zmartwienia Rosji sigay gbiej. Konflikt
w Serbii podrani zranion dum Rosji, bo wy kaza, jak bardzo upado jej znaczenie po rozpadzie
Zwizku Radzieckiego ulotnio si niczy m powietrze z balonu. Nowa Rosja nie by a w stanie
wpy wa na przebieg zdarze na wiecie, przez co ty m bardziej raziy j dziaania prowadzone
pod egid Stanw Zjednoczony ch. Jelcy n strofowa prezy denta Clintona, grzmic, e prawo
midzy narodowe zabrania interwencji zbrojnej, lecz zosta zignorowany . Rosja nie moga si
pogodzi z faktem, e Amery ka i coraz szerszy sojusz NATO zachowuj si tak, jakby mogy
narzuci swoj wizj nowego adu na wiecie, nie liczc si z interesami Rosji. Na domiar zego
konflikt w Kosowie by na wielu paszczy znach podobny do wojny w Czeczenii i nawet ci
Rosjanie, ktrzy nieatwo ulegali paranoi, mogli sobie wy obrazi, e pewnego dnia NATO
podejmie dziaania w obronie czeczeskiego ruchu niepodlegociowego19.
Wojna powietrzna NATO, ktra zacza si 24 marca 1999 roku, trwaa dwadziecia osiem dni,
a kada bomba i pocisk, ktre spady na Serbi, by y odbierane jak atak na sam Rosj. Opinia
publiczna wrzaa, przed ambasad amery kask dochodzio do gwatowny ch protestw, w Dumie
co chwila wy gaszano przesy cone jadem oskarenia. Wojna rozbudzia w Rosji nacjonalisty czne
uczucia, ktre Jelcy n z takim trudem prbowa trzy ma w ry zach dla wasnego polity cznego
bezpieczestwa. Wy sa swojego by ego premiera Wiktora Czernomy rdina do mediacji ze
Stanami Zjednoczony mi i NATO. Zrobi to za rad Putina, ktry traktowa ten pomy s jako swj
drobny wkad w rozwizanie konfliktu20. Po kilku ty godniach nieprzerwanego bombardowania
Miloevi w kocu ustpi przed daniami NATO i zgodzi si wy cofa serbskie wojska
z Kosowa, eby pozwoli na przy jazd midzy narodowy m siom pokojowy m. Teraz Rosja
domagaa si, by w ich skad weszli te jej onierze, ale nie chciaa w aden sposb podlega
generaom NATO. Putin, wieo mianowany sekretarz Rady Bezpieczestwa, wzi udzia
w negocjacjach majcy ch rozwiza impas zwizany z misj pokojow. Uderzy o mnie to,
z jak atwoci potrafi w spokojny , zrwnowaony sposb przekona inny ch, e jest opanowany
i pewny siebie napisa Strobe Talbott, wczesny zastpca amery kaskiego sekretarza stanu, po
swoim pierwszy m spotkaniu z Putinem 11 czerwca, kiedy oddziay pokojowe NATO miay wej
do Kosowa z Albanii i Macedonii. By drobniejszy ni reszta mczy zn ze szczy tw wadzy
niski, szczupy i wy sportowany . Inni by li od niego wy si, a wikszo miaa zwalist sy lwetk
i zdecy dowanie za duo centy metrw w pasie21. Putin przy gotowa si do tego spotkania
z Amery kaninem, zaznajamiajc si dokadnie z poetami, ktry ch twrczo Talbott studiowa
w modoci by li to Fiodor Tiutczew i Wadimir Majakowski. By o wy ranie wida, e wczy ta
si w materiay wy wiadu doty czce Talbotta.
W trakcie spotkania dostarczono Amery kanom notatk, e Rosja niezalenie od NATO
zamierza wy sa do Kosowa oddziay pokojowe. Putin uspokoi Talbotta, e nie zaszy adne
zmiany w kwestii wczeniej osignitego porozumienia i nie zdarzy si nic niewaciwego. Do
czego takiego jednak doszo, Talbott by za pewny , e Putin cay czas o ty m wiedzia22. Tego
wieczoru stacjonujcy w Boni rosy jski oddzia desantowy , jeden z sy mboli wczeniejszej
z obecnej perspekty wy mona powiedzie, e naiwnej wiary we wspprac postsowieckiej
Rosji z NATO, spakowa si i wy ruszy ze swojej bazy w kierunku lotniska w stolicy Kosowa,
Prisztinie. Kiedy bry ty jskie oddziay wy ldoway rano 12 czerwca, a onierze wy siedli
w gwatownej ulewie na py t lotniska, by li tam ju Rosjanie w wozach opancerzony ch. Kiedy
genera Michael Jackson, nowo mianowany bry ty jski dowdca si pokojowy ch, przy by na
miejsce i szy kowa si do ogoszenia udanego rozpoczcia misji, jeden z rosy jskich
transporterw, dudnic silnikiem, przejecha dokadnie w miejscu, gdzie naprdce zorganizowano
konferencj prasow. Rosy jski dowdca przy siad na wiey czce wozu i ironicznie si
umiecha23. Gwnodowodzcy NATO genera Wesley Clark usilnie namawia Jacksona, eby
w jaki sposb powstrzy ma rosy jskie wojska, ale ten odmwi. Sir zwrci si do Clarka nie
mam zamiaru wy woa dla pana trzeciej wojny wiatowej24.
W Rosji y wioowo zareagowano na przy by cie onierzy , niemniej zaimprowizowana
interwencja na lotnisku udowodnia, e wrd zwierzchnictwa cy wilnego i wojskowego panuje
baagan. Putin, ktry ledwo dzie wczeniej zapewnia, e nic si nie stanie, nazajutrz podczas
spotkania z Talbottem zachowy wa si tak, jakby naprawd nic si nie wy darzy o. Twierdzi, e
kompletnie nic nie wie o pospieszny m transferze oddziaw do Prisztiny , ale tumaczy wolno,
spokojnie, czasami ledwo sy szalny m gosem, e przedwy borcze zmagania w Rosji
doprowadziy do starcia frakcji jastrzbi i gobi. Putin sugerowa, e zasza pomy ka, lecz ta
operacja na pewno podbudowaa ego oraz notowania prezy denta. Nikt w Rosji nie moe nazwa
prezy denta Jelcy na marionetk NATO powiedzia Putin podczas rozmowy z Talbottem25.

U wagi Putina doty czce przedwy borczy ch zmaga wskazy way , jak wany w wiadomoci
rosy jskiej elity polity cznej by koniec prezy dentury Jelcy na. W jego kraju, przez stulecia
rzdzony m przez carw, a potem przez komunistw, nigdy nie przekazy wano wadzy polity cznej
nastpcom w sposb demokraty czny . Utosamianie wadzy z konkretny m czowiekiem by o tak
zakorzenione w kulturze rosy jskiej, e jej wy br w duchu demokracji wy dawa si kompletnie
niemoliwy . Nawet na tak zaawansowany m etapie kampanii Jelcy n wci nie porzuci pomy su,
by stara si o reelekcj. By wprawdzie wy brany ju dwa razy , ale nowa konsty tucja,
ograniczajca do dwch liczb nastpujcy ch po sobie kadencji, zacza obowizy wa dopiero
w 1993 roku. Mg przekony wa, e w zwizku z ty m jego reelekcja w 1996 roku by a wedug
litery prawa dopiero pierwsz kadencj, miaby zatem prawo ubiega si o wy br w 2000 roku.
By y to jednak ty lko fantazje. Skoczy szedziesit osiem lat, by w kiepskiej kondy cji fizy cznej,
a do tego poobijany polity cznie. Jeszcze nie pogodzi si z my l o opuszczeniu Kremla, ale
wiedzia, e ta chwila jest nieuchronna. Intensy wnie rozmy la o ty m, jak zadba o tak zmian
na najwy szy m stanowisku w pastwie, eby zapewnia ona konty nuacj transformacji
ustrojowej, a jego samego uchronia przed mciwy mi czy stkami, ktre towarzy szy y w Rosji
odejciom wszy stkich przy wdcw od czasw Romanoww. Emery tura nigdy nie by a
przy jemna dla gw tego pastwa.
Podczas trwajcego w najlepsze konfliktu w Kosowie Jelcy n podj zdecy dowane kroki, by
uoy sobie y cie po prezy denturze. W maju zdy misjonowa swojego czwartego premiera.
Primakow okaza si silny m czy nnikiem stabilizujcy m podczas omiu miesicy na stanowisku
premiera, okiezna panik zwizan z niewy pacalnoci pastwa w 1998 roku i przebrn przez
parlamentarne procedury majce postawi prezy denta w stan oskarenia. Jelcy n musia
przy zna, e zawsze by szczery , przy zwoity i lojalny . Najwiksz wad premiera by o to, e
zacz si on cieszy zby t du popularnoci. Rok przed wy borami prezy denckimi to wanie
Primakowa i mera Moskwy Jurija ukowa uwaano za najpowaniejszy ch kandy datw do
przejcia najwy szej wadzy w pastwie, a na to Jelcy n nie mg si zgodzi. Martwiy go
wy powiedzi Primakowa o zwolnieniu miejsc w wizieniach dla przestpcw gospodarczy ch
oraz fakt, e Duma ju przy gotowaa pi zarzutw, ktre miay uzasadni procedur
impeachmentu, i zaplanowaa na maj debat w tej sprawie. Gdy by co najmniej jedno z ty ch
oskare zostao uznane przez deputowany ch za uzasadnione, Jelcy n na czas potrzebny do
rozpatrzenia wniosku o usunicie go z urzdu straciby uprawnienia do rozwizania parlamentu.
Nawet gdy by udao mu si opni albo udaremni prb odwoania prezy denta ze stanowiska,
straciby zdolno wy wierania nacisku, ktra przed rokiem pozwolia mu przepchn kandy datur
Kirijenki na stanowisko premiera. Primakow zachowaby urzd i pozy skiwa kolejny ch
sprzy mierzecw. Szukajc idealnego nastpcy , Jelcy n doszed do wniosku, e urzdujcy
premier nie ma temperamentu odpowiedniego dla prezy denta. Rosja potrzebowaa czowieka
my lcego zupenie inaczej, z innego pokolenia, o odmiennej mentalnoci. Jego zdaniem
Primakow w swojej polity cznej palecie mia za duo koloru czerwonego26.
Starania o usunicie prezy denta niewtpliwie by y pody ktowane wzgldami polity czny mi.
Procedur impeachmentu forsowali komunici i ich zwolennicy , dla ktry ch by a to zapewne
ostatnia wielka batalia, odwet za rozpad Zwizku Radzieckiego. Wedug postawiony ch Jelcy nowi
zarzutw jego zbrodnie zaczy si od podpisania aktu rozwizujcego ZSRR w 1991 roku. Inne
oskarenia brzmiay nastpujco: brutalna konfrontacja z parlamentem w 1993 roku, wojna
w Czeczenii, dopuszczenie do erozji si zbrojny ch oraz zagada narodu rosy jskiego
spowodowana kolejny mi kry zy sami ekonomiczny mi w latach dziewidziesity ch. Z punktu
widzenia prawa oskarenia te by y dy skusy jne, ale trafiy na bardzo podatny grunt
w sfrustrowany m spoeczestwie, dla ktrego rozpad Zwizku Radzieckiego oznacza przede
wszy stkim cierpienia i wsty d. Procedura impeachmentu Jelcy na staa si referendum w sprawie
transformacji Rosji w kierunku pastwa demokraty cznego. Kady zarzut mia za poparcie
wikszoci prawodawcw.
12 maja, dzie przed debat w sprawie odwoania prezy denta, Jelcy n zdy misjonowa
Primakowa i nominowa na ten urzd Siergieja Stiepaszy na, lojalnego, lecz bezbarwnego
komendanta policji, ktry od 1990 roku pracowa w rny ch ministerstwach, ostatnio jako
minister spraw wewntrzny ch. Od dwch ty godni by wicepremierem niezbdny etap
w karierze kadego kandy data wy znaczonego na stanowisko premiera. Podczas posiedzenia rzdu
Jelcy n urzdzi enujcy spektakl, nakazujc Stiepaszy nowi przy sun krzeso bliej swojego
fotela, eby , jak to uj, podgrza atmosfer oczekiwania27. Jelcy n traktowa tego rodzaju
przetasowania personalne jak gr; prawd mwic, ju ty lko w taki sposb mg wpy wa na
polity k. Nagy , niespodziewany , agresy wny ruch zawsze wy trca przeciwnika z rwnowagi
i odbiera mu argumenty , szczeglnie gdy tego manewru nie da si przewidzie i zdaje si
kompletnie nielogiczny pisa28. Mia nadziej, e ta ostatnia roszada w jaki sposb zakci
gosowanie nad pocigniciem go do odpowiedzialnoci konsty tucy jnej, ale wy glda na to, e by
to jedy nie kolejny kompletnie nielogiczny ruch.
Debata o usuniciu prezy denta z urzdu trwaa dwa dni. Jelcy n i jego doradcy gorczkowo
liczy li oraz kupowali gosy . W dniu gosowania dziewidziesiciu czterech z cztery stu
pidziesiciu deputowany ch nie przy szo na posiedzenie, przez co trudniej by o osign
trzy stuosobowe kworum konieczne do przy jcia kadego z zarzutw. Mimo to 283 spord
obecny ch na sali deputowany ch gosowao za dy misj Jelcy na pod zarzutem rozptania wojny
w Czeczenii, ktrej liberaowie sprzeciwiali si niemal tak ostro, jak konserwaty wna opozy cja;
263 gosowao za przy jciem punktu doty czcego wy padkw z padziernika 1993 roku. Reszta
zarzutw okazaa si bardziej kontrowersy jna, ale wszy stkie uzy skay przy taczajc wikszo
gosw i ty lko o wos nie zostay uwzgldnione w procedurze impeachmentu.
Gambit z wy korzy staniem Stiepaszy na nie wpy n na wy nik gosowania tak bardzo, jak na to
liczy Jelcy n, ale 19 maja, kiedy opad ju kurz po bitwie, Duma niespodziewanie popara du
wikszoci gosw nominacj nowego premiera. Deputowani spekulowali, e Stiepaszy n okae
si ty mczasowy m premierem pod rzdami wy krwawiajcego si prezy denta i bdzie urzdowa
jedy nie do czasu zaplanowany ch na grudzie nowy ch wy borw parlamentarny ch. Ponadto
jeeli teka premiera miaa by trampolin do prezy dentury w 2000 roku, nie musieli si obawia
tego pokornego, apolity cznego urzdnika. Rekomendacja Jelcy na by a zreszt pocaunkiem
mierci, o czy m prezy dent chy ba wiedzia. Pniej twierdzi, e mia niskie oczekiwania wobec
Stiepaszy na ale trzy ma w zanadrzu jeszcze jedn ry zy kown niespodziank. Chcia jednak
poczeka na waciwy moment, eby wy kona ostatni gambit.

W dniu nominacji Stiepaszy na Putin spotka si z Jelcy nem na Kremlu i przedstawi mu plan
wzmocnienia FSB na Kaukazie Pnocny m. Plan uwzgldnia polepszenie koordy nacji dziaa
i zwikszenie rodkw dostpny ch federalny m organom wadzy czy li po prostu oznacza
przy gotowanie si do wojny w regionie, ktry wy my ka si spod kontroli, nie ty lko w Czeczenii,
nad ktr Moskwa oficjalnie nie sprawowaa zwierzchnictwa, ale te w ssiednich republikach,
takich jak Karaczajo-Czerkiesja, gdzie zbliajce si majowe wy bory samorzdowe groziy
wy buchem krwawy ch star midzy wrogimi grupami etniczny mi. Przed przeprowadzk do
Moskwy Putin nie mia adny ch dowiadcze z Kaukazem; po raz pierwszy zetkn si
z problemami tego regionu jako inspektor Gwnego Departamentu Kontroli, a potem jako
dy rektor FSB. Od podboju ty ch ziem przez cary c Katarzy n Wielk duy , zamieszkany gwnie
przez muzumanw obszar rozcigajcy si midzy Morzem Czarny m a Morzem Kaspijskim by
szczeglnie niespokojny m regionem imperium rosy jskiego oraz radzieckiego. Podczas Wielkiej
Wojny Ojczy nianej Stalin masowo zsy a mieszkacw Kaukazu na Sy beri, bojc si, e bd
kolaborowali z hitlerowskim najedc. Rozpad Zwizku Radzieckiego uwolni zadawnione ale,
ktry ch kulminacj by o ogoszenie przez Czeczeni deklaracji niepodlegoci i katastrofalna
w skutkach wojna w latach 19941996. Zdaniem Putina by o to rwnoznaczne z rozbieraniem
pastwa na kawaki, do czego zachcay nikczemne obce interesy , nie szczdzc rebeliantom
pomocy . Zdaje si, e mia na my li zwy cizcw zimnej wojny , a przede wszy stkim Stany
Zjednoczone29.
Fiasko interwencji zbrojnej w Kosowie i ry zy kowna prowokacja na lotnisku w Grozny m
podsuny Jelcy nowi pomy s, e Rada Bezpieczestwa powinna spoty ka si co ty dzie, eby
skuteczniej koordy nowa strategi bezpieczestwa pastwowego. Te posiedzenia przy czy niy si
do jeszcze wikszej publicznej rozpoznawalnoci Putina. Zacz regularnie udziela wy wiadw
gazetom i stacjom telewizy jny m. Odpowiada w nich na py tania doty czce biecy ch
problemw: o now doktry n uy cia broni nuklearnej, o amery kaskie skargi na rosy jskie
dziaania szpiegowskie, o propozy cj ponownego poczenia Rosji z Biaorusi i o nadchodzc
kampani prezy denck. Przeduajca si niemoc fizy czna Jelcy na napdzaa plotki
o rozruchach, a nawet o zamachu stanu planowany m rzekomo przez twardogowy ch polity kw.
W wy wiadzie udzielony m gazecie Komsomolskaja Prawda Putin zaprzeczy , by istniaa
moliwo przeprowadzenia zamachu stanu przez suby bezpieczestwa. Umiechajc si
sardonicznie, zapy ta: Po co nam zamach, jeeli i tak rzdzimy ?30. Jego komentarz zmrozi
liberaw i przeciwnikw Jelcy na, ktrzy nie zlekceway li tego ostrzeenia.
Pod koniec lipca Jelcy n skrci swj urlop i wrci na Kreml. Narzeka, e fala upaw
uniemoliwia mu wy poczy nek, ale tak naprawd mia o wiele pilniejsz spraw do zaatwienia,
cho wiedzia o niej ty lko on. Do jego pospiesznego powrotu przy czy ni si ogoszony dzie
wczeniej sojusz wy borczy , ktry zawizali zdy misjonowany premier Jewgienij Primakow i mer
Moskwy ukow. ukow oddali si od Jelcy na i teraz z zaciekoci atakowa administracj
prezy denta i jego konszachty z oligarchami. Wspierane pienidzmi przez samorzd ukowa
media, midzy inny mi prasa i telewizja, przedstawiay kolejne reportae o rodzinie Jelcy na
i otaczajcej j korupcji. Jelcy n odpiera ataki, twierdzc, e w publikowaniu oszczerczy ch
informacji kupiony ch lub pochodzcy ch z przeciekw przoduj te same gazety , ktre za
czasw Zwizku Radzieckiego by y tubami KGB (jakby zapomnia, e sam mia swojego
czowieka Putina na najwy szy m stanowisku w subach powstay ch ze struktur KGB). Stacja
NTV, ktra kiedy popieraa Jelcy na w walce z zagroeniem komunisty czny m, zwrcia si
przeciwko niemu z podwjn si po ty m, jak szef kancelarii prezy denta Aleksander Wooszy n
prbowa wstrzy ma poy czki rzdowe dla waciciela Media-Most, holdingu Wadimira
Gusiskiego, jednego z oligarchw, ktrzy finansowali starania o reelekcj Jelcy na w 1996 roku.
Jelcy n nabra pewnoci, e utworzenie majcego wielk si oddziay wania tandemu
Primakow-ukow to spisek obliczony nie ty lko na zwy cistwo w wy borach parlamentarny ch,
ale te na obalenie prezy denta. Podczas kilku spotka tego lata domaga si od Stiepaszy na, eby
ten co zrobi bez wzgldu na rodki i powstrzy ma wzrost poparcia wrd gubernatorw dla
partii ukowa pod nazw Ojczy zna, ktra zawizaa sojusz z blokiem Primakowa Jedna Rosja.
Jelcy n pogry si w ponury ch my lach, coraz bardziej oddala si od wszy stkich oprcz
najbliszego krgu zaufany ch wsppracownikw rodziny , ktra obecnie znalaza si
w bardziej niepewny m pooeniu ni kiedy kolwiek przedtem. Nie by w stanie zrozumie
zachodzcy ch w Rosji zmian pisa znawca historii Rosji Roj Miedwiediew. Bardziej zaleao
mu na swoim osobisty m bezpieczestwie ni na utrzy maniu si u wadzy 31. Osiem lat po ty m,
jak urzdujcy prezy dent bohatersko stawia opr puczowi, wy pali si i osaby uczucia, ktry mi
darzy nard rosy jski dcy do wolnoci po kilkudziesiciu latach y cia w okowach radzieckiej
ideologii. Zacz uala si nad sob i ten nastrj wy ranie zaznacza si w jego pamitnikach.
Czu si opuszczony , nieufny i niemal na pewno przeraony . Drczy a mnie niepewno. Kto
mnie poprze? Kto naprawd za mn stoi?32
Jelcy n twierdzi, e swj nastpny ruch zaplanowa ju kilka miesicy wczeniej, ale wiedzc,
jak impulsy wne i pene improwizacji by y jego rzdy , trudno w to uwierzy . Nawet jeeli
my la o ty m od jakiego czasu, to a do ogoszenia decy zji nikt inny nawet jego najblisi
doradcy nie wiedzia, co zamierza zrobi33. W kady m razie zdawao si, e to krok wy konany
pod wpy wem nagego natchnienia, a nie starannie zaplanowany . 5 sierpnia Jelcy n wezwa
Putina do swojej daczy na nieoficjalne spotkanie.
Podjem decy zj, Wadimirze Wadimirowiczu powiedzia. Chciaby m, eby cie zostali
premierem.
W pierwszej chwili Putin nie odpowiedzia; uwanie patrzy na Jelcy na i prbowa przy swoi
sobie t wiadomo. Jelcy n zacz tumaczy , e zaistniay szczeglne okolicznoci: wrzcy na
Kaukazie konflikt, problemy gospodarcze, inflacja i jego najwiksza obsesja konieczno
zdoby cia wikszoci parlamentarnej w wy borach, ktre miay si odby ju za cztery miesice.
Wierzy , e Putin podejmie dziaania tam, gdzie Stiepaszy n si waha w najistotniejszej dla
Kremla kwestii przy szoci Jelcy na w przy padku, gdy by ukow albo Primakow zosta
prezy dentem. Putin ju udowodni, e potrafi dziaa. Wiosn, kiedy kampania polity czna
ukowa nabraa impetu, wszcz ledztwo w sprawie przedsibiorstwa zarzdzanego przez on
ukowa, Jelen Baturin. Jej firmie Inteko udao si zdoby seri kontraktw budowlany ch,
dziki ktry m Baturina zostaa pierwsz miliarderk w Rosji. Jej historia, ty powy wzlot od zera
do miliardera, wzbudzia wrd milionw Rosjan zuboay ch po rozpadzie ZSRR gorzk niech
do nowego rodzaju kapitalizmu i demokracji oraz niema zazdro. ukow gono protestowa,
kiedy ledczy zaczli analizowa finanse Baturinej; nie ba si ju stawi czoa Jelcy nowi ani jego
szefowi suby bezpieczestwa. Twierdzi, e FSB w dzisiejszy ch czasach chroni niestety interesy
Kremla, a nie pastwa34.
Teraz Putin mia obj o wiele waniejszy urzd. Jelcy n prosi go o stworzenie
i poprowadzenie partii polity cznej, ktra moga pokona ty ch, ktrzy niemal kompletnie odwrcili
si od prezy denta. W kocu Putin odzy ska gos. Zada oczy wiste py tanie:
Jak moemy zdoby wikszo w parlamencie, nie majc tam adny ch zwolennikw?
Nie wiem odpar Jelcy n35.
Putin bardzo dugo milcza i zastanawia si nad propozy cj. Jego spokojny , cichy sposb
by cia podoba si Jelcy nowi, ale ty m razem mg oznacza wahanie.
Nie przepadam za kampaniami wy borczy mi powiedzia w kocu Putin. Naprawd. Nie
wiem, jak je prowadzi, i ich nie lubi.
Jelcy n zapewni go, e sam nie bdzie musia jej prowadzi. Strategia kampanijna by a jego
najmniejszy m zmartwieniem. Ty m mogli si zaj specjalici. On musia jedy nie
zaprezentowa cechy , ktre straci Jelcy n: pewno siebie, przekonanie o susznoci swoich
pogldw, wojskow postaw, bo nard, zdaniem prezy denta, za ni tskni. Zapewne
w desperacji my li tego ostatniego zajmowaa wanie wojskowa postawa, wspomina bowiem,
e Putin odpowiedzia w zwizy ch onierskich sowach:
Bd peni sub wszdzie, gdzie mnie wy lecie.
Mimo wszy stko nastpne sowa Jelcy na go zaskoczy y .
Nawet na najwy szy m stanowisku?
Jelcy n wspomina, e wtedy Putin po raz pierwszy poj cay jego plan. Nie zaproponowano
mu roli koza ofiarnego, tak jak poprzednim premierom, ktrzy zostali na ty m stanowisku jedy nie
kilka miesicy . Jelcy n proponowa mu prezy dentur! Na to wy rnienie na prno czekao wielu
jego najwierniejszy ch wsppracownikw.
Midzy mczy znami zapado milczenie. Jelcy n pierwszy poczu ciar upy wajcy ch sekund.
Zda sobie spraw, e stoi wpatrzony w bkitne oczy Putina. Wy raaj wicej ni sowa
pomy la36.
Prezy dent poprosi go, eby zastanowi si nad t propozy cj, a potem wezwa Stiepaszy na,
ktry le znis wiadomo o swojej dy misji i baga Jelcy na, eby zmieni zdanie. Ten zwy kle
skania si ku szy bkiej realizacji podejmowany ch przez siebie decy zji, ale ty m razem zachowa
si niety powo i okaza askawo premierowi, ktry by mu wierny przez cay okres
prezy dentury . Zgodzi si jeszcze raz przemy le ten pomy s i niemal od razu poaowa swojej
pobaliwoci. Anatolij Czubajs, ktry po raz pierwszy zetkn si z Putinem na paszczy nie
zawodowej w 1991 roku, prbowa wpy n na zmian decy zji prezy denta doty czcej nowej
nominacji na stanowisko premiera. Zwrci si z apelem o wsparcie do szefa kancelarii
Aleksandra Wooszy na i do crki Jelcy na. Czubajs zawsze traktowa Putina chodno, uwaa go za
ochroniarza bez polotu polity cznego ani susznie dowiadczenia w polity ce. Odszed na stae
z administracji Jelcy na i stan na czele pastwowej firmy majcej monopol na sprzeda
elektry cznoci, ale to on zaaranowa powrt Jelcy na w 1996 roku, a jego zmy s polity czny by
w ty m czasie bardziej wy ostrzony ni insty nkt prezy denta. Zastpienie Stiepaszy na Putinem nie
dawao wy rany ch korzy ci. Ani jeden, ani drugi nigdy nie zosta wy brany przez aden organ na
wane stanowisko. By li mniej wicej rwienikami. Obaj pochodzili z Petersburga i aden z nich
nie mia niezalenego zaplecza polity cznego, ktre mogoby pomc Jelcy nowi. Czubajs ostrzega,
e kolejna roszada zostanie odebrana jako jeszcze jeden sy mptom szalestwa Jelcy na, co doda
skrzy de komunistom oraz powstajcemu sojuszowi ukowa z Primakowem.
 Sowa Czubajsa jeszcze nie wy brzmiay , a ju wy darzenia na Kaukazie umocniy Jelcy na
w przekonaniu o susznoci podjtej decy zji. 7 sierpnia duy oddzia Czeczenw przekroczy
granic republiki i otoczy trzy miasta w ssiedniej republice Dagestanu. Rosy jskie wojsko
i policja od wielu miesicy przy gotowy way si na taki najazd, ale czeczescy bojownicy znowu
cieszy li si bezkarnoci na dzikich terenach przy graniczny ch. Dowodzili nimi dwaj onierze
Szamil Basajew, srogi dowdca rebeliantw, i zagadkowa posta o pseudonimie wojskowy m
Chattab. Chattab pochodzi z Arabii Saudy jskiej i by weteranem islamskich powsta, uczestniczy
w nich ju za czasw wojny ze Zwizkiem Radzieckim w Afganistanie. Putina ostrzegano, e za
jego porednictwem przenikay do kraju obce wpy wy . Stiepaszy n, ktrego decy zje podczas
podobny ch problemw w 1995 roku doprowadziy do usunicia go ze stanowiska dy rektora FSB,
polecia nastpnego dnia z szefem sztabu generaem Anatolijem Kwaszninem do Dagestanu,
eby nadzorowa dziaania, ktre przerodziy si w regularn bitw midzy czeczeskimi
bojownikami i oddziaami rosy jskimi. Stiepaszy n owiadczy , e nie powtrzy bdw
popeniony ch podczas pierwszej wojny czeczeskiej, wic rosy jskie wojska rakietowe
i arty lery jskie zaczy ostrzeliwa wioski, gdzie znajdoway si oddziay Czeczecw. Nazajutrz
Stiepaszy n wrci do Moskwy , a Jelcy n przy spieszy wy konanie swojego planu i od razu go
zdy misjonowa, premierem za mianowa Putina.
Postawiem na czowieka, ktry moim zdaniem moe zjednoczy cay nard wy zna Jelcy n
w ordziu telewizy jny m nadany m 9 sierpnia. Posugujc si najszerszy mi uprawnieniami,
ktry mi moe dy sponowa polity k, zapewni konty nuacj reform w Rosji. Nie powiedzia
wprost, e to Putin ma zosta jego nastpc, ale wspomnia o wy borach zaplanowany ch na
czerwiec 2000 roku i wy razi nadziej, e wy borcy te zaufaj temu drobnemu, wci
stosunkowo niedowiadczonemu przy wdcy . Sdz, e ma dosy czasu, eby pokaza swoj
warto.
To pocaunek mierci twierdzi wwczas czoowy strateg komunisty czny Leonid
Dobrochotow, mwic o poparciu udzielony m przez Jelcy na. Jest tak powszechnie
znienawidzony w naszy m kraju, e jego wy powiadane publicznie opinie o inny ch polity kach,
choby mia o nich najlepsze zdanie, wskazuj im drog do polity cznego grobu37.
Przewodniczcy Dumy Giennadij Selezniow te uzna, e Jelcy n wanie przeci karier
polity czn Putina; namawia deputowany ch, eby nie marnowali ty godni na dy skusje o jego
nominacji, bo za trzy miesice moe go tu ju nie by . Nawet sam Putin powtpiewa w swoj
przy szo w roli przy wdcy polity cznego roli, ktrej sam nigdy nie bra pod uwag, o czy m
wiedzia kady , kto go zna.
To lato ju i tak by o dosy trudne dla Putina. Jego ojciec mocno podupad na zdrowiu, wic
pomimo coraz wikszej liczby obowizkw w FSB i Radzie Bezpieczestwa Putin co najmniej raz
w ty godniu jedzi do Petersburga, eby go odwiedzi. Jego matka Maria zmara rok wczeniej.
Oboje y li na ty le dugo, by widzie, jak ich sy n pnie si po szczeblach wadzy w miecie,
a potem w rzdzie federalny m, ktry powsta na gruzach Zwizku Radzieckiego. Relacje Putina
z ojcem nigdy nie by y szczeglnie serdeczne, ale czuo si wy ranie, e tego maomwnego
starego weterana rozpiera duma. Na ou mierci wznis okrzy k: Mj sy n jest niczy m car!38.
Zmar 2 sierpnia, a gdy Putin wrci z pogrzebu w Petersburgu, Jelcy n od razu zaproponowa mu
tek premiera.
Wbrew temu, co pniej mwi Jelcy n, Putin wiedzia, e prezy dent moe go zdy misjonowa
rwnie szy bko, jak Stiepaszy na, Primakowa i Kirijenk. Liczy , e ma dwa, trzy , najwy ej cztery
miesice, zanim on te straci urzd. Czu, e wanie teraz, w wieku czterdziestu szeciu lat, dosta
szans na wy penienie swojej history cznej misji, a jednoczenie mia na to bardzo mao czasu.
Wy buch przemocy na granicy Czeczenii z Dagestanem uwaa za przeduenie katastrofy , ktra
zacza si w 1991 roku, kiedy rozpad si Zwizek Radziecki. Wojna w Czeczenii upokorzy a
Rosj. Przy wdcy kraju zby t niemiao reagowali na to, co zagraao by towi pastwa. Czu, e
kraj chy li si ku upadkowi, tak jak Jugosawia i Niemiecka Republika Demokraty czna. Putin
wspomina, o czy m wtedy my la: Jeeli nic naty chmiast nie zrobimy w tej sprawie, Rosja
przestanie istnie. Wojna czeczeska by a bardzo niepopularna w spoeczestwie, osabia
notowania Jelcy na i doprowadzia do gosowania nad procedur odwoania go z urzdu. Wiedzia,
e nowy konflikt te niesie za sob ry zy ko. Nagle zrozumiaem, e kad na szali jedy nie moj
karier polity czn powiedzia. Stwierdziem, e to niska cena, i by em gotw j zapaci.
Pamita, e na podwrku zawsze by ty m may m, ktremu chuligani mogli skopa ty ek. Ty m
razem miao by inaczej. Na Kaukazie zamierza spuci bandy tom omot39.
 ROZDZIA 10

W WYCHODKU

D agestan ley daleko przy poudniowej granicy Rosji to wieloetniczna kraina, ktra graniczy
z Morzem Kaspijskim i wznosi si w kierunku szczy tw Kaukazu Wschodniego, gdzie ssiaduje
z Czeczeni. Tak jak w Czeczenii dominujc religi na ty m obszarze jest islam, ale to
jednoczenie jedno z najbardziej zrnicowany ch miejsc na wiecie, gdzie spoty ka si
kilkadziesit grup etniczny ch i jzy kw. Dosta si pod wadanie Rosji na pocztku XIX wieku,
a po rewolucji bolszewickiej doczy do grupy republik kaukaskich, ktre na krtko stworzy y
niepodlegy kraj. Po rozpadzie Zwizku Radzieckiego Dagestan nie poszed jednak ladem
Czeczenii i nie uniezaleni si od Rosji. Secesja nie miaa wielkiego poparcia w narodzie, chocia
przez wikszo lat dziewidziesity ch trway tam dy skusje o zjednoczeniu z Czeczeni.
Szamil Basajew, dowdca, ktry 7 sierpnia stan na czele rajdu z Czeczenii, ogosi zamiar
utworzenia islamskiego pastwa Dagestanu, majc nadziej na poszerzenie zasigu polity czno-
ideologicznej kampanii przemocy i terroru, eby wzmocni swoj pozy cj w Czeczenii. Razem
z saudy jskim bojownikiem Chattabem poprowadzili skadajcy si z dwch ty sicy bojownikw
oddzia i zajli wioski wzdu grskiej granicy . Nie wiadomo, jaki dokadnie by cel tej inwazji, ale
z powodu coraz silniejszy ch napi po porwaniu generaa Szpiguna (jego ciao znaleziono
pniej) rosy jskie siy wojskowe by y lepiej przy gotowane. Kiedy minister spraw wewntrzny ch
a od maja premier Siergiej Stiepaszy n pisa pierwsze wersje planw operacji milicji
i wojska, ktre miay przy wrci federalny ad w Czeczenii, dy rektor FSB i szef Rady
Bezpieczestwa Wadimir Putin uczestniczy w procesie ich powstawania. Pniej Stiepaszy n
twierdzi, e ustalili termin operacji sierpie albo wrzesie dugo przed rajdem Basajewa1.
Plan Stiepaszy na zakada osignicie ograniczony ch celw militarny ch: ustanowienie kontroli
nad zajmujcy mi jedn trzeci kraju rwninami w pnocnej Czeczenii oraz nad terenami
nizinny mi a do rzeki Terek i utworzenie kordonu sanitarnego odgradzajcego Rosj od
rady kalny ch i przestpczy ch ruchw, ktre dziaay w grach republiki.
Po rajdzie Basajewa w gb Dagestanu okazao si, e Putin ma ambitniejsze zamiary .
Poprosi Jelcy na o peni wadzy , by skoordy nowa dziaania wszy stkich ministerstw
strzegcy ch bezpieczestwa narodowego i przeprowadzi operacj militarn oficjalnie ty lko
prezy dent jako zwierzchnik si zbrojny ch dy sponowa tak wadz. Jelcy n si zgodzi. Po raz
pierwszy w y ciu powierzy premierowi tak wielk cz uprawnie prezy denckich2. Dzie po
swojej sierpniowej nominacji Putin zadeklarowa, e dowdztwo rosy jskie odzy ska kontrol nad
Dagestanem, i uzna, e cel naley zrealizowa w dwa ty godnie. Nie zosta nawet jeszcze
zaprzy siony . 13 sierpnia rosy jskie bombowce i migowce szturmowe zbombardoway wioski
okupowane przez czeczeskich bojownikw, Putin za zagrozi samej Czeczenii wojn lotnicz.
Nastpnego dnia Rosja spenia t grob i zbombardowaa wsie, ktry ch party zanci uy wali jako
baz wy padowy ch.
16 sierpnia Duma zaja si nominacj Putina i przy ja jego kandy datur minimaln liczb
gosw po debacie, ktra bardziej koncentrowaa si na kampanii wy borczej ni na kwalifikacjach
przy szego premiera do kierowania rzdem czy te na brutalny ch wy darzeniach na poudniu
kraju. Zdoby dwiecie trzy dzieci trzy gosy ledwie siedem wicej ni wy magane minimum
i o wiele mniej ni Stiepaszy n, Primakow i Kirijenko3. W oczach parlamentarzy stw Putin by
w najlepszy m razie ty mczasowy m figurantem, ktry wkrtce zostanie odstawiony na boczny tor.
W krtkim, zwizy m expos Putin obieca przy wrci dy scy plin w rzdzie i przy pomnia
rosy jskim generaom, e wkrtce upy wa termin odparcia party zantw z Dagestanu. Zosta im
ju ty lko ty dzie.
Ty dzie pniej bojownicy Basajewa si wy cofali; nie docenili zaciekoci interwencji
rosy jskiej, a przeliczy li si, jeeli chodzi o poparcie lokalnej ludnoci dla islamskiego powstania.
Oczy wicie w Dagestanie mieszkali zwolennicy rady kalnego islamu, ale wikszo z zatrzsienia
tamtejszy ch grup etniczny ch by a znacznie bardziej lojalna wobec Rosji ni Czeczecy 4. Lokalna
policja i bojwki paramilitarne poczy y siy z wojskiem federalny m w walce z najedcami
i 26 sierpnia zawiesiy trjkolorowe flagi Rosji nad okupowany mi wsiami, ktre zniszczono
podczas trwajcy ch dwa ty godnie nalotw. Nastpnego dnia Putin uda si do Dagestanu
w towarzy stwie reporterw prasowy ch i telewizy jny ch, ktry m nie zdradzono celu wy prawy ,
dopki nie wy ldowali w stolicy regionu, Machaczkale. Otoczony szczelny m kordonem sub
bezpieczestwa orszak w najwikszej tajemnicy wsiad do migowca i polecia do Botlich,
grskiej wioski w sercu ogarnitego inwazj tery torium, niecae dziesi kilometrw od granicy
z Czeczeni. Tam Putin, ubrany mao oficjalnie w spodnie i kurtk, zwrci si do grupy
rosy jskich i dagestaskich onierzy i wy rni pidziesiciu z nich orderami. Ogosi, e trzej
uczestnicy walk otrzy maj najwy sze wojskowe odznaczenia honorowe w Rosji, ty tuy Bohatera
Federacji Rosy jskiej, ktre zostan wrczone podczas specjalnej ceremonii na Kremlu. Czwarty
ty tu mia by przy znany pomiertnie. Wedug oficjalny ch dany ch podczas interwencji zgino
niemal szedziesiciu rosy jskich onierzy nikt nie przedstawi liczby ofiar wrd rebeliantw
ani ludnoci cy wilnej ale Putin polecia tam midzy inny mi po to, by przy pomnie, e oddali
y cie w susznej sprawie, a ich mier nie pjdzie na marne. Wznis toast za ty ch, ktrzy zginli,
ale nagle przerwa w p zdania.
Poczekajcie chwil powiedzia. Chciaby m wy pi zdrowie ranny ch i y czy
pomy lnoci wszy stkim tu zebrany m, ale mamy przed sob wiele wany ch zada i problemw
do rozwizania. Dobrze je znacie. Wiecie, jakie wrg ma plany . My te to wiemy . Mamy
wiadomo, e w niedalekiej przy szoci musimy spodziewa si prowokacji. Wiemy te, czego
oczekiwa, i tak dalej. Nie moemy sobie pozwoli nawet na chwil saboci. Ani na sekund. Bo
jeeli opucimy gard, to okae si, e ci, ktrzy tu polegli, walczy li na prno. Dlatego
proponuj, eby my odstawili kieliszki. Na pewno za nich wy pijemy , ty le e pniej5.
Ta krtka wizy ta Putina na terenach przy graniczny ch by a spektaklem w wy konaniu
nowicjusza na scenie polity cznej, ale rnica midzy nim a Jelcy nem by a uderzajca
modo i werwa kontra zaawansowany wiek i zniedonienie. Rozczarowany , podzielony nard
nagle mg cieszy si zwy cistwem militarny m pod wodz premiera, ktrego do tej pory
wikszo ludzi uwaaa za nieco bezbarwnego urzdnika, o ile w ogle co o nim wiedziaa. Ale
sowa Putina zasiay te ostrono zdaniem niektry ch brzmiay jak przestroga, eby nie
wpada w eufori, bo konflikt na pewno nie skoczy si wraz z wy parciem Basajewa do
Czeczenii.

N iecay ty dzie pniej, wieczorem 4 wrzenia, potna eksplozja zrwnaa z ziemi

czteropitrowy blok w Bujnaksku, mniej wicej szedziesit pi kilometrw na poudnie od

stolicy Dagestanu. Mieszkali w nim rosy jscy onierze i ich rodziny . Wielu z nich wanie usiado
przed telewizorami, eby obejrze mecz pomidzy Ukrain i Francj. Wy buch
prawdopodobnie samochodu puapki zabi szedziesit cztery osoby . Nazajutrz oddziay
bojownikw czeczeskich znowu przekroczy y granic Dagestanu, ty m razem w pobliu
Chasawjurtu, miasta, w ktry m trzy lata przed zamachem podpisano ukad pokojowy koczcy
pierwsz wojn czeczesk. Jelcy n kipia ze zoci na posiedzeniu Rady Bezpieczestwa 6
wrzenia. Jak moglimy straci cay obwd w Dagestanie!? grzmia. Mona to wy tumaczy
jedy nie nonszalancj si zbrojny ch!6 Prezy dent udzieli niezwy kle szerokich uprawnie nowemu
premierowi, a ty mczasem po pocztkowy m sukcesie i tak doszo do katastrofy . Przepowiednie
o szy bkim kocu kariery Putina zdaway si prorocze.
Po kilku dniach, 9 wrzenia, kaukaska masakra powtrzy a si w Moskwie. Tu po pnocy
wy buch wstrzsn omiopitrowy m blokiem przy ulicy Gurianowa 19, niedaleko szerokiego
zakola rzeki Moskwy . Sia wy buchu odpowiednik detonacji kilkudziesiciu kilogramw troty lu
rozerwaa szeroki, kwadratowy budy nek na p, jakby kto rozupa go giganty czn siekier.
Pogrony ch we nie mieszkacw przy gniota sterta poncego gruzu. Na pocztku ledczy
sdzili, e przy czy n moga by nieszczelna instalacja gazowa, ale ju nastpnego dnia wadze
zaczy podejrzewa atak terrory sty czny , i to najgorszy w historii stolicy Rosji. Anonimowy
czowiek zatelefonowa do agencji prasowej Interfax i owiadczy , e eksplozje w Moskwie
i Bujnaksku by y aktami zemsty za ataki Rosjan w Czeczenii i Dagestanie. Ten sam albo inny
czowiek z pnocnokaukaskim akcentem uprzedzi redakcj Deutsche Welle ju dwa dni
wczeniej, e w miecie dojdzie do trzech wy buchw bomb, eby ukara Rosj. Jeeli
potwierdzi si, e by to atak terrory sty czny , a wszy stko na to wskazuje, bdziemy musieli
przy zna, e echo wojny w Dagestanie rozbrzmiewa w Moskwie owiadczy mer ukow
i poprosi o zwikszenie rodkw bezpieczestwa7. Wskutek zamachw zginy dziewidziesit
cztery osoby , a kilkaset zostao ranny ch.
11 wrzenia, gdy suby kry zy sowe wci by y zajte oczy szczaniem ulicy Gurianowa
z gruzw, Putin polecia do Nowej Zelandii, eby w zastpstwie niedomagajcego Jelcy na wzi
udzia w doroczny m forum Wsplnoty Gospodarczej Azji i Pacy fiku. Spotkali si tam przy wdcy
dwudziestu jeden pastw by to debiut Putina na scenie midzy narodowej. Przy wdcw
ciekawio, kim jest pity w cigu osiemnastu miesicy premier Jelcy na, chocia niewielu
wierzy o, e przetrwa duej ni inni. Akty przemocy niedaleko Czeczenii ju zaalarmoway
Zachd, wic prezy dent Clinton skorzy sta z okazji, by podczas forum delikatnie wy razi trosk
o ofiary tragedii, i poprosi o uchwalenie rezolucji, ktra umoliwiaby obecno
midzy narodowy ch obserwatorw na ziemi rosy jskiej. Putin zacz swoj odpowied uprzejmie
zapewni, e napicia w Kosowie to ju przeszo, i zaapelowa o wzajemne zrozumienie
wsplnego dla wszy stkich zagroenia midzy narodowy m terrory zmem. Ale gdy Clinton naciska
go w sprawie Czeczenii, Putin zacisn usta, zeszty wnia, a w jego oczach pojawi si
nieprzejednany by sk8. Ry sujc na serwetce map, zacz tumaczy Clintonowi, e ju zaczto
wdraa wstpny plan rozcignicia ograniczonej kontroli militarnej nad Dagestanem,
obejmujcej tereny a do rzeki Terek. Przekony wa, e walki w Dagestanie nie by y
pojedy nczy m, odizolowany m rajdem, ty lko pocztkiem inwazji na Rosj, wspieranej przez
midzy narodowy ch terrory stw, midzy inny mi Osam bin Ladena. Poinformowa Clintona, e
bin Laden i Al-Kaida, sprawcy ubiegoroczny ch zamachw na amery kaskie ambasady w Kenii
i Tanzanii, sponsoruj islamskich bojwkarzy w Czeczenii, a nawet osobicie ich odwiedzili
(Amery kanie do dzisiaj nie s w stanie potwierdzi tej informacji)9. Putin zdradzi
amery kaskiemu prezy dentowi zamiary , o ktry ch nie poinformowa jeszcze nawet swoich
rodakw e wojsko rosy jskie znowu zamierza interweniowa w Czeczenii.
Putin wci by w Nowej Zelandii, gdy 13 wrzenia kolejny wy buch zniszczy jeszcze jeden
blok mieszkalny , ty m razem przy ulicy Kaszy rskoje Szosse w poudniowej czci Moskwy ,
niedaleko ulicy Gurianowa. Liczba ofiar wy niosa sto osiemnacie osb, a strach w kraju
przerodzi si w histeri. Raporty doty czce moty ww zamachowcw by y pene niejasnoci
i czsto ze sob sprzeczne. Sam Putin po pierwszy m ataku zawaha si i powstrzy ma w ostatniej
chwili przed nazwaniem go aktem terrory sty czny m. Ty m razem jednak nie kry zoci
i stwierdzi, e trudno uwierzy , by oba wy buchy by y dzieem przy padku. Ty ch, ktrzy to
zrobili, nie mona nazwa ludmi powiedzia. Nie mona ich nawet nazwa bestiami10.
Skrci swoj pierwsz zagraniczn wizy t w charakterze premiera i wrci do Moskwy . Tam
jednak nikt nie mia pojcia, kim waciwie by y owe winne zamachw bestie. Ekstremici
z Dagestanu wzili podobno na siebie odpowiedzialno za bomb w Bujnaksku, ale przy wdcy
czeczescy , midzy inny mi Szamil Basajew, ktrego bojownicy wci by li w Dagestanie, odcili
si od zamachw w Moskwie, chocia Basajew wy korzy sta t okazj, by przy pomnie swoj
przy sig, e jeszcze wy kroi z poudniowy ch rubiey Rosji pastwo islamskie11. Lider partii
komunisty cznej w Dumie i jej zatwardziay ideolog Wiktor Iljuchin powiedzia agencji ITAR-
TASS, e pierwszy atak nie by zwizany z Kaukazem, lecz raczej ze sporem midzy
zwolennikami Jelcy na i mera ukowa. Jego zdaniem zamachy bombowe miay by pretekstem
do odwoania grudniowy ch wy borw parlamentarny ch. Sztucznie podsy ca si histeri
polity czn twierdzi12. Aleksander Lebied, ktry ty mczasem zosta gubernatorem Kraju
Krasnojarskiego, w wy wiadzie dla francuskiego dziennika Le Figaro wy sun tez, e
Czeczecy niewiele zy skaliby na takich zamachach, w przeciwiestwie do Jelcy na i jego
rodziny . Musieli wy znaczy cel stworzy poczucie masowego zagroenia, destabilizacji,
ktra pozwoliaby im w odpowiedniej chwili powiedzie: Nie musicie i do lokali wy borczy ch
ani ry zy kowa, e jaka bomba rozerwie was przy urnie 13.
Panika na ulicach Moskwy doprowadzia do organizacji lotny ch posterunkw milicji i obaw,
podczas ktry ch aresztowano pod by le pretekstem kilkaset osb wy starczy o, e wy glday jak
mieszkacy Kaukazu. Oby watele sami patrolowali ulice. Milicja odkry a siedemdziesit sze
workw materiau wy buchowego w szopie na placu budowy w Kapotnii, rejonie w poudniowo-
wschodnim okrgu Moskwy . Oznaczone jako cukier z zakadu w Karaczajo-Czerkiesji worki
zawieray dosy rodkw wy buchowy ch, by wy sadzi w powietrze jeszcze kilka inny ch
blokw14. To odkry cie pooy o kres eksplozjom w Moskwie, ale 16 wrzenia znowu doszo do
zamachu bombowego, ty m razem w Wogodosku, miecie na poudniu Rosji, kilkaset kilometrw
zarwno od Moskwy , jak i od Czeczenii. Ten atak rni si od poprzednich jedy nie szczegami.
Wy buch nastpi nad ranem, kiedy wikszo ludzi spaa w swoich kach. Materiay
wy buchowe znajdoway si w ciarwce zaparkowanej przed blokiem, a nie by y ukry te
w budy nku, co zapewne sprawio, e ofiar by o mniej. Sia wy buchu oderwaa jedn cian
bloku, ale nie zburzy a go. Zgino siedemnastu mieszkacw. Podczas tej fali terroru y cie
stracio niemal trzy sta osb.
Rosja nadal prowadzia ataki z powietrza na Czeczeni, ale Putin postanowi zaostrzy konflikt.
23 wrzenia rosy jski samolot po raz pierwszy zrzuci bomby w gbi republiki, na lotnisko
w Grozny m i na rafineri ropy naftowej oba obiekty doszcztnie spony , bo lokalny m
wadzom brakowao sprztu ganiczego. Te ataki nie by y czci szerszej strategii miay
charakter kary . Podczas nalotu na lotnisko zniszczono jeden z dwch sprawny ch czeczeskich
samolotw stary dwupatowiec, ktry nie mia adnego znaczenia dla dziaa wojenny ch.
Podczas oficjalnej wizy ty w Kazachstanie Putin zapowiedzia, e Rosja bdzie si broni przed
bandami obcy ch najemnikw i terrory stw, ale zaprzecza, e planuje now wojn czeczesk.
Zapy tany o powd atakw lotniczy ch straci zimn krew. Oszczdny sposb by cia, z ktry m
Rosjanie ju przy wy kli kojarzy swojego lakonicznego, ascety cznego premiera, ulotni si bez
ladu. Kiedy mwi, brzmia jak uliczny gangster nie przebiera w sowach, a jego wy powied
by a naszpikowana slangiem charaktery sty czny m dla pwiatka. Mam ju do wy suchiwania
tego rodzaju py ta powiedzia rozdraniony . Rosy jskie samoloty atakuj jedy nie obozy
terrory stw. Udupimy ich wszdzie, gdziekolwiek si ukry waj. Jeli bd, pardon, siedzie na
kiblu, to dorwiemy ich w wy chodku15.

W szy stko, co zdarzy o si tego lata, stano pod znakiem zapy tania za spraw zamachu, do
ktrego nie doszo. Wieczorem 22 wrzenia dzie przed sowami Putina o wy chodku, ktre
wkrtce miay si sta jedn z jego najczciej cy towany ch wy powiedzi kierowca autobusu
z lecego na poudniowy wschd od Moskwy Riazania zwrci uwag na bia ad zaparkowan
przed jego blokiem. Moda kobieta z wy gldu ty powa Rosjanka staa wy ranie
podenerwowana w wejciu do budy nku przy ulicy Nowosioowa. Za kierownic samochodu
siedzia mczy zna. Po chwili z budy nku wy szed drugi mczy zna i wszy scy troje odjechali.
Przeczulony z powodu ostatnich wiadomoci o zamachach bombowy ch kierowca zatelefonowa
na milicj. Pocztkowo funkcjonariusze wy dawali si niezainteresowani t rewelacj, ale kiedy
przy jechali na miejsce, wy bucha panika. Kapral Andriej Czerny szew znalaz w piwnicy bloku
trzy worki z napisem CUKIER, takie jak te na budowie w Moskwie, a take urzdzenie
wy gldajce na detonator. Zegar ustawiono na wp do szstej rano. Milicja w wielkim
popiechu ewakuowaa jedenastopitrowy blok i wezwaa specjalist od adunkw
wy buchowy ch, Jurija Tkaczenk, eby rozbroi zapalnik. Ten zbada zawarto workw za
pomoc analizatora gazw. Okazao si, e nie ma w nich cukru, ty lko uy wana w wojsku
substancja wy buchowa o nazwie heksogen. Tego samego materiau uy to podczas co najmniej
jednego z ostatnich moskiewskich zamachw16. Nastpnego dnia rano media poday informacj,
e cudem uniknito kolejnego tragicznego w skutkach wy buchu.
Nastrj w Riazaniu by daleki od euforii, ale chwalono mieszkacw i miejscow milicj.
Pragn podzikowa oby watelom za czujno powiedzia Putin w wy stpieniu telewizy jny m.
Wstrznici mieszkacy miasta rozmy lali o ty m, co mogo si sta, a ty mczasem milicja
prowadzia ledztwo i zdawao si, e ju namierzy a niedoszy ch zamachowcw. Znaleziono
porzucon na parkingu ad i zatrzy mano dwch mczy zn podobny ch do ty ch, ktry ch kierowca
autobusu widzia przed blokiem, ale wy legity mowali si jako agenci FSB, wic po chwili zostali
zwolnieni. Wieczorem pracownica centrali telefonicznej podsuchaa fragment rozmowy jeden
z mczy zn mwi, e nie da si niepostrzeenie wy mkn z miasta, a drugi radzi, eby si
rozdzieli i podj prb opuszczenia Riazania na wasn rk. Operatorka poinformowaa
milicj, a funkcjonariusze sprawdzili numer rozmwcy w Moskwie. Ze zdziwieniem odkry li, e to
numer nalecy do FSB.
Jeszcze tego samego dnia wieczorem rzecznik prasowy FSB zacz podawa w wtpliwo
wszy stko, co rzekomo zdarzy o si w Riazaniu. Powiedzia, e wstpne testy nie wy kazay
obecnoci rodkw wy buchowy ch w materiale dowodowy m, ktry FSB zatrzy maa i przy wioza
do Moskwy . Stwierdzi te, e na miejscu nie by o detonatora, ty lko czci mechanizmu
podobnego urzdzenia. Nazajutrz dy rektor FSB Nikoaj Patruszew rozmawia z dziennikarzami po
zebraniu kry zy sowy m rzdu, na ktry m omawiano kwesti zamachw. Patruszew, bliski kolega
Putina z KGB w Petersburgu, przy jecha za swoim przy jacielem do Moskwy i razem z nim pi
si po szczeblach kariery . W 1999 roku, kiedy Putin zosta premierem, przej od niego stanowisko
dy rektora FSB i na dugo pozosta jedny m z najbardziej zaufany ch oficerw przy szego
prezy denta Rosji. Owiadczy , e zdarzenia, do ktry ch doszo w Riazaniu, by y po prostu
wiczeniami majcy mi sprawdzi poziom przy gotowania sub do walki z takimi zamachami,
jakie ostatnio dotkny miasta w Rosji. Powiedzia, e podobne wiczenia przeprowadzono w kilku
miastach w ktry ch, jak si zdaje, wy niki nie by y zby t dobre, bo nigdzie indziej nie zgoszono
nic podejrzanego i pochwali mieszkacw oraz milicj za czujno, ktr si wy kazali,
odkry wajc atrapy adunkw wy buchowy ch.
Jednoczenie chciaby m ich za wszy stko przeprosi doda17.
Przy taczane sowo w sowo owiadczenie Patruszewa pojawio si w gazetach moskiewskich
i nie ty lko, ale mieszkacy Riazania by li zdezorientowani. Moliwe, e mieszkacw ani milicji
nie poinformowano, e przetestowano ty lko ich czujno, ale nawet tamtejsi pracownicy FSB
twierdzili, e nic o ty m nie wiedzieli podobnie jak mer, gubernator ani nikt inny . Trudno
wy tumaczy , dlaczego zwlekano ptora dnia z przekazaniem przeraony m mieszkacom miasta
informacji o wiczeniach, ty m bardziej e Ministerstwo Spraw Wewntrzny ch zmobilizowao
ty sic dwustu funkcjonariuszy do obawy na podejrzany ch oraz do szukania w okolicy inny ch
bomb. Ponadto funkcjonariusze uczestniczcy w akcji rozbrojenia bomby zdawali sobie spraw
z tego, co widz. Albo wiczenia FSB by y niezwy kle przekonujcy m testem gotowoci do walki
z terrory zmem, albo misty fikacj. Wieczorem pewien suchacz zatelefonowa do Echa Moskwy ,
ktre ju wtedy tak jak w dzisiejszy ch czasach by o stacj radiow promujc, w miar
moliwoci, otwart dy skusj polity czn. Przedstawi si jako oficer suby bezpieczestwa, ale
nie ujawni swojego nazwiska, i podway szczero wy janie FSB. Jego zdaniem by y tak
nieprawdopodobne, e ludzie mogli pomy le, i sama FSB by a w jaki sposb zamieszana w te
zamachy 18.

29 wrzenia Putin wy razi gotowo do negocjacji z prezy dentem Czeczenii Asanem

Maschadowem, ale ty lko pod warunkiem, e ten potpi dziaania terrory sty czne, wy dali
z republiki zbrojne bojwki oraz aresztuje i podda ekstrady cji najgroniejszy ch przestpcw,
takich jak Basajew, Chattab i inni dowdcy z listy poszukiwany ch terrory stw. By o to ultimatum,
a nie propozy cja. Maschadow potpi najazd na Dagestan i zamachy bombowe w Rosji, ale jego
wadza nie by a wy starczajco silna, eby mg wy wiera nacisk na Basajewa czy Chattaba,
a ty m bardziej aresztowa ich i odda w rce Rosjan. Nie mog ot tak aresztowa Basajewa
mwi dziennikarzom dwa dni przed ofert Putina. Moi rodacy nie zrozumieliby tej decy zji.
Przecie razem walczy limy o wolno naszego kraju19. W dniu wy stosowania ultimatum mia
jecha do Dagestanu, eby spotka si z tamtejszy m prezy dentem i oceni moliwoci dialogu
z Moskw. Musia jednak odwoa t wizy t, bo demonstranci w Dagestanie zablokowali mu
drog20. Zreszt i tak by o ju za pno.
Nastpnego dnia armia rosy jska i siy Ministerstwa Spraw Wewntrzny ch zalay Czeczeni.
Pomimo wczeniejszy ch zapewnie Putina zacza si regularna inwazja. Okoo czterdziestu
ty sicy onierzy wzio udzia w pierwszej wojnie czeczeskiej, a wielu z nich nie miao adnego
dowiadczenia w walce. Ty m razem Putin zmobilizowa ponad dziewidziesit trzy ty sice ludzi,
czy li mniej wicej ty lu, ilu liczy y wojska rosy jskie podczas inwazji na Afganistan, pastwo
o cztery razy wikszej powierzchni21. 1 padziernika ogosi, e Rosja przestaje uznawa rzd
Maschadowa; najwy sze uprawnienia odzy ska lokalny parlament, wy brany w 1996 roku podczas
rosy jskiej okupacji. Jego czonkowie przeby wali przede wszy stkim w Moskwie albo w inny ch
miastach, bo uciekli z republiki, kiedy Rosja wy cofaa wojsko po pierwszej wojnie. Deklaracja
Putina unicestwia niky cie szansy na porozumienie na drodze negocjacji. Putinowi zreszt nie
zaleao na takim zakoczeniu konfliktu. Maschadow doczy do Basajewa i inny ch rady kalny ch
dowdcw krwawy ch walk w obronie ojczy zny Czeczecw. Do 5 padziernika rosy jskie
oddziay ju stacjonoway na jednej trzeciej tery torium Czeczenii na pnoc od rzeki Terek
zgodnie z zaoeniami tajnego planu, ktry opracowy wano od wiosny . Ty dzie pniej armia
przekroczy a rzek i ruszy a na Grozny .
Putin poprzy sig, e nie dopuci do powtrzenia bdw z pierwszej wojny . Niektrzy odebrali
te sowa jako zapowied, e nie zamierza prowadzi ofensy wy naziemnej na pen skal, tak by
przej od razu kontrol nad cay m tery torium republiki. Ty mczasem dokadnie to chcia zrobi
ty le e ty m razem uy caej potgi si powietrzny ch, eby zminimalizowa straty wrd
piechoty , nie liczc si przy ty m ze stratami po stronie Czeczecw. Rnica polega na ty m, e
teraz nie bdziemy bezmy lnie wy sy a naszy ch chopcw wprost pod ogie nieprzy jaciela
tumaczy Putin w dzienniku Wriemia Nowostiej . Bdziemy dziaa z wy korzy staniem
nowoczesny ch oddziaw i sprztu i zniszczy my terrory stw na odlego. Zniszczy my ich
infrastruktur. Oddziaw specjalny ch uy jemy jedy nie do oczy szczenia zdoby ty ch terenw.
Koniec z atakiem frontalny m. Bdziemy chroni naszy ch onierzy . Oczy wicie taka takty ka
bdzie wy maga czasu i cierpliwoci. Korzy stajc z okazji, pozwol sobie poprosi czy telnikw
i reszt rodakw o wy rozumiao w tej kwestii, bo albo rzucimy si do ataku z okrzy kiem
Kommunisty wpieriod!, nie baczc na liczb ofiar po naszej stronie, albo cierpliwie i metody cznie
wy bijemy wrogw z powietrza. Ale atak powietrzny moe si nie uda. Uda si odpar
dziennikarzowi Putin. Nie bdzie adny ch ale 22.
20 padziernika, gdy walki trway w najlepsze, Putin ruszy w tajn podr z Moskwy do
Czeczenii. Jedny m z etapw tej wy prawy by krtki lot samolotem szturmowy m Su-25. Tak jak
w Dagestanie, znowu odznaczy pilotw w bazie lotniczej i spotka si ze starszy zn wanie
odbitej przez Rosjan przy granicznej wioski Znamienskoje. Putin wy razi ubolewanie, e rzd
czeczeski nie wy paca pensji ani emery tur, nie jest w stanie utrzy ma dziaalnoci szpitali ani
szk, chocia dotacje z Moskwy nigdy nie przestay py n do regionu. Wy jani, e celem Rosji
jest przy wrcenie porzdku przez usunicie z tery torium Czeczenii bandy tw, ktrzy tkwi ju
nawet nie po kolana, lecz po szy j we krwi. Jedny m z celw mojej dzisiejszej wizy ty jest
dowiedzenie, e my i wy stanowimy jedno e w Rosji nie podgrzewa si nastrojw
anty czeczeskich ani anty kaukaskich. Chc, eby cay kraj si przekona, e nikt tu nie nastaje na
niczy je y cie23. Nastpnego dnia rosy jski pocisk rakietowy wy ldowa na gwny m targu
Groznego, zabijajc wielu cy wilw, przede wszy stkim kobiety i dzieci, ktre prboway uzupeni
coraz trudniejsze do zdoby cia zapasy jedzenia.
Pomimo wrzawy medialnej wok zamachw na budy nki cy wilne i wy buchu nastrojw
anty czeczeskich w Moskwie i inny ch miastach Rosji wojna dugo nie cieszy a si jednogony m
poparciem polity kw, szczeglnie ty ch, ktrzy chcieli sign po wadz po Jelcy nie. Wci y we
by y wspomnienia pierwszej wojny czeczeskiej. Do poowy wrzenia ju dwustu onierzy
rosy jskich zgino w walkach wzdu granic Czeczenii; liczba ofiar po drugiej stronie by a o wiele
wy sza, prawdopodobnie wy nosia kilka ty sicy . Jewgienij Primakow, ktry obok ukowa by
gwny m fawory tem do przejcia urzdu po Jelcy nie, wy razi poparcie dla precy zy jny ch
uderze na obozy terrory stw, ale nie dla zmasowanej inwazji. Jestem stanowczo przeciwny
organizowany m na szerok skal operacjom, ktre mog si przerodzi w zdarzenia, ktre
pamitamy z przeszoci mwi. Nie powinnimy robi sobie powtrki z przeszoci24.
ukow zareagowa na ataki uwagami o zabarwieniu rasistowskim i przekony wa o koniecznoci
przy wrcenia radzieckiego obowizku meldunkowego. Jego propozy cj rozwizania problemu
by a budowa muru berliskiego bis wzdu granic Czeczenii, a nie ponowny podbj tego
tery torium. Cz liberalny ch zwolennikw Jelcy na publicznie wy raaa zastrzeenia co do
skutecznoci i moralnego uzasadnienia kampanii wojennej, w ktrej gin cy wile bdcy ,
przy najmniej na razie, oby watelami Rosji. Do koca wrzenia ponad sto ty sicy Czeczecw
przede wszy stkim osb starszy ch, kobiet i dzieci ucieko z republiki, szukajc schronienia
w ssiedniej Inguszetii, co doprowadzio do kry zy su emigracy jnego, na ktry Rosja nie by a
przy gotowana.
Kraj znowu zalay plotki, e Jelcy n zrzeknie si prezy dentury , e zdy misjonuje Putina i jego
nowy gabinet i e grudniowe wy bory parlamentarne zostan odwoane. Putin wci musia
dementowa takie pogoski. Wrd rosy jskich elit polity czny ch panowao przekonanie, e premier
popenia polity czne samobjstwo, wy powiadajc Czeczenii kolejn wojn. Zachowa si jak
kamikadze, kiedy rzuci swj cay kapita polity czny na szal wojny i zostawi po sobie jedy nie
zgliszcza pisa Bory s Jelcy n, prezy dent, ktry nie zdoby si na mobilizacj caego potencjau
militarnego Rosji podczas pierwszej wojny w Czeczenii25. Putin sprawia wraenie obojtnego
na dy plomacj wojenn, moe dlatego, e nie mia adny ch dowiadcze z poprzedniej wojny
czeczeskiej, a moe po prostu nie wtpi w swoj history czn misj. Nie sucha opinii
publicznej ani mity gujcy ch go polity kw; zdaniem Jelcy na uwaa, e jego kariera nie potrwa
duej ni konflikt czeczeski. Decy zje Putina by y wy zy wajco apolity czne, mona by o wrcz
odnie wraenie, e chodzi mu o jakie osobiste porachunki, jakby najazd na Dagestan by dla
niego zniewag, ktr poprzy sig pomci.
Ku zdziwieniu Jelcy na i wielu inny ch osb sposb prowadzenia wojny przez Putina okaza si
niezmiernie popularny wrd spoeczestwa. Pierwszy konflikt nie zy ska poparcia Rosjan, ale
z reakcji opinii publicznej na drug wojn czeczesk mona wy wnioskowa, e winne temu by y
brak stanowczoci dowdztwa, ze przy gotowanie i wy posaenie armii, ktra dy sponowaa
jedy nie spucizn po Armii Radzieckiej, oraz fakt, e Rosjanie dali si pokona zgrai czeczeskich
bandy tw z dzikich gr. Wojna prowadzona przez nowego premiera zdawaa si zupenie inna.
Elity polity czne, my lc ju o najbliszy ch wy borach, obawiay si konsekwencji konfliktu,
ty mczasem wszy stko wskazy wao na to, e zwy czajni Rosjanie chcieli, jak Putin, spuci omot
bandy tom.

K iedy Jelcy n mianowa Putina premierem, mao kto w Rosji o nim sy sza. Teraz, chocia

jeszcze nie zdy ogosi swojego programu ani kierunku swojej polity ki, osignicia w Czeczenii
sprawiy , e jego popularno zacza niespodziewanie rosn, co pokazy way sondae. Jeszcze
w sierpniu, gdy otrzy ma nominacj, ty lko dwa procent ankietowany ch osb uwaao go za
najlepszego kandy data na prezy denta; w padzierniku sdzio tak 27 procent ludzi; popierao go
o jeden procent mniej wy borcw ni Primakowa. Jelcy n dotrzy ma danej Putinowi obietnicy ,
wic ten nie musia si przejmowa przy gotowaniami do wy borw. Stratedzy polity czni
urzdujcego prezy denta zaoy li now parti Jedno. Tak jak sam Putin partia nie miaa
adnego konkretnego programu ani ideologii, lecz nazy waa si frontem patrioty czny m. Za
sy mbol obraa niedwiedzia Bory s Bieriezowski twierdzi, e wpad na ten pomy s, nic
w malignie podczas poby tu w szpitalu, gdzie leczy si na zapalenie wtroby 26.
Wy dawao si, e Jedno nie ma duej szansy na zwy cistwo. Pod koniec padziernika ledwo
zdoaa zebra wy magan liczb podpisw, eby zarejestrowa si do startu w wy borach. By a
daleko z ty u za liberaami z Jaboka, parti komunisty czn i fawory tem, Ojczy zn Jedn Rosj,
czy li sojuszem ukowa z Primakowem. Atutem Jednoci by jednak nieograniczony dostp do
rodkw finansowy ch Kremla i oligarchw, ktrzy hojnie sponsorowali party jn kampani.
Nawet Bieriezowski, coraz bardziej oddalajcy si od Jelcy na, udostpni swoj stacj
telewizy jn, eby atakowa ukowa i Primakowa, ktry ch szczerze nie znosi, a glory fikowa
Putina, przedstawiajc go jako rzeczy wistego przy wdc. Odda najlepszy czas antenowy
ekstrawaganckiemu komentatorowi polity cznemu Siergiejowi Dorience, ktry ty dzie w ty dzie
oskara ukowa o korupcj, hipokry zj, a nawet o morderstwo27. Jego zarzuty by y tak
powane, e ocieray si o zniesawienie, ale wy jtkowo dobrze speniay swoje zadanie.
Strach Jelcy na przed polity czny mi konkurentami by powszechnie znany , dlatego coraz
wiksza popularno Putina sprowokowaa now fal plotek o jego nieuchronnej dy misji. Te
gosy osigny apogeum w listopadzie, kiedy Putin potwierdzi zamiar startu w wy borach
prezy denckich w 2000 roku. Ludzie by li pewni, e Jelcy n wy rzuci go z rzdu, tak jak przedtem
Primakowa, ale nie wiedzieli, e prezy dent pokada w mody m premierze wielkie nadzieje na
konty nuacj swojego dziea oraz na zapewnienie sobie bezpiecznej staroci. Pod koniec 1999
roku kondy cja fizy czna i prawna Jelcy na przedstawiaa si fatalnie by osabiony bardziej ni
kiedy kolwiek przedtem. Jurij Skuratow, wci bronicy si w sdzie przed zawieszeniem na
stanowisku prokuratora generalnego, dalej gra oskareniami doty czcy mi afery Mabetexu
i powiza tej firmy z rodzin Jelcy na. Z pomoc przy szed mu szwajcarski wy miar
sprawiedliwoci, ktry zamrozi pidziesit dziewi kont bankowy ch nalecy ch w taki czy inny
sposb do wy soko postawiony ch urzdnikw rosy jskich. W padzierniku Rada Federacji po raz
trzeci gosowaa przeciwko odwoaniu Skuratowa; przy mierza si do utrzy mania stanowiska
prokuratora generalnego po wy borze nowego parlamentu oraz prezy denta. To oczy wiste, e
rodzina si boi powiedzia w wy wiadzie udzielony m w swojej podmoskiewskiej daczy . Na
razie kontroluje sy tuacj, ale wkrtce sprawy mog jej si wy mkn z rk28.
Przeciwnicy prezy denta te zaczli zwraca uwag na rosnc popularno Putina. 20
listopada Primakow i ukow, zawzici ry wale Jelcy na, spotkali si z nim pry watnie, majc
nadziej na osignicie kompromisu polity cznego. Obaj zaczli publicznie sugerowa, e mog
zrezy gnowa ze swy ch ambicji i poprze wczesnego premiera. Wzlot Putina by rwnie
imponujcy , co niespodziewany . Wy dawao si, e ten czowiek reprezentuje now, niezalen
si polity czn. I to nie ty lko dziki konfliktowi w Czeczenii. W bagnie rosy jskiej polity ki ty lko on
nie splami si intry gami z udziaem polity kw i oligarchw, ktre od omiu lat psuy wizerunek
Rosji. Zawdzicza karier Jelcy nowi i rodzinie, ale dziki temu, e od 1996 roku dziaa poza
zasigiem wzroku opinii publicznej, nie wizano go z liczny mi wpadkami i skandalami Kremla.
Jego szorstkie wy powiedzi, nawet te nieparlamentarne, wprowadziy troch wieoci do
mtnego, niezrozumiaego jzy ka jelcy nowskiej administracji. Niezawisimaja Gazieta napisaa
w listopadzie, e w cigu ledwie kilku ty godni kompletnie anonimowy , raczej bezbarwny
urzdnik zmieni si w przy wdc, ktry w odrnieniu od poprzednikw nie waha si
informowa spoeczestwa o swoich planach. Dalej przekony waa, e to jeden z niewielu takich
przy padkw w historii polity cznej naszego kraju29.

D o tej pory poparcie dla Putina przekroczy o ju 40 procent, by o zatem na ty le due, eby

w grudniu mg on wpy n na wy nik wy borw parlamentarny ch. Nie wstpi do utworzonej

przez Kreml nowej partii Jedno, ktra pomimo swobodnego dostpu do zaplecza rzdu,
przy chy lnego nastawienia telewizji publicznej i hojny ch datkw od oligarchw wy padaa tak
blado w sondaach, e moga w ogle nie przekroczy progu wy borczego30. 24 listopada, po stu
dniach od swojej nominacji, Putin uratowa Jedno przed osuniciem si w polity czny nieby t,
udzielajc jej w pewny m sensie poparcia. Jako premier wolaby m nie zdradza moich sy mpatii
polity czny ch powiedzia. Ale jako zwy ky wy borca zagosuj na Jedno31. Wikszo
komentatorw dosza do wniosku, e Putin zary zy kowa nie ty lko swoj przy szo, ale te los
partii, ktr zby t wy ranie identy fikowa ze rodowiskiem kremlowskim. Nie rozumieli jednak, jak
bardzo spoeczestwo pragnie nowej siy polity cznej odrzucajcej wy suone ideologie
prawicowe i lewicowe i promujcej raczej patrioty zm oparty na jednoci, a nie podziaach,
szczeglnie podczas wojny .
Tej jesieni Jelcy n trafi dwa razy do szpitala i wci zamartwia si o swoj przy szo.
W Rosji zawsze przy czy n zmiany wadzy by a mier naturalna, spisek albo rewolucja opisa
swoje refleksje w tamty m czasie. Car koczy panowanie dopiero po mierci albo w wy niku
zamachu stanu. Dokadnie tak samo by o z sekretarzami generalny mi KPZR. Zdaje si, e reim
komunisty czny odziedziczy po caracie t niezdolno do bezbolesnego przekazania wadzy .
Rozmy la o odwoaniu Chruszczowa w 1964 roku i ubolewa, e o jego mierci w 1971 roku
poinformowano w krtkiej, ledwo zauwaalnej notatce prasowej32. 14 grudnia, pi dni przed
wy borami, Jelcy n wezwa Putina na sekretne spotkanie w jego rezy dencji Gorki-9. Spotkali si
bez wiadkw.
Chc ustpi jeszcze w ty m roku, Wadimirze Wadimirowiczu wspomina Jelcy n swoje
sowa. W ty m roku. To bardzo wane. Nowy wiek musi si zacz now er w polity ce. Er
Putina. Rozumiecie?
Putin nie zrozumia. Jego reakcja sprawia, e Jelcy nowi zamaro serce. Caa jesie upy na
pod znakiem plotek, e Jelcy n zrzeknie si stanowiska i zgodnie z konsty tucj przekae wadz
temu, kto akurat bdzie premierem. Jeszcze we wrzeniu Putin odrzuca te pogoski jako
kompletny absurd. Jeeli czego mog by pewny , to ty lko tego, e prezy dent nie zamierza
odej mwi. Nie ma mowy o jego rezy gnacji33. Ty mczasem Jelcy n sam mu powiedzia,
e wanie taki ma zamiar e to ostatni as, ktrego trzy ma w rkawie34.
Nowa, wci nie w peni przetestowana konsty tucja dawaa Jelcy nowi du swobod wy boru
momentu rezy gnacji. Gdy by zrzek si stanowiska, premier mia przej jego obowizki na
dziewidziesit dni, a po ty m okresie naleaoby rozpisa nowe wy bory . W takim wy padku
by oby bardzo mao czasu na kampani prezy denck, ale zastpca miaby dziki temu ogromn
przewag nad ry walami.
Obaj mczy ni siedzieli w milczeniu, a do Jelcy na powoli docierao, e Putin nie czuje si na
siach, by udwign ten awans. Nie wiem, czy podoam, Bory sie Nikoajewiczu odpar
w kocu. To trudne zadanie35. Jelcy n prbowa go przekona, mwic, e sam mia ponad
pidziesit lat, kiedy przy jecha do Moskwy w poszukiwaniu pracy . By starszy ni Putin, ale
wci czu si zdrowy i peen energii. Teraz zrozumia, e jego potencja polity czny si
wy czerpa. Kiedy te zupenie inaczej widziaem swoj przy szo wy zna Putinowi. Nie
wiedziaem, e y cie si tak uoy . Przez chwil snu nieprawdopodobne wizje powrotu do pracy
w budownictwie albo przeprowadzki do Jekatery nburga, gdzie stawia pierwsze kroki w polity ce
jeszcze w czasach, gdy miasto nosio nazw Swierdowsk. Zatopiony w my lach patrzy przez
okno na szary , pokry ty niegiem krajobraz. Po jakim czasie nawiza do tematu rozmowy .
Nie odpowiedzielicie zwrci si do Putina, patrzc mu w oczy .
Ten w kocu si zgodzi. Zdaniem Jelcy na nikt nie wiedzia o tej rozmowie ani o wanej
decy zji, ktra wtedy zapada.

W nocy 19 grudnia zliczono gosy po wy borach, ktry ch wy niki cz ludzi zawzicie staraa si
podway , chocia uznano, e przebiegay bez wikszy ch nieprawidowoci. Okazao si, e
Jedno odniosa oszaamiajcy sukces. Partia komunisty czna z 24 procentami uzy skaa wikszo
wzgldn i umocnia swj stan posiadania w parlamencie, ale Jedno zaja drugie miejsce,
zdoby wajc 23 procent gosw. Sojusz ukow-Primakow, ktremu jeszcze kilka miesicy
wczeniej wrono pewne zwy cistwo, zosta w ty le z jedy nie 13 procentami gosw. Obaj
polity cy ucierpieli z powodu negaty wnego wizerunku w telewizji, co ostatecznie doprowadzio do
ich poraki. Jaboko i nowa koalicja liberalna zwizana z Jelcy nem, Sojusz Si Prawicowy ch, ktr
popar te Putin, wy powiadajc pod jej adresem troch ciepy ch sw, uzy skay razem niemal
ty le samo gosw, co sojusz by y ch premierw. Podczas wieczoru wy borczego Jelcy n,
oczekujc zwy cistwa, pi szampana, ale po ty m, jak komisja zacza podawa wy niki, poszed
spa niepewny . Gdy si zbudzi, na nowo utwierdzi si w przekonaniu, e jego wiara w Putina
by a suszna36. Pniej chwali si, e pokierowa Putinem w taki sposb, e pokonujc zawzity
opr [elit polity czny ch na Kremlu i nie ty lko], wy nis go z mroku anonimowoci wprost na fotel
prezy dencki. Crka Jelcy na Tatiana dodaa: Naprawd nie by o atwo umieci Putina na ty m
stanowisku to by a najtrudniejsza rzecz, jak kiedy kolwiek udao nam si przeprowadzi37.
Jelcy n traktowa ten sukces jako swoj spucizn; miao to nada nowy ksztat pastwu, ktre
osobicie pielgnowa i podnis z ruin po Zwizku Radzieckim. Pierwszy raz od pocztku swojej
burzliwej prezy dentury mg polega na prorzdowej wikszoci w Dumie, co dawao szans na
zniwelowanie paraliujcej Rosj na drodze do transformacji rnicy zda. W cigu szeciu
ostatnich miesicy sprawowania urzdu mg wreszcie scementowa swoj strategi polity czn,
a nawet nada jej nowy kierunek. Ty mczasem niespodziewanie ogosi rezy gnacj.
28 grudnia Jelcy n siedzia przed ozdobion choink w sali bankietowej Kremla i nagry wa
trady cy jne ordzie noworoczne do narodu. Kiedy skoczy , zacz si ali, e dokucza mu
chry pka i nie jest zadowolony z wy stpienia. Pomimo protestw czonkw ekipy telewizy jnej
poprosi, eby wrcili za trzy dni i nagrali cao od nowa. By to fortel, ale zdaje si, e w tamtej
chwili nikt oprcz niego nie zdawa sobie z tego sprawy . Wrci do rezy dencji i jeszcze tego
samego dnia wezwa szefw kancelarii, obecnego i by ego, swoich dwch najbliszy ch
doradcw. Powiedzia im co, co wprawio ich w zdumienie; zdradzi, e dokadnie w sy lwestra
zamierza zrzec si urzdu. Szy kowa ostatni, wielk, brzemienn w skutki niespodziank dla kraju.
Zamierza zakoczy swoj prezy dentur wraz z kocem milenium i pozwoli Wadimirowi
Putinowi rozpocz nowe ty siclecie. Rano zaprosi Putina na Kreml i poinformowa go, kiedy
dojdzie do realizacji tego, co pitnacie dni wczeniej rozwaali ty lko teorety cznie. Od razu
odniosem wraenie, e zasza w nim zmiana pomy la Jelcy n, kiedy zobaczy premiera38. Ich
spotkanie odby o si w konkretnej atmosferze narady szczegowej i pozbawionej zbdny ch
emocji. Omwili rozporzdzenia, ktre zamierza wprowadzi Jelcy n, a potem Putin, kwestie
powtrnego nagrania ordzia noworocznego, poinformowania o wszy stkim sub wojskowy ch
i sub bezpieczestwa oraz przekazania teczki zawierajcej kody potrzebne do odpalenia
rosy jskiego arsenau nuklearnego. Po rozmowie wy szli z gabinetu Jelcy na nieco skrpowani
wspln obecnoci w tak publiczny m miejscu. Jelcy na korcio, eby zamieni z Putinem jeszcze
kilka sw. Zachowali jednak milczenie, podali sobie rce, a potem prezy dent uciska premiera
i serdecznie go poegna. Nastpne spotkanie wy znaczy li na noc sy lwestrow39.
30 grudnia Putin zastpi Jelcy na podczas balu na Kremlu. Zwrcono uwag na nieobecno
prezy denta, ale wszy scy wiedzieli o jego czsty ch problemach zdrowotny ch, wic nie
przy wizy wano szczeglnej wagi do tego faktu. Pomimo witecznej atmosfery Putin powici
du cz swojego przemwienia wojnie w Czeczenii, ktra po obleniu Groznego przez wojska
rosy jskie zacza si zmienia w krwaw ani. Miasto lego w gruzach; wy gldao tak jak adne
inne miejsce w Rosji ani nigdzie indziej od czasw Wielkiej Wojny Ojczy nianej. Ty sice
cy wilw by o uwiziony ch wrd ruin, chowao si w piwnicach bez elektry cznoci, ogrzewania
ani biecej wody . Dua cz Groznego wci znajdowaa si w rkach rebeliantw, ktrzy
dalej strzelali do prbujcy ch odbi miasto rosy jskich onierzy . Asan Maschadow ponownie
wezwa do przerwania ognia, chocia jednoczenie poprzy sig dalsz walk. Nawet gdy by
wojna trwaa dziesi lat, Rosji nie uda si zniewoli Czeczenii ani jej narodu deklarowa40.
Dziaania wojenne si zaostrzy y , a ty mczasem Europa i Stany Zjednoczone coraz ostrzej
kry ty koway Rosj za postpujcy kry zy s humanitarny . Ujawniono midzy inny mi dowody na
to, e rosy jscy onierze, prowadzc akcj oczy szczania wy zwolony ch tery toriw, wy konuj
dorane egzekucje. Wy glda na to, e onierze w kontrolowany ch przez Rosjan rejonach
Czeczenii maj woln rk, by do woli grabi i pldrowa tamtejsze miejscowoci; wielu ludzi po
powrocie do domw odkry wa, e zostay doszcztnie ogoocone ze sprztw i inny ch dbr
pisaa organizacja Human Rights Watch w licie do Rady Bezpieczestwa ONZ, apelujc
o wszczcie ledztwa w sprawie przestpstw wojenny ch41. Na Kremlu Putin odpiera zarzuty
osb zaniepokojony ch okruciestwem tej wojny , mwic, e obowizkiem Rosji jest
unicestwienie bezczelny ch i zuchway ch rebeliantw bez wzgldu na cen. Niestety zwrci
si do goci przed wzniesieniem toastu noworocznego nie wszy stkie kraje Zachodu to rozumiej,
ale nie zgodzimy si na upokarzanie dumy narodowej Rosjan ani zagroenie dla integralnoci
pastwa42.
Jelcy n zbudzi si nastpnego dnia wczenie rano i zanim wy szed z domu, by uda si na
Kreml, powiedzia onie Nainie o swoim zamiarze przekazania prezy dentury . Cudownie!
krzy kna. Nareszcie! Ty lko sze osb wiedziao o ty m, kiedy ostatni raz jecha na Kreml jako
prezy dent. Nawet jego ochrona ani pracownicy nie znali prawdy jak zwy kle zostawili na jego
biurku poczt, plan zaj i inne dokumenty . Wooszy n, szef kancelarii prezy denta, przy nis pismo
potwierdzajce, e rezy gnacja uprawomocni si o pnocy . Jelcy n kaza wezwa Putina, ktry
przy by dokadnie o wp do dziesitej, i przeczy ta na gos tre rozporzdzenia. Popatrzy na
Putina. Ten umiechn si nieco zakopotany , a potem ucisn Jelcy nowi rk. Jelcy n nagra
nowe ordzie, a Jumaszew zawiz je wozem opancerzony m do wiey telewizy jnej Ostankino
z poleceniem emisji w samo poudnie. Kiedy nowe ty siclecie zaczo si na Pacy fiku, by co
godzina pokony wa kolejne strefy czasowe i w kocu dotrze do Rosji, Jelcy n ostatni raz zwrci
si do drogich przy jaci.
Nieraz sy szaem, jak ludzie mwili, e kiedy Jelcy n przy ssie si do wadzy , to ju nigdy
z niej nie zrezy gnuje powiedzia. To nieprawda.
Tumaczy , e chce ustanowi wany precedens dobrowolnego przekazania wadzy
nastpcy , ale nie zamierza czeka do zaplanowany ch na czerwiec wy borw prezy denckich.
Rosja powinna zacz nowe ty siclecie z nowy mi polity kami, nowy mi twarzami, nowy mi
ludmi, ktrzy s inteligentni, silni i peni energii, a my , ktrzy przez ty le lat stalimy u steru
wadzy , musimy odej.
Jelcy n usun niewidoczny py ek z oka i zakoczy efektowny m osobisty m apelem do
mieszkacw kraju, ktry m rzdzi przez osiem lat:
Pragn was poprosi o wy baczenie: za niespenione marzenia i rzeczy , ktre zdaway si
atwe, [ale] okazay si tak strasznie trudne. Prosz o wy baczenie, e nie udao mi si uczy ni
zado nadziejom ludzi, ktrzy uwierzy li mi, gdy obiecy waem skok cy wilizacy jny z szarej,
pogronej w marazmie totalitarnej przeszoci do jasnej, pomy lnej, cy wilizowanej przy szoci.
Wierzy em w t wizj. Wierzy em, e zdoamy pokona jedny m susem ten dy stans. To si nam
nie udao43.

L udmia nie ogldaa wy stpienia Jelcy na, ale pi minut po transmisji zatelefonowaa do niej

przy jacika.
Winszuj ci, Luda powiedziaa.
A ja tobie odpara Ludmia, sdzc, e skadaj sobie y czenia noworoczne44.
Przy jacika musiaa wy tumaczy Ludmile, e jej m wanie obj stanowisko penicego
obowizki prezy denta kraju. Putin nie wy jawi jej sekretu Jelcy na po pierwszy m spotkaniu 14
grudnia ani nie zdradzi szczegw, kiedy plan zostanie zrealizowany , co ustalili podczas drugiego
spotkania 29 grudnia. Usy szaa t wie razem z ca reszt Rosji. Moskiewska kariera Putina
rozwijaa si tak szy bko, e czasami Ludmia nie moga si nadziwi, e wy sza za m za
mczy zn, ktry jeszcze wczoraj by nikomu nieznany m pracownikiem administracji
w Petersburgu45.
Tak jak si obawiaa, kiedy Wadimir wrci do pracy w FSB, ich y cie rodzinne znowu zostao
ograniczone. Crki, jedna pitnasto-, druga trzy nastoletnia, przerway nauk
w niemieckojzy cznej szkole, do ktrej uczszczay od przy jazdu do Moskwy ; zastpiy j
pry watne lekcje w domu. Ochroniarze towarzy szy li im podczas rzadkich wy j do teatru albo do
kina. Po powrocie Putina do FSB Ludmia musiaa zakoczy znajomo z poznan jeszcze
w Petersburgu Irene Pietsch, on niemieckiego bankiera. Wcale nie by a szczliwa
twierdzia Pietsch. Irene napisaa pniej ekscy tujc ksik o Putinach pod ty tuem Kruche
przyjanie (Heikle Freundschaften), w ktrej opisaa ich burzliwe maestwo46. Mona w niej
przeczy ta, jak Ludmia skary a si, e m nie pozwala jej korzy sta z karty kredy towej
niewtpliwie zaniepokojony skandalem, ktry wy buch wok crek Jelcy na i artowaa, e
y cie Wadimira przy pomina egzy stencj wampira. Ta izolacja mnie przeraa zwierzy a si
Ludmia, koczc przy ja z Pietsch. Nie moemy ju podrowa, gdzie chcemy . Nie
moemy mwi, co my limy . A przecie dopiero co zaczam prawdziwe y cie. Mowi te
zdarzao si podwaa jej zdanie i si z nim nie liczy . Podczas pewnego wsplnego weekendu na
daczy w Archangielskoje powiedzia Pietsch, e kademu, kto wy trzy ma trzy ty godnie
w towarzy stwie Ludmiy , naley si pomnik47. Teraz Ludmia miaa zosta pierwsz dam
wej w nowoczesn, ty pow dla wiata zachodniego rol, do ktrej Rosjanie mieli
ambiwalentny stosunek. Twierdzia, e dowiedziawszy si o nowy m stanowisku ma, rozpakaa
si, bo zrozumiaa, e to koniec ich pry watnoci co najmniej na trzy miesice, do wy borw
prezy denckich, a moe i na cztery lata48.
Po ordziu Jelcy na Putin zwoa zebranie Rady Bezpieczestwa, ktrej przewodniczy do czasu
powoania go na stanowisko premiera przed ledwie czterema miesicami. W Radzie zasiadali
midzy inny mi najwaniejsi czonkowie Dumy i Rady Federacji, a take ministrowie obrony
narodowej i spraw wewntrzny ch oraz szefowie wy wiadu. Osoby znajdujce si na sali by y
w Moskwie duej od niego i miay o wiele bogatsze dowiadczenie, jeli chodzi o prac w rzdzie
i w ogle o polity k. Teraz wszy scy uwanie suchali, gdy przedstawia im swoje priory tety . Nie
zamierza zmienia kierunku rosy jskiej polity ki zagranicznej, ale zasy gnalizowa nadejcie nowej
epoki w kwestiach militarny ch Rosja miaa ulepszy swj arsena i zaj si problemami
socjalny mi odby wajcy ch sub onierzy , co ostatnio zaniedby wano. Zwrci uwag na
rzucajc si w oczy nieobecno prokuratora generalnego Jurija Skuratowa, ktrego ledztwa
w znaczny m stopniu przy czy niy si do wy niesienia go na ten urzd, lecz po chwili ostentacy jnie
doda, e zdaje si, i ty mczasowo penicy obowizki prokuratora Wadimir Ustinow dobrze
sobie radzi. Jego uwagi by y krtkie, niemal zdawkowe, biorc pod uwag okolicznoci. Zachca
do zwikszenia czujnoci w nowy m roku, szczeglnie w obliczu katastrofalny ch skutkw, do jakich
miaa doprowadzi tak zwana pluskwa milenijna Y2K, czy li problem zapisu daty w programach
komputerowy ch wraz z nastaniem 2000 roku, co w najwikszy m stopniu zajmowao uwag
mediw przy najmniej do ogoszenia przez Jelcy na rezy gnacji.
Putin nagra wasne ordzie noworoczne, ktre w normalnej sy tuacji powinien wy gosi
Jelcy n. O pnocy telewizja wy emitowaa je ze studia w Moskwie. Zacz od przedstawienia si
w pozy ty wny m wietle. Powiedzia, e zamierza tej nocy usi z rodzin przed telewizorem, by
wy sucha przemwienia Jelcy na, sprawy przy jy jednak inny obrt. Zapewni telewidzw,
e krajowi ani przez minut nie grozi bezrzd, i przy sig, e nie porzuci wy sikw
zmierzajcy ch do przy wrcenia w pastwie prawa i porzdku. Obiecuj, e wszy stkie prby
dziaania sprzecznego z rosy jskim prawem i konsty tucj zostan zduszone w zarodku. Na kocu
zoy hod pierwszemu prezy dentowi: Dopiero za jaki czas bdziemy w stanie doceni wag
tego, co Bory s Jelcy n uczy ni dla Rosji.
Przy gotowujc si do opuszczenia Kremla, Jelcy n zatrzy ma si na kory tarzu przed swoim
gabinetem teraz ju gabinetem Putina i wy j z kieszeni piro, ktry m podpisa swj ostatni
dekret. Kiedy stanli przed drzwiami paacu, da je Putinowi. By midzy nimi wy rany kontrast
zarwno jeli chodzi o temperament, jak i wy gld. Putin twierdzi pniej, e nie czy y ich
szczeglnie bliskie stosunki. Na pewno nie by y tak serdeczne jak uczucia, ktre y wi do
Sobczaka. Mog powiedzie, e dopiero kiedy zaczlimy rozmawia o jego rezy gnacji,
dostrzegem w nim pewne oznaki y czliwoci wspomina ich wzajemne relacje Putin49.
Odchodzc, Jelcy n pragn powiedzie swojemu nastpcy co wanego o ciarze, ktry
spocz na jego barkach. Opiekuj si Rosj rzek. Dbaj o ni. Na kremlowskim dziedzicu
agodnie prszy nieg, kiedy postawny , lecz wy niszczony stary prezy dent wsiad do
opancerzonego samochodu, ktry mia go zawie do domu. Bill Clinton zatelefonowa do niego
w drodze do daczy , ale Jelcy n kaza swojemu asy stentowi poprosi amery kaskiego prezy denta,
by ten zadzwoni pniej. Pojecha do domu i od razu pooy si spa50.
Jeszcze tego samego dnia Putin podpisa swoje pierwsze rozporzdzenie. By to
siedmiostronicowy dokument, nad ktry m podwadni Jelcy na pracowali od dwch dni, chocia on
sam twierdzi, e do koca nie zna jego treci51. Przy znawa Jelcy nowi szeroki zakres wiadcze
i przy wilejw naleny ch mu jako by emu prezy dentowi, midzy inny mi pensj, osobisty
personel, a take prawo do korzy stania z daczy , w ktrej spdzi du cz swojej drugiej
kadencji, ratujc nadszarpnite zdrowie. Ponadto gwarantowa mu immunitet chronicy go przed
oskareniami oraz zabezpieczajcy majtek i dokumenty przed wgldem lub rekwizy cj. Jedny m
podpisem zoony m za pomoc pira odziedziczonego po Jelcy nie Putin oddali zagroenie ze
strony Skuratowa, ktre niemal przekrelio dokonania by ej gowy pastwa.
Nastpnie Putin zaserwowa wasn noworoczn niespodziank. Razem z Ludmi, swoim
nastpc w FSB Nikoajem Patruszewem, jego on i pewny m popularny m piosenkarzem udali
si w niezapowiedzian podr do Dagestanu. Putinowie uprzedzili crki, e nie wrc na noc do
domu, ale nie powiedzieli, dokd si wy bieraj. Ju wrczy li im prezenty ich pierwsze
komputery i zostawili dziewczy nki w Moskwie z siostr Ludmiy i jedn z przy jaciek Maszy .
Po przy locie do Dagestanu Putin i jego wita wsiedli na pokad trzech migowcw wojskowy ch
i polecieli w kierunku Gudermes, drugiego pod wzgldem wielkoci miasta Czeczenii, niedawno
odbitego z rk czeczeskich buntownikw. Ale wskutek niesprzy jajcy ch warunkw
atmosfery czny ch widoczno spada tak bardzo, e migowce musiay zawrci. Kiedy wy bia
pnoc i zaczo si nowe ty siclecie, wci znajdowali si w powietrzu. Mimo to otworzy li dwa
szampany i podawali je sobie z rk do rk, pijc wprost z butelek, bo nie mieli kieliszkw. Po
ldowaniu w stolicy Dagestanu Machaczkale przesiedli si do samochodw wojskowy ch i pod
siln eskort ruszy li w dwuipgodzinn podr ldem do Czeczenii. Ju niemal witao, gdy Putin
odwiedzi obz stacjonujcy ch tam rosy jskich onierzy . Wy gldali na zmczony ch
i zdezorientowany ch, jakby nie dowierzali wasny m oczom wspominaa t chwil Ludmia.
Zdawao im si, e ni52. W Gudermes panowa spokj, ale niecae czterdzieci kilometrw
dalej Grozny przey tej nocy jedno z najciszy ch bombardowa. Ubrany w golf Putin znowu
rozda ordery i okolicznociowe noe. Chc, eby cie wiedzieli, e Rosja jest wam niezmiernie
wdziczna za to, co robicie oznajmi Putin onierzom podczas apelu. Tu nie chodzi jedy nie
o przy wrcenie Rosji honoru i godnoci. Chodzi o to, eby powstrzy ma rozpad Federacji
Rosy jskiej. Skoczy a si epoka Jelcy na. Nastaa epoka Putina.
CZ TRZECIA
 ROZDZIA 11

ZOSTA DRUG PORTUGALI

W adimir Putin nigdy wczeniej nie zosta wy brany na aden urzd w wy borach i teraz te
rzadko udziela si w kampanii przed gosowaniem, ktre z powodu rezy gnacji Jelcy na przesunito
z czerwca na 26 marca 2000 roku. Jako premier jedy nie naszkicowa swoj wizj Rosji, nie
wdajc si w szczegy . Jedy ny m miejscem, gdzie pojawi si jego program wy borczy czy te
co w rodzaju planu polity cznego, by manifest na stronie internetowej rzdu, opublikowany 28
grudnia, w dniu, gdy Jelcy n podj zaskakujc decy zj o przekazaniu wadzy . Dokument
przy gotowao Centrum Rozwoju Strategicznego, grupa ekspertw stworzona przez Germana
Grefa, ekonomist i koleg Putina z administracji Anatolija Sobczaka1. W ty m zawierajcy m
pi ty sicy sw dokumencie pod ty tuem Rosja na progu nowego milenium Putin szczerze
przy zna, e znaczenie spoeczno-ekonomiczne Rosji na wiecie wy ranie spado. W latach
dziewidziesity ch warto produktu krajowego brutto zmalaa o poow i obecnie stanowia
jedn dziesit PKB Stanw Zjednoczony ch lub jedn pit PKB Chin. Dopiero po pitnastu
latach zdecy dowanego wzrostu ekonomicznego Federacja Rosy jska mogaby osign pod ty m
wzgldem poziom takich pastw jak Portugalia albo Hiszpania.
W tekcie mona przeczy ta: Rosja znalaza si w trudny m momencie swojej historii. Po raz
pierwszy od dwustu, trzy stu lat pojawio si realne zagroenie, e spadnie do drugiego albo nawet
trzeciego szeregu pastw na wiecie. Mamy coraz mniej czasu, eby temu zapobiec2. Recept
na t sy tuacj miao by przy wrcenie jednoci narodowej, patrioty zmu i silnej wadzy
centralnej nie restauracja oficjalnej ideologii pastwowej pod jakkolwiek przy kry wk, lecz
dobrowolna umowa spoeczna, ktra pozwoli ustanowi zwierzchnictwo pastwa nad
chaoty czny mi, dzielcy mi spoeczestwo aspiracjami poszczeglny ch oby wateli. Manifest by
utrzy many w natchniony m, niemal religijny m tonie, jakby Putin dzieli si z oby watelami
osobisty m odkry ciem drogi rodka midzy autory tarn histori a demokraty czn przy szoci,
ktr powinna poda Rosja. Rosja potrzebuje silnej wadzy i musi j dosta. Nie nawouj do
wprowadzenia sy stemu totalitarnego. Historia dowodzi, e wszy stkie dy ktatury , wszy stkie
autory tarne formy rzdw szy bko przemijaj. Ty lko sy stemy demokraty czne maj szans
przetrwa duej3.
Putin ju stan na czele pastwa, wic podczas swojej krtkiej kampanii wy strzega si dziaa
stricte polity czny ch. Nie organizowa wiecw, nie wy gasza przemwie i odmawia udziau
w debatach z kontrkandy datami. Prowadzona przez niego akcja wy borcza odzwierciedlaa jego
oschy charakter i lekcewacy stosunek do spotka z wy borcami na poziomie lokalny m,
wy znaczaa odmienny sty l nowoczesnej kampanii polity cznej. Ju kilka dni po objciu urzdu
ty mczasowego prezy denta Putin przecign na swoj stron potencjalny ch ry wali, zy skujc
siln przewag nad opozy cj. Przed kocem sty cznia 2000 roku blok polity czny Jedno zawiza
sojusz nie z demokratami ani liberaami, lecz z parti komunisty czn. Jedno i komunici
podzielili si stanowiskami w rny ch komisjach, a odsunli od nich Jewgienija Primakowa,
a take Siergieja Kirijenk ktry po stracie teki premiera zosta deputowany m i Grigorija
Jawlinskiego, gwnego reprezentanta liberaw w rosy jskiej polity ce. W odpowiedzi ich
zwolennicy zbojkotowali Dum, wy kry stalizowaa si zatem lojalna wobec Kremla wikszo
skadajca si z wy znawcw rny ch wiatopogldw. By o coraz bardziej jasne, e kwestie
ideologiczne znaczy y dla Putina mniej ni posiadanie zdy scy plinowanej, ulegej wikszoci we
wadzach ustawodawczy ch.
Ty dzie pniej ukow wy brany w grudniu ponownie na mera Moskwy ogosi, e nie
zamierza konkurowa z Putinem o prezy dentur. Primakow w przeddzie wy borw
parlamentarny ch zapowiedzia swj udzia w wy cigu o fotel prezy dencki, ale po dwch
ty godniach te si wy cofa. Czuj, e naszemu narodowi wci daleko do cy wilizowanego
spoeczestwa i prawdziwej demokracji stwierdzi z gorzk rezy gnacj4. Do poowy lutego,
zanim zacza si oficjalna kampania wy borcza, najgroniejsi ry wale Putina ci sami, ktrzy tak
przeraali Jelcy na u schy ku prezy dentury po prostu si wy kruszy li. Przy wdcy regionalni,
jeden po drugim, udzielali poparcia Putinowi nawet Wadimir Jakowlew z Petersburga, cho
kandy dat na prezy denta cztery lata wczeniej nazwa go Judaszem. Okazao si, e wy bory
prezy denckie, ktry ch perspekty wa drczy a Bory sa Jelcy na podczas jego ostatnich miesicy
jako gowy pastwa, by y niemal kompletnie pozbawione dramaty zmu. Stay si nie ty le
demokraty czn ry walizacj kandy datw, ile referendum poparcia dla czowieka zajmujcego
ju w urzd. Ty lko gubernator Wasilij Starodubcew, komunista z Tuy , zadeklarowa poparcie
dla jednego z przeciwnikw Putina, innego komunisty , Giennadija Ziuganowa. Jeeli nie ma
konkurentw, to demokracja nie istnieje, a jeli demokracja nie istnieje, to po co zburzy limy
nasz kraj? py ta5.
Putin powiedzia Jelcy nowi, e nie lubi kampanii wy borczy ch. Teraz t niech wzmocnia
pogarda dla obietnic wy borczy ch; uwaa je za rzucane przez polity kw kamstwa nie do
zrealizowania. Umniejsza te warto spotw telewizy jny ch, mwic, e s niestosowny m
sposobem manipulowania atwowiern rzesz konsumentw. Podczas wizy ty w zwizany m
z przemy sem wkienniczy m miecie Iwanowo zapowiedzia, e zrezy gnuje z prawa do czasu
antenowego w telewizji, ktry przy sugiwa wszy stkim kandy datom, by mogli zaprezentowa
swoje y ciory sy i programy polity czne. Te spoty s zwy czajny mi reklamami powiedzia,
zaprzeczajc wasnemu uznaniu dla telewizji jako medium ksztatujcego wizerunek publiczny .
W mojej kampanii nie mam zamiaru zastanawia si, czy waniejsze s tampaksy , czy
snickersy . Mimo to za kulisami sztab Putina zatrudni specjalistw organizujcy ch przebieg
kampanii. Przewodzi im Dmitrij Miedwiediew, mody asy stent, ktry przy jecha z Putinem
z Petersburga. Zesp przeprowadzi zgrabn akcj utrwalajc wizerunek osobisty i polity czny
Putina wy korzy sta wszy stkie sprawdzone metody stosowane w nowoczesnej polity ce, ale nie
podkrela wagi wartoci demokraty czny ch. W efekcie Putin zy ska wizerunek czowieka
stojcego ponad polity k stratedzy osignli sukces przewy szajcy najmielsze oczekiwania.
Telewizja publiczna poprosia go o dugi wy wiad powicony jego y ciu zapewne zdaniem
Putina nie by to spot reklamowy , lecz peni dokadnie t funkcj a sztab wy borczy opublikowa
seri rozmw przeprowadzony ch z kandy datem na prezy denta w cigu szeciu dni przez troje
dziennikarzy .
Te wy wiady wy dano jako ksik pod ty tuem Ot pierwogo lica, co dosownie tumaczy si
jako pierwsza osoba, ale moe te oznacza kogo cieszcego si najwikszy m autory tetem
przy wdc lub szefa. Bory s Bieriezowski, ktry wci kontrolowa pierwszy kana telewizji
publicznej, cho jego wpy wy na Kremlu drasty cznie zmalay (ju od 1998 roku nie spoty ka si
z Jelcy nem), sfinansowa druk wy wiadu-rzeki, liczc na to, e przy podoba si Putinowi.
Pastwowa komisja wy borcza zakazaa sprzeday tej ksiki, tumaczc, e grozioby to
naruszeniem zasad kampanii, wic sztab wy borczy Putina po prostu wy kupi cay nakad
i rozdawa wy borcom darmowe egzemplarze6.
W wy dawnictwie ty m Putin, Ludmia i kilka inny ch znajcy ch go od wielu lat osb
opowiadao o nim w swojski, niekiedy za nawet zupenie szczery sposb; z caoci wy ania si
obraz zwy kego faceta, a jednoczenie niekwestionowanego, bezkonkurency jnego wadcy
licznego, wielkiego niegdy narodu, ktry wci prbowa zbudowa swoj tosamo po ostatnim
okresie zawirowa. Putinowi udao si da wy raz dumie z wy chowania w radzieckim duchu
oraz z kariery w KGB, a jednoczenie odci si od bdw i wad Zwizku Radzieckiego.
Kademu czy telnikowi mia do powiedzenia co, z czy m ten mg si identy fikowa; by
zwolennikiem zarwno przeszoci, jak i nowej demokracji, patriot, a zarazem czowiekiem
religijny m. Nikt naprawd nie wiedzia, jakie przekonania ma Putin, bo zdawao si, e popiera
wszy stko. Podczas kilku miesicy , ktre miny od pocztku jego prezy dentury , py tanie Kim jest
Putin? by o powtarzane niczy m refren piosenki przez dziennikarzy , ludzi nauki, inwestorw,
przedstawicieli zagraniczny ch rzdw oraz ich agencje wy wiadowcze, midzy inny mi CIA ta
czy m prdzej zaprzga swoich anality kw do pracy nad jego dossier, w czy m miay im pomc
rozmowy z ludmi znajcy mi go od czasw, gdy by nikomu nieznany m szeregowy m
urzdnikiem7.

P rowadzona przez Miedwiediewa kampania polegaa na ty m, by po prostu umoliwi Putinowi

wy kony wanie oficjalny ch obowizkw premiera i ty mczasowego prezy denta. Oczy wicie
nieprzy padkowo te obowizki wizay si z podrami po cay m kraju i transmitowany mi przez
telewizj spotkaniami, ktre odwoy way si do potrzeb i uczu caego przekroju spoeczestwa
rosy jskiego. Jednego dnia wizy towa podmoskiewskie centrum kosmiczne, nastpnego platform
wiertnicz w Surgucie. Przewodniczy zebraniom swoich doradcw do spraw bezpieczestwa
i goci premiera Wielkiej Bry tanii Tony ego Blaira. Przy rzek, e do koca wiosny wszy scy
pracownicy otrzy maj zalege wy nagrodzenie. Podnis pace o 12 procent, a potem jeszcze raz
o 20 procent, co dao mu wzrost popularnoci porwny walny co najmniej z reakcj
spoeczestwa na wojn w Czeczenii8. Putin nie znia si do debat z kontrkandy datami, ale jego
sprawozdania z pracy rzdu pojawiay si w mediach o wiele czciej ni jakiekolwiek
wy powiedzi ry wali. Niczego nie obiecy wa, przedstawia ty lko konkrety .
Kiedy majca trwa miesic kampania oficjalnie si zacza, opublikowa w trzech gwny ch
gazetach list do wy borcw, w ktry m dawa im do zrozumienia, e oto publicznie zry wa z Rosj
epoki Jelcy na. Machina rzdowa si sy pie napisa. Jej silnik, wadza wy konawcza, dawi si
i krztusi przy kadej prbie uruchomienia9. Obieca walk z przestpczoci i owiadczy , e
wojna w Czeczenii jest starciem z kry minalistami, a nie z ruchem wolnociowy m, ktry stara
si o history cznie uwarunkowane prawo do samostanowienia. Odwoujc si w ledwo
zawoalowany sposb do groby Primakowa doty czcej zwolnienia miejsca w wizieniach dla
oskarony ch o przestpstwa gospodarcze, wy ranie da do zrozumienia, e nie zamierza cofa
podjty ch w ubiegej dekadzie bezadny ch decy zji pry waty zacy jny ch, ale raczej wzmocni
kontrol pastwa nad ty m ry nkiem, eby przerwa bdne koo, w ktry m skorumpowani
biznesmeni daj apwki urzdnikom rzdowy m, by wy udzi z budetu rodki przeznaczone na
wy cignicie najbiedniejszy ch oby wateli z ubstwa. Miliony ludzi w naszy m kraju ledwo wi
koniec z kocem, wszy stkiego sobie odmawiaj, nawet jedzenia twierdzi. Jest wiele starszy ch
osb, ktre zwy ciy y w Wielkiej Wojnie Ojczy nianej i uczy niy z Rosji wiatow potg,
a dzisiaj y j na granicy ndzy lub co gorsza, ebrz na ulicach. Putin uku slogan dla swojej
wizji nowej, bezpiecznej i zasobnej Rosji, w ktrej przestrzega si prawa. W ty m hale zawar
wewntrzne sprzecznoci wasnej ideologii, swojego wy ksztacenia prawniczego i kariery
w wy wiadzie, a take osobistego temperamentu. By o mu tak bliskie, e w pewny m licie uy go
dwa razy . Zapowiedzia, e Rosja stanie si dy ktatur prawa.
N ajwikszy m zagroeniem dla popularnoci Putina przed wy borami by a, jak na ironi, wojna,

ktra wy niosa go na szczy t wadzy na Kremlu. Po by skawiczny m zajciu terenw midzy

granic a rzek Terek, czemu tak entuzjasty cznie przy gldaa si opinia publiczna jesieni 1999
roku, walki utkny w martwy m punkcie i zim zmieniy si w makabry czne poty czki na
kompletnie zrujnowany ch ulicach Groznego, ktre po kolei odbijano z rk rebeliantw. Pod koniec
sty cznia 2000 roku, kiedy oddziay rosy jskie wkroczy y do stolicy Czeczenii, dowdztwo
wojskowe potwierdzio mier ty sica stu siedemdziesiciu trzech onierzy , chocia czsto
pojawiay si zarzuty , e rzd nie podaje penej liczby ofiar, bo nie uwzgldnia Rosjan spoza si
zbrojny ch oraz Ministerstwa Spraw Wewntrzny ch, midzy inny mi funkcjonariuszy FSB i ty ch,
ktrzy umarli pniej z powodu odniesiony ch ran10. Rosy jskim onierzom brakowao sprztu,
umundurowania, y wnoci i amunicji nie mogli te by pewni, czy nie zgin od wasny ch
bomb11. Gwatowny wy buch patrioty cznego ferworu towarzy szcy pierwszemu atakowi zderzy
si z rzeczy wistoci konfliktu, ktry ju trwa duej i by bardziej krwawy , ni oczekiwaa tego
wikszo Rosjan.
Putin postanowi nie zmienia takty ki, lecz raczej dokada stara, eby wikszo Rosjan nie
znaa fakty cznego stanu rzeczy . Walki trway , ale Kreml mocno ograniczy dostp dziennikarzy
do frontu, zmuszajc rosy jskie gazety i stacje telewizy jne do relacjonowania przebiegu operacji
anty terrory sty cznej niemal wy cznie z perspekty wy interesw Rosji. Podczas pierwszej
wojny media przedstawiay czeczeskich bojownikw niemal jak bohaterw romanty czny ch, co
dziaao na ich korzy , a szkodzio morale w Rosji, wic Putin nie chcia znowu do tego dopuci.
Wiadomoci o zacieky ch walkach, masowej rzezi cy wilw i o coraz mocniejszy ch dowodach
popeniany ch przez onierzy rosy jskich zbrodni wojenny ch wci wy ciekay z Czeczenii,
szczeglnie za porednictwem prasy opozy cy jnej i wiadomoci zagraniczny ch, ale majc
kontrol nad publiczn telewizj, Kreml mg blokowa takie wieci. Reporterzy , ktrzy omielili
si przedstawi konflikt z perspekty wy czeczeskiej albo bez oficjalnej akredy tacji wy dawanej
przez rosy jskie siy zbrojne musieli si liczy z aresztem lub jeszcze gorszy mi konsekwencjami.
W sty czniu rosy jskie wojsko zatrzy mao Andrieja Babickiego, reportera sponsorowanego przez
Amery k radia Liberty . onierze nie oskary li go o naruszenie zasad prezentacji wojny
czeczeskiej i nie usunli po prostu z terenu dziaa wojenny ch. Zamiast tego wy mienili go
z zamaskowany mi rebeliantami czeczeskimi na piciu rosy jskich jecw wojenny ch
potraktowali go tak, jakby by wrogiem schwy tany m do niewoli. Przy padek Babickiego wy woa
gony sprzeciw w kraju i za granic i sta si pretekstem do napisania kilku bardzo kry ty czny ch
arty kuw o Putinie i jego przeszoci w KGB.
Putin nigdy nie przy jmowa obronnego tonu; uparcie broni swoich racji, czasami ze lep
wrcz wiar w ich suszno. Traktowa kad kry ty k dziaa wojenny ch jak atak na sam Rosj.
To, czego dopuci si Babicki, by o bardziej niebezpieczne ni strzay z karabinu maszy nowego
odpowiedzia na protesty dziennikarzy , ktry m udziela wy wiadu do Ot pierwogo lica, kiedy ci
wy tknli mu, e dziennikarze w strefie walk nie uczestnicz w dziaaniach militarny ch12.
Naciskany dalej w tej sprawie stwierdzi: Widocznie inaczej interpretujemy wolno sowa.
Amery kaska sekretarz stanu Madeleine Albright poruszy a ten temat w luty m podczas wizy ty
w Moskwie i spotkania z Putinem, mimo to po trzy godzinny m spotkaniu zdawaa si oczarowana
nowy m przy wdc Rosji. Jeszcze nieraz si zdarzy o, e polity cy wy rabiali sobie o nim zdanie,
ktrego pniej aowali. Odniosam wraenie, e ma szerok wiedz, umie prowadzi dy skusj,
oczy wicie jest rosy jskim patriot i zaley mu na uoeniu normalny ch relacji z Zachodem
mwia Albright13. Pry watnie ostrzega Putina, e konflikt w Czeczenii jest jak prba ujedenia
ty gry sa, i jeszcze raz namawiaa go do szukania rozwiza na drodze negocjacji czy li za
pomoc rodkw, ktre w ogle go nie interesoway . Nie sdz, eby my zbliy li si do
znalezienia dy plomaty cznego rozwizania kwestii czeczeskiej owiadczy a. W tamty m czasie
miaa racj, ale w ostateczny m rozrachunku to on udowodni, e si nie my li.
W drugiej poowie sty cznia dowdcy czeczeskich rebeliantw, sponiewierani atakami
lotniczy mi na przy czki w Grozny m, zdecy dowali o wy cofaniu si z miasta i ruszy li wprost
w zdradziecko zastawion puapk. Rosy jski oficer kontrwy wiadu, ktry wczeniej zaaranowa
wy mian jecw, przy j sto ty sicy dolarw apwki w zamian za pomoc w ucieczce duej
grupy bojownikw przez osad w pobliu Achan-Kay . Noc 1 lutego grupa zbiegw zacza
odwrt, lecz okazao si, e droga ucieczki jest zaminowana. Gdy okrutnie przetrzebieni prbowali
przedrze si do celu, spad na nich grad rosy jskich pociskw. Zgino kilkuset Czeczecw.
Wrd ciko ranny ch by Szamil Basajew, ktry po najedzie na Dagestan sta si jedny m
z najbardziej znienawidzony ch wrogw Rosji. Podczas ucieczki mina rozerwaa mu praw stop.
Czeczecy upublicznili makabry czne nagranie wideo, na ktry m chirurg dokonuje amputacji
ich celem by o pokazanie rebeliantom i inny m zainteresowany m, e pomimo obrae Basajew
wci y je14.
6 lutego rosy jskie siy zbrojne zajy Grozny a w kady m razie to, co zostao z miasta. Ani
jeden budy nek nie unikn zniszcze; wikszo by a kompletnie zdewastowana i nie nadawaa si
do zamieszkania. Rosy jscy dowdcy zawiesili swoj flag nad urzdem administracji miasta, ale
wrd ruin nie udao im si znale obiektu, ktry zachowaby si w wy starczajco dobry m
stanie, by urzdzi w nim kwater gwn. Wadze Rosji dostarczy y drog lotnicz y wno
i rodki medy czne mieszkacom, ktrzy spdzili zim w piwnicach. Ludzie powinni rozumie, e
nie s narodem pokonany m twierdzi Putin. S narodem wy zwolony m15.
Wojna by najmniej si nie skoczy a. Kilka ty sicy czeczeskich bojownikw wy cofao si
w gry , eby doczy do swoich towarzy szy razem mogo ich by siedem ty sicy .
Maschadow i inni dowdcy wci pozostawali na wolnoci. Basajew poprzy sig dalej prowadzi
dziaania wojenne na tery torium caej Rosji i sowa dotrzy ma.

20 marca, sze dni przed wy borami prezy denckimi, Putin po raz pierwszy zawita do

Groznego. Rosy jskie oddziay wci traciy onierzy w wy niku atakw party zanckich pod stolic,
co znaczy o, e zgotowa swoim wy borcom dusz wojn, ni ktokolwiek na Kremlu by gotw
przy zna. Zim konflikt zahamowa oszaamiajcy wzrost popularnoci Putina, ale po zdawieniu
medialny ch relacji z Czeczenii kwestia ta znikna wrd inny ch tematw kampanii. Zdaniem
Putina rosy jskie siy zniszczy y wikszo duy ch, nielegalny ch grup zbrojny ch, ale istniao
wci wiele zagroe. Wanie dlatego nie powinnimy wy cofy wa wszy stkich onierzy
z Czeczenii, ty lko zostawi tam dosy oddziaw, by uporzdkowa biece sprawy . Wikszo
Rosjan nie znaa mrocznej strony prowadzonej przez Putina wojny totalnej, a jeli mieli o niej
pojcie, to niewiele ich obchodzia. Putin przy lecia do Groznego na pokadzie dwuosobowego
my liwca zbudowanego w czasach radzieckich. Gdy wy siad na py t lotniska wojskowego,
dumnie kroczy w kombinezonie pilota. Wy glda jak bohater filmu wojennego. Tego rodzaju
spektakle wkrtce stay si podstaw jego polity ki; z wielk dbaoci budowa swj medialny
wizerunek przy wdcy . Jeden z pisarzy nazwa t takty k wideokracj16. Relacja telewizy jna
z jego wizy ty w Grozny m by a tak bawochwalcza, e wielu ludzi naprawd uwierzy o, e Putin
sam siedzia za sterami my liwca.
Rezultat wy borw by z gry przesdzony . Niepewno budzia jedy nie frekwencja, bo gdy by
zagosowao mniej ni 50 procent uprawniony ch, wy nik uznano by za niewany . Przeciwko
Putinowi wy stpio dziesiciu kontrkandy datw, wikszo z nich stanowili jednak mao znani
lokalni przy wdcy albo polity cy pokroju Jurija Skuratowa, ktry wci nie mg pogodzi si ze
swoj dy misj ze stanowiska prokuratora generalnego, ale nigdy nie przedstawi adnego
z rzekomo posiadany ch dowodw obciajcy ch krg najbliszy ch wsppracownikw Jelcy na.
Najwaniejszy mi ry walami znowu by li ci, ktrzy cztery lata wczeniej rzucili wy zwanie
Jelcy nowi komunista Giennadij Ziuganow oraz Grigorij Jawlinski z partii Jaboko. Kreml
i telewizja publiczna niemal kompletnie ignoroway obu, lecz pod koniec kampanii na Jawlinskiego
spad grad spotw i doniesie telewizy jny ch przedstawiajcy ch go jako kandy data y dw,
gejw i obcokrajowcw. Ten odwoujcy si do najniszy ch insty nktw rosy jskiej opinii
publicznej atak wy nika ze strachu, e Jawlinski przecignie do swojego obozu na ty le liczn grup
liberaw spord wy borcw Putina, e konieczna bdzie druga tura wy borw. Widocznie te
obawy by y bezpodstawne albo zastosowana takty ka odniosa sukces, bo Putin ju w pierwszej
turze zdoby 53 procent gosw i zmiady Ziuganowa z wy nikiem zaledwie 29 procent oraz
Jawlinskiego z niecay mi szecioma procentami gosw. Istniay dowody , e Putinowi a take
frekwencji wy borczej pomogo wielokrotne oddawanie gosw przez niektry ch uprawniony ch
do gosowania17, ale nikt nie przy wizy wa do tego szczeglnej wagi. Putin bezapelacy jnie by
fawory tem narodu w ostatnich mniej wicej demokraty czny ch wy borach prezy denckich
w Rosji.
Dojcie Putina na szczy ty wadzy by o tak szy bkie, nieoczekiwane i zdumiewajce, e znany
rosy jski history k Roj Miedwiediew opisa je w sposb zarezerwowany raczej dla zjawisk nie
z tego wiata jako przejaw dziaania siy wy szej, ktra zesaa udrczonemu, wdzicznemu
narodowi godnego przy wdc. w history k doda, e Jelcy n wy puci wadz z rk bez
rewolucji, rozlewu krwi, paacowy ch intry g ani spiskw. Rosja zacza kolejny wiek z now
gow pastwa, ty mczasowy m prezy dentem Putinem i niemal cae spoeczestwo potraktowao
to nie jak sy gna alarmowy , lecz jak opatrznociowy dar noworoczny 18.

K ilka dni przed wy borami wci nierozwizana tajemnica zamachu bombowego na bloki
mieszkalne i zdarze w Riazaniu ktra teraz nabraa rumiecw za spraw informacji o stopniu
brutalizacji walk w Czeczenii znowu zacza zastanawia polity czny ch oponentw Putina.
Wierzy li, e maj do czy nienia ze spiskiem, a ten drobny , nudny czowiek jest jedy nie
marionetk w rkach znacznie potniejszy ch si. Niezalena Nowaja Gazieta opublikowaa
seri arty kuw sprawiajcy ch, e wiczenia terenowe w Riazaniu zaczy wy dawa si
jeszcze trudniejsze do wy janienia. W tekstach pojawiay si wy powiedzi kaprala policji, ktry
jako pierwszy wszed do budy nku, oraz oficera, ktry zbada skad chemiczny cukru i rozbroi
detonator. Gazeta znalaza te sapera 137 puku stacjonujcego w bazie nieopodal Riazania.
onierz twierdzi, e kazano mu ochrania magazy n. Okazao si, e wraz z kolegami pilnuj
kilkudziesiciu workw z napisem CUKIER. Herbata posodzona ty m cukrem miaa paskudny
smak, nie by a by najmniej sodka pisaa gazeta. onierz zoy meldunek swojemu dowdcy
plutonu, a ten poprosi znajomego eksperta o zbadanie substancji. W workach znajdowa si
materia wy buchowy heksogen. Sapera przedstawiono jedy nie jako Aleksieja P.19, a dowody
miay charakter poszlakowy , ale gazeta nie zawahaa si sugerowa, e zdarzenia w Riazaniu,
a take zamachy bombowe w Moskwie i Wogodosku nie by y aktami terrory zmu
wy mierzony mi w pastwo, lecz raczej przez nie zorganizowany mi.
Dlaczego heksogen skadowano w bazie sub specjalny ch i po co przechowy wano go
w workach na cukier? py taa gazeta. Zdaniem saperw takiej iloci materiaw
wy buchowy ch nie transportuje si ani nie przechowuje w ten sposb, bo by oby to zby t
niebezpieczne. Ju p kilograma wy starczy oby do wy sadzenia w powietrze maego budy nku20.
Autorzy arty kuw postawili tez, e dojcie Putina do wadzy mogo zatem nie by prezentem od
opatrznoci, lecz nastpstwem niewy obraalnego grzechu. 16 marca dokonano cy berataku na
redakcj, niszczc nastpny numer gazety .
Tego samego dnia FSB, ktra od jesieni zachowy waa milczenie w sprawie zamachw,
zwoaa konferencj prasow, aby ogosi, e w toku ledztwa wy kry a rozleg sie buntownikw
uczestniczcy ch w przeprowadzeniu atakw przy gotowany ch, zdaniem rzecznika prasowego,
w Czeczenii21. FSB wprowadzia te istotne zmiany do swoich nowy ch raportw, szczeglnie
w punktach doty czcy ch materiaw wy buchowy ch. Obecna wersja mwia, e terrory ci uy li
mieszanki oglnodostpny ch nawozw, a nie produkowanego i pilnie strzeonego przez armi
heksogenu. Sprzeczne i zmienne sprawozdania FSB daway do my lenia nawet ty m, ktrzy
skaniali si ku teorii, e za zamachami stali terrory ci. W udzielany ch przy okazji prowadzenia
kampanii wy wiadach zebrany ch w ksice Ot pierwogo lica Putin sprzeciwi si ty m
podejrzeniom, mwic, e to szalone wy my sy . Nikt w rosy jskich subach specjalny ch nie
zdoby by si na tak zbrodni wobec swoich rodakw stwierdzi. Sama my l o ty m jest
niemoralna. Moim zdaniem to element wojny informacy jnej wy toczonej przeciwko Rosji22.
Kto miaby dy do tej wojny ? Tego Putin nie wy jani.
Ziuganow i Jawlinski poruszy li te kwestie w swoich kampaniach wy borczy ch. NTV, niezalena
stacja koncernu Media-Most, ktrego wacicielem by Wadimir Gusiski, take powtarzaa te
oskarenia. Zorganizowaa debat w ratuszu, w jej trakcie mieszkacy Riazania zadawali py tania
rzecznikowi FSB i wy miewali jego nieprzekonujce odpowiedzi. W pewnej chwili rzecznik
pokaza zebrany m zapiecztowan skrzy nk; twierdzi, e wewntrz znajduj si wszy stkie
dowody , ale oczy wicie nie mg jej otworzy . To by o groteskowe, teatralne zagranie. Wbrew
oficjalny m zaprzeczeniom media i przedstawiciele opozy cji zaczli tworzy z pojedy nczy ch
incy dentw i raportw teori spisku, ktry mia spowodowa, e Putin zajmie najwy sze
stanowisko w pastwie. Arty kuy w prasie lokalnej i zagranicznej publikowane latem przed
zamachami i w owy m czasie do powszechnie ignorowane nagle nabray nowego znaczenia;
przewidziay rzekomo rozwj wy padkw, chocia wtedy wy dawao si, e chodzi
o wprowadzenie stanu wy jtkowego i odwoanie wy borw parlamentarny ch, a nie wszczcie
nowej wojny w Czeczenii ani wepchnicie na szczy ty wadzy szefa jelcy nowskiej Rady
Bezpieczestwa i dy rektora FSB. Na przy kad w lipcu 1999 roku emery towany pukownik
i dziennikarz Aleksander ilin napisa dla Moskowskiej Prawdy arty ku zaty tuowany Burza
w Moskwie, w ktry m przewidy wa moliwo atakw terrory sty czny ch na budy nki rzdowe,
co miao zdy skredy towa mera ukowa23.
Bliskie kontakty Bieriezowskiego z Czeczecami i inny mi buntownikami na Kaukazie
utrzy my wane w trakcie pierwszej wojny czeczeskiej i po jej zakoczeniu zdaniem wrogw
oligarchy mogy wiadczy o jego zaangaowaniu w zamachy , wiza z nimi bowiem nadziej
na zablokowanie sojuszu ukowa z Primakowem. Bieriezowski startowa w wy borach jako
reprezentant kaukaskiej Republiki Karaczajo-Czerkieskiej i zdoby miejsce w Dumie. Ponadto
sam przy zna, e spoty ka si z bojownikami czeczeskimi, midzy inny mi z Basajewem,
i przekaza im due kwoty za uwolnienie schwy tany ch zakadnikw. Ze stenogramu rozmowy
przy pisy wanej Bieriezowskiemu i czeczeskiemu przy wdcy Mowadiemu Udugowowi wy nika,
e rnili si stanowiskami wobec najazdu na Dagestan, prawdopodobnie dlatego, e ten manewr
usprawiedliwi rosy jsk inwazj. Bieriezowski twierdzi, e tamy zostay zmanipulowane, ale nie
zaprzeczy , e doszo do tej rozmowy . Zdaniem kry ty kw Bieriezowskiego w okresie przemian po
epoce Jelcy na mia do stracenia nie mniej ni inni i nie cofnby si przed niczy m, by utrzy ma
swj stan posiadania oraz wpy wy . Bieriezowski patrzy na wiat przez pry zmat swoich
osobisty ch interesw pisa finansista George Soros. Soros blisko wsppracowa
z Bieriezowskim, dopki nie pornia ich walka o zakup holdingu telekomunikacy jnego. Od tej
pory uwaa rosy jskiego oligarch za hochsztaplera, tak jak wielu inny ch by y ch partnerw
biznesowy ch Bieriezowskiego. Nie widzia nic zego w podporzdkowaniu losw Rosji swoim
interesom24.
Istniay te kontrargumenty , ktre wspieray wersj zamachw goszon przez FSB.
Ekstremici w Czeczenii i bojownicy w inny ch muzumaskich republikach nie stronili od
aktw terrory sty czny ch. Ponadto polity czna logika teorii konspiracji pomijaa fakt, e elity
polity czne stanowczo sprzeciwiay si nowej wojnie, podajc argumenty , ktre z upy wem czasu
okazay si prorocze. Wy woanie konfliktu latem 1999 roku postrzegano jako obcienie, a nie
zalet. Po pierwszy ch sukcesach i pogrkach Putina konflikt sta si dla niego kul u nogi, a nie tak
jak na pocztku si napdow. Badania opinii publicznej wy kazay , e Rosjanie oceniaj wojn
w Czeczenii jako jedn z najgorszy ch decy zji podjty ch przez Putina podczas pierwszy ch
miesicy wadzy (niemal ty le samo respondentw najlepiej ocenio podniesienie przez niego
pensji i wiadcze)25. Zreszt gdy by chodzio o spisek, to pierwsze kroki musiay by zosta
podjte, zanim jeszcze ktokolwiek nawet sam Putin wiedzia, e to wanie on zostanie
premierem, ty m bardziej za namaszczony m przez Jelcy na nastpc na najwy szy m urzdzie.
Dowody zwolennikw jednej i drugiej tezy nigdy nie zostay zwery fikowane, przede
wszy stkim dlatego, e FSB pod kierownictwem Putina powrcio do znanej z okresu radzieckiego
tajnoci i niemal na pewno zatuszowao pewne aspekty zamachw oraz wy darze w Riazaniu.
Kilka dni przed wy borami stronnictwa parlamentarne komunistw i partii Jaboko przy gotoway
projekt rezolucji nakazujcej wszczcie oficjalnego ledztwa, ktre miao wy jani, co zaszo
w Riazaniu, ale ty lko 197 deputowany ch zagosowao za jej przy jciem o 226 mniej, ni
wy magao prawo. Wszy scy zwolennicy Putina gosowali przeciwko. Nie dajc parlamentowi
szansy na ustalenie prawdy wrd sprzeczny ch teorii, Putin zasia wrd opozy cji jeszcze gbsz
nieufno i mroczniejsze podejrzenia. Ju na progu jego prezy dentury pojawia si
niewy janiona tajemnica, ktra jeszcze przez wiele lat miaa rzuca cie na Rosj i co jaki czas
domagaa si nowy ch ofiar. Niezaleni parlamentarzy ci i dziennikarze prbujcy dry temat
ginli z tak zatrwaajc regularnoci, e trudno sdzi, i ich mier by a jedy nie dzieem
przy padku.
Nawet ludzie bliscy Putinowi prbowali zrozumie fakty zwizane z ty mi koszmarny mi
zamachami. Nie wiem stwierdzi po niemal dziesiciu latach Michai Kasjanow, wany
urzdnik Ministerstwa Finansw w ostatnich latach prezy dentury Jelcy na. 3 sty cznia, dwa dni po
nominacji na urzd ty mczasowego prezy denta, Putin zaproponowa Kasjanowowi stanowisko
premiera, chocia oficjalnie potwierdzi t ofert dopiero po wy borach. Putin ustali wy rane
zasady Kasjanow mia zajmowa si rzdem, budetem i ekonomi, ale suby bezpieczestwa
miay pozosta w kompetencjach Putina. My l, e zamachy , w ktry ch zgino mniej wicej
trzy stu niewinny ch cy wilw, zorganizowa rzd, a on podj z nim wspprac pod okiem nowego
prezy denta, by a dla Kasjanowa po prostu nie do zniesienia. Nie wiem i nie chc wierzy , e to
mogoby okaza si prawd utrzy my wa26.

P utin zmontowa sztab polity czny z zaufany ch ludzi, czy li swoich przy jaci. A mia ich, jak
sam przy znawa, niewielu. Oczy wicie, mam przy jaci. Niestety , a moe na szczcie, nie jest
to liczna grupa zwierzy si Michaiowi Leontiewowi podczas wy wiadu do biograficznego filmu
dokumentalnego, wy wietlanego przez pastwow telewizj przed wy borami. Moe to i dobrze,
bo wtedy bardziej doceniasz ty ch, ktry ch masz. Przy jani si z nimi od wielu lat, niektry ch
znam jeszcze ze szkoy , inny ch z czasw uniwersy teckich. Charakter naszy ch relacji si nie
zmienia. Ostatnio niezby t czsto mam okazj do spotka z nimi, ale widujemy si regularnie.
Podczas kampanii wy borczej straci jednego z tej garstki przy jaci. Latem 1999 roku Anatolij
Sobczak wrci do Petersburga z wy gnania do Francji powitano go jak sy na marnotrawnego.
Gdy Putin wspi si na szczy ty wadzy , sprawy sdowe, przez ktre Sobczak musia ucieka
z kraju, nagle wy paroway . Sobczak prbowa odzy ska splendor z 1991 roku, startujc w grudniu
w wy borach parlamentarny ch, ale jego polity czna gwiazda ju zgasa i nie dosta si do Dumy .
Mimo to rzuci si w wir zmaga o fotel prezy dencki i akty wnie wspiera swojego by ego
asy stenta. Noc 18 lutego zmar nagle w pokoju hotelowy m w Kaliningradzie. Oficjalnie na
zawa serca, chocia kry y ponure plotki o inny ch przy czy nach brano pod uwag nawet
otrucie27. Sam Putin podsy ca te spekulacje, dajc upust wciekoci i alowi z powodu mierci
Sobczaka. Anatolij Sobczak nie zmar ot tak powiedzia w wy wiadzie dla petersburskiego radia
Baltika. Zgin, bo zosta zaszczuty . Stanowczo jego stara o wy rzucenie Jurija Skuratowa na
bruk znalaza usprawiedliwienie, bo to wanie ten prokurator rozpocz ledztwa w sprawie
prowadzony ch przez Sobczaka interesw. Rola Putina w jego ostateczny m upadku miaa
zabarwienie polity czne, ale nie mniej wane by y wzgldy osobiste. Nad grobem Sobczaka Putin
wy gosi mow pogrzebow. Nazwa go naszy m mistrzem i jedny m z ostatnich bohaterw
romanty czny ch. Po raz pierwszy Rosja ujrzaa zy w oczach swojego nowego przy wdcy .

W maju 2000 roku szefowie kremlowskiego protokou dy plomaty cznego musieli rozwiza

pewien problem natury logisty cznej, przy gotowujc zaprzy sienie nowo wy branego prezy denta
Rosji. Od lat szedziesity ch XX wieku kady pierwszy sekretarz w ZSRR skada przy sig
w nowoczesny m Paacu Kongresowy m z betonu i szka, ktrego sty l odrnia si od reszty
zabudowa Kremla i burzy history czn integralno jego architektury . Carw koronowano
w pitnastowieczny m Soborze Uspieskim. Kiedy Jelcy nowi udao si zdoby reelekcj,
rozwaa odstpienie od obu trady cy jny ch rozwiza na rzecz specjalnej sceny zbudowanej na
wiey m powietrzu, lecz ze wzgldu na stan zdrowia musia zmieni plany i przenis si do
radzieckiego paacu. By chory , porusza si z trudem, a gos mu si zaamy wa tak, e
zrezy gnowa z ordzia inauguracy jnego, tre przy sigi czy ta za z promptera28. Putin wy razi
wol, by jego ceremonia zaprzy sienia odby a si w Sali witego Andrzeja Wielkiego Paacu
Kremlowskiego, niegdy siejszej rezy dencji carw, zbudowanej na rozkaz Mikoaja I.
Organizatorzy ceremonii wiedzieli, ilu dokadnie ludzi moe pomieci Paac Kongresowy , ale
nie mieli pojcia, ile osb wy peni Wielki Paac. eby si tego dowiedzie, przy wieli
autobusami onierzy , postawili ich na baczno w sali i policzy li29. Nie mogli sobie pozwoli na
najmniejsz pomy k.
7 maja ptora ty sica osb by o wiadkami zaprzy sienia nowego prezy denta wrd
neocarskiego przepy chu, ktry w latach dziewidziesity ch powrci do ty ch wntrz za spraw
Pawa Borodina, pierwszego szefa Putina, co wy woao przy okazji skandal wok Jelcy na i jego
wity . Borodin na pewno si nie domy la, e pewnego dnia w niebudzcy zaufania, ponury
urzdnik, niecae cztery lata wczeniej skierowany do pracy w jego biurze, stanie w tej sali,
pooy rk na nowej konsty tucji i zoy przy sig prezy denck. Na kady m kroku kontrast
midzy Putinem a Jelcy nem bombardowa wiadomo milionw widzw ogldajcy ch t
ceremoni na y wo lub w telewizji publicznej. Putin wci by nowicjuszem na scenie
polity cznej; przy wodzi na my l aktora podczas debiutu scenicznego. Podjecha granatowy m
mercedesem do bocznego wejcia Wielkiego Paacu, wy siad sam, zasalutowa ubrany m
w odwitne mundury stranikom przy drzwiach, a potem wspi si po pidziesiciu siedmiu
stopniach monumentalny ch paacowy ch schodw. Szed pewny m krokiem, ale niespiesznie, przez
wy oone czerwony m dy wanem spektakularne kory tarze Kremla. Kiedy mija wiwatujcy tum
 od ludzi oddziela go czerwony sznur kamery poday za nim niczy m orszak. Putin zdawa si
jeszcze drobniejszy w ogromny ch wntrzach paacu. Woy na t okazj ciemnoszary garnitur
i popielaty krawat. Pewny siebie, lekko koy sa lew rk, ale prawa zapewne wskutek urazu
odniesionego w 1984 roku podczas bijaty ki, ktra pooy a si cieniem na jego karierze w KGB
zwisaa nieruchomo wzdu ciaa. Dziki temu jego krok zdawa si szczeglnie dy namiczny ,
prny i nacechowany pewnoci siebie, kiedy Putin pokona kilkaset metrw kory tarzy Jelcy n,
wiedzc, e kady jego ruch rejestruj kamery telewizy jne, nie odway by si na taki wy czy n
nawet w czasach, gdy by w najlepszej kondy cji.
Wrd najwaniejszy ch goci znaleli si deputowani parlamentu, gubernatorzy , sdziowie
Sdu Najwy szego i duchowni reprezentujcy cztery oficjalne religie Rosji: prawosawie, islam,
buddy zm i judaizm. Michai Gorbaczow, ktrego Jelcy n ostentacy jnie nie zaprosi na swoje
zaprzy sienie w 1996 roku, teraz pojawi si niczy m duch z zamierzchej przeszoci. Inny m
czowiekiem z ubiegej epoki by Wadimir Kriuczkow jako szef KGB sta na czele nieudanego
zamachu stanu przeciw Gorbaczowowi. Obecno obu na zaprzy sieniu Putina sy mbolizowaa
jego denie do powszechnej zgody w miejsce niepokojw poprzedniego dziesiciolecia. Jelcy n,
blady i spuchnity , stan przy nim na podium jako wiadek przy sigi zoonej przez Putina
w samo poudnie. Kiedy by y prezy dent czy ta z promptera krtk przemow, obraz na monitorze
zacz migota, zmuszajc go do przerw na ty le dugich, e zgromadzeni gocie zaczy nali klaska,
sdzc, e ju skoczy 30. Dwadziecia lat modszy od niego Putin mwi energicznie
i potoczy cie; skupia si na history czny m znaczeniu tej chwili, nazwa j pierwszy m pokojowy m
i demokraty czny m wy borem najwy szej wadzy w pastwie od ty sica stu lat (lecz ani sowem
nie wspomnia o intry dze, dziki ktrej Jelcy n przekaza mu t wadz).
Ceremonia spajaa rne elementy niespokojnej historii kraju podzielonego przez stosunek do
wasnej przeszoci, a zatem rwnie do przy szoci. W swoim przemwieniu Putin wspomnia
zarwno tragiczne, jak i zaszczy tne rozdziay historii, pozostawiajc suchaczom dowolno
decy zji, ktre zdarzenia zaliczy do jakiej kategorii. Na zakoczenie uroczy stoci oddano salw
honorow z armat stojcy ch u brzegu rzeki Moskwy . Chr zapiewa fina opery Michaia Glinki
ycie za cara, napisanej w 1836 roku dla uczczenia mierci onierza podczas wojny polsko-
rosy jskiej, a w czasach radzieckich wy stawianej pod nowy m ty tuem Iwan Susanin, z usunity mi
elementami hodu wobec cara. Dla Putina chr wy kona wersj radzieck.
Po wy jciu z Paacu Wielkiego Putin obejrza parad wojskow na dziedzicu Kremla. Spotka
si z Aleksy m II, patriarch Moskwy i caej Rusi oraz zwierzchnikiem Rosy jskiego Kocioa
Prawosawnego. Potem zoy wieniec na Grobie Nieznanego onierza pod murami Kremla.
Ceremonia demokraty cznego przekazania wadzy rwnie dobrze mogaby by koronacj.
Rosjanie zy skali nowego przy wdc, ktrego pozy cj uwici powszechny wy br, ale wci nie
mieli pojcia, w jakim kierunku ich poprowadzi.

D ojcie Putina do wadzy ograniczy o swobod jego rodzinie. Pozwoli swoim crkom,
szesnastoletniej Maszy i pitnastoletniej Katii, udzieli wy wiadw do wy danej przy okazji
kampanii biografii, lecz od tamtej pory obie znikny z y cia publicznego, a Kreml zawzicie
strzeg ich pry watnoci. Rzadko publikowano ich zdjcia, nawet w towarzy stwie rodzicw, nigdy
te nie powsta oficjalny portret nowej pierwszej rodziny . Dziewczta uczy y si w domu pod
okiem pry watny ch nauczy cieli; poznaway jzy ki obce nie ty lko niemiecki, lecz rwnie
francuski i angielski. Z rozmw z dziennikarzami wy nikao, e s zwy czajny mi nastolatkami, lubi
oglda zagraniczne filmy , takie jak Matrix, ale mog wy chodzi z domu jedy nie w otoczeniu
ochroniarzy . Rodzice kupili im biaego pudla miniaturk o imieniu Toska, pierwszego psa
w rodzinie od czasu, gdy w Petersburgu samochd potrci ich owczarka kaukaskiego. Zdaniem
Ludmiy jej m rozpieszcza crki, ale przy znaa, e czciej widz go w telewizji ni w domu.
Zatrudnili sub i kuchark, co oszczdzio Ludmile frustracji, ktr czua, gotujc dla Putina jako
moda matka. Ale y cie ju wy mkno si jej spod kontroli. Przestaam snu doty czce nas
obojga plany wy znaa. Niegdy to robiam, a kiedy co stawao mi na przeszkodzie, czuam
si bardzo za albo uraona. Teraz jednak rozumiem, e lepiej nie planowa wsplny ch urlopw,
wakacji ani spdzany ch razem chwil, eby unikn rozczarowa31.
W Rosji, tak jak w Zwizku Radzieckim, niewiele wiedziano o roli, jak ma do odegrania
pierwsza dama. Elegancka ona Gorbaczowa Raisa czsto towarzy szy a mu w podrach
zagraniczny ch i zabieraa gos w sprawach publiczny ch, ale jej postpowanie wci by o czy m
nowy m i nie wszy stkim si podobao. ona Jelcy na nie lubia rozgosu i staraa si go unika,
Ludmia za zachowy waa si podobnie. W latach 1998 i 1999 krtko pracowaa jako moskiewska
przedstawicielka firmy telekomunikacy jnej Telekominwest z siedzib w Petersburgu
i powizaniami z Leonidem Reimanem, przy jacielem rodziny penicy m funkcj ministra
telekomunikacji w rzdzie Putina. Zarabiaa rwnowarto ptora ty sica dolarw miesicznie,
ale zrezy gnowaa z pracy , kiedy jej m zosta premierem, chocia niektrzy twierdzili, e wci
uczestniczy a w transakcjach biznesowy ch32. Teraz jako pierwsza dama staa u boku ma
podczas oficjalny ch wy darze, a szczeglnie wizy t polity kw, na przy kad Tony ego Blaira,
pierwszego zachodniego przy wdcy , ktry spotka si z Putinem po jego niespodziewany m
dojciu do wadzy . Putinowie zaprosili Blairw do Teatru Mary jskiego w Petersburgu na oper
Siergieja Prokofiewa Wojna i pokj. Pocztkowo wy dawao si, e Ludmia bdzie czciej
pokazy wa si publicznie. Po zaprzy sieniu zaja si kwesti analfabety zmu, promowaa
czy telnictwo i nauk jzy kw obcy ch oraz zaoy a Centrum Rozwoju Jzy ka Rosy jskiego;
wdraao ono projekty podnoszce presti kultury rosy jskiej na wiecie33. Poza wy wiadami
majcy mi przedstawi Putina w bardziej ludzkim wietle Ludmia nie miaa jednak wpy wu na
kampani wy borcz ma ani na jego rzdy . Sam Putin jey si, gdy sy sza nawet najbardziej
niewinne py tania o ich wsplne y cie. Kiedy Michai Leontiew agodnie zapy ta, czy ma dosy
czasu na spotkania w gronie rodzinny m, Putin odpar szorstko: Spoty kamy si, po czy m wida,
e cz rozmowy wy cito z nagrania. Prowadzc ten wy wiad, Leontiew zwrci uwag na stan
mieszkania Putinw w ktry m mieszkali te wszy scy premierzy Rosji na przestrzeni ostatnich
dziesiciu lat. Po szeciu miesicach zajmowania przez Putina stanowiska premiera kartony wci
by y nierozpakowane, a dom sprawia wraenie ty mczasowej kwatery . Od ty sic dziewiset
osiemdziesitego pitego roku mieszkamy w lokalach ty mczasowy ch odpar Putin. Wci si
przeprowadzamy , wic z upy wem czasu zaczlimy traktowa nasze domy jak wojskowe baraki,
chocia oczy wicie to bardzo adne baraki. Mona si w nich cakiem wy godnie urzdzi, ale s
jedy nie ty mczasowe. To kwatery . Mieszkamy tak, jakby my cay czas siedzieli na walizkach.
W wy maganej przez prawo deklaracji finansowej Putin napisa, e posiada trzy
nieruchomoci, midzy inny mi dacz pod Petersburgiem, ktr odbudowa po poarze i wczy
do spdzielni zaoonej z inny mi petersburskimi biznesmenami; znalazy si wrd nich dwie
osoby zamieszane w afer y wnociow z pocztkw jego kariery , Wadimir Jakunin i Jurij
Kowalczuk. Spdzielnia bory kaa si z pewny mi kopotami sprawiany mi przez mieszkacw
okoliczny ch wiosek34, ale omiu jej czonkom udao si utrzy ma prawo do terenu nad brzegiem
jeziora i przeksztaci go w chronione osiedle podobno mieli te wsplne konto bankowe, ktrego
kady z nich mg uy wa do wpacania i wy pacania gotwki35.
Putin deklarowa, e ma niewiele ponad trzy nacie ty sicy dolarw na rny ch kontach
oszczdnociowy ch, czy li wedug kry teriw rosy jskich by cakiem zamony m czowiekiem, ale
na pewno nie bogaczem (jego oszczdnoci, tak jak wikszoci Rosjan, straciy warto po
dewaluacji rubla w 1998 roku). Zapewne, jak wielu polity kw, pomin w sprawozdaniu pewne
dobra, poniewa dua cz bogactw Rosji pozostawaa w mrokach nieoficjalnej ekonomii, lecz
zdaje si, e przy najmniej do czasu objcia prezy dentury Putinowie y li dosy skromnie.
Wszy stko wskazy wao na to, e do tej pory ich przy szo by a rwnie niepewna jak wikszoci
Rosjan; bali si, e pewnego dnia wszy stko, co maj, znowu stanie si bezwartociowe. Putin zna
z wasnego dowiadczenia los caej Rosji. Od dziesiciu lat tak wy glda y cie wszy stkich
mieszkacw kraju powiedzia w wy wiadzie telewizy jny m prowadzony m przez Leontiewa.
To za kae nam wrci do problemu, od ktrego zaczlimy rozmow: do kwestii stabilizacji36.
Wanie stabilizacj obieca narodowi, a sobie ju zapewni. W warunkach y cia rodziny Putinw
zaszy nieodwracalne zmiany . W maju przeprowadzili si do lecej wrd lasw nad krt rzek
nowej rezy dencji Nowo-Ogariowo. Posiado zbudowano w latach pidziesity ch XX wieku.
Zanim zamieszkali w niej Putinowie, by a rzdowy m domem wy poczy nkowy m. Otaczajce j
tereny nazy way si Rublowka; wkrtce w okolicy zaczy si pojawia nowe rezy dencje.
Naby wcw kusia blisko wadzy , wic mieszkania w Rublowce szy bko znalazy si w czowce
najdroszy ch lokali na wiecie. Putinowie pozostali tam jeszcze trzy lata.

L udzie, z ktry mi Putin pracowa w Petersburgu w administracji Sobczaka, doczy li do niego

na szczy tach wadzy na Kremlu. By li wrd nich Dmitrij Miedwiediew (zosta zastpc szefa
kancelarii prezy denta) i Aleksiej Kudrin, pomagajcy czsto Putinowi w Moskwie
w podejmowaniu waciwy ch decy zji, a teraz penicy urzd ministra finansw. Znajomi z KGB
Wiktor Czerkiesow, Wiktor Iwanow i Siergiej Iwanow dostali wy sokie stanowiska w subach
bezpieczestwa. Putin zatrudni tak wielu przy jaci z rodzinnego miasta, e jego rzd zaczto
nazy wa klanem petersburskim. Przy zwy czajone do monopolu na wadz i py nce z niej
korzy ci moskiewskie elity polity czne zaczy podejrzliwie zerka na to towarzy stwo. Wielu
spekulowao nawet bezpodstawnie, e Putin pjdzie ladem Piotra Wielkiego i znowu przeniesie
stolic do Petersburga. Aby ustrzec si rzdzcy ch Moskw bizanty jskich intry g, zwrci si
o pomoc do ludzi, ktry m szczerze wierzy . Ta strategia nadaa specy ficzny charakter wadzy na
Kremlu, odzwierciedlajcy gboki brak zaufania Putina do elity polity cznej kraju. Mam wielu
znajomy ch, ale ty lko garstk prawdziwy ch przy jaci przy zna. Nigdy mnie nie zawiedli.
Nigdy mnie nie zdradzili i ja te pozostaem lojalny wobec nich37.
Zostawi w swoim personelu kilku wany ch sojusznikw Jelcy na, midzy inny mi szefa
kancelarii Aleksandra Wooszy na oraz Anatolija Czubajsa, ktremu wci nie zapomniano, e by
ojcem terapii szokowej, i ktry pozosta na stanowisku prezesa pastwowego monopolu
elektry cznego, lecz wkrtce charakter kremlowskiej hierarchii uleg drasty cznej zmianie. W dniu
swojego zaprzy sienia Putin oficjalnie mianowa premierem Michaia Kasjanowa; ten pi si
po szczeblach radzieckiej, a potem rosy jskiej drabiny ekonomicznej, a dotar do Ministerstwa
Finansw. Cieszy si szacunkiem kolegw z Zachodu i opini pragmaty cznego negocjatora.
Lubujce si w publiczny m praniu brudw media naday mu przy domek Misza Dwa Procent.
Kasjanow zawdzicza go plotkom, jakoby pobiera dwa procent prowizji od wszy stkich umw
finansowy ch, ktre podpisy wa z bankami, cho sam arliwie temu zaprzecza. Jego kwalifikacje
w dziedzinie gospodarki ry nkowej by y jednak niepodwaalne, a nominacja stanowia sy gna, e
Putin zechce ostronie, ale stanowczo uporzdkowa baagan pry waty zacy jny z lat
dziewidziesity ch. Co jeszcze waniejsze, po polity czny ch rozrbach, w wy niku ktry ch od
1998 roku powoano a szeciu premierw, nominacja Kasjanowa nie wy woaa w parlamencie
kolejnego kry zy su konsty tucy jnego.
Odzwierciedleniem wczesny ch wy borw polity czny ch Putina by y liberalne reformy ;
powitano je entuzjasty cznie w wiecie biznesowy m w kraju i za granic. Prezy dent wprowadzi
jednolity 13-procentowy podatek dochodowy od osb fizy czny ch i zredukowa z 35 do 24 procent
podatek od dochodw przedsibiorstw mia obowizy wa od sty cznia 2002 roku. Obieca, e
w Rosji bd nisze podatki, ale zaapelowa, by wszy scy ludzie i firmy uczciwie je
odprowadzali (przez ostatnie dziesi lat niemal kady Rosjanin za wszelk cen unika ich
pacenia). Nowy rzd Putina przy j kodeks ziemski umoliwiajcy kupno i sprzeda pry watnej
ziemi i uregulowa przepisy prawa pracy doty czce zatrudnienia w sektorze pry watny m przez
eliminacj niejasnoci, ktre paralioway inwesty cje i przy czy niay si do korupcji oraz inny ch
przejaww amania prawa. Wy niesiona na powierzchni przez rosnce ceny ropy i powolne
zaegny wanie skutkw kry zy su z 1998 roku Rosja po raz pierwszy zdoaa zbilansowa budet.
Zacza spaca dugi wobec Midzy narodowego Funduszu Walutowego i inny ch insty tucji i to
przed terminem. Prezy dentura Jelcy na by a chaoty czna, ale pooy a podstawy pod boom
ekonomiczny . Produkt krajowy brutto, ktry w 1999 roku wzrs do piciu procent, podwoi si po
pierwszy m roku rzdw Putina, a potem przez siedem lat utrzy my wa si na rednim poziomie
przekraczajcy m sze procent38. Dziki kapitalizm z lat dziewidziesity ch spowodowa
wy ksztacenie si dekadenckiej klasy wy szej oraz wy sy p sklepw, restauracji i klubw.
Zaspokajay one niedorzecznie ekskluzy wne gusta, teraz jednak z owocw gospodarki ry nkowej
powoli zacza korzy sta klasa rednia spoeczestwa, szczeglnie w Moskwie i inny ch miastach.
Wszy stko wskazy wao na to, e Putin wci jest kompetentny m, skuteczny m menederem, za
ktrego go uwaano, kiedy pracowa na niszy ch szczeblach administracji w Petersburgu,
a potem w Moskwie.
Stanowi ucielenienie sprzecznoci towarzy szcy ch rozwojowi Rosji tkwi midzy
nowoczesn demokracj a radzieck trady cj, ktrej wci si nie wy zby . W pierwszy ch
poczy naniach Putina mona dostrzec lady obu sy mpatii, a opinie o jego przy wdztwie by y
podzielone w zalenoci od tego, jakiej strony osobowoci prezy denta doty czy y . Czasami
zdawao si, e sam Putin nie moe si zdecy dowa, za czy m si opowiada. Niemniej
wy starczy o mu zaledwie kilka miesicy , eby zapewni spoeczestwu zerwanie z chroniczny m
chaosem towarzy szcy m rzdom Jelcy na. Jego celem nie by o przy spieszenie transformacji
Rosji, tak by staa si krajem kapitalisty czny m i demokraty czny m, lecz raczej ostrone ruchy
pozwalajce kademu da chocia troch tego, czego jak wci powtarza oczekiwaa
wikszo ludzi: stabilizacji. I pomimo szalejcej na dalekim Kaukazie wojny , zdoa im j
zapewni.

11 maja, cztery dni po zaprzy sieniu Putina, kilkudziesiciu oficerw FSB wkroczy o do
siedziby Media-Most, najwikszego pry watnego koncernu medialnego w Rosji, do ktrego nalea
popularny kana NTV. Funkcjonariusze pojawili si rano, kazali pracownikom przej do stowki,
a sami przez kilka godzin przeczesy wali biura, rekwirowali dokumenty , komputery , a take inne
dziwne przedmioty , midzy inny mi dekoracy jny pistolet nalecy do waciciela firmy
Wadimira Gusiskiego39. Wczesne etapy kariery Gusiskiego pod wieloma wzgldami
uderzajco przy pominay karier Putina. Urodzi si ledwo dzie wczeniej, 6 padziernika 1952
roku, i mieszka w kawalerce z niewy ksztacony mi, ale kochajcy mi rodzicami; jego ojciec te
by weteranem Wielkiej Wojny Ojczy nianej i robotnikiem fabry czny m. Gusiski, tak jak Putin,
mwi, e uksztatowaa go ulica; nauczy si bi, eby si broni przed pijakami i bandy tami na
podwrku szarego radzieckiego blokowiska.
Na ty m jednak podobiestwa si koczy y . Dziadek Gusiskiego zgin podczas stalinowskich
czy stek, on sam za suy w wojsku, ale przez jaki czas para si handlem na czarny m ry nku,
a w kocu powici si teatrowi40. Te czy nniki wy ksztacenie i niech okazy wana mu jako
y dowi przez ksenofobiczn radzieck administracj sprawiy , e zbuntowa si przeciwko
sy stemowi, wobec ktrego Putin by tak lojalny . Ponadto zgromadzi fortun dziki temu, e ju
w latach osiemdziesity ch prowadzi firm konsultingow i zaprzy jani si z Jurijem ukowem,
wczenie pracownikiem ratusza, ktremu podlega lokalny ry nek warzy w i owocw. Wkrtce
rozbudowa swj interes o usugi bankowe, remontowe oraz media. Jego koncern Media-Most
nazwany tak na cze sieci bankomatw widziany ch podczas podry do Stanw Zjednoczony ch
zacz wy dawa gazet Siegodnia, a potem uruchomi grajc Putinowi na nerwach sie
telewizy jn NTV.
NTV by a pierwsz w Rosji pry watn sieci telewizy jn, z niepokorn redakcj wiadomoci,
ktra ju za czasw Jelcy na iry towaa Kreml kry ty czny mi, czsto za sensacy jny mi
materiaami. O ile Bieriezowski wy korzy sty wa pastwow stacj ORT do atakw na ry wali
Jelcy na przed wy borami w 1999 roku, o ty le dla Gusiskiego NTV stanowia or w walce
z rodzin Jelcy na. Ry walizacja midzy ty mi dwoma magnatami medialny mi by a tak zaarta
i nacechowana wzgldami osobisty mi, e zdaniem Aleksandra Korakowa, by ego szefa ochrony
Jelcy na, Bieriezowski prbowa go namwi na zabjstwo Gusiskiego41. Podczas kampanii
Putina NTV nie zagodzia kry ty ki i wy emitowaa film dokumentalny powicony niedawny m
zamachom na budy nki mieszkalne, gdzie sugerowano, e rzd mia w ty m swj udzia.
Z perspekty wy Kremla jeszcze gorsze by o to, e w materiaach nadawany ch przez NTV na
temat wojny w Czeczenii nie cofano si przed pokazy waniem, jak bardzo brutalny jest ten konflikt
i jakie niesie za sob cierpienia; telewizja Gusiskiego rnia si pod ty m wzgldem od kanaw
publiczny ch, ktre nauczy y si, e lepiej o ty m wszy stkim milcze. Waciciel NTV i jego
dziennikarze nie zorientowali si w por, e pod nowy mi rzdami tolerancja Kremla na kry ty k
gwatownie spada. Putin czu szczegln niech do sposobu, w jaki przedstawiano go
w coty godniowy m animowany m programie saty ry czny m pod ty tuem Kuky; jego twrca
Wiktor Szenderowicz ju od 1994 roku ostro kry ty kowa krajow scen polity czn. Kary katura
Putina z wielkimi uszami i wy trzeszczony mi oczami, na przemian niemiaa lub zowroga
wcale nowego prezy denta nie mieszy a. W odcinku wy emitowany m po marcowy ch wy borach
jego kuk przedstawiono jako cara. Car, przeraony wy sz od niego, postawn, lecz czule
wierkajc narzeczon, ktra sy mbolizowaa Rosj, szepta do dworzan: Jaka ona wielka! W tej
skali brakuje mi dowiadczenia. Lalka reprezentujca jego szefa kancelarii Aleksandra
Wooszy na odpowiadaa: Rb po prostu to samo, co wszy scy z ni robilimy 42. Urzdnicy
Kremla czy m prdzej dali producentom programu do zrozumienia, e posta prezy denta
powinna z niego znikn.
Nie od razu by o jasne, jaki jest powd przeszukania siedziby Media-Mostu milicja
podatkowa, prokuratura i inne urzdy wy daway sprzeczne owiadczenia. Ale nastpnego dnia
Putin zdecy dowanie broni tej akcji, mwic, e nikt nie powinien sdzi, e jest ponad prawem.
By to oczy wisty sy gna zapocztkowa sposb dziaania, ktry wkrtce poznay na swojej
skrze inne insty tucje. W Rosji nie bdzie takiej klasy spoecznej jak oligarchowie deklarowa
Putin w przeddzie wy borw43. Akcja milicji nie zagrozia bezporednio koncernowi
medialnemu Gusiskiego, relacjonujcemu z oburzeniem te zdarzenia. Putin zarzeka si, e nie
ograniczy wolnoci sowa, ale nikt ze zwolennikw Gusiskiego mu nie uwierzy .
Interwencja prokuratorska w siedzibie Media-Mostu zbiega si w czasie z oficjaln wizy t
Billa Clintona w Moskwie u nowego prezy denta Rosji. Polity ka zagraniczna nie by a priory tetem
prezy dentury Putina, chocia w kwietniu udao mu si nakoni Dum do raty fikacji
negocjowanego przez Jelcy na niemal dziesi lat wczeniej porozumienia START II. Miao ono
doprowadzi do redukcji arsenau atomowego Stanw Zjednoczony ch i Rosji. Clintonowi zaleao
na przekonaniu nowego rosy jskiego przy wdcy , by ten zaakceptowa plan zbudowania przez
Amery kanw obrony rakietowej wbrew limitom narzucony m przez traktat ABM, jeden
z najwaniejszy ch paktw z okresu zimnej wojny , ktry mia zatrzy ma coraz bardziej
nieokieznany wy cig zbroje nuklearny ch. Clinton mia nadziej, e budowa sy stemu obrony
rakietowej bdzie jego ostatnim osigniciem przed ustpieniem z urzdu, ale od kiedy Ronald
Reagan w okresie gwiezdny ch wojen rzuci swj pomy s stworzenia tarczy anty rakietowej,
radzieccy , a potem rosy jscy przy wdcy gwatownie sprzeciwiali si wszy stkim propozy cjom jej
budowy . Putin zaj to samo stanowisko, bojc si, e nawet tak elementarny sy stem obrony ,
o jakim my la Clinton, mg podway ostatnie marzenia Rosji o pozy cji supermocarstwa.
Clinton by gotw od razu ubi interes, ale Putin doszed do wniosku, e bdzie mia lepsze
argumenty w rce, negocjujc z jego nastpc. Rezerwa Putina wobec Clintona wzrosa po
negaty wny ch sowach tego ostatniego na temat wojny w Czeczenii. Ty m razem Clinton wy razi
zastrzeenia wobec interwencji w Media-Mocie i na domiar zego powtrzy je w nalecy m do
koncernu Gusiskiego radiu Echo Moskwy . Potem amery kaski prezy dent zoy wizy t
Jelcy nowi, ktrego po omiu latach na stanowisku uwaa za koleg. Bory s, demokracja jest
bliska twojemu sercu zwrci si do niego. Wierzy sz w zaufanie rodakw i w naturalny sposb
potrafisz je zdoby . Ponie w tobie ogie prawdziwego demokraty i reformatora. Nie jestem
pewien, czy to samo mona powiedzie o Putinie44.
Wizy ta Clintona nie przy niosa adny ch rezultatw. Nie udao mu si uzy ska poparcia Putina
dla zmian umoliwiajcy ch budow sy stemu obrony . Ponadto nowy prezy dent Rosji niezby t
dobrze przy j wezwanie swego amery kaskiego odpowiednika do respektowania wolnoci
mediw. Dziewi dni po jego wy jedzie nowy prokurator generalny Wadimir Ustinow wezwa
Gusiskiego pod pretekstem zadania kilku py ta o naboje do dekoracy jnego pistoletu, ktry
znaleziono w siedzibie jego firmy . Gusiski przy jecha mimo pnej pory i od razu zosta
aresztowany .

12 sierpnia, podczas leniwie upy wajcego miesica wakacji, Putin zakoczy ostatni rund
spotka na Kremlu ze swoimi doradcami do spraw bezpieczestwa narodowego, a potem
wy ruszy z rodzin do Soczi, kurortu nad Morzem Czarny m. Przez kilkadziesit lat by o to ulubione
miejsce wy poczy nku radzieckich przy wdcw. Zamieszkali w prezy denckiej daczy tej samej,
ktr razem z Ludmi podziwiali jedy nie z daleka za rzdw Breniewa. Putin nie mia zby t wiele
czasu na zapanie oddechu. Ju nastpnego dnia o wicie zatelefonowa do niego minister obrony ,
marszaek Igor Siergiejew. Tak wczesna godzina moga oznacza ty lko ze wiadomoci.
I rzeczy wicie, okazao si, e czeka go najgorszy test od czasu, gdy obj prezy dentur.
Podczas wicze na Morzu Barentsa Flota Pnocna stracia kontakt z Kurskiem, najnowszy m
rosy jskim okrtem podwodny m o napdzie atomowy m. Budowa Kurska zacza si ju za
czasw radzieckich, a dobiega koca w 1994 roku, kiedy potna niegdy armia przey waa
najgorszy kry zy s po rozpadzie ZSRR. By ogromn jednostk zaprojektowan do niszczenia
amery kaskich lotniskowcw. Ty mczasem ta duma rosy jskiej mary narki wojennej nagle
znikna bez ladu na wodach tery torialny ch niedaleko Murmaska i nikt nie wiedzia, dlaczego tak
si stao. Wy glda na to, e Siergiejew nie powiedzia Putinowi caej prawdy o ty m, jak istotny to
problem, zapewne dlatego, e sam zosta wprowadzony w bd przez dowdztwo mary narki.
Admira Wiaczesaw Popow, zwierzchnik Floty Pnocnej, wy da owiadczenie, w ktry m
nazwa wiczenia wielkim sukcesem, ale nie wspomnia ani sowem o katastrofie, cho ta by a
oczy wista nie ty lko dla rosy jskiego dowdztwa, ale i dla Amery kanw i inny ch zagraniczny ch
wojskowy ch obserwujcy ch manewry .
Tu przed wy jazdem Putina z Moskwy kadub Kurska rozerwaa eksplozja spowodowana
omy kowo wy strzelon torped. Pocisk wy woa poar w czci dziobowej, a dwie minuty
i pitnacie sekund pniej nastpi o wiele potniejszy wy buch, zarejestrowany przez dwa
znajdujce si w pobliu amery kaskie okrty podwodne oraz sejsmografy w tak odlegy ch
miejscach jak Alaska45. Kursk poszed na dno, bdc ponad sto metrw pod wzburzon
powierzchni morza. Na pokadzie statku znajdowao si stu trzy nastu oficerw i mary narzy oraz
piciu wy sokich stopniem oficerw mary narki, ktrzy przy gldali si wiczeniom by a to
najliczniejsza zaoga na Morzu Barentsa od rozpadu Zwizku Radzieckiego. Wikszo zgina od
razu, ale dwudziestotrzy osobowa grupa mary narzy zdoaa zamkn si w szczelny m przedziale
na rufie, gdzie czekaa w ciemnoci i zimnie na ratunek ten jednak nie nadchodzi. Mody oficer,
kapitan Dmitrij Kolesnikow, zebra wszy stkich, ktrzy przey li wy buch, sporzdzi list ich nazwisk
i krtkie notatki do swoich dowdcw oraz ony . Na ostatniej, napisanej na kartce z dziennika
pokadowego, widnieje data 12 sierpnia i godzina 15:15, niemal osiem godzin po pierwszy m
wy buchu. Woy j do foliowej torebki i wsun do kieszeni munduru.

Za ciemno, eby pisa, ale sprbuj bez wiata.

Wyglda na to, e nie mamy szansy, 1020%.
Pozostaje nadzieja,
e kto to znajdzie
Oto lista tych, co w przedziaach, i ktrzy s tu na 9. i bd prbowali wyj
Cze wszystkim, nie rozpaczajcie46.

Wrak okrtu lea ju na dnie morza, kiedy Putin dowiedzia si jedy nie, e zagin. Nie
przerwa zatem nadmorskich wakacji, w niedziel po poudniu jedzi na nartach wodny ch po
spokojny ch, ciepy ch wodach Morza Czarnego. Nikt oprcz wskiej grupy oficerw powizany ch
z dowdztwem nie zdawa sobie sprawy z tego, e co jest nie w porzdku, poniewa mary narka
wojenna a do poniedziaku nie poinformowaa o losie Kurska, a w kolejny ch dniach te
prbowano utajni fakty i przy kry je kamstwami.
Kiedy nie dao si duej ukry wa, e Kursk zaton z powodu eksplozji, urzdnicy zaczli
przekony wa, e przy czy n by a kolizja z obc jednostk podwodn niemal na pewno
py wajc pod bander Stanw Zjednoczony ch albo NATO. Wrd rosy jskich dowdcw
wojskowy ch ody radziecki insty nkt do utrzy my wania spraw w najgbszej tajemnicy , a Kreml
pody ich ladem. Biuro prasowe wy dao 14 sierpnia jedy nie lakoniczne owiadczenie, e
dowdca mary narki wojennej poinformowa Putina o przebiegu akcji ratunkowej, ale sam Putin
zachowa milczenie a do 16 sierpnia, gdy opuci Soczi nie po to jednak, by wrci do Moskwy ,
lecz eby wzi udzia w konferencji by y ch republik radzieckich na Kry mie.
Szstego dnia kry zy su Komsomolskaja Prawda opublikowaa list nazwisk 118 mary narzy
i oficerw zaogi Kurska. Zapacia za ni szeset dolarw apwki. Dla rodzin mary narzy
wy drukowany w gazecie arty ku by pierwszy m potwierdzeniem, e ich sy nowie i mowie
znajdowali si na pokadzie i niemal na pewno nie y j. Ty tu innego arty kuu doty czy
bezporednio Putina: Zaoga Kurska od wczoraj milczy. Dlaczego prezydent nic nie mwi? Musia
stawi czoo miadcej kry ty ce ze strony mediw. Inna gazeta wy drukowaa zdjcia: na
jedny m opaleni Putin i marszaek Siergiejew grali w bilard, a drugie przedstawiao zwierzchnika
mary narki wojennej Wadimira Kurojedowa. Podpis gosi: Oni nie ton47.
Zdecy dowane dziaania Putina w Czeczenii i jego odwane obietnice przy wrcenia stabilizacji
w kraju nie pomogy mu podczas tego nowego kry zy su. Zdawao si, e nie jest w stanie
zapanowa nad wojskiem ani nad coraz bardziej zmczony m i zy m spoeczestwem
podburzany m przez telewizj i pras; media okazy way wspczucie i al nieobecne
w wy stpieniach Putina ani jego dowdcw wojskowy ch. Bory s Bieriezowski, ktry wci si
udzi, e ma wpy w na wadz, zapomnia na chwil o swoich publiczny ch dy sputach z Putinem
na temat jego pierwszy ch decy zji jako gowy pastwa i 16 sierpnia zatelefonowa ze swojej willi
w Cap dAntibes do przeby wajcego w Soczi prezy denta.
Woodia, dlaczego wci siedzisz w Soczi? zapy ta. Nie powiniene przerwa wakacji
i czy m prdzej lecie do bazy tego okrtu podwodnego albo przy najmniej do Moskwy ?
Ostrzeg Putina, e szkodzi swojej prezy denturze.
A dlaczego ty siedzisz we Francji? zapy ta sarkasty cznie Putin.
Bieriezowski odpar, e nie jest gow pastwa.
Nard ma w dupie, gdzie jestem powiedzia48.
Pocztkowo Rosja odmwia przy jcia pomocy midzy narodowej od Norwegii, Szwecji,
Wielkiej Bry tanii i Stanw Zjednoczony ch. Putin ustpi dopiero, gdy prezy dent Clinton
zatelefonowa do Soczi, eby powtrzy propozy cj. Godzc si na pomoc, Putin musia
sprzeciwi si Siergiejewowi i admiraom; ich najpowaniejszy m zmartwieniem nie by los
zaogi, ty lko obawa, e wrogowie Rosji odkry j sekrety jej atomowy ch okrtw podwodny ch. 21
sierpnia bry ty jscy i norwescy ale nie amery kascy nurkowie w kocu dotarli z jednostk
ratunkow na miejsce katastrofy . W sze godzin udao im si otworzy zewntrzny waz
awary jny Kurska, ktrego Rosjanie nie potrafili sforsowa przez dziewi dni. Do tej pory na
pokadzie nie by o ju ani jednego y wego czonka zaogi. Rodziny mary narzy , wci y jcy
resztkami nadziei, day teraz upust oburzeniu, a to wy bucho w wiadomociach telewizy jny ch, nie
ty lko w NTV Gusiskiego, lecz rwnie w stacji kontrolowanej przez Bieriezowskiego.
Rano 19 sierpnia Putin po cichu wrci do Moskwy , ale dalej nie zabiera gosu w sprawie
kry zy su, pozwalajc mediom gosi, e w tragiczny ch chwilach krajowi zabrako przy wdcy .
Tego dnia Bieriezowski pozna cen ty ch kry ty czny ch relacji. Szef kancelarii Putina Aleksander
Wooszy n poinformowa go beznamitnie, e jego stacja telewizy jna dziaa na szkod
prezy denta. Wooszy n, ktry kiedy prowadzi interesy z Bieriezowskim, powiedzia mu, e
powinien zrzec si kontroli nad stacj albo czeka go los Gusiskiego. Bieriezowski nalega na
osobist rozmow z Putinem, a 20 sierpnia, kiedy doszo do tego spotkania na Kremlu
uczestniczy w nim te Wooszy n Putin nie kry wciekoci. Twierdzi, e dosta raport mwicy
o ty m, e reporterzy Bieriezowskiego wy najli prosty tutki, by te wy stpiy w wiadomociach
jako ony i siostry mary narzy . To nie dziwki, ty lko prawdziwe ony i siostry upiera si
Bieriezowski. Twoi idioci z KGB wciskaj ci kit49.
Po tej ktni los Bieriezowskiego by przy piecztowany . Putin przy szed przy gotowany na tak
ewentualno. Otworzy teczk i zacz czy ta raport o niegospodarnoci w telewizji publicznej50.
Bieriezowski pieni si i protestowa, ale nic nie mg zrobi. Putin odebra mu nadziej, e bdzie
mia jaki wpy w na kremlowsk wadz. By o to ostatnie spotkanie dwch tuzw, z ktry ch jeden
uwaa si za wspczesnego Rasputina, a drugi by zadowolony , e wreszcie pozby si
znienawidzonego oligarchy posugujcego si potg telewizji.
22 sierpnia, dwa dni po eksplozji Kurska, Putin polecia do Widiajewa, strzeonego miasteczka
wojskowego za koem polarny m; port macierzy sty okrtu znajdowa si wanie w tej podupadej
miejscowoci garnizonowej wy stawionej na dziaanie bezlitosnego klimatu. Ojcowie, matki, ony
i dzieci zaogi wraku zjechali tam z caego kraju, eby na miejscu ledzi rozwj wy padkw. Ich
emocje wahay si midzy nadziej a udrk, alem a wciekoci. Cztery dni wczeniej Ilja
Klebanow, jeden z wicepremierw Putina, prbowa ich nieco udobrucha, ale podczas spotkania
w klubie oficerskim spady na niego gromy . Klebanow, ktry na co dzie zajmowa si nadzorem
nad upadajcy m przemy sem wojskowy m, zdawa si wstrznity , gdy jedna z matek,
Nadieda Ty lik, zerwaa si z krzesa, krzy czc: winie!. Za jej plecami nagle pojawia si
pielgniarka, ktra wbia kobiecie przez materia paszcza ig strzy kawki ze rodkiem
uspokajajcy m51.
O siedemnastej krewni ofiar jeszcze raz zebrali si w klubie; ty m razem mia ich odwiedzi
sam prezy dent. Czekali cztery godziny , zanim Putin w kocu dotar na miejsce. W czarny m
garniturze i czarnej koszuli bez krawata zamierza stan twarz w twarz z prawdziwy m
cierpieniem nie z prosty tutkami wy najty mi przez pozbawiony ch skrupuw dziennikarzy , jak
go powiadomiono, ty lko z ludmi autenty cznie pogrony mi w smutku. Na miejscu zasta
wzburzony tum. Nie zdy nawet dokoczy pierwszego zdania, bo jego wy stpienie przerway
podniesione gosy . Kiedy skada kondolencje z powodu tej potwornej tragedii, jedna z kobiet
gono krzy kna, e powinien odwoa aob narodow, ktr ogosi poprzedniego dnia. Putin
zdawa si niepewny swego. Przy zna, e wy posaenie rosy jskiego wojska jest w opakany m
stanie, ale jednoczenie prbowa si broni. Zawsze zdarzay si tragedie powiedzia. Na
pewno wiecie, e nasz kraj przey wa trudny okres. Armia te. Nie spodziewaem si jednak, e
jest a tak le52. Kiedy jeden z mczy zn domaga si odpowiedzi, dlaczego Flota Pnocna nie
wy saa ratunkowego okrtu podwodnego, Putin bez zastanowienia odpar: Bo nie mamy w kraju
ju ani jednej takiej cholernej jednostki!.
Ludzie gniewnie poprawiali go, kiedy przy tacza wy soko pac mary narzy i oficerw,
przekrzy kiwali jego odpowiedzi i nie pozwalali doj do sowa. Putin le poda czas katastrofy
i powtarza niewiary godne teorie mary narki wojennej na temat moliwy ch przy czy n. Mogo
doj do zderzenia albo okrt wpad na min. Moliwe te, e wy buch poar na pokadzie, chocia
specjalici twierdz, e to mao prawdopodobne. Spotkanie trwao niespena dwie godziny
i czterdzieci minut i od pocztku nie miao by transmitowane. Kamera jednej z pastwowy ch
stacji telewizy jny ch ale nie Bieriezowskiego nagry waa wszy stko z balkonu, lecz Kreml
pozwoli upubliczni sam materia wideo bez dwiku, wic widzowie nie sy szeli popeniany ch
przez Putina gaf ani gniewny ch protestw tumu. Pewien dziennikarz zdoa jednak niepostrzeenie
zarejestrowa przebieg spotkania. By nim Andriej Kolesnikow, jeden z trojga dziennikarzy ,
ktrzy prowadzili wy wiady z ty mczasowy m prezy dentem do ksiki Ot pierwogo lica. W jego
relacji Putin w kocu poskromi furi uczestnikw spotkania, w czy m szczeglnie pomoga mu
obietnica rekompensat dla krewny ch ofiar pensji wy pacany ch przez dziesi lat oraz mieszka
w Moskwie i Petersburgu; szczegy ustalano przez niemal godzin spotkania. Kolesnikow opisa
spotkanie nastpujco: Putin wy szed z niego jako prezy dent ludzi gotowy ch dopiero co
rozszarpa go na strzpy 53.
To by o wstrzsajce dowiadczenie. Co chwila z tumu dobiegay okrzy ki, eby zabra swoje
pienidze i zwrci im bliskich. Polity czny miesic miodowy Putina dobieg koca. Aura
niezwy cionego zdoby wcy polity cznego neofity , ktry jakby cudem zdoby szczy ty wadzy
i mia przy wrci wielko Rosji ulotnia si bez ladu. Putin by pewny , e zna powd takiego
obrotu spraw; wcale nie chodzio o zaniedbania w wojsku ani o godn dy gnitarzy radzieckich
zatwardziao zwierzchnikw mary narki wojennej, ktrzy o wszy stko obwiniali Amery kanw.
Nie przy j rezy gnacji marszaka Siergiejewa ani nie ukara adnego z dowdcw kamicy ch
w y we oczy na temat tej tragedii54. Nie, przy czy n kopotw polity czny ch Putina by y media.
Skd pan to wie? Z telewizji? Putin nie kry emocji, kiedy na spotkaniu w klubie oficerskim
zapy tano go, dlaczego, jak powszechnie wiadomo, wzbrania si przed przy jciem zagranicznej
pomocy w akcji ratunkowej. Telewizja kamie! Kamie! Kamie! W telewizji pracuj
krzy kacze podnoszcy wikszy wrzask ni ci, ktrzy przez ostatnie dziesi lat zniszczy li armi
i mary nark wojenn i przez ktry ch dzisiaj gin ludzie.
Jeeli kto wci miaby wtpliwoci, jakie siy zdaniem Putina naley wini, nastpnego dnia
wy stpi w telewizji publicznej w Moskwie, eby po raz pierwszy zwrci si do narodu. Po
wy raeniu absolutnego poczucia odpowiedzialnoci i winy za t tragedi gniewny m tonem
potpi ludzi bez skrupuw starajcy ch si wy korzy sta to nieszczcie. Nikogo nie wy mieni
z nazwiska, ale zrobi aluzj do Bieriezowskiego, ktry apelowa o zbirk miliona dolarw dla
rodzin zaogi Kurska; przy okazji za prezy dent zwrci uwag na zagraniczne wille
Bieriezowskiego i Gusiskiego. Sugestie by y czy telne dla wszy stkich. Powiem bez owijania
w bawen: s tacy , co prbuj rozdmucha sy tuacj, eby zbi na niej kapita polity czny albo
przeforsowa interesy okrelony ch grup. I racj maj ludzie twierdzcy , e w pierwszy m
szeregu obrocw mary narzy stoj ci, ktrzy bardzo dugo przy kadali rk do kry zy su w armii,
mary narce wojennej i w pastwie. S wrd nich i ludzie, ktrzy zebrali nawet milion na pomoc
rodzinom. We nitk od kadego, a uszy jesz koszul dla nagiego. Lepiej sprzedaliby swoje
rdziemnomorskie wille we Francji i Hiszpanii. Ty le e wtedy musieliby si tumaczy ,
dlaczego te posiadoci s zarejestrowane na fikcy jne nazwiska albo na firmy prawnicze. Trzeba
by zapy ta, skd pochodz ich pienidze.
Oczy wicie Putin ju to wiedzia. Skompletowa teczki. W podejrzany m wiatku rosy jskich
biznesw mao ktry oligarcha mg si ustrzec przed kontrol swoich umw, niejasny ch
zakupw, sfaszowany ch zezna podatkowy ch i tajny ch kont za granic. Jako zwierzchnik FSB
Putin ustanowi monopol tej organizacji na informacj publiczn55 i jako premier, a teraz
prezy dent wiedzia, jakie szkielety ukry waj w szafach jego potencjalni przeciwnicy .
Nieprzy padkowo KGB korzy sta kiedy z ty ch samy ch metod. W nastpny m miesicu
niespodziewanie wznowiono zawieszone ledztwo w sprawie udziaw Bieriezowskiego
w Aerofocie. W listopadzie wezwano go do zoenia zezna, ale oligarcha zignorowa ten nakaz
i uciek z kraju. W luty m sprzeda akcje stacji telewizy jnej swojemu by emu wsplnikowi
Romanowi Abramowiczowi, ktry z kolei przekaza je skarbowi pastwa. Gusiski, zwolniony za
kaucj po czerwcowy m aresztowaniu, uciek do swojej willi w Hiszpanii. W kwietniu 2001 roku
kolos energety czny Gazprom przej kontrol nad NTV po ty m, jak od telewizji zadano zwrotu
dwustu osiemdziesiciu jeden milionw dolarw poy czony ch Gusiskiemu na przetrwanie
kry zy su finansowego w 1998 roku. Stacja nie by a w stanie tego zrobi. Dziennikarze okupowali
studio na znak protestu, ale po jedenastu dniach ustpili, a nowy zarzd rozpocz dziaalno.
Wiele organizacji i osb w kraju i za granic protestowao przeciwko przejciu telewizji, ale bez
rezultatu. Putin od pocztku rozumia znaczenie telewizji dla interesw Kremla jej wpy w na
ksztatowanie nie ty lko wizerunku rzdu, ale i caej rzeczy wistoci w kraju. Siergiej Pugaczow,
bankier i kolega Putina, ktry wwczas blisko wsppracowa z prezy dentem na Kremlu, dziwi
si, jak ten ostatni skrupulatnie ledzi wszy stkie wiadomoci telewizy jne i potrafi dzwoni w rodku
transmisji do szefw stacji, eby skory gowa pewne aspekty prezentowany ch informacji.
Traktowa telewizj pastwow jak bogactwo naturalne, rwnie cenne, jak ropa czy gaz. On
rozumie, e podstaw wadzy w Rosji nie jest wojsko ani policja, ty lko telewizja twierdzi
Pugaczow. To jedno z jego najgbszy ch przekona56. Ledwie rok od pocztku prezy dentury
Wadimira Putina trzy gwne stacje telewizy jne w Rosji znalazy si pod cis kontrol Kremla.
 ROZDZIA 12

DUSZA PUTINA

P o poudniu 11 wrzenia 2001 roku na Kremlu zgromadzio si czterdziestu omiu dziennikarzy

zaproszony ch przez Putina. Ten w duchu radzieckiej trady cji przy j ich z honorami. W krtkim
wy stpieniu przed kamerami telewizy jny mi zwrci szczegln uwag na korespondentw
wojenny ch, ktrzy relacjonowali wy darzenia w Czeczenii i musieli bra udzia w dobrze
zorganizowanej i hojnie wspieranej wojnie propagandowej prowadzonej przez rebeliantw.
Proces pokojowy w ty m rejonie nabiera tempa dziki waszy m staraniom powiedzia. Potem
czowiek, ktry odebra gos jedy nej pry watnej sieci telewizy jnej i jedy nej stacji pastwowej
wy kazujcej przejawy niezalenoci, owiadczy , e media stanowi wany filar nowego
pastwa. Wielkie przemiany polity czne i gospodarcze nie by y by moliwe bez wolny ch rodkw
masowego przekazu stwierdzi. Tu po zakoczeniu ceremonii ochrona wezwaa go do sali
konferency jnej, gdzie akurat pokazy wano, jak samoloty pasaerskie uderzaj w World Trade
Center i Pentagon w wy niku ataku przeprowadzonego przez Al-Kaid, organizacj, ktr Rosjanie
od dawna podejrzewali o wspieranie czeczeskich buntownikw. Putin zwrci si do Siergieja
Iwanowa, swojego dugoletniego przy jaciela i kolegi z KGB: Jak moemy im pomc?1.
Pniej wielu komentatorw oceniao reakcj Putina jako przejaw cy nizmu, ale w pierwszy ch
godzinach po zamachu jego dziaania nosiy znamiona ofiarnoci i chci niesienia pomocy
pastwu, na ktre zerka podejrzliwie od wielu lat. Prbowa telefonowa do prezy denta Georgea
W. Busha, ale nie mg si do niego dodzwoni, bo Air Force One ldowa co rusz w inny m
amery kaskim miecie. Kiedy doradca prezy denta do spraw bezpieczestwa narodowego
Condoleezza Rice usiowaa skontaktowa si z Iwanowem, Putin od razu przej suchawk.
Zapewni Rice, e nie postawi w stan alarmu rosy jskiej armii, kiedy Amery ka wprowadzi
gotowo bojow; wrcz przeciwnie, zredukowa stopie zagroenia i odwoa rozpoczte
poprzedniego dnia i sy mulujce konflikt nuklearny ze Stanami Zjednoczony mi manewry na
Pacy fiku. Czy moemy dla was zrobi co jeszcze? zapy ta. Condoleezza Rice wspomina, e
w tej chwili przemkno jej przez my l, e zimna wojna naprawd odesza ju do przeszoci2.
Putin by pierwszy m wiatowy m przy wdc, ktry zatelefonowa do Biaego Domu zrobi to,
zanim jeszcze oceniono straty po ataku. Potem skontaktowa si telefonicznie z premierem
Wielkiej Bry tanii Tony m Blairem i kanclerzem Niemiec Gerhardem Schrderem i powtrzy , e
wiat musi poczy siy w walce z plag terrory zmu. Zupenie inaczej ni po katastrofie Kurska
i inny ch istotny ch zdarzeniach, kiedy zachowawczo milcza, ty m razem wy stpi w telewizji,
eby zoy kondolencje ofiarom tego bezprecedensowego aktu agresji. To, co stao si dzisiaj
w Stanach Zjednoczony ch, jest wy darzeniem sigajcy m poza granice jednego kraju. To
bezczelne wy zwanie rzucone caej ludzkoci, a przy najmniej jej cy wilizowanej czci
owiadczy . Wy ranie da do zrozumienia, e ta tragedia stanowi okazj do rewizji relacji
midzy narodowy ch, by razem walczy z plag dwudziestego pierwszego wieku. Rosja wie
z bezporednich dowiadcze, czy m jest terrory zm powiedzia. Dobrze zatem rozumiemy , co
czuje amery kaski nard. Zwracam si w imieniu Rosji do oby wateli Stanw Zjednoczony ch,
eby powiedzie, e jestemy z wami. W peni dzielimy z wami ten bl3.
Bush oddzwoni do Putina 12 wrzenia. Ten zdy ju wezwa nard do okazania minut ciszy
solidarnoci z Amery k, nadajc ton, ktry przy najmniej na jaki czas utemperowa jadowicie
anty amery kaski nastrj panujcy w rosy jskiej polity ce. Ledwo dwa lata po anty amery kaskich
protestach przeciwko wojnie NATO w Serbii wielu Rosjan chocia by najmniej nie wszy scy
poszo za przy kadem Putina. Skadali stosy kwiatw pod ambasad amery kask, a retory ka
w pastwowej telewizji ktra coraz silniej odzwierciedlaa oficjalne nastroje Kremla ulega
zauwaalnej zmianie. Dobro zatriumfuje nad zem pociesza Busha Putin. Moe pan by
pewny , e bdziemy o to walczy rami w rami4.

R eakcja Putina potwierdzaa pierwsze wraenie Busha co do prezy denta Rosji, chocia na
pocztku rzdw nowej administracji amery kaskiej nikt si tego nie spodziewa. Podczas
kampanii prezy denckiej w 2000 roku, w ktrej ry walizowa z Alem Goreem, Bush potpi wojn
w Czeczenii jeszcze ostrzej ni Clinton, widzc w ty m szans przedstawienia demokratw jako
partii zby t agodnie traktujcej Rosj. Od pierwszy ch dni prezy dentury Busha stosunki z Rosj
Putina zdaway si napite. W sty czniu 2001 roku amery kaska stra graniczna aresztowaa na
mocy midzy narodowego listu goczego Pawa Borodina, kiedy ten wy ldowa na lotnisku
w Nowy m Jorku. Gdy Putin zosta prezy dentem, po cichu usun Borodina z funkcji zarzdcy
majtkiem Kremla i da mu niemal wy cznie reprezentacy jn posad penomocnika Zwizku
Rosji i Biaorusi, projektu z 1996 roku, majcego na celu integracj gospodarcz, ale nigdy
niezrealizowanego. Nowy prokurator generalny Rosji Wadimir Ustinow bez rozgosu zakoczy
ledztwo doty czce dziaalnoci Borodina, lecz Szwajcaria wci je prowadzia. Carla Del Ponte
rozesaa za Borodinem list goczy , oskarajc go o przy jcie apwek o wartoci mniej wicej
trzy dziestu milionw dolarw za kontrakty na renowacj Wielkiego Paacu Kremlowskiego i Izby
Obrachunkowej. Skandal, ktry splami prezy dentur Jelcy na, rzuca tak gboki cie na stosunki
z nowy m prezy dentem USA, e sta si tematem pierwszej rozmowy telefonicznej Putina
z Bushem 31 sty cznia 2001 roku.
Ju po pierwszy ch ty godniach zdawao si, e ich relacje mog si jedy nie pogorszy .
W luty m FBI w kocu zdemaskowao ukry wajcego si od dawna w jego szeregach kreta.
Okaza si nim Robert Hanssen. Ten starszy funkcjonariusz kontrwy wiadu szpiegowa ju dla
Zwizku Radzieckiego, a potem a do dnia aresztowania dla Rosji. Jego wy kry cie poskutkowao
wy daleniem ze Stanw Zjednoczony ch pidziesiciu rosy jskich dy plomatw, na co Rosja
odpowiedziaa wy rzuceniem pidziesiciu Amery kanw z Moskwy .
Przez jaki czas mona by o odnie wraenie, e powrciy czasy zimnej wojny , ale
w czerwcu 2001 roku, kiedy Bush spotka si po raz pierwszy z Putinem na zamku Brdo,
w szesnastowiecznej siedzibie pod stolic Sowenii Lublan, obaj przy wdcy wy dawali si chtni,
by zmniejszy rosnce midzy ich pastwami napicie. Obaj te przed przeamaniem lodw
korzy stali z informacji dostarczony ch im przez suby wy wiadowcze. Podczas powitania Putin
napomkn o rugby sporcie, ktry Bush uprawia przez rok w collegeu. Rzeczy wicie, graem
w rugby odpar z porozumiewawczy m umiechem Bush. Ma pan bardzo dobre dane na mj
temat5. Pniej, gdy przeszli do interesw, a Putin by zajty przegldaniem notatek, Bush
wtrci mimochodem uwag o krzy y ku, ktry prezy dent Rosji dosta od matki i powici
w Jerozolimie. Amery kaski przy wdca zauway zaskoczenie na twarzy swego rosy jskiego
kolegi. Bush wy jani, e czy ta o tej historii, ale zachowa dla siebie informacj, e przeczy ta j
w aktach przy gotowany ch przez CIA. Putin opowiedzia mu o poarze daczy ; dokadnie opisa
moment, kiedy jeden z robotnikw znalaz krzy y k w pogorzelisku i odda mu go, jakby moim
przeznaczeniem by o zawsze go nosi. Bush, prakty kujcy chrzecijanin, skomentowa t histori
sowami: Wadimirze, to wy pisz wy maluj historia Krzy a witego6.
Po dwch godzinach rozmowy prezy denci wy szli z gabinetu na spotkanie z pras. Porozumieli
si co do kilku sporny ch kwestii szczeglnie sprzeciwu Rosji wobec budowy tarczy
anty rakietowej, za ktr Bush opowiada si o wiele bardziej stanowczo ni jego poprzednik
z obozu demokratw i czuo si, e darz si wzajemnie sy mpati, zaskakujc zwaszcza
w obliczu ostatnich wy padkw. Bush nazwa Putina nadzwy czajny m przy wdc
i w przeciwiestwie do Clintona zdaniem Rosjan ten ostatni si czepia ty lko pobienie
poruszy temat Czeczenii i wolnoci sowa w Rosji. Zapy tany , czy Amery kanie mog ufa
Putinowi pomimo tak wielu dzielcy ch ich rnic, Bush odpar, e gdy by by innego zdania, nie
zaprosiby go na listopadow wizy t na swoje ranczo w Teksasie. Uwanie mu si przy jrzaem
powiedzia Bush. Stwierdziem, e jest niezwy kle szczery i godny zaufania. Bardzo dobrze nam
si rozmawiao. Sdz, e miaem okazj zajrze mu w dusz to czowiek kompletnie oddany
swojej ojczy nie i strzegcy jej interesw7.
Bush ani Putin nikomu nie powiedzieli o incy dencie z krzy y kiem ani nie zdradzili, e tego dnia
Putin nie woy go na szy j chocia zwierzy si swoim biografom, e nigdy si z nim nie
rozstaje (woy go jednak nastpny m razem, gdy spotka si z Bushem miesic pniej na
szczy cie G8 w Genui). Nie wszy stkich przekonaa ta nowo zawizana przy ja. Mog zrozumie
strategi utrzy my wania dobry ch relacji, ale w ty m przy padku posunito si o krok za daleko
powiedzia w wy wiadzie prasowy m Michael McFaul, amery kaski wy kadowca, ktry pozna
Putina ju w Petersburgu po rozpadzie Zwizku Radzieckiego. Moim zdaniem istnieje wiele
dobry ch powodw, by nie ufa prezy dentowi Putinowi. To czowiek wy szkolony w sztuce
kamstwa8.

W pierwszy m roku prezy dentury Putin odwiedzi osiemnacie krajw, czsto podrujc

z Ludmi. Budowa wizerunek nowej Rosji, zaangaowanej w losy wiata i starajcej si zerwa
z reliktami zimnej wojny . Po pocztkowy m okresie prezy dentury , kiedy koncentrowa si na
polity ce wewntrznej, zaj si kompletn zmian polity ki zagranicznej w sposb, o jakim Jelcy n
nie mg nawet pomarzy ; poprzednikowi Putina ciy li bowiem komunici i nacjonalici, wci
tsknicy za utracony m statusem supermocarstwa, jak to by o za czasw Zwizku Radzieckiego.
Putin obra kurs na zblienie z Zachodem szczeglnie z Europ, ale te z naczelny m wrogiem,
ktrego uczono go zwalcza wszelkimi sposobami, gdy by agentem wy wiadu. W 2001 roku
zlikwidowa pochodzce z epoki radzieckiej zagraniczne bazy wojskowe, midzy inny mi potny
orodek nasuchu w Lourdes na Kubie oraz baz mary narki wojennej i wy wiadu w Wietnamie.
Twierdzi, e Rosja powinna si skupi raczej na rozbudowie armii pod ktem walki z coraz
powaniejszy m zagroeniem ze strony ekstremizmu islamskiego na Kaukazie Pnocny m. Po
ataku z 11 wrzenia Putin nie protestowa ju tak gono przeciw rozszerzeniu NATO, cho miay
do niego wstpi Litwa, otwa i Estonia, trzy republiki baty ckie wchodzce kiedy w skad
Zwizku Radzieckiego i wci zamieszkane przez wielu Rosjan. (Kandy dujc w 2000 roku, Putin
sugerowa, e pewnego dnia nawet Rosja moe doczy do NATO)9. W padzierniku
Amery kanie ruszy li na wojn z talibami i Al-Kaid w Afganistanie, Putin za nie ty lko wspar ich
pomoc rosy jskiego wy wiadu, ale te wy sa pienidze i bro Sojuszowi Pnocnemu, czy li
Afgaczy kom, ktrzy wprawdzie stawiali opr Zwizkowi Radzieckiemu podczas inwazji na ich
kraj, lecz od 1996 roku walczy li z talibami po przejciu przez nich wadzy . Putin zgodzi si nawet
na budow amery kaskich baz w Uzbekistanie i Kirgistanie; w ten sposb po raz pierwszy od
czasw Wielkiej Wojny Ojczy nianej onierze amery kascy pojawili si na ziemiach by ego
Zwizku Radzieckiego.
Decy zje Putina spotkay si z oporem rosy jskich wojskowy ch, zacofanej biurokracji, ktra
gbiej ni reszta spoeczestwa tkwia w radzieckiej przeszoci i nie potrafia z ni zerwa. Ten
moloch chy li si ku upadkowi liczebno armii spada z 2,8 miliona osb u schy ku ZSRR do
ledwo miliona i po latach dziewidziesity ch XX wieku by doszcztnie przearty korupcj.
Wikszo onierzy stanowili poborowi, a starsi onierze brutalnie si nad nimi zncali. Zjawisko
to zwano fal, w Rosji okrelano je mianem diedowszcziny, pochodzcy m od sowa dziadek.
Warunki w wojsku by y tak ze, e wikszo rosy jskich rodzin uciekaa si do rny ch sposobw
od przekupstwa przez sy mulowane choroby po emigracj eby uchroni swoich sy nw przed
poborem. Na wszy stkich szczeblach hierarchii pleniy si przestpczo i korupcja. Dowdcy
wy najmowali poborowy ch do niewolniczej pracy i poktnie sprzedawali paliwo, czci
zamienne, a nawet pojazdy z wy posaenia swoich oddziaw10. Putin lubi publicznie
prezentowa si na tle okrtw wojenny ch i my liwcw, ale nie mia natury onierza. Za czasw
ZSRR onierze i oficerowie Armii Radzieckiej lekceway li elit agentw KGB i czsto by o to
odwzajemnione uczucie. Siy zbrojne stanowiy jednak integraln cz misji odbudowy kraju,
Putin za rozumia, w jak opakany m s stanie. Zamierza jak najszy bciej wdroy now
doktry n wojskow, odchudzi armi, unowoczeni j i bardziej zdy scy plinowa, ale musia
dziaa ostronie, jeeli chcia narzuci swoj wizj ostatniej insty tucji, ktra mimo utraty
znaczenia i reputacji wci cieszy a si pewn niezalenoci.
Podczas pierwszy ch miesicy prezy dentury Putin rzadko mwi o polity ce zbrojnej
ogranicza si do strategii majcej przy nie zwy cistwo w wojnie w Czeczenii. Anality cy
wojskowi oceniali, e jest saby albo zby t daleki od kwestii zwizany ch z armi; inni doszukiwali
si w jego zachowaniu makiawelicznej takty ki wy czekiwania, a skceni dowdcy sami
wy krwawi si w wy niku wewntrzny ch poty czek, a niedobitki bd musiay uzna jego
zwierzchnictwo. Putin woli rozmawia z ludmi polity cznie osabiony mi, a zatem skonny mi do
wsppracy z prezy dentem napisa pewien szanowany komentator11. Po katastrofie Kurska
Putin powstrzy ma si przed zwolnieniem dowdcw, ktry ch nieudolno i kamstwa zaszkodziy
jego popularnoci. Okaza si o wiele bardziej przebiegy polepszy swoje notowania oraz
wzmocni morale onierzy , podnoszc im uposaenie i obiecujc wy sze nakady na wojsko.
Jednoczenie zarzdzi restruktury zacj si zbrojny ch; wizaa si ona z dalsz redukcj liczby
onierzy . Przy wrci czerwony sztandar teraz z carskim dwugowy m orem jako sy mbol
armii rosy jskiej i melodi radzieckiego hy mnu narodowego z nowy m tekstem. (Pie
Patriotyczna, ktra w Federacji Rosy jskiej zastpia hy mn ZSRR, by a utworem instrumentalny m
i na letnich igrzy skach olimpijskich w Sy dney w 2000 roku sportowcy skary li si, e Putin nie
mg zapiewa wraz z nimi, kiedy stanli na podium podczas ceremonii wrczania medali).
Te decy zje okazay si szczeglnie trafione. Odwoy way si do nostalgicznego patrioty zmu
onierzy oraz szerokich warstw spoeczny ch, ale nie oznaczay powrotu do ideologii radzieckiej,
bo wielu Rosjan chtnie si od niej odcio. Putin by now postaci w polity ce, ale umiejtnie
znalaz rwnowag midzy burzliw przeszoci a niepewn przy szoci co przy szo mu o ty le
naturalnie, e odzwierciedlao to jego wasne pogldy . Nie szy dzi jak Jelcy n z ustroju
radzieckiego, lecz zaadaptowa odpowiadajce jego koncepcji nowoczesnej Rosji elementy
historii ZSRR. W luty m podczas programu telewizy jnego, kiedy oby watele zadawali mu py tania
przez telefon, posuy si afory zmem, ktrego autorstwo powszechnie mu przy pisy wano, chocia
tak naprawd wy my li go kto inny : Kto nie auje upadku Zwizku Radzieckiego, ten nie ma
serca. Kto chce jego powrotu, nie ma rozumu12. Sam Putin zdawa si rozdarty . Trzy ma na
swoim biurku w FSB posek Feliksa Dziery skiego, ale sprzeciwia si apelom spoeczestwa, by
na rondzie przed ubiank ponownie ustawi jego odlany z brzu pomnik. Glory fikowa
zwy cistwo Zwizku Radzieckiego w Wielkiej Wojnie Ojczy nianej, lecz odmwi przy wrcenia
wczesnej nazwy Wogogradowi, miastu, ktre podczas tamtej wojny przey o makabry czne
oblenie i wci jest o wiele lepiej znane jako Stalingrad13.
Pomimo kry ty czny ch wy powiedzi Putina na temat bdw popeniony ch w epoce sowieckiej
czciowy powrt do sy mboliki tamty ch czasw budzi niepokj wrd intelektualnej i liberalnej
czci spoeczestwa. Grupa znany ch arty stw i pisarzy wy stosowaa list otwarty i ostrzega
w nim Putina przed niebezpieczestwami py ncy mi z przy wrcenia radzieckiego hy mnu
narodowego: Przy wdca pastwa na pewno zdaje sobie spraw z faktu, e miliony oby wateli
(wrd nich ci, co oddali na niego swj gos) nie bd szanowa hy mnu kojarzcego im si
z przeladowaniami i szargajcego pami ofiar radzieckich represji polity czny ch14. Bory s
Jelcy n po raz pierwszy od czasu, gdy zszed ze sceny polity cznej, skry ty kowa swojego nastpc;
twierdzi, e melodia radzieckiego hy mnu przy wouje w jego pamici obraz sowieckich
dy gnitarzy podczas posiedze KPZR. Prezy dent pastwa nie powinien lepo goni za nastrojami
czci spoeczestwa powiedzia gazecie Komsomolskaja Prawda . Wrcz przeciwnie, to
on powinien akty wnie je ksztatowa15. Ale wanie ksztatowaniem nastrojw mona nazwa
decy zj Putina, by wy biera z przeszoci rne elementy niczy m dania z bufetu i starannie
komponowa z nich od nowa histori, ktr serwowa spoeczestwu gboko podzielonemu co do
ich znaczenia.

M in rok, zanim Putin podj odpowiednie kroki nage i zdecy dowane jak cicie skalpelem
by podporzdkowa sobie krnbrne dowdztwo wojskowe. Minister obrony marszaek Igor
Siergiejew, ju przekroczy wiek emery talny , ale co roku udawao mu si przedua czas pracy
na ty m stanowisku; najpierw prosi o to Jelcy na, a w 2000 roku Putina. Na pocztku 2001 roku
szedziesiciotrzy letni Siergiejew zakada, e znowu bdzie to czy sta formalno16. Putin, tak
jak Jelcy n, ceni sobie element tajemnicy i niespodzianki przy ogaszaniu swy ch decy zji. Ty lko
zaufani doradcy wiedzieli o jego planach, a Siergiejew nie by jedny m z nich, w przeciwny m
razie nie przeceniaby poparcia, jakim cieszy si na Kremlu. 28 marca Putin zebra zesp
odpowiadajcy za bezpieczestwo narodowe i ogosi, e obowizki ministra obrony przejmie
Siergiej Iwanow. Iwanow by tak bliski Putinowi, e czasami nazy wano go alter ego prezy denta.
Ten chudy , blady mczy zna z dobrze widoczny m przedziakiem z boku gowy i wiecznie
zafrasowan min wstpi do KGB po studiach na filologii angielskiej i szwedzkiej na
Leningradzkim Uniwersy tecie Pastwowy m. Poznali si z Putinem w 1977 roku w Wielkim
Domu, gdzie pracowali razem przez dwa lata, dopki kariera Iwanowa nie nabraa rozpdu17.
Pobiera nauki w Insty tucie Czerwonego Sztandaru pod Moskw, skd wy szed w 1981 roku jako
agent midzy narodowej sekcji wy wiadu i suy pod przy kry wk dy plomaty w ambasadach
radzieckich w Finlandii, Szwecji, Kenii i moliwe, e w Wielkiej Bry tanii. Fakt, e jego y ciory s
jest taki mtny , daje pewne pojcie o ty m, jakim szpiegiem by Iwanow i jak rni si od Putina.
W przeciwiestwie do Putina nie zrezy gnowa z pracy w wy wiadzie, pi si po szczeblach
postsowieckiej suby wy wiadowczej, a zosta najmodszy m generaem w nowej Rosji. Kiedy
Putin obj kierownictwo nad FSB, mianowa Iwanowa swoim zastpc; pniej obaj przenieli
si na Kreml, a Iwanow doczy do grona najbliszy ch wsppracownikw Putina. Uczestniczy
w poniedziakowy ch naradach sub bezpieczestwa, ale te w mniej formalny ch zebraniach
w soboty i czy sto towarzy skich spotkaniach organizowany ch spontanicznie w posiadoci
prezy denckiej Putina i czsto trwajcy ch do pna w nocy 18. Wielu ludzi uwaao go za
twardogowego siowika, ktrego cechy odzwierciedlay dowiadczenie Putina i jego
konserwaty wne pogldy . Na pewno Iwanow sekundowa Putinowi w staraniach o przebudow
rozdtego, niewy dolnego wojska. W kocu zdj mundur oficera FSB i zosta pierwszy m cy wilem
na stanowisku ministra obrony narodowej w historii ZSRR i Rosji. Jak widzicie, osoby cy wilne
zaczy naj obejmowa najwaniejsze stanowiska w siach zbrojny ch rzek Putin po ogoszeniu
nominacji. To kolejny zamierzony krok ku demilitary zacji y cia spoecznego w Rosji19.
Nominacje Putina sy gnalizoway odejcie od polity ki Jelcy na chocia niezby t daleko.
Pierwszy raz w historii wy znaczy kobiet, Lubow Kudelin, na jedno z najwy szy ch stanowisk
w Ministerstwie Obrony do zarzdzania budetem si zbrojny ch. Zastpi ministra spraw
wewntrzny ch inny m petersburaninem, Bory sem Gry zowem, ktry sta na czele
proputinowskiego bloku w Dumie, ale nie zdegradowa nikogo oprcz ministra energety ki
atomowej Jewgienija Adamowa ten po jakim czasie stan przed amery kaskim sdem za
defraudacj warty ch dziewi milionw dolarw funduszy przeznaczony ch na zwikszenie
bezpieczestwa obiektw jdrowy ch20. Gazeta Izwiestia obwiecia, e Putin stworzy zesp
zwarty niczy m pi21.
Jako minister obrony Iwanow y wi obawy przed moliwoci amery kaskiej interwencji na
pery feriach Rosji. Trzy dni po atakach terrory sty czny ch z 11 wrzenia zdecy dowanie odrzuci
nawet hipotety czn szans prowadzenia przez NATO operacji wojskowy ch w Azji
rodkowej22. Putin mia jednak wraenie, e Stany Zjednoczone zrozumiay , jak wielkim
zagroeniem jest terrory zm islamski, a jego przeczucia okazay si zgodne z prawd. Dwa
ty godnie pniej uda si do Niemiec i wy stpi przed Bundestagiem, zaczy najc przemow po
rosy jsku, by po chwili posuy si jzy kiem Goethego, Schillera i Kanta. Musimy dzisiaj
stanowczo i ostatecznie orzec, e zimna wojna dobiega koca! stwierdzi. Kanclerz Niemiec
Gerhard Schrder odwzajemni si Putinowi, deklarujc, e wiat powinien zagodzi kry ty k pod
adresem rosy jskich dziaa militarny ch w Czeczenii (pry watnie jednak nalega, by Putin
zaangaowa si w najgoniejszy proces doty czcy popeniony ch przez rosy jskich onierzy
zbrodni wojenny ch)23. 24 wrzenia po powrocie do Moskwy Putin pojecha do Ministerstwa
Obrony , ogromnego biaego gmachu przy Piercieniu Bulwarowy m w centrum miasta, i nakaza
dowdcom wspprac z Amery kanami. Postpi wbrew opinii Iwanowa, ktry po cichu
zrezy gnowa z publicznego wy raania sprzeciwu wobec amery kaskich dziaa w Azji
rodkowej.

P utin oczekiwa czego w zamian za swoj zgod na nowy pozimnowojenny ad. Woy duo

energii w rozwj dobry ch relacji osobisty ch z Bushem. I tak by pierwszy m po Leninie

przy wdc narodu znajcy m jzy k obcy od jakiego czasu przez godzin dziennie uczy si te
angielskiego, eby porozumiewa si jzy kiem dy plomacji i handlu midzy narodowego,
i potrafi wy korzy sta jego szcztkow znajomo, by nawiza pry watn rozmow z Bushem
i przeama lody . Spacerujc z nim po ogrodzie w Sowenii, zwrci uwag na czce ich
podobiestwa: Widz, e da pan crkom imiona po matce i teciowej. Kiedy Bush odpar:
Dobry ze mnie dy plomata, prawda?, Putin zamia si i powiedzia: Zrobiem to samo!24.
Podczas pry watny ch kontaktw Putin czu, e moe rwnie szczerze rozmawia z Bushem
o rnicach midzy nimi; prbowa mu tumaczy , z jakimi trudnociami Rosja i on sam musi
si zmierzy , podnoszc kraj z ruin po Zwizku Radzieckim. Szuka wsplnej paszczy zny
stosunkw ze Stanami Zjednoczony mi, a nawet z NATO.
Rozmawiajc z amery kaskim prezy dentem po raz kolejny przy okazji padziernikowego
szczy tu Wsplnoty Gospodarczej Azji i Pacy fiku w Szanghaju, Putin zaproponowa zmiany
w traktacie ABM, ktre umoliwiy by Amery ce przeprowadzenie testw sy stemu
anty rakietowego, na czy m tak bardzo zaleao Bushowi, ale pod warunkiem, e gwne zaoenia
traktatu pozostan niezmienione jeszcze przez rok lub dwa lata. Jego zdaniem traktat mia
kry ty czne znaczenie dla doktry ny obronnej Rosji, a opnienie zmian miao da czas naukowcom
na opracowanie nowy ch rodzajw broni, ktra stanowiaby przeciwwag dla amery kaskiej
tarczy . Ponadto namawia Busha, by oba pastwa zmniejszy y arsena broni jdrowej by to
niezbdny krok w kierunku ograniczenia kosztw utrzy mania rosy jskiego wojska. Uwaa swoj
propozy cj za rozsdny kompromis, a Bush zgodzi si j rozway , ale jego administracja by a
nastawiona wojowniczo po inwazji na Afganistan. Pentagon si zapar i w ogle nie chcia sy sze
o pomy sach Putina, by uprzedza Rosj o wszy stkich planowany ch testach i pozwoli jej na
monitorowanie budowy sy stemu obronnego mogcego ostatecznie odebra jej ty tu
supermocarstwa nuklearnego. W listopadzie w ramach swojej pierwszej podry zagranicznej po
wy borze na urzd prezy denta Putin przy lecia z wizy t do Waszy ngtonu. Wci sdzi, e dobije
tego wanego targu, ale jego nadzieje si rozwiay , kiedy spotka si z Bushem w Biay m Domu.

Mj Boe! zawoa Putin, gdy rano 13 listopada wszed do Gabinetu Owalnego. Przez okna po
poudniowej stronie wpadao rzsiste wiato soca. Ale to pikne!
Putin nigdy nie przesta zadziwia Busha ani jego wsppracownikw, ktrzy nie wiedzieli, co
sdzi o ty m by y m agencie KGB z ateisty cznego Zwizku Radzieckiego25, i nie dopuszczali do
siebie my li, e w agent moe ich wy korzy sta do osignicia wasny ch korzy ci. Bush by
pewny , e uda si pokona dzielce ich w przeszoci rnice. Po atakach z 11 wrzenia mieli
wsplny cel; sdzi tak jeszcze na pocztku spotkania wieczorem w przeddzie chaoty cznej
ucieczki talibw ze stolicy Afganistanu Kabulu. Talibowie spruj si jak stary sweter
powiedzia Putinowi Bush. Znajca rosy jski Condoleezza Rice nie by a pewna, czy te sowa
znacz to samo w obu jzy kach. W kady m razie Putina rozbawiy do tego stopnia, e szczerze
parskn miechem26.
Nazajutrz Putinowie polecieli na ranczo Busha w Crawford w Teksasie. Maestwo Bushw
przy witao ich w ulewny m deszczu, a Ludmia wrczy a Laurze Bush pojedy ncz t r,
sy mbol Teksasu. Putinowie zatrzy mali si w ssiadujcy m z pry watny m mieszkaniem Bushw
domu gocinny m. Na kolacj przy szli godzin za wczenie, bo zapomnieli o rnicy czasu midzy
Crawford i Waszy ngtonem. W kocu zasiedli do stou, sprbowali potraw z grilla i suchali
wy stpu pianisty Vana Cliburna oraz zespou country grajcego takie utwory jak Cotton-Eyed
Joe. Ludmia woy a na t okazj sukni ozdobion czerwony mi, biay mi i niebieskimi cekinami,
Putin za, wznoszc toast, zdawa si wzruszony . Nigdy przedtem nie by em w domu adnego
wiatowego przy wdcy powiedzia i doda, e Stany Zjednoczone maj szczcie, e w ty m
kry ty czny m momencie historii na czele kraju stoi czowiek o takiej sile charakteru27.
Nastpnego dnia obaj prezy denci dalej odnosili si do siebie na luzie, po koleesku; spotkali si
z uczniami szkoy redniej w Crawford, po czy m Putin polecia do Nowego Jorku i wrd wci
dy micy ch dwa miesice po tragedii ruin WTC odda hod ofiarom zamachu.
Trzy ty godnie pniej Bush zatelefonowa do Putina w Moskwie i poinformowa go, e
wy cofuje si z ustale traktatu ABM. Putin protestowa, ale jedy n z trudem osignit korzy ci
po trwajcy ch sze miesicy rozmowach i czterech spotkaniach obu liderw by ledwie
grzecznociowy gest, bo tak mona nazwa fakt, e Bush powiedzia mu ty dzie wczeniej
o zmianie planw, ktr zamierza publicznie ogosi w poowie grudnia.

P rzez ca debat o Afganistanie i obronie przeciwrakietowej Putinowi udao si nie dopuci

do wy buchu nacjonalisty cznej gorczki, ktr mogo wy woa jego ciche przy zwolenie na
dziaania i polity k Busha. Jelcy n prowadzi kampani przeciwko Stanom Zjednoczony m
i Zachodowi midzy inny mi po to, eby chroni swoje polity czne flanki. Putin za zdoby
poparcie grup najbardziej kry ty cznie nastawiony ch do Amery ki; przy piecztowa swoj
dominacj w parlamencie ty m samy m cierpliwy m, chy try m i metody czny m sposobem jak
w przy padku wojska. Jedn z jego pierwszy ch inicjaty w ustawodawczy ch by a ogoszona w 2000
roku przebudowa Rady Federacji, w ktrej do tej pory zasiadali gubernatorzy osiemdziesiciu
dziewiciu podmiotw federalny ch oraz ich przedstawiciele, dziaajcy co dao si zauway
przy okazji sprawy Skuratowa niezalenie od Kremla. Ten ruch, a take powoanie siedmiu
posw reprezentujcy ch okrgi, wzbudzi na pocztku sprzeciw, lecz w kocu pozwoli Putinowi
pociga za sznurki w lokalny ch samorzdach. Z upy wem czasu izb wy sz, ktra tak psua krew
Jelcy nowi, wy penili lojalni zwolennicy Putina odtd penia ona funkcj piecztki do podbijania
jego rozporzdze. Podczas pierwszy ch lat prezy dentury Putina Kreml take kontrolowa
niesprawn wikszo w Dumie. Niektre wczesne reformy szczeglnie starania o umoliwienie
pry waty zacji gruntw rolny ch wci spoty kay si z oporem. Putin gardzi polity k party jn
i nie tolerowa ktni przy ustanawianiu prawa wy ksztaci w sobie t postaw ju w Petersburgu,
gdy jako mody urzdnik co chwila musia stawia czoo Radzie Miejskiej pod rzdami Anatolija
Sobczaka. Jego zdaniem bloki polity czne we wadzy ustawodawczej powinny by narzdziami
wadzy wy konawczej Kremla. Twierdzi, e nie zaley mu na przy wrceniu sy stemu
jednoparty jnego, jak to by o z KPZR w Zwizku Radzieckim; chcia stworzy kilka mniejszy ch
partii uzaleniony ch od Kremla. W lipcu 2001 roku podpisa nowe prawo wy borcze, ktre
zredukowao liczb partii, bo wy magao, eby naleao do nich co najmniej pidziesit ty sicy
czonkw w co najmniej poowie kraju. Pozornie chodzio o doprowadzenie do dwu- lub
trjparty jnego sy stemu na wzr reszty krajw europejskich; ty le e w Rosji partie te miay by
sterowane przez Kreml lub przy najmniej mu posuszne. Putin lubi podkrela, e jest
zwolennikiem demokracji, ale brakowao mu cierpliwoci do debat, ktry ch wy nik czsto trudno
by o przewidzie. Jedno ju podzielia si z parti komunisty czn stanowiskami w komisjach, ale
eby zgromadzi wikszo, kancelaria Putina zaaranowaa jej fuzj z parti Primakowa
i ukowa. Partia powstaa z tego poczenia zadebiutowaa na zjedzie 1 grudnia 2001 roku. Miaa
si nazy wa Jedna Rosja, a jej szeregi by y pene polity kw i urzdnikw partii wadzy Putina.
Mzgiem strategii polity cznej Kremla by Wadisaw Surkow, urodzony w Czeczenii geniusz
reklamy z przeszoci w wy wiadzie wojskowy m. W latach dziewidziesity ch wy kony wa
zlecenia dla bankw trzech rosy jskich oligarchw, midzy inny mi Michaia Chodorkowskiego. Ju
za czasw Jelcy na doczy do zespou Aleksandra Wooszy na i to wanie Surkow najbardziej
przy czy ni si do wy promowania publicznego wizerunku Putina oraz planowa jego strategi
polity czn. Mia twarz cherubina i cy niczn dusz, lubi amery kaski rap obok zdjcia Putina
trzy ma portret Tupaca Shakura i Szekspira, ktrego dziea uwaa za skarbnic pomy sw
polity czny ch. Jak to powiedzia rosy jski pisarz i dziaacz spoeczny Eduard Limonow, Surkow
zmieni Rosj w peen cudw postmodernisty czny teatr, gdzie ekspery mentowa ze stary mi
i nowy mi modelami polity czny mi28.
W kwietniu 2002 roku Surkow doprowadzi do puczu teczkowego, ktry zmieni ukad si
w Dumie. Zwolennicy Kremla zmusili do ustpienia komunistw z wy sokich stanowisk
w komisjach parlamentarny ch, zaproponowany ch im przez Putina tu po wy borach w 1999 roku,
a reprezentujcy parti komunisty czn przewodniczcy Dumy Giennadij Selezniow wy razi
poparcie dla Kremla i porzuci party jny ch kolegw. Pozostajc na uboczu, Putin niczy m car nie
znia si do uczestnictwa w ktniach swoich ksit oraz bojarw i prakty cznie ci gow
blokowi komunisty cznemu. Giennadij Ziuganow, szef partii, ktry za czasw Jelcy na stanowi
powane zagroenie dla Kremla, mg jedy nie zgrzy ta zbami. Jelcy n, nawet gdy by
podchmielony , potrafi si zebra na odwag, eby w kry ty czny ch chwilach zwoa liderw
wszy stkich frakcji i szuka wsplny ch rozwiza, a nie zaczy na nowe wojny twierdzi
gorzko29.
Powd przeprowadzony ch przez Putina przetasowa na szczy tach wadzy ustawodawczej
wy jani si dwa ty godnie pniej, kiedy prezy dent wy gosi doroczn przemow przed
Zgromadzeniem Federalny m, czy li obiema izbami parlamentu. Stojc w Sali Marmurowej
budy nku administracy jnego numer 14, Putin pochwali si swoimi osigniciami spadkiem
bezrobocia, wzrostem dochodw, zbilansowany m budetem, powrotem Rosji na drugie miejsce
na wiecie, jeli chodzi o wy doby cie ropy naftowej ale narzeka na ogromn i nieporadn
administracj rzdow, na niewraliwe wobec reform ministerstwa, wci dziaajce jak filie
scentralizowanego sy stemu gospodarczego. Potrzebowa wikszoci, ktra nie zajmowaaby si
debatowaniem o problemach, ty lko uchwalaa ustawy potrzebne Kremlowi do ich
rozwizy wania. Przez godzin wy licza propozy cje liberalny ch reform majcy ch zmieni
sdownictwo, stworzy sy stem hipoteczny umoliwiajcy rozwj ry nku mieszkaniowego,
zlikwidowa obowizkowy pobr do wojska i zastpi go armi zawodow zoon z ochotnikw,
a take przy gotowa regulacje przy spieszajce wstpienie Rosji do wiatowej Organizacji
Handlu. By to ambitny plan, ale na drodze do jego realizacji stao ju niewiele przeszkd.
W przemowie Putin powici ledwo minut wojnie, ktra wy niosa go na najwy sze stanowisko

w pastwie. Stara si j przemilcze midzy inny mi dlatego, e trudno by o j nadal nazy wa

obiecany m narodowi sukcesem. W 2001 roku Putin zapowiedzia, e wkrtce zacznie si proces
wy cofy wania wojsk rosy jskich z Czeczenii, lecz to nie oznaczao koca wojny . Siy federalne
pilnoway granic republiki oraz wikszoci przy graniczny ch miast i wsi, ale stay na posterunkach
ty lko w dzie. Rosy jscy onierze dalej ginli w starciach z buntownikami i w odwecie
organizowali apanki we wsiach, czego skutkiem by y aresztowania, tortury i mier30. Kreml
umieci na stanowisku zarzdcy republiki lojalnego wobec Kremla by ego dowdc rebeliantw
i imama Achmata Kady rowa, lecz wojsko ani FSB wci nie mogy stumi powstania. Jego
przy wdcy pozostawali na wolnoci, ukry wali si w grach wzdu granicy albo w wioskach
wierny ch idei niepodlegoci Czeczenii.
Pocztkowe poparcie dla wojny zmalao z upy wem czasu; badania opinii publicznej
wy kazay , e wikszo Rosjan nie wierzy ju w zwy cistwo. Wiele wskazy wao na to, e
Czeczenia to problem, ktry zdaniem wikszoci trzeba rozwiza na drodze rozmw pokojowy ch.
Coraz wiksza liczba ofiar zagraaa ju nie ty lko strategii Putina, ale wrcz jego prezy denturze.
Ta wojna staa si jego osobist krucjat, a oficjalna propaganda tak skutecznie przekony waa
o jej powodzeniu, e on sam zacz wierzy w t wy stery lizowan wersj i wpad w puapk
wasny ch kamstw31. Dopiero kiedy doszo do katastrofy na ogromn skal, a propaganda
Kremla nie by a w stanie ukry rozmiaru zniszcze, Putin zda sobie spraw z niedostatkw
stosowanej strategii oraz z niewy dolnoci odpowiedzialnej za bezpieczestwo pastwa
zbiurokraty zowanej administracji, ktr powoa do realizacji swoich planw.
19 sierpnia nad gwn baz wojskow Rosjan w Czeczenii, rozlegy m lotniskiem w Chankale
koo Groznego, pojawi si migowiec Mi-26. By to najwikszy helikopter na wiecie,
przeznaczony do transportu wielu ton sprztu albo osiemdziesicioosobowej grupy pasaerw
i zaogi, ale w 1997 roku Ministerstwo Obrony zakazao uy wania go do przewoenia ludzi zosta
maszy n stricte towarow. Tego dnia na pokadzie znajdowao si stu czterdziestu siedmiu ludzi,
onierzy i cy wilw; by y wrd nich midzy inny mi ony kilku oficerw i co najmniej jeden
chopiec, sy n wojskowego sanitariusza, ktry zaapa si na przejadk. Kiedy migowiec zacz
si znia, wy strzelony przez separaty stw pocisk przeciwlotniczy trafi go w prawy silnik.
Maszy na wy ldowaa trzy sta metrw przed ldowiskiem na rodku pola minowego chronicego
teren bazy i wy peniona paliwem na podr powrotn, od razu stana w ogniu. Wikszo
z ty ch, co przey li awary jne ldowanie, zostaa uwiziona w poncy m kadubie; ludzie, ktry m
udao si wy si, uciekajc, wpadali na miny . Wojsko insty nktownie zaczo kama w sprawie
przy czy n wy padku i liczby ofiar ostatecznie zgino sto dwadziecia siedem osb (wrd nich
chopiec i jego matka). By a to najtragiczniejsza katastrofa lotnicza z udziaem helikoptera
w historii Rosji i najwikszy pod wzgldem liczby ofiar zamach tej wojny . Skutki tego
wy darzenia usuny w cie nawet zatonicie Kurska.
Putin wy cign wnioski z trudnej lekcji polity cznej, jak by a katastrofa Kurska, dlatego teraz
naty chmiast przy zna publicznie, e doszo do tragedii, i zapowiedzia wszczcie ledztwa, nad
ktry m mia czuwa Siergiej Iwanow. Nazajutrz Iwanow polecia do Chankay i zwolni dowdc
si lotniczy ch armii rosy jskiej, generaa pukownika Witalija Pawowa. Ten nie zgadza si ze
swoj dy misj i twierdzi, e zosta kozem ofiarny m; odwoy wa si od decy zji wadz, skarc si
na stan floty lotniczej, ponadto twierdzi, e zakaz przewoenia pasaerw ty m rodzajem
migowcw doty czy czasw pokoju, a ty mczasem w kraju trwaa wojna. Jeeli nie ma dziaa
wojenny ch, to jakim cudem nasi onierze gin z rk bojownikw?32
Putin by wcieky na dowdcw. Dwa dni po tragedii spotka si przed telewizy jny mi
kamerami z Siergiejem Iwanowem w strefie dla VIP-w podmoskiewskiego lotniska. Obok
oficjalny ch ordzi i konferencji prasowy ch takie telewizy jne tte--tte stay si sztandarowy m
sposobem komunikacji Putina ze spoeczestwem, wy rey serowany m spektaklem
przedstawiajcy m go jako niekwestionowanego przy wdc, ktry chwali, zachca albo strofuje
podwadny ch, nawet tak bliskiego przy jaciela jak Iwanow.
Jak to moliwe, e minister obrony zakazuje transportu ludzi ty mi helikopterami, a na
pokadzie i tak znajduj si pasaerowie? py ta Putin33.
Nie ma na to usprawiedliwienia, Wadimirze Wadimirowiczu odpar Iwanow, wy wizujc
si ze swojej roli publicznego cenzora.
Dwa dni pniej Putin zmusi generaa Pawowa do zoenia rezy gnacji i udzieli nagany
dziewitnastu inny m dowdcom, w ty m dwunastu generaom. Jedy n rzecz, ktrej w ogle nie
bra pod uwag mimo katastrofy , by y zmiany w strategii prowadzenia wojny .
Cho ju wczeniej tego roku rni porednicy proponowali poprowadzenie rozmw
pokojowy ch, Putin odsy a wszy stkich z kwitkiem. Mg zaakceptowa jedy nie bezwarunkow
kapitulacj czeczeskich rebeliantw. Wkrtce nadesza odpowied separaty stw; pokazali
nagranie przedstawiajce strcenie migowca za pomoc przenonej wy rzutni rakiet. Wbrew
pogoskom o mierci Asana Maschadowa to wanie jego gos by o sy cha na nagraniu. Otaczali
go brodaci mczy ni, ktry ch nazy wa naszy mi mudahedinami. Siedzia na tle zielonej flagi
Czeczenii pozbawionej wizerunku wilka, cho ten od ponad dziesiciu lat by sy mbolem walki
o niepodlego zastpiy go miecz i wers z Koranu34.

P rzy by limy do stolicy Rosji, eby powstrzy ma wojn powiedzia wolno, z wy rany m

akcentem mody mczy zna, siedzc ze skrzy owany mi nogami przed otwarty m laptopem
i patrzc prosto w obiekty w kamery . Albo eby zgin tu w imi Allaha35. Mczy zn ty m
by Mowsar Barajew, bojownik separaty stw i siostrzeniec Arbiego Barajewa, jednego
z najbardziej niebezpieczny ch czeczeskich komendantw. Dwa ty godnie wczeniej rosy jskie
dowdztwo wojskowe na Kaukazie Pnocny m triumfalnie obwiecio, e 10 padziernika zabito
Mowsara Barajewa, kompletnie nic nie robic sobie z faktu, e jego mier odtrbiono ju przed
rokiem36. Teraz Barajew pojawi si w Moskwie, ledwo pi i p kilometra od Kremla, gdzie
Putin swoim zwy czajem pracowa do pna w nocy . Prezy dent przez nastpne trzy dni nie
wy szed za mury swej siedziby 37.
Barajew, ktry za trzy dni mia obchodzi dwudzieste trzecie urodziny , by twarz oddziau
specjalnego bojownikw dwudziestu dwch mczy zn i dziewitnastu kobiet; ju miesic
wczeniej dotarli do Moskwy , przemieszczajc si w pojedy nk lub w parach pocigami
i autobusami z Dagestanu, eby nie wzbudzi podejrze nieufnie przy gldajcej si wszy stkim
przy by szom z Kaukazu milicji. Twierdzi, e dziaali z rozkazu Szamila Basajewa, najwy szego
emira wojskowego Czeczenii, chocia jednoczenie deklarowali powcigliw lojalno wobec
domniemanego prezy denta republiki Asana Maschadowa. Spdzili kilka ty godni w Moskwie,
przy gotowujc zamach, ktry mia przenie krwaw, brutaln wojn do samej stolicy . Zaleao
im na miejscu publiczny m, gdzie mogliby wzi wielu zakadnikw spord ludnoci cy wilnej.
Rozwaali moliwo ataku na parlament, ale w kocu zdecy dowali si na teatr.
Wy brali teatr na Dubrowce w poudniowo-zachodniej czci Moskwy , wci noszcy
radzieck nazw: Paac Kultury Pastwowej Fabry ki oy sk Toczny ch Nr 1. Cz budy nku
zajmowa akurat remontowany klub gejowski mwiono, e chodzi tam wielu
parlamentarzy stw, znany ch biznesmenw i polity kw. Bojownicy z grupy Barajewa przebrali
si za robotnikw budowlany ch i ustalili plan ataku38. W teatrze wy stawiano tego dnia pierwszy
rosy jski musical stworzony zgodnie z kanonami Broadway u, Nord-Ost, oparty na popularnej
radzieckiej powieci Weniamina Kawierina Dwaj kapitanowie. Jego melodramaty czna fabua
toczy si w pierwszej poowie XX wieku i opowiada midzy inny mi o eksploracji Arkty ki
i obleniu Leningradu podczas Wielkiej Wojny Ojczy nianej. Twrca musicalu Gieorgij
Wasiliew zainwestowa w produkcj cztery miliony dolarw i cae miasto obwieszone by o
plakatami reklamujcy mi widowisko. Wasiliew liczy na to, e nowa rosy jska klasa rednia
beneficjenci boomu gospodarczego, ktry wy nis na najwy sze szczeble wadzy rwnie Putina
s ju na ty le dobrze sy tuowani, e mog sobie pozwoli na wy danie pitnastu dolarw na bilet.
W dniu trzy sta dwudziestego trzeciego spektaklu 23 padziernika 2002 roku separaty ci
czeczescy ruszy li do akcji tu po rozpoczciu drugiego aktu. Aktorzy w mundurach lotnikw
Armii Czerwonej wanie stepowali na scenie, gdy nagle zza kulis po lewej stronie wy szed
mczy zna w stroju maskujcy m i z zasonit twarz. Stojcy najbliej niego aktor potkn si,
wstrznity ty m widokiem, ale wikszo widowni sdzia, e to element przedstawienia ju po
chwili jednak zamachowiec strzeli z kaasznikowa w sufit, a na scen weszo wicej
zamaskowany ch osb39. Bojownicy Barajewa zablokowali wy jcia z sali i podoy li bomby pod
kolumny podtrzy mujce balkon. Kobiety w czarny ch hidabach z arabskimi inskry pcjami zajy
miejsca wrd widzw. Miay w rkach pistolety i nosiy pasy z adunkami wy buchowy mi
ostrzegay , e zdetonuj je w razie oporu albo jeeli wadze omiel si podj prb odbicia
zakadnikw. Te mode kobiety nie wszy stkie skoczy y choby dziewitnacie lat nazy wano
czarny mi wdowami; by y onami, crkami i siostrami czeczeskich separaty stw, ktrzy
zginli na wojnie. Od pocztku wieloletniego konfliktu w Czeczenii zamachy samobjcze by y
rzadkoci, kobiety te stanowiy zatem przeraajc zapowied kierunku, w jakim zmierza wojna.
Kroczy my ciek Allaha owiadczy a jedna z nich. Jeeli tu nawet zginiemy , nie bdzie to
wcale koniec. Jest nas wielu i nic nas nie powstrzy ma40. W teatrze znajdowao si dziewiciuset
dwunastu ludzi, wrd nich obsada, ekipa techniczna i gocie z Europy i Stanw Zjednoczony ch.
Przez kolejne dwa dni telewizja prowadzia surrealn transmisj oblenia teatru. Barajew
powiedzia zakadnikom, e mog skorzy sta z telefonw, eby zadzwoni do swoich bliskich
i powiedzie im, e czeka ich mier, jeli wadze nie zakocz wojny w Czeczenii.
Teraz Putin te poczu si oblony . Przy siga zmie czeczeskich bandy tw z powierzchni
ziemi, a ty mczasem wojna trwaa ju od trzech lat, odbierajc y cie zarwno rosy jskim
onierzom, jak i ty sicom niewinny ch Czeczenw. Kompletnie straci powszechne poparcie dla
dziaa wojenny ch, ktry m cieszy si na pocztku konfliktu. Wojsku nie udao si spacy fikowa
buntu. Teraz FSB poniosa spektakularn klsk, pozwalajc terrory stom dokona ataku w samy m
sercu Moskwy . Putin odwoa plany podry do Niemiec, Portugalii, a potem do Meksy ku, gdzie
mia znowu spotka si z Bushem. Wezwa dy rektora FSB Nikoaja Patruszewa i kaza mu zacz
przy gotowania do ataku na teatr; negocjacje by y dozwolone jedy nie w przy padku, gdy by dziki
nim mona by o zy ska troch czasu. FSB wy saa na miejsce trzy oddziay komandosw.
Jedy nie premier Michai Kasjanow protestowa, ostrzegajc, e akcja ratownicza moe
doprowadzi do mierci kilkuset osb. Putin wy sa go w swoim zastpstwie na konferencj
midzy narodow w Meksy ku, zapewne po to, eby si go pozby 41.
Kilku znany ch polity kw, dziennikarzy i urzdnikw, midzy inny mi Asambek Asachanow,
przedstawiciel Czeczenii w Dumie, dzwonio do zamachowcw i w kocu zostao dopuszczony ch
do negocjacji. Wkrtce zwolniono trzy dziestu dziewiciu zakadnikw, w wikszoci dzieci.
Grigorij Jawlinski (jego partia Jaboko ostro kry ty kowaa wojn w Czeczenii) wszed tej nocy do
teatru, uzy skawszy na to zgod Kremla, ktry straci kontrol nad poczy naniami mediatorw,
kontaktami telefoniczny mi z zamachowcami, a pniej te nad transmisj nagra wideo z ich
daniami. Jawlinskiego zaskoczy o, jak niesamowicie modzi s ci bojownicy ; w 1991 roku,
kiedy rozpad si Zwizek Radziecki, a Czeczenia ogosia niepodlego, musieli by zaledwie
dziemi42. Domy la si, e nawet nie mieli okazji pj do szkoy . Wszy stkiego, co wiedzieli,
nauczy li si na polach bitwy na Kaukazie. Ledwo by li w stanie arty kuowa swoje dania, ty m
bardziej za nie potrafili negocjowa. Kiedy domagali si zakoczenia wojny , Jawlinski zapy ta:
Co to dla was znaczy ?. Wy szed z budy nku sfrustrowany , ale mia nadziej, e ostrone kroki
prowadzce do zwolnienia kolejny ch zakadnikw pozwol przy najmniej zminimalizowa liczb
ofiar. Jawlinski wrci na Kreml i wzi udzia w serii narad z Putinem w sprawie postpw
negocjacji. Zorientowa si jednak, e Putin jednoczenie prowadzi osobne narady
z Patruszewem i inny mi odpowiedzialny mi za bezpieczestwo pastwa urzdnikami, na ktre nie
zapraszano takich ludzi jak on.
Drugiego dnia po ataku terrory stw warunki w teatrze gwatownie si pogorszy y , bo
zakadnicy zaczli odczuwa skutki godu, odwodnienia, wy czerpania i strachu. Terrory ci
zastrzelili kilka osb, midzy inny mi kobiet, ktra z niewy janiony ch przy czy n nagle wbiega do
budy nku, oraz komandosa z FSB prbujcego wej do rodka od strony patio. Mimo to
mediatorom udawao si konty nuowa negocjacje. Braa w nich udzia midzy inny mi
dziennikarka Anna Politkowska; jej niezwy kle zjadliwe reportae z Czeczenii wy woy way
wcieko wrd wojskowy ch i na Kremlu. Razem ze znany m lekarzem Leonidem Roszaem
zdoaa przekona jednego z zamachowcw, ktry przedstawia si jako Abu Bakar, by pozwoli
im wrci z kilkoma kartonami sokw dla zakadnikw. Politkowska urodzia si w Nowy m Jorku
w rodzinie radzieckich dy plomatw przy ONZ. By a jedny m z najodwaniejszy ch rosy jskich
dziennikarzy piszcy ch o wojnie i do tej pory daa si ju pozna jako elokwentna, arliwa
przeciwniczka operacji militarny ch. W swoich reportaach opowiadaa si po stronie wszy stkich
cierpicy ch rosy jskich poborowy ch, separaty stw, cy wilw uwikany ch w dziaania wojenne
a brzy dzia si pozbawiony mi taktu i ludzkich odruchw dowdcami wojskowy mi, szczeglnie za
gwnodowodzcy m, ktry jej zdaniem zaplanowa katastrof na Kaukazie. Podczas rozmowy
z Abu Bakarem miaa nogi jak z waty , ale namwia go, by pozwoli jej porozmawia
z dwojgiem zakadnikw. Jedn z ty ch osb by a dziennikarka Anna Adrianowa. Powiedziaa
w przy py wie rozpaczy : Jestemy jak zaoga Kurska43.
Pojawia si szansa na wy puszczenie kolejny ch zakadnikw. Sandy Booker, oby watelce
Stanw Zjednoczony ch, pozwolono zatelefonowa do ambasady amery kaskiej. Poinformowaa,
e Barajew zgodzi si rano wy puci obcokrajowcw44. Z Kremla nadesza wiadomo, e
Putin wezwa do Moskwy specjalnego emisariusza na region poudniowy , Wiktora Kazancewa.
Rebelianci by li pewni, e przy bdzie o dziesitej rano, ten jednak w ogle nie wsiad do samolotu.
Akcja odbicia teatru zacza si zgodnie z rozkazem Putina tu po pitej rano. Terrory ci nieco
stracili czujno, spodziewali si dalszy ch negocjacji nastpnego dnia. Rosy jscy komandosi ju
zinfiltrowali teatr dostali si do rodka przez klub gejowski i umiecili w nim urzdzenia
podsuchowe, eby ustali pozy cje terrory stw. Z obawy przed detonacj adunkw
wy buchowy ch, ktre mogy spowodowa zawalenie budy nku, mieli zabi, a nie pojma
terrory stw45. Bezwonny gaz zacz sczy si przez sy stem wenty lacy jny na sal teatraln.
By w nim rozpuszczony fentany l, opracowana w laboratorium FSB pochodna silnego rodka
anestezjologicznego. Obecno gazu wy woaa konsternacj zarwno wrd zamachowcw, jak
i winiw. Anna Adrianowa, dziennikarka, z ktr rozmawiaa Anna Politkowska, zatelefonowaa
do radia Echo Moskwy i powiedziaa, e terrory ci nie s pewni, co robi, ale zdaje si, e jeszcze
nie s gotowi wszy stkich zabi. Sy szy cie!? zapy taa, gdy rozlegy si strzay . Zaraz
wy lecimy w powietrze!46 Jakim cudem jednak nie wy lecieli. Gaz upi wikszo zakadnikw,
a komandosi prowadzili wy mian ognia z ty mi terrory stami, ktry ch akurat nie by o na sali albo
w inny sposb uniknli dziaania fentany lu. Walka trwaa ponad godzin. W kocu Barajew zosta
otoczony na pierwszy m pitrze, na kory tarzu prowadzcy m na balkony . Wszy stkich czterdziestu
jeden zamachowcw zabito, wikszo strzaami w gow.
Wy gldao na to, e akcja ratunkowa zakoczy a si spektakularny m sukcesem ty le e ludzie
odpowiedzialni za jej zaplanowanie i przeprowadzenie nie wzili pod uwag skutkw dziaania
gazu na osabiony ch zakadnikw. Nagle udana misja zmienia si w katastrof. Pierwszy ch
nieprzy tomny ch ludzi wy niesiono z sali o sidmej i uoono w rwny ch rzdach na schodach
przed wejciem do teatru. Cigle ich przy by wao. Niektrzy ju nie y li, ale wielu ty lko stracio
przy tomno leeli wrd rosncej z kad chwil grupy zmary ch. Sy tuacja przy toczy a
sanitariuszy z zespow ratunkowy ch. By li przy gotowani na opatry wanie ran postrzaowy ch lub
odniesiony ch w wy niku eksplozji adunkw wy buchowy ch, a nie na ratowanie ludzi duszcy ch si
z powodu obrzmienia jzy ka. Wadze dostarczy y antidotum zwalczajce skutki dziaania gazu, ale
szy bko go zabrako. Ponadto sanitariusze pod teatrem ani lekarze w szpitalach nie wiedzieli, jak
dawk maj zastosowa. W sumie podczas zamachu y cie stracio stu trzy dziestu zakadnikw,
chocia ty lko picioro zostao zastrzelony ch. Wrd ofiar by y jedy nie dwie osoby uwizione
przez terrory stw. Pozostae trzy to kobieta, ktra pierwszego dnia wbiega do teatru, i dwaj
mczy ni prbujcy dosta si do rodka podczas oblenia47. Jeden z biorcy ch udzia w akcji
ratunkowej lekarzy tak opisa wczesn dezorientacj i chaos: To nie by aden szataski spisek,
lecz ty powy sowiecki baagan.

W ieczorem Putin wy gosi owiadczenie w telewizji. Podczas kry zy su rzadko pojawia si

publicznie, pokazy wano go jedy nie w migawkach telewizy jny ch ze spotka z doradcami do
spraw bezpieczestwa, czonkami parlamentu i islamskimi przy wdcami. By powany , mia
twardy wzrok i kipia nieskry wan zoci, nazy wajc terrory stw uzbrojony mi kanaliami.
Powiedzia, e cay czas mia nadziej na zwolnienie zakadnikw, chocia przy gotowa si na
najgorsze. Dokonano nieomal nadludzkiego czy nu mwi dalej. Uratowano y cie kilkuset
ludziom. Udowodnilimy , e Rosji nie da si rzuci na kolana. Putin twierdzi, e akcja odbicia
zakadnikw zostaa dobrze przeprowadzona, chocia przy zna, e by o to gorzkie zwy cistwo.
Nie udao nam si uratowa wszy stkich powiedzia, zanim wadze poday do publicznej
wiadomoci zatrwaajc liczb ofiar. Prosz, by cie nam to wy baczy li.
Ten makabry czny zamach utwierdzi Putina w przekonaniu, e Rosja znalaza si w obliczu
niebezpieczestwa zagraajcego jej by towi. Separaty ci walczcy na pery feriach pastwa
i wspierani przez zagranic zamierzali zniszczy cay kraj, odpowiedzi wadz moga by zatem
jedy nie ich eksterminacja. Asan Maschadow za porednictwem swojego przedstawiciela na
zjedzie Czeczenw w Kopenhadze potpi zamach na Dubrowce i zadeklarowa gotowo
przy stpienia do rozmw pokojowy ch bez adny ch warunkw ze swojej strony , ale Kreml nie
wy razi na to zgody . Prokuratura rosy jska wy daa midzy narodowy nakaz aresztowania
obecnego na zjedzie przedstawiciela Maschadowa, by ego aktora i akty wisty Achmieda
Zakajewa. Duczy cy zatrzy mali go, ale miesic pniej odmwili ekstrady cji, twierdzc, e
Rosjanie sfabry kowali dowody wskazujce na jego udzia w wy darzeniach na Dubrowce. Putin
nabra przekonania, e Zachd chroni zaprzy sigy ch wrogw Rosji.
Ty dzie po kry zy sie Szamil Basajew przy zna si do organizacji zamachu, tumaczc, e
chcia, by Rosja poczua na wasnej skrze urok wojny totalnej toczonej przez Kreml. Zamiast
wy korzy sta wy ranie zary sowujc si rozbieno midzy Basajewem a Maschadowem,
Putin w ogle nie chcia sy sze o rozmowach pokojowy ch. Jego kry ty cy sdzili, e od pocztku
taki by cel zamachu na Dubrowce. Pojawia si nowa fala teorii spiskowy ch, wedug ktry ch
ludzie Putina sami zorganizowali atak terrory sty czny , a przy najmniej nie zrobili nic, eby mu
zapobiec, chcieli bowiem wy korzy sta go w taki sam sposb, w jaki trzy lata wczeniej
wy korzy stali wy buchy bomb w blokach mieszkalny ch do uciszenia ludzi opowiadajcy ch si za
negocjacjami pokojowy mi. Brak przejrzy stoci dziaa FSB jeszcze pogbi te podejrzenia.
Wadze odmawiay odpowiedzi na py tanie, w jaki sposb czterdziestu jeden uzbrojony ch
terrory stw mogo niepostrzeenie dosta si do stolicy . Nie ujawniy skadu chemicznego gazu
uy tego do upienia napastnikw i ich winiw w teatrze. Duma pod naciskiem Putina nie
zgodzia si na wszczcie ledztwa w tej sprawie, przez co wiele zagadek nie zostao
rozwizany ch. Cz osb, ktre przey y zamach, staraa si w sdach o odszkodowanie,
naraao to je jednak na szy kany ze strony rzdu i koczy o si niepowodzeniem. Dopiero po
dziewiciu latach ludzie ci doczekali si jakiego rodzaju sprawiedliwoci48.
Wtpliwoci a nawet zwy ke py tania dziaay na Putina jak pachta na by ka. Miesic
pniej po spotkaniu z przy wdcami Unii Europejskiej w Brukseli dziennikarz gazety Le Monde
zapy ta go, czy cy wile w Czeczenii nie gin z powodu min ldowy ch na rwni z terrory stami,
przeciw ktry m miay by uy te. Putin wy ranie si zjey i odpar, e dla islamskich rady kaw
zajcie Czeczenii jest ty lko etapem witej wojny wy danej Rosji, Stanom Zjednoczony m i ich
sprzy mierzecom. Jeeli jeste chrzecijaninem, to moesz si czu zagroony odpar, coraz
bardziej tracc cierpliwo. Ale przejcie na islam te ci nie uratuje, bo terrory ci uwaaj, e
trady cy jne podstawy tej religii s sprzeczne z ich celami. Mwi dalej, uy wajc tak
wulgarnego jzy ka, e tumacze woleli przemilcze jego sowa, ni ry zy kowa przekad. Jeli
jednak bardzo zaley ci na ty m, eby zosta stuprocentowy m muzumaskim rady kaem, i jeste
gotw da si obrzeza, to zapraszam do Moskwy . Jestemy wielowy znaniowy m narodem. W tej
dziedzinie rwnie mamy specjalistw. Osobicie zadbam o to, eby przeprowadzono zabieg
w taki sposb, eby ju nigdy nic ci nie odroso49.
 ROZDZIA 13

BOGOWIE MAJ ICH W OPIECE

19 lutego 2003 roku Putin uczestniczy w jedny m z regularnie organizowany ch na Kremlu

spotka z rosy jskimi bankierami, przemy sowcami i szefami koncernw naftowy ch
oligarchami, ktrzy zdominowali epok postsowieck. Podczas pierwszego spotkania w 2000 roku
Putin doszed do porozumienia z wikszoci z nich oprcz Gusiskiego i Bieriezowskiego.
Zawarli nieformalny pakt: oligarchowie mogli zachowa swj stan posiadania, o ile nie bd si
miesza do polity ki pastwa. Putin obieca, e nie cofnie budzcy ch kontrowersje umw
pry waty zacy jny ch z lat dziewidziesity ch, wic oligarchowie zatrzy maj swoje zdoby cze.
W zamian, by okaza szacunek Kremlowi, mieli zakoczy nieostron, czsto krwaw walk
o jeszcze wiksze bogactwa. Jak zatem maj si ukada relacje z tak zwany mi oligarchami? Tak
samo jak z kady m inny m przedsibiorc. Jak z wacicielem maej piekarni albo zakadu
szewskiego1 pisa podczas kampanii prezy denckiej Putin w opublikowany m w Izwiestiach
licie otwarty m do wy borcw. Kiedy zdoby wadz, dziennikarze i obserwatorzy polity czni
oby ci z kremlinologi lat dziewidziesity ch szukali dowodw wpy wu oligarchw na wy nik
wy borw, nie rozumiejc, e skoczy si okres, gdy mogli pociga za sznurki. Wadimir
Gusiski uciek z kraju, podobnie jak Bieriezowski, ktry w przy py wie arogancji ogosi si
liderem opozy cji na uchodstwie. Reszta zaadaptowaa si do epoki Putina.
Ugoda z 2000 roku sprawdzia si jako wsplnie wy pracowany rozejm; obie strony staray si
raczej przestrzega jej zasad. Wbrew obiegowej opinii Putin nie nalega, eby oligarchowie
kompletnie przestali interesowa si polity k by li wrd nich i tacy , na przy kad Roman
Abramowicz, ktrzy sprawowali z woli wy borcw urzdy pastwowe lecz mieli nie sprzeciwia
si dziaaniom Kremla. Magnaci za zgodzili si sumiennie paci podatki i unika publiczny ch
dy skusji z Putinem na temat aspektw polity ki mogcy ch wpy n na losy ich fortun. Ponadto
posusznie wstpili do rosy jskiego Zwizku Przedsibiorcw i Pracodawcw, ktry sta si
zinsty tucjonalizowany m forum debaty o sprawach doty czcy ch rosy jskiej ekonomii. Ich kolejne
spotkania z Putinem odby way si bez rozgosu i doty czy y podatkw, reformy prawa, szans na
wstpienie do wiatowej Organizacji Handlu oraz losw bory kajcej si z kopotami brany
motory zacy jnej.
Trzy lata pniej dwudziestu czterech najbogatszy ch ludzi w kraju razem zarzdzali
majtkiem o wikszej wartoci ni gospodarki niektry ch pastw znowu si zebrao, eby
omwi o wiele delikatniejsz kwesti z pogranicza wpy ww biznesu i wadzy : szarej strefy ,
gdzie kwita korupcja. Zgromadzili si w Sali Katarzy ny , owalnej komnacie utrzy manej
w odcieniach pastelowego bkitu i zota, zdobionej przez dwie alegory czne rzeby sy mbolizujce
Rosj i Sprawiedliwo. Putin otworzy zebranie, przedstawiajc zary s obiecany ch przy okazji
ubiegorocznego spotkania reform administracy jny ch. Rozmawialimy o ty m, jak dowolnie
odczy tuj prawo pewne podmioty , o arbitralny ch decy zjach urzdnikw i tak dalej zwrci si
do przedsibiorcw Putin szorstkim, kierowniczy m tonem, zwy kle zarezerwowany m dla
wy stpie telewizy jny ch. Czsto pojawiaa si w ty m kontekcie kwestia korupcji i jej
odpornoci na wy mierzone w ni dziaania. Brzmia jak czy stej krwi reformator, ktry m si
jawi, obejmujc urzd. To oczy wiste, e korupcji nie da si zlikwidowa jedy nie za pomoc
kar. O wiele wicej moemy osign, tworzc takie warunki ry nkowe, w jakich atwiej bdzie
przestrzega zasad, ni je ama.
Potentaci ustalili uprzednio porzdek spotkania z Putinem i spodziewali si, e moe doj do
napi. Pierwszy gos zabra Aleksiej Mordaszow z dziaajcej w brany hutniczej i grniczej
spki Siewierstal. Poruszy temat przeszkd administracy jny ch utrudniajcy ch rozwj may ch
i rednich firm. Drugim mwc by Michai Chodorkowski. W wieku zaledwie trzy dziestu
dziewiciu lat zarzdza imperium bankowy m i naftowy m; naleao do niego wy doby wajce
rop przedsibiorstwo Jukos, ktre naby dziki umowie pry waty zacy jnej tak mtnej, jak
wszy stkie transakcje w latach dziewidziesity ch. W czasach Zwizku Radzieckiego wstpi do
Komsomou, ale by za mody , by zdy podj prac w tamty m sy stemie i nie nauczy si go
ba2. Chodorkowski by powany m mczy zn o bardzo krtkich, wczenie siwiejcy ch
wosach. Zdawa si mniej ekstrawagancki ni inni oligarchowie z lat dziewidziesity ch, ktrzy
lekceway li wszy stkie zasady i obnosili si ze swoimi wpy wami, ale jego pozy cja by a rwnie
silna. Porzuci niedbay wy gld i hodowane za modu wsy i przy j image korporacy jnego
ascety , rosy jskiego Stevea Jobsa. Nosi okulary bez oprawek i wola chodzi w golfie ni
w garniturze. Zwraca si do zagraniczny ch ekspertw, szczeglnie do Amery kanw, o rady
w kwestiach zwizany ch z wy doby ciem ropy naftowej i rozwojem Jukosu, ktry mia zosta
modelow, nowoczesn midzy narodow korporacj kierujc si przejrzy sty mi zasadami. By
ambitny m biznesmenem wielu uwaao, e wrcz bezwzgldny m ale w czasie, gdy Putin
sign po wadz, jego aspiracje wy kroczy y poza zwy ke pomnaanie bogactwa. Niczy m
przemy sowi wy zy skiwacze z okresu zoty ch lat Amery ki zwrci si ku filantropii, eby wy bieli
swj wizerunek sponsorowa sty pendia i pomaga ofiarom katastrof. W 2001 roku zaoy
wzorowan na Insty tucie Spoeczestwa Otwartego Georgea Sorosa fundacj Otwarta Rosja,
ktra miaa wspiera rozwj spoeczestwa oby watelskiego, opieki zdrowotnej i spoecznej oraz
drobnej przedsibiorczoci. Wielu ludzi uwaao go za cy nika, on jednak wy obraa sobie, e jest
w stanie stworzy spoeczestwo, jakiego Komsomoowi nie udao si wy ksztaci w czasach
radzieckich otwarte, wy ksztacone, swobodnie poruszajce si na wolny m ry nku i coraz bliej
zwizane z reszt wiata.
Chodorkowski niezby t dobrze zna Putina spotkali si dopiero, gdy ten zosta premierem
i mia pewne wtpliwoci, czy to dobry nastpca Jelcy na. Mimo wszy stko chcia pomc Putinowi
we wzmocnieniu prawny ch podstaw nowoczesnego kapitalizmu. Wierzy w demokraty czne
insty nkty nowego prezy denta, chocia na pocztku odnis wraenie, e Putin jest przecitny m,
normalny m czowiekiem, na ktry m trway lad odcisny dowiadczenia wy niesione
z leningradzkiego podwrka i z pracy w KGB nie wierzy nikomu oprcz swoich, czy li
najbliszy ch znajomy ch3. Gdy doszo do spotkania w 2003 roku, Chodorkowski ju by
najbogatszy m czowiekiem w Rosji, a Putin najpotniejszy m. Starcie ty tanw zapewne by o
nieuniknione, lecz jeszcze tej zimy nikt si go nie spodziewa.
Pod ukowy m sklepieniem Sali Katarzy ny rozwietlonej blady m blaskiem zimowego soca
Chodorkowski wy gosi mow w imieniu zwizku pracodawcw, ktr mia przedstawi inny
z potentatw, Michai Fridman, ale ostatecznie nie zgodzi si tego zrobi. Chodorkowski posuy
si prezentacj w programie PowerPoint pod agresy wnie brzmicy m ty tuem Korupcja w Rosji
jako czynnik hamujcy wzrost gospodarczy. Zdawa si niezupenie pewny siebie. By niezwy kle
nerwowy , blady i od czasu do czasu zaamy wa mu si gos, jakby jego sowa miay tak wag,
e wizy mu w gardle4. Cy towa badania opinii publicznej i staty sty ki rzdowe, z ktry ch
wy nikao, e w kraju panoszy si korupcja, przy noszc roczne straty na poziomie 30 miliardw
dolarw, co stanowio jedn czwart budetu pastwa. Powiedzia, e Rosjanie boj si kierowa
sprawy do sdw, bo wiedz, e trzeba tam wrcza urzdnikom apwki, a ty mczasem modzi
ludzie tumnie id na studia ksztacce inspektorw podatkowy ch i pracownikw administracji
publicznej i pac wadzom uczelni, eby si tam dosta bo kariera w rzdzie jest
najpewniejszy m sposobem wzbogacenia si w taki sam sposb. Putin wszed mu w sowo,
twierdzc, e zby t surowo ocenia sub publiczn, ale Chodorkowski mwi dalej. Ty m razem
zwrci uwag na kopoty koncernu petrochemicznego Rosnieft, ktrego prezes i przewodniczcy
rady nadzorczej te znajdowali si na sali. Zakwestionowa dokonany przez nich zakup
wy doby wajcej rop naftow na brzegu Arkty ki niewielkiej firmy Siewiernaja Nieft za
wy jtkowo atrakcy jn kwot szeciuset milionw dolarw, co wedug wy ceny anality kw
i inny ch firm, midzy inny mi jego wasnej, znacznie przewy szao warto przedsibiorstwa.
Sugerowa, e rnica midzy wartoci ry nkow a cen zakupu by a podatkiem korupcy jny m,
graty fikacj dla zarzdu Rosnieftu czy li dla urzdnikw administracji Putina.
Chodorkowski wy ranie posun si za daleko. Cierpliwo Putina si skoczy a. Putin nie by
przy gotowany na takie uwagi i po prostu wy buch wspomina pniej jego premier Michai
Kasjanow. I wszy stkie sowa, ktre potem pady , by y nie ty le przy gotowan z gry
odpowiedzi, ile emocjonaln reakcj5. Putin odpar wzburzony m gosem, e Rosnieft
potrzebuje nowy ch z tak samo jak kada inna firma naftowa. Ty mczasem zwrci uwag, e
Jukos dy sponowa dziwnie du iloci surowca.
W jaki sposb go zdoby ? zapy ta znaczco.
Ponadto zwrci uwag na fakt, e Jukos w swojej nie zawsze chlubnej przeszoci bory ka si
z problemami podatkowy mi i razem z rzdem prbowa je rozwiza.
Jak jednak mogo w ogle do nich doj? Moe wanie dlatego w akademii podatkowej jest
piciu chtny ch na jedno miejsce powiedzia Putin. Zgry liwy umiech wy krzy wi jego usta,
a na twarzy odmalowaa si saty sfakcja i poczucie pewnoci, e zawsty dzi Chodorkowskiego
i przy woa go do porzdku. Te same zarzuty mona postawi tobie.
Obecni na spotkaniu by li zaskoczeni, jak silne i osobiste emocje wzbudzia ta w gruncie rzeczy
dosy drobna transakcja, ktra nie miaa rzeczy wistego wpy wu na dziaanie tak wielkiej firmy
jak Jukos ani samego rzdu. Uczestniczcy w spotkaniu doradca ekonomiczny prezy denta Andriej
Iarionow nigdy przedtem nie widzia Putina tak rozgniewanego. Samego Iarionowa zdziwiy
oskarenia Chodorkowskiego. Sdzi, e zawy ona cena firmy Siewiernaja Nieft by a wy nikiem
pomy ki albo z inwesty cj. Zreszt moliwe, e doliczono do niej apwk albo jak
graty fikacj, ale ktry wikszy kontrakt w Rosji ich nie zawiera?6
Tak gwatowna obrona Rosnieftu zdradzia tajemnic, z ktrej wikszo obecny ch na sali
jeszcze nie zdawaa sobie sprawy . Rosnieft czy o z Putinem co wicej ni prezy denckie
bogosawiestwo. Ich zwizek mia bardziej osobisty charakter. Chodorkowski zrobi to, na co nikt
do tej pory si nie odway a ju na pewno nie przed kamerami telewizji podczas spotkania na
Kremlu. Nie mia o niczy m pojcia powiedzia o Chodorkowskim Iarionow. Ty lko dlatego
zacz o ty m mwi. Nie sdzi, e Putin jest w to zamieszany . W przeciwny m razie trzy maby
jzy k za zbami7. Chodorkowski nie doceni ry zy ka zwizanego z kry ty kowaniem niejasny ch
warunkw transakcji, ale wkrtce konsekwencje jego wy powiedzi stay si dla wszy stkich
oczy wiste. Nie miaem adny ch wtpliwoci, e w tamtej chwili podpisalimy na siebie wy rok
mierci mwi pniej czonek zarzdu Jukosu Aleksiej Kondaurow8. Samemu
Chodorkowskiemu radzono, eby wy jecha z kraju, tak jak Gusiski i Bieriezowski, ale nie zgodzi
si na to, ufny w si swoich uprawnie, pienidzy , wpy ww, a przede wszy stkim prawdy .
Czy powiedziaem co niewaciwego? py ta9.

C o jednak zrobi ujawni strategi Putina, ktrej korzenie sigay czasw petersburskich,

kiedy przy szy prezy dent nawiza bliskie kontakty z prominentny mi asy stentami i biznesmenami
skupiony mi wok Insty tutu Grniczego, gdzie Putin broni swojej pracy dy plomowej. W poowie
lat dziewidziesity ch Putin regularnie prowadzi nieformalne spotkania powicone zasobom
naturalny m kraju, odby wajce si pod egid dy rektora insty tutu i promotora jego pracy
dy plomowej Wadimira Litwinienki10. Idee formuowane przez Putina i jego przy jaci Igora
Sieczina i Wiktora Zubkowa podczas dy skusji i w pracy akademickiej stay si podstaw strategii
zakadajcej przy wrcenie kontroli pastwa nad ogromny mi rosy jskimi zasobami ropy naftowej
i gazu ziemnego. Litwinienko, szanowany geolog, opowiada si za zwikszeniem tej kontroli nie
po to, by oy wi nkan trudnociami gospodark, lecz eby przy wrci Rosji status
supermocarstwa. To najwaniejsze narzdzie, jakie mamy w rkach, my , ale przede wszy stkim
Putin, i nasz najsilniejszy argument w rozgry wkach geopolity czny ch deklarowa11.
Takty ka Putina polegajca na przekazaniu kontroli nad zasobami naturalny mi pastwu by a
realizowana roztropnie i bez popiechu tak, eby zachowa delikatn rwnowag midzy
liberaami i dogmaty kami w jego najbliszy m otoczeniu. W 2001 roku wy znaczy Aleksieja
Millera, innego petersburanina, na stanowisko prezesa zarzdu Gazpromu, pastwowego
przedsibiorstwa, ktrego oficjalnie nie spry waty zowano, chocia zarzd stopniowo wy kupy wa
jego akcje, pozostawiajc pastwu jedy nie 38 procent wasnoci. Putin udzieli zaledwie
trzy dziestodziewicioletniemu Millerowi mandatu absolutnej swobody wprowadzania zmian, co
oznaczao, e przez kolejne dwa lata ta wielka firma i jej udziay powoli przechodzia
z powrotem w rce Kremla12. Poza ty m wzmocni kontrol pastwa nad Rosnieftem, firm
oskaron przez Chodorkowskiego o korupcj. Stworzony w 1992 roku jako zakad pastwowy
Rosnieft z trudem przetrwa lata dziewidziesite, kiedy ry wale, spekulanci i gangsterzy
regularnie prbowali przechwy ci jego najlepsze zoa13. Nie udao si go sprzeda w 1998 roku,
kiedy Rosja Jelcy na rozpaczliwie potrzebowaa pienidzy , bo majtek Rosnieftu by ju
doszcztnie spldrowany . Kiedy Putin zasiad na Kremlu, wy cign do firmy pomocn do
i postanowi j odbudowa. Si napdow ty ch wy sikw wwczas jeszcze utrzy my wany ch
w tajemnicy by Igor Sieczin, czowiek, ktry nosi kiedy teczk Putina i wita goci
w petersburskim merostwie.
Putin od pocztku lawirowa midzy tendencjami liberalny mi a etaty zmem, midzy
reformatorami z jednej strony a dogmaty kami z drugiej. W jego zaufany m zespole w caoci
zoony m z petersburan znajdowali si przedstawiciele obu kierunkw. By li wrd nich dcy
do otwarcia ry nkw ekonomici i ludzie nauki oraz siowiki, ktrzy tak jak Sieczin wy wodzili
si ze sub bezpieczestwa albo sdownictwa i optowali za wzmocnieniem wpy wu pastwa na
spoeczestwo, biznes i polity k. Przez cay okres prezy dentury Putina dziennikarze i anality cy
rozbierali na czci pierwsze jego decy zje, eby okreli wzrost lub spadek znaczenia jednej albo
drugiej frakcji. W prakty ce granica midzy nimi nigdy nie by a wy rana14 i chocia od czasu do
czasu ta ry walizacja wy chodzia na jaw podczas publiczny ch ktni, to takich incy dentw by o
niewiele. Trzy lata po rozpoczciu urzdowania prezy dent Putin wci mia za sob wy bitnie
zjednoczony krg poplecznikw. czy ich wsplny cel: powrt do silnej ingerencji wadzy
polity cznej w gospodark. Ale za kulisami doradcy zaczli zmagania o wadz i profity , co
wy magao od Putina czsty ch interwencji i mediacji.
Ludzie wy niesieni przez niego na szczy ty wadzy w epoce Jelcy na znajdowali si na
pery feriach wielkich interesw. Niektry m powodzio si cakiem niele, ale aden nie zosta
miliarderem, by o wrd nich te niewielu milionerw. Czuli niech do ty ch, ktrzy nie ty lko
zgromadzili wielkie fortuny , ale te narzucali pastwu kierunek dziaania. Jelcy n tolerowa
a nawet sty mulowa i wy korzy sty wa dla wasny ch potrzeb niekontrolowany pd do kapitalizmu
jako niezbdne lekarstwo pomagajce oczy ci organizm pastwa z choroby komunizmu.
Wsppracownicy Putina mniej wicej podzielali opini swojego zwierzchnika, e naley
zaprowadzi porzdek na ry nku, a nawet wzmocni kontrol pastwa nad strategiczny mi
surowcami naturalny mi, takimi jak ropa naftowa i gaz ziemny . Konfrontacja z Chodorkowskim
ujawnia jednak jeszcze jeden moty wujcy ich czy nnik. Sieczin i inni czonkowie grupy skupionej
wok Putina nie zaapali si na pierwszy po upadku komunizmu podzia dbr w latach
dziewidziesity ch i robili co w ich mocy , eby nie przegapi drugiej okazji15.

S potkanie w Sali Katarzy ny przy miy wy darzenia rozgry wajce si na wiecie, szczeglnie

widmo inwazji na Irak. Putin sprzeciwia si prowadzonej przez Amery k wojnie, chocia
prezy dent Bush usilnie stara si przekona swojego nowego przy jaciela, by ten popar obalenie
dy ktatury Saddama Husajna (czemu nieprzy padkowo kibicowa Chodorkowski). Bliskie stosunki
rosy jsko-irackie by y spucizn po Zwizku Radzieckim, ktry pielgnowa relacje ze wiatem
arabskim, i przetrway rozpad pastwa oraz pierwsz wojn w Zatoce Perskiej w 1991 roku.
Rosja wci kupowaa od Iraku duo ropy naftowej, na co pozwala program ONZ pod nazw
Ropa za y wno, wprowadzony w latach dziewidziesity ch, eby uly w codziennej
egzy stencji zwy ky m Irakijczy kom. Wielomilionowe zy ski i graty fikacje z tej wy miany trafiay
do rosy jskich biznesmenw i polity kw, takich jak Wadimir y rinowski, szef kancelarii Putina
Aleksander Wooszy n i mao znana spka handlowa Gunvor, ktrej waciciela Putin zna od
najwczeniejszy ch kontraktw, zawarty ch zim 1991 roku16. Charles Duelfer, jeden
z inspektorw ONZ, by pewny , e w interesy te zamieszani s ludzie znajdujcy si na
najwy szy ch szczeblach wadzy w czasie rzdw Putina, ale z powodw dy plomaty czny ch
Amery kanie postanowili nie stawia prezy dentowi Rosji bezporednich zarzutw17. Rosy jskie
koncerny petrochemiczne, zarwno pry watne, jak i pastwowe, te by y obecne na
nieeksploatowany ch jeszcze polach naftowy ch w Iraku na przy kad na kupiony m za
dwadziecia miliardw dolarw rozlegy m pusty nny m obszarze na poudniu kraju. Umowy
pozostay zamroone tak dugo, jak dugo obowizy way sankcje, ale obalenie rzdu Saddama
Husajna mogo sprawi, e stan si bezwartociowe. Saddam nie stanowi zagroenia dla
Wadimira pisa pniej Bush. Odniosem wraenie, e waha si w pewny m stopniu dlatego,
e nie chcia naraa lukraty wny ch rosy jskich kontraktw naftowy ch18.
Putin prbowa wy stpowa jako mediator, wy sa zatem Jewgienija Primakowa na tajn
misj mia przekona Saddama Husajna do oddania wadzy . Primakow, dowiadczony
dy plomata i szpieg, by emisariuszem Gorbaczowa w Iraku podczas wojny w 1991 roku;
przekaza dy ktatorowi apel Putina pny m wieczorem podczas spotkania w jedny m z jego
paacw w Bagdadzie. Husajn na pocztku sucha emisariusza spokojnie, ale potem wezwa
swoich najwaniejszy ch wsppracownikw i w ich obecnoci potpi porozumienie Putina
z Bushem. Rosja staa si cieniem Stanw Zjednoczony ch powiedzia Primakowowi19.
Amery kaskie wojska ju gromadziy si w Kuwejcie, wic Putin doszed do wniosku, e nic
wicej nie jest w stanie zrobi, eby powstrzy ma wojn, ale wbrew namowom Busha nie
zamierza w niej uczestniczy . Kilka dni przed spotkaniem z oligarchami polecia do Pary a
i razem z prezy dentem Jakiem Chirakiem, a potem z kanclerzem Gerhardem Schrderem
publicznie wezwa ONZ do interwencji i zatrzy mania amery kaskiej inwazji. Istniej inne
rozwizania ni wojna brzmiaa ich wsplna deklaracja. Uy cie siy mona rozwaa jedy nie
jako ostateczno.
Przez dwa lata Putin prbowa zbudowa nowe relacje ze Stanami Zjednoczony mi, w czy m
miaa mu pomc przy ja z Bushem, ale ta inwesty cja si Rosji nie zwrcia. Chirac, ktry
osobicie przy wita go na lotnisku w Pary u, mia do zaoferowania ty le samo korzy ci, a nie psu
serdeczny ch stosunkw uwagami, e Rosja nie przestrzega prawa w Czeczenii ani nigdzie indziej.
Putin nie od razu zerwa znajomo z Bushem, ale Irak okaza si punktem zwrotny m. Jego
zdaniem wojna obnay a prawdziwe ambicje Stanw Zjednoczony ch. Nabra przekonania, e
Amery ka pragnie dy ktowa warunki caemu wiatu, wy stpuje w obronie wolnoci i narzuca
swoj wol za pomoc jednostronny ch metod, miesza si w sprawy wewntrzne inny ch pastw.
Kiedy Rosja chciaa zbudowa reaktory atomowe w Iranie dziki czemu jej przemy s
nuklearny mg zarobi wiele miliardw dolarw Stany Zjednoczone zajadle walczy y , by
zablokowa t transakcj. Bush deklarowa przy ja i wspprac, ale do Putina z Waszy ngtonu
docieray te gosy liberaw i konserwaty stw, ktrzy kry ty kowali Rosj i wy dawali si
zdeterminowani, eby nie pozwoli jej podwign si z osabienia po czasach Zwizku
Radzieckiego. Czwartego dnia wojny obaj przy wdcy rozmawiali ze sob ponownie. Putin
podczas tej wy miany zda postawi na osobisty ton. Nie mwi o swoich obiekcjach, nie
wspomnia o nich ani sowem. Zdaniem Busha Putina po prostu martwi fakt, e wojna pochonie
wiele ofiar.
To bdzie dla ciebie okropnie trudne powiedzia Putin. Ju mi ciebie al. al mi ci.
Dlaczego? zapy ta Bush.
Bo wielu ludzi bdzie strasznie cierpie odpar Putin20.
Bush wzi sobie jego uwagi do serca, ty m bardziej e z adny m inny m przy wdc nie
rozmawia w taki sposb. Potem skorzy sta z okazji, eby skry ty kowa Putina za to, e rosy jskie
firmy wci dostarczaj sprzt wojskowy armii Saddama Husajna, midzy inny mi noktowizory ,
pociski przeciwpancerne i urzdzenia do zakcania sy stemw nawigacy jny ch amery kaskich
pociskw i bomb, ktre spaday na Irak21.

P o upadku Saddama Husajna Putin jeszcze raz stara si przezwy ciy doty czce Iraku

rnice zda midzy Rosj i Stanami Zjednoczony mi, ale jednoczenie zacz si coraz bardziej
podejrzliwie przy glda akty wnoci USA, ktr uwaa za denie tego kraju do hegemonii na
wiecie. Potga militarna Amery ki nie by a wy mierzona bezporednio przeciwko interesom
rosy jskim, lecz tego samego nie mona powiedzie o jej mikkich narzdziach wpy wach
i pienidzach inwestowany ch przez Stany Zjednoczone w Rosji, o milionach dolarw
napy wajcy ch tam po rozpadzie Zwizku Radzieckiego, eby wesprze organizacje spoeczne
zaangaowane w dziaalno w kadej dziedzinie y cia, od suby zdrowia po ochron rodowiska.
Kiedy napicie przed wojn w Zatoce Perskiej roso, Rosja wezwaa Korpus Pokoju do
zakoczenia misji na jej tery torium i odebraa licencj Radiu Wolna Europa, nazy wajc je
reliktami zimnej wojny . Wy dalia organizatora zwizkowego amery kaskiej centrali AFL-CIO
i nie przeduy a Organizacji Bezpieczestwa i Wsppracy w Europie mandatu na obserwowanie
walk w Czeczenii22. Kad z ty ch decy zji podjto oddzielnie, opatrujc je obszerny mi,
drobiazgowy mi wy janieniami, ale wszy stkie ukaday si we wzr spjnej strategii. Putin
stwierdzi, e Amery ka knuje spisek majcy odizolowa i osabi Rosj z pomoc pitej
kolumny , ktr w swoim przekonaniu coraz silniej identy fikowa z najwikszy m zagroeniem dla
budowanego przez siebie pastwa.
W pewny m momencie Chodorkowski zacz negocjacje z dwoma amery kaskimi gigantami
naftowy mi, Chevronem i Exxonem, w sprawie sprzeday udziaw w Jukosie, a nawet
ewentualnej fuzji. Pocztkowo Putin spoglda na te plany przy chy lny m okiem, uwaa je za
potwierdzenie rosncego potencjau inwesty cy jnego Rosji, ale kiedy Chodorkowski polecia do
Stanw Zjednoczony ch, gdzie wy powiada si na temat polity ki zagranicznej i gospodarczej
swojego kraju, Putin nabra podejrze, e Amery kanie szukaj sposobu, by zagarn skarb
narodowy Rosji. Doszed do wniosku, e Chodorkowski chtnie zgodziby si na takie przejcie.
Lutowa konfrontacja na Kremlu nie ostudzia ekonomiczny ch ani polity czny ch ambicji
Chodorkowskiego. W kwietniu Jukos porozumia si z Sibnieftem, pity m pod wzgldem wielkoci
producentem ropy naftowej w Rosji, w sprawie fuzji i utworzenia jednego z najwikszy ch na
wiecie koncernw naftowy ch, ktrego produkcja miaa przewy sza produkcj caego Kuwejtu.
Prezesem Sibnieftu by Roman Abramowicz, peen modzieczego wigoru gubernator Czukotki na
dalekiej Arkty ce i niegdy siejszy wsplnik rozgory czonego Bory sa Bieriezowskiego. Nieco
wczeniej tego roku wy da du cz swojej fortuny na zakup angielskiego klubu pikarskiego
Chelsea, przecierajc szlak dla rosy jskich nuwory szw, ktry ch pienidze wkrtce zalay
zachodnie stolice. Fuzja nazy wano j oznak dojrzaoci rosy jskiego kapitalizmu23 sprawia,
e Chodorkowski sta si midzy narodow gwiazd. Ty dzie pniej on i reszta zarzdu Jukosu
spotkali si z Putinem w jego rezy dencji w Nowo-Ogariowie. Trway wanie negocjacje
z amery kaskimi koncernami w sprawie ich dalszej ekspansji. Prezy dent y czy powodzenia
temu przedsiwziciu i poprosi Chodorkowskiego, eby informowa go o rozwoju sy tuacji
w najbliszy ch miesicach, gdy bd znane szczegy kolejnej fuzji. Ty mczasem chcia z nim
omwi inne sprawy , ale zapy ta, czy mogliby o nich porozmawia pry watnie, po oficjalnej
czci spotkania.
Do kolejny ch wy borw prezy denckich zosta jeszcze rok, ale o ile Putin by spokojny o swoj
reelekcj, o ty le martwi si o wy nik majcy ch si odby w grudniu 2003 roku wy borw
parlamentarny ch. Chodorkowski, tak jak inni potentaci, z przy zwoleniem Kremla sponsorowa
rne partie w Dumie bez wzgldu na ich ideologi; finansowa liberaw z Jaboka i Sojuszu Si
Prawicowy ch, ale te parti Putina Jedna Rosja i komunistw. Zwizek biznesu z polity k by tak
bliski, e kadra menederska i czonkowie jego zarzdw zasiadali w Dumie na przy kad
Wadimir Dubow, czonek zarzdu banku Menatep, na ktry m Chodorkowski si wzbogaci,
a jednoczenie przewodniczcy podkomisji do spraw podatkw w Dumie. Sam Chodorkowski,
uy wajc swoich wpy ww, lobbowa tak jawnie, e czasami wrcz bezczelnie przeciwko
rozwizaniom legislacy jny m mogcy m zaszkodzi Jukosowi. Teraz Putin postanowi go ujarzmi.
Przesta finansowa komunistw powiedzia, kiedy zostali sami.
Chodorkowski by zaskoczony ; ledwie kilka miesicy wczeniej doradca polity czny Putina
Wadisaw Surkow zgodzi si, eby Jukos dawa im pienidze. Chodorkowski postanowi jednak si
o to nie sprzecza. Obieca speni y czenie Putina, ale niektrzy kandy daci sponsorowani przez
Jukos by li jednoczenie jego pracownikami. Przewodniczcy moskiewskiego oddziau firmy
Aleksiej Kondaurow deklarowa si nawet jako komunista. (Dzisiejsza partia komunisty czna nie
odrzuca wasnoci pry watnej twierdzi). Chodorkowski prbowa tumaczy Putinowi, e nie
moe zabroni inny m pracownikom startowania w wy borach z list partii polity czny ch ani ich
popierania, ale prezy dent tego nie rozgranicza.
F akt, e przedmiotem zmartwie Putina by li komunici, zdradza, e na Kremlu panuje

niepokj. Pomimo popularnoci jego program polity czny straci impet, a ty mczasem zbliay si
wy bory parlamentarne w 2003 roku. Trwajca ju niemal od czterech lat wojna w Czeczenii
zacza wszy stkim ciy . Nie pomogo nawet zorganizowane tam referendum ani wy bory , ktre
pozwoliy zainstalowa na urzdzie prezy denta republiki lojalnego wobec Kremla polity ka,
Achmata Kady rowa, co sprawio, e Czeczenia znowu wesza w skad Federacji Rosy jskiej.
Okupiona ofiarami akcja uwolnienia zakadnikw z teatru na Dubrowce nie zakoczy a atakw
terrory sty czny ch, ty lko doprowadzia do jeszcze wikszej rady kalizacji czeczeskich ruchw
niepodlegociowy ch. Ataki samobjcze, o ktry ch w pierwszej dekadzie walk w Czeczenii mao
kto sy sza, stay si przeraajc codziennoci. 12 maja 2003 roku ciarwka wy adowana
materiaami wy buchowy mi sforsowaa bram kompleksu rzdowego we wsi Znamienskoje
w Czeczenii, zabijajc pidziesit osb, w ty m wielu cy wilw z pobliskich domw, bo te
zawaliy si pod wpy wem fali uderzeniowej. Dwa dni pniej dwie kobiety podeszy do samego
Kady rowa podczas uroczy stoci religijny ch ku czci proroka Mahometa w wiosce na wschd od
Groznego i zdetonoway przy pite do paskw materiay wy buchowe. Kady row unikn obrae,
ale jego czterej ochroniarze znaleli si wrd pitnastu ofiar zamachu. W czerwcu inna czarna
wdowa, jak zaczto nazy wa kobiety dokonujce takich atakw, odpalia adunki, wsiadszy do
autobusu w Mozdoku. Zgino osiemnacie osb. W lipcu dwie kobiety dokonay samobjczego
zamachu podczas dorocznego festiwalu muzy ki rockowej w Moskwie, na ktry m zjawio si
trzy dzieci ty sicy ludzi.
Przed 2006 rokiem, czy li zanim w Iraku wy bucha wojna religijna, aden inny kraj na wiecie
nawet Izrael nie dowiadczy terroru na tak skal. Putin mia niewielkie pole manewru, mg
jedy nie odnowi lubowanie, e zniszczy bandy tw, ktry ch w 1999 roku obiecy wa dorwa
nawet w wy chodku. Jego determinacja podczas akcji uwolnienia zakadnikw z teatru zy skaa
mu wielu zwolennikw mimo duej liczby ofiar, coraz czciej jednak zdawao si, e prezy dent
dry fuje bez jasno okrelonego celu. Najwiksze sukcesy odnosi w pierwszy ch dwch latach
prezy dentury , ale teraz wy gldao na to, e straci zapa. Gospodarka Rosji notowaa dalszy
wzrost, dajc milionom ludzi nowe moliwoci, lecz wielu robotnikw ugrzzo w branach
z ubiegej epoki pracowali w kopalniach, fabry kach i na roli ktre broniy si przed
modernizacj. Rosja nie zmienia si w drug Portugali. Zapowiadana reforma wojska
przebiegaa w limaczy m tempie, pokonujc opr administracy jnego bezwadu. Suba zdrowia
opieraa si na apwkach, a rednia dugo y cia wci malaa, tak samo jak caa populacja, co
roku kurczca si o niemal milion osb. Wielu ludzi skorzy stao z prosperity pod rzdami Putina,
ale wikszo z nich ju i tak naleaa do lepiej sy tuowanej grupy spoeczestwa albo mieszkaa
w najwaniejszy ch miastach. Premier Michai Kasjanow posusznie wy penia swoje obowizki,
ale czu, e Kreml nie ma niczego nowego do zaoferowania i powiela swoje wczeniejsze
pomy sy 24.
Nawet penicy funkcj ministra spraw wewntrzny ch Bory s Gry zow, lider partii Putina,
twierdzi, e rzd, ktrego sam by czonkiem, w duej mierze straci zdolno energicznego
i pewnego rozwizy wania najbardziej palcy ch i dolegliwy ch problemw pastwa25. Z braku
nowy ch pomy sw Putin zafiksowa si na zagroeniach polity czny ch zwizany ch z grudniowy mi
wy borami parlamentarny mi. By a to obsesja tak silna jak w przy padku Jelcy na u schy ku jego
prezy dentury . Wikszo wzgldna Jednej Rosji w Dumie stana pod znakiem zapy tania. Kreml
musia zadba o to, eby adna inna frakcja nie zagrozia supremacji Putina. Przede wszy stkim
nie mg dopuci do tego, eby na scenie polity cznej pojawi si kto nowy nowa sia
polity czna ani lider gotowy zaproponowa krajowi jak alternaty w.

W drugiej poowie maja 2003 roku opini publiczn wzburzy a opublikowana w Moskwie
rozprawa naukowa. Jej autorami by li czonkowie zaoonej rok wczeniej Rady Strategii
Narodowej. W jej skad wchodzio dwudziestu trzech ekspertw z szerokiego spektrum
polity cznego, ktrzy zdawali si spiera o wszy stko, nawet o sam rozpraw. Ideologiczny mi
ojcami rady by li wsppracujcy z Kremlem Josif Diskin i Stanisaw Biekowski, doradca
polity czny nalecy niegdy do grupy poplecznikw Bory sa Bieriezowskiego. Praca tego think
tanku zapewne przeszaby niezauwaona, gdy by nie fakt, e dwaj wierni urzdnicy prezy denta,
Sieczin i Wiktor Iwanow, przedstawili j Putinowi jako dowd, e Kremlowi grozi
niebezpieczestwo26. Rozprawa zaty tuowana Pastwo i oligarchowie stawiaa tez, e niektrzy
ty tani biznesu spiskuj, eby przej kontrol nad rzdem, a jednoczenie staraj si o legalizacj
ich majtku w oczach reszty wiata. Obrana przez nich droga nie polegaa na bezporedniej
konfrontacji z Putinem, lecz na wzmacnianiu wadzy ustawodawczej i tworzeniu nowej formy
rzdw sy stemu parlamentarnego, na ktrego czele mia sta premier, a nie zasiadajcy na
Kremlu prezy dent. Za gwnego ordownika tego sy stemu, usankcjonowanego now
konsty tucj, uwaa si Michaia Chodorkowskiego ostrzegali autorzy 27. Raport nie uwzgldnia
rosy jskiej rzeczy wistoci polity cznej; sam pomy s, e wikszo parlamentarna mogaby
odebra wadz Putinowi, brzmia mao prawdopodobnie. Niewane jednak, czy naprawd istnia
taki plan lub przy najmniej jego zaoenia. Liczy o si ty lko, e Putin w to uwierzy .
W czerwcu zwoa doroczn konferencj prasow na Kremlu z udziaem dziennikarzy
krajowy ch i zagraniczny ch. Wy rey serowane spotkanie zaczo si od py tania o rozpraw
i zawarte w niej ostrzeenia przed nadcigajc pewn rewolucj oligarchw. Putin udzieli
bardzo dugiej, szczegowej odpowiedzi, jakby wczeniej j sobie przy gotowa. Powiedzia, e
nie wierzy , eby sy stem parlamentarny sprawdzi si w tak wielkim i zrnicowany m etnicznie
kraju jak Rosja: Kady sy stem rzdw inny ni prezy dencki by by niewaciwy , a nawet
niebezpieczny . Jeeli za chodzi o wielki biznes mwi cierpliwie dalej to ma on naturalny
wpy w na y cie pastwa, czego naleao si spodziewa w zwizku z rozwojem gospodarki
ry nkowej. Nowi rosy jscy potentaci zapewniaj pastwu dochody i miejsca pracy , rozwijaj
nowe technologie oraz su jako przy kad nowoczesnego, skutecznego zarzdzania. To
oczy wicie nie znaczy , e powinnimy pozwala pewny m przedstawicielom biznesu wpy wa na
sy tuacj polity czn w naszy m kraju w sposb sucy ty lko ich interesom. Zakoczy ,
nawizujc do fragmentu Eugeniusza Oniegina o dekabry stach, ktrzy w 1825 roku zbuntowali si
przeciwko carowi Mikoajowi I i zawili na szubienicach albo zostali zesani na Sy beri: Jeeli kto
si nie zgadza z ty m prawem, to powinien sobie przy pomnie Puszkina: Niektrzy z nich odeszli
na zawsze, a inni s daleko std 28. Trudno si oprze wraeniu, e jego sowa zabrzmiay jak
groba.

M ilicy jno-sdowy atak na Jukos zacz si bez uprzedzenia i jego bezporednim celem nie by
Chodorkowski ani sam koncern. W czerwcu 2003 roku wadze aresztoway pod zarzutem
morderstwa szefa ochrony firmy Aleksieja Piczugina, twierdzc, e sta za zabjstwami ry wali
Jukosu. 2 lipca, niecae dwa ty godnie po publicznej wy powiedzi Putina o puczu oligarchw,
oddzia specjalny milicji pojawi si w moskiewskim szpitalu, gdzie Paton Lebiediew, partner
biznesowy Chodorkowskiego, wraca do zdrowia po kopotach z sercem. Prawo zabraniao
aresztowania pacjentw szpitali, mimo to policja wy prowadzia go w kajdankach. Lebiediew by
prezesem Menatepu, banku, ktry posiada 61 procent udziaw Jukosu, ale prokuratura oskary a
go o oszustwa zwizane z niejasn transakcj zakupu fabry ki nawozw sztuczny ch Apatit w 1994
roku. Dwa dni pniej Chodorkowskiego wezwano na wiadka, a po ty godniu od tego wezwania
policja przy pucia szturm na siedzib Jukosu. Prokurator generalny Wadimir Ustinow nie podj
adny ch krokw przeciwko samemu Chodorkowskiemu, ale atmosfera wok niego gstniaa.
Ustinow pochodzi z Soczi, gdzie pracowa jako niczy m niewy rniajcy si prokurator. Nie
nalea do petersburskiego klanu Putina, ale udowodni swoj gorliwo, aranujc podobne ataki
sdowe, ktre doprowadziy do wy gnania z kraju Gusiskiego i Bieriezowskiego. Z upy wem
czasu coraz bardziej zblia si do dworu Putina na Kremlu, szczeglnie blisko zwizujc si
z Igorem Sieczinem, ktrego crka wczeniej tego roku wy sza za m za jego sy na.
Chodorkowski i jego partnerzy by li pewni, e to Putin i Sieczin zarzdzili ledztwa w sprawie
Jukosu29, ale nie spodziewali si szczeglny ch kopotw oprcz molestowania przez prawnikw,
a z nimi mogli sobie poradzi. Chodorkowski wierzy , e wana rola Jukosu w gospodarce pastwa
pozwoli mu oraz koncernowi unikn nieprzy jemnoci. Na zebraniu kierownikw Jukosu
uprzedzi obecny ch, e firma jest celem ataku prokuratorskiego. Doda, e ci, ktrzy nie s gotowi
na utrudnienia, maj teraz okazj si zwolni, on jednak zostanie i bdzie walczy 30.
Afera Jukosu, jak niemal od razu zaczto nazy wa t spraw, wy woaa zamt i popoch.
Putin tak krci, e nikt nie wiedzia, czy ledztwo by o pierwsz salw w bitwie o ponowne
upastwowienie przedsibiorstw sprzedany ch w pry watne rce w latach dziewidziesity ch, czy
jest czy m zgoa inny m. Polity cy i biznesmeni obawiali si najgorszego. Nieprzewidy walna
rosy jska gieda papierw wartociowy ch lukraty wna, lecz bardzo niestabilna inwesty cja
zanotowaa pitnastoprocentowy spadek w pierwszy ch dwch ty godniach po aresztowaniu
Lebiediewa, co sprawio, e warto Jukosu spada o siedem miliardw dolarw, czy li o jedn
pit. W dniu, kiedy przeszukano siedzib firmy , Putin spotka si na Kremlu z liderami grup
parlamentarny ch, szefami zwizkw zawodowy ch i z oligarchami reprezentowany mi przez
Arkadija Wolskiego. Ten ostrzega, e zataczajce coraz szersze krgi ledztwo zaszkodzi
gospodarce. Putin nie mwi konkretnie o Jukosie, ale zapowiedzia, e nie zamierza tolerowa
insty tucji, ktre nie stawiaj dobra publicznego nad interesami branowy mi, firmowy mi albo
osobisty mi. Podczas transmitowanej przez telewizj przemowy rzek tajemniczo: Oczy wicie
jestem przeciwny wy krcaniu komukolwiek rk i zakuwaniu w kajdanki; wierz, e w taki sposb
nie rozwiemy kwestii przestpstw gospodarczy ch. Podejmujc decy zje, nie moemy si
kierowa ty m, czy zamknicie kogo w wizieniu wy woa dziki aplauz, czy nie. Kilka ty godni
pniej milicja zrobia nalot na sierociniec utrzy my wany przez fundacj Chodorkowskiego
Otwarta Rosja.
Szef kancelarii Putina Aleksander Wooszy n przed aresztowaniem Lebiediewa nawet nie zna
jego nazwiska i domy la si, e Putin te nigdy o nim nie sy sza31. Prezy dent umy wa rce od
tego ledztwa, twierdzc, e nie zatwierdza aresztowa ani przeszuka pniej jednak sam sobie
zaprzeczy , bo podczas wy wiadu z amery kaskimi dziennikarzami potwierdzi, e rozmawia
z prokuratorem generalny m o uwizieniu Lebiediewa32. Jego zaangaowanie roso wraz
z przy padkowy m rozwojem ledztwa podczas letnich miesicy wy peniony ch spekulacjami,
ktre przy wodziy na my l radzieck kremlinologi. Afera Jukosu nie by a operacj
zaplanowan z duy m wy przedzeniem, metody cznie przeprowadzon w stalinowskim sty lu
pisa jeden z history kw33. Putin reagowa na bieco na rozwj wy padkw i nie wy powiada si
publicznie na ten temat, co potgowao wraenie wielkiej intry gi. Jeszcze we wrzeniu
przekony wa, e ledztwo doty czy o zwy kego przestpstwa, niezwizanego z adn afer.
Chodorkowski dalej toczy boje z Kremlem, nie ty lko o legislacj podatkow, ale te o plan
budowy rurocigu do Chin zdaniem Putina decy zja ta powinna nalee do pastwa, a nie
pry watnej firmy . ledztwo wci trwao i obejmowao kolejne osoby , a ty mczasem
Chodorkowski ju dy do fuzji z Sibnieftem i dalej flirtowa z amery kaskimi gigantami
naftowy mi, prowadzc z nimi rozmowy , czemu Putin wczeniej udzieli swojego poparcia. Jeeli
aresztowanie Lebiediewa miao by ostrzeeniem, to Chodorkowski nic sobie z tego nie robi.
Dalej podrowa po wiecie, prowadzi interesy i uparcie narzeka na prokuratora34. By pewny ,
e problemy prawne jego firmy to kwestia rozgry wek wewntrz administracji Putina, ale
wierzy , e presja opinii publicznej wkrtce pooy kres tej krucjacie. Na dziewidziesit
procent czeka mnie aresztowanie zwierzy si swojemu prawnikowi ale to wci nie sto
procent. Kto musiaby oficjalnie zatwierdzi decy zj o aresztowaniu, eby ry zy ko zaczo by
stuprocentowe35. Putin ju kilka razy wy ranie sugerowa taki zamiar. Po zatrzy maniu
Lebiediewa Chodorkowski prbowa umwi si z prezy dentem za porednictwem dy rektora FSB
Nikoaja Patruszewa. Ten zamiast na spotkanie z Putinem, zaprosi go na rozmow z Ustinowem,
ale Chodorkowski nie da si wy prowadzi w pole.
W sierpniu 2003 roku Jukos ju powetowa sobie cz strat poniesiony ch na giedzie,
a rosy jska agencja anty monopolowa zaaprobowaa fuzj z Sibnieftem, co uciszy o spekulacje
wrd inwestorw i anality kw, czy ledztwo przeszkodzi powstaniu nowego giganta naftowego.
Jeszcze w ty m samy m miesicu Kreml zgodzi si na spk BP z TNK, jedny m z mniejszy ch
rosy jskich producentw ropy naftowej, co odczy ty wano jako zapowied otwarcia si na
inwesty cje zagraniczne. We wrzeniu Chodorkowski wy bra si na szczy t energety czny
w Petersburgu z udziaem nafciarzy ze Stanw Zjednoczony ch i Rosji i prbowa zawrze
umow fuzji Jukosu-Sibnieftu z Chevronem. Gdy to si nie udao, wznowi negocjacje
z korporacj ExxonMobil, ktrej prezes poinformowa Michaia Kasjanowa o prowadzony ch
rozmowach36. Spekulacje na temat tej umowy sprawiy , e wskaniki giedowe znowu
poszy boway w gr i osigny rekordowe wartoci.
Fuzja Jukos-Sibnieft wy ceniana na czterdzieci pi miliardw dolarw w momencie jej
podpisania staa si faktem 2 padziernika. Chodorkowski dalej lata po wiecie i prowadzi
wy kady dla studentw, dziennikarzy i akty wistw, przedstawiajc swoj wizj nowoczesnej
transformacji biznesu i spoeczestwa, ktra uwolniaby drzemicy w narodzie potencja
i zerwaa ostatnie wizy z radzieck mentalnoci. W wy wiadzie udzielony m w olniewajcy ch
wntrzach siedziby firmy w Moskwie tumaczy , e Rosja znajduje si na rozdrou, o jej
przy szy ch losach nie zdecy duje za wy br midzy kapitalizmem a komunizmem, lecz raczej
midzy spoeczestwem demokraty czny m a pastwem autory tarny m. Nie chodzi o wy br
midzy modelem poudniowokoreaskim a pnocnokoreaskim powiedzia, odrzucajc stare
podziay ideologiczne. To bardziej przy pomina wy br midzy Kanad a Gwatemal, czy li
midzy nowoczesny m rzdem przestrzegajcy m zasad jawnoci i odpowiedzialnoci a republik
bananow37. Tego rodzaju publiczne wy powiedzi wy prowadzay Putina z rwnowagi. Poskary
si na Chodorkowskiego Johnowi Browneowi, prezesowi BP, gdy spotkali si w Moskwie, eby
podpisa umow o inwesty cjach tej firmy w Rosji. Przeknem wicej zniewag ze strony tego
czowieka, ni jestem gotw wy trzy ma powiedzia38.
Zo Putina na Chodorkowskiego podsy cay jego obawy doty czce zaplanowany ch na
grudzie 2003 roku wy borw parlamentarny ch oraz odraza prezy denta Rosji i jego najbliszy ch
wsppracownikw z Petersburga do tego rozpolity kowanego nuwory sza, ktry wy korzy sta chaos
lat dziewidziesity ch, eby si wzbogaci, a teraz sdzi, e moe uy swojej fortuny , eby
dy ktowa kierunki rozwoju Rosji. Mamy w Rosji kategori ludzi, ktrzy zostali miliarderami, jak
to si u nas mwi, w cigu jednej nocy stwierdzi Putin w wy wiadzie dla New York Timesa
w padzierniku, kiedy ledztwa osigny punkt kulminacy jny . By a to odpowied oderwana od
tematu py tano go o dajc si sy sze na Zachodzie kry ty k nie do jasno okrelonego
stosunku Rosji do demokracji, a nie o Jukos ani Chodorkowskiego. To pastwo zrobio z nich
miliarderw mwi dalej. Rozdao prakty cznie za darmo wielki majtek narodowy . Zreszt
sami o sobie mwi: Pastwo zmusio nas, eby my zostali miliarderami . Potem,
w kolejny ch aktach tej sztuki, nabrali przekonania, e bogowie maj ich w opiece e wszy stko
im wolno39.
Pewien wy soki urzdnik Kremla stwierdzi, e Putin traktowa jak swoj misj history czn
udaremnienie ambicji Chodorkowskiego, by nie ty lko wpy wa finansowo na decy zje polity czne
lub wrcz je kupowa, ale i zagarn pastwo dla siebie. w urzdnik doda, e Putin by gotw
posuy si wszy stkimi dostpny mi mu rodkami, eby powstrzy ma Chodorkowskiego.
Niestety , nie da si tego zrobi w elegancki, adnie wy gldajcy sposb40.

23 padziernika do siedziby Jukosu w Moskwie przy szed faks podpisany przez Wadimira
Ustinowa, ktry wzy wa Chodorkowskiego do wy janienia kwestii podatkowy ch doty czcy ch
fabry ki nawozw sztuczny ch Apatit. Prawnik Chodorkowskiego twierdzi, e ten nawet nie widzia
wezwania41, bo wanie lecia na Sy beri, eby prowadzi tam kampani polity czn przed
nadchodzcy mi wy borami. 25 padziernika jego pry watny odrzutowiec wy ldowa
w Nowosy birsku, eby uzupeni paliwo. Nagle na lotnisku pojawi si elitarny oddzia
komandosw z FSB, otoczy samolot i po chwili wdar si na pokad. Najbogatszego czowieka
w Rosji rzucono na podog, skuto kajdankami, zarzucono mu kaptur na gow i zawieziono
samolotem wojskowy m z powrotem do Moskwy .
Aresztowanie Chodorkowskiego wstrzsno rosy jsk gied. Warto akcji pikowaa przez
ty dzie, a inwestorzy i przy wdcy polity czni prbowali zrozumie, co si dzieje. Przez niemal
trzy lata jako gowa pastwa Putin budowa swj wizerunek reformatora, obrocy wolnego
ry nku, ktry przy nis pastwu dobroby t. Teraz zdawao si, e zdecy dowanie opowiedzia si po
stronie twardogowy ch w swoim rzdzie, siowikw. Kapitalizm z twarz Stalina gosi ty tu
w poniedziakowy m wy daniu Niezawisimej Gaziety po aresztowaniu Chodorkowskiego. Inny
dziennik, Nowaja Gazieta, pisa, e siy majce dba o porzdek publiczny naduy y wadzy ,
a prezy dent nic nie zrobi, eby powstrzy ma ten zamach42. Zwizek biznesmenw, do ktrego
jeszcze przed weekendem nalea Chodorkowski, opublikowa owiadczenie potpiajce jego
zatrzy manie. Zdaniem przedsibiorcw i pracodawcw ta decy zja cofna kraj o wiele lat.
Dwa dni po aresztowaniu Chodorkowskiego Putin zwoa zebranie swojego gabinetu. Akcje,
waluta i obligacje gwatownie taniay , wic wezwa do zakoczenia histerii i spekulacji.
Odrzuci prob zwizku biznesmenw, eby razem omwi t spraw. Lodowato owiadczy , e
nie bdzie si targowa w sprawach doty czcy ch wy kony wania zada przez siy , ktre
utrzy muj porzdek publiczny , i ostrzeg zgromadzony ch wok stou ministrw rzdu, eby si
w to nie mieszali. Nastpnie powiedzia, e zapewne sd mia wy starczajce powody , eby
podj tak decy zj, chocia to wanie on wy da ostateczn zgod na aresztowanie
Chodorkowskiego43.
Liberaowie w obozie Putina, midzy inny mi Michai Kasjanow i jego starzy koledzy
z Petersburga, German Gref i Aleksiej Kudrin, by li skonsternowani i przeraeni. Uwaali, e
ledztwo przeciw Chodorkowskiemu zwiastuje koniec ich reformatorskiej misji44. Kasjanow do
tej pory wiernie przestrzega umowy z Putinem z 2000 roku kierowa polity k gospodarcz
rzdu, a sprawy bezpieczestwa zostawi Putinowi. Teraz jednak Putin mimo protestw
Kasjanowa bardzo mocno zacz ingerowa w sprawy ekonomiczne. Pi dni po aresztowaniu
prokurator zamrozi udziay Chodorkowskiego i jego partnerw w Jukosie. By o to niemal p
cakowitej wartoci firmy , czy li 14 miliardw dolarw wedug wy ceny sprzed spadkw na
giedzie. Rzeczniczka prokuratora generalnego twierdzia, e zamroenie nie jest rwnoznaczne
z konfiskat ani upastwowieniem, okazao si jednak, e wanie taki by cel tego posunicia.
Nastpnego dnia Kasjanow wy stpi publicznie, eby powiedzie, e zajcie majtku jest
nowy m zjawiskiem, ktrego konsekwencje trudno przewidzie45. By szczerze zatroskany , ale
nie mia ju wpy wu na rozwj wy padkw.
Ty lko jeden doradca z najbliszego otoczenia Putina naprawd zaprotestowa. Aleksander
Wooszy n, szef kancelarii, pracujcy na Kremlu ju w administracji Jelcy na i utrzy mujcy
bliskie kontakty z elit biznesu, dzie po aresztowaniu Chodorkowskiego zrzek si stanowiska. Putin
przez cay nastpny ty dzie prbowa go namwi do zmiany zdania podczas serii spotka na
Kremlu, ale Wooszy n uzna, e administracja pastwowa, na pocztku stanowica tak wielk
nadziej dla kraju, wy palia si; teraz ty lko mci powietrze wok siebie i wszdzie szuka wrogw.
Ogaszajc jego decy zj, Kreml nie wy jani jej powodw. Putin po prostu powoa na jego
miejsce Dmitrija Miedwiediewa, swojego modego protegowanego, a innego sojusznika
z Petersburga, Dmitrija Kozaka, mianowa zastpc Miedwiediewa. W ten sposb rezy gnacja
Wooszy na jedy nie umocnia druy n prezy denta. Kiedy Wooszy n umwi si z kolegami na
poegnalnego drinka na Kremlu, Putin spni si na to spotkanie. Zaj ostatnie wolne miejsce
przy dugim stole i wznoszc toast, powiedzia, e jego zdaniem rezy gnacja Wooszy na ze
stanowiska to bd. Po przy jciu prezy denta przy stole co chwila zapadao niezrczne, dugie
milczenie. W kocu Putin wsta, powiedzia, e chy ba przeszkadza, i wy szed46.

K asjanow py ta trzy razy , za co aresztowano Chodorkowskiego, ale Putin powiedzia mu ty lko,

e miarka si przebraa, kiedy przedsibiorca zacz finansowa jego polity czny ch przeciwnikw.
Wbrew obawom Putin nie zamierza z powrotem upastwawia gospodarki ani rozprawi si
z oligarchami. Po prostu usun czowieka, ktrego uwaa za zagroenie dla swojej wci
umacnianej wadzy . Kilka dni po aresztowaniu Putin powiedzia swojemu doradcy
ekonomicznemu Andriejowi Iarionowowi, e od jakiego czasu chroni Chodorkowskiego przed
pewny mi ludmi z krgu jego najbliszy ch wsppracownikw, bo ci ju dawno chcieli ukara
oligarch. Ty mczasem Chodorkowski ignorowa wielokrotnie powtarzane ostrzeenia i wy bra
walk z Kremlem. Putin tumaczy Iarionowowi, e w kocu postanowi usun si w cie
i pozwoli Chodorkowskiemu na wasn rk rozwiza swoje problemy z chopakami47. By a
to mniej brutalna metoda ataku ni szpikulec do lodu, ktry m na rozkaz Stalina pozbawiono y cia
Trockiego w Meksy ku, ale rwnie niewy bredna i tak samo skuteczna. Chodorkowskiego
aresztowano ledwo sze ty godni przed grudniowy mi wy borami parlamentarny mi i chocia ten
akt spotka si z potpieniem w kraju i za granic, a take mocno podway zaufanie inwestorw
i wy woa tpnicie na giedzie, atak na jednego z oligarchw przy sporzy Putinowi popularnoci
wrd przecitny ch Rosjan. Wikszo z nich i tak nie inwestowaa na giedzie, a jeli ju, to ty lko
niskie kwoty .
Kiedy nadszed dzie wy borw, blok zwolennikw Putina w Dumie, przemianowany ju na
Jedn Rosj, odnis miadce zwy cistwo. Dokona tego, chocia przedstawi jedy nie
szcztkowy zary s programu. Kremlowski strateg Wadisaw Surkow zaczy na karier od
wsppracy z Chodorkowskim, ale teraz niczy m rasowy populista wy korzy sta niech
spoeczestwa do oligarchw, cy nicznie czc ich z parti komunisty czn. Ponadto zaaranowa
utworzenie cztery miesice przed wy borami nowej partii pod nazw Rodina (Ojczy zna);
jedy ny m jej celem by o odebranie gosw komunistom za pomoc odwoy wania si do ideologii
nacjonalisty cznej i socjalisty cznej, ktr promowa te znany z polity czny ch bazestw
i ksenofobiczny ch wy powiedzi Wadimir y rinowski, lider ugrupowania o nazwie kompletnie
nieprzy stajcej do goszony ch przez nie wartoci: Liberalno-Demokraty czna Partia Rosji.
Senna kampania wy borcza odzwierciedlaa rosnc wrd Rosjan apati. Jeeli ju dao si
usy sze jak debat, to paday w niej jedy nie przerabiane wielokrotnie argumenty zwizane
z zaamaniem gospodarczy m w latach dziewidziesity ch, jakby wierzono, e elektoratowi
wci najbardziej zaley na rewanu za korupcj i chaos, ktre przy niosa demokracja. Caa
epoka Jelcy na wraz z towarzy szcy mi jej trudnociami ekonomiczny mi i pojawieniem si
oligarchw, midzy inny mi Chodorkowskiego, znalaza si pod zmasowany m ostrzaem telewizji
publicznej. Bez przerwy wtaczano ludziom do gw jeden przekaz: e dziki Putinowi kraj przesta
si stacza. Jeeli przez demokracj rozumiemy zanik pastwowoci, to niepotrzebna nam taka
demokracja owiadczy Putin przed wy borami podczas rozmowy z grup dziennikarzy
zagraniczny ch, kiedy poproszono go o komentarz doty czcy zarzutw, e wolnoci
demokraty czne w Rosji ulegaj erozji. Do czego jest potrzebna demokracja? Do poprawy
warunkw y cia, do zapewnienia ludziom wolnoci. Nie sdz, e istnieje na wiecie nard, ktry
pragnie demokracji prowadzajcej do chaosu. Chaos ju i tak panowa w Rosji na przy kad
w przeprowadzony m dwa dni przed wy borami samobjczy m zamachu w pocigu osobowy m
niedaleko granicy z Czeczeni zginy czterdzieci dwie osoby lecz ten fakt zdawa si nie
liczy . Organizacja Bezpieczestwa i Wsppracy w Europie kry ty kowaa media publiczne za
stronniczo podczas prezentacji materiaw wy borczy ch i przedstawia dowody naduy
administracy jny ch w trakcie kampanii, ktre dziaay na korzy Jednej Rosji albo wy ranie
szkodziy inny m partiom. Lider komunistw, podstarzay Giennadij Ziuganow, wnis oficjaln
skarg, kiedy przed wy borami wy szo na jaw, e w Republice Baszkortostanu znaleziono osiemset
ty sicy wy peniony ch kartek z gosami oddany mi na Jedn Rosj48.
Dzie przed wy borami Putin mia bezsenn noc. Wczenie rano, gdy z on stanli przy urnie
wy borczej, Ludmia wy tumaczy a, dlaczego nie mg spa49. Jego ukochana czarna suczka rasy
labrador o imieniu Koni oszczenia si i miaa omioro mody ch. Putin dosta Koni w prezencie
w grudniu 2000 roku po odwiedzinach w hodowli, gdzie szkolono psy tropice i ratownicze.
Podobno jej przodkiem by labrador nalecy niegdy do Leonida Breniewa. Koni by a drugim
psem w domu Putinw po pudlu Tosce, ktrego Putin sprezentowa crkom50 i szy bko staa si
jego ulubienic. Towarzy szy a mu nawet podczas oficjalny ch spotka w jego rezy dencji,
niczy m rekwizy t, ktry zalenie od sy tuacji ociepla wizerunek Putina albo oniemiela goci51.
Kiedy Bush odwiedzi Nowo-Ogariowo, Putin porwna Koni z Barney em, terierem szkockim
amery kaskiego prezy denta. Jest wiksza, szy bsza i silniejsza powiedzia52.
Wiadomo o szczenitach pojawiaa si w telewizji o wiele czciej ni materiay partii
opozy cy jny ch. Wieczorem okazao si, e opozy cja przegraa z kretesem. Nawet nie majc
niezalenej tosamoci polity cznej, Jedna Rosja z atwoci zdoby a 36 procent gosw, co
zgodnie z zasadami podziau miejsc w Dumie wy starczy o do uzy skania wikszoci bezwzgldnej.
Na komunistw zagosowao niecae 13 procent elektoratu, o poow mniej ni cztery lata
wczeniej, kiedy Putin dopiero zaczy na karier polity czn. W 1996 roku, pi lat po rozpadzie
Zwizku Radzieckiego, Jelcy n pokona odrodzon parti komunisty czn zaledwie minimaln
wikszoci gosw. Putinowi udao si na dobre pogrzeba to zagroenie.
Liberalni Demokraci i nowo powstaa Rodina uzy skay niemal ty le samo gosw, przez co
Giennadij Ziuganow kipia ze zoci. Ta gorszca farsa nie ma nic wsplnego z demokracj
powiedzia53. Jaboko, filar polity ki liberalnej od czasw pierestrojki, i Sojusz Si Prawicowy ch
zdominowany przez zwolennikw liberalny ch reform gospodarczy ch, ktrzy najgoniej
protestowali przeciwko aresztowaniu Chodorkowskiego, nie zdoay zebra nawet piciu procent
potrzebny ch do przekroczenia progu wy borczego i wejcia do Dumy . Zmarniay pod presj
Kremla i dobiy je wewntrzne walki o wadz. Oprcz kilku niezaleny ch deputowany ch po raz
pierwszy od rozpadu ZSRR w Dumie zabrako bloku liberalnego. Kiedy zliczono wszy stkie gosy
i rozdzielono miejsca w parlamencie, Putin ju wiedzia, e moe liczy na wikszo
parlamentarn dziki obsadzeniu ponad trzy stu z cztery stu pidziesiciu miejsc swoimi
zwolennikami inaczej mwic, odtd mg liczy na przy jcie dowolnej ustawy
zaproponowanej przez Kreml, a nawet na zmian konsty tucji ograniczajcej jak niektrzy ju
zaczli zauwaa do dwch liczb kadencji prezy denta. A zatem znowu mamy sy stem
jednoparty jny rzek ponuro lider Jaboka Grigorij Jawlinski, siedzc po wieczorze wy borczy m
w elegancko odnowiony ch wntrzach hotelu Kempinski, skd rozciga si widok na plac
Czerwony ; ten budy nek te by sy mbolem prosperity , ktra zacza si za rzdw Putina. Nawet
pod koniec epoki radzieckiej istnia pewien rodzaj debaty w kwestiach legislacy jny ch. Takiego
parlamentu nie by o w Rosji od czasw Breniewa.
Na Kremlu hucznie witowano zwy cistwo wy borcze. Wadisaw Surkow triumfalnie
obwieszcza, e partie liberalne, ktre nie weszy do parlamentu, powinny zda sobie spraw, e
ich misja history czna si skoczy a. Twierdzi, e Putin reprezentuje koniec starego sy stemu
polity cznego. W polity ce nastaj nowe czasy 54.
 ROZDZIA 14

ANNUS HORRIBILIS

1 wrzenia 2004 roku Putin przeby wa w Soczi nad Morzem Czarny m, gdzie niezby t skutecznie
prbowa cieszy si ostatnimi dniami wakacji w uwielbiany m przez siebie podzwrotnikowy m
klimacie. Spdza w ty m orodku prezy denckim wicej czasu ni w inny ch oficjalny ch
rezy dencjach Kremla poza Moskw. To tam czsto goci przy wdcw obcy ch pastw, midzy
inny mi Jacquesa Chiraca i Gerharda Schrdera, z ktry mi jako trjka sprawiedliwy ch
publicznie sprzeciwia si amery kaskiej interwencji militarnej w Iraku. Ci trzej przy wdcy
niekoniecznie triumfalnie skonstatowali, e speniy si ich najgorsze wizje, bo po szy bkim
obaleniu przez Amery kanw dy ktatury Saddama Husajna wojna zmienia si w dugie,
niszczy cielskie powstanie. Putin tak bardzo zy si ze Schrderem, e zaatwi mu oraz jego onie
szy bk adopcj dziecka z Rosji. Kady przy wdca chccy zawrze z Putinem porozumienie
przeciwko protekcjonalnej polity ce Georgea W. Busha stara si wy ciszy w swoim kraju
kry ty czne gosy pod adresem Rosji, wliczajc w to oczy wicie wojn w Czeczenii.
Zowieszczy cig wy darze ju zepsu Putinowi sierpniowy wy poczy nek. 21 sierpnia co
najmniej pidziesit osb zgino podczas zuchwaego rajdu czeczeskich rebeliantw.
Wczeniej, w czerwcu, zorganizowali oni podobny rajd w ssiedniej Inguszetii, zabijajc prawie
stu ludzi zaledwie kilka dni przed nowy mi wy borami w Czeczenii, ktre Chirac i Schrder chwalili
jako dowd, e Putin stara si znale polity czne rozwizanie trwajcego ju pity rok konfliktu.
Nastpnie noc 24 sierpnia dwa samoloty pasaerskie wy startoway w mniej wicej godzinny m
odstpie od siebie z lotniska Domodiedowo w Moskwie. Okoo jedenastej w nocy oba niemal
jednoczenie eksplodoway w powietrzu okazao si, e na ich pokadach znalazy si terrory stki
samobjczy nie. Jedna dostaa si do samolotu ju po wpuszczeniu na pokad wszy stkich
pasaerw w zamian za ty sic rubli apwki. Pierwszy samolot mia lecie do Wogogradu,
a drugi do Soczi. Zgino osiemdziesit dziewi osb.
Zdajc sobie spraw z powagi sy tuacji, Putin wrci do Moskwy i powoa komisj specjaln
do zbadania ty ch zamachw, ale w weekend wrci do Soczi i milcza a do nastpnego
wy stpienia w towarzy stwie Chiraca i Schrdera. Oskary o te zamachy najtragiczniejsze akty
terroru w przestrzeni powietrznej Rosji Al-Kaid, co dramaty cznie mijao si z prawd.
Zaledwie kilka godzin od tego owiadczenia kolejna kobieta zdetonowaa adunek wy buchowy
przy wejciu do stacji metra Riska w Moskwie, ty lko pi kilometrw od Kremla.
Zamachowczy ni zgina, tak samo jak dziewi inny ch osb, ponad pidziesit za zostao
ranny ch. Wrd funkcjonariuszy pastwowy ch, ktrzy czy m prdzej ruszy li na miejsce tragedii,
by mer Moskwy Jurij ukow. Wy bucha panika podobna do histerii towarzy szcej zamachom
bombowy m w 1999 roku. Moskiewska policja poinformowaa, e terrory stka nazy waa si Rosa
Nagajewa, lecz pniej okazao si, e to nieprawda1. Jej siostr Amanat podejrzewano
o zamach na jeden z dwch samolotw; wsplokatorka Rosy , Sacita Debirchanowa,
odpowiadaa za drug eksplozj. Wszy stkie trzy mieszkay w obskurny m mieszkaniu wrd ruin
Groznego razem z czwart kobiet, Marjam Taburow. Ich dom znajdowa si par krokw od
toncego w bocie, cuchncego gwnego ry nku miasta, gdzie sprzedaway odzie, ktr
przy woziy z Azerbejdanu2. 22 sierpnia, dwa dni przed zamachem na samoloty , wszy stkie
cztery pojechay autobusem z Groznego do stolicy Azerbejdanu Baku. By y zamieszane w now
fal terroru. Wadzom szy bko udao si odtworzy ich tras, ale nikt nie wiedzia, gdzie si
podziaa Taburowa ani, jak si pniej okazao, Rosa Nagajewa3.

N a pocztku 2004 roku wadza Putina znajdowaa si w zenicie. Wy bory parlamentarne

przy piecztoway jego kontrol nad ciaem ustawodawczy m, a aresztowanie Chodorkowskiego

zatrzso wprawdzie gied, ale nie nadszarpno popularnoci prezy denta, ktrej wskanik wci
utrzy my wa si na poziomie ponad 70 procent. Nawet czujni inwestorzy poczuli ulg, widzc, e
atak na Jukos wiza si raczej z walk polity czn i porachunkami osobisty mi, ni z chci
upastwowienia przemy su. Za p roku ludzie zapomn, e Chodorkowski wci siedzi
w wizieniu twierdzi William Browder, dy rektor Hermitage Capital, jednego z funduszy
inwesty cy jny ch, ktre wy py ny na fali boomu gospodarczego pod rzdami Putina4. Dziki
coraz lepszej sy tuacji ekonomicznej co dzie przy by wao nowy ch sklepw, restauracji
i mieszka, szczeglnie w Moskwie i inny ch miastach. Od kry zy su fiskalnego w 1998 roku ceny
ropy wzrosy ponad trzy krotnie, a dziki nowej polity ce podatkowej, narzuconej przez Putina
koncernom naftowy m i jak na ironi opartej na propozy cjach zgoszony ch przez Jukos, skarb
pastwa znowu si zapeni. Dy widendy rzdu z ty tuu wy doby cia i przetwarzania ropy naftowej
by y niemal dwa razy wy sze, a cakowity dochd z handlu, ktry wy nosi sze miliardw
dolarw, gdy Putin zosta premierem, gwatownie wzrs i przekroczy osiemdziesit miliardw5.
Rosjanie zaczli si przy mierza do roli najwikszego producenta ropy naftowej na wiecie,
wikszego nawet ni Arabia Saudy jska. Ten boom nie by zasug samego Putina, a jego kry ty cy
namiewali si, e po prostu mia szczcie, ale jako niekwestionowany przy wdca to wanie on
zbiera polity czne plony sukcesu.
 W pierwszej poowie sty cznia Kreml dalej walczy z Jukosem. Ty m razem ogosi, e firma za
sam 2000 rok jest winna skarbowi pastwa 3,4 miliarda dolarw zalegy ch podatkw. Premier
Michai Kasjanow jako jedy ny publicznie zgosi zastrzeenia. W wy wiadzie udzielony m
Wiedomostiom tumaczy , e Chodorkowski i jego partnerzy nie uchy lali si od pacenia
podatkw, ty lko po prostu znaleli luki w prawie, z ktry ch mg korzy sta kady . Teraz te prakty ki
zdelegalizowano i uznano, e prawo dziaa wstecz6. Putin nie puci mimo uszu kry ty czny ch uwag
premiera, bez wzgldu na to, jak mikko zabrzmiay . Kasjanow bardzo uwaa, eby nigdy nie
wy powiada wprost negaty wny ch opinii o swoim szefie, ale nastpnej soboty na ruty nowy m
spotkaniu Rady Bezpieczestwa Putin poprosi zebrany ch, eby po omwieniu wszy stkich
planowany ch punktw jeszcze przez chwil zostali. W radzie zasiadali najwaniejsi urzdnicy
pastwowi, midzy inny mi ministrowie obrony i spraw zagraniczny ch i oczy wicie Kasjanow.
Putin kaza prokuratorowi generalnemu Wadimirowi Ustinowowi przeczy ta na gos zarzuty
wobec Chodorkowskiego wszy stkie, bez wy jtku majc nadziej, e przedstawienie w tak
wy rany sposb jego przestpstw rozwieje wtpliwoci i pokae Kasjanowowi, jak bardzo si
pomy li w swojej ocenie, zanim kto inny podejmie temat. Ustinow ponad godzin strona po
stronie czy ta monotonny m gosem list zarzutw. Czonkowie Rady Bezpieczestwa nie
rozumieli, jaki jest cel tego spektaklu, wic siedzieli bez ruchu z kamienny mi twarzami
wspomina to spotkanie Kasjanow. Sam nie mg powstrzy ma umiechu, rozbawiony
absurdalnoci sy tuacji i atwy mi do przejrzenia takty czny mi zagry wkami. Putin siedzia na
kocu dugiego owalnego stou i przy glda si wsppracownikom, badajc ich reakcje.
Wikszo patrzy a przed siebie, nie zdradzajc emocji, ty lko Kasjanow siedzia umiechnity .
Kiedy Ustinow skoczy , nikt nie zadawa py ta ani nie pisn sowa. Wszy scy cicho wy szli7.
Przewaga polity czna Putina by a tak dua, e jakakolwiek ry walizacja wy dawaa si
bezsensowna. Nawet w rozpisany ch na marzec wy borach prezy denckich nie czeka go aden
znaczcy ry wal. Polity czni ty tani z epoki Jelcy na Giennadij Ziuganow i Wadimir y rinowski,
ktrzy kiedy mieli najwy sz wadz w pastwie w zasigu rki wy cofali si, zanim jeszcze
oficjalna kampania si zacza. Wy znaczy li party jny ch aparatczy kw, eby ci zamiast nich
prowadzili udawan kampani; w przy padku partii y rinowskiego sztandar nis jego ochroniarz
i by y bokser Oleg May szkin. Grigorij Jawlinski, wci rozgory czony po porace Jaboka
w grudniu, zignorowa desperackie proby Kremla, eby wzi udzia w kampanii jako trzecia sia
polity czna w wy cigu o fotel prezy dencki i pozwoli zachowa pozory demokraty cznego wy boru.
Podczas wsplny ch zimowy ch wakacji Bory s Niemcow, jeden z reformatorw i by y urzdnik
Jelcy na, prbowa namwi Kasjanowa do kandy dowania jako przedstawiciel zwolennikw
liberalnej gospodarki, ale ten nie mia nawet my le o ry walizacji ze swoim przeoony m.
W ty godniach poprzedzajcy ch kampani badania opinii publicznej wy kazay , e 55 procent
ankietowany ch jest zdania, e lepiej by oby odwoa wy bory i zaoszczdzi pienidze potrzebne
na ich organizacj8.
Nagle reelekcja Putina, to potwierdzenie, e spoeczestwo popiera drog wy bran przeze dla
Rosji, okazaa si bardzo wtpliwa, cho z powodu, ktrego on sam ani jego podwadni nie
przewidzieli. Wy my lona przez Surkowa sterowana demokracja odniosa tak wielki sukces, e
niemal grozia podwaeniem wizerunku Putina jako demokraty , ktry cakowicie zmieni kurs
Rosji, i to za zgod narodu. Jedn z pierwszy ch inicjaty w ustawodawczy ch nowej Dumy by a
propozy cja zmiany w konsty tucji, wy duajcej kadencj prezy denta do siedmiu lat, co
pozwolioby Putinowi kandy dowa w kolejny ch dwojgu wy borach. Dziki tej decy zji miaby
szans urzdowa do 2018 roku. Ale prezy dent sam zgosi sprzeciw i nalega, eby nie
wprowadza zmian konsty tucy jny ch. Wci chcia polega na demokraty czny m mandacie,
chocia wskutek manipulacji na Kremlu czeka go wy cig, w ktry m brakowao prawdziwy ch
ry wali. Kreml by zmuszony wy stawi wasny ch kandy datw, midzy inny mi Jawlinskiego
i by ego czonka legislatury z Petersburga, Siergieja Mironowa; ten ostatni przy j nominacj
zaproponowan przez jedn z may ch partii, jednoczenie z pasj apelujc o poparcie dla
urzdujcego prezy denta. Jeeli przy wdca, ktremu ufamy , staje do walki, nie wolno go
opuszcza powiedzia o Putinie9. Liberaowie nie mogli si zdecy dowa na jednego kandy data
by o to dla nich rwnie trudne, jak stworzenie wsplnego bloku przed wy borami
parlamentarny mi. Irina Chakamada, Rosjanka o japoskich korzeniach i jedna z najwaniejszy ch
kobiet w polity ce, wy startowaa samodzielnie. Jej partia, Sojusz Si Prawicowy ch, odmwia jej
poparcia. Przeby wajcy na wy gnaniu w Londy nie Bory s Bieriezowski te finansowa jednego
z kandy datw, Iwana Ry bkina, by ego marszaka Dumy i sojusznika Jelcy na. Ten w kocu
zrezy gnowa ze startu, ale zdy jeszcze doda kampanii dramaty zmu, bo w luty m znikn bez
ladu na cztery dni, wadze za wszczy ledztwo, sdzc, e mogo doj do morderstwa. Kiedy
znowu da o sobie zna, zapewnia, e bdzie dalej prowadzi kampani. Po ty ch sowach od razu
wy jecha do Londy nu, gdzie spotka si z ludmi Bieriezowskiego, midzy inny mi z Aleksandrem
Litwinienk, by y m oficerem FSB, ktry rzuca publiczne oskarenia na agencj. Litwinienko
uciek z Rosji w padzierniku 2000 roku i osiedli si w Londy nie, wspierany finansowo przez
Bieriezowskiego. Dopiero z zagranicy Ry bkin poinformowa, e porwano go i poddano dziaaniu
rodkw odurzajcy ch w Kijowie, dokd pojecha na zaproszenie lidera czeczeskich
separaty stw, Asana Maschadowa, by ego prezy denta republiki, a od jakiego czasu jednego
z najbardziej poszukiwany ch przestpcw w Rosji. Wy glda na to, e Ry bkin nie zwrci uwagi
na fakt, jak mao prawdopodobne by o, e Maschadow ry zy kowaby podr na Ukrain, gdzie
roio si od rosy jskich sub bezpieczestwa.
Ry bkin stwierdzi, e na cztery dni straci przy tomno po zjedzeniu kanapek i wy piciu herbaty
w kijowskim hotelu. Gdy si ockn, dwaj uzbrojeni Rosjanie pokazali mu nagranie wideo, ktrego
nie chcia szczegowo opisa, ale powiedzia, e zostao nakrcone przez zwy rodnialcw
i miao go uciszy pod grob kompromitacji10. Zdaniem Litwinienki Ry bkinowi podano narkoty k
SP-117 zwany serum prawdy korzy stay z niego rosy jskie suby wy wiadowcze. Kiedy
zay jesz SP-117, mog z tob robi, co ty lko zechc, bd ci wozi z miejsca na miejsce,
wsadz ci do ka z dziewczy nami albo chopakami i sfilmuj, i ty m podobne rzeczy
tumaczy . Potem dostajesz piguk z antidotum i znowu jeste sob, ale nie pamitasz, co si
z tob dziao11. Nikt nie traktowa powanie sw Ry bkina, nawet jego ona, ktra powiedziaa, e
al jej Rosji, jeli do rzdzenia rw si tacy ludzie jak on12. Jego kariera polity czna na zawsze
lega w gruzach. Bieriezowski jednak ani na chwil nie zaprzesta prowadzenia kampanii
dy skredy tujcej Putina. Regularnie potpia dziaania prezy denta, atakujc z coraz wiksz
zajadoci i coraz swobodniejszy m stosunkiem do prawdy . To nie ostatni raz, gdy obaj
z Litwinienk by li uwikani w sensacy jne, dramaty czne wy darzenia z udziaem szpiegw i trucizn.

P utin ignorowa nie ty lko ry wali; podobnie jak cztery lata wczeniej ostentacy jnie mao uwagi
powica swojej kampanii. Nie musiaa by intensy wna, bo kontrolowana przez Kreml telewizja
posusznie i bezkry ty cznie prezentowaa w wieczorny ch wiadomociach ty le materiaw o jego
codziennej pracy , e adna kampania nie by aby w stanie pokaza wicej. Jego ry wale, o ile
w ogle o nich mwiono, by li przedstawiani w infanty lny sposb albo pitnowani. 12 lutego
o smej rano odby a si pierwsza debata kandy datw na prezy denta specjalnie zorganizowano
j tak wczenie, eby obejrzao j jak najmniej telewidzw. Putin odmwi udziau, lecz powtrki
jego dwudziestodziewiciominutowej przemowy oficjalnie inaugurujcej kampani nadawano
wiele razy przez cae popoudnie i wieczorem. Nie mia spotw wy borczy ch, nie jedzi na
konwencje ani nie przedstawi adny ch propozy cji programowy ch na nastpn kadencj
wy starczy o, e dalej by y wy m ucielenieniem stabilizacji w kraju.
Paradoks polega na ty m, e po czterech latach prezy dentury Putina stabilizacja w Rosji wci
zdawaa si wtpliwa; wy starczy aby jedna katastrofa, eby wrci do wspominanego tak czsto
przez niego chaosu lat dziewidziesity ch. W przeddzie wy borw wy bucha bomba przed
drzwiami mieszkania Jeleny Triegubowej, dziennikarki, ktr Putin zaprosi na sushi, kiedy by
dy rektorem FSB. W 2003 roku wy daa ksik pod ty tuem Bajki kremlewskogo diggera (Bajki
kremlowskiego nurka) o swojej pracy w grupie dziennikarzy akredy towany ch na Kremlu, ktry m
coraz bardziej ograniczano swobod wy powiedzi. Ksika okazaa si bestsellerem. Utrzy mana
w plotkarskim tonie, szczegowo opowiadaa o podejmowany ch przez Kreml prbach
wpy wania na tre informacji. By a tam midzy inny mi historia o ty m, jak Putin zbeszta
chopca potrconego przez samochd. Od teraz ju nie bdziesz ama przepisw ruchu
drogowego powiedzia. Triegubowa podejrzewaa, e zamach jest jako zwizany
z nadchodzcy mi wy borami. Nie zostaa ranna, ale wy buch wstrzsn ni tak bardzo, e ucieka
z Rosji. y cie w ty m miecie staje si uciliwe stwierdzia13. Cztery dni pniej
zamachowiec dokona samobjczego ataku na stacj metra w centrum Moskwy , zabijajc
czterdzieci jeden osb i ranic ponad dwiecie. Jedna z kobiet podejrzany ch o organizacj tego
zamachu p roku pniej by a te zamieszana w wy buch bomby w metrze na stacji Riska14. 14
lutego, dwa dni po oficjalny m starcie kampanii, zawali si dach popularnego parku wodnego,
ktry niedawno zbudowano w poudniowej czci Moskwy . Transvaal Park by sztandarowy m
przy kadem atrakcji, jakie powstajca klasa konsumentw zawdziczaa boomowi gospodarczemu
epoki Putina tropikalny m rajem na lodowatej pnocy . W katastrofie y cie stracio dwadziecia
osiem osb, a projektanci obiektu przy pisali t tragedi terrory stom, chocia prawdziw
przy czy n by bd konstrukcy jny . Za aden z ty ch wy padkw nie mona by o wini
bezporednio Putina, stanowiy jednak rwnie wany wy znacznik jego rzdw jak sukcesy
gospodarcze, ktre lubi uwaa za swoje pry watne zasugi. Iwan Ry bkin wy puci chwy tliwy ,
celnie wy mierzony spot wy borczy w amery kaskim sty lu: zestawi katastrofy w metrze i parku
wodny m z problemami nkajcy mi sy stem edukacji i opiek zdrowotn, ale pastwowa
telewizja po prostu odmwia jego emisji15.
Mimo znacznej przewagi kierowany przez Surkowa zesp polity czny nic nie zostawi
przy padkowi. Kreml rozesa rozkazy nawet do najodleglejszy ch regionw, szczegowo
okrelajc, jakiego wy niku Putina oczekuje i jaka ma by frekwencja. Wadze w Chabarowsku
i na Dalekim Wschodzie zagroziy , e bd wy pisy wa ze szpitali ty ch pacjentw, ktrzy nie
udowodni, e otrzy mali formularze do gosowania korespondency jnego i oddali swj gos.
W Petersburgu urzdnik odpowiedzialny za gospodark mieszkaniow wy sa listy do nadzorcw
budy nkw; kaza im zadba o to, eby frekwencja wy niosa co najmniej 70 procent16.
Uprzedzajc y czenia Kremla, przedstawiciele administracji lokalnej pitrzy li przeszkody przed
ry walami Putina, co uniemoliwiao im prowadzenie kampanii. Podczas jednego z wiecw
w Jekatery nburgu policja interweniowaa pod pretekstem zagroenia terrory sty cznego; dwa dni
pniej w trakcie innego wiecu w Niny m Nowogrodzie odcito prd. Kampania cieszy a si tak
may m zainteresowaniem oby wateli, e najwikszy m zmartwieniem Kremla by o, czy
frekwencja przekroczy 50 procent, czy li prg potrzebny do uznania wy niku. Gdy by spada
poniej, konieczna by aby powtrka wy borw. Ju sam ten fakt by by dla Putina powodem do
wsty du, a na domiar zego jego najblisi doradcy zaczli wietrzy zalki spisku, ktry mia
pozbawi go wadzy . Gdy by konieczne stao si rozpisanie nowy ch wy borw, to zgodnie
z prawem obowizki prezy denta przejby na jaki czas premier, czy li Michai Kasjanow. Ten
za kry ty kowa postawienie w stan oskarenia Chodorkowskiego Putin wicie wierzy , e
prbowa on kupi sobie wadz nad pastwem. Ponadto spdzi wakacje z Bory sem
Niemcowem, ten za stwierdzi wtedy , e moe wy startowa w wy borach, o czy m Putin na
pewno si dowiedzia. Szansa na to, e Kasjanow dziki swoim manewrom znajdzie si u wadzy ,
by a mikroskopijna, ale Putin i jego sztab wierzy li, e moe si urzeczy wistni, nie zamierzali
wic ry zy kowa17.
Podczas koncertu na Kremlu 23 lutego sam Kasjanow przekona si na wasnej skrze, jak
chodno my li o nim Putin. W antrakcie zauway , e prezy dent w ustronny m kcie rozmawia
szeptem z szefem FSB Nikoajem Patruszewem, jego za stara si unika18. Nazajutrz Putin
wezwa Kasjanowa do swojego gabinetu na Kremlu i go zdy misjonowa. Nie ty lko nie poda do
publicznej wiadomoci powodw swojej decy zji, ale nie wy jawi ich nawet samemu
Kasjanowowi, ktrego ta wiadomo zaskoczy a tak bardzo, e nie od razu zrozumia, e prezy dent
da od niego ustpienia w try bie naty chmiastowy m, a nie po wy borach parlamentarny ch
w marcu, kiedy mona by si spodziewa wy boru nowego premiera19. W ten sposb Putin
spowodowa najsilniejszy do tej pory wstrzs na scenie polity cznej, cho jej stabilno od
pocztku by a wy znacznikiem jego rzdw, i jak przedtem Jelcy n wy korzy sta element
zaskoczenia, eby wzmocni efekt i skupi na sobie uwag mediw. Nawet jego najwy si rang
urzdnicy nie zostali wtajemniczeni w ten plan. Putin owiadczy jedy nie, e elektorat zasuguje
na to, eby pozna skad nowego rzdu przed wy borami, co stanowio potwierdzenie, e doskonale
zdaje sobie spraw z tego, jak przewidy walny jest ich wy nik. Putin jednak nie od razu ogosi, kto
zastpi Kasjanowa, a zwlekajc, wy woa gwatown fal spekulacji te jednak nie doty czy y
wy borw prezy denckich, do ktry ch zostay ju ty lko trzy ty godnie, lecz wy borw w 2008 roku,
kiedy mia zosta wy oniony nastpca Putina po zakoczeniu jego drugiej kadencji. Wikszo
polity kw i anality kw sdzia, e bdzie nim wanie Kasjanow jako jego polity czny sukcesor
idcy ladem Putina, ktry w podobny sposb obj urzd po Jelcy nie lecz le odczy tali
intencje prezy denta. Ten nie zamierza wy ranie wskazy wa swojego nastpcy , bo dziki
takiemu namaszczeniu kandy dat mgby si sta niezalen figur w polity ce. Tego rodzaju
decy zja zaszczepiaby w umy sach oby wateli wizj Rosji bez Putina, a by o o wiele za wczenie,
eby o ty m my le.
Putin zwleka przez ty dzie, eby wzmocni atmosfer napicia i niepewnoci. W spekulacjach
brano pod uwag przede wszy stkim obozy polity czne na Kremlu: liberaw i siowikw, ktry m
przewodzili odpowiednio Aleksiej Kudrin i Siergiej Iwanow. Obaj mieli aspiracje, by wspi si
po plecach Putina na szczy ty wadzy . Ty mczasem prezy dent ogosi nominacj, ktrej nikt si nie
spodziewa, nawet wrd frakcji opozy cy jny ch. Wrd elit polity czny ch zawrzao pisaa
dziennikarka Anna Politkowska. Zgady wanka, kogo wskae Putin, zdominowaa przekaz
telewizy jny wszy stkich stacji. Spece od polity ki mieli o czy m dy skutowa, a prasa w kocu
dostaa temat, by mie o czy m pisa podczas kampanii wy borczej20.
Niecae dwa ty godnie przed wy borami Putin zwoa zebranie z udziaem liderw grup
parlamentarny ch, eby stworzy pozory konsultacji, bo tego wy magaa konsty tucja. Na ty m
spotkaniu oznajmi, e nowy m premierem zostanie Michai Fradkow. Jeden z uczestnikw
zebrania tak zrelacjonowa w Wiedomostiach ten moment: Zapado milczenie, bo niektrzy
z nas nie mogli sobie przy pomnie, kim jest Fradkow21. Fradkow, y siejcy polity k
z podwjny m podbrdkiem, od dawna pracowa w administracji pastwowej, ale jego kariera
by a bezbarwna i mao kto o nim sy sza. Zaczy na w radzieckim Ministerstwie Stosunkw
Gospodarczy ch z Zagranic, nie mia patrona ani zaplecza polity cznego, nikt nie zna jego
propozy cji programowy ch. Zdawa si rwnie nijakim kandy datem na urzd premiera, jak Putin
w 1999 roku. Nawet sam Fradkow wy glda na zaskoczonego. Putin skontaktowa si z nim
w ubiegy weekend, gdy ten przeby wa w Brukseli jako przedstawiciel Rosji do spraw kontaktw
z Uni Europejsk. Nastpnego dnia Fradkow wrci do Moskwy i szczerze wy zna, e brakuje mu
kwalifikacji i wizji, eby obj to stanowisko. Nie by y mu jednak potrzebne.
Jeeli Putin naprawd chcia w ten sposb przedstawi kierunek dziaania przy szego rzdu, to
taki sy gna mg znaczy jedy nie, e Rada Ministrw pod kierownictwem Fradkowa bdzie tak
samo bezwolna jak Duma i Rada Federacji. Fradkow nie mia adny ch ambicji polity czny ch po
prostu nalea do kadry by y ch oficerw wy wiadu, ktry ch Putin zgromadzi w Moskwie podczas
swojej prezy dentury . Wy ksztacenie zdoby te w Moskiewskim Insty tucie Projektowania Maszy n
i Urzdze, tajemnicza przerwa w y ciory sie, biega znajomo jzy ka angielskiego
i hiszpaskiego oraz praca w latach siedemdziesity ch na stanowisku doradcy ekonomicznego
w ambasadzie Zwizku Radzieckiego w Indiach wskazy way na jego silne zwizki z KGB. Fakt, e
nigdy nie potwierdzi ty ch przy puszcze ani ich nie zdementowa, sy gnalizowa jedy nie, e nie
dziaa jawnie, co zreszt by o powszechne wrd radzieckich urzdnikw zajmujcy ch si
sprawami gospodarczy mi22. Ogaszajc swj wy br, Putin powiedzia ty lko, e Fradkow jest
dobry m administratorem i ma dowiadczenie w pracy dla sub bezpieczestwa. Podczas
pierwszej kadencji Putin fawory zowa funkcjonariuszy ty ch sub. Wedug szacunkw obsadzi
nawet 70 procent najwy szy ch stanowisk rzdowy ch ludmi wy wodzcy mi si z wojska, milicji
albo wy wiadu. Wielu z nich wczeniej pracowao w KGB. Fradkow pasowa jak ula do tego
wzoru. Mao kto jednak wiedzia, e Fradkow, ten mdy , nieatrakcy jny aparatczy k, zna si
z Putinem od wielu lat. W pierwszej poowie lat dziewidziesity ch by petersburskim
przedstawicielem Ministerstwa Handlu Zagranicznego, a jego szef, Piotr Awon teraz ju jeden
z najbogatszy ch bankierw w Rosji zatwierdzi podpisane przez Putina umowy barterowe, ktre
miay zapewni miastu y wno podczas pierwszej zimy nowej Rosji, lecz jedy nie wy woay
skandal23.
Kasjanow, a przed nim Wooszy n by li reliktami epoki Jelcy na. Zniknli polity cy posiadajcy
wasne ambicje, interesy i zwolennikw. Na Kremlu wci istniaa ry walizacja oraz podziay , ale
nominujc Fradkowa, Putin umocni swoj dominacj na scenie polity cznej. Wy nis na
najwaniejsze stanowiska armi podwadny ch, lojalny ch przede wszy stkim wobec niego. Ju pi
dni po nominacji Duma zatwierdzia kandy datur Fradkowa po krtkiej debacie, w ktrej pado
jedy nie dziewi py ta. Fradkow wy gosi kilka zdawkowy ch banaw o swoich planach
polity czny ch. Jego zadaniem by o jedy nie spenianie polece Putina i dla nikogo nie by o to
tajemnic. Zosta wy brany stosunkiem gosw 352:58. Dwudziestu czterech deputowany ch
wstrzy mao si od gosu.

R eelekcja Putina przebiega wedug scenariusza wy my lonego przez Surkowa i jego sztab.

Ponad 71 procent wy borcw oddao na niego swj gos. Nikoaj Charitonow, nieznany szerzej
kandy dat komunistw, zaj drugie miejsce z du strat i zaledwie 13 procentami poparcia.
Znaleziono wiele dowodw faszowania wy nikw i podejrzany ch metod liczenia gosw, ale
Kreml zablokowa ledztwo w sprawie ty ch oskare. W kilku regionach frekwencja i liczba
gosw oddany ch na Putina by y nieprawdopodobne. W rozdartej wojn Czeczenii 93 procent
elektoratu wy brao Putina. Wy glda na to, e ty lko Maschadow i Basajew nie poszli gosowa
ironizowa Charitonow, gorzko protestujc przeciwko nieprawidowociom wy borczy m, midzy
inny mi przeciwko doliczaniu jego gosw do wy niku Putina24. Z caego Kaukazu Pnocnego,
z rejonw podbity ch przez Rosj w XVIII i XIX wieku, napy way do Moskwy niczy m daniny
dla cara podobne wy niki. W Dagestanie 94 procent ludnoci gosowao na Putina, w Kabardy no-
Bakarii 96 procent, w Inguszetii 98 procent. W niektry ch obwodach w kraju zarwno
frekwencja, jak i liczba gosw oddany ch na Putina wy niosy 99,9 procent, ale zdawao si, e
takie wy niki nie budz zdziwienia na Kremlu ani nigdzie indziej.
Jedy ne emocjonujce zdarzenie tego wieczoru nie miao nic wsplnego z wy borami. Kilka
minut po zamkniciu moskiewskich lokali wy borczy ch wy buch poar Maneu, zaby tku
architektury neoklasy cy sty cznej, znajdujcego si przy Ogrodzie Aleksandrowskim niedaleko
Kremla. Ogie szy bko si rozprzestrzeni wzdu drewniany ch krokwi i wkrtce strawi cay
budy nek. Ogldajc pierwsze zdjcia telewizy jne z miejsca wy padku, mona by o odnie
wraenie, e ponie sam Kreml. Nie by to wy marzony widok, ktry rzd chciaby pokaza
Rosjanom w dniu triumfu Wadimira Putina napisaa jedna z gazet25. Putin oglda poar
z dachu Senatu, kremlowskiego budy nku, gdzie znajdowa si gabinet prezy denta. Musia
przeoy przemwienie po zwy cistwie, a i tak pastwowe stacje podczas transmisji na y wo
z centrum miasta nie mogy unikn pokazy wania w tle poaru. Kiedy dach si zawali i na ziemi
powstao rozarzone rumowisko, snop iskier unis si w niebo, a zebrany na ulicy tum zacz
wiwatowa! Dwaj straacy zginli, kiedy spady na nich ponce krokwie. Wedug oficjalnej
wersji winna by a usterka instalacji elektry cznej albo iskra spod palnika spawacza. Ale
w niedziel wieczorem w budy nku nie by o robotnikw, wrd ludzi kry a zatem plotka
o celowy m podpaleniu, ktrej do koca nie zdementowano. W przesiknitej przesdami kulturze
uznano ten poar za zy omen.
lubuj, e demokraty czne zdoby cze naszego narodu bd bezwarunkowo chronione
i przestrzegane powiedzia Putin, kiedy w kocu udao mu si wy gosi krtkie przemwienie
w swoim sztabie wy borczy m, gdzie wy stpi ubrany w czarny golf. Wy jtkowo nie urzdzono
fety ani nie witowano zwy cistwa. Rano przy j telefoniczne gratulacje od Georgea Busha,
Tony ego Blaira, Jacquesa Chiraca, Gerharda Schrdera i Junichir Koizumiego, a ty mczasem
midzy narodowi obserwatorzy z Organizacji Bezpieczestwa i Wsppracy w Europie zgodnie
z ustanowiony m zwy czajem zwoali powy borcz konferencj prasow i ogosili, e tegoroczne
wy bory obnay y brak kultury demokraty cznej i odpowiedzialnoci polity kw wobec
spoeczestwa za swoje czy ny .

R eelekcja Putina zniechcia siy demokraty czne w Rosji. Po upadku partii liberalny ch, ktry
zacz si od wy borw do parlamentu, ich zwolennicy zaczli si zastanawia, co poszo nie tak.
Jeden z niewielu niezaleny ch liberaw wy brany ch do Dumy w 2003 roku, reprezentujcy
Barnau na Sy berii Wadimir Ry kow, mwi wprost o klsce idei liberalny ch. Twierdzi, e
reputacj rosy jskich demokratw splamiy negaty wne konsekwencje rozpadu ZSRR, chaoty czna
i przestpcza transformacja do sy stemu pseudokapitalisty cznego, ktry spowodowa, e kilka
milionw oby wateli stoczy o si w ubstwo. Teraz te masy tskniy za stabilnoci radzieckiego
ustroju, nawet jeeli wolay zapomnie o braku swobd oraz stagnacji ideologicznej
i ekonomicznej. Putin pracowa dla jednego z pierwszy ch demokratw i by spadkobierc
przy wdcy , ktry przeprowadzi kraj przez lata dziewidziesite, a teraz jakim cudem to
wanie jemu przy pisy wano wszy stkie zasugi za wzrost gospodarczy i reszt wolnoci osobisty ch
oby wateli. Dalej Ry kow ali si, e wikszo demokratw popierajcy ch partie liberalne,
Jaboko i Sojusz Si Prawicowy ch, nie gosowaa na liderw ty ch partii, ty lko na Putina, cho
liderzy ci oskarali go o odebranie demokraty cznego charakteru wy borom i caemu sy stemowi
rzdw. W oczach wikszoci Rosjan gwny m demokrat w kraju jest nie kto inny , ty lko sam
prezy dent Wadimir Putin26.
Ale najgoniejszy sprzeciw dobiega z miejsca, skd nie spodziewano si go usy sze
z ciasnej celi Michaia Chodorkowskiego. Biznesmen ju od piciu miesicy przeby wa
w wizieniu, spoty ka si ze swoimi prawnikami i studiowa grube tomy dokumentw, ktre
prokuratorzy zgromadzili, przy gotowujc si do nieodlegego procesu. Podczas sporady czny ch
wy stpie przed sdem Chodorkowski wy powiada si dosy lakonicznie, ale godzinami
rozmy la w celi o ewolucji polity ki i biznesu w Rosji. Zainwestowa fortun w polity kw, a ci
zostali rozgromieni w wy borach parlamentarny ch i prezy denckich przez czowieka, ktremu
rzuci wy zwanie zby t zuchwae, o czy m przekona si na wasnej skrze. Korzy stajc z notatek
zrobiony ch podczas rozmw z prawnikami, napisa dug rozpraw; opublikowano j
w Wiedomostiach po ponowny m wy borze Putina na prezy denta. By a to w pewny m sensie
recepta na rozwizanie problemw, a jednoczenie spowied, przenikliwa analiza grzechw
popeniony ch przez rosy jskich liberaw, midzy inny mi przez samego autora tekstu27. Wielki
biznes goni za zy skiem, nie baczc na dobro spoeczne; wy pacza polity k, kiedy podlizy wa si
wadzy i mwi ludziom kamstwa na jej temat; liberalni obrocy demokracji skupiali si na 10
procentach spoeczestwa, a kompletnie zapomnieli o cierpicej reszcie. Dzisiaj jestemy
wiadkami kapitulacji si liberalny ch. Ta kapitulacja jest nie ty lko skutkiem ich dziaa, ale te ich
problemem. Wy nika ze strachu przed ty sicletni histori poczonego z silny m upodobaniem do
wy gd, w ktry ch liberaowie rozsmakowali si w latach dziewidziesity ch. Wy nika
z serwilizmu zapisanego w ich kodzie genety czny m, z atwoci, z jak ignorowali konsty tucj
w zamian za porcj kawioru. Chodorkowski przy j pokut za sponsorowanie reelekcji Jelcy na
w 1996 roku i za monstrualne skutki tamtej decy zji, ktre umoliwiy Rosjanom wy br zgodny
z gosem serca .
List Chodorkowskiego brzmia jak akt skruchy winia, proba o wy rozumiao albo ask.
Stanowi te gbok analiz rosy jskiej polity ki i spoeczestwa. O Putinie Chodorkowski pisa, e
prawdopodobnie nie jest ani liberaem, ani demokrat, a i tak zdaje si wikszy m liberaem
i demokrat ni siedemdziesit procent naszy ch rodakw. Ten sam czowiek, ktry wtrci
oligarch do wizienia, mia jednoczenie zabezpieczy kraj do czasu, gdy w spoeczestwie
rozwinie si silniejsze poczucie jednoci, wsplnoty i rwnoci. Chodorkowski powici
szczegln uwag przedstawicielce opozy cji Irinie Chakamadzie; wy kupia ona duo powierzchni
reklamowy ch w gazecie po to, eby na jej amach obciy Putina odpowiedzialnoci za
tragedi podczas spektaklu Nord-Ost na Dubrowce. Przestamy bez sensu kwestionowa prawo
prezy denta do rzdzenia. Bez wzgldu na to, czy kto lubi Wadimira Putina, czy nie, musimy
w kocu zrozumie, e gowa pastwa nie jest osob pry watn. Prezy dent to insty tucja
gwarantujca stabilno i integralno pastwa. Niech Bg nas strzee, eby my nie doy li dnia,
w ktry m ta insty tucja przestanie istnie Rosja nie przey je powtrki lutego 1917 roku. Historia
uczy nas, e zy rzd jest lepszy ni brak rzdu.

1 wrzenia to w Rosji trady cy jnie pocztek roku szkolnego, wito nazy wane Dniem Nauki.
Rodzice i dziadkowie przy szli z dziemi do szk, wszy scy w swoich najlepszy ch ubraniach
i z kwiatami oraz prezentami dla nowy ch nauczy cieli. U schy ku lata 2004 roku uroczy stoci
odby y si w cay m kraju, midzy inny mi w szkole numer 1 w Biesanie, may m miecie
w Osetii Pnocnej, prawosawnej republice w centralnej czci Kaukazu. O dziewitej rano
ponad ty sic dwiecie osb zgromadzio si na boisku szkolny m. Nagle w poblie podjechaa
ciarwka wojskowa i z osonitej plandek naczepy wy skoczy li uzbrojeni ludzie. Strzelajc
w powietrze z karabinw, wy krzy kiwali Allahu Akbar!. Napastnicy najpierw zebrali wszy stkich
na boisku, a potem zapdzili ich do sali gimnasty cznej i zawiesili nad gowami zakadnikw adunki
wy buchowe28. Wrd zamaskowany ch napastnikw by y dwie kobiety , wsplokatorki
z Groznego, ktre wczeniej kojarzono z zamachami na samoloty i na metro w Moskwie: Marjam
Taburowa i Rosa Nagajewa. Teraz uczestniczy y w zamachu terrory sty czny m rwnie
barbarzy skim jak atak na teatr na Dubrowce sprzed dwch lat.
Strategi Kremla wobec Czeczenii co chwila komplikoway nowe problemy . 9 maja 2004
roku, dwa dni po drugim zaprzy sieniu Putina, ktre ty m razem odby o si bez wielkiego
rozgosu, wy bucha potajemnie wmurowana w filar stadionu pikarskiego bomba. Elita polity czna
republiki zgromadzia si na ty m niedawno odbudowany m obiekcie, eby wzi udzia w paradzie
z okazji Dnia Zwy cistwa, upamitniajcej pidziesit dziewit rocznic zakoczenia wojny
z hitlerowcami. Eksplozja zabia trzy nacioro ludzi wrd nich nowo nominowanego prezy denta
Czeczenii Achmata Kady rowa29. Pidziesiciodwuletni Kady row walczy z Rosjanami podczas
pierwszej wojny czeczeskiej, ale w krtkim okresie pseudoniepodlegoci republiki porni si
z jej prezy dentem Asanem Maschadowem, bo sprzeciwia si rady kalny m odamom islamu,
ktre coraz gbiej zapuszczay korzenie w ty ch rejonach. Jako mufti i uznany dowdca Kady row
cieszy si wy starczajcy m szacunkiem, eby skutecznie wy kona proponowany przez Putina
plan ponownego zjednoczenia Czeczenii z ojczy zn. Teraz zgin. W Czeczenii wizi klanowe
peniy nadrzdn rol, wic jedy ny m oczy wisty m nastpc Kady rowa by jego agresy wny ,
wojowniczy sy n Ramzan. Ten niegdy peni funkcj kierowcy ojca, a potem zosta szefem
bezpieczestwa i dowdc oddziau zbrojnego, ktry wsawi si szczeglnie brutalny m
traktowaniem podejrzany ch o sy mpatie separaty sty czne. Kiedy Putin wezwa Ramzana na
Kreml po zamachu na jego ojca, mody Kady row przy jecha na spotkanie w spodniach od dresu
i sprawia oglnie niekorzy stne wraenie. Skoczy dopiero dwadziecia siedem lat, wedug nowej
konsty tucji Czeczenii by zatem za mody , eby sprawowa urzd prezy denta, ale Putin umieci
go na stanowisku premiera i w ten sposb zbudowa podwaliny , dziki ktry m Ramzan mg po
trzy dziesty m roku y cia pj w lady ojca. Jemu te separaty ci poprzy sigli mier. Nie
trzeba by Nostradamusem, eby przewidzie los Ramzana Kady rowa napisali na swojej
stronie internetowej. Dwa dni po majowy m zamachu Putin polecia w tajemnicy do Czeczenii na
pogrzeb Kady rowa i przekona si, jak bardzo zafaszowane by y informacje o postpach w ty m
rejonie. Przelatujc migowcem nad ruinami Groznego, zobaczy na wasne oczy ogrom
zniszcze, ktre starannie pomijano w oficjalny ch relacjach medialny ch na temat wojny . Kiedy
wrci do Moskwy , spotka si z ministrami i owiadczy , e doty chczasowe starania o odbudow
zdewastowanej republiki s niewy starczajce. Wy razi to, co by o oczy wiste dla kadego, kto
musia y w Grozny m: Mimo wszy stkich naszy ch wy sikw miasto wy glda strasznie z okna
helikoptera30. Zdawa si szczerze zdziwiony .

W Biesanie lokalne suby i wadze nie radziy sobie z sy tuacj. Dowdcy milicji zgosili, e nie

s w stanie nawiza kontaktu z terrory stami w szkole, chocia jeden z nich odebra telefon
w sekretariacie szkoy , kiedy zadzwoni do niego Nikoaj Chalip z New York Timesa.
Zamachowiec zdradzi, e napastnicy s oddziaem Szamila Basajewa, najbardziej
poszukiwanego terrory sty w Rosji. Przestacie si mazgai powiedzia Chalipowi31. Po chwili
z budy nku szkoy wy sza przeraona kobieta z kartk. Terrory ci dali negocjacji z przy wdcami
Osetii Pnocnej i ssiedniej Inguszetii oraz z Leonidem Roszaem, lekarzem, ktry wy stpowa
jako mediator podczas zamachu na Dubrowce. Ponadto ostrzegli, e zastrzel pidziesiciu
zakadnikw za kadego zabitego bojownika. Wieczorem zaprowadzili pojmany ch mczy zn do
klasy na pierwszy m pitrze i zaczli ich i tak rozstrzeliwa, a ciaa wy rzucali przez okno.
Rano, gdy terrory ci opanowali szko, Putin jeszcze zdy popy wa w morzu, ale rozwj
wy padkw udaremni mu dalszy poby t w Soczi. Polecia zatem do Moskwy . Wy soki urzdnik
pastwowy , ktry wy szed mu na spotkanie, powiedzia pniej, e Putin by strasznie zy
i narzeka na kompletny bezwad sub bezpieczestwa, te pozwoliy bowiem, eby grupa
uzbrojony ch po zby separaty stw opanowaa ca szko32.
W cigu nastpny ch dni Putin nie opuszcza Kremla, jedy nie od czasu do czasu wy chodzi do
prezy denckiej kaplicy , eby si pomodli. Nieoficjalnie mwiono, e podobno si skary , e nie
ma czasu na codzienn gimnasty k33. Publicznie pokaza si jedy nie na chwil 2 wrzenia
w towarzy stwie krla Jordanii Abdullaha. Podczas tego krtkiego wy stpienia przekony wa, e
y cie zakadnikw jest dla niego najwaniejsze. Jednoczenie wy da rozkaz, eby FSB wy saa do
Biesanu dziesi jednostek specnazu; miaa to by elita onierzy wy szkolony ch do
rozwizy wania nadzwy czajny ch sy tuacji kry zy sowy ch34. Putinowi zaleao na utrzy maniu
wizerunku opanowanego przy wdcy majcego sy tuacj pod kontrol, ale naturalny insty nkt
rosy jskich wadz, eby kama w obliczu tragedii, pogbi uczucie paniki i chaosu. Wadze
w Biesanie i w Moskwie informoway , e zakadnikw jest ty lko trzy stu pidziesiciu czterech,
chocia wszy scy w miecie wiedzieli, e by o ich o wiele wicej. W tumie przed szko stao kilka
osb, ktre kierowane zoci trzy may przed kamerami telewizy jny mi tablice z informacj, e
w szkole znajduje si co najmniej omiuset zakadnikw, i bagay Putina, eby interweniowa
w sposb pokojowy , domy lajc si, e takie rozwizanie nie bdzie jego odruchow reakcj35.
Terrory ci w budy nku wpadli w zo, kiedy stacje telewizy jne zaczy bezmy lnie powtarza
kamstwa o zanionej liczbie zakadnikw; zagrozili, e bd strzela, dopki naprawd nie zostanie
ich trzy stu pidziesiciu czterech. Nawet przedstawicielom wadz powtarzanie nieprawdziwy ch
informacji przy chodzio z wielkim trudem36.
Organy wadzy milicja, Ministerstwo Spraw Wewntrzny ch i FSB, silnie wzmocnione
podczas pierwszej kadencji Putina zdaway si sparaliowane. Ochrona stworzonego przez
Putina reimu by a dla nich rwnie wana jak ochrona dzieci i ich rodzicw przetrzy my wany ch
w szkole. Anna Politkowska dziennikarka, ktra prowadzia negocjacje z terrory stami na
Dubrowce znowu zwrcia si do przeby wajcy ch na wy gnaniu czeczeskich liderw opozy cji
o pomoc w mediacjach, ale kiedy leciaa na lotnisko znajdujce si na ty le blisko Biesanu, eby
dalsz drog przeby samochodem, nagle rozchorowaa si na pokadzie samolotu; by a pewna,
e podano jej herbat z trucizn. Andriejowi Babickiemu, reporterowi, ktrego uprowadzenie
podczas pierwszej wojny czeczeskiej wy woao skandal, te uniemoliwiono dotarcie na miejsce
zosta zatrzy many na lotnisku w Moskwie37. Wadza poniosa spektakularn porak, jeeli
chodzi o zabezpieczenie szkoy w Biesanie przed terrory stami, ale zdawaa si niezwy kle
zdeterminowana, eby zabezpieczy miasto przed przy jazdem niechciany ch dziennikarzy .
Drugiego dnia oblenia wrd funkcjonariuszy pastwowy ch w Biesanie przewaa nastrj
niepewnoci i wahania. Napicie potgoway dobiegajce co jaki czas odgosy wy buchw
i strzay nikt z zewntrz nie wiedzia, co by o ich przy czy n. Putin zapewni sobie wadz
absolutn w Rosji, lecz zaprojektowany przez niego pionowy sy stem zwierzchnictwa
powodowa parali w sy tuacjach kry zy sowy ch, nikt bowiem nie chcia ry zy kowa
samodzielnego podejmowania dziaa, ktre mogy spotka si z negaty wn ocen38. Prezy dent
Rosji przy siga, e ju nigdy nie bdzie negocjowa z terrory stami, ale teraz po raz pierwszy
pozwoli swoim ludziom skorzy sta z tego rozwizania, chocia jego kancelaria postaraa si, eby
nie kojarzono go z t decy zj39. Poinstruowa gubernatora regionu Aleksandra Dasochowa, eby
skontaktowa si z Achmiedem Zakajewem, przedstawicielem Asana Maschadowa na
uchodstwie. Ten zrobi to za porednictwem Rusana Auszewa, by ego prezy denta ssiedniej
Inguszetii. Auszew, bohater radzieckiej wojny w Afganistanie, sy mpaty zowa z czeczeskim
ruchem niepodlegociowy m, ale jednoczenie stara si nie dopuci do walk w swoim regionie.
Przy by do Biesanu drugiego dnia oblenia i wzi na siebie rozmowy z terrory stami. Po
pitnastu minutach pozwolono mu wej do budy nku by pierwszy m funkcjonariuszem
pastwowy m wpuszczony m do rodka.
Jego oczom ukaza si dramaty czny widok. Terrory ci nie dali zakadnikom jedzenia ani wody .
Dowdca napastnikw, ktry kaza si nazy wa Pukownikiem, przekaza Auszewowi list da:
rosy jskie oddziay miay wy cofa si z Czeczenii i zapewni jej niepodlego, nowa republika
Czeczenii miaa utrzy my wa stosunki z Rosj w ramach Wsplnoty Niepodlegy ch Pastw,
zachowa rubla jako walut i podj wspprac z Rosj, eby przy wrci porzdek w regionie.
Odrczna notatka by a zaadresowana do Jego Ekscelencji Prezy denta Federacji Rosy jskiej
i podpisana przez sug Allaha Szamila Basajewa. Putin nie zgodziby si na aden z ty ch
punktw, niemniej Auszew obieca, e przekae mu list, o ile terrory ci zwolni kobiety
z najmodszy mi dziemi. Jeden z napastnikw powiedzia mu, e przetrzy muj w duszny m,
cuchncy m budy nku ty sic dwudziestu zakadnikw. Auszew zdoa ich przekona, eby pozwolili
mu zabra dwudziestu szeciu z nich jedenacie kobiet i pitnacioro niemowlt.
Po powrocie do centrum dowodzenia Auszew zatelefonowa do Zakajewa, ktry przeby wa
w Londy nie. Ten zapewni, e obaj z Maschadowem s gotowi go wesprze, ale jeeli
Maschadow ma przy jecha do Biesanu, eby porozmawia z terrory stami, to Rosja ma mu
zagwarantowa niety kalno i bezpieczestwo40. Auszew wiedzia, e przy gotowano plan zajcia
budy nku; fakty cznie, dwa z wy sany ch przez Putina oddziaw specnazu ju go wiczy y
nieopodal w podobnej szkole41. Mia jednak nadziej, e przed rozpoczciem akcji uda mu si
jeszcze wy negocjowa zwolnienie kolejny ch zakadnikw. Rano trzeciego dnia 3 wrzenia
uzy ska pozwolenie na usunicie cia rozstrzelany ch mczy zn, ktre wy rzucono przez okno; do tej
pory zaczy si ju rozkada. O pierwszej po poudniu czteroosobowy zesp funkcjonariuszy
Ministerstwa ds. Sy tuacji Wy jtkowy ch podjecha karetk i zacz zbiera trupy . Nagle
oguszajca eksplozja wstrzsna cianami sali gimnasty cznej. Dwadziecia dwie sekundy
pniej nastpi drugi wy buch. Jego sia uniosa dach szkoy razem z krokwiami, wy bia szy by
w oknach i wy rwaa dziur w cianie sali gimnasty cznej.
Wiele ofiar zgino na miejscu, ale ci, ktrzy przey li, oszoomieni zaczli ucieka, tumnie
wy lewajc si na dziedziniec szkoy . Ani onierze przed budy nkiem, ani terrory ci w rodku nie
wiedzieli, co si waciwie stao. Zaczli strzela i zacita wy miana ognia trwaa przez dziesi
godzin. Zapali si dach, a ponce krokwie spady na ty ch, ktrzy wci znajdowali si w szkole.
Wedug pniejszy ch teorii spiskowy ch to Rosjanie zaczli bitw, strzelajc w kierunku szkoy , nikt
na zewntrz nie by jednak gotowy do ataku w tej konkretnej chwili. Wielu onierzy nawet nie
woy o kamizelek kuloodporny ch. Nikt nie zadba o utworzenie strefy bezpieczestwa wok
budy nku. W pobliu nie by o karetek ani wozw stray poarnej. Okoliczni mieszkacy signli po
bro i doczy li do walki, strzelajc na olep i biegnc prosto w krzy owy ogie, eby odcign
dzieci w bezpieczne miejsce42.
Rozptao si pieko relacjonowane na y wo przez stacje telewizy jne cho nie rosy jskie, bo
te przery way codzienn ramwk jedy nie na chwil, eby informowa w skrcie o rozwoju
wy darze, i wci staray si bagatelizowa kry zy s, chocia w Biesanie krew laa si
strumieniami. Putin ani aden inny wany polity k nie pojawi si w mediach, eby zaproponowa
jakie rozwizania. Premier Fradkow nie przerwa zebrania gabinetu, na ktry m omawiano plany
pry waty zacji, chocia dokadnie w ty m czasie pociski karabinowe i bomby rozry way ciany
szkoy . Apogeum szturmu nastpio pitnacie po jedenastej w nocy , kiedy z rosy jskiego czogu
wy strzelono pocisk arty lery jski zabi on trzech ukry wajcy ch si w piwnicy rebeliantw.
W rosy jskiej telewizji publicznej ju od kilku godzin powtarzano, e sy tuacja zostaa opanowana.
Kiedy akcja si skoczy a, nie y o trzy stu trzy dziestu czterech zakadnikw, w ty m sto
osiemdziesicioro szecioro dzieci. Dziesiciu rosy jskich komandosw polego, prbujc ich
odbi. Zgino trzy dziestu terrory stw, midzy inny mi dwie kobiety : Marjam Taburowa i Rosa
Nagajewa, ktry ch wsplokatorki zapocztkoway t fal przemocy , wy sadzajc w powietrze
dwa samoloty pasaerskie. Jednego terrory st schwy tano i postawiono przed sdem, ale wy glda
na to, e inny m w zamieszaniu udao si uciec. Liczba ofiar niemal dorwnaa liczbie zakadnikw
podawanej od ponad dwch dni przez telewizj, nie dao si zatem duej ukry wa prawdy .
Nieufno opinii publicznej wobec oficjalny ch informacji by a tak dua, e wiele osb sdzio, i
rzd dalej kamie w sprawie strat, losu terrory stw i przy czy n dwch eksplozji, ktre sprawiy , e
oblenie zakoczy o si tak tragicznie.

4 wrzenia nad ranem Putin w kocu opuci Kreml i polecia do Biesanu. Dotar na miejsce

przed witem i najpierw odwiedzi w szpitalu ranny ch, a potem wy gosi krtkie przemwienie
w towarzy stwie prezy denta regionu Aleksandra Dasochowa. Dzisiaj caa Rosja cierpi z wami
powiedzia43. Z jego ust nie pady adne inne sowa wsparcia doda jedy nie, e znajdzie
i ukarze winny ch tego zamachu. Nie przy lecia nikogo wspiera, ty lko wy woa wraenie, e ju
to zrobi. Nie zorganizowano spotkania z mieszkacami Biesanu nawet wy rey serowanego, dla
telewizji. Udrczony , oszalay z rozpaczy i przey tej tragedii tum, ktry trzy ma wart przy
szkole, domaga si od rzdu, eby zacz dziaa, a przesta kama. Putin wrci do Moskwy i za
porednictwem telewizji wy gosi ordzie do narodu.
Gdy Rosjanie ujrzeli go wieczorem na ekranach telewizorw, wy glda na niezwy kle
wstrznitego. Sta sam na tle wy oonej drewnian boazeri ciany i flagi Federacji Rosy jskiej.
Dzisiejsze wy stpienie jest dla mnie trudny m i gorzkim wy zwaniem zacz. Nasz kraj
dotkna straszna tragedia44. Zaapelowa do caej Rosji, eby pamitaa o ty ch, ktrzy stracili
swoich najbliszy ch, i lekko skoni gow, ale za nic nie przeprasza ani nie wzi
odpowiedzialnoci. Nie wy korzy sta tej okazji, eby broni, usprawiedliwia lub wy jani swoj
strategi w konflikcie czeczeskim. Nie zaproponowa adny ch nowy ch rozwiza. Nie
wy powiedzia nawet nazwy Czeczenia. Wy gosi natomiast monolog o historii kraju; przemowa
ociekaa nostalgi za jednoczcy mi wszy stkich celami oraz bezpieczestwem y cia w ZSRR,
chocia od jego rozpadu mino ju trzy nacie lat. By y to jedy nie sugestie przy woy wane, jak
wiele razy przedtem, w taki sposb, eby okaza szacunek dla historii Zwizku Radzieckiego,
a jednoczenie pomin milczeniem jego niepowodzenia i zbrodnie; win za zamach w Biesanie
Putin obarczy zanik w kraju tej siy , dziki ktrej zapamitany przez prezy denta Zwizek
Radziecki cieszy si tak rang i szacunkiem. Przy znaj, e w historii Rosji by o wiele
tragiczny ch kart i trudny ch prb mwi dalej, prowadzc wy kad cierpliwie niczy m profesor.
Dzisiaj y jemy w warunkach powstay ch po dezintegracji ogromnego, wspaniaego pastwa.
Niestety , okazao si ono niezdolne do przetrwania w szy bko zmieniajcy m si wiecie. Wbrew
wszy stkim przeciwnociom jednak udao nam si zachowa jdro tego giganta, Zwizku
Socjalisty czny ch Republik Radzieckich. Nazwalimy nowy kraj Federacj Rosy jsk. Wszy scy
oczekiwalimy odnowy , zmian na lepsze, lecz okazao si, e jestemy absolutnie
nieprzy gotowani na wiele przemian, ktre zaszy w naszy m y ciu. Py tanie dlaczego. y jemy
w warunkach gospodarki przejciowej i w sy stemie polity czny m nieodpowiadajcy m etapowi
rozwoju spoeczestwa. y jemy w warunkach definiowany ch przez powane konflikty
wewntrzne i nieporozumienia na tle etniczny m, kiedy utrzy my wane w ry zach przez oficjaln
ideologi pastwow. Przestalimy zwraca naley t uwag na kwestie obrony i bezpieczestwa.
Pozwolilimy , eby korupcja wdara si do sdownictwa i sub odpowiedzialny ch za porzdek
publiczny . Na domiar zego nasz kraj, ktry kiedy mg si pochwali jedny m z najlepiej
rozbudowany ch sy stemw ochrony granic, nagle odsoni si zarwno przed Zachodem, jak
i przed Wschodem.
Sowa Putina brzmiay niemal jak akt samooskarenia za pierwsze lata sprawowany ch przez
niego rzdw, przy znanie si, e nie zrealizowa powtarzany ch wci obietnic. Wzmianka
o odsonity ch granicach zdradzia, w jak niewielkim stopniu rozumiano wci realne
zagroenie z Czeczenii. Putin dugo prbowa tumaczy wojn intensy fikacj dziaa Al-Kaidy
na cay m wiecie, ale z wy jtkiem wsplnej z t organizacj propagandy ekstremisty cznego
islamu terrory zm, z ktry m mierzy a si Rosja, by przede wszy stkim produktem krajowy m.
Jego korzenie sigay XIX wieku i carskich podbojw Kaukazu. Jednoczenie Putin wierzy , e
ty ch, ktrzy zaatakowali szko w Biesanie, wspieray pastwa chcce ukara Rosj bo zaleao
im na ty m, eby Rosja by a saba i bezwolna. Jego przemwienie by o utrzy mane
w apokalipty czny m, wy zy wajcy m tonie; przekony wa, e kraj musi si zjednoczy , eby
w ogle przetrwa. S tacy , co chc wy ci z Rosji smakowity kawaek tortu powiedzia. Inni
za w ty m pomagaj. Pomagaj, bo sdz, e Rosja jako jedna z najwikszy ch potg
nuklearny ch na wiecie wci jest grona, a zagroenia trzeba eliminowa. Terrory zm jest
jedy nie narzdziem przy datny m do osignicia tego celu.
Putin mwi tak, jakby dowiadczy objawienia, ale wojna z terrory zmem by a jedn
z niewielu paszczy zn, na ktry ch jego wsppraca ze wiatowy mi przy wdcami ukadaa si
poprawnie. Cho od czasu do czasu kry ty kowano takty k Rosjan w Czeczenii za brutalno, to
aden polity czny lider nigdy nie popar terrory sty czny ch metod Basajewa ani jego zwolennikw.
Jedy nie afgaski rzd talibw, obalony z bogosawiestwem i wsparciem Rosji przez Stany
Zjednoczone po zamachach z 11 wrzenia 2001 roku, po pierwszej wojnie uzna niepodlego
Czeczenii. Teraz jednak Putin obwinia jakich niewidzialny ch wrogw o pomoc w organizacji
jednego z najpotworniejszy ch aktw terroru w historii wiata. Ostrzega, e nard si rozleniwi
i straci czujno wobec ty ch zewntrzny ch zagroe, ale zapewni, e podejmie wszelkie
moliwe kroki, eby wzmocni pastwo. Okazalimy sabo, a saby ch si bije powiedzia.

N a reformy zapowiedziane przez prezy denta w ordziu do narodu po tragedii w Biesanie nie
trzeba by o dugo czeka. Putin jednak nie wprowadzi zmian w subach wy wiadu, ktre nie
przewidziay ataku na szko. Nie zdy misjonowa dowdcw wojska ani policji, chocia ich
decy zje zaprzepaciy moliwo negocjacji i zwolnienia zakadnikw. Zamiast tego zapowiedzia
zwikszenie kontroli polity cznej Kremla przez dalszy demonta tego, co pozostao
z demokraty cznego rzdu.
13 wrzenia, dziesi dni po dramaty cznie zakoczony m obleniu, Putin zlikwidowa wy bory
gubernatorw, merw i prezy dentw wielu rosy jskich regionw i republik, ktre po rozpadzie
Zwizku Radzieckiego utrzy my way autonomiczne okrgi wy borcze i orodki wadzy
niepodlegajce bezporednio Moskwie. Od tej pory prezy dent Rosji mia ich mianowa sam
i jedy nie przedstawia kandy datury na te stanowiska lokalny m parlamentom do raty fikacji.
Odrzucenie takiej propozy cji grozio jednak rozwizaniem parlamentu. Ponadto Putin znis
zasad demokraty cznego wy boru przedstawicieli samorzdw do Dumy Pastwowej, a stanowili
oni poow z cztery stu pidziesiciu zasiadajcy ch w niej deputowany ch. Biorc pod uwag
coraz ostrzejsze represje wobec partii opozy cy jny ch, po wy borach w 2003 roku by to jedy ny
sposb, by niezaleni i liberalni kandy daci mogli dosta si do orodkw wadzy .
Pomy sy Putina zaszokoway ty ch, ktrzy czuli, e pomimo autory tarny ch zapdw
prezy denta kraj wy trwale, chocia kulawy m krokiem zmierza ku demokracji. Izwiestia nazway
je rewolucj wrzeniow, kry ty cy Putina za pitnowali jego propozy cje jako niezgodne
z konsty tucj, cho wiedzieli, e prby kwestionowania ich na drodze sdowej s daremne.
Najpowaniejszy sprzeciw wy razi Bory s Jelcy n. W wy wiadzie udzielony m gazecie
Moskowskije Nowosti przy pomnia swoj deklaracj, e po przejciu na emery tur nie bdzie
zabiera gosu w sprawach doty czcy ch polity ki krajowej, ale powiedzia, e tragedia w Biesanie
stanowia przeom, po ktry m Rosja staa si zupenie inny m pastwem. Nie moemy sobie
pozwoli na ignorowanie litery ani ty m bardziej ducha konsty tucji przy jtej przez nard
w powszechny m referendum w 1993 roku chociaby dlatego, e dawienie swobd
i ograniczanie praw demokraty czny ch oznacza midzy inny mi zwy cistwo terrory stw45.
Nieoficjalnie Jelcy n zy ma si na przy wdc, ktrego sam wy nis na najwy szy urzd, bo
dziaania Putina wy mierzone przeciwko mediom, partiom opozy cy jny m, a teraz te przeciwko
gubernatorom traktowa jako niszczenie wasnego dziedzictwa46, ale ty lko w ty m wy wiadzie tak
ostro wy razi publicznie swoje zastrzeenia. W owy m czasie jednak autory tet moralny
i polity czny Jelcy na niewiele ju znaczy w putinowskiej Rosji. Jego czas przemin, a nastpca
prowadzi kraj inn drog. W rzeczy samej Putin czsto przy woy wa wpadki epoki Jelcy na
niekonsekwentnego, chwiejnego marszu przez lata dziewidziesite eby usprawiedliwi swoje
decy zje. Krok po kroku obecny prezy dent unicestwi dorobek swojego poprzednika tak skutecznie,
jak Stalin unicestwi dorobek Lenina, Chruszczow Stalina, Breniew Chruszczowa, a Jelcy n
Gorbaczowa.
Nawet ci, ktry ch nowy dekret Putina dotkn najbardziej gubernatorzy i merowie
zawdziczajcy woli wy borcw swoje ju i tak ograniczone uprawnienia i wadz po kolei
wy raali poparcie dla propozy cji Putina. Ju wczeniej omawiano je w kancelarii prezy denta, ale
Putin wy korzy sta tragedi w Biesanie, eby je zrealizowa. Jego zdaniem respektowanie woli
narodu by o najprostsz drog do chaosu. Ludziom nie mona by o powierzy mocy wy bierania
swoich przy wdcw, chy ba e dokonuj tego wy boru w cile kontrolowany m procesie.
Spoeczestwo rosy jskie jest opnione w rozwoju mwi pniej podczas wy stpienia przed
grup zagraniczny ch dziennikarzy i ludzi nauki zaproszony ch na konferencj na onie natury
(w kolejny ch latach organizowano j pod nazw Klub Wadajski od nazwy jeziora, nad ktry m
odby a si pierwsza sesja). Nie jest w stanie zaadaptowa si do demokracji, jak to si stao
w waszy ch krajach. Potrzebuje wicej czasu47. Jego sowa brzmiay protekcjonalnie, niemal
pogardliwie, ale niewielu Rosjan wy razio sprzeciw. W cigu kilku ty godni Duma i Rada
Federacji zatwierdziy wszy stkie jego propozy cje, ochoczo oddajc jeszcze wicej wadzy
w rce Kremla. Zostao nam ju ty lko paszczy si i bi pokony powiedzia Leonid
Dobrochotow, doradca partii komunisty cznej48. Wikszo rosy jskich elit chtnie na to przy staa
albo z lojalnoci, albo ze strachu.
 ROZDZIA 15

POMARACZOWA ZARAZA

W nocy 5 wrzenia 2004 roku, dzie po ordziu Putina doty czcy m Biesanu, Wiktor Juszczenko
ukradkiem jecha w kierunku luksusowej, ogrodzonej wy sokim potem daczy pod Kijowem. By
kandy datem na prezy denta Ukrainy i mia niemal pewno, e kto prbowa go zabi.
W towarzy stwie szefa swojej kampanii wy borczej, ale bez ochroniarzy , spotka si z generaem
Ihorem Smeszk, szefem Suby Bezpieczestwa Ukrainy (SBU), ktra zastpia w ty m kraju
KGB. Smeszko nie chcia, eby w spotkaniu uczestniczy y inne osoby . Ich gospodarzem by
zastpca Smeszki, Woody my r Saciuk to jego kucharz przy rzdzi pnocn uczt z gotowany ch
rakw z saat. Gocie pili piwo, a potem zjedli deser owocowy , popijajc go wdk i koniakiem1.
Nic nie budzio podejrze. Juszczenko pozowa do zdj z oby dwoma agentami SBU, a o drugiej
w nocy poegna si i pojecha do domu. W czasie dnia poczu si chory . Rozbolaa go gowa,
a potem krgosup. W cigu kilku dni objawy si nasiliy , a jego przy stojna twarz stracia kolor
i oszpeciy j ropiejce wrzody . 10 wrzenia obolay zgosi si do kliniki w Austrii, bo nie ufa
ukraiskim szpitalom. Lekarze przez kilka ty godni gowili si nad wy janieniem tajemniczy ch
objaww, a w kocu postawili diagnoz, e przy j doustnie zapewne podczas tamtej pnej
kolacji niezwy kle toksy czny zwizek chemiczny pod nazw 2,3,7,8-tetrachlorodibenzodioksy na
(w skrcie TCDD) w jedny m z najwy szy ch ste, jakie odnotowano w organizmie czowieka.
Wy bory prezy denckie na Ukrainie zaplanowano na 31 padziernika 2004 roku. Zwy cizca mia
zastpi urzdujcego od dziesiciu lat prezy denta Leonida Kuczm, aparatczy ka, ktry w 1994
roku, gdy wy brano go na urzd, uchodzi za reformatora, lecz podczas trudnej drogi Ukrainy do
demokracji i kapitalizmu coraz czciej okazy wao si, e ulega despoty zmowi i korupcji. W jego
kraju, tak samo jak w Rosji, panoway chaos, korupcja, ndza i przestpczo, midzy oboma
pastwami by a jednak wana rnica. Dla wielu Ukraicw rozpad Zwizku Radzieckiego nie by
rwnoznaczny z katastrof, lecz z wy zwoleniem odrodzeniem niezalenoci od Moskwy , ktr
cieszy li si krtko podczas chaoty czny ch lat po rewolucji bolszewickiej w 1917 roku.
W 2004 roku Ukraina miaa niemal czterdzieci osiem milionw mieszkacw. Zajmowaa
drugie miejsce pod wzgldem obszaru i znaczenia wrd by y ch republik zwizkowy ch. By a
rolniczy m i przemy sowy m sercem Zwizku Radzieckiego. Jej ludno wiele wy cierpiaa
podczas wojny domowej i za spraw wprowadzonej przez Jzefa Stalina kolekty wizacji, ktra
przy niosa Wielki Gd. Potem przez kraj przetoczy a si Wielka Wojna Ojczy niana Ukrain
okupowali i pustoszy li hitlerowcy , a w kocu odbia j wy zwolicielska Armia Czerwona. Na
wojnie zgino ponad trzy miliony Ukraicw, ponad jedna szsta wczesnej populacji. Ukraina
by a gboko poraniona, a jej status jej tosamo narodowa wci bardzo delikatny . Istniay
tam wy rane podziay geograficzne i etniczne midzy ludnoci ukraisk a rosy jsk. A take
inne: midzy ty mi, ktrzy chtnie przy witali rozpad Zwizku Radzieckiego, a ty mi, ktrzy go
opakiwali. Pod wzgldem history czny m i kulturowy m Ukraicw wiele czy o z Rosj, ale
zbudzony w pierwszy ch latach niepodlegoci duch narodowy przy pomina to, co dziao si
z Litw, otw i Estoni. Pastwa te wy trzy may p wieku radzieckiej okupacji, a teraz by y
czonkami NATO i Unii Europejskiej. Przy jto ukraiskie sy mbole i nazwy miast, midzy inny mi
stolicy (jej nazw od kilkuset lat zapisy wano po rosy jsku jako Kijew, lecz po odzy skaniu
niepodlegoci przy wrcono ukraisk pisowni Ky jiw).
Przez cay okres prezy dentury Kuczma balansowa midzy Rosj a Uni Europejsk, a nawet
NATO. Jego rzd utrzy my wa bliskie relacje ekonomiczne i dy plomaty czne z Rosj. Wy sa
ukraiskie oddziay do Iraku w ramach koalicji pod egid Amery kanw, ktra prbowaa
przy wrci porzdek po obaleniu dy ktatury Saddama Husajna. Jak cay kraj prezy dent zdawa si
wewntrznie rozdarty . Zdaniem wielu kry ty kw po prostu brakowao mu przekonania; by
zaleny m od oligarchw kleptokrat, kieroway nim chciwo i pragnienie wadzy . Nigdy jednak
nie mia chci ani wy starczajcej siy , eby zdawi y cie polity czne tak, jak to zrobi Putin,
poniewa panujce w kraju podziay zapewniay obecno wielu skcony ch ze sob centrw
wadzy . Lokalni oligarchowie by li za lojalni wobec rny ch orodkw i mieli rne ambicje,
dlatego nie dao si ich podporzdkowa jednemu czowiekowi. Putin ujarzmi rosy jskich
oligarchw, ty mczasem na Ukrainie najbogatsi biznesmeni wci udzielali poparcia oraz
dostarczali rodkw finansowy ch rny m frakcjom polity czny m, w zalenoci od tego, w jaki
sposb mogy przy suy si ich interesom.
Demokracja na Ukrainie by a niedojrzaa, niesforna, a czasami wrcz narowista
i zdeprawowana, ale na pewno nie mona powiedzie, e jeden czowiek zdominowa w kraju
sfer polity czn. Ry wale Kuczmy cieszy li si poparciem stacji telewizy jnej Kana 5, ktra
pozostaa poza kontrol pastwa, co pozwalao na prezentacj szerokiego spektrum informacji
i opinii, a to z kolei prowadzio do debaty polity cznej. Kiedy Kuczma zosta uwikany
w morderstwo znanego dziennikarza Heorhija Gongadze, nie udao mu si tak po prostu stumi
demonstracji anty rzdowy ch ani uciszy domagajcej si ledztwa opozy cji parlamentarnej.
W 2000 roku pozbawione gowy ciao Gongadzego znaleziono w lesie pod Kijowem. Kilka
miesicy wczeniej zaoy on internetow gazet, ktra doprowadzaa do wciekoci najblisze
otoczenie Kuczmy reportaami ledczy mi o korupcji wadz. Z podsuchany ch i potajemnie
nagrany ch rozmw w gabinecie Kuczmy wy nika, e prezy dent narzeka na Gongadzego
i namawia swoich podwadny ch, eby si nim zajli2. Kuczma zaprzeczy oskareniom
o podeganie do morderstwa, ale jego kariera polity czna lega w gruzach. Wielu si bao, e
w 2004 roku, kiedy jego druga kadencja dobiegnie koca, sprbuje wprowadzi umoliwiajce
mu wy duenie wadzy poprawki do konsty tucji, ale w kocu nie mia wy boru i musia usun si
w cie. O ile wy bory parlamentarne i prezy denckie w 2003 i 2004 roku w Rosji zdaway si
najwy ej letnie, o ty le te same wy bory na Ukrainie charaktery zowaa pasja i zacita
ry walizacja, a ich wy nik by niepewny .
Putin bacznie obserwowa sy tuacj polity czn na Ukrainie i przy sparzaa mu ona zmartwie.
Coraz mniejsza wiary godno Kuczmy dawaa opozy cji cakiem realn szans na zwy cistwo.
Prezy dent Rosji ju wczeniej by wiadkiem wy buchu oglnonarodowego demokraty cznego
powstania w innej by ej republice radzieckiej, Gruzji, po kontrowersy jny ch wy borach w 2003
roku. Gruzja by a may m, ledwie piciomilionowy m krajem za poudniow granic Rosji,
lecy m na grskich grzbietach Kaukazu. Jej prezy dent Eduard Szewardnadze peni kiedy
funkcj ministra spraw zagraniczny ch ZSRR, by bliskim doradc Michaia Gorbaczowa
i polity kiem obwiniany m przez wielu Rosjan o rozpad pastwa w nastpstwie pierestrojki.
Szewardnadze wrci do rodzinnej republiki i niemal przy padkiem sign po wadz po bolesny ch
narodzinach Gruzji jako niezalenego pastwa. By o to pastwo poobijane wojnami, pene
rosy jskich bojwek, ktre oderway od niego fragmenty tery torium i wewntrz oficjalnie
uznany ch na arenie midzy narodowej granic Gruzji utworzy y odrbne regiony
administracy jne: Abchazj i Oseti Pnocn.
Po sfaszowany ch wy borach parlamentarny ch w listopadzie 2003 roku ty sice mieszkacw
Gruzji w ramach protestu wy szo na ulice. By li wy szkoleni i finansowani przez organizacje
midzy narodowe, midzy inny mi fundacje prowadzone przez Georgea Sorosa oraz Kongres
Stanw Zjednoczony ch. 22 listopada, kiedy Szewardnadze prbowa zainaugurowa dziaalno
nowego parlamentu, demonstranci pod wodz lidera opozy cji Micheila Saakaszwilego opanowali
budy nek. Szewardnadze musia prosi Kreml o wsparcie. Wieczorem zatelefonowa do Putina,
ktry akurat jad kolacj ze swoimi doradcami w jednej z najsy nniejszy ch gruziskich
restauracji w Moskwie3. Putin kaza ministrowi spraw zagraniczny ch Igorowi Iwanowowi lecie
do stolicy Gruzji Tbilisi i wy stpi w roli mediatora, ale udzieli mu wy rany ch instrukcji, eby
nie pozwoli tumowi usun wy branej gowy pastwa. Iwanow ponis porak, a Szewardnadze,
nie zrozumiawszy , e Moskwa go popiera, ustpi ze stanowiska. Rewolucja r, jak nazwano te
zdarzenia, pchna Saakaszwilego na szczy ty wadzy . Po jego wy borze na urzd prezy denta
w sty czniu 2004 roku rozpisano wy bory parlamentarne. Saakaszwili uwaa si za Putina Gruzji
silnego przy wdc, ktrego priory tetem jest przy wrcenie w kraju stabilizacji. Jedn z jego
pierwszy ch decy zji jako gowy pastwa by a podr do Moskwy na spotkanie z Putinem,
komplementowany m przez Gruzina jako wzr do naladowania. Prezy dent Rosji by jednak
zaniepokojony odsuniciem od wadzy Szewardnadzego i prozachodnim nastawieniem
Saakaszwilego. Odpowiedzia na komplementy nowego prezy denta dug ty rad na temat by y ch
pastw czonkowskich Ukadu Warszawskiego, ktre z wasnego wy boru staj si niewolnikami
Amery ki4. Od tamtej pory relacje Gruzji z Rosj zaczy si stacza po rwni pochy ej.
Z punktu widzenia Putina na Ukrainie stawka by a o wiele wy sza. Gruzja jako prowincjonalne
pastewko nie zagraaa wpy wom Moskwy . Ukrain ty mczasem czy y z Rosj i Putinem
silne wizi etniczne, kulturowe i gospodarcze. Z perspekty wy history cznej to tam znajdowaa si
kolebka samej Rosji Ru Kijowska, redniowieczne pastwo feudalne, ktrego wadca
Wodzimierz Wielki przy j chrzest w 988 roku, a take rubie carskiego imperium na przestrzeni
wiekw (jej nazwa znaczy a dosownie: pogranicze). Z upy wem czasu granice pastwa
ulegay wielu zmianom zachodnie ziemie Ukrainy znalazy si w obrbie Polski albo cesarstwa
austro-wgierskiego; Stalin zagarn cz ty ch tery toriw po podpisaniu tajnego paktu z Hitlerem
w 1939 roku, a reszt po zakoczeniu Wielkiej Wojny Ojczy nianej. W kocu Ukrainie nadano
wspczesny ksztat, wci jednak zdawa si on niepewny , podatny na wpy wy silniejszy ch
ukadw geopolity czny ch, jak w przy padku wszy stkich terenw przy graniczny ch w historii wiata.
W 1954 roku Nikita Chruszczow wy da dekret i Kry m podbity w XVIII wieku przez Katarzy n
Wielk i bohatersko broniony przed hitlerowcami znalaz si w obrbie wadzy Ukraiskiej
Socjalisty cznej Republiki Radzieckiej ze stolic w Kijowie, a nie pod rzdami Moskwy . W owy ch
czasach nikt a ju na pewno nie Putin, ktry niemal dwadziecia lat pniej spdza tam swj
miesic miodowy nie przy puszcza, e pewnego dnia Ukraina, a wraz z ni Kry m, stanie si
niezaleny m, samodzielny m pastwem. Jeszcze w 2004 roku traktowano tamt decy zj jak
history czn wpadk. Putin jak wikszo Rosjan by gotw j tolerowa ty lko pod warunkiem,
e jeli chodzi o geopolity k, nowa Ukraina nie bdzie prbowaa si wy rwa z silny ch obj
Rosji.

W lipcu 2004 roku, trzy miesice przed wy borami prezy denckimi na Ukrainie, Putin polecia na
Kry m, eby spotka si z Kuczm i Wiktorem Janukowy czem. Ten ostatni sprawowa urzd
premiera od 2002 roku, kiedy zastpi Wiktora Juszczenk, teraz startujcego w wy borach jako
gwny kandy dat opozy cji. Pomimo zastrzee Putina, ktry by najmniej nie uwaa go za
najlepszego kandy data5, Kuczma wy znaczy Janukowy cza na swojego nastpc. Lipcowe
spotkanie z Putinem w Jacie odby o si w ty m samy m miejscu w carskim paacu w Liwadii
gdzie zwy cizcy drugiej wojny wiatowej ustalili podzia upw przed majcy m wkrtce
nastpi wy zwoleniem Europy . Tego lata Putin te mia na my li podzia stref wpy ww i nie
przy jmowa do wiadomoci, e Ukraina mogaby uniezaleni si od Rosji.
Putin naciska na Kuczm, by ten ukrci flirt swojego rzdu z Uni Europejsk i NATO. Sojusz
Pnocnoatlanty cki by szczeglnie pitnowany w Rosji, poniewa coraz bardziej przesuwa si
w kierunku wschodnim. W marcu, czy li przed ledwie kilkoma miesicami, NATO zwikszy o
liczb pastw czonkowskich z dziewitnastu do dwudziestu szeciu, przy jmujc w swe szeregi
z Europy Wschodniej nie ty lko Bugari, Sowacj, Soweni i Rumuni, ale te trzy by e
republiki radzieckie: Litw, otw i Estoni, gdzie wci mieszkao wielu Rosjan. Wikszo
amery kaskich i europejskich polity kw wy znawaa aksjomat, e rozszerzenie NATO wzmocni
bezpieczestwo na konty nencie dziki wsplny m dziaaniom obronny m grona pastw
demokraty czny ch. W podobny sposb Unia Europejska pozwolia stumi denia
nacjonalisty czne, ktre od wiekw prowadziy do wielu konfliktw. Putin niechtnie pogodzi si
z rozszerzeniem NATO w 2004 roku, a jeszcze trudniej by o mu przekn plany dalszej ekspansji
Sojuszu Pnocnoatlanty ckiego. Jak wielu wy wodzcy ch si ze sub specjalny ch przedstawicieli
establishmentu w Rosji, zosta wy szkolony w taki sposb, eby insty nktownie sabotowa, a w razie
koniecznoci zwalcza NATO, i ta wrogo by a gboko zakorzeniona w jego psy chice. Polity cy
czsto cy towali Gorbaczowa, ktry twierdzi, e podczas zjednoczenia Niemiec po 1989 roku
uzy ska on zapewnienie, e NATO nie bdzie rozszerza si na wschd (zdaniem przy wdcw
Stanw Zjednoczony ch i Europy takie gwarancje nigdy nie pady ). Przy czenie republik
baty ckich do NATO by o dla Rosji wy starczajcy m upokorzeniem, ale teraz wpy wowi
przedstawiciele Amery ki i Europy jawnie opowiadali si za rozszerzeniem Paktu o kolejne by e
republiki radzieckie, midzy inny mi Gruzj i Ukrain. Obecno onierzy amery kaskich
u naszy ch granic wy wouje w Rosji rodzaj paranoi powiedzia nowy minister spraw
wewntrzny ch Putina Siergiej awrow w kwietniu 2004 roku po uroczy sty m wcigniciu flag
nowy ch pastw czonkowskich na maszt przed siedzib Sojuszu Pnocnoatlanty ckiego w Brukseli.
W rzeczy wistoci w republikach baty ckich nie by o Amery kanw, ty lko eskadra europejskich
my liwcw rotacy jnie patrolujcy ch przestrze powietrzn nad nowy mi tery toriami, ale dla
Putina by o to rwnoznaczne z wrogiem u bram. Musia ich zatrzy ma, a granic wy znaczy na
Ukrainie.
W Jacie rozmawiali z Kuczm o integracji w ramach proponowanej Wsplnej Przestrzeni
Gospodarczej, lunego sojuszu ekonomicznego midzy Rosj a Ukrain z udziaem Biaorusi
i Kazachstanu, ktry z upy wem czasu mia si przeksztaci w bardziej formaln uni celn,
a w kocu w blok gospodarczo-polity czny majcy ry walizowa z Uni Europejsk. Putin rzuci
w pomy s ju rok wczeniej, teraz jednak oczekiwa, e Kuczma publicznie wy razi poparcie dla
tego projektu. Taki krok oznaczaby diametraln zmian opublikowanej przed miesicem strategii
rzdu Kuczmy , ktra polegaa na podjciu stara o przy jcie Ukrainy do Unii Europejskiej
i NATO. Kuczma potrzebowa wsparcia Rosji, bo wiedzia, e nadchodzce wy bory
prezy denckie bd bardzo wy rwnane. Chcc zapewni sobie bezpieczestwo po zakoczeniu
kadencji, splamiony skandalami prezy dent Kuczma uleg presji Putina. Po spotkaniu ogosi, e
rezy gnuje z dopiero co przedstawionej strategii i bdzie jedy nie stara si utrzy ma serdeczne
relacje z krajami, ktre tworz najwaniejszy sojusz w Europie. Tak nagy zwrot oguszy
ukraisk opozy cj.
Za zamknity mi drzwiami Putin i Kuczma dobili na boku jeszcze jednego targu powoali do
y cia now spk do handlu energi6. Zarejestrowano j pod niezrczn nazw RosUkrEnergo,
a akt zaoy cielski celowo sformuowano w tak mglisty sposb, e nie by o do koca wiadomo, do
kogo naley . Wacicielem poowy firmy by a filia Gazpromu, monopolisty na ry nku gazu
w Rosji, ktry coraz bardziej odpowiada putinowskiej wizji Wszechrusi kontrolowanej przez
Kreml i rzdzonej przez jego najbliszy ch sojusznikw z Petersburga. Drugim wacicielem
RosUkrEnergo by a podejrzana spka zawizana przez anonimowy ch wsplnikw jej udziaami
zarzdza austriacki bank Raiffeisen International. Nowa spka nie zostaa zarejestrowana w Rosji
ani na Ukrainie, ty lko w Szwajcarii7. Ten szemrany interes stanowi potwierdzenie, e
zmartwienia Putina w zwizku z wy borami prezy denckimi na Ukrainie wy kraczay poza polity k,
a kwestie finansowe odgry way wan rol w wikszoci jego kalkulacji.
Przy prowadzeniu polity ki zagranicznej gaz ziemny sta si dla Rosji jeszcze potniejszy m
narzdziem ni ropa naftowa. Rop handluje si do woli, jej strumie bez przerwy przelewa si
przez wiatow gospodark; gaz natomiast py nie jedy nie rurocigami, czc pastwa Europy
z Rosj. Zbudowana w epoce sowieckiej sie gazocigw zapewniaa Rosji si oraz wobec
rosncy ch cen energii szans wzbogacenia si; Putin pisa o ty m ju dziesi lat wczeniej
w rozprawie naukowej na temat dbr naturalny ch jako rda potgi pastwa. Ukraina, przez ktr
przepy waa wikszo rosy jskiego gazu, potencjalnie moga ogranicza ambicje Putina. Ten
nabra przekonania, e jest wanie wiadkiem dobrze zorganizowanego spisku wy mierzonego
w jego plany . Kiedy wy stpi w paacu w Liwadii po pry watny ch rozmowach z Kuczm
i Janukowy czem, nie waha si nawet wy powiedzie uy wanego dawniej w KGB sowa
agentura, ktre oznaczao sie agentw i informatorw, zdrajcw kolaborujcy ch z wrogimi
pastwami. Agentura wewntrz naszy ch granic, jak i poza nimi, prbuje za pomoc wszy stkich
dostpny ch rodkw podway zwizek Rosji z Ukrain ostrzega8.

P opatrzcie na moj twarz powiedzia Wiktor Juszczenko 21 wrzenia, po powrocie do

Kijowa z leczenia w austriackim szpitalu. Nie znano jeszcze przy czy n zatrucia nie wiedziano
nawet, e uy to trucizny ale Juszczenko od razu skierowa kroki do parlamentu Ukrainy , Rady
Najwy szej, gdzie oskary anonimowy ch sprawcw o prb wy eliminowania go z wy cigu
o fotel prezy dencki. Jego wy stpienie wzbudzio sensacj. Juszczenko, by y prezes Narodowego
Banku Ukrainy , ktry pomg wprowadzi now ukraisk walut (hry wn), przez dwa lata
urzdowa jako premier, dopki nie zosta zmuszony do dy misji przez przeciwnikw jego
prozachodniej wizji przy szoci pastwa. W zdecy dowany sposb popiera Uni Europejsk
i NATO. Fakt, e jego ona by a Amery kank ukraiskiego pochodzenia i urodzia si w Chicago,
jedy nie potwierdza najgorsze przy puszczenia jego kry ty kw, midzy inny mi Kuczmy ; tego
ostatniego podsuchano, jak w penej wulgary zmw ty radzie nazy wa j agentk CIA9. (Ponadto
prezy dent Ukrainy kaza ich oboje ledzi). Teraz Juszczenko sta na mwnicy przed Rad
i oskara stronnikw Kuczmy o usiowanie morderstwa. To, co mnie spotkao, nie ma zwizku
z diet, lecz z reimem polity czny m w ty m kraju. Przy jaciele, dzisiaj nie mwimy dosownie
o jedzeniu, ty lko o ukraiskiej kuchni polity cznej, w ktrej menu s morderstwa10. Pod
garniturem mia ukry ty przed wzrokiem ludzi cewnik podajcy mu wprost do rdzenia krgowego
rodek przeciwblowy . Cztery dni pniej polecia z powrotem do Wiednia na dalsze leczenie.
Juszczenk trudno nazwa chary zmaty czny m polity kiem, ale jego kampania by a dobrze
finansowana i przemy lana. Jej hasem przewodnim by jeden prosty wy raz: Tak. Mury miast
oklejono pomaraczowy mi chorgiewkami, plakatami i ulotkami wy borczy mi. Juszczenko
poczy siy z Juli Ty moszenko, szanowan nacjonalistk i potentatk naftow. Dziki upadkowi
by ego sy stemu wzbogacia si tak samo jak Michai Chodorkowski w Rosji. Miaa zdumiewajco
wielkie ambicje i jako jedna z niewielu kobiet w rodowisku zdominowany m przez mczy zn nie
wahaa si wy korzy sta swojej urody jako rekwizy tu w walce polity cznej. Jej znakiem
rozpoznawczy m by spleciony w kos warkocz. Z powodu rekonwalescencji Juszczenko musia
usun si w cie; Ty moszenko prowadzia kampani w jego imieniu, ostro kry ty kujc rzdy
Kuczmy i przestrzegajc, e Janukowy cz doprowadzi do jeszcze bliszego zwizania kraju
z Rosj.
Im bliej by o wy borw, ty m wikszego rozpdu nabieraa kampania Juszczenki. Raporty
wy wiadu, ktre co rano docieray do Putina, zapewne potwierdzay jego najgorsze obawy przed
nikczemnoci Zachodu, przedstawiajc skomplikowany plan osaczenia Rosji. To, co si dziao na
Ukrainie, musiao stanowi preludium do ostatecznego ataku na Rosj. Taka wizja wiele
zawdziczaa bujnej wy obrani rosy jskich sub wy wiadowczy ch, ale Stany Zjednoczone,
Niemcy i inne pastwa europejskie podsy cay t gorczk przez finansowanie na Ukrainie
organizacji promujcy ch demokracj, spoeczestwo oby watelskie, reform prawa i ochron
rodowiska. Od czasw rozpadu Zwizku Radzieckiego takie organizacje pozarzdowe dziaay na
terenie caej Europy Wschodniej, a nawet w Rosji, pomagajc pastwom, ktre dopiero co
odzy skay niepodlego, w zmianie sy stemu jednoparty jnego na otwart, wieloparty jn
demokracj. W Serbii w 2000 roku, a potem w Gruzji w 2003 roku wspieray pokojowe
demonstracje polity czne ich rezultatem by o obalenie skostniay ch rzdw. Pomoc finansowa
z ich strony okazaa si skromna, rzadko przekraczaa kilka milionw dolarw albo euro, niemniej
w oczach Putina reprezentoway budzc postrach agentur.
Naciskane przez Kreml rosy jskie przedsibiorstwa jeszcze podczas spotkania w Jacie
zobowizay si zoy datki dla Janukowy cza. Mniej wicej poowa z szeciuset milionw
dolarw, ktre wedug szacunkw wy da sztab Janukowy cza czy li rwnowarto jednego
procenta PKB jego kraju pochodzia z Rosji11. Putin wy znaczy swojego szefa kancelarii
Dmitrija Miedwiediewa do nadzorowania tej operacji polity cznej Kremla na Ukrainie, co
wiadczy o o ty m, jak bardzo sam zaangaowa si w t spraw. Miedwiediew, przewodzcy
wczeniej kampaniom wy borczy m Sobczaka i Putina, wy sa na Ukrain zaufany ch doradcw,
midzy inny mi Gleba Pawowskiego i Siergieja Markowa. W sierpniu polity czni agenci Kremla
uruchomili w gwny m hotelu w Kijowie przestrze promocy jn pod nazw Dom Rosji, ktry
oficjalnie mia umacnia dobre stosunki midzy narodami Rosji i Ukrainy , lecz w rzeczy wistoci
suy prowadzeniu przez Kreml kampanii Janukowy cza. By a to ta sama strategia co
w przy padku wy borw w Rosji: media publiczne zalay bawochwalcze relacje
z wy rey serowany ch wiecw wy borczy ch Janukowy cza i ataki na Juszczenk jako agenta
Zachodu. Doradcy Janukowy cza wy drukowali plakaty z pomaraczowy m sloganem Juszczenki
pod ilustracj, na ktrej prezy dent Bush ujeda Ukrain niczy m kowboj. ona Janukowy cza
Ludmia grzmiaa podczas wiecu w Doniecku, e Amery kanie przy sy aj zwolennikom Juszczenki
filcowe walonki i pomaracze naszpikowane narkoty kami te sowa szy bko zremiksowano
z chwy tliw piosenk staa si ona przebojem w bliskim ju okresie wstrzsw polity czny ch.
Putin bezporednio zaangaowa si w kampani, co jaki czas pokazujc si w towarzy stwie
Kuczmy i Janukowy cza. 31 padziernika, w przeddzie pierwszej tury wy borw, pojecha
z wizy t pastwow do Kijowa, oficjalnie po to, eby uwietni szedziesit rocznic
wy zwolenia Ukrainy spod okupacji hitlerowskiej. Wieczorem przed uroczy st parad wy stpi
nawet w najlepszy m czasie antenowy m w transmitowanej przez trzy pastwowe stacje
telewizy jne rozmowie telefonicznej z widzami. Robi wraenie wielkodusznego i wy raa trosk
z powodu problemw, z ktry mi musieli bory ka si Ukraicy . Z szacunkiem traktowa
niezaleno i suwerenno Ukrainy , ale jednoczenie da wszy stkim jasno do zrozumienia, e
przez bd historii dwa bratnie narody zerway naturalny sojusz12.
W py taniach nadesany ch poczt elektroniczn lub faksem albo pody ktowany ch przez telefon
pobrzmiewa al po rozpadzie Zwizku Radzieckiego. Jeden z widzw poprosi, by Putin
wy startowa w wy borach prezy denckich na Ukrainie, lecz ten si wzbrania. Powiedzia, e
odbudowa Zwizku Radzieckiego jest niemoliwa, ale przy szo Ukrainy ley w zacienieniu
wizi ekonomiczny ch z Rosj. Ani sowem nie wspomnia o Juszczence, ale pi razy chwali
Janukowy cza jako premiera. Putin by doskonale obeznany z tak form autoprezentacji teraz
te stanowi uosobienie wdziku i skromnoci. Gospodarz programu wy krzy kiwa, e centrum
prasowe programu odbiera co minut szeset telefonw od telewidzw. Putin wy recy towa
w ory ginale fragment wiersza Tarasa Szewczenki, ukraiskiego poety narodowego, lecz po
chwili przy zna si, e chocia rozumie troch po ukraisku, to nie mwi w ty m jzy ku. Pewien
ucze o imieniu Andriej py ta, czy mona si z nim fotografowa. Wadimirze Wadimirowiczu,
czy wierzy pan, e marzenia mog si speni? brzmiay jego pierwsze sowa. Nastpnego
dnia Putin speni marzenie maego Andrieja przy szed z nim do gabinetu Kuczmy i da mu
w prezencie laptopa. Podczas parady wojskowej Putin sta koo Kuczmy i Janukowy cza na
podium, przed ktry m defiladowy m krokiem maszeroway ty sice onierzy w dawny ch
mundurach i ze sztandarami Armii Czerwonej. (W pewnej chwili Janukowy cz chcia
poczstowa prezy denta Rosji gum do ucia, lecz Putin ty lko popatrzy na niego zdziwiony
i zgorszony ty m brakiem manier13).
Wy stpienia Putina by y ewidentnie wy rey serowane, a jednak chwy ciy za serce pewn
cz Ukraicw. Cz z nich zazdrocia Rosjanom coraz wy szego poziomu y cia, a cz
czua t sam nostalgi za epok sowieck co wielu oby wateli Rosji. Niemniej na Ukrainie
panowa wikszy pluralizm ni w Rosji, a jej demokracja nie by a a tak sterowana. Pastwowa
telewizja suy a wadzy i codziennie atakowaa Juszczenk, sugerujc, e ten swoje problemy
zdrowotne zawdzicza sushi albo sy filisowi, ale kontrola Kuczmy nad mediami nie by a
absolutna. Kana 5, ktrego wacicielem by Petro Poroszenko, otwarcie opowiedzia si za
Juszczenk. Sta si gosem kampanii wy borczej opozy cji, prowokujc rzd do nieudanej prby
cofnicia mu licencji. Bezprecedensowa interwencja Putina w przebieg wy borw w obcy m
kraju take staa si wany m argumentem opozy cjonistw. Ostrzegali, e oddanie gosu na
Janukowy cza oznacza po prostu gos za powrotem Ukrainy do imperium, od ktrego dopiero co
si uniezalenia. A to, e kto mgby serio poprosi, aby Putin przej wadz na Ukrainie, by o
ju przesad. Polity czny m aparatczy kom z Kremla nie przy pado to do gustu, poniewa sam
zainteresowany nie by zachwy cony tak sugesti. Poza ty m stratedzy Putina pomy lili si,
sdzc, e prostackie anty amery kaskie hasa znajd odzew na Ukrainie, tak jak stao si to
w Rosji.

W pierwszej turze wy borw 31 padziernika Juszczenko zdoby 39,87 procent gosw,

minimalnie wy przedzajc Janukowy cza, na ktrego zagosowao 39,32 procent wy borcw;
dwudziestu pomniejszy ch kandy datw podzielio si reszt gosw. Sondae oczy wicie
opacone przez zachodni agentur wieszczy y nieco wiksz przewag Juszczenki. Informacje
o faszowaniu wy nikw i inny ch nieprawidowociach by y tak powszechne, e przedstawiciele
opozy cji, midzy inny mi Julia Ty moszenko, chcieli protestowa na ulicach, co zreszt planowali
ju od lata. Juszczenko jednak cieszy si z niespodziewanie dobrego wy niku i przy sig
wy borcom, e w zaplanowanej na 21 listopada trzy ty godnie pniej drugiej turze na pewno
wy gra.
Po tak mao spektakularny m wy niku Janukowy cza Putin podwoi wy siki. Obaj kandy daci
zaczli kusi elektorat ry wali, ktrzy w pierwszej turze zajli dalsze miejsca. Putin namwi lidera
rosy jskich komunistw Giennadija Ziuganowa, eby wpy n na Petra Sy monenk, kandy data
ukraiskiej partii komunisty cznej, ktry uzy ska pi procent gosw. Ziuganow si zgodzi, ale nie
za darmo Kreml mia dofinansowa Komunisty czn Parti Federacji Rosy jskiej i zaprzesta
emisji programw w telewizji publicznej przedstawiajcy ch j w negaty wny m wietle.
Pocztkowo Kreml przy sta na te warunki, ale ta takty ka zawioda, bo Sy monenko sam by
wcieky na przebieg wy borw sdzi, e podczas pierwszej rundy ukradziono mu ponad
pidziesit ty sicy gosw. Wezwa wic czonkw swojej partii do gosowania w drugiej turze
przeciwko obu kandy datom14.
Putin pojecha na Ukrain z drug wizy t pastwow. Znowu spotka si z Kuczm
i Janukowy czem na Kry mie, ty m razem z okazji inauguracji regularny ch pocze promowy ch
midzy pwy spem a Rosj. Odwiedzili midzy narodowy orodek wy poczy nkowy dla dzieci
Artek, sy nny w czasach radzieckich obz pionierski, gdzie przeby wao akurat kilkuset uczniw,
ktrzy przey li atak terrory sty czny w Biesanie. Wy sannicy Kremla z Miedwiediewem na czele
wci by li pewni zwy cistwa Janukowy cza, midzy inny mi dlatego, e wierzy li w nie sami
Kuczma i Janukowy cz. Mimo to Putin nalega, eby Janukowy cz lepiej wy korzy sta pozostajce
w rkach rzdu rodki, by w ten sposb zapewni wy sz frekwencj jak wiadomo, ta prakty ka
dobrze sprawdzaa si w Rosji15.
Przy gotowujc si do drugiej tury , urzdnicy odpowiedzialni za organizacj wy borw dopisali
do spisu wy borcw rzesz martwy ch dusz, w podejrzany sposb podbijajc frekwencj na
wschodzie kraju, gdzie Janukowy cz cieszy si najwikszy m poparciem. W Doniecku frekwencja
podskoczy a o niemal 20 procent do niewiary godny ch 96,7 procent uprawniony ch do gosowania.
Podczas drugiej tury dowoono wy borcw do Kijowa, eby tam oddali drugi gos po gosowaniu
w swoich rodzimy ch okrgach; kilkuset z nich przy apano na gorcy m uczy nku16. Juszczenko ju
w trakcie kampanii mwi, e spodziewa si oszustw, ale tak jawny brak poszanowania prawa
wy woa na Ukrainie oburzenie. Jeszcze przed zamkniciem lokali wy borczy ch ubrani na
pomaraczowo zwolennicy Juszczenki, machajc pomaraczowy mi flagami, wy legli tumnie na
ulice wok gwnego miejsca spotka w centrum Kijowa, Majdanu Nezaenosti, czy li placu
Niepodlegoci. Rano tum liczy ju kilkadziesit ty sicy osb, ty mczasem komisja wy borcza
ogosia wstpne wy niki, wedug ktry ch Janukowy cz wy gra dziki poparciu 49 procent
elektoratu, gdy na Juszczenk miao gosowa 46 procent wy borcw. Ty mczasem
z finansowany ch przez amery kaskie i europejskie organizacje pozarzdowe sonday przed
lokalami wy borczy mi cay czas wy nikao, e ten drugi ma jedenastoprocentow przewag.
Midzy narodowi obserwatorzy czy m prdzej zgosili zastrzeenia do przebiegu gosowania
i sposobu liczenia gosw, ale Putin, przeby wajcy przez ostatnie trzy dni w Amery ce aciskiej
na szczy cie Wsplnoty Gospodarczej Azji i Pacy fiku, od razu zatelefonowa z Brazy lii, eby
zoy gratulacje Janukowy czowi.
Stronnicy Juszczenki wznieli miasteczko namiotowe na Majdanie i by li zdeterminowani
przeby wa tam dopty , dopki wy nik wy borw nie zostanie uniewaniony . Mimo oburzenia na
oszustwa wy borcze w tumie panowa radosny nastrj. Przemwienia Juszczenki i jego
zwolennikw przeplatay si z wy stpami popularny ch muzy kw. Doradcy Kuczmy tracili
gowy , nie potrafili ustali wsplnego planu dziaania. Niektrzy dziennikarze telewizji publicznej
si zbuntowali. Jedny m z nich by tumacz jzy ka migowego. Zamiast trzy ma si
wy wietlanego na prompterze tekstu, zacz miga prawd: Przedstawione przez Centraln
Komisj Wy borcz wy niki gosowania zostay sfaszowane. Nie wierzcie im. Rzd Kuczmy nie
poczy ni adny ch krokw zmierzajcy ch do usunicia demonstrantw, wic na plac przy chodzio
coraz wicej ludzi nie ty lko akty wistw polity czny ch, ale i zwy ky ch oby wateli; rodzice
przy prowadzali nawet dzieci, eby pokaza im ten wany moment w krtkiej historii Ukrainy .
Nagle si okazao, e to zgromadzenie jest czy m wicej ni wy razem poparcia dla Juszczenki.
Bez wzgldu na problemy kraju i przy taczajc sched epoki sowieckiej Ukraicy rnili si od
Rosjan ty m, e by li gotowi wy j na ulic i domaga si od przy wdcw uczciwoci
i odpowiedzialnoci. 23 listopada Juszczenko zoy sy mboliczn przy sig przed objciem urzdu
i pomimo braku kworum w parlamencie ogosi si zwy cizc wy borw, ale nastpnego dnia
komisja wy borcza skoczy a liczenie gosw i owiadczy a, e oficjalnie wy gra Janukowy cz.
Putin znowu pogratulowa mu zwy cistwa, ty m razem listownie. Napisa, e Ukraicy wy brali
stabilno, ale coraz liczniejszy tum demonstrantw niczy m pomaraczowe morze zala
parlament i siedzib prezy denta. Speni si najgorszy koszmar Putina.

P utin przy lecia z Republiki Poudniowej Afry ki do Brukseli na spotkanie z przy wdcami Unii
Europejskiej. Wikszo z nich nie uznaa wy niku wy borw na Ukrainie i domagaa si ledztwa
w sprawie towarzy szcy ch im oszustw. Poufae stosunki z pastwami Europy , na ktry ch zaleao
Putinowi i ktre miay pomc w rozwoju wsppracy w zakresie produkcji energii,
bezpieczestwa, handlu i tury sty ki staway si coraz bardziej napite, a Ukraina wrcz je
zerwaa. Jestem pewny , e nikt z nas nie ma prawa podega do rozruchw w duy m
europejskim pastwie powiedzia Putin po nerwowy m pry watny m spotkaniu z przy wdcami
Europy . Oskara ich o agitacj wrd mas na ulicach Kijowa. Nie wolno nam dopuci do tego,
eby rozwizy wanie tego rodzaju sporw za pomoc rozruchw na ulicach stao si powszechn
midzy narodow prakty k.
Upr Putina, ktry twierdzi, e wy nik wy borw jest w najwy szy m stopniu oczy wisty , nie
pozwala Rosji na wy br alternaty wnej strategii, a Kreml z trudem nada za szy bko
postpujcy mi wy padkami. Ukraiski parlament dostrzeg, e Juszczenko py nie na szerokiej fali
poparcia, wic gosowa za uniewanieniem wy niku wy borw. Ukraiskie siy bezpieczestwa
publicznego nawet starajce si trzy ma w cieniu suby powstae z gruzw KGB zaczy si
wy amy wa z szeregu i stawa po stronie demonstrantw. Genera Ihor Smeszko (to on dwa
miesice wczeniej jad z Juszczenk pn kolacj, po ktrej ten zapad na tajemnicz, gron
chorob) nagle zwrci si przeciwko obozowi Janukowy cza i zapowiedzia, e jeeli oddziay
sub wewntrzny ch dostan rozkazy pacy fikacji tumu, odmwi ich wy konania. Putin naciska
Kuczm, by nie naraa si na kompromitacj. Przekony wa, e powinien uy zdecy dowany ch
rodkw, by stumi masowe protesty . Putin jest twardy mwi pniej Kuczma. Oczy wicie
nie powiedzia wprost: Wy lij czogi na ulic . By taktowny , ale pady pewne sugestie17.
Janukowy cz wy cofa si do Doniecka, skd pochodzi, eby wzi udzia w zjedzie
polity czny ch liderw obwodw wschodnich donieckiego, ugaskiego i charkowskiego ktre
zachoway lojalno wobec niego i Rosji. Podczas spotkania na lodowisku w Siewierodoniecku
zjazd jednomy lnie uchwali, e jeeli chaos w Kijowie bdzie trwa, ich obwody ogosz
autonomi. Ty dzie pniej samorzdy lokalne przegosoway decy zj o oddzieleniu si od reszty
kraju. Mer Moskwy Jurij ukow wzi udzia w zjedzie i porednio udzieli poparcia Kremla
separaty stom. Nazwa przy wdcw opozy cji sabatem czarownic udajcy m, e reprezentuje
cay nard. Donbas, jak nazy wano przemy sowe centrum Ukrainy , te mia si oderwa od
Ukrainy przed ustaleniem kompromisu, dziki ktremu Juszczenko zosta prezy dentem.
W nocy 2 grudnia Putin wezwa Kuczm do Moskwy ; spotkali si w hali dla VIP-w na lotnisku
Wnukowo, bo prezy dent Rosji wy biera si wanie z oficjaln wizy t do Indii. Na Ukrainie
parlament dalej debatowa, czy nie powtrzy wy borw, a sd najwy szy wy sucha
argumentw Juszczenki za uniewanieniem wy nikw poprzedniego gosowania. Putin w kocu
zgodzi si z sugesti Kuczmy , e nowe wy bory to najlepsza okazja, by zapobiec zwy cistwu
Juszczenki. Powtrzenie drugiej tury moe nic nie da wy razi jednak swoje obawy . Co
wtedy ? Rozpiszecie trzeci, czwart, a moe i dwudziest pit tur, dopki jedna ze stron nie
osignie podanego wy niku?18
Nazajutrz, po transmitowanej na cay kraj ty godniowej rozprawie, Sd Najwy szy Ukrainy
zarzdzi ponowne przeprowadzenie drugiej tury wy borw, twierdzc, e poprzedni wy nik by tak
wy paczony przez sy stematy czne i powszechne naduy cia, e nie da si oceni, kto naprawd
zwy ciy . Dla Juszczenki by to absolutny triumf, ktry radonie witowano w centrum Kijowa.
Dla Putina ta decy zja oznaczaa kompletn porak.
Trzy ty godnie pniej odby a si powtrka wy borw. Po decy zji sdu, a jeszcze przed
gosowaniem austriaccy lekarze Juszczenki w kocu orzekli, e zosta on otruty dioksy n. Stawiane
Juszczence zarzuty , e jego choroba jest jedy nie wy biegiem e wy korzy stuje inne problemy
zdrowotne, aby zdoby sy mpati elektoratu nagle zaczy sprawia wraenie cy nicznej
przy kry wki dla jakiego mrocznego spisku inspirowanego przez skorumpowany sy stem, ktry nie
zawaha si zniy do uy cia trucizny , by pozby si kandy data na prezy denta. W powtrzony ch
wy borach, pod jeszcze czujniejszy m okiem organizacji midzy narodowy ch, Juszczenko zdoby
niemal 52 procent gosw, a Janukowy cz 44 procent. Pomimo wszcztego ledztwa nie udao si
ustali, kto otru Juszczenk. On sam wy kazy wa zastanawiajcy brak zainteresowania t spraw,
chocia ponis powany uszczerbek na zdrowiu19. Pniej twierdzi, e o otrucie podejrzewa
gospodarza tamtej kolacji Woody my ra Saciuka. Kiedy Juszczenko obj urzd, Saciuka
przesuchano, przeszukano te jego dacz pod ktem obecnoci dioksy n, ale nigdy nie usy sza
zarzutw20. W czerwcu 2005 roku Saciuk uciek z Ukrainy do Rosji, gdzie otrzy ma tamtejsze
oby watelstwo. Juszczenko by pewny , e w ten sposb Putin udzieli schronienia niedoszemu
zabjcy .

D la Rosjan pomaraczowa rewolucja (jak zaczto nazy wa tamte wy darzenia) by a

upokarzajc porak, sam Kreml za potraktowa j jak grone ostrzeenie. Putin-strateg zosta
przechy trzony w rozgry wce geopolity cznej i le znis to dowiadczenie. Kreml zareagowa
wzmocnieniem presji na rosy jskie organizacje pozarzdowe. Podwoi wy siki, polujc na obcy ch
szpiegw, i stworzy wasny ruch modzieowy mia on utemperowa wszelkie przejawy
modzieczego buntu. Ruch ten nazy wa si Nasi, a jego ideologia i sposb dziaania nie ty lko na
pierwszy rzut oka przy pominay te, ktre przy wiecay komsomolcom, a zdaniem kry ty kw
nawet Hitlerjugend. Postawa Putina wobec wy raanej przez inne pastwa kry ty ki amania przez
Rosj podstawowy ch praw demokraty czny ch by a coraz bardziej obronna i podejrzliwa. Uwaa
takie gosy , szczeglnie ze strony Stanw Zjednoczony ch, za przejaw hipokry zji. Pod rzdami
prezy denta Busha USA prowadziy wy jtkowo agresy wn polity k zagraniczn, co przy czy nio
si do obalenia rzdw w Afganistanie, Iraku, a teraz jak twierdzi Putin na Ukrainie. Jego
pocztkowo serdeczne relacje z Bushem wy ranie si ochodziy , a wkrtce miay si sta
lodowate.
Wkrtce po zaprzy sieniu Busha w sty czniu 2005 roku na drug kadencj obaj przy wdcy
spotkali si w Braty sawie, stolicy Sowacji. Rano, kilka godzin przed przy lotem Putina, Bush
wy gosi przemow na placu Gwiazdosawa. Moty wem przewodnim swojej drugiej kadencji
uczy ni szerzenie demokracji nazwa to planem krzewienia wolnoci w Braty sawie popar
zatem gwatowne protesty spoeczestwa w Gruzji i na Ukrainie. Prezy dent USA twierdzi, e
niedawne wy bory w Iraku by y etapem nieuchronnego marszu ku demokracji, ktry
zapocztkowaa w 1989 roku aksamitna rewolucja w Czechosowacji. Nie mwi bezporednio
o Rosji, ale zapowiedzia, e w kocu w kady m sercu i w kadej gowie zabrzmi gos wolnoci.
Pewnego dnia obietnica peni swobd speni si w kady m narodzie i pastwie.
Na Sowacji obu prezy dentom towarzy szy y ich ony ; pozoway z nimi przed wejciem do
Zamku Braty sawskiego do wsplnej fotografii wrd padajcego niegu. Po podwieczorku
Ludmia ktra po reelekcji Putina o wiele rzadziej udzielaa si publicznie i Laura Bush poszy
obejrze gobeliny w Paacu Pry masowskim w sercu braty sawskiej starwki, a potem suchay
pieni po rosy jsku i angielsku w wy konaniu chru chopicego21. Kiedy jednak obaj panowie
zostali sami w zamku, Putin zrzuci mask serdecznej zay oci. Sy szc uwagi Busha
o aresztowaniu Chodorkowskiego, ograniczaniu wolnoci mediw i braku postpw w rozwoju
demokracji, przy stpi do kontrataku. Ogoszon po tragedii w Biesanie decy zj o rezy gnacji
z wy bieralnoci gubernatorw w gosowaniu powszechny m porwna z formu, wedug ktrej
dziaa Kolegium Elektorw Stanw Zjednoczony ch. Oskarenie Chodorkowskiego nie rnio si
od zarzutw postawiony ch wadzom Enronu firmy energety cznej z siedzib w Teksasie, ktra
zbankrutowaa w 2001 roku. Putin kpi niemal dwie godziny , uy wajc sarkasty cznego tonu, a ten
dziaa Bushowi na nerwy do tego stopnia, e korcio go, eby spuci lanie tumaczowi22.
Prosz mnie nie poucza, czy m jest wolno prasy szy dzi Putin. Czy to nie pan wy rzuci na
bruk tego dziennikarza? Bush przez chwil nie wiedzia, o co chodzi. W kocu zda sobie spraw,
e Putin ma na my li skandal, ktry wy buch, kiedy Dan Rather ze stacji CBS przedstawi reporta
o subie wojskowej Busha w Lotnictwie Gwardii Narodowej oparty na dokumentach
o niepotwierdzonej autenty cznoci. Rather musia przeprosi i zosta zmuszony do przejcia na
wczeniejsz emery tur, a teraz Putin wy korzy sta jego przy padek, eby oskary Busha
o ograniczanie wolnoci prasy . Szczerze radz, eby nie wspomina pan o ty m publicznie
powiedzia Bush. Amery kanie pomy l, e nie rozumie pan naszego sy stemu23. Podczas
pniejszej wsplnej konferencji prasowej wy szo na jaw, e dzielcy ch ich rnic nie da si
dalej maskowa dla dobra stosunkw dy plomaty czny ch. Putin powtrzy swoj tez, e wy br
amery kaskiego prezy denta przez Kolegium Elektorw jest prakty k z gruntu niedemokraty czn.
Nastpnie pewien wy brany przez Kreml rosy jski dziennikarz poruszy temat, ktry wczeniej
obaj przy wdcy omawiali podczas pry watnej rozmowy zapy ta Putina, dlaczego nie mwi
publicznie o amaniu praw oby watelskich w Stanach Zjednoczony ch. (Bush wspomina, e w tej
chwili przy szo mu na my l: C za zbieg okolicznoci!). Szansa na partnerskie stosunki, na co
Bush mia nadziej cztery lata wczeniej, gdy spoglda Putinowi w oczy , przepada waciwie na
zawsze. Pewnie powinnimy by li to przewidzie pisaa pniej Condoleezza Rice, teraz
sprawujca urzd sekretarza stanu w gabinecie Busha. Ale ten Putin by zupenie inny ni
tamten, ktrego poznalimy w Sowenii24.
Rozpisane niedugo po tragedii w Biesanie wy bory na Ukrainie okazay si punktem zwrotny m
dla Putina i caej Rosji. Jego insty nktowne denie do bliszej wsppracy , a moe nawet do
sojuszu z Zachodem stawao si coraz sabsze, w miar jak rosa jego potga polity czna
i ekonomiczna. Podczas dorocznego kwietniowego ordzia do czonkw Dumy i Rady Federacji
nawoy wa do jednoci narodowej przeciwko kademu zarwno w Rosji, jak i za granic, kto
zagraa strukturze pastwa. We wstpie zwrci uwag, e Rosja powinna zastanowi si nad
gbszy m znaczeniem takich wartoci, jak wolno, demokracja, sprawiedliwo
i praworzdno. A potem wy powiedzia sowa bdce dla wielu osb potwierdzeniem
najgorszy ch przy puszcze co do skonnoci Putina i zdradzay jego niezmienn nostalgi za
wietnoci ZSRR:
Przede wszy stkim naley przy zna, e rozpad Zwizku Radzieckiego by najwiksz
geopolity czn katastrof dwudziestego wieku. Dla Rosjan sta si pocztkiem prawdziwego
dramatu. Kilkadziesit milionw naszy ch oby wateli i rodakw nagle znalazo si poza granicami
kraju. Epidemia dezintegracji przenikna te do samej Rosji. Putin nie dy do przy wrcenia
sy stemu sowieckiego ani komunizmu sam twierdzi, e kto tego pragnie, nie ma rozumu ale po
raz pierwszy zacz prezentowa swoj rol przy wdcy w szerszy m kontekcie history czny m.
Zamierza przy wrci co o wiele starszego, bogatszego w treci, gbszego ide wielkiego
narodu rosy jskiego, trzeciego imperium rzy mskiego, py ncego wasny m kursem i nie
dajcego sobie narzuci obcy ch wartoci. Nie by a to w Rosji nowa idea; Putin znalaz j
w ksikach history czny ch, ktry mi podobno si zaczy ty wa.
O wiele rzadziej ni na lament Putina nad tragiczny mi skutkami upadku sy stemu radzieckiego
zwracano uwag na jego odwoania do Iwana Iljina, my liciela religijnego i polity cznego, wiele
razy aresztowanego przez bolszewikw, a w 1922 roku w kocu deportowanego z kraju. Filozofia
Iljina stanowia intelektualny fundament ewoluujcego w umy le Putina pojcia odnowy Rosji
i w przy szy ch debatach polity czny ch miaa dawa o sobie zna wy raniej. Iljin zwolennik
biay ch podczas wojny domowej roztacza wizj prawosawnej tosamoci Rosji, zwalczanej
z pasj przez komunizm. W jego dzieach Putin odnalaz wiele argumentw przemawiajcy ch za
pastwem, ktre stara si stworzy . By a w nich nawet mowa o suwerennej demokracji. Putin
nie ubolewa nad upadkiem sy stemu sowieckiego, ale nad dewaluacj history cznej idei
rosy jskoci. Podczas tego przemwienia Putin po raz pierwszy zacy towa Iljina (jego prace
zaczto oficjalnie publikowa w Rosji dopiero po pierestrojce). Nie zapominajmy , e nard
rosy jski z wasnej woli wy bra demokracj powiedzia Putin. Nikt go nie zmusza do wy boru
tej drogi, niech wic sam decy duje, w jaki sposb chce realizowa zasady wolnoci
i demokracji, biorc pod uwag nasze uwarunkowania history czne i geopolity czne oraz inne
osobliwoci naszej kultury , z poszanowaniem wszy stkich fundamentalny ch norm
demokraty czny ch. Jako suwerenne pastwo Rosja moe i bdzie sama wy znacza ramy czasowe
i warunki swojego postpu na tej drodze.
To odwoanie Putina do my li sabo znanego poza Rosj, a nawet w samy m kraju filozofa
zbiego si w czasie ze sprowadzeniem do Moskwy jego szcztkw, a take ciaa generaa Antona
Denikina, carskiego dowdcy walczcego po stronie przegrany ch w wojnie domowej. Iljina
pochowano w Szwajcarii, a Denikina w Stanach Zjednoczony ch, ale Putin usilnie popiera
starania o sprowadzenie ich do ojczy zny i ponowny pogrzeb na przy klasztorny m Cmentarzu
Doskim25. Podobno prezy dent Rosji sam ufundowa nowy nagrobek Iljina. Jego kampania
sprawia, e od nowa zainteresowano si pracami filozofa. Centralna Agencja Wy wiadowcza
gorczkowo zacza zbiera materiay na temat prac Iljina, by analizowa ich wpy w na sposb
my lenia Putina i jego ewentualne decy zje w przy szoci. Zdaniem filozofa najistotniejsze
z punktu widzenia pastwa by y religia prawosawna, patrioty zm, prawo i wasno pry watna.
Piszc z wy gnania za czasw Stalina i Wielkiej Wojny Ojczy nianej, opiewa bohaterw wojny
domowej prezentowa ich sy lwetki w romanty czny m duchu, ktrego echa wci poruszay
serca we wspczesnej Rosji. Putin odnajdy wa w jego sowach wiele atrakcy jny ch dla siebie
tez: Bohater dwiga na barkach ciar caego narodu, ciar jego nieszcz, jego walki, jego
de, a dwigajc go, wy gry wa wy gry wa ju przez sam ten fakt i wskazuje wszy stkim drog
do zbawienia. Jego zwy cistwo za staje si prawzorem, latarni w ciemnoci, wy czy nem
i wezwaniem, rdem kolejny ch zwy cistw i pocztkiem zwy cistwa wszy stkich ludzi, ktrzy
stanowi z nim jedno przez patrioty czne umiowanie ojczy zny . Z tego powodu cay czas jest
dla swojego ludu y wy m rdem radoci i otuchy i ju sam dwik jego imienia brzmi dla nich
jak zwy cistwo26.

9 maja 2005 roku na Kremlu witowano szedziesit rocznic zwy cistwa w Wielkiej
Wojnie Ojczy nianej. Urzdzono z tej okazji obchody jeszcze huczniejsze ni zwy kle.
W programie by o kilkadziesit uroczy stoci i koncertw oraz parada wojskowa na placu
Czerwony m trady cja przy wrcona przez Putina po latach rzdw Jelcy na, ktry wsty dliwie
usun z kalendarza radzieckie wita i trady cje. Paradzie przy gldao si pidziesiciu siedmiu
dy gnitarzy , midzy inny mi przy wdcy pastw uczestniczcy ch w wojnie zarwno po stronie
zwy cizcw, jak i przegrany ch, tacy jak George Bush, Gerhard Schrder, Silvio Berlusconi czy
Junichir Koizumi. Wojna staa si jedny m z moty ww przewodnich promowanego od
niedawna przez Putina nacjonalizmu, ktry u prezy denta Rosji uksztatowa si w duej mierze
dziki wspomnieniom wojenny m jego ojca. Rocznica staa si okazj do oy wionej debaty na
temat powojennego podboju Europy rodkowej i Wschodniej przez Zwizek Radziecki, ale Putin
dalej ignorowa wezwania do wzicia odpowiedzialnoci za ciemniejsze strony radzieckiej
historii, a szczeglnie za zawarty z hitlerowcami pakt Ribbentrop-Mootow w 1939 roku
doprowadzi on do radzieckiej okupacji czci Polski, a rok pniej pastw baty ckich. W zwizku
z ty m prezy denci Litwy i Estonii odmwili udziau w obchodach. Pojawienie si prezy dent
otwy Vairy Ve-Freibergi wy woao gony protest akty wistw organizacji Nasi przed
ambasad tego pastwa w Moskwie. Prezy dent Polski Aleksander Kwaniewski zosta
ostentacy jnie upokorzony w odwecie za to, e wy stpowa jako mediator podczas wy borw na
Ukrainie. Przy dzielono mu miejsce w jedny m z ostatnich rzdw na try bunie honorowej, pod
ktr dy skretnie spoczy waj szcztki Lenina27.
Putin ju przesta publicznie przy znawa, e Stalin popeni podczas wojny bdy zapomnia
midzy inny mi o przedwojenny ch konszachtach generalissimusa z Hitlerem, bezsensownej rzezi
szeregowy ch onierzy i grabieach dokony wany ch przez Armi Czerwon w trakcie marszu na
Berlin jego retory ki nie powsty dziliby si radzieccy spece od propagandy . W nowej ideologii
Putina wizja wojny staa si zgodna z jego dziecicy mi wy obraeniami cechoway j honor,
walka w susznej sprawie, szlachetno i niezomno. Bitwy o Moskw i Stalingrad, bohaterstwo
oblonego Leningradu oraz sukcesy na uku Kurskim i nad Dnieprem zdecy doway o losach
Wielkiej Wojny Ojczy nianej powiedzia. Dziki wy zwoleniu Europy i bitwie o Berlin Armia
Czerwona doprowadzia wojn do zwy ciskiego koca. Drodzy przy jaciele! My nigdy nie
dzielilimy zwy cistwa; nie mwilimy , e to zwy cistwo jest zasug jedny ch, a tamto zasug
drugich.
Zwrci uwag na fakt, e wsplna ofiara zespolia pitnacie republik Zwizku Radzieckiego,
ktre teraz stay si niezaleny mi pastwami i zmierzaj wasny mi drogami, realizuj odrbne
cele, jak na przy kad by e republiki baty ckie, Gruzja i, ku jego silnej frustracji, Ukraina. Doda,
e pojednanie midzy Niemcami i Rosj powinno by warty m naladowania w XXI wieku
wzorem relacji midzy narodowy ch. Ty mczasem nieopodal Kremla Muzeum Puszkina
uwietnio szedziesit rocznic zwy cistwa wy staw, gdzie pokazao piset pidziesit dwa
staroy tne dziea sztuki, takie jak greckie rzeby z brzu, etruskie figurki i fragmenty rzy mskich
malowide nacienny ch, ktre Zwizek Radziecki znalaz w berliskim bunkrze, a Rosja wci
odmawiaa ich zwrotu28.
 ROZDZIA 16

KREML SPKA Z O.O.

W grudniu 2004 roku, ty dzie przed powtrk drugiej tury wy borw prezy denckich na Ukrainie,
Rosja dokonaa likwidacji Jukosu. Od pocztku afery Putin zarzeka si publicznie, e nie ma
zamiaru tego robi, a wielu ludzi magnaci przemy sowi, inwestorzy zagraniczni i przecitni
Rosjanie mniej wicej wierzy o w jego zapewnienia. Zakadali, e nawet jeeli oskarenie
Chodorkowskiego wy nikao z jakich animozji, to przecie Putin nie zniszczy najbogatszej firmy
w kraju. Ale wobec przeduajcy ch si atakw prokuratury na Chodorkowskiego i na sam Jukos
Putinowi coraz trudniej by o przekony wa opini publiczn o swojej niewinnoci i zaprzecza
faktom. Wedug jednego z kremlowskich urzdnikw moe to nie on rozpocz kampani przeciw
Jukosowi, oskarajc firm o przestpstwa kry minalne i podatkowe, ale w pewny m momencie
przesta by obserwatorem i sta si uczestnikiem, a w kocu liderem akcji zmierzajcej do
kompletnego zniszczenia firmy i redy stry bucji najwicej warty ch akty ww, klejnotw w koronie
naftowego imperium1.
Jugansknieftiegaz by gwny m zakadem produkcy jny m Jukosu. Zbudowano go przy
dopy wie rzeki Ob na zachodzie Sy berii. Pierwsze szy by wy drono i eksploatowano podczas
radzieckiego boomu naftowego w latach szedziesity ch XX wieku, z biegiem czasu jednak
produkcja malaa wskutek fatalnego zarzdzania w okresie poprzedzajcy m rozpad ZSRR i tu po
nim. Bank Chodorkowskiego zakupi to przedsibiorstwo w ramach niesawnej polity ki
pry waty zacy jnej prowadzonej pod hasem udziay za poy czki, ktra suy a ochronie
prezy dentury Jelcy na. Inwestorzy banku zapacili za Jugansknieftiegaz zaledwie sto pidziesit
milionw dolarw, a po kilku burzliwy ch latach wprowadzili zagraniczne technologie
i specjalisty czne standardy , dziki ktry m udao im si powstrzy ma upadek przedsibiorstwa, tak
e zaczo przy nosi zy ski2. Kiedy aresztowano Chodorkowskiego, zakad zapewnia 60 procent
produkcji caej spce.
Dopiero pi dni przed procesem Michaia Chodorkowskiego i jego partnera Patona
Lebiediewa, ktry odby si w lipcu 2004 roku w maej, pilnie strzeonej sali sdowej
w pnocnej czci Moskwy , Ministerstwo Sprawiedliwoci ogosio zamiar zajcia i licy tacji
Jugansknieftiegazu. Prokuratorzy nie skoczy li jeszcze nawet mowy pocztkowej postawili
w niej Chodorkowskiemu jedenacie zarzutw kry minalny ch ty m bardziej za nie udowodniono
mu adny ch przestpstw, a ju przy stpiono do konfiskaty najcenniejszej czci jego majtku.
Zwolennicy Chodorkowskiego zebrali si w dniu procesu przed budy nkiem sdu, eby wy razi
swj sprzeciw, i przez kolejne dziesi miesicy spoty kali si tam regularnie, nawet gdy wszy stko
zdawao si stracone. Rozprawa by a tak najeona uchy bieniami proceduralny mi zastraszano
midzy inny mi obrocw i wiadkw oraz ich prawnikw e przy wodzia na my l radzieckie
procesy pokazowe. I podobnie jak one prawniczy spektakl osign zakadany cel wy woa szok
wrd rosy jskiej elity polity cznej i ekonomicznej. Uciszy nawet nieliczne osoby , ktre nie bay
si zabra gosu po aresztowaniu Chodorkowskiego. Inne due przedsibiorstwa naftowe szy bko
zrezy gnoway z wy korzy sty wania kruczkw prawny ch, dziki czemu Jukos obniy wy soko
swy ch zobowiza wobec skarbu pastwa, i zamiast tego zaczy si przechwala, jak wy sokie
podatki s gotowe zapaci. Nie liczc stronnikw Chodorkowskiego, jego rzecznikw, inwestorw,
prawnikw, przy jaci i czonkw rodziny , coraz mniej ludzi zbierao si na odwag, eby
wy razi jakiekolwiek wtpliwoci pod adresem polity ki Kremla. Nie podam adny ch nazwisk
powiedzia w telewizji Arkadij Wolski, szef Rosy jskiego Zwizku Przemy sowcw
i Przedsibiorcw, po stwierdzeniu, e wie, kto stoi za afer Jukosu. Po prostu za bardzo si boj.
Mam szecioro wnuczt i wolaby m, eby dalej y y 3. Za t szczero od razu usunito go ze
stanowiska szefa zwizku.
W publiczny ch wy stpieniach Putin dy stansowa si od postpowania sdowego
prowadzonego przeciw Jukosowi, jakby chcia wy woa wraenie, e go nie pochwala. Ale
decy zja o zajciu i licy tacji filii Jukosu pokazaa, e usunicie Chodorkowskiego z y cia
publicznego przestao by ju jedy ny m celem rozptania tej afery podzia Jukosu zdawa si
nieunikniony , a tak wana decy zja moga zosta podjta ty lko na najwy szy ch szczeblach
wadzy . Warto filii znacznie przewy szaa 3,4 miliarda dolarw, ktre firma by a rzekomo
winna pastwu. Jukos zacz ju spaca zalege podatki; jego szefostwo miao nadziej, e uda si
w ten sposb ocali firm, ale wadze podatkowe zarzdziy nowy audy t i naoy y na ni kolejne
kary za zalegoci z inny ch lat, ponadto odrzuciy wszy stkie podejmowane przez zarzd Jukosu
prby negocjacji planu spaty zaduenia. Wkrtce wzroso ono do dwudziestu czterech miliardw
dolarw i jego wy soko przekroczy a warto pozostaej czci majtku firmy . Putinowi wcale
nie zaleao na ty m, by zalege podatki trafiy do kasy skarbu pastwa4 chcia przej ca
firm. 18 listopada sy ndy k ogosi cen wy woawcz Jugansknieftiegazu 8,65 miliarda dolarw,
czy li o wiele nisz ni osiemnaciedwadziecia jeden miliardw dolarw wedug wy ceny
dokonanej na zlecenie rzdu przez niemieck firm Dresdner Bank. Wy znaczono najbliszy
termin przetargu, na jaki pozwalao prawo, czy li 19 grudnia, i nie zmieniono go ani o jeden dzie,
chocia przy pada na niedziel. Zostaa jeszcze jedna niewiadoma kim bdzie kupiec?
D zie przetargu si zblia, a ty mczasem Putin znalaz si w niewy godnej pozy cji rozjemcy

w starciach chciwy ch lojalistw, ktry ch sam umieci na najwy szy ch stanowiskach

w strukturach pastwa i przemy su. Poza Kremlem nie mia ju adny ch istotny ch ry wali
polity czny ch, ale w najbliszy ch mu krgach toczy y si intry gi niczy m wrd carskich bojarw.
Jak na kady m dworze, midzy poddany mi czsto panowaa niezgoda, ale przy czy n konfliktu nie
by y kwestie ideologiczne ani rnica pogldw midzy liberaami i siowikami. Ty m razem
chodzio o wadz i pienidze. Dworzanie kry li wok Jukosu niczy m wilki, liczc na zy ski
z najwikszy ch akty ww koncernu. By li wrd nich najblisi wsppracownicy Putina: Dmitrij
Miedwiediew oraz zatwardziali dogmaty cy wchodzcy w skad politbiura Igor Sieczin, Wiktor
Iwanow i Nikoaj Patruszew ktrzy popierali wzmocnienie kontroli pastwa nad eksploatacj
bogactw naturalny ch5.
Miedwiediew od 2000 roku peni funkcj prezesa Gazpromu i z tej pozy cji dba o jak
najwikszy wpy w rzdu na dziaalno firmy znajdujcej si teorety cznie w pry watny ch
rkach, chocia pastwo posiadao 38 procent jej udziaw. Putin pragn penej kontroli nad
gigantem energety czny m; obraca on niemal jedn pit wiatowy ch zasobw gazu ziemnego
i posiada ty sice kilometrw rurocigw, ktre zapewniay Europie ciepo. Pocztkowo chcia
dopi swego dziki fuzji Gazpromu z Rosnieftem, niedomagajc pastwow firm, ktr cigle
fawory zowa, wspierajc polity cznie i za pomoc koncesji, szczeglnie w Czeczenii, gdzie po
wy buchu drugiej wojny nie omielio si inwestowa adne inne przedsibiorstwo6. Rosnieft by
w caoci wasnoci pastwa, wic dziki fuzji Kreml uzy skaby pakiet kontrolny w potny m
koncernie energety czny m, rwnie bogaty m jak amery kaski Exxon, i posuszny m jak Aramco
z Arabii Saudy jskiej. Pocztki tej idei sigaj lat spdzony ch przez Putina w Petersburgu, gdy
nadzorowa z kolegami pomniejsze umowy biznesowe i handel rop oraz pisa prace naukowe na
temat koniecznoci sterowania takimi interesami siln rk pastwa. Zaledwie kilka lat pniej ta
sama grupa by a w stanie zrealizowa swoj wizj w skali oglnokrajowej.
We wrzeniu 2004 roku Putin zaaprobowa fuzj Gazpromu i Rosnieftu. Dzie wczeniej
zapowiedzia daleko idce zmiany polity czne, na ktre zdecy dowa si po tragedii w Biesanie.
Ten ruch idealnie wpasowa si w model centralizacji wadzy , staego gromadzenia coraz
szerszego zakresu kompetencji w rkach Putina. Ale propozy cja fuzji ucieszy a inwestorw
i anality kw, szczeglnie zagraniczny ch, ktry mi wstrzsny zwizane ze spraw Jukosu
zawirowania na ry nku. Powd by oczy wisty : mona by o na ty m niele zarobi. Putin obieca, e
kiedy pastwo zdobdzie pakiet kontrolny w Gazpromie, zniesie ograniczenia dla zagraniczny ch
inwestorw i umoliwi im zakup reszty udziaw. Gazprom mia wprawdzie opini niewy dolnego,
ociaego ty tana, ale jego monopol na sprzeda gazu ziemnego oraz lepa mio Kremla wobec
tego kolosa pozwalay oczekiwa giganty czny ch zy skw, nie do pogardzenia nawet dla
najwy bredniejszy ch inwestorw. Mao kto ju przejmowa si losem Jukosu. Wedug prognoz
napy w kapitau z zagranicy mg podwoi warto ry nkow Gazpromu i pozwoli na
wzbogacenie si ty sicom udziaowcw. Miesic po publiczny m ogoszeniu fuzji John Browne
z koncernu BP pia z zachwy tu nad kierunkiem rozwoju Rosji pod rzdami Putina, kompletnie
zapominajc o strachu, ktry strategia Kremla budzia wrd wielu ludzi w kraju i za granic. Od
czasw Gorbaczowa wiele si w Rosji zmienio mwi Browne. adnemu pastwu nie udao
si zaj tak daleko w tak krtkim czasie. Jeeli za chodzi o Jukos, zbagatelizowa napa
prokuratury na Chodorkowskiego i jego partnerw jako odosobniony przy padek, zwizany
z konkretn osob, miejscem i czasem, a nie z przy szoci ekonomiczn Rosji7.
Putin zapowiedzia, e fuzja dojdzie do skutku jeszcze przed kocem roku, a to oznaczao, e
chce, by koncern stan do przetargu na zakup Jugansknieftiegazu. Pod koniec 2004 roku, gdy do
publicznej wiadomoci podano termin emisji akcji oraz cen wy woawcz, prezy dent Rosji
zwrci si do kanclerza Niemiec Gerharda Schrdera o pomoc w uzy skaniu dziesiciu miliardw
dolarw dofinansowania na zakup firmy 8. Konsorcjum finansowemu przewodzi Dresdner Bank,
a jego gwny m menederem na Rosj by Matthias Warnig, by y agent Stasi, ktry w latach
dziewidziesity ch zaprzy jani si z Putinem i odgry wa rol porednika w wielu interesach
midzy rosy jskimi i niemieckimi firmami.
W samy m Gazpromie prezesem jego zarzdu by inny wsppracownik Putina, Aleksiej
Miller panowa mniejszy entuzjazm. W firmie scepty cznie podchodzono do pomy su zakupu
Jugansknieftiegazu od razu po fuzji z Rosnieftem; Gazprom i tak zmaga si ju z zadueniem,
a trzeba by o si liczy z dalszy mi wy datkami na modernizacj9. Z kolei Igor Sieczin mia
wasny pomy s na stworzenie giganta energety cznego, ktrego tak pragn Putin. W lipcu
prezy dent Rosji wy znaczy go na prezesa Rosnieftu wwczas pitego pod wzgldem wielkoci
koncernu naftowego w Rosji i to wanie Sieczin snu wielkie wizje, eby to Rosnieft, a nie
Gazprom sta si najwaniejszy m dostawc energii w kraju. Dlatego nie mg dopuci do
poknicia jego firmy przez Gazprom; musia zdoby majtek Jukosu ty lko dla Rosnieftu. Po
ogoszeniu we wrzeniu decy zji o fuzji Sieczin i dy rektor naczelny Rosnieftu Siergiej
Bogdanczy kow podjli zakulisowe dziaania, eby jej zapobiec. Udao im si osign ten cel, ale
w sposb, ktrego nikt si nie spodziewa10.
Ty mczasem udziaowcy i kadra menederska Jukosu (wielu jej czonkw znalazo schronienie
za granic) nie zakoczy li walki o zablokowanie przetargu i znalezienie jakiego ratunku dla firmy .
Wiedzc, e w rosy jskich sdach nie maj adny ch szans, sze dni przed przetargiem
Jugansknieftiegazu prawnicy Jukosu ogosili bankructwo w odlegy m Teksasie. Dla rosy jskiej
firmy , ktra miaa niewiele wsplnego z Teksasem, by to desperacki ruch oparty na chwiejny ch
podstawach prawny ch, ale nazajutrz sd wy da nakaz wstrzy mania przetargu, eby mie czas na
ocen zasadnoci wniosku. Nie mogo to zmieni planw rzdu Rosji, ale wpy no na
postpowanie bankw, ju szy kujcy ch poy czki dla uczestnikw przetargu. Podobnie jak wy rok
Sdu Najwy szego Ukrainy sprzed ledwie dwch ty godni, ta decy zja administracy jna
pokrzy owaa starannie przy gotowane plany Putina; prezy dent Rosji zareagowa zoci, szy dzc
z sdzi (Ciekawe, czy ta pani w ogle wie, gdzie jest Rosja) i wciekajc si na Amery kanw,
ktrzy mieli tupet, by miesza si w wewntrzne sprawy Rosji. Przedstawi swj punkt widzenia
za pomoc aciskiej sentencji okrelajcej podstawow zasad suwerennoci pastwa wedug
prawa rzy mskiego: par in parem non habet imperium (rwny nie ma wadzy nad rwny m). Ten
wy buch zdradzi, jak bardzo jest rozalony i zy . Zwy kle, o ile nie chodzio o sprawy zwizane
z Czeczeni, Putin nie okazy wa takich emocji teraz da im upust.
Sdzia z Teksasu w kocu oddalia wniosek, tumaczc to wzgldami legislacy jny mi, ale
wy dany przez ni nakaz wstrzy mania przetargu odnis oczekiwany skutek. Obawiajc si
reperkusji prawny ch w Stanach Zjednoczony ch, midzy narodowe banki wy cofay si
z kredy towania Gazpromu, co miao umoliwi firmie wy kupienie majtku Jukosu za
porednictwem stworzonej z my l o fuzji nowej spki Gazprom Nieft, ktra w ty m momencie
wci by a ledwie fasad. Dla ochrony wasny ch interesw Gazprom oficjalnie odci si od tej
nowej firmy , Gazprom Nieft twardo stan jednak do niedzielnej licy tacji, chocia jako firma
wy dmuszka nie mia ani grosza na zakup. Podczas przetargu przy jedny m stole siedzieli dwaj
przedstawiciele Gazprom Nieftu, a przy drugim nieznani niemal nikomu mczy zna i kobieta. Nie
przedstawili si, ale reprezentowali spk pod nazw Bajkalska Grupa Finansowa. Okazao si, e
kobiet by a Walentina Dawlietgarjewa, ktra zarejestrowaa dziaalno ledwo trzy nacie dni
wczeniej w Twerze, miecie lecy m na poudniowy wschd od Moskwy . Jako siedzib firmy
podaa adres dawnego hotelu, gdzie obecnie znajdowa si sklep z telefonami komrkowy mi,
a deklarowany kapita zakadowy wy nosi rwnowarto trzy stu pidziesiciu dziewiciu
dolarw (trzy dni przed przetargiem wpacia 1,7 miliarda dolarw depozy tu).
Sam przetarg wy glda jak spektakl teatralny . Licy tator w smokingu i z much pod szy j
stukn motkiem i ogosi cen wy woawcz. Igor Minibajew, kolega Dawlietgarjewej, unis
rk i zaproponowa 9,37 miliarda dolarw. Przedstawiciel Gazprom Nieftu poprosi o przerw
i szy bko wy szed z sali, eby zatelefonowa. Po powrocie usiad bez sowa, a licy tator stukn
motkiem i zakoczy przetarg. Wszy stko trwao dziesi minut11.
Nikt poza paacem kremlowskim nie wiedzia, kto zosta wacicielem pery Jukosu. By o to
tajemnic nawet dla sy ndy ka, ktry wanie dokona sprzeday . Przetarg bardzo przy pomina
podejrzane transakcje pry waty zacy jne z lat dziewidziesity ch; mimo zapewnie Putina, e jest
inaczej, pastwo dalej uy wao stary ch metod podziau majtku, eby zaniy jego warto
ty m razem jednak robio to, by odebra go z rk pry watny ch. Jedny m z najostrzejszy ch
kry ty kw tego przetargu by Stanisaw Biekowski; jeszcze przed rokiem znajdowa si w grupie
doradcw polity czny ch ostrzegajcy ch Kreml przed zamachem oligarchw. Teraz stwierdzi,
e sprzeda Jugansknieftiegazu to po prostu przetasowanie wasnoci dokonane przez grup
przestpcz, ktrej misj jest kontrola nad cay m przepy wem pienidza w kraju, zupenie jak
w latach dziewidziesity ch. Putina za nazwa szefem tej grupy przestpczej12.
Jeszcze wiksze zdziwienie budzi sprzeciw administracji Putina. Andriej Iarionow, doradca
ekonomiczny na Kremlu, stwierdzi, e ta transakcja to dla Rosji grony punkt zwrotny , lecz
ostronie unika gonej kry ty ki pod adresem samego prezy denta. Od trzy nastu lat Rosja
prbowaa znowu zaj miejsce wrd krajw pierwszego wiata, ktry m by a przed wy buchem
rewolucji padziernikowej. Teraz jednak widzimy , e wy braa przy naleno do krajw
Trzeciego wiata powiedzia podczas konferencji prasowej. Minlimy rozstaje drg,
mieszkamy ju w inny m pastwie13. Zosta zdegradowany w try bie naty chmiastowy m tu
przed spotkaniem grupy G8 w Szkocji, dokd mia pojecha w czerwcu.
Przez kilka dni los Jugansknieftiegazu by gwny m tematem dy skutowany m na salonach
Moskwy . Wielu anality kw bdnie sdzio, e Bajkalska Grupa Finansowa to atrapa, za ktr sta
prawdziwy kupiec Gazprom. Dwa dni po przetargu Putin, przeby wajc wanie z oficjaln
wizy t w Niemczech u Gerharda Schrdera, skomentowa z faszy w skromnoci przebieg
transakcji; nie wy jawi adny ch szczegw, ale przy zna, e wie, i spka zostaa stworzona
w ostatniej chwili, eby unikn odpowiedzialnoci za potencjalne zobowizania Jukosu
wy nikajce z jego problemw prawny ch14. Jak powszechnie wiadomo, wsplnicy tej spki to
osoby pry watne, ale kada z nich od wielu lat prowadzi interesy w brany energety cznej
odpowiedzia zapy tany o tajemniczy ch naby wcw. O ile jestem dobrze poinformowany ,
zamierzaj nawiza relacje biznesowe z inny mi spkami energety czny mi w Rosji, ktre
wy raaj zainteresowanie wspprac. Putin mija si z prawd. Dzie wczeniej Rosnieft
poprosi rosy jski urzd anty monopolowy o pozwolenie na zakup Bajkalskiej Grupy Finansowej
i uzy ska je za zgod prezy denta Rosji. Rosnieft, ktry jeszcze przed kilkoma ty godniami mia
zosta wchonity przez Gazprom, nagle sta si wacicielem bardzo nisko wy cenionej spki
zalenej bdcej w stanie wy doby wa milion bary ek ropy dziennie.
23 grudnia, cztery dni po przetargu, Rosnieft poda do publicznej wiadomoci informacj
o dokonany m zakupie. Min rok, zanim udao si rozplta skomplikowan sie zalenoci
finansowy ch midzy zaangaowany mi w t spraw podmiotami. Tajemnicza i efemery czna
Bajkalska Grupa Finansowa otrzy maa pienidze na wpat kaucji od innej blisko zwizanej
z Putinem i Kremlem firmy naftowej Surgutnieftiegazu. Spacia dug, kiedy Rosnieft kupi j
wraz z majtkiem, cho nawet po mocno zanionej cenie by on wart wicej ni cay Rosnieft.
Ty mczasem Rosnieft zdoby pienidze na sfinansowanie transakcji, ubijajc interes
z pastwowy m koncernem naftowy m z Chin, CNPC; ta ostatnia firma dokonaa przedpaty za
rop, ktr Rosnieft mia dopiero wy doby dziki nowy m akty wom bdcy m niegdy per
Jukosu15. Ironia caej sy tuacji polegaa na ty m, e Michai Chodorkowski dugo opowiada si za
rozwojem strategicznego partnerstwa z Chinami, a nawet namawia do budowy rurocigu
czcego oba kraje, ale Kreml wci blokowa jego inicjaty wy , bojc si wzmocnienia potgi
gospodarczej Pekinu. Teraz Rosnieft z Igorem Sieczinem w zarzdzie naby skonfiskowany przez
pastwo najwikszy zakad Jukosu prakty cznie za sam obietnic, e produkcja kupionego
przedsibiorstwa zostanie przeznaczona na ry nek chiski. Andriej Iarionow nazwa t operacj
szwindlem roku.
Stawiajc czoo nowej fali midzy narodowej kry ty ki, Putin broni przetargu z dum
i pewnoci siebie. Wiedzia, e wkrtce zawierucha wok Jukosu ucichnie, a przecie i tak nikt nie
mg ju nic zrobi w tej sprawie. Podczas dorocznej grudniowej konferencji prasowej
cakowicie zadowolony z siebie odpiera py tania, zasaniajc si faszy w skromnoci, robic
uniki i uchy lajc si od odpowiedzi. Jeeli za chodzi o naby cie przez Rosnieft dobrze pastwu
znany ch akty ww tamtej firmy Nie pamitam jej dokadnej nazwy Bajkalskiej Kompanii
Inwesty cy jnej? Wszy stko sprowadza si do tego, e Rosnieft, firma, w ktrej sto procent udziaw
ma pastwo, kupia znane przedsibiorstwo Jugansknieftiegaz. I ty le. Z mojego punktu widzenia
wszy stko odby o si zgodnie z najlepszy mi zasadami wolnego ry nku. Jak ju powiedziaem
wczeniej, chy ba na konferencji prasowej w Niemczech, przedsibiorstwa pastwowe, a raczej
firmy ze stuprocentowy m udziaem kapitau pastwa, maj do tego prawo tak samo jak wszy scy
inni gracze ry nkowi i gdy nadarzy a si okazja, Rosnieft skorzy sta z tego prawa. Znowu
wspomnia o przy kry ch latach dziewidziesity ch, kiedy oligarchowie za pomoc podstpu
zdoali przej wart wiele miliardw dolarw majtek pastwa. Nastpnie zacz tumaczy , e
teraz wszy stko wy glda inaczej. W dzisiejszy ch czasach pastwo dba o wasne interesy ,
wy korzy stujc cakowicie legalne mechanizmy ry nkowe. To ostatnie zdanie by o czsto
cy towane w mediach, ale w owy m czasie niewiele osb zwrcio uwag na jego rzeczy wiste
znaczenie. Wkrtce miao si okaza przeklestwem Putina, a Rosja miaa przez nie ponie
wielomiliardowe straty 16.

P roces Michaia Chodorkowskiego wlek si przez kolejne pi miesicy , podczas ktry ch

prokuratorzy przedzierali si przez sterty sprawozda finansowy ch i przesuchiwali wiadkw.
Dowody by y znikome i czsto sprzeczne ze sob, a w pewny ch przy padkach niewtpliwie
sfabry kowane. Nie miao to jednak adnego znaczenia wy nik by z gry przesdzony . Sd
niezmiennie odrzuca wnioski obrony , nie pozwala jej wzy wa wiadkw i ogranicza moliwo
ich przesuchiwania. 11 kwietnia Chodorkowski stan przed sdem, eby wy gosi owiadczenie
kocowe17. Powiedzia, e jest niewinny , i przez trzy dzieci dziewi minut przemawia z pasj,
przekor i przekonaniem o swojej racji. Nazwa si rosy jskim patriot, ktremu wy toczono
proces nie za konkretne przestpstwo, ty lko za to, e reprezentuje niepodany ty p oligarchy .
Owiadczy , e w przeciwiestwie do skromny ch biznesmenw, zwizany ch z rzdem
urzdnikw stojcy ch za afer Jukosu czy pracownikw administracji y jcy ch ponad stan, nie
posiada jachtw, paacw, sportowy ch samochodw ani klubw pikarskich. Zniszczenie Jukosu
zaaranoway pewne wpy wowe osoby . Pragny one zagarn dla siebie najlepiej
prosperujcy koncern naftowy w Rosji, a cilej mwic, zy ski z jego obrotw. Sugerowa, e
Putinowi wmwiono, i Chodorkowski stanowi zagroenie polity czne i trzeba si go pozby w imi
ochrony interesw pastwa. Ci, ktrzy dzisiaj z takim zapaem pldruj majtek Jukosu, maj
niewiele wsplnego z pastwem ani z jego interesami. S po prostu brudny mi, wy rachowany mi
urzdasami i niczy m ponad to. Caa Rosja wie, dlaczego zostaem zamknity w celi: eby m si
nie wtrca, gdy oni rozkradaj moj firm. Wy razi pewno, e zostanie oczy szczony przed
sdem historii. Na kocu podzikowa wszy stkim, ktrzy go wspierali, a szczeglnie onie
trwajcej u jego boku niczy m prawdziwa ona dekabry sty .
Te history czne aluzje wy daway si jeszcze celniejsze, gdy po dwch ty godniach ogoszono
ostateczny wy rok. Chodorkowski i jego partner biznesowy Paton Lebiediew zostali uznani
winny mi i skazani na dziewi lat wizienia. Wzorem oficerw, ktrzy powstali przeciwko carowi
Mikoajowi I w 1825 roku, zostali zesani na Sy beri do kolonii karnej w Czy cie przy granicy
z Chinami i Mongoli wbrew prawu nakazujcemu winiom odby wanie kary w ty m regionie,
gdzie popenili przestpstwo. Kilka dni po ty m, jak Chodorkowski dotar na miejsce, jego
partnerzy biznesowi wy kupili ca stron w Financial Timesie i zamiecili tam napisany przez
niego wy zy wajcy list. Maj nadziej, e wkrtce wiat zapomni o Chodorkowskim. Prbuj
was przekona, moi drodzy , e to koniec walki e musimy pochy li gowy przed wszechwadz
wy rachowany ch urzdasw. To nieprawda walka dopiero si zacza18.

O stateczne przejcie Jugansknieftiegazu przez Rosnieft wy wrcio do gry nogami plan Putina,
by stworzy jeden giganty czny koncern naftowy . Gazprom straci rodki finansowe
umoliwiajce mu wy kup akty ww, a do tego musiaby stawi czoo konsekwencjom prawny m,
gdy by wci obstawa przy tej takty ce. Ale Rosnieft oficjalnie nie mia adnego majtku poza
granicami Rosji, wic koncernowi nic nie grozio, jeli postpiby wbrew decy zji teksaskiego
sdu. Rosnieft, ktry sam sta si gigantem naftowy m, usilnie stara si zachowa niezaleno
czy li nie dopuci do fuzji z Gazpromem. Putin znalaz si w ogniu wewntrznej walki
o najwaniejsze dobra kraju. Z jednej strony bary kady stali Miedwiediew i Miller z Gazpromu,
a z drugiej Igor Sieczin z Rosnieftu. Ten gorszcy konflikt interesw sta si publiczny m
spektaklem, jakiego dotd nie widziano na Kremlu, i zakoczy si dopiero w 2005 roku, gdy Putin
zgodzi si na kompromis, ktry umoliwi obu frakcjom utrzy manie stanu posiadania w swoich
firmach.
Demonta Jukosu przebieg wprawdzie niezupenie wedug planu, ale okaza si niezwy kle
skuteczny . Putin zignorowa ostrzeenia ekonomistw zarwno ty ch z zewntrz, jak i blisko
zwizany ch z Kremlem, takich jak Iarionow, e centralizacja biznesu zaszkodzi pastwu, bo
uczy ni z Rosji niepewnego partnera dla prowadzenia interesw i inwesty cji zagraniczny ch. Po
prostu powtarza, e Rosja jest otwarta dla inwestorw i zachca ich do prowadzenia dziaalnoci
w jej granicach, chocia jednoczenie organy pastwa ingeroway coraz gbiej w gospodark.
Afera Jukosu w pewny m stopniu zaszkodzia reputacji Rosji, bo zasiaa nieufno i strach przed
ry zy kiem zwizany m z inwestowaniem w ty m kraju, ale w cigu trzech lat od ataku na
Chodorkowskiego rosy jski ry nek papierw wartociowy ch i tak potroi swoj warto; gospodarka
dalej zdecy dowanie si rozwijaa, a PKB rs w szy bkim tempie, rednio o sze, siedem procent
rocznie. Z upy wem czasu bleda pami o losie Chodorkowskiego oraz Jukosu. Potencjalne
bogactwa, ktre moga zaoferowa Rosja, okazay si zby t atrakcy jne dla gigantw
energety czny ch i finansowy ch na cay m wiecie a zatem i dla przy wdcw inny ch pastw.
Pomimo gonej kry ty ki pod adresem rosy jskiej demokracji i panujcego w ty m kraju
bezprawia nie mogli oni sobie pozwoli na ignorowanie Rosji. A Putin ani troch si nie
przejmowa, gdy kto podwaa metody stosowane w jego pastwie.
Rosja to dy namiczny i bardzo chonny ry nek stwierdzi w czerwcu 2005 roku, niecay
miesic po wy roku na Chodorkowskiego, podczas rozmowy z grup menederw ze Stanw
Zjednoczony ch i inny ch krajw, ktra odby a si w marmurowej sali konferency jnej piknego
Paacu Konstanty nowskiego w Petersburgu. Jestem pewny , e moemy zapewni inwestorom,
midzy inny mi wam, dobre warunki dziaalnoci i imponujce zy ski. Zachwala swj kraj
niczy m straganiarz na targu. Pomy sodawc konferencji by Sanford Weill, prezes Citigroup.
Wczeniej spotka si z Putinem w luty m tego roku. Wrd uczestnikw spotkania by o jedenastu
spord najwaniejszy ch prezesw Amery ki, midzy inny mi Craig Barrett z Intela, Alain Belda
z Alcoa, Samuel Palmisano z IBM, James Mulva z ConocoPhillips i Rupert Murdoch z News
Corporation. Wszy scy poczy nili ogromne inwesty cje w Rosji, a mieli ochot na wicej. Weill
chcia, eby Putin wy znaczy map drogow dla inwestorw19, a ty mczasem prezy dent
zbeszta cae towarzy stwo za restry kcje naoone przez Stany Zjednoczone na handel z Rosj
chodzio midzy inny mi o kontrol eksportu technologii kosmiczny ch, komputerowy ch
i wojskowy ch oraz o uchwalon przez Kongres w 1975 roku poprawk do konsty tucji, ktra
stanowia odpowied na ograniczenie przez ZSRR emigracji y dw do Izraela. Rosja ju dawno
zniosa bariery utrudniajce emigracj, ale Stany Zjednoczone w latach dziewidziesity ch nie
zajy si oficjalny m zniesieniem obowizujcy ch od trzy dziestu lat sankcji handlowy ch,
chocia kady nowy prezy dent je uchy la. By oby to nawet mieszne, gdy by nie by o a tak
smutne powiedzia Putin. Zachca swoich goci do ekspansji handlowej, ale radzi im
najpierw zadba o zmian przepisw w ich pastwach.
Pod koniec spotkania menederowie zgromadzili si wok Putina, eby z umiechem
wy mieni uciski doni i zrobi pamitkowe zdjcie. W pewnej chwili Weill zwrci si do
Roberta Krafta, szefa Kraft Group i waciciela klubu sportowego New England Patriots, ktry
w luty m wy gra Super Bowl, fina rozgry wek futbolu amery kaskiego. Poka prezy dentowi swj
piercie zachci go. Kraft rzadko wkada ten piercie na palec, ale zawsze nosi go
w kieszeni mary narki. By to wielki, krzy kliwy sy gnet z wy grawerowany m nazwiskiem Krafta,
wy sadzany stu dwudziestu czterema diamentami. Przedsibiorca poda piercie Putinowi, a ten
wsun go na palec. Mona by nim kogo zabi zauway z zachwy tem. Po sesji zdjciowej
Kraft wy cign rk, eby odebra swoj wasno, ale Putin wsun sy gnet do kieszeni,
odwrci si i wy szed ze swoimi urzdnikami. Widocznie potraktowa to jak upominek.
Nieporozumienie zdenerwowao Krafta. Pniej, ju w Biay m Domu, prosi Weilla o pomoc
w odzy skaniu piercienia, ale do tej pory media zdy y opublikowa arty kuy i zdjcia z tamtego
spotkania, a jeden z urzdnikw Biaego Domu, obawiajc si zaostrzenia i tak napity ch
stosunkw z Kremlem, wy jani, e dla wzajemny ch relacji by oby lepiej, gdy by Kraft
powiedzia, e da go Putinowi w prezencie. Ale to nieprawda tumaczy Kraft. Mia dla mnie
du warto senty mentaln. Jest na nim moje nazwisko. Nie chc pewnego dnia zobaczy go na
eBay u. Urzdnik milcza przez chwil, a potem powtrzy : By oby najlepiej dla wszy stkich,
gdy by potraktowa to pan jak prezent20. W kocu Kraft przy zna mu racj i cztery dni pniej
podczas spotkania owiadczy , e w piercie jest sy mbolem szacunku i podziwu dla Rosjan
oraz dla ich przy wdcy , prezy denta Putina. Taki by koszt prowadzenia interesw w Rosji, ale to
nieporozumienie jeszcze przez wiele lat nie dawao Kraftowi spokoju. (Oczy wicie jego
przodkowie na pewno doznali wielu krzy wd i gwatw ze strony ty ch ludzi mwia pniej ona
Krafta, nawizujc do y dowskich korzeni ma ale Robert musia robi dobr min do zej
gry 21). Kraft kaza sobie zrobi nowy piercie, a ory gina trafi do kremlowskiej biblioteki,
gdzie przechowy wane s prezenty dla gowy pastwa.

W brew obawom wielu osb afera Jukosu nie zapowiadaa ponownego upastwowienia dopiero
co spry waty zowanego przemy su, a szczeglnie gazi zajmujcy ch si wy doby ciem dbr
naturalny ch. I tak jednak stanowia punkt zwrotny a take wzr, wedug ktrego administracja
pastwowa ingerowaa pniej w najwaniejsze dziedziny y cia gospodarczego. Putin ustali
dug list bran, ktre wedug prawa nie powinny si znajdowa w pry watny ch rkach, i zacz
nadzorowa tworzenie wielkich korporacji pastwowy ch majcy ch zmonopolizowa cae sektory
przedsibiorczoci i w ten sposb wpy wa na rosy jsk gospodark. Odpowiedzialnoci za
zarzdzanie ty mi gigantami obarczy ludzi sprowadzony ch wczeniej z Petersburga. Wielu z nich,
bdc ministrami w jego rzdzie, jednoczenie stano na czele ty ch firm. Stanowiska
w zarzdach zapewniay im atwy dostp do pienidzy przedsibiorstwa, a take pozwalay
bezporednio wpy wa na wiele projektw. Igor Sieczin ju od dawna kierowa Rosnieftem; firma
zaja nagle drug pozy cj w Rosji pod wzgldem wy doby cia ropy naftowej, a po roku
wy suna si pod ty m wzgldem na prowadzenie. Siergiej Iwanow, wczesny minister obrony ,
obj wadz w konsorcjum lotniczy m OAK, w ktrego skad weszli producenci samolotw
cy wilny ch i wojskowy ch. Wadimir Jakunin zosta szefem Kolei Rosy jskich, czasami
nazy wany ch trzecim dobrem naturalny m tego kraju po ropie naftowej i gazie ziemny m. Siergiej
Czemiezow, znajcy Putina od czasw wsppracy w Drenie, zosta prezesem koncernu
zbrojeniowego Rosoboronexport. Wedug szacunkowy ch dany ch w 2006 roku zy ski z dziaalnoci
pastwowy ch koncernw stanowiy jedn pit produktu krajowego brutto i jedn trzeci
wartoci giedy wszy stkie za znajdoway si w rkach przy jaci i sojusznikw Putina22.
Najpotniejszy m z graczy wci by Gazprom. Ani jego prezes Dmitrij Miedwiediew, ani
dy rektor generalny Aleksiej Miller nie zostali wy brani na najwy sze stanowiska dlatego, e mieli
szczeglne dowiadczenie lub wiedz o wy doby ciu gazu; obaj zasuy li si za to lojalnoci.
Dziki nim Putin pociga za sznurki w Gazpromie i ingerowa w najdrobniejsze szczegy budetu
firmy , ceny , kierunki budowy gazocigw, a nawet w kadry , ktre osobicie zatwierdza od
zastpcw kierownikw w gr, nieraz w ogle nie informujc Millera o istotny ch
nominacjach23. Prezy dent robi to z tak pasj, e wielu si zastanawiao, czy przy padkiem nie
szy kuje si do roli prezesa po zakoczeniu kadencji. Dzikuj za ofert pracy odpar, gdy
w sty czniu 2006 roku jeden z dziennikarzy zada mu wprost to py tanie. Nie sdz jednak, by m
mia si zaj biznesem. Nie nadaj si do tego zajcia ani z natury , ani ze wzgldu na
dowiadczenie zawodowe.
Gazprom przegra wprawdzie wewntrzn przepy chank o gwne przedsibiorstwo Jukosu, ale
dalej si rozbudowy wa i przy j takty k o wiele subtelniejsz i bardziej podstpn ni konfiskata
mienia. Roman Abramowicz w 2003 roku po spotkaniu z Putinem wy cofa si z fuzji Sibnieftu
z Jukosem (zatrzy ma jednak trzy miliardy dolarw, ktre wpaci mu Chodorkowski), ale i jego
firma musiaa zmierzy si z nowy mi obcieniami podatkowy mi. Otrzy mawszy wezwanie do
zapaty miliarda dolarw, po cichu wy negocjowa ugod i w 2005 roku przekaza do budetu
jedy nie 300 milionw24, a potem czy m prdzej stara si znale chtnego, ktremu mgby
odsprzeda swj pakiet kontrolny akcji. Rozwaa oferty firm Chevron-Texaco, Shell i Total, ale
by spry tniejszy ni Chodorkowski, a przy najmniej mniej konfliktowy , ponadto umia wy ciga
wnioski z historii25. W lipcu 2005 roku Sibnieft wy paci swoim akcjonariuszom olbrzy mi
dy widend w wy sokoci 2,29 miliarda dolarw by o to wicej, ni wy nosi cay zy sk
przedsibiorstwa sprzed dwch lat co stanowio wy rany sy gna, e Abramowicz wy biera
gotwk i szy kuje si do sprzeday firmy . Dwa dni pniej Putin potwierdzi te spekulacje
podczas szczy tu G8 w Szkocji i oznajmi, e Gazprom jest zainteresowany kupnem. Podkrela, e
to pry watna sprawa midzy oboma przedsibiorstwami, ale zdradzi te, e osobicie rozmawia
na ten temat z Abramowiczem. Gazprom nie mia dosy gotwki, eby kupi Sibnieft, lecz Putin
ogosi, e rzd wy korzy sta pienidze ze skarbu pastwa na zakup akcji Gazpromu, zapewniajc
pastwu pakiet wikszociowy . Dziki temu zastrzy kowi gotwki Gazprom mg kupi Sibnieft za
trzy nacie miliardw dolarw, co by o tak wy sok cen, e transakcja od razu zrodzia plotki na
temat apwek i podatku korupcy jnego26. wczesny ambasador USA William J. Burns nada
depesz do Departamentu Stanu, e sam Abramowicz dosta ty lko wier tej kwoty 27.
Wy glda na to, e wiele inny ch osb te co z niej uszczkno.

Z a drugiej kadencji Putina Gazprom niegdy skostniay ty tan zmieni si w giganta

energety cznego, o jakim prezy dent od dawna marzy . Sta si jedn z najwikszy ch korporacji na
wiecie pod wzgldem kapitalizacji ry nkowej; przecign nawet takie filary ry nku, jak Toy ota,
Walmart i Citigroup Sanforda Weilla. Nie chodzi o to, e by lepiej zarzdzany ani bardziej
wy dajny , ale Putin si postara, eby uczy ni z niego najpotniejsze przedsibiorstwo w kraju
i silne rami polity ki zagranicznej Rosji w Azji i Europie. Porozumia si z kanclerzem
Gerhardem Schrderem, ktry kiedy nazwa go stuprocentowy m demokrat, eby zbudowa
najdusz na wiecie podwodn instalacj do przesy u gazu ziemnego midzy terminalami
w Rosji i Niemczech. Projekt ochrzczony z upy wem czasu jako Nord Stream mia omin star
radzieck sie gazocigw wiodcy ch przez teren Ukrainy , Biaorusi i Polski, dziki czemu Kreml
mgby wy wiera naciski w negocjacjach doty czcy ch opat za przesy gazu w ty ch pastwach
i wzmocni zaleno Europy od Rosji. By a to bardzo kontrowersy jna decy zja. Minister obrony
narodowej Polski nazwa j energety czn wersj paktu Ribbentrop-Mootow28, a ekolodzy
z krajw basenu Morza Baty ckiego gono wy raali obawy doty czce kadzenia gazocigu na
morskim dnie usany m amunicj z czasw pierwszej i drugiej wojny wiatowej.
Kilka miesicy pniej, kiedy Schrder przegra wy bory , Putin zapewni mu stanowisko
prezesa komitetu akcjonariuszy nowej firmy , ktra miaa zbudowa Nord Stream i przy stpia do
pracy , gdy ty lko Niemcy dali projektowi zielone wiato dziki gwarancji tajnej poy czki
w wy sokoci miliarda dolarw. Gazprom wraz z dwiema wiodcy mi w brany energety cznej
niemieckimi firmami BASF i E.ON posiada pakiet kontrolny akcji nowej firmy , a Putin traktowa
j na preferency jny ch zasadach. Dy rektorem zarzdzajcy m projektu, nominowany m za zgod
i z bogosawiestwem Putina, zosta jego stary przy jaciel ze Stasi Matthias Warnig. Ty dzie po
zatrudnieniu Schrdera Putin niespodziewanie zaprosi na Kreml Donalda Evansa, nafciarza
i powiernika prezy denta Busha (podczas jego pierwszej kadencji kierowa Departamentem
Handlu), i zaproponowa mu podobne stanowisko w Rosniefcie, chcc w ten sposb zapewni
wiary godno na scenie midzy narodowej przedsibiorstwu, ktre obecnie erowao na
zagrabiony m majtku Jukosu29. Evans odmwi, Putin jednak ju od dawna wy znawa wiar, e
ludmi i polity k rzdzi pienidz. Zasada ta sprawdzia si wiele razy , szczeglnie w Europie.
Putin mg si wy piera y ki do biznesu, ale by o oczy wiste, e czuje si jak ry ba w wodzie,
dopracowujc szczegy najwikszy ch umw handlowy ch swojego kraju, osobicie negocjujc
ich warunki i poredniczc w sporach. W lipcu 2005 roku firma Roy al Dutch Shell przy znaa si
do olbrzy miego przekroczenia kosztw wy doby cia ropy naftowej i gazu na wy spie Sachalin na
Dalekim Wschodzie na co pozwalaa jej pierwsza w Rosji umowa o wsplnej eksploatacji z,
podpisana jeszcze w latach dziewidziesity ch. Stao si to ledwo ty dzie po osigniciu
porozumienia z Gazpromem, ktre dopuszczao rosy jskiego giganta do udziau w projekcie.
Podczas listopadowej wizy ty w Holandii Putin na spotkaniu z przedstawicielami biznesu w domu
burmistrza Amsterdamu publicznie strofowa Jeroena van der Veera, dy rektora generalnego
Shella30. Van der Veer poprosi Putina o pry watn rozmow i przez dwadziecia minut obaj
panowie sprzeczali si po niemiecku o to, dlaczego inwesty cja majca kosztowa dziesi
miliardw dolarw pochona dwa razy wiksz kwot, co znaczco opniao wy pat zy skw
rzdowi Rosji. Van der Veer prbowa tumaczy , e tak wielkie przedsiwzicie, ktre wizao
si z budow platform wiertniczy ch na morzu i dugiego gazocigu, wy magao specjalisty cznej
wiedzy i technologii skraplania gazu ziemnego, a ty mi nie dy sponowa ani Gazprom, ani adna
inna rosy jska firma. Pomimo zwikszony ch kosztw projekt wci by opacalny , ale Putin i tak
zada renegocjacji umowy Shella z Gazpromem. Rozmowy cigny si miesicami,
a ty mczasem Kreml spuci ze smy czy naczelnego buldoga Ministerstwa Zasobw Naturalny ch
Olega Mitwoa. Ten przy puci szeroko omawiany w mediach atak na projekt, wy korzy stujc
jako pretekst jego rzekomo szkodliwy wpy w na rodowisko. To prawda, e rodowisko w rejonie
Sachalinu szczeglnie u ujcia rzek, ktry mi wdroway ososie, oraz na Morzu Ochockim, na
terenach rozrodczy ch py wacza szarego ucierpiao z powodu tego projektu, ale wczeniej
ochrona przy rody nie naleaa do priory tetowy ch zmartwie jego uczestnikw. Mitwo zagrozi,
e wy toczy Shellowi proces za kade cite drzewo, a wedug jego zadziwiajcy ch szacunkw
firma moga zosta ukarana mandatami na czn kwot pidziesiciu miliardw dolarw31.
Shell, pracujcy nad ty m projektem razem z Mitsu & Company i Mitsubishi Corporation
z Japonii, zrozumia aluzj. Nie ty lko zgodzi si na now umow, ale te odsprzeda pakiet
kontrolny inwesty cji Gazpromowi za 7,45 miliarda dolarw, czy li znacznie poniej wartoci
ry nkowej. Ulegajc presji Putina32, van der Veer musia wrci na Kreml z czonkami zarzdu
Mitsu i Mitsubishi, eby raty fikowa umow przed kamerami. Ta ceremonia miaa pokaza, e
wadza prezy denta rozciga si nie ty lko na rosy jskich urzdnikw i biznesmenw. Wszy stkie
najwiksze firmy wiata czerpi korzy ci ze wsppracy z Rosj oznajmi prezy dent gociom
zebrany m przy stole w sali konferency jnej koo jego gabinetu. Jeeli za chodzi o giganty czne
szkody dla rodowiska, jego zdaniem t spraw mona w gruncie rzeczy uzna za zaatwion33.
Zagraniczne firmy biorce udzia w projekcie straciy kontrol nad jego rozwojem i przebiegiem,
ale wci mogy wy doby wa rop naftow i gaz, a na ich konta dalej wpy way zy ski. Tak wic
po kolei godziy si z faktem, e nowy m zarzdc projektu jest Gazprom, i podobnie jak Kraft
dzikoway Putinowi za wy siki wspierajce partnerstwo midzy narodowe.

K ada nowa zdoby cz jeszcze bardziej rozzuchwalaa Putina. Pod koniec 2005 roku Gazprom
podnis cen dostarczanego na Ukrain gazu ziemnego. Do tej pory sprzedawa go po bardzo
okazy jnej cenie pidziesiciu dolarw za ty sic metrw szecienny ch, a teraz da za t sam
ilo dwustu trzy dziestu dolarw, co by o porwny walne z cen dla reszty krajw europejskich.
By a to jawna zemsta za flirt Juszczenki z Zachodem. Putin zgodzi si na zanion cen jeszcze
przed wy borami prezy denckimi, chcc wzmocni poparcie spoeczestwa dla Janukowy cza, ale
teraz nadszed czas odnowienia umowy , a skoro Juszczenko wola zwrci si ku Europie, Ukraina
musiaa liczy si z kosztami. Putin si upiera, e nie chodzi o polity k, ty lko o interesy , ale nie
kry si ze zoliwoci. Dlaczego wanie my mieliby my to sponsorowa? mwi
o prozachodnich deniach Ukrainy .
W sy lwestra Putin zaproponowa odroczenie tej decy zji o trzy miesice oraz poy czk dla
Ukrainy , ktra pomogaby jej przetrwa trudne chwile, ale wobec jej dalszego oporu Gazprom
od pierwszego dnia nowego roku za zgod Putina wstrzy ma dostaw gazu. Tak ostre zagranie
miao te niekorzy stny wpy w na sam Rosj. Wikszo rosy jskiego gazu py na do Europy
przez Ukrain, wic ta zacza podbiera cz konty ngentu inny ch pastw, eby pokry swoje
potrzeby , zaburzajc cinienie gazu w Austrii, Francji, Woszech, Modawii, Polsce, Rumunii,
Sowacji i na Wgrzech. Prawo by o po stronie Rosji, lecz surowa takty ka Putina wy woaa
niech nawet tam, gdzie zwy kle panowao przekonanie, e Rosji naley si szacunek. Ponadto
Putin podway w ten sposb wasn strategi przekony wania Europy , e Rosja jest godny m
zaufania i niezastpiony m dostawc energii.
W kocu Putin musia ustpi. Zaproponowa kompromis, ktrego skutkiem by o podniesienie
cen gazu, ale te wprowadzenie porednika, RosUkrEnergo, szemranej spki handlowej,
stworzonej przez prezy denta Rosji z Leonidem Kuczm kilka miesicy przed pomaraczow
rewolucj. Wacicielem poowy firmy by Gazprom; wrd pozostay ch wacicieli ich
nazwisk jeszcze nie ujawniono znalaz si Dmitrij Firtasz, ukraiski biznesmen przy znajcy si
do zwizkw z Siemionem Mogilewiczem, jedny m z najgroniejszy ch mafiosw wiata34.
Mogilewicz czowiek, ktry z powodu ogromnej defraudacji trafi na list dziesiciu najbardziej
poszukiwany ch przez FBI przestpcw utrzy my wa bliskie kontakty z rzdem Ukrainy , nawet
z Juszczenk, i podobno ju od lat dziewidziesity ch zna si z Putinem. Wedug jednej
z podsuchany ch rozmw Kuczmy mieszka pod faszy wy m nazwiskiem w Moskwie, chroniony
przez Putina w zamian za usugi wy wiadowcze na rzecz Rosji35. Ta umowa daa Gazpromowi
jeszcze wikszy wpy w na dostawy gazu na Ukrain zreszt moliwe, e wanie po to
wy woano ca burz. Rosji udao si zatem zacieni kontrol nad pastwem, ktre tak bardzo
chciao si od niej odwrci.
Warunki umowy i niejasne relacje midzy porednikiem a Juszczenk i jego sojusznikami
wy woay poruszenie na ukraiskiej scenie polity cznej, co Putin z atwoci wy korzy sta do
wasny ch celw. Zapy tany o t spraw zasugerowa, e za tajemniczy mi wacicielami
RosUkrEnergo stoi prezy dent Ukrainy . Zapy tajcie Wiktora Juszczenk powiedzia. Wiem ty le
co wy , a Gazprom te nie zna prawdy . Moecie mi wierzy . Putinowi udao si upiec dwie
pieczenie na jedny m ogniu. Gazprom czerpa poow zy skw ze sprzeday swojego gazu na
Ukrain, a Juszczenko zosta wcignity w ukad korupcy jny zwizany z umow, ktra budzia na
Ukrainie tak silne kontrowersje, e podzielia koalicj stojc na czele pomaraczowej rewolucji.
Kiedy na Ukrainie zbliay si wy bory parlamentarne w marcu 2006 roku, zwana gazow
ksiniczk Julia Ty moszenko, majca wasne dowiadczenia zwizane z handlem energi,
prowadzia kampani przeciwko umowie i prezy dentowi, chocia przedtem sama pomoga mu
zdoby ten urzd. Wy bory skoczy y si sromotn klsk partii Juszczenki i zmusiy go do
szukania koalicji ze swoim uprzednim ry walem Wiktorem Janukowy czem, ktry wanie wrci
na scen polity czn36.

G ranica midzy polity k i interesami ekonomiczny mi stawaa si coraz mniej wy rana;

Rosjanie zaczli nazy wa rzd spk z ograniczon odpowiedzialnoci o nazwie Kreml

i z Putinem w roli prezesa. Ten szefowa nie ty lko Gazpromowi, lecz wszy stkim pastwowy m
czempionom; udzielajc im wielu przy wilejw, midzy inny mi chronicy ch je przed
kontrolami podatkowy mi broni czsto wy korzy sty wan przeciwko inny m firmom, zarwno
may m, jak i duy m. Ponadto lobbowa w ich interesach z zapaem, ktry w przy padku Jelcy na
w latach dziewidziesity ch by by nie do pomy lenia37. W 2005 roku trudno by o ju nie
dostrzega, jak daleko siga jego wadza nad pastwowy mi monopolami. Wtedy te zarwno
z parlamentu, jak i z sy stemu sdowniczego wy eliminowa ostatnie organy i insty tucje mogce
sprawdzi jego wiary godno. Kiedy Putin przy siga, e zlikwiduje aroganck klas
oligarchw, a teraz sam patronowa coraz wikszej czci rosy jskiej gospodarki. Nie dy ktowa
warunkw kadej umowy handlowej w Rosji, ale najwaniejsze z nich wy magay co najmniej
cichego przy zwolenia ze strony Kremla. Oligarchowie z lat dziewidziesity ch, ktrzy przetrwali
okres transformacji do epoki Putina, przecigali si w zabieganiu o jego wzgldy , organizujc co
jaki czas akcje chary taty wne albo dowodzc swojej wiernoci w inny sposb na przy kad
Wiktor Wekselberg kupi i sprowadzi z powrotem do Rosji dziewi sy nny ch jajek Faberg oraz
dzwony z klasztoru Swiato-Daniow, rozbrzmiewajce od ponad stu lat nad Lowell House na
Uniwersy tecie Harvarda.
Oczy wicie pojawiay si rwnie inne dowody lojalnoci, o ktry ch mao kto wiedzia ciche
wy miany przy sug oraz prezenty wrczane po to, by chroni swoje interesy . Jeden z takich
dowodw, cho mia pozosta tajemnic, pomy kowo ujrza wiato dzienne, dajc wiatu rzadk
okazj, by si przekona, w jaki sposb powstaj fortuny . W 2000 roku Nikoaj Szamaow, jeden
z kolegw Putina ze spdzielni Oziero nad Jeziorem Komsomolskim, podpisa umow
z wacicielami maej firmy farmaceuty cznej, ktr w 1992 roku pomoga stworzy kierowana
przez Putina petersburska komisja. Firma nazy waa si Petromed i chocia samorzd Petersburga
w kocu sprzeda wikszociowy pakiet jej akcji, i tak wietnie sobie radzia. Szamaow umwi si
z jej wacicielami, e przy jm dotacje od oligarchw pragncy ch z wasnej woli wesprze
nowego prezy denta. Na przy kad Roman Abramowicz zadeklarowa wpat dwustu trzech
milionw dolarw, a Aleksiej Mordaszow, waciciel konsorcjum hutniczo-grniczego Siewierstal,
zaproponowa pitnacie milionw dolarw. Dotacje miay by przeznaczone na zakup sprztu
medy cznego, ale cz wpy ww znalaza si na zagraniczny ch kontach; z ty ch rodkw
sfinansowano pniej zakup inny ch dbr, podobno midzy inny mi akcji Banku Rossija. Na
pocztku umowa doty czy a umiarkowany ch kwot i realizowano j w cakowitej tajemnicy , ale
w 2005 roku Szamaow owiadczy wacicielom Petromedu, e od teraz pienidze z dotacji
ktry ch sum ju wtedy szacowano na niemal p miliarda dolarw bd przelewane
z zagraniczny ch kont na rachunek nowo powstaej w Rosji spki inwesty cy jnej Rosinvest. Jej
podstawow inwesty cj za bdzie przebudowa luksusowego orodka niedaleko Soczi nad Morzem
Czarny m, gdzie radzieccy przy wdcy wy poczy wali w komfortowy ch warunkach, a i Putin lubi
tam jedzi na wakacje. Orodek mia si sta prezy denckim paacem godny m cara, a koszt
remontu mg wy nie okoo miliarda dolarw38. Pocztkowo utrzy my wano te plany
w tajemnicy . Wiedziaa o nich jedy nie garstka biznesmenw i przedstawicieli rzdu, ktrzy by li
na ty le dy skretni lub skorumpowani, e nie mwili gono o ty ch sprawach. To wanie na takich
mtny ch obszarach, gdzie pastwo ukadao si z biznesem, wy onia si z ciemny ch pery ferii
gospodarki oraz z przeszoci Putina nowa klasa oligarchw.
J urij Kowalczuk, fizy k, z ktry m Putin prowadzi w Petersburgu pierwsze ekspery menty

z kapitalizmem, dalej zarzdza Bankiem Rossija, insty tucj powsta jeszcze za czasw
sowieckich. Na pocztku XXI wieku by to may prowincjonalny bank obracajcy majtkiem
udziaowcw; nie skorzy sta w jaki zauwaalny sposb na boomie gospodarczy m po dojciu
Putina do wadzy . By jednak wsplny m przedsiwziciem grupy znajomy ch, z ktry mi
prezy dent zaprzy jani si w latach dziewidziesity ch. Putin wci utrzy my wa z nimi bliskie
kontakty , nawet gdy los si do niego umiechn i wy nis go wy ej, ni ktokolwiek mg si
spodziewa. Wrd akcjonariuszy banku by li te jego partnerzy ze spdzielni Oziero. Po sukcesie
polity czny m Putina spdzielnia rozrosa si proporcjonalnie do fortun jej czonkw. Obszar
osiedla powikszono kosztem ssiadw, tumaczc to koniecznoci instalacji sy stemu ochrony .
Ssiedzi zasy pali czonkw spdzielni pozwami sdowy mi, skarc si, e zostali pozbawieni
dostpu do jeziora. Jedna z mieszkajcy ch w pobliu kobiet twierdzia, e prezes spdzielni,
Wadimir Smirnow Putin mianowa go szefem agencji eksportu jdrowego prbowa j
udusi, kiedy przeskoczy a przez pot, eby pokaza, e te ma prawo przeby wa nad wod39.
Podobno jeszcze przed kocem pierwszej kadencji prezy denckiej Putin pozby si jednak
udziaw w spdzielni, bo mia nieco ambitniejsze potrzeby mieszkaniowe.
Niektrzy waciciele dacz nad Jeziorem Komsomolskim, midzy inny mi Smirnow, pojechali
z Putinem do Moskwy , eby obj funkcje w rzdzie. Andriej Fursenko zosta wiceministrem,
a potem ministrem przemy su, owiaty i nauki. Wadimir Jakunin w 2005 roku przej zarzd
Kolei Rosy jskich. Inni, jak Kowalczuk i Nikoaj Szamaow, dy rektor rosy jskiego oddziau
niemieckiej firmy Siemens, zajmowali o wiele nisze stanowiska. Po przegranej Sobczaka
w wy borach samorzdowy ch ich bank straci uprzy wilejowany dostp do pastwowej kasy , ale
dziesi lat pniej, kiedy Putin znalaz si u wadzy , przy szo znowu zacza jawi si
w jasny ch barwach.
Podczas pierwszej kadencji Putina jego znajomi Kowalczuk, Szamaow czy te Giennadij
Timczenko pozostawali w cieniu, nie by li zby t znani. Michai Kasjanow, pierwszy premier
Putina, nie pamita, by nazwa Banku Rossija ani nazwiska jego wacicieli kiedy kolwiek
pojawiay si w umowach rzdowy ch, ktre nadzorowa40. O Kowalczuku usy szano po raz
pierwszy dopiero w 2004 roku dziwny m trafem w ty m samy m miesicu, kiedy Kasjanow
straci urzd po ty m, jak skazany na porak kandy dat na prezy denta Iwan Ry bkin opublikowa
w Kommiersancie tekst oskarajcy Putina o prowadzenie wsplny ch interesw z Timczenk
i Romanem Abramowiczem. Dziwne zniknicie Ry bkina kilka dni pniej przy mio wy dwik
arty kuu, wic nikt nadal nie zwraca uwagi na ty ch ludzi, poniewa w porwnaniu z wielkim
rosy jskim biznesem zdawali si jedy nie mao znaczcy mi outsiderami, pionkami z prowincji.
W pierwszy m roku rzdw Putina bank wy kaza skromny zy sk, ale jak wiele inny ch rzeczy
w putinowskiej Rosji to te wkrtce miao ulec zmianie.
Kowalczuk zosta prezesem Banku Rossija w 2004 roku, kiedy Aleksiej Mordaszow
z Siewierstalu, jeden z najbogatszy ch oligarchw w kraju, zdeponowa w nim dziewitnacie
milionw dolarw, a potem w zamian otrzy ma 8,8 procent udziaw. By a to rwnowarto
caego kapitau zakadowego banku41. Wielu uznao, e walczcy z biznesowy m ry walem
Mordaszow prbowa wkupi si w aski Putina i dlatego tak chtnie zasili konto Petromedu
rodkami przeznaczony mi na sprzt dla szpitali. Dziki tej wpacie bank w lipcu 2004 roku mg po
cichu kupi na giedzie poow akcji nalecej do Gazpromu firmy ubezpieczeniowej Sogaz.
Warto transakcji wy niosa pidziesit osiem milionw dolarw jak pniej twierdzono,
o wiele mniej ni rzeczy wista cena ry nkowa ty ch akcji. By to pierwszy przy padek sprzeday
przez Gazprom niestrategicznej czci majtku firmy . Eksperci i anality cy od dawna
przekony wali, e koncern powinien pozby si ty ch akty ww, ale transakcja i tak wy woaa
zdziwienie, szczeglnie e wszy stko odby o si w ramach przetargu zamknitego, a potencjalni
naby wcy si nie ujawnili. Putin bezporednio ingerowa w jej przebieg, wy raajc y czenie,
eby akcje trafiy do Banku Rossija. Putin powiedzia: Bank Rossija i zamkn dy skusj
wspomina pniej ten moment Wadimir Miow, wiceminister z czasw pierwszej kadencji
Putina. Liberaowie w gabinecie prezy denta by li oszoomieni i zaskoczeni42, bo do sty cznia 2005
roku nikt nie wiedzia, e Bank Rossija w ogle wemie udzia w przetargu. Ty mczasem teraz
nadzorowa dziaalno Sogazu za porednictwem mniejszy ch firm fasadowy ch midzy inny mi
zaoonej w 2002 roku w Petersburgu firmy Aksept. Jej wacicielem by Michai Szeomow,
wnuk wuja Putina Iwana Szeomowa, ktry pomg matce Putina w ucieczce z miasta podczas
inwazji nazistw. Zdaniem wtajemniczony ch bank cieszy si szczeglny mi przy wilejami
i wzgldami najwaniejszy ch osb w pastwie.
Od tej pory klienci pchali si drzwiami i oknami. Wkrtce Sogaz sta si ulubiony m
ubezpieczy cielem najwaniejszy ch przedsibiorstw pastwowy ch, takich jak znajdujce si pod
zarzdem Jakunina Koleje Rosy jskie i Rosnieft, obecnie z Igorem Sieczinem jako prezesem. To
z kolei sprawio, e ekspansja Banku Rossija nadzwy czajnie przy spieszy a; po cichu przejmowa
on coraz wicej akty ww Gazpromu, midzy inny mi jego oddzia bankowy , a w kocu te
holdingi medialne, ktry m koncern patronowa. Pocztkowo ekspansja banku przeprowadzana
by a ukradkiem, cierpliwie i z zachowaniem najwy szej ostronoci. Jego struktura wasnociowa
wy dawaa si niejasna, poniewa posiadaczami akcji by y powizane w skomplikowany sposb
zagraniczne firmy chowajce si jedna w drug niczy m matrioszki, tak e zaczto podejrzewa,
i sam Putin ma w nim swoje udziay .
P odczas swojej pierwszej kadencji Putin stopniowo stawia gospodark na nogi, w czy m

ogromnie pomg mu niespodziewany wzrost cen ropy naftowej (co z kolei wpy no na cen
gazu ziemnego). Ale jego druga kadencja oznaczaa znaczcy zwrot, ktry szed w parze
z odejciem czci jego liberalny ch doradcw i wzmocnieniem wadzy Kremla nad
parlamentem, rny mi organami rzdu, mediami i wiatem biznesu. Kiedy pastwo stao si
wy pacalne, Putin zacz rozdziela zy ski wrd nowej generacji magnatw finansowy ch, ludzi
czekajcy ch dotd na sw kolej, bo w latach dziewidziesity ch by li poza gwny m obiegiem
i nie zdoali zgromadzi fortun. Nie by o zatem wrd nich miliarderw ostentacy jnie
obnoszcy ch si ze swoim bogactwem. To by o nowe pokolenie oligarchw, stworzony ch jakby
wedug tej samej matry cy co Putin: sprawiali wraenie powany ch, bezbarwny ch, skry ty ch
i bezbrzenie lojalny ch wobec czowieka, ktry wy rwa ich z szarej egzy stencji. Ci, ktrzy nie
doczy li do Putina w rzdzie, wkrtce poszli za nim w interesach.
Po wy kupieniu przez Rosnieft lwiej czci Jukosu odpowiedzialno za wikszo umw
handlowy ch doty czcy ch sprzeday ropy spada na Giennadija Timczenk; ten przedsibiorca po
raz pierwszy dobija targw z Putinem w latach dziewidziesity ch. Kiedy Arkadij Rotenberg
(on z kolei w latach szedziesity ch razem z bratem Bory sem trenowa judo u boku Putina)
zaoy w 1998 roku w Petersburgu klub judo pod nazw Jawara-Newa, Timczenko zosta jego
sponsorem, a Putin honorowy m prezesem. W klubie panowaa judokracja, ktra wpy na na
rozumienie przez Putina polity cznego przy wdztwa tak samo jak jego kariera w KGB43. Wasilij
Szestakow, inny judoka i zaoy ciel klubu (w 1996 roku niemal zatrudni Putina jako trenera), te
zaj si polity k i wy dawaniem filmw oraz ksiek o tematy ce sportowej; wspautorem jednej
z nich by rzekomo sam Putin.
W dniu zaprzy sienia na urzd prezy denta w 2000 roku Putin powoa do y cia pastwowy
koncern; zebra on pod jedny m szy ldem kilkadziesit gorzelni, w ktry ch wikszo majtku wci
naleaa do pastwa. Aby zapewni sobie kontrol nad ty m przedsibiorstwem, odwoa si do
judokracji. Na czele Rosspirtpromu, jak zostaa nazwana firma, umieci Arkadija Rotenberga.
W kraju, gdzie chtnie sigano po mocne trunki, koncern by skazany na sukces, wic wkrtce
obsugiwa niemal poow rosy jskiego ry nku alkoholu, a jego warto liczono w milionach
dolarw, w czy m bardzo pomagay mu regulacje rzdowe i naloty na pry watn konkurencj44.
Rotenberg i jego brat Bory s wy korzy stali zy ski z produkcji narodowego trunku do otwarcia
wasnego banku pod nazw SMP Bank, ktry potem zacz inwestowa pienidze w budow
dokadnie takiego gazocigu, jakiego projekt Putin negocjowa z polity kami pokroju Gerharda
Schrdera.
W odrnieniu od nastawiony ch na szy bki zy sk strategii pry waty zacy jny ch z lat
dziewidziesity ch takty ka gromadzenia dbr przez przy jaci Putina by a tak powolna
i stopniowa, e jej skutki wy szy na jaw znacznie pniej. Putin umoliwi znajomy m
z najbliszego otoczenia doczenie do rosy jskich elit finansowy ch, pozwoli im si wzbogaci,
a jednoczenie zadba o to, by przejli kontrol nad ty mi sektorami gospodarki od bogactw
naturalny ch do mediw ktre uwaa za kluczowe dla bezpieczestwa kraju. On nie bierze do
wsppracy chopcw z Petersburga, bo maj adne oczy , ty lko dlatego, e zna ty ch ludzi, ufa im
i wie, czego si po nich spodziewa powiedzia w 2007 roku dziennikowi Izwiestia Anatolij
Rachlin, pierwszy trener judo Putina.

26 grudnia 2005 roku Putin zaprosi swoich doradcw na specjalne spotkanie na Kremlu,

eby omwi midzy inny mi kwesti dy stry bucji zy skw, ktre Rosnieft zawdzicza swojej
niespodziewanej ekspansji. Przy dugim owalny m stole zasiedli ludzie towarzy szcy
prezy dentowi od czasw Petersburga: Aleksander Miedwiediew, Aleksiej Kudrin, German Gref
i Igor Sieczin. To by a niety powa konferencja, mniejsza ni spotkanie gabinetu ministrw, ale
wiksza ni zwy czajne spotkania powicone sprawom ekonomiczny m. Uczestniczy w niej te
ju raz wczeniej zdegradowany Andriej Iarionow; coraz bardziej niepokoi go kierunek,
w jakim zmierzaa polity ka gospodarcza Kremla. Iarionow, z wy ksztacenia ekonomista, by
wojowniczy m, uparty m mczy zn, ktry doradza wszy stkim rosy jskim rzdom po rozpadzie
Zwizku Radzieckiego. Wy znawa skrajnie liberalne wartoci, wierzy w wolny ry nek i zawsze
w otwarty sposb mwi to, co my li. Pierwszy raz spotka si z Putinem w 2000 roku, kiedy ten
peni jeszcze funkcj ty mczasowego prezy denta. Jeden z urzdnikw poda Putinowi karteczk
z informacj, e rosy jskie siy w Czeczenii opanoway wiosk Szatoj, ostatni przy czek
separaty stw. Prezy dent nie posiada si z radoci, a kiedy Iarionow powiedzia, e jego
zdaniem wojna jest niezgodna z prawem i szkodzi Rosji, obaj przez godzin si sprzeczali, dopki
Putin nie uci dy skusji gniewny m tonem. Iarionow postanowi, e od tej pory ju nigdy nie
zabierze gosu w sprawie Czeczenii bdzie rozmawia ty lko o gospodarce45. Podczas pierwszej
kadencji prezy dentury Putina Iarionow by ordownikiem strategii ekonomicznej pastwa.
Chwali decy zje Putina prowadzce do wprowadzenia jednolitego trzy nastoprocentowego
podatku, spaty dugu pastwa i utworzenia stabilizacy jnego funduszu rezerw, ktre wbrew
oczekiwaniom udao si utrzy my wa na stay m poziomie. Pniejsza afera Jukosu sy gnalizowaa
zmian kursu, o czy m Iarionow nie waha si powiedzie. Okazao si jednak, e Putin ju nie
sucha jego rad; najpierw zdy misjonowa ekonomist, a potem stopniowo zmniejsza liczb jego
wsppracownikw na Kremlu. W wy wiadzie udzielony m opozy cy jnej gazecie Nowoje
Wriemia Iarionow powiedzia, e Putin podzieli otaczajcy ch go ludzi na odrbne grupy .
Jedn z nich nazwa grup ekonomistw, do ktrej zaliczali si jego doradcy ze wszy stkich
dziedzin zwizany ch z ekonomi. Drug grup stanowili biznesmeni; oficjalni doradcy by li
z niej wy kluczeni. Iarionow zdradzi, e to wanie z nimi Putin zamierza przej kontrol nad
akty wami i przepy wem gotwki w przedsibiorstwach46. Tak jak kiedy Putin nie chcia
rozmawia o Czeczenii, tak teraz wszy stko wskazy wao na to, e nie jest zainteresowany
rzeczy wist dy skusj o przy szoci Rosnieftu.
To by o pierwsze spotkanie doty czce wy stawienia na sprzeda akcji Rosnieftu na giedzie
londy skiej i dwch giedach rosy jskich na ktre zaproszono Iarionowa, ale szy bko si okazao,
e transakcja jest ju bardzo zaawansowana. Podczas tej konferencji Igor Sieczin wy sun
propozy cj, by zebra dwanacie miliardw dolarw dziki sprzeday 13 procent akcji
przedsibiorstwa, a potem wy korzy sta te pienidze do spaty zaduenia i inwesty cji w nowe
projekty . Wszy scy urzdnicy kolejno przy klasnli temu pomy sowi. W porzdku powiedzia
Gref. Miedwiediew doda, e upewni si co do legalnoci przedsiwzicia. Iarionow jednak
sprzeciwi si temu pomy sowi, gdy nadesza jego kolej, by wy razi opini na ten temat.
Przekony wa, e jeeli pastwo zamierza sprzeda cz swojego najwikszego koncernu
naftowego, to pienidze powinny trafi do budetu pastwa. Putin gwatownie odsun krzeso,
twarz mu poczerwieniaa. Iarionow wiedzia, e wspominajc o ry zy ku polity czny m takich
manewrw, postawi prezy denta w niezrcznej sy tuacji. Oskarenie Chodorkowskiego i zajcie
majtku Jukosu to jedno Rosjanie chtnie przy klasnli tej akcji ale zupenie czy m inny m
by o ukry cie zy skw z transakcji przed prawowity mi udziaowcami: spoeczestwem rosy jskim.
Iarionow nagle zrozumia, e ludzie obecni na sali ju dawno podjli decy zj. aden
z uczestnikw konferencji nie doczy do dy skusji. Wszy scy siedzieli ze wzrokiem wbity m w blat
stou. Na domiar zego Iarionow zwrci uwag na fakt, e niecaa kwota uzy skana ze sprzeday
miaa posuy wzmocnieniu albo ekspansji Rosnieftu; zgodnie z umow, ktr wanie mieli
raty fikowa, ptora miliarda dolarw przeznaczono na niesprecy zowane premie dla kadry
kierowniczej Rosnieftu, zapewne dla egzekuty wy i czonkw rady nadzorczej, midzy inny mi dla
Igora Sieczina. Ta informacja zaskoczy a Putina. Zblad i z powrotem przy sun krzeso do stou.
Igorze Iwanowiczu zwrci si do Sieczina co to ma znaczy ?
Sieczin zerwa si na rwne nogi, wy pry si niczy m poborowy przed rozgniewany m
oficerem i wedug relacji Iarionowa zdoa nerwowo wy krztusi jedy nie imi Putina.
Nie mg albo nie potrafi wy jani, co to za premie. Putin krtko podzikowa Iarionowowi za
wkad do dy skusji. Ten, wierzc, e prezy dent nie wiedzia o premiach, nazajutrz poda si
dy misji i publicznie skry ty kowa kierunek, w ktry m zmierzaa polity ka gowy pastwa. Nasz
kraj zmieni si w korporacj, a jej waciciele, czy li oby watele Rosji, stracili nad ni kontrol
napisa w gniewny m arty kule wstpny m do Kommiersanta47. Sprzeciw Iarionowa oddali
pierwsz publiczn emisj akcji Rosnieftu Putin i Sieczin musieli bowiem od nowa omwi
warunki i harmonogram caego przedsiwzicia ale nie na dugo.
Emisj akcji ogoszono na pocztku 2006 roku. Rosnieft twierdzi, e zamierza uzy ska dziki
niej dwadziecia miliardw dolarw, ale pniej zmniejszy oczekiwania o poow. Rzd hucznie
zapowiedzia, e umoliwi sprzeda detaliczn akcji za porednictwem pastwowego Sbierbanku
i inny ch insty tucji, chcc wy woa wraenie, e pry waty zacja przy niesie korzy ci przecitny m
Rosjanom, ktrzy dostan szans uczestnictwa w boomie energety czny m. Najbardziej jednak
skupiono si na ty m, eby zainteresowa midzy narodowe firmy paliwowe, takie jak BP,
Petronas i chiskiego giganta CNPC wizja zwikszenia obecnoci na ry nku rosy jskim by a dla
nich kuszca, nawet jeeli chodzio jedy nie o zakup pakietw mniejszociowy ch. Kiedy
stwierdzono, e efekty nie speniaj oczekiwa, do akcji wkroczy li inni rosy jscy oligarchowie,
midzy inny mi Roman Abramowicz, i zapewne za namow Kremla dokonali duy ch zakupw,
eby Rosnieft osign swoje cele48.
Caa ta sprawa by a rwnie kontrowersy jna jak afera Jukosu a dla samego Putina szczeglnie
ry zy kowna jako test nowego rodzaju kapitalizmu, ktry usiowa wprowadzi. Wy puszczenie akcji
na gied londy sk wy magao zapoznania potencjalny ch naby wcw z ry zy kiem
inwesty cy jny m. W przy padku Rosnieftu taka procedura musiaa wiza si z ujawnieniem skali
korupcji i przestpczoci w Rosji oraz grob, e pozwy doty czce Jukosu bd przeladowa
firm jeszcze przez dugie lata. Ponadto Kreml spka z o.o. musia przy zna, e to on ma ostatnie
sowo, jeli chodzi o losy firmy . W prospekcie emisy jny m mona przeczy ta: O dziaaniach
Rosnieftu decy duje rzd Rosji, a jego interesy by waj sprzeczne z interesem akcjonariuszy .
Moe zatem spowodowa, e Rosnieft bdzie si angaowa w formy akty wnoci gospodarczej
nie zawsze suce zwikszeniu wartoci akcji przedsibiorstwa49.
Nie wiadomo, czy premie, ktre kry ty kowa Iarionow, zostay wy pacone. Zainteresowanie
inwestorw insty tucjonalny ch akcjami zdawao si umiarkowane, ale sprzeda Rosnieftu by a
pit pod wzgldem wartoci ofert publiczn na wiecie. Udao si osign puap 10,7 miliarda
dolarw, a warto caego Rosnieftu na podstawie cen sprzeday akcji szacowano na
osiemdziesit miliardw dolarw. Ofert publiczn nieprzy padkowo ogoszono w dniu rozpoczcia
szczy tu G8, po raz pierwszy zorganizowany m w Petersburgu, z Putinem w roli gospodarza.
Kreml przy gotowa ambitny program, w ktry m Rosja pomimo konfliktu gazowego z Ukrain,
a potem te z Gruzj i Biaorusi, wy stpowaa jako gwarant bezpieczestwa energety cznego.
Wzrost znaczenia i wartoci Rosnieftu stanowi dowd na to, e Rosja znowu dobrze sobie radzi,
wic podczas przy gotowa do szczy tu ekonomicznego Putin roztacza aur pewnoci siebie,
a nawet buczucznoci, ktr od jakiego czasu tumiy wspomnienia tragedii w Biesanie, plaga
niepokojw spoeczny ch i coraz silniejsza kry ty ka obranego przez Rosj kursu.
Ry nek zwery fikowa nasze dziaania stwierdzi Sieczin w raporcie roczny m firmy 50.
 ROZDZIA 17

TRUCIZNA

A leksander Litwinienko ju by martwy m czowiekiem, kiedy publicznie oskary Wadimira

Putina o to, e go zabi. Od trzech ty godni radioakty wny izotop powoli, lecz nieubaganie pustoszy
mu ciao. Zupenie jakby w jego organizmie wy bucha maa bomba atomowa1. Lekarze,
ktrzy pocztkowo sdzili, e zaszkodzio mu niewiee sushi, nie by li w stanie ustali przy czy ny
tajemniczej choroby , dopki si nie okazao, e jest ju za pno. Winna okazaa si dawka
polonu-210. Prawdopodobnie Litwinienko przy j j w zdobiony m drewnian boazeri barze
hotelu May fair Millennium w Londy nie 1 listopada 2006 roku po krtkim spotkaniu
z przeby wajcy mi tam z wizy t Rosjanami. Chcia ich zachci do zaangaowania w swoje
nowe przedsiwzicie handel informacjami na temat rosy jskich krgw wadzy i biznesu.
Odkd Putin zaj w ty ch ostatnich centraln pozy cj, tego ty pu wiadomoci nabray znowu
wielkiego znaczenia. Wrciwszy wieczorem do domu, Litwinienko le si poczu. Trzy dni pniej
trafi do szpitala, gdzie dogory wa w mkach. Zmar noc 23 listopada w wieku zaledwie
czterdziestu trzech lat. Nazajutrz jego przy jaciel i kolega z brany Alex Goldfarb stan przed
dziennikarzami i kamerami telewizy jny mi, eby przeczy ta owiadczenie, ktre Litwinienko
pody ktowa mu w ostatnich dniach y cia.
Wy ranie sy sz opot skrzy de anioa mierci brzmia pocztek owiadczenia napisanego
nieprawdopodobnie eleganck angielszczy zn, chocia Litwinienko podczas swoich lat
spdzony ch na wy gnaniu pozna jedy nie podstawy tego jzy ka. Moe jeszcze zdoam mu
umkn, ale musz przy zna, e nogi nie nios mnie tak szy bko, jak by m chcia. Sdz wic, e to
dobry moment, by powiedzie kilka sw do czowieka odpowiadajcego za moj chorob. Udaje
si Panu ucisza ludzi, ale niech Pan wie, e ta cisza drogo kosztuje. Da si Pan pozna jako
bezwzgldny barbarzy ca, za ktrego maj Pana najzagorzalsi kry ty cy . Udowodni Pan swj
brak szacunku dla y cia, wolnoci i wszy stkich inny ch cy wilizowany ch wartoci. Wy kaza Pan, e
jest niegodny swojego urzdu, niegodny zaufania przy zwoity ch mczy zn i kobiet. Moe i udao
si Panu uciszy jednego czowieka, ale jk protestu caego wiata bdzie rozbrzmiewa Panu
w uszach do koca y cia, Panie Putin2.
P o potajemnej ucieczce z Rosji w 2000 roku Litwinienko nie zazna spokoju; dalej by cigany

przez suby , ktre zdradzi, wy gaszajc publiczne oskarenia podczas absurdalnej konferencji
prasowej w 1998 roku, jeszcze przed nastaniem epoki Putina. Nie przy stosowa si w peni do
y cia w Wielkiej Bry tanii; cay czas pozostawa w wiatku Londongradu, wrd emigrantw,
wy gnacw z Rosji i bezdomny ch bogaczy . Nie utrzy my wa stosunkw towarzy skich
z zamony mi Rosjanami, ktrzy w ty m czasie masowo odwiedzali Londy n i wy dawali tam swoje
pienidze jego rodki by y na to o wiele za skromne lecz raczej z pjawny mi,
zakonspirowany mi krgami najostrzejszy ch kry ty kw Putina. Najwaniejsz postaci w ty m
rodowisku by Bory s Bieriezowski. Eksmagnat finansowy wci knu intry gi majce
zdy skredy towa prezy denta, ktry pozbawi go wpy ww polity czny ch i fortuny . Dziki jego
pienidzom i namowom Litwinienko napisa ksik razem z Jurijem Felsztinskim, history kiem
przeby wajcy m na emigracji w Stanach Zjednoczony ch. Dowodzili w niej, e FSB staa za
zamachami bombowy mi w 1999 roku, dziki czemu Putin mg sign po wadz. Zaty tuowali
j Wysadzi Rosj. Kulisy intryg FSB, a tendency jno tej pozy cji rzucaa si w oczy ju od
pierwszy ch zda: Ty lko skoczony szaleniec mgby chcie wcign Rosj w wojn,
a zwaszcza w wojn na Kaukazie Pnocny m. To tak, jakby nigdy nie by o Afganistanu3. Na
podstawie ksiki powsta film, ktry potajemnie wy wietlano w Moskwie i w wielu miastach
europejskich w ramach finansowanej przez dnego zemsty Bieriezowskiego kampanii majcej
zaszkodzi Putinowi. Wkrtce Litwinienko napisa drug ksik pod ty tuem Przestpcy z ubianki.
Przedstawia w niej nastpcw KGB jako mafi albo organizacj terrory sty czn uwikan
w zbrodnie i korupcj. Z brawur, ktra czasami graniczy a z szalestwem, pali wszy stkie mosty
czce go z przeszoci i wasn karier w subach bezpieczestwa. Opanowany obsesj na
punkcie Putina i jego rzdw wy mienia si dowiadczeniami z weteranami KGB i agentami
wy wiadu w Wielkiej Bry tanii, Hiszpanii i zapewne w inny ch zaktkach wiata. Z pasj chon
kady zasy szany skrawek informacji, a potem na podstawie faktw, plotek i bujnej wy obrani
tworzy skomplikowane teorie spiskowe.
Pod koniec krtkiego y cia ciekawo Litwinienki rozbudziy plotki, e Putin moe by gejem
albo biseksualist, oparte na krtkiej, niepotwierdzonej anegdocie z pamitnikw Jurija Skuratowa.
Eksprokurator wspomina, e Putin zwierzy mu si ze swoich podejrze, e istnieje nagranie
wideo, na ktry m uwieczniono jego schadzk. To nagranie stao si legend wrd kry ty kw
prezy denta. Mwili o nim oficerowie zwolnieni z pracy przez Putina, gdy przej zwierzchnictwo
nad FSB w 1998 roku. Podobno kopie tego filmu poukry wano w rny ch miejscach za granic.
Zdaje si jednak, e nikt go nigdy nie widzia, a relacje rzekomy ch wiadkw rni si midzy
sob mwiono, e chodzi o romans z jakim mody m mczy zn w 1984 roku, kiedy Putin
przy gotowy wa si do suby jako agent KGB za granic, a inni twierdz, e na nagraniu
uwieczniono jego pniejsz randk w ty m samy m pomieszczeniu, w ktry m nagrano
Skuratowa4. W wy obrani Litwinienki kada moliwo z atwoci nabieraa wagi
niepodwaalnego faktu. 5 lipca, niecae cztery miesice przed otruciem, Litwinienko opublikowa
swoje insy nuacje na temat preferencji seksualny ch Putina, gdy ten podczas wizy ty na placu
Czerwony m zrobi pewn kopotliw rzecz unis koszul pewnego chopca i pocaowa go
w brzuch. Arty ku Litwinienki ukaza si na stronie internetowej czeczeskiego ruchu
separaty sty cznego; autor tekstu coraz bardziej z nim sy mpaty zowa, zaprzy janiwszy si
z Achmiedem Zakajewem, inny m uchodc, by y m aktorem, a potem rzecznikiem rebeliantw,
ktry przeprowadzi si do pnocnego Londy nu i zamieszka przy tej samej ulicy co Litwinienko.
Kilka miesicy przed mierci spotka si z Olegiem Kauginem, szpiegiem na uchodstwie, a ten
ostrzeg go, e szerzenie takich niepotwierdzony ch insy nuacji to niebezpieczna gra. Sasza,
posuwasz si za daleko powiedzia Kaugin5. Litwinienko ju i tak traktowany przez FSB jak
zdrajca straci insty nkt samozachowawczy , wierzc, e na emigracji nic mu nie grozi. Nawet
jego crka twierdzia, e by troch szalony . Kada rozmowa z nim koczy a si ty rad
o reimie Putina wspominaa. Nakrca si do tego stopnia, e nie mg przesta. Zachowy wa
si tak, jakby postrada zmy sy 6.
Litwinienko dalej pracowa dla Bieriezowskiego, ale ich relacje osaby i w 2006 roku
Bieriezowski zmniejszy mu pensj, z ktrej Litwinienko utrzy my wa rodzin. Szukajc stay ch
dochodw, proponowa firmom prowadzcy m dziaalno w Rosji swoje usugi jako pry watny
detekty w i researcher w kwestii zarzdzania ry zy kiem. Jego znajomo wewntrzny ch
mechanizmw dziaania FSB, obsesy jna skonno do porwny wania dany ch oraz ch dzielenia
si swoimi odkry ciami rzuciy go w labiry nt ledztw prowadzony ch w samy m sercu Rosji Putina.
W kwietniu 2006 roku wy bra si do Izraela na spotkanie z Leonidem Niewzlinem, jedny m
z by y ch partnerw Chodorkowskiego z Jukosu, ktry twierdzi pniej, e Litwinienko podzieli si
z nim informacjami rzucajcy mi nowe wiato na najwaniejsze aspekty afery Jukosu7, lecz
nie udao si ustali, czego konkretnie doty czy y . Miesic pniej Litwinienko by w Hiszpanii,
gdzie spotka si z funkcjonariuszami sub bezpieczestwa i prokuratorem Josm Grind
Gonzalezem, ktry prowadzi krucjat przeciwko przestpczoci. Rozmawiali o dziaaniach
i miejscach poby tu kilku osb zwizany ch z rosy jsk mafi. Litwinienko postawi tez a Grinda
si z ni zgodzi e rosy jski rzd za porednictwem FSB oraz wy wiadu zagranicznego
i wojskowego kontroluje gangi i wy korzy stuje je do przemy tu broni, prania pienidzy , zabjstw
i inny ch zada, ktry ch nie mgby legalnie wy kony wa jako rzd. Grinda by na tropie
rosy jskiej siatki przestpczej w Hiszpanii, midzy inny mi uwaanego za bossa mafii Giennadija
Pietrowa, czowieka dziaajcego ju w czasach petersburskich Putina i posiadajcego przez
pewien czas udziay w Banku Rossija, insty tucji, wok ktrej skupiali si najblisi wsplnicy
Putina8. Litwinienko utrzy my wa te podre w tajemnicy , posugujc si otrzy many m wraz
z azy lem bry ty jskim paszportem. W pewny m momencie jednak wiadomie skierowa na siebie
uwag opinii publicznej. A zdecy dowa si na to po najbardziej szokujcy m przy najmniej do
jego mierci morderstwie jawnego kry ty ka Putina.

W ieczorem 7 padziernika 2006 roku, w dniu pidziesity ch czwarty ch urodzin prezy denta,

uzbrojony zamachowiec wszed za Ann Politkowsk na kory tarz jej domu, gdzie mieszkaa,
i kiedy wsiada do windy , odda w jej kierunku cztery strzay . Morderca zostawi pistolet na
miejscu zbrodni, co stanowio sy gnatur przestpcw dokonujcy ch zabjstw na zlecenie.
Zamach na Politkowsk mia wstrzsn spoeczestwem i speni swoje zadanie. Dziennikarka
nigdy nie zagodzia tonu swoich arty kuw na temat wojny w Czeczenii, chocia wikszo
Rosjan przestaa si interesowa t przecigajc si w nieskoczono operacj. Wikszo
oddziaw walczcy ch z separaty stami by a lojalna wobec Ramzana Kady rowa, sy na Achmata
Kady rowa, przy wdcy wy branego przez Putina i zabitego podczas zamachu w Grozny m w 2004
roku. Dwa dni przed zabjstwem Politkowskiej modszy Kady row ukoczy trzy dzieci lat, czy li
osign wiek, w ktry m mg oficjalnie obj urzd prezy denta republiki. Putin ju przedtem
wy znaczy go na premiera Czeczenii, lecz by a to jedy nie formalno, bo Kady row i jego
bojownicy mieli tam wadz absolutn.
Przed mierci Politkowska pracowaa nad arty kuem o torturach w Czeczenii, ktry m na
zlecenie Kady rowa poddano pewnego Ukraica. Mczy zn bito i raono prdem, dopki nie
przy zna si do popenienia morderstw by to przeraajcy , chocia niekoniecznie odosobniony
przy kad okruciestw Rosjan podczas wojny . (Nowaja Gazieta, gdzie pracowaa Politkowska,
opublikowaa ten arty ku sze dni po jej mierci). Nawet sama dziennikarka nie by a pewna, czy
jej relacje o potwornociach wojny maj jaki wpy w na spoeczestwo, ktre wy raao
milczce poparcie dla brutalnej takty ki rzdu, po prostu udajc, e o niczy m nie wie. Inny arty ku
znaleziony w jej komputerze nosi ty tu: Czym zatem zawiniam? By to lament nad stanem
wspczesnego dziennikarstwa w Rosji. Nigdy nie dy am do swojego obecnego statusu pariasa,
co sprawia, e czuj si jak delfin wy rzucony przez morze na brzeg pisaa. W ty m samy m
tekcie bezpardonowo kry ty kowaa Putina, ktry bez mrugnicia okiem popiera modszego
Kady rowa. Jej zdaniem Putin wy znaczy go na premiera Czeczenii, beztrosko ignorujc fakt, e
to skoczony idiota bez adnego wy ksztacenia, pozbawiony rozumu i widoczny ch talentw poza
umiejtnoci okaleczania i rabowania9.
Niemniej strategia Putina w Czeczenii okazaa si ostatecznie bezlitonie skuteczna. Asan
Maschadow, wy brany przez nard na prezy denta republiki podczas jej krtkiego okresu
niepodlegoci w latach 19961999, wpad w zasadzk i zosta zabity w marcu 2005 roku
w piwnicy niecae dwadziecia kilometrw od Groznego. Abdul Chalim Saduajew, ktry zastpi
Maschadowa w roli polity cznego przy wdcy rebelii, zgin rok pniej Kady row szy dzi
z niego, e informator zdradzi go za dziak heroiny . Kilka miesicy pniej, w lipcu 2006 roku,
w eksplozji w ssiadujcej z Czeczeni republice Inguszetii zgin Szamil Basajew, owiany z
saw dowdca wojskowy i samozwaczy terrory sta to on przy gotowa midzy inny mi
zamachy na Dubrowce i w Biesanie. Zdaniem FSB by to efekt zaplanowanej operacji si
specjalny ch, separaty ci za twierdzili, e straci y cie wskutek wy padku. W kady m razie nie da
si zaprzeczy , e by o to zdarzenie o duej sile oddziay wania. Ta czarna seria pozbawia
przy wdztwa rebeli, ktr Putin zwalcza, odkd znalaz si u steru wadzy , a jej zwolennikw
zepchn jeszcze gbiej do podziemia. Koszt, zarwno jeli chodzi o liczb ofiar, jak i straty
materialne, by ogromny zginy ty sice rosy jskich onierzy , a jeszcze wicej Czeczecw
zostao przesiedlony ch lub znikno. Okruciestwo, przemoc, bezkarno represy jna takty ka
stosowana przez polity kw i siy bezpieczestwa, ty powa dla caej Rosji, ale szczeglnie dajca
si we znaki w grach przy poudniowej granicy doprowadziy do likwidacji praw
oby watelskich i frustracji, co wkrtce miao si przerodzi w bunt o zabarwieniu islamisty czny m;
wadzom nigdy nie udao si go stumi. Mimo to strategia Putina oraz poparcie udzielone
modemu Kady rowowi pozwolio rozbi czeczeski ruch wolnociowy . Trzy miesice po
mierci Politkowskiej Putin wy znaczy Kady rowa na prezy denta Czeczenii, korzy stajc
z uprawnie, ktre sam sobie nada po Biesanie. Nowy prezy dent by satrap, ale Putin
zrewanowa mu si za lojalno wobec Kremla, dajc mu absolutnie woln rk do rzdzenia
Czeczeni niczy m pry watny m folwarkiem. Mody Kady row wy korzy sta to, by bezwzgldnie
rozprawi si ze swoimi wrogami i kry ty kami takimi jak Politkowska. By a jedn z ostatnich
ofiar zwy ciskiej wojny Putina. W 2008 roku za pno, eby dziennikarka moga to
skomentowa z charaktery sty czny m dla niej cierpkim humorem Kady row zmieni nazw
czci gwnej ulicy w zrujnowanej stolicy , ktr w kocu zaczto odbudowy wa z gruzw dziki
potny m zastrzy kom gotwki z budetu federalnego. W centrum miasta zrwnanego na rozkaz
Putina z ziemi przemianowano alej Zwy cistwa na alej Putina.

P olitkowska cieszy a si saw i uznaniem, wic jej morderstwo odbio si gony m echem za
granic i spotkao si z dziwny m milczeniem Kremla. Dziennikarka miaa paszport amery kaski,
bo urodzia si w Nowy m Jorku w rodzinie radzieckich dy plomatw przy ONZ w 1958 roku.
Ambasador Stanw Zjednoczony ch William Burns oficjalnie wy razi zaniepokojenie i zada
szczegowego ledztwa w sprawie mierci amery kaskiej oby watelki. Wiceminister spraw
zagraniczny ch Rosji Andriej Denisow, ktry si z nim spotka, wy glda na wstrznitego
morderstwem i przekony wa, e nikt z wy soko postawiony ch urzdnikw nie mia nic wsplnego
z ty m przestpstwem, a po chwili doda, e wielu osobom mogo zalee na mierci
Politkowskiej10. Ale Ministerstwo Spraw Zagraniczny ch i sam Kreml uparcie milczay .
Niewielu ludzi by o uprawniony ch do wy raania opinii, szczeglnie w tak wraliwy ch sprawach,
dopki prezy dent osobicie nie przedstawi oficjalnego stanowiska. Ty mczasem Putin przez trzy
dni nie powiedzia na ten temat ani sowa; milcza do pogrzebu Politkowskiej, w ktry m mimo
ulewnego deszczu uczestniczy o kilka ty sicy aobnikw.
Tego dnia prezy dent Rosji pojecha z wizy t pastwow do Drezna, gdzie kiedy znajdowaa
si jego placwka KGB, i spotka si tam z Angel Merkel, now kanclerz Niemiec, nastpczy ni
Schrdera, a take z przedstawicielami wiata biznesu, eby omwi z nimi perspekty wy rozwoju
polity ki energety cznej Rosji. Kiedy pojawili si publicznie, Merkel podobnie jak reszta wiata
potpia zabjstwo Politkowskiej, ale Putin w swoim wy stpieniu przemilcza t spraw.
Ustosunkowa si do niej dopiero, gdy jeden z niemieckich reporterw zapy ta go o to wprost.
Powiedzia, e to straszne i okrutne przestpstwo, lecz po chwili wy razi si lekcewaco
o dokonaniach Politkowskiej i zasugerowa, e prawdziwy m moty wem jej zabjstwa by a ch
zaszkodzenia Rosji. Rzeczy wicie ta dziennikarka z wy jtkow zawzitoci kry ty kowaa obecny
rzd Rosji, ale kady ekspert wie, a dziennikarze te powinni zdawa sobie z tego spraw, e jej
wpy w na nasze y cie polity czne by minimalny . Owiadczy , e jej morderstwo zadao
wadzom silniejszy cios ni wszy stko, co napisaa. Szerzej przedstawi t tez wieczorem tego
samego dnia, gdy rosy jscy i niemieccy polity cy spotkali si na odby wajcy m si co p roku
forum pod nazw Dialog Petersburski. Tumaczy , e zabjstwo Politkowskiej zlecili wrogowie
Rosji. Te sowa rozbrzmieway jak refren: wrogowie Rosji, a bezporednio Putina, zawizali
spisek, eby go zdy skredy towa. Mamy czce si w cao i pochodzce z godny ch zaufania
rde informacje, e wielu ludzi, ktrzy ukry waj si przed rosy jskim wy miarem
sprawiedliwoci, ju od jakiego czasu nosio si z zamiarem wy korzy stania kogo jako ofiary ,
eby wy woa na wiecie fal nastrojw anty rosy jskich powiedzia.

W anie to zamierza osign Litwinienko. Uwaa Politkowsk za przy jacik zawsze gdy
przy jedaa do Londy nu, wy mieniali si informacjami o Czeczenii i o pracujcy ch tam
subach bezpieczestwa11 wic jej mier doprowadzia go do wciekoci. 19 padziernika,
niecae dwa ty godnie przed pojawieniem si pierwszy ch sy mptomw jego choroby , uczestniczy
w dy skusji w Londy nie na temat zabjstwa Politkowskiej i oznajmi, e winny mierci
dziennikarki jest sam Putin. Wsta z krzesa na widowni i zacz przemow aman angielszczy zn,
potem przeszed na rosy jski, a jego sowa tumaczy a kobieta siedzca obok Achmieda Zakajewa.
Podkreli, e nie ma nic do ukry cia, i kilka razy zachci obecny ch na sali dziennikarzy do
cy towania go w swoich arty kuach, po czy m powiedzia, e Politkowska dostaa ostrzeenie, e
z rozkazu Putina znalaza si na licie osb do odstrzau. Dobrze wiem, e ty lko jeden czowiek
w Rosji mgby zabi dziennikark cieszc si tak reputacj jak Anna Politkowska ty m
czowiekiem jest wanie Putin.
Trzy nacie dni pniej zdoby dowody , ktre potwierdzay , jak sdzi, jego podejrzenia.
Badajcy te same tajemnice Mario Scaramella, woski konsultant w dziedzinie bezpieczestwa
wewntrznego, przesa Litwinience e-maile zawierajce rzekomo nazwiska osb z czarnej listy
grupy Godno i Honor, zoonej z weteranw KGB. Woski ekspert otrzy ma je od innego
Rosjanina na uchodstwie. Poza nazwiskiem Politkowskiej by y tam te personalia Litwinienki
i Bieriezowskiego. Mimo to pewnego dnia Litwinienko opuci gard i prosto z lunchu z koleg
z Woch poszed na spotkanie z dwoma Rosjanami, na ktry ch pniej pady najcisze
podejrzenia o dokonanie morderstwa: Andriejem ugowojem i Dmitrijem Kowtunem.
ugowoj, dawny funkcjonariusz KGB w wy dziale ochrony urzdnikw pastwowy ch, by te
kiedy szefem ochrony stacji telewizy jnej Bieriezowskiego. Obecnie prowadzi firm
ochroniarsk Dziewita Fala i pozostawa w bliskich stosunkach z Bieriezowskim. Kowtun od
dziecistwa przy jani si z ugowojem; suy jako kapitan w wy wiadzie wojskowy m Armii
Radzieckiej w NRD i zaoy firm konsultingow. Litwinienko pozna ugowoja dziki kontaktom
z Bieriezowskim i bardzo si stara, eby wczy go w orbit swoich informatorw obejmujc
midzy inny mi Eriny s, agencj bezpieczestwa, dla ktrej czasami pracowa jako konsultant.
ugowoj przedstawi mu Kowtuna wanie podczas tamtego spotkania w padzierniku w siedzibie
Eriny s, skd poszli do chiskiej restauracji. Suby bry ty jskie odkry y pniej, e pierwsz prb
zabjstwa Litwinienki podjto ju wczeniej w siedzibie agencji, uy wajc tej samej
radioakty wnej substancji12. Po spotkaniu czu si chory , ca noc wy miotowa, ale w kocu
wy dobrza.
Trzej by li agenci spotkali si ponownie w listopadzie tego dnia Litwinienko powanie
zachorowa. Ty m razem to jemu zaleao na pilny m kontakcie, chocia wczeniej zgodnie
umwili si na nastpny dzie rano. Chcia czy m prdzej powiedzie im, czego si dowiedzia
z e-maili, ktre dosta podczas lunchu od Maria Scaramelli. W spotkaniu w znajdujcy m si
w hotelu May fair Millenium barze Pine nie uczestniczy ugowoj. Musia si szy bko poegna, bo
zamierza spdzi ten dzie z rodzin mia bilety na wieczorny mecz Arsenalu z CSKA Moskwa
na Emirates Stadium. Wpad ty lko na chwil, przedstawi Litwinience swojego sy na i poszed
przebra si na mecz. Kowtun odnis wraenie, e Litwinienko dziwnie wy glda, by
podekscy towany i chy ba nie czu si najlepiej. Usta mu si nie zamy kay twierdzi13. Kiedy
Kowtun wy szed do holu, eby poczeka na ugowoja, Litwinienko nie odstpowa go na krok, sta
tak blisko, e ten czu si niekomfortowo. Cay czas na mnie wisia twierdzi Kowtun. Gada
i gada.
Kiedy Bry ty jczy cy ustalili, e Litwinienk zabia trucizna, polon-210, znaleli ladowe iloci tej
substancji wszdzie, gdzie przeby wali ci trzej mczy ni nie ty lko 1 listopada, ale i podczas
trzech poprzednich spotka 16 i 17 padziernika. By y w ich pokojach hotelowy ch, w sali
konferency jnej agencji Eriny s, na miejscu ugowoja na Emirates Stadium, na pufach w klubie
ze striptizem Hey Jo i na stoku barowy m w restauracji Dar Marrakesh, dokd poszli ugowoj
i Kowtun. Napromieniowane by y te fotele w dwch samolotach linii British Airway s
kursujcy ch midzy Londy nem i Moskw, a nawet sofa w domu by ej ony Kowtuna
w Hamburgu, gdzie ten przeby wa zaledwie kilka dni przed ponowny m spotkaniem z Litwinienk
w Londy nie i gdzie, wedug upubliczniony ch znacznie pniej zezna, poprosi znajomego, by ten
wskaza mu kucharza, ktry by by w stanie doda trucizn do posiku.
Polon-210 w stanie naturalny m wy stpuje w minimalny ch ilociach w skorupie ziemskiej,
w powietrzu i w dy mie ty toniowy m, ale wy produkowany w warunkach laboratory jny ch ma
posta mikkiego srebrzy stego metalu. Kiedy wy korzy sty wano go w zapalnikach broni
jdrowej, a w dzisiejszy ch czasach produkuje si niewielkie iloci tej substancji w celu
neutralizacji adunku elektrostaty cznego w urzdzeniach przemy sowy ch albo usuwania
zanieczy szcze z filmw fotograficzny ch i obiekty ww. W procesie rozpadu emituje czstki alfa,
ktre przemieszczaj si jedy nie na odlego kilkunastu centy metrw i atwo je zatrzy ma za
pomoc kartki papieru albo skry czowieka. Polon-210 stwarza zagroenie dla zdrowia jedy nie
wtedy , gdy zostanie poknity . atwo i bezpieczestwo uy cia w poczeniu z wy sok
toksy cznoci sprawiaj, e stanowi pomy sow bro. 97 procent wiatowej produkcji polonu
pochodzi z fabry ki Awangard w silnie strzeony m rosy jskim miecie Sarow, gdzie Zwizek
Radziecki zbudowa swoj pierwsz bomb atomow.

K iedy wiadomo o mierci Litwinienki wy bucha we wszy stkich mediach na wiecie, Putin

znowu by w podry zagranicznej, podobnie jak po zamachu na Politkowsk. Ty m razem

polecia do Helsinek na szczy t Unii Europejskiej. Spotkanie i tak nie przebiegao po my li Putina.
Nagle jego rzecznik Dmitrij Pieskow przy nis prezy dentowi Rosji wiadomo o oskareniu, ktre
Litwinienko rzuci na ou mierci. Putin wiedzia, e na pewno zostanie poproszony o komentarz.
Zblad z wciekoci, nie mg uwierzy , e zosta pomwiony o osobisty udzia w zabjstwie14.
Zarwno on, jak i jego urzdnicy by li pewni, e moment zamachu zosta wy brany
nieprzy padkowo to musiaa by prowokacja.
Kiedy pojawi si publicznie w towarzy stwie premierw Finlandii, Islandii i Norwegii oraz
dwch najwy szy ch urzdnikw Unii Europejskiej, jego zakopotanie by o niemal namacalne. Ze
strapion min przestpowa z nogi na nog i zerka w sufit. Podwadni Putina sugerowali
reporterom w kuluarach, e prezy denta zapao przezibienie15, ale wy dawao si, e dusi w sobie
raczej wcieko, o ktrej mwi Pieskow. aden z przy wdcw na mwnicy nie udawa, e
rozmowy zakoczy y si sukcesem, chocia dy plomaty cznie wy raali nadziej, e prby
zacienienia zwizkw ekonomiczny ch i spoeczny ch bd podejmowane w dalszy m cigu.
Kiedy skoczy li przemawia, py tania zaczli zadawa dziennikarze, a pierwsze z nich doty czy o
Litwinienki: czy Putin zamierza odpowiedzie na oskarenie, e to on jest winny tej mierci?
Prezy dent Rosji, zwy kle bardzo pewny siebie podczas konferencji prasowy ch, ty m razem
zareagowa niezdarnie. mier czowieka to zawsze tragedia zacz, a potem zoy
kondolencje rodzinie Litwinienki. Tak jak w przy padku Politkowskiej, prbowa umniejszy rol
ofiary i odej od tematu. Podkreli, e angielscy lekarze nie stwierdzili, e by a to gwatowna
mier. Sugerowa, e wadze Wielkiej Bry tanii powinny zapewni bezpieczestwo oby watelom
swojego kraju. Zaproponowa wspprac ze strony Rosji, o ile zostanie wszczte ledztwo,
i namawia Bry ty jczy kw, eby nie dali si ponie skonnoci do nieuzasadnionego
rozdmuchiwania skandali o rzekomo polity czny m podou. Jeeli chodzi o sam list, Putin py ta,
dlaczego nikt nie opublikowa go za y cia Litwinienki; powiedzia te, e jeeli tekst napisano
dopiero po jego mierci, to nie ma czego komentowa. Ci, ktrzy si tego dopucili, nie s
Bogiem, a pan Litwinienko niestety nie jest azarzem doda. Wielka szkoda, e nawet tak
tragiczne okolicznoci jak mier czowieka mog zosta uy te do prowokacji polity cznej.
I znowu, tak jak w przy padku Politkowskiej, prbowa obarczy win swoich wrogw. Ale ani
razu w swojej krtkiej, niezrcznej odpowiedzi nie stwierdzi jasno i wy ranie, e nie zrobili tego
Rosjanie.

D o tej pory nie pojawi si jeszcze aden dowd, e Putin mia jaki udzia w zabjstwach
Litwinienki i Politkowskiej ani w adnej z inny ch tajemniczy ch lub niewy janiony ch zbrodni
noszcy ch znamiona morderstw polity czny ch. Ale straci w oczach Zachodu tak bardzo, e
niewiele osb wtpio, e stworzy przy najmniej odpowiedni klimat polity czny , w ktry m
morderstwo na zlecenie jest czy m normalny m. W wietle morderstwa Litwinienki stare
przestpstwa nagle nabray nowego znaczenia. Jurij Szczekoczichin, deputowany do parlamentu
i dziennikarz (pracowa midzy inny mi dla tej samej gazety co Politkowska), zmar w 2003 roku
wskutek nagej choroby przy pominajcej zatrucie. Dopiero co ukoczy prac nad arty kuem
o pewny m ledztwie, ktre utkno w martwy m punkcie. Po trzech latach ta sprawa znowu miaa
ujrze wiato dzienne. Inny przy padek doty czy dziwnej mierci mczy zny , ktry podobno
wy stpowa jako mediator podczas afery Jukosu w 2004 roku; ofiara, Roman Cepow, znajomy
Putina od lat dziewidziesity ch, zmar w okolicznociach zowieszczo przy pominajcy ch
przy padek Litwinienki: podobno nabawi si choroby popromiennej kilka dni po przy jciu
zaproszenia na herbat w siedzibie FSB w Petersburgu16.
Otrucie Litwinienki by o misternie skonstruowan intry g godn powieci szpiegowskich Johna
Le Carrgo. Brakowao mu ty lko logicznego moty wu i momentu kulminacy jnego. Ty mczasem
w Moskwie ugowoj i Kowtun nie zachowy wali si jak podejrzani. ugowoj telefonowa do
Litwinienki dwa razy , dowiedziawszy si o jego chorobie, ale nikt inny jeszcze o niej nie wiedzia.
Trudno to nazwa ty powy m zachowaniem mordercy . Kiedy jego nazwisko pojawio si wrd
podejrzany ch, ktrzy 1 listopada spotkali si z ofiar, poszed do ambasady bry ty jskiej i zgodzi
si spotka z dy plomatami, eby wy jani t spraw i podda si przesuchaniu przez
Bry ty jczy kw. Jego krzeso zostao tak napromieniowane polonem-210, e zamknito
i zaplombowano cae pomieszczenie17. Nazajutrz po mierci Litwinienki obaj z Kowtunem
udzielili wy wiadu radiu Echo Moskwy . Dali w nim wy raz swojemu zdumieniu i jeszcze przez
kilka miesicy mwili o tej sprawie, zaprzeczajc, e mieli z ni co wsplnego. Pniej
twierdzili, e sami by li celem zamachu moe razem z Litwinienk, a moe zamiast niego. Nie
mieci mi si w gowie, dlaczego komu mogoby zalee na pozbawieniu go y cia, a ty m
bardziej w tak wy rafinowany sposb rzek Kowtun. Twierdzi, e gdy by zostali z ugowojem
wy sani do Londy nu jako patni mordercy , to ich celem powinien by raczej kto z listy
najbardziej poszukiwany ch przez Rosj ludzi, a nie tak mao wana posta jak Litwinienko.
Fakty cznie, dzie przed spoy ciem trucizny przez Litwinienk ugowoj spotka si
z Bieriezowskim. ugowoj wiele razy mia dostp do Bieriezowskiego, Zakajewa, do wszy stkich
razem i z osobna. Skoro tak, to atwiej by oby mu dokona zamachu na o wiele waniejszy
cel18. Biorc pod uwag reguy mrocznego wiata, w ktry m si obracali, trudno odmwi
temu argumentowi pewnego sensu.
Putin stara si jak mg ignorowa rozwj wy padkw, ale rosy jscy polity cy zawzicie
prbowali wy ciszy komentarze, ktre niosy si po cay m wiecie. Wy kazy wali przy ty m
wiksz determinacj ni podczas samego ledztwa. Kiedy jednak odkry to lady polonu-210
w organizmie Kowtuna, prokurator generalny od razu wszcz dochodzenie w sprawie usiowania
zabjstwa tego agenta. Po miesicu ogosi, nie przedstawiajc adny ch dowodw ani niczego nie
wy janiajc, e mier Litwinienki by a w jaki sposb zwizana z niezakoczony m wci
ledztwem w sprawie Jukosu. Na konferencji prasowej w luty m 2007 roku Putin wy powiada si
lekcewaco o Litwinience jako polednim funkcjonariuszu sub ochrony granic, ktry zama
przy sig pastwow, a potem uciek z kraju. Wcale nie musia ucieka. Nie posiad adny ch
tajemnic. Wszy scy ju od dawna znali jego negaty wn opini o penionej subie i by y ch
pracodawcach, a od tamtej pory nie powiedzia nic nowego. Prawdziwy mi wrogami, ktrzy
szkodz Rosji, prezy dent nazwa raczej zbiegy ch oligarchw ukry wajcy ch si w Europie
Zachodniej albo na Bliskim Wschodzie. Oczy wicie mia na my li Niewzlina i Bieriezowskiego.
Posun si nawet do sugestii rwnie bezpodstawnej jak oskarenia pod jego adresem e to oni
maczali palce w zabjstwie Litwinienki. Ale szczerze mwic, nie wierz w teorie spiskowe.
Rosja jednak staa si podatny m gruntem dla spiskw urojony ch i rzeczy wisty ch a mier
Litwinienki, Politkowskiej i inny ch kcia si z usilny mi prbami wy woania wraenia, e epoka
Putina to okres postpu, stabilizacji i odrodzenia dumy narodowej po gwatowny ch,
chaoty czny ch przemianach zachodzcy ch w latach dziewidziesity ch. Wiele teorii spiskowy ch
miao zwizek z faktem, e zgodnie z prawem na hory zoncie majaczy ju koniec drugiej kadencji
Putina. Widziano w ty ch morderstwach prowokacj majc wy woa niepokoje spoeczne przed
wy borami w 2008 roku tak jak zabjstwo Heorhija Gongadzego na Ukrainie przy spieszy o
koniec rzdw Leonida Kuczmy . Inni upatry wali w nich akty wnoci mroczny ch si wewntrz
Rosji, bo zaleao im na utrzy maniu Putina u wadzy . Zgodnie z t logik oglne potpienie, ktre
spadoby na Putina za organizacj zamachu na opozy cjonist w Londy nie, miao go skoni do
zachowania urzdu prezy denta, eby w ten sposb chroni si przed postpowaniem karny m.

J eszcze przed bezproblemowy m zwy cistwem Putina w poprzednich wy borach prezy denckich

py tano go, czy zamierza wprowadzi poprawki do konsty tucji, ktre umoliwiy by mu starania
o trzeci kadencj19. Sam zainteresowany co jaki czas tumaczy , e nie ma zamiaru zmienia
konsty tucji, by w ten sposb znie ograniczenia zwizane z dugoci prezy dentury , a jednak od
czasu do czasu pojawiay si projekty ustaw zmierzajcy ch w ty m kierunku. Parlamenty
regionalne od Przy morza na Dalekim Wschodzie do Czeczenii zgaszay ch rozpisania
referendw w tej sprawie. Przewodniczcy parlamentu czeczeskiego Dukuwacha
Abdurachmanow w lad za Ramzanem Kady rowem deklarowa wierno wobec Putina,
twierdzc, e ten powinien sprawowa swj urzd jeszcze przez trzy lub cztery kadencje
a w miar moliwoci doy wotnio. O dugoci prezy dentury nie powinna decy dowa liczba
kadencji, lecz wiek i zdrowie twierdzi20. Wy starczy by jeden sy gna z Kremla, eby bez
problemu wprowadzi w y cie ktrkolwiek z inicjaty w przeduajcy ch rzdy Putina, on jednak
si sprzeciwia i odrzuca tego rodzaju propozy cje, chocia nikogo specjalnie nie zniechca do
ich zgaszania. Po raz pierwszy w dziejach Rosji istnia tam praworzdny , demokraty czny
mechanizm pokojowego przekazy wania wadzy , ale za spraw machinacji samego Putina trudno
by o sobie wy obrazi kogo innego na czele pastwa.
Putin twierdzi, e ju od pierwszego dnia urzdowania zastanawia si nad wy borem
potencjalnego nastpcy , ale podczas drugiej kadencji ta kwestia zacza zaprzta jego my li
oraz my li jego dworu w takim stopniu, jak przedtem Jelcy na, a take zdy skredy towanego na
Ukrainie Kuczmy . Przy zna si do tego w grudniu 2004 roku, gdy podczas konferencji prasowej
zapy tano go, jakie ma plany na przy szo i czy po przerwie bdzie si stara o ponowny wy br
na urzd prezy denta w 2012 roku. A dlaczego nie w dwa ty sice szesnasty m? zaartowa.
Unika wy rany ch deklaracji, zasaniajc si faszy w skromnoci, ale przy zna, e tak jak
kiedy Jelcy n, on te zacz ju my le o przeomowy ch wy borach w 2008 roku, o ktry ch
mwi zagadkowo jako o kry ty cznej chwili dla kraju.
Poszukiwanie spadkobiercy Putina nazwane kry ptonimem Operacja: Nastpca zaczo
si na dobre w listopadzie 2005 roku, kiedy Kreml ogosi, e Putin awansowa dwch spord
najbliszy ch wsppracownikw: Dmitrija Miedwiediewa, wwczas szefa kancelarii
prezy denckiej, i Siergieja Iwanowa, ministra obrony . Decy zj Putina Miedwiediew obj nowo
utworzony urzd pierwszego wicepremiera, a Iwanow zosta wicepremierem, jednoczenie
zachowujc tek ministra obrony . Podobnie jak Putin przed nominacj Jelcy na, ci dwaj polity cy
te nie startowali nigdy w adny ch wy borach, Iwanow wy dawa si jednak bardziej
prawdopodobny m kandy datem na prezy denta. By o trzy nacie lat starszy od Miedwiediewa
i osign stopie generalski w KGB. Miedwiediew za prawnik o wy gldzie szkolnego pry musa
by wspautorem podrcznika prawa i wy kada na Petersburskim Uniwersy tecie
Pastwowy m, zanim Putin cign go do Moskwy jako zaufanego podopiecznego. Prezy dent nie
wskaza wy ranie swojego fawory ta i przez kilka miesicy zdawao si, e obaj s
przy gotowy wani do nowej roli; czsto pokazy wano ich w wiatach fleszy , eby nada ich
wizerunkom blask, chocia obaj prowadzili kampani o jedy ny liczcy si gos gos Putina.
Obaj te odgry wali wan rol w rny ch inicjaty wach polity czny ch. Miedwiediew dy sponowa
budetem warty m pi miliardw dolarw na projekty pastwowe w takich dziedzinach jak
rolnictwo, budownictwo mieszkaniowe, edukacja i suba zdrowia; Iwanow zaj si
restruktury zacj wojska i utworzeniem do 2006 roku nowej komisji nadzorujcej zamwienia
publiczne dla armii. Zaczli si pojawia w wieczorny ch wiadomociach telewizja pokazy waa
obu o wiele czciej ni ich szefa, bezbarwnego premiera Michaia Fradkowa, ktry po roku
pracy wci nie potrafi odcisn trwaego pitna na y ciu polity czny m. W obliczu
narastajcy ch spekulacji i bez przerwy powtarzany ch py ta o polity czne ambicje Miedwiediew
i Iwanow stali si prawdziwy mi wirtuozami uchy lania si od odpowiedzi. Na dworze Putina nikt
nie omiela si prowadzi otwartej kampanii, nawet jeli mia wasne aspiracje. Czy nownicy
oddawali si za to intry gom.
Cho zdawao si, e Putin sprawuje cakowit kontrol polity czn na Kremlu, to za kulisami
toczy a si walka o to, kogo ostatecznie wy bierze na swego nastpc. By o to przeduenie zmaga
o wpy w na podzia majtku narodowego, co uskuteczniano na Kremlu przez cay okres drugiej
kadencji Putina21. Jak na kady m dworze, i tam zaarcie ry walizowano. Igorowi Sieczinowi,
ktrego wpy wy wzrosy po przejciu Rosnieftu, nie przy pad do gustu pomy s, by jeden z ty ch
dwch podwadny ch Putina zosta nastpny m prezy dentem. Sam widzia na ty m urzdzie
prokuratora generalnego Wadimira Ustinowa; odgry wa on wan rol w aferze Jukosu, a jego
sy n polubi crk Sieczina. Pechowo dla obu panw wiosn 2006 roku na biurko Putina trafi
podobno stenogram jednej z ich rozmw22. Nagra j w tajemnicy jeden z funkcjonariuszy
Federalnej Agencji Anty narkoty kowej, kierowanej w tamty ch czasach przez Wiktora
Czerkiesowa, pochodzcego z Petersburga koleg Putina z KGB. Na nagraniu sy cha, jak Sieczin
sugeruje, e Putin jest saby , a Ustinow dobrze sprawdziby si na jego miejscu. Mniejsza o to,
czy diagnoza ta by a zgodna ze stanem fakty czny m Ustinow nie kry si ze swoimi ambicjami,
prowadzi zebrania prokuratorw niczy m sam prezy dent, co wiadczy o o niebezpiecznej
pewnoci siebie23. Omielony doprowadzeniem do upadku Chodorkowskiego i pochlebn opini
Sieczina, w maju 2006 roku owiadczy , e wemie na wokand najgoniejsze sprawy
kry minalne z udziaem funkcjonariuszy pastwowy ch zdaniem niektry ch mia by w nie
zamieszany take Dmitrij Miedwiediew.
2 czerwca Putin zdy misjonowa Ustinowa. Zaskoczy t decy zj Rad Federacji, ktra wci
miaa decy dujcy gos podczas powoy wania i usuwania prokuratorw generalny ch, chocia nie
cieszy a si ju tak swobod jak za czasw Jelcy na. Jeszcze tego samego dnia Rada
przeprowadzia gosowanie i potwierdzia decy zj Putina, co pokazuje, jak bardzo na korzy
prezy denta zmienia si sy tuacja w cigu siedmiu lat, ktre miny od skandalu po odwoaniu
przez Jelcy na Jurija Skuratowa. Nie by o adnej dy skusji, a wniosek prezy denta przy jto
waciwie przez aklamacj, bo ty lko dwaj czonkowie wstrzy mali si od gosu. Siergiej Iwanow
twierdzi tajemniczo, e istnia dobry powd, eby odwoa Ustinowa, a Putin nie udzieli
adny ch publiczny ch wy janie. Nikt jeszcze nie rozumia, e to odwoanie by o pierwsz
zmarszczk na powierzchni zwiastujc polity czny wir. Wkrtce nastpiy morderstwa
Politkowskiej i Litwinienki. Walka o sched po Putinie toczy a si w skry toci; przy najmniej do
momentu, gdy w nastpny m roku rozpoczo si ledztwo w sprawie salonu meblowego Tri Kita
(Trzy Wielory by ). Wanie o tej sprawie pisa w swoich reportaach Jurij Szczekoczichin, gdy
nagle zmar w tajemniczy ch okolicznociach.

W sty czniu 2007 roku, w okresie najwikszej wrzawy medialnej towarzy szcej ledztwu
zwizanemu ze mierci Litwinienki, Putin wy sa Miedwiediewa do szwajcarskiego Davos na
doroczne spotkanie wiatowej elity biznesowej i polity cznej. Miedwiediew z gst grzy w
brzowy ch wosw i upodobaniem do pierwszy ch amery kaskich i bry ty jskich kapel
heavy metalowy ch zdawa si nieco nieporadny i sprawia wraenie agodniejszej wersji
rosy jskiego polity ka ni to, co ostatnio reprezentowa sob Putin. Wy sannik prezy denta skoczy
dopiero czterdzieci jeden lat, pochodzi z rodziny inteligenckiej bez adny ch udokumentowany ch
zwizkw ze subami bezpieczestwa. Dorasta w czasach, kiedy pierestrojka zakorzenia si ju
na dobre i by przedstawicielem pokolenia w mniejszy m stopniu hartowanego dowiadczeniami
komunizmu i zimnej wojny . Dziki uwielbieniu dla muzy ki Deep Purple lizn nawet troch
angielskiego. W swoim wy stpieniu otwierajcy m szczy t w Davos zapewnia suchaczy , e
Gazprom nie jest ty ranem, ktry znca si nad sabszy mi mwi to ty dzie po wstrzy maniu
dostaw gazu dla Biaorusi. Przekony wa, e Rosji najbardziej zaley na ty m, eby by godny m
zaufania partnerem handlowy m i inwesty cy jny m, jakby zapomnia o roli Kremla w usuniciu
z ry nku takich inwestorw jak Roy al Dutch Shell. Polemizowa nawet z okreleniem sterowana
demokracja, spopulary zowany m przez Wadisawa Surkowa, doradc polity cznego Putina.
Powiedzia, e demokracja nie potrzebuje adny ch przy miotnikw, i wy razi przekonanie, e
Rosja z pewnoci jest krajem demokraty czny m. Nie zamierzamy nikogo zmusza, eby
pokocha Rosj, ale nie pozwolimy , by j krzy wdzi brzmiay jego sowa. Zrobimy wszy stko,
by zdoby szacunek zarwno dla naszy ch oby wateli, jak i dla caego kraju, i to nie za pomoc
siy , lecz dziki naszej postawie i osigniciom. Po wy stpie na forum midzy narodowy m
renoma Miedwiediewa znacznie wzrosa szczy t w Davos by dla kadego polity ka z aspiracjami
ry tuaem przejcia i od tej pory wy dawao si, e to on wy sun si na prowadzenie
w wy cigu o sukcesj po Putinie.
Sposb, w jaki Miedwiediew broni Rosji, nie rni si fundamentalnie od tego, co mwi
Putin, ale ton przy szego prezy denta Rosji przekona uczestnikw szczy tu, e maj przed sob
innego rodzaju przy wdc. Jednak niecae dwa ty godnie pniej podczas innego forum Putin
wy ranie zaznaczy , e zamierza obra o wiele twardszy kurs wobec swoich kry ty kw na
Zachodzie, a szczeglnie w Stanach Zjednoczony ch. Zgiek w mediach po mierci Politkowskiej
i Litwinienki podsy ci jego zo, ale kropl, ktra przelaa czar gory czy i skonia go do zabrania
gosu, by a decy zja prezy denta Busha, by podj rozmowy w sprawie rozmieszczenia baz
amery kaskiej obrony przeciwrakietowej w Polsce i Republice Czeskiej. Putin uznawa, e oba te
pastwa nale do tej samej kategorii. Wczeniej Putin stanowczo sprzeciwia si podjtej przez
Busha decy zji o odejciu od postanowie traktatu koczcego zimn wojn, ktry zakazy wa
pastwom budowania sy stemw anty rakietowy ch, ale w obliczu stara o zawizanie nowy ch,
bardziej konstrukty wny ch stosunkw midzy USA a Rosj w kocu nieco zmik. Zamiast jednak
zacieni relacje, oba pastwa jeszcze bardziej si od siebie oddaliy . Teraz Stany Zjednoczone
chciay zbudowa przy rosy jskich granicach stacje radarowe i sy stem przechwy ty wania
pociskw rakietowy ch. Zdaniem Putina i jego dowdztwa wojskowego tarcza anty rakietowa
miaa by broni wy mierzon w rosy jski arsena nuklearny , jedy n pozostao po Zwizku
Radzieckim, ktra pozwalaa Rosji zachowa status mocarstwa. Dosy tego! przekony wa
ostro podwadny ch24.
 Postanowi wy razi swoje niezadowolenie w luty m 2007 roku na forum nazy wany m czsto
Davos midzy narodowej obronnoci: na dorocznej Monachijskiej Konferencji Polity ki
Bezpieczestwa. Po wy goszonej przez kanclerz Angel Merkel mowie inauguracy jnej Putin
wszed na mwnic i bez ogrdek uprzedzi, co si zaraz wy darzy . Formua tej konferencji
pozwala na rozmow bez nadmiernej uprzejmoci i uy wania okrgy ch, adny ch, ale pusty ch
frazesw dy plomaty czny ch. Mog zatem powiedzie otwarcie, co sdz o problemach
bezpieczestwa midzy narodowego. Prosz z gry o wy baczenie, jeeli moje uwagi zostan
odebrane przez naszy ch kolegw jako nadmiernie polemiczne, ostre albo nieprecy zy jne. Bd co
bd to ty lko konferencja25. P artem, p serio wy razi nadziej, e przewodniczcy
konferencji nie wy czy mu mikrofonu. Rozleg si niepewny aplauz. Siedzca w pierwszy m
rzdzie Merkel zmusia si do umiechu.
Putin mwi dalej, tumaczc, e zimna wojna si skoczy a, ale zostao po niej duo ostrej
amunicji, jeeli mona si tak wy razi. Mia na my li stereoty py ideologiczne, podwjne
standardy i inne zjawiska ty powe dla filozofii zimnowojennej. Rozpad Zwizku Radzieckiego
oznacza koniec dawnego podziau geopolity cznego, ale jednobiegunowa wadza doprowadzia
do nowy ch podziaw, wy woaa nowe zagroenia i zasiaa chaos na wiecie. To wiat z jedny m
orodkiem wadzy , jedny m zwierzchnikiem. Zamiast osabi napicia, unilateralne, czsto
bezprawne akcje doprowadziy do wy buchu nowy ch wojen i pocigny za sob jeszcze wicej
ofiar. O wiele wicej powtrzy . O wiele wicej.
W dzisiejszy ch czasach jestemy wiadkami niemal nieograniczonego wy korzy stania siy
siy militarnej w relacjach midzy narodowy ch; siy , ktra spy cha wiat w otcha
nieustanny ch konfliktw. W zwizku z ty m brakuje nam sposobu na cakowite, wszechstronne ich
rozwizanie. Znalezienie polity cznego kompromisu take staje si niemoliwe. Obserwujemy
coraz silniejsze przejawy lekcewaenia podstawowy ch zasad prawa midzy narodowego.
Niezalene normy prawne coraz bardziej za w gruncie rzeczy przy pominaj sy stem prawny
ty lko jednego pastwa. Gdy by kto z uczestnikw konferencji wci nie rozumia, o kim mowa,
Putin wy ranie wskaza na Stany Zjednoczone, ktre w kady moliwy sposb mieszaj si do
spraw wy kraczajcy ch poza granice USA. Wida to w polity ce gospodarczej, dy plomaty cznej,
kulturalnej i edukacy jnej tego pastwa, narzucanej inny m krajom. Komu si to podoba?.
Merkel patrzy a na niego z kamienn twarz, tak jak czonkowie delegacji amery kaskiej
siedzcy po jej lewej stronie; by wrd nich Robert Gates, nowy sekretarz obrony
w administracji Busha, i dwaj senatorowie John McCain i Joe Lieberman26, stali by walcy tej
konferencji. Prezy dent Ukrainy Wiktor Juszczenko, ktrego Putin tak zdecy dowanie zwalcza
podczas wy borw, zaj miejsce po prawej stronie Merkel. Przemowa Putina trwaa trzy dzieci
dwie minuty . By o to publiczne potpienie dziaa Zachodu, obejmujce obszerny katalog skarg
i zaale, od traktatw doty czcy ch kontroli produkcji broni przez rozszerzenie NATO i rozwj
sy stemw obrony przeciwrakietowej a do zbroje w przestrzeni kosmicznej a wszy stkiemu
winne by o jego zdaniem niekontrolowane denie jednego supermocarstwa do dominacji na
wiecie na swoich wasny ch zasadach. Inne insty tucje midzy narodowe musiay ulega jego
daniom. Negocjacje majce doprowadzi do przy jcia Rosji do wiatowej Organizacji
Handlu skomplikoway si z powodu niezwizanego z t kwesti wy mogu wikszej wolnoci
sowa. Organizacja Bezpieczestwa i Wsppracy w Europie, ktra kry ty kowaa sposb
przeprowadzania wy borw powszechny ch pod rzdami Putina, zostaa nazwana przez niego
prostackim narzdziem ingerencji w wewntrze sprawy inny ch pastw. W hotelu reakcje
wahay si midzy osupieniem a wciekoci. Nastpnego dnia Amery kanie odpowiedzieli na
zarzuty . Gates broni dziaa Stanw Zjednoczony ch. Uprzejmie upomina Putina, mwic, e
sam by agentem wy wiadu i dy rektorem CIA, ale twierdzi, e zmienia si przez ten czas, ktry
upy n od 1989 roku, czego nie mona chy ba powiedzie o prezy dencie Rosji. Wy starczy a
nam jedna zimna wojna skomentowa.
To wy stpienie Putina stao si kamieniem milowy m w relacjach Rosji z Zachodem. Wiele
osb porwny wao je do przemowy Winstona Churchilla w 1946 roku, kiedy to bry ty jski
przy wdca wprowadzi do sownikw pojcie elazna kurty na. Putin, zapewne zgodnie ze swoj
intencj, wy korzy sta dajcy si wy czu na wiecie gniew i obawy wy woane dziaaniami
Stanw Zjednoczony ch pod rzdami Georgea Busha: wizieniem w Guantnamo,
przetrzy my waniem jecw w tajny ch bazach, torturowaniem podejrzany ch o terrory zm, wojn
w Iraku. Putinowi wiele zarzucano ograniczanie swobd w swoim kraju, okruciestwo wobec
Czeczenii i inny ch regionw, a nawet otrucie Litwinienki ale wielu ludzi na wiecie, rwnie
w Europie i w Amery ce, zgadzao si z jego ocen sy tuacji i otwarcie wy raao poparcie dla
Rosji i jej przy wdcy , ktry chcia i potrafi postawi si nieokieznanej potdze Stanw
Zjednoczony ch. Rosja to nie Wenezuela, Iran ani inny kraj, wic jej anty amery kaskich
wy powiedzi nie mona by o po prostu zignorowa jak pokrzy kiwa saby ch i mao znaczcy ch
wrogw. Niemiecki dziennik Sddeutsche Zeitung napisa po przemwieniu Putina, e warto
pamita o jego przestrodze: Matk wszy stkich poraek jest protekcjonalne traktowanie
przegrany ch zimnej wojny przez jej zwy cizcw27.
Putin nie zatrzasn jednak kompletnie drzwi do wsppracy z Amery k mia w zanadrzu
jeszcze jeden miay gambit polegajcy na propozy cji stworzenia wsplnej tarczy
anty rakietowej ze Stanami Zjednoczony mi ale w ostatnim, sidmy m roku jego prezy dentury
wzmocniona duy mi zy skami ze sprzeday ropy naftowej i gazu Rosja odzy skaa pozy cj na
arenie midzy narodowej. Miedwiediew powiedzia to samo w Davos, ale uy polubownego tonu,
ktry teraz, ledwie dwa ty godnie pniej, zdawa si oznak saboci. Putin wy znaczy nowy
kierunek rosy jskiej polity ki midzy narodowej, o wiele mniej pojednawczej, a nawet wrogiej
przede wszy stkim wobec Stanw Zjednoczony ch, ale po mierci Litwinienki rwnie Wielkiej
Bry tanii. Z Monachium polecia do Arabii Saudy jskiej niegdy zaciekle walczcej ze
Zwizkiem Radzieckim a potem do Kataru, szukajc moliwoci rozwoju rosy jskiego przemy su
energety cznego i ry nkw zby tu gazu we wsppracy z OPEC. W podry towarzy szy mu
Siergiej Iwanow, ktrego military sty czne pogldy by y blisze retory ce Putina ni postawa
Miedwiediewa. Debiut tego drugiego w Davos zosta ciepo przy jty przez te same elity
midzy narodowe, ktre Putin zgani w Monachium. Uwaano go za fawory ta nieoficjalnego
wy cigu po wadz w nadchodzcy ch wy borach prezy denckich, ale ty dzie pniej, gdy
urzdujcy prezy dent wrci do Moskwy , to Iwanow zosta awansowany . Odtd by o dwch
pierwszy ch wicepremierw, Iwanow za zdawa si lepiej pasowa do obecnego nastroju Putina.
Jeremiada Putina w Monachium odbia si szerokim echem take w rosy jskim wojsku
i subach bezpieczestwa, wy woujc fal pogrek i wrogich gestw nie ty lko wobec Stanw
Zjednoczony ch, ale i Europy . Dowdca rosy jskich Wojsk Rakietowy ch Strategicznego
Przeznaczenia ostrzeg, e skieruje wy rzutnie nuklearne na Polsk i Czechy , jeeli te pastwa
rozmieszcz amery kaskie instalacje wojskowe na swoim tery torium. W kwietniu Putin ogosi, e
Rosja te przestaje przestrzega postanowienia traktatu o konwencjonalny ch siach zbrojny ch
w Europie, wy negocjowanego na kocu zimnej wojny paktu ograniczajcego liczb pojazdw
opancerzony ch, arty lerii i samolotw bojowy ch rozlokowany ch na konty nencie. Przemy lane
wy stpienie Putina w Monachium podziaao jak sy gna na nard, ktry podziela jego poczucie
zdrady i osaczenia; wy zwolio furi skierowan przeciwko obcokrajowcom, nawet dy plomatom.
W kwietniu 2007 roku, kiedy Estonia usuna z parku w centrum Tallina radziecki pomnik wojenny
i przeniosa go w inne miejsce, sie komputerowa w ty m kraju zostaa sparaliowana przez fal
cy beratakw. Kiedy estoskie wadze prboway ustali sprawcw, okazao si, e tropy wiod do
komputerw w Rosji, jeden adres IP wskazy wa nawet na kogo z administracji prezy denta28.
Zjawisko to nazwano cy berwojn ukradkiem wy powiedziaa j coraz bardziej buczuczna
Rosja, ktra przestaa ju respektowa niepodlego ssiednich krajw czy li uy waa takich
samy ch metod, o jakie Putin oskara Stany Zjednoczone.
Na tery torium Rosji Nasi modzieowa bojwka stworzona i wspierana przez Kreml
zorganizowali demonstracj pod ambasad Estonii. Pracownicy ochrony estoskiej ambasador
Mariny Kaljurand musieli uy gazu pieprzowego, eby wy mkn si demonstrantom, kiedy ci
rzucili si na ni po konferencji prasowej zwoanej, eby zmniejszy napicie wy woane histori
z pomnikiem. Tum zaatakowa jej samochd, kiedy opuci parking to samo spotkao
szwedzkiego ambasadora, ktry prbowa wjecha z wizy t na teren ambasady Estonii. Zwy kle
bardzo gorliwa milicja przy mkna oko na te naruszenia protokou dy plomaty cznego. Putin za nie
przestawa publicznie kry ty kowa amery kaskiej hegemonii; 9 maja, podczas obchodw Dnia
Zwy cistwa na placu Czerwony m, przy rwna Stany Zjednoczone do III Rzeszy , mwic, e
tak samo gardz ludzkim y ciem i pragn narzuci wiatu swj dy ktat. Stabilne podstawy
stosunkw midzy narodowy ch i architektura bezpieczestwa skonstruowana po zimnej wojnie
w epoce, ktra wry a pokj caemu konty nentowi zaczy si rozpada w atmosferze
wzajemny ch oskare.
Wanie w ty m okresie ledztwo Koronnej Suby Prokuratorskiej w Wielkiej Bry tanii
w sprawie mierci Aleksandra Litwinienki osigno punkt kry ty czny . W maju 2007 roku
oskary ciel publiczny ogosi, e istniej wy starczajce podstawy , by zarzuci morderstwo
Andriejowi ugowojowi. Nie ujawniono dowodw, ale Anglicy doszli do wniosku, e ty lko Kreml
mg zatwierdzi tak bezceremonialn i ry zy kown operacj. Rosja odmwia rozpatrzenia
wniosku Wielkiej Bry tanii o ekstrady cj ugowoja. Tumaczy a t decy zj arty kuem konsty tucji
zakazujcy m ekstrady cji oby wateli rosy jskich oraz hipokry zj Anglikw, regularnie
odrzucajcy ch wnioski Rosji o wy danie Bory sa Bieriezowskiego rosy jskiemu wy miarowi
sprawiedliwoci. W kwietniu Bieriezowski zwierzy si dziennikowi Guardian, e akty wnie
finansuje dziaania majce wznieci w Rosji now rewolucj elit polity czny ch i biznesowy ch,
ktre jego zdaniem by y jedy n nadziej na zmiany , czego nie mona powiedzie
o nadchodzcy ch wy borach nastpcy Putina. Zmiana tego reimu za pomoc demokraty czny ch
rodkw jest niemoliwa stwierdzi w wy wiadzie. Bez uy cia siy i wy wierania presji nie
dojdzie do adnej zmiany 29. Kreml uzna, e pogrki Bieriezowskiego naruszaj nowe prawo
doty czce zwalczania ekstremizmu, i ponownie wy stosowa danie ekstrady cji. ugowoj
uprawia bazenad przed mediami, wy miewajc oskarenia pod jego adresem i samemu
zarzucajc MI6 (bry ty jskiej subie wy wiadu zagranicznego, ktra prbowaa go zwerbowa),
hiszpaskiej odnodze mafii rosy jskiej (prawdopodobnie w odwecie za spotkanie Litwinienki
z tamtejszy mi wadzami) i samemu Bieriezowskiemu morderstwo czowieka, ktrego ten ostatni
wspiera kiedy finansowo. ugowoj powiedzia, e zosta napromieniowany polonem-210, eby
wy woa w ten sposb skandal polity czny 30.
Ten spektakl wzmg powszechne w Rosji podejrzenia, e morderstwo Litwinienki, a take
Politkowskiej i inny ch, to cz skomplikowanego spisku majcego wy mc na Rosji zmian
polity czn. Nie by o ty lko wiadomo, czy spiskowcy przeby wali w Rosji, czy za granic i czy
chodzio im o utrzy manie Putina u wadzy , czy te o obalenie jego rzdw. W czerwcu, dwa dni
po wy daleniu z Wielkiej Bry tanii czterech dy plomatw w odwecie za odmow ekstrady cji
ugowoja z Rosji, angielska policja zatrzy maa tajemniczego Rosjanina, ktry przy by do
Londy nu z faszy wy mi dokumentami. Ze wzgldu na podejrzenia, e zamierza dokona zamachu
na Bieriezowskiego, rwnie on zosta wy dalony z kraju31. W lipcu my liwce Krlewskich Si
Powietrzny ch zostay zmuszone do przechwy cenia rosy jskich strategiczny ch bombowcw Tu-95;
samoloty naruszy y bry ty jsk przestrze powietrzn, tak jak robiy to za czasw ZSRR i zimnej
wojny . Mona by o odnie wraenie, e wielki niedwied, ktry m by niegdy Zwizek
Radziecki, zbudzi si po dwudziestu latach hibernacji.
 ROZDZIA 18

KOPOTLIWY ROK 2008

W lipcu 2007 roku Putin odwiedzi niewielk Gwatemal, gdzie mia do wy konania osobist
misj zamierza sprawi, by wiat zapomnia o incy dencie z lat osiemdziesity ch XX wieku,
kiedy Zwizek Radziecki zorganizowa letnie igrzy ska olimpijskie w Moskwie, a wikszo krajw
zachodnich zbojkotowaa je w akcie protestu przeciwko inwazji na Afganistan. Organizacja
olimpiady w Rosji staa si dla Putina obsesj ju w latach dziewidziesity ch, gdy mimo
nieprawdopodobny ch trudnoci Sobczak zgosi kandy datur Petersburga na gospodarza tej
imprezy . Jako akty wny mionik sportu i ty zny fizy cznej, zapalony judoka, narciarz i py wak
Putin uwielbia olimpiad; jako przy wdca uwaa, e jej organizacja przy wrci Rosji nalene
jej miejsce na arenie midzy narodowej. W 2001 roku, niedugo po objciu prezy dentury ,
pojecha na narty do St. Anton am Arlberg w Austrii. Towarzy szy li mu Wadimir Potanin,
oligarcha z czasw Jelcy na, oraz Bory s Niemcow, liberalny polity k, ktry pocztkowo popiera
Putina. Patrzc na kurorty rozsiane w Alpach, Putin narzeka, e w Rosji nie ma ani jednego.
Chc zbudowa u nas jedno takie miejsce na europejsk miar zwierzy si kolegom1.
Posuszni Putinowi oligarchowie, starzy i nowi, spenili marzenie prezy denta. W sty czniu 2006
roku Bank Rossija Jurija Kowalczuka uruchomi kurort narciarski Igora, osiemdziesit pi
kilometrw na pnoc od Petersburga, blisko autostrady prowadzcej do daczy na osiedlu Oziero,
ktr Kowalczuk dzieli z Putinem. By o tam siedem tras, ale na adnej z nich rnica poziomw
midzy startem a met nie przekraczaa stu dwudziestu metrw. Potanin (jego holding Interros
kontrolowa giganta hutniczego Norilsk Nickel i zapewnia mu miejsce na szczy cie listy rosy jskich
miliarderw) przy gotowa szkic o wiele ambitniejszego projektu pod nazw Roza Chutor
w masy wie grujcy m nad czarnomorskim kurortem Soczi. Regularnie wy poczy wajcy
w prezy denckim orodku w Soczi Putin pojecha do tego dalekiego od wszelkiej cy wilizacji
miejsca nad wy mar grsk wiosk Krasnaja Polana i w ten sposb narodzia si legenda.
Przy jecha, a tu by a ty lko ta droga powiedzia Anatolij Pachomow, pniejszy mer Soczi,
wskazujc na zaniedban, dziuraw szos wijc si wzdu rzeki Mzy mty . Prezy dent popatrzy
i powiedzia: To pikno, to cae bogactwo Krasnej Polany powinno by wasnoci wszy stkich
ludzi2.
Dla Putina te projekty nie stanowiy inwesty cji w czy sto biznesowy m sensie. Prawd mwic,
ich opacalno moga budzi wtpliwoci. Wy nikay raczej z patrioty czny ch pobudek i miay
suy wy szemu dobru publicznemu wierzy , e najlepiej wie, co jest dobre dla spoeczestwa,
i sam o ty m decy dowa. Wkrtce Gazprom, pod cisy m nadzorem Putina, zacz budow
podobnego orodka w dolinie ssiadujcej z Roza Chutor. Te dwa projekty stay si podstaw
nowy ch stara o organizacj igrzy sk. Putin lecia do Gwatemali wanie po to, eby przedstawi
Midzy narodowemu Komitetowi Olimpijskiemu ofert Rosji jako gospodarza igrzy sk.
Rosy jski Komitet Olimpijski zgosi kandy datur Soczi w 2005 roku, ale pomimo
hagiograficzny ch wspomnie Pachomowa Putin nie by autorem tego pomy su. Poda ciek
od kilkudziesiciu lat wy znaczan przez ambicje przy wdcw kraju. Po olimpiadzie w Moskwie
podstarzali funkcjonariusze politbiura ju zaczli debatowa o organizacji igrzy sk zimowy ch
i oceniali pod ty m ktem rne lokalizacje w Zwizku Radzieckim. Musieli si jednak poegna
z ty m marzeniem, bo w latach osiemdziesity ch nastpia seria szy bkich zmian na stanowisku
pierwszego sekretarza, co zakoczy o si obietnic transformacji i wstrzsem polity czny m
wy woany m przez pierestrojk3. Trzy miasta, ktre brano pod uwag Ama-Ata
w Kazachstanie, Bakuriani w Gruzji i Tsaghkadzor w Armenii znalazy si nawet poza
granicami Rosji. Zostao ty lko Soczi. Od czasw Stalina by to ulubiony nadmorski kurort
wy poczy nkowy Rosjan, ale brakowao tam nowoczesnej infrastruktury potrzebnej do
przeprowadzenia olimpiady przede wszy stkim funkcjonujcy ch stokw narciarskich. W 1995
roku podczas nieobliczalnej prezy dentury Jelcy na Rosjanie wy razili zainteresowanie organizacj
olimpiady zimowej w 2002 roku, ale nikt nie potraktowa powanie tej kandy datury . Sprbowali
jeszcze raz w 2005 roku ty m razem jako potencjalni gospodarze olimpiady letniej. Moskwa
ry walizowaa z Nowy m Jorkiem, Madry tem, Pary em i Londy nem o prawo organizacji letnich
igrzy sk w 2012 roku i w gosowaniu zaja ostatnie miejsce. Midzy narodowy Komitet Olimpijski
mia powane wtpliwoci, czy Rosja jest w stanie przy gotowa tak imprez w swojej stolicy .
Czy to moliwe, eby dwa lata pniej Soczi, podupadajcy kurort bez adnej infrastruktury
olimpijskiej, by gotowy goci olimpiad zimow w 2014 roku?
Soczi stano w szranki z Salzburgiem w Austrii i Pjongczangiem w Korei Poudniowej,
fawory tem decy dujcego gosowania, ktry przegra o wos ostatnim razem. Mao kto dawa
Soczi szans.

S to dziewitnaste posiedzenie Midzy narodowego Komitetu Olimpijskiego odby o si w hotelu

Westin Camino Real w centrum Gwatemali, stolicy kraju. Putin intensy wnie przy gotowy wa si
do tego spotkania. Kilka razy przewiczy przemow, ktr jako pierwszy z kandy datw mia
wy gosi rano przed komisj; uy wa nieco nienaturalnego sty lu, mia wy rany akcent, ale mwi
niemal perfekcy jn angielszczy zn. Wioska olimpijska w Soczi bdzie wiatowej klasy centrum
sportw zimowy ch w Rosji zacz, dajc jednoczenie do zrozumienia, e dokadnie zapozna
si z opini politbiura z lat osiemdziesity ch i pojmuje konsekwencje rozpadu ZSRR. Warto
zauway , e po rozpadzie Zwizku Radzieckiego Rosja stracia wszy stkie znajdujce si
w grach obiekty sportowe. Nie do wiary , prawda? W jego gosie pobrzmiewao zdziwienie,
a nawet rozgory czenie z powodu tej dziejowej niesprawiedliwoci. Zwrci uwag na niety pow
lokalizacj Soczi nad Morzem Czarny m, nad ktry m wznosz si szczy ty Kaukazu. Na wy brzeu
mona si cieszy ciep wiosenn pogod, a ty mczasem w grach trwa zima. Obieca
zainwestowa dwanacie miliardw w budow obiektw oszaamiajc kwot, wy sz ni to, co
Vancouver zamierzao wy da w 2010 roku. Gwarantowa bezpieczne, przy jemne
i niezapomniane przey cia, a nawet pozwoli sobie na art, e rozaduje chroniczne korki na
ulicach miasta. Zakoczy potokiem bardzo formalny ch zwrotw po francusku, w ktry ch
podzikowa komitetowi za rozpatrzenie wniosku.
Potem opuci hotel. Rzuci na szal cay swj autory tet i autory tet Rosji ale nie zosta na
gosowaniu, zupenie jakby przeczuwa niepomy lny wy nik i wola unikn wsty du, widzc, jak
swj sukces wituj delegacje z Salzburga lub Pjongczangu. Wsiad zatem na pokad samolotu
prezy denckiego i ruszy w dug podr powrotn do Moskwy .
W ty m okresie ju niemal na cay m Zachodzie mwio si le o Putinie, a jednak jego
sprzeciw wobec despoty cznej Amery ki oraz fakt, e nie my li si co do rozlewu krwi w Iraku
zdoby y mu powcigliwy podziw w pewny ch czciach wiata. Niektrzy sdz, e te emocje
odegray swoj rol podczas gosowania; odby o si ono, kiedy Putin przelaty wa nad
Atlanty kiem4. W pierwszej turze Soczi zajo drugie miejsce, zdoby wajc trzy dzieci cztery
gosy przy trzy dziestu szeciu dla Pjongczangu; Salzburg dosta ich ty lko dwadziecia pi i odpad
z ry walizacji. W drugiej turze jednak Soczi przejo wicej gosw od Salzburga i zy skao
przewag czterech gosw nad Pjongczangiem. Rosja wy graa; Putin wy gra. By miy
wy jani po gosowaniu Jean-Claude Killy , pochodzcy z Francji narciarski czempion i czonek
komitetu olimpijskiego. Mwi po francusku, chocia nigdy nie mwi po francusku. Mwi po
angielsku, chocia nigdy nie mwi po angielsku. Te cztery gosy przewagi moe tumaczy jego
chary zma5.
Wicepremier Aleksander ukow, ktry zosta w Gwatemali, zatelefonowa do przeby wajcego
na pokadzie samolotu Putina, eby poinformowa go o decy zji komitetu. Prezy dent Rosji za
skontaktowa si z przewodniczcy m Midzy narodowego Komitetu Olimpijskiego Jakiem
Roggeem i podzikowa mu za obiekty wn decy zj. Po triumfalny m powrocie z Gwatemali
popularno Putina osigna nowy puap. Kiedy wy siad z samolotu, w salonie VIP na
moskiewskim lotnisku Wnukowo czeka na niego tum dziennikarzy . To bez wtpienia wiadczy
o wy sokiej ocenie osigni naszego kraju powiedzia Putin. Ty lko w kraju desperacko
potrzebujcy m akceptacji wy br na gospodarza olimpiady mg zosta przy jty w tak przesadny
sposb. Rosja podniosa si z kolan! owiadczy w Gwatemali German Gref.

T y mczasem przez cae lato i jesie personel Kremla y w cigy m strachu, e bez Putina

Rosja znowu moe si stoczy . Niepewno drczy a elity polity czne i ekonomiczne, bo nagle
zday sobie spraw, e chocia Putin nigdy nie mia wikszej wadzy , to wkrtce odejdzie.
W kocu dotary do nich zapewnienia prezy denta, e nie zmieni konsty tucji, eby zapewni sobie
trzeci kadencj. Establishment musia pogodzi si z nieweso prawd, e nie by y to jedy nie
uniki wy nikajce z faszy wej skromnoci. Putin sam sobie zawdzicza, e znalaz si w ty m
trudny m pooeniu: chcia pozosta wierny literze prawa i doprowadzi do bezkonfliktowego
przekazania wadzy , a jednoczenie by zdeterminowany , by nowy m prezy dentem zosta
czowiek, ktrego ty lko on bdzie mg kontrolowa. To strategia charaktery sty czna dla rzdw
autory tarny ch, ale Putin prbowa znale dla niej przy najmniej cie prawnego uzasadnienia,
bojc si, e powtrka rewolucji w dowolny m kolorze podegaliby do niej oczy wicie jego
przeciwnicy z zagranicy mogaby zniszczy sy stem budowany przez niego cierpliwie od
niemal omiu lat.
Siergiej Iwanow nadal zdawa si fawory tem nieoficjalnej kampanii prezy denckiej, ale
Miedwiediew depta mu po pitach, a Putin od czasu do czasu kokietowa obu, robic aluzje, e
ma na oku take inny ch kandy datw: na przy kad swojego starego przy jaciela Wadimira
Jakunina z Kolei Rosy jskich albo, dla urozmaicenia sceny polity cznej, gubernator Petersburga
Walentin Matwijenk. Nikt nie mia przy zna si wprost do ambicji prezy denckich, a zatem do
chci odebrania Putinowi przy wilejw. Iwanow jednak zwoa po cichu grup doradcw, eby
przy gotowali strategi polity czn6, a Miedwiediew dalej pracowa przy projektach
pastwowy ch, ktre umoliwiay mu penienie eksponowanej roli publicznej. Obaj zgromadzili
nieformalny krg zwolennikw i przeciwnikw w czasie wielu narad wrd czonkw rzdu, ale
u schy ku lata Putin wci wstrzy my wa si ze wskazaniem, na kogo postawi. Nie zaleao mu na
popiechu; namaszczony nastpca mg odwrci od niego uwag, sprawi, e on sam staby si
automaty cznie odchodzcy m prezy dentem sprawujcy m zaledwie ty tularny urzd, co by o nie
ty lko nie do pomy lenia, ale i niedopuszczalne. Z powodu tej niepewnoci administracja na
wszy stkich szczeblach by a sparaliowana. Nikt nie chcia podejmowa decy zji, ktry ch skutki
by y by odczuwalne ju po zakoczeniu prezy dentury Putina albo mogy wpy n na jego
sy tuacj pod rzdami nowego przy wdcy 7. Niepewno prowadzia te do niebezpieczny ch
napi, a te w niezby t adny m sty lu przenosiy si na spoeczestwo.
12 wrzenia Putin jeszcze bardziej podsy ci spekulacje, unoszc kurty n przed ostatnim aktem
spektaklu w teatrze sterowanej demokracji. Michai Fradkow, lojalny , sprawny premier
piastujcy urzd od 2004 roku, wszed do gabinetu Putina na Kremlu i w obecnoci kamer
telewizy jny ch niespodziewanie zoy rezy gnacj. Rozumiem obecnie zachodzce procesy
polity czne i chc, eby mia pan zupenie woln rk podczas podejmowania decy zji rzek.
Nie brzmia jak czowiek kierujcy si altruisty czny mi pobudkami, lecz jak aktor, ktry
niedostatecznie wy uczy si swej roli. Zdawa si zmartwiony i przy gnbiony . Putin
przy najmniej stara si gra taktownego i zafrasowanego. Moe ma pan racj odpar po
chwili namy su i podzikowa premierowi za wspprac, chocia wy tkn mu te popenione
bdy . Powiedzia, e to bardzo wane, by si zastanowi, w jaki sposb nowy premier wpy nie
na sy tuacj polity czn przed wy borami parlamentarny mi w grudniu i prezy denckimi w marcu.
Kilka godzin pniej ogosi jeszcze bardziej zaskakujc decy zj o nominacji nowego premiera.
Nastpc Fradkowa zosta Wiktor Zubkow.
Nikt spoza Kremla i niewiele osb z krgu Putina rozumiao moty wy tego wy boru. Nawet
Siergiej Iwanow nie wiedzia, co si zdarzy 8. Jeeli prezy dent poda ladem Jelcy na, ktry
wy znaczy swojego nastpc, wskazujc go w dniu rozpoczcia oficjalnej kampanii, to wy bra
czowieka pozostajcego do tej pory skutecznie w cieniu. Zubkow urodzi si podczas pierwszy ch
miesicy Wielkiej Wojny Ojczy nianej i pochodzi z kadry funkcjonariuszy , ktrzy nawizali
relacje z Putinem ju w latach dziewidziesity ch w Petersburgu. Po skandalu zim 1991 roku
wok umw doty czcy ch wy miany barterowej surowcw za y wno Zubkow, by y dy rektor
pastwowego gospodarstwa rolnego, pomg Putinowi, uy wajc swoich wpy ww wrd
rolnikw w regionie, eby przy wrci dostawy produktw do cierpicego gd miasta9. Zosta
jedny m z najbardziej zaufany ch wsppracownikw Putina; obj kontrol nad miejskim
urzdem podatkowy m, a potem, w latach dziewidziesity ch, pisa z Putinem i Igorem
Sieczinem prace naukowe w Insty tucie Grniczy m. Pojecha z Putinem do Moskwy , gdzie przez
siedem lat po cichu szefowa nowo powstaej Federalnej Subie Monitoringu Finansowego
agencji, dziki ktrej obaj z Putinem mieli wy czny dostp do informacji o przepy wach
finansowy ch wszy stkich przedsibiorstw w kraju. By a to bezcenna wiedza; pozwalaa zdoby
lojalno, a zatem utrzy ma pewn rwnowag midzy ry walizujcy mi ze sob i majcy mi
czsto bliskie zwizki z insty tucjami pastwa imperiami finansowy mi. Chciaby m podkreli, e
Wiktor Zubkow ani razu nie naduy mojego zaufania tumaczy pniej Putin10. Po ogoszeniu
nominacji Putin polecia z wizy t do Czuwaszji i obwodu biegorodzkiego, eby zobaczy , jak
pastwowe projekty Miedwiediewa oy wiaj rolnictwo w kraju. Elity polity czne musiay si
w samotnoci gowi nad znaczeniem tego niespodziewanego zagrania. Czy Putin w ten sposb
odrzuci Miedwiediewa, czy moe jednak Iwanowa? Na pewno chcia zasy gnalizowa, e ta
kwestia jest wci otwarta. 14 wrzenia oznajmi, e ma co najmniej picioro powany ch
kandy datw na prezy denta, ale nie zdradzi adny ch nazwisk11.
N ominacja Zubkowa, by skawicznie zatwierdzona przez Dum dwa dni pniej, nie uspokoia

zakulisowy ch walk o wadz, ktre toczy y si przez cay rok rozterek Putina. Te zmagania, zwane
wojn klanw, niespodziewanie wy szy na jaw 2 padziernika, kiedy oddzia specjalny FSB
dokona pokazowego aresztowania wy sokiego funkcjonariusza Federalnej Agencji
Anty narkoty kowej, generaa porucznika Aleksandra Bulbowa, tu po ty m, jak jego samolot
wy ldowa na lotnisku Domodiedowo. Bulbow podrowa z wasn ekip ochroniarzy , wic
aresztowanie w terminalu przerodzio si niemal w strzelanin. Genera, odznaczony weteran
wojny w Afganistanie, by starszy m zastpc Wiktora Czerkiesowa, jednego z oficerw KGB
znany ch Putinowi od lat siedemdziesity ch. Z rozkazu prezy denta Rosji Bulbow zosta wczony
do wlekcego si od dawna ledztwa w sprawie przemy tu, w ktry m poredniczy y dwa salony
meblowe: Tri Kita i Grand. Rozprawa zacza si w 2000 roku, kiedy suby graniczne
skonfiskoway dostaw mebli z Chin i odkry y , e waciciele Tri Kita unikali pacenia ce
i podatkw, w czy m pomagali im wy socy funkcjonariusze FSB. Wadimir Ustinow jako
prokurator generalny zawiesi ledztwo, ale sprawa wci budzia silne emocje i jak si zdaje,
doprowadzia do mierci kilku osb, midzy inny mi Jurija Szczekoczichina, deputowanego do
parlamentu, ktry opisa t spraw w Nowej Gazietie. Po zdy misjonowaniu Ustinowa Putin
zada podjcia bardziej zdecy dowany ch krokw ze strony prokuratury , ale teraz czowiek
prowadzcy ledztwo zosta aresztowany przez FSB, oskarony o zatwierdzanie podsuchiwania
biznesmenw, dziennikarzy i jak si zdaje ry wali Czerkiesowa na dworze Putina, czy li
sprzy mierzony ch z Igorem Sieczinem siowikw.
Od pocztku dworzanie Putina zawizy wali nietrwae sojusze i mieli rne ambicje, ale
prezy dent zdoa wy musi na nich, by chocia na zewntrz zachowy wali pozory jednoci. Teraz,
gdy koniec prezy dentury znalaz si w zasigu wzroku, napicia w kadej chwili mogy
przeksztaci si w otwarty konflikt. Ludzie, ktry ch Putin umieci na wszy stkich szczeblach
wadzy pastwowej, nie by li ju rwnie solidn podstaw jego potgi, co kiedy . Aresztowanie
wy sokiego rang oficera i czterech inny ch funkcjonariuszy agencji skonio Czerkiesowa do
zabrania gosu; by moe dlatego, e ju nie mia bezporedniego kontaktu z prezy dentem, bo
dostpu do niego strzeg ry wal trzy majcy stron Sieczina. Czerkiesow, szczerze, niemal
romanty cznie oddany sprawie agent, ktry nie wsty dzi si swojej przeszoci, napisa niezwy ky
list otwarty . Kommiersant opublikowa go na pierwszej stronie. List doty czy tego, co do tej
pory pozostawao jedy nie w sferze domy sw i plotek na temat mechanizmw funkcjonowania
wadzy na Kremlu pod rzdami Putina. Czerkiesow napisa, e zajada wojna ogarna szeregi
sub specjalny ch; kiedy by y one zbawieniem dla narodu, ale teraz zajy si interesami
i cy nicznie goni za zy skiem. Nieledwie oskary FSB o aresztowanie jego zastpcy , eby ukry
swj udzia w machlojkach Tri Kita. Nie prbuj by jednoczenie kupcem i wojownikiem
pisa, zwracajc si zapewne do by y ch i obecny ch funkcjonariuszy wy wiadu na dworze Putina.
To si nie uda. Wz albo przewz12. Dalej przekony wa, e w wojnie w szeregach Putina nie
bdzie wy grany ch; taki konflikt skoczy si jedy nie kompletn demolk wszy stkiego, co Putin
zbudowa. Moe jednak dziwi, e nie nazwa tej konstrukcji pastwem, lecz korporacj.
Bratobjcze walki trway przez ca jesie i zdawao si, e ani Putin, ani Zubkow nie s
w stanie ich powstrzy ma. W listopadzie wrci dawno zapomniany albo celowo wy ciszany
temat raportu na temat naduy , ktry ch Putin dopuci si szesnacie lat wczeniej w przy padku
afery eksportowej w Petersburgu. Wy gldao na to, e ostrze wojny klanw zwrcio si
przeciwko samemu prezy dentowi; wkrtce po raz pierwszy usy sza publiczne oskarenia, e
zgromadzi fortun, chowajc si za plecami najbliszy ch kolegw z Petersburga, Jurija
Kowalczuka i Giennadija Timczenki. Przez Moskw przetoczy a si fala plotek o planowany m
zamachu stanu, zupenie jak ostatniego lata przed kocem prezy dentury Jelcy na, chocia w ty m
przy padku nie by o jasne, czy miao chodzi o obalenie Putina, czy konsty tucji, eby utrzy ma
go u wadzy . W gazecie Zawtra pojawi si apel o spokj list podpisany przez piciu by y ch
szefw lub dy rektorw regionalny ch radzieckiego KGB, midzy inny mi Wadimira Kriuczkowa,
przy wdc nieudanego puczu w 1991 roku. Zaufajcie naszemu dowiadczeniu pisali. Moe
doj do wielkiej katastrofy 13.
Sam Putin rzadko wy powiada si na temat tej walki i stara si utrzy ma rwnowag midzy
ry walizujcy mi frakcjami, chocia niektrzy podejrzewali, e sam doprowadzi do kry zy su, eby
zachowa dla siebie najwaniejsz rol rozjemcy 14. Ostro zgani Czerkiesowa za wy ciganie na
wiato dzienne tego rodzaju problemw, lecz jednoczenie nada szersze uprawnienia
kierowanej przeze Federalnej Agencji Anty narkoty kowej15. Nadal nie zdradza swoich planw
doty czcy ch sukcesji; czeka z ty m do ogoszenia wy nikw rozpisany ch na grudzie wy borw
parlamentarny ch.
Do tej pory wy bory w Rosji by y ju bezadn imprez gruntownie kontrolowan przez
centralne organy , kompletnie brakowao w nich ry walizacji, a zatem nikogo nie trzy may
w napiciu. Partia wadzy , Jedna Rosja, dziki wsparciu Kremla miaa nad konkurentami
olbrzy mi przewag, a opozy cji, ktr jeszcze tolerowano komunistom, narodowcom ze
rodowiska liberalny ch demokratw oraz nowej partii Sprawiedliwa Rosja (jej liderami by li
polity czni sprzy mierzecy Putina z Petersburga) zostawiono bardzo mae pole manewru.
Liberalni i demokraty czni kry ty cy polity ki Putina pod przy wdztwem by ego premiera Michaia
Kasjanowa oraz by ego szachowego mistrza wiata Garriego Kasparowa protestowali rwnie
zdecy dowanie, co bezskutecznie; tak oni, jak i inni potencjalni kandy daci zostali po prostu skreleni
z list pod pretekstem uchy bie proceduralny ch. Jedny m z niewielu, ktrzy nie trafili na adne
przeszkody administracy jne, by Andriej ugowoj, wci znajdujcy si w wietle reflektorw
dziki zej sawie z powodu podejrze o udzia w morderstwie. Doczy do bloku wy borczego
liberalny ch demokratw i zapewni sobie miejsce w Dumie, a zatem immunitet chronicy go
przed postpowaniem sdowy m (co zdawao si nadmierny m rodkiem ostronoci, bo Rosja
i tak regularnie odmawiaa jego ekstrady cji).
Zdaniem Putina krnbrni liderzy opozy cji spiskowali przeciwko samej Rosji. Kasparow ktry
w 2005 roku zakoczy karier szachisty i powici si prbom osabienia wadzy Putina by
wedug prezy denta idealny m potwierdzeniem tej tezy . Trafi do aresztu pod zarzutem
zorganizowania w weekend poprzedzajcy wy bory parlamentarne manifestacji w Moskwie,
Petersburgu oraz w inny ch miastach i zosta skazany na pi dni aresztu. Znajcy kilka jzy kw
Kasparow krzy kn co po angielsku, kiedy wpy chano go do policy jnego wozu. Putin w 1985 roku
patrzy z zachwy tem na zuchwae zwy cistwo modego szachisty , teraz za odpowiedzia
lekcewacy m tonem. Dlaczego pan Kasparow mwi podczas aresztowania po angielsku, a nie
po rosy jsku? py ta na amach ty godnika Time, ktry wanie nada mu ty tu Czowieka Roku,
mimo e Putin by szkalowany na Zachodzie i sam szkalowa Zachd. Ty lko pomy lcie.
Skierowa swj przekaz raczej do inny ch krajw ni do narodu rosy jskiego, a kiedy polity k woli
si zwraca do tumu obcokrajowcw ni do rodakw, to takie zachowanie wiele o nim mwi. Na
lito bosk, chcesz by przy wdc swojego kraju, to gadaj w swoim jzy ku16.
Putin nadal nie wstpi do Jednej Rosji, ale podczas kampanii przed wy borami
parlamentarny mi otwiera list jej kandy datw, torujc sobie drog do pozy cji lidera partii
wadzy , gdy by przy sza mu na to ochota. Przy puszczano, e zakoczy urzdowanie jako
prezy dent, ale stanie na czele partii i wy korzy sta jej si, eby wci posiada peny wpy w na
polity k. W kampanii udziela si rwnie mao jak podczas wy borw prezy denckich; po prostu
rzdzi pastwem, a telewizja przedstawiaa go jako zbawc Rosji. W dniu wy borw wy gosi
transmitowane na cay kraj ordzie brzmice zupenie jak mowa poegnalna. Wiele razem
dokonalimy mwi ty powy m dla siebie zdecy dowany m, szorstkim tonem. Gospodarka stale
si rozwija. Ubstwo powoli zanika. Zamierzamy podj jeszcze bardziej zdecy dowan walk
z przestpczoci i korupcj. Jak niemal nigdy przedtem przy zna, e nie wszy stko poszo zgodnie
z planem, ale potem przeszed do uzasadniania, dlaczego jego prezy dentura by a sukcesem.
Pamitajmy , od czego zaczy nalimy osiem lat temu; z jakiej zapaci musielimy wy cign
nasz kraj. Oczy wicie Rosja wci miaa przed sob dug drog, ale nie powinna ulega ty m,
ktrzy ju prbowali rzdzi krajem i ponieli klsk.
Dziwny dobr sw. Kogo mia na my li? Jelcy na, ktry wprowadzi Putina na Kreml? Parti
komunisty czn z czasw Zwizku Radzieckiego? Komunici woali o sprawiedliwo spoeczn dla
emery tw, ale co istotne, nie potpiali boomu gospodarczego pod rzdami Putina. Wrogami
prezy denta by li tajemniczy oni, rozszalay tum barbarzy cw u bram, czekajcy ch ty lko na
waciwy moment, eby zaatakowa mury Rosji i j zniszczy . W dzisiejszy ch czasach ci ludzie
chcieliby od nowa planowa rozwj naszego kraju, zmieni kurs popierany przez spoeczestwo
i wrci do epoki upokorzenia, zalenoci i rozkadu.
W wy borach przeprowadzony ch 2 grudnia Jedna Rosja zdoby a 64 procent gosw, chocia
mao kto wierzy w rzetelno ich liczenia i jak w poprzednich latach w podejrzanie wy sok
frekwencj w pewny ch regionach. Nikt jednak nie wy szed na ulic, jak zrobili to Ukraicy , eby
domaga si ponownego przeliczenia gosw czy powtrzenia wy borw. Kasparow ju podczas
kampanii ostrzega, e jest za pno, eby podwaa mechanizmy prawne, ktre zapewniay
zwy cistwo upatrzonej z gry partii. Inne stronnictwa polity czne z parti komunisty czn na
czele wy pady bardzo blado, ale liberalni demokraci poradzili sobie na ty le dobrze, e Andriej
ugowoj dosta si do parlamentu. Dzie po gosowaniu Putin owiadczy , e wy nik jest
dowodem dojrzaoci rosy jskiej demokracji.

D o wy borw prezy denckich zostay ju ty lko trzy miesice, a przy szo Putina wci by a

niepewna, nawet dla ludzi z jego najbliszego otoczenia. Stan przed jedn z najwaniejszy ch
decy zji podczas swojej polity cznej kariery . Sposb przekazania wadzy mia si sta obok
podboju Czeczenii, boomu ekonomicznego i sukcesu stara o organizacj olimpiady
najwaniejszy m elementem jego schedy polity cznej. W dugich dziejach Rosji ty lko osabiony
Bory s Jelcy n dobrowolnie odda urzd, a teraz Putin znalaz si na ty m samy m rozdrou.
Dy sponowa posuszn wikszoci konsty tucy jn, mg wic bez problemu nawet w ostatnim
momencie przeforsowa poprawk do konsty tucji i pozosta na stanowisku. W Rosji, gdzie
poparcie dla Putina utrzy my wao si na niezwy kle wy sokim poziomie, takie postpowanie nie
wzbudzioby wielu protestw, a gosy oburzenia, ktre niewtpliwie rozlegy by si za granic,
jedy nie potwierdziy by jego tez, e zewntrzni wrogowie nie chc si pogodzi z faktem, e
Rosja znowu jest potg. Mg te przekaza wadz nowemu przy wdcy i przej na emery tur,
uznawszy , e speni swoj misj: zaopiekowa si Rosj, do czego osiem lat temu
niespodziewanie zobowiza go Jelcy n i zrobi to w sty lu, ktry przekroczy najmielsze
oczekiwania wobec niego w tamty ch czasach.
Osiem dni po wy borach parlamentarny ch i niecae cztery miesice przed prezy denckimi,
podczas przedostatniego aktu w polity czny m teatrze przed wy jazdem na przeduone ferie
zimowe, Putin w kocu zdradzi, kogo wy bra. 10 grudnia przewodniczcy Jednej Rosji Bory s
Gry zow i liderzy trzech inny ch partii pojawili si w kremlowskim gabinecie Putina. Gry zow
powiedzia Putinowi, e rozmawiali o potencjalny ch kandy datach na najwy szy urzd w pastwie
i chc z nim omwi swoj rekomendacj. Spotkanie odegrano tak, jakby by o zwy ky m
zasigniciem rady , a nie prezentacj podjtej ju przez Putina decy zji. By to pokaz polity ki jako
sztuki performanceu, z udziaem nie najlepszy ch aktorw. Gry zow oznajmi Putinowi, e
dokonali w gronie liderw polity czny ch jednomy lnego wy boru: nie poparli Iwanowa, Zubkowa
ani adnego z pozostay ch anonimowy ch kandy datw zachwalany ch przez Putina, lecz czowieka,
ktrego gwiazda jakby przy gasa w ostatnim roku Dmitrija Miedwiediewa, skromnego
protegowanego Putina, od siedemnastu lat wiernie trwajcego u jego boku17. Wy godny m
zbiegiem okolicznoci Miedwiediew akurat by w gabinecie, wic kamery telewizy jne mogy
szy bko skierowa obiekty wy na Putina, ktry spojrza na niego, udajc zaskoczenie.
Dmitriju Anatoliewiczu, skonsultowano z panem t propozy cj?
Tak odpar zapy tany , posusznie grajc swoj rol, tak jak reszta zebrany ch. Odby y si
wstpne konsultacje i okazay si owocne. Dzisiaj i jutro bdziemy konty nuowa rozmowy .
Putin wy razi ubolewanie, e tak wiele zdarze polity czny ch nawarstwio si w krtkim
czasie, ktry zosta do koca roku kalendarzowego, ale y cie musi toczy si dalej, a prawo
wy maga, eby ju ruszy a kampania prezy dencka. Sprawia wraenie zmartwionego, jakby
wy bory by y dla niego przy kry m obowizkiem. Zamiast, jak Jelcy n, w otwarty sposb
przedstawi swojego kandy data, Putin wola udawa, e kto podj t decy zj za niego, za zgod
szerokich warstw rosy jskiego spoeczestwa, ktre reprezentowali obecni w gabinecie liderzy
partii. Prezy dent trzy ma lejce wadzy , ale chcia stworzy pozory pluralisty cznego wy boru,
sterowanej demokracji zamiast autory tarnego nakazu. Pomimo fanfaronady i wy miewania
krajw zachodnich cay czas stara si o uznanie przez Zachd wy niku wy borw, co by oby
wy kluczone, gdy by wy bra zamach konsty tucy jny na wadz. Putin mia umy s prawnika, szuka
zatem sposobu przekazania wadzy zgodnego jeeli nie z duchem, to przy najmniej z liter prawa.
Wrd klanw na Kremlu panowaa opinia, e wy br Miedwiediewa to najlepszy kompromis;
budzi najmniej kontrowersji i godziy si na niego rne frakcje skupione wok Putina, moe
z wy jtkiem zwolennikw Siergieja Iwanowa i Igora Sieczina18. adna z nich nie widziaa w nim
zagroenia dla siebie ani ty m bardziej dla samego Putina. Miedwiediew mia swoich sojusznikw
w rzdzie inny ch liberaw i reformatorw ale nie posiada silnego zaplecza polity cznego.
Putin pod koniec prezy dentury dokona niezby t wiary godnego przekazania wadzy nad
odradzajcy m si supermocarstwem, ale nawet w ty m momencie nie zdradzi swoich planw na
przy szo. Ostatni akt spektaklu polity cznego w jego teatrze nastpi nastpnego dnia. Zwracajc
si do narodu jako potencjalny prezy dent ty mczasowy , Miedwiediew owiadczy , e jeeli
zostanie wy brany , to w imi zachowania stabilnoci kraju mianuje swoim premierem
Wadimira Putina. Ten ukad mia otrzy ma nazw tandemu i uspokoi ty ch, ktry ch
najbardziej martwia wizja Kremla bez Putina. Po omiu latach u szczy tu wadzy Putin wcale nie
zamierza odej.
11 kwietnia 2008 roku, kilka ty godni przed inauguracj prezy dentury Dmitrija

Miedwiediewa, stosunkowo nowy tabloid Moskowskij Korrespondent wy drukowa krtki arty ku;
by to odwany test granic nowej polity cznej epoki, wielu bowiem oczekiwao, e ta nadejdzie za
spraw nowego prezy denta. Arty ku pira dowiadczonego dziennikarza Siergieja Topola skada
si z zaledwie szeciuset czterdziestu jeden sw, a jego ton nie by szczeglnie nieoby czajny ani
oszczerczy . Raczej y czliwie opisy wa delikatn spraw pry watne y cie Putina. W pewny ch
kwestiach mija si z prawd, ale uchy la rbka tajemnicy od omiu lat spowijajcej rodzin
Putinw. Ty tu tekstu, Syndrom Sarkozyego, nawizy wa do niedawnego rozwodu prezy denta
Francji i jego trzeciego maestwa z modelk i piosenkark pop Carl Bruni. Topol napisa, e
w ty ch sprawach Putin jest przeciwiestwem Sarkozy ego. Przez dwie kadencje pozosta onaty ,
ale gdy skoczy urzdowanie na najwy szy m stanowisku w pastwie, ju niewiele bdzie czy
pierwsz par. Demobilizacja, jak nazwano w arty kule koniec jego prezy dentury , to dla
Putina okazja, by znale czas na rozwizanie problemw osobisty ch.
Cztery akapity dalej autor zdetonowa bomb, ktra miaa wy woa sensacj: w luty m
Putinowie w tajemnicy wzili rozwd, a wedug informatora gazety prezy dent zamierza
w czerwcu znowu si oeni. Jego wy brank miaa by Alina Kabajewa, mistrzy ni wiata
w gimnasty ce arty sty cznej, zdoby wczy ni brzowego medalu na olimpiadzie w Sy dney w 2000
roku i zotego w Atenach cztery lata pniej. Niespena dwudziestopicioletnia Kabajewa by a
jedn z najbardziej olniewajcy ch celebry tek w Rosji. W 2001 roku jej kariera sportowa
osigna wy y ny , ona za staa si publiczn twarz partii polity cznej, ktra wkrtce miaa si
przeksztaci w Jedn Rosj; nawet sama kandy dowaa z jej listy podczas wy borw w grudniu
2007 roku pozy skana, by ociepli wizerunek partii i otrzy maa mandat, gdy jej stronnictwo
zgarno wikszo gosw.
Putin osiem lat by osob publiczn, ale przez ten czas udawao mu si utrzy ma swoje
pry watne sprawy w kompletnej tajemnicy . Doty czy to szczeglnie jego crek, ktre jakby
zapady si pod ziemi, znikny za nieprzeniknion zason rodkw bezpieczestwa utkan
z lkw i paranoi ich ojca. Dobrze ukry em moj on i dzieci zwierzy si pewnego razu
Siergiejowi Rolduginowi, swojemu staremu przy jacielowi i ojcu chrzestnemu Maszy 19.
Pocztkowo, kiedy wojna czeczeska przeniosa si do serca Moskwy , Putin ba si o ich
bezpieczestwo, wic niewiele osb kwestionowao jego moty wy . W odrnieniu od dzieci
inny ch rosy jskich polity kw i biznesmenw crki Putina nie prboway wy korzy sta swojego
uprzy wilejowanego statusu, eby osign sukces zawodowy lub zdoby rozgos. Po prostu
znikny z pola widzenia, pogodziy si z y ciem w wy godnej, lecz dusznej anonimowoci.
Oprcz kilku wy wiadw udzielony ch na pocztku jego kariery polity cznej, ktre miay pomc
w stworzeniu wizerunku Putina jako opiekuczego, chocia surowego ojca, nigdy wicej nie
posuy si nimi w taki sposb, jakby by y rekwizy tami, w czy m celowali polity cy z caego
wiata. Ukoczy y edukacj odizolowane od inny ch dzieci, pod okiem pry watny ch nauczy cieli
i przy zachowaniu najwy szy ch rodkw bezpieczestwa. Pod wpy wem Roldugina
i muzy czny ch zainteresowa Putina nauczy y si gry na fortepianie i skrzy pcach. Zdaniem
Roldugina miay predy spozy cje, eby w inny ch okolicznociach zosta zawodowy mi
instrumentalistkami. Studioway w Alma Mater ojca, ale pod przy brany mi nazwiskami; nawet ich
znajomi nie wiedzieli, e s spokrewnione z przy wdc pastwa. Z upy wem czasu relacje Putina
z crkami osaby , poniewa cakowicie pochaniay go sprawy pastwowe. Dziewczy nki nagray
dla niego py t z wy kony wany mi przez siebie utworami, midzy inny mi z Koncertem d-moll Jana
Sebastiana Bacha. Kiedy wy jechay na uczelni, Putin wcza j nocami i nikomu nie pozwala
przeszkadza sobie w suchaniu crek grajcy ch Bacha. Wy rosy na mode kobiety , a nikt poza
najblisz rodzin nie wiedzia nawet, jak wy gldaj.
Ludmia nigdy nie czua si komfortowo w roli ony znanego polity ka. Na pocztku jego
prezy dentury od czasu do czasu udzielaa wy wiadw i towarzy szy a mu podczas wizy t
pastwowy ch. Pojawiaa si midzy inny mi u boku pierwszy ch dam Stanw Zjednoczony ch
i Wielkiej Bry tanii, ale ty lko w ramach wy znaczony ch przez protok dy plomaty czny , pniej za
widy wano j coraz rzadziej. By a patronk organizacji pod nazw Centrum Rozwoju Jzy ka
Rosy jskiego; powicaa si promocji czy telnictwa, edukacji i jednoczcej roli jzy ka w russkim
mirie (rosy jskim wiecie, czy li wrd rosy jskiej diaspory ), do ktrego naleeli te oby watele
jak to czsto ujmowa Putin osieroceni przez ojczy zn po rozpadzie ZSRR20. Putin zaj si t
spraw z wikszy m rozmachem po upokorzeniu doznany m podczas pomaraczowej rewolucji na
Ukrainie. Stworzy organizacj rzdow, Fundacj Rosy jski wiat, dbajc o prawa diaspory
i przy najmniej w sprawach kulturalny ch pozwalajc poczu ludziom y jcy m za granicami
kraju, e ojczy zna o nich pamita. Ale wpy w Ludmiy na polity k ma by znikomy nawet
w zaciszu domowy m. Nigdy nie wtrcaa si w jego decy zje powiedzia Roldugin, a Putin
nigdy nie py ta ony o zdanie. W sy tuacjach publiczny ch rzadko okazy wali sobie czuo, a nawet
serdeczno. Ich wsplne wy stpienia sprawiay wraenie przy krego obowizku i ju od
pierwszej kadencji zdarzay si coraz rzadziej. Oficjalnie wci ze sob mieszkali, jadali w domu
z crkami, dopki nie wy jechay na studia, i zdaniem Roldugina rzadko si sprzeczali w miejscach
publiczny ch, ale przestali by sobie bliscy .
Oczy wicie kontrola Kremla nad mediami powodowaa, e nawet najbardziej niewinne prby
przy jrzenia si pry watnemu y ciu Putina traktowano jako naruszenie tabu. Nie rni si w tej
kwestii od wikszoci poprzednich przy wdcw Rosji i Zwizku Radzieckiego; trady cy jnie
przedstawiano ich jako nadzwy czajne, a zatem nieprzy stpne osobistoci. By ojcem narodu,
a nie ty lko gow rodziny , i taki wizerunek prezy denta wy trwale kreowa Kreml. Film, ktry trafi
do kin w luty m, potraktowano jako prb pokazania Putina w roli oddanego ma. Mia uciszy
coraz goniejsze plotki o ty m, e jest inaczej. Ty tu tej produkcji, Pocaunek nie dla prasy, zosta
zaczerpnity ze sceny , w ktrej wpy wowy polity k bardzo podobny do Putina cauje kobiet
bardzo podobn do Ludmiy przed szpalerem fotografw i mwi im kokietery jnie, e to nie
nadaje si do prasy . Producentka i rey serka filmu Olga ulina twierdzia, e film to wy twr
wy obrani, ale szczegy scenariusza by y y wcem wzite z biografii Putina: doty czy y jego
suby w KGB w Drenie, wy padku Ludmiy i nieoczekiwanego dojcia do wadzy . Gwny
bohater nawet nazy wa si Patow ty m pseudonimem posugiwa si Putin w akademii dla
oficerw KGB, co wy ranie wskazy wao, na kim si wzorowali autorzy projektu. Jedy na rnica
midzy fikcj a rzeczy wistoci polegaa na roli Ludmiy : w punkcie kulminacy jny m filmu
kobieta zastpuje Patowa, kiedy ten spnia si na konferencj prasow za granic, i robi to tak
uroczo i inteligentnie, e otrzy muje od dziennikarzy owacje na stojco. Wedug jednej
z interpretacji tego obrazu ktry mia by poy wk dla fantazji wielbicielek Putina zawiera
on ukry te przesanie, e przy szo polity czna kraju zaley od stabilnoci maestwa Patowa21.
Prawdziwi dziennikarze akredy towani na Kremlu wiedzieli, e nie naley py ta o rodzin
Putina ani ty m bardziej o niej pisa. Niemniej pod koniec jego prezy dentury trudno by o nie
zwrci uwagi na, jak to uj Topol, szeroko rozpowszechnione pogoski, e nie jest dobrze
u drugiej poowy pierwszej pary w kraju. Fakt, e Wadimir Putin, jak kady zdrowy
mczy zna, jest podatny na wdziki pikny ch, wy sportowany ch kobiet, to tajemnica poliszy nela
w krgu jego najbliszy ch wsppracownikw pisa Topol. Dalej napomkn o plotkach, ktre
czy y prezy denta z rny mi kobietami, midzy inny mi z Jekaterin Andriejew, znan
prezenterk telewizy jny ch wiadomoci Kanau Pierwszego i by gwiazd koszy kwki.
W arty kule pojawiy si nawet aluzje do dziennikarki Jeleny Triegubowej i jej historii o spotkaniu
z Putinem w opustoszaej restauracji sushi. Topol nawiza do pry watny ch zwizkw i skandali
doty czcy ch inny ch wiatowy ch przy wdcw Sarkozy ego, Billa Clintona i Vclava Klausa
z Czech i sugerowa, e moe ju nadszed czas, by rosy jska opinia publiczna te uznaa rozwd
przy wdcy za co normalnego, zamiast sucha Kremla, ktry tworzy mity o trwaoci gniazda
domowego prezy denta.
Arty ku Topola by oparty na wtpliwy ch rdach rzeczniczka Kabajewej zdementowaa
zawarte w nim informacje, a zaplanowany rzekomo na czerwiec lub si nie odby wy woa
jednak sensacj, poruszy zagraniczne media i przestraszy rosy jskich dziennikarzy , ktrzy
wiedzieli, e do tej pory nikt nie odway si posun tak daleko. Przedruki tekstu pojawiy si
w Internecie, wci wy my kajcy m si spod kontroli Kremla. Szczelna bariera otaczajca y cie
pry watne Putina zostaa poddana trudnej prbie. Dmitrij Miedwiediew obiecy wa w swojej
kampanii prezy denckiej, e Rosja si bardziej otworzy , stanie si miejscem wolnej wy miany
opinii. Czy by wanie teraz spenia si ta obietnica i mona by o porusza tematy , ktre tak dugo
by y zakazane?
Plotki wrzay ju od ty godnia i Putin nie by w stanie duej unika mwienia o tej sprawie.
Musia wspomnie o niej podczas konferencji prasowej we Woszech. Wy stpi tam razem
z Silviem Berlusconim, zwy cizc niedawny ch wy borw w ty m kraju; skonnoci tego ostatniego
stanowiy bogat poy wk dla cieszcej si nieograniczon swobod woskiej prasy . Berlusconi
podziwia Putina i jego sty l prowadzenia polity ki i by o to uczucie odwzajemnione. Putin chtnie
ubiera si w garnitury skrojone przez krawca Berlusconiego, obaj przy wdcy bardzo si do
siebie zbliy li zarwno w interesach, jak i pod wzgldem pry watny m. Negocjowali kontrakty
i skadali sobie wizy ty , obsy pujc si drogimi prezentami. Jedny m z takich podarunkw by o
wielkie oe z baldachimem, ktre odegrao gwn rol w szeroko omawiany m przez media
romansie premiera Woch z pokrzy wdzon prosty tutk Patrizi DAddario. Sam Berlusconi
nazy wa je kiem Putina22.
Pierwsze py tanie konferencji zadaa Natalia Mielikowa z Niezawisimej Gaziety . Od razu
ostronie uprzedzia, e to woska prasa szerzy plotki, ale i tak wy gldaa na przestraszon. Zacza
od powodu wizy ty prezy denta we Woszech, ale po chwili zapy taa o rzekomy rozwd i o to, czy
najstarsza crka Putina Masza rzeczy wicie przeprowadzia si do Niemiec i tam wy sza za m.
Po krtkim wstpie Putin stanowczo stwierdzi, e nie zamierza uchy la si od odpowiedzi na
prowokacy jne py tania. Przede wszy stkim chciaby m powiedzie, e w ty m, o czy m pani mwi,
nie ma ani sowa prawdy . By o jasne, e zna tre arty kuu, bo wspomnia o Andriejewej
i o inny ch swoich rzekomy ch kochankach, chocia dziennikarka nie wy mienia ich nazwisk.
Potraktowa ten temat lekko. Sdz, e nikt si nie zdziwi, jeeli powiem, e podoba mi si kada
z ty ch kobiet, bo podobaj mi si wszy stkie Rosjanki. Nikogo zapewne nie ura, mwic, e
moim zdaniem Rosjanki s najzdolniejsze i najpikniejsze. Pod ty m wzgldem mog si z nimi
rwna jedy nie Woszki. Kiedy tumacz przeoy jego sowa, Wosi zamiali si zadowoleni,
a Berlusconi umiecha si promiennie i potakiwa. Ty mczasem Putin doda lodowaty m tonem:
Oczy wicie jestem wiadomy , e panuje przekonanie, i polity cy powinni mieszka w domach
o cianach ze szka, i podzielam zdanie, e spoeczestwo powinno wiedzie, jak y j ludzie
angaujcy si w sprawy publiczne, ale nawet w tej kwestii musz by jakie granice.
Istnieje co takiego jak pry watno, ktrej nikt nie powinien narusza mwi dalej. Zawsze
miaem ze zdanie o ludziach kierujcy ch si swoimi fantazjami eroty czny mi i wty kajcy ch
swoje zasmarkane nosy w y cie inny ch osb. Potem zmieni temat i zacz opowiada
o wzrocie gospodarczy m za jego prezy dentury . W Rosji o poow zmalaa liczba osb y jcy ch
w ubstwie, zwikszy y si realne dochody i przy najmniej nikt ju nie py ta o Czeczeni. Sens
tej wy powiedzi by oczy wisty : licz si osignicia w sprawach publiczny ch, a nie sprawy
pry watne. Berlusconi potakiwa, suchajc prezy denta Rosji; sam najlepiej wiedzia, co Putin
mia na my li. Kiedy jego przy jaciel skoczy odpowiada, Berlusconi zoy rce, jakby
trzy ma pistolet maszy nowy , i wy celowa je prosto w mod dziennikark, ktra zadaa py tanie.
Jeszcze tego samego dnia w Moskwie waciciel gazety ogosi koniec dziaalnoci. Tumaczy
swoj decy zj niskim zainteresowaniem czy telnikw, ale nikt w to nie uwierzy .

N ikt oprcz najbliszy ch przy jaci Putina nie wiedzia, jak bliskie by y jego relacje

z Kabajew czy z inny mi kobietami. Musiao jednak czy ich co wicej ni powierzchowna
znajomo na gruncie polity ki. By o oczy wiste, e szy bko znalaza si w krgu jego przy jaci
z Petersburga, ktry mi prezy dent otacza si podczas drugiej kadencji. Zaledwie miesic przed
ty m, jak jej nazwisko publicznie zaczto wiza z Putinem, zostaa czonkini komitetu doradczego
nowo utworzonego holdingu pod nazw Narodowa Grupa Medialna. Wacicielem holdingu by
Jurij Kowalczuk; jego imperium bankowe powikszy o si o kilka najwaniejszy ch w kraju stacji
telewizy jny ch i czasopism. Siergiej Fursenko, brat ministra edukacji Andrieja, z ktry m zaoy
spdzielni Oziero, zosta dy rektorem tej firmy i powiksza j, wy kupujc kolejne media
i tworzc coraz potniejsze narzdzie propagandy w subie wadzy Putina. Przy jcie
Kabajewej sugerowao, e by a blisko zwizana z klik a moe i z samy m Putinem ktra po
cichu wzbogacia si podczas jego prezy dentury . Prawda czciowo wy sza na jaw dopiero pod
koniec jego drugiej kadencji, kiedy prbowa upora si z baaganem wy borczy m w 2008 roku.
Zdaniem pewny ch osb plotki o romansie tej pary mogy by sy mptomem toczcej si walki
o wadz.

W luty m 2008 roku, w dniu wy boru Miedwiediewa na prezy denta, dwaj z najostrzejszy ch
kry ty kw Putina, Bory s Niemcow i Wadimir Miow, opublikowali
siedemdziesicioszeciostronicow broszur, w ktrej po raz pierwszy zostay opisane ze
szczegami powizania biznesowe czce osoby z otoczenia Putina midzy inny mi
wy janiono w niej oszaamiajcy wzrost fortuny Jurija Kowalczuka23. Autorzy wy kazali, e do
majtku Narodowej Grupy Medialnej naleay akty wa z tej brany kupione w 2005 roku za sto
szedziesit sze milionw dolarw od Gazpromu, ktre dwa lata pniej sam Miedwiediew
wy ceni na siedem i p miliarda dolarw. Jako by li ministrowie Niemcow i Miow nie pochodzili
z rady kalny ch pery ferii opozy cji, ale i tak musieli mocno si natrudzi, eby ich gos by
sy szalny . Mieli nadziej, e broszura przy najmniej przy czy ni si do debaty polity cznej przed
wy borem Miedwiediewa na prezy denta; moe nawet Miedwiediew nadstawiby ucha, by
posucha litanii problemw, na ktre zamierzali zwrci uwag autorzy tekstu. Niemcow, doktor
matematy ki, da si pozna jako gubernator Ninego Nowogrodu i wicepremier za rzdw
Jelcy na. Pocztkowo popiera Putina, a nawet jedzi z nim na nartach w Alpach Austriackich,
kiedy rodziy si marzenia o olimpiadzie w Soczi. Miow by wiceministrem energety ki w rzdzie
Putina. Obu jednak rozczaroway autory tarne zapdy tego ostatniego po wprowadzeniu
pierwszy ch reform. Broszura pod ty tuem Putin. Wyniki podwaaa podstawowe tezy
poegnalny ch wy stpie prezy denta. Putin twierdzi, e pracowa jak galernik, by podnie
Rosj z ruiny , w ktr popada w latach dziewidziesity ch. Autorzy przy znali, e PKB i rednie
zarobki wzrosy w oszaamiajcy m tempie, a bezrobocie i liczba osb y jcy ch w ndzy spady ,
ale przekony wali, e cud gospodarczy Putina by ledwie wiosk potiomkinowsk zbudowan dziki
zy skom z coraz droszej ropy naftowej, maskowaniu problemw ustrojowy ch i szalejcej
korupcji. Kiedy Putin zacz urzdowanie, Rosja znajdowaa si na osiemdziesity m drugim
miejscu ogaszanego co roku przez Transparency International Indeksu Percepcji Korupcji; gdy
przy gotowy wano broszur do druku, Rosja zdy a ju spa w ty m rankingu na dalekie sto
czterdzieste trzecie miejsce i znalaza si w towarzy stwie takich pastw jak Angola, Gwinea
Bissau i Togo. Za rzdw Jelcy na ujawnienie nieprawidowoci ksigowy ch na sum
dziewidziesiciu ty sicy dolarw doprowadzio do skandalu polity cznego i dy misji Anatolija
Czubajsa oraz kilku inny ch urzdnikw, ale ci, ktrzy w dzisiejszy ch czasach uprawiaj korupcj,
wy mialiby t godn politowania kwot. Obecnie kradziee popeniane przez funkcjonariuszy
publiczny ch liczy si w miliardach i s one ukry te przed wzrokiem opinii publicznej: za plecami
posiadaczy duej czci udziaw ukry wa si mrowie anonimowy ch beneficjentw, przy jaci
prezy denta Putina . Suby bezpieczestwa pilnie strzeg informacji o prawdziwy ch
wacicielach wielkich firm, a korupcja na wy szy ch szczeblach wadzy jest tematem tabu
w kontrolowany ch przez Kreml mediach.
Celem tej broszury tak jak w przy padku arty kuu w Moskowskim Korrespondencie by a
prba zamania omerty panujcej na Kremlu w czasach Putina, szczeglnie w kwestiach
doty czcy ch najtajniejszy ch elementw biografii prezy denta. Autorzy nie ty lko opisali ze
szczegami karier Kowalczuka, ale te stawiali pod znakiem zapy tania wy przeda akty ww
Gazpromu, zy ski Romana Abramowicza, podejrzane machinacje firmy RosUkrEnergo,
porednika handlu gazem na Ukrainie, oraz ukradkowe gromadzenie lukraty wny ch towarw
eksportowy ch przez Giennadija Timczenk, zaoy ciela Gunvoru, zarejestrowanej w Szwajcarii
spki handlowej. Wszy scy ci biznesmeni oprcz Abramowicza pozostawali stosunkowo
nieznani podczas omiu lat rzdw Putina. Media rzadko o nich mwiy , a jeli ju poruszay ten
temat, to zastrzegay sobie prawo do nieujawniania rde informacji. Firmy nalece do
Timczenki obsugiway niemal jedn trzeci rosy jskiego eksportu ropy naftowej, midzy inny mi
lwi cz transakcji Rosnieftu po przejciu majtku Jukosu. Timczenko, szczupy mczy zna
z grzy w biay ch wosw, podziela zainteresowania Putina ry nkami energety czny mi, polity k
i judo, ale by o o nim wiadomo tak mao, e wiele osb przy pisy wao mu przeszo w KGB
sam jednak dementowa te plotki. Posiada rosy jski i fiski paszport, mieszka za w Cologny
w Szwajcarii, w willi z widokiem na Jezioro Genewskie. W tamty ch czasach rzadko mona by o
zobaczy go na fotografiach, a jeszcze rzadziej udziela wy wiadw. (Cztery miesice po ukazaniu
si broszury Niemcowa i Miowa w kocu zgodzi si na rozmow z dziennikarzem Wall Street
Journal, ale pod warunkiem, e obejdzie si bez sesji zdjciowej i gazeta nie poda adresu
siedziby firmy 24). Timczenko powiedzia, e z Putinem czy go jedy nie przelotna znajomo.
Niezgodnie z prawd twierdzi, e nie s przy jacimi, a nawet pozwa The Economist do sdu,
gdy w ty godniku ukaza si arty ku pod ty tuem Rka rk myje, sugerujcy , e jest inaczej25.
Wraz ze wzrostem fortun oligarchom Putina by o coraz trudniej pozostawa w cieniu. Miesic po
publikacji broszury Kowalczuk i Timczenko zadebiutowali na licie miliarderw dwuty godnika
Forbes. Wkrtce doczy li do nich bracia Rotenberg.
Stanisaw Biekowski, jowialny , noszcy gst brod i okulary doradca polity czny , ktry w dniu
ataku na Jukos napisa raport pod ty tuem Pastwo i oligarchowie, poszed nawet o krok dalej ni
Niemcow i Miow. Twierdzi, e Timczenko wy stpuje jako penomocnik i partner Putina, ten za
jest wacicielem co najmniej czci Gunvoru, a take akcjonariuszem Gazpromu
i Surgutnieftiegazu. Szacowa a waciwie zgady wa e majtek Putina mona wy ceni na
czterdzieci miliardw dolarw. By a to kwota zbliona do tej, ktr wy liczy a rok wczeniej CIA
zapewne dlatego, e jej anality cy korzy stali z ty ch samy ch rde co Biekowski albo wrcz
opierali si na jego opinii26. Biekowski twierdzi, e jego informacje pochodz bezporednio od
ludzi Kremla a dziki jego wczeniejszy m zwizkom z Igorem Sieczinem i inny mi osobami
z tego krgu ta wersja brzmiaa przekonujco ale jednoczenie przy zna, e nie posiada adny ch
materialny ch dowodw. Fakt, e kry ty ka dziaa Putina przez ty le lat mu nie zaszkodzia, dodawa
mu wiary godnoci.
Kiedy zapy tano o te insy nuacje Putina podczas jego ostatniej konferencji prasowej w roli
prezy denta, miesic przed marcowy mi wy borami, odpowiedzia z humorem, lecz ju po chwili
zmieni ton. Czy to prawda, e Putin jest najbogatszy m czowiekiem w Europie? Tak, to prawda
odpar. Jestem najbogatszy nie ty lko w Europie, ale i na cay m wiecie, bo gromadz emocje.
Jestem bogaty , bo Rosjanie dwa razy obdarzy li mnie zaufaniem i powierzy li mi przy wdztwo
nad tak wielkim krajem jak Rosja. Uwaam, e to moje najwiksze bogactwo. Nastpnie odpar
zarzuty Biekowskiego. Przy zna, e si z nimi zapozna, ale jego zdaniem to brednie. Wy dubali
sobie te dane z nosa i rozsmarowali je na papierze.
O ile nie udao si wpa na trop fortuny Putina, o ty le Kremlowi by o coraz trudniej
lekceway dowody wiadczce o wsplnocie interesw wrd przy jaci prezy denta, do ktry ch
zaliczaa si te Kabajewa. Zaledwie kilka ty godni po odejciu Putina jej nazwisko pojawio si na
licie pasaerw pry watnego samolotu leccego ze Szwajcarii do Pragi, a stamtd do Soczi,
przy szego gospodarza olimpiady , gdzie Putin spdza coraz wicej czasu, udzielajc koncesji na
budow obiektw sportowy ch i infrastruktury . Na pokadzie samolotu by te Wadimir Koy n,
pracujcy od 2000 roku jako szef wy dziau administracy jnego kancelarii prezy denta, gdzie Putin
zaczy na karier po przy jedzie do Moskwy , oraz dwaj biznesmeni i znajomi Putina: waciciel
firmy farmaceuty cznej Petromed Dmitrij Goreow i Nikoaj Szamaow, ktry decy dowa
o dotacjach dla tej firmy . Dopiero dwa lata pniej wy szo na jaw, e Szamaow i Goreow to
rwnie gwni udziaowcy utworzonej w 2005 roku na polecenie Putina firmy zagranicznej
Rosinvest. Jedn z jej rzekomy ch inwesty cji by a budowa ogromnej willi nad Morzem Czarny m
w pobliu Soczi miaa okaza si godna cara. Otacza j mur z bramkami bezpieczestwa
ozdobiony mi godem Rosji; na terenie posiadoci oprcz gwnego budy nku znajdoway si trzy
ldowiska dla helikopterw, zaplecze gospodarcze, hala gimnasty czna, bungalow i amfiteatr.
Pry watny samolot z Kabajew i Koy nem oraz trzy osobow zaog fiskiego pochodzenia na
pokadzie nalea do firmy Giennadija Timczenki Airfix Aviation27.
Pojawienie si ty ch zarzutw pod koniec prezy dentury Putina wzbudzio oczekiwania
a waciwie cich nadziej e przekazanie wadzy moe przy nie zmiany . Raport Niemcowa
i Miowa brzmia jak oferta programowa opozy cji w kampanii prezy denckiej, ktrej tak
naprawd nie by o. Autorzy nawoy wali w swy m tekcie do zrealizowania obiecany ch przez
Putina i nieprzeprowadzony ch reform: walki z korupcj wrd milicji i prokuratorw,
ustanowienia nowego prawa uniemoliwiajcego konflikt interesw polity czny ch i biznesowy ch
wrd przedstawicieli wadzy ustawodawczej, powoania armii zawodowej, budowy
nowoczesny ch drg, stworzenia efekty wnego sy stemu opieki zdrowotnej, ktrej brak przy czy ni
si do gwatownego spadku demograficznego i niezby t imponujcej, szczeglnie wrd
mczy zn, przewidy wanej dugoci y cia ta wprawdzie rosa, ale wci pozostawaa daleko
w ty le za pastwami Europy i Amery ki Pnocnej. Niemcow i Miow twierdzili, e Putin
zmarnowa w skali kraju moliwoci wy nikajce ze wzrostu cen energii, cho niewtpliwie
przy czy niy si one do rozwoju cy wilizacy jnego pewny ch obszarw, szczeglnie Moskwy ,
lnicej jak nigdy przedtem. Putin mia utrzy ma wadz jako premier rzdu, ale wielu ludzi
wolao wierzy , e w kocu przekae j nowemu pokoleniu przy wdcw. Majc Miedwiediewa
na stanowisku prezy denta, Putin mg sta si rosy jskim Dengiem Xiaopingiem oficjalnie
przekaza ster wadzy , lecz wpy wa na rzdzcy ch zza kulis, eby utrzy mali jego kurs
polity czny , jak to robi chiski przy wdca jeszcze przez pi lat, a do swojej mierci w 1997
roku. Wielu bliskich wsppracownikw Putina wierzy o w t teori, a on jej nie zaprzecza.
Zwolennikiem takiego my lenia by nawet Miedwiediew, ktry ostatnie osiem lat spdzi u boku
prezy denta na Kremlu. Wiele postulatw Miedwiediewa pokry wao si z wnioskami Niemcowa
i Miowa. Wierzy w nowoczesno, transformacj majc oznacza wiksz swobod na ry nku
i wicej wolnoci dla spoeczestwa oby watelskiego a w kady m razie skada takie deklaracje.
Wolno jest lepsza ni brak wolnoci powtarza tak czsto, e sowa te stay si hasem jego
prezy dentury . Oczy wicie by to truizm, ale po kadencji Putina wy starczy , eby zbudzi
nadziej.
Kiedy wok zwizku Putina z Kabajew wy buch skandal, Duma czy m prdzej odkurzy a
prawo zaostrzajce definicj zniesawienia, ktre zrwnao wiadome rozpowszechnianie
nieprawdziwy ch informacji godzcy ch w honor i pozy cj spoeczn inny ch osb z aktami
terrory zmu i przestpstwami na tle etniczny m. Nowa ustawa nie ty lko umoliwia ofiarom
pomwie ubieganie si o kar cy wiln, ale te pozwalaa rzdowi na rozwizanie szkodliwy ch
agencji informacy jny ch. Min ty dzie, odkd Putinowi nie spodoba si arty ku o stanie jego
maestwa, a stosowna ustawa zostaa uchwalona ju po pierwszy m czy taniu. Gosowao za ni
trzy stu dziewidziesiciu dziewiciu deputowany ch, ty lko jeden omieli si sprzeciwi. Ale
kiedy nadano jej ostateczne brzmienie, prezy dentem by ju Miedwiediew. Ten za wy kona gest,
ktry ju na pocztku jego kadencji sy gnalizowa pewn niezaleno i mg wskazy wa nowy
kierunek polity ki zawetowa t ustaw.
CZ CZWARTA
 ROZDZIA 19

REGENCJA

W ieczorem 7 sierpnia 2008 roku Dmitrij Miedwiediew, urzdujcy prezy dent Rosji, py n
aglwk po Wodze z on Swietan i nastoletnim sy nem Ilj. Spdza ten senny wakacy jny
miesic na wy peniony m prac urlopie. Odwiedzi history czne miasto Kaza, stolic Tatarstanu,
regionu podbitego w XVI wieku przez Iwana Gronego. Przy glda si tam postpom
przy gotowa do uniwersjady , organizowany ch co dwa lata igrzy sk sportowy ch dla szk
wy szy ch, ktre miay si tam odby latem 2013 roku w ramach prby przed zaplanowan na
osiem miesicy pniej olimpiad zimow w Soczi. Poprzedniego dnia wy bra si do ssiedniej
republiki Czuwaszji, gdzie omawia projekt utworzenia nowoczesnej sieci bibliotek. Jeszcze
wczeniej uczestniczy w pogrzebie Aleksandra Soenicy na, zmarego 3 sierpnia w Moskwie
radzieckiego dy sy denta; ten wielbiciel Wadimira Putina zosta w czasach postsowieckich
cakowicie zrehabilitowany i odznaczony wy sokiej rangi odznaczeniami pastwowy mi1.
Miedwiediew urzdowa ju od trzech miesicy , ale sprawia wraenie, jakby prezy dentura
by a dla niego po prostu przedueniem obowizkw, ktre peni jako pierwszy wicepremier. Nie
zachowy wa si jak ty powy zwierzchnik odradzajcej si atomowej potgi militarnej. Jego
wy br w marcu na najwy sze stanowisko w pastwie by rwnie pewny jak wy br Putina cztery
lata wczeniej, chocia nie mia zaplecza polity cznego, konkretnego programu ani mandatu
spoecznego od spragnionego zmian narodu. Przeciwnie, fundamentem prezy dentury
Miedwiediewa nie by a ch zmian, lecz pragnienie zachowania status quo. Gdy by nard mia
wy br, niemal na pewno zagosowaby znowu na Putina, ale zgodzili si na nastpc, bo tak chcia
by y prezy dent. Tak wic Miedwiediew osign pewne zwy cistwo podczas rcznie
sterowany ch wy borw, w ktry ch dziaaczom opozy cy jny m wobec wadzy Putina, takim jak
Michai Kasjanow czy Garri Kasparow, nie pozwolono zarejestrowa swoich kandy datur,
podobnie jak w wy borach do Dumy w grudniu 2007 roku. Kasparow pomimo swojej sawy
i rodkw finansowy ch nie zdoa nawet wy naj sali wy starczajco duej, eby zorganizowa
wy magan przez prawo konwencj wy borcz. Kasjanowa zdy skwalifikowano na podstawie
oskare, e sfaszowa ponad 13 procent podpisw potrzebny ch do zgoszenia go jako
kandy data. Inny kandy dat liberaw, Andriej Bogdanow, nie mia takich problemw. By
doradc polity czny m i wolnomularzem wy wodzcy m si z najdalszy ch pery ferii polity cznego
nieby tu. Rok wczeniej zosta wy brany na wielkiego mistrza Wielkiej Loy Narodowej Rosji.
Kreml sam namwi go do startu w wy borach mia by figurantem, w razie gdy by nikt inny
nie zechcia kandy dowa2.
Miedwiediew odegra swoj rol w taki sam sposb, jak wczeniej zrobi to Putin. Nie spoty ka
si z wy borcami ani nie uczestniczy w debatach z kontrkandy datami, wrd ktry ch oprcz
Bogdanowa znaleli si stali uczestnicy kampanii: komunista Giennadij Ziuganow i bazen-
nacjonalista Wadimir y rinowski (obaj zrezy gnowali z kandy dowania przeciwko Putinowi
w 2004 roku). Miedwiediew po prostu wy penia swoje zwy ke ministerialne obowizki, kreowany
na bohatera przez stacje telewizji pastwowej, zawsze jednak pod patronatem swojego mentora.
By czowiekiem wskazany m przez Putina, a zatem jedy ny m liczcy m si kandy datem.
Odgry wa rol nastpcy , carewicza, ktremu potrzebne by o jedy nie wy rane poparcie
spoeczne. Jego krtka kampania wy borcza by a tak jawnie nacigana, e Michai Gorbaczow
publicznie zaja Kreml. Co si zepsuo w naszy m sy stemie wy borczy m powiedzia, ale jego
wy stpienie by o gosem autory tetu z coraz bardziej zapomnianej i zdy skredy towanej
przeszoci, wic mao kto zwrci na niego uwag, szczeglnie za pastwowe media3. Po
podliczeniu gosw okazao si, e Ziuganow zaj drugie miejsce, daleko w ty le za zwy cizc,
zdoby wajc osiemnastoprocentowe poparcie. Bogdanow uzy ska niecay milion gosw, czy li
mniej ni wy nosia liczba gosw niewany ch i pusty ch. Miedwiediew, czowiek bez
dowiadczenia w polity ce, zosta najmodszy m wy brany m przez nard prezy dentem. Skoczy
dopiero czterdzieci trzy lata. Zdoby 71,2 procent gosw, odrobin mniej ni 71,9 procent Putina
sprzed czterech lat, co zdawao si dosy dziwny m i zdaniem wielu osb zamierzony m
zbiegiem okolicznoci.
Od pierwszy ch majowy ch dni urzdowania Miedwiediew stara si wy j z cienia czowieka,
ktry wy nis go na szczy t wadzy . Jelcy n cicho zszed ze sceny polity cznej, kiedy wy znaczy
Putina na swojego nastpc, ale Putin z du pewnoci siebie bry lowa na zaprzy sieniu
Miedwiediewa. Otworzy ceremoni na Kremlu, wy gaszajc bezprecedensow mow
poegnaln. Zebrani w Wielkim Paacu mogli z niej jasno wy wnioskowa, e wcale nie zamierza
znikn z y cia publicznego. Miedwiediew mia nadziej na jak najszy bsze zaistnienie na arenie
midzy narodowej. W ty m celu odwiedzi Niemcy , najbliszego partnera handlowego Rosji
w Europie, ale Putin przy mi t wizy t, jadc w ty m samy m czasie do Francji. Michai
Margieow, przewodniczcy komisji spraw zagraniczny ch Rady Federacji, stwierdzi podczas
rozmowy z pewny m przeby wajcy m z wizy t w Rosji dy plomat amery kaskim, e
Miedwiediew jest zdolny m, chocia jeszcze nieuksztatowany m studentem, ktry duo si
nauczy od swoich nauczy cieli, ale dziekanem jego wy dziau wci jest Putin4. Powiedzia, e
Putin szczerze zamierza przekaza swemu nastpcy obowizki gowy pastwa, szczeglnie
w dziedzinie spraw zagraniczny ch, lecz chce to zrobi stopniowo. Miedwiediew jednak stara si
uzy ska wikszy wpy w na administracj, ktra od omiu lat by a tresowana, eby wy kony wa
ty lko polecenia Putina.
Jako oczy tany czowiek o agodny m temperamencie Miedwiediew przy najmniej zmieni ton
Kremla. Podczas kampanii i pierwszy ch ty godni urzdowania mwi o swobodach oby watelskich,
modernizacji gospodarki i o potrzebie walki z szalejc korupcj oraz z ty powy m dla rosy jskiej
polity ki i spoeczestwa prawny m nihilizmem. Putin skada podobne deklaracje, ale
Miedwiediew okaza si o wiele mniej buczuczny , stawia mniej warunkw. Zdawao si, e
chce zaproponowa inny wizerunek przy wdcy , udowodni, e transformacja moe by
rzeczy wista, a nie jedy nie sy mboliczna. O ile Putin by surowy i twardy , o ty le Miedwiediew
sprawia wraenie subtelnego i otwartego. Uwielbia korzy sta z nowoczesny ch urzdze (w 2010
roku Steve Jobs osobicie podarowa mu iPhonea) i zaoy profil na rny ch portalach
spoecznociowy ch, gdzie zamieszcza zrobione przez siebie zdjcia, co by o jego hobby .
Pomimo eksponowanej pozy cji Putina jako premiera rzdu wielu zaczo wierzy , e
Miedwiediew zdoa przeprowadzi zaniedbane przez poprzedniego prezy denta liberalne reformy .
Jedny m z ludzi, ktrzy upatry wali w Miedwiediewie nadziei, by czowiek siedzcy w celi
wiziennej na Sy berii Michai Chodorkowski. W kocu mg si ubiega o zwolnienie
warunkowe, wic w lipcu jego prawnicy zoy li wniosek o skrcenie kary 5. Inny m by
Amery kanin chccy zastpi Georgea Busha na stanowisku prezy denta Stanw Zjednoczony ch
Barack Obama. Tamtej sierpniowej nocy , gdy aglwka Miedwiediewa agodnie koy saa si
na falach Wogi, wszy stko wskazy wao na to, e jego prezy dentura zwiastuje pocztek nowej
epoki opty mizmu. Ty mczasem, cho nie mino jeszcze nawet sto dni, odkd zasiad na fotelu
prezy denta, musia stawi czoo najtrudniejszemu wy zwaniu w y ciu.

8 sierpnia o pierwszej w nocy zadzwoni telefon. Minister obrony Anatolij Sierdiukow

poinformowa Miedwiediewa o wy buchu wojny na poudniu Rosji. Gruziskie oddziay zbrojne

pod wodz prozachodniego prezy denta Micheila Saakaszwilego zaatakoway z ziemi i powietrza
przy graniczn Oseti Poudniow. W rejonie Osetii Poudniowej i Abchazji przez cay ostatni rok
dochodzio do napi. Obie republiki po rozpadzie Zwizku Radzieckiego oderway si od Gruzji
po krtkich, ale gwatowny ch konfliktach w pierwszej poowie lat dziewidziesity ch i od tamtej
pory ich sy tuacja dy plomaty czna pozostawaa nieuregulowana. Oficjalnie wci by y czci
Gruzji, ale fakty cznie stanowiy odrbne pastewka starajce si o blisze relacje oraz
wy nikajce z nich korzy ci materialne z Rosj, ktra utrzy my waa z mandatu ONZ na ich
obszarze konty ngent si pokojowy ch. Po ogoszeniu przez Kosowo w luty m 2008 roku
niepodlegoci od Serbii Putin jeszcze bardziej wspar obie republiki. Jedny m ze swoich ostatnich
prezy denckich dekretw nakaza zwikszenie liczebnoci oddziaw rosy jskich uczestniczcy ch
w misji pokojowej w Abchazji. onierze mieli czuwa nad odbudow linii kolejowej czcej
kiedy republik z Soczi, ale od dawna popadaa w ruin. Los ty ch prowincji sta si jedny m
z najwaniejszy ch tematw ostatnich ty godni rzdw Putina. Nieco wczeniej doszo do draliwej
konfrontacji w Bukareszcie z prezy dentem Bushem i inny mi przy wdcami NATO, ktrzy
debatowali nad zaproszeniem Gruzji (i Ukrainy ) do sojuszu wojskowego.
Przez cae lato 2008 roku Rosja i Gruzja oskaray si wzajemnie o to, kto szy kuje si do
inwazji, by rozwiza w ten sposb kry zy s zwany zamroony m konfliktem. Miedwiediew odby
seri spotka z Saakaszwilim; gruziski przy wdca rwnie wierzy , e prezy dentura
Miedwiediewa moe zakoczy cige ktnie z Putinem, ktre zaczy si po rewolucji r,
oraz doprowadzi do zniesienia embarga wprowadzonego w 2006 roku po aresztowaniu czterech
rosy jskich agentw wy wiadu. Saakaszwili proponowa rozwizania polity czne dla obu prowincji,
a Miedwiediew pocztkowo sprawia wraenie, e jest nastawiony przy chy lnie wobec ty ch
propozy cji. Ale gdy spotkali si w lipcu w Kazachstanie, gruziski przy wdca wy czu, e nowy
prezy dent Rosji nie jest ju nimi zainteresowany , zupenie jakby kto w Moskwie wzi go
w cugle. Ty m kim mg by ty lko Putin6. Konflikt zdawa si nieunikniony , a Rosjanie dobrze si
do niego przy gotowali, chocia podejrzewali, e wy buchnie w Abchazji, a nie w Osetii
Poudniowej. Wojsko miao zawczasu plany interwencji; Putin twierdzi pniej, e by y one
gotowe ju pod koniec 2006 roku. Latem na rozkaz Miedwiediewa dowdztwo zorganizowao
wiczenia wojskowe na Kaukazie Pnocny m, w odlegoci pozwalajcej na atak zarwno na
Abchazj, jak i Oseti Poudniow; ta strategia wkrtce miaa si sta sztandarowy m manewrem
podczas podejmowany ch przez Rosj operacji wojskowy ch.
Niemniej Miedwiediew by zaskoczony i potraktowa scepty cznie piln wiadomo, ktra tej
nocy przerwaa mu rejs po rzece. Powinnimy to sprawdzi nakaza przez telefon
Sierdiukowowi. Czy by Saakaszwili postrada rozum? my la. Moe to prowokacja? Moe
czuje presj i testuje Osety jczy kw, eby da nam co do zrozumienia? Poprosi ministra, eby
jak najszy bciej do niego oddzwoni.
Putin ju wy lecia z Moskwy do Pekinu, gdzie zamiast gowy pastwa zamierza nastpnego
dnia razem z kilkudziesicioma przy wdcami pastw, midzy inny mi z prezy dentem Bushem,
uczestniczy w ceremonii otwarcia letnich igrzy sk olimpijskich. Sierdiukow zatelefonowa po
godzinie, eby potwierdzi doniesienia. Gruzja zacza ostrza arty lery jski stolicy Osetii
Poudniowej, Cchinwali. No dobrze odpar Miedwiediew. Poczekajmy na kolejne wieci.
Twierdzi, e nie mg si skontaktowa z Putinem w Pekinie za pomoc bezpiecznej linii
telefonicznej. Fakt, e w ogle prbowa, wiadczy o jego wahaniu, czy powinien po raz pierwszy
od rozpadu ZSRR angaowa siy rosy jskie w walk za granicami kraju. Ten brak zdecy dowania
jeszcze dugo go przeladowa. Sierdiukow zatelefonowa trzeci raz. Pocisk rakietowy trafi
w namiot peen rosy jskich onierzy z si pokojowy ch i wszy scy zginli. Pniej si okazao, e
raport podawa przesadzone dane, zreszt nie po raz ostatni w cigu kolejny ch dni7, ale by o
prawd, e wojsko rosy jskie i sprzy mierzone z nim nieregularne oddziay milicji osety jskiej
znalazy si pod ostrzaem. Ponad cztery godziny po ty m, jak rakiety spady na Cchinwali
i okolic, Miedwiediew w kocu wy da rozkaz wszczcia wojny .
Otwrzcie ogie nakaza Sierdiukowowi, a potem czy m prdzej polecia do Moskwy .

K iedy Miedwiediew dotar na miejsce, gruziskie bataliony ju wkraczay do Osetii

Poudniowej. Rosy jskie lotnictwo zaczo ostrzeliwa cele nie ty lko w tej prowincji, ale te
w samej Gruzji, eby powstrzy ma gruziskie wojska. Informacje o ataku Gruzinw dotary do
Putina w Pekinie i doprowadziy go do wciekoci. By zy przede wszy stkim na Saakaszwilego,
lecz take na Miedwiediewa za brak stanowczoci8. Rozmawiajc rano z dziennikarzami, Putin
wy gosi w Chinach swj pierwszy komentarz na temat kry zy su i zapewni, e Rosja odpowie na
atak Gruzji. Kilka razy telefonowa do Miedwiediewa, ktry rano 8 sierpnia zwoa zebranie Rady
Bezpieczestwa9. Mina dziesita, kiedy Miedwiediew wy da pierwsze publiczne owiadczenie
dugo po Putinie. Powiedzia, e Gruzja zamaa prawo midzy narodowe i dopucia si agresji,
w ktrej ju zginli ludzie, midzy inny mi czonkowie rosy jskiej misji pokojowej. Cy wile,
kobiety , dzieci i osoby w podeszy m wieku umieraj dzisiaj w Osetii Poudniowej, a wikszo
z nich to oby watele Federacji Rosy jskiej owiadczy . Zgodnie z konsty tucj i prawem
federalny m moim obowizkiem jako prezy denta Federacji Rosy jskiej jest broni y cia i honoru
oby wateli rosy jskich w kady m miejscu na wiecie10. W poudnie rosy jskie wojsko
przekroczy o granic z Gruzj.
Prezy dent Bush te by w Pekinie, kiedy jeden z jego podwadny ch szepn mu do ucha, e
w Gruzji zacza si rosy jska ofensy wa11. By o to podczas przy jcia dy plomaty cznego
w Wielkiej Hali Ludowej, a przy wdca USA czeka na swoj kolej, eby przy wita si
z prezy dentem Chin Hu Jintao. Putin sta w tej samej kolejce, kilka osb przed Bushem, ale
protok dy plomaty czny nakazy wa prezy dentowi Stanw Zjednoczony ch skontaktowa si
najpierw z gow pastwa, wic czeka do powrotu do hotelu, eby zatelefonowa do
Miedwiediewa i zada, eby powstrzy ma kontrofensy w. Staniemy po ich stronie
powiedzia, majc na my li Gruzinw.
Bush nie rozumia jednego jak wielk win za ten konflikt Rosjanie obarczali jego
administracj. Nawet jeli nie da zielonego wiata Saakaszwilemu, eby ten zaj Oseti
Poudniow, o co go podejrzewali, to i tak wzmocni zapdy gruziskiego przy wdcy wsplny mi
manewrami wojskowy mi i obietnicami, e na kwietniowy m szczy cie w Bukareszcie Gruzja
uzy ska czonkostwo w NATO, i to pomimo faktu, e Putin ostrzega, e Rosja uzna takie
zaproszenie za prowokacj. Saakaszwili za nie rozumia, e pomimo wy siku, ktry woy
w zdoby cie sy mpatii Amery kanw, chwalc Busha i wy sy ajc wojsko do Iraku, ani Stany
Zjednoczone, ani NATO nie by y przy gotowane na to, eby wesprze jego wojn z Rosj. Ten
bd sono Gruzj kosztowa.
Podczas rozmowy z Bushem Miedwiediew porwna Saakaszwilego do Saddama Husajna
i powiedzia, e Gruzini ju zabili ptora ty sica ludzi co by o grub przesad12. Oczy wicie
Rosjanie nie zamierzali si wy cofa. Bush w kocu spotka si z Putinem wieczorem na Stadionie
Narodowy m w Pekinie, kiedy czekali na uroczy ste rozpoczcie igrzy sk. Siedzieli w jedny m
rzdzie loy dla VIP-w. Bush poprosi swoj on i krla Tajlandii, eby przesiedli si o jedno
miejsce, sam za zaj miejsce koo Putina, by go ostrzec. Pochy lony w niewy godnej pozy cji
tumacz musia si cofn, gdy Putin zerwa si z krzesa i grujc przez chwil nad wy szy m od
niego Bushem, powiedzia, e Saakaszwili jest zbrodniarzem wojenny m.
Uprzedzaem ci, e Saakaszwili jest pory wczy rzek Bush.
Ja te! odpar Putin.
Bush napisa pniej, e patrzy prosto w oczy czowieka, z ktry m spotka si wicej razy ni
z jakimkolwiek inny m przy wdc, nie liczc Tony ego Blaira. Kiedy mia nadziej, e uda mu
si nawiza z Rosj nowy rodzaj relacji przeamujcy ch wzajemn zimnowojenn nieufno,
ale zrozumia, e le oceni tego mczy zn, kiedy poznali si w Sowenii w 2001 roku.
Nie, Wadimirze. Ty jeste zimnokrwisty powiedzia13.

P o wizy cie u Hu Jintao nazajutrz po ceremonii otwarcia igrzy sk Putin odlecia z Pekinu do Rosji

ale nie do Moskwy , ty lko prosto na aren dziaa wojenny ch, tam gdzie Rosja prowadzia
zmasowan inwazj. W sobot wieczorem przy by do bazy 58 Armii we Wady kaukazie, stolicy
Osetii Pnocnej, republiki rosy jskiej lecej na pnocny ch zboczach Kaukazu, dekretem Jzefa
Stalina oddzielonej od rodakw po gruziskiej stronie. To wanie Putina pokazay pastwowe
media, kiedy odbiera raporty wojskowe od generaw na polu walki. W ty m czasie Miedwiediew
wy sy a mao konkretne polecenia ze swojego gabinetu na Kremlu. Putin straszy , e Gruzja
rozochocona flirtem z Amery k i NATO chce pore Oseti Poudniow, ale ty m razem straci j
na zawsze. To, co si dzieje w Gruzji, mona nazwa ludobjstwem owiadczy , ponc
wity m oburzeniem, ktre kazao mu wy olbrzy mi sy tuacj na polu walki14. Do tej pory
rosy jskie czogi dotary ju do Cchinwali, miny stolic, a potem granic midzy Oseti
Poudniow i Gruzj i ruszy y na gruziskie miasto Gori, gdzie urodzi si Stalin. Rosy jskie okrty
wojenne zablokoway port Poti na poudnie od granicy z Abchazj. Gruziskie wojsko od lat
wiczy o z Amery kanami i dostawao od nich sprzt, ale w jego szeregach zapanowa chaos, bo
Rosjanie skutecznie zakcali lub zaguszali sie telefonii komrkowej stanowic jedy ny sposb
komunikacji midzy oddziaami Gruzinw. Upokorzony Saakaszwili musia baga o pomoc.
Stany Zjednoczone przetransportoway na miejsce walk dwa ty sice onierzy , ktry ch Gruzja
wy saa wczeniej do Iraku jako wsparcie dla Amery kanw. Wkrtce prezy dent Bush wspar
Gruzinw dodatkow pomoc humanitarn i sprztem, ale postawi spraw jasno: nie zamierza
udziela im wsparcia militarnego. Ponad stu amery kaskich doradcw wojskowy ch, ktrzy zostali
w Gruzji po wsplny ch letnich manewrach, wy jechao z kraju, eby unikn przy padkowego
wpltania si w walk. Przetrzebione gruziskie oddziay cofay si przed rosy jskim natarciem
w kierunku rwnie ostrzeliwanej stolicy , Tbilisi. W tej sy tuacji Saakaszwili nie mia wy boru
musia zaproponowa rozejm.
Putin zachowy wa pozory ulegoci wobec swojego protegowanego penicego teraz rol
zwierzchnika si zbrojny ch, ale cay sy stem administracja, wojsko i media by od lat
przy zwy czajany do faktu, e to on jest szefem, wic czsto zapomina, przed kim naprawd
odpowiada. Sam Putin nie potrafi albo nie chcia usun si na drugi plan i dy ktowa instrukcje na
transmitowany ch przez telewizj naradach kry zy sowy ch, ktre Miedwiediew posusznie
wy kony wa. Na forum publiczny m Putin stara si podkrela przy wdztwo Miedwiediewa, ale
pry watnie gani swoich rozmwcw lub przy mila si do nich i sprawia wraenie, jakby to on
wci rzdzi. Kiedy prezy dent Francji Nicholas Sarkozy polecia do Moskwy , eby 12 sierpnia
wy stpi jako mediator w czasie negocjacji doty czcy ch zawieszenia broni, odnis wraenie, e
Miedwiediew jest spokojny , nastawiony pozy ty wnie i otwarty na dy skusj. Putin jednak te
przy stpi do rozmw i zdawa si napuszony , nieokrzesany , peen takiej wciekoci na
Saakaszwilego, jakby ten wy rzdzi mu jak osobist krzy wd15. Sarkozy namawia Rosjan,
eby odstpili od inwazji, ktra coraz wy raniej zmierzaa do zajcia stolicy Gruzji i obalenia jej
prezy denta. Zreszt minister spraw zagraniczny ch Siergiej awrow sam zdradzi te plany
Condoleezzie Rice, sekretarz stanu w administracji Busha, dajc dy misji Saakaszwilego jako
warunku rozwizania konfliktu16. Ponadto gdy przy wdcy spotkali si na Kremlu, eby osign
porozumienie, awrow podczas rozmowy z francuskim ambasadorem umniejsza rol
Miedwiediewa17. Sarkozy przekony wa, e wiat nie zaakceptuje obalenia demokraty cznie
wy branego prezy denta, ale jego sowa jeszcze bardziej rozzociy Putina.
Ten Saakaszwili Powiesz go za jaja! wcieka si.
Chce go pan powiesi? zdziwi si oszoomiony prezy dent Francji.
A czemu nie? odpar rozdraniony Putin. Przecie Amery kanie powiesili Saddama
Husajna.
Putina uspokoio dopiero py tanie Sarkozy ego, czy chce by zapamitany przez histori tak
samo jak Bush18.
 Wczenie rano Sarkozy polecia do stolicy Gruzji, eby raty fikowa zaproponowany przez
Saakaszwilego traktat, a Miedwiediew pitego dnia konfliktu ogosi zawieszenie broni. Prezy dent
pojawi si sam na Kremlu i przy pominajcy m wy stpienia Putina tonem oznajmi, e agresor
ponis kar. By blady i wy glda na zmczonego. Pomimo zawieszenia broni rosy jskie siy
umocniy swoje pozy cje na obszarze, z ktrego przepdzono Gruzinw, a milicja Osetii
Poudniowej nie zaprzestaa pldrowania i grabiey pry watny ch domw Gruzinw
mieszkajcy ch w wioskach na terenie tej prowincji, co czsto dziao si na oczach Rosjan19.
Dwa dni po ogoszeniu rozejmu Condoleezza Rice poleciaa do Gruzji z deklaracj pomocy
polity cznej i humanitarnej ze strony Stanw Zjednoczony ch, a ty mczasem rosy jska kolumna
pancerna konty nuowaa marsz na wschd i zatrzy maa si dopiero czterdzieci kilometrw od
przedmie Tbilisi. Ostatnie rosy jskie oddziay przeby way na tery torium Gruzji jeszcze przez
dwa miesice, ale nawet po ich wy cofaniu cz zasilia siy zbrojne rozmieszczone na terenie
Osetii Poudniowej i Abchazji. 26 sierpnia, kiedy wci usuwano zniszczenia wojenne,
Miedwiediew zapowiedzia, e Rosja uznaje te dwie enklawy za niepodlege pastwa. Prezy dent
i inni polity cy tumaczy li t decy zj precedensem Kosowa, cho jeszcze p roku wczeniej
Rosja utrzy my waa, e jego deklaracja niepodlegoci jest bezprawna.

P omimo pewny ch oczy wisty ch wad i niewy gd wojna wy woaa w Rosji nacjonalisty czn

gorczk, ktr podsy cay pastwowe media, glory fikujc dokonania rosy jskich si
wy zwoleczy ch, a wrogw ukazujc w najgorszy m wietle od czasw Wielkiej Wojny
Ojczy nianej. Sowa uznania kierowano jednak w takim samy m stopniu do Putina jak do
Miedwiediewa, bo wszy scy zdawali sobie spraw z tego, e to on jest wci najwaniejsz osob
w pastwie. Powd mniejszego znaczenia prezy dentury Miedwiediewa by prosty : Putin
zatrzy ma dla siebie wikszo przy wilejw oraz du cz kancelarii prezy denckiej. Orodek
wadzy przenis si do gabinetu premiera w Biay m Domu stojcy m naprzeciw Kremla po
drugiej stronie Nowego Arbatu. Miedwiediew pozosta ty tularn gow pastwa, ale jego decy zje
doty czce polity ki zagranicznej by y mtne i chaoty czne, bo wszy stkie najwaniejsze sprawy
musia zaaprobowa premier. Kiedy Miedwiediew prbowa nada swoim wy powiedziom
wadczy , agresy wny , niezomny ton, ktry m tak zrcznie posugiwa si Putin, prby te brzmiay
raczej aonie.
W listopadzie 2008 roku, gdy Stany Zjednoczone wy bray na prezy denta Baracka Obam,
cay wiat witowa ten dzie jako koniec epoki nieokieznanej amery kaskiej agresji pod
rzdami Busha. Tego dnia Miedwiediew wy gosi swoje pierwsze ordzie do narodu. Po okresie
toksy czny ch relacji midzy obiema potgami, ktry mi naznaczony by koniec kadencji Busha,
kiedy Putin posun si nawet do insy nuacji, e to Stany Zjednoczone wy woay wojn w Gruzji,
by zwikszy szans ry wala Obamy Johna McCaina, z ulg powitano t zmian w amery kaskiej
administracji rzdowej. Ale przemawiajc w Wielkim Paacu Kremlowskim, Miedwiediew ani
sowem nie wspomnia o Obamie. Oskary Amery k o podeganie do wojny w Gruzji i zagrozi
rozmieszczeniem pociskw rakietowy ch w Kaliningradzie rosy jskiej enklawie w Europie
Wschodniej, ktr ZSRR dosta w darze po Wielkiej Wojnie Ojczy nianej w razie gdy by
Amery kanie dalej prbowali budowa w Europie sy stem obrony anty rakietowej. Chcia, eby
potraktowano go jako bezkompromisowego przy wdc, w jego wy stpieniu jednak zabrzmiay
faszy we nuty . Trudno powiedzie, czy sam wierzy w swoj ty rad.
Rosy jska polity ka zagraniczna ju od czasw Jelcy na by a niezby t klarowna i mao skuteczna,
ale odkd w pastwie powstay dwa orodki wadzy , prezentowaa si jeszcze gorzej.
Miedwiediew przeprosi za swoje uwagi pod adresem Stanw Zjednoczony ch dwa ty godnie
pniej, kiedy uda si w pierwsz podr do Waszy ngtonu, gdzie spotka si z prezy dentem
Bushem, ale zignorowa modego prezy denta elekta. Twierdzi, e jego prowokacy jne ostrzeenie
wy goszone w chwili, kiedy cay wiat gratulowa Barackowi Obamie, by o po prostu niefortunn
pomy k. Z cay m szacunkiem dla Stanw Zjednoczony ch, kompletnie zapomniaem o ty m
wany m wy darzeniu polity czny m, do ktrego doszo tamtego dnia tumaczy si mao
wiary godnie. Nie bierzcie tego do siebie20. Tak jak w przy padku wojny w Gruzji, zdawao si,
e Miedwiediew sam sobie podstawi nog a moe zrobi to Putin.
Drugi strza w stop zdarzy si Miedwiediewowi ledwie kilka ty godni po wojnie w Gruzji.
Przy py w gotwki dziki stale rosncy m cenom ropy naftowej i gazu sty mulowa szy bki rozwj
rosy jskiej gospodarki i przy czy ni si do wzrostu sprzeday wszy stkich towarw od
zagraniczny ch samochodw do mebli i y wnoci. Za czasw Putina gospodarka rosa rednio
o siedem procent rocznie; Putin spaci dug zagraniczny Rosji, zgromadzi kilkaset miliardw
dolarw w rezerwach walutowy ch i powstrzy mujc si przed wy dawaniem pienidzy lekk rk,
zbudowa fundusz stabilizacy jny , ktry stanowi poduszk bezpieczestwa dla kraju w razie
zmiany koniunktury . Objwszy urzd premiera, Putin zachowy wa si tak, jakby nic nie mogo
zaszkodzi jego najwikszy m dokonaniom. Ty mczasem przemianom polity czny m w 2008 roku
towarzy szy o spowolnienie gospodarcze. Inflacja rosa, wic nowo powoany premier prbowa
narzuci swoj wol ry nkowi i oligarchom. W lipcu, zmobilizowany skargami szefw firm
energety czny ch na rosnce ceny stali potrzebnej do budowy rurocigw, zwoa konferencj
brany hutniczej w Niny m Nowogrodzie. Jej cel sta si dla wszy stkich jasny , gdy Putin oskary
najwikszego producenta stali, firm Miecze, o sprzeda na ry nku wewntrzny m zapasw wgla
koksujcego za cen wy sz ni za granic i unikanie pacenia podatkw. (Putin zainteresowa si
t spraw za namow Igora Sieczina, podobno dlatego, e Rosnieft akurat bory ka si
z trudnociami ekonomiczny mi). Waciciel Mieczeu, miliarder Igor Ziuzin, ktry ju znajdowa
si pod siln presj ze strony klientw i konkurencji, popeni bd i zamiast pojecha na
konferencj, zgosi si na badania do szpitala kardiologicznego. Putin nie szczdzi mu kliwy ch
uwag. Sugerowa, e insty tucje anty monopolowe, a moe nawet prokurator generalny , powinny
si przy jrze interesom Mieczeu. Oczy wicie choroba to choroba, ale by oby dla niego lepiej,
gdy by jak najszy bciej wy zdrowia powiedzia premier Rosji. W przeciwny m razie bdziemy
musieli wy sa mu lekarza, ktry pozbawi go wszy stkich problemw. Ostatecznie akcje Mieczeu
straciy na giedzie nowojorskiej ponad jedn trzeci wartoci a firm kosztowao to niemal
sze miliardw dolarw cignc za sob w d ry nek rosy jski, i tak przey wajcy ju kry zy s.
Miecze czy m prdzej wy da pene skruchy owiadczenie; zapewnia w nim, e postara si
rozwia troski premiera, ale Putin da wy rany sy gna, e nie zamierza wy puszcza z rk steru
rosy jskiej gospodarki. Miaa dalej by posuszna jego rozkazom, a on mg interweniowa, kiedy
mia na to ochot. W ten sposb zniweczy wczesne starania Miedwiediewa o stworzenie klimatu
bardziej przy jaznego dla inwesty cji. Sam Miedwiediew i jego podwadni zdawali si zaskoczeni
ty m zamachem przeprowadzony m przez premiera. Arkadij Dworkowicz, jeden
z najwaniejszy ch wsppracownikw prezy denta, prbowa uspokoi ry nki, ale po kilku dniach
Putin jeszcze raz zarzuci Mieczeowi uchy lanie si od pacenia podatkw i ponownie doprowadzi
do gwatownego spadku wartoci jego akcji. Putin zachowy wa si tak, jakby Rosji nic nie mogo
zagrozi jakby by a wy sp wzrostu gospodarczego odporn na burz finansow, ktra szalaa na
wiecie od pocztku lata, czy li odkd cena bary ki ropy przekroczy a 140 dolarw.

P ocztkowo wy dawao si, e wiatowy kry zy s ekonomiczny , wy woany w 2008 roku

zaamaniem si ry nku kredy tw hipoteczny ch w Stanach Zjednoczony ch, jest niewielkim
zagroeniem dla rosy jskiej gospodarki, poniewa dziaajce w Rosji banki nie udzielay kredy tw
hipoteczny ch o zwikszony m ry zy ku, ktre okazay si pniej miertelnie niebezpieczne. Ale
ogoszone 15 wrzenia bankructwo amery kaskiego banku inwesty cy jnego Lehman Brothers
tego samego dnia cena bary ki ropy spada poniej 100 dolarw wstrzsno cay m wiatem,
a w Rosj uderzy o silniej ni w wikszo inny ch pastw. Gwny indeks giedowy podczas
zamknicia nastpnego dnia by niszy o 17 procent. Zacza si paniczna wy przeda akcji, co
doprowadzio do regularnego zawieszania transakcji w cigu kolejny ch ty godni, ale nawet
majce utrzy ma ceny akcji interwencje rzdu nie zapobiegy wielkim stratom ju po kilku
miesicach wy niosy try lion dolarw. Od padziernika do grudnia odpy n z kraju kapita wart sto
trzy dzieci miliardw dolarw. Rosjanie inwestowali w akcje rzadziej ni na przy kad
Amery kanie, ktrzy czsto widzieli, jak bez ladu znikaj ich oszczdnoci caego y cia, ale
kry zy s dotkn wszy stkich Rosjan, od najuboszy ch do najbogatszy ch. Zarobki zmalay niemal od
razu, bo firmy na potg ciy koszty . To doprowadzio do spadku konsumpcji, co jeszcze bardziej
ograniczy o produkcj. Nawet dumni oligarchowie zastawiali swoje jachty i sprzedawali
pry watne odrzutowce21. Kwitnca gospodarka rosy jska zawalia si tak gwatownie, e Putin
nagle znalaz si na czele kraju w tak gbokiej zapaci, jak podczas kry zy su w 1998 roku. Obecna
sy tuacja by a jak klamra zamy kajca dekad dobroby tu, na ktry m opieraa si jego
prezy dentura.
W cigu kilku dni rzd zgodzi si udzieli bankom kredy tu w wy sokoci czterdziestu miliardw
dolarw i wesprze poy czkami na czn kwot pidziesiciu miliardw dolarw dwiecie
dziewidziesit pi firm zapewniajcy ch 80 procent wpy ww do skarbu pastwa. Bank
Centralny podj wy siki, eby spowolni spadek wartoci rubla. W ty m celu wy da niemal
dwiecie miliardw dolarw z rezerw walutowy ch, czy li jedn trzeci sumy zgromadzonej
w sierpniu, w chwili, gdy by y one najwiksze i wy nosiy piset dziewidziesit osiem
miliardw dolarw. Konserwaty wna polity ka makroekonomiczna Putina polegajca na
zrwnowaony m budecie i gromadzeniu rezerw na czarn godzin wbrew populisty czny m
gosom pewny ch urzdnikw z Kremla, ktrzy nawoy wali do hojniejszego wy dawania pienidzy
okazaa si dalekowzroczna. Putin i tak czu, e powinien wesprze swoich fawory tw wrd
oligarchw i upastwowi bory kajce si z kopotami firmy , ktre mona by o zgarn za bezcen.
Postanowi jednak posucha gosu ludzi doradzajcy ch mu ostrono i zwikszy decy zy jno
osb znajcy ch si na ekonomii i mogcy ch co zrobi w tej sprawie, jak pisa pniej Siergiej
Guriew, jeden z doradcw ekonomiczny ch rzdu22. Zdawao si, e na krtk met racj mieli
opowiadajcy si za Miedwiediewem zwolennicy liberalizmu, midzy inny mi minister finansw
Aleksiej Kudrin nie speni si ani jeden z najczarniejszy ch scenariuszy doty czcy ch katastrofy
gospodarczej. Ratunek okaza si jednak kosztowny . Gospodarka Rosji skurczy a si o 8 procent
w 2009 roku by to najgorszy wy nik wrd dwudziestu najwikszy ch gospodarek wiata. Po raz
pierwszy nastpi wy rany spadek popularnoci Putina, co by o wy nikiem niezadowolenia
spoecznego wy lewajcego si od czasu do czasu na ulic z pracownikami, ktrzy protestowali,
gdy nie wy pacano im pensji.
Podczas omiu lat swojej prezy dentury Putin zawsze potrafi skierowa ostrze kry ty ki tak, eby
obarczy ni rzd z premierem na czele. Teraz sam zajmowa ten urzd, kry ty kw zatem odsy a
pod inny adres. Naskakiwa na pastwo, ktre uwaa za zewntrzn przy czy n wszelkiej niedoli
Rosji Stany Zjednoczone. W padzierniku zrobi nieoczekiwany krok zoy wizy t w Dumie,
gdzie po raz pierwszy od zdoby cia wadzy spotka si z komunistami jako si polity czn. Ten gest
odzwierciedla jego obawy przed wpy wem kry zy su na wy borcw emery tw, robotnikw
i ludzi czujcy ch wci nostalgi za epok sowieck ktrzy popierali jedy n parti opozy cy jn
majc w parlamencie wy brany ch demokraty cznie przedstawicieli. Przy wdca komunistw
Giennadij Ziuganow sumiennie speni swj party jny obowizek i wezwa Putina do zwikszenia
nakadw na rolnictwo i inne koronne gazie przemy su, narzeka, e Biaoru wy przedzia Rosj
pod wzgldem produkcji kombajnw i cignikw, oraz skry ty kowa Kudrina za nieefekty wn
polity k monetarn polegajc na kontroli obiegu rubla. (Skorzy sta te z okazji, eby skoni
Putina do zaprzestania przeladowa kandy datw jego partii w wy borach lokalny ch). Putina
jednak nie interesoway postulaty komunistw. Ziuganow i jego ludzie by li dla premiera jedy nie
makiet, na ktrej tle wy sa narodowi populisty czny przekaz. Podczas dugiej, chaoty cznej oracji
Ziuganow zwrci uwag na fakt, e kiedy Stany Zjednoczone stoczy y si w otcha wielkiego
kry zy su, Franklin Delano Roosevelt wy sa swoich najlepszy ch doradcw ekonomiczny ch do
Zwizku Radzieckiego, eby nauczy li si tego i owego, ale teraz rozbuchana kapitalisty czna
chciwo Amery kanw sprowadzia na wiat nieszczcie. Putin ochoczo zgodzi si z jego opini,
stojc przed kamerami telewizji. Trafi pan w sedno, mwic, e zaufanie do Stanw
Zjednoczony ch jako lidera wolnego wiata i gospodarki ry nkowej zostao mocno nadszarpnite.
To samo mona powiedzie o wierze, e cay wiat krci si wok Wall Street stwierdzi.
I zgadzam si z panem, e tego zaufania ju nie da si odzy ska. Nic ju nigdy nie bdzie takie
samo.
Kry zy s obnay ukry te wady strukturalne gospodarki rosy jskiej, jej cakowit zaleno od
surowcw energety czny ch, przestarza baz przemy sow, wszechobecn korupcj
i niszczejc infrastruktur. (W 2008 roku w Rosji by o mniej utwardzony ch drg ni w 1997
roku23). Ekonomici, tacy jak Siergiej Guriew, przekony wali, e Rosja powinna wy cign nauk
z kry zy su i wprowadzi sensowne zmiany , a doradcy Miedwiediewa na Kremlu, midzy inny mi
Arkadij Dworkowicz, przy znawali im racj24. Gospodarka rosy jska potrzebowaa rzdw prawa,
ochrony prawa wasnoci i kontraktw, rzeczy wistej konkurencji i przejrzy stoci, a take naoenia
ogranicze na dny ch upu, skorumpowany ch polity kw, ktrzy stosowali wy muszenia wobec
firm i kierowali ich zy ski do swoich kieszeni, a potem ukry wali t nielegaln dziaalno, kupujc
nieruchomoci za granic albo odkadajc pienidze na kontach w obcy ch bankach. Zesp
Miedwiediewa na Kremlu przy gotowa projekty ustaw rozwizujcy ch przy najmniej niektre
problemy . W swoim pierwszy m ordziu wy goszony m dzie po wy borze Baracka Obamy
Miedwiediew wzy wa do zliberalizowania gospodarki i do oczy szczenia jej z rozdtej pod rzdami
Putina biurokracji. Administracja pastwowa, tak samo jak dwadziecia lat temu, kieruje si
brakiem zaufania do osobistej wolnoci i wolnej przedsibiorczoci mwi w ordziu, ktre
z powodu kry zy su przekadano dwa razy na inny termin. Silne pastwo to nie to samo co
wszechwadna administracja. Silne pastwo jest instrumentem potrzebny m spoeczestwu do
prawidowego rozwoju, utrzy mania porzdku i wzmocnienia insty tucji demokraty czny ch.
Wszechwadna administracja jest za zjawiskiem skrajnie niebezpieczny m25.
 Podwjny kry zy s letni i jesienny osabi jednak aspiracje polity czne Miedwiediewa.
Najblisi wsppracownicy tumaczy li kry zy sami porak jego planw, ale najwiksz przeszkod
by dla prezy denta Putin. To Putin wery fikowa tre pierwszego wy stpienia Miedwiediewa
w listopadzie 2008 roku, chocia nie robi tego aden premier, kiedy on sam by prezy dentem. I to
Putin nalega na wojowniczy ton wobec Stanw Zjednoczony ch i caego Zachodu, stawiajc
Miedwiediewa w niezrcznej sy tuacji std te groba umieszczenia wy rzutni rakietowy ch
w Kaliningradzie26.
Bojc si, e spadek koniunktury le wpy nie na ocen jego polity ki, Putin nalega na
umieszczenie w przemowie swojego protegowanego jeszcze jednej propozy cji rozwizania
sy stemowego, ktre mogo suy jako wenty l bezpieczestwa, w razie gdy by chaos
ekonomiczny sta si zagroeniem dla samego ustroju Rosji. W pierwszy ch szkicach
przemwienia nie by o tego punktu; Putin zaproponowa go podczas spotkania z Miedwiediewem
dopiero dzie przed ordziem. Kiedy Miedwiediew poruszy w swoim wy stpieniu ten temat
niemal mimochodem, by o to zaledwie jedno zdanie wrd omiu ty sicy sw nawet jego
najblisi wsppracownicy by li zaskoczeni27. Miedwiediew proponowa zmian w konsty tucji,
czy li co, przed czy m Putin przez wiele lat si wzbrania, chocia go o to bagano! Do tej pory
Putin twierdzi, e takie postpowanie podway oby polity czn stabilno pastwa. Proponowana
teraz zmiana polegaa na przedueniu kadencji prezy denta z czterech do szeciu lat,
a deputowany ch do Dumy z czterech do piciu. Miedwiediew nie wy jani powodu tej zmiany ,
usprawiedliwi j ty lko faktem, e w wielu inny ch demokracjach, na przy kad we Francji,
prezy denci urzduj duej. Pniej twierdzi, e te zmiany , pierwsze od czasu napisania
konsty tucji w 1993 roku, s jedy nie drobny mi korektami, ktre nie maj wpy wu na polity czn
ani prawn istot dziaajcy ch obecnie insty tucji pastwowy ch. W rzeczy wistoci propozy cje
te dy y do zwikszenia roli prezy denta i zmniejszenia czstotliwoci wy borw, bo te zdaniem
Putina mogy wy woa kolejn kolorow rewolucj.
Propozy cja Miedwiediewa zelektry zowaa elity polity czne, zwaszcza e nikt nie rozumia,
czy m zostaa pody ktowana. Zaczy kry plotki, e jej dalekosiny m celem jest
przy gotowanie gruntu do powrotu Putina na fotel prezy denta po niespodziewanej rezy gnacji
Miedwiediewa. Zmian przeprowadzono w taki sam sposb jak inne operacje specjalne Putina
szy bko i dy skretnie. W cigu dziewiciu dni projekt przeszed ca procedur w Dumie.
Sprzeciwili si mu jedy nie komunici, ktrzy dopiero co posuy li Putinowi jako rekwizy t. Przed
kocem roku obie izby parlamentu przy jy zmian niemal bez debaty , a na pewno bez brania
pod uwag gosu opinii publicznej. Stamszona opozy cja demokraty czna prbowaa organizowa
demonstracje, eby wy razi protest przeciwko ty m poprawkom oraz nieudolny m prbom
uzdrowienia kulejcej gospodarki, ale musiaa si zmierzy z bezwzgldny m przeladowaniem
przez wadze i organizacje, ktre gorliwie j wspieray , w czy m pry m wiody wy chowy wane
przez Kreml modziewki.
Niespokojna zima upy na pod znakiem niezadowolenia spoecznego. Garri Kasparow, Bory s
Niemcow, Wadimir Miow i inni prbowali utworzy now koalicj; mieli nadziej, e dziki
kry zy sowi ekonomicznemu uda im si skonsolidowa rne rodowiska opozy cy jne. Nazwali j
Solidarno na cze polskiego ruchu, ktry zacz dziaalno w ponury ch latach stanu
wojennego, ale rosy jska opozy cja pozostaa bardzo rozproszona, skcona wskutek ry walizacji
midzy dziaaczami i podzielona w kwestii takty ki. Jedni opozy cjonici kry ty kowali Putina,
a jednoczenie wci mieli nadziej na wspprac z sy stemem w celu zaprowadzenia w nim
zmian. Inni chcieli wy woa rewolucj. Jeszcze inni nie zamierzali doczy do koalicji, bo
kierowali si osobist niechci do Kasparowa albo Kasjanowa. Pewnego grudniowego
weekendu Solidarno zwoaa kongres zaoy cielski, ale musiaa zachowa niezwy ke rodki
ostronoci, eby czas i miejsce tego wy darzenia pozostay w tajemnicy . Poprzednie prby
organizacji kongresu by y skutecznie udaremniane waciciele lokali odwoy wali rezerwacje po
telefonach z Kremla. Takty ka zwalczania nawet najsabszej opozy cji stanowia potwierdzenie, e
Kreml si boi, ale jednoczenie dowodzia, e rzd potrafi stumi kad prb ujcia w ramy
organizacy jne anty putinowskich sy mpatii. Kiedy liderom Solidarnoci w kocu udao si spotka
w centrum konferency jny m na przedmieciach Chimki, pod budy nek podjecha autobus peen
akty wistw z Modej Gwardii, modziewki Jednej Rosji, ktrzy mieli zakci przebieg obrad.
Przy wieli autobusem owce ubrane w czapeczki i T-shirty z logo Solidarnoci. Demonstranci
nosili maski i rzucali w uczestnikw konferencji bananami, co by o jedn z wielu rasistowskich
aluzji wobec Baracka Obamy , pierwszego prezy denta Amery ki o afry kaskich korzeniach.
Przekaz by pry mity wny , ale czy telny : przeciwnicy Putina s jak stado zwierzt, ktre lepo
sucha swojego pasterza Stanw Zjednoczony ch. Akty wici wy pchnli owce z autobusu. Wiele
zwierzt by o chory ch lub ranny ch. Stay stoczone na chodniku, gdzie kilka zdecho podczas
demonstracji28.

30 grudnia, tu przed przerw noworoczn, Miedwiediew podpisa ustaw zmieniajc

konsty tucj. By a to najwaniejsza zmiana w ustroju polity czny m Rosji od 2004 roku, kiedy Putin
znis wy bory gubernatorw, a mimo to od pojawienia si pomy su do wprowadzenia go w y cie
miny ledwie dwa miesice. Ju przed upy wem pierwszego roku prezy dentury Miedwiediewa
stao si jasne, e jest ty lko modszy m asy stentem w rzdzcy m tandemie. Premier mg
oficjalnie uznawa jego zwierzchnictwo jako gowy pastwa, ale cay czas stara si spy cha go
na drugi plan. W grudniu Putin trady cy jnie urzdzi swj sztandarowy doroczny show, w ktry m
odpowiada na starannie wy selekcjonowane py tania telewidzw z caego kraju. Zapewni, e
skutki kry zy su ekonomicznego zostan zminimalizowane, i obieca podwy ki zasikw i wiadcze
dla bezrobotny ch. Jego wy stpienia podwaay autory tet polity czny Miedwiediewa i utrudniay
mu wpy w na administracj, ktr prezy dent chcia zreformowa. Miedwiediew nie zgasza
publicznie swoich zastrzee, ale w pry watny ch rozmowach dawa upust frustracji, a jego
najblisi wsppracownicy czuli gbok niech do gabinetu premiera, bo ten wci wtrca si
w ich prac. Miedwiediew prbowa pozy ska czonkw administracji, ale lojalici Putina
zajmowali zby t wiele stanowisk, rwnie na samy m Kremlu. Po wojnie w Gruzji
przeprowadzone w tajemnicy wrd wojska sondae wy kazay absolutne, bezgraniczne
posuszestwo sztabu wobec nowego naczelnego dowdcy . Najwy sza wadza koncentrowaa si
zatem w Biay m Domu i nie by o to dla nikogo tajemnic. Pewien amery kaski dy plomata
wy razi si uszczy pliwie, e Miedwiediew to Robin u boku Batmana Putina29.
 ROZDZIA 20

CZOWIEK CZYNU

15 maja 2009 roku jedy na kotownia dostarczajca ciepo miastu Pikaowo wy gasia swoje
paleniska. Zalegoci w opatach dla Gazpromu wy niosy cztery i p miliona dolarw, a w Rosji
Putina stan konta Gazpromu by spraw nadrzdn. Zaoone w 1957 roku na wschd od
Petersburga i zamieszkane przez dwadziecia dwa ty sice ludzi Pikaowo by o ty powy m
monomiastem skupiony m wok jednego przedsibiorstwa, ktre obsugiwao rcznie sterowan
radzieck gospodark. Skadao si ono z trzech zaleny ch od siebie fabry k produkujcy ch
cement, pota i tlenek glinu, zwizek chemiczny wy korzy sty wany do wy topu aluminium. Cae
y cie miasta zarwno w epoce radzieckiej, jak i wspczenie by o uzalenione od ty ch
fabry k. Ty le e teraz fabry ki spry waty zowano jako trzy odrbne zakady , ktre radziy sobie
sabo ju przed kry zy sem. Wy niszczona polity k centralnego planowania i targowaniem si
o ceny w zwizku z trudn sy tuacj gospodarcz na wiecie, produkcja w Pikaowie przestaa si
opaca1.
Pierwsza upada cementownia. W padzierniku 2008 roku ogosia bankructwo i kilkuset
robotnikw stracio prac. Fabry ka potau zamkna bramy w luty m, a w maju doczy a do nich
fabry ka tlenku glinu, ktra jednoczenie by a wacicielem elektrociepowni. Wikszo z czterech
i p ty sica pracownikw ty ch trzech zakadw zostaa zmuszona do bezpatnego urlopu albo
zwolniona. Gubernator obwodu wci leningradzkiego, bo za zmian nazwy miasta nie posza
zmiana nazw inny ch jednostek administracy jny ch ju w luty m apelowa do Dmitrija
Miedwiediewa, eby wy negocjowa rozwizanie, ale nic to nie dao. Zamknicie elektrociepowni
sprawio, e tlce si wrd ludzi niezadowolenie eksplodowao i mieszkacy miasta wy szli na
ulic.
Gubernator lekceway protesty , mwic, e to ty lko lokalne zwizki zawodowe prbuj
wy woa kry zy s. Kade miasto od czasu do czasu wy cza ciep wod, eby dokona przegldu
instalacji albo usun awari, tumaczy , jakby chodzio o chwilow niedogodno. Jeli za
mowa o ogrzewaniu, to chy ba latem nie musimy si tak bardzo o nie martwi2. 20 maja kilkuset
mieszkacw wtargno na kry zy sow narad w gabinecie mera i zadao nie ty lko gorcej
wody , ale i pracy oraz wy paty zalegy ch pensji. Wadze miasta miay jednak rwnie mao do
powiedzenia w ty ch sprawach, co mieszkacy . Wacicielami fabry k by li wielcy magnaci
finansowi, ktry m sen z powiek spdzay o wiele powaniejsze zmartwienia ni trudna sy tuacja
jakiego miasta na dalekiej pnocy . Jedny m z nich by Oleg Dieripaska, oligarcha z listy
najbogatszy ch Rosjan, ktry przetrwa koniec epoki Jelcy na, a za rzdw Putina dalej cieszy si
uprzy wilejowan pozy cj. Widzc, e szturm na merostwo niczego nie rozwiza, mieszkacy
przenieli swj protest na dwupasmow drog krajow czc Woogd z Now adog
nieopodal Petersburga i kilka godzin blokowali ruch, przez co powsta korek majcy podobno
cztery sta kilometrw dugoci.
Demonstracja by a jedn z wielu w cay m kraju organizowano je od Bajkalska, gdzie
pracownicy papierni ogosili strajk godowy , domagajc si wy pacenia zalegy ch wy nagrodze,
po Wady wostok, w ktry m nowe stawki celne na import samochodw zdziesitkoway sprzeda
uy wany ch aut z Japonii. Na Kremlu uwanie obserwowano przejawy niezadowolenia.
Miedwiediew i jego kadra najwy szego szczebla zainstalowali na swoich komputerach program
do ledzenia niepokojw spoeczny ch; jego zadaniem by a analiza zagroony ch kry zy sem
obszarw za pomoc wielu kry teriw, wrd ktry ch nie zabrako oczy wicie wskanika
popularnoci nowego premiera3.
Sy tuacja Pikaowa nie rnia si od sy tuacji inny ch miast przey wajcy ch kopoty , ale
w ty m miejscu skala protestw by a tak dua, e zmusia Putina do dziaania; a moe na chy bi
trafi wy bra to miasto, chcc pokaza, e w razie koniecznoci jest w stanie podj zdecy dowane
dziaania. 4 czerwca pojecha do Pikaowa i udzieli wacicielom zamknity ch fabry k publicznej
repry mendy , ktra nawet wedug jego miary by a wy jtkowo opry skliwa. Dlaczego sami tego
nie zaatwilicie? gani ich przed kamerami akredy towany ch stacji telewizy jny ch.
Rozbieglicie si jak karaluchy , kiedy powiedziaem, e si do was wy bieram. Kilkuset
mieszkacw miasta zebrao si przed fabry k, w ktrej trwao spotkanie. Wszy scy czekali
w deszczu, eby si przekona, co wy niknie z tej, jak si zdawao, boskiej interwencji. Putin
w szary m paszczu przeciwdeszczowy m i rozpitej pod szy j koszuli pochy li si nad stoem
i kipia ze zoci. Zrobilicie z ty ch ludzi z ty sicy ludzi zakadnikw waszy ch ambicji,
amatorszczy zny , a moe po prostu chciwoci. To absolutnie niedopuszczalne.
Machn w powietrzu plikiem kartek, ugod przy gotowan przed jego przy jazdem. Czy ju
wszy scy zoy li podpisy ? Wbi wzrok w nieogolon twarz Dieripaski, ktrego fortuna bardzo
ucierpiaa podczas kry zy su. Kto bkn, e tak, ale Dieripaska ty lko niepewnie skin gow.
W rzeczy wistoci aden z ty ch dokumentw nie wy maga podpisu, ale Putin i tak wezwa go na
rodek sali i upokorzy na oczach wszy stkich, szczeglnie telewidzw, ktrzy wczy li wieczorne
wiadomoci i podziwiali si charakteru swojego premiera. Putin rzuci dugopis na plik
dokumentw. Dieripaska wzi go do rki i udawa, e pobienie czy ta tekst, po czy m zoy podpis.
Kiedy si odwrci, Putin zada mu jeszcze jeden cios poniej pasa: Oddaj mi dugopis.
Zgromadzeni przed fabry k robotnicy zaczli dostawa SMS-y od swoich bankw. Zalege
wy nagrodzenia w sumie ponad milion dolarw miay zosta przelane na ich konta do
wieczora. Dziki Putinowi.

O d kilku miesicy Putin zdawa si coraz bardziej oderwany od biecy ch wy darze; czciej

pracowa w swojej rezy dencji w Nowo-Ogariowie ni w wieo wy remontowany m Biay m

Domu, gabinecie siedziby rzdu. Oddelegowa jednego ze swoich zastpcw, Igora Szuwaowa,
do zada zwizany ch z codzienn prac rzdu. Przy gotowanie nowego budetu trwao wiele
miesicy , bo administracja czekaa na decy zje, do ktry ch podjcia Putin si nie spieszy 4. Ale
przy okazji Pikaowa uwiadomi sobie, jakim zagroeniem polity czny m jest zapa gospodarcza
i znalaz przepis na zagodzenie nastrojw. Tego dnia, kiedy Putin bry lowa w Pikaowie,
Miedwiediew ostrzega, e wprawdzie najgorszy kry zy s ju min, ale jeszcze nie czas otwiera
szampana. Putin jednak wiedzia, e kiedy zwy kli ludzie potrzebuj pomocy , warto ruszy im
z odsiecz.
Spektakl w Pikaowie pokaza, e Putin nie zamierza przekaza sterw wadzy ani
Miedwiediewowi, ani ty m bardziej masom na ulicach. Nagana dla wacicieli zakadw by a
surowa, ale jednoczenie Putin da do zrozumienia, e nie pozwoli, by posplstwo potraktowao t
sy tuacj jako precedens pozwalajcy na publiczne wy lewanie alw wobec rzdu. Dieripaska
rozumia t szarad, wic pogodzi si z publiczny m upokorzeniem, bo wiedzia, e to cena za jego
uprzy wilejowan pozy cj wrd kremlowskiej elity . Nie by nawet ty m, ktry wy szed najgorzej
na wznowieniu pracy fabry k gwny dostawca nefelinu, surowca potrzebnego zakadowi
w Pikaowie, zosta zmuszony do sprzeday po zaniony ch cenach i ponis due straty . Sam Putin
poredniczy w negocjacji szczegw dostaw i zdecy dowa, e transportem tego minerau zajm
si Koleje Rosy jskie, zarzdzane przez Wadimira Jakunina, jego dawnego towarzy sza
z Petersburga. Majtek dostawcy , firmy PhosAgro, wkrtce mia si powikszy o akty wa
Apatitu, zakadu produkujcego nawozy sztuczne, o ktrego rozkradanie oskarono Michaia
Chodorkowskiego. Jedny m z najnowszy ch akcjonariuszy przedsibiorstwa by Wadimir
Litwinienko, czowiek, ktry w 1997 roku przy j wtpliw prac dy plomow Putina.
Porozumienie, by ponownie otworzy fabry ki w Pikaowie, nie rozwizao problemw lecy ch
u podstaw produkcji ani nie zwikszy o popy tu na aluminium, ale nikomu specjalnie na ty m nie
zaleao. Dieripaska ju dosta kilka miliardw kredy tu na pomoc w restruktury zacji dugu
paraliujcego jego rozwj przy dzielono mu nawet dodatkow poy czk na utrzy manie
produkcji w Pikaowie. Jego publiczna chosta stanowia jednak ostrzeenie dla inny ch magnatw
finansowy ch, e powinni sami rozwizy wa kry zy sy mogce doprowadzi do wrzenia
spoecznego, zanim Putin znowu zostanie zmuszony do uwzgldnienia nowy ch przy stankw na
trasie swojego gniewnego rajdu po kraju. Zamiast wy korzy sta kry zy s ekonomiczny jako szans
na wy eliminowanie saby ch ogniw z gospodarki kraju co Miedwiediew postulowa we wrzeniu
w swoim internetowy m manifecie pod ty tuem Naprzd, Rosjo! Putin wy bra wzmocnienie
swojej roli najwaniejszego dy sponenta surowcw, karzc przeciwnikw jego wizji wy dawania
pienidzy , a nagradzajc ty ch, ktrzy si z nim zgadzali. Kiedy rzd ustala mechanizm
dy stry bucji funduszy z pakietu sty mulacy jnego w 2009 roku, Putin sam przy zna sobie prawo
decy dowania, kto je dostanie. Zdaniem Putina wanie na ty m polega biznes na ukadach
i wzajemny ch umowach, a nie na swobodzie ekonomicznej, ktr rzdz prawa ry nku.
Osobisty wpy w Putina na polity k gospodarcz czasami prowadzi do powany ch
nieporozumie. W maju, gdy rozwizy wa kry zy s w Pikaowie, doradcy ekonomiczni Kremla
dopracowy wali szczegy umowy ze Stanami Zjednoczony mi, ktra miaa nada nowy bieg
opieszay m staraniom Rosji o przy jcie do wiatowej Organizacji Handlu (WTO). Putin
kry ty kowa t organizacj za to, e nie spieszy si z przy jciem jego kraju w swe szeregi, wic
rozmowy nabray tempa, ale ju po kilku dniach premier niespodziewanie ogosi, e Rosja woli
jednak zawiza sojusz ekonomiczny z Biaorusi i Kazachstanem, a do WTO doczy wy cznie
jako wsplny blok z ty mi pastwami. Ta zmiana miaa sabe uzasadnienie ekonomiczne, bo Rosja
utrzy my waa o wiele blisze stosunki handlowe z Europ i Stanami Zjednoczony mi ni z reszt
wiata. Uzalenienie wstpienia Rosji do WTO od zgody na poczenie interesw tego kraju
z interesami ssiadw w ramach bloku, ktry na domiar zego jeszcze nie powsta, mogo znowu
odsun na nieokrelony czas decy zj w sprawie jej kandy datury . Ponadto ujawnio panujce na
Kremlu podziay . Do koca ty godnia Aleksiej Kudrin, wci sprawujcy urzd ministra finansw
w gabinecie Putina, trzy razy prbowa odwie premiera od tego pomy su, ale ten nie sucha
jego argumentw ani sw Miedwiediewa5.
Zamiast odpowiedzie na globalny kry zy s otwarciem gospodarki rosy jskiej na kontakty ze
wiatem, Putin posucha swoich populisty czny ch, izolacjonisty czny ch insty nktw ku zadowoleniu
dogmaty kw wierzcy ch, e kapry sy ry nkw midzy narodowy ch mogy by i zapewne by y
celow manipulacj obliczon na ukaranie Rosji. Podj t decy zj, sdzc, e wy biera lepsz
drog uzdrowienia gospodarki. Kry zy s ekonomiczny zrujnowa Rosj, ale podjte przez Kreml
dziaania ratunkowe pozwoliy unikn kompletnej zapaci. W poowie 2009 roku ceny ropy
znowu wzrosy , co wzmocnio budet pastwa; rubel czciowo odzy ska warto, a gieda zacza
odrabia straty . W 2010 roku gospodarka w Rosji ody a, a waciwie poszy bowaa w gr
z o wiele wikszy m wigorem ni w inny ch pastwach Europy i w Stanach Zjednoczony ch.
Kry zy s nie zachci by najmniej Putina do peniejszej modernizacji gospodarki, ty lko przekona
go, e bezpieczestwo ekonomiczne Rosji zaley od stworzonego przez niego sy stemu nadzoru
oraz od jego wasnej siy woli. Zowieszcze przepowiednie, e Putin i jego metody sprawowania
wadzy nie s w stanie przetrwa zawirowa ekonomiczny ch ani polity czny ch, okazay si grubo
przesadzone.

28 wrzenia 2009 roku dy rektor generalny Gazpromu Aleksiej Miller spotka si

z przedstawicielami wadz lokalny ch i regionalny ch na wzgrzu, skd roztacza si widok na

Dolin Imerety sk na poudnie od Soczi. By to szeroki obszar zalewowy , ktry Putin zatwierdzi
jako jeden z dwch gwny ch orodkw zimowy ch igrzy sk olimpijskich zostao do nich niecae
pi lat. Spotkanie doty czy o przy gotowa do budowy nowej elektrociepowni, ktra po
ukoczeniu miaa by najbardziej rzucajcy m si w oczy budy nkiem w ty m nadmorskim
krajobrazie zwieczony m wielkim logoty pem zakadu. Konieczno budowy elektrociepowni
wskazuje, jak bardzo zacofany gospodarczo by ten region ukochane miejsce radzieckich
przy wdcw, szczeglnie Stalina, ktry zbudowa tam dacz; kurorty jednak popady w ruin
i niszczay , jeszcze zanim rozpad si Zwizek Radziecki. Wraz z pojawieniem si coraz
liczniejszej klasy spoecznej nastawionej na konsumpcj miliony wy jedajcy ch na wakacje
Rosjan chtniej daway si skusi niedrogiej Tajlandii, Turcji lub Sy najowi, Soczi za traktoway
jak prowincjonaln dziur, zapomnian, a czsto te tonc w ciemnociach.
Zdoby wszy przy wilej organizacji olimpiady , Putin postawi sobie za punkt honoru
przy wrcenie Soczi dawnej wietnoci; pamita j ze swoich pierwszy ch wizy t w latach
siedemdziesity ch. Kry zy s ekonomiczny w najmniejszy m stopniu nie osabi ty ch ambicji; Putin
wrcz wy korzy sta je jako or w walce z trudnociami. Soczi miao suy odrodzeniu idei
radzieckich megaprojektw, zlecany ch przez rzd giganty czny ch przedsiwzi, ktre
przy czy niy si do industrializacji Zwizku Radzieckiego. Te wielkie osignicia od prowadzonej
w latach pidziesity ch XX wieku kampanii zagospodarowania terenw dziewiczy ch, ktra
miaa zwikszy produkcj roln, do budowy bajkalsko-amurskiej magistrali kolejowej (w skrcie
BAM) w latach siedemdziesity ch by y wci y we we wspomnieniach Putina. Podobnie jak
w epoce radzieckiej przy wiecay mu cele nie ty lko ekonomiczne, ale i ideologiczne. Budowa
wioski olimpijskiej miaa by demonstracj postpu i prestiu Rosji na scenie midzy narodowej,
nawet jeeli realizacja tego projektu wy magaa ogromny ch nakadw finansowy ch. Soczi stao
si najwiksz inwesty cj infrastrukturaln po rozpadzie Zwizku Radzieckiego, ale nie jedy n.
Putin przy zna dwadziecia miliardw dolarw na rozwj Wady wostoku na Dalekim Wschodzie
midzy inny mi na budow uniwersy tetu na wy spie w porcie, ktry stanowi zamknit enklaw
wojskow, oraz mostu czcego go ze stay m ldem w ramach przy gotowa do dwudniowego
szczy tu krajw czonkowskich Wsplnoty Gospodarczej Azji i Pacy fiku, majcego si odby
w 2012 roku. Wy da te siedem miliardw dolarw na przebudow czci Kazania przed
uniwersjad w 2013 roku. Te organizowane co dwa lata igrzy ska trudno nazwa wany m
wy darzeniem midzy narodowy m, ale stanowiy dobry pretekst dla drogiej modernizacji miasta.
Na fali sukcesu odniesionego w sprawie olimpiady Putin przy gotowa projekt kandy datury Rosji
do organizacji mistrzostw wiata w pice nonej w 2018 roku. Obieca zbudowa lub
przeprowadzi renowacj stadionw w dwunastu miastach, z uwzgldnieniem stadionw
w goszczcy m uniwersjad Kazaniu oraz w Soczi, gdzie miay si odby ceremonie otwarcia
i zamknicia olimpiady w 2014 roku. Wszy stkie te projekty suy y rny m celom Putina:
promoway Rosj jako mocarstwo, sty muloway kulejc ekonomi i zapewniay rzdowe rodki
ty m rejonom, ktre mogy najwicej dziki nim skorzy sta.
Putin na stanowisku premiera powica Soczi tak duo uwagi, e olimpiad nazy wano jego
pry watny m projektem. By a nie ty lko manifestacj jego wadzy , lecz rwnie narzdziem
pozwalajcy m mu j utrzy ma. Wy znaczy Dmitrija Kozaka, jednego ze swoich najbliszy ch
doradcw, na kierownika tego projektu i stworzy nowe przedsibiorstwo pastwowe pod nazw
Olimpstroj do budowy potrzebny ch w Soczi obiektw sportowy ch. Specjalny m rozporzdzeniem
zlikwidowa nadzr prawny nad budow, co umoliwio mu uniknicie odpowiedzi na py tania
o jej koszty i wpy w na rodowisko na terenie, ktry UNESCO otoczy o ochron jako jedy ny
duy obszar grski w Europie niezmieniony dziaalnoci czowieka6. Zapewni te sobie
formaln kontrol nad przy dziaem kontraktw na prace budowlane. Zasiada w radzie nadzorczej
pastwowej agencji rozwoju Wnieszekonombank miaa ona kredy towa wikszo prac
a jednoczenie sam wy biera wy konawcw. Podczas uroczy stoci wmurowania kamienia
wgielnego pod budow elektrociepowni Gazpromu niewiele mwiono o firmach majcy ch
zbudowa zakad i rurocig, a ju cakowity m milczeniem pominito ich wacicieli. Firm, ktra
otrzy maa kontrakt na budow rurocigu, by istniejcy dopiero od roku Strojgazmonta. Powsta
po kry zy sie ekonomiczny m w 2008 roku i przej za cztery sta milionw dolarw rne firmy
zalene Gazpromu i jego podwy konawcw, ktrzy zbudowali w kraju gst sie rurocigw.
Czowiekiem stojcy m za Strojgazmontaem by ni mniej, ni wicej, ty lko Arkadij Rotenberg,
sparingpartner Putina z treningw judo w czasach jego modoci.
Do tej pory Rotenberg zbi ju fortun na pastwowy m monopolu produkujcy m wdk,
firmie Rosspirtprom. (W jednej z jego gorzelni ruszy a produkcja nowego gatunku wdki
o nazwie Putinka, w artobliwy sposb nawizujcej do nazwiska Putina. Wkrtce staa si
najpopularniejsz wdk w Rosji, a jej sprzeda zacza przy nosi ogromne zy ski7). Wejcie
Rotenberga w bran budowy rurocigw przy sporzy o mu bogactw na zupenie now skal.
Wkrtce jego firma realizowaa wiele inicjowany ch przez Gazprom projektw rozbudowy sieci
energety cznej od konstrukcji Nord Streamu, ze skandalem wok udziau Gerharda Schrdera
w tle, do rurocigu dostarczajcego ciepo do nowej enklawy na wy spie, ktr Putin tworzy we
Wady wostoku. W 2010 roku Rotenberg z bratem Bory sem zamy kali list stu najbogatszy ch
Rosjan wedug czasopisma Forbes. Majtek kadego z nich wy ceniano na siedemset milionw
dolarw. Arkadij Rotenberg by tak skry ty , e pierwszego wy wiadu udzieli dopiero, gdy fakt
zaliczenia go do grona najbogatszy ch Rosjan wzbudzi podejrzenia doty czce rda jego
niezwy kej fortuny . C, nie jestemy znikd przy zna w wy wiadzie dla Kommiersanta8.
Megaprojekty Putina jeszcze bardziej napdziy koniunktur dla Rotenberga. W 2010 roku
razem ze swoim sy nem naby firm budujc elektrociepowni nad przy sz wiosk olimpijsk
i zdoby wa kolejne kontrakty na obiekty sportowe w sumie dwadziecia jeden warte niemal
siedem miliardw dolarw, czy li ty le, ile wy nis cakowity koszt organizacji olimpiady
w Vancouver. Nie ukry wa, e znajomo z Putinem pomoga mu w zgromadzeniu nieboty cznej
fortuny , ale twierdzi, e ich relacje opieraj si na poczuciu obowizku, cikiej pracy i, jak
mawia ich trener judo, zaufaniu. Znajomo z tak wy sokimi urzdnikami pastwowy mi nigdy
nikomu nie szkodzia, ale na pewno nie wszy stkim pomoga powiedzia dziennikarzowi gazety .
To aden pewnik. Powtrz, e Putin ma o wiele wicej znajomy ch ni ci, ktrzy dzisiaj ciesz si
saw i sukcesem. Ponadto wszy scy z jakiego powodu zapominaj o odpowiedzialnoci
wy nikajcej z takich wzajemny ch relacji. Dla mnie to przede wszy stkim odpowiedzialno.
Prbuj robi wszy stko tak, eby go w aden sposb nie zawie.
Rzd Putina rozdziela kontrakty , pomijajc procedur przetargu publicznego i unikajc
nadzoru spoecznego; wikszo z nich zdoby li tacy ludzie jak Rotenberg, ktry ch Putin
wasnorcznie wcign na szczy t. Zarzdzane przez Wadimira Jakunina Koleje Rosy jskie zajy
si wy konaniem najwikszej i w ostateczny m rozliczeniu najdroszej czci projektu: budow
linii kolejowej czcej wy brzee z grami, gdzie miay si odby wa konkurencje narciarskie.
Projektowi nadano nazw kombinacja drogowa; by prawdziwy m cudem iny nierii, bo udao
si dziki niemu pokona ogromne trudnoci zwizane z uksztatowaniem terenu. Zdaniem
kry ty kw by to jednak chy biony pomy s, doprowadzi bowiem do klski ekologicznej w niegdy
dziewiczej dolinie. Linia kolejowa biegnie wzdu lewego brzegu rzeki Mzy mty jej nazwa
znaczy dzika w jzy ku uby skim, ktry m posugiwano si w grach do XIX wieku, kiedy
Imperium Rosy jskie podbio te ziemie. Autostrad zbudowano rwnolegle do starej
dwupasmowej drogi na prawy m brzegu. Wwz by miejscami tak wski, e mniej wicej
trzy dzieci pi z pidziesiciu kilometrw linii kolejowej trzeba by o poprowadzi tunelami
(w sumie dwunastoma, midzy inny mi jedny m piciokilometrowy m) albo na estakadach
wsparty ch na kilkuset filarach, ktre wpuszczono w dno rzeki lub jej brzegi, nieodwracalnie
zmieniajc jej dziki charakter. Obrocy rodowiska prowadzili kampani przeciwko temu
projektowi, ale Putin ty mczasowo uniewani prawo, ktre mogo powstrzy ma prace;
protestujcy ch akty wistw najpierw szy kanowano, a w kocu zamknito w wizieniach. Koleje
Rosy jskie zleciy wy konanie wielu robt firmom zaprzy janiony m z Putinem, midzy inny mi
zakadowi budowy mostw SK Most. Wikszo udziaw tej firmy wy kupi nastpnie Giennadij
Timczenko.
Od pocztku zmor przy gotowa do olimpiady by y opnienia, a wkrtce te gwatownie
rosnce koszty . Sam Putin musia interweniowa, czsto do agresy wnie, eby prace
postpoway naprzd. Trzy razy zwalnia dy rektorw Olimpstroju ze wzgldu na niezadowolenie
z wolnego tempa prac i przekraczania budetu. Priory tetowe traktowanie igrzy sk prowadzio do
znacznego zwikszenia planowany ch przez pastwo wy datkw sprawa by a tak pilna, e nie
szczdzono rodkw, a przy okazji wielu osobom udao si uszczkn co dla siebie. Zasady
przy dzielania kontraktw by y tak mtne, e trudno by o ustali, kto jest za co odpowiedzialny .
W 2009 roku komunici w Dumie prbowali wprowadzi nadzr nad coraz wy szy mi kosztami
budowy , ale zostali zablokowani przez Jedn Rosj.
Istniao wiele dowodw na korupcj, w kontrakty wliczono wy sokie apwki, ale pomimo
publiczny ch oskare wobec urzdnikw o generowanie kosztw i dziaania korupcy jne Putin nie
zrobi nic, eby ich ukara, nawet kiedy zarzuty okazay si prawd. W 2009 roku moskiewski
biznesmen Walerij Morozow skary si publicznie, e urzdnik kancelarii prezy denta Wadimir
Leszczewski wy udzi od niego haracz w wy sokoci 12 procent od wartego piset milionw
dolarw kontraktu na restauracj rzdowego sanatorium w Soczi. Pocztkowo paci gotwk albo
przelewami na zagraniczne konta, ale kiedy poczu, e kto prbuje mu odebra kontrakt, poszed
na milicj i w porozumieniu z ni urzdzi zasadzk w liwowicy , barze piwny m nieopodal
Kremla. Mia nawet przy pit do paska ukry t kamer, ktr sfilmowa przekazanie ostatniej
czci apwki w wy sokoci piciu milionw dolarw. Leszczewski wzi pienidze, ale udao mu
si unikn aresztowania. Niepocieszony Morozow zwrci si do mediw i za ich porednictwem
apelowa o pomoc do Dmitrija Miedwiediewa oraz porednio do prasy bry ty jskiej i rosy jskiej.
Miedwiediew zarzdzi ledztwo, ale po dwch latach je umorzono9, prokuratura za wszcza
ledztwo doty czce firmy Morozowa. Ten uciek do Wielkiej Bry tanii i w dugim podaniu o azy l
polity czny opisa szczegowo przeladowania, ktre go spotkay . By a to wy rana lekcja dla
wszy stkich ludzi omielajcy ch sprzeciwia si sy stemowi.

J edny m z ty ch, ktrzy to robili, by Siergiej Magnitski, ale 16 listopada 2009 roku zmar w celi
wizienia Matrosskaja Tiszy na w Moskwie. Zosta tam przewieziony na piln operacj z powodu
zapalenia trzustki i pcherzy ka ciowego. Przeby wa w wizieniu ju niemal od roku nie
mona by o przetrzy my wa go duej w areszcie bez procesu w zwizku z zarzutami
doty czcy mi defraudacji na ogromn skal, cho to on j odkry i zgosi wadzom. Zamiast
jednak zawie go na wizienn sal operacy jn, omiu stranikw zamkno go w izolatce
i pobio na mier policy jny mi pakami. Skoczy dopiero trzy dzieci siedem lat, pracowa jako
audy tor i zdawa si tak przecitny , e nikt nie wziby go za rady kaa mogcego zagrozi
sy stemowi zbudowanemu przez Putina. Reprezentowa pokolenie postsowieckie, ktre dorastao
ju w nowej Rosji; by doskonale wy ksztacony , posiada znakomite kwalifikacje zawodowe, mia
dwoje dzieci i wierzy w obiecy wan przez Putina dy ktatur prawa oraz w prawny nihilizm
z wy powiedzi Miedwiediewa. Po aresztowaniu w 2008 roku by pewny , e chroni go prawo.
Ty mczasem przez kolejne ty godnie przenoszono go z jednej brudnej celi do drugiej i podczas
caego okresu aresztowania ty lko raz uzy ska pozwolenie na spotkanie z on i matk. Prowadzi
dziennik i drobiazgowo opisy wa wszy stkie szy kany , jakim go poddawano, a take postpujce
kopoty ze zdrowiem. Dla zabicia czasu czy ta sztuki Szekspira10. Pewnie wkrtce zapomniano by
o jego zakoczonej mierci operacji w wizieniu, tak samo jak o wielu inny ch ofiarach
rosy jskiego sy stemu sdowniczego, w ktry m ty lko tamtego roku zmaro pi ty sicy winiw,
ale Magnitski mia wpy wowego patrona, Williama Browdera, niegdy najwaniejszego w Rosji
inwestora z zagranicy . Browder by jedny m z pierwszy ch ordownikw prezy dentury Putina, bo
wierzy , e ten przeprowadzi zapowiadane reformy ekonomiczne, ale z upy wem czasu sta si te
jedny m z jego najbardziej rozgory czony ch wrogw.
Browder zbi fortun na inwesty cjach w akcje rosy jskich firm, a potem wy korzy sty wa swoje
udziay , by lobbowa w interesie dobrego zarzdzania korporacjami i przejrzy stoci dziaa. By
arogancki i agresy wny , czsto wy tacza firmom procesy i chocia niemal zawsze przegry wa
w sdach, uwaa, e czy go z Putinem wsplny cel ch przeksztacenia Rosji
w konkurency jn gospodark, zupenie inn ni skorumpowana oligarchia lat dziewidziesity ch.
Ale w 2005 roku na lotnisku w Moskwie niespodziewanie nie wpuszczono go do kraju, a jego wiz
cofnito, tumaczc t decy zj wzgldami bezpieczestwa narodowego. Prowadzona przez
Browdera agresy wna polity ka inwesty cy jna naruszy a jak granic moliwe, e chodzio
o Gazprom i Surgutnieftiegaz, dwie firmy blisko zwizane z Putinem ale nie dowiedzia si, co
konkretnie mu zaszkodzio. Pocztkowo mia nadziej, e jego deportacja jest pomy k i da si j
szy bko wy jani. Apelowa do ludzi, ktry ch uwaa za swoich sprzy mierzecw na Kremlu, ale
w 2007 roku prokuratura zainteresowaa si biurami jego firmy w Moskwie, wic Browder zacz
po cichu pozby wa si swoich akty ww w funduszu inwesty cy jny m Hermitage Capital
i przenosi dziaalno do Londy nu. W czerwcu dwudziestu czterech funkcjonariuszy
Ministerstwa Spraw Wewntrzny ch wkroczy o do w wikszoci opustoszay ch ju biur Hermitage
i zarekwirowao dokumenty firmy certy fikaty oraz piecztki wchodzcy ch w jej skad
holdingw.
Do koca roku trzy z ty ch spek zostay w tajemniczy sposb przerejestrowane na nowy ch
wacicieli przestpcw z wy rokami. Nastpnie waciciele ci zoy li wnioski o zwrot podatkw
na czn sum dwustu trzy dziestu milionw dolarw; rozpatrzono je pozy ty wnie jednego dnia
w grudniu. Browder zwrci si do moskiewskiej firmy prawniczej Firestone Duncan, by ta
zorientowaa si, co si stao. T skomplikowan zagadk rozwika wanie Siergiej Magnitski.
Zeznajc przed pastwow komisj ledcz, wskaza funkcjonariuszy Ministerstwa Spraw
Wewntrzny ch, sdziw oraz inspektorw podatkowy ch, ktrzy zorganizowali misterny plan
kradziey firmowy ch piecztek oraz pniejszy przekrt podatkowy . Ministerstwo zlecio ledztwo
w tej sprawie na prowadzcego za wy znaczy o majora Artioma Kuzniecowa, oskaronego
przez Magnitskiego o zaplanowanie kradziey . Osiem dni pniej aresztowano Magnitskiego.
mier Magnitskiego gboko wstrzsna rosy jskimi elitami. Wszy scy ju dawno
przy zwy czaili si do surowy ch metod stosowany ch wobec akty wistw polity czny ch i krnbrny ch
biznesmenw, ale Magnitski nie nalea do adnej z ty ch grup. Nawet jeeli Browder zagraa
czy im interesom, to Magnitski by jedy nie przy padkow ofiar. Jego mier obnay a gst sie
naduy i kamstw doty czcy ch sprawy , ktr bada, jego zatrzy mania i poby tu w areszcie,
braku zainteresowania jego stanem zdrowia oraz miertelnego pobicia. Dmitrij Miedwiediew te
sprawia wraenie wstrznitego; niewiele spraw tak brutalnie ilustrowao prawny nihilizm
zagraajcy jego zdaniem przy szoci ekonomicznej Rosji. Zleci prokuratorowi generalnemu
wszczcie dochodzenia, a sam powoa grup robocz, ktra niezalenie miaa ocenia przebieg
ledztwa. Wy bra do niej znany ch adwokatw stojcy ch na stray praw czowieka, coraz bardziej
marginalizowany ch przez Putina, kiedy sam rzdzi na Kremlu. W grudniu Miedwiediew zwolni
z pracy dwudziestu funkcjonariuszy suby wiziennej, chocia wikszo pochodzia z odlegy ch
regionw; ty lko jeden z nich wiedzia, jak traktowano Magnitskiego w areszcie. Ty mczasem
Browder przeznaczy due rodki finansowe na zbadanie, co si stao z dwustoma trzy dziestoma
milionami dolarw zwrconego podatku. Gwny ledczy kupi dwa mieszkania warte ponad dwa
miliony dolarw (rejestrujc je na swoich rodzicw) oraz samochody marek Mercedes-Benz,
Range Rover i Land Rover, z ktry ch kady kosztowa wielokrotno jego rocznej pensji
wy noszcej dziesi ty sicy dwiecie dolarw. Pracownica urzdu podatkowego, ktra
zatwierdzia zwroty , miaa duy dom w Moskwie, will nad morzem w Dubaju i jedenacie
milionw dolarw w gotwce na zagraniczny ch kontach ma, co potwierdzili detekty wi
Browdera. Zamieszani w t spraw urzdnicy y li tak bardzo ponad stan, e nie ulega
wtpliwoci, i defraudacja doty czca Hermitage by a procederem powtarzany m w setkach,
a moe i ty sicach inny ch przy padkw. Magnitski ujawni zatem nie ty lko korupcj kilku
pracownikw administracji, lecz doszcztne zepsucie caego sy stemu.
Miedwiediew, ktry jeszcze kilka miesicy wczeniej wzy wa: Naprzd, Rosjo!, mia okazj,
by da dobry przy kad i ukara winny ch defraudacji i mierci niewinnego prawnika. Ale
oficjalne ledztwo wleko si po cichu, chocia Browder si postara, eby za granic nada mu
rozgos, i prosi Kongres Stanw Zjednoczony ch oraz parlamenty europejskie o objcie
sankcjami szedziesiciu zamieszany ch w t spraw osb. W pierwsz rocznic mierci
Magnitskiego prokuratura w kocu ogosia wy niki dochodzenia. Brzmiay jak wy jte y wcem
z Kafki i odzwierciedlay wszy stko, przeciwko czemu zorzeczy do tej pory Miedwiediew.
Prokuratorzy triumfalnie obwiecili, e Magnitski sam by mzgiem operacji, ktr ujawni.
Upy ny niemal dwa lata, zanim powoana przez Miedwiediewa grupa robocza przedstawia
kocowy raport. Jej najwaniejsi czonkowie zrobili to podczas spotkania z Miedwiediewem na
Kremlu. Doszli do wniosku, e Magnitskiego aresztowano bezprawnie, jego mier by a
przestpstwem, ledztwo przeprowadzono ty lko po to, eby zatuszowa prawd, a sdy wiadomie
wsppracoway z winny mi. Miedwiediew przy zna na spotkaniu, e prawo zostao zamane, ale
mia zwizane rce i nic nie mg zrobi. Nastpnego dnia Ministerstwo Spraw Wewntrzny ch,
pozornie odpowiadajce przed nim jako prezy dentem i gwnodowodzcy m armii, odrzucio
raport jako materia niezwizany ze spraw. Potem Prokuratura Generalna owiadczy a, e po
drobiazgowo przeprowadzony m ledztwie zamierza wznowi rozpraw przeciwko Magnitskiemu
i oskary go o oszustwa podatkowe. Nawet podczas najgorszy ch procesw pokazowy ch
w czasach wielkiego terroru w latach trzy dziesty ch wadze nie wy taczay procesw zmary m.
Ty m razem nie powstrzy may si przed wezwaniem matki oskaronego, eby zeznawaa
w sdzie.

S tany Zjednoczone, szczeglnie pod rzdami prezy denta Obamy , wizay zby t wielkie

nadzieje z prezy dentur Dmitrija Miedwiediewa. Widzc w jego wy borze ewolucy jn zmian
w rozwoju polity czny m Rosji, Obama zapowiedzia nowe otwarcie we wzajemny ch relacjach
po katastrofalnej kocwce rzdw Busha. Obama i jego wsppracownicy by li realistami, jeeli
chodzi o nieprzerwan dominacj Putina, ale z caej siy starali si utrzy ma jak najlepsze
stosunki bezporednio z Miedwiediewem, jak nakazy wa protok dy plomaty czny , i mieli
nadziej, e ten z upy wem czasu stworzy wasn baz polity czn. Putin tkwi jedn nog
w stary ch metodach prowadzenia interesw, jak stwierdzi niezby t dy plomaty cznie Obama kilka
ty godni przed spotkaniem z nowy m najwy szy m przy wdc Rosji, ale amery kaski prezy dent
mia nadziej, e z pomoc Miedwiediewa nastanie nowa epoka. Nikt w Biay m Domu ani
w Departamencie Stanu si nie udzi, e Miedwiediew moe podejmowa jakiekolwiek decy zje
wagi pastwowej bez zgody Putina, zdawao si jednak, e pierwsze kontakty przy nosz dobre
rezultaty . W 2009 roku obaj przy wdcy wy negocjowali traktat pod nazw Nowy START, ktry
zastpi umow Putina z Georgeem Bushem z 2002 roku doty czc dalszego ograniczania
arsenau atomowego obu pastw. Miedwiediew, tak jak kiedy Putin, pomg Stanom
Zjednoczony m w Afganistanie i pozwoli Amery kanom zacz wy cofy wa sprzt wojskowy
(oprcz broni) drog kolejow przez tery torium Rosji11. Kiedy Rosja otrzy maa dowody , e Iran
przy gotowa tajny program wzbogacania uranu, poczy a siy ze Stanami Zjednoczony mi
w Radzie Bezpieczestwa ONZ i gosowaa z nimi za naoeniem nowy ch sankcji na irask
gospodark.
Ustpujc Rosji w kwestii bdcej dla niej koci niezgody , Obama porzuci plany budowy
tarczy anty rakietowej w Czechach i Polsce wy woay one gniew Putina przed jego
wy stpieniem w Monachium w 2007 roku. Administracja Obamy nawet zagodzia starania
Stanw Zjednoczony ch wspierajce demokraty czne zmiany na Ukrainie i w Gruzji w adny m
z ty ch krajw i tak nie przy niosy szczeglnie dobry ch rezultatw. Gruzja dalej by a ich bliskim
sprzy mierzecem, chocia poobijany m po wojnie w 2008 roku. Wiktor Janukowy cz, ktrego
nieuczciwe zwy cistwo na Ukrainie w 2004 roku zostao uniewanione, zdoa wy korzy sta
wewntrzne walki midzy swoimi ry walami i pokona Juli Ty moszenko w uczciwy ch wy borach
w luty m 2010 roku, a potem wy toczy jej proces i wtrci j do wizienia za jak na ironi
wy negocjowanie z Putinem umowy przy wracajcej dopy w gazu po drugim zakrceniu kurka
przez Rosj zim 2009 roku. Wy gldao na to, e polity ka nowego otwarcia si sprawdza, ale
poprawa relacji nie doty czy a samego Putina. Wkrtce nowe incy denty sprawiy , e chwilowe
ocieplenie stosunkw dobiego koca.
Ledwie dwa miesice po podpisaniu przez Miedwiediewa i Obam Nowego START-u,
w kwietniu 2010 roku FBI odkry o obecno jedenastu gboko zakonspirowany ch agentw, ktrzy
mieszkali na terenie Stanw Zjednoczony ch w okresie, gdy Putin pi si po szczeblach wadzy .
W jzy ku szpiegw nazy wano takich agentw nielegalny mi podszy wali si pod przecitny ch
oby wateli amery kaskich mieszkajcy ch na przedmieciach, pracujcy ch i wy chowujcy ch
dzieci w okolicach Bostonu, Nowego Jorku i Waszy ngtonu, bez ochrony immunitetu
dy plomaty cznego. Jeszcze w 2009 roku FSB przy pominao im w przechwy cony ch przez FBI
zaszy frowany ch wiadomociach, eby starali si nawiza kontakty w krgach ustawodawczy ch
i wy sy ali raporty do C12. Inicja C oznacza Central, dokd skadali raporty oraz wnioski
o pokry cie kosztw edukacji i czy nszu, ktre zdaniem agentw by y im niezbdne, eby speni si
ich amery kaski sen. FBI poinformowao o ty m prezy denta Obam w dniu drugiej wizy ty
pastwowej Miedwiediewa w Stanach Zjednoczony ch prezy dent Rosji odwiedzi podczas niej
Dolin Krzemow i promowa inwesty cje, a take wy mian handlow midzy oboma krajami
ale nie dokonano adny ch aresztowa, dopki przy wdcy nie spotkali si w Biay m Domu i nie
zjedli w serdecznej atmosferze hamburgerw w popularnej restauracji w Arlington w stanie
Wirginia. Wkrtce rozbawione media ujawniy informacje o siatce nieszkodliwy ch szpiegw
korzy stajcy ch w najlepsze z dobrodziejstw amery kaskiego sty lu y cia. Kancelaria Obamy
lekcewaco potraktowaa informacje o tej dziaalnoci szpiegowskiej, widzc, e polegaa
gwnie na gromadzeniu informacji, ktre atwo mona by o pozy ska z oglnodostpny ch rde,
lecz rozmiar tej operacji wskazy wa, jak bardzo Rosja nie wierzy a w szczero intencji
Amery ki.
W czerwcu dziesicioro agentw przy znao si do szpiegowania. Jedenasty uciek na Cy pr
i prawdopodobnie przedosta si stamtd do Rosji. Reszt odtransportowano do Wiednia i na
tamtejszy m lotnisku doszo do icie zimnowojennej operacji wy miany na czterech Rosjan
uwiziony ch w swoim kraju za szpiegowanie na rzecz Zachodu, chocia co najmniej jedna z ty ch
osb przy sigaa, e wcale nie jest agentem. Po powrocie zakonspirowany ch agentw Putin
potajemnie spotka si z nimi i odznaczy ludzi, ktrzy dowiadczy li podwjnego y cia, o jakim
sam marzy w dziecistwie.
Troch piewali, midzy inny mi senty mentaln piosenk z filmu Tarcza i miecz, ktry w 1968
roku przekona Putina do wstpienia w szeregi KGB i chy ba a do teraz by fundamentem jego
coraz bardziej izolacjonisty czny ch pogldw i strachu przed czy hajcy mi zewszd na Rosj
zagroeniami. Putin wci pamita sowa tej pieni, a nawet nauczy si j gra na pianinie
(pokaza to kilka miesicy pniej podczas aukcji chary taty wnej). Gdzie si zaczy na ojczy zna?
py ta autor piosenki, a odpowied na to py tanie zdawaa si zakorzeniona w historii y cia
Putina13.

Gdzie dobrzy, wierni druhowie,

koledzy z twojego podwrka.

Putin opowiedzia publicznie o ty m spotkaniu nieco pniej, podczas oficjalnej lipcowej

podry do Sewastopola, portu na Kry mie, gdzie znajdowa si gwny sztab Floty
Czarnomorskiej. Mia uczestniczy w midzy narodowy m rajdzie motocy klowy m z udziaem
Nocny ch Wilkw, rosy jskiego odpowiednika Hells Angels, motocy klistw, ktry ch czy
patrioty zm, prawosawie i cze dla Putina. Przejecha si razem z nimi na zaprojektowany m
specjalnie dla niego trzy koowcu. Tego rodzaju sy tuacje by y coraz czstsz gratk dla
fotografw. Zdrada nielegalny ch bardzo go rozgniewaa i przy sig, e winny twierdzi, e
jego tosamo ju jest znana na dugo j popamita. Zdrajcw zawsze spoty ka przy kry koniec
powiedzia. Z reguy umieraj z przepicia albo od narkoty kw. Potem nawiza do Siergieja
Trietiakowa, oficera rosy jskiego wy wiadu, ktry w 2000 roku zbieg do Stanw Zjednoczony ch.
Swoim amery kaskim wsppracownikom by znany jako Towarzy sz J., a wrd jego raportw
znajdoway si szczegy doty czce szefa ochrony osobistej Putina, Wiktora Zootowa.
Trietiakow zmar kilka dni przed rozbiciem siatki szpiegowskiej, ale jego ona utrzy my waa ten
fakt w tajemnicy , dopki FBI nie przeprowadzio autopsji, z ktrej wy nikao, e mier nastpia
z przy czy n naturalny ch. Przed przejciem na drug stron bary kady Trietiakow kierowa
dziaaniami agentw na terenie Stanw Zjednoczony ch, wic mg macza palce w ujawnieniu
nielegalny ch, ale jego ona temu zaprzecza14. Zmarnowa y cie powiedzia o nim Putin.
Rnice metod stosowany ch przez Miedwiediewa i Putina budziy niekoczce si spekulacje
o rzekomy ch skazach na ich wsppracy . Biorc pod uwag, jak bardzo Putin oczekiwa
lojalnoci, trzeba zaoy , e takie konflikty rzadko wy chodziy na jaw. Oficjalnie obaj
przy wdcy stanowili monolit zwizany jednakow wizj przy szoci Rosji i taki obraz
rozpowszechniali zarwno oni dwaj, jak i ich podwadni. Z samej definicji nie moe by
niezgody w tandemie Miedwiediew-Putin twierdzi w 2010 roku Bory s Gry zow,
przewodniczcy Dumy Pastwowej15. Na pocztku prezy dentury obaj ustalili zasad, o ktrej
wiedziao niewiele postronny ch osb: e nie bd si wtrca w zakres swoich obowizkw,
chocia Putin wci mia wicej do powiedzenia w sprawach wojska i wy wiadu ni jakikolwiek
premier przed nim16. W pierwszej poowie prezy dentury Miedwiediew publicznie nie
wy powiedzia ani sowa kry ty ki pod adresem samego Putina ani jego polity ki, chocia w swoich
przemowach zdawa si o wiele bardziej liberalny , co odczy ty wano niekiedy jako zawoalowany
przy ty k do premiera. Za kulisami jednak zaostrzy a si ry walizacja midzy urzdami prezy denta
i premiera i ich kancelariami midzy dwoma rwnorzdny mi orodkami wadzy .
Miedwiediewowi udao si zgromadzi na Kremlu wasny obz doradcw, ktry ch te
denerwoway kody rzucane prezy dentowi pod nogi na drodze do stworzenia bardziej
postpowego spoeczestwa i gospodarki. Kiedy si dowiady wali, e wadza Miedwiediewa siga
jedy nie dotd, dokd pozwala prezy dentowi pobaliwo Putina, ich niezadowolenie wzroso.
Istniay rnice zda, to normalne twierdzi jeden z najbliszy ch doradcw Miedwiediewa,
ale nawet tak niewinnej uwagi nie odway si wy gosi publicznie17. W sprawach, ktre
najbardziej go interesoway , Putin nie ty lko zachowa prawo ostatecznego weta, ale te sam
podejmowa szczegowe decy zje.
Spoeczestwu Miedwiediew kojarzy si ze sowami Naprzd, Rosjo!, Putin za z czy nami.
Latem 2010 roku, kiedy poary torfowisk spowiy Moskw i inne miasta kbami duszcego
dy mu, to wanie Putin ruszy na ratunek, jak przedtem do Pikaowa. Poary wy woane fal
upaw szalay przez kilka ty godni, nie dao si ich opanowa. W pomieniach gino wielu ludzi
i cae wsie. Miedwiediew by na wakacjach nad Morzem Czarny m i nie spieszy si z powrotem,
chocia sy tuacja pogarszaa si z godziny na godzin. Rzd zdawa si bezsilny w obliczu
kataklizmu, co wy woao fal szczeglnie ostrej kry ty ki. Opublikowana na stronie internetowej
radia Echo Moskwy , naszpikowana wulgary zmami ty rada pewnego blogera by a tak
prowokacy jna, e Putin poczu si wy woany do odpowiedzi.
Na co id nasze pienidze? pisa bloger podpisujcy si jako Aleksander ze wsi pod
Twerem. Skary si, e mieszkacy wsi w walce z y wioem, ktry podchodzi pod same domy ,
stracili swj skromny sprzt ratowniczy . Dalej przy pomina jedn ze sztandarowy ch obietnic
Miedwiediewa: e stworzy w podmoskiewskiej osadzie Skokowo centrum innowacji
technologiczny ch na miar Doliny Krzemowej. Dlaczego co roku jestemy coraz dalej od
wprowadzenia przy najmniej pry mity wnego sy stemu spoecznego? Na ch nam wasze centrum
innowacji w Skokowie, skoro nie mamy zwy ky ch wozw straackich?18
Ten elaborat kry ty kowa projekt Miedwiediewa, a nie doty czy bezporednio Putina, i pewnie
ty lko dlatego rodki masowego przekazu powiciy mu uwag. Tak surowa kry ty ka wy mierzona
przeciwko Putinowi by aby zby t toksy czna dla jakichkolwiek mediw, nikt nie odway by si jej
opublikowa. Ale stanowisko zaprezentowane w taki sposb wy woao gony oddwik, a Putin
by bardzo wy czulony na to, co si dziao z opini publiczn. Dziewi dni pniej pojawi si na
ekranach telewizorw; siedzia za sterami samolotu straackiego i lecia osobicie gasi poar.
Samolot wy ldowa na Oce, eby nabra wody , a potem zrzuci j na tlce si torfowisko na
poudniowy wschd od Moskwy .
Trafiem? zapy ta Putin, zwracajc si do pilota.
W sam dziesitk! odpar pilot.
Tego rodzaju obrazki by y oczy wicie rey serowane przez doradcw medialny ch rzdu przy
wsppracy stacji telewizy jny ch, ale okazy way si niezwy kle skuteczne. Putin by najwiksz
gwiazd Kremla, niezastpiony m przy wdc, a nawet olniewajcy m, wy jtkowy m
sy mbolem seksu, ktrego wy czy ny miay , jak si zdaje, prowokowa namitne reakcje,
a nawet podanie kobiet19. Miedwiediew nigdy nie doczeka si ty lu pochlebstw,
spontaniczny ch czy wy rey serowany ch. O ile kiedy Putin sprzeciwia si polity ce
wizerunkowej, ktra mogaby przy pomina kult jednostki, bo twierdzi, e nadmierne okazy wanie
uwielbienia dla przy wdcy budzi niestosowne skojarzenia z okresem stalinizmu, o ty le teraz
zdawao si, e zupenie nie ma nic przeciwko temu.
Te dziaania wizerunkowe nie suy y jedy nie polity ce Putina zaspokajay te jego prno.
A zdaje si, e traktowa j bardzo powanie. Kilka ty godni przed swoimi pidziesity mi
smy mi urodzinami Putin wy stpi publicznie z tak grub warstw pudru na twarzy , e nie
umkno to uwadze dziennikarzy . Pojecha do Kijowa, ty m razem po to, eby wy negocjowa
fuzj ukraiskich zakadw produkcji dla lotnictwa z jedny m z niedawno zreorganizowany ch
rosy jskich przedsibiorstw pastwowy ch, Zjednoczeniem Przemy su Lotniczego. Zwizki Rosji
i Ukrainy poprawiy si znacznie po elekcji Janukowy cza w 2010 roku, ale Putin wy glda na
rozkojarzonego, unika nawet zerkania w kierunku kamer. Pomimo makijau by o wida, e ma
cienie pod oczami. To zapewne kwestia owietlenia uparcie twierdzi jego rzecznik prasowy
Dmitrij Pieskow. Premier jest przemczony . Trudno by o jednak zaprzeczy , e mia sine
plamy na twarzy . Ta obserwacja wy woaa spekulacje, czy Putin nie podda si aby operacji
plasty cznej20. Te domy sy zawsze dementowane, ale niejednogonie nasiliy si, gdy
zmiany wy gldu Putina zaczy by widoczne na fotografiach i przy kuwa uwag zagraniczny ch
dy plomatw, z ktry mi si spoty ka. Co najmniej jeden z nich nieoficjalnie potwierdzi, e zabiegi
kosmety czne Putina to fakt. Znikny kurze apki na jego skroniach, a take gbokie bruzdy na
czole i zauwaalne wory pod oczami. Mia napit skr, wy peniy mu si policzki. Twarz pod
rzedniejcy mi, ale zadbany mi wosami zdawaa si okrglejsza, a oczy wsze. Aleksander
Puchow, chirurg plasty czny z Czelabiska, mwi nawet, e zna lekarza, ktry przeprowadzi te
zabiegi, a jedny m z nich by a korekta powiek. Jego zdaniem nie by o w ty m nic uwaczajcego.
Chcieliby cie mie starego prezy denta z obwis skr?21

N apicia w tandemie Putin-Miedwiediew stay si bardziej dostrzegalne latem 2010 roku, kiedy

wy buchy protesty przeciwko budowie autostrady z Moskwy do Petersburga. Nikt nie wtpi
w konieczno budowy lepszy ch drg, a ta warta osiem miliardw dolarw inwesty cja by a
jedny m z megaprojektw zatwierdzony ch przez Putina w celu sty mulacji rozwoju
gospodarczego, ale od wielu lat trway gorce debaty na temat przebiegu trasy , ty mczasem
prace zaczy si nagle, bez adnego oficjalnego komunikatu. W lipcu przy jechay buldoery
i przy stpiono do wy cinki drzew w Lesie Chimkiskim, rezerwacie przy rody na obrzeach
Moskwy , ktry czsto nazy wano pucami miasta. Prace budowlane wy woay gosy oburzenia
wrd mieszkacw terenw ssiadujcy ch z lasem. Wkrtce doczy li do nich akty wici
ochrony rodowiska z kraju i zagranicy . Majc wieo w pamici wrzenie spoeczne po letnich
poarach, Miedwiediew ogosi w sierpniu, e wstrzy ma roboty , a rzd rozway inne trasy .
Kontrowersje wok autostrady stay si nieoczekiwany m testem wadzy prezy denckiej
Miedwiediewa, ktry obla ten egzamin. Mer Moskwy Jurij ukow kry ty kowa wstrzy manie
budowy , udzielajc prezy dentowi na amach Rossijskiej Gaziety , oficjalnego periody ku
rzdowego, publicznej repry mendy , do czego nigdy nie omieliby si posun w przy padku
Putina. ukow wczeniej mia wasne powody , by sprzeciwia si budowie autostrady , lecz
nagle zmieni zdanie i zacz sprzy ja tej inwesty cji. Z pewnoci stao si tak, bo wiedzia, e ten
projekt ma poparcie Putina ten ju w 2008 roku podpisa kontrakt z firm budowlan, a rok
pniej pozbawi las statusu obszaru chronionego, eby umoliwi rozpoczcie prac. Nie jest
pewne, czy Miedwiediew mia wiadomo ty ch zmian, ale zachowy wa si tak, jakby mg
jeszcze interweniowa. ukow, ktry od osiemnastu lat rzdzi Moskw, prowokujco nawoy wa
do przy wrcenia rzdowi prawdziwego znaczenia i wadzy 22. Wielu odbierao te sowa jako
wezwanie skierowane do Putina, by ten wrci na urzd prezy denta. Miedwiediew nie mg
zignorowa tak bezczelnej prowokacji.
Jego ludzie na Kremlu odpowiedzieli poszczuciem telewizji pastwowej na mera i zrobili to
rwnie bezwzgldnie, jak Bory s Jelcy n ponad dziesi lat wczeniej, gdy powstao zagroenie, e
ukow i Primakow mog stan na czele koalicji. Po ty godniu medialny ch szy kan szef kancelarii
Miedwiediewa wezwa ukowa i poprosi, by ten zrezy gnowa ze stanowiska i odszed bez
rozgosu. Gdy mer odmwi, dosta polecenie z Kremla, eby uda si na ty godniowe wakacje
i jeszcze raz przemy la ofert23. Miedwiediew traktowa ukowa jak pieniacza i pry watnie
wy powiada si o nim, uy wajc wulgarnego okrelenia, ktre w dosowny m tumaczeniu
oznacza faceta bez jaj. Okazao si jednak, e nic nie moe zrobi bez zgody Putina.
Przy wdcy opozy cji, tacy jak Bory s Niemcow, zachcali Miedwiediewa do pokazania, kto
naprawd rzdzi w Rosji, ale prezy dent dosta zgod na dy misj ukowa dopiero wtedy , gdy ten
wrci do Moskwy i napisa do Miedwiediewa list drwicy z jego ambicji demokraty czny ch
i dajcy przy wrcenia elekcy jnoci merw i gubernatorw (zniesionej przez Putina). Dwa dni
pniej Putin wy mg na Miedwiediewie, by mianowa merem Siergieja Sobianina, szefa
kancelarii premiera, by ego gubernatora Sy berii, ktremu brakowao dowiadczenia i znajomoci
stolicy .
Zdawao si, e Miedwiediew odnis sukces, bo wy kaza si determinacj i oddali zagroenie
ze strony ukowa, ale ta konfrontacja ukazaa granice jego prezy denckiej wadzy . Budowa
autostrady dalej przebiegaa zgodnie z planem. Gwny m wy konawc by a jedy na firma, ktra
stana do przetargu. Naleaa do kilku powizany ch skomplikowany m acuchem zalenoci
i przenikajcy ch si firm zarejestrowany ch na Cy prze i na Bry ty jskich Wy spach Dziewiczy ch.
Jedna z nich nazy waa si Croisette Investments, a wacicielem poowy jej majtku by a Olpon
Investments w caoci naleca do Arkadija Rotenberga. Kiedy py tano Miedwiediewa, dlaczego
rzd udzieli pozwolenia na konty nuacj budowy , przy cinity do muru zdoa jedy nie
wy mamrota, e w gr wchodziy pry watne interesy 24.

P rzy wdztwo Miedwiediewa rozczarowao kry ty kw Putina, a ograniczenia jego wadzy by y

dla samego prezy denta rdem frustracji. Gniew zawrza w nim po raz pierwszy pod koniec
2010 roku, gdy way y si losy Chodorkowskiego. Zblia si koniec wy roku oligarchy , wic
wadze wszczy nowe ledztwo przeciwko niemu i jego partnerowi biznesowemu Patonowi
Lebiediewowi, by w ten sposb zatrzy ma ich w wizieniu. Drugi proces zacz si w 2009 roku
i ty m razem doty czy sprzeniewierzenia rodkw finansowy ch o wartoci przewy szajcej
cakowit warto ropy wy doby tej przez Jukos w cigu szeciu lat25. Sprawa wloka si
dziewitnacie miesicy . Wiedzc z gry , jaki bdzie wy rok, prawnicy Chodorkowskiego starali
si przedstawi polity czne moty wy , ktry mi kierowaa si prokuratura. Wezwali na wiadka
samego Putina, a take Igora Sieczina, ministra finansw Aleksieja Kudrina i dwudziestu inny ch
polity kw. Sd nie zgodzi si na ich przesuchanie, ale pozwoli, eby zeznania zoy li wani
urzdnicy , majc nadziej, e dziki temu zostan zachowane pozory dziaania zgodnego
z prawem. Wrd ty ch funkcjonariuszy pastwowy ch znalaz si jeden z najstarszy ch kolegw
Putina, German Gref; sprawia wraenie wstrznitego faktem, e py tania zadawa mu sam
Chodorkowski, z miejsca dla oskarony ch za szklany m przepierzeniem. Najwaniejszy moment
nadszed, kiedy Gref potwierdzi suszno argumentu, na ktry m opieraa si linia obrony
Chodorkowskiego: e nie udaoby mu si ukra rwnowartoci cakowitego rocznego wy doby cia
ropy przez Rosj w taki sposb, eby nikt z rzdu od razu tego nie zauway .
Sdy w Rosji by y tak upolity cznione, e Chodorkowski nie mia nadziei na zwy cistwo.
Potraktowa swoj obron jak element kampanii majcej zdy skredy towa metody pracy sdw
i w ty m sensie osign sukces. Prokuratura przedstawia swoje stanowisko w jeszcze bardziej
zawiy , niejasny sposb ni podczas pierwszego procesu, jakby kpia z deklaracji Miedwiediewa,
e ten pooy kres prawnemu nihilizmowi. W procesie roio si od bdw proceduralny ch
i powizany ch ze sob lub wy kluczajcy ch si oskare, a brakowao choby szcztkowy ch oznak
sprawiedliwoci. Cay ten spektakl zosta stanowczo potpiony za granic jako potwierdzenie, e
Rosja staa si pastwem autory tarny m.
W dniu ogoszenia wy roku Putin przedstawi nawet wasn wersj orzeczenia. Jestem zdania,
e zodziej powinien siedzie owiadczy 16 grudnia podczas dorocznej telekonferencji
z narodem, nawizujc do cy tatu z popularnego serialu telewizy jnego z 1979 roku Gdzie jest
Czarny Kot? Mwi o poprzednich oskareniach wobec Chodorkowskiego tak, jakby stanowiy
wy starczajcy dowd popenienia przez niego nowy ch przestpstw, i porwny wa oligarch do
amery kaskiego finansisty Bernarda Madoffa, ktry niedawno zosta skazany na sto pidziesit
lat wizienia za oszustwo finansowe znane jako schemat Ponziego, bdcy jedn z najwikszy ch
piramid finansowy ch na wiecie. Wy stpienie Putina brzmiao bardzo emocjonalnie, by o
przesiknite zoci i wzburzeniem, jakby sprawa doty czy a szkd, ktre premier ponis
osobicie. Zarzuci Chodorkowskiemu jeszcze wicej zbrodni ni prokurator midzy inny mi to,
e zleci swojemu szefowi ochrony morderstwo mera Nieftiejugaska, gdzie znajdoway si
gwne pola naftowe Jukosu. Pewna mieszkanka Moskwy nie chciaa im odda swojej dziaki,
wic j te zabili. A potem pozby li si zabjcy , ktry wy kona zlecenie. Znaleziono jedy nie jego
rozbry zgany po cay m garau mzg.
Po ty ch sowach Miedwiediew musia wy razi sprzeciw. Po raz pierwszy jawnie skry ty kowa
Putina, mwic, e nikt, nawet prezy dent ani premier, nie ma prawa ferowa wy rokw, dopki
zarzuty nie zostan udowodnione przed sdem. Jego sowa nie odniosy skutku. W istocie wy rok
ju zapad, a sdzia otrzy ma uzasadnienie na omiuset siedemdziesiciu omiu stronach
maszy nopisu, o czy m pniej powiadomi jego asy stent, relacjonujc te wielokrotne narady
i presj wy wieran przez wany ch polity kw. Proces Chodorkowskiego nie ty lko wy kaza, jak
puste by y deklaracje Miedwiediewa, lecz rwnie zasy gnalizowa rozam w tandemie i pocztek
rozpadu tego ukadu, z ktry m wielu ludzi wizao swoje nadzieje. Sdzia skaza Chodorkowskiego
na trzy nacie lat wizienia (pniej nieco skrcono mu kar). Nowy wy rok w poczeniu
z poprzednim oznacza, e niepokorny biznesmen zostanie za kratami do 2016 roku, czy li bdzie
tam jeszcze dugo po nastpny ch wy borach parlamentarny ch i prezy denckich. Chodorkowski
odpowiedzia seri odwoa sdowy ch i apeli do organizacji spoeczny ch, ale na prno. Drwi
z braku samodzielnoci Miedwiediewa, a o Putinie mwi, e al mu tego mciwego czowieka.
Napisa w licie otwarty m do Niezawisimej Gaziety , e Putin nie potrafi wy puci z rk
cikiego, topornego wiosa groteskowej galery , ktr sam zbudowa i ktra sennie dry fuje
przez los oby wateli. Coraz wicej Rosjan jednak dostrzega, e na maszcie tej galery powiewa
piracka flaga26.
 ROZDZIA 21

POWRT

J esieni 2011 roku delegaci jedy nej liczcej si w Rosji partii polity cznej ju drugi dzie
z rzdu spotkali si na stadionie uniki, najwikszej arenie sportowej kraju, zbudowanej w latach
pidziesity ch, u szczy tu radzieckiej potgi. To na nim otwarto igrzy ska olimpijskie w 1980 roku,
a wkrtce obiekt mia zosta przebudowany , eby posuy jako gwny stadion pikarskich
mistrzostw wiata w 2018 roku. W grudniu 2010 roku Rosja zostaa wy brana na gospodarza
turnieju pomimo nijakiej, teorety cznie skazanej na niepowodzenie oferty , dopki Putin osobicie
nie interweniowa, nadzorujc zgoszenie i pozy skujc rodki finansowe od lokalny ch oligarchw.
Rosji zarzucano handlowanie gosami z Katarem, ktry te zgosi ch goszczenia mistrzostw
i wy gra ich organizacj w 2022 roku. Gosowania wzbudziy kontrowersje i wy woay skandal,
ktry dotkn FIF-, ciao nadzorujce wiatowy futbol. Dao si sy sze nawet oskarenia wobec
Rosji, e w zamian za gosowanie zgodne z jej interesem proponuje delegatom FIF-y obrazy
z magazy nw Pastwowego Muzeum Ermitau. Podobno jedny m z nich by o dzieo Picassa,
a inny m pejza, ktry obdarowany nim czowiek okreli mianem okropnego bohomaza1.
Tego wrzeniowego dnia ponad ty sic delegatw Jednej Rosji zasiado na try bunach
ozdobiony ch party jny mi sztandarami i chorgiewkami w kolorach czerwony m, biay m
i niebieskim. Spotkanie nie wy gldao jak znane z Amery ki konwencje party jne; przy pominao
raczej pokaz wiernoci partii i pastwu, ktry niejednemu obserwatorowi kojarzy si z dawny mi
zjazdami KPZR. Rzdy awek by y szczelnie wy penione y siejcy mi lub siwy mi oficjelami
i generaami w mundurach obwieszony ch medalami z czasw radzieckiej chway . Ty le e
w dzisiejszy ch czasach ta impreza by a o wiele atrakcy jniejsza pod wzgldem produkcji
zaprojektowana pod ktem transmisji telewizy jnej, czy a wzit y wcem z epoki radzieckiej
propagand z importowany mi z Zachodu najnowoczeniejszy mi technikami i technologi.
Zostao ju ty lko dwa i p miesica do nowy ch wy borw parlamentarny ch, w ktry ch
oczy wicie Jedna Rosja znowu miaa zwy ciy . Lecz pod kolorow mask nie wszy stko
wy gldao tak dobrze. Reputacja partii znaczco spada, bo podczas ostatniej kadencji,
w burzliwy m okresie kry zy sw ekonomiczny ch i polity czny ch, Duma zrobia niewiele, by
poprawi y cie oby wateli. Jedna Rosja staa si obiektem drwin i artw, wci wy buchay wok
niej skandale. Duma by a izb pen tchrzliwy ch aparatczy kw i oportunistw, nie brakowao
w niej lojalistw Putina i celebry tw, takich jak Alina Kabajewa czy Andriej ugowoj.
Przekonano ich do kandy dowania i wcignito na listy wy borcze zamiast polity kw fakty cznie
reprezentujcy ch okrgi wy borcze. W luty m 2010 roku Aleksiej Nawalny , prawnik, ktry zy ska
poparcie spoeczne, ujawniajc na swoim blogu dziaania korupcy jne, wy stpi z oddoln
inicjaty w rozbicia Jednej Rosji w imi ratowania demokracji w kraju. W wy wiadzie radiowy m
stwierdzi, e partia odzwierciedla wszy stko, co ze w Rosji, a potem niemal mimochodem rzuci
haso, ktre okazao si chwy tliwe i jak mona si by o spodziewa na stae trafio do sownika
polity cznego: nazwa Jedn Rosj parti oszustw i zodziei2.
Nawalny akty wnie udziela si w polity ce od drugiej poowy lat dziewidziesity ch, kiedy
wstpi do Jaboka, ale coraz bardziej frustrowa go spadek znaczenia oraz wewntrzne tarcia
w tej partii. Zosta wy rzucony z jej szeregw, kiedy wzi udzia w Rosy jskim Marszu, dorocznej
demonstracji nacjonalistw, ktrzy stanowili przeciwiestwo wartoci wy znawany ch przez
liberaw z Jaboka. Zaoy kancelari prawn i prowadzi j przez jaki czas, ale da si pozna
dopiero, gdy jak William Browder zacz si z bliska przy glda podejrzany m interesom
dominujcy ch w rosy jskiej gospodarce pastwowy ch przedsibiorstw. Jego takty ka by a prosta
kupowa akcje firm, dziki czemu uzy skiwa wgld do ich dokumentw. Jako posiadacz zaledwie
dwch akcji Transnieftu, monopolisty , jeli chodzi o transport ropy , zada wy janie, dlaczego
w 2007 roku firma przekazaa trzy sta milionw dolarw na cele chary taty wne, a akcjonariuszom
wy pacia jedy nie skromne dy widendy 3. Odkry , e firma przelewa wielkie kwoty na Kreml,
szczeglnie na konta zajmujcej si ochron urzdnikw pastwowy ch Federalnej Suby
Ochrony , ktr kierowa Wiktor Zootow, wieloletni ochroniarz osobisty Putina.
Nawalny nie dy sponowa rodkami prawny mi umoliwiajcy mi mu legalne prowadzenie
ledztwa, ale uy ostatniej wolnej platformy dy skursu publicznego w Rosji, Internetu, eby
stworzy wirtualny katalog naduy , konfliktw interesw i chciwoci w okradaniu skarbu
pastwa. Nie poprzestajc na Transniefcie, opisy wa podejrzane i zwy kle bardzo przeszacowane
kontrakty agencji rzdowy ch i firm, nieczy ste interesy deputowany ch do Dumy , a take
luksusowe posiadoci, ktre deputowani i czonkowie rzdu naby wali dla siebie i swoich dzieci
pomimo skromny ch oficjalny ch pensji urzdniczy ch. Zrobi to samo co Siergiej Magnitski
wy cign wnioski z zapisw publiczny ch. Wprawdzie nie by y zupenie jawne, ale stay si
bardziej dostpne midzy inny mi dziki inicjaty wom zaproponowany m przez Miedwiediewa,
takim jak zarzdzenie, by informacje o wszy stkich przetargach publiczny ch zamieszcza
w Internecie. Nawalny stworzy stron internetow pod adresem RosPil.ru; przeksztacia si ona
w forum, gdzie uwanie przy gldano si ty m przetargom. Udao mu si poruszy opini
publiczn do tego stopnia, e uniewaniono niektre kontrakty , ale jego odkry cia rzadko
doprowadzay do godny ch uwagi procesw sdowy ch.
 Nawalny wy korzy sta fakt, e w Dumie tlio si niezadowolenie wobec sy stemu, a nawet
wobec samego Putina. Dziki temu zy ska popularno i nie ukry wa, e jego ambicj jest
stworzenie ruchu polity cznego, ktry poprowadzi Rosj w inny m kierunku. Imponowa wzrostem,
by przy stojny , mia mocn szczk i roztacza aur niekoniecznie gniewnego oburzenia;
wy gldao na to, e jest pierwsz istotn z polity cznego punktu widzenia postaci, ktra wy onia
si z rozdrobnionej opozy cji i miaa potencja, eby przeciwstawi si samemu Putinowi. Tego
faktu nie mona by o dugo ignorowa. Trudno by o nie zauway rwnie roli liberalny ch
reform Miedwiediewa w stworzeniu warunkw dla niespodziewanego pojawienia si gronego
ry wala mogcego sign po wadz.

D o czasu drugiego procesu Chodorkowskiego Miedwiediew ani razu nie zbuntowa si otwarcie

przeciwko Putinowi i nigdy nie odmawia mu racji; ale pod koniec jego prezy dentury zaczy si
oznaki niezapowiedzianej oficjalnie kampanii midzy obozami wierny mi obu przy wdcom.
W sty czniu 2011 roku Arkadij Dworkowicz, jeden z doradcw Miedwiediewa, publicznie
ostrzega, e drugi proces Chodorkowskiego zaszkodzi klimatowi inwesty cy jnemu w Rosji, bo
utwierdza przedsibiorcw w przekonaniu, e wy miar sprawiedliwoci w ty m kraju jest
kapry ny i doszcztnie skorumpowany . Kilka ty godni pniej Miedwiediew wrci do Davos,
gdzie debiutowa cztery lata wczeniej, i przedstawi zary s ambitny ch planw modernizacji
rosy jskiej gospodarki, przekonujc, e bez wzgldu na przy padek Chodorkowskiego jego kraj
przy wita z otwarty mi rkami zagraniczny ch inwestorw i ich kapita. Zaledwie kilka dni przed
wy ruszeniem na szczy t w Davos Miedwiediew przepchn przez Dum wy negocjowane
z Obam porozumienie Nowy START, a bdc w Szwajcarii, skorzy sta z okazji, by zgosi ch
powrotu do rozmw o przy stpieniu Rosji do wiatowej Organizacji Handlu, ktre Putin
zniweczy w 2009 roku. Wy bory nowego parlamentu by y rozpisane na koniec roku,
prezy denckie za na trzy miesice pniej. Miedwiediew zaproponowa konkurency jn wizj
przy szoci, a czonkowie administracji Kremla oraz rzdu skaniali si ku niej albo ku wizji Putina.
W Davos musia si zmierzy wanie z ty m, czego unika w swoich wy stpieniach
rozpoczt w Tunisie w grudniu 2010 roku arabsk wiosn. Fala protestw przelaa si przez cay
arabski wiat, doprowadzia do obalenia Husniego Mubaraka w Egipcie i zagrozia pukownikowi
Muammarowi al-Kaddafiemu w Libii. Miedwiediew nie ty lko przy zna racj aspiracjom
wieloty sicznego tumu, ktry wy szed na ulice w Tunezji, eby zaprotestowa przeciwko
korupcji, ndzy i brakowi praw polity czny ch, ale jeszcze doda, e obowizkiem rzdu jest
ustosunkowanie si do gosw niezadowolenia. Dalej podkreli, jak wane s wzajemne relacje
midzy rzdzony mi a rzdzcy mi powiedzia to w taki sposb, e jego sowa mona by o
z powodzeniem odnie do sy tuacji w Rosji, gdzie wol narodu wy czono z procesu
wy borczego. Kiedy rzdy pozostaj w ty le za zmianami spoeczny mi i nie speniaj oczekiwa
ani marze ludzi, to niestety wkrada si dezorganizacja i chaos mwi dalej w Davos, wy ranie
coraz bardziej przekonany o susznoci swoich sw. To problem samy ch rzdw i ich
odpowiedzialnoci. Nawet jeeli rzdy uznaj, e wiele stawiany ch im da nie nadaje si do
realizacji, to i tak musz dalej prowadzi dialog z rny mi grupami spoeczny mi, w przeciwny m
razie trac rzeczy wist podstaw swojego dziaania.
Demonstracje w krajach arabskich zelektry zoway nkan kopotami opozy cj w Rosji,
przy najmniej we wci bezpiecznej przestrzeni Internetu, a z wy powiedzi Miedwiediewa mona
by o wy wnioskowa, e sy mpaty zuje z ideami, ktry ch Putin najbardziej si obawia.
Miedwiediew nie pochwala demonstracji w swoim kraju, ale zdawa si niezdecy dowany .
Wiceprezy dent Stanw Zjednoczony ch Joseph Biden zacy towa nawet jego sowa podczas
wy kadu na Uniwersy tecie Moskiewskim w marcu 2011 roku. Przy pomnia, e Rosjanie powinni
mie takie same prawa jak wszy stkie inne narody . Wikszo Rosjan chciaaby sama wy biera
przez gosowanie przy wdcw swojego kraju i mniejszy ch jednostek tery torialny ch powiedzia
Biden, porednio opowiadajc si po jednej ze stron nieoficjalnej kampanii wy borczej. Chce
mie prawo wolnoci zgromadze i mediw niezaleny ch od wadzy . Chce y w pastwie, ktre
walczy z korupcj. Na ty m polega demokracja. To wanie skadniki ustroju demokraty cznego.
Dlatego apeluj do was, drodzy studenci: nie idcie na adne kompromisy , kiedy w gr wchodz
fundamenty demokracji. Nikomu nie musicie oddawa niczy m Faust swojej duszy 4.
Za kulisami Biden prbowa wy korzy sta t wizy t, by namwi Miedwiediewa do poparcia
decy zji Rady Bezpieczestwa ONZ w sprawie interwencji wojskowej w Libii, gdzie pokojowe
demonstracje przerodziy si w powstanie zbrojne przeciwko dy ktatorowi Muammarowi al-
Kaddafiemu. Stany Zjednoczone, ich sprzy mierzecy z NATO i kilka krajw arabskich chciay
ustanowi stref zakazu lotw nad ty m pastwem, eby zapobiec krwawemu stumieniu rebelii.
Miedwiediewa w kocu przekona humanitarny cel tej interwencji, wic zgodzi si na ni wbrew
opozy cji Ministerstwa Spraw Zagraniczny ch i inny ch funkcjonariuszy bezpieczestwa
narodowego, ktrzy twierdzili, e kampania prowadzona przez NATO poza oficjalny m obszarem
dziaalnoci sojuszu jest rwnoznaczna z rozszerzaniem hegemonii Amery ki na kolejn cz
wiata. Prezy dent niebezpiecznie zboczy z wy znaczonej przez Putina cieki, co nieuchronnie
prowadzio do konfrontacji.
Kilka ty godni wczeniej Putin ostrzega, e powstanie w Libii i inny ch krajach arabskich
podsy ci dziaania islamskich ekstremistw sprzy mierzony ch z Al-Kaid wspieran i wspomagan
przez krtkowzroczny ch sy mpaty kw na Zachodzie, ktrzy prbuj obali rzdy autokraty czny ch
przy wdcw. Nie my li si co do nasilenia ruchw ekstremisty czny ch. Te opanoway bowiem
Libi i zaostrzy y pezajc wojn domow w Sy rii, o wiele waniejszy m kraju sojuszniczy m
Rosji na Bliskim Wschodzie. Poparcie Putina dla autokraty czny ch dy ktatorw Libii i Sy rii
powszechnie oceniano przez pry zmat rosy jskich interesw geopolity czny ch obejmujcy ch
projekty energety czne i kontrakt na budow linii kolejowej czcej nadmorskie miasta w Libii
(wy negocjowany przez przy jaciela Putina, Wadimira Jakunina), masow sprzeda uzbrojenia,
a w przy padku Sy rii take jedy n rosy jsk baz wojskow poza terenem by ego Zwizku
Radzieckiego. Fakty cznie jego ostrono wy nikaa z jeszcze gbszy ch pobudek. Zdaniem Putina
istnia mroczny zwizek midzy demokraty czny mi aspiracjami a wzrostem znaczenia
rady kalizmu, midzy wolny mi wy borami a chaosem, ktry musia po nich nastpi. Zerknijmy
wstecz na histori, jeli aska powiedzia Putin w luty m w Brukseli. Gdzie mieszka Chomeini,
przy wdca iraskiej rewolucji? Mieszka w Pary u. Popieraa go wikszo Zachodu. I teraz
Zachd musi si zmierzy z iraskim programem nuklearny m. Pamitam, jak nasi partnerzy
nawoy wali do przeprowadzenia sprawiedliwy ch, demokraty czny ch wy borw na tery toriach
Palesty ny . Doskonale! Zwy cizc ty ch wy borw zosta Hamas. Insty nktownie, podwiadomie
czu, e powstanie w Libii jest po prostu kolejny m krokiem w kierunku rewolucji inspirowanej
z my l o Moskwie.
Moe w przy padku Miedwiediewa istotn rol odgry waa rnica wieku lub fakt, e nigdy nie
pracowa w subach bezpieczestwa, a moe jego agodny charakter, w kady m razie nie
podziela tego przy gnbiajcego braku zaufania do Zachodu, demokracji i ludzkiej natury . Przez
pierwsze trzy lata prezy dentury administracja Baracka Obamy przy milaa si do niego, a teraz
nie ty lko Stany Zjednoczone, ale i pastwa o wiele bliej wsppracujce z Rosj, takie jak
Francja czy Wochy , zaczy apelowa do prezy denta Rosji, eby pomg zapobiec rzezi
ludnoci cy wilnej w Libii. I zgodnie z jego instrukcjami Rosja wstrzy maa si od gosu, kiedy 17
marca Rada Bezpieczestwa uchwalaa rezolucj nr 1973 pozwalajc na uy cie wojska, by
przeszkodzi siom Kaddafiego w marszu na przy czki powstacw we wschodniej Libii.
Decy zja Miedwiediewa wy woaa gwatowne wzburzenie wrd dy plomatw rosy jskich
i funkcjonariuszy sub bezpieczestwa. Wadimir Czamow, ambasador Rosji w Libii, wy sa do
prezy denta telegram, w ktry m ostrzega go przed strat wanego sprzy mierzeca. Miedwiediew
odwoa go z placwki, ale ambasador wrci do Moskwy i publicznie owiadczy , e prezy dent
podejmuje decy zje sprzeczne z interesem pastwa. Dwa dni pniej NATO przy pucio
pierwszy atak powietrzny o wiele mielszy manewr zaczepny wy mierzony przeciwko obronie
przeciwlotniczej tego kraju, ni powszechnie oczekiwano. Wielu oby wateli rosy jskich uznao
Miedwiediewa za wspwinnego kolejnej wojny prowadzonej przez Amery k.

J eden z najbliszy ch doradcw premiera twierdzi pniej, e Putin nie przeczy ta postanowie

Rady Bezpieczestwa przed gosowaniem, lecz zda si na prezy denta, bo sam by bardziej
zaabsorbowany sprawami dy plomacji ekonomicznej ni polity k zagraniczn. Kiedy jednak
spady pierwsze bomby , zrozumia wag tego wy darzenia; niewy powiedziany m wprost celem
wojny powietrznej NATO nie by a ochrona wzitej w krzy owy ogie ludnoci cy wilnej, lecz
obalenie reimu Kaddafiego. Jego zdaniem Miedwiediew zosta wy stry chnity na dudka. Putin
w kocu przeczy ta rezolucj i doszed do wniosku, e niektrzy przy wdcy za pomoc gadkich
sw po prostu usprawiedliwiaj takie czy ny jak ten powiedzia jego doradca5. Gdy na Libi
spad deszcz NATO-wskich bomb, Putin postanowi zabra gos. Podczas wizy ty w fabry ce
uzbrojenia nazwa rezolucj ONZ bdn i niewaciw. Wy starczy j raz przeczy ta, eby od
razu zrozumie, e umoliwia dowolnej stronie podjcie dowolny ch dziaa wy mierzony ch
przeciwko niepodlegemu pastwu. Oglnie rzecz biorc, przy pomina mi to wezwanie do krucjaty
w redniowieczu, kiedy jeden czowiek zwoy wa inny ch, eby razem dokd ruszy i kogo
wy zwoli. Porwny wa t akcj do amery kaskich wojen z ubiegej dekady , nalotw
bombowy ch na Serbi, Afganistan i pod sfaszowany m pretekstem na Irak. Teraz przy sza
kolej na Libi.
Rzecznik Putina twierdzi, e premier wy razi jedy nie pry watn opini, ale by o oczy wiste, e
to nagana dla Miedwiediewa, ktry ju by szeroko kry ty kowany za podpisanie rezolucji.
Prezy dent czy m prdzej zwoa konferencj dla akredy towany ch na Kremlu dziennikarzy .
Wy stpi przed swoj podmoskiewsk dacz, eby broni decy zji o wstrzy maniu si od gosu
i przy najmniej w zawoalowany sposb skry ty kowa Putina. Mia na sobie szczelnie zapit
skrzan kurtk lotnicz z futrzany m konierzem. Wy glda na zawzitego i nieco
podenerwowanego, a nawet ziry towanego. Powiedzia, e dziaanie Rady Bezpieczestwa by o
uzasadnione w wietle akcji podejmowany ch przez Libi. Jego sowa brzmiay jak
usprawiedliwienie. Decy zja Rosji, by nie wetowa rezolucji, wiadczy a o wy sokim
profesjonalizmie jej przy wdcy i miaa suy znalezieniu rozwizania narastajcego konfliktu.
Wszy stko, co obecnie dzieje si w Libii, jest wy nikiem absolutnie nagannego zachowania
libijskich wadz oraz ich przestpstw wobec wasnego narodu. Miedwiediew wy razi ubolewanie
z powodu intensy wnoci bombardowa (by y konty nuowane jeszcze przez osiem miesicy ), lecz
jednoczenie ostrzeg, e jzy k Putina nie pomaga w zakoczeniu walk. Sdz, e powinnimy
bardzo ostronie dobiera sowa. Niedopuszczalne jest uy wanie argumentw, ktre mog
doprowadzi do starcia cy wilizacji, mwienie o krucjatach i tego rodzaju rzeczach. Nie ma na to
naszej zgody .

U schy ku swojej kadencji Miedwiediew podwoi wy siki majce na celu wprowadzenie

liberalny ch reform ekonomiczny ch, jakby liczy si z faktem, e jego czas si koczy . Wy da
midzy inny mi dekret, e ministrowie rzdu nie mog duej zasiada w zarzdach spek
pastwowy ch, z ktry ch Putin uczy ni gwny element swojej polity ki gospodarczej.
Miedwiediew sam by czonkiem rady nadzorczej Gazpromu, penic jednoczenie funkcj szefa
kancelarii prezy denta, a potem wicepremiera, ale wprowadzenie zakazu sprawowania
podwjny ch urzdw stanowio prb osabienia jego gwnego ry wala z obozu Putina, Igora
Sieczina, ktry zarzdza Rosnieftem, bdc wicepremierem. (Putin ostatecznie zgodzi si na to
ograniczenie, ale z wy jtkiem Rosnieftu, gdzie jego bliski sojusznik i by y premier Wiktor Zubkow
pozosta na stanowisku). Wy ranie dao si wy czu, e Miedwiediew chciaby pozosta u wadzy ,
ale otwarta deklaracja by aby dla niego zby t ry zy kowna. Toczy li z Putinem co w rodzaju
prawy borw prezy denckich, ale liczy si ty lko gos tego drugiego, o czy m Miedwiediew dobrze
wiedzia.
W maju, po trzech latach urzdowania, Miedwiediew zwoa swoj pierwsz konferencj
prasow imprez, ktr Putin organizowa co roku, eby zademonstrowa wasny wpy w na
polity k i rzd. Wy stp Miedwiediewa by blad imitacj spektakli Putina i zorganizowano go
o wiele za pno w akcie polity cznej desperacji. Odby si w Skokowie, wci rozbudowy wany m
centrum technologii Miedwiediew marzy , e orodek ten stanie si kiedy rosy jsk Dolin
Krzemow. Prezy dent zapewnia o swojej lojalnoci wobec Putina i chwali ich wsplne
powicenie dla kraju, ale doda, e jego zdaniem relacje Rosji z NATO s nie najgorsze
pomimo wojny w Libii, a take e Ukraina ma prawo stara si o integracj z Uni Europejsk
chocia wedug Putina mogo si to skoczy katastrof. Odpowiadajc na py tanie o wy mian
gubernatorw regionw, nawiza, jak si zdaje, do trwaoci wadzy Putina. Powiedzia, e
przy wdcy nie powinni zby t kurczowo trzy ma si stanowisk, ty lko zrobi miejsce dla nowego
pokolenia, tak jak to si stao w Tunezji i Egipcie. Sdz, e to wane, bo nikt nie moe
w nieskoczono sprawowa wadzy stwierdzi. Ludzi, ktrzy si udz, e to moliwe, zwy kle
spoty ka zy koniec, czego ostatnio mielimy przy kady na cay m wiecie.
Ale w obliczu przeduajcej si wojny w Libii prezy dentura Miedwiediewa staa si celem
otwartej kry ty ki w mediach, a zabiegi Putina niewtpliwie si do niej przy czy niy . W maju
zapowiedzia utworzenie nowej organizacji, Wszechrosy jskiego Frontu Narodowego, ktry mia
rozszerzy koalicj polity czn wok niego i zdy stansowa go od partii oszustw i zodziei. Ju po
kilku dniach kilkaset organizacji, zwizkw, towarzy stw i fabry k zgosio ch przy stpienia do
koalicji. Jedy ny m celem tego projektu by a konsolidacja ich przez Putina, a nie przez
urzdujcego prezy denta i przy wdc narodu. Miedwiediew forsowa propozy cje reform
ekonomiczny ch, uwolni kapita i wprowadzi innowacy jne rozwizania, ale wci traci poparcie.
Spotka si pry watnie z dwudziestoma siedmioma najwaniejszy mi biznesmenami w kraju
oligarchami, ktrzy tak jak wszy scy z zaparty m tchem i coraz wikszy m niepokojem oczekiwali
wy niku prawy borw. Przedstawi im dwie drogi poparcie jego propozy cji, a porednio te
kandy datury albo zgod na apaty czny status quo. Uczestnicy spotkania odebrali sowa
Miedwiediewa jako ultimatum, ale to, co mwi prezy dent, brzmiao tak mtnie, e wikszo nie
by a pewna, czy ma wol i moliwoci by walczy o utrzy manie urzdu. Po konferencji by li
i tacy , co kpili z jego deklaracji. I co? Na co si pan zdecy dowa? py tali6.
W czerwcowy m wy wiadzie dla Financial Timesa Miedwiediew po raz pierwszy przy zna, e
chciaby w nastpnej kadencji dalej peni urzd prezy denta, ale musia doda, e decy zja w tej
sprawie nie zaley ty lko od niego. Sdz, e kady lider, ktry zajmuje takie stanowisko jak
prezy dent, po prostu musi cay czas my le o reelekcji powiedzia. Jest jednak zupenie inn
kwesti, czy zdecy duje si na udzia w wy borach. Tak wic chci i ostateczna decy zja to dwie
rne sprawy . I to moja odpowied7.
Jeli nawet Miedwiediew chcia uzy ska wiksz niezaleno polity czn, to nie obnosi si
z ty m zamiarem. Mg wy korzy sta dowolne wy stpienie publiczne albo wy wiad, eby
w otwarty sposb zadeklarowa ch startu w wy borach, moe nawet w opozy cji do Putina, co
daoby elektoratowi rzeczy wist moliwo wy boru. Ty mczasem niezby t zrcznie zostawi bez
odpowiedzi py tanie, ktre latem 2011 roku wcigno kraj w dugotrway kry zy s polity czny
przy wodzcy na my l niepewno kopotliwego roku 2008. Nastpia seria katastrof, smutny ch
objaww paraliu pastwa, takich jak zatonicie promu na Wodze w lipcu, kiedy zgino ponad
stu dwudziestu ludzi, albo wy padek samolotu z zawodnikami i trenerami jednej z rosy jskich
druy n hokejowy ch, okomotiwu Jarosaw. Zgodnie z planem Miedwiediew mia za kilka dni
poprowadzi konferencj w Jarosawiu, skd pochodzili tragicznie zmarli sportowcy . Zdawao si
zatem, e to zy omen.
Ju nawet najwaniejsi ministrowie bali si uczestniczy w ty ch konferencjach, bo nie chcieli
budzi podejrze, e bardziej popieraj Miedwiediewa ni Putina. Chodna chary zma Putina,
jego elazna determinacja i umiejtno wzniesienia si ponad codzienne trudy y cia w Rosji
chroniy go przed odpowiedzialnoci, kiedy zdarzay si takie tragedie. Ty mczasem
Miedwiediew zdawa si przy toczony nimi jako prezy dent. Opinia publiczna winia go nie
zawsze spontanicznie zarwno o zatonicie promu, jak i katastrof samolotu.
Nagle w ramach starannej kampanii, ktra podkrelaa nawet fizy czne rnice midzy
oby dwoma mczy znami, wy ranie nasilia si obecno Putina w mediach. Pokazy wano go
podczas wizy ty na obozie letnim organizacji modzieowej Nasi; modli si w jedny m
z najwitszy ch miejsc rosy jskiej Cerkwi; nurkowa w Morzu Czarny m wrd ruin staroy tnego
miasta i uwaga! gdy wy py n na powierzchni, trzy ma w rkach dwie zaby tkowe amfory .
Pniej jego rzecznik prasowy Dmitrij Pieskow przy zna, e to odkry cie by o wy rey serowane,
ale sprostowanie pozostao jedy nie niezauwaon przez nikogo adnotacj do promowanego
w telewizji wizerunku faceta w obcisy m kombinezonie nurka, wci fizy cznie sprawnego
i cieszcego si doskona kondy cj.

W e wrzeniu, kiedy delegaci Jednej Rosji spotkali si na stadionie uniki, wci panowaa
wrd nich przy prawiajca o dreszcze niepewno, a nawet obawa, bo wielkimi krokami
nadchodzia kolejna przemiana polity czna. Ju pisano pierwsze wersje programu, z ktry m partia
miaa i do wy borw za dziesi ty godni, a wci nikt nawet liderzy Jednej Rosji ani najblisi
wsppracownicy Putina i Miedwiediewa nie wiedzia, czy dokonano ju wy boru ani czy w
nieznony stan bdzie si utrzy my wa do wy borw prezy denckich w 2012 roku. Tego sobotniego
dnia delegaci suchali na stadionie przemwie wy chwalajcy ch transformacj ideologicznego
imperium, ktre sprchniao, zawalio si, a teraz odrodzio z popiow pod wodz co jasno dano
do zrozumienia jednego czowieka: Putina. Przewodniczcy Dumy Bory s Gry zow wy glda
zupenie jak aparatczy k z dawny ch czasw: z surow min na zapadnitej twarzy odczy ta
program wy borczy partii, skadajc monotonny m gosem obietnice dobroby tu i rodkw na nowe
projekty .
W kocu wiata przy gasy , a wrd publicznoci rozleg si szmer stumiony ch gosw. Z obu
stron weszli na scen Putin i Miedwiediew, owietleni jupiterami niczy m gwiazdy rocka. Kroczy li
rami w rami, poruszajc si z sy nchroniczn precy zj niczy m zgrany tandem. Putin roztacza
aur absolutnej pewnoci siebie. Jego zwolennicy mwili, e kraj zawsze potrzebowa kogo
o takim charakterze, a nie wsty dliwego, skulonego ze strachu przy wdcy podupadego
mocarstwa. Putin przemwi pierwszy , zgodnie z protokoem hierarchii polity cznej. Zacz od
nawizania do najpilniejszy ch wy zwa stojcy ch przed narodem, a nastpnie przeszed do
najwaniejszej kwestii zaprztajcej my li delegatw lecz okazao si, e jego przemwienie
by o jedy nie rozbudowany m, przewrotny m blefem. Nie udzieli konkretnej odpowiedzi na
nurtujce ich py tanie, by rwnie tajemniczy jak podczas pry watny ch narad, na ktre od
jakiego czasu zaprasza rny ch wsppracownikw. Zdaj sobie spraw, e przy by li na t
konferencj czonkowie, zwolennicy i delegaci Jednej Rosji oczekuj, e prezy dent i premier
Rosji wy ra swoje propozy cje doty czce ukadu si w pastwie i struktury rzdu po wy borach
powiedzia. Mog pastwa zapewni, e ju dawno doszlimy do porozumienia na temat tego,
co kady z nas bdzie robi w przy szoci. Ustalilimy to ju kilka lat temu. Ale uczestniczc
w debacie jako obserwatorzy , obaj z panem Miedwiediewem doszlimy do wniosku, e wcale nie
jest najwaniejsze, ktry z nas czy m bdzie si zajmowa ani jakie bdzie piastowa stanowisko.
O wiele waniejsza jest jako wy kony wanej przez nas pracy , osignite rezultaty , opinia ludzi
o naszy ch wy sikach, to, jak ludzie reaguj na nasze propozy cje doty czce dalszego rozwoju
i czy zapewni nam wsparcie.
Ze sw Putina mona si wiele dowiedzie o jego rozumieniu demokracji: zadaniem
spoeczestwa nie jest wy bieranie przy wdcw poprzedzone tak czy inn kampani wy borcz,
ty lko zatwierdzanie ty ch, ktrzy ju zostali wy brani. Ogosi, e zgodnie z niespena
dziesicioletnim zwy czajem Miedwiediew znajdzie si na pierwszy m miejscu listy kandy datw
partii podczas grudniowy ch wy borw parlamentarny ch, co zagwarantuje Jednej Rosji
oczekiwane i uczciwe zwy cistwo. Owacje zdaway si ruty nowe; Putin wci nie powiedzia
ani sowa o przy szy ch rolach czonkw tandemu.
Po chwili Miedwiediew zastpi go na mwnicy . Naturalnie to dla mnie przy jemno, e
mog tu wy stpi zacz, umiechajc si z zakopotaniem. Po czterech latach urzdowania
wci nie opanowa sztuki wy stpie publiczny ch. Wy czuwam na tej sali szczeglny rodzaj
energii. Powietrze jest naadowane emocjami. Pozy ty wnie oceni rosy jsk demokracj i nowy
poziom kultury polity cznej, na ktry wznis si nard, ale po chwili ostrzeg, e Rosji grozi
nadmierny formalizm i biurokracja. Delegaci suchali go bez emocji; z kady m sowem traci
ich zainteresowanie. Te zjawiska prowadz do stagnacji i degradacji sy stemu polity cznego
stwierdzi. Niestety w historii naszego kraju ju dowiadczy limy ty ch zjawisk. Przedstawi
omiopunktowy program polity czny . Zawar w nim te same obietnice, ktre powtarza od niemal
czterech lat i dotd nie zrealizowa: modernizacj ekonomii i przemy su, gwarancj pac,
emery tur i opieki zdrowotnej bo oby watele wci nie mogli by ich pewni walk z korupcj,
wzmocnienie sy stemu sdowego i wy miaru sprawiedliwoci, walk z nielegaln imigracj,
a jednoczenie ochron wieloetnicznego i wieloreligijnego pokoju, wprowadzenie
nowoczesnego ustroju polity cznego, rozbudow milicji i wojska, a take prowadzenie silnej,
autonomicznej i rozsdnej polity ki zagranicznej.
Po ty ch sowach przy j od Putina nominacj na lidera listy wy borczej partii, a na kocu
odnis si do dawno powzity ch ustale wspomniany ch przez przedmwc. Miedwiediew mwi
jak czowiek czy tajcy wasny nekrolog polity czny ; by a to doprawdy jedna z najdziwniejszy ch
rezy gnacji, jakie usy sza wiat. Wy oy swoj wizj przy szoci kraju i gorco jej broni,
chocia wanie w tej chwili zrzeka si urzdu, ktry pozwoliby mu j urzeczy wistni.
Proponuj, eby my teraz poruszy li inn wan kwesti, poniewa w naturalny sposb
interesuje delegatw i wszy stkich ledzcy ch polity k, czy li porozmawiali o kandy daturze na
urzd prezy denta. W wietle zoonej mi propozy cji, eby m zaj pierwsze miejsce na licie
wy borczej Jednej Rosji i zaj si prac na rzecz partii, a take wobec mojej gotowoci do
wy kony wania prakty czny ch obowizkw w rzdzie o ile osigniemy sukces w wy borach
sdz, e bdzie waciwe, by kongres partii popar kandy datur obecnego premiera Wadimira
Putina na prezy denta naszego kraju.

W gruncie rzeczy mona by o si chy ba tego spodziewa. Ju prawie od roku kapita polity czny
Miedwiediewa topnia z dnia na dzie. Mimo to nad try bunami unis si stumiony okrzy k
zdziwienia wy doby wajcy si z kilkuset garde, ktry po chwili zmieni si w burz oklaskw.
Aplauz falami przetacza si przez wielki stadion. Putinowi udao si wy woa napicie
i rozadowa je w wy brany m przez siebie momencie. Sta na try bunie w blasku jupiterw, oczy
mu by szczay , ale jego umiech by wski, lekko drwicy i ulotny . Nie unis rk ani w aden
inny sposb nie okaza radoci z triumfu, nie zachowy wa si jak kandy dat, ktremu wanie dano
szans ubiegania si o najwy szy urzd w pastwie. Po prostu skin gow, jakby jego powrt na
fotel prezy dencki by czy st formalnoci.
Po sowach Miedwiediewa Putin drugi raz wszed na scen i wy gosi dugie, bardzo
szczegowe i poruszajce wiele problemw przemwienie. Przedstawi w nim plany wsparcia
weteranw wojenny ch, rolnikw, lekarzy , nauczy cieli, naukowcw i onierzy . Mwi
o prakty czny ch aspektach rzdzenia wanie takich rzeczy Rosjanie oczekiwali od czowieka
nalegajcego przez wiele lat na przestrzeganie waciwej polity ki i podejmujcego waciwe
decy zje dla dobra narodu. Zoy deklaracj, e przezwy ciy trudnoci wy nike z globalnego
kry zy su ekonomicznego, kolejny raz ostentacy jnie zwracajc uwag na fakt, e Rosja nie
przy oy a do niego rki. Powici niewiele uwagi umieszczeniu Miedwiediewa na czele listy
wy borczej Jednej Rosji ani swojemu powrotowi na urzd prezy denta, co nagle zdao si
oczy wiste i przesdzone. Zacz si dla nas dugi proces wy borczy . Wy bory do Dumy
Pastwowej odbd si czwartego grudnia, a po nich nastpi tworzenie komisji i cia rzdowy ch.
Wy bory prezy denckie s zaplanowane na wiosn przy szego roku. Chciaby m wam podzikowa
za pozy ty wne przy jcie mojej kandy datury . To dla mnie wielki zaszczy t. Mwi tak, jakby to
nie on sam wszy stko zaplanowa.
Zdaniem Putina wszy stko ustalono ju kilka lat wczeniej. Miedwiediew powiedzia mniej
wicej to samo, ale fakty cznie by o inaczej. Mia nadziej, e bdzie peni urzd drug kadencj;
na pewno zaleao mu na ty m do pocztku wrzenia, lecz potem jego publiczna akty wno zacza
sugerowa, e zapady inne decy zje. Sam pozna szczegy planu Putina dopiero wieczorem
przed nocny m spotkaniem w Nowo-Ogariowie. Kiedy drukowano karty na wy bory , w ktry ch
Miedwiediew mia zosta szefem partii, pierwsze miejsce na licie wci by o puste
wy peniono je dopiero po ogoszeniu jego nominacji na stadionie uniki. Wedug jednej z relacji
Putin nie pozwoli Miedwiediewowi podzieli si t informacj nawet z on8. Jeeli Putin cay
czas nosi si z zamiarem powrotu na fotel prezy dencki, to nie zdradzi go nikomu z rzdu ani
nawet z krgu najbliszy ch wsppracownikw. Ty m bardziej nikt nie mg wpy n na wy nik
jego rozmy la. Podj najwaniejsz decy zj w swojej karierze polity cznej, kierujc si
jedy nie insty nktem. Arkadij Dworkowicz, jeden z urzdnikw wierny ch Miedwiediewowi,
jeszcze podczas kongresu wy powiedzia si z sarkasty czn rezy gnacj na ten temat.
W udzielony m rok wczeniej wy wiadzie Dworkowicz przy zna, e planom Miedwiediewa
i caej jego prezy denturze najsilniej sprzeciwiaj si ci, ktrzy eruj na stary m sy stemie, na
niewy dolnoci budetu i gospodarce opartej na zasobach naturalny ch9. Nie uy nazwisk, ale
by o jasne, e mia na my li ludzi skupiony ch wok Putina. A teraz przeczmy si na kana
sportowy tweetowa wprost z kongresu.

P utin nie zamierza tumaczy si przed Kremlem ze swojej decy zji o powrocie na urzd
prezy denta. Mg dalej by najwy szy m przy wdc, nawet gdy by Miedwiediew zosta
prezy dentem na drug kadencj. Moliwe, e jedy na przy czy na zmiany na ty m stanowisku by a
oczy wista, chocia zdaniem najbardziej zagorzay ch zwolennikw Putin si obawia, e jego
nastpca nie jest wy starczajco silny m liderem. Jeszcze przez wiele miesicy po ogoszeniu
powzity ch decy zji ci sami zwolennicy zawzicie starali si umniejszy zasugi Miedwiediewa,
wskazujc na sabo, ktr okaza podczas konfliktu w Gruzji, i fakt, e nie powstrzy ma wojny
NATO w Libii. Nawet anegdota o ty m, e Miedwiediew nie mg powiedzie onie o ustaleniach
z Putinem, by a zaprawiona zoliwociami, e nie by pewny , czy ona te nie sprbuje go
zniechci do ubiegania si o drug kadencj. Te gosy suy y usprawiedliwieniu decy zji Putina,
ale nie tumaczy y jego moty ww. On sam zreszt nie czu si zobowizany do podania ty ch
moty ww. Urzd prezy denta przy sugiwa mu, gdy ty lko przy sza mu ochota po niego sign,
i widocznie uwaa to za wy starczajcy powd.
W kocu ci, ktrzy aowali, e Putin znowu zostanie prezy dentem, w peni zdali sobie spraw
z tego, jak wielkie znaczenie miaa zmiana konsty tucy jna wy duajca jego kadencj. Putin mia
sprawowa ten urzd przez nastpne sze lat zamiast czterech, czy li do 2018 roku. Gdy by potem
jeszcze raz ubiega si o reelekcj w sumie na czwart kadencj rzdziby Rosj do 2024 roku,
przecigajc nawet Breniewa pod wzgldem dugoci sprawowania rzdw. Jedy nie Stalin
pozostawa u szczy tu wadzy duej przez trzy dzieci jeden lat. Kry ty cy Putina, a nawet cz
jego zwolennikw, zaczli liczy lata, eby przewidzie swj wiek, kiedy w narzuconej przez
Kreml sterowanej demokracji zaistnieje szansa, e pojawi si jaki nowy przy wdca.
Fotografie zmanipulowane w taki sposb, eby ukaza proces starzenia, stay si popularny mi
memami w Internecie. Opozy cy jny dziennik Nowaja Gazieta publikowa kary katury Putina
u przewidy wanego schy ku jego kariery polity cznej z pooran zmarszczkami twarz, y sin,
w mundurze upstrzony m orderami i baretkami. Nie szczdzono te jego najbliszy ch
podwadny ch, ktrzy towarzy szy li mu od zawsze. Na ry sunkach wy gldali jak zgarbieni weterani
Wielkiej Wojny Ojczy nianej, wci darzeni szacunkiem i honorami za czy ny dokonane
w zamierzchej przeszoci10.
 Jeszcze czciej wy miewano Miedwiediewa nadziej liberaw i zwolennikw reform.
Decy zji o zamianie stanowisk nadano rosy jsk nazw roszady (rokirowka), manewru
szachowego, podczas ktrego krl zamienia si miejscami z wie, zwy kle dla wzmocnienia
swojej pozy cji. Teraz nikt nie mia wtpliwoci, kto bez wzgldu na okolicznoci posiada
najwiksz wadz. Zudzenia stracili nawet ludzie majcy nadziej, e pewnego dnia
Miedwiediew wy pracuje sobie pozy cj niezalenego lidera. By li li i gorzko rozczarowani. Bez
wzgldu na to, czy decy zja zapada w 2008, czy w 2011 roku, Miedwiediew okaza si jedy nie
pionkiem w rozegrany m przez Putina gambicie, ktry umoliwi mu obejcie litery prawa
ograniczajcego dugo kadencji. Rosjanie kpili, e jego najwikszy m osigniciem by o
zmniejszenie liczby stref czasowy ch w Rosji z jedenastu do dziewiciu i przejcie na stae na czas
letni. Dzie po ogoszeniu decy zji doty czcy ch wy borw minister finansw Aleksiej Kudrin,
doty chczasowy domniemany sojusznik Miedwiediewa, publicznie zerwa z nim stosunki, mwic,
e nie chciaby pracowa w kierowany m przez niego rzdzie. Miedwiediew prbowa tumaczy
swoj decy zj ty m, e obaj z Putinem umwili si, by o wy borze zdecy dowa wy nik sonday
jakby sdzi, e wy niki ty ch bada w Rosji odzwierciedlaj rzeczy wiste nastroje wy borcw
ale jeszcze bardziej si pogry , porwnujc t sy tuacj do znienawidzony ch standardw
amery kaskich. Powiedzia, e trudno sobie wy obrazi ry walizacj midzy Barackiem Obam
i Hillary Clinton. Oboje pochodz z Partii Demokraty cznej, wic podjli decy zj opart na ty m,
kto jest w stanie osign lepszy wy nik wy borczy powiedzia niecay ty dzie po kongresie.
My zrobilimy to samo. Fakt, e pomin milczeniem budzce wiele emocji w USA prawy bory ,
jedy nie dola oliwy do ognia11.

P utin uzna, e odnis si z wy starczajcy m szacunkiem do prawa zapisanego w rosy jskiej

konsty tucji, ale przeliczy si w kwestii reakcji spoeczestwa na swj powrt. Ostatnio coraz
bardziej oddala si od ludzi i mao uwagi powica nastrojom spoeczny m, bo jak sdzi
potrafi odczy ta je dziki intuicji. Sukcesy , ktry mi lubi si chwali stabilizacja i dostatek
pomimo kry zy su ekonomicznego ju nie wy starczay , eby zaspokoi pragnienia nowego
pokolenia Rosjan, by y one bowiem dla nich czy m oczy wisty m. Chaos lat dziewidziesity ch
pojawia si jedy nie w odlegy ch wspomnieniach, a wielu z ty ch, ktrzy najwicej zy skali dziki
boomowi za czasw Putina, oczekiwao teraz nowoczeniejszej, bardziej otwartej kultury
polity cznej. Kreml dalej trzy ma w elazny m ucisku przekaz py ncy z telewizji, ale otoczona
aur tajemniczoci wideokracja ju si przejada, staa si celem saty ry obecnej w literaturze
rosy jskiej ju od czasw Gogola. Przeciwnicy rokirowki kbili si na arenie, ktra wci
w duy m stopniu wy my kaa si manipulacjom Kremla. Frustracja i zo z powodu powrotu
Putina rozlay si po mediach spoecznociowy ch i platformach internetowy ch na Twitterze,
YouTubie, Facebooku i jego rosy jskim klonie, VKontakte gdzie niech zmienia si w na razie
wirtualne powstanie ludowe. Architekci tej rebelii wy wodzili si przede wszy stkim ze rodowiska
wy ksztacony ch, dobrze sy tuowany ch i znajcy ch si na nowy ch technologiach ludzi, ktrzy
swobodnie poruszali si w mediach zacierajcy ch trady cy jne granice komunikacji. Nazy wano
ich chomikami internetowy mi; wy puszczali do sieci cigy strumie skarg, kry ty ki, filmw
i kpin, bez skrpowania wy miewajc Putina, jego wy bry ki, operacj plasty czn i upokorzonego
pomagiera. Robili to w sposb, na jaki oficjalne media ju od dawna si nie pory way .
Wkrtce niezadowolenie zaczo rozlewa si szerok fal. Kiedy Putin wszed na ring po
listopadowej walce wszech czasw na stadionie uniki w Moskwie, przy witay go gwizdy
i krzy ki, chocia zwolennicy Kremla bez przekonania prbowali sugerowa, e tum tak gniewnie
reagowa na pokonanego w walce Amery kanina albo na dugie kolejki do toalet. W wieczorny ch
wiadomociach zaprezentowano starannie zmontowany materia filmowy z wy ciszony mi
gwizdami, ale ory ginalne nagranie szy bko wy cieko do sieci, gdzie znalaz je Aleksiej Nawalny ;
ten z saty sfakcj owiadczy , e nieprzy chy lne przy jcie Putina przez fanw sy mbolizuje koniec
pewnej epoki12. Putinowi ju przedtem zdarzao si spoty ka niezadowolony ch wy borcw, ale
w ty m przy padku gwizdy dochodziy z tumu ty ch, ktrzy teorety cznie powinni stanowi trzon
jego elektoratu. Ta demonstracja niechci pokrzepia przeciwnikw Putina, bo obalia mit, e
kry ty kuj go jedy nie przedstawiciele przetrzebionej elity zwanej niegdy inteligencj albo jej
nowa generacja wolca nazy wa si na wzr zachodni hipsterami.
Wiadomo o powrocie Putina na Kreml spowodowaa, e jego popularno osigna
najniszy poziom od 2000 roku. Notowania partii stworzonej przez jego strategw by y jeszcze
gorsze. Coraz liczniejsze zastpy kry ty kw pogardliwie nazy way j sab podrbk
Komunisty cznej Partii Zwizku Radzieckiego ty le e bardziej skorumpowan. W grudniu, kiedy
rozpisano wy bory parlamentarne, stao si oczy wiste, e fundamenty wadzy Putina ulegy
erozji. Przestay wy starcza modele sprawdzajce si od 2000 roku. Powoanie przez Kreml
nowej, zrzeszajcej przedsibiorcw partii opozy cy jnej pod nazw Suszna Sprawa jej
zadaniem miao by pozorne oy wienie rosy jskiej sceny polity cznej zmienio si w fars, gdy
zwolennicy miliardera Michaia Prochorowa nie zostali wpuszczeni na kongres, podczas ktrego
mieli go wy bra na swojego lidera. Nikt nie dawa tej partii adny ch szans na zwy cistwo. To
Miedwiediew namwi Prochorowa, by zaj si polity k, lecz za spraw machinacji Wadisawa
Surkowa, polity cznego demiurga z Kremla, musia si on usun na dalszy plan13. Prochorow,
biznesmen, ktry w 2010 roku kupi nalec do NBA druy n New Jersey (pniej Brookly n)
Nets, naiwnie sdzi, e bdzie si cieszy autonomi dziaania. Twierdzi, e wadza Putina nie jest
monolitem i e sam ma zwolennikw w jego szeregach, ale jego wy kluczenie wiadczy o o ty m,
e s na straconej pozy cji. W Rosji wszy stkie wojny tocz si pod dy wanem mwi14.
Wy bory parlamentarne przebiegy zatem tak samo jak poprzednie z udziaem ty ch samy ch
partii o podcity ch skrzy dach, na ktre wadza przy my kaa oko i ktre od dawna stanowiy stay ,
teraz ju zuy ty i wy wiechtany rekwizy t polity cznego status quo. Znano je pod nazw opozy cji
anty sy stemowej i nominalnie patrzy y wadzy na rce, ale fakty cznie by y jej cakowicie
podporzdkowane: blok komunisty czny Ziuganowa, liberalni demokraci y rinowskiego
i nacjonalici pod nowy m szy ldem Sprawiedliwej Rosji i wodz Siergieja Mironowa, akolity
Putina i jego ry wala w 2004 roku. Inne mniejsze partie, mogce w jakikolwiek sposb zagrozi
Jednej Rosji, takie jak Jaboko albo ruch Bory sa Niemcowa, zostay stamszone przez biurokracj
wy borcz i absurdy prawne, poddano je represjom albo w ogle nie dopuszczono do rejestracji
ich komitetw wy borczy ch. Zreszt nawet gdy by jako trafiy na kartki do gosowania, to
prawdziwa opozy cja wobec Putina by a tak rozdrobniona i rozproszona, tak zdezorganizowana, e
po ponad dziesiciu latach marginalizacji nie udao jej si zjednoczy pod jedny m sztandarem
i z jedny m liderem. Niektrzy przeciwnicy Putina zrezy gnowali z pjcia na wy bory , ale
akty wici w rodzaju Nawalnego namawiali ich, eby jednak zagosowali na dowolny ch
kandy datw, by le nie na parti oszustw i zodziei. Nie chodzio ju o zwy cistwo, ty lko
o zdemaskowanie wy borw w Rosji jako wioski potiomkinowskiej.
Putin nie chcia pogodzi si z rzeczy wistoci do tego stopnia, e zdawa si kompletnie
niewiadomy niebezpiecznego wrzenia pod powierzchni rzekomego postpu i dobroby tu.
Jeszcze za wczenie, eby wy prawia mi pogrzeb powiedzia na spotkaniu Klubu
Wadajskiego ledwo ty dzie przed wy borami, ignorujc nawet najbardziej przy milne py tania
najwikszy ch klakierw15. Przy szo Jednej Rosji by a zupenie inn spraw. Jej popularno
gwatownie zmalaa, a sondae wskazy way , e straci wikszo konsty tucy jn; moga zreszt nie
uzy ska adnej wikszoci. Wszy stkich urzdnikw i bojarw, ktry ch los zalea od sy stemu
polity cznego bdcego dzieem Putina, coraz bardziej przeladowa duch pomaraczowej
rewolucji, a teraz arabskiej wiosny . Kolejni siacze polity czni upadali jak klocki domina. Nagle
mona by o odnie wraenie, e wszdzie roi si od wy wrotowcw. Mubarak siedzia
w wizieniu, Kaddafi nie y , Asad za by oblony przez zbrojny ch rebeliantw, a krwawa
rewolucja podzielia jego kraj. Putin nie zamierza by nastpny .
Obawy Kremla day o sobie zna pod postaci pry mity wny ch metod uzy skania wy sokiej
frekwencji i gosw dla Jednej Rosji. Jeszcze przed rozpoczciem wy borw Goos (czy li gos),
organizacja dogldajca, czy przebiegaj one prawidowo, zarejestrowaa kilka ty sicy
przy padkw amania obowizujcego w Rosji prawa. Finansowany przez zagraniczne
organizacje wspierajce demokracj Goos nanis na map wszy stkie miejsca, gdzie naruszono
prawo, a potem zamieci ten dokument w Internecie, gdzie by skawicznie si rozprzestrzeni.
Nawet dosy lojalne wobec wadzy gazety i serwisy internetowe zamieciy t map na swoich
stronach. Putin oznajmi hutnikom w Petersburgu, e obserwatorzy wy borw s agentami obcy ch
si prbujcy ch zdestabilizowa sy tuacj w pastwie, Goos za nazwa Judaszem. Grup ukarano
mandatem za amanie prawa wy borczego, ktrego przestrzeganie chciaa wy musi na
rzdzcy ch; w przeddzie wy borw dy rektork Goosu zatrzy mano na kilka godzin na lotnisku
w Moskwie i wy puszczono dopiero, gdy zgodzia si da funkcjonariuszom swj laptop. Atak
hakerski na stron internetow organizacji doprowadzi do jej zawieszenia w chwili, gdy zaczo
si gosowanie. Ten sam los spotka inne strony , midzy inny mi serwis popularnego,
opiniotwrczego radia Echo Moskwy , ktry niemal na pewno nieprzy padkowo pozosta
niedostpny a do zamknicia lokali wy borczy ch16. Kreml do tej pory zachowy wa si tak, jakby
Internet by jedy nie nieszkodliw zabawk rozpuszczony ch elit, lecz teraz przeszed do
zdecy dowanej ofensy wy ograniczajcej wpy w tego medium na opini publiczn.
Chocia wszy stkie doty chczasowe wy bory wadz w Rosji Putina by y skaone naduy ciami
i zmanipulowane, faszerstwo, ktrego dopuszczono si 4 grudnia, by o zakrojone na o wiele
szersz skal i jeszcze bardziej cy niczne. Pomimo usilny ch stara wadz Internet uatwia
publikacj dowodw na amanie zasad i dotarcie do wiadomoci masowego odbiorcy . Oficjalni
obserwatorzy wy borw nie mogli by wszdzie, ale w sieci pojawiy si amatorskie filmy wideo
nagrane za pomoc telefonw komrkowy ch, na ktry ch aparatczy cy jawnie faszowali wy niki,
wozili autobusami te same grupy wy borcw do kilku lokali, a nawet uy wali atramentu
sy mpaty cznego do wy peniania kartek wy borczy ch. Na nagrany m przez akty wist wolontariusza
i od razu wy sany m na portal YouTube filmie starszy przewodniczcy komisji wy borczej numer
2501 w Moskwie siedzi za biurkiem i mozolnie sam wy penia stert kartek do gosowania.
Zdaniem obserwatorw zagraniczny ch z OBWE w co trzecim lokalu wy borczy m dochodzio do
podejrzanej dziaalnoci a w gr wchodzi ty lko ten niewielki procent lokali, w ktry ch
obserwatorzy mogli by fizy cznie obecni17.
Tak jawny brak poszanowania dla regu wy borczy ch wy woa publiczne zgorszenie, kiedy
nieoficjalne wy niki wy kazay , e Jedna Rosja zdoby a niemal 50 procent gosw co
wy starczy o jej do zachowania wikszoci w nowy m skadzie Dumy , bo inne partie nie osigny
progu wy borczego. By o oczy wiste, e nawet ten niski wy nik zawdziczaa oszustwu, ktry
wy maga udziau wielu ty sicy ludzi: od urzdnikw nadzorujcy ch przebieg wy borw, takich jak
Wadimir Czurow, kolega Putina z KGB w Petersburgu, poprzez pracownikw przedsibiorstw
pastwowy ch, nakaniany ch za pomoc grb lub przekupstwa do zasiadania w komisjach
wy borczy ch, do dziennikarzy pastwowy ch mediw, zmuszony ch do robienia dobrej miny do
zej gry , gdy przedstawiali przebieg gosowania. Nawet sam Putin nie wy glda na szczeglnie
szczliwego, kiedy pojawi si z Miedwiediewem w sztabie wy borczy m Jednej Rosji, eby
ogosi zwy cistwo. Skala przekrtu w kocu wy starczy a, eby wy rwa ty sice oby wateli
z polity cznej apatii, ktra towarzy szy a rozwojowi putinizmu, i otpiajcej umy s biurokraty cznej
stagnacji.

W ieczorem nastpnego dnia po wy borach, kiedy podano ich oficjalne wy niki, maa partia

opozy cy jna Solidarno zorganizowaa wiec przy stacji metra Czisty je Prudy niedaleko centrum
Moskwy . Organizowane przez ni co jaki czas protesty przy cigay zwy kle kilkaset osb; na
miejscu ich spotka zawsze przewaali liczebnie milicjanci wy sani, eby mie wszy stkich na oku.
Ty m razem pomimo zimnego deszczu przy szo kilka ty sicy ludzi, ktrzy zwoali si za
porednictwem Internetu. Kolejni mwcy przejmowali mikrofon, eby przedstawi dania oraz
warunki. Uczestnicy pochodzili z rny ch rodowisk, ich pogldy nie by y jednakowe. Pojawili
si starzy przy wdcy opozy cji weterani gasnosti i liberaowie z epoki Jelcy na ale by li tam
i tacy ludzie, ktrzy po raz pierwszy w y ciu brali udzia w demonstracji. Najwiksze
zainteresowanie budzi Aleksiej Nawalny , ktrego kampania przeciwko korupcji zdecy dowanie
najbardziej przy czy nia si do tej eksplozji akty wizmu. Mia ogromne rzesze zwolennikw
w Internecie, ty m razem jednak osobicie sta przed ludmi i krzy cza przez mikrofon do tumu
wy machujcego flagami i rcznie malowany mi transparentami z takimi hasami, jak: Putin
zodziej lub Rosja bez Putina, co raczej trudno by o sobie wy obrazi. Mog nas nazy wa
mikroblogerami albo chomikami Internetu grzmia. Jestem chomikiem internetowy m i skocz
do garde ty m bestiom!18
Nawalny oraz kilkudziesiciu inny ch uczestnikw i organizatorw demonstracji zostali
aresztowani, kiedy wprost z parku ruszy li w kierunku biura Pastwowej Komisji Wy borczej.
Spdzi w areszcie pitnacie dni pod zarzutem stawiania oporu milicji, demonstracje jednak nie
ustay . Zaczy nawet przy biera na sile. Nastpnej soboty kilkadziesit ty sicy osb spotkao si
na placu Botny m naprzeciw Kremla na drugim brzegu rzeki. Nie oniemieliy ich aresztowania
ani kontrmanifestacje organizowane przez agresy wny ch czonkw organizacji modzieowej
Nasi, ktr stworzono wanie w ty m celu po pomaraczowej rewolucji na Ukrainie. Nie
zniechciy ich zawoalowane groby ze strony wadz, takie jak ostrzeenie, e modzi mczy ni
w wieku poborowy m bd wzy wani na komisj wojskow i wcielani do wojska. Dwa ty godnie
pniej, 24 grudnia, zgromadzio si niemal sto ty sicy osb, ty m razem na alei nazwanej
imieniem Andrieja Sacharowa, fizy ka jdrowego i dy sy denta z epoki radzieckiej, ktrego zasugi
dla walki o ustrj demokraty czny wadza regularnie umniejszaa. Na demonstracji znowu pojawi
si Nawalny ; po pitnastu dniach w areszcie wy stpi w ciemny , nieny wieczr przed chmar
sy mpaty kw wy krzy kujcy ch chrem jego nazwisko. Powiedzia, e poszed do wizienia
w dawny m kraju, a wy szed z niego w nowy m. Poza oszustwami doty czcy mi wy borw
parlamentarny ch Nawalny zwrci uwag na naduy cia doty czce wy borw prezy denckich
rozpisany ch na 4 marca. Co si zdarzy czwartego marca? zwrci si do tumu. Jeeli
wy bory bd miay taki sam przebieg, to bdziemy wiadkami nielegalnej sukcesji19.
To by y najliczniejsze demonstracje epoki Putina; a w istocie najwiksze od 1991 roku, gdy
tum powstrzy ma pucz sierpniowy . Protesty rozprzestrzeniy si na inne miasta i przy cigny
ludzi z rny ch grup zawodowy ch: urzdnikw, robotnikw, emery tw, studentw i pracownikw
biur, ktre pojawiy si wraz z kapitalizmem. Fakt, e by y to pokojowe demonstracje, ty m
bardziej niepokoi Kreml. Putin pocztkowo nie komentowa tego zjawiska, ignorowa oskarenia
o oszustwo, ale wizja powstania ludowego spotkaa si z jego lodowat, pogardliw reakcj. Trzy
dni po gosowaniu, rozmawiajc z kierownictwem zbliajcej si kampanii wy borczej, obwini
o protesty sekretarz stanu Hillary Rodham Clinton, bo ta le wy powiadaa si o przebiegu
wy borw parlamentarny ch w Rosji. Napisaa role dla aktorw w naszy m kraju i ustalia z nimi
sy gna stwierdzi. Usy szeli go i w porozumieniu z amery kaskim Departamentem Stanu
przeszli do wy konania komendy . Nawet uy cie zwrotu wy konanie komendy z ktry m czsto
mia do czy nienia w KGB mogo wiadczy o jego pewnoci, e protesty nie by y inicjaty w
samy ch Rosjan ani nie wy buchy spontanicznie, lecz stanowiy raczej element zaplanowanej
operacji wy wiadowczej. Podczas trady cy jnego grudniowego show z udziaem telewidzw
poszed nawet o krok dalej. Wy mia biae wstki przy pinane przez demonstrantw jako sy mbol
ich sprawy . Powiedzia, e wy gldaj jak wpite w klapy prezerwaty wy . Okreli protestujcy ch
mianem Bandar-log tak nazy wao si plemi map z Ksigi dungli Rudy arda Kiplinga, ktrej
filmow adaptacj wy wietlaa w formie serialu radziecka telewizja, kiedy Putin by nastoletnim
chopcem. Nie dao si z nimi negocjowa, ale bay si wa Kaa, ktremu udao si je
spacy fikowa dziki swoim zdolnociom hipnozy . Od dziecka uwielbiaem Kiplinga
powiedzia z przewrotny m umiechem Putin.
Pomimo jego nonszalancji wielki aparat administracy jny pod rzdami Putina zdawa si
gboko wstrznity , a demonstranci by li ty m zuchwalsi, im wiksz pogard im okazy wano.
Przy nosili na spotkania prezerwaty wy nadmuchane niczy m balony oraz wy pchane zwierzta
i plakaty z wizerunkami map a take Putina jako Kaa duszcego nard. Na rozpowszechniany m
wizerunku jednomy lnoci rzdu zaczy pojawia si ry sy . Miedwiediew pocztkowo
kwestionowa autenty czno rozprowadzany ch w Internecie materiaw dowodzcy ch
sfaszowania wy borw, ale pniej obieca, e wadze dokadnie zbadaj wszy stkie takie
przy padki. Przewodniczcy Dumy Bory s Gry zow zapowiedzia, e czonkowie partii
opozy cy jny ch bd mogli peni funkcj przewodniczcy ch komisji parlamentarny ch. Chcia
w ten sposb zagodzi nieprzy chy lne nastroje wobec dominacji Jednej Rosji. Nie podoa presji
i wkrtce poda si do dy misji. Zdegradowano Wadisawa Surkowa; temu strategowi, szarej
eminencji, przy pisy wano i poczy ty wano za hab autorstwo idei sterowanej demokracji,
na ktrej skupi si gniew protestujcy ch. Kilka dni wczeniej Surkow mwi, e
w demonstracjach bierze udzia najlepsza, a dokadniej rzecz biorc, najbardziej produkty wna
cz spoeczestwa. Dziennikarze stacji NTV, ktrej wacicielem by Gazprom, odmwili
wejcia na wizj, jeeli nie bd mogli powiedzie o protestach z 10 grudnia, i po raz pierwszy
szefowie kontrolowany ch przez Kreml mediw ulegli, dziki czemu cay kraj mg zobaczy
demonstracj publicznego niezadowolenia (jednak bez komentarza, e demonstranci protestowali
przeciwko Putinowi)20. Czonkowie putinowskich elit ludzie nauki, stratedzy polity czni, urzdnicy
administracji, a nawet zawsze do tej pory lojalni duchowni Cerkwi zaczli zadawa py tania
o oszustwa wy borcze. Jedny m z nich by Aleksiej Kudrin, ktry zabra gos podczas wiecu 24
grudnia i wezwa swoich by y ch zwierzchnikw do zmiany sy stemu i wprowadzenia zasady
odpowiedzialnoci.
Nawet wrd protestujcy ch niewiele osb wierzy o, e ich gos doprowadzi do rozpisania
nowy ch wy borw lub przy najmniej do uczciwego ledztwa w sprawie oszustw, a jeszcze mniej
wtpio w ponowny wy br Putina w marcu, ale po raz pierwszy w rzdy Putina wkrada si
niepewno. Po wy borach nastpia bessa na rosy jskiej giedzie papierw wartociowy ch i jak
podczas kadego innego kry zy su kapita zacz szy bciej odpy wa z kraju. Strach pad na elity ,
a szczeglnie na ty ch, ktrzy najwiksz nadziej wizali z przy wdztwem Putina. Wadimir
Litwinienko, prorektor Insty tutu Grniczego w Petersburgu, gdzie Putin broni swoj prac
dy plomow, da wy raz nastrojom panujcy m w ty m rodowisku. Pozosta w bliskich stosunkach
ze swoim by y m studentem i sta si bogaty m czowiekiem dziki, jak twierdzi, honorarium za
konsultacje dla rzdu w sprawie udziaw w PhosAgro gwn cz akty ww firmy stanowi
majtek odebrany imperium finansowemu Michaia Chodorkowskiego. Kilka miesicy wczeniej
firma zadebiutowaa na londy skiej giedzie papierw wartociowy ch. Lki Litwinienki brzmiay
jak echo obaw Putina sprzed lat przed wadz tumu, przed nieokieznany mi hordami na ulicach
domagajcy mi si szacunku i sprawiedliwoci oraz przed masami, ktre pragn obalenia
rzdzcy ch i rozlewu krwi na ulicach. Bardzo si boj ulicy powiedzia, kiedy protesty
przy bray na sile. To jest powstanie. To nie ewolucja, ty lko rewolucja ze wszy stkimi
negaty wny mi konsekwencjami bezadu na ulicach. Jestem pewny , e to droga donikd.
Katastrofa. Zrobimy wszy stko, co w naszej mocy , eby do tego nie dopuci w moim kraju21.
CZ PITA
 ROZDZIA 22

RESTAURACJA

R ankiem zimnego, pochmurnego dnia w luty m 2012 roku, niecae dwa ty godnie przed
ponowny m wy borem Putina na urzd prezy dencki, pi mody ch kobiet pojawio si w bogato
zdobionej, zrekonstruowanej wedug stary ch planw wity ni, ktra jest dla wierny ch sy mbolem
odrodzenia religii prawosawnej po represjach epoki radzieckiej w soborze Chry stusa
Zbawiciela w Moskwie. Weszy na podwy szenie przed ikonostasem i zdjy swoje zimowe
paszcze, pod ktry mi nosiy kolorowe sukienki bez rkaww i krzy kliwe legginsy . Nacigny na
gowy barwne kominiarki, a potem zaczy taczy i krzy cze, wznoszc pici. Ich gosy
odbijay si echem w pustawy m kociele. Jedna z nich, Jekaterina Samucewicz, signa po
gitar, ale nie zdy a przewiesi jej przez rami, bo zostaa wy prowadzona przez ochroniarza.
Pozostae trzy nie przerway swojego wy stpu. Trudno by o zrozumie, co krzy czay , ale kilka
sw wy brzmiao dosy wy ranie: Bogurodzico Dziewico, przepd Putina! Przepd Putina!.
Zdarzenie trwao nieca minut. Po interwencji ochroniarzy kobiety w towarzy stwie dwch
mczy zn wy biegy z kocioa. Wieczorem w Internecie zaczo kry nagranie wideo
zmontowane z tego krtkiego wy stpu oraz materiau nagranego wczeniej w inny m
moskiewskim kociele, ty m razem z opraw wietln, dwikow i inscenizacj, ktra w szy bko
nastpujcy ch po sobie ujciach moga uchodzi za wntrze soboru. Zaczy na si od
melody jnego piewu przy pominajcego psalm, ale po chwili wchodz brudne dwiki ostry ch,
punkowy ch gitar i peen wulgary zmw tekst. Utwr wy miewa insty tucje kocielne i kler jako
kolaborantw KGB, przekupny ch, skorumpowany ch zwolennikw represji wobec kobiet
i bigotery jny ch przeciwnikw gejw i lesbijek. W ty tule piosenki Punkowa modlitwa uy to sowa
molebien, ktre oznacza specjalne naboestwo odprawiane w trudny ch czasach1. By to
happening nowego kolekty wu arty sty cznego wy stpujcego w niejednolity m skadzie
i czerpicego inspiracj z feminizmu trzeciej fali, amery kaskiego ruchu Riot Grrrl oraz
z powrotu Putina na urzd prezy denta. Kolekty w nazy wa si Pussy Riot.
Pussy Riot skada si z mniej wicej dwunastu kobiet, ale dokadny skad i nazwiska czonki
by y utrzy my wane w tajemnicy . Powsta po zgoszeniu przez Putina swojej kandy datury i by
czci wielkiej fali niezadowolenia spoecznego, ktra zalaa ulice po wy borach
parlamentarny ch. Doczy y do niego czonkinie grupy arty sty cznej Wojna, uprawiajce
prowokacy jny performance polity czny . Podczas jednego z wy stpw nagray film wideo, na
ktry m pi par spkuje w moskiewskim muzeum biologii w dniu wy boru Miedwiediewa na
prezy denta, co by o ironiczny m komentarzem do dziaa rzdu zachcajcego do poprawienia
wskanika urodze, eby wy j z niu demograficznego. Inny performance polega na
namalowaniu giganty cznego penisa na zwodzony m mocie w Petersburgu po podniesieniu
znajdowa si dokadnie naprzeciw Biaego Domu przy Litejny m Prospekcie, gdzie kiedy
pracowa Putin. Ten ostatni mia wkrtce wrci na Kreml, wic caa energia twrcza grupy
skoncentrowaa si na nim.
Pierwszy publiczny performance Pussy Riot odby si potajemnie w padzierniku 2011 roku,
miesic po rokirowce. Uczestniczki sfilmoway si na rny ch stacjach moskiewskiego metra,
midzy inny mi na rusztowaniu dla robotnikw. Z twarzami zasonity mi kolorowy mi
kominiarkami czciowo wy krzy czay , a czciowo odpieway piosenk nawizujc do
protestw w Kairze, ktre przy czy niy si do obalenia rzdw Mubaraka, i wzy way do
powtrzenia ich na placu Czerwony m. W sty czniu wy stpiy na samy m placu, stojc na
szesnastowieczny m kamienny m tarasie obnoje Miesto, skd odczy ty wano kiedy carskie
dekrety . Ty m razem osiem arty stek wy konao utwr Putin zassa (Putin si zsika) mwicy
o wy rany m strachu rzdu przed protestami i demonstracjami. Tekst piosenki przy woy wa sowa
Nawalnego z pierwszej wieczornej demonstracji, w ktrej Pussy Riot te uczestniczy . Bunt
w Rosji y je! pieway .
Pocztkowo wy gldao na to, e wadze nie przy wizuj duej wagi do ich wy bry kw.
Performerki by y wiele razy zatrzy my wane i przesuchiwane, ale podaway faszy we nazwiska
i zwy kle po kilku godzinach wy chodziy na wolno. Ich nagrania zdoby way jednak du
popularno w wiecie wirtualny m, gdzie kwit rosy jski ruch opozy cy jny . Akcje protestacy jne
grupy , a nawet sama jej nazwa angielska, bo to samo wy raenie po rosy jsku brzmiao zby t
wulgarnie idealnie wpasoway si w buntowniczy nastrj, ktry przetrwa zim i wci mia si
dobrze w pierwszy ch miesicach nowego roku przed nadchodzcy mi wy borami prezy denckimi.
Zdawao si, e pod jego naporem Kreml dry w posadach. Wbrew wszelkim oczekiwaniom
pojawi si cie nadziei, e protesty mog zapobiec ponownemu wy borowi Putina w marcu.

W y glda na troch mniej pewnego siebie stwierdzi Henry Kissinger krtko po spotkaniu
z Putinem w sty czniu 2012 roku w Moskwie, gdzie wci odby way si protesty 2. Ten sdziwy
m stanu, zwolennik prakty cznej i realisty cznej polity ki, regularnie widy wa si z Putinem, odkd
ten zdoby wadz. Putin z senty mentem wspomina ich pierwsze spotkanie w latach
dziewidziesity ch, kiedy odebra Kissingera z lotniska w Petersburgu, a starszy polity k
komplementowa go, mwic, e wszy scy przy zwoici ludzie zaczy nali w wy wiadzie. Putin
traktowa Kissingera jak zaufanego doradc, ktry go szanuje i dba o interesy narodowe Rosji bez
wzgldu na zmienne relacje ze Stanami Zjednoczony mi. Kissinger, weteran zimnej wojny , od
dawna nawoy wa do bliszej wsppracy z Rosj i odwzajemnia ten podziw. Putin to nie Stalin,
nie czuje przy musu zniszczenia kadego, kto si z nim nie zgadza powiedzia kiedy . Putin jest
czowiekiem chccy m zdoby dosy wadzy , eby doprowadzi do skutku swoje najwaniejsze
biece zadania3. Gdy ruszy a kampania wy borcza Putina, najwaniejszy m zadaniem by o
stumienie protestw na ulicach. Kissinger za zauway , e determinacja przy wdcy jego
niewzruszona pewno siebie nieco osaba.
Kreml, na ktry m wci oficjalnie rzdzi Miedwiediew, pocztkowo proponowa pewne
ustpstwa, eby zneutralizowa gniew demonstrantw. Jedny m z nich miao by przy wrcenie
wy borw regionalny ch, zniesiony ch przez Putina w 2004 roku. Chciano te zagodzi restry kcje
wobec zakadania nowy ch partii polity czny ch, a take kandy dowania w wy borach
powszechny ch. Nawet Cerkiew wzy waa rzd do wy suchania tumu zgromadzonego na ulicach.
7 sty cznia, podczas prawosawny ch wit Boego Narodzenia, patriarcha Cy ry l I powiedzia
w wy wiadzie dla telewizji pastwowej, e rozprawa siowa z demonstrantami by aby tak
nierozwana jak represje sowieckie. To owiadczenie dziwnie zabrzmiao w ustach
przedstawiciela insty tucji bdcej w tak bliskich relacjach z wadzami4. Inni dostojnicy kocielni
zaczli powtarza niczy m echo jego pogldy i proponowali prowadzenie mediacji midzy
rzdem a protestujcy mi.
Nagle Cerkiew kompletnie zmienia ton. Niecay miesic po wy powiedzi Cy ry la Putin spotka
si na kongresie z udziaem gw wszy stkich religii w kraju: prawosawia, judaizmu, buddy zmu,
islamu, religii rzy mskokatolickiej, Katolickiego Kocioa Ormiaskiego, a nawet Kocioa
Adwenty stw Dnia Sidmego, wy znania protestanckiego, ktre z braku wsparcia i oficjalnego
uznania przez rzd ledwo wizao koniec z kocem. Gospodarzem kongresu w Monasterze
Daniowskim by Cy ry l I. Szczodrze obsy pa Putina komplementami, a jego ladem poszli inni
ksia, rabini, lamowie i muftiowie. Cy ry l przy pomnia trudne lata dziewidziesite, zanim Putin
wszed na scen polity czn, i porwna ten czas do wielkiej smuty z przeomu XVI i XVII wieku,
a take do inwazji Napoleona w 1812 roku oraz Hitlera w 1941 roku. Czy m zatem by pocztek
nowego ty siclecia? py ta. Zrzdzeniem Boga z akty wny m udziaem gowy naszego pastwa
zdoalimy wy j z tego gronego kry zy su ustrojowego. Potem zwrci si bezporednio do
Putina, dzikujc mu za ogromn rol, ktr odegra w procesie prostowania krty ch
meandrw naszej historii5.
Nie dziwi poparcie Cerkwi dla Putina, ktry nachalnie, cho niezby t szczerze obnosi si ze
swoj religijnoci, ale w wieckim kraju, gdzie konsty tucja gwarantowaa rozdzia Kocioa od
pastwa, taka zaaranowana manifestacja wiernoci Putinowi w szczy cie burzliwego sezonu
wy borczego wy woaa oburzenie wy raajce si midzy inny mi performanceem Pussy Riot
w soborze Chry stusa Zbawiciela. Kry y plotki, e Kreml nalega, eby patriarcha i reszta
duchowny ch wy stpili razem z Putinem. Wkrtce w prasie opozy cy jnej pojawiy si arty kuy
odwieajce stare plotki o zwizkach Cy ry la z KGB, jego przedsiwziciach handlowy ch
zwizany ch z importem ty toniu w latach dziewidziesity ch oraz zamiowaniu do luksusw,
takich jak dua dacza, pry watny jacht i drogie zegarki. (Zaprzecza, e ma taki zegarek, ale analiza
komputerowa oficjalnego portretu patriarchy ujawnia jego odbicie na blacie stou). Silnie
represjonowana niegdy Cerkiew staa si po rozpadzie Zwizku Radzieckiego jedn z najbardziej
szanowany ch insty tucji w kraju i zdaniem wielu wierny ch nie mieszaa si do polity ki.
Ty mczasem wszy stko wskazy wao na to, e Cy ry l prowadzi swoje owieczki do sojuszu
z pastwem; ledwo miesic po wy razach sy mpatii dla demonstrantw zmieni zdanie i skary si
teraz, e ich dania to oguszajcy jazgot ludzi, ktrzy ceni niezgodny z rosy jsk trady cj
zachodni konsumpcjonizm.
Wolta Cy ry la I oszoomia wielu ludzi, a jego kry ty kw rozwcieczy a, ale te ilustrowaa,
wok jakich tematw bdzie si skupia ponowna prezy dentura Putina. Nie by a to narracja
odwoujca si do nostalgii za ZSRR, lecz za o wiele odleglejsz carsk przeszoci; tematy k t
podejmowa midzy inny mi filozof polity czny Iwan Iljin, cy towany przez Putina w jego
wy stpieniach ju od 2005 roku. Wobec niepokojw spoeczny ch Putin przy j poz nie ty lko
gwaranta zdoby czy uzy skany ch przez Rosj po epoce radzieckiej, ale take przy wdcy narodu
w gbszy m sensie. Zosta obroc wartoci spoeczny ch i kulturowy ch. W zwizku z kampani
wy da siedem owiadcze, tre przedrukoway najwiksze gazety w kraju. Nakreli w nich
now, wy ranie konserwaty wn wizj pastwa odwoujc si do rosy jskiego modelu
cy wilizacy jnego, diametralnie rnego od dekadenckich wartoci Zachodu, ktry ch
wy razicielami by li w duej czci protestujcy na ulicach przeciwnicy jego rzdw.
Zdecy dowa si na kontratak i ta takty ka okazaa si niezwy kle skuteczna.
W grudniu i sty czniu, gdy demonstracje osigny apogeum, sondae opinii publicznej
wskazy way , e Putinowi moe si nie uda zdoby poowy gosw w wy borach, przez co
nieunikniona staaby si druga tura, ale w luty m poparcie dla niego znowu zaczo rosn. Aparat
medialny Kremla by dalej na jego usugach i przedstawia go jako nieugitego gospodarza
oblonego kraju. Jego ry wale by li za sabi albo zby t rady kalni, wspierali ich sabotay ci oraz ich
zagraniczni zwierzchnicy , ktry ch celem by o zniszczenie pastwa. Ty mczasem nastpia zmiana
na stanowisku ambasadora Stanw Zjednoczony ch odtd urzd ten mia sprawowa Michael
McFaul, a ten ju drugiego dnia po przy jedzie spotka si z liderami opozy cji. To niefortunne ze
wzgldu na okolicznoci zdarzenie stao si poy wk dla pastwowej telewizji, ktra ukazaa
demonstracje jako ingerencj obcy ch si. Pod koniec miesica Putin owiadczy , e opozy cja
dy do konfrontacji i nie cofnie si nawet przed morderstwem. Wiem o ty m powiedzia,
nawizujc do linii obrony pocztkowo przy jtej po mierci Anny Politkowskiej i Aleksandra
Litwinienki i uy wajc jzy ka, ktry m kiedy mwi o separaty stach z Czeczenii. Rozgldaj si
nawet za jakim wity m mczennikiem, kim sawny m. Sprztn go, jeeli wolno mi si tak
wy razi, a potem oskar o to rzd6. Poprzedniego dnia Kana Pierwszy pastwowej telewizji
nada komunikat o schwy tany ch kilka ty godni wczeniej na Ukrainie dwch osobach
podejrzany ch o przy gotowy wanie zamachu na Putina lub na inny ch dostojnikw pastwowy ch.
Podobno zatrzy mani zamierzali wy sadzi w powietrze kawalkad samochodw rzdowy ch
jadcy ch ulicami Moskwy . Nadciga wany dzie, a wy br, ktry czeka Rosjan, zdawa si
prosty i podstawowy : Putin albo otcha.
Tak jak podczas poprzednich wy borw Putin nie prowadzi bezporedniej kampanii, ale jego
urzdowe obowizki wy ranie koncentroway si na sprawach militarny ch. W sty czniu
w rocznic oblenia Leningradu pojecha na cmentarz, gdzie jak ustalia organizacja
prowadzca badania history czne zosta pochowany podczas wojny jego brat Wiktor. Kilka dni
pniej odwiedzi naukowcw w centrum bada atomowy ch w miecie Sarow (miejscu
produkcji polonu-210) i tam obieca, e wy posay wojsko w nowe pociski rakietowe mogce
dotrze daleko w gb Europy . W luty m zorganizowa na unikach swj jedy ny wiec wy borczy .
Jego termin zbieg si w czasie ze stary m witem Armii Czerwonej, ktre jaki czas temu
przemianowano na Dzie Obrocy Ojczy zny . Wedug pastwowej telewizji uczestniczy o w nim
sto trzy dzieci ty sicy wy borcw, chocia stadion mg pomieci jedy nie osiemdziesit ty sicy
ludzi, a wrd zgromadzony ch osb by o wielu urzdnikw zwieziony ch na t imprez z daleka
autobusami. Dla propagandy liczy si jedy nie obraz transmitowany na okrgo przez telewizj
w cay m kraju. Putin wszed na wy oone niebieskim dy wanem podwy szenie na rodku boiska.
Mia na sobie czarn park dla ochrony przed prszcy m niegiem i trzy ma w rce mikrofon.
Stojc sam wrd morza flag i transparentw, zacz do niepewnie. Kochamy Rosj?
krzy kn. Zdawao si, e z kady m krokiem na podium wzbiera w nim zo. Apelowa do
zebrany ch, eby nie ogldali si na zagranic, nie zbaczali na lewo ani w adny m inny m
kierunku i eby nie zdradzali ojczy zny , ty lko zostali z nami, pracowali na rzecz Rosji i kochali j
tak jak my z caego serca. Powtrzy za Cy ry lem sowa o bitwie pod Borodino, w ktrej
Napoleon zosta pokonany niemal u bram Moskwy . Odwoy wa si do otoczonej w Rosji czci
trady cji oporu wobec najedcw, a nawet zacy towa wiersz Michaia Lermontowa
opublikowany w dwudziest pit rocznic starcia pod Borodino; w utworze ty m pukownik
wzy wa swoich ludzi do zoenia najwikszej ofiary w obronie ojczy zny :

Chopcy, nie dla nas Moskwa?

Zginiemy zatem pod Moskw,
 Jak nasi bracia przed nami.
I mymy gin lubowali.

Dwiecie lat pniej bitwa o Rosj trwa! grzmia Putin, koczc wy stpienie. Na jego
napitej po operacjach plasty czny ch twarzy pojawi si umiech. Ale my mamy zwy cistwo
w genach.

W nocy 4 marca Putin pewnie zwy ciy , co raczej nikogo nie zdziwio. Zdoby 63 procent
gosw w pierwszej turze, czy li mniej ni w poprzednich wy borach i mniej ni Miedwiediew, ale
wci by a to znaczna wikszo. Ziuganow, ktry w wy cigu o fotel prezy dencki startowa
czwarty raz, zaj jak zwy kle odlege drugie miejsce z 17 procentami gosw. Chcc zapobiec
oskareniom o manipulowanie wy nikiem wy borw, Putin kaza zainstalowa kamery w niemal
wszy stkich lokalach wy borczy ch w kraju, ale dowody oszustw, midzy inny mi prakty ki zwanej
karuzel wy borcz i faszowania kart do gosowania, i tak wpy ny negaty wnie na ocen
wy nikw gosowania. Wedug niektry ch szacunkw gosy sfaszowane na korzy Putina mona
by o liczy w milionach, ale nawet jego najostrzejsi kry ty cy musieli przy zna, e popara go
wikszo Rosjan. Putin wy gra we wszy stkich regionach oprcz Moskwy , siedliska
malkontenckich elit, chocia i tam zdoby 47 procent poparcia. W jego rodzinny m Petersburgu,
gdzie po grudniowy m gosowaniu nastpia eksplozja akty wnoci polity cznej, osign wy nik 59
procent. Putin ogosi swoje zwy cistwo podczas krtkiej przemowy na placu Maneowy m.
Doskonale prezentowa si w telewizji z wieami Kremla w tle. Przed niskim podium zebra si
gsty tum. Wielu ludzi przy by o spoza Moskwy przy jedali autobusami wy cieczkowy mi, tak
samo jak na jego jedy ny wiec wy borczy , i zaludnili pilnie strzeon stref, w ktrej Putin mia
si pojawi. To by jego wierny elektorat, a nie hipsterzy , intelektualici i rady kaowie, czy li
pozbawieni korzeni kosmopolici pragncy pozbawi Rosj trady cji i tosamoci history cznej.
Udowodnilimy , e Rosjanie umiej dostrzec rnic powiedzia Putin wieczorem, kiedy
Miedwiediew przedstawi nowego prezy denta Rosji. Odrniaj szczer ch modernizacji od
prowokacji polity czny ch, ktre maj ty lko jeden cel: zniszczy Rosj jako nard i zawaszczy
wadz. Kiedy przemawia, po policzkach py ny mu zy , co zdarzy o si publicznie po raz
pierwszy od pogrzebu Anatolija Sobczaka, czy li od dwunastu lat. Wy gldao to na szczery
przejaw emocji, cho Kreml przekony wa pniej, e przy czy n by po prostu przejmujcy
wiatr.
Po wy borach opozy cja anty putinowska zdawaa si zdezorientowana i pozbawiona woli walki.
witeczny nastrj pierwszy ch wielkich demonstracji zmieni si w rozpacz. Protestujcy ch
czy wsplny cel albo szereg celw, ale brakowao im strategii umoliwiajcej realizacj ty ch
zada. By o oczy wiste, e nic si nie zmienio i moe ju nigdy nie zmieni. Co innego poza
abstrakcy jny mi wizjami pluralisty cznego, demokraty cznego spoeczestwa mogo si
urzeczy wistni, gdy by spenio si marzenie o Rosji bez Putina? Na nastpny wieczr
zaplanowano protest na placu Puszkina, kilkaset metrw od Kremla, ale jaki sens miay teraz takie
zgromadzenia? Zamiast tumw, ktre przy chodziy na poprzednie demonstracje, ty m razem
zjawio si mniej wicej dwadziecia ty sicy osb.
Przecenilimy nasze siy przy zna Nawalny w dniu wy borw. Pod koniec dwugodzinnego
wiecu (co zdaniem wadz wy starczao, eby pozwoli niezadowolony m spuci troch pary ) na
placu zostao niecae dwa ty sice demonstrantw. Nie by li pewni, czy posucha wezwa
Nawalnego i Siergieja Udalcowa, drugiego, bardziej agresy wnego lidera opozy cji, eby zosta
na ulicy ; zbudowano nawet miasteczko namiotowe, tak jak na Ukrainie w Kijowie w 2004 roku,
a przed rokiem w Kairze. Ty mczasem na plac wkroczy oddzia prewency jny policji i rozpdzi
demonstracj za pomoc paek. Aresztowano ponad dwiecie pidziesit osb, kilkadziesit
zostao ranny ch. Ulice Moskwy pozostay czy ste.
Protesty trway w kolejny ch ty godniach i miesicach, ale po kadej kolejnej demonstracji ich
impet sab. Wielu Rosjan liczy o na upadek sy stemu, ktry sta si na wskro cy niczny
i skorumpowany , ale nawet wrd najbardziej zagorzay ch kry ty kw Putina ty lko nieliczni dy li
do rewolucji, cho ta zdawaa si jedy ny m sposobem, by wy musi zmiany . W szczy towy m
momencie protestw Siergiej Markow, jeden z kremlowskich strategw polity czny ch, porwna
demonstrantw do rozkapry szony ch, domagajcy ch si zabawki dzieci, a Kreml do
zdenerwowanego, ale stanowczego rodzica. Niewaciwe by oby ustpienie i kupienie dziecku
zabawki powiedzia. Trzeba raczej odwrci jego uwag7.

W luty m, kiedy akty wistki Pussy Riot przeprowadziy performance w soborze Chry stusa
Zbawiciela, gitarzy stka Jekaterina Samucewicz wy czua, e co poszo nie tak w ich misterny m
planie. Operatorzy kamer ju czekali w kociele. Ochroniarze zareagowali tak szy bko, jakby
spodziewali si ich wy stpu. Jekaterina dla przy jaci Katia podejrzewaa, e wy gada si
jeden z mczy zn, ktry ch przy prowadziy , eby zarejestrowa wy stp kamer wideo. Moliwe
te, e FSB zacza monitorowa ich akty wno w Internecie, kiedy filmy z ich udziaem zaczy
si rozprzestrzenia jak wirus wrd czonkw ruchu opozy cy jnego. Kiedy wy biegy z kocioa,
na zewntrz czekali na nich dziennikarze8. Nie miaa pewnoci, ale zastanawiaa si, czy od
pocztku nie by a to zasadzka. W kady m razie stao si oczy wiste, e wadze zainteresoway si
ich dziaalnoci i postanowiy j ukrci.
Dzie po wrzuceniu filmu do sieci arcy kapan Wsiewood Czaplin, rzecznik Cerkwi, stwierdzi,
e to grzech miertelny , zbrodnia przeciwko Bogu. Prokuratura od razu owiadczy a, e wszcza
ledztwo, i zmasowany atak pastwa na Pussy Riot by ty lko kwesti czasu. W dniu ponownego
wy boru Putina na prezy denta policja aresztowaa trzy kobiety i mczy zn; nazajutrz doczy y
do nich jeszcze dwie kobiety . Policja wci nie miaa pewnoci co do ich personaliw, wic
cztery z nich zwolnia, udao si jednak ustali tosamo dwch kobiet, ktre tamtego lutowego
dnia by y w wity ni Nadiedy Tookonnikowej i Marii Aliochiny . Katia trafia do aresztu dwa
ty godnie pniej, 16 marca. Nie usy szay zarzutu zakcania porzdku, co by o na ty le drobny m
wy kroczeniem, e pewnie czekaby je ty lko mandat. Oskarono je o zorganizowane akty
chuligastwa na tle nienawici religijnej by to zowieszczy znak, e pastwo chce je
przy kadnie ukara. Z aktu oskarenia mona si dowiedzie, e zagroziy duchowy m podstawom
nie ty lko Cerkwi, ale te pastwa. Grozi im za to wy rok siedmiu lat w kolonii karnej. Czonkinie
Pussy Riot chciay zwrci uwag na nierozczno Kocioa i pastwa; teraz miay si o niej
przekona na wasnej skrze. Wszy stkie trzy zostay aresztowane bez moliwoci zwolnienia za
kaucj, chocia Nadieda i Maria miay mae dzieci.
Te aresztowania oraz ciar zarzutw doprowadziy do kolejnej erupcji oburzenia spoecznego,
ty m razem podsy canego faktem, e publiczne protesty zdoay jedy nie w minimalny m stopniu
zaszkodzi atwemu zwy cistwu Putina w wy borach. Trzy czonkinie Pussy Riot zy skay za
granic status gwiazd; podziwiano ich sprzeciw wobec autory tarnego reimu. Amnesty
International nazwaa je winiarkami polity czny mi, a w ich obronie stanli znani muzy cy , tacy
jak czonkowie zespou Faith No More, Madonna, Pete Townshend i Paul McCartney . W Rosji
sy tuacja by a jednak bardziej skomplikowana; ich protesty podzieliy ju i tak rozproszon
opozy cj i ku uciesze Kremla zdy skredy toway j bardziej ni jakiekolwiek oficjalne kroki.
Aleksiej Nawalny , ktrego cz liberaw traktowaa do nieufnie z powodu jego
nacjonalisty czny ch pogldw, sprzeciwi si aresztowaniu akty wistek Pussy Riot, ale sam
performance nazwa idioty zmem. agodnie mwic, nie spodobaoby mi si, gdy by m akurat
by w kociele i nagle jakie wariatki zaczy by biega dokoa otarza napisa na swoim blogu9.
Zamiast sprowokowa debat polity czn, co by o ich zamiarem, wy bry k Pussy Riot sta si wod
na my n wojny kulturowej w spoeczestwie i w ostateczny m rozrachunku wzmocni Putina.
Koci pozosta najbardziej szanowan insty tucj w Rosji, na rwni z urzdem prezy denta.
Ponad 70 procent Rosjan deklarowao si jako wy znawcy prawosawia, chocia wielu z nich
traktowao religi powierzchownie i rzadko si modlio lub chodzio do cerkwi.
Punkowa modlitwa okazaa si broni obosieczn. Skonia wierny ch do obrony Cerkwi pomimo
skandali zwizany ch z panujc w niej korupcj i prowadzeniem plegalny ch interesw. Wiara
zostaa utosamiona z patrioty zmem. W kwietniu w pierwsz niedziel po Wielkanocy kilkadziesit
ty sicy wierny ch posuchao wezwania patriarchy i zjawio si na specjalnej demonstracji
w soborze Chry stusa Zbawiciela. Wedug niektry ch szacunkw tum liczy szedziesit pi
ty sicy osb. Nawet jeeli zawy ono t liczb, to i tak stawio si tam wicej ludzi ni na
demonstracjach regularnie organizowany ch przez opozy cj po zwy cistwie wy borczy m Putina.
Tego dnia Cy ry l wy szed ze wity ni z procesj biskupw i kapanw nioscy ch ikony , ktre
zostay zbezczeszczone w epoce radzieckiej, midzy inny mi obraz podziurawiony w latach
dwudziesty ch kulami karabinu. Patriarcha powiedzia, e niedawny atak przeladowcw trudno
porwny wa z sowieckimi represjami, ale liberalizm Zachodu te jest grony , bo traktuje
blunierstwo i witokradztwo, profanacj miejsc wity ch jak legaln manifestacj wolnoci
czowieka, zjawisko, ktrego w nowoczesny m spoeczestwie naley broni. Ani razu nie pada
nazwa Pussy Riot, ale grupa zostaa sy mbolem zepsucia sczcego si z zagranicy do Rosji. Jeeli
za chodzi o ksiy proszcy ch o ask dla trzech uwiziony ch kobiet i powoujcy ch si przy ty m
na nauki Jezusa o miosierdziu, Cy ry l nazwa ich zdrajcami w habitach10.

7 maja, w dniu zaprzy sienia Putina, liderzy protestw zwoali jeszcze jedn demonstracj;
ty m razem pozwolono im zgromadzi si na placu Botny m, na drugim brzegu rzeki naprzeciw
Kremla, gdzie Miedwiediew mia przekaza lejce wadzy , ktry ch nigdy nie trzy ma
samodzielnie. Na pocztku wiosny nastay cieplejsze dni, co na pewno wpy no na liczebno
tumu w nie mniejszy m stopniu ni proces sdowy Pussy Riot. Na placu zgromadzio si tak wiele
osb, e oddziay policji zablokoway wejcia, a ty mczasem wci napy wali kolejni ludzie,
toczc si i przepy chajc. Ci, ktry m nie udao si wej na plac, okupowali boczne ulice; kto
nawet rozbi namiot, co by o grony m sy gnaem dla policji; miaa rozkaz nie dopuci do
powstania miasteczka w miejscu protestu, jak to si stao podczas pomaraczowej rewolucji.
Przez jaki czas demonstracja miaa charakter pokojowy , ale gdy policjanci zaczli wy ciga
z tumu pojedy nczy ch ludzi i ich aresztowa, przerodzia si w bijaty k. Zgromadzeni ruszy li
broni aresztowany ch, w ruch poszy paki policy jne, w odpowiedzi protestujcy obrzucili
policjantw kawakami asfaltu. Bory s Niemcow sta na podnoniku i krzy cza: Rosja bdzie
wolna!, dopki funkcjonariusze go nie cignli i wy prowadzili. Kiedy Nawalny zosta
aresztowany w pobliu sceny , zwy my la policjanta, a stek jego inwekty w zarejestrowa
mikrofon, ktry przy pi sobie do ubrania, eby nagra dokument o ruchu anty putinowskim.
Kiedy to ja was wsadz do wizienia powiedzia, dorzucajc nazwiska Putina i jego kolesiw
od interesw, Arkadija Rotenberga i Giennadija Timczenki. Przy sig, e umieci ich na swojej
czarnej licie, kiedy sam dojdzie do wadzy 11. Wieczorem, gdy demonstracja si skoczy a, jej
bilans wy nis cztery stu aresztowany ch i kilkudziesiciu ranny ch, w ty m dwudziestu dziewiciu
policjantw. Telewizja publiczna sumiennie przeprowadzia wy wiady z funkcjonariuszami
lecy mi na szpitalny ch noszach. Wiele osb by o zdania, e specjalnie wy rey serowano te
rozmowy . Dmitrij Pieskow, zwy kle ugodowy rzecznik prasowy Putina, znany z tego, e
precy zy jnie wy raa sdy swojego szefa, by rozczarowany powcigliwoci policji.
Wolaby m, eby podja ostrzejsze dziaania powiedzia12.
Cig dalszy pacy fikacji nastpi nastpnego dnia, chocia z powodu ceremonii zaprzy sienia
zamknito ruch w centrum Moskwy . Patrolujcy stolic policjanci aresztowali jeszcze
kilkadziesit osb wiele z nich jedy nie dlatego, e nosiy przy pite do ubra biae wstki.
Oddzia sub specjalny ch Ministerstwa Spraw Wewntrzny ch przeprowadzi nawet rewizj
w nieoficjalnej kwaterze gwnej ruchu opozy cy jnego. By a ni francuska restauracja Jean-
Jacques, jeden z lokali, ktre w latach boomu ekonomicznego pojawiay si w Moskwie jak
grzy by po deszczu i sprawiay , e miasto zaczo bardziej przy pomina nowoczesn europejsk
stolic, pen y cia i mody ch moskwian zamawiajcy ch zagraniczne piwa i wina z menu
napisanego kred na tablicy . Do wieczora ju ponad siedmiuset oby wateli z caej Moskwy trafio
do aresztu. Mnstwo mody ch mczy zn na co dzie przesiadujcy ch w takich lokalach jak Jean-
Jacques zostao wy sany ch do komisji poborowy ch, by wcieli ich do wojska zgodnie
z ostrzeeniem, ktre usy szeli, kiedy zaczy si demonstracje. Sdz, e chodzio o to, eby
pokaza, kto tu rzdzi stwierdzi Oleg Orow z walczcego o prawa czowieka stowarzy szenia
Memoria. Nasta nowy car13.
Zaprzy sienie Putina odby o si w samo poudnie, z pomp i powag dorwnujc
poprzednim tego rodzaju ceremoniom, i tak jak przedtem by o uroczy cie transmitowane na cay
kraj. Ty le e ty m razem ekipy telewizy jne spotkay si z Putinem w gabinecie premiera
w Biay m Domu, a potem towarzy szy y mu, gdy szed wy oony mi dy wanem schodami do
czekajcego na mercedesa benza. Przez sze minut zainstalowana w helikopterze kamera
ledzia kawalkad policy jny ch motocy kli eskortujcy ch samochd Putina oraz dwie inne
limuzy ny w drodze na Kreml, gdzie Miedwiediew ju przy wita si z gwardi honorow. Ulice,
ktry mi jechaa procesja, zamknito nie ty lko dla pojazdw, ale te dla ludzi, co sprawiao do
niesamowite wraenie. Nikt nie oglda tego spektaklu na y wo. Tego sonecznego dnia nikt nie
pozdrawia prezy denta ani nie wznosi radosny ch okrzy kw. Nikt nie mia w ogle wy j z domu.
W 2000 roku Putin skada przy sig po raz pierwszy . Towarzy szy y temu zdarzeniu
niepewno ekonomiczna i polity czna, a w tle toczy a si wojna w Czeczenii. Drugie
zaprzy sienie, bardziej powcigliwe, odby o si w cieniu tej wojny , ograniczania wolnoci
polity czny ch i rozbioru Jukosu, ale te podczas oy wienia gospodarczego, z ktrego co skapno
wikszej liczbie Rosjan ni kiedy kolwiek wczeniej w historii tego pastwa. Miedwiediew zoy
przy sig w 2008 roku, gdy y wiono nadziej, e Rosja uporaa si ze swoj burzliw
przeszoci, a teraz przekae wadz nowemu pokoleniu przy wdcw, moe nawet komu, kto
pamita ty lko Rosj, a nie dowiadczy y cia w Zwizku Radzieckim. Teraz Putin wrci, eby po
raz trzeci zoy przy sig. Deklarowa, e bdzie wiernie suy krajowi i chroni go przez kolejne
sze lat. Ale zarwno w nim, jak i w Rosji zaszy zmiany . Odzy ska wadz dziki dzieleniu
spoeczestwa i zastraszaniu wrogw wewntrzny ch, ktrzy chcieli przej wadz i zniweczy
wszy stko, co osign w kraju od czasu, kiedy zoy pierwsz przy sig. Putin wrci na szczy t
wadzy dlatego, e dziki swoim zabiegom polity czny m by jedy ny m realny m kandy datem
startujcy m w wy borach. Coraz czciej zdawao si, e nie jest ju prezy dentem caej Rosji,
lecz ty lko proputinowskiej wikszoci. Dla opozy cji by raczej gorzk piguk, ktr trzeba jako
przekn.
Jeszcze raz, tak jak dwanacie lat wczeniej, przeszed dugimi kory tarzami Wielkiego Paacu
Kremlowskiego. Pokonani ry wale uczestniczy li w uroczy stoci, lecz nie stali w pierwszy m
rzdzie. By tam te Michai Gorbaczow i przy wdcy obcy ch pastw, midzy inny mi przy jaciel
Putina Silvio Berlusconi, ktry w cigu trzech kadencji na stanowisku premiera Woch sprawowa
urzd niemal tak dugo jak rosy jski przy wdca, ale jego y wot polity czny dobieg koca wrd
natrtny ch py ta o sprawy finansowe i y cie seksualne. Miedwiediew przemwi pierwszy .
W krtkim wy stpieniu powiedzia, e cigo jest najwaniejsza dla losw Rosji, i znamiennie
przy zna jak przed nim Jelcy n, a Putin nigdy e jego prezy dentura nie by a pozbawiona wad.
Nie udao nam si speni wszy stkich marze i nie zrealizowalimy wszy stkich planw
stwierdzi. Putin sta opanowany , z powan min. By wy ranie starszy , skra na jego twarzy
zdawaa si napita po operacji plasty cznej, wosy mu przerzedniay , ale pomimo pidziesiciu
dziewiciu lat wci by sprawny fizy cznie i zachowa szczup sy lwetk. Sensem i celem
mojego y cia jest suba pastwu i naszemu narodowi. Wasze wsparcie daje mi potrzebn
inspiracj i pokrzepienie zacz. Doda, e najblisze lata bd decy dujce dla modelu
pastwa, do ktrego dy a Rosja twierdzi, e Rosja odzy skaa siln dum narodow i bdzie
ku niej ciy caa Eurazja. Na oczach wiata Rosja tworzy si od nowa.
Po krtkiej przemowie opuci podwy szenie i zdecy dowany m krokiem przeszed obok
Ludmiy , ktra przez ca uroczy sto staa w towarzy stwie ony Miedwiediewa oraz patriarchy
Cy ry la I. Momentami sprawiaa wraenie, jakby obecno w ty m miejscu sprawiaa jej bl.
Fakt, e znikna z y cia publicznego, wy woa wiele spekulacji, wspczucia, ale i kpin. Minwszy
j, Putin zatrzy ma si, a potem zawrci w miejscu i podszed do ony . Pochy li si nad
dzielcy m ich czerwony m sznurem i przelotnie cmokn j w policzek, po czy m wy szed.

J eeli kto y wi nadziej, e trzecia kadencja Putina przy niesie agodniejsze, mniej
autory tarne rzdy , to niemal od razu pozby si zudze. Wadze wszczy kompleksowe ledztwo
w sprawie zamieszek na placu Botny m. Urzdnicy nie wahali si nazy wa ty ch zaj masowy m
buntem, a nawet prb zamachu stanu. Wy toczono procesy dwudziestu siedmiu osobom nie
liderom ruchu opozy cy jnego ani rady kaom, ty lko zwy ky m ludziom, ktrzy doczy li do
protestu, bo dali si ponie upajajcej chci wy raenia publicznie swojego zdania. By li wrd
nich studenci, niezrzeszony dziennikarz, kierownik sprzeday , arty sta, pracownik metra i asy stent
prasowy jednego z nieliczny ch opozy cy jny ch deputowany ch w Dumie. Jeden z poszukiwany ch
akty wistw, Leonid Razwozajew, zbieg na Ukrain, ale aresztowali go tam tajni agenci
i przy wieli z powrotem do Moskwy , gdzie jak twierdzi by nielegalnie przetrzy my wany
i poddany torturom14. Oskarony m grozio wiele lat wizienia, czsto na podstawie wtpliwy ch
dowodw w postaci nagra wideo oraz zezna ranny ch i pokrzy wdzony ch policjantw z si
prewencji. Nie doszo do masowy ch aresztowa, bo Putin zaleci, eby nie prowadzi wobec
dy sy dentw strategii znanej z czasw wielkiego terroru, ty lko podda malkontentw staej,
wy birczej presji prokuratury . Jeszcze przez dugie lata wadze uy way dochodzenia w sprawie
zaj na placu Botny m jako pretekstu do wszczy nania ledztw w cay m kraju, nawet
w przy padkach, ktre miay niewiele wsplnego z bijaty k tamtego dnia, takich jak sprawa z 2003
roku doty czca dwch akty wistw obrony praw czowieka w Orle, sto pidziesit kilometrw od
Moskwy 15.
Gdy liderzy opozy cji zaplanowali now demonstracj na 12 czerwca, czy li w wito
pastwowe upamitniajce rocznic ogoszenia przez Rosj deklaracji suwerennoci, oddziay
policji ruszy y w miasto i wtargny do mieszka najwaniejszy ch dziaaczy , midzy inny mi
Aleksieja Nawalnego, Bory sa Niemcowa, Ilji Jaszy na i Kseni Sobczak, gwiazdy telewizji,
by walczy ni salonw i crki polity cznego mentora Putina, czowieka nazy wanego kiedy
sy mbolem raczkujcej w Rosji demokracji. Rola Kseni w demonstracjach podawana niekiedy
w wtpliwo ze wzgldu na jej status spoeczny , majtek oraz rodzinne powizania
z najwaniejszy m czowiekiem w pastwie wiadczy a o ty m, jak szerokie krgi zataczaa
opozy cja, z ktr Putin musia si zmierzy po powrocie na Kreml. Nigdy nie sdziam, e to
powiem owiadczy a w telewizji Ksenia Sobczak, wstrznita po przeszukaniu dokonany m
w jej domu ale ciesz si, e mj ojciec nie doy ty ch czasw16.
Nazajutrz wszy stkich liderw akcji protestacy jnej wezwano na przesuchania bez wzgldu na
fakt, e by to dzie witeczny po prostu chodzio o to, eby uniemoliwi im udzia
w zgromadzeniu. Nawalny wirtualnie wspiera demonstrantw, wy sy ajc spod pokoju
przesucha sarkasty czne komentarze za porednictwem Twittera. Ponad pidziesit ty sicy
ludzi przy szo wzi udzia w protecie. Naloty policji i aresztowania podsy ciy ich zapa,
a mwcy , ktrzy wy stpili przed tumem, przy sigali, e si nie poddadz. Presja wzrosa jednak
jeszcze bardziej, a przeladowania najwaniejszy ch dziaaczy szczeglnie tak popularnej
gwiazdy jak Sobczak by y sy gnaem, e nawet osobiste koneksje z Putinem nie chroni ty ch,
ktrzy buntuj si przeciwko niemu.
Aparat administracy jny tak si zachowa, jakby dosta specjalny znak. Policja, prokuratura
i nowi deputowani Dumy Pastwowej oraz Rady Federacji doszli do wniosku, e mog uy
dowolny ch rodkw, by powstrzy ma zaraz zagraajc Putinowi. Ju kilka ty godni po jego
zaprzy sieniu Duma w ekspresowy m tempie przy ja prawo zwikszajce wy soko grzy wny
za udzia w nielegalny ch demonstracjach z piciu ty sicy rubli do trzy stu ty sicy , czy li prawie
dziesiciu ty sicy dolarw, co w ty ch czasach wielokrotnie przewy szao redni miesiczn
pensj. Wadze Moskwy zakazay ozdabiania samochodw biay mi wstkami. Duma przy ja
uchwa umoliwiajc wadzom usuwanie stron internetowy ch, co pozornie miao
przeciwdziaa publikowaniu informacji szkodliwy ch dla dzieci, a take szerzeniu propagandy
homoseksualnej. W lipcu ustanowiono nowe prawo, ktre wy magao od organizacji
wspierany ch przez zagranic, by rejestroway si jako obce agencje to okrelenie
przy woy wao ponure wspomnienia przeladowa z epoki radzieckiej. Inna ustawa wy duaa do
dwudziestu lat maksy malny wy rok wizienia dla kadego, kto za pomoc konsultacji pomaga
organizacjom zagraniczny m, co rwnao si dziaaniu na szkod pastwa. Gdy putinowska
komisja obrony praw czowieka zakwestionowaa surowo ty ch praw i ich szeroki zasig,
prezy dent powiedzia, e osobicie im si przy jrzy . Jeszcze tego samego dnia podpisa si pod
nimi. Nowe prawo uderzao nie ty lko w organizacje o jawnie polity czny m charakterze, jak Goos,
ale te w inne, takie jak Ekologiczna Wachta Kaukazu Pnocnego, ktra prbowaa monitorowa
niszczenie rodowiska naturalnego w zwizku z budow wioski olimpijskiej w Soczi.
W padzierniku Duma rozszerzy a definicj zdrady tak bardzo, e wy starczy o niewiadomie
przekaza tajemnice pastwowe przedstawicielom obcy ch pastw albo organizacjom
midzy narodowy m nawet jeeli by y to oglnodostpne informacje eby by sdzony m za
to przestpstwo.
Kompletnie zrezy gnowano z debaty publicznej, nawet pod postaci starannie rey serowanej
iluzji, a Duma i Rada Federacji po prostu tamowo produkoway nowe prawa. Zniesawienie,
ktre Miedwiediew usun z listy przestpstw kry minalny ch, znowu trafio do rejestru, a kary
z tego ty tuu, tak jak i za obraz szczeglnie dostojnikw pastwowy ch znacznie wzrosy .
Podobnie potraktowano blunierstwo i obraz uczu religijny ch, co by o nastpstwem
performanceu Pussy Riot. Majcy odmienne zdanie musieli liczy si z sankcjami. Jednemu
z deputowany ch do Dumy , ktry omieli si pj na demonstracj, odebrano immunitet oraz
mandat poselski. Ludmia Narusowa, matka Kseni Sobczak, pomimo znajomoci z Putinem
zostaa usunita z Rady Federacji, gdzie zasiadaa od dziesiciu lat.
Ten nagy wy sy p ustaw dostarczy autory tarnej wadzy narzdzi do surowej rozprawy
z opozy cj, a jednoczenie zaspokoi potrzeby patrioty czne i religijne wielu rodowisk. W efekcie
wy bucha wojna kulturowa, ktra staa si jedn z osi nowej prezy dentury Putina. Proces sdowy
Pussy Riot by jej pierwsz wan bitw. Zacz si 30 lipca w ty m samy m dniu Putin podpisa
nowe prawo o zniesawieniu i ograniczeniach swobody w Internecie. Trzy oskarone kobiety
wy gosiy wstpne owiadczenia, stojc w szklanej klatce otoczonej stranikami z gronie
warczcy m psem. Przeprosiy za obraz uczu wierzcy ch, ale zaprzeczy y , by ich wy stp by
wy razem nienawici na tle religijny m. By to raczej protest polity czny , na ktry pozwalaa im
wolno sowa. Na ty m argumencie opieraa si caa linia obrony i nie spodziewano si, e kto
go podway . Przebieg procesu znieksztaciy rne nieprawidowoci oraz usilne prby
podejmowane przez oskary cieli, by wy kaza szkody moralne wy rzdzone przez w krtki
wy stp nawet ty m wiadkom, ktrzy jedy nie obejrzeli nagranie w Internecie, a nie by li wtedy
w soborze. Wioletta Wokowa, jedna z adwokatek Pussy Riot, alia si, e oskarony m
odmwiono prawa do zapoznania si ze zgromadzony mi przeciwko nim dowodami, bo zawieray
kilkaset godzin nagra wideo, ktry ch nie wolno im by o obejrze w areszcie. Dodaa, e akta
sprawy zostay sfaszowane, a jej ani inny m adwokatom ani razu nie pozwolono spotka si
z klientkami bez obstawy ; ponadto nie dopuszczono do zezna ekspertw wskazany ch przez
adwokatw, sd za kompletnie ignorowa sprzeciwy zgaszane przez obron. Mona odnie
wraenie, e nie y jemy w Rosji w dwudziesty m pierwszy m wieku, ty lko w jakiej
alternaty wnej rzeczy wistoci, w bajce w rodzaju Alicji w krainie czarw albo Po drugiej stronie
lustra mwia Wokowa, kpic ze stanowiska prokuratury , e kilkusekundowy protest mg
zburzy fundament Kocioa o ty sicletniej trady cji. I e wanie teraz ta absurdalna
rzeczy wisto zniknie, rozpadnie si jak domek z kart17.
By to proces pokazowy , w ktry m brzmiao echo procesw z epok Stalina i Breniewa, ty le e
ty m razem kady zwrot akcji i kade owiadczenie od razu odnotowy wano w eterze, na papierze
lub w Internecie. Prokuratura robia co w jej mocy , eby przedstawi trzy oskarone jako
zwy rodniae ignorantki, ale te zdaway si zrwnowaone, odwane i obeznane z histori i my l
religijn. Podczas swoich mw kocowy ch powoay si na akty intelektualnego i moralnego
buntu wielkich my licieli: Sokratesa, Jezusa, Dostojewskiego (stan nawet przed plutonem
egzekucy jny m, cho go uaskawiono) i Soenicy na. Masza Aliochina w mowie kocowej
porwnaa wizienie do Rosji w miniaturze, gdzie ludzie tracili poczucie swojej tosamoci
i stawali si nieszczsny mi ofiarami na asce administracji zakadu karnego.
Proces Pussy Riot sprawi, e zagranic jeszcze bardziej odstrczy ostry skrt Putina ku
wadzy autory tarnej, i ta niech cigaa go, dokdkolwiek pojecha. Po raz pierwszy zabra gos
w sprawie represji wobec arty stek, kiedy pojecha do Londy nu na ostatni przed Soczi olimpiad
letni w 2012 roku. Putin twierdzi, e nie dy skutowa o nich z bry ty jskim premierem Davidem
Cameronem, ale zdaniem wsppracownikw bry ty jskiego polity ka by to jeden z tematw
rozmowy . Coraz trudniej by o ignorowa to, jak czsto Putin mija si z prawd i jak swobodnie
traktuje fakty .
 Wiecie, trudno powiedzie co dobrego o tej sprawie stwierdzi, kiedy zapy tano go o proces.
Wolaby m jej nie komentowa. Sdz jednak, e gdy by te panie pojechay na przy kad do
Izraela i zbezczeciy jedno z tamtejszy ch wity ch miejsc, a wielu z was pewnie wie, e
mieszkaj tam bardzo silni modziecy , to nie wy winy by si tak atwo. Doda, e gdy by
wy konay swj performance w meczecie na Kaukazie Pnocny m, policja zapewne nie
zdy aby ich aresztowa i uratowa przed o wiele okrutniejszy m losem. Wielkodusznie wy razi
nadziej, e sd nie bdzie zby t surowy , ale nie pozostawi cienia wtpliwoci, e jaki wy rok
zapadnie.
Nikogo zatem nie zdziwio, gdy 17 sierpnia sd uzna trzy czonkinie Pussy Riot winny mi
zarzucany ch im czy nw i odrzuci argumenty obrony , e chodzio o protest polity czny
wy mierzony przeciwko przy wdcom pastwa. Prokurator da trzech lat wizienia w kolonii
karnej, ale niemal na pewno sowa Putina zaway y na decy zji sdu, wic skaza je na ty lko dwa
lata. Kilkuset zwolennikw grupy zgromadzio si przed budy nkiem sdu, a niektrzy zakadali
kolorowe kominiarki pomnikom w Moskwie. Policja by a przy gotowana i bezlitosna. Jeszcze przed
werdy ktem Garri Kasparow zosta wy prowadzony ze zwoanej naprdce konferencji prasowej
na schodach sdu i poturbowany , kiedy policja prbowaa go zmusi, eby wsiad do furgonetki.
Po ogoszeniu wy roku wy buchy wok gmachu starcia z policj; aresztowano wiele osb. Zajcie
transmitowaa telewizja publiczna, podsy cajc anty zachodnie nastroje, ktre stay si
fundamentem kontrataku Kremla. W ostatnim owiadczeniu przed sdem Nadia odwanie
zacy towaa pochodzcy z powieci Krg pierwszy pean Soenicy na na cze siy sowa. Tak
samo jak Soenicy n wierz, e sowa skrusz mury powiedziaa. Ty mczasem proces sdowy
Pussy Riot podzieli i przy gnbi opozy cj. Entuzjazm towarzy szcy pierwszy m protestom
kompletnie osab, a akty wici zeszli do podziemia albo wy jechali za granic. Akty wistki Pussy
Riot stay si znane na wiecie, ale sam ruch ucierpia z powodu ich dziaalnoci. Pozostae dwie
czonkinie grupy , ktre by y tamtego dnia w soborze, znane jedy nie pod pseudonimami
Kominiarka i Serafima, po ogoszeniu wy roku ucieky z Rosji.
W padzierniku trzy skazane kobiety zoy y apelacj. Nawet Dmitrij Miedwiediew, obecnie
sprawujcy urzd premiera, powiedzia, e o ile forma ich protestu by a dla niego obrzy dliwa,
o ty le jego zdaniem dalsze wizienie nie jest w ty m przy padku ani celowe, ani konieczne.
Akty wistki i tak spdziy w areszcie ju siedem miesicy . Katia wy naja nowego adwokata
i zmienia lini obrony przestaa usprawiedliwia protest, lecz przekony waa, e sd powinien
cofn jej wy rok, bo nie zdy a nawet zagra na gitarze, zanim ochroniarze przepdzili j
z podwy szenia. Adwokaci Nadii i Maszy argumentowali, e wy powiedzi Putina i Miedwiediewa
wpy ny na prac sdu, naleaoby zatem odwoa wy rok albo powtrzy rozpraw. Sd przy j
argumenty Katii i zawiesi jej wy rok, lecz odrzuci apelacje Nadii i Maszy . Niektrzy
podejrzewali, e Katia na wasn rk dobia targu z wadzami albo e Kreml chcia udowodni
niezawiso i sprawiedliwo sdw. Bardzo niewielu wierzy o w to, e Katia wy graa apelacj
jedy nie dziki sile swoich argumentw.
Po wy jciu na wolno Katia znikna z y cia publicznego. Dalej odwiedzaa w Moskwie
koleanki z Pussy Riot, ale przestaa uczestniczy w performanceach. By a pewna, e jest
obserwowana na kady m kroku. Na spotkaniu ze swy mi zwolennikami w moskiewskim barze
wegetariaskim wci twierdzia, e w znaczny m stopniu znieksztacono znaczenie ich
performanceu, tak eby suy o to celom polity czny m Kremla, ale przy znaa te, e szeroka
publiczno nie zrozumiaa przekazu18. Rosjanie nie by li jeszcze gotowi stawi czoa sy stemowi,
ktry powoli zawaszczy spoeczestwo. Jej zdaniem to nie sam Putin by czarny m charakterem
w wy toczony m im procesie. Po prostu firmowa swoj twarz konserwaty wne i gboko
patriarchalne spoeczestwo. Rzeczy wisty m wrogiem by otpiajcy konformizm sy stemu
zarwno w sferze kultury , jak i polity ki. To on sprawia, e nawet najmniejsze odstpstwo od
powszechnie promowany ch pogldw by o zby t ry zy kowne. Problem nie polega na ty m, czy
dla wszy stkich jestemy niewinne, ani na ty m, e zy Putin telefonowa do sdziw i sugerowa,
jakie rozstrzy gnicie powinno zapa w naszy m procesie tumaczy a Katia. Problem w ty m,
e wszy scy ju wy robili sobie negaty wne zdanie na nasz temat i wy dali na nas wy rok.
 ROZDZIA 23

SAM NA OLIMPIE

W padzierniku 2012 roku Putin skoczy szedziesit lat, osign wic wiek, w ktry m
mczy ni w Rosji przechodz na emery tur. Ta zasada nie obowizy waa prezy denta ani
inny ch dy gnitarzy zajmujcy ch najwy sze stanowiska, ale Dmitrij Miedwiediew jeszcze jako
prezy dent uwaa, e obnienie wieku emery talnego z szedziesiciu piciu do szedziesiciu lat
jest rzecz zasadnicz. Miao si to przy suy odmodzeniu napczniaej administracji przez
zwolnienie stanowisk, na ktre mogli awansowa modsi urzdnicy . Putin zblia si do tej granicy
wieku a wielu jego najbliszy ch wsppracownikw ju j przekroczy o wic podnis wiek
emery talny do siedemdziesiciu lat. Zdawao si, e to drobna korekta, ale by a czci wikszego
planu stopniowej likwidacji schedy polity cznej po prezy denturze Miedwiediewa. Po decy zjach
doty czcy ch wieku emery talnego i kar za zniesawienie Putin przy wrci dwie strefy czasowe
zniesione przez Miedwiediewa i cofn jego niepopularn decy zj o rezy gnacji z podziau na czas
letni i zimowy . Reformy polity czne Miedwiediewa, wy pracowane jako kompromis podczas
protestw zim na przeomie lat 2011/2012 i podpisane przez niego jako jedne z ostatnich aktw
prezy denckich, zostay teraz znieksztacone tak, e w wy borach regionalny ch mogli startowa
jedy nie kandy daci kontrolowani przez Kreml.
Miedwiediew wci peni wan funkcj publiczn jako premier i prezes Jednej Rosji, ale
mona by o odnie wraenie, e Kreml najchtniej wy mazaby go z panteonu przy wdcw
Rosji, tak jakby prezy dentura Putina trwaa bez adny ch przerw. Chcc umniejszy zasugi
Miedwiediewa, nie cofnito si nawet przed rewizj historii w icie sowieckim sty lu kadziono
nacisk na to, jak wiele przeszy ch zdarze zaleao wy cznie od Putina. W sierpniu, w czwart
rocznic wojny w Gruzji, w serwisie YouTube pojawi si tajemniczy
czterdziestosiedmiominutowy film dokumentalny , ktry szy bko zdoby popularno. By
zaty tuowany Zmarnowany dzie i prezentowa wy powiedzi dowdcw wojska twierdzcy ch, e
brak zdecy dowanej reakcji Miedwiediewa w pierwszy ch godzinach konfliktu zwikszy straty
wrd osety jskich i rosy jskich si. By to przy kad czarnego PR-u, podstpnej techniki, ktr
sprawnie posugiwali si rosy jscy stratedzy medialni, by zdy skredy towa przeciwnikw
polity czny ch albo konkurencj w interesach; ty le e ty m razem jej ostrze zostao skierowane
przeciwko protegowanemu Putina, sucemu mu wiernie od wielu lat. Zawarte w filmie
informacje wzajemnie si wy kluczay , niektre by y raco nieprawdziwe, a inne po prostu
znieksztacone. Moty wem przewodnim wy korzy stujcy m niepokojc muzy k filmu by a teoria,
e Miedwiediew doprowadzi do mierci ty sicy ludzi, chocia cakowita liczba ofiar tej wojny po
obu stronach wy niosa osiemset osiemdziesit cztery osoby . Najostrzejsze sowa kry ty ki pady
z ust generaa Jurija Baujewskiego, ktry wprawdzie poda si do dy misji dwa miesice przed
wy buchem konfliktu, ale twierdzi, e Gruzini przy pucili atak w Osetii Poudniowej kilka godzin
wczeniej, ni fakty cznie si to stao, a Miedwiediew zacz dziaa dopiero, gdy Putin osobicie
interweniowa w tej sprawie z Pekinu, gdzie odby waa si letnia olimpiada. Dopki Wadimir
Wadimirowicz nie da mu kopa w ty ek, najpierw z Pekinu, a potem podczas spotkania twarz
w twarz, wszy scy , agodnie rzecz ujmujc, bali si kiwn palcem powiedzia genera.
Nigdy nie ustalono, skd pochodzi film, nikt si te pod nim nie podpisa w wiecie czarnej
propagandy krluje anonimowo. Po raz pierwszy przesa go na YouTubea czowiek
podpisujcy si jako Asan Gudiew, a producentem by a firma Alfa, ale w Rosji nie istniao
studio filmowe ani produkcy jne o takiej nazwie. Rosy jskie wy danie Forbesa dostrzego zwizek
midzy ty m dokumentem a kanaem telewizji nalecy m do Narodowej Grupy Medialnej, ktr
czciowo wy kupi i nadzorowa Bank Rossija i jego gwny udziaowiec Jurij Kowalczuk, stary
przy jaciel Putina1. Kiedy o obrazie stao si gono, akredy towany na Kremlu reporter
przeprowadzi wy wiad z Putinem; ten powtrzy wiele informacji zawarty ch w filmie, powiedzia
midzy inny mi, e dwa razy dzwoni z Pekinu do Miedwiediewa, czy m wprost zaprzeczy wersji
swojego podopiecznego. Warto pamita, e Kreml zawsze cenzurowa dziennikarzy , wic fakt,
e reporter pastwowej agencji prasowej RIA Nowosti w ogle zada takie py tanie, sugeruje, e
Putin celowo chcia zwrci uwag opinii publicznej na ten film. Bez problemu mg odmwi
komentowania pody ch insy nuacji pod adresem swojego bliskiego wsppracownika, starego
przy jaciela i protegowanego, ale tego nie zrobi.

W alki wewntrzne na Kremlu, ktre poprzedziy powrt Putina na urzd prezy denta, nasiliy si,

gdy Miedwiediew prbowa wy stawi na sprzeda akcje kilkuset przedsibiorstw pastwowy ch;
okazao si jednak, e wci ma zwizane rce, tak jak przez poprzednie cztery lata. Jego
gwny mi ry walami na dworze Putina nadal by li Siergiej Iwanow, obecnie szef kancelarii
prezy denckiej, oraz Igor Sieczin i reszta siowikw, ktrzy jeszcze bardziej zwikszy li swj stan
posiadania w firmach pastwowy ch. Miedwiediew zapowiedzia, e nie wy klucza ponownego
startu w wy borach prezy denckich w 2018 roku, czy m rozsierdzi kremlowskich urzdnikw; wielu
obwiniao go o sprowokowanie protestw, ktre zakciy powrt Putina. W cigu kilku miesicy
kompromitujcy Miedwiediewa film w Internecie oraz odwoanie czci jego inicjaty w
prezy denckich zniszczy y resztki posiadanego przeze kapitau polity cznego. Flagowy projekt
by ego prezy denta Rosji budowa Doliny Krzemowej pod Moskw nagle znalaz si pod lup
prokuratury badajcej spraw finansowania anty putinowskich protestw pienidzmi
przeznaczony mi na t inwesty cj. Kry ty ka dziaa Miedwiediewa jako premiera zacza
przenika nawet do przy jazny ch Kremlowi mediw, a sam Putin ostro aja rzd za przekraczanie
budetu i wolne tempo realizacji ambitny ch, niezwy kle precy zy jnie okrelony ch a zdaniem
pewny ch osb jedy nie sy mboliczny ch celw, ktre wy znaczy na pocztku swojej nowej
kadencji: polepszenia warunkw mieszkaniowy ch, edukacji najmodszy ch, bada naukowy ch
i zwikszenia dugoci y cia oby wateli. W sprawach midzy narodowy ch te starano si
umniejszy dokonania Miedwiediewa. Kilka dni po zaprzy sieniu Putin da wiatu znak, e
goszona przez administracj Obamy polity ka nowego otwarcia dobiega koca. Oschle
poinformowa Biay Dom, e nie wemie udziau w planowany m w ty m miesicu niedaleko
Waszy ngtonu szczy cie G8. W ten sposb da kosza nie ty lko Stanom Zjednoczony m, ale
i przy wdcom inny ch pastw, do ktry ch kiedy si umizgiwa. Wy sa w swoim zastpstwie
Miedwiediewa, tumaczc si, e sam bdzie zby t zajty ustalaniem skadu nowego rzdu. Nikt
w Biay m Domu nie cieszy si z powrotu Putina na Kreml, ale po wy borach Obama wy sa do
Moskwy Thomasa Donilona, swojego doradc do spraw bezpieczestwa narodowego, eby
zapewni sobie wsparcie Rosji w sprawie redukcji arsenau atomowego na wiecie oraz okrutnej
wojny domowej w Sy rii. W marcu Obama ktrego wkrtce czekay kolejne wy bory
prezy denckie i starania o reelekcj prbowa przekona Miedwiediewa, e postp jest moliwy
i e bdzie w stanie zmieni niechtne nastawienie Putina do tarczy anty rakietowej w Europie,
ale musi z ty m poczeka do rozstrzy gnicia wy borw. Podczas spotkania gw pastw w sprawie
bezpieczestwa nuklearnego ich rozmow niechccy zarejestrowa wczony mikrofon.
Te sprawy , szczeglnie tarcz anty rakietow mona je rozwiza, ale dobrze by by o,
gdy by da mi troch pola manewru. To wane powiedzia Obama do Miedwiediewa2.
Tak, rozumiem ci odpar Miedwiediew. Rozumiem, o co ci chodzi z ty m polem
manewru
To moje ostatnie wy bory tumaczy Obama. Jak ju mnie wy bior, bd mg sobie
pozwoli na wiksz elasty czno.
Rozumiem. Przeka to Wadimirowi.
Gafa popeniona przez Obam wy woaa gwatown reakcj Mitta Romney a, jego
republikaskiego ry wala, ktry owiadczy , e Rosja jest dla Amery ki geopolity czny m wrogiem
numer jeden gorszy m ni wy posaona w bro jdrow Korea Pnocna czy aspirujcy do
miana mocarstwa atomowego Iran bo dziki prawu weta w Radzie Bezpieczestwa Organizacji
Narodw Zjednoczony ch broni odtwrcw najgorszy ch rl na scenie midzy narodowej.
Obama nie wzi pod uwag, e o ile po wy borach sam moe sobie pozwoli na pewn
elasty czno, o ty le Putin bdzie pod ty m wzgldem szty wniejszy ni kiedy kolwiek przedtem.
W czerwcu Obama spotka si z Putinem na szczy cie G20 na Pwy spie Kalifornijskim. Obaj nie
prbowali ukry wa wzajemnej niechci i lekcewaenia. Putin kaza Obamie czeka na siebie
ponad p godziny , a kiedy wy szli ze spotkania, nie umiechali si ani nawet nie odzy wali do
siebie; odpowiadajc na py tania dziennikarzy , obaj patrzy li w podog. Nie zrobili ani kroku
naprzd w dzielcy ch ich kwestiach, szczeglnie w sprawie coraz groniejszego konfliktu w Sy rii.
Asy stenci Obamy przy gotowali si do negocjacji w sprawie azy lu dla prezy denta Sy rii
Baszszara al-Asada, ale by to projekt oparty na naiwny m zaoeniu, e Asad dobrowolnie ustpi
i e Putin go do tego przekona. Majc wieo w pamici kapitulacj Miedwiediewa w sprawie
Libii na forum ONZ w 2011 roku, Putin wy ranie da do zrozumienia, e nie pozwoli Stanom
Zjednoczony m przeprowadzi kolejnej interwencji zagranicznej w celu obalenia przy wdcy
niepodlegego pastwa, bez wzgldu na to, jak wielu ludzi miaoby straci y cie wskutek coraz
bardziej brutalnego konfliktu. Rzd Asada wci by jedny m z ostatnich sojusznikw Rosji na
Bliskim Wschodzie, kupowa od niej duo broni, a w sy ry jskim porcie Tartus na Morzu
rdziemny m znajdowaa si rosy jska baza mary narki wojennej. Najwaniejsze dla Putina by o
jednak powstrzy manie Stanw Zjednoczony ch przed, jak sdzi, ponowny m rozbudzeniem
rady kalny ch nastrojw. Niektrzy polity cy w Waszy ngtonie i inny ch stolicach bagatelizowali
anty amery kaski charakter kampanii polity cznej Putina, twierdzc, e to cy niczna gra na
patrioty czny ch emocjach jego rodakw i na ich oporze wobec zewntrzny ch wrogw kraju, ale
nie docenili gbi tego uczucia i jego wpy wu na sposb my lenia prezy denta Rosji. Wy ranie
wy czuwalne rozczarowanie wiata na wie o jego powrocie, konsternacja wy woana surow
rozpraw z protestujcy mi, publiczne potpienie procesw sdowy ch Pussy Riot
i demonstrantw z placu Botnego to wszy stko przy czy nio si do utrwalenia jego pogldu, e
Zachd jest skrajnie nieprzy chy lny jemu i jego interesom, a zatem skrajnie nieprzy chy lny
Rosji.
Obecny jzy k Putina przy woy wa na my l najgorsze lata zimnej wojny . Przy klaskiwali temu
tonowi i podbijali go polity cy z krgu siowikw, ktrzy zdominowali jego gabinet polity czny ,
spy chajc na margines bardziej umiarkowany ch polity kw skupiony ch wok Miedwiediewa.
Przy wrcenie do sownika debaty publicznej zwrotu agenci obcy ch si sugerowao, e zdaniem
Kremla obrona praw czowieka albo prby wprowadzenia zasady odpowiedzialnoci
odszkodowawczej pastwa o co stara si na przy kad Nawalny by y przestpstwem
przeciwko suwerennoci Rosji. Nawalny zreszt uczestniczy w programie sty pendialny m
prowadzcy m szkolenia dla liderw na uniwersy tecie Yale. W nowej rzeczy wistoci ju sam ten
fakt zdawa si podejrzany .
Latem 2012 roku prokuratura wszcza ponownie dawne ledztwo przeciwko Nawalnemu.
Oskary a go o przy waszczenie wartego p miliona dolarw drewna w obwodzie kirowskim,
gdzie pracowa kiedy bez wy nagrodzenia jako konsultant wadz lokalny ch. Dochodzenie wszczto
ty dzie po publikacji dowodw wskazujcy ch, e przewodniczcy komisji ledczej Aleksander
Bastry kin prowadzi biznes i ma mieszkanie w Czechach. Wkrtce objto ledztwem wszy stkie
transakcje, w ktry ch Nawalny w jaki sposb uczestniczy , musia wic powici wicej czasu
i energii, by broni si w sdzie.
Powstaa zim na przeomie lat 2011/2012 opozy cja wobec putinowskiego reimu powoli
znikaa z ulic; demonstracje by y coraz mniej liczne i traciy zapa, bo Kreml stosowa wci
ostrzejsze rodki przeciwko swoim kry ty kom. Liczni przeciwnicy Putina chomiki i hipsterzy ,
klasa kreaty wna, ktra demonstrowaa razem z Nawalny m wrcili do Internetu, gdzie
bezsilnie wy raali swj gniew.

W e wrzeniu dao si zauway jeszcze jedn oznak pogorszenia stosunkw Rosji z Zachodem,
a szczeglnie z Amery k. Kreml nagle zakoczy dziaalno Agencji Stanw Zjednoczony ch ds.
Rozwoju Midzy narodowego (USAID) na tery torium Rosji. USAID wspieraa Goos i inne
organizacje pomocowe zaangaowane w polity k, ale te wiele programw kojarzony ch z ni
w mniejszy m stopniu, takich jak koordy nacja rozwoju kredy tw mieszkaniowy ch albo walki
z AIDS. W padzierniku nowe prawo rozszerzy o definicj zdrady o udzielanie wsparcia
finansowego, surowcowego, technologicznego, doradczego lub innego obcy m pastwom lub
organizacjom midzy narodowy m. Przepisy by y tak nieprecy zy jne, e kada osoba kry ty kujca
rzd, ktra miaa kontakt z zagraniczn organizacj pozarzdow, moga zosta skazana za zdrad
pastwa. Dwie szanowane organizacje amery kaskie pomagajce w organizacji kampanii
wy borczy ch, Narodowy Insty tut Demokraty czny i Midzy narodowy Insty tut Republikaski,
zostay zmuszone do opuszczenia kraju. Ten sam los spotka podobne stowarzy szenia europejskie,
w przeciwny m razie ich pracownicy lub osoby utrzy mujce z nimi kontakt mogy usy sze
zarzuty zagroone dwudziestoma latami wizienia.
Zacza si klasy czna wy miana ciosw, wet za wet. Na represje w jedny m kraju od razu
odpowiadano ty m samy m w drugim. W 2012 roku Kongres Stanw Zjednoczony ch uchwali
wbrew Biaemu Domowi, ktry wci mia nadziej na zachowanie przy najmniej pozorw
wsppracy z Putinem, nowe prawo nazwane imieniem Siergieja Magnitskiego. Wprowadzio
zakaz wjazdu do USA i naoy o sankcje na rosy jskich urzdnikw administracji zamieszany ch
w jego proces sdowy i mier. Amery kaska prokuratura w kocu wy ledzia cz z dwustu
trzy dziestu milionw dolarw nielegalny ch zy skw, na ktry ch trop wpad Magnitski zostay
ulokowane w czterech apartamentowcach i inny ch obiektach komercy jny ch na Manhattanie
i uzy skaa sdowy nakaz konfiskaty . Budy nki naleay do zarejestrowanego na Cy prze holdingu;
kupi je za pienidze wy prane w firmach wy dmuszkach w Modawii, by ej republice
radzieckiej3. Akt Magnitskiego rozjuszy Putina, ktry twierdzi, e nie zna szczegw sprawy
Magnitskiego w co doprawdy trudno uwierzy i doda, e Stanw Zjednoczony ch nie obchodzi
mier ksigowego, ty lko ch pognbienia Rosji. Gdy by nie by o Magnitskiego, znaleliby inny
pretekst mwi.
Pocztkowo Rosjanie odpowiedzieli sankcjami wobec osiemnastu amery kaskich urzdnikw
i funkcjonariuszy zamieszany ch w przetrzy my wanie oraz torturowanie winiw w obozie
Guantnamo i w inny ch miejscach. Putin niczy m radziecki propagandy sta onglowa ty mi
porwnaniami chocia niektre by y nieuzasadnione po to, eby odeprze kry ty k Rosji, ale
ty m razem zrobi co wicej. Zaproponowa uchwalenie prawa nakadajcego sankcje na
amery kaskich sdziw i urzdnikw zajmujcy ch si przy padkami naduy wobec
adoptowany ch dzieci z Rosji. Ten temat co jaki czas prowadzi do napi midzy Rosj
i Stanami Zjednoczony mi, ale zdawao si, e w kocu osignito saty sfakcjonujce obie strony
porozumienie przez zwikszenie nadzoru nad cay m procesem. Ale wobec skandalu wok aktu
Magnitskiego Duma posza jeszcze dalej i uchwalia cakowity zakaz adopcji rosy jskich dzieci
przez Amery kanw. Ustaw przegosowano niemal jednogonie, chocia by a tak cy niczna
i okrutna, e nawet czonkowie rzdu Putina zgosili sprzeciw. Rosy jskie sierocice by y pene
dzieci, ktre rozpaczliwie potrzeboway rodziny dane mwiy nawet o omiuset ty sicach sierot
w kraju, gdzie adopcja wci by a sty gmaty zowana i dlatego zdarzaa si niezwy kle rzadko. Od
1999 roku Amery kanie adoptowali niemal pidziesit ty sicy dzieci; zakaz mia spowodowa
wstrzy manie nawet ty ch procesw adopcy jny ch, ktre ju si zaczy . Reakcja Rosji nie by a
sy metry czna, lecz nieproporcjonalna i szkodliwa dla niej samej. Amery kanie wzili na cel
skorumpowany ch urzdnikw administracji, Rosja za rania wasne sieroty . Dzie przed ostatnim
gosowaniem doty czcy m przy szoci projektu w Dumie Putin musia odpowiedzie na
szczeglnie ostre py tania podczas swojej dorocznej konferencji prasowej. Osiem razy zapy tano
go, dlaczego polity czna ktnia ze Stanami Zjednoczony mi ma szkodzi interesom dzieci. Wobec
niespodziewanej wrogoci py tajcy ch Putin straci zimn krew i w pewnej chwili odpar ze
zoci, e Stany Zjednoczone patrz obojtnie na wy korzy sty wanie rosy jskich podopieczny ch.
Stwierdzi, e amery kascy urzdnicy zignorowali py tania rosy jskich dy plomatw, ktrzy badali
przy padki zego traktowania dzieci pochodzcy ch z Rosji.
My li pani, e to normalne? pieni si po kolejny m py taniu dziennikarki. Jak mona sdzi,
e to normalne, gdy nas upokarzaj? A moe pani to lubi? Jest pani masochistk?
Ty dzie pniej, wbrew liczny m protestom rozbrzmiewajcy m w jego wasny m kraju, Putin
podpisa ustaw zakazujc adopcji do USA.
7 padziernika 2012 roku szedziesite urodziny Putina obchodzono w cay m kraju w sposb

charaktery sty czny dla kultu jednostki, ktry Putin zawsze negowa jako co obrzy dliwego.
Zdawao si, e to zjawisko przestao go ju mierzi. Przed oficjalny mi obchodami urzdzono
w Moskwie wy staw obrazw zaty tuowan bez cienia ironii Putin. Czowiek o gobim sercu.
Modziewka Jednej Rosji wy produkowaa ociekajcy seksualnoci czterominutowy film, na
ktry m pikne dziewczy ny odgry way jego najsy nniejsze wy czy ny : od ujedania koni
w grach przez pilotowanie my liwca do podry t ad po bezdroach Sy berii. W szkoach
odby way si odczy ty poezji i konkursy literackie. Ten graniczny wiek zawsze mia szczeglne
znaczenie polity czne w radzieckiej trady cji, w ktrej losy przy wdcy i pastwa zdaway si
nierozerwalnie poczone. Szedziesite urodziny Stalina w 1939 roku traktowano jak wito
narodowe, przy miewajce wojn zimow z Finlandi. By o odznaczenie Orderem Lenina
i telegram od Adolfa Hitlera z najlepszy mi y czeniami dostatniej przy szoci dla przy jaci ze
Zwizku Radzieckiego. Nikita Chruszczow zosta uhonorowany ty m samy m orderem z okazji
szedziesity ch urodzin w 1954 roku, Leonidowi Breniewowi, gdy osign ten wiek, nadano za
ty tu Bohatera Zwizku Radzieckiego.
W dniu szedziesity ch urodzin Putina nie by o orderw, a fanfary brzmiay jakby gucho.
Pomimo oficjalny ch pochlebstw w narodzie panowaa ledwo wy czuwalna obawa, zarwno
wrd zwolennikw, jak i kry ty kw prezy denta jakby nagle uwiadomiono sobie jego wiek
i miertelno, jakby przeczuwano, e chocia sta si niezastpiony , to nikt nie y je wiecznie. We
wrzeniu, gdy pojawi si na szczy cie Organizacji Wsppracy Gospodarczej Azji i Pacy fiku we
Wady wostoku, wy ranie uty ka, ale Kreml odmwi podania przy czy ny jego dolegliwoci.
(Pniej jeden z urzdnikw wy sokiego szczebla wy jani, e Putin nacign sobie misie,
grajc w hokeja na lodzie ostatnio zacz uprawia ten sport). W ty m peny m wy darze roku
Putin przetrwa fal marszw, ktre zakciy jego ponowny wy br, ale niepewno doty czca
stanu jego zdrowia ujawnia, e w sy stem zakrad si niepokj. Zdawao si, e przy wdca narodu
z pewny m wy sikiem prbuje odzy ska werw towarzy szc jego pierwszej kadencji; sprawia
wraenie, jakby wrci na szczy ty wadzy , nie majc jasno wy znaczonego planu, a jego wy br
nie by drog do celu, lecz celem samy m w sobie.
W drodze na szczy t przelecia si motolotni, biorc udzia w programie ochrony i resty tucji
zagroonego gatunku urawia sy bery jskiego. Putin wci lubi mami swoich fanw spotkaniami
z dzik przy rod (zwierztom czasami podawano rodki uspokajajce), ale te rey serowane
wy czy ny wy paday coraz mniej przekonujco. Zerwa z nimi po zamieszkach, ktre wy woa
jego start w wy borach moliwe te, e by o mu wsty d po odkry ciu podoony ch amfor
w Morzu Czarny m ale teraz jego stratedzy wrcili do przy noszcej tak dugo sukcesy takty ki.
Putin woy biay kombinezon i wzbi si z pilotem w powietrze, eby wskaza wy chowany m
w niewoli nad rzek Ob urawiom drog na zimowe lgowiska na poudniu. Wy posaona
w kamery motolotnia musiaa startowa dwa razy , bo na pocztku urawie nie chciay za ni
lecie. Putin podobno sponsorowa wy korzy stanie motolotni i spdzi kilka godzin na
przy gotowaniach do lotu, ale przedsiwzicie wy miano jako przy kad odrodzenia w XXI wieku
radzieckiej hagiografii. Gleb Pawowski, dawny strateg prezy denta, ktry wy pad z ask,
powiedzia o najnowszy ch wy czy nach Putina, e s wtrne i mao przekonujce, jakby
Kremlowi skoczy y si pomy sy . Pawowski w duy m stopniu przy czy ni si do wy kreowania
wizerunku polity cznego Putina za pomoc transmitowany ch w telewizji wy darze, dziki czemu
sta si takim przy wdc, jakim go pozna wiat, ale wy gldao na to, e po powrocie na urzd
Putin nie potrafi znale nowego pomy su na siebie. urawie nikogo nie skoniy do refleksji nad
kwesti ochrony przy rody ; by y jedy nie kolejny m atry butem prnoci wadcy . Szef poszed
w kino i ju z niego nie wy szed skwitowa Pawowski. W jego gosie pobrzmiewa wsty d4.
Cig dalszy hagiografii nastpi podczas waciwy ch obchodw urodzin Putina. Sam witowa
t uroczy sto w gronie bliskich przy jaci i rodziny w oficjalnej rezy dencji w Petersburgu, ale
w ty m czasie wszy stkie stacje telewizy jne nadaway program specjalny . W coty godniowy m
podsumowaniu wiadomoci na kanale telewizji Rossija Dmitrij Kisielow porwna go do Stalina
i by to komplement. Jeli chodzi o zakres dziaa, to spord dwudziestowieczny ch poprzednikw
Putina dorwnuje mu jedy nie Stalin powiedzia w trzy nastominutowy m panegiry ku, w ktry m
zdoa zawrze takie sukcesy , jak podniesienie pac i emery tur, odbudow armii i przy wrcenie
pary tetu broni atomowej midzy Rosj a Stanami Zjednoczony mi5. NTV nadaa
pidziesiciominutowy film dokumentalny przedstawiajcy od nowa sy lwetk czowieka, ktry
od dwunastu lat niemal niepodzielnie zajmowa miejsce w centrum uwagi. Film pod ty tuem
Z wizyt u Putina z samozachwy tem reklamowa si jako portret Putina, jakim znaj go ty lko
najblisi przy jaciele, chocia trudno by o dopatrzy si w nim czego nowego. Twrca filmu
Wadim Takmieniew spdzi ty dzie z prezy dentem, przy gldajc si jego pracy w Nowo-
Ogariowie, na Kremlu i podczas wizy ty w Tady kistanie. W serii udzielony ch mu przez ten czas
wy wiadw Putin po prostu powtrzy swoje pogldy na powroty do wadzy , kry ty k, korupcj
i polity k zagraniczn, o gosach sprzeciwu mwic jedy nie, e to drobne przy kroci6. Liderzy
ruchu opozy cy jnego ludzie w rodzaju Nawalnego, cho jego nazwisko ani razu nie przeszo mu
przez gardo by li dla niego plewami, ktre w kocu odpadn i zrobi miejsce dla naprawd
chary zmaty czny ch, interesujcy ch postaci w y ciu publiczny m i polity ce. Twierdzi, e dane
o korupcji s przesadzone, zreszt redni roczny dochd mieszkacw Rosji znacznie wzrs; kiedy
obejmowa urzd, wy nosi mniej ni ty sic dolarw, a teraz to dziesi ty sicy . To szczeglnie
wane, by kady , kto tu mieszka, zda sobie spraw, e nie ty lko y je na okrelony m obszarze, ale
jest oby watelem silnego, potnego pastwa, ktre cieszy si szacunkiem caego wiata. Dalej
tumaczy , e najwaniejsze jest to, by ty lko Rosja zachowaa strategiczn rwnowag arsenau
atomowego ze Stanami Zjednoczony mi.
Wy powiedzi Putina kompletnie ignoroway codzienne upokorzenia i zo Rosjan, ktrzy
musieli paci pod stoem za prakty cznie kad usug wiadczon przez pastwo. Nie wspomnia
o rozbuchanej korupcji, ktrej ujawnianie stao si specjalnoci Nawalnego, ani o fatalnej
pozy cji Rosji w rankingu Transparency International (zajmowaa sto trzy dzieste trzecie miejsce
wrd stu siedemdziesiciu szeciu pastw). Zaledwie dwa dni wczeniej NTV nadaa program
dokumentalny , w ktry m zarzucia protestujcy m na ulicach spisek w celu obalenia rzdu, ty m
razem z pomoc oligarchw z Gruzji i ich zachodnich mentorw. Z ty ch dwch dokumentw
wy oni si portret Putina jako skromnego, uczciwego patrioty pracujcego ciko i bez
wy tchnienia wy cznie po to, eby strzec interesw pastwa; jego kry ty cy zostali za
przedstawieni jako obcy chccy wy buchu anarchii. Wrd coraz liczniejszy ch dowodw korupcji
i kumoterstwa, na ktry ch wzbogacili si przy jaciele i sprzy mierzecy Putina, on sam jawi si
jako polity k y jcy skromnie, niemal ascety cznie w rezy dencji urzdzonej pomimo komfortu
i udogodnie w spartaskim sty lu, bez wielu ozdb wiadczcy ch o zamonoci jej uy tkownika.
Najnowszy raport Bory sa Niemcowa i jego sojusznikw o korupcji i zamonoci w krgu
najbliszy ch wsppracownikw Putina zawiera informacje o dwudziestu rzdowy ch
rezy dencjach, ktre prezy dent mia do dy spozy cji dziewi z nich zbudowano podczas jego
prezy dentury kilkudziesiciu jachtach i pry watny m samolocie. Jednak nawet kry ty cy
przy znawali, e dla Putina uroki luksusu znacz mniej ni uroki wadzy .
Film Z wizyt u Putina by jego laurk, ale przy okazji pokaza w duy m uproszczeniu, jak
wy glda dzie prezy denta, co podczas dwunastu lat od rezy gnacji Jelcy na by o skrztnie
ukry wane przed zwy ky mi oby watelami. Wy rey serowane dni Putina wy penia cig
pozbawiony ch dramaty zmu spotka i ceremonii. Budzi si pno drugiego dnia projektu
Takmieniewa prezy dent wsta o wp do dziewitej. Zaczy na od przejrzenia teczek z raportami
sporzdzony mi przez FSB i wy wiad zagraniczny , SWR. Pniej szed zwy kle na dugi trening,
najpierw na siowni do sali gimnasty cznej w rezy dencji, gdzie jednoczenie oglda w telewizji
programy informacy jne, a potem na kry ty basen, eby pokona wpaw dy stans kilometra.
Dochodzio poudnie, gdy jad niadanie, prost owsiank, surowe przepircze jaja i twarg, ktry
jak sam powiedzia przy sa mu z kocielny ch farm patriarcha Cy ry l I, i pi sok z burakw
z chrzanem. Dzie pracy zatem zaczy na si u niego pno i trwa a do gbokiej nocy . Jego
spotkania z ministrami czsto odby way si o godzinie, kiedy wikszo ludzi szy kowaa si do snu.
Pewnego dnia tu przed pnoc poprosi Takmieniewa o przerw w zdjciach, bo musia si
spotka z szefem suby anty narkoty kowej Wiktorem Iwanowem i ministrem obrony Anatolijem
Sierdiukowem, ktry tak jak Takmieniew musia czeka w przedpokoju. Putin powiedzia, e jego
ministrowie zawsze s pod telefonem, ale dzwoni do nich ty lko wtedy , gdy to konieczne.
Zapy tany o stosunek do mediw, odpar, e nie ufa im, bo s stronnicze, co zabrzmiao dziwnie,
gdy si pomy li, jak obsesy jnie Kreml kontroluje wszy stkie kanay komunikacji. Twierdzi, e
woli informacje uzy skane podczas osobisty ch spotka ze swoimi podwadny mi, takimi jak
Sierdiukow i Iwanow, bo jego zdaniem s o wiele peniejsze i dokadniejsze. Na biurku w jego
gabinecie nie by o komputera z czem internetowy m, gdzie gdy by ty lko sprbowa mgby
znale dosy informacji, ktre stanowiy by due wy zwanie dla jego wskiej perspekty wy ,
jeszcze bardziej ograniczanej przez rzadko omielajcy ch si z nim nie zgadza dworzan.
Pomimo bawochwalczego tonu ten film, a take wczeniejszy dokument po niemiecku, ktrego
premiera pi miesicy wczeniej zbiega si w czasie z ceremoni zaprzy sienia Putina,
co jednak o nim powiedziay . W obu cay czas otaczali go wsppracownicy i ochrona, ale nikt
ponadto. Samotnie wiczy na siowni. Samotnie py wa. Sam jad niadanie. aden z czonkw
jego rodziny nie pojawi si w ty ch filmach ani ona, ani crki, dwudziestosiedmioletnia Maria
i rok modsza Katia nie by o z nim te przy jaci. Jego najbliszy m towarzy szem by a czarna
labradorka Koni, ktra wiernie czekaa przy basenie, dopki nie wy szed z wody . Na filmie NTV
pojawia si jedy nie krtka wzmianka o Miedwiediewie jego premierze, a niegdy najbliszy m
asy stencie kiedy Putin wskazuje na czerwony tandem stojcy przed sal gimnasty czn.
Wy ciskajc ciary , Putin powiedzia, oczy wicie artem, e dosta go w prezencie od
Miedwiediewa. Rower wy glda na nieuy wany . Jeden z kry ty kw telewizy jny ch twierdzi, e
samotno przy wdcy by a nacigany m zabiegiem rey serskim majcy m przekona widzw, e
Putin nie jest skorumpowany m, nieczuy m ty pem, jak go przedstawiali demonstranci, lecz raczej
oddany m sprawie urzdnikiem pastwowy m, ktry wszy stko powici dla narodu.

y cie osobiste Putina wci by o pilnie strzeon tajemnic dla wszy stkich oprcz ludzi

znajcy ch go najlepiej, czy li wskiego, dy skretnego krgu osb, ktry od wielu lat nie zmienia
skadu, ale jednoczenie by coraz bardziej hermety czny i nieprzenikniony . Wszy stko, czego
Rosjanie dowiady wali si o y ciu Putina, docierao do nich w taki sposb: w niewielkich,
precy zy jnie zaplanowany ch dawkach, specjalnie aranowany ch, zawsze cile kontrolowany ch
i ty lko czasami mwicy ch o prezy dencie co autenty cznego. Sta si znany z tego, e pracuje do
pna w nocy i kae gociom dugo na siebie czeka. Nawet znajomi musieli odsiedzie swoje,
eby si z nim spotka po pnocy . Igor Szadchan, filmowiec, ktry dwadziecia lat wczeniej
prowadzi wy wiad z Putinem, wspomina, e ostatni raz spotka si z nim o pierwszej w nocy po
kilku godzinach oczekiwania w wolno przesuwajcej si kolejce; urzdnicy i szefowie firm jeden
po drugim znikali za drzwiami jego gabinetu7. Putin straci swobod by cia, ktr zaskarbi sobie
sy mpati Szadchana w 1991 roku. Rey ser rzuci jaki art, ale Putin si nie zamia. Nawiasem
mwic, Stalin te by nocny m markiem powiedzia Szadchan w wy wiadzie z 2013 roku.
Przy pominajc sfabulary zowane przez Soenicy na monologi wewntrzne Stalina z Krgu
pierwszego, Szadchan mwi o Putinie, e w dzisiejszy ch czasach jest strasznie zmczony ,
samotny , zawzity w swoich dogmatach, nieufny i podejrzliwy nawet wobec czonkw swojej
wity , ktrzy mogli szuka zemsty , gdy ty lko skoczy si jego panowanie, bo wielu z nich
upokarzaa wasna zaleno od niego.
Ci, ktrzy przedtem kry li po zewntrzny ch orbitach y cia Putina ministrowie, biznesmeni,
dalsi znajomi spoty kali si z nim teraz rzadziej. Mieli wraenie, e si zmieni. German Gref,
jeden z jego liberalny ch doradcw jeszcze z dni wsplnie przepracowany ch w Petersburgu, zna
od wielu lat swojego koleg i przy glda mu si z bliska, ale nawet on nie potrafi wy tumaczy
ewolucji jego charakteru. Pewnego razu zapy tano go, czy jego zdaniem Putin si zmieni.
Zapado niezrczne milczenie, gdy Gref szuka odpowiedzi, ktra nie brzmiaaby obraliwie.
W kocu odpar ty lko: Wadza zmienia ludzi8. Inni, przedtem mu bliscy , nagle poczuli si
wy kluczeni. Ludmia Narusowa, wdowa po Anatoliju Sobczaku, mwia o Putinie, e zmieni si
od czasw, gdy jej m artobliwie przezy wa go Stirlitzem tak nazy wa si podwjny agent
w serialu szpiegowskim pod ty tuem Siedemnacie mgnie wiosny. Ma nieze poczucie humoru,
a przy najmniej kiedy je mia stwierdzia w wy wiadzie prasowy m po usuniciu jej z Rady
Federacji jesieni 2012 roku. Banicja polity czna by a cen za to, e jako jedna z niewielu osb
sprzeciwiaa si zalewowi praw szy kanujcy ch demonstrantw; by a wrd nich te jej crka
Ksenia9. Nie przy pisuj winy za utrat zudze Wadimirowi Wadimirowiczowi, bo znam go
i wiem, e jest absolutnie szczery , przy zwoity i lojalny . Mam al jedy nie do jego wity
powiedziaa Narusowa. Brzy dz si otaczajcy mi go ludmi. Przesta zauwaa, jak bardzo
niskie s standardy moralne liderw polity czny ch, na ktry ch polega. Moliwe, e w swojej
miernoci, malkontenctwie i pazernoci nie rozumiej, e jeeli raz skami, to ju nigdy nie
odzy skaj zaufania. Okamuj si nawzajem, okamuj jego, a on dalej na nich liczy . Dodaa,
e ludzi majcy ch wadz doty ka spiowienie. Zapewne miaa na my li to, e rozdte poczucie
wasnej wanoci sprawia, e odcinaj si od wiata i coraz bardziej trac ludzkie cechy , jakby
zmieniali si w spiowe pomniki. Wspominaa ostatnie spotkanie Sobczaka z Putinem przed
wy jazdem do Kaliningradu na spotkanie wy borcze podczas kampanii w 2000 roku. Woodia
ostrzega jej m ty lko uwaaj, eby nie zespiowa. Zdaje si jednak, e wanie taki los
spotka Putina.

J ako premier Putin dalej mieszka w oficjalnej rezy dencji w Nowo-Ogariowie, ale po

powrocie na urzd prezy denta zosta tam sam. Jego starsza crka Maria wy sza za Holendra
Jorrita Faassena, ktry otrzy ma stanowisko w zarzdzie Gazpromu. Informacje o jego
powizaniach z rodzin Putina przedostay si do opinii publicznej dopiero, gdy sta si
uczestnikiem brutalnego incy dentu drogowego. W listopadzie 2010 roku kry swoim bmw po
zatoczony ch ulicach podmiejskiej Rublowki, gdzie chtnie osiedlali si miliarderzy i moskiewskie
elity . W pewnej chwili cudem unikn stuczki z mercedesem, ktry m jecha mody bankier
Matwiej Urin. Z jadcej za mercedesem furgonetki marki Volkswagen wy skoczy o kilku
ochroniarzy bankiera i dotkliwie pobio Faassena. ledztwa w tej sprawie nie prowadzia policja
drogowa, ty lko prezy denckie suby specjalne, i ju po kilku ty godniach aresztowano nie ty lko
ochroniarzy , ale i samego Urina. Oskarono go o czy nn napa i skazano na cztery i p roku
wizienia, a potem dorzucono oskarenia o defraudacj i przy waszczenie mienia, powodujc
upadek jego imperium bankowego. Jorrit i Maria pobrali si bez rozgosu nigdy nie podano do
wiadomoci dokadnej daty ani miejsca, ale kry y plotki, e ceremonia odby a si na jednej
z greckich wy sp a w 2012 roku, niedugo przed szedziesity mi urodzinami Putina, urodzi im
si sy n. Putin zosta dziadkiem, lecz ta informacja nie pojawia si w rosy jskiej prasie10.
Jeszcze mniej by o wiadomo o modszej crce Putina Katii, ktra podobno ukoczy a na
uniwersy tecie orientalisty k. Dugo plotkowano o jej rzekomy m zwizku z sy nem pewnego
poudniowokoreaskiego admiraa, a nawet o ich lubie, lecz ta informacja okazaa si
nieprawdziwa. Zainteresowaa si tacem sportowy m i zostaa wiceprzewodniczc wiatowej
Konfederacji Rocknrolla jako Katerina Wadimirowa Tichonowa, posugujc si nazwiskiem
rodowy m babki, matki Ludmiy . Pod koniec 2012 roku w wieku dwudziestu szeciu lat zostaa
dy rektorem Fundacji Narodowego Rozwoju Intelektualnego, organizacji budujcej warte miliard
szeset milionw dolarw nowoczesne centrum bada na terenie Moskiewskiego Uniwersy tetu
Pastwowego11. W zarzdzie fundacji zasiadao kilku najbliszy ch sojusznikw Putina, ktrzy
bogacili si obecnie, zarzdzajc pastwowy mi przedsibiorstwami. Dwaj z nich to Igor Sieczin
i Siergiej Czemiezow. Podobno Katia wy sza za m za Kiry a Szamaowa, sy na Nikoaja
Szamaowa, jednego ze wsplnikw spdzielni mieszkaniowej Oziero. Kiry te doczy do
zarzdu Gazpromu po ukoczeniu studiw na ty m samy m uniwersy tecie co Katia. Potem zosta
czonkiem zarzdu, a w kocu udziaowcem Siburu, najwikszej w kraju firmy petrochemicznej,
ktra w tamty m okresie naleaa czciowo do Giennadija Timczenki. Nepoty czne zwizki
midzy przenikajcy mi si krgami przy jaci i sojusznikw Putina zaczy obejmowa nowe
pokolenie.
Z braku oficjalny ch lub przy najmniej godny ch zaufania informacji o y ciu osobisty m rodziny
Putinw szerzy o si coraz wicej domy sw, szczeglnie w ty ch zakamarkach Internetu, gdzie
zajmowano si plotkami lub teoriami spiskowy mi. Spekulowano na temat zdrowia Ludmiy ,
posdzano j o napady depresji albo uzalenienia; jedna z plotek, ktre szczeglnie upodobali
sobie internauci, mwia, e Ludmia mieszka w klasztorze pod Pskowem, e zostaa tam zesana
tak jak inne ony carw. Prawda by a o wiele bardziej prozaiczna. Siergiej Roldugin, jeden
z najstarszy ch przy jaci Putina, powiedzia, e Putinowie utrzy muj ze sob dobre relacje, ale
z upy wem czasu oddalili si od siebie. Putin spdza wicej czasu z przy jacimi z dziecistwa,
z pracy w KGB i z przedsibiorstw, ktre zaczy dziaalno w latach dziewidziesity ch. To
wrd nich si relaksowa, wy dawa dla nich pne przy jcia w swojej rezy dencji w Moskwie
albo w posiadociach wy mieniony ch przez Bory sa Niemcowa w raporcie o majtku prezy denta.
Roldugin twierdzi, e podczas ty ch spotka nigdy nie rozmawiano o interesach te tematy Putin
porusza jedy nie w pry watny ch rozmowach w cztery oczy a o polity ce dy skutowano rzadko.
Coraz czciej pojawiay si za to kwestie history czne i literackie. Zainteresowania Putina saby .
Brakowao mu cierpliwoci do skomplikowany ch kwestii, ale czu gd nowy ch informacji.
Roldugin opowiedzia anegdot o ty m, jak po lekturze Krla Leara w przekadzie Pasternaka Putin
wy py ty wa przy jaci, czy mieli wiadomo, e wy darzenia history czne, ktre zainspiroway
Szekspira do napisania tego utworu, rozgry way si w IX wieku, o czy m dowiedzia si z posowia
Pasternaka. Zaprasza piosenkarzy na pry watne koncerty , szczeglnie wy konawcw ballad, takich
jak Grigorij Leps i Filip Kirkorow; gocie, a nawet sam gospodarz przy by wali na wy stpy
o najdziwniejszy ch godzinach, przy woeni samochodami albo helikopterem. Pewnego razu
poprosi Roldugina o sprowadzenie muzy kw z Domu Muzy ki w Petersburgu, w ktry m jego
stary przy jaciel by dy rektorem arty sty czny m. Trzej muzy cy wiolonczelista, pianista
i klarnecista grali Mozarta, Webera i Czajkowskiego. Putin by wzruszony i z wdzikiem godny m
cara zaprosi ich, eby wy stpili jeszcze raz nastpnego dnia dla tej samej niewielkiej grupy
znajomy ch. W ty ch wy darzeniach uczestniczy li tacy ludzie jak Jurij Kowalczuk i Giennadij
Timczenko, ale coraz rzadziej widy wano tam jego on.
Najwikszy mi pasjami Putina pozostaway praca i sport. W 2011 roku po powrocie
z modzieowego turnieju hokeja na lodzie zainteresowa si t dy scy plin. Zajmowali si ni te
jego koledzy , Timczenko i bracia Bory s i Arkadij Rotenbergowie, ktrzy by li wacicielami
zawodowy ch druy n wy stpujcy ch w rosy jskiej Konty nentalnej Lidze Hokejowej. Putin
powici wiele godzin, by nauczy si jedzi na y wach i posugiwa kijem, wy kazujc przy
ty m taki sam entuzjazm, z jakim w modoci uczy si sztuk walki; wkrtce zacz wy stpowa
w meczach, w czasie ktry ch na try bunach siedzieli ty lko zaproszeni gocie. Wrd jego kolegw
z druy ny i trenerw by y prawdziwe legendy hokeja, takie jak Wiaczesaw Fietisow lub Pawie
Bure, a take przy jaciele: Rotenbergowie, ministrowie rzdu, a nawet prezy dent Biaorusi
Aleksander ukaszenko. Kibicowali im funkcjonariusze oddziau ochrony osobistej prezy denta
oraz Miedwiediewa ale sam Miedwiediew nie bra w ty m udziau. Przed olimpiad Putin
zarzdzi powoanie amatorskiej ligi wieczorowej dla mczy zn w wieku powy ej czterdziestu lat,
ktra pniej rozrosa si i obja wszy stkie grupy wiekowe. Potraktowa ten projekt jako element
odnowy kraju przez sport i kultur fizy czn. Wkrtce turnieje amatorskie otwarto dla szerokiej
publicznoci, a ich wy niki podawano w wiadomociach sportowy ch, redakcje z zaparty m tchem
obserwoway postpy prezy denta na lodowisku. Nosi bluz z numerem 11 i niezwy kle atwo
przy chodzio mu zdoby wanie bramek potrafi strzeli sze goli w jedny m meczu! W grudniu
2011 roku, kiedy odby a si pierwsza masowa manifestacja niezadowolenia spoecznego,
stwierdzi lekcewaco, e akurat gra w hokeja. W dniu swojego zaprzy sienia w 2012 roku ju
jako prezy dent wy jecha z Kremla prosto na mecz pokazowy , w ktry m zmierzy si z dawny mi
gwiazdami hokeja. Wrd kibicw na try bunach siedzieli dwaj emery towani polity cy , Silvio
Berlusconi i Gerhard Schrder. Putin zdoby dwie bramki jedn z nich by zwy ciski gol z rzutu
karnego w dogry wce12.

Z aprzy sienie w maju by o ostatni okazj, kiedy Ludmi widziano w jego towarzy stwie.
Przedtem poszli razem w dniu wy borw do lokalu wy borczego, gdzie Putin ostentacy jnie stroi
sobie z niej arty . Kiedy czonek komisji wy borczej wskaza na wiszc na cianie informacj
o kandy datach, Putin odpar, e nie musi jej czy ta, ale Ludmia moe powinna to zrobi. Ona
nie trzy ma rki na pulsie powiedzia13. Jej nieobecno u boku Putina podczas nowej kadencji
by a na ty le charaktery sty czna, e zrodzia nowe plotki o separacji. Tak samo rzucaa si w oczy
nieobecno Ludmiy na obchodach Wielkanocy , w ktry ch Putin uczestniczy z Miedwiediewem
i jego on oraz merem Moskwy Siergiejem Sobianinem. Putin nie spdzi z Ludmi jej
pidziesity ch pity ch urodzin przy padajcy ch 6 sty cznia 2013 roku, w dniu prawosawnego
Boego Narodzenia; by wtedy w Soczi, gdzie wy da rosy jski paszport Grardowi Depardieu
(eby aktor mg unikn pacenia podatkw we Francji), i zjeda na nartach z nowo
przy gotowany ch olimpijskich stokw14.
Pojawili si publicznie razem dopiero w czerwcu, gdy wy szli po trzecim akcie z wy stawianego
na Kremlu baletu Esmeralda, eby odpowiedzie na py tanie dziennikarza, ktre by o tak
niestosowne, e bez wtpienia wy rey serowano t scen rwnie starannie, jak sam spektakl. Jak
si pastwu podoba Esmeralda? zapy ta czekajcy na nich na kory tarzu reporter telewizji
informacy jnej Rossija 24. Po kilku banalny ch uwagach pary prezy denckiej o piknej muzy ce
i zwiewny m tacu aktorw dziennikarz ostronie poruszy temat, ktry w inny ch okolicznociach
ziry towaby Putina: Rzadko widuje si pastwa razem i nawet kr plotki, e od jakiego czasu
mieszkaj pastwo osobno. Czy to prawda?.
Putin wzi gboki oddech, zerkn na Ludmi i po chwili odpar: Tak, to prawda. Caa,
absolutnie caa moja akty wno, moja praca, jest podporzdkowana pastwu. Jedny m si to
podoba, inny m nie. Niektry ch spraw kompletnie nie da si pogodzi. Zwraca si do ony
Ludmio Aleksandrowna, uy wajc oficjalnej formy zarezerwowanej dla obcy ch lub
starszy ch. Powiedzia, e jej warta dobiega koca. Przey limy w ten sposb osiem czy
dziewi lat Tak, dziewi. Krtko mwic, to by a wsplna decy zja. Stali daleko od siebie,
jakby zakopotani. Ludmia miaa zbola min, Putin za nieugit. Nasze maestwo si
wy palio, bo prawie si nie widujemy powiedziaa pierwsza dama. Wadimira
Wadimirowicza cakowicie pochania praca. Nasze dzieci s ju dorose. Maj swoje y cie.
Kade z nas idzie wasn drog. Wy razia wdziczno Putinowi za to, e dalej wspiera mnie
i dzieci i zapewnia, e pozostan przy jacimi. W czasach, gdy wielu rosy jskich polity kw
i urzdnikw pastwowy ch odpierao zarzuty , e ich dzieci mieszkaj albo studiuj za granic,
Putin skorzy sta z okazji, by podkreli fakt, e jego crki zostay w Rosji.
Dziennikarz zdawa si zdezorientowany . Czy to znaczy o, e para prezy dencka si rozwodzi?
Nazwijmy to cy wilizowany m rozwodem potwierdzia Ludmia.
Decy zja Putina, by uchy li zason, za ktr chowa swoje pry watne sprawy , zbiega si
w czasie ze zmian kursu jego polity ki spoecznej w kierunku konserwaty wny ch wartoci
i trbienia wszem wobec o rosy jskiej wierze i moralnoci w walce o definicj i obron idei
pastwa. Wikszo spoeczestwa przy ja te zmiany bez mrugnicia okiem, a nawet
z sy mpati. Zaskakujcy by jedy nie moment, w ktry m zostay ogoszone. Wiadomo
o rozwodzie potwierdzia si dopiero po Nowy m Roku. Ty mczasem w okresie ich separacji
nastpi wy sy p teorii, e Putin zamierza si drugi raz oeni moe z Alin Kabajew (podobno
mia z ni sy na urodzonego w 2010 roku i crk w 2012 roku). Kabajewa, ktrej zdjcie
w szaowej sukni z kolekcji Balmain zdobio okadk rosy jskiej edy cji Vogue w sty czniu 2011
roku, regularnie zaprzeczaa, e zostaa matk. (Twierdzia, e chopiec, ktry nagle pojawi si
w jej y ciu, to siostrzeniec). Pojawiy si plotki o inny ch romansach prezy denta, midzy inny mi
z upiony m szpiegiem Ann Chapman i oficjaln fotografk Putina Jan apikow, by modelk
i uczestniczk konkursu na miss Moskwy . Kada z ty ch plotek brzmiaa do sztucznie, a rzecznik
prasowy Putina Dmitrij Pieskow od razu je dementowa. Stanisaw Biekowski, strateg polity czny
piszcy od czasu do czasu dla prasy , twierdzi, e te przecieki o y ciu uczuciowy m prezy denta
naprawd zostay wy my lone przez kremlowskich specjalistw PR, eby wzmocni wizerunek
Putina. Biekowski wy da w Niemczech ksik, w ktrej przedstawi Putina jako osamotnionego,
podejrzliwego przy wdc, bliej zwizanego emocjonalnie ze swoim psem ni z inny mi ludmi,
nawet z grona znajomy ch. Ksika zaty tuowana po prostu Putin by a zbiorem spekulacji,
pogosek i faktw na przy kad doty czcy ch szczegw y cia jego crek poczony ch w tak
spjn cao, e niemoliwe by o odsianie prawdy od fikcji, podobnie jak w y ciu pry watny m
Putina. Nie by tego pewien nawet sam Biekowski, ktry dy stansowa si od naszkicowanego
przez siebie portretu psy chologicznego przy wdcy Rosji15. Putin zdawa si rwnie
nieautenty czny jak jego wy czy ny propagandowe, cho sta si w nich mistrzem. Po ponad
dwunastu latach w wietle reflektorw oddali si od zwy ky ch ludzi, by tak niedostpny jak
sekretarze partii i carowie przed nim, potny i enigmaty czny niczy m tajemnicza posta
Klamma z Zamku Kafki. Wiecie, nie chodzi ju o samego Putina powiedzia Gleb Pawowski.
Za duo mwimy o Putinie. Putin jest naszy m punktem odniesienia, ekranem, na ktry m
wy wietlamy swoje pragnienia, mio i nienawi16.
 ROZDZIA 24

PUTINGRAD

W luty m 2013 roku, dokadnie rok przed zaplanowan ceremoni otwarcia igrzy sk olimpijskich,
Putin pojecha z liczn delegacj rosy jskich dy gnitarzy i czonkw Midzy narodowego Komitetu
Olimpijskiego na dwudniow wizy t do Soczi. Nie wy glda na zadowolonego.
Trwajce pi lat prace zmieniy senny nadmorski kurort zdaniem zwolennikw Putina na
lepsze, w opinii jego kry ty kw jednak zrujnoway to miejsce. Owalny obszar Doliny
Imerety skiej, w ktrej miay si znajdowa gwne areny olimpijskie, zosta osuszony
i podzielony . Wy burzono kilkaset skromny ch domw i dacz u ujcia rzeki, gdzie znajdoway si
stanowiska lgowe ptakw wdrowny ch. Wy rose na rwninie eleganckie, nowoczesne obiekty
sportowe wy glday jak statki kosmiczne wrd neoklasy cy sty czny ch reliktw chway Zwizku
Radzieckiego, ale bruzdy i gbokie boto szpeciy krajobraz samej doliny zasy panej resztkami
gruzu i najeonej pracujcy mi dzie i noc dwigami. Rwnie intensy wne prace trway w grach
na Krasnej Polanie, gdzie mtny nurt Mzy mty py n wzdu wci nieukoczony ch torw
kolejowy ch i autostrady . Skala inwesty cji na stokach i nad wskim wy brzeem w Soczi by a
oszaamiajca: trzy sta kilometrw nowy ch drg, kilkadziesit tuneli i mostw, osiem nowy ch
dworcw kolejowy ch i trzy dzieci jeden mniejszy ch stacji, nowa elektrociepownia Gazpromu
oraz sie mniejszy ch stacji przekanikowy ch, nowe lotnisko i port morski zbudowane przez Olega
Dieripask, magnata finansowego, ktrego Putin publicznie zaja w Pikaowie w 2009 roku,
mnstwo nowy ch hoteli, szk i szpitali. W tamty m okresie by to najwikszy projekt budowlany
na wiecie, wy siek porwny wany przez Rosjan do odbudowy zrujnowany ch miast po Wielkiej
Wojnie Ojczy nianej. Mer Soczi Anatolij Pachomow zwrci uwag na fakt, e jeden z ty ch
wielkich projektw budow tuneli pod drug obwodnic, eby zmniejszy natenie ruchu
w zakorkowany m miecie Stalin zaproponowa ponad pidziesit lat temu, ale dopiero teraz, za
Putina, udao si go zrealizowa. Stary przy jaciel prezy denta Rosji Wadimir Jakunin porwna
zbudowan kosztem dziesiciu miliardw dolarw lini kolejow do jeszcze starszego projektu,
ktry pozwoli zbliy do siebie mieszkacw Rosji: Kolei Transsy bery jskiej, zbudowanej
u schy ku Cesarstwa Rosy jskiego przez cara Aleksandra III i jego sy na Mikoaja II1.
Putin by od pocztku osobicie i obsesy jnie zaangaowany w przy gotowania do olimpiady .
Rozdziela kontrakty (czsto z pominiciem przetargw), osobicie zatwierdza projekty i pilnowa
przestrzegania harmonogramw. Czsto jedzi z oficjalny mi wizy tami do Soczi oraz pry watnie
do swojej daczy Boczarow Ruczaj lub do wy budowanej przez Gazprom nowej grskiej chaty .
Soczi w jeszcze wikszy m stopniu ni inne megaprojekty stanowio sy mbol rosncej zamonoci
kraju, prestiu Rosji na arenie midzy narodowej, triumfu nad terrory zmem i separaty zmem na
burzliwy m Kaukazie Pnocny m, po drugiej stronie gr wznoszcy ch si nad wiosk olimpijsk.
Dla Putina znaczenie olimpiady nie ograniczao si do kwestii polity czny ch. Wierzy , e igrzy ska
dziaaj jak balsam na kraj, ktry ty le wy cierpia przez ostatnie kilkadziesit lat. Po rozpadzie
Zwizku Radzieckiego, po mroczny ch i, bdmy szczerzy , krwawy ch zajciach na Kaukazie
nastroje spoeczne w Rosji stay si bardzo negaty wne, pesy misty czne powiedzia pewnego
razu Putin na spotkaniu z grup korespondentw zagraniczny ch. Musimy wzi si w gar
i uwierzy , e potrafimy realizowa ogromne projekty na czas i zgodnie z wy sokimi standardami,
a przez projekty rozumiem nie ty lko wzmocnienie potencjau obronnego, lecz take sukcesy
w sferze rozwoju osobistego, midzy inny mi osignicia sportowe. Jego zdaniem igrzy ska
olimpijskie miay wzmocni morale narodu.
Nawet kry ty cy Putina nie mogli przej obojtnie obok przedsiwzicia o takiej skali, chocia
ich opinie nie zawsze by y przy chy lne. Konstantin Remczukow, wy dawca i redaktor naczelny
niezalenej Niezawisimej Gaziety , porwna rozbudow Soczi z budow w XVIII wieku przez
Piotra Wielkiego nowego carskiego Sankt Petersburga, ktry mia nie ty lko zastpi Moskw jako
stolica pastwa, ale te pomc Rosji wy j z zacofania. Uczy limy si w szkole, e to miasto
zbudowano na kociach. Wiemy , ilu ludzi zorzeczy o pod nosem, ilu musiao ci brody i jak
nieszczliwa by a Moskwa, e na dalekich, zgniy ch bagnach powsta Petersburg mwi.
Tutaj jest Petersburg Putina. Patrzcie, jak zbudowa od nowa Soczi w Kraju Krasnodarskim! Za
pidziesit, szedziesit lat, nie wiem, tuby lcy zmieni nazw swojego miasta na Putingrad2.
Tak jak w przy padku strategiczny ch gazi przemy su, Putin odda kontrol nad najwikszy mi
projektami ludziom, ktry m ufa i na ktry ch mia wpy w, a oni dziki temu jeszcze bardziej si
wzbogacili. Nie chcia sy sze o zmianach planu ani opnieniach. Po wy jedzie dziennikarzy
powiem wam, co si stanie, jeeli nie dotrzy macie terminw aja swoich podwadny ch
podczas niefortunnej inspekcji z udziaem prasy w 2012 roku. Nie chc nikogo straszy , ale
porozmawiam z wami jak z wieloletnimi znajomy mi.
Mimo to nie dao si unikn opnie, katastrof ani skandali zwizany ch z przekroczeniem
kosztw, wy padkami, kradzieami, korupcj i wy korzy sty waniem robotnikw. W 2009 roku
potna zimowa nawanica zniszczy a port towarowy , ktry zbudowano, by umoliwi rozadunek
materiaw budowlany ch. Ucierpiao te kilka kilometrw ogrodzenia otaczajcego plac budowy .
Putin musia zwolni trzech kolejny ch dy rektorw gwnego wy konawcy , firmy Olimpstroj.
Dopiero czwarty utrzy ma si na stanowisku. Przy jazd kilkudziesiciu ty sicy tanich robotnikw
z Modawii, Ukrainy i Azji rodkowej podsy ci ksenofobiczne nastroje wrd miejscowy ch
Rosjan. Czste by y przy padki fatalnego traktowania robotnikw, godowej pacy , oszukiwania
i wstrzy my wania pensji, a take deportacji. Wielu pracownikw zgino w wy padkach3.
Putin chcia, eby te igrzy ska olimpijskie stay si sy mbolem Rosji, i tak si stao. Plag tego
przedsiwzicia by a korupcja, ktra windowaa koszty tak, e trudno by o ten fakt ignorowa albo
ukry . Na pocztku 2013 roku Dmitrij Kozak, bliski wsppracownik Putina i wicepremier
odpowiedzialny za Soczi, niechccy si zdradzi, e koszt przy gotowania olimpiady w Soczi wzrs
z dwunastu miliardw dolarw, deklarowany ch w ofercie zoonej Midzy narodowemu
Komitetowi Olimpijskiemu, do szokujco wy sokiej kwoty pidziesiciu jeden miliardw
dolarw. To by a najdrosza olimpiada w historii kosztowaa ponad siedem razy wicej, ni
Vancouver wy da na organizacj zimowy ch igrzy sk w 2010 roku i wicej ni o wiele wiksza
olimpiada letnia w Pekinie w 2008 roku. W pastwie, w ktry m gospodarka wci walczy a
o przetrwanie, by a to kwota majca takie znaczenie polity czne, e Kozak i inni ministrowie dostali
zakaz powtarzania tej informacji. Rozrzutno wadz staa si obiektem drwin. W rosy jskiej
edy cji miesicznika Esquire wy liczono, e za pienidze wy dane na budow autostrady i linii
kolejowej przez gry mona by t drog wy oy centy metrow warstw czarnego kawioru,
szeciocenty metrow warstw trufli albo dwudziestodwucenty metrow warstw foie gras4.
Osoby bezporednio zwizane z t inwesty cj winiy za tak wielki wzrost wy datkw
uwarunkowania geologiczne albo dania Midzy narodowego Komitetu Olimpijskiego, ale
prakty cznie kady element inwesty cji kosztowa o wiele wicej ni porwny walne projekty
realizowane gdzie indziej. Szeroko rozpowszechniano raporty o ty m, e wy konawcy na kady m
etapie sztucznie zawy ali koszty , eby uwzgldni w cenach podatek korupcy jny dla
urzdnikw, o czy m informowa midzy inny mi Walerij Morozow w 2010 roku. Zbudowany
przez firm Arkadija Rotenberga rurocig pod Morzem Czarny m, zaopatrujcy igrzy ska
w energi, kosztowa ponad pi milionw dolarw za kilometr, ty mczasem w przy padku
pocignitego pod Baty kiem Nord Stream kwota ta by a o milion nisza (a i tak by o to kilka razy
wicej ni rednia europejska)5. Bory s Niemcow nazwa Soczi festiwalem korupcji
i w czerwcu 2013 roku szacowa w swoim najnowszy m raporcie o korupcji w epoce Putina, e
mniej wicej poowa z ostatecznej kwoty pidziesiciu jeden miliardw dolarw zostaa
roztrwoniona albo rozkradziona. Nawet rosy jscy urzdnicy przy znawali, e budowie
towarzy szy o wiele strat. Izba Obrachunkowa ocenia, e co najmniej piset milionw dolarw
po stronie wy datkw nie zostao zaksigowany ch po czy m szy bko utajnia swoje sprawozdania
kwartalne jako tajemnic pastwow. Nikomu nie postawiono oficjalnie adny ch zarzutw, a ju
na pewno nie sojusznikom Putina, ktrzy dziki olimpiadzie stali si bardzo bogaci.
Z powodu wy sokich kosztw i przy puszcze, e duo pienidzy zostao skradziony ch, rzesza
osb kwestionowaa roztropno decy zji o organizacji olimpiady . Wiele miast-gospodarzy igrzy sk
staje przed ty m samy m dy lematem, ale w Rosji te wy datki pojawiy si w niekorzy stny m
momencie. Ekonomia pastwa wci polegaa w duej mierze na zasobach naturalny ch i chocia
po kry zy sie odbia si od dna, ostatnio znowu zwolnia. Tempo wzrostu gospodarczego zmalao
z trzech procent w 2012 roku do nieco powy ej jednego procenta w 2013 roku. Napdzany
wy sokimi cenami ropy naftowej boom konsumpcy jny nie przeoy si na popraw jakoci usug
publiczny ch. Skala poparcia dla Putina daleka od doskonaoci w pastwie, w ktry m rzd
sterowa mediami w 2013 roku by a najnisza od 2000 roku, kiedy po raz pierwszy zosta
prezy dentem. Wedug jednej z agencji popularno Putina osigna szczy t po wojnie w Gruzji
i wy nosia wtedy 88 procent, ale teraz ledwie przekraczaa 60 procent6. Jeszcze mniej
respondentw miao zaufanie do kierunku polity ki prezy denta, a ju na pewno mao kto wierzy
chciwej, nieskutecznej administracji, ktra zdawaa si odporna nawet na polecenia Putina.

T amtego lutowego dnia na zboczach Krasnej Polany Putin kipia ze zoci, prowadzc inspekcj
obiektw, ktry ch budowa wci zdawaa si mocno opniona, tak e nie wiadomo by o, czy
zostan oddane w terminie. Mer Pachomow twierdzi, e podczas ty ch wizy tacji Putin rzadko
wy raa zadowolenie z powodu dobrze wy konanej pracy ; by bardzo wy magajcy i wcieka si,
kiedy podwadni nie speniali jego oczekiwa. Pachomow podziwia si woli Putina, mwic
o ty ch spotkaniach. Teraz te Putin by gotw publicznie wy razi swoje niezadowolenie. Sta
w czarny m paszczu wrd urzdnikw wy sokiego szczebla i patrzy na nowo oddany budy nek
centrum bobslejowego. Dmitrij Czerny szenko, szef komitetu organizacy jnego olimpiady w Soczi,
objania ukad miejsc na try bunach, gdy nagle Putin zmieni temat i zwrci uwag na inny
obiekt, skoczni narciarsk, ktra, co wkrtce miao si okaza, stanowia najbardziej dobitny
przy kad marnotrawstwa i opieszaoci.
Szefem nazwanego Grsk Karuzel (Gornaja Karuzel) obiektu by Achmed Biaow,
wiceprzewodniczcy Komitetu Olimpijskiego Rosji, a jednoczenie waciciel ziemi, gdzie staa
skocznia, i do niedawna udziaowiec firmy wy najtej do jej budowy (odsprzeda jej akcje
bratu). Biaow, biznesmen z Dagestanu, by kiedy deputowany m do Dumy i utrzy my wa bliskie
kontakty z Dmitrijem Miedwiediewem oraz jego zespoem doradcw. Za rzdw Miedwiediewa
zosta nominowany na czonka komitetu olimpijskiego i uczestnika projektu, z ktry m wczesny
prezy dent wiza nadziej na oy wienie Kaukazu Pnocnego, nawet Czeczenii, dziki budowie
kilku orodkw narciarskich. Wierzy , e uda mu si ugasi ostatnie ogniska separaty zmu, jeeli
stworzy w ty m rejonie moliwoci rozwoju gospodarczego. Budow skoczni opnia za
lokalizacja, nierzetelny projekt i wy korzy stanie metod budowlany ch, ktre zdaniem obrocw
rodowiska prawdopodobnie spowodoway osunicie ziemi w 2012 roku, co niemal pogrzebao
plac budowy . Trzeba by o wznie drogie bariery ochronne i doprowadzi do obiektu drog, cho
pierwotne zaoenia jej nie uwzgldniay . Budet projektu pocztkowo wy nosi czterdzieci
milionw dolarw, ale wzrs do dwustu szedziesiciu milionw, a i tak rok przed igrzy skami
wci by tam jedy nie botnisty , nieuporzdkowany plac zamiecony gruzem i materiaami
budowlany mi.
Czonkowie delegacji niepewnie przestpowali z nogi na nog. Czerny szenko nie wiedzia, jak
odpowiedzie na zadawane przez Putina py tania. Ten uwanie przy glda si twarzom mczy zn,
a w kocu Dmitrij Kozak wy stpi naprzd, eby wy jani spraw, i przy party do muru
dociekliwoci Putina wy zna, e maj dwa lata opnienia wzgldem planu. Putin zapy ta, kto
jest odpowiedzialny za skoczni.
Towarzy sz Biaow powiedzia Kozak. Wszy scy wok popatrzy li na siebie nerwowo.
A czy m si teraz zajmuje?
Kozak wy jka, e nie wie. Putin obrci si i wy czekujco popatrzy na reszt mczy zn. Kto
bkn, e jest prezesem spki Kurorty Kaukazu Pnocnego i zasiada w Komitecie Olimpijskim
Rosji, ktrego prezes Aleksander ukow sta razem z nimi.
A zatem jest twoim zastpc, tak? zapy ta. ukow by w stanie jedy nie skin gow, Putin
za nie odpuszcza: A to znaczy , e wiceprzewodniczcy komitetu olimpijskiego przy kada rk
do takiej fuszery ?
Ma swoj firm budowlan wtrci kto z ty lnego rzdu.
Putin znowu zwrci si do Kozaka i dalej wy ciga od niego informacje niczy m sdzia od
niechtnie wsppracujcego wiadka:
Prosi o zwikszenie budetu na budow tego obiektu?
Kozak wbi wzrok w ziemi, wy ranie nieprzy gotowany na takie przesuchanie, a moe po
prostu zdenerwowany . Powiedzia oglnie o kosztach i rdach finansowania. Putin nalega
jednak na podanie dokadny ch kwot, a kiedy je usy sza, zdegustowany powtrzy je na gos.
Dobra robota, chopcy ! rzek ze zowieszczy m sarkazmem, ktry oczy wicie zosta dobrze
wy eksponowany w pastwowej telewizji. Chodmy dalej.
Odwrci si i ruszy przed siebie.
Nastpnego dnia na polecenie Putina Biaow zosta usunity ze wszy stkich zajmowany ch
stanowisk. Objto drobiazgowy m ledztwem jego interesy w Kurortach Kaukazu Pnocnego,
midzy inny mi bajoskie sumy , ktre przy zna sobie na wy jazd na olimpiad letni do Londy nu
w 2012 roku. Biaow i jego brat Magomied czy m prdzej czmy chnli z Rosji. W kwietniu
pojawiy si informacje o krtkim poby cie Biaowa w klinice w Baden-Baden w Niemczech,
gdzie podobno stwierdzono u niego zwikszony poziom rtci we krwi i postawiono diagnoz, e
mg zosta celowo otruty . Pniej jego lekarze utrzy my wali, e substancjami toksy czny mi
w jego organizmie by y arszenik i molibden7. Bracia Biaow przeprowadzili si do Londy nu,
Putin za wy znaczy zadanie ukoczenia budowy skoczni narciarskiej Sbierbankowi, ktrego
szefem by German Gref. Znali si od lat dziewidziesity ch i bez wzgldu na fakt, e Grefowi
zdarzao si wy raa kry ty czne uwagi wobec Putina (na przy kad gdy skada zeznania podczas
procesu Chodorkowskiego), prezy dent ufa mu i wierzy , e potrafi wy kona to zadanie.
Skocznia narciarska nie by a jedy ny m projektem, ktry mia opnienia i przekroczy budet.
Podejrzewano, e Putin obra akurat ten obiekt za cel ataku, bo odpowiedzialni za jego wy konanie
ludzie by li zwizani z grup Miedwiediewa, a zatem zbdni8. Inni jednak widzieli w tej aferze
sy gna, e Putin w kocu dobra si do zerajcej Rosj korupcji, a przy najmniej posuy si
ty m przy kadem, eby odeprze coraz silniejsz kry ty k organizacji olimpiady . Prokuratura
jednak wci traktowaa wy birczo kwesti odpowiedzialnoci prawnej, wic nikomu nie
postawiono zarzutw, nawet Biaowowi. Korupcja panoszy a si do tego stopnia, e zostaa
zinsty tucjonalizowana. Moga by narzdziem pozwalajcy m pozy ska czy j wspprac albo
co wy musi. W razie potrzeby kadego mona by o postawi przed sdem, bo wszy scy by li
wspwinni a nawet jeeli nie by li, to i tak istniay sposoby , eby ich oskary . Groba
postawienia zarzutw korupcy jny ch wisiaa nad wszy stkimi, a zatem troch poskramiaa
najbardziej wy bujae zapdy . W przy padku Biaowa chodzio nie ty le o korupcj, ile o publiczne
ostrzeenie skierowane do wszy stkich, ktrzy zaangaowali si w realizacj rosy jskiego marzenia
o olimpiadzie, eby lepiej skoczy li prace na czas. W grudniu Putin znowu pojecha zobaczy
postpy przy budowie skoczni ty m razem wy bra si tam z Grefem. Obiekt by ukoczony , lecz
sam Sbierbank ponis przy tej okazji wielkie straty 9.

23 czerwca 2013 roku na moskiewskim lotnisku wy ldowa samolot Aerofotu leccy

z Hongkongu. Na jego pokadzie znajdowa si czowiek, ktrego Putin sardonicznie nazwa swoim
gwiazdkowy m prezentem. Edward Snowden, mody , gboko rozczarowany pracownik
amery kaskiej Agencji Bezpieczestwa Narodowego, ujawni na amach Guardiana
i Washington Post kilkadziesit ty sicy cile tajny ch dokumentw zawierajcy ch informacje
o prowadzony m przez Amery kanw na masow skal podsuchu telefonw i sieci
komputerowy ch, czsto we wsppracy z sojusznikami takimi jak Kanada, Wielka Bry tania,
Australia czy te Nowa Zelandia. cigany przez Stany Zjednoczone pod zarzutem szpiegostwa
Snowden wy mkn si z Hongkongu po spotkaniu z urzdnikami tamtejszego konsulatu Rosji.
Pomg mu w ty m prawnik portalu internetowego WikiLeaks. Snowden zamierza jedy nie
przesi si w Moskwie na samolot leccy na Kub, ale Departament Stanu uniewani jego
paszport, eby uniemoliwi mu t podr. Ta decy zja okazaa si strzaem w stop, bo
Chiczy cy i tak pozwolili mu na przelot do Moskwy . Kiedy dotar na lotnisko Szeremietiewo, by
dosownie uziemiony , bez adny ch dokumentw tosamoci. W tej sy tuacji spdzi nastpne pi
ty godni w dy plomaty czny m stanie zawieszenia i prawdopodobnie pozostawa pod cis
obserwacj FSB.
W Waszy ngtonie wy bucha panika. Dy plomaci bagali Rosjan, eby wsadzili Snowdena na
pokad samolotu do Stanw Zjednoczony ch, a w kuluarach dreli ze strachu, e agent zdradzi
Rosjanom jeszcze wicej rewelacji. Putin rozkoszowa si t niespodziewan okazj, by da
Amery kanom przty czka w nos. Dwa dni pniej podczas wizy ty w Finlandii powiedzia, e
Snowden nie popeni adnego przestpstwa na tery torium Rosji, i przy zna, e wie, i ten
przeby wa na lotnisku. Doda, e Snowden jest obroc praw czowieka, ktry walczy o wolno
informacji. Zadajcie sobie py tanie, czy musicie takich ludzi zamy ka w wizieniach.
Powiedzia, e sam nie chce sobie zawraca gowy szczegami przy padku Snowdena
i przekazuje spraw dy rektorowi FSB Aleksandrowi Bortnikowowi, staremu koledze, ktry wstpi
do KGB w Leningradzie w 1975 roku jednoczenie z Putinem. W kady m razie wolaby m nie
angaowa si osobicie w takie sprawy , bo jest z nimi tak jak z goleniem prosiaka: duo kwiku,
a weny mao.
Ten ironiczny ton musia sprawi mu nie lada przy jemno, biorc pod uwag fakt, e Putin od
wielu lat musia mierzy si z amery kask kry ty k jego braku poszanowania dla praw czowieka.
Rosy jskie media przedstawiay Snowdena jako bohatera, porwnujc go z Andriejem
Sacharowem i twierdzc, e wy cznie ze szlachetny ch pobudek ujawni rewelacje, ktre by y
dla Amery ki ty m, czy m rewelacje Sacharowa dla Zwizku Radzieckiego. Po trzech ty godniach
przeby wania w poczekalni lotniska Snowden uzy ska pozwolenie od Kremla na spotkanie
z prawnikiem i liderami kilku organizacji zajmujcy ch si prawami czowieka, midzy inny mi
z Human Rights Watch, Amnesty International i Transparency International (ich biura zostay
spldrowane podczas polowania na obcy ch agentw). Snowden odczy ta owiadczenie i zoy
deklaracj, e prdzej poprosi o azy l polity czny , ni wrci do kraju, ktry amie wasne prawa.
Nieco ponad miesic temu miaem rodzin, dom w sielskiej okolicy i y em jak pczek w male
powiedzia. Miaem take prawo przechwy ty wania i czy tania bez nakazu sdowego waszej
korespondencji, dowolnej korespondencji z dowolnego okresu. To uprawnienia mogce
kompletnie zmieni los wielu osb10.
Ody seja Snowdena by a dy plomaty czny m i wy wiadowczy m popisem Putina. Nie wiadomo,
jak daleko sigaa wsppraca Snowdena z rosy jskimi agencjami wy wiadowczy mi jego
zwolennicy zdecy dowanie jej zaprzeczali ale FSB prowadzia cis obserwacj swojego
nieoczekiwanego prezentu. Ci ludzie prakty cznie cay czas go otaczaj twierdzi Andriej
Sodatow, dziennikarz, ktry czsto pisa o rosy jskim wy wiadzie, a pniej skary si, e Snowden
nie chcia lub nie mg si kontaktowa z niezaleny mi rosy jskimi dziennikarzami, takimi jak on11.
Afera Snowdena dostarczy a Putinowi dowodw potwierdzajcy ch suszno jego alw na
hegemoni Amery ki oraz perfidi i hipokry zj trzech amery kaskich rzdw, z ktry mi do tej
pory mia do czy nienia. Sensacje Snowdena zbrukay reputacj prezy denta Obamy
i zdestabilizoway jego polity k zagraniczn, psujc relacje Stanw Zjednoczony ch nawet
z sojusznikami takimi jak Niemcy kanclerz Angela Merkel dowiedziaa si, e jej rozmowy
telefoniczne te by y podsuchiwane. Ponadto sy tuacja ta pozwolia zmarginalizowa informacje
rozpowszechniane przez takich dziennikarzy jak Sodatow i jego ona Irina Borogan, o zakrojony m
na szerok skal podsuchiwaniu oby wateli przez Rosj w ramach Sy stemu Dziaa Operacy jno-
ledczy ch (SORM). Opisy wali SORM jako orwellowsk sie naruszajc pry watno
i ograniczajc moliwoci wy korzy stania usug telekomunikacy jny ch do dziaalnoci
opozy cy jnej wobec rzdu12. Program ten pozwoli subom bezpieczestwa siga coraz
gbiej do Internetu i mediw spoecznociowy ch, ktre do tej pory zdaway si odporne na
wpy w rzdu. Liczba zaoony ch podsuchw podwoia si od 2007 roku, umoliwiajc
przechwy ty wanie rozmw liderw opozy cji, midzy inny mi Bory sa Niemcowa i Aleksieja
Nawalnego, i kierowanie przeciekw do prokremlowskich agencji informacy jny ch. Czy
w obliczu rewelacji Snowdena Stany Zjednoczone miay prawo sprzeciwi si ty m sy gnaom
powolnej przemiany Rosji w pastwo policy jne?
1 sierpnia urzd migracy jny , niemal na pewno za zgod Putina, udzieli Snowdenowi
ty mczasowego azy lu i zezwoli na mieszkanie, a nawet prac w Rosji; agent mg w kocu
opuci terminal lotniska i zacz nowe y cie wrd moskiewskich cieni. Ta decy zja Biay Dom
dowiedzia si o niej z wiadomoci w telewizji by a gwodziem do trumny polity ki nowego
otwarcia, ktr Obama prowadzi w stosunkach z Miedwiediewem i ktra coraz bardziej tracia
znaczenie po powrocie Putina na urzd prezy denta. Ty dzie pniej Obama odwoa osobiste
spotkanie z Putinem przed majcy m si odby we wrzeniu w Petersburgu szczy tem G20.
W kocu da upust zoci. Podczas konferencji prasowej powiedzia, e spotkanie z Putinem nie
ma wielkiego sensu, bo za bardzo si rni pod wzgldem polity czny m i sposobu postrzegania
wiata w kwestiach doty czcy ch obrony przeciwrakietowej, chaosu na Bliskim Wschodzie,
walki z opozy cj w Rosji, zakazu adopcji rosy jskich dzieci przez Amery kanw, forsowania
nowego prawa przeciwko naraaniu dzieci na homoseksualn propagand nie mwic ju
o coraz silniejszej fali anty amery kaskich nastrojw, wy ranie akcentowany ch w telewizji
i w oficjalny ch wy powiedziach. Obama powiedzia o Putinie, e jest pospny i imperty nencki.
Wedug relacji jednego z urzdnikw ta uszczy pliwa uwaga rozwcieczy a Putina. Garbi si
w charaktery sty czny sposb i wy glda wtedy jak znudzony uczniak z olej awki doda
Obama. Otoczenie Obamy doszo do wniosku, e Putinowi zaley na prestiu zwizany m ze
spotkaniem dwch przy wdcw wiatowy ch mocarstw, ale Putin zachowy wa si, jakby wcale
nie dba o to tak bardzo, jak sdzili. Do tanga trzeba dwojga owiadczy rzecznik Putina
Dmitrij Pieskow13.

W y padki rozgry wajce si w Sy rii w cigu kolejny ch ty godni potwierdziy sowa Pieskowa.
W sierpniu grad rakiet uzbrojony ch w gowice z gazem bojowy m spad na przedmiecia
Damaszku, stolicy Sy rii, zabijajc ty sic cztery sta osb. Dwa lata wczeniej Obama ostrzega, e
uy cie przez rzd Sy rii broni chemicznej bdzie oznaczao przekroczenie czerwonej linii, ktra
sprowokuje odpowied militarn Stanw Zjednoczony ch, i ju po ty godniu Pentagon opracowa
plany uderzenia rakietowego na armi sy ry jsk. Putin nie zaj oficjalnego stanowiska, ale
rosy jscy urzdnicy robili wszy stko, eby rozmy dli debat i podway argumenty wskazujce
prezy denta Baszszara al-Asada jako winnego tej masakry . Putin przekony wa bry ty jskiego
premiera Davida Camerona, e nie ma dowodw ataku z wy korzy staniem broni chemicznej,
a jeeli nawet s, to nie wiadomo, kto jej uy . Prezy dent Rosji nie y wi szczeglnej sy mpatii do
Asada, po prostu stanowczo si sprzeciwia kolejnej interwencji Amery kanw na Bliskim
Wschodzie. By zdania, e Stany Zjednoczone od pocztku czy hay na pierwszy lepszy pretekst,
eby ruszy do ataku i obali Asada. Jego determinacja, by broni tej opinii, by a o wiele
silniejsza ni ch Amery kanw, by wy mierzy kar Sy rii za najokrutniejsze wy korzy stanie
broni chemicznej od czasw wojny irasko-irackiej w latach osiemdziesity ch.
Gdy do ataku Amery kanw z powietrza zostao ju ty lko kilka godzin, Obama nagle zmieni
takty k i stwierdzi, e musi si najpierw postara o zgod Kongresu na przeprowadzenie
ofensy wy . Koalicja pastw, ktr mia nadziej stworzy , nie powstaa, bo nawet bliscy
sojusznicy , jak Wielka Bry tania i Niemcy , nie pochwalali tak ostry ch rodkw. We wrzeniu
przy wdcy pastw z grupy G20 spotkali si w Petersburgu. Stanowisko Obamy w tej sprawie
by o rwnie niewy rane jak czerwona linia, ktr wy znaczy wobec uy cia broni chemicznej.
Przedtem Putin by odosobniony , bronic krwawej rozprawy dokonanej przez Asada, ale teraz
inni przy wdcy pastw powtarzali po nim, e ewentualna interwencja powinna zosta
zatwierdzona przez Rad Bezpieczestwa ONZ, gdzie Putin mia nad nimi przewag w ty m
sensie, e mg zgosi weto. Nawet papie Franciszek wy sa do Putina list z prob skierowan do
wszy stkich gw pastw, eby zapomnieli o nierokujcy m niczego dobrego poszukiwaniu
rozwiza militarny ch14.
Podczas szczy tu G20, zaledwie miesic po demonstracy jny m odwoaniu spotkania w cztery
oczy z Putinem, Obama odcign go na bok w Paacu Konstanty nowskim i obaj przy wdcy
usiedli w fotelach, a w rozmowie towarzy szy li im jedy nie tumacze. Putin zaproponowa, by
zmusi Sy ri do pozby cia si zapasw broni chemicznej pod okiem midzy narodowy ch
wy sannikw, a Obama zgodzi si na ten plan. Kiedy pomy s zosta oficjalnie ogoszony , sabe
wsparcie dla kolejnej amery kaskiej interwencji zbrojnej do reszty si ulotnio.
Kry ty kowany za rzdy twardej rki po powtrny m wy borze na urzd prezy denta Putin sta si
nagle bohaterem, ktremu udao si powstrzy ma katastrofaln eskalacj dziaa wojenny ch.
Gdy Obama stara si o zgod Kongresu na podjcie akcji zbrojnej czciowo po to, eby rzd
Asada czu pewn presj i zgodzi si na przegld jego arsenau Putin napisa arty ku,
a amery kaska firma Ketchum, zajmujca si wspprac informacy jn Kremla z Amery k,
zdoaa umieci go w New York Timesie z 12 wrzenia. Putin przekony wa w nim, e to Stany
Zjednoczone stanowi zagroenie dla adu midzy narodowego ustanowionego po drugiej wojnie
wiatowej. Ich interwencje w Afganistanie, Iraku i Libii okazay si nieskuteczne
i bezsensowne. Rosja chronia nie ty le Asada, ile prawo midzy narodowe. Jedy nie Rada
Bezpieczestwa ONZ moga wy razi zgod na uy cie siy wobec innego pastwa. Atak
Amery kanw na Sy ri lub jakikolwiek inny kraj stanowiby akt agresji, przekony wa Putin. Na
kocu podway teori o amery kaskiej wy jtkowoci, przedstawion w telewizy jny m ordziu
Obamy do narodu, w ktry m prezy dent USA tumaczy swoj rezy gnacj z bombardowania
Sy rii. Bez wzgldu na moty wacj skrajnie niebezpieczne jest zachcanie jednego narodu, by
uwaa si za bardziej wy jtkowy ni inne pisa Putin. W ostatnich sowach doda: Wszy scy
si rnimy , ale kiedy poprosimy Boga o ask, nie moemy zapomnie o ty m, e stworzy nas
tak, by my by li rwni15. Arty ku a szczeglnie jego moralizatorski ton i bardzo wy rane
nawizania do Deklaracji Niepodlegoci podziaa na urzdnikw w Waszy ngtonie jak pachta
na by ka. Wielu wy ty kao Rosji hipokry zj, bo sama nie staraa si o zgod na swoj interwencj
w Gruzji w 2008 roku i dalej dostarczaa wojskom Asada bro, ktra suy a do walki
z rebeliantami. Arty ku Putina zawiera te niepopart niczy m informacj, e sy ry jscy rebelianci
prawdopodobnie uy li broni chemicznej przeciwko Izraelowi i znowu j wy korzy staj.
Ale gambit Putina by te koem ratunkowy m rzucony m niechtny m wojnie Stanom
Zjednoczony m, a Obama, ktry mia ju siln opozy cj w Kongresie, chtnie si go chwy ci.
NTV zacza jeden z programw sowami, e Putin zasuy na Pokojow Nagrod Nobla za
powstrzy manie amery kaskiego nalotu na Sy ri. Ta opinia nikogo nie dziwia, dopki by a
powtarzana w samej Rosji, gdzie debata publiczna odby waa si w cile kontrolowany ch
warunkach, ale stanowisko Putina zdoby o uznanie rwnie w Stanach Zjednoczony ch chocia
warto doda, e wikszo pochwa zawdzicza konserwaty stom z saty sfakcj przedstawiajcy m
Obam jako nieudolnego przy wdc, ktry na scenie midzy narodowej pozwala si atwo
wy manewrowa. Miesic pniej Forbes nazwa Putina najbardziej wpy wowy m czowiekiem
na wiecie, po raz pierwszy umieszczajc go wy ej w rankingu ni Obam; i chocia takie
zestawienia naprawd nic nie znacz, rosy jskie media nieprzerwanie powtarzay t informacj.
Kady , kto obserwuje toczcy si w ty m roku mecz szachowy o Sy ri i sy sza o przeciekach
z Agencji Bezpieczestwa Narodowego, wy ranie dostrzega, e zachodz pewne zmiany
w ukadzie si pisaa redakcja Forbesa16. Amery kaski bloger Matt Drudge nazwa Putina
przy wdc wolnego wiata.

W krtce Putin odnis jeszcze wikszy triumf dy plomaty czny , ty m razem na Ukrainie. Po wielu
latach negocjacji, ktre najintensy wniej prowadzono jesieni 2013 roku, Ukraina zbliy a si
o kolejny krok do umowy stowarzy szeniowej z Uni Europejsk. Ten traktat zacieniby
wspprac handlow i polity czn midzy nimi. Po wy borach w 2010 roku prezy dent Ukrainy
Wiktor Janukowy cz postawi na relacje z Rosj i utrzy my wa swj kraj w orbicie jej wpy ww.
Zbliay si jednak kolejne wy bory w 2015 roku, a jego popularno malaa, dlatego ponownie
zacz wspomina o moliwoci zblienia z Europ, co entuzjasty cznie popara ukraiska
opozy cja, i zacz energicznie wprowadza reformy polity czne wy magane przez Uni jako
warunek podpisania umowy . Europejczy cy prowadzili podobne negocjacje z Modawi, Gruzj
i Armeni, majc nadziej, e wkrtce wpuszcz te trzy kraje na wsplny ry nek europejski.
Z punktu widzenia dy plomatw w stolicach europejskich integracja ty ch gospodarek i moliwo
nadania im w przy szoci penego czonkostwa py nnie rozszerzy aby pokojowo nastawion,
bezpieczn przestrze w Europie by a to stara idea bdca w XXI wieku niemal dogmatem.
W opinii Putina jednak poszerzenie Europy o Ukrain rwnao si naruszeniu strefy wpy ww
Rosji i wizao si z nieuchronny m wdarciem si na ten obszar si NATO. W jego relacjach
z Sojuszem panowaa stagnacja wy nikajca z nieufnoci wielu pastw europejskich szczeglnie
ty ch, ktre kiedy znajdoway si pod dominacj radzieck wobec polity ki energety cznej
i stosunku Rosji do praw czowieka; na majowy m szczy cie w Jekatery nburgu nie udao si
podpisa umowy o bezwizowy m ruchu dla rosy jskich urzdnikw pastwowy ch, do czego
przy czy nia si debata o ty m, czy na konty nencie naley wprowadzi obostrzenia wzorowane na
amery kaskim akcie Magnitskiego. Starania Putina o zacienienie wsppracy Rosji z Ukrain,
co prezy dent Rosji zaproponowa ju Leonidowi Kuczmie przed wy buchem pomaraczowej
rewolucji w 2004 roku, te utkny w miejscu, blokowane przez wewntrzne podziay polity czne
na Ukrainie. Przez ostatnie dziesi lat marzenia Putina o stworzeniu bloku handlowo-
gospodarczego z centrum w Moskwie wy kroczy y poza techniczne umowy celne z Biaorusi
i Kazachstanem. Jedn z pierwszy ch deklaracji zoony ch przeze w 2011 roku po ogoszeniu, e
wraca na Kreml, by zamiar budowy wikszego paktu ponownie jednoczcego gospodarki
krajw, ktre po rozpadzie Zwizku Radzieckiego dry foway bez wy ranego celu. Nazwa ten
sojusz Euroazjaty ck Uni Gospodarcz. By y z niej wy kluczone trzy republiki baty ckie
znajdujce si ju w strefie wpy ww UE i NATO. Putin wy obraa sobie ten blok nie jako
przeciwwag dla Unii Europejskiej, lecz raczej jako nowe imperium z prawdziwego zdarzenia,
czce europejsk cz Rosji z wielkimi stepami rozcigajcy mi si od Morza Czarnego do Azji
rodkowej i Sy berii.
Unia Euroazjaty cka by a manifestacj ideologii wy znawanej przez Putina i cisy krg jego
wsppracownikw. Do tej pory brakowao jej w pragmaty zmie cechujcy m rzdy Putina.
Eurazjanizm to gboko konserwaty wna koncepcja filozoficzna zepchnita wczeniej w Rosji do
podziemia (albo wy pchnita za granic) przez internacjonalisty czn ideologi Zwizku
Radzieckiego. Powrcia w latach dziewidziesity ch, czc my l religijn i monarchiczn
emigracji, na przy kad chtnie cy towanego przez Putina Iwana Iljina, z teoriami
geopolity czny mi takich teorety kw jak Halford Mackinder, ktrego teoria heartlandu gosia, e
Eurazja jest centrum walki o pry mat na Wy spie wiata, czy li na obszarze Europy , Azji
i Afry ki. Te idee, bronione w arty kuach naukowy ch i ksikach przez konserwaty wny ch
strategw w rodzaju Aleksandra Dugina i pocztkowo goszone jedy nie na marginesie debaty
akademickiej, zaczy si rozprzestrzenia i zy skay wiksze znaczenie. Powtarzali je najblisi
ludzie Putina, dy skutowano o nich podczas dugich nocny ch spotka; czciej przenikay do
publiczny ch wy powiedzi nie ty lko prezy denta Rosji, ale i jego wpy wowy ch doradcw.
Teoriom geopolity czny m towarzy szy coraz silniejszy konserwaty zm w polity ce wewntrznej,
ktry reprezentowa i chroni wartoci Cerkwi, a take islamu, a jego efektem by a
kry minalizacja blunierstwa oraz zakaz naraania dzieci na homoseksualn propagand.
Wadimir Jakunin, jeden z zaufany ch ludzi Putina, dostrzega w prbie narzucenia Rosji
zachodnich wartoci kulturowy ch nowy front history czny ch i geopolity czny ch zmaga midzy
potgami ldowy mi i morskimi, w ktry ch Rosja (wielka potga ldowa) bronia swojej istoty
by tu przed Stanami Zjednoczony mi (now potg morsk), tak jak w teorii Mackindera. Jego
zdaniem dominacja Amery ki w geopolity ce i finansach midzy narodowy ch by a spiskiem
majcy m zdusi w zarodku potencjaln konkurencj i wanie dlatego Unia Euroazjaty cka
stanowia takie zagroenie dla Zachodu. Rosja by a, jest i bdzie konkurencj, w sensie
geopolity czny m, dla interesw cy wilizacji anglosaskiej mwi17. Saby m punktem tej nowej
ideologii by fakt, e rosy jskie elity , ktry m powodzio si wy starczajco dobrze, przy jmoway
zachodnie zwy czaje i upodabniay si do mieszkacw Zachodu, ponadto jedziy na wakacje
i kupoway posiadoci w pastwach, ktry ch wartoci tak chtnie pitnoway . Nawet sy n
Jakunina mieszka w Londy nie, stajc si obiektem saty ry czny ch wpisw na blogu Aleksieja
Nawalnego. Wadimir Iwanowicz Jakunin rzuci w nienasy con paszcz ohy dnego,
pozbawionego wartoci duchowy ch Zachodu to, co mu najdrosze oczy wicie oprcz mioci
dla Wadimira Putina swoj rodzin18.
We wrzeniu, wci majc w pamici triumf dy plomaty czny w zwizku z uy ciem broni
chemicznej w Sy rii, Putin powiedzia, e pastwa eurazjaty ckie niebezpiecznie oddaliy si od
swoich chrzecijaskich korzeni. Odrzucaj podstawowe reguy moralne i trady cy jn tosamo
narodow, kulturow, religijn, a nawet seksualn. Wprowadzaj polity k zrwnujc due
rodziny ze zwizkami partnerskimi osb tej samej pci, wiar w Boga z wiar w Szatana.
Wy naturzenia poprawnoci polity cznej osigny taki poziom, e cz ludzi powanie mwi
o prawie rejestracji partii polity czny ch majcy ch za cel promowanie pedofilii. Na domiar
zego te narody traktuj swoje niebezpieczne idee jak towar eksportowy . Jego zdaniem to prosta
droga do degradacji i pry mity wizmu, a ich skutkiem bdzie powany kry zy s demograficzny
i moralny .
Spord wszy stkich pastw, ktre Putin chcia zjednoczy w ramach Unii Euroazjaty ckiej,
najwaniejsza by a Ukraina, majca silne zwizki history czne, spoeczne i religijne z Rosj. Du
grup etniczn wrd Ukraicw by li Rosjanie. Wedug Putina zostali oni oderwani od ojczy zny
wskutek najwikszej katastrofy geopolity cznej XX wieku. Teraz zachcana przez
Europejczy kw i Amery kanw Ukraina przy mierzaa si do wstpienia do Unii Europejskiej, ze
szkod dla jego Unii Euroazjaty ckiej. Jako dowd cy towa ostrzeenia wy powiadane w grudniu
2012 roku przez Hillary Rodham Clinton, e Unia Euroazjaty cka jest po prostu prb
podporzdkowania sobie przez Rosj jej ssiadw za pomoc tworu podobnego do Zwizku
Radzieckiego. Prbujemy znale skuteczne sposoby spowolnienia albo zatrzy mania tego
procesu mwia Clinton19.
Unia Europejska wy znaczy a termin przy jcia przez Ukrain umowy handlowej przed
listopadowy m szczy tem na Litwie, a Putin podj giganty czny wy siek, eby podczas miesicy
poprzedzajcy ch t dat przekona Ukrain do zmiany zdania. Tak jak przed pomaraczow
rewolucj w 2004 roku, wiele razy zoy tam wizy t. W lipcu 2013 roku, chcc podkreli wizi
religijne czce Ukrain z Rosj, uczestniczy w zorganizowany ch w Kijowie obchodach
rocznicy chrztu kniazia Wodzimierza w 988 roku. Wszy scy jestemy duchowy mi
spadkobiercami wy darze, do ktry ch doszo w ty m miejscu ty sic dwadziecia pi lat temu
powiedzia Putin podczas wsplnego wy stpienia z Janukowy czem w awrze Peczerskiej,
jedny m z najwitszy ch sanktuariw prawosawia. Uy te rodkw ekonomiczny ch. Ju kilka
ty godni po rocznicy Rosja zakazaa importu ukraiskich szy nobusw i sody czy produkowany ch
przez Roshen, firm oligarchy i by ego ministra Petra Poroszenki, ktry by zwolennikiem
integracji z Europ. W sierpniu Rosja wy musia szczeglnie gorliwe przestrzeganie przepisw
celny ch obowizujcy ch w jej sojuszu z Biaorusi i Kazachstanem, co fakty cznie doprowadzio
do cakowitego wstrzy mania ruchu handlowego na granicy z Ukrain. By to sposb pokazania
Ukrainie, e jej przy szo ekonomiczna bdzie o wiele atwiejsza, jeeli doczy do unii
tworzonej przez Rosj, a nie przez Europ. Specjalny wy sannik Putina Siergiej Gaziew, jego
by y ry wal w wy cigu o fotel prezy dencki, we wrzeniu pojecha do Jaty i straszy podczas
zorganizowanej tam konferencji, e zwizek z Europ bdzie oznacza dla Ukrainy samobjstwo.
Podpisanie tego dokumentu doprowadzi do niepokojw polity czny ch i spoeczny ch powiedzia
zowieszczo20. Pniej wrczy Janukowy czowi rosy jski przekad ty sicstronicowego traktatu
unijnego (okazao si, e sami Ukraicy go nie przetumaczy li) i uprzedzi, e jeeli go podpisze, to
Rosja bdzie musiaa zamkn granic, eby unikn zalewu towarami z Europy .
Putin podobno nie lubi Janukowy cza, przy wdcy o imponujcej posturze, ale pozbawionego
zasad, ktry zdradzi go, flirtujc z Europejczy kami. Prezy dent Rosji spotka si z nim w drugiej
poowie padziernika, a potem jeszcze raz na pocztku listopada, by zowrogo owiadczy , e
podpisanie umowy z Uni Europejsk bdzie Ukrain sono kosztowa. Doty chczasowe problemy
ekonomiczne z powodu zaostrzenia przepisw celny ch miay by niczy m w porwnaniu ze
stratami sigajcy mi miliardw dolarw, co na pewno bolenie odbioby si na gospodarce kraju
po wprowadzeniu barier w handlu z Rosj i podwy szeniu cen gazu ziemnego.
Po ostatnim z ty ch spotka europejscy partnerzy prowadzcy negocjacje z Janukowy czem
zauway li, e w jego postawie zasza zmiana. Podejrzewali, e Putin pogrozi mu czy m wicej
ni represjami ekonomiczny mi. Zapewne pokaza mu kompromat, ktrego ten nie chcia
ujawnia. Na pewno ukraiskiemu przy wdcy nie pomoga skonno do korupcji wiadomo, e
przeprowadzi wiele transakcji, wy korzy stujc poufne informacje rzdowe, co pozwolio si
wzbogaci jemu, rodzinie i jego bliskim kolegom, wsplnikom w interesach. Jeden z wy soko
postawiony ch doradcw Kremla twierdzi pniej, e nie chodzio o szanta, ty lko o trzew
analiz faktw i stwierdzenie, jak cile powizane s ze sob gospodarki obu krajw. Podczas
kolejny ch spotka z Europejczy kami Janukowy cz przekony wa, e Ukraina straci sto szedziesit
miliardw dolarw na ograniczeniach handlowy ch i wy szy ch cenach energii, co by o
nieprawdopodobnie wy sok kwot, niemal rwn produktowi krajowemu brutto Ukrainy 21. By to
jego ostatni desperacki fortel majcy skoni UE do podbicia oferty , ale Europa posza w zaparte.
Putin wy gra.
21 listopada, ty dzie przed szczy tem na Litwie, rzd Janukowy cza wprawi w osupienie wadze
pastw europejskich oraz wielu mieszkacw Ukrainy , ogaszajc, e jego kraj wy cofuje si
z umowy . T decy zj przekreli trwajce wiele miesicy intensy wne negocjacje i wy woa
oburzenie wrd ty ch Ukraicw, dla ktry ch zblienie z Europ by o naturaln ewolucj
i oznaczao zerwanie z sowieck przeszoci. Tego wieczoru ty sic demonstrantw wy szo na
gwny plac Kijowa, Majdan Niepodlegoci. Julia Ty moszenko wy daa owiadczenie
z wizienia, wzy wajc rodakw, eby zareagowali na to jak na zamach stanu i zaczli
okupowa ulice. Nazajutrz kilka ty sicy wicej osb demonstrowao swoje niezadowolenie22.
W weekend fala ludzi znowu wezbraa, pojawiy si namioty , tak jak po sfaszowany ch wy borach
w 2004 roku ty le e ty m razem opoczce na ulicach flagi nie by y pomaraczowe, lecz
bkitne z okrgiem ze zoty ch gwiazd, sy mbolem Unii Europejskiej. Manifestanci nazwali swj
protest Euromajdanem by o to starcie ideaw caej czterdziestoszeciomilionowej populacji
Ukrainy . Demonstranci wkrtce wy adowali swoj zo na pomniku Lenina, ktry wci sta
u wy lotu jednej z gwny ch ulic Kijowa. Lenin by nie ty lko anachronizmem, lecz take
sy mbolem wci trwajcej dominacji Moskwy .
Pocztkowo Janukowy cz niewiele robi, eby rozadowa napicie. Liczy na to, e wy starczy
poczeka do nadejcia zimy . Na pocztku grudnia jednak protesty si nasiliy , on za polecia do
Chin, eby zdoby kontrakty handlowe, dziki czemu mia nadziej udobrucha oby wateli
wcieky ch z powodu odrzucenia partnerstwa z Europ. Wracajc, zatrzy ma si w Soczi. Spotka
si tam z Putinem i obaj podjli decy zj, ktr ujawnili dopiero 17 grudnia, kiedy znowu
wy stpili razem na Kremlu. Putin ogosi, e Rosja udzieli Ukrainie wsparcia o wartoci pitnastu
miliardw dolarw, poniewa wy kupi jej obligacje pastwowe, korzy stajc ze rodkw Funduszu
Dobroby tu Narodowego Rosji. Gazprom obniy cen gazu z cztery stu do dwustu szedziesiciu
omiu dolarw za metr szecienny . Putin nieszczerze si zarzeka, e warunkiem udzielenia
pomocy Ukrainie nie by o jej wstpienie do Unii Euroazjaty ckiej, lecz powszechnie uwaano, i
umwi si z Janukowy czem, e tak si stanie w nieco pniejszy m terminie, gdy uspokoj si
nastroje spoeczne. W dalszej czci przemowy Putin zapowiedzia swj plan uczczenia
siedemdziesitej rocznicy wy zwolenia Sewastopola, miasta portowego na Kry mie, spod okupacji
hitlerowskiej. Uroczy stoci miay si odby 9 maja 2014 roku, ale w zupenie inny ch
okolicznociach, ni ktokolwiek spodziewa si tamtego zimowego dnia w Moskwie. Putin kolejny
raz wy prowadzi w pole swoich ry wali i zapewni sobie zwy cistwo dy plomaty czne nad
Europejczy kami.

P rzed olimpiad Putin stara si odgry wa przed Rosjanami wielkodusznego

i wspaniaomy lnego przy wdc. Latem 2013 roku, po roku surowy ch kar dla opozy cji i nowego,
represy jnego prawa, z Kremla popy n sy gna, e nadchodzi odwil. W lipcu sd w Kirowie
uzna Nawalnego winny m defraudacji, ale po nocy penej oczekiwania i niepewnoci, wrd
trwajcy ch protestw i nerwowy ch konsultacji z Kremlem, wy da wy rok w zawieszeniu i zwolni
go z aresztu. Pniej Kreml pozwoli Nawalnemu prowadzi kampani najpierw po kry jomu,
a w kocu jawnie jako kandy datowi w sierpniowy ch wy borach mera Moskwy . Ry walizowa
w nich z doty chczasowy m merem Siergiejem Sobianinem. By y to pierwsze demokraty czne
wy bory na ten urzd od wy darze w Biesanie w 2004 roku, kiedy Putin zdecy dowa, e
przy wdcy regionalni powinni by mianowani przez niego, a nie wy bierani. Po dy misji Jurija
ukowa w 2010 roku Sobianin prbowa stworzy wasne zaplecze polity czne i jeszcze przed
upy wem swojej kadencji sam zrzek si urzdu, eby wy gra go w jak zapewnia wolny m
i sprawiedliwy m gosowaniu. Pomimo metod znany ch z inny ch wy borw, takich jak
przeladowanie ry wali i wy korzy sty wanie rzdowy ch rodkw na rzecz kandy data popieranego
przez wadze pastwa, wy bory te by y zdecy dowanie sprawiedliwsze ni wikszo tego rodzaju
przedsiwzi podejmowany ch w Rosji od ponad dziesiciu lat, co przy znawali nawet
przeciwnicy Putina. Nawalny wzorowa swoj kampani na amery kaskim serialu Prawo ulicy,
starajc si o poparcie za pomoc publiczny ch wy stpie w rny ch miejscach Moskwy . By a to
strategia, ktr dotd obierao niewielu kandy datw na urzdy w Rosji.
Dwa lata publiczny ch protestw przeciwko rzdom Putina nie osabiy jego wadzy . Teraz
poczu si na ty le pewnie, e pozwoli sobie na zmniejszenie presji dawicej opozy cj. Kiedy
zliczono gosy oddane w wy borach mera, okazao si, e Sobianin wy gra, ale Nawalny zdoby 27
procent poparcia by to godny wy nik, o wiele wy szy , ni przewidziay sondae. W ten sposb
zy ska miano najwaniejszego lidera opozy cji w Rosji wci jednak nie stanowi wielkiego
zagroenia dla pozy cji polity cznej Putina.
Odwil trwaa cay grudzie. Na wniosek prezy denta Duma przy ja ustaw o amnestii dla
ty sicy winiw. Wielu z nich by o skazany ch za przestpstwa gospodarcze po to, eby
odebra im nieruchomo albo przej ich firm, ale na licie osb podlegajcy ch amnestii
znaleli si te znani winiowie polity czni. Dwie czonkinie Pussy Riot, Nadieda Tookonnikowa
i Maria Aliochina, wy szy na wolno kilka miesicy przed kocem wy roku. Podobnie stao si
z kilkoma osobami aresztowany mi podczas protestw na placu Botny m. Potem sd darowa kary
trzy dziestu akty wistom Greenpeace International aresztowany m we wrzeniu 2013 roku, kiedy
zorganizowali na pokadzie swojego statku Arctic Sunrise protest przeciwko budowie pierwszej
rosy jskiej platformy wiertniczej na Morzu Karskim.
Najwiksz niespodziank by o jednak zwolnienie w padzierniku Michaia Chodorkowskiego.
Biznesmen wanie odsiedzia dziesity rok w wizieniu, a niedawno rosy jska prokuratura ogosia,
e bada kolejne zarzuty wobec niego, dajc do zrozumienia, e moe ju nigdy nie wy j zza krat.
Ty mczasem dwa lata tajny ch negocjacji, w ktry ch poredniczy y Niemcy , otworzy y mu
drog na wolno. Czci umowy by y dwa listy napisane przez Chodorkowskiego w listopadzie
do Putina; odwoy wa si w nich od wy roku, ale ich treci nie podano do publicznej wiadomoci.
Pocztkowo Putin domaga si od Chodorkowskiego przy znania si do winy , ale w kocu zgodzi
si na prob o ask ze wzgldw humanitarny ch Chodorkowski pisa o zy m stanie zdrowia
matki. Ten czowiek ju odsiedzia ponad dziesi lat. To dosy surowa kara powiedzia Putin
podczas dorocznej konferencji prasowej w grudniu. Z perspekty wy czasu mona by o odnie
wraenie, e masowe zagodzenie kar by o celowy m zabiegiem sucy m wy puszczeniu na
wolno jednego czowieka, ktrego aresztowanie w 2003 roku sy gnalizowao pocztek mrocznego
etapu wspczesnej historii Rosji.
O drugiej w nocy , kilka godzin po wy stpieniu Putina w Moskwie, Chodorkowski zosta
zbudzony w swojej celi w Karelii, gdzie spdzi ostatnie lata kary . Umieszczono go na pokadzie
samolotu i przetransportowano najpierw do Petersburga, a potem do Berlina. Zosta jedny m
z wielu rosy jskich zesacw. Nazajutrz pojawi si w muzeum Checkpoint Charlie powicony m
bohaterskim dy sy dentom z czasw zimnej wojny i ofiarom podziaw sy mbolizowany ch przez
mur berliski. Chodorkowski, posiwiay , z bardzo krtko przy strzy ony mi wosami, wy glda jak
czowiek, ktry jak napisa Arkadij Ostrowski, jeden z obecny ch tam dziennikarzy wszed
z zimnego, ciemnego miejsca do jasno owietlonego i przegrzanego pokoju. Chodorkowski duo
czy ta i pisa w wizieniu. Nie sprawia wraenia czowieka zgorzkniaego ani zamanego23. Przez
wszy stkie te lata kad doty czc mnie decy zj podejmowa jeden czowiek: Wadimir
Wadimirowicz Putin. Dlatego dzisiaj trudno mi powiedzie, e jestem mu wdziczny . Dosy
dugo si zastanawiaem, jakie sowa mogy by wy razi to, co teraz czuj. Jestem szczliwy , e
podj t decy zj my l, e to wy starczy . Jedny m z warunkw zwolnienia Chodorkowskiego
by a obietnica, e przez rok nie bdzie angaowa si w polity k, ale oligarcha deklarowa, e
bdzie nadal akty wnie promowa spoeczestwo oby watelskie ty le e z daleka. Problemem
Rosji jest nie ty lko prezy dent czowiek, ktry zajmuje ten urzd. Problem polega raczej na ty m,
e znaczna wikszo naszy ch wspoby wateli nie rozumie, e musi sama wy kuwa swj los.
Ludzie chtnie zrzucaj t odpowiedzialno na inny ch, na przy kad na Wadimira
Wadimirowicza Putina, a potem powierz j komu innemu. Sdz, e w tak duy m kraju jak
Rosja to droga prowadzca donikd.
Zwolnienie Chodorkowskiego z wizienia miao wy glda nie ty le jak wy puszczenie na
wolno dy sy denta, ile jak akt aski dobrotliwego cara. Wiele osb, midzy inny mi Chodorkowski
i akty wistki Pussy Riot, uwaao, e decy zje o skrceniu kar suy y zagodzeniu kry ty ki
midzy narodowej przed olimpiad w Soczi, do ktrej zostay ju ty lko dwa miesice. Presja
wy wierana przez Putina na Ukrain, zaostrzenie prawa przeciwko wrogom polity czny m,
homofobiczne prawodawstwo i owiadczenia niektry ch ustawodawcw i urzdnikw,
skandalicznie wy soki koszt przy gotowania obiektw sportowy ch w Soczi, a take odwetowe
operacje anty terrory sty czne na Kaukazie spotkay si z miadc kry ty k. Barack Obama,
Angela Merkel, David Cameron i inni wiatowi przy wdcy uprzedzili, e nie przy jad na
igrzy ska, chy ba e ich udzia nie zostanie odtrbiony jako poparcie dla rzdw Putina. Poprawa
wizerunku Rosji na pewno by a jedny m z celw Putina. Ponadto jego osignicia stanowiy pokaz
siy woli, ktra pozwalaa mu dowolnie nagina i ksztatowa rozkad si. Ulegay mu nawet inne
pastwa. Putin udzieli amnestii w taki sam sposb, w jaki rozdziela kontrakty na przebudow
Soczi zaufany m biznesmenom, i tak samo jak bez konsultacji z kimkolwiek wy da pitnacie
miliardw dolarw z przeznaczonego na czarn godzin funduszu pastwa, by utrzy ma rzd
Janukowy cza w orbicie wpy ww Moskwy . Chodorkowski mia racj. Putin mg to wszy stko
zrobi dlatego, e nard cakowicie powierzy mu swj los, zgodzi si, by by wadc
absolutny m, carem w sy mulowanej demokracji. Wrd zwy ky ch Rosjan ani wrd
aparatczy kw tworzcy ch ten sy stem polity czno-ekonomiczny nie by o ju nikogo, kto mgby
albo chcia wzi odpowiedzialno za wprowadzenie zmian.

W ieczorem 7 lutego 2014 roku Putin jedny m krtkim zdaniem przewidziany m przez statut

olimpiady otworzy zimowe igrzy ska olimpijskie w Soczi. Nie wszy stkie obiekty ukoczono na
czas mimo karkoomnego tempa, ktre utrzy my wano jeszcze po rozpoczciu ry walizacji
w poszczeglny ch konkurencjach: w popiechu brukowano chodniki, baagan na placach budw
zosta zasonity bkitny mi billboardami. Surowy stan hoteli, szczeglnie tam, gdzie mieszkali
dziennikarze z zagranicy , grozi klsk wizerunkow. Najczciej poruszan w mediach kwesti
przed rozpoczciem samy ch igrzy sk staa si kampania wy apy wania bezdomny ch psw,
zapewne w celu ich upienia. Wrd inny ch tematw znalazy si: kolosalny koszt przebudowy
Soczi, a take zagroenie terrory sty czne, na ktre zwrcono uwag ju pod koniec grudnia, kiedy
dwa zamachy bombowe w Wogogradzie dokonane przez samobjcw spowodoway mier
trzy dziestu czterech osb. W relacjach prasowy ch doty czcy ch nieproporcjonalnie wielkiego
i kosztownego wy siku, jaki Rosja woy a w przy gotowania, mona by o zauway oznaki
zoliwej radoci z cudzego nieszczcia; odzy way si te gosy szczerego zaniepokojenia
nowy mi anachroniczny mi przepisami prawa szczeglnie doty czcy mi blunierstwa
i homoseksualnej propagandy oraz fal protestw poprzedzajcy ch ceremoni otwarcia
i trwajcy ch podczas caej olimpiady .
Dwa dni przed inauguracj igrzy sk ponad dwustu pisarzy z trzy dziestu pastw podpisao si pod
listem otwarty m w Guardianie, ktry wzy wa do odwoania uchwalony ch przez Dum po
powrocie Putina na urzd prezy denta ustaw zagraajcy ch wolnoci sowa. By li wrd nich
czterej laureaci Nagrody Nobla: Gnter Grass, Wole Soy inka, Elfriede Jelinek i Orhan Pamuk.
Putin udawa obojtno wobec gosw kry ty ki, ale podobno poza okiem kamer wcieka si, gdy
do niego docieray . Jego rzecznik prasowy Dmitrij Pieskow w wy wiadzie dla Kommiersanta
odpar zarzuty zwizane z korupcj i marnotrawstwem, mwic, e s mocno przesadzone24.
Zaprasza kry ty kantw do Soczi, eby przekonali si na wasne oczy , jak wiele zbudowano. By to
wy starczajcy dowd, e w najgorszy m razie nie wszy stkie pienidze trafiy do kieszeni
zodziei. Cy towa swoj rozmow z pewny m bardzo mdry m czowiekiem, wy ranie majc
na my li Putina: Ten mdry czowiek rzek: Wiesz, kiedy nas pokochaj i przestan kry ty kowa
za wszy stko, a nawet bez adnego powodu? . Kiedy ? zapy taem. Na to odpar: Kiedy
rozwiemy armi i zoy my im w darze nasze wszy stkie bogactwa naturalne, a potem
sprzedamy ca ziemi zachodnim inwestorom, wtedy przestan nas kry ty kowa .
Prawd mwic, kry ty cy zamilkli, kiedy zacza si olimpiada. Ceremonia otwarcia by a
zapierajc dech w piersiach, zrealizowan z ogromny m rozmachem prezentacj rosy jskiego
ideau wedug Putina. Jej rey serem by Konstantin Ernst, znany z organizacji dorocznej parady
w Dzie Zwy cistwa na placu Czerwony m oraz konferencji prasowy ch prezy denta. Spektakl
zaty tuowany Rosyjskie marzenia trwa prawie trzy godziny . Na pocztku wy stpia dziewczy nka
o imieniu Lubow (co znaczy mio), recy tujc litery rosy jskiego alfabetu. Kadej literze
towarzy szy a projekcja multimedialna przedstawiajca sy nny ch arty stw, wy nalazcw
i miejsca: Bajka przy literze , Sputnik przy C, ukad okresowy pierwiastkw Mendelejewa przy
i tak dalej. Niektre z ty ch wy bitny ch osobistoci Chagall, Kandinsky , Nabokov i inni
spdziy y cie na emigracji, ich dziea traktowano jak dowd wy naturzenia lub zdrady , ale
zostay przy wrcone do panteonu chlubnej historii Rosji. Dalej Lubow zaprezentowaa przekrj
dziejw i geografii kraju, od imperium Piotra Wielkiego (wy obraonego za pomoc litery
w sowie Imperija) przez Wojn i pokj w piknej aranacji baletowej, cebulaste kopuy Soboru
Opieki Matki Boej do wietlistej trojki, z ktrej Gogol uczy ni metafor Rosji w Martwych
duszach: Rosjo, dokde pdzisz, daj odpowied! Nie daje odpowiedzi. Spektakl nie zignorowa
kompletnie bolszewikw, wielkiego terroru ani Guagu, ale nie roztrzsa ty ch rozdziaw historii.
Ceremonia miaa by manifestacj idei narodowej zajmujcej centralne miejsce w filozofii
polity cznej Putina; adaptowa to, co najlepsze z burzliwej przeszoci pastwa, i tworzy z ty ch
wy darze nadbudow ideologiczn, z ktrej Rosjanie mogli by dumni, a nie musieli si jej
wsty dzi. Jedy n drobn wpadk podczas uroczy stoci by a usterka instalacji zoonej z piciu
wietlny ch patkw niegu majcy ch zmieni si w koa tworzce sy mbol olimpiady . Jeden
z patkw uleg awarii, ale producenci telewizy jni spry tnie zastpili transmisj na y wo
nagraniem z prby generalnej; nikt, kto oglda otwarcie olimpiady w rosy jskiej telewizji, nie
wiedzia, e co poszo nie po my li organizatorw. W ostatnim etapie sztafety z ogniem
olimpijskim, ktra wedug penej zachwy tw narracji towarzy szcej ty m igrzy skom odwiedzia
wszy stkie zaktki kraju, od dna Bajkau do przestrzeni kosmicznej nad Rosj, wziy udzia
rosy jskie gwiazdy sportu. Najwiksz z nich by a Alina Kabajewa, zota medalistka olimpiady
w Atenach w 2004 roku.
Olimpiada spenia postawiony przez Putina cel polity czny . Nawet Aleksiej Nawalny , ktrego
fundacja powoana do walki z korupcj zamiecia na specjalnej interakty wnej stronie
internetowej dane demaskujce giganty czne marnotrawstwo organizatorw, by oczarowany
ceremoni otwarcia. Nazwa j naprawd urocz i jednoczc. Kiedy uwaga wiata zwrcia
si ku ry walizacji sportowej, ktra zdaniem Putina i jego doradcw by a nadrzdny m celem
organizacji ty ch mistrzostw, zdawao si, e olimpiada podziaaa kojco na najostrzejszy ch
kry ty kw prezy denta i jego rzdw. Sam Putin stara si by wszdzie, upaja si sportem
i uwag mediw. Pozowa do zdj z zawodnikami, pi piwo w Heineken House z krlem Holandii
Wilhelmem Aleksandrem i jego on, a nawet zoy wizy t reprezentacji USA, ostentacy jnie
informujc amery kaskich sportowcw, e pomimo rnic polity czny ch ich obecno jest mile
widziana i e jest fajniejszy m facetem ni Obama, ktry odmwi przy jazdu na igrzy ska.
Speni swoje marzenie: Rosja staa si rodkiem cikoci wszechwiata, bogaty m,
niezastpiony m, zjednoczony m narodem goszczcy m wszy stkie pastwa. Zdaniem Putina jego
ojczy zna odzy skaa chwa i respekt, ktry mi cieszy si Zwizek Radziecki w czasach, gdy on
sam by chopcem, Gagarin lata w kosmos, a Armia Radziecka budzia szacunek i strach.

A jednak za zabaw i ry walizacj sportow wci czai si niepokj i lk. Widoczna w Soczi

jedno narodu by a szczera, ale nie przy czy nia si do zagodzenia stanowczej, zdecy dowanej
postawy pastwa gotowego zdawi kady przejaw kontestacji. Zima nie zniechcia
demonstrantw na Ukrainie, a ich protest by odczuwalny w Moskwie niczy m odlege trzsienie
ziemi wy woujce lekkie, ale zowieszcze fale sejsmiczne. Przed igrzy skami Putin podj kroki
majce zapobiec nowej pladze protestw w Rosji. W grudniu wy da polecenie restruktury zacji
RIA Nowosti, pastwowej agencji informacy jnej, ktra za rzdw Miedwiediewa zdoby a sobie
szacunek dziki obiekty wizmowi i rnorodnoci punktw widzenia. W sty czniu dostawcy telewizji
kablowej usunli z oferty program niezalenej stacji Dod, kiedy ta rozpisaa internetow sond,
py tajc telewidzw o opini, czy w Leningradzie mona by o ocali wicej istnie, gdy by Armia
Czerwona poddaa miasto i wy cofaa si, zamiast naraa mieszkacw na trwajce osiemset
siedemdziesit dwa dni oblenie, w czasie ktrego zgino milion ludzi. Kreml zdoa odbudowa
wy promowany podczas olimpiady putinowski idea historii Rosji i zdawa si zdeterminowany ,
by uciszy kadego, kto omiela si go podway .
Wbrew zawartemu w statucie olimpijskim wezwaniu do propagowania wolnoci sowa policja
w cay m kraju, od Petersburga po Kaukaz, aresztowaa wiele osb, ktre z takiego czy innego
powodu zamierzay protestowa w dniu otwarcia igrzy sk. Podczas zmaga sportowy ch sd
w Krasnodarze skaza na trzy lata wizienia akty wist Ekologicznej Wachty Kaukazu Pnocnego,
a inny ch czonkw tej organizacji aresztowano ty mczasowo, eby nie dopuci do
rozpowszechniania przez nich raportu o zniszczeniach ekologiczny ch spowodowany ch przez prace
budowlane w Soczi. Czonkinie Pussy Riot spotkay si w Soczi, gdzie zamierzay wy kona nowy
kontrowersy jny utwr pod ty tuem Putin ci pokae, jak kocha ojczyzn, i od razu zostay
zaatakowane przez oddzia Kozakw z pejczami, a policja aresztowaa je pod pretekstem
wy janienia kradziey dokonanej w ich hotelu. 18 lutego, w kulminacy jny m momencie
olimpiady , telewizja Rossija wy emitowaa film dokumentalny pod ty tuem Biochemia zdrady;
porwnano w nim opozy cj w Rosji do radzieckiego dowdcy , generaa pukownika Andrieja
Wasowa, ktry po uwizieniu przez hitlerowcw w 1942 roku przeszed na ich stron. Podczas
olimpiady zakoczy si proces uczestnikw demonstracji na placu Botny m w 2012 roku. Kiedy
zosta ogoszony wy rok, aresztowano dwiecie dwanacie osb wy raajcy ch niezadowolenie
przed budy nkiem sdu. Skazano je trzy dni pniej, co wy woao dalsze protesty . Doszo do
aresztowania kolejny ch dwustu trzy dziestu dwch demonstrantw, midzy inny mi Aleksieja
Nawalnego i czonki Pussy Riot.
Putin zainwestowa tak wiele w organizacj olimpiady , e jakakolwiek kry ty ka kady protest
mogcy poda w wtpliwo dobroczy nny wpy w tej imprezy na Rosj by a traktowana jak
witokradztwo lub akt zdrady wobec odradzajcego si pastwa. Na stronie internetowej pisma
Jeedniewny j urnal pojawi si felieton saty ry ka Wiktora Szenderowicza, ktrego portret
Putina w programie animowany m Kuky doprowadzi do zdjcia tego ty tuu z anteny w 2000
roku. Szenderowicz opisa dum, ktr czu jako Rosjanin podczas igrzy sk olimpijskich,
a jednoczenie martwi si, e tego rodzaju impulsy emocjonalne mog ty lko wzmocni wadz
Putina, a nawet wprawi go w samouwielbienie. Zastanawia si, czy taki kry ty k jak on moe bez
poczucia winy kibicowa druy nie rosy jskiej, ktra pierwszy zoty medal w y wiarstwie
figurowy m zdoby a dziki rewelacy jnemu wy stpowi pitnastoletniej zawodniczki Julii Lipnickiej
(ale te wtpliwej ocenie sdziw). Tumaczy , e jemu rwnie podobaa si ta dziewczy nka na
y wach, lecz przy pomnia czy telnikom o entuzjasty cznej reakcji Niemcw na wy stp Hansa
Wlkego, gwiazdy olimpiady w Berlinie w 1936 roku. Ten umiechnity , przy stojny mczy zna
te by sy mbolem modziey w odrodzony ch Niemczech! Pewne sprawy jednak nie pozwalaj
nam dzisiaj cieszy si z jego zwy cistwa25.
Nie wy jani wprost, o co chodzio z Wlkem, ale napomkn o Dachau i o bombardowaniu
Coventry , o obleniu Leningradu i o mniej znanej masakrze w Chaty niu pod Miskiem, stolic
dzisiejszej Biaorusi. Caa wie zostaa brutalnie rozstrzelana w 1943 roku w odwecie za
party zancki atak na konwj hitlerowskiego 118 Batalionu Policy jnego. Wlke walczy
w szeregach tego batalionu i zgin podczas ataku. Masakra Chaty nia by a potworn zbrodni
hitlerowsk, ktr Zwizek Radziecki mocno eksponowa, wic czy telnicy Szenderowicza na
pewno j pamitali. Oczy wicie to nie by a wina Hansa pisa ale okazao si, e mimowolnie
si do niej przy czy ni. Szenderowicz chcia, eby te sowa zabrzmiay prowokacy jnie zapewne
przesadzi, ale jego aluzje do hitlerowcw wy woay gwatown, wciek reakcj wadz, cho
same przedstawiay uliczne protesty na Ukrainie jako zamieszki inspirowane przez neonazistw.
Reakcja by a szy bka i brutalna. Szenderowicz zosta napitnowany w druku i na antenach
wszy stkich stacji; dzie po ukazaniu si w Internecie tego tekstu kana Rossija pokaza fragmenty
nagrania, na ktry m felietonista masturbowa si w ku z kobiet niebdc jego on26. Kilka
ty godni pniej zamknito stron internetow czasopisma, a przy okazji portale Grani.ru
i Kasparov.ru. Do tej pory Kreml raczej ignorowa liberalizm Internetu, lecz w kocu zrozumia,
jak wielkie zagroenie stanowi to medium; ju wczeniej przy krci rub za pomoc przepisw
zabraniajcy ch szerzenia ekstremizmu w sieci, teraz za zacz je egzekwowa surowiej ni
kiedy kolwiek przedtem za czasw Putina. Ta rozprawa z objawami sprzeciwu kampania
publicznego potpienia tak totalna, e jej autorem mg by ty lko Kreml miaa wszy stkie cechy
mobilizacji do kolejnej wojny .
 ROZDZIA 25

NASZA ROSJA

P utin nie by przy gotowany na kry zy s, ktry wy buch przed kocem olimpiady w Soczi.
Wprawdzie dopuszcza taki rozwj wy padkw, kiedy ostrzeg prezy denta Georgea Busha, e
NATO nie powinno zabiega o czonkostwo Ukrainy ; wprawdzie zarzdzi przegrupowanie
konwencjonalny ch si zbrojny ch, eby zapobiec powtrzeniu bdw popeniony ch podczas
wojny z Gruzj w 2008 roku; wprawdzie on sam i jego doradcy uwanie przy gldali si
polity czny m konwulsjom w Kijowie po ty m, jak Ukraina odrzucia perspekty w bliszego zwizku
z Uni Europejsk, lecz nie mia w planach kolejnej wojny w swoim kraju. Nie przy gotowa
Rosji na tak ewentualno. Nie konsultowa si w tej sprawie z dy plomatami, ze sztabem
wojskowy m ani ty m bardziej z wy brany mi przez nard czonkami organw ustawodawczy ch,
ktrzy i tak nie mieli adnego wpy wu na jego decy zje.
Uliczne protesty w Kijowie osaby po ty m, jak Ukraina Janukowy cza otrzy maa od Putina
wart pitnacie miliardw dolarw subwencj na wzmocnienie kulejcej gospodarki, ale
wieczorem 18 lutego wy buchy od nowa i zmieniy si w orgi ognia i przemocy , kiedy oddziay
porzdkowe milicji prboway oczy ci ulice wok Majdanu Niepodlegoci. Tej nocy zgino
ponad dwudziestu ludzi wikszo z nich po stronie demonstrantw, ale straty ponieli te
milicjanci. Rano nastpnego dnia w centrum miasta trwaa ju regularna wy miana ognia midzy
milicj i protestujcy mi. Wkrtce liczba ofiar przekroczy a sto. By to zatem najwikszy wy buch
przemocy w ty m miecie od czasw Wielkiej Wojny Ojczy nianej. Wiadomoci docierajce na
Kreml do Putina a wic i do rosy jskich stacji telewizy jny ch przedstawiay te starcia jako
powstanie zbrojne inspirowane przez amery kaskich i europejskich dy plomatw, ktrzy nie ty lko
siali ferment, ale dostarczali nawet protestujcy m y wno i ciastka.
To, co zaczo si w listopadzie jako raczej pokojowa demonstracja zwolennikw zjednoczenia
z Uni Europejsk, ewoluowao w szerszy ruch spoeczny dcy do dy misji przesiknitego
korupcj reimu Janukowy cza. Fakt, e na placu znaleli si przedstawiciele rady kalny ch
ugrupowa zamaskowani i uzbrojeni czonkowie dwch skrajnie nacjonalisty czny ch
organizacji: Swobody i Prawego Sektora przekona Putina, e Janukowy cz straci kontrol nad
sy tuacj na rzecz si anarchisty czny ch i faszy stowskich. Putin nie mg zrozumie, o co
naprawd chodzi ty m ludziom co sprawia, e wikszo protestujcy ch zostaa tej zimy na
ulicy . Nie rozumia ich chci wy zwolenia si spod skorumpowany ch rzdw pazernego
przy wdcy ani tego, e rady kalizacja by a nieunikniona, poniewa nawet podstawowe dania,
ktre stawiali, zostay zlekcewaone. Putin wierzy , e moe kupi prezy denta, a zatem
automaty cznie cay nard, tak jak udawao mu si to w Rosji dziki hojny m darom rozdawany m
ludziom w odpowiednim momencie. Pisarz James Meek tak skomentowa sy tuacj, kiedy
tamtego lutowego dnia protest zmieni si w brutaln walk: Idea takiego skoczonego cy nika jak
Wadimir Putin, jedy ny idea, jaki kto taki moe posiada, polega na ty m, e ludzie nie maj
adny ch ideaw1.
20 lutego trzej europejscy dy plomaci ministrowie spraw zagraniczny ch Francji, Niemiec
i Polski wy ruszy li do Kijowa, eby sprbowa swoich si jako mediatorzy i pooy kres
przemocy na Majdanie. Wci y jcy olimpiad w Soczi Putin pocztkowo nie zabiera gosu
w tej sprawie, przez co reakcja Rosji zdawaa si chaoty czna i pena sprzecznoci. Minister spraw
zagraniczny ch Rosji Siergiej awrow potpi podjt przez europejskich polity kw misj,
nazy wajc ich nieproszony mi gomi, chocia sam Janukowy cz chtnie ich przy j. Kiedy
wsplnie szukali kompromisowego rozwizania mogcego uciszy strzay na ulicy na przy kad
takiego jak przy spieszenie wy borw prezy denckich rozpisany ch na 2014 rok, a take amnestia dla
protestujcy ch Janukowy cz przerwa rozmow, eby zatelefonowa do Putina, ktry ju wrci
do Moskwy . Chocia stara si zachowa pozory niezalenoci, nie mg podj adnej decy zji
bez zgody prezy denta Rosji. Powiedzia Putinowi, e jest skonny ustpi z urzdu, eby
przy spieszy wy bory , i zada wy cofania milicji z poncy ch bary kad niedaleko prezy denckiej
siedziby . Zdaniem Putina by o to rwnoznaczne z upokarzajc abdy kacj i wiadczy o
o niebezpiecznej saboci w konfrontacji z tumem.
Za chwil bdziesz mia pod oknami anarchi ostrzeg Putin Janukowy cza. W stolicy
zapanuje chaos.
Janukowy cz jednak zgodzi si na kompromis zaproponowany przez europejskich dy plomatw
i ogosi to 21 lutego o drugiej po poudniu. Ju wieczorem zaczli opuszcza go pierwsi polity czni
sojusznicy . Ponadto straci wadz nad siami milicji i oddziaami specjalny mi, kiedy rozeszy si
pochodzce z pewny ch rde plotki o ty m, e do stolicy jedzie transport broni zarekwirowanej
z posterunkw milicji w zachodniej czci Ukrainy 2. Janukowy cz zoy gratulacje ukraiskim
biathlonistkom z powodu zdoby cia w Soczi pierwszego zotego medalu dla swojego kraju, a potem
zbieg z Kijowa. Najpierw polecia na wschodni Ukrain, a potem na Kry m, a w kocu zosta
potajemnie przewieziony do obozu dla uchodcw na poudniu Rosji w ramach specjalnej
operacji, ktr Putin zarzdzi 23 lutego po caonocnej konferencji ze swoimi doradcami3. W tej
sy tuacji kompromis majcy zakoczy walki na ulicach przepad, jeszcze zanim zosta ogoszony .
Parlament Ukrainy , gdzie doty chczas lojalni wobec Janukowy cza deputowani odwrcili si od
niego, szy bko przegosowa wniosek, by postawi prezy denta w stan oskarenia, stosujc dosy
wtpliw z prawnego punktu widzenia procedur. Potem posowie wy brali nowe prezy dium
i powierzy li obowizki gowy pastwa Oeksandrowi Turczy nowowi, ktry mia peni ten urzd
do czasu nowy ch wy borw. Jedn z pierwszy ch ustaw zreorganizowanego parlamentu by o
nadanie jzy kowi ukraiskiemu statusu jedy nego jzy ka urzdowego i odwoanie poprzedniego
prawa wprowadzonego przez rzd Janukowy cza, uznajcego za taki rwnie jzy k rosy jski. Nowy
p.o. prezy denta Oeksandr Turczy now zawetowa t ustaw, ale dopiero wtedy , gdy zaognia
podziay etniczne, wci gbokie mimo niemal dwudziestu piciu lat wolnoci. W Moskwie
wiadomoci z Kijowa potwierdziy najgorsze obawy Putina e to, co si tam dziao, nie by o
buntem opozy cji przeciwko sabemu, zdy skredy towanemu przy wdcy , ty lko rewolucj, nad
ktr kontrol przejli ukraiscy nacjonalici i rady kaowie, porwny wani przez niego
z hitlerowskim oficerem SA Ernstem Rhmem, a take wrogowie Rosji, Europejczy cy
i Amery kanie4.

R ano 23 lutego Putin zoy wieniec na Grobie Nieznanego onierza w Moskwie, a wieczorem

polecia do Soczi, eby wzi udzia w ceremonii zakoczenia olimpiady . Igrzy ska olimpijskie nie
ty lko zaday kam czarny m, wieszczcy m katastrof scenariuszom, lecz take przy niosy
rosy jskim zawodnikom najwicej zoty ch medali trzy nacie i najwicej medali w oglnej
klasy fikacji trzy dzieci trzy . Ty mczasem rozruchy na Ukrainie przy miy w moment chway
poprzedzony latami przy gotowa. Upokorzenie by o ty m silniejsze, e trwajce szesnacie dni
zmagania sportowe nabray dla Putina i caej Rosji wielkiego znaczenia sy mbolicznego
i ideologicznego. Zwolennicy prezy denta mwili nawet, e konflikt na Ukrainie zosta wy woany
specjalnie po to, eby zepsu mu chwil szczcia. Putin spdzi godziny poprzedzajce
ceremoni zamknicia igrzy sk kolejn wy stawn od do Rosji, w ktrej nie zabrako nawet
artobliwego, autoironicznego nawizania do wpadki ze wietln niey nk podczas otwarcia
rozmawiajc przez telefon z Angel Merkel i alc si, e kraje europejskie nie uznay umowy ,
ktr podpisa Janukowy cz, tak jakby dziki temu mogy go zmusi, by zosta w Kijowie.
Tego dnia w Soczi Putin nie poruszy na forum publiczny m tematu Ukrainy . Nie zrobi tego
take nazajutrz, kiedy zaprosi na niadanie czonkw komitetu organizacy jnego olimpiady ,
uhonorowa odznaczeniami pastwowy mi rosy jskich medalistw i zasadzi trzy dzieci trzy
drzewa, po jedny m za kady medal. Milcza w tej sprawie jeszcze przez dziewi dni, chocia 23
lutego wy da rozkaz przeprowadzenia tajnej operacji, o ktrej nie wiedzieli nawet jego
ministrowie. 25 lutego zwoa spotkanie krajowej Rady Bezpieczestwa, ju drugie od wy buchu
zamieszek w Kijowie. Wrd dwunastu czonkw Rady by li Miedwiediew, ministrowie obrony ,
spraw zagraniczny ch i spraw wewntrzny ch, przewodniczcy obu izb parlamentu, a take
dy rektorzy wy wiadu zagranicznego i FSB. Przewodniczca Rady Federacji Walentina
Matwijenko po wy jciu z tego spotkania owiadczy a, e nie ma moliwoci, by Rosja
interweniowaa zbrojnie na Ukrainie, eby powstrzy ma chaos.
Nie wiedziaa, tak jak i wielu inny ch, e interwencja ju si zacza. Putin zamierza ukara
Ukrain, rozbierajc j na czci. Nastpnego dnia ogosi manewry wojskowe, w ktry ch miao
uczestniczy kilkadziesit ty sicy onierzy z zachodniej czci Rosji, a take sztab si
powietrzny ch i dowdztwo obrony przeciwlotniczej. wiczenia by y planowane ju od kilku
miesicy , ale ich termin pozwoli Kremlowi ukry nag mobilizacj kilkuty sicznej armii
rosy jskich si specjalny ch. Dy skrecja by a niezbdna, eby w kadej chwili mc zdementowa
informacje o prowadzeniu operacji militarnej. Putin nie by pewny , jak na jego decy zje
zareaguje opinia midzy narodowa przede wszy stkim NATO wic chcia przetestowa
determinacj gw pastw, zanim ujawni skal swoich dziaa.
Tu przed witem 27 lutego rosy jscy komandosi oraz oddziay z kwatery gwnej Floty
Czarnomorskiej i inny ch baz na Kry mie zajli kry mski parlament regionalny i inne wane
budy nki na pwy spie, a take dwa lotniska wojskowe. Oddziay by y dobrze wy posaone i silnie
uzbrojone, ale onierze nie mieli adny ch dy sty nkcji na mundurach usunli je zgodnie
z rozkazem. W cigu nastpnej doby ty sice onierzy wy ldowao na lotniskach. Rozprzestrzenili
si na pwy spie, zabezpieczajc go, ale nie stosowali przemocy pomimo kilku nerwowy ch
konfrontacji z zaskoczony mi oddziaami wojska ukraiskiego, cho to z powodu chaosu
polity cznego w Kijowie dostao rozkaz, by nie uy wa siy . Wkrtce zaczto nazy wa rosy jskich
komandosw zielony mi ludzikami albo uprzejmy mi ludmi, co utrwalao coraz mniej
wiary godne zapewnienia Rosji, e nie bierze udziau w konflikcie. Na naprdce zwoany m
posiedzeniu regionalnego parlamentu, ktre odby o si za zamknity mi drzwiami, wy brano nowy
rzd i z naruszeniem ukraiskiego prawa zoono deklaracj, e 25 maja zostanie przeprowadzone
referendum w sprawie nadania Kry mowi wikszej autonomii.
Nawet zwolennicy Putina by li zaskoczeni takim obrotem spraw. Putin konsultowa swoje
dziaania jedy nie z wskim, zoony m z najbardziej zaufany ch ludzi gronem wsppracownikw.
Trwali u jego boku od czasw, gdy razem wstpili do KGB. Do tego krgu naleeli Siergiej
Iwanow, Nikoaj Patruszew i Aleksander Bortnikow. Podzielali jego najskry tsze my li, jego
podejrzliwo wobec NATO; ich te oburzao naganne zachowanie pastw zachodnich, ktre
pospieszy y wesprze rzd powoany po ucieczce Janukowy cza. Przy pominao to decy zj
o inwazji na Afganistan, podjt w 1979 roku przez zamknit, hermety czn grup zwizan
z radzieckim rzdem, ktra wy suwaa nieuprawnione roszczenia. Wrd polity czny ch elit
zapanowaa dezorientacja, co ty m bardziej potwierdzio, e moc podejmowania decy zji
znajdowaa si ju wy cznie w rkach Putina.
 Od swojego powrotu w 2012 roku na fotel prezy dencki Putin stopniowo ogranicza liczb
kanaw, ktry mi docieray do niego informacje. Przesta sucha dy plomatw, ministrw
gospodarki i inny ch ludzi mogcy ch przedstawi swj punkt widzenia na konsekwencje tego, co
si dziao. Z tego powodu jego rzecznik prasowy , a nawet minister spraw zagraniczny ch Siergiej
awrow powtarzali kamstwa i zaprzeczali, e na Kry mie znajduj si wojska rosy jskie, chocia
te zajmoway kolejne strategiczne obiekty i pozy cje. 27 lutego, po pojawieniu si na Kry mie
zielony ch ludzikw, Rada Bezpieczestwa ONZ zwoaa specjalne posiedzenie w Nowy m Jorku.
Podczas tego spotkania ambasador Rosji Witalij Czurkin nie potrafi wy tumaczy nawet
podstawowy ch faktw doty czcy ch sy tuacji na Kry mie w duej mierze dlatego, e nic o niej
nie wiedzia. Tego samego dnia Janukowy cz w kocu da o sobie zna. Min ty dzie od jego
ucieczki z Kijowa. Zwoa surrealisty czn konferencj prasow w centrum handlowy m
w Rostowie nad Donem na poudniu Rosji, niedaleko granicy z Ukrain. Nie zwaajc na to, e
w ty m samy m czasie demonstranci i dziennikarze przeczesy wali jego prezy denck rezy dencj
pod Kijowem, gdzie co chwila znajdowali dowody jego rozrzutnoci i korupcji, twierdzi, e wci
jest prawowity m prezy dentem Ukrainy . Janukowy cz powiedzia, e jest zwolennikiem jednoci
tery torialnej pastwa i zaprotestowa przeciwko ewentualnej rosy jskiej interwencji zbrojnej on
te nie wiedzia, e Putin ju j zacz.
Dzie po wy stpieniu Janukowy cza Putin przedstawi Radzie Federacji wniosek o zatwierdzenie
uy cia rosy jskich si zbrojny ch na Ukrainie. Przewodniczca Walentina Matwijenko, ktra
zaledwie trzy dni wczeniej wy kluczy a tak moliwo, niezwocznie zwoaa posiedzenie,
chocia by a niedziela, a tego dnia zebrania by y wielk rzadkoci. Rada za niezwy kle ochoczo
przy chy lia si do proby Putina. Po przesiknitej jadem debacie w jej trakcie wszy scy
mwcy przekony wali, jakie zo czai si na Ukrainie i w Stanach Zjednoczony ch
dziewidziesiciu (ze stu szedziesiciu szeciu) obecny ch na posiedzeniu czonkw dao
Putinowi woln rk, by dokona inwazji na ssiedni kraj (cho w rzeczy wistoci ju do tego
doszo). Dopiero po ty m gosowaniu 2 marca Putin wezwa Janukowy cza do swojej
rezy dencji pod Moskw i nakoni go do napisania listu z wczeniejsz dat sugerujc, e zoy
podpis przed posiedzeniem Rady Federacji w ktry m prosi Rosj o interwencj w swoim
kraju. W pimie ty m oczy wiste fakty mieszay si z paranoj panujc w krgu najbliszy ch
doradcw Putina: Ukraina znalaza si na skraju wojny domowej. W kraju szerzy si chaos
i anarchia. Pastwa Zachodu podegaj do jawny ch aktw terroru i przemocy . Oby wateli
spoty kaj szy kany z pobudek polity czny ch, a take dlatego, e mwi inny m jzy kiem.
Chciaby m zatem zwrci si do prezy denta Rosji, pana Putina, z prob o uy cie si zbrojny ch
Federacji Rosy jskiej w celu przy wrcenia narodowi ukraiskiemu praworzdnoci, pokoju,
prawa i porzdku, stabilizacji i bezpieczestwa5.
P o zmuszeniu Janukowy cza do podpisania listu prezy dent Rosji jeszcze tego samego dnia

przeprowadzi seri rozmw telefoniczny ch z przy wdcami pastw, ktrzy prbowali si

zorientowa, co dokadnie dzieje si na Ukrainie. Najwaniejsza by a rozmowa z Angel Merkel.
Ledwie dwa dni wczeniej Putin powiedzia jej, e na Kry mie nie ma rosy jskiego wojska, teraz
jednak przy zna, e jego oddziay si tam znajduj. aden przedstawiciel rosy jskich wadz nie
potwierdzi oficjalnie tej informacji, dopki sam Putin nie zrobi tego w kwietniu sze ty godni
po fakcie6. Putin jeszcze raz wspomnia o swoich obawach, e na Ukrainie ludnoci pochodzenia
rosy jskiego grozi niebezpieczestwo, i stwierdzi, e wanie dlatego zosta zmuszony do dziaania.
Merkel, ktra najlepiej ze wszy stkich przy wdcw europejskich umiaa porozumie si
z Putinem, teraz zdecy dowanie zwrcia si przeciwko niemu. Zatelefonowaa do Baracka
Obamy ; okazao si, e ten wanie rozmawia z Putinem, a kiedy Merkel doczy a do dy skusji,
porzucia ostrone stanowisko wobec kry zy su i wy powiadaa si o nim o wiele ostrzej. Stany
Zjednoczone, a wkrtce po nich Unia Europejska i inne pastwa z grupy G8 ostrzegy Rosj, e
naraa si na utrat swojej pozy cji na scenie midzy narodowej oraz na powane sankcje, jeeli
bdzie forsowa roszczenia tery torialne wobec Kry mu.
Na ty m etapie strategia Putina by a nieprzewidy walna, zaskakiwaa nawet jego podwadny ch.
Podejmowa decy zje bez konsultacji i pod wpy wem impulsu. Po ostentacy jnej wizy tacji
manewrw na poligonie cy ry lowskim na pnoc od Moskwy wrci 4 marca do stolicy i po raz
pierwszy publicznie zabra gos w sprawie kry zy su, ktry od dwch ty godni budzi silne emocje
na Ukrainie i na wiecie. Spotka si w Nowo-Ogariowie z ma grup dziennikarzy
akredy towany ch na Kremlu. O ile jego doroczne konferencje prasowe by y starannie
wy rey serowane, o ty le ta zostaa zwoana pospiesznie i nawet sam Putin zdawa si niezby t
dobrze do niej przy gotowany . Jego odpowiedzi by y niejasne, a czasami nawet sprzeczne.
Wy glda tak, jakby nie czu si komfortowo, garbi si na krzele albo niespokojnie zmienia
pozy cj. Owiadczy , e Janukowy cz jest jedy ny m prawowity m prezy dentem Ukrainy , ale po
chwili mwi o ty m, e nie ma w ty m kraju adnego legalnego przy wdcy , z ktry m mgby
prowadzi rozmowy . (Moim zdaniem nie ma przed nim przy szoci polity cznej doda
protekcjonalnie pod adresem Janukowy cza. Powiedziaem mu to). Zmiana rzdu na Ukrainie
prawdopodobnie musiaa si zdarzy , ale zajcia w Kijowie by y zbrojny m zamachem na
wadz, ktry wy puci dina z lampy , zalewajc stolic nacjonalistami, pseudofaszy stami
spod znaku swasty ki i anty semitami. A jednak nie sdz, by my mieli wrogw na Ukrainie
doda.
Kolejny raz przy pomnia wojny toczone przez Amery k w Afganistanie, Iraku i Libii, ktre
by y nierozerwalnie zwizane z kry zy sem, przy najmniej w jego opinii. Obama reagowa na
wy darzenia na Ukrainie z opnieniem, bo jego uwag zaprztaa sy tuacja na Bliskim Wschodzie,
Putin by jednak przekonany , e Amery kanie jeszcze bardziej ni Europa podegali
demonstrantw do buntu. Czasami mam wraenie, e gdzie na drugim brzegu tej wielkiej
kauy , w Amery ce, kto siedzi w laboratorium i prowadzi ekspery menty , jakby mia do
czy nienia ze szczurami, ale kompletnie nie rozumie konsekwencji swoich czy nw.
W zawoalowany sposb potwierdzi, e Rosja wzmocnia swoje siy wojskowe w gwnej bazie
Floty Czarnomorskiej w Sewastopolu, ale zapy tany o onierzy w rosy jskich mundurach bez
dy sty nkcji, ktrzy okupowali gwne budy nki, ukry prawd, mwic, e to lokalne oddziay
samoobrony . W sklepie mona kupi dowolny rodzaj munduru powiedzia.
Putin popar prawo mieszkacw Kry mu do rozpisania referendum, ale podkreli, e nie
bierze pod uwag moliwoci przy czenia Kry mu do Rosji. Dwa dni pniej jednak, gdy nasili
si midzy narodowy sprzeciw, nowy parlament Kry mu owiadczy krtko, e przy spieszy
realizacj swoich planw i przeprowadzi referendum powicone dalszy m losom pwy spu 16
marca, czy li ju za kilka dni. Pomimo oporu rdzenny ch Ukraicw i Tatarw kry mskich ktry ch
poddano okrutny m represjom za rzdw Stalina, a powrt na pwy sep umoliwiono im dopiero
po rozpadzie ZSRR referendum by o w ty ch okolicznociach jedy nie formalnoci. Nastpnego
dnia wbrew zoony m zaledwie kilka dni wczeniej zapewnieniom samego Putina Kreml
wy ranie da wszy stkim do zrozumienia, e Kry m wraca na ono ojczy zny przewodniczcy
Dumy i Rady Federacji przy jli delegacj Kry mu, a na placu Czerwony m zorganizowano
zatwierdzon przez rzd manifestacj, podczas ktrej tum macha flagami i transparentami
w rosy jskich barwach narodowy ch. Na wielu tablicach mona by o przeczy ta: KRYM JEST
ROSYJSKI. Te hasa, niczy m nowa misja Wadimira Putina, wkrtce zlay si w jeden slogan
wy raajcy jednoczenie dum i zraniony honor. Stanowi on odpowied Putina na jak sdzi
sabncy szacunek wobec Rosji. Zawoanie spotkao si z zaskakujco y wy m przy jciem,
chocia Putin dziaajcy pod wpy wem nieoczekiwanego splotu zdarze nie mg przewidzie,
e wanie to haso Krim nasz! KRYM JEST NASZ! zdefiniuje na wiele lat jego rzdy
i polity k Rosji.
18 marca, dwa dni po referendum, ktre przeprowadzono pod lufami rosy jskich karabinw
i powszechnie pitnowano jako fars, Kry m rzeczy wicie sta si czci Rosji. Putin wy stpi
w Wielkim Paacu Kremlowskim przed elit polity czn pastwa ktra cakowicie go popieraa,
przy najmniej oficjalnie i ogosi, e od teraz Kry m oraz Sewastopol s integraln czci
Federacji Rosy jskiej. Wszy stko na Kry mie wiadczy o naszej wsplnej historii i dumie
zwrci si do nich, przy woujc nazw legendarnego miejsca, gdzie knia Wodzimierz przy j
chrzest i zapocztkowa w ten sposb histori Rusi, oraz przy pominajc miejsca bitew, od
Baakawy do Sewastopola, ktre sy mbolizuj militarn wielko Rosji i jej nadzwy czajne
bohaterstwo. Suchacze wiwatowali i bili brawo, co chwila przery wajc jego przemwienie.
Niektrzy mieli zy w oczach. Wieczorem Putin pojawi si na manifestacji i koncercie na placu
Czerwony m, zorganizowany ch dla uczczenia tego dnia; w kolejny ch latach mia si on sta
jedny m z najwaniejszy ch wit narodowy ch. Po dugim, trudny m i wy czerpujcy m rejsie
Kry m i Sewastopol wracaj do rodzinny ch brzegw, zawijaj do portu macierzy stego, do
Rosji! krzy cza do drcego z ekstazy tumu. Wrd utworw wy kony wany ch tego wieczoru
by a senty mentalna radziecka piosenka pod ty tuem Sewastopolski walc, skomponowana po
Wielkiej Wojnie Ojczy nianej rok po narodzinach Putina, w 1953 roku. Wikszo Rosjan
w pewny m wieku i o odpowiednim temperamencie piewaa razem z arty stami na scenie:

Wrcilimy do domu
na kracu rosyjskiej ziemi.
I znowu jak kiedy zakwity kasztany,
i znowu czekaam na ciebie, kochany.
Pjdziemy na spacer brzegiem morza
i znw jak za modu zapiewamy.

Ostatni przy padek aneksji tery torium nalecego do innego kraju zdarzy si w 1990 roku,
kiedy armia Saddama Husajna napada na Kuwejt. Iracka inwazja i okupacja zakoczone aneksj
wy woay powszechne potpienie i doprowadziy do stworzenia wojskowej koalicji pastw pod
wodz Stanw Zjednoczony ch, ktra za zgod ONZ bez sowa sprzeciwu ze strony Rosji ju
po siedmiu miesicach wy para Irakijczy kw z Kuwejtu. Putin rozumia tamte wy darzenia; liczy
si z ry zy kiem zwizany m z signiciem po obce tery torium. W 2008 roku, kiedy Rosja uderzy a
w Gruzj, Osetia Poudniowa i Abchazja by y traktowane jedy nie jak tery toria zarzdzane przez
rosy jskie siy pokojowe, ktre znalazy si pod ostrzaem gruziskiej armii. Kry m, bez dwch
zda, by czci Ukrainy , a stacjonujce tam wojsko ani bezpieczestwo pwy spu nie by y
zagroone. W cigu zaledwie kilku dni Putin nie ty lko naruszy suwerenno ssiedniego pastwa,
lecz take wy wrci powstay po zimnej wojnie porzdek, ktry zakorzeni si w Europie po
gwatowny m rozpadzie Jugosawii w latach dziewidziesity ch i zdawa si nienaruszalny . Wielu
Europejczy kw miao nadziej, e ten porzdek przy niesie epok pokojowej wsppracy
i integracji po spy wajcy m krwi XX wieku. Sam Putin czsto broni tego ideau, kry ty kujc
jednostronne uy wanie siy przez Stany Zjednoczone i ich sprzy mierzecw jako zagroenie dla
sy stemu norm midzy narodowy ch chronicy ch suwerenne pastwa przed atakiem. Dokadnie
tego argumentu uy przed rokiem, kiedy Barack Obama rozwaa odwetowy atak na Sy ri
z powodu uy cia przez wojska Asada broni chemicznej.
Putin rozumia, jakiej reakcji moe oczekiwa po aneksji Kry mu, ale przeprowadzi kalkulacj
i doszed do wniosku, e wiat nie omieli si ukara go tak, jak Saddama Husajna w 1990 roku.
Irak by saby m pastwem, Rosja za odrodzia si jako supermocarstwo. Zachd nie mg
wy stpi przeciwko Rosji na pewno nie w imieniu Ukrainy . W 2008 roku te nic nie zrobi, eby
zachowa jedno tery torialn Gruzji. Rosji ju nie dao si traktowa jak osabionego Zwizku
Radzieckiego w schy kowej fazie, a Putin by gotw podj takie kroki, jakie osobicie uwaa za
najlepsze dla rosy jskich interesw narodowy ch. Wy rwa Ukrainie Kry m, bo mg bo wierzy ,
e supermocarstwo ma prawo, moralne i regulowane przepisami, by tak si zachowa. Stany
Zjednoczone robiy to notory cznie od zakoczenia zimnej wojny .
Prowadzc operacj na Kry mie, Putin korzy sta z wiedzy zdoby tej podczas wojny w Gruzji.
Du rol odegray te usprawnienia technologiczne wy nikajce z modernizacji wojska, nad ktr
czuwa jako premier. Budet obronny Rosji niemal si podwoi od 2005 roku i wedug szacunkw
w 2014 roku wy nosi osiemdziesit cztery miliardy dolarw. Wy przedzay go jedy nie budety
wojskowe Stanw Zjednoczony ch i Chin, ale w Rosji przeznaczano na ten cel wikszy procent
produktu krajowego brutto ni w inny ch najwaniejszy ch gospodarkach na wiecie7. Skutki
modernizacji mona by o dostrzec w nowy ch rodzajach uzbrojenia, midzy inny mi statkw
i my liwcw, ktre stanowiy coraz wiksze wy zwanie dla obrony przeciwlotniczej Amery ki
i NATO, ale te w wy szkoleniu i wy posaeniu elitarny ch oddziaw, takich jak jednostki wy sane
na Ukrain. Aneksja Kry mu pokazaa, e siy zbrojne Rosji s bardziej skuteczn a dla inny ch
ssiadw w Europie bardziej zowrog machin wojenn ni kiedy kolwiek od czasu rozpadu
Armii Radzieckiej. Uy way twardej i mikkiej siy , szy bkoci i podstpu, dy skrecji
i bezwzgldnej propagandy , ktra pozwalaa stworzy pozory niewinnoci i zy ska na czasie,
dopki nie by o za pno, eby zapobiec jej natarciu. Putin w kocu przy zna, e rosy jskie siy tak
naprawd ju przed referendum przejy kontrol nad pwy spem, aneksja staa si jednak
faktem dokonany m i mimo potpienia przez inne pastwa jej cofnicie w najbliszy m czasie
by o niemoliwe.
Putin robi wszy stko, eby usprawiedliwi zagarnicie Kry mu, a jego zmieniajce si
argumenty powtarzay niczy m echo rosy jskie suby dy plomaty czne i dowdztwo wojskowe, po
nich za kontrolowane przez Kreml media. Przekony wa, e pwy sep zawsze znajdowa si
w granicach history czny ch Imperium Rosy jskiego, a w epoce radzieckiej by administrowany
przez Moskw a do 1954 roku, kiedy Nikita Chruszczow przekaza go Ukraiskiej Republice
Ludowej. Przy pomina te, e przez cay czas znajdowaa si tam gwna baza rosy jskiej Floty
Czarnomorskiej, e nowy rzd w Kijowie by nielegalny , e ludno Kry mu gosowaa za
uniezalenieniem si od Ukrainy i e jej bezpieczestwu zagraali grasujcy na ulicach faszy ci.
Czasami po prostu domaga si rwnego traktowania pod wzgldem moralny m, argumentujc, e
skoro Stany Zjednoczone atakuj inne pastwa, wic wolno to robi te Rosji. Zdaniem wielu
osb najbardziej zowrbny m uzasadnieniem ataku by a konieczno obrony jego rodakw na
Kry mie, a zatem nie oby wateli Rosji, lecz ty ch Rosjan, ktrzy co czsto podkrela zostali
odcici od ojczy zny i stali si mniejszoci narodow na obczy nie, gdy Zwizek Radziecki
rozpad si w 1991 roku na odrbne pastwa. Od wielu lat Putin gosi ide rosy jskiego wiata
spoecznoci rozdzielonej granicami, lecz poczonej wsplny m jzy kiem, kultur czy religi
ale nigdy przedtem nie posugiwa si ni dla usprawiedliwienia akcji zbrojnej. By to argument,
ktry niepokojco przy pomina podawany przez Adolfa Hitlera pretekst ochrony Volksgenossen
(czy li towarzy szy narodowy ch), gdy w 1938 roku wczy do III Rzeszy Austri, a potem
czeskie Sudety . Py tanie brzmiao, gdzie Putin si zatrzy ma? W inny ch czciach Ukrainy te
mieszkao wielu Rosjan. W podobnej sy tuacji znajdowa si Kazachstan i trzy by e republiki
radzieckie, Litwa, otwa i Estonia, ktre obecnie naleay do NATO i chroni je arty ku pity
traktatu zobowizujcy czonkw paktu do wzajemnej pomocy . Niewiele osb si obawiao, e
Putin zary zy kuje konfrontacj z NATO, atakujc jedno z pastw czonkowskich, ale nikt nie mg
zarczy , e decy zje prezy denta Rosji wci s w stu procentach racjonalne.
Ju kilka dni po aneksji Kry mu separaty ci we wschodniej czci Ukrainy , podegani lub wrcz
wspierani przez agentw rosy jskiego wy wiadu i zbrojny ch ochotnikw, zaczli przejmowa
budy nki administracji w kilku miastach. W stolicach dwch obwodw, Doniecku i ugasku,
wy powiedzieli posuszestwo nowy m wadzom w Kijowie i ogosili utworzenie republiki ludowej,
a potem zapowiedzieli na maj rozpisanie referendum w sprawie odczenia od Ukrainy . Wy padki
rozwijay si wedug scenariusza, przed ktry m miejscowi liderzy przestrzegali ju po wstrzsach
polity czny ch w 2004 roku. Separaty stw czy nnie wspierali rodacy zza granicy ukraisko-
rosy jskiej. W obu obwodach by y due skupiska ludnoci pochodzenia rosy jskiego; nie stanowia
ona wikszoci bezwzgldnej, lecz sy mpaty zowaa zdecy dowanie bardziej z Rosj Putina ni
Kijowem, szczeglnie po przewrocie na przeomie 2013 i 2014 roku. Ci ludzie o wiele chtniej
suchali propagandy prokremlowskich mediw, bez problemu docierajcy ch na wschodni
Ukrain i przedstawiajcy ch nowy rzd jako fanaty czny ch nacjonalistw, ktrzy pozbawi
Rosjan wszy stkich praw, spacy fikuj ich, a nawet bd torturowa i zabija. Putin wprawdzie nie
wy razi wprost poparcia dla separaty stw, ale wiele razy potpia nowe wadze Ukrainy
i powtarza, e Rosja ma prawo chroni interesy rosy jskiego wiata. Po kilku ty godniach uku
okrelenie Nowa Ru, przy woujce na my l history czne prawo Rosji do tery torium
rozcigajcego si od Odessy do granicy rosy jskiej, ktre carska Rosja odebraa w XVIII wieku
upadajcemu imperium osmaskiemu. Rnice etniczne dzielce Ukrain i inne pastwa
powstae po chaoty czny m podziale Zwizku Radzieckiego pogbiy si i zmieniy w przepa,
moliwe, e ju na zawsze.
N ajazd na Kry m zaskoczy Amery k i Europ tak samo jak krwawe rozruchy w Kijowie

i ucieczka Janukowy cza z kraju 22 lutego. Pocztkowo reakcja midzy narodowa na aneksj i na
niepokoje na wschodzie Ukrainy by a bezadna i powolna. Przebiego Putina i atwo, z jak
ty sicom rosy jskich komandosw udao si zagrabi dwadziecia sze ty sicy kilometrw
kwadratowy ch tery torium zamieszkanego przez niemal dwa miliony ludzi, jeszcze bardziej
potgoway dezorientacj. W krtkim czasie, ktry pozosta do referendum na Kry mie,
przy wdcy pastw europejskich i Stanw Zjednoczony ch liczy li na to, e wy starczy presja
dy plomaty czna; widzc, e nie zaprzestano przy gotowa do referendum, zachodni polity cy
postanowili zagrozi Rosji sankcjami ekonomiczny mi i potpieniem na arenie midzy narodowej.
Mieli nadziej, e te rodki speni swe zadanie.
17 marca, dzie przed referendum, Stany Zjednoczone i Unia Europejska naoy y sankcje na
kilkunastu wy sokiej rangi urzdnikw rosy jskich i kry mskich, ale znaleli si wrd nich ty lko tacy
ludzie, jak szefowa Rady Federacji Walentina Matwijenko czy te by y strateg polity czny
Kremla Wadisaw Surkow, ktrzy wprawdzie zajmowali wane stanowiska, ale nie mieli wpy wu
na podejmowane obecnie przez Putina decy zje. Prezy dent Rosji nie zwrci szczeglnej uwagi
na te pierwsze kary . Ignorowa ostrzeenia wy powiadane coraz surowszy m tonem nie ty lko przez
Baracka Obam, z ktry m po decy zjach doty czcy ch zakazu adopcji rosy jskich dzieci, Edwarda
Snowdena i Sy rii i tak nie czy y go dobre relacje, ale te takich przy wdcw jak Angela Merkel,
ostatnia gowa pastwa europejskiego starajca si o utrzy manie bliskich zwizkw z Rosj. Putin
do tego stopnia udawa naiwno w rozmowach z Merkel, alc si na niesprawiedliwe
traktowanie Rosji przez Uni Europejsk, e kanclerz Niemiec zwierzy a si Obamie, i jej
zdaniem Putin y je w inny m wiecie8.
Nieustpliwo Putina miaa jednoczcy wpy w na reszt wiata, gdzie zawizaa si
przeciwko niemu midzy narodowa opozy cja. Rosj wy kluczono z udziau w coroczny m szczy cie
grupy G8, majcy m odby si latem 2014 roku w nowo przebudowany m Soczi. Dwa dni po
aneksji Stany Zjednoczone zaostrzy y sankcje, a Unia Europejska posza ich ladem. Ty m razem
utrudnienia dotkny najbliszy ch wsppracownikw Putina. Ukaranie jego przy jaci, ktrzy
zgromadzili fortuny w czasie, gdy rzdzi, miao wpy n na zachowanie prezy denta. Sankcjami
zostali objci dawni koledzy Putina z treningw judo, Arkadij i Bory s Rotenbergowie, Wadimir
Jakunin, Jurij Kowalczuk i Andriej Fursenko ze spdzielni mieszkaniowej Oziero, a take
Giennadij Timczenko. Departament Skarbu Stanw Zjednoczony ch powtrzy to, o czy m od lat
informowali kry ty cy Putina: e posiada on udziay w nalecej do Timczenki firmie Gunvor i e
moe mie bezporedni dostp do jej rodkw finansowy ch. Amery kanie zarzucili Bankowi
Rossija, e pod zarzdem Kowalczuka zachowuje si jak osobisty skarbnik najwy szy ch rang
urzdnikw Kremla, midzy inny mi samego Putina9. Sankcje obejmoway zakaz podrowania
do Stanw Zjednoczony ch, zamroenie rodkw finansowy ch poszczeglny ch osb i zakaz
prowadzenia przez amery kaskie firmy interesw z firmami rosy jskimi, co ograniczy o ich
moliwoci manewru prakty cznie wszdzie tam, gdzie walut by dolar. Amery kaskie
i europejskie sankcje obejmoway coraz wicej firm i osb urzdnikw i biznesmenw
midzy inny mi bank Rotenberga SMP (rosy jski skrt nazwy Szlaku Morza Pnocnego, drogi
handlowej wiodcej przez koo podbiegunowe) i cae brane gospodarki, szkodzc na przy kad
Rosnieftowi i jego ambitny m planom wy doby cia ropy naftowej za koem polarny m.
Ale nowe sankcje wcale nie okazay si bardziej skuteczne ni poprzednie, ktre dosigy
dalszy ch wsppracownikw i akolitw Putina. Prawd mwic, ich wpy w by tak may , e
rwnie dobrze mona by o ich nie nakada. Decy zji Putina nie mogli zmieni nawet najblisi mu
ludzie. Wszy scy ludzie dotknici restry kcjami bardziej i mniej wpy wowi, przy jaciele i dalsi
znajomi, przedstawiciele wadzy i zwy kli pochlebcy zawdziczali swoj pozy cj w sy stemie
jednemu czowiekowi. By li now elit epoki Putina, stali ponad prawem, odpowiadali ty lko przed
nim, a on ich chroni. Wadza i stan posiadania ty ch ludzi zaleay od jego potgi i od ich wasnej
lojalnoci wobec niego. Wadimir Jakunin, ktry traktowa sankcje jak osobist zniewag,
twierdzi, e jego stary przy jaciel nie pozwoli, by ktokolwiek odwid go od realizacji powzity ch
zamiarw, bo jego zdaniem su najlepszy m interesom Rosji. Nawet najmniejsza oznaka takiego
zachowania by aby dla niego zdrad. On by tego nie zapomnia ani nie wy baczy powiedzia
Jakunin10.
Nikt te nie prbowa si na to porwa. Wszy scy dotknici sankcjami kolejno zoy li deklaracj
lojalnoci i solidarnoci z przy wdc, mwic, e s gotowi na kade powicenie. Za wszy stko
w y ciu trzeba kiedy zapaci stwierdzi Giennadij Timczenko, lecz jego sowa zabrzmiay
nieszczerze, bo dzie przed wprowadzeniem sankcji sprzeda swoje udziay w Gunvorze jednemu
z partnerw, co mogo znaczy , e dotary do niego poufne informacje o nadchodzcy m
zagroeniu i wy kaza si refleksem, chronic swj majtek przed konfiskat. Timczenko przy zna,
e jego odrzutowiec stoi uziemiony na lotnisku, bo nie jest w stanie kupi do niego czci, a karty
kredy towe jego ony zostay zablokowane, wic nie moe spokojnie wy poczy wa w Europie
z rodzin i suczk Romi, crk ukochanej Koni Putina. Ale takie rzeczy jak koszt prowadzenia
dziaalnoci lub brak wy gd w y ciu pry watny m trac znaczenie, kiedy na szali wa si interesy
pastwa. To drobnostki na tle globalny ch problemw11.

W luty m na cay m obszarze Ukrainy wy buchy protesty , takie jak w Sy mferopolu i inny ch
miastach na Kry mie. W maju w centrum Odessy brutalne starcie prorosy jskich demonstrantw
ze zwolennikami rzdu zakoczy o si strzelanin w dawnej siedzibie zwizkw zawodowy ch.
Zgino czterdzieci osiem osb. Referenda przeprowadzone w ty m miesicu w Doniecku
i ugasku by y zorganizowane w takim samy m popiechu jak na Kry mie i budziy nie mniej
wtpliwoci pod wzgldem prawny m. Ukraiska suba bezpieczestwa twierdzia, e podsuchaa
rozmow telefoniczn, podczas ktrej Dmitrij Bojcow, jeden z przy wdcw separaty stw,
skary si, e nie mg nadzorowa przebiegu wy borw, bo w regionie wci by o duo
ukraiskich oddziaw i broni. Nie moemy ich zrobi zgodnie z prawem, dopki s tutaj te s
sy ny narzeka. Podobno na drugim kocu linii telefonicznej znajdowa si Aleksander
Barkaszow, budzcy postrach rosy jski neonazista, ktry w 1993 roku by wrd przeciwnikw
Jelcy na okupujcy ch Biay Dom w Moskwie. Powiedzia Bojcowowi, eby si nie poddawa,
ty lko sfaszowa wy niki i zdoby w ten sposb na przy kad 89 procent poparcia. A co? Bdziesz
azi po ludziach i zbiera gosy ? warkn Barkaszow. Pojo ci?12
Kiedy zliczono gosy , wy nik dokadnie odpowiada jego sugestii 89 procent ludnoci
opowiedziao si za odczeniem si od Ukrainy w ugasku za separaty ci uzy skali
niewiary godne, ponad 96-procentowe poparcie. Po obu referendach doszo do kolejny ch
agresy wny ch star. W kraju wy bucha regularna wojna jej charakter szef Sztabu Generalnego
Si Zbrojny ch Federacji Rosy jskiej Walerij Gierasimow przewidzia ju rok wczeniej, po
powrocie Putina na urzd prezy denta, kiedy przedstawi zary s nowej doktry ny wojskowej
w zwizku z rewolucj w wiecie arabskim. W dwudziesty m pierwszy m wieku
zaobserwowalimy tendencj do zanikania granicy midzy wojn i pokojem pisa genera
Gierasimow. W dzisiejszy ch czasach wojen si nie wy powiada, a kiedy ju wy buchn, trudno
dopasowa ich przebieg do konkretnego schematu. Dowiadczenia konfliktw zbrojny ch, rwnie
ty ch, ktre doty czy y tak zwany ch kolorowy ch rewolucji w pnocnej Afry ce i na Bliskim
Wschodzie, potwierdzaj, e normalnie istniejce i prosperujce pastwo moe w cigu kilku
miesicy , a nawet dni, sta si aren zacieky ch walk zbrojny ch, pa ofiar obcej interwencji
i pogry si w otchani chaosu, katastrofy humanitarnej i wojny domowej13. Dokadnie tak
si stao.
Aneksja Kry mu odby a si niemal bez wy siku, ale sy tuacja na wschodzie Ukrainy okazaa si
o wiele bardziej skomplikowana, a brak jasnoci w sprawie intencji Putina wprowadza
zamieszanie w szeregach rebeliantw. Petro Poroszenko, nowo wy brany prezy dent Ukrainy ,
ktry zastpi zbiegego za granic Janukowy cza, zwany z racji swojej dziaalnoci gospodarczej
krlem czekolady , te wy kazy wa o wiele silniejsz determinacj, eby utrzy ma w granicach
Ukrainy zbuntowane regiony na wschodzie ni rzd ty mczasowy w sprawie Kry mu. Ukraiskie
wojsko z pomoc nieregularny ch oddziaw milicji utworzony ch podczas wy darze na Majdanie
podjo kontratak i prb odbicia terenw, nad ktry mi rzd straci kontrol. Z kady m dniem
konflikt coraz bardziej przy pomina wojn domow. Putin wy trwale dy stansowa si
przy najmniej oficjalnie od ludzi opowiadajcy ch si za niepodlegoci Doniecka i ugaska;
prawdopodobnie sankcje by y ostrzejsze, ni tego oczekiwa, wezwa wic nawet do przeoenia
referendw niepodlegociowy ch na inny termin. Amery kanie i Europejczy cy mieli nadziej, e
izolacja dy plomaty czna Rosji, a take zaostrzenie sankcji w kocu wpy ny na wy bory Putina,
zmuszajc go i inne wane osobistoci w Rosji do coraz bardziej niewiary godny ch prb
przekony wania, e ich kraj nie bierze udziau w ty m konflikcie.
Mimo to separaty ci mogli liczy na silne wsparcie Rosji, zarwno jawne, jak i nieoficjalne.
Ich przy wdcy pocztkowo rekrutowali si z rosy jskiej mniejszoci narodowej, jak na przy kad
by y i moe wci czy nny agent wy wiadu wojskowego Igor Girkin, ktry przy j pseudonim
Igor Striekow. W milicjach (powstao ich mnstwo, a panujca w nich hierarchia wojskowa by a
niejasna) suy li lokalni rebelianci i ochotnicy z Rosji. Kreml niezby t przekonujco twierdzi, e
ty mi ostatnimi kierowaa czy sta, braterska ch obrony rosy jskiego wiata. Niektrzy z nich ju
w latach dziewidziesity ch uczestniczy li w konfliktach na strzpicy ch si obrzeach by ego
imperium radzieckiego, na przy kad w Abchazji, Osetii Poudniowej, w Gruzji i na wskim
skrawku ziemi w Modawii znany m jako Transnistria. Wspierali ich rosy jscy komandosi
i funkcjonariusze wy wiadu, a potem onierze regularnej armii przy sy ani jako ochotnicy przez
dowdcw zachcajcy ch ich do tego obietnic wy szego odu. Z rozkazu Kremla onierze ci
musieli oficjalnie wy stpi ze suby wojskowej oraz odpru z mundurw naszy wki i dy sty nkcje.
Putin nie chcia ry zy kowa jawnej interwencji, a ponadto ten rodzaj kamuflau maskowa
zaangaowanie Rosji w wy starczajcy m stopniu, by wy woa dezorientacj, a take rnic zda
i dy skusj w Europie na temat tego, jak stanowcza powinna by reakcja midzy narodowa.
Zgodnie z przepowiedni Gierasimowa konflikt na Ukrainie rozmy granic midzy wojn
i pokojem, midzy podegaczem i obroc. Kreml uporczy wie dementowa informacje
o obecnoci rosy jskich bojownikw i sprztu wojskowego na Ukrainie, chocia ju od dawna
wracay do Rosji trumny z ciaami Rosjan. Polegy m wy prawiano potajemne pogrzeby , tak jak
onierzom, ktrzy oddali y cie za Zwizek Radziecki w Afganistanie. Kreml nie zmieni swojego
stanowiska nawet wtedy , gdy rosy jscy onierze zostali pojmani na tery torium Ukrainy i lokalne
wadze zorganizoway parad jecw.
6 czerwca Putin wy bra si do Francji, eby wzi udzia w uroczy stociach upamitniajcy ch
siedemdziesit rocznic alianckiego ldowania w Normandii. Wy ranie by o czu, e inni
przy wdcy dy stansuj si od niego. Po usuniciu Rosji z grupy G8 spotkali si w ty m ty godniu
w Brukseli zamiast w Soczi. Zaproszenie go na uroczy stoci rocznicowe by o hodem zoony m
onierzom radzieckim, ktrzy przy czy nili si do zwy cistwa nad hitlery zmem, ale udzia Rosji
w nowej wojnie sprawi, e nawet ta okoliczno nie agodzia nastrojw. Europejscy przy wdcy
czuli si coraz bardziej zmczeni i zdenerwowani nieustanny m dementowaniem przez Putina
informacji o udziale Rosji w walkach na Ukrainie i powtarzany m przez niego frazesem, e ty lko
rodki dy plomaty czne mog rozwiza t sy tuacj. Jego za frustroway podejmowane przez
Ukraicw prby odbicia regionw na wschodzie kraju. Angela Merkel i Franois Hollande
poddali testowi jego deklaracje o chci poszukiwania pokojowy ch sposobw rozwizania sporu
o Ukrain. W ty m celu zaaranowali rozmowy midzy przy wdcami obu pastw. Wanie
w Normandii Putin po raz pierwszy od rozpoczcia kry zy su spotka si z Poroszenk, wy stpujc
jako rzecznik regionw, ktre domagay si oderwania od Ukrainy i ktry m podobno nie udziela
adnego wsparcia. Walki jednak si nasiliy , a siy rzdowe i separaty ci signli po cisz bro,
midzy inny mi modzierze i arty leri.
Miesic pniej Putin znowu spotka si z Merkel, ty m razem w Brazy lii, przed finaowy m
meczem mistrzostw wiata Niemcw z Argenty n. Polecia tam jako gowa pastwa
organizujcego kolejne mistrzostwa wiata w 2018 roku; ju zacz si do nich niecierpliwie
przy gotowy wa i zleci w ty m celu opracowanie kolejnego megaprojektu budowy stadionu.
Nowa wielka inwesty cja zesza na drugi plan, kiedy pojawiy si py tania o nieprawidowoci
doty czce zwy cistwa Rosji w gosowaniu na gospodarza mistrzostw14. Przy wdcy Rosji
i Ukrainy znowu si spotkali i jeszcze raz pady obietnice negocjacji zawieszenia broni,
a ty mczasem z Ukrainy nadeszy wiadomoci, e granic przekracza kolejna dostawa sprztu
wojskowego z Rosji. Nastpnego dnia zestrzelono ukraiski samolot transportowy An-26; lecia na
wy sokoci szeciu ty sicy metrw niedaleko ugaska, wzdu granicy z Rosj. Ten incy dent,
a take wczeniejsze zniszczenie tu po ldowaniu innego samolotu wojskowego, do czego doszo
w czerwcu, dobitnie wiadczy o zwikszeniu siy ognia po stronie separaty stw. Dwa dni pniej
za pomoc specjalisty cznej rakiety ty pu ziemiapowietrze, ktry ch oficjalnie nie by o na
wy posaeniu bojownikw, strcono my liwiec Suchoj.
17 lipca po poudniu na stronie internetowej, na ktrej swe teksty zamieszcza Igor Striekow,
pojawia si informacja o zestrzeleniu jeszcze jednego An-26, ty m razem w pobliu lecego
midzy Donieckiem a granic z Rosj miasta Torez. A ostrzegalimy ich, eby nie latali po
naszy m niebie triumfalnie gosi anonimowy wpis przy pisy wany Striekowowi15. Pniej
Ukraicy twierdzili, e udao im si podsucha potwierdzajce zestrzelenie samolotu rozmowy
telefoniczne jednego z bojownikw z oficerem rosy jskiego wy wiadu. Ty le e to nie by ukraiski
samolot wojskowy . Z nieba spad boeing 777 linii Malay sia Airlines odby wajcy lot numer 17
z Amsterdamu do Kuala Lumpur. Na pokadzie znajdowao si dwustu osiemdziesiciu trzech
pasaerw i pitnastu czonkw zaogi. Ciaa ofiar zostay rozrzucone wraz ze szcztkami maszy ny
na obsiany ch pszenic polach o powierzchni ponad trzy dziestu kilometrw kwadratowy ch.
Wszy stkie wy janienia oprcz rosy jskich podaj, e przy czy n katastrofy by o trafienie
rakiet ziemiapowietrze wy strzelon z mobilnego sy stemu rakietowego 9K37 Buk, kiedy samolot
przelaty wa nad obwodem donieckim. wiadkowie, midzy inny mi dziennikarze z Associated
Press, zeznali, e widzieli t wy rzutni jadc przez pobliskie wsie, w toku ledztwa za ustalono, e
pojazd nalea do rosy jskiego wojska, a konkretnie do 53 Bry gady Przeciwlotniczej z Kurska.
Podobno poprzedniej nocy przekroczy granic, a potem wrci, wiozc ty lko trzy z czterech
pociskw. Ze wstpnego ledztwa prowadzonego przez rzd Holandii wy niko, e eksplozja
nastpia w powietrzu, a zniszczenia kaduba odpowiadaj ty m, ktre moga wy woa rakieta taka
jak Buk, a nie pocisk wy strzelony z my liwca, do czego szy bko stara si przekona opini
publiczn rosy jski minister obrony 16.
Kiedy doszo do tego nieszczcia, Putin by w drodze powrotnej z Brazy lii. Po przy locie
zatelefonowa do Merkel i Obamy , ale publicznie zoy jedy nie krtkie owiadczenia. Nie
wspomnia ani sowem o oczy wisty m pochodzeniu rakiety nie zaprzeczy ani nie potwierdzi, e
Rosja by a w to w jaki sposb zamieszana ale wini za t tragedi wznowienie walk na
wschodzie Ukrainy , sugerujc, e jej rzd niepotrzebnie prbuje odebra to tery torium z rk
uzbrojony ch buntownikw. Nikt nie powinien ani nie ma prawa wy korzy sty wa tej tragedii do
wasny ch celw polity czny ch powiedzia w niety powy m ordziu telewizy jny m wy goszony m
bardzo wczenie rano 21 lipca. Wy glda na zmczonego, mia napit skr na twarzy ,
zaczerwienione oczy i stojc za biurkiem, zdawa si rozdy gotany . Tego rodzaju tragedie nie
powinny dzieli ludzi, ty lko ich czy . Wszy scy odpowiedzialni za sy tuacj w ty m regionie
musz si wy tumaczy przed wasny m narodem i przed narodami pastw, ktry ch oby watele
zginli w tej katastrofie. Sam jednak nie poczuwa si do winy za t tragedi bdc wy nikiem
coraz bardziej mierciononego konfliktu. Z powodu nowej wojny na konty nencie marzcy m
o ty m, by pozostawi sw krwaw histori za sob, zgino ty sice ludzi, a kilkaset ty sicy zostao
bez dachu nad gow.
Po tragedii lotu numer 17 wiat a przy najmniej dua cz zachodniego wiata ostatecznie
odwrci si od Putina. Rakieta Putina pisa bry ty jski tabloid The Sun, ale nawet trzewo
my lce agencje informacy jne by y zdania, e zostaa przekroczona nienaruszalna granica
odpowiedzialnoci. Gdy by nie Putin, nie doszoby do aneksji Kry mu ani do wojny we
wschodniej czci Ukrainy i nie by oby szcztkw rozrzucony ch wrd zboa. To by a wojna
Putina i nawet najbardziej usilne starania kremlowskich propagandzistw, by rozmy ten obraz
za pomoc kamstw i teorii spiskowy ch nie mogy zmy z niego winy . Jeeli prezy dent Rosji
sam tego nie rozumia, to ludzie z jego otoczenia zdawali sobie z tego spraw. Mg wzi w cugle
liderw prorosy jskich separaty stw, wy cofa rosy jskie oddziay i sprzt, wszcz
midzy narodowe ledztwo w sprawie zestrzelenia samolotu, co pozwolioby znale i odda
w rce sprawiedliwoci zbrodniarzy odpowiadajcy ch za mier dwustu dziewidziesiciu
omiu osb. Ale gdy by to zrobi, musiaby si przy zna do inny ch poraek swojej prezy dentury ,
do nadzwy czajny ch przestpstw, do korupcji, na ktrej opieraa si lojalno jego otoczenia.
Putin uczy ni z siebie sy mbol odrodzonej Rosji i ten mit trzeba by o podtrzy my wa, nie
przy znajc si do bdw. Ty lko w kulcie wadzy przy wdca i pastwo to jedno. Putin to Rosja
stwierdzi w 2014 roku Wiaczesaw Woodin, ktry w 2011 roku zastpi Wadisawa Surkowa na
stanowisku stratega polity ki Kremla. Nie ma Rosji bez Putina17.

Z dawao si, e ju nic nie jest w stanie poczy dwch brzegw przepaci, ktra za spraw

zamierzony ch dziaa oddalia Rosj od Zachodu. Stany Zjednoczone ju dzie przed

zestrzeleniem samolotu malezy jskich linii lotniczy ch rozszerzy y sankcje, a w Europie po ty m
zdarzeniu te ucich opr przed ich zaostrzeniem. Reperkusje zagroziy cay m sektorom rosy jskiej
gospodarki, midzy inny mi bankowemu i energety cznemu, a nie ty lko pojedy nczy m urzdnikom
i przy jacioom Putina. W poowie 2014 roku odpy w kapitau wy nis siedemdziesit pi
miliardw dolarw, bo zamoni oby watele szukali bezpieczniejszy ch lokat za granic; do koca
roku z Rosji odpy no sto pidziesit miliardw dolarw. Gospodarka, ju i tak zwalniajca,
ucierpiaa dodatkowo z powodu braku inwesty cji. Pomimo stara podejmowany ch przez Bank
Centralny , eby wesprze rubla, jego warto gwatownie zmalaa. Ropa naftowa potaniaa
w czy m Putin widzia spisek Stanw Zjednoczony ch i Arabii Saudy jskiej jeszcze bardziej
nadwy rajc budet pastwa i wy miatajc rezerwy , ktre prezy dent Rosji z uporem gromadzi
przez wiele lat swoich rzdw. Rosja popada w kry zy s tak gboki jak w roku 2009 i 1998. Takty ka
Putina zwrcia si przeciwko niemu. Wielu jego przeciwnikw na Zachodzie cieszy o si,
twierdzc, e sam sprowadzi na siebie nieszczcie, ale ostracy zm utwierdzi te Putina
w przekonaniu, e zapa ekonomiczna i dy plomaty czna to elementy wielkiego spisku majcego
osabi Rosj i jego rzdy .
Dzie po zestrzeleniu pasaerskiego boeinga Stay Try buna Arbitraowy w Hadze w kocu
wy da werdy kt we wniesiony ch przez udziaowcw Jukosu sprawach doty czcy ch nielegalnego
wy waszczenia i nakaza Rosji wy pacenie im cznie pidziesiciu miliardw w ramach
odszkodowania. W uzasadnieniu try buna przy toczy sowa samego Putina, ktry dziesi lat
wczeniej broni przetargu na Jugansknieftiegaz, klejnot koronny Jukosu, mwic, e to dowd
zmowy biznesowo-rzdowej18. Putin zacz traktowa kady krok przeciwko Rosji jako cy niczny ,
wy rachowany atak na niego. Dziaania rosy jskiego przy wdcy zdradzay gbokie poczucie
rozalenia i zdrady , ty m wiksze, e kry zy s zacz si wanie, kiedy speni si rosy jski sen
o olimpiadzie. By obojtny na groby sankcji i izolacji na arenie midzy narodowej, bo doszed
do wniosku, e ani punkt widzenia Rosji, ani jej interesy nigdy nie bd respektowane przez reszt
wiata, ktry i jemu nie okazy wa nalenego szacunku, szczeglnie odkd wrci na Kreml po
czteroletniej przerwie spdzonej na stanowisku premiera.
 Putin nie popeni bdu, podejmujc decy zje doty czce Kry mu, a potem wschodu Ukrainy .
Po prostu reakcja Zachodu przestaa go obchodzi. Zmiana, ktra w nim zasza, zacza by
szczeglnie widoczna po tragedii malezy jskiego samolotu. Jego stary przy jaciel Siergiej Roldugin
powiedzia: Zauway em, e staje si ty m bardziej nieustpliwy , im bardziej kto go drani.
Mona by o odnie wraenie, e przewrt polity czny na Ukrainie gboko i osobicie dotkn
Putina, niczy m doprowadzajce go kiedy do wciekoci wy zwiska na szkolny m podwrku.
Zdaniem Roldugina Putin by zy na Merkel, e nie traktowaa go powanie, kiedy mwi
o rady kaach w nowy m rzdzie Ukrainy , o zagroeniach dla rosy jskiej mniejszoci
i o okruciestwie ukraiskich onierzy wobec cy wilw. Wszy scy chcieli go wini za pocisk
rakietowy , ktry zestrzeli pasaerskiego boeinga, a co z barbarzy skim traktowaniem przez
ukraiski rzd swoich oby wateli na wschodzie kraju? O ile przedtem by cierpliwy w kontaktach
z Merkel i inny mi gowami pastw, o ty le teraz reagowa zoci; kiedy by gotowy na
kompromis, teraz nie ustpowa na krok. To wszy stko budzio w nim gniew i sta si bardziej nie
chc powiedzie, e agresy wny ale bardziej obojtny tumaczy Roldugin. Wie, e tak czy
inaczej trzeba bdzie znale rozwizanie, ale nie zamierza wicej zgina karku.
W przy padku Putina osobiste odczucia stay si lini polity czn. Pragmaty zm w jego
dziaaniach od dawna nalea do przeszoci, ale przewrt na Ukrainie ujawni fundamentaln
zmian trajektorii, po ktrej si porusza, odkd u progu nowego ty siclecia Jelcy n
niespodziewanie przekaza mu prezy dentur. Przez czternacie lat spdzony ch na szczy tach
wadzy skupia si na przy wrceniu Rosji dawnego miejsca wrd mocarstw wiata. W ty m celu
zintegrowa jej gospodark z globaln ekonomi, zrcznie i z korzy ci eksploatujc dostpne na
wolny m ry nku insty tucje finansowe banki, giedy papierw wartociowy ch, domy maklerskie;
oczy wicie pozwolio si to wzbogaci jego bliskim znajomy m, ale skorzy stali na ty m wszy scy
Rosjanie. Teraz jednak zamierza wzmocni pozy cj Rosji bez wzgldu na opini pastw
zachodnich, nie liczc si z ich uniwersalny mi wartociami, z demokracj ani rzdami prawa.
Uzna, e s one obce Rosji i su jej zniewoleniu, a nie integracji. Nard sta si zakadnikiem
psy chosomaty czny ch dziwactw swojego przy wdcy uzna pisarz Wadimir Sorokin po aneksji
Kry mu. Wszy stkie jego lki, pasje, saboci i kompleksy staj si oficjaln doktry n polity czn.
Kiedy popada w paranoj, to cay kraj ma si ba wrogw i szpiegw; jeeli cierpi na
bezsenno, to ministrowie maj pracowa w nocy ; gdy przestaje pi, wszy scy staj si
absty nentami; kiedy pije, nard chleje razem z nim; jeli nie lubi Amery ki, z ktr walczy jego
ukochany KGB, to wszy scy zgodnie musz nienawidzi Stanw Zjednoczony ch19.
Opozy cja wobec Putina i putinizmu wci istniaa, ale po 2014 roku zostaa zepchnita
jeszcze gbiej na margines spoeczestwa. Liderzy mogcy mu kiedy rzuci wy zwanie czuli si
teraz jeszcze bardziej osaczeni. By li i tacy , co jeszcze przed wy darzeniami na Ukrainie
wy jechali z kraju, tak jak Garri Kasparow, ktry obawia si aresztowania, bo pod jego
nieobecno kto z komisji ledczej kierowanej przez Aleksandra Bastry kina dzwoni do jego
matki. Telefon z komisji ledczej sta si w dzisiejszy ch czasach rwnie zowieszczy m znakiem
jak niegdy pukanie do drzwi zwiastujce wizy t funkcjonariuszy KGB20. Za Kasparowem
ruszy li inni przeladowani przez suby ledcze: doradzajcy Miedwiediewowi ekonomista
Siergiej Guriew, by y wiceszef banku centralnego Siergiej Aleksaszenko i Wadimir Askurow,
jeden ze wsppracownikw Aleksieja Nawalnego, pomagajcy mu w kampanii
anty korupcy jnej, ktremu udzielono azy lu polity cznego w Wielkiej Bry tanii. Pawie Durow,
twrca rosy jskiej wersji Facebooka VKontakte, ktrego mona by stawia za wzr
dy namicznego przedstawiciela modej generacji Rosjan, sprzeda reszt udziaw we wasnej
firmie i wy jecha za granic. Pniej mwi: Wierz w wolny ry nek, to oczy wiste, dlatego
trudno mi zrozumie kierunek, w jakim obecnie zmierza nasz kraj21.
Bory s Bieriezowski czowiek, ktry twierdzi, e by mentorem Putina, a potem zosta jego
najbardziej nieprzejednany m wrogiem zmar pod Londy nem w 2013 roku. Oficjaln
przy czy n mierci by o samobjstwo powiesi si na sznurze w azience ale jak zwy kle, gdy
chodzio o Bieriezowskiego, pojawiy si trwajce do dzisiaj podejrzenia, e jego y cie dobiego
koca w mroczniejszy ch okolicznociach. Michai Chodorkowski, amnestionowany przez Putina
zim 2013 roku, przeprowadzi si do Szwajcarii, gdzie wznowi dziaalno fundacji Otwarta
Rosja i dalej promowa demokracj w swoim kraju. Zgosi swoj kandy datur na ewentualnego
szefa rzdu ty mczasowego, ktry pewnego dnia mgby powsta w Rosji, ale nie odway si
wrci do ojczy zny .
Ci, ktrzy na miejscu sprzeciwiali si oficjalnej narracji w kwestii Ukrainy , by li uciszani,
a nawet przeladowani. Znany history k Andriej Zubow zosta zwolniony ze stanowiska
w Moskiewskim Pastwowy m Insty tucie Stosunkw Midzy narodowy ch, kiedy porwna aneksj
Kry mu z anszlusem Austrii przez Hitlera w 1938 roku i doda, e ten ruch doprowadzi do wojny ,
a potem do upadku Trzeciej Rzeszy . Przy jaciele, historia si powtarza ostrzega
w Wiedomostiach22. Reakcja by a rwnie szy bka i brutalna jak po felietonie saty ry ka Wiktora
Szenderowicza o zoty m medalu rosy jskiej y wiarki na olimpiadzie. Wkrtce po ty m wy darzeniu
wy dawca i zaoy ciel Wiedomosti Leonid Berszy dski ogosi na amach gazety swoj
dobrowoln banicj, mwic w imieniu pokolenia inteligencji uwaajcej, e ostatnie dziaania
Putina s sprzeczne z relaty wn wolnoci, do ktrej si przy zwy czaili. Jak wielu z ty ch, co
wy jechali, nie by em szczurem uciekajcy m ze statku na widok pierwszy ch oznak kopotw.
Uwaam si raczej za mary narza widzcego, e jego kapitan zmieni kurs i py nie do portu
owianego z saw gono obwieszczajc przez megafon swoje zamiary . Cicho i bez paniki
spuszczam zatem d ratunkow i zaczy nam wiosowa w kierunku tego portu, ktry pocztkowo
obralimy za cel23.
Inni zostali, coraz bardziej osamotnieni, eby toczy bj z Putinem i wy zwolony mi przez niego
siami nacjonalizmu. Aleksiej Nawalny , aresztowany podczas ceremonii zamknicia olimpiady
w Soczi, gdy protestowa przeciwko wy rokom w sprawie demonstracji na placu Botny m, spdzi
wikszo 2014 roku w areszcie domowy m w czterech cianach swojego mieszkania
w postsowieckim bloku w Moskwie. Jedy ny lider opozy cji, ktry wy wodzi si z najniszy ch
szczebli spoeczestwa jedy ny , ktry nie mia adny ch zobowiza wobec Kremla i by na ty le
chary zmaty czny , by zdoby poparcie niezalenie od jego wpy ww przez kilka miesicy mg
si spoty ka jedy nie z najblisz rodzin i zosta odcity od Internetu bdcego w jego rkach
wy starczajco skuteczn broni, eby zagrozi sy stemowi stworzonemu przez Putina. Pod sta
obserwacj kamer zainstalowany ch w jego domu cay mi dniami gra na komputerze w Grand
Theft Auto i wy chodzi jedy nie na przesuchania w sdzie pod eskort policy jn. Te wizy ty na sali
sdowej stay si czstsze, gdy prokuratura wy toczy a mu kolejne sprawy jedna doty czy a
skradzionego ulicznego plakatu, ktry da komu w prezencie, a inna zakoczy a si wy rokiem
wizienia dla jego brata Olega. Cie Kremla spowi go tak jak dy sy dentw w dawny ch czasach.
Co waciwie osignlimy ? py ta w swoim mieszkaniu pod koniec 2014 roku, kiedy nieco
zagodzono mu warunki kary , majc na my li aneksj Kry mu przez Putina i demonizacj Rosji
na arenie midzy narodowej. Teraz ju dosownie nikt nas nie lubi. Nawet Ukraina,
doty chczasowy naturalny sojusznik, paaa nienawici do Rosji. Konflikt zbrojny przy mi
prowadzon przez Nawalnego kampani anty korupcy jn, ktra dalej ujawniaa neofeudalne
powizania midzy wadz i pienidzmi. Zacza si wojna ze wszy stkim co zachodnie, midzy
inny mi z akty wistami wzy wajcy mi do wikszej otwartoci polity cznej i przejrzy stoci sy stemu.
Spoeczestwo by o cigle bombardowane informacjami o dziaaniach zbrojny ch, ich echa
rozbrzmieway nawet w wieczorny ch serwisach pogodowy ch w telewizji, gdzie mwiono, e na
wschodzie Ukrainy robi si gorco. Zdaniem Nawalnego Putin rozpta nieustajc wojn,
a przez to postawi ludzi w stan nieustajcej mobilizacji. Prowadzi kraj, twierdzc, e to jego
przeznaczenie, nie liczc si z kosztami ponoszony mi przez Rosj na arenie midzy narodowej.
A jednak im bardziej zgubne by y decy zje Putina, ty m wiksza okazy waa si jego wadza. Rosja
toczy a wojn, a ty mczasem jego pozy cja zdawaa si coraz mocniejsza. By to paradoks,
ktrego ani Nawalny , ani inni w kraju i za granic nie mogli zrozumie. Jeli chodzi
o wzmocnienie reimu, Putin odnis zwy cistwo stwierdzi z poczuciem rezy gnacji Nawalny .
Ale jeli chodzi o strategiczne interesy Rosji, ponielimy porak24.
Bory s Niemcow, ktremu udao si przekona ludzi, eby wy brali go do wadz regionalny ch
w Jarosawiu, dalej prowadzi kampani przeciwko Putinowi, liczc na to, e dziki immunitetowi
poselskiemu bdzie w pewny m stopniu chroniony przed represjami. Pomstowa na Facebooku
i Twitterze przeciwko wojnie i nazy wa Putina wampirem potrzebujcy m krwi, eby y . Lecz
i on przy znawa, e prezy dent zachowuje si tak, jakby naprawd nie widzia coraz mocniejszy ch
dowodw wiadczcy ch o ty m, e na Ukrainie walcz i gin Rosjanie. Narzeka, e sankcje
midzy narodowe i dy plomaty czn izolacj wci wprowadzano w y cie bez przekonania.
Niemcow domaga si bardziej zdecy dowany ch krokw, by ostatecznie skoczy z reimem
Putina, a nie negocjowa z nim. Wcale nie jest izolowany oburza si. Merkel z nim
rozmawia, jakby nic si nie stao. Wszy scy z nim rozmawiaj. Niezraony zbiera dowody do
kolejnej publikacji, podobnej do poprzednich raportw o korupcji, o Gazpromie i Soczi. Ty m
razem chcia napisa o wojnie na Ukrainie o rozkazach Putina i wy woa wrd Rosjan
wy rzuty sumienia z powodu tej polity cznej zbrodni. Zaty tuowa ten raport Putin. Wojna. Nie
udao mu si go jednak dokoczy 25. Zosta zastrzelony w luty m 2015 roku, gdy wieczorem
wszed na most wiodcy na plac Czerwony . Zgin niemal pod murami Kremla, a jego mier
jak mier Politkowskiej w 2006 roku by a ofiar zoon w wikszej wojnie. Nie by to
przy padkowy akt rozboju, ty lko drobiazgowo zaplanowane zabjstwo dokonane w jedny m
z najlepiej strzeony ch przez policj miejsc na wiecie. Jego morderstwo przy pisano zabjcom
z Czeczenii, podobno w jaki sposb zwizany m z Ramzanem Kady rowem, ktremu Putin
powierzy wadz nad ty m niegdy dcy m do niepodlegoci regionem i ktry w dzisiejszy ch
czasach sprawowa tam bez ogranicze rzdy twardej rki. Niestrudzony w dziele wy bielania
swojego szefa rzecznik Putina Dmitrij Pieskow poinformowa, e wie o tej tragedii by a dla
Putina szokiem, ale doda te, e wpy w Niemcowa na y cie polity czne w kraju by znikomy . Tak
jak w przy padku zabjstwa Politkowskiej a take Aleksandra Litwinienki i Siergieja Magnitskiego
Putin mg nie mie osobicie nic wsplnego z t mierci; mg te nie wiedzie, o czy m
przekony wali jego zwolennicy , e kto ma ze zamiary . Na ty m etapie jednak trudno by o dalej
udawa, e epoka Putina nie jest splamiona krwi jego najzagorzalszy ch kry ty kw.

31 lipca 2014 roku w moskiewskiej siedzibie Rosy jskiego Zwizku Piki Nonej spotkali si

najbogatsi oby watele Rosji, eby omwi jedn z niespodziewany ch konsekwencji aneksji
Kry mu. By li wrd nich przedstawiciele zwizku, a take posiadacze najwaniejszy ch klubw
pikarskich: Siergiej Galicki, waciciel sieci supermarketw i FK Krasnodar, Sulejman Kierimow,
potentat, ktry kupi Any Machaczkaa z Dagestanu, i Wadimir Jakunin, ktrego Koleje
Rosy jskie sponsoroway Lokomotiw Moskwa. Jedny m z gwny ch punktw spotkania by o
gosowanie nad przy jciem trzech kry mskich klubw pikarskich do ligi rosy jskiej, uczestnicy
narady mieli jednak co do tego zastrzeenia. Bali si, e sankcje midzy narodowe mog dotkn
ich oraz nalece do nich kluby . Mogli zosta objci zakazem wy jazdu na Zachd i usunici
z rozgry wek europejskich. Chc si upewni, e nie gro nam adne sankcje powiedzia
Galicki. Cy tat ten pochodzi ze zrobionego potajemnie nagrania nerwowej dy skusji, ktre dostaa
pniej redakcja Nowej Gaziety 26. Wy ranie sfrustrowany mwi o ty m, e wszy stko, co
zbudowa przez ostatnie dwadziecia pi lat warta trzy dzieci miliardw dolarw sie sklepw
Magnit zatrudniajcy ch dwiecie pidziesit ty sicy pracownikw moe bezpowrotnie
przepa. Inni obecni na sali konferency jnej podzielali jego obawy ale i strach przed gniewem
prezesa. Galicki i jego koledzy wy ranie mieli nadziej, e uda im si uchy li od gosowania.
Kry li wok tego tematu, zastanawiajc si, czy owiadczenie ministra sportu Witalija Mutki
jest warte ty le, ile sowo samego Putina. aden nie chcia gosowa jawnie, na co nalega
przewodniczcy zwizku pikarskiego; aden jednak nie chcia te ry zy kowa nieposuszestwa
wobec Putina, nie gosujc w ogle.
To jasne, e jestem gotw ponie konsekwencje powiedzia Galicki, ale szy bko doda, e
wemie je na siebie dopiero, kiedy prezes wy razi jasne stanowisko w tej sprawie. Ty lko
w takim wy padku zgodz si zburzy to, co budowaem przez wier wieku.
Kiedy prezes i wspwaciciel CSKA Moskwa Jewgienij Giner powtrzy jego zastrzeenia,
przewodniczcy zwizku i Jakunin ostro zwrcili si przeciwko niemu, mwic, e jego pogld na
t spraw jest nieprzy zwoity . Rosja cierpi z powodu represji powiedzia Jakunin. Prezy dent
stoi osamotniony nad przepaci, a ty mwisz, e chcesz zern nasz kraj, eby naoy li na nas
dodatkowe sankcje? Zrobi to. Bez wzgldu na to, co my lisz. Nawet gdy by si przed nimi
czoga, i tak to zrobi! Rozumiesz? No wic wy pieprzaj za granic albo zachowuj si porzdnie,
jak przy stao na oby watela tego kraju.

D ziewi dni pniej Putin jasno wy razi swoje y czenie, a zarzd zwizku piki nonej przy j
trzy nowe zespoy do zawodowej ligi rosy jskiej. Siergiej Stiepaszy n, poprzednik Putina na
stanowisku premiera, a teraz czonek zarzdu zwizku, owiadczy : adne dy rekty wy nie by y
potrzebne. Kry m jest czci Rosji i nie ma o czy m gada!.
Kry m sta si nowy m sy mbolem i hasem, pod ktry m nard jednoczy si wok Putina. Ten
argument ucina kad dy skusj. Dziki aneksji notowania prezy denta przekroczy y 85 procent,
a przekonanie o obleniu Rosji przez Zachd wzmacniane za pomoc orwellowskiej agitacji
w telewizji publicznej jeszcze przez wiele miesicy podtrzy my wao powszechne poparcie dla
Putina. Po dwudziestu piciu latach od rozpadu Zwizku Radzieckiego, latach otwartoci,
wy miany gospodarczej i kulturalnej, wikszo Rosjan znowu patrzy a na reszt wiata jak na
wroga u bram, ktrego naley si obawia i stawi mu opr. Mentalno narodu oblonego
usprawiedliwiaa kade powicenie. Kiedy Rosjanin poczuje, e kto z zewntrz chce mu co
narzuci, nigdy nie odwrci si od swojego wodza powiedzia Igor Szuwaow, jeden
z wicepremierw Putina, uwaany za liberaa w jego gabinecie. Zniesie kad niedogodno, na
ktr naraony jest jego kraj: bdzie mniej jad i zuy wa mniej prdu27.
Strach przed cenzur albo czy m jeszcze gorszy m na pewno skutecznie uciszy gosy
niezadowolenia, ale nie da si zaprzeczy , e Putin wy ranie umocni swoj pozy cj na
wieczniku wadzy ; by niekwestionowany m wodzem pastwa, ktre ju przestao by
demokracj, jeli nie liczy odby wajcy ch si co jaki czas pseudowy borw. Po powrocie na
najwy szy urzd w 2012 roku, za czy m nie sta aden wy rany cel oprcz zdoby cia wadzy dla
samego faktu jej posiadania, Putin w kocu odkry czy nnik jednoczcy ogromny , zrnicowany ,
wci szukajcy wsplnej idei nard. Znalaz godny nowego ty siclecia powd utrzy mania
wadzy w swoim rku cel, dziki ktremu uksztatowa swj kraj lepiej, ni zdoali to zrobi inni
doty chczasowi przy wdcy w XXI wieku. Nie wskrzesi Zwizku Radzieckiego ani carskiego
imperium, ty lko zbudowa now Rosj posiadajc cechy i insty nkty obu mocarstw, sam za by
jego pierwszy m sekretarzem i monarch, niezastpiony m i tworzcy m wy jtkowe dziedzictwo.
Nie ma Rosji bez Putina. Zjednoczy ziemie rosy jskie pod rzdami jedy nego wadcy , ktrego
podwadni mogli sobie wy obrazi, bo tak jak w 2008 i 2012 roku nie zamierza pozwoli, by
pojawi si kto inny .
Kiedy w marcu 2015 roku na dziesi dni znik z y cia publicznego, elity polity czne zdj
paraliujcy strach, a media zawrzay od gorczkowy ch spekulacji. Czy Putin jest chory ? Czy
nastpi zamach stanu? Czy walczy z wewntrzn opozy cj podnoszc eb po mierci
Niemcowa zabitego przez najemnikw z Czeczenii, ktry ch utrzy my wa w orbicie swoich
wpy ww z pomoc Ramzana Kady rowa? Pojawiy si nowe plotki, e zosta ojcem.
Domnieman matk miaa by Alina Kabajewa wczeniej zrezy gnowaa z mandatu
poselskiego i zacza prac w Narodowej Grupie Medialnej, zarzdzanej przez Bank Rossija
i Jurija Kowalczuka, starego przy jaciela Putina. Inne pogoski mwiy o ty m, e po prostu podda
si kolejnej terapii z powodu dolegliwoci krgosupa albo operacji plasty cznej. Bez wzgldu na
prawdziwy powd jego nieobecnoci to krtkie i jak si okazao pozbawione szczeglnego
znaczenia zniknicie z pola widzenia spoeczestwa udowodnio, e ty lko on gwarantuje oparcie,
dziki ktremu trudny do kontrolowania, kleptokraty czny sy stem utrzy muje si w stanie
rwnowagi, a frakcje wewntrz elit s idealnie wy waone.
Wadza Putina nie by a nieunikniona ani dana mu na zawsze. Obecnie zdaje si jednak, e nic
nie moe jej zagrozi. Nie istniej adne siy , ktre by y by w stanie z nim ry walizowa do czasu
wy borw prezy denckich w 2018 roku. Zgodnie z prawem moe po nich rzdzi przez kolejne
sze lat. Kiedy a waciwie jeli skoczy panowanie w 2024 roku, bdzie mia siedemdziesit
dwa lata. Breniew zmar dopiero w wieku siedemdziesiciu piciu lat, a Stalin po ukoczeniu
siedemdziesiciu czterech. Moe Putin odda wadz nowemu przy wdcy Miedwiediewowi albo
innemu czowiekowi z krgu swoich najbliszy ch wsppracownikw. Bdzie to zaleao jedy nie
od niego. Los Rosji nierozcznie splata si z jego wasny m i pdzi naprzd ku nieznanemu
przeznaczeniu niczy m trojka z Martwych dusz Gogola. Putin zapewne sam nie wie dokd po
prostu gna przed siebie, rozpdzona, niezomna, niezraona. Staje si wiatrem rozry wane na
strzpy powietrze pisa Gogol o trojce. Przelatuje obok wszy stko, cokolwiek jest na ziemi,
i patrzc z ukosa odsuwaj si i daj jej drog inne narody i pastwa*.
 PRZYPISY

ROZDZIA 1

1 T dat ranienia Wadimira Spiridonowicza Putina i szczegy doty czce jego oddziau zawiera
oficjalny raport Rosy jskiej Agencji Informacy jnej z uroczy stej wizy ty Putina w 2004 roku
w miejscu, gdzie toczy y si walki. Od 2014 roku agencja nazy wa si Sputnik; zob.
http://sputniknews.com/onlinenews/20040127/39906137.html.
2 M. Jones, Leningrad: State of Siege, Basic Books, Nowy Jork 2008, s. 139.
3 N. Gieworkian, N. Timakowa, A. Kolesnikow, First Person. An Astonishingly Frank Self-Portrait
by Russias President Vladimir Putin, PublicAffairs, Nowy Jork 2000, s. 7. Putin wspomina, e
nasi bronili tego przy czka przez ca wojn, co jest niezgodne z prawd.
4 Z zeznania zoonego podczas procesw nory mberskich, http://avalon.law.y ale.edu/imt/02-22-
46.asp.; A. Reid, Leningrad: The Epic Siege of World War II, 19411944 (Walker, Nowy Jork
2011, s. 135) te cy tuje t dy rekty w. Oprcz ksiek Reid i Jonesa o obleniu Leningradu
opowiadaj te H.E. Salisbury , The 900 Days: The Siege of Leningrad (Harper & Row, Nowy
Jork 1969) i A. Werth, Russia at War, 19411945 (t. 3, E.P. Dutton, Nowy Jork 1964).
5 Reid, s. 114.
6 Gieworkian i in., s. 3.
7 Ch. Andrew, O. Gordievsky , KGB: The Inside Story of Its Foreign Operations from Lenin to
Gorbachev, HarperCollins, Nowy Jork 1990, s. 99.
8 Gieworkian i in., s. 6.
9 O.M. Bocki, Wadimir Putin. Istorija yzni, Miedunarodny je Otnoszenija, Moskwa 2001, s. 83.
10 Werth, s. 308.
11 M. Hastings, Inferno: The World at War, 19391945, A.A. Knopf, Nowy Jork 2011, s. 169.
Hastings zwraca uwag na fakt, e uprzy wilejowani w duej mierze uniknli niedoli.
12 Gieworkian i in., s. 5. Angielski przekad nieprecy zy jnie nazy wa brata Marii Peterem,
ty mczasem Putin nie uy jego imienia. Kapitan, o ktry m mowa, nazy wa si Iwan
Iwanowicz Szeomow. Maria miaa brata Piotra, ktry zgin na froncie podczas pierwszy ch
dni wojny .
13 Gieworkian i in., s. 6. Putin wiele razy opowiada t histori, wci jednak zmienia szczegy .
Potwierdzenie ich autenty cznoci jest niemoliwe. W 2012 roku powiedzia Hillary Rodham
Clinton, e jego ojcu udao si wy patrzy Mari na stercie trupw pozna j po butach. Gdy
 zada wy dania mu ciaa, okazao si, e Maria wci y je. Clinton przy tacza t anegdot
w Hard Choices (Simon & Schuster, Nowy Jork 2014, s. 243).
14 Gieworkian i in., s. 89.
15 Jones, s. 249. Zob. te Werth, s. 309 i Niezawisimoje Wojennoje Obozrenie, 14 marca 2003.
16 Jones, s. 141.
17 Gieworkian i in., s. 89.
18 Reid w ksice Leningrad i Hastings w Inferno przedstawiaj wstrzsajcy obraz oblenia.
Zob. te Salisbury i Jones.
19 N. Ziekowicz, Putinskaja Encyklopedia, Olma-Press, Moskwa 2006, s. 363.
20 W 2012 roku grupa poszukiwaczy z Petersburga wpada na trop zapisu o mierci jego brata
i miejscu pochwku. Putin twierdzi, e nie zna ty ch faktw, chocia wspomina o nich
w Gieworkian i in., First Person oraz w New York Timesie, 28 sty cznia 2012.
21 Nazwiska wujw Putina, ktrzy zginli podczas wojny , mona znale w internetowy m
katalogu ofiar wojny pod adresem www.obd-memorial.ru. Richard Sakwa w Putin. Russias
Choice (Routledge, Londy n 2004) opisuje straty w rodzinie po stronie matki Putina.
22 Rosjanie posuguj si form grzecznociow pochodzc od imienia ojca danej osoby :
Wadimir Spiridonowicz jest sy nem Spiridona, Wadimir Wadimirowicz to sy n Wadimira itp.
Chcc okaza komu szacunek albo zwrci si do drugiej osoby w formalny sposb, uy wa si
jednoczenie imienia i patronimiku.
23 Reid, s. 402.
24 Gieworkian i in., s. 3.
25 Tame, s. 17.
26 Przez wiele lat kry a plotka, e Putina naprawd urodzia inna kobieta, a pniej adoptowali
go dalecy krewni, Wadimir i Maria Putinowie. Ta plotka ody a w 2008 roku, kiedy pewna
Gruzinka twierdzia, e jest matk Putina, ale nie pojawiy si adne dowody , ktre mogy by to
potwierdzi.
27 Putin powtarza t histori przy rny ch okazjach, czsto zmieniajc szczegy . Oczy wicie
nie mg jej pamita, wic posugiwa si relacj matki. Przy pomnia j, rozmawiajc
z dziennikarzami przed soborem w 2000 roku. Por. http://www.y outube.com/watch?
feature=play er_detailpage&v=u3d_y xJhmjk.
28 Sakwa, s. 3.
29 Gieworkian i in., s. 11. Putin wspomina, e prakty ki religijne ssiada jego mamrotanie po
hebrajsku nie robiy na nim wielkiego wraenia. Pewnego razu nie mogem si
powstrzy ma i zapy taem, co tak nuci pod nosem. Zacz mi objania Talmud, ale od razu
straciem zainteresowanie.
30 Tame, s. 10.
31 Tame, s. 18.
32 Tame, s. 16.
33 Tame, s. 11.
34 Wiktor Borisenko, cy towany w Moskowskim Komsomolcu, 1 sierpnia 2003; te w A.C.
Ly nch, Vladimir Putin and Russian Statecraft, Potomac Books, Waszy ngton 2011, s. 14.
35 Gieworkian i in., s. 18.
36 Tame, s. 18.
37 Tame, s. 19.
38 Moskowskij Komsomolec, 1 sierpnia 2003.
39 Wy wiad z 2012 r. w niemieckim filmie dokumentalny m, Ich, Putin, ktry pniej
wy emitowaa NTV z okazji zaprzy sienia Putina na trzeci kadencj 7 maja 2012.
40 Moskowskij Komsomolec, 1 sierpnia 2003.
41 W. Guriewicz, Wspominanija o buduszczem prezidentie, Miedunarodny je Otnoszenija,
Moskwa 2001, s. 31.
42 W. Koewnikow, Shield and Sword, MacGibbon & Kee, Londy n 1970.
43 Kommiersant, 25 lipca 2010.
44 Gieworkian i in., s. 22.
45 Ch. Hutchins, A. Korobko, Putin, Matador, Leicester 2012, s. 26.
46 Gieworkian i in., s. 23.
47 Por. http://www.scotsman.com/news/international/mccartney -rocking-back-in-the-ussr-1-
1385940.
48 Moskowskij Komsomolec, 1 sierpnia 2003.
49 O.M. Bocki, Wadimir Putin. Istorija yzni, Miedunarodny je Otnoszenija, Moskwa 2001,
s. 180.
50 Gieworkian i in., s. 21.
51 Komsomolskaja Prawda, 4 padziernika 2007. Podczas wy wiadu Mina Juditskaja wy jawia,
e Putin sprezentowa jej mieszkanie, kiedy pojecha z wizy t pastwow do Izraela, dokd
wy emigrowaa niedugo po jego odejciu ze szkoy . Por. www.kp.ru/daily /23979.3/74288.
52 New York Times, 20 lutego 2000.
53 Gieworkian i in., s. 22. Podczas wy wiadu Guriewicz powiedziaa: Woodi nieszczeglnie
interesoway dziewczy ny , ale on im si bardzo podoba.
54 Por. http://english.pravda.ru/society /stories/04032006/76878-putin-0/. Por. te Hutchins
i Korobko, s. 27.
55 Gieworkian i in., s. 22.
56 Ly nch, s. 23; M. Gessen, The Man Without a Face: The Unlikely Rise of Vladimir Putin,
Riverhead Books, Nowy Jork 2012, s. 55.
57 Putin opowiedzia o ty m kouchu i o podry do Gagry , rozmawiajc 12 sierpnia 2009 r.
z dziennikarzami w Abchazji. Ten wy wiad i wszy stkie publiczne wy powiedzi Putina mona
przeczy ta na www.kremlin.ru albo en.kremlin.ru. Jeeli nie wskazano innego rda, wszy stkie
cy towane w tej ksice oficjalne wy powiedzi Putina po rosy jsku lub po angielsku mona
znale, przeszukujc archiwa ty ch stron internetowy ch. Warto jednak zwrci uwag na fakt,
e w angielskiej wersji niektre przemwienia i komentarze zostay poddane redakcji albo
skrcone, szczeglnie w przy padku gdy zawieraj kontrowersy jne treci.
58 Gieworkian i in., s. 32.
59 Tame, s. 36.
60 Tame, s. 41.
61 O.M. Bocki, Wadimir Putin. Istorija yzni, s. 266.
62 Gieworkian i in., s. 40.
63 Tame, s. 42.

ROZDZIA 2

1 Gieworkian i in., s. 42.

2 O.M. Bocki, Wadimir Putin. Istorija yzni, s. 288289.
3 M.J. Waller, Secret Empire: The KGB in Russia Today, Westview Press, Boulder 1994, s. 1417.
4 J.C. Borcow, Wadimir Putin, Feniks, Moskwa 2001, s. 74.
5 O.M. Bocki, Wadimir Putin. Istorija yzni, s. 105.
6 A.A. Muczy n, Kto jest mister Putin i kto s nim priszo, Gnom i D, Moskwa 2002, s. 27.
7 Andrew i Mitrochin, s. 5.
8 W. Usolcew, Sosuywiec. Nieizwiestnyje stranicy yzni prezidienta, Eksmo, Moskwa 2004,
s. 186. Piszc pod pseudonimem, Usolcew jedy nie zdawkowo wspomina o zadaniach Putina
w V Zarzdzie Gwny m i nie rozwodzi si nad nimi w ty m peny m peanw pamitniku z lat
wsplnie spdzony ch w Drenie. Putin zawsze zaprzecza, e jego praca polegaa na zwalczaniu
dy sy dentw, ale nikt nie dementowa szczegw opisany ch we wspomnieniach Usolcewa.
9 K. De Wolf, Dissident for Life: Alexander Ogorodnikov and the Struggle for Religious Freedom
in Russia, tum. Nancy Forest-Flier, William B. Eerdmans, Grand Rapids 2013, s. 116117.
10 Gieworkian i in., s. 40. Wy dawca angielskiej edy cji zwraca uwag, e jego sowa doty czce
informatorw nie znalazy si w arty kuach prasowy ch oparty ch na ty ch rozmowach.
11 O.M. Bocki, Wadimir Putin. Doroga k wasti, Osmos Press, Moskwa 2002, s. 95.
12 Tame, s. 113.
13 Y.B. Shvets, Washington Station. My Life as a KGB Spy in America, Simon & Schuster, Nowy
Jork 1994, s. 84.
14 O.M. Bocki, Wadimir Putin. Doroga k wasti, s. 121.
15 Gieworkian i in., s. 52.
16 Tame, s. 44.
17 Andrew i Mitrochin, s. 5.
18 Borcow, s. 77; por. te Kaugin, cy towany przez Ly ncha, s. 18.
19 Andrew i Mitrochin, s. 214.
20 Ch. Andrew, O. Gordievsky , KGB: The Inside Story of Its Foreign Operations from Lenin to
Gorbachev, HarperCollins, Nowy Jork 1990, s. 615.
21 Gieworkian i in., s. 39.
22 Tame, s. 56. Imi i nazwisko jego pierwszej narzeczonej, Ludmiy Chmariny , zostao
odnotowane przez Wadimira Priby owskiego na jego stronie internetowej Antikompromat,
http://www.anticompromat.org/putin/hmarina.html. Cy tuje je take K. Dawisha, Putins
Kleptocracy: Who Owns Russia?, Simon & Schuster, Nowy Jork 2014, s. 142.
23 Gieworkian i in., s. 57.
24 O.M. Bocki, Wadimir Putin. Doroga k wasti, s. 15.
25 Borcow, s. 80.
26 Ludmia Putina sama szczegowo opowiada o swoich dowiadczeniach i o zalotach Putina w:
O.M. Bocki, Wadimir Putin. Doroga k wasti, s. 35.
27 Gieworkian i in., s. 58.
28 Bocki, s. 57.
29 Tame, s. 5758.
30 Tame, s. 5860.
31 Tame, s. 5960.
32 Tame, s. 4344.
33 Gieworkian i in., s. 5960.
34 Bocki, s. 53.
35 New York Times, 20 lutego 2000.
36 Andrew i Gordijewski, s. 612.
37 Gieworkian i in., s. 68.
38 Andrew i Gordijewski, s. 613.
39 Gieworkian i in., s. 53.
40 Andrew i Mitrochin, s. 416.
41 Gieworkian i in., s. 63.
42 Andrew i Gordijewski, s. 614.
43 Wy wiad autora z Siergiejem Rolduginem, wrzesie 2014.
44 Gieworkian i in., s. 55.

ROZDZIA 3

1 G. Bruce, The Firm: The Inside Story of the Stasi, Oxford University Press, Nowy Jork 2010,
s. 12.
2 Gieworkian i in., s. 73.
3 Andrew i Mitrochin, The Sword and the Shield, s. 271272.
4 Wy wiad autora z Herbertem Wagnerem, by y m burmistrzem Drezna i dy rektorem muzeum
Stasi, grudzie 2012.
5 Usolcew, s. 50. Usolcew wspomina, e py ta Niemcw: Dlaczego kusi was Zachd? Przecie
macie tu jak w raju.
6 Tame, s. 123.
7 Tame, s. 105; Andrew i Gordijewski twierdz, e presja ze strony KGB by a tak silna, e
w raportach doty czcy ch niektry ch szczeglnie wraliwy ch spraw zwy kle przy pisy wano
anonimowy m informatorom wiadomoci zasy szane w mediach, a nawet wy my lano
szczegy , ktre mogy zadowoli Central (s. 618).
8 Usolcew, s. 68.
9 Tame, s. 49.
10 O.M. Bocki, Wadimir Putin. Doroga k wasti, s. 234, 238.
11 Gieworkian i in., s. 75.
12 Usolcew, s. 64.
13 Wy wiad autora z Horstem Jehmlichem, Drezno, sty cze 2013.
14 Usolcew, s. 124, 228.
15 O.M. Bocki, Wadimir Putin. Doroga k wasti, s. 49, 251.
16 Tame, s. 86, 256.
17 Informacja o szpiegu ukry wajcy m si pod kry ptonimem Balkon zostaa opublikowana przez
Ericha Schmidta-Eenbooma, dziennikarza, ktry czsto pisa o BND i Stasi; ukazaa si
w Berliner Zeitung 31 padziernika 2011, wiele lat po objciu wadzy przez Putina.
Obszerniejsze sprawozdanie z dziaalnoci Putina w Niemczech jest dostpne po niemiecku na
stronie internetowej http://www.geheimdienste.info/texte/beutezug.pdf. Autenty czno tego
opisu, opartego na cile tajny ch dokumentach, nigdy nie zostaa potwierdzona.
18 Usolcew, s. 110.
19 Korespondencja z Uwe Mllerem, by y m oficerem Stasi, ktry pniej zosta komentatorem
polity czny m.
20 Wy wiad autora z Siegfriedem Dannathem, Drezno, listopad 2012.
21 Doroga k wasti Bockiego zawiera grupow fotografi przedstawiajc niemieckich
i rosy jskich funkcjonariuszy wy wiadu w Drenie. Matwiejew siedzi w rodku, Putin z brzegu po
prawej stronie. Por. wkadka ze zdjciami.
22 Usolcew wy gosi t uwag podczas wy wiadu dla dziennika Der Spiegel 20 padziernika
2003, przed publikacj swoich wspomnie.
23 Usolcew, s. 130.
24 Tame, s. 211.
25 Tame, s. 185.
26 Borcow, s. 83.
27 Andrew i Gordijewski, s. 535.
28 O.M. Bocki, Wadimir Putin. Doroga k wasti, s. 251.
29 New York Times, 7 padziernika 1989.
30 Gieworkian i in., s. 77, 85.
31 O.M. Bocki, Wadimir Putin. Doroga k wasti, s. 260261.
32 Tame, s. 260; Gieworkian i in., s. 79.
33 Gieworkian i in., s. 79, przekad nieco rni si od ory ginau.
34 O.M. Bocki, Wadimir Putin. Doroga k wasti, s. 261263.
35 Wy wiad autora z Siegfriedem Dannathem.

ROZDZIA 4

1 Gieworkian i in., s. 80.

2 Tame, s. 79.
3 M. Wolf, A. McElvoy , The Man Without a Face: The Autobiography of Communisms Greatest
Spymaster, Times Books, Nowy Jork 1997, s. 5, 224.
4 J.O. Koehler, Stasi: The Untold Story of the East German Secret Police, Westview Press,
Boulder 1999, s. 23. Wedug Koehlera Bhm zgin w biurze; wedug oficjalny ch wiadomoci
mier nastpia w jego mieszkaniu.
5 Wy wiad autora z Horstem Jehmlichem, Drezno, sty cze 2013.
6 Wy wiad w Wojenno-Promy szlienny m Kurierze, 14 lutego 2005, vpk-news.ru/articles/3728.
Putin w swoich wspomnieniach o niszczeniu akt mwi o wy buchu pieca; nie jest jasne, czy
wspomina ten sam incy dent, czy jedy nie powtarza historie zasy szane od inny ch i moliwe,
 e przesadzone.
7 Zuchold w wy wiadzie M. Franchettiego w Sunday Times, 19 marca 2000. Niektre aspekty
wiadomoci o ostatnich podejmowany ch przez Putina prbach rekrutacji w Drenie by y
kwestionowane, a inne relacje mieszaj fakty z fikcj, ale nikt nigdy nie podawa w wtpliwo
sw Zucholda.
8 A. Tanner, Reuters, 26 maja 2000, http://www.russialist.org/archives/4327.html#2.
9 Wy wiad autora z Siergiejem Rolduginem, wrzesie 2014.
10 Wy wiad autora z Jrgiem Hofmannem w Drenie, listopad 2012.
11 Gieworkian i in., s. 87.
12 O.M. Bocki, Wadimir Putin. Doroga k wasti, s. 271.
13 Gieworkian i in., s. 86.
14 F. Hill, C.G. Gaddy , Mr. Putin: Operative in the Kremlin, Brookings Institution Press,
Waszy ngton 2013, s. 123127. Autorzy twierdz, e podczas suby we wschodnich Niemczech
Putin straci kontakt z rzeczy wistoci w Rosji, a zmiany spoeczne zachodzce w ty m
kry ty czny m okresie w jego kraju nie odcisny trwaego pitna na jego charakterze.
Jednoczenie przeceniaj wpy w izolacji intelektualnej, ktrej dowiadcza w Drenie, bo wielu
Rosjan przeby wajcy ch wtedy w ojczy nie wy ksztacio bardzo podobne pogldy .
15 Gieworkian i in., s. 89.
16 O.M. Bocki, Wadimir Putin. Doroga k wasti, s. 281286.
17 O. Kaugin, Spymaster: My Thirty-Two Years in Intelligence and Espionage Against the West,
Basic Books, Nowy Jork 2009, s. 336.
18 O.B. Bain, University Autonomy in the Russian Federation Since Perestroika, RoutledgeFalmer,
Nowy Jork 2003, s. 40, 139.
19 Gieworkian i in., s. 85.
20 New York Times, 30 marca 1989.
21 A. Sobczak, For a New Russia: The Mayor of St. Petersburgs Own Story of the Struggle for
Justice and Democracy, Free Press, Nowy Jork 1992, s. 10.
22 Tame, s. 13.
23 Tame, rozdzia 5, The Tbilisi Syndrome.
24 R.W. Orttung, From Leningrad to St. Petersburg, St. Martins Press, Nowy Jork 1995, s. 130.
Orttung dokadnie omawia przebieg transformacji polity cznej w miecie przed 1991 rokiem
i po nim; Putin by wsppracownikiem Sobczaka, jego nazwisko jednak nie pojawia si
w ksice, co wiadczy o ty m, jak znikom rol odgry wa w ty ch wczesny ch latach.
25 Wy wiad autora z Olegiem Kauginem, padziernik 2012.
26 Gieworkian i in., s. 8889. Angielski przekad bdnie ty tuuje Mierkuriewa przewodniczcy m
 zamiast prorektorem, a take, z my l o wraliwoci czy telnikw, agodzi wulgarne sowa
Sobczaka.
27 Wy wiad autora z Carlem M. Kuttlerem juniorem, sty cze 2013.
28 Sobczak, s. 10.
29 Wy wiad z Kuttlerem.
30 Sobczak, s. 158159.
31 Sowa Leszczewa cy t. za: O.M. Bocki, Wadimir Putin. Doroga k wasti, s. 310311.
32 Associated Press, 13 listopada 1990; te Chicago Tribune, 23 listopada 1990.
33 L.A. Kirschenbaum, The Legacy of the Siege of Leningrad, 19411995: Myth, Memories, and
Monuments, Cambridge University Press, Nowy Jork 2006, s. 268269.
34 Orttung, s. 137.
35 A. Piontkovsky , Stasi for President, Russian Journal, 1723 sty cznia 2000, cy t. z rozmowy
w telewizji z Siergiejem Stiepaszy nem, generaem z Ministerstwa Spraw Wewntrzny ch
w Leningradzie i przy szy m premierem Rosji.
36 Gieworkian i in., s. 91.
37 O.M. Bocki, Wadimir Putin. Doroga k wasti, s. 319.
38 Sobczak, s. 178. D. Remnick w Lenins Tomb: The Last Days of the Soviet Empire (Random
House, Nowy Jork 1993) opisuje w zamach stanu jako fars i zawiera szczegy doty czce
roli Sobczaka w ty ch wy darzeniach, s. 462463 i 468469.
39 Orttung, s. 143.
40 New York Times, 10 wrzenia 1991.
41 St. Petersburg Times, 17 sierpnia 1991.
42 Sobczak, s. 180.
43 Relacja Ludmiy w: O.M. Bocki, Wadimir Putin. Doroga k wasti, s. 319.
44 Gieworkian i in., s. 9394.
45 Remnick, s. 482.
46 New York Times, 10 wrzenia 1991.
47 Dziennik Smiena cy towany przez Serwis Informacji Zagraniczny ch Kremla, 25
padziernika 1991.
48 Gieworkian i in., s. 91.
49 Gieworkian i in., s. 94.
50 O.M. Bocki, Wadimir Putin. Doroga k wasti, s. 310311.
51 Tame, s. 337.
 ROZDZIA 5

1 Wy wiad z Szadchanem w numerze 21 Miszpochy , biaoruskiego czasopisma powiconego

tematy ce y dowskiej, www.mishpoha.org.
2 Orttung, s. 200.
3 Gieworkian i in., s. 96.
4 Szadchan w filmie Wieczernyj Razgowor, emisja 7 padziernika 2002. W filmie wy korzy stano
fragmenty wy wiadu z Putinem z 1991 r.
5 Miszpocha, nr 21.
6 Angielski przekad Siedemnastu mgnie wiosny J. Siemionowa opublikowao wy dawnictwo
Fredonia Books, Amsterdam, 2001.
7 Szadchan, wy wiad w Moscow News, 9 lutego 2000.
8 Wieczernyj Razgowor, 7 padziernika 2002.
9 Czas Pik, 25 listopada 1991.
10 Wieczernyj Razgowor, 7 padziernika 2002.
11 Interfax, 4 padziernika 1991, take Orttung, s. 145.
12 Gieworkian i in., s. 81. Kissinger mia na my li sub, ktr peni jako szeregowiec
w wy wiadzie wojskowy m podczas drugiej wojny wiatowej, czy li zupenie inn, ale Putin lubi
powtarza t anegdot.
13 The Rebirth of St. Petersburg, Time, 14 padziernika 1991.
14 M. McFaul, Russias Unfinished Revolution: Political Change from Gorbachev to Putin, Cornell
University Press, Ithaca 2001, s. 182183.
15 Orttung, s. 202.
16 J. Gajdar, Collapse of an Empire: Lessons for Modern Russia, Brookings Institution Press,
Waszy ngton 2007, s. 239.
17 J. Felsztinski, W. Priby owski, The Corporation: Russia and the KGB in the Age of President
Putin, Encounter Books, Nowy Jork 2008, s. 83. Autorzy zamiecili tre rozporzdzenia
Sobczaka oznaczonego dat 24 grudnia 1991.
18 Gieworkian i in., s. 101.
19 K. Dawisha w Putins Kleptocracy, s. 126132, opisuje liczne zwizki midzy rodowiskiem
przestpczoci zorganizowanej i kasy nami, ale nie wiadomo, jak silne by o zaangaowanie
Putina w ten biznes.
20 Gieworkian i in., s. 102.
21 Felsztinski i Priby owski, s. 72.
22 Wieczernyj Razgowor, 7 padziernika 2002.
23 Smiena, 1 kwietnia 1992.
24 D.V. Kandoba, Sankt-Peterburg v 1990-1996, www.gramota.net/materials/3/2011/6-3/21.html.
25 New York Times, 27 kwietnia 1992.
26 Felsztinski i Priby owski, s. 78. Jakunin powiedzia w wy wiadzie udzielony m w sty czniu 2014 r.,
e pozna Putina, kiedy uruchomi dziaalno w stworzony m przez Sobczaka
Midzy narodowy m Centrum Biznesowy m.
27 Gieworkian i in., s. 99.
28 Ten raport Salje i Gadkowa zosta zamieszczony na anty putinowskiej stronie internetowej
http://anticompromat.org/putin/saly e92.html.
29 Sankt Pieterburgskije Wiedomosti, 14 maja 1992, przedruk w Serwisie Informacji
Zagraniczny ch Kremla.
30 K. Macrakis, Seduced by Secrets: Inside the Stasis Spy-Tech World, Cambridge University
Press, Nowy Jork 2008, s. 49.
31 T fotografi (patrz wkadka) doczono do akt dostarczony ch przez niemieck agencj, ktra
nadzoruje archiwa Stasi, Bundesbeauftragten (BstU). Znajdowaa si wrd inny ch
dokumentw w teczce oznaczonej jako MfS BV Dresden, AKG No. 10852. K. Dawisha te j
wy korzy staa w Putins Kleptocracy, s. 54.
32 New York Times, 5 kwietnia 1992.
33 Wy wiad autora z Kajem Hobrem w luty m 2013.
34 Gieworkian i in., s. 100.
35 O.M. Bocki, Wadimir Putin. Doroga k wasti, s. 357.
36 Gieworkian i in., s. 97.
37 St. Petersburg, 19932003: The Dynamic Decade, red. J.L. Reed, B.A. Ruble, W.C. Brumfield,
St. Petersburg Conservancy , Waszy ngton 2010, s. 8.
38 Hill i Gaddy , s. 165.
39 Financial Times, 14 maja 2008.
40 T. Gustafson, Wheel of Fortune: The Battle for Oil and Power in Russia, Belknap Press of
Harvard University Press, Cambridge 2012, s. 127. Por. te Dawisha oraz R. Sakwa, The Crisis
of Russian Democracy: The Dual State, Factionalism and the Medvedev Succession, Cambridge
University Press, Nowy Jork 2011, s. 174.
41 Wiele pisano o zwizkach Putina ze SPAG-iem. Pomimo oficjalny ch zaprzecze zasiada
w zarzdzie tej spki a do swojego zaprzy sienia po wy borze na prezy denta. Por.
http://www.newsweek.com/stain-mr-clean-152259, a take Dawisha, Putins Kleptocracy,
s. 132141.
42 T.J. Colton, Yeltsin: A Life, Basic Books, Nowy Jork 2008, s. 277.
43 Obszczaja Gazieta, A Plague on Both Your Houses Overtook Petersburg Last Week, 1
padziernika 1993.
44 Colton, s. 278. Pisemne rozkazy zwierzchnika si zbrojny ch okazay si niezbdne jako
podstawa prawna dla podjcia dziaa przez wojsko. Michai Gorbaczow nie wy da rozkazw
na pimie, kiedy zgodzi si na uy cie siy w Gruzji, na Litwie i w Azerbejdanie w latach
osiemdziesity ch. Por. R.V. Bary lski, The Soldier in Russian Politics: Duty, Dictatorship and
Democracy Under Gorbachev and Yeltsin, Transaction Publishers, New Brunswick 1998.
45 A Tried and True Official, Wriemia, 10 sierpnia 1999.
46 Gieworkian i in., s. 96.
47 Ostatni wy wiad, ktrego Sobczak udzieli Arkadijowi Sonowowi, ukaza si w He Knew How to
Make Himself Irreplaceable, Russian Social Science Review 41, no. 2 (marzec/kwiecie
2001, s. 91).
48 R. Miedwiediew, Wadimir Putin. Czietyrie goda w Kriemle, Wriemia, Moskwa 2004, s. 32.

ROZDZIA 6

1 Kommiersant, 8 lipca 1995.

2 Wy wiad z Sobczakiem w Russian Social Science Review, s. 90.
3 Bocki we Wadimir Putin. Doroga k wasti podaje dat wy padku, ktr pniej Putin bdnie
umiejscowi w 1994 roku.
4 Ludmia wspomina ten wy padek i jego skutki w: Gieworkian i in., s. 104110, oraz w: O.M.
Bocki, Wadimir Putin. Doroga k wasti.
5 Gieworkian i in., s. 108.
6 Wall Street Journal ujawni zwizki Warniga ze Stasi i jego interesy z Putinem w Petersburgu,
midzy inny mi poda informacj o jego zaangaowaniu w proces leczenia Ludmiy po
wy padku, 23 lutego 2005; por. te Moscow Times, 25 lutego 2005.
7 Orttung, s. 210212.
8 Los Angeles Times, 17 sierpnia 1994.
9 New York Times, 25 lipca 1994.
10 A. Sobczak, Duina noej w spinu, Vagrius, Moskwa 1999, s. 88.
11 Gieworkian i in., s. 111.
12 Sobczak, s. 88.
13 Tame, s. 76. Take w Los Angeles Times, 16 maja 1996, Sobczak oskara o to postaci ze
wiata przestpczego zwizane z jego ry walami polity czny mi.
14 Gieworkian i in., s. 11.
15 A. Knight, Spies Without Cloaks: The KGBs Successors, Princeton University Press, Princeton
1996, s. 54.
16 Sobczak, Duina noej w spinu, s. 78; take Niezawisimaja Gazieta, 7 lutego 1996.
17 Bory s Wiszniewski, dziennikarz i polity k partii Jaboko, wspomina podejrzane wy siki
podejmowane przez Putina:
http://www.y abloko.ru/Publ/2006/2006_03/060321_kasp_vishn.html. Zob. te T.J Colton,
M. McFaul, Popular Choice and Managed Democracy: The Russian Elections of 1999 and 2000,
Brookings Institution Press, Waszy ngton 2003, s. 172.
18 Sobczak, Duina noej w spinu, s. 79.
19 The Republics and Regions of the Russian Federation: A Guide to Politics, Policies, and
Leaders, red. R.W. Orttung, D.N. Lussier, A. Paretskay a, M.E. Sharpe, Armonk 2000, s. 467.
20 Gieworkian i in., s. 112.
21 Ziekowicz, s. 556.
22 S. Talbott, The Russia Hand: A Memoir of Presidential Diplomacy, Random House, Nowy Jork
2002, s. 200201.
23 R. Mellor, Through a Glass Darkly: Investigating the St. Petersburg Administration,
International Journal of Urban and Regional Research 1, no. 3, wrzesie 1997, s. 482.
24 Colton i McFaul, s. 172.
25 Tame.
26 Hill i Gaddy , s. 178179, take Felsztinski i Priby owski, s. 6061.
27 Sobczak, Duina noej w spinu, s. 19.
28 Gazeta.ru, 8 wrzenia 1999: http://gazeta.lenta.ru/day news/09-08-1999/30bio.htm. Take
Moskowskije Nowosti, 26 maja 2 czerwca 1996.
29 Hill i Gaddy , cy t. Alexander Rahr, s. 178; oraz Gieworkian i in., s. 113.
30 Sobczak, Duina noej w spinu, s. 92.
31 Moscow News, 6 czerwca 1996.
32 Sobczak, Duina noej w spinu, s. 92.
33 Tame, s. 88.
34 New York Times, 4 czerwca 1996.
35 Sobczak, Duina noej w spinu, s. 9293.
36 Gieworkian i in., s. 113.
37 Felsztinski i Priby owski, s. 61.
38 Dawisha, s. 95.
39 O.M. Bocki, Wadimir Putin. Doroga k wasti, s. 377.
40 Tame, s. 365.
41 Gieworkian i in., s. 122; Felsztinski i Priby owski podaj dat poaru na s. 106.
42 Tame, s. 121.
43 O.M. Bocki, Wadimir Putin. Doroga k wasti, s. 380.
44 Putin opowiedzia t histori Larry emu Kingowi w programie stacji telewizy jnej CNN 8
wrzenia 2000 roku (transcripts.cnn.com/transcripts/0009/08/lkl.00.html) i prezy dentowi
Georgeowi W. Bushowi w 2001 roku. Bush pisa, e Putin obrazowo odtworzy chwil, gdy
jeden z robotnikw otworzy do i okazao si, e trzy ma w niej krzy y k. Jakby sam Bg da
mi znak powiedzia. Bush George W., Decision Points, Crown, Nowy Jork 2010, s. 196.

ROZDZIA 7

1 B. Jelcy n, Midnight Diaries, PublicAffairs, Nowy Jork 2000, s. 1617.

2 Tame, s. 21.
3 D.M. Katz, F. Weir, Russias Path from Gorbachev to Putin: The Demise of the Soviet System
and the New Russia, Routledge, Nowy Jork 2007, s. 260261; P. Klebnikov, Godfather of the
Kremlin: The Decline of Russia in the Age of Gangster Capitalism, Harcourt, Orlando 2000,
rozdz. 8.
4 Klebnikov, rozdz. 8. Piszc o koszcie kampanii, cy tuje raport Centrum Studiw Strategiczny ch
i Midzy narodowy ch w Waszy ngtonie: Russian Organized Crime: Global Organized Crime
Project, 1997.
5 Jelcy n, s. 70.
6 New York Times, 28 czerwca 1996.
7 Jelcy n, s. 6162, 70.
8 Tame, s. 32.
9 By to sonda przeprowadzony 4 lipca 1996 r. przez New York Timesa przy wy jciu z lokali
wy borczy ch.
10 T. McDaniel, The Agony of the Russian Idea, Princeton University Press, Princeton 1996,
s. 163.
11 Hill i Gaddy , s. 204205.
12 Gieworkian i in., s. 192194. Podczas wy wiadw udzielony ch autorom tej ksiki Putin
powici wiele uwagi Czubajsowi. Przy zna, e jest sprawny m administratorem, ale
pogardliwie wy powiada si o jego programie pry waty zacji i o likwidacji stanowiska
w Moskwie przeznaczonego dla Putina. Oczy wicie nie mog powiedzie, e si z tego
cieszy em stwierdzi, a potem wielkodusznie doda: Ale nie by em na niego zy . Zwrci
uwag na fakt, e Czubajs ma ze notowania. W ty m sensie, e jego kredy t zaufania
 w spoeczestwie jest niski.
13 Tame, s. 127.
14 St. Petersburg Times, 12 kwietnia 2002.
15 Gieworkian i in., s. 128.
16 Wy wiad autora z Dmitrijem S. Pieskowem, marzec 2014.
17 Gieworkian i in., s. 127128.
18 Konferencja prasowa Borodina z 11 marca 1997, transkry pcja wg Oficjalnego Serwisu
Informacji Zagraniczny ch Kremla; take Felsztinski i Priby owski, s. 111115.
19 Colton, s. 327.
20 Tame, s. 255.
21 P. Baker, S. Glasser, Kremlin Rising: Vladimir Putins Russia and the End of Revolution,
Scribner, Nowy Jork 2005, s. 48; take wy wiad autora z Johnem Evansem, konsulem
generalny m Stanw Zjednoczony ch w Petersburgu. Pniej Borodin podkrela, e cz go
bliskie stosunki z Putinem, i twierdzi moe kierujc si insty nktem samozachowawczy m e
to wanie on sprowadzi Putina do Moskwy .
22 A.V. Ledeneva, Can Russia Modernise? Sistema, Power Networks and Informal Governance,
Cambridge University Press, Cambridge 2013, s. 79.
23 Putin udzieli wy wiadu tu przed wy jazdem z Petersburga w 1996 r., dosownie z py ty lotniska
Pukowo, kiedy wsiada na pokad samolotu leccego do Moskwy . Nagranie tego wy wiadu
zostao wy emitowane w grudniu 2012 roku w telewizji publicznej Kalamari.
www.iarex.ru/news/32524.html.
24 Felsztinski i Priby owski, s. 113.
25 Wy wiad dla stacji telewizy jnej Kalamari.
26 O.M. Bocki, Wadimir Putin. Doroga k wasti, s. 369370.
27 Tame, s. 397.
28 Gieworkian i in., s. 128, a take O.M. Bocki, Wadimir Putin. Doroga k wasti, s. 368.
29 Felsztinski i Priby owski, s. 112.
30 Wy wiad w Nowej Gazietie, 27 grudnia 1999.
31 Moskowskije Nowosti, 11 sierpnia 1998.
32 Felsztinski i Priby owski, s. 115.
33 Kommiersant, 15 kwietnia 1997.
34 Interfax, 14 kwietnia 1997.
35 Interfax, 24 kwietnia 1997; Rossija TV, 24 maja 1997, za BBC; take Radio Rossija, 17
wrzenia 1997, za BBC.
36 Hill i Gaddy , s. 204209.
37 Ta anegdota, ktrej autorem jest Bory s Niemcow, pojawia si w niedatowany m arty kule
cztery dni po jego zabjstwie 27 lutego 2015 r. w Moskwie:
http://glavpost.com/post/3mar2015/History /18080-boris-nemcov-kak-putin-stal-
preemnikom.html.
38 Rzd Stanw Zjednoczony ch zwrci uwag na t cech Putina, porwnujc go
z Miedwiediewem, ktry mg si poszczy ci bogatsz i lepiej udokumentowan karier
akademick. Powy sz analiz zawieraa depesza Departamentu Stanu ujawniona przez portal
WikiLeaks w 2010 r.: http://cablegatesearch.net/cable.php?id=07Moscow5800.
39 Gustafson, s. 247.
40 Wadimir Litwinienko opowiedzia o podejrzanej proweniencji pracy dy plomowej Putina
koledze autora, Andrew E. Kramerowi, ktry udostpni zapis tej rozmowy . Por. te: H. Balzer,
Vladimir Putins Academic Writings and Russian Natural Resource Policy, Problems of Post-
Communism 52, no. 1, sty cze/luty 2006, s. 48.
41 Dotarcie do ory ginau pracy dy plomowej Putina dugo nastrczao problemw badaczom. Jej
angielski przekad wy drukowano w The Uppsala Yearbook of Eastern European Law (Wildy ,
Simmonds & Hill Publishing, Londy n 2006). Zostaa przetumaczona przez Kaja Hobra,
szwedzkiego prawnika i specjalist arbitrau, ktry negocjowa z Putinem w Petersburgu
w latach dziewidziesity ch, gdy ten sprawowa tam urzd zastpcy mera. W 2005 r. Hobr
poprosi Putina o zgod na publikacj przekadu i uzy ska j. Przekad zosta przedrukowany
w The Journal of Eurasian Law 2, no. 1 (2008). W jedny m z wy wiadw Hobr stwierdzi, e
tekst by nudny . Tumaczenie go nie by o przy jemnoci powiedzia.
42 Crka Litwinienki, Olga, nie utrzy my waa kontaktw z ojcem. Oboje prowadzili spr sdowy
o prawo do opieki nad crk Olgi: http://ester-maria.com/olga. H. Balzer w The Putin Thesis and
Russian Energy Policy, Post-Soviet Affairs 21, no. 3 (2005, s. 215), sugeruje, e w pisaniu tej
pracy dy plomowej mg pomc take Aleksiej Kudrin.
43 Hill i Gaddy , s. 22; oraz New York Times, 1 marca 2012.
44 O ty m plagiacie rzadko mwiono a do 2006 r. Dwaj badacze z Brookings Institution
w Waszy ngtonie, Igor Danchenko i Clifford Gaddy , znaleli i zeskanowali ory gina
w moskiewskiej bibliotece, a potem porwnali go z rosy jskim wy daniem ksiki Kinga
i Clelanda, ktrej opis znajduje si w bibliografii. Nie udao si im ani inny m naukowcom
ustali ze stuprocentow pewnoci, kto jest prawdziwy m autorem tej pracy dy plomowej, ale
panuje powszechne przekonanie, e nie zostaa napisana samodzielnie, chocia Putin doda kilka
rzeczy od siebie i zaakceptowa jej ostateczn tre. Por. wnioski Brookings Institution na:
http://www.brookings.edu/events/2006/03/30putin-dissertation. Gaddy udostpni autorowi swj
egzemplarz.
45 Ly nch, s. 36.
46 H. Balzer, Vladimir Putin on Russian Energy Policy, The National Interest, 1 grudnia, 2005.
47 J. Helmer, US Law Firm Mines Legal Prospects in Russia Gold Project, Journal of
Commerce, 18 listopada 1997.
48 Zapiski Gorny Institut, sty cze 1999, przedrukowane w tumaczeniu H. Balzera [w:] Vladimir
Putins Academic Writings and Russian Natural Resource Policy, Problems of Post-
Communism 52, no. 1, sty cze/luty 2006, s. 52. Ten esej czsto jest my lony z prac
dy plomow Putina. Doty czy jednak szerszego zakresu tematw i jest bardziej
reprezentaty wny dla jego polity ki.
49 Literaturnaja Gazieta, 26 listopada 1997.
50 Rossijskaja Gazieta, 21 maja 1997.
51 Wy wiad z Sobczakiem przeprowadzony przez agencj Interfax 18 sty cznia 1997.
52 Moscow Times, 3 padziernika 1997.
53 Itar-Tass, 4 padziernika 1997.
54 Jelcy n, s. 234.
55 Felsztinski i Priby owski, s. 232.
56 Gieworkian i in., 118119.
57 Jelcy n, s. 234, 329.

ROZDZIA 8

1 Gieworkian i in., s. 128.

2 R. Miedwiediew, Post-Soviet Russia: A Journey Through the Yeltsin Era, tum. i red. Shriver
George, Columbia University Press, Nowy Jork 2000, s. 288.
3 Jelcy n, Midnight Diaries, s. 88.
4 Miedwiediew, s. 285.
5 Jelcy n, s. 110.
6 Tame, s. 113.
7 Klebnikov, s. 242.
8 Tame, s. 278.
9 Gieworkian i in., s. 129.
10 Interfax, 4 czerwca 1998.
11 Miedwiediew, s. 294.
12 A. Sodatow, I. Borogan, The New Nobility: The Restoration of Russias Security State and the
Enduring Legacy of the KGB, PublicAffairs, Nowy Jork 2010, s. 1213.
13 Jelcy n, s. 327.
14 Sodatow i Borogan, s. 25.
15 A. Goldfarb, M. Litwinienko, Death of a Dissident: The Poisoning of Alexander Litvinenko and
the Return of the KGB, Free Press, Nowy Jork 2007, s. 135136.
16 Wy wiad z Bieriezowskim w Gessen, Man Without a Face, s. 15.
17 Jelcy n, s. 326.
18 Gieworkian i in., s. 130.
19 NTV, 3 wrzenia 1997, na podst. transkry pcji i tumaczenia BBC. Rzecznik FSB, Aleksander
Zdanowicz, nazwa te plotki kaczk dziennikarsk, ktrej celem miao by zasianie
w spoeczestwie ziarna niepewnoci i destabilizacja sy tuacji w kraju. Ledwie sze ty godni
po objciu stanowiska szefa FSB Putin musia dementowa plotki o swojej dy misji.
20 Gieworkian i in., s. 130.
21 Ludmia przy tacza t rozmow w Gieworkian i in., s. 132.
22 Itar-Tass, 27 lipca 1998.
23 Gieworkian i in., s. 132.
24 Kommiersant, 30 lipca 1998.
25 Jelcy n, s. 328. Sam Putin w wy wiadzie udzielony m trzy dni pniej Kommiersantowi
podaje nieco inn wersj, mwic, e o ty m decy dowa Jelcy n. Jednak doda: Szczerze
mwic, stopie nie ma dla mnie znaczenia. Prezy dent okaza mi zaufanie to oczy wiste.
Dwadziecia trzy lata temu, w ty sic dziewiset siedemdziesity m pity m, od razu po szkole,
wstpiem do KGB jako modszy agent. Dzisiaj dotarem na sam szczy t hierarchii. Jeeli
prezy dent kae mi by pierwszy m cy wilny m szefem suby bezpieczestwa, pokornie
przy jm t propozy cj.
26 Od tej pory by o ty lko dwch nastpcw Putina na ty m stanowisku, Nikoaj Patruszew
i Aleksander Bortnikow. Obaj przy janili si z Putinem i posiadali stopnie generalskie.
27 Goldfarb i Litwinienko, s. 163.
28 Jelcy n, s. 329.
29 Gieworkian i in., s. 131.
30 J. Triegubowa, Bajki kriemlewskowo diggera, Ad Marginem, Moskwa 2003, s. 161.
31 Siegodnia, 26 sierpnia 1998; i Moscow Times, 28 sierpnia 1998.
32 Omawiano t spraw podczas konferencji UNESCO 3 maja 1999 r. w stolicy Kolumbii
Bogocie, zorganizowanej z okazji wiatowego Dnia Wolnoci Prasy . Patrz: archives-
trim.un.org/webdrawer/rec/504045/view/item-in-KAAPressmatters-General1999.pdf.
33 Colton, s. 416.
34 Interfax, 1 wrzenia 1998.
35 Associated Press, 13 listopada 1998.
36 Jelcy n, s. 328.
37 Miedwiediew przedstawia jego portret na s. 323335.
38 Andrew i Mitrochin, The Sword and the Shield, s. 13.
39 Gieworkian i in., s. 133.
40 Colton, s. 419.
41 Kommiersant, 13 listopada 1998.
42 Sodatow i Borogan, s. 17.
43 Z zapisu konferencji prasowej udostpnionego przez Oficjalny Serwis Informacji
Zagraniczny ch Kremla, 17 listopada 1998.
44 Kommiersant, 17 listopada 1998.
45 Litwinienko w Mail on Sunday , 25 listopada 2006.
46 Goldfarb i Litwinienko, s. 136.
47 Oficjalny Serwis Informacji Zagraniczny ch Kremla, 19 listopada 1998.
48 Argumenty i fakty, 9 grudnia 1998, na podst. transkry pcji i przekadu BBC Worldwide
Monitoring.
49 Wy wiad ze Starowojtow w TV6 w Moskwie, 19 wrzenia 1998, na podst. transkry pcji
i przekadu BBC.
50 Wy wiad autora z Rusanem Linkowem, New York Times, 22 listopada 2002.
51 New York Times, 23 listopada 1998.
52 New York Times, 24 listopada 1998.
53 Washington Post, 6 grudnia 1998.
54 Jelcy n, s. 210211.
55 Interfax, 18 grudnia 1998.

ROZDZIA 9

1 Irena Lesniewskaja, prezes REN TV, cy towana przez Kommiersanta, 19 marca 1999.
2 Kommiersant, 19 marca 1999.
3 Jelcy n, Midnight Diaries, s. 223.
4 Tame, s. 222, 236.
5 Washington Post, 8 marca 1999.
6 D.E. Hoffman, The Oligarchs: Wealth and Power in the New Russia, PublicAffairs, Nowy Jork
2002, s. 459.
7 Jelcy n, s. 227.
8 Associated Press, 17 marca 1999.
9 J. Skuratow, Wariant drakona, Detectiv Press, Moskwa 2000, s. 235.
10 Tame, s. 147.
11 Tame, s. 236.
12 New York Times, 20 grudnia 1998.
13 Skuratow, s. 78.
14 Jelcy n, s. 225. Bez wzgldu na wy rane rozgory czenie i kontrowersje doty czce tej sprawy
nie ma istotny ch rnic midzy relacjami Skuratowa i Jelcy na z tego spotkania rni si
przede wszy stkim tonem i oczy wicie domniemany m znaczeniem sw, ktre tam pady .
Wersja Putina niestety okrojona znajduje si w Gieworkian i in., First Person, s. 198199,
i zawarte w niej fakty pokry waj si z tamty mi dwiema relacjami.
15 Popularno szachw w Rosji sprawia, e odniesienia do tej gry s wy godn metafor dla
polity ki. Ty tu wspomnie Skuratowa, Wariant drakona (Wariant smoka) oznacza jedno
z gwny ch otwar strategii zwanej obron sy cy lijsk. Jelcy n nazy wa roszadami swoje czste
przetasowania personalne w rzdzie roszada to ruch szachowy , w ktry m krl i wiea
zamieniaj si miejscami. Pniej ta sama nazwa w ory ginalny m rosy jskim brzmieniu
rokirowka zostaa uy ta w odniesieniu do najgoniejszego gambitu Putina.
16 New York Times, 24 marca 1999.
17 Jelcy n, s. 236.
18 New York Times, 22 marca 1999.
19 S. Talbott w The Russia Hand przedstawia doskona bezporedni relacj z dziaa
dy plomaty czny ch prowadzony ch midzy Stanami Zjednoczony mi i Rosj podczas wojny
w Kosowie. Por. rozdz. 12 i 13.
20 Tame, s. 336.
21 Tame, s. 335.
22 Po wielu latach S. Talbott doszed do wniosku, e Putin blefowa. Uderzy o mnie i moich
kolegw to, z jak atwoci i pewnoci siebie Putin kama nam w y we oczy . Por.
S. Talbott, The Making of Vladimir Putin, Politico, 19 sierpnia 2014.
23 Autor by wiadkiem tej przemiewczej sceny , kiedy przy lecia na lotnisko w Prisztinie na
pokadzie helikoptera NATO z Macedonii.
24 W.K. Clark, Waging Modern War: Bosnia, Kosovo and the Future of Combat, PublicAffairs,
Nowy Jork 2001, s. 394.
25 S. Talbott, Russia Hand, s. 344.
26 Jelcy n, s. 273274.
27 Tame, s. 276.
28 Tame, s. 275.
29 Interfax, 19 maja 1999.
30 Komsomolskaja Prawda, 8 lipca 1999.
31 Miedwiediew, s. 314.
32 Jelcy n, s. 329.
33 Colton, s. 430, 586f. Colton twierdzi, e crka i doradczy ni Jelcy na, Tatiana, z ktr ten
konsultowa wszy stkie sprawy o znaczeniu polity czny m, akurat o ty m z nim nie rozmawiaa.
Talbott pisze, e premier Izraela Ehud Barak 2 sierpnia pojecha z wizy t do Moskwy , a potem
telefonowa do prezy denta Billa Clintona, eby porwna notatki ze spotkania, ktre doty czy y
przede wszy stkim zagroenia ze strony Iranu. Barak przy zna, e Stiepaszy n zrobi na nim dobre
wraenie, ale dowiedzia si, e ju niedugo zastpi go jaki facet o nazwisku Putin.
34 Associated Press, 18 lipca 1999.
35 Gieworkian i in., s. 138.
36 Jelcy n, s. 331.
37 New York Times, 10 sierpnia 1999.
38 Ziekowicz, s. 364.
39 Gieworkian i in., s. 139141.

ROZDZIA 10

1 Niezawisimaja Gazieta, 14 sty cznia 2000.

2 Colton, s. 433.
3 Tame, s. 432.
4 M. Evangelista, The Chechen Wars: Will Russia Go the Way of the Soviet Union?, Brookings
Institution Press, Waszy ngton 2002, s. 9096. Gwne siy Basajewa zdoay si wy cofa
z Dagestanu bez wielkich strat, co dao podstawy dla teorii spiskowy ch, wedug ktry ch jego
bojownikom umoliwiono bezpieczny odwrt w ramach wikszego planu majcego
poskutkowa wy buchem drugiej wojny czeczeskiej. Ale zwolennicy tej teorii zdaj si nie
dostrzega, jak intensy wne by y walki w Dagestanie, na co wskazuj zniszczenia dokonane
w tamtejszy ch miejscowociach. Ponadto zakadaj, e rosy jska kontrofensy wa by a
skuteczniejsza, ni to zapewne miao miejsce.
5 Reporta NTV, 27 sierpnia 1999, na podst. transkry pcji i przekadu BBC.
6 New York Times, 8 wrzenia 1999.
7 Moscow Times, 11 wrzenia 1999.
8 Talbott, s. 359.
9 Tame, s. 359360.
10 Itar-Tass, 13 wrzenia 1999.
11 New York Times, 20 wrzenia 1999.
12 Itar-Tass, 10 wrzenia; Moscow Times, 11 wrzenia.
13 Na podst. cy tatu w New York Review of Books, 22 listopada 2012.
14 Moscow Times, 17 wrzenia 1999.
15 Interfax, 23 wrzenia 1999. To jedna z najsy nniejszy ch wy powiedzi Putina z czasw jego
akty wnoci polity cznej, niezwy kle czsto cy towana, a nawet omawiana pod ktem naukowy m.
Trudno j precy zy jnie przetumaczy , wic istnieje wiele rny ch wersji. Putin uy sowa
zamoczit, co dosownie znaczy : zmoczy , zla. W slangu przestpczy m odnosi si do
przelania krwi. Mocza oznacza te mocz, ury n. Wobec tego waste zdawao mi si
odpowiednim sowem. (Autor nastpujco przetumaczy te sowa na angielski: Russian aircraft
are only striking terrorist camps. We will go after them wherever they are. If, pardon me, we find
them in the toilet, we will waste them in the outhouse przy p. tum.). Uy te rosy jskich
wy razw pochodzenia francuskiego: pardon i w sortirie. (Drugie z ty ch sw znaczy wy j,
oddali si, co w rosy jskim slangu przy lgno do nazwy wy chodka, tzw. sawojki, i jest
powszechnie uy wane w wulgarny m kontekcie). Por. Kultura publikowana przez
Uniwersy tet Bremeski w Niemczech, padziernik 2006, s. 3: http://www.kultura-rus.uni-
bremen.de/kultura_dokumente/ausgaben/englisch/kultura_10_2006_EN.pdf.
16 Wiele napisano o wy darzeniach w Riazaniu i wszy stkie opracowania rni si wnioskami, ale
detale wszdzie s podobne. D. Satter w Darkness at Dawn: The Rise of the Russian Criminal
State (Yale University Press, New Haven 2003) prezentuje szczegow rekonstrukcj
przy padku. John B. Dunlop te wierzy , e zamachy bombowe zorganizowa sam rzd, eby
usprawiedliwi wy buch drugiej wojny w Czeczenii. Por. The Moscow Bombings of September
1999: Examinations of Russian Terrorist Attacks at the Onset of Vladimir Putins Rule, Ibidem,
Stuttgart 2012.
17 Sodatow i Borogan, s. 111.
18 Moscow Times, 25 wrzenia 1999.
19 Evangelista, s. 68. Evangelista twierdzi, e Putin nie wy korzy sta okazji, ktr jeszcze przed
wy buchem wojny podsuny mu rnice midzy Maschadowem i Basajewem.
20 New York Times, 30 wrzenia 1999.
21 Ch. King, The Ghost of Freedom: A History of the Caucasus, Oxford University Press, Oxford
2008, s. 238.
22 Wriemia, 27 wrzenia 1999.
23 Rossija TV, 20 padziernika 1999, na podst. transkry pcji BBC.
24 Primakow w TV6, na podst. transkry pcji Oficjalnego Serwisu Informacji Zagraniczny ch
Kremla, 1 padziernika 1999.
25 Jelcy n, s. 338, 344.
26 Goldfarb i Litwinienko, s. 191.
27 Hoffman, s. 461470.
28 New York Times, 14 padziernika 1999.
29 Niezawisimaja Gazieta, 19 listopada 1999.
30 Colton i McFaul, s. 56.
31 Siegodnia, 25 listopada 1999.
32 Jelcy n, s. 361.
33 Wriemia, 27 wrzenia 1999.
34 Colton, s. 434.
35 Jelcy n, s. 6. W Gieworkian i in., s. 204, Putin wspomina podobn reakcj: Nie jestem na to
gotowy .
36 Jelcy n, s. 355356.
37 Talbott, s. 7.
38 Jelcy n, s. 78.
39 Tame.
40 Interfax, 30 grudnia 1999.
41 Human Rights Watch opublikowa w swoim serwisie internetowy m obszerny reporta
o Czeczenii, dostpny pod adresem: www.hrw.org.
42 Interfax, 30 grudnia 1999.
43 Ordzie Jelcy na i kolejne ordzia Putina zostay przetumaczone na jzy k angielski
i zarchiwizowane na oficjalnej witry nie internetowej Kremla: http://archive.kremlin.ru.
44 O.M. Bocki, Wadimir Putin. Doroga k wasti, s. 417.
45 Gieworkian i in., s. 138.
46 Reporta NTV, 25 grudnia 2001.
47 Wy danie w Niemczech tej ksiki by o gony m wy darzeniem w owy m czasie. Por. St.
Petersburg Times, 23 lutego 2001. Pniej wy dano j w Rosji pod ty tuem Pikantnaja druba
(Pikantna przy ja), ktry odzwierciedla plotkarski charakter tej opowieci o maestwie
Putinw.
48 Gieworkian i in., s. 206.
49 Tame, s. 189.
50 Jelcy n, s. 14.
51 Tame, s. 366.
52 Gieworkian i in., s. 144145.

ROZDZIA 11

1 Sakwa, Putin: Russias Choice, s. 43.

2 Tame, s. 251262.
3 Tame, s. 44.
4 New York Times, 5 lutego 2000.
5 Colton i McFaul, s. 176177. Cy tat z Wasilija Starodubcewa, gubernatora Tuy , z New York
Timesa, 6 sty cznia 2000.
6 Wy wiad z Natali Timakow, jedn z trzech kobiet, ktre udzieliy wy wiadw w marcu 2013 r.
Timakowa, by a dziennikarka, zacza pracowa w biurze prasowy m Putina w 1999 r., kiedy
ten zosta premierem. Jest rzecznikiem prasowy m obecnego premiera.
7 Por. esej Richarda Torrenca w St. Petersburg, 19932003: The Dynamic Decade, red. J.L.
Reed, B.A. Ruble, W.C. Brumfield, St. Petersburg Conservancy , Waszy ngton 2010.
8 A. Oson, Putinskoje bolszinstwo kak socialnyj fakt, marzec 2001, Fundacja Opinii Publicznej.
9 Ten list, dostpny na stronie internetowej Kremla: http://archive.kremlin.ru/eng, wy drukowano
w gazetach Izwiestia, Kommiersant i Komsomolskaja Prawda.
10 Do dzisiaj trwaj niejasnoci doty czce szacunkowej liczby ofiar tej wojny po stronie Rosji.
Straty wrd Czeczenw zarwno bojownikw, jak i ludnoci cy wilnej pozostaj nieznane.
11 M. Gordon, The Grunts of Grozny, New York Times Magazine, 27 lutego 2000.
12 W wy wiadzie telewizy jny m udzielony m po zatrzy maniu Babickiego Putin utrzy my wa, e
popiera wolno prasy , ale jednoczenie stwierdzi, e rosy jskie media su indy widualny m
interesom, a nie interesom pastwa. Od pocztku rozumia, jak wane jest wpy wanie na opini
publiczn przez kontrol nad mediami. Uwaa, e to podstawowa lekcja, ktr wy cign
z kariery w KGB. Suba wy wiadowcza to w gruncie rzeczy suba informacy jna. To przede
wszy stkim praca polegajca na ksztatowaniu i przekazy waniu informacji. Wy wiad w ORT 7
lutego 2000 r., dostpny w archiwach Kremla.
13 New York Times, 3 lutego 2000.
14 New York Times, 8 lutego 2000.
15 Wy wiad dla BBC, 5 marca 2000.
16 B. Judah, Fragile Empire: How Russia Fell In and Out of Love with Vladimir Putin, Yale
University Press, New Haven 2013, rozdz. 2.
17 Moscow Times, 9 wrzenia 2000.
18 Miedwiediew, s. 360.
19 Satter w Darkness at Dawn, s. 30, identy fikuje go jako Aleksieja Piniajewa. Sam Piniajew
pniej zaprzeczy w telewizji publicznej, jakoby opowiedzia dziennikarzom t histori.
20 Nowaja Gazieta, 10 marca 2000.
21 Moscow Times, 17 marca 2000.
22 Gieworkian i in., s. 143144.
23 Moskowskaja Prawda, 22 lipca 1999.
24 New York Review of Books, 13 kwietnia 2000. Soros stwierdzi, e nie wierzy , e
zamachw dokonano po to, aby usprawiedliwi wojn. To by by szataski plan napisa,
jednak doda, e nie moe cakowicie wy kluczy takiej moliwoci: Z punktu widzenia
Bieriezowskiego w zamach miaby sens. Nie ty lko umoliwiby wy br prezy denta, ktry
zapewni niety kalno Jelcy nowi i jego rodzinie, ale i jemu samemu pozwoliby sterowa
Putinem. Do tej pory nie znalazy si dowody , ktre zaprzeczay by tej teorii.
25 Colton i McFaul, s. 191.
26 Wy wiad autora z Michaiem Kasjanowem, marzec 2013.
27 Felsztinski i Priby owski w The Corporation (s. 461463) stawiaj niepopart dowodami
hipotez, e kto mg by przy nim w chwili mierci. Sugeruj te, e zosta otruty przez
swojego bliskiego wsppracownika Wadimira Putina. Ten zarzut zdaje si absurdalny , ale
w 2000 r. kry ty cy Putina zaczli doszukiwa si schematu dziaania w przedwczesny ch
zgonach.
28 New York Times, 10 sierpnia 1996.
29 Jelcy n, s. 383.
30 Tame, s. 384.
31 Gieworkian i in., s. 153161.
32 Siergiej Pugaczow, bankier i biznesmen, ktry kiedy blisko wsppracowa z Putinem, a od
2010 r. przeby wa na dobrowolnej banicji, stwierdzi podczas wy wiadu z autorem w grudniu
2014 r. w Londy nie, e Ludmia akty wnie udzielaa si w dziaalnoci biznesowej przez cay
okres prezy dentury jej ma, chocia zawsze robia to dy skretnie. To samo powiedzia by y
funkcjonariusz amery kaskiego wy wiadu, ktry zgodzi si na rozmow pod warunkiem
zachowania anonimowoci. Nigdy jednak nie zostay ujawnione adne dowody wiadczce
o jej inwesty cjach ani akty wach.
33 Nowaja Gazieta, 28 sty cznia 2009.
34 Wy wiad autora z Wadimirem Jakuninem, sty cze 2014.
35 Dawisha, s. 96.
36 Witry na internetowa Kremla, wy wiad dla ORT, 7 lutego 2000.
37 Gieworkian i in., s. 159.
38 D. Treisman, The Return: Russias Journey from Gorbachev to Medvedev, Free Press, Nowy
Jork 2011, s. 232.
39 Hoffman, s. 479.
40 Tame, rozdz. 7 zawiera opis jego y cia.
41 Klebnikow, s. 153154. Bieriezowski zawsze dementowa pogoski, jakoby poprosi Korakowa
o zorganizowanie takiego zabjstwa.
42 Los Angeles Times, 3 czerwca 2000; oraz New York Times, 18 czerwca 2000.
43 Por. wy wiad z Putinem w Radiu Majak, 18 marca 2000.
44 Talbott, s. 7. Talbott dokonuje oceny pierwszy ch lat prezy dentury Putina: Nie by em pewien,
czy utrzy muje w tajemnicy , jak wiele ruchw naprzd zaplanowa, czy raczej jak mao.
Zdawao si, e udaje mu si znajdowa we waciwy m miejscu we waciwy m czasie
i z waciwy m patronem; awansowa o wiele wy ej, ni sugerowaoby jego dowiadczenie
i umiejtnoci, dziki ktry m da si pozna. By zrczny m takty kiem, ale podejrzewaem, e
sabo radzi sobie z dugofalow strategi. Wci widziaem w nim ukadnego gliniarza, ktry
poniekd przy padkiem zaj wane stanowisko, jednak bdzie mu potrzebne co wicej ni
szczcie, eby si na nim utrzy ma.
45 New York Times, 29 sierpnia 2000.
46 Listy Kolesnikowa znaleziono dopiero w padzierniku, gdy z pokadu wy doby to pierwsze ciaa.
Jego zapiski, z ktry ch wy ziera odwaga i mio do ony , wy woay kolejn fal alu wrd
Rosjan i odcisny silne pitno na kulturze. W 2007 r. zesp rockowy DDT i Jurij Szewczuk
nagrali wzruszajcy utwr oparty na ty ch listach: Kapitan Kolesnikow piszet nam pismo
(Kapitan Kolesnikow pisze do nas list).
47 Moscow Times, 2 wrzenia 2000.
48 Goldfarb i Litwinienko, s. 209.
49 Tame, s. 210211.
50 Hoffman, s. 488. Hoffman opiera si na relacjach samego Bieriezowskiego, ktre za kady m
razem nieco rniy si szczegami, ale ich sens by zawsze ten sam.
51 P. Truscott, Kursk: The Gripping True Story of Russias Worst Submarine Disaster, Simon &
Schuster, Londy n 2004, s. 85.
52 Moscow Times 12 wrzenia 2000 r. opublikowa przetumaczony na jzy k angielski
stenogram z tego spotkania, dostpny online na:
http://www.themoscowtimes.com/news/article/face-the-nation-putin-and-the-kursk-
families/258935.html.
53 Kommiersant, 24 sierpnia 2000. Ty tu tego arty kuu brzmia: Jak Putin porwa Widiajewo.
54 Por. R. Brannon, Russian Civil-Military Relations, Ashgate, Farnham 2009, rozdz. 6.
55 Hill i Gaddy , s. 208.
56 Wy wiad autora z Siergiejem Pugaczowem, Londy n, grudzie 2014.

ROZDZIA 12

1 Baker i Glasser, s. 122.

2 Rice Condoleezza, No Higher Honor: A Memoir of My Years in Washington, Crown, Nowy Jork
2011, s. 75. Wczeniej w swoich pamitnikach Rice wspomina spotkanie z Putinem w 1992 r.,
kiedy odwiedzia Petersburg jako wy kadowca Uniwersy tetu Stanforda, eby omwi
z Anatolijem Sobczakiem projekt utworzenia uniwersy tetu europejskiego. Sobczak wy da
przy jcie, na ktre, w odczuciu Rice, przy szo wielu Tostojw i Puszkinw, a take jeden
czowiek, ktry zdawa si jakby z innej bajki, nosi garnitur pasujcy do wy sokiego rang
radzieckiego urzdnika. Ty m czowiekiem by Putin (s. 61).
3 Archiwum kremlowskie, 11 wrzenia 2001.
4 Bush, s. 196.
5 K. Hughes, Ten Minutes from Normal, Viking, Nowy Jork 2004, s. 218.
6 Bush, s. 196.
7 Por. georgewbush-whitehouse.archives.gov/news/releases/2001/06/20010618.html.
8 New York Times, 16 czerwca 2001.
9 Breakfast with David Frost, BBC, 5 marca 2000.
10 The Kremlin and the High Command: Presidential Impact on the Russian Military from
Gorbachev to Putin, red. Herspring Dale R., University Press of Kansas, Lawrence 2006,
s. 180.
11 D. Trenin, Military Reform: Can It Get off the Ground Under Putin?, Demokratizatsiy a, 22
marca 2001.
12 Z witry ny internetowej Kremla, 9 lutego 2000. Pi lat pniej Putin wrci do tego hasa,
udzielajc wy wiadu niemieckiej telewizji 5 maja 2005 r. W Rosji mwi si, e kto nie auje
upadku Zwizku Radzieckiego, ten nie ma serca. Kto chce jego powrotu, nie ma rozumu. Nie
aujemy jego upadku. Po prostu stwierdzamy fakt i wiemy , e trzeba patrze w przy szo,
a nie oglda si za siebie. Nie pozwolimy , eby przeszo nam ciy a i spowalniaa nasz
rozwj. Genera Aleksander Lebied uy niemal identy cznego sformuowania w swoich
wspomnieniach opublikowany ch w 1997 r. pod ty tuem My Life and My Country, wy ranie
mwic, e Putin nie uku tego powiedzenia.
13 New York Times, 3 lutego 2003. Putin uczestniczy w obchodach szedziesitej rocznicy
zwy cistwa pod Stalingradem, ale nie uy wa tej nazwy . Podczas siedemdziesitej rocznicy
 przy j si zwy czaj, by co roku przez sze dni Wogograd ry tualnie nazy wa Stalingradem,
eby upamitni wane daty zwizane z wojn. Dawna nazwa zatem czsto rozbrzmiewa
w wy powiedziach Putina doty czcy ch tej uroczy stoci. Stalingrad oczy wicie pozostanie na
zawsze sy mbolem mstwa i jednoci narodu rosy jskiego mwi. Volga-Media,
http://www.vlg-media.ru/society /vladimir-putin-pozdravil-volgogradcev-2222.html.
14 Izwiestia, 5 grudnia 2000, dostp przez newsletter Johnsons Russia List, http://russialist.org.
15 Komsomolskaja Prawda, 7 grudnia 2000.
16 Kommiersant, 21 marca 2001.
17 Izwiestia, 9 listopada 2000. Podczas wy wiadu z dziennikarzami, midzy inny mi z autorem,
w grudniu 2006 r. Iwanow twierdzi, e poznali si w 1977 r., ale doda: Nie chc si wdawa
w szczegy .
18 T. Gomart, Russian Civil-Military Relations: Putins Legacy, Carnegie Endowment for
International Peace, Waszy ngton 2008, s. 52.
19 Rossija TV, 28 marca 2001, na podst. transkry pcji i przekadu BBC.
20 New York Times, 20 lutego 2008. W 2005 r. Szwajcarzy zatrzy mali Adamowa na podstawie
wy danego przez Stany Zjednoczone nakazu aresztowania, Rosja odmwia jednak jego
ekstrady cji do Amery ki, obawiajc si, e wy jawi tajemnice zwizane z broni atomow.
Rosy jska prokuratura sama oskary a go o naduy cie urzdu i w luty m 2008 r. wy daa wy rok
skazujcy . Dwa miesice pniej Adamow wy szed na wolno dziki zawieszeniu kary
i zacz po cichu znika z celownika opinii publicznej.
21 Izwiestia, 29 marca 2001.
22 Associated Press, 14 wrzenia 2001.
23 Schrder nalega, eby Putin interweniowa w jedny m z najgoniejszy ch procesw
sdowy ch, ktre by y nastpstwem wojny i jedny m z niewielu takich procesw. Tego dnia,
kiedy Putin zosta wy brany , pukownik Jurij Budanow, odznaczony orderami rosy jski dowdca,
uprowadzi ledwo osiemnastoletni Czeczenk, Elz Kungajew. Zabra j pod pretekstem
przesuchania do swojej kwatery , gdzie pobi j, zgwaci, a w kocu udusi.
24 Peggy Noonan opisaa t scen w arty kule w Wall Street Journal, 25 czerwca 2001.
25 Bush, s. 431.
26 Tame, s. 200; Rice, s. 97.
27 Hughes, s. 284285.
28 P. Pomerantsev, Putins Rasputin, London Review of Books, 20 padziernika 2011. Lenta.ru
take szczegowo prezentuje jego sy lwetk i przebieg kariery :
http://lenta.ru/lib/14159273/full.htm.
29 Moscow Times, 4 kwietnia 2002.
30 Human Rights Watch, raport Swept Under: Torture, Forced Disappearances, and Extrajudicial
Killings During Sweep Operations in Chechnya, 2 lutego 2002.
31 P.K. Baev, Putins War in Chechnya: Who Steers the Course? Oklnik Program on New
Approaches to Russian Security, listopad 2004,
http://www.ponarseurasia.org/sites/default/files/policy -memos-pdf/pm_0345.pdf.
32 Wy wiad z Pawowem, Niezawisimaja Gazieta, 9 wrzenia 2002.
33 New York Times, 23 sierpnia 2002.
34 Moscow Times, 26 wrzenia 2002.
35 Por. Terror in Moscow, bry ty jski film dokumentalny , ktry w 2003 r. naday Channel 4
w Wielkiej Bry tanii i HBO w Stanach Zjednoczony ch. Mowsar naprawd nazy wa si
Sulejmenow, ale przy j nazwisko Barajew po mierci swojego wuja.
36 RIA Novosti, 12 padziernika 2002. W sierpniu 2001 r. jeszcze raz my lnie ogoszono jego
mier.
37 Wy wiad z rosy jskim urzdnikiem wy sokiego szczebla, ktry przeby wa z Putinem na Kremlu
podczas ty ch trzech dni. Rozmow przeprowadzono z zastrzeeniem anonimowoci rozmwcy .
38 Sodatow i Borogan, s. 135136.
39 Terror in Moscow, bry ty jski film dokumentalny z 2003 r. (por. przy p. 35). Inne sugesty wne
relacje z ty ch wy darze znajduj si w: P. Baker, S. Glasser, Kremlin Rising; P. Truscott,
Putins Progress: A Biography of Russias Enigmatic President, Vladimir Putin, Simon &
Schuster, Londy n 2004; A. Politkovskay a, A Russian Diary: A Journalists Final Account of Life,
Corruption and Death in Putins Russia, Random House, Nowy Jork 2007.
40 Przeprowadzony 25 padziernika, drugiego dnia zamachu, wy wiad w NTV z terrory stami
przetrzy mujcy mi zakadnikw; na podst. transkry pcji BBC. Ministerstwo komunikacji zakazao
NTV transmisji cieki dwikowej tego wy wiadu podczas oblenia teatru, wic nadano
jedy nie obraz. Brak dwiku iry towa terrory stw.
41 Wy wiad autora z Michaiem Kasjanowem; A. Roxburgh, The Strongman: Vladimir Putin and
the Struggle for Russia, I.B. Tauris, Londy n 2012, s. 70.
42 Wy wiad z Jawlinskim w Radio Liberty , 28 padziernika 2002.
43 A. Politkovskay a, Is Journalism Worth Dying For?, Melville House, Nowy Jork 2011, s. 229.
44 New York Times, 1 listopada 2002.
45 Sodatow i Borogan, s. 142.
46 New York Times, 27 padziernika 2002.
47 Przez jaki czas po obleniu teatru dane doty czce liczby ofiar by y niekonkretne, ale
ostateczna, godna zaufania lista zostaa sporzdzona przez organizacj Nord-Ost, ktra
wy stpuje w imieniu ofiar: www.nord-ost.org.
48 Europejski Try buna Praw Czowieka orzek w grudniu 2011 roku, e Rosja naruszy a prawa
szedziesiciu czterech ofiar, nie zapewniwszy im waciwej pomocy medy cznej, i zarzdzi
wy pat odszkodowa wy noszcy ch niemal dwa miliony dolarw. Postanowienie sdu nie
doty czy o przebiegu i potencjalnego naruszenia standardw midzy narodowy ch podczas akcji
ratunkowej.
49 New York Times, 13 listopada 2002.

ROZDZIA 13

1 Izwiestia, 25 lutego 2000.

2 Gustafson, s. 283.
3 M. Chodorkowski, N. Gieworkian, Tiurma i wolia, Howard Roark, Moskwa 2012, s. 228229.
4 R. Sakwa, The Quality of Freedom: Khodorkovsky, Putin and the Yukos Affair, Oxford University
Press, Oxford 2009, s. 143.
5 Chodorkowski i Gieworkian, s. 356.
6 Wy wiad autora z Andriejem Iarionowem z kwietnia 2013 r. Spotkanie by o transmitowane
przez telewizj i szeroko opisy wane w prasie. Gustafson, Sawka oraz Baker i Glasser take
wspominaj o tej rozmowie. Wspautorka Chodorkowskiego, Natalia Gieworkian, przy tacza j
w Tiurma i wolia, s. 52.
7 Wy wiad z Iarionowem.
8 Baker i Glasser, s. 282.
9 Wy wiad z Wiktorem Gieraszczenko, Nowaja Gazieta, 10 lipca 2008, przetumaczony na jz.
angielski na stronie internetowej Chodorkowskiego: www.khodorkovsky .com.
10 Gustafson, s. 247.
11 Sakwa, Quality of Freedom, s. 97.
12 New York Times, 31 maja 2001.
13 Gustafson, s. 320.
14 Tame, s. 233.
15 Tame, s. 234.
16 Przy ONZ stworzono niezalen komisj do zbadania korupcji towarzy szcej programowi
ropa za y wno, por. http://www.cfr.org/corruption-and-bribery /independent-inquiry -
committee-report-manipulation-un-oil-food-programme/p9116. Komisja przedstawia swoje
wnioski w padzierniku 2005 r. i wskazaa y rinowskiego oraz Wooszy na jako beneficjentw
decy zji Saddama Husajna o uprawnieniu niektry ch firm i osb pry watny ch do sprzeday
z wy sok prowizj irackiej ropy naftowej.
17 Ch. Duelfer, Hide and Seek: The Search for Truth in Iraq, PublicAffairs, Nowy Jork 2009,
s. 448.
18 Bush, s. 233.
19 Baker i Glasser, s. 216.
20 Bush przy pomina t rozmow w: B. Woodward, Plan of Attack, s. 404405.
21 New York Times, 25 marca 2003.
22 New York Times, 16 sty cznia 2003.
23 New York Times, 23 kwietnia 2003.
24 Wy wiad z Kasjanowem, marzec 2013.
25 New York Times, 2 maja 2003.
26 Sakwa, Quality of Freedom, s. 91.
27 Tame, s. 91.
28 Gustafson, s. 296.
29 Sakwa, Quality of Freedom, s. 144.
30 Tame, s. 144.
31 Wy wiad autora z by y m urzdnikiem kremlowskim wy sokiego szczebla, przeprowadzony
w kwietniu 2013 r. Latem 2003 r., kiedy sprawa nabraa tempa, ten sam urzdnik przedstawi
reporterom w Moskwie podobn wersj zdarze, mwic, e doszo do zorganizowanego
ataku, chocia jego sprawcy pozostali bezimienni.
32 Autor uczestniczy z inny mi moskiewskimi korespondentami w ty m wy wiadzie udzielony m 19
wrzenia 2003 r. w Nowo-Ogariowie.
33 Sakwa, Quality of Freedom, s. 89.
34 Gustafson, s. 304.
35 Chodorkowski i Gieworkian, s. 56.
36 Gustafson, s. 299300.
37 Wy wiad z Chodorkowskim w New York Timesie, padziernik 2003.
38 J. Browne, P. Anderson, Beyond Business: An Inspirational Memoir from a Remarkable
Leader, Phoenix, Londy n 2011; cy towani w: David Remnick, Gulag Lite, New Yorker, 20
grudnia 2010.
39 Stenogram tego wy wiadu opublikowano 5 padziernika 2003 r.; jest dostpny na
www.ny times.com/2003/10/05/international/06PTEXT-CND.html.
40 Wy wiad z rosy jskim by y m urzdnikiem wy sokiego szczebla; kwiecie 2013.
41 A. Drel [w:] New York Timesie, 1 listopada 2003.
42 New York Times, 28 padziernika 2003.
43 Wy wiad z rosy jskim by y m urzdnikiem wy sokiego szczebla; kwiecie 2013.
44 M. Kasjanow, J. Kisjelow, Biez Putina, Nowaja Gazieta, Moskwa 2009, s. 222.
45 New York Times, 1 listopada 2003.
46 Wy wiad z rosy jskim urzdnikiem wy sokiego szczebla; kwiecie 2013.
47 Por. wy rok Staego Try bunau Arbitraowego z 18 lipca 2014, Yukos Universal Limited v. The
Russian Federation, s. 64.
48 New York Times 7 grudnia 2003.
49 RIA Novosti, 9 kwietnia 2005.
50 Express Gazieta, 16 sierpnia 2006, www.eg.ru/daily /animal/8134.
51 Mam nadziej, e mj pies pani nie przeszkadza zwrci si Putin do kanclerz Angeli
Merkel podczas jej wizy ty w Soczi w 2007 r., chocia na pewno wiedzia, e ta boi si psw.
Koni pooy a si u jej stp, co wy ranie pogorszy o samopoczucie Merkel. Pniej kanclerz
zrelacjonowaa amery kaskim dy plomatom przebieg tego spotkania. Dodaa, e przy
wy czony ch kamerach Putin powiedzia co, co zinterpretowaa jako aluzj do jej profilu
osobowego stworzonego przez oficerw wy wiadu: Wiem o pani wszy stko.
52 Bush, s. 433. Bush pniej opowiedzia t histori premierowi Kanady Stephenowi Harperowi,
ktry odpar: Masz szczcie, e pokaza ci ty lko psa.
53 New York Times, 8 grudnia 2003.
54 Tame.

ROZDZIA 14

1 Por. www.newsru.com, 19 kwietnia 2005.

2 Autor odwiedzi mieszkanie i czciowo odtworzy ich udzia we wrzeniowy ch wy darzeniach;
New York Times, 10 wrzenia 2004.
3 P.J. Murphy , Allahs Angels: Chechen Women in War, Naval Institute Press, Annapolis 2010.
Autor opisuje losy ty ch czterech kobiet i cy tuje raporty , z ktry ch wy nika, e Rosa Nagajewa
nie by a terrory stk sprzed stacji metra, bo w ty m czasie znajdowaa si z Marjam Taburow
w Biesanie.
4 Washington Post, 27 padziernika 2003.
5 Gustafson, s. 264.
6 Wiedomosti, 12 sty cznia 2004.
7 Kasjanow, s. 226.
8 Wadimir Ry kow, The Liberal Debacle, Journal of Democracy 15, no. 3, lipiec 2004.
9 New York Times, 9 sty cznia 2004.
10 Itar-Tass, 13 lutego 2004.
11 Goldfarb i Litwinienko, s. 308.
12 Interfax, 10 lutego 2004.
13 New York Times, 3 lutego 2004.
14 Kommiersant, 11 listopada 2006.
15 New York Times, 6 marca 2004.
16 Raport z misji OBWE, 2 czerwca 2004.
17 Baker i Glasser, s. 325.
18 Kasjanow, s. 241.
19 Tame, s. 241.
20 A. Politkovskay a, Putins Russia, Harvill Press, Londy n 2004, s. 274.
21 Wiedomosti, 2 marca 2004.
22 Nowaja Gazieta, 11 padziernika 2007. W 2007 r. Fradkow stan na czele wy wiadu
zagranicznego, co potwierdzio plotki o jego przeszoci zawodowej.
23 Felsztinski i Priby owski, s. 80.
24 Oficjalny Serwis Informacji Zagraniczny ch Kremla, 16 marca 2004.
25 Wriemia Nowosti, 15 marca 2004.
26 Ry kow, s. 54, 57.
27 Wiedomosti, 29 marca 2004; Chodorkowski zamieci ten list wraz z angielskim
tumaczeniem na swojej stronie internetowej: www.khodorkovsky .com.
28 Najbardziej miarodajny i kompletny opis oblenia szkoy w Biesanie to budzca groz
rekonstrukcja zdarze oparta na rozmowach z zakadnikami, ktrej dokona C.J. Chivers w The
School, Esquire, czerwiec 2006, s. 140.
29 New York Times, 10 maja 2004.
30 New York Times, 12 maja 2004.
31 New York Times, 2 wrzenia 2004.
32 Asambek Asachanow, gwny doradca Putina w sprawach doty czcy ch Czeczenii, cy t.
w Baker i Glasser, s. 23.
33 Hutchins i Korobko, s. 292.
34 Sodatow i Borogan, s. 159.
35 Kommiersant, 3 wrzenia 2004.
36 Ledeneva, s. 36. Ledeneva cy tuje wy powied anonimowego urzdnika, ktrego zmuszono, by
powtarza kamstwa doty czce liczby ofiar, i ktry jak wielu inny ch zmieni stanowisko
w tej sprawie. Po powrocie z Biesanu sta si inny m czowiekiem.
37 A. Politkovskay a, Is Journalism Worth Dying For?, s. 251252.
38 Sodatow i Borogan, s. 157.
39 New York Times, 4 wrzenia 2004.
40 Tame.
41 Sodatow i Borogan, s. 159.
42 Tame, s. 162.
43 New York Times, 4 wrzenia 2004.
44 Cae wy stpienie Putina, przetumaczone na jz. angielski, wy drukowa New York Times, 5
wrzenia 2004.
45 Moskowskije Nowosti, 1723 wrzenia 2004.
46 Wy wiad autora z Aleksandrem Drozdowem, dy rektorem Centrum im. Bory sa Jelcy na
w Moskwie, czerwiec 2014.
47 M. Mendras, Russian Politics: The Paradox of a Weak State, Columbia University Press, Nowy
Jork 2012, s. 185. Podczas dorocznego zjazdu Klubu Wadajskiego, ktry odby si po ataku,
Putin wy gosi podobn opini. Przy pomnia spr o wy bory w Karaczajo-Czerkiesji, w ktry ch
uczestniczy jako mediator, bdc szefem Rady Bezpieczestwa pod rzdami Jelcy na.
Przedstawi ten problem jako przy kad zagroe wy nikajcy ch z wolny ch wy borw, o czy m
informuje jeden z uczestnikw zjazdu, Clifford Kupchan.
48 New York Times, 15 wrzenia 2004.

ROZDZIA 15

1 New York Times, 20 grudnia 2004.

2 J.V. Koshiw, Abuse of Power: Corruption in the Office of the President, Artemia Press, 2013,
s. 149.
3 Roxburgh, s. 108109.
4 Tame, s. 116.
5 Tame, s. 129.
6 A. slund, How Ukraine Became a Market Economy and Democracy, Peter G. Peterson
Institute for International Economics, Waszy ngton 2009, s. 170.
7 Por. te Its a Gas Funny Business in the Turkmen-Ukraine Gas Trade, raport organizacji
Global Witness, dostpny na jej stronie internetowej: www.globalwitness.co.uk.
8 Ky iv Post, 29 lipca 2004.
9 Koshiw, s. 136.
10 B. Woodarskij, The KGBs Poison Factory: From Lenin to Litvinenko, Zenith Press,
Minneapolis 2009, s. 98.
11 slund, s. 180.
12 Peny stenogram tego dugiego wy wiadu z Putinem znajduje si w internetowy m archiwum
Kremla, 27 padziernika 2004.
13 M. MacKinnon, The New Cold War: Revolutions, Rigged Elections and Pipeline Politics in the
Former Soviet Union, Carroll & Graf, Nowy Jork 2007, s. 181.
14 N. Pietrow, A. Riabow, Russias Role in the Orange Revolution, [w:] Revolution in Orange. The
Origins of Ukraines Democratic Breakthrough, red. A. slund, M. McFaul, Carnegie
Endowment for International Peace, Waszy ngton 2006, s. 158.
15 Tame, s. 157.
16 New York Times, 22 listopada 2004.
17 Roxburgh, s. 138.
18 New York Times, 3 grudnia 2005.
19 Wy wiad autora z Wiktorem Juszczenk, 2006.
20 Ky iv Post, 29 padziernika 2009.
21 RIA Novosti, 24 lutego 2005.
22 P. Baker, Days of Fire: Bush and Cheney in the White House, Doubleday , Nowy Jork 2013,
s. 383.
23 Bush, s. 432.
24 Rice, s. 366.
25 New York Times, 9 padziernika 2005.
26 Ten fragment pochodzi z internetowego przekadu na jz. angielski wy dawanej w Pary u
rosy jskiej gazety Wozrodienije, data wy d. 27 czerwca 1925. Tumaczenie mona znale
pod adresem: www.freerepublic.com/focus/news/30343571/posts. O Iljinie pisz Hill i Gaddy
w Mr. Putin, s. 106107, a take: G. Fagan w: Believing in Russia Religious Policy After
Communism, Routledge, Londy n 2013.
27 New York Times, 3 lipca 2005.
28 New York Times, 17 maja 2005.

ROZDZIA 16

1 Wy wiad z rosy jskim by y m urzdnikiem wy sokiego szczebla, ktry prosi o zachowanie

anonimowoci; kwiecie 2013. Zarwno Thane Gustafson, jak i Richard Sakwa prezentuj
stanowisko, e rola Putina w ataku na Jukos wy nikaa raczej z improwizowany ch dziaa ni
z zimnej kalkulacji, o ktr oskaraj go kry ty cy , efekt by jednak ten sam.
2 Wheel of Fortune Gustafsona zawiera doskona analiz historii przemy su naftowego w ZSRR
i Rosji, a take opis aukcji Jukosu. Por. szczeglnie rozdz. 5, The Russian Oil Miracle.
3 Cy t. za Baker i Glasser, s. 347.
4 Dziesi lat pniej, w lipcu 2014 r., Stay Try buna Arbitraowy w Hadze wy da osd, e
chodzio o celowe i dugotrwae dziaanie, ktrego celem by o zniszczenie Jukosu, przejcie
jego akty ww i wy eliminowanie [Chodorkowskiego jako] potencjalnego ry wala polity cznego.
Por. wy rok try bunau z 18 lipca 2014 r., Yukos Universal Limited v. The Russian Federation,
s. 30.
5 Sakwa, Quality of Freedom, s. 92. Sakwa twierdzi, e Putin nie by inicjatorem ataku
prokuratorskiego, ale zosta przekonany przez inny ch, e to konieczna decy zja. Jego zdaniem za
rozbiorem Jukosu stao politbiuro (s. 106).
6 Gustafson pisze o historii Rosnieftu w Wheel of Fortune, rozdz. 8, Russias Accidental Oil
Champion: The Rise of Rosneft.
7 New York Times, 28 padziernika 2004.
8 Gustafson, s. 343.
9 Tame.
10 Por. Gustafson, rozdz. 8.
11 New York Times, 20 grudnia 2004.
12 New York Times, 21 grudnia 2004.
13 Moscow Times, 29 grudnia 2004.
14 Putin sam to przy zna w wy wiadzie udzielony m hiszpaskim dziennikarzom 7 lutego 2006 r.,
dostpny m w internetowy m archiwum Kremla.
15 Gustafson, s. 348.
16 Stay Try buna Arbitraowy w Hadze cy towa to owiadczenie Putina jako obciajcy
dowd, ktry potwierdzi, e aukcja by a szeroko zakrojony m spiskiem; por. wy rok try bunau,
Yukos Universal Limited v. The Russian Federation, 18 lipca 2014, s. 330. Por. te blog The
Financial Times Alphaville, 28 lipca 2014, http://ftalphaville.ft.com/2014/07/28/1910622/y ukos-
putins-loose-lips/.
17 Podczas procesu angielski przekad zosta zamieszczony przez zwolennikw Chodorkowskiego
na: http://mikhail_khodorkovsky _society _three.blogspot.com/2005/04/final-statement-in-
meshchansky -court.html.
18 R. Sakwa, Putin and the Oligarch: The Khodorkovsky Yukos Affair, I.B. Tauris, Londy n 2014,
s. 107.
19 Associated Press, 25 czerwca 2005.
20 Podczas gali dobroczy nnej zorganizowanej na jego cze w nowojorskim Carnegie Hall Kraft
wspomina, jak presj wy wiera na niego Biay Dom w tej sprawie, New York Post, 15
czerwca 2013.
21 Boston Globe Magazine, 19 marca 2007.
22 Depesza dy plomaty czna amery kaskiego ambasadora Williama Burnsa, datowana na 2
kwietnia 2007 r., ujawniona przez WikiLeaks w 2010.
23 Treisman, s. 115.
24 Moscow Times, 19 kwietnia 2005.
25 M.I. Goldman, Petrostate: Putin, Power and the New Russia, Oxford University Press, Oxford
2008, s. 124.
26 Bory s Niemcow i Wadimir Miow, by li urzdnicy pastwowi i liderzy opozy cji, od 2008 r.
publikowali seri raportw o poczy naniach rzdu, w ktry ch m.in. stanowczo kwestionowali t
wy przeda. Por. Putin and Gazprom, pierwotnie wy drukowany w Nowej Gazietie, 28
sierpnia i 4 wrzenia 2008. Por. te A. slund, Russias Capitalist Revolution. Why Market
Reform Succeeded and Democracy Failed, Peter G. Peterson Institute for International
Economics, Waszy ngton 2007, s. 253. Wiele inny ch publikacji i wy wiadw sugeruje, e du
cz transakcji Gazpromu cechowaa korupcja.
27 Depesza dy plomaty czna z 2 kwietnia 2007 r., upubliczniona przez WikiLeaks.
28 Cy t. za E. Lucas, The New Cold War: Putins Russia and the Threat to the West, Palgrave
Macmillan, Nowy Jork 2008, s. 168. W rozdziale Pipeline Politics opisuje zowrbne
konsekwencje geopolity czne nadania monopolu Gazpromowi.
29 Wall Street Journal, 16 grudnia 2005.
30 T. Bower, Oil: Money, Politics, and Power in the 21st Century, Grand Central Publishing,
Nowy Jork 2009, s. 375.
31 New York Times, 6 padziernika 2006.
32 Bower, s. 387.
33 New York Times, 22 i 29 grudnia 2006. Autor osobicie uczestniczy w ceremonii
przy wrcenia projektu sachaliskiego w rce Kremla.
34 Depesza dy plomaty czna z 8 grudnia 2008 r., Ukraine: Firtash Makes His Case to the USG,
upubliczniona przez WikiLeaks.
35 Koshiw, s. 65. Take Jamestown Foundation, Eurasian Daily Monitor, 25 marca 2009, The
Strange Ties Between Semion Mogilevich and Vladimir Putin.
36 M.M. Balmaceda, Energy Dependency, Politics and Corruption in the Former Soviet Union:
Russias Power, Oligarchs Profits and Ukraines Missing Energy Policy, 19952006,
Routledge, Londy n 2008, s. 137.
37 Treisman, s. 116.
38 Informacje o paacu, a take zarzuty doty czce potajemnego finansowania tej inwesty cji
zostay ujawnione dopiero w grudniu 2010 r., kiedy jeden z zaangaowany ch w ten projekt
 ludzi, Siergiej Kolesnikow, napisa list otwarty do Dmitrija Miedwiediewa, opublikowany przez
Davida Ignatiusa w Washington Post. Kolejne arty kuy w Nowej Gazietie w luty m 2011 r.
(http://en.novay agazeta.ru/politics/8779.html) i w Financial Times 30 listopada 2011 r.
potwierdziy rne szczegy inwesty cji wbrew zdecy dowany m zaprzeczeniom Kremla.
39 Wall Street Journal, 25 wrzenia 2007.
40 Wy wiad autora z Michaiem Kasjanowem, czerwiec 2014.
41 Z biografii Kowalczuka na Lenta.ru: http://lenta.ru/lib/14149560.
42 Za cy t. w: Forbes Russia, 3 sierpnia 2008.
43 Mark Galeotti uku ten termin w: http://inmoscowsshadows.wordpress.com/2013/08/10/the-rise-
of-the-russian-judocracy /.
44 M.L. Schrad, Vodka Politics: Alcohol, Autocracy and the Secret History of the Russian State,
Oxford University Press, Oxford 2014, rozdz. 22.
45 Wy wiady autora z Andriejem Iarionowem, padziernik 2012 i sierpie 2014.
46 Iarionow, cy t. za The New Times, newtimes.ru, 4 listopada 2011.
47 Przedruk w New York Timesie, 4 lutego 2006.
48 Gustafson, s. 354.
49 Ten prospekt jest dostpny na stronie internetowej firmy :
http://www.rosneft.com/attach/0/58/84/rosneft_prospectus.pdf.
50 Sprawozdanie roczne Rosnieftu za 2006 rok:
http://www.rosneft.com/attach/0/58/80/a_report_2006_eng.pdf.

ROZDZIA 17

1 New York Times, 25 listopada 2006. Przedstawiona tutaj historia otrucia Litwinienki
jednego z najczciej opisy wany ch morderstw na wiecie zostaa oparta na reportaach
autora i jego kolegw w Moskwie i Londy nie, szczeglnie Alana Cowella, ktry pniej napisa
The Terminal Spy: The Life and Death of Alexander Litvinenko, a True Story of Espionage,
Betrayal and Murder (Doubleday , Londy n 2008). Inne interesujce i pomocne relacje to: The
Death of a Dissident Alexa Goldfarba i Mariny Litwinienko, ktrzy osobicie znali Litwinienk;
The Litvinenko File: The Life and Death of a Russian Spy Martina Sixsmitha, St. Martins Press,
Nowy Jork 2007; Putins Labyrinth: Spies, Murder, and the Dark Heart of the New Russia
Stevea LeVine, Random House, Nowy Jork 2008.
2 Goldfarb i Litwinienko, s. 330.
3 Ta ksika po angielsku zostaa wy dana pomiertnie pod ty tuem: Blowing Up Russia: The Secret
Plot to Bring Back KGB Terror, Encounter Books, Nowy Jork 2007. Cy tat znajduje si na s. 3
4 Skuratow, s. 147. Autor usy sza t plotk od by ego funkcjonariusza KGB i FSB, ktry zosta
zwolniony z pracy podczas czy stki przeprowadzonej przez Putina po zajciu stanowiska
dy rektora sub specjalny ch.
5 Wy wiad autora z Olegiem Kauginem, padziernik 2012.
6 Z wy wiadu w Cowell, s. 209.
7 Cowell, s. 239.
8 O spotkaniach Litwinienki i pogldach Grindy wiadomo dziki depeszom ujawniony m na
WikiLeaks 31 sierpnia 2009 i 8 lutego 2010. Luke Harding szczegowo omawia je w: Expelled:
A Journalists Descent into the Russian Mafia State, Palgrave Macmillan, Nowy Jork 2012,
s. 235239.
9 A. Politkovskay a, Is Journalism Worth Dying For?, s. 5.
10 Depesza dy plomaty czna ujawniona przez WikiLeaks, 9 padziernika 2006.
11 LeVine, s. 125.
12 Szczegy doty czce pierwszej prby otrucia Litwinienki w biurze Eriny s zostay ujawnione
podczas publicznego dochodzenia w Wielkiej Bry tanii w 2015 r. Stenogramy doty czce
dochodzenia s dostpne pod adresem www.litvinenkoinquiry .org.
13 Rozmowa autora z ugowojem i Kowtunem w Moskwie w marcu 2007 r., opublikowana przez
Alana Cowella w New York Timesie, 18 marca 2007.
14 Roxburgh, s. 177.
15 Financial Times, 25 listopada 2006.
16 Sakwa, Crisis of Russian Democracy, s. 186; por. te St. Petersburg Times, 28 wrzenia 2004.
17 Wy wiad autora z czonkiem bry ty jskiego korpusu dy plomaty cznego, kwiecie 2013.
18 Wy wiad autora z ugowojem i Kowtunem, 18 marca 2007.
19 Jedn z pierwszy ch uwag Putina doty czcy ch trzeciej kadencji odrzucajc jej moliwo
by a wy powied z grudnia 2003 r. New York Times, 19 grudnia 2003.
20 rdem tej i kolejny ch informacji doty czcy ch walki Putina o sukcesj s materiay
prasowe zebrane przez autora podczas pisania arty kuu Post-Putin dla New York Times
Magazine, 27 lutego 2007.
21 Teori redy stry bucji majtku narodowego z korzy ci dla poszczeglny ch kandy datw
objania ambasador Stanw Zjednoczony ch William J. Burns w depeszy wy sanej do
Waszy ngtonu 2 kwietnia 2007 r., ktr ujawni portal WikiLeaks.
22 Nowaja Gazieta, 11 padziernika 2007.
23 Sakwa, Crisis of Russian Democracy, s. 188189.
24 Roxburgh, s. 196. Roxburgh, by y dziennikarz, pracowa w agencji PR Ketchum, ktr Kreml
zatrudni do poprawienia wizerunku Rosji. Opowiada o ty m frustrujcy m zadaniu w swojej
 ksice.
25 Tre dostpna w internetowy m archiwum Kremla, 10 lutego 2007. Jest to jedno z najbardziej
znany ch wy stpie Putina i mona je obejrze w wielu materiaach filmowy ch w Internecie.
26 New York Times, 11 lutego 2007.
27 Sowa cy towane i przetumaczone przez Der Spiegel, 12 lutego 2007:
http://www.spiegel.de/international/the-world-from-berlin-a-calculating-simulation-of-the-
cold-war-a-465811.html.
28 New York Times, 29 maja 2007.
29 The Guardian, 12 kwietnia 2007.
30 New York Times, 1 czerwca 2007.
31 New York Times, 19 lipca 2007.

ROZDZIA 18

1 Bory s Niemcow przy pomnia t anegdot podczas wy wiadu z autorem w grudniu 2013.
2 Wy wiad autora z Anatolijem Pachomowem, merem Soczi, grudzie 2013.
3 Podczas rozmowy z autorem w sty czniu 2013 r. Aleksander ukow szczegowo opowiedzia
o debacie w politbiurze na temat lokalizacji przy szy ch obiektw olimpijskich, o ktry ch
poinformowano opini publiczn dopiero rok pniej.
4 Associated Press, 1 lipca 2007.
5 Associated Press, 4 lipca 2007.
6 Sakwa, Crisis of Russian Democracy, s. 163.
7 Roxburgh, s. 208.
8 Tame, s. 211.
9 Hill i Gaddy , s. 181182.
10 Tame, s. 182. Richard Sakwa te zajmowa si ty m tematem; por. Crisis of Russian
Democracy, s. 178.
11 Sakwa, Crisis of Russian Democracy, s. 178.
12 Kommiersant, 9 padziernika 2007.
13 Wedug transkry pcji radia Echo Moskwy , 30 padziernika 2007.
14 Jedna wersja takiej analizy zostaa ujawniona przez WikiLeaks w depeszy ambasadora Stanw
Zjednoczony ch Williama Burnsa z 18 padziernika 2007 r.: Z braku inny ch insty tucji
polity czny ch jedy ny m spoiwem sy stemu stworzonego przez Putina jest uosobienie wadzy
przez niego samego oraz lojalno ludzi, ktry ch mianowa na najwaniejsze stanowiska. Putin
prbuje zachowa t wadz, nie dopuszczajc do ustabilizowania si pozy cji potencjalny ch
 ry wali.
15 Sakwa, s. 197.
16 Time, 19 grudnia 2007. Peny zapis rozmowy jest dostpny na:
http://content.time.com/time/specials/2007/printout/0,29239,1690753_1690757_1695787,00.html.
17 Stenogram z tego rey serowanego spotkania mona znale w archiwum internetowy m
Kremla; 10 grudnia 2007.
18 Richard Sakwa twierdzi, e Sieczin a do koca popiera trzeci kadencj Putina, chocia jako
znany introwerty k nie dzieli si swoimi pogldami na t spraw z opini publiczn. Crisis of
Russian Democracy, s. 272.
19 Wy wiad autora z Siergiejem Rolduginem, Petersburg, wrzesie 2014.
20 M.S. Gorham, After Newspeak: Language, Culture and Politics in Russia from Gorbachev to
Putin, Cornell University Press, Ithaca 2014, s. 157.
21 J.A. Cassiday i E.D. Johnson, A Personality Cult for the Post-Modern Age [w:] Putin as
Celebrity and Cultural Icon, red. H. Goscilo, Routledge, Londy n 2013, s. 43. Film Poceuj nie
dla priessy (Pocaunek nie dla prasy ) trafi do sprzeday na DVD w walenty nki 2008 r., chocia
zosta nakrcony kilka lat wczeniej. Fakt, e nie grano go w kinach, sugerowa, e dzieo jest
zby t ry zy kowne pod wzgldem polity czny m albo, jak twierdzili niektrzy kry ty cy filmowi, po
prostu bardzo sabe.
22 Ty godnik LEspresso opublikowa fragmenty rozmw, ktre DAddario potajemnie nagraa
podczas swojego romansu z Berlusconim. Z ujawniony ch przez WikiLeaks depesz
dy plomaty czny ch wy nika, e amery kascy dy plomaci zwrcili uwag na zacienienie relacji
midzy Berlusconim a Putinem oraz na coraz gbszy wzajemny podziw obu przy wdcw.
Ponadto pisali, e przezornie odrzucili podejmowane przez Berlusconiego starania, by
wy stpowa w roli porednika, kiedy stosunki ze Stanami Zjednoczony mi ulegy znacznemu
pogorszeniu.
23 Raport Putin: Itogi pojawi si rwnie na stronie internetowej Niemcowa, nemtsov.ru.
Cy towany przez autora angielski przekad Davida Essela znajduje si na blogu La Russophobe,
larussophobe.wordpress.com/2008/03/31/boris-nemtsovs-white-paper-in-full/ pod ty tuem
Putin: The Bottom Line.
24 Wall Street Journal, 11 czerwca 2008.
25 Arty ku o Timczence i jego firmie Gunvor zosta wy drukowany w The Economist 29
listopada 2008. Kiedy Timczenko pozwa gazet o zniesawienie, ta 30 lipca 2009 r. zamiecia
sprostowanie, w ktry m przy jmuje wy janienia Gunvoru, e Wadimir Putin ani aden inny
rosy jski polity k wy sokiego szczebla nie posiada udziaw Gunvoru.
26 O istnieniu takiej analizy dokonanej przez CIA autor dowiedzia si od dwch urzdnikw rzdu
 Stanw Zjednoczony ch, ktrzy znali jej tre, lecz nie zostaa ona podana do wiadomoci
publicznej, nie mogli zatem omwi jej szczegw. Biekowski po raz pierwszy poruszy temat
wielkiego majtku Putina, kiedy udziela wy wiadu niemieckiej gazecie Die Welt z 12
listopada 2007; powtrzy te informacje w grudniu dziennikarzom Daily Telegraph, a potem
waciwie kademu, kto chcia go sucha.
27 Szczegy tej podry najpierw zostay opublikowane przez Bory sa Niemcowa na jego blogu
18 grudnia 2010 r., kiedy broni si w sdzie przed zarzutem oszczerstwa wniesiony m przez
Timczenk w zwizku z nazwaniem go przy jacielem Putina w raporcie o korupcji w Rosji: b-
nemtsov.livejournal.com/93781.html. Reuters te pisa o tej wy prawie i o budowie paacu
w arty kule ledczy m, ktry stanowi cz serii zaty tuowanej Comrade Capitalism (Towarzy sz
Kapitalizm), 21 maja 2014. rdem ty ch informacji oraz mocny ch dowodw by jeden
z partnerw biznesowy ch, Siergiej Kolesnikow, ktry w 2010 ujawni si, piszc list otwarty do
Dmitrija Miedwiediewa na temat tego podejrzanego interesu. Pniej wraca do tego tematu
w wielu wy wiadach; na szczegln uwag zasuguje wy wiad dla Financial Timesa
z 11 listopada 2013 r. Karen Dawisha pisze o ty m skandalu w Putins Kleptocracy, s. 295304;
Ben Judah za we Fragile Empire, s. 116121.

ROZDZIA 19

1 Por. wy wiad z Soenicy nem w Der Spiegel z 23 lipca 2007, rok przed jego mierci,
http://www.spiegel.de/international/world/spiegel-interview-with-alexander-solzhenitsy n-i-am-
not-afraid-of-death-a-496003.html.
2 New York Times, 28 sty cznia 2008; Sakwa, Crisis of Russian Democracy, s. 279.
3 New York Times, 29 sty cznia 2008.
4 Z depeszy dy plomaty cznej wy sokiego rang urzdnika Departamentu Stanu nadanej 20
czerwca 2008 r. i upublicznionej przez WikiLeaks.
5 New York Times, 17 lipca 2008.
6 Roxburgh, s. 237.
7 Jak wy kazay pniejsze ledztwa prowadzone przez Uni Europejsk i Organizacj
Bezpieczestwa i Wsppracy w Europie (OBWE), ty lko dwaj Rosjanie zginli w pierwszy m
starciu, a kilku zostao ranny ch.
8 Sowa Jurija Uszakowa, by ego ambasadora Rosji, ktry wrci do Moskwy , eby suy
Putinowi jako doradca w sprawach zagraniczny ch w gabinecie premiera, cy towane w depeszy
dy plomaty cznej ambasadora Stanw Zjednoczony ch w Moskwie Johna Bey rlego; 26 sierpnia
2008, upublicznione przez WikiLeaks.
9 Do dzisiaj nie ustalono jednoznacznie, kiedy Putin telefonowa do Miedwiediewa. Miedwiediew
od pocztku twierdzi, e wy da rozkaz akcji zbrojnej przed rozmow z Putinem, lecz ten i inni
urzdnicy utrzy muj, e obaj wiele razy kontaktowali si ze sob rano tego dnia, a Putin
nalega na bardziej zdecy dowan reakcj.
10 Wy powiedzi Miedwiediewa z okresu jego prezy dentury te s zarchiwizowane w zasobach
witry ny internetowej Kremlin.ru, 8 sierpnia 2009.
11 Bush, s. 434.
12 Wedug raportu Unii Europejskiej, ktry obcia win zarwno Rosj, jak i Gruzj, straty po
obu stronach wy niosy 844 osoby . Osetia Poudniowa zgosia 365 ofiar wrd sub
mundurowy ch i cy wilw; Gruzja stracia 170 onierzy , 14 funkcjonariuszy policji i 228
cy wilw; Rosja 67. Wiele osb odnioso rany , a ty sice ludzi stracio dach nad gow
w Osetii Poudniowej i niektry ch rejonach Gruzji.
13 Bush, s. 435.
14 RIA Novosti, 10 sierpnia 2008.
15 New York Times, 21 sierpnia 2008.
16 Rice, s. 688.
17 Depesza dy plomaty czna Johna R. Bey rlego, 26 sierpnia 2008, upubliczniona przez WikiLeaks.
18 O tej rozmowie wspomina doradca Sarkozy ego, Jean-David Levitte w Le Nouvel
Observateur. Pierwotnie rzecznik prasowy Putina dementowa zawarte tam informacje,
pniej jednak cay arty ku zosta zamieszczony na stronie internetowej kancelarii premiera:
http://archive.premier.gov.ru/eng/premier/press/world/1182/print/.
19 Raport Human Rights Watch na temat tego konfliktu: Up in Flames (2009, s. 130). Organizacja
zgosia popenienie przestpstw wojenny ch przez wszy stkie strony konfliktu i wezwaa do
wszczcia ledztw, ale nigdy do tego nie doszo.
20 New York Times, 16 listopada 2008.
21 S. Guriew i A. Tsy vinski, Challenges Facing the Russian Economy After the Crisis [w:] Russia
After the Global Economic Crisis, red. A. slund, Peter G. Peterson Institute for International
Economics and the Center for Strategic and International Studies, Waszy ngton 2010, s. 17.
Opracowanie przedstawia oglny zary s konfliktu, reakcj rzdu i wiele przy toczony ch tutaj
szczegw.
22 Tame, s. 24.
23 A. slund, S. Guriev i A. Kuchins, Russias Course: Viable in the Short Term but Unsustainable
in the Long Term, [w:] Russia After the Global Economic Crisis, red. A. slund, s. 259.
24 Roxburgh, s. 280.
25 New York Times, 6 listopada 2008.
26 rdem informacji o porace strategii Miedwiediewa jest urzdnik wy szego szczebla, ktry
prosi o zachowanie anonimowoci. Ambasador Stanw Zjednoczony ch zwrci uwag na
wy ran cenzur tego przemwienia oraz dy skomfort Miedwiediewa z powodu uy tego w nim
jzy ka. Napisa o ty m w depeszy do Departamentu Stanu nadanej w dniu przemwienia,
a ujawnionej przez WikiLeaks.
27 New York Times, 6 listopada 2008.
28 Opis tego wy darzenia wraz z relacjami wideo mona znale pod adresem
www.theotherrussia.org; wpis z 14 grudnia 2008.
29 Depesza do Departamentu Stanu nadana przez p.o. ambasadora w Moskwie Erica Rubina; 19
listopada 2008, upubliczniona przez WikiLeaks.

ROZDZIA 20

1 S. Fortescue, Putin in Pikalevo, Australian Slavonic and East European Studies 23, no. 12
(2009).
2 Sowa gubernatora cy tuje portal internetowy www.theotherrussia.org; 21 maja 2009. Por. te
A. Arutuny an, The Putin Mystique: Inside Russias Power Cult, Olive Branch Press,
Northampton 2014, obszerny rozdzia o efekcie Pikaowa; take: New York Times, 5
czerwca 2009.
3 D. Treisman, Russian Politics in a Time of Economic Turmoil [w:] A. slund red., Russia After
the Global Economic Crisis, s. 54.
4 Informacje o wy cofaniu si Putina z y cia publicznego na pocztku 2009 r. by y tematem
depeszy do Departamentu Stanu wy sanej 4 marca 2009 r. i ujawnionej przez WikiLeaks.
5 Wewntrzne intry gi zwizane z decy zj Putina o zerwaniu rozmw z WTO by y szeroko
omawiane przez rosy jskich urzdnikw i sfrustrowany ch dy plomatw z Amery ki i Europy ,
o czy m mwi depesza do Departamentu Stanu z 19 czerwca 2009 r.
6 Por. strona internetowa UNESCO, whc.unesco.org/en/list/900.
7 Schrad, s. 354356.
8 Kommiersant, 28 kwietnia 2010.
9 Zakoczenie ledztwa w sprawie stawiany ch przez Morozowa oskare transmitowaa bez
komentarza RIA Novosti 12 kwietnia 2012 r. Morozow opowiedzia szczegowo o swoich
zastrzeeniach w wy wiadzie dla Nowej Gaziety opublikowany m 4 czerwca 2010 r. Jego
dowiadczenia z wy miarem sprawiedliwoci wy korzy stano te w filmie dokumentalny m pod
ty tuem Putins Games z 2014 r. Autor posiada kopi jego wniosku o azy l polity czny , ktrego
udzielono Morozowowi w kwietniu 2010 r.
10 Szczegy przy padku Siergieja Magnitskiego odtworzono na podstawie rekonstrukcji zdarze
dokonanej przez Ellen Barry w New York Timesie 23 grudnia 2010, wy wiadw z Williamem
Browderem i dokumentw, ktre ten dostarczy autorowi, a take na podstawie jego ksiki Red
Notice: A True Story of High Finance, Murder, and One Mans Fight for Justice, Simon &
Schuster, Nowy Jork 2015.
11 A.E. Stent, The Limits of Partnership: U.S. Russian Relations in the Twenty-First Century,
Princeton University Press, Princeton 2014, s. 231.
12 FBI opublikowao na swoim portalu internetowy m kilkaset dokumentw doty czcy ch tego
ledztwa pod kry ptonimem Operation Ghost Stories: http://vault.fbi.gov/ghost-stories-russian-
foreign-intelligence-service-illegals/.
13 Kommiersant, 25 lipca 2010.
14 P. Earley , ktry napisa biografi Trietiakowa pod ty tuem Comrade J: The Untold Secrets of
Russias Master Spy in America After the End of the Cold War (Berkley Books, Nowy Jork 2007)
i uwaa si za jego przy jaciela, opisa okolicznoci mierci Trietiakowa na swojej stronie
internetowej: www.peteearley .com/2010/07/09/sergiej-trety akov-comrade-j-has-died/. Rok
pniej Rosjanie osdzili i skazali in absentia innego oficera wy wiadu, Aleksandra Potiejewa,
ktremu zarzucali zdrad upiony ch agentw.
15 Z wy wiadu w Gazeta.ru, 30 marca 2010.
16 Kilku podwadny ch potwierdzio, e obaj zgodzili si szanowa zakres obowizkw drugiego,
lecz nikt nie zdementowa opinii, e to Putin ma ostateczny gos.
17 Sowa urzdnika wy szego szczebla z wy wiadu z autorem, kwiecie 2013.
18 Blog zosta umieszczony pod adresem top-lap.livejournal.com/1963.html.
19 Por. H. Goscilo, VVP as VIP Objet dArt, s. 8; J.A. Cassiday i E.D. Johnson, A Personality Cult
for the Postmodern Age, s. 43 [w:] Putin as Celebrity and Cultural Icon, red. H. Goscilo,
Routledge, Londy n 2013.
20 Gazeta.ru, 28 padziernika 2010.
21 Wy powied lekarza oraz informacje o szczegach zabiegu zostay zamieszczone
w padzierniku 2012 roku na branowy m portalu http://tecrussia.ru/starplastica/308-vladimir-
putin-plasticheske-operacii-foto.html.
22 Rossijskaja Gazieta, 6 wrzenia 2010 r.
23 Prowokujcy list ukowa opublikowao Radio Wolna Europa/Radio Liberty 29 wrzenia 2010
r.,
http://www.rferl.org/content/Text_Of_Yury _Luzhkovs_Letter_To_President_Medvedev/2171682.h
24 Por. raport o realizacji tego projektu sporzdzony przez CEE BankWatch, organizacj
pozarzdow strzegc adu korporacy jnego: http://bankwatch.org/public-private-
 partnerships/case-studies/moscow-st-petersburg-motorway -section-15-58-km-deal-involvi.
25 Sakwa w: Putin and the Oligarch, szczegy drugiego procesu Chodorkowskiego, s. 136145.
26 Niezawisimaja Gazieta, 24 grudnia 2010.

ROZDZIA 21

1 30 listopada 2014 r. londy ski The Times opublikowa akta ujawnione przez by y ch
funkcjonariuszy wy wiadu. Doty czy y zgoszony ch przez Rosj ofert na organizacj pikarskich
mistrzostw wiata w latach 2018 i 2022. Angielski komitet zgoszeniowy , ktry te ubiega si
o organizacj mundialu w 2018 roku i przegra, zatrudni agencj detekty wisty czn, by zbadaa
sposb rozpatry wania ofert. FIFA, midzy narodowa federacja pikarska, wrd wielu
kontrowersji zbadaa i odrzucia zarzuty korupcji towarzy szcej konkursowi na organizacj tej
imprezy sportowej. Ale w maju 2015 r. amery kaskie i szwajcarskie insty tucje pastwowe
ogosiy , e prowadz szeroko zakrojone ledztwo, ktre moe jeszcze wpy n na decy zj
o organizacji kolejny ch mistrzostw przez Rosj i Katar.
2 Wy wiad radiowy w Finam FM, 2 lutego 2011, www.stolica.fm/archive-view/3626.
3 New Yorker, 4 kwietnia 2011.
4 Na podstawie www.whitehouse.gov/the-press-office/2011/03/10/vice-president-bidens-remarks-
moscow-state-university , 10 marca 2011.
5 Rozmowa autora z funkcjonariuszem ochrony , ktry zastrzeg sobie anonimowo, Moskwa,
grudzie 2013.
6 Wiedomosti, 13 lipca 2011.
7 Financial Times opublikowa pen tre tego wy wiadu 19 czerwca 2011.
8 Trzy dobrze zorientowane osoby podzieliy si informacj, e Putin ostatecznie zdecy dowa
o swoim powrocie na urzd prezy denta, ale szczegy ostatniego spotkania, ktre odby o si
wieczorem w przeddzie decy zji o umieszczeniu Miedwiediewa na party jnej licie wy borczej,
znaj ty lko jego dwaj uczestnicy .
9 Omwi program modernizacy jny Miedwiediewa i broni go w dugim i przy chy lny m
wy wiadzie dla Wall Street Journal, 10 lipca 2011.
10 Nowaja Gazieta, 26 wrzenia 2011.
11 New York Times, 30 wrzenia 2011.
12 Arutuny an, s. 207.
13 Prochorow opowiedzia o ty m, jak Miedwiediew go zwerbowa, w wy wiadzie dla New York
Timesa, 17 wrzenia 2011.
14 New York Times, 13 grudnia 2011.
15 Wedug Sergea Schmemmana, ktry uczestniczy w ty m zjedzie. New York Times, 23
listopada 2011.
16 Patrz: globalvoices.org/2011/12/05/russia-election-day -ddos-aly pse, gdzie znajduje si
dokadny opis cy beratakw dokonany ch przed wy borami i po nich.
17 Nagranie wideo, na ktry m starszy mczy zna faszuje gosy , pokazy wano w wielu mediach
w Rosji i pisano o nim w New York Timesie 6 grudnia 2011. Raport obserwatorw OBWE
o przebiegu ty ch wy borw znajduje si pod adresem: www.osce.org/odihr/86959.
18 Cy t. za: www.opendemocracy .net, Olga Breininger, 28 marca 2013.
19 New York Times, 22 grudnia 2011.
20 Kommiersant, 10 grudnia 2011.
21 Cy taty z wy wiadu z Litwinienk zostay opublikowane w New York Timesie 1 marca 2012;
mj kolega Andrew Kramer pokaza mi cay stenogram.

ROZDZIA 22

1 D. Uzlaner, The Pussy Riot Case and the Peculiarities of Russian Post-Secularism, State,
Religion and Church 1 (2014): 24. To studium przy padku oraz roli Kocioa i insty tucji
pastwowy ch w Rosji zawiera wiele przy datny ch faktw i przekadw autorstwa April French.
Por. Pussy Riot, Pussy Riot! A Punk Prayer for Freedom (Feminist Press, Nowy Jork 2013),
gdzie znajduj si owiadczenia i zeznania zoone przez grup w sdzie; M. Bennetts, Kicking
the Kremlin: Russias New Dissidents and the Battle to Topple Putin, Oneworld, Londy n 2014;
M. Elder, What Does Pussy Riot Mean Now, Buzzfeed, 7 lutego 2014. Istnieje wiele
przekadw tekstw piosenek Pussy Riot; autor wy bra te, ktre zdaway si najblisze
intencjom czonki grupy .
2 Wy wiad z autorem w Waszy ngtonie w luty m 2012.
3 Kissinger w wy wiadzie dla Time w numerze, ktry ogosi go Czowiekiem Roku 2007,
dostpny na jego stronie internetowej: henry kissinger.com.
4 New York Times, 8 sty cznia 2012.
5 Reuters, 8 lutego 2013.
6 Moscow News, 1 marca 2012.
7 New York Times, 8 grudnia 2011.
8 Wy wiad autora z Jekaterin Samucewicz, marzec 2013.
9 Pierwszy post Nawalnego doty czcy Pussy Riot z 7 marca 2012 r. mona przeczy ta na jego
blogu: navalny .livejournal.com/690551.html.
10 23 kwietnia 2012 r. Andriej Zootow zda szczegow relacj dla RIA Novosti z tej specjalnej
 mszy . Nie ma jej ju na stronie internetowej agencji, ktra obecnie nazy wa si Sputnik.
Relacja zostaa jednak przedrukowana na stronie internetowej
http://www.angelfire.com/pa/ImperialRussian/news/481news.html.
11 Bennetts, s. 164.
12 New York Times, 7 marca 2012.
13 Tame.
14 New York Times, 6 grudnia 2012.
15 Raport Human Rights Watch, Laws of Attrition, opublikowany w kwietniu 2013.
16 New York Times, 12 czerwca 2012.
17 Pussy Riot, s. 55.
18 Wy wiad z Jekaterin Samucewicz, marzec 2013.

ROZDZIA 23

1 Siedmiominutowy trailer tego filmu wci jest dostpny pod adresem

http://rutube.ru/video/eddef3b31e4bdff29de4db46ebdd4e44/. Forbes wy drukowa reporta
o ty m filmie i jego tajemniczy m producencie: http://www.forbes.ru/soby tiy a/vlast/85216-kto-
zdes-glavnokomanduy ushchii.
2 Por. http://abcnews.go.com/blogs/politics/2012/03/president-obama-asks-medvedev-for-space-
on-missile-defense-after-my -election-i-have-more-flexibility /.
3 http://www.justice.gov/usao/ny s/pressreleases/September13/PrevezonHoldingsForfeiturePR.php.
4 Nowaja Gazieta, 11 listopada 2012; przetumaczony na jz. angielski:
http://en.novay agazeta.ru/politics/55288.html.
5 BBC Worldwide Monitoring, 9 padziernika 2012.
6 Visiting Putin, NTV, 7 padziernika 2012, http://www.ntv.ru/novosti/348821.
7 Bloomberg Business Week, 27 sierpnia 2013.
8 Wy wiad z autorem, kwiecie 2013.
9 Wy wiad z Ludmi Narusow, ktry ukaza si w Nowej Gazietie 11 listopada 2012.
10 Siergiej Roldugin, ojciec chrzestny Marii, zdradzi informacj o jej lubie i narodzinach wnuka
Putina podczas wy wiadu we wrzeniu 2013 r. Radio Netherlands Worldwide poinformowao
o wy padku drogowy m z udziaem Jorrita Faassena 12 sty cznia 2011,
http://www.rnw.org/archive/russias-my sterious-dutch-businessman. Informacje o kopotach
Matwieja Urina z prawem na stronach internetowy ch http://sobesednik.ru/kriminal/matvei-urin-
sgorel-na-erunde i http://rapsinews.com/judicial_news/20140528/271420339.html.
11 Szczegy zwizkw Katii Putin z Moskiewskim Uniwersy tetem Pastwowy m znajduj si
 w reportau opublikowany m przez rosy jsk gazet RBK w sty czniu 2015 r.,
http://top.rbc.ru/business/28/01/2015/54c8b4659a794730dbef8851. Dziennikarz Oleg Kaszy n
jako pierwszy zidenty fikowa j jako crk Putina na swojej prowadzonej za granic stronie
internetowej, http://kashin.guru/2015/01/29/ona/. Tosamo Katii potwierdziy w kolejny ch
dniach Reuters 29 sty cznia 2015 i Bloomberg 30 sty cznia 2015.
12 9 maja 2012 roku The Guardian zamieci wy brane fragmenty tego meczu na swoim
portalu internetowy m, http://www.theguardian.com/world/video/2012/may /09/vladimir-putin-
ice-hockey -russia-video.
13 New York Times, 6 maja 2012.
14 Daily Beast, 13 sty cznia 2013.
15 2 grudnia 2013 r. Der Spiegel zamieci na swoim portalu internetowy m recenzj tej ksiki,
http://www.spiegel.de/international/europe/new-book-on-vladimir-putin-claims-russian-
president-flees-from-people-a-936801.html. W wy wiadzie udzielony m we wrzeniu 2014 r.
w Moskwie Biekowski dy stansowa si od czci wasny ch wnioskw.
16 Nowaja Gazieta, 11 listopada 2012.

ROZDZIA 24

1 Wy wiad autora z Wadimirem Jakuninem, sty cze 2013. Szczegy prac budowlany ch w Soczi
oraz wy wiady z nim i Anatolijem Pachomowem znalazy si te w New York Times
Magazine, 22 sty cznia 2014.
2 W wy wiadzie w radiu Echo Moskwy , 11 listopada 2013.
3 Por. Race to the Bottom, raport Human Rights Watch opublikowany 6 lutego 2013 i dostpny na
stronie internetowej organizacji.
4 Esquire, 7 lipca 2010, dostpny pod adresem: esquire.ru/sochi-road.
5 Bory s Niemcow i Leonid Marty niuk przedstawili wiele przy padkw przekroczenia planowany ch
kosztw w broszurze Winter Olympics in the Sub-Tropics: Corruption and Abuse in Sochi,
wy danej 20 maja 2013 r. i zaktualizowanej 6 grudnia 2013 r. Angielski przekad Catherine A.
Fitzpatrick jest dostpny pod adresem www.interpretermag.com/winter-oly mpics-in-the-sub-
tropics-corruption-and-abuse-in-sochi/. Niemcow nazwa przebudow Soczi festiwalem
korupcji podczas wy wiadu z autorem w grudniu 2013 r.
6 Levada Center, jedna z najbardziej godny ch zaufania agencji badania opinii publicznej,
przeledzia poparcie dla Putina przez cay okres jego rzdw. Po rekordzie wy noszcy m 88
procent w 2008 r. poparcie dla niego spado w listopadzie 2013 r. do najniszego poziomu 61
procent, www.levada.ru/indeksy .
7 Interfax, 29 kwietnia 2013.
8 Tatiana Stanowaja, Beware Medvedev, Institute of Modern Russia, 6 marca 2013,
http://imrussia.org/en/analy sis/politics/405-beware-of-medvedev.
9 4 lutego 2015 r. agencja Associated Press poinformowaa, e Sbierbank przekaza skoczni
rzdowi w zamian za umorzenie poy czki w wy sokoci 1,7 miliarda dolarw.
10 Owiadczenie Snowdena zostao upublicznione przez WikiLeaks na stronie internetowej
organizacji 12 lipca 2013.
11 Cy t. za New York Timesem, 1 listopada 2013.
12 World Policy Journal, jesie 2013.
13 W wy wiadzie z autorem, cy t. w: New York Times, 2 sierpnia 2013.
14 Dostpny na portalu internetowy m Waty kanu:
http://w2.vatican.va/content/francesco/en/letters/2013/documents/papa-
francesco_20130904_putin-g20.html.
15 New York Times, 12 wrzenia 2013.
16 Za http://www.forbes.com/sites/carolinehoward/2013/10/30/the-worlds-most-powerful-people-
2013/.
17 Wy wiady z autorem, sty cze i marzec 2014.
18 Moscow Times, 8 padziernika 2013.
19 Por. Radio Wolna Europa/Radio Liberty , 7 grudnia 2012, www.rferl.org/content/clinton-calls-
eurasian-integration-effort-to-resovietize/24791921.html.
20 The Guardian, 22 wrzenia 2013.
21 Der Spiegel, 24 listopada 2014, http://www.spiegel.de/international/europe/war-in-ukraine-a-
result-of-misunderstandings-between-europe-and-russia-a-1004706-2.html. Wy powied
doradcy Putina z briefingu w Moskwie w grudniu 2013 r., zamieszczona pod warunkiem
zachowania anonimowoci.
22 New York Times, 23 listopada 2013.
23 The Economist, 23 grudnia 2013.
24 Kommiersant, 6 lutego 2014.
25 Jeedniewny j urna, 10 lutego 2014, http://ej.ru/?aote&id=24384.
26 Leonid Berszy dski, Olympics Bring Back the 1980s in Russia, Bloomberg, 17 lutego 2014.

ROZDZIA 25

1 James Meek, Romantics and Realists, London Review of Books, 20 lutego 2014.
2 New York Times, 3 sty cznia 2015.
3 Putin wy jawi tajny rozkaz ewakuacji Janukowy cza z Kry mu, a take inne szczegy kry zy su na
Ukrainie, udzielajc wy wiadu do filmu dokumentalnego produkowanego przez kana telewizji
publicznej Rossija-1. Film pod ty tuem Krym. Droga do ojczyzny trafi na anten 15 marca
2015 r., w rocznic aneksji, i jest dostpny online w rny ch miejscach, midzy inny mi pod
adresem http://en.kry media.ru/politics/3373711-Documentary -Crimea-Path-to-Motherland-
Call-and-Warning.
4 Putin zrobi to porwnanie 4 marca 2014 r., podczas pierwszej publicznej wy powiedzi
w sprawie wy padkw na Ukrainie.
5 Przedstawiciel Rosji w Organizacji Narodw Zjednoczony ch odczy ta ten list podczas spotkania
Rady Bezpieczestwa 3 marca 2014 r.
6 Andreas Rinke, How Putin Lost Berlin, Berlin Policy Journal, Niemiecka Rada do Spraw
Zagraniczny ch, 29 wrzenia 2014. Take agencja Reuters 20 marca 2014 r. poinformowaa, e
Putin przy zna si do tego Angeli Merkel.
7 Por. Trends in World Military Expenditure, 2014, Sztokholmski Midzy narodowy Insty tut Bada
Pokojowy ch, dokument dostpny pod adresem books.sipri.org/files/FS/SIPRIFS1504.pdf.
8 New York Times, 3 marca 2014.
9 20 marca 2014 r., cztery dni po aneksji Kry mu, Departament Skarbu Stanw Zjednoczony ch
ogosi drug, dotkliwsz seri sankcji, http://www.treasury .gov/press-center/press-
releases/Pages/jl23331.aspx.
10 Wy wiad autora z Wadimirem Jakuninem w marcu 2014.
11 Timczenko udzieli agencji informacy jnej TASS dugiego wy wiadu, ktry opublikowano 4
sierpnia 2014 r. pod adresem internetowy m tass.ru/en/Russia/743432.
12 To nagranie zarejestrowane przez ukraisk sub bezpieczestwa (SBU) by o wiele razy
cy towane w mediach ukraiskich i zagraniczny ch w ramach toczonej przez obie strony
konfliktu wojny informacy jnej. Separaty ci zaprzeczali, e wy niki referendum zostay
sfaszowane, nikt jednak nie kwestionowa autenty cznoci nagrania. Dy skutowano ty lko
o znaczeniu wy powiedziany ch tam sw. Przetumaczony na jzy k angielski zapis tej rozmowy
znajduje si pod adresem internetowy m: http://ukrainianpolicy .com/sbu-audio-links-donetsk-
republic-to-russian-involvement/.
13 Mark Galeotti omawia t doktry n ktra pocztkowo wzbudzia niewielkie zainteresowanie
i zwraca uwag na jej znaczenie dla wy darze na Ukrainie. Jego analiza z 2014 r. wraz
z przekadem na jzy k angielski, wy korzy stany w tej ksice, znajduje si pod adresem
internetowy m: https://inmoscowsshadows.wordpress.com/2014/07/06/the-gerasimov-doctrine-
and-russian-non-linear-war/.
14 W maju 2015 r. prokuratorzy ze Stanw Zjednoczony ch i Szwajcarii poinformowali
 o aresztowaniu czoowy ch dziaaczy FIF-y w zwizku z trwajcy m wiele lat ledztwem
w sprawie apwek za udzielanie prawa do organizacji mistrzostw wiata w pice nonej.
Skandal zmusi prezy denta FIF-y Seppa Blattera do rezy gnacji ze stanowiska. Putin skry ty kowa
ich szczeglnie Amery kanw za t decy zj, mwic, e ledztwo by o jeszcze jedn
aroganck prb ingerencji w jury sdy kcj inny ch pastw.
15 Pniej wpis Striekowa na portalu VKontakte zosta usunity , ale w internecie zostao po nim
wiele ladw, midzy inny mi tumaczenie na jzy k angielski pod adresem
http://www.interpretermag.com/was-col-strelkovs-dispatch-about-a-downed-ukrainian-plane-
authentic/.
16 Holenderskie i malezy jskie ledztwo w sprawie strcenia samolotu Malay sia Airlines miao
zosta zakoczone w 2015 r. Przy taczajce dowody wskazy way na udzia rosy jskiego wojska.
Por. https://www.bellingcat.com/wp-content/uploads/2014/11/Origin-of-the-Separatists-Buk-A-
Bellingcat-Investigation1.pdf i http://interpretermag.com/evidence-review-who-shot-down-
mh17.
17 To haso po rosy jsku brzmi prosto i dobitnie, ale trudno je dosownie przetumaczy , dlatego po
angielsku istniej rne wersje. Jest Putin, jest Rossija niet Putina, niet Rossii,
http://izvestia.ru/news/578379.
18 Por. wy rok Staego Try bunau Arbitraowego, 18 lipca 2014, Yukos Universal Limited v. The
Russian Federation, s. 330, http://www.pca-cpa.org.
19 New York Review of Books, 8 maja 2014.
20 Wy wiad autora z Garrim Kasparowem w Makau przeprowadzony w czerwcu 2014 r.
w ramach zbierania materiaw do arty kuu w New York Times Magazine o jego staraniach
o stanowisko prezy denta Midzy narodowej Federacji Szachowej, FIDE, 6 sierpnia 2014.
21 New York Times, 2 grudnia 2014.
22 Wiedomosti, 1 marca 2014.
23 Moscow Times, 18 czerwca 2014.
24 Wy wiad autora z Aleksiejem Nawalny m, grudzie 2014.
25 Raport Niemcowa zosta ukoczony pomiertnie przez kolegw z opozy cji. Zosta
opublikowany wiosn 2015 r. i jest dostpny po angielsku pod adresem internetowy m
http://www.4freerussia.org/putin.war/.
26 Nowaja Gazieta, 11 sierpnia 2014, http://novay agazeta.ru/politics/64784.html.
27 New York Times, 24 sty cznia 2015.
* Nikoaj Gogol, Martwe dusze, przekad Wady saw Broniewski, Spdzielnia Wy dawnicza
Czy telnik, Warszawa 1957 (przy p. tum.).
 BIBLIOGRAFIA

Albats Yevgenia, The State Within a State: The KGB and Its Hold on Russia. Past, Present and
Future, Farrar, Straus and Giroux, Nowy Jork 1994.
Albright Madeleine, Woodward Bill, Madam Secretary: A Memoir, Miramax Books, Nowy Jork
2003. Wy danie polskie: Albright Madeleine, Woodward Bill, Pani Sekretarz Stanu, wiat
Ksiki, Warszawa 2004.
Alekperov Vagit, Oil of Russia: Past, Present and Future, East View Press, Minneapolis 2011.
Andrew Christopher, Gordievsky Oleg, KGB: The Inside Story of Its Foreign Operations from
Lenin to Gorbachev, HarperCollins, Nowy Jork 1990. Wy danie polskie: Andrew Christopher,
Gordijewski Oleg, KGB, Bellona, Warszawa 1997.
Andrew Christopher, Mitrokhin Vasili, The Sword and the Shield: The Mitrokhin Archive and the
Secret History of the KGB, Basic Books, Nowy Jork 1999. Wy danie polskie: Andrew
Christopher, Mitrochin Wasilij, Archiwum Mitrochina. KGB w Europie i na Zachodzie, Rebis,
Pozna 2006.
Andrew Christopher, Mitrokhin Vasili, The World Was Going Our Way. The KGB and the Battle for
the Third World, Basic Books, Nowy Jork 2005.
Anthony Ian red., Russia and the Arms Trade, Stockholm International Peace Research Institute
(Sipri), Oxford University Press, Oxford 1998.
Applebaum Anne, Gulag: A History, Anchor Books, Nowy Jork 2003. Wy danie polskie:
Applebaum Anne, Guag, wiat Ksiki, Warszawa 2005.
Arutuny an Anna, The Putin Mystique: Inside Russias Power Cult, Olive Branch Press,
Northampton 2014. Wy danie polskie: Arutuny an Anna, Car Putin. Feudalizm, korupcja i Bg
w pastwie patrymonialnym, Zy sk i S-ka, Pozna 2013.
slund Anders, How Ukraine Became a Market Economy and Democracy, Peter G. Peterson
Institute for International Economics, Waszy ngton 2009.
slund Anders, Russias Capitalist Revolution. Why Market Reform Succeeded and Democracy
Failed, Peter G. Peterson Institute for International Economics, Waszy ngton 2007.
slund Anders, McFaul Michael red., Revolution in Orange. The Origins of Ukraines Democratic
Breakthrough, Carnegie Endowment for International Peace, Waszy ngton 2006.
slund Anders, Sergei Guriev, Andrew Kuchin red., Russia After the Global Economic Crisis,
Peter G. Peterson Institute for International Economics and the Center for Strategic and
International Studies, Waszy ngton 2010.
Babchenko Arkady , One Soldiers War, Grove Press, Nowy Jork 2007.
Bain Olga B., University Autonomy in the Russian Federation Since Perestroika, RoutledgeFalmer,
Nowy Jork 2003.
Baker Peter, Days of Fire: Bush and Cheney in the White House, Doubleday , Nowy Jork 2013.
Baker Peter, Glasser Susan, Kremlin Rising: Vladimir Putins Russia and the End of Revolution,
Scribner, Nowy Jork 2005. Wy danie polskie: Baker Peter, Glasser Susan, Cie Kremla. Rosja
Putina, Magnum, Warszawa 2005.
Balmaceda Margarita M., Energy Dependency, Politics and Corruption in the Former Soviet
Union: Russias Power, Oligarchs Profits and Ukraines Missing Energy Policy, 19952006,
Routledge, Londy n 2008.
Bary lski Robert V., The Soldier in Russian Politics: Duty, Dictatorship and Democracy Under
Gorbachev and Yeltsin, Transaction Publishers, New Brunswick 1998.
Bennetts Marc, Kicking the Kremlin: Russias New Dissidents and the Battle to Topple Putin,
Oneworld, Londy n 2014. Wy danie polskie: Bennetts Marc, Dokopa Kremlowi. Walka nowych
rosyjskich dysydentw o odsunicie Putina od wadzy, Muza, Warszawa 2014.
Bocki Oleg M., Wadimir Putin. Doroga k wasti, Osmos Press, Moskwa 2002.
Bocki Oleg M., Wadimir Putin. Istorija yzni, Miedunarodny je Otnoszenija, Moskwa 2001.
Borcow Jurij C., Wadimir Putin, Feniks, Moskwa 2001.
Bower Tom, Oil: Money, Politics, and Power in the 21st Century, Grand Central Publishing,
Nowy Jork 2009.
Brannon Robert, Russian Civil-Military Relations, Ashgate, Farnham 2009.
Browder Bill, Red Notice: A True Story of High Finance, Murder, and One Mans Fight for
Justice, Simon & Schuster, Nowy Jork 2015. Wy danie polskie: Browder Bill, Czerwony alert.
Prawdziwa historia o wielkich pienidzach, zbrodni i samotnej walce o sprawiedliwo, Sonia
Draga, Katowice 2015.
Browne John, Anderson Philippa, Beyond Business: An Inspirational Memoir from a Remarkable
Leader, Phoenix, Londy n 2011.
Bruce Gary , The Firm: The Inside Story of the Stasi, Oxford University Press, Nowy Jork 2010.
Bush George W., Decision Points, Crown, Nowy Jork 2010. Wy danie polskie: Bush George W.,
Kluczowe decyzje, Akcent, Warszawa 2011.
Chodorkowski Michai, Gieworkian Natalia, Tiurma i Wolia, Howard Roark, Moskwa 2012.
Wy danie polskie: Chodorkowski Michai, Gieworkian Natalia, Wizie Putina, Agora SA,
Czarne, Woowiec 2012.
Clark Westley K., Waging Modern War: Bosnia, Kosovo and the Future of Combat, PublicAffairs,
Nowy Jork 2001.
Clinton Hillary Rodham, Hard Choices, Simon & Schuster, Nowy Jork 2014.
Cohen Stephen F., Soviet Fates and Lost Alternatives: From Stalinism to the New Cold War,
Columbia University Press, Nowy Jork 2009.
Coll Steve, Private Empire: ExxonMobile and American Power, Penguin, Nowy Jork 2012.
Colton Timothy J., Yeltsin: A Life, Basic Books, Nowy Jork 2008.
Colton Timothy J., McFaul Michael, Popular Choice and Managed Democracy: The Russian
Elections of 1999 and 2000, Brookings Institution Press, Waszy ngton 2003.
Cornell Svante E., Starr S. Frederick red., The Guns of August 2008: Russias War in Georgia, M.E.
Sharpe, Armonk 2009.
Cowell Alan, The Terminal Spy: The Life and Death of Alexander Litvinenko, a True Story of
Espionage, Betrayal and Murder, Doubleday , Londy n 2008.
Dawisha Karen, Putins Kleptocracy: Who Owns Russia?, Simon & Schuster, Nowy Jork 2014.
De Waal Thomas, The Caucasus: An Introduction, Oxford University Press, Oxford 2010.
De Wolf Koenraad, Dissident for Life: Alexander Ogorodnikov and the Struggle for Religious
Freedom in Russia, tum. Nancy Forest-Flier, William B. Eerdmans, Grand Rapids 2013.
Dorofiejew Wadisaw i in. red., Dmitrij Miedwiediew. Czieowiek, kotoryj ostanowi wriemia,
Eksmo, Moskwa 2012.
Duelfer Charles, Hide and Seek: The Search for Truth in Iraq, PublicAffairs, Nowy Jork 2009.
Dunlop John B., The 2002 Dubrovka and 2004 Beslan Hostage Crises: A Critique of Russian
Counter-Terrorism, Ibidem, Stuttgart 2006.
Dunlop John B., The Moscow Bombings of September 1999: Examinations of Russian Terrorist
Attacks at the Onset of Vladimir Putins Rule, Ibidem, Stuttgart 2012.
Earley Pete, Comrade J: The Untold Secrets of Russias Master Spy in America After the End of
the Cold War, Berkley Books, Nowy Jork 2007. Wy danie polskie: Earley Pete, Towarzysz J.
Tajemnice szefa rosyjskiej siatki szpiegowskiej w Stanach Zjednoczonych po zimnej wojnie,
Rebis, Pozna 2008.
Evangelista Matthew, The Chechen Wars: Will Russia Go the Way of the Soviet Union?, Brookings
Institution Press, Waszy ngton 2002.
Fagan Geraldine, Believing in Russia Religious Policy After Communism, Routledge, Londy n
2013.
Felshtinsky Yuri red., Boris Berezovsky: The Art of the Impossible, t. 13, Terra-USA, Falmouth
2006. Wy danie polskie: Felsztinski Jurij red., Borys Bieriezowski. Zapiski wisielca, Prszy ski
i S-ka, Warszawa 2015.
Felshtinsky Yuri, Priby lovsky Vladimir, The Corporation: Russia and the KGB in the Age of
President Putin, Encounter Books, Nowy Jork 2008. Wy danie polskie: Felsztinski Jurij,
 Priby owski Wadimir, Korporacja zabjcw. Rosja, KGB i prezydent Putin, Prszy ski i S-ka,
Warszawa 2008.
Freeland Chry stia, Sale of the Century: Russias Wild Ride from Communism to Capitalism, Crown
Business, Nowy Jork 2000.
Gaidar Yegor, Collapse of an Empire: Lessons for Modern Russia, Brookings Institution Press,
Waszy ngton 2007.
Gessen Masha, The Man Without a Face: The Unlikely Rise of Vladimir Putin, Riverhead Books,
Nowy Jork 2012. Wy danie polskie: Gessen Masha, Putin. Czowiek bez twarzy, Prszy ski i S-
ka, Warszawa 2012.
Gessen Masha, Words Will Break Cement: The Passion of Pussy Riot, Riverhead Books, Nowy
Jork 2014. Wy danie polskie: Gessen Masha, Sowa skrusz mury. Pussy Riot, Prszy ski i S-ka,
Warszawa 2014.
Gevorky an Nataliy a, Timakova Nataly a, Kolesnikov Andrei, First Person. An Astonishingly Frank
Self-Portrait by Russias President Vladimir Putin, PublicAffairs, Nowy Jork 2000. Pierwotnie
wy dana po rosy jsku: Gieworkian Natalia, Timakowa Natalia, Kolesnikow Andriej, Ot pierwowo
lica. Razgowory s Wadimirom Putinom.
Gilligan Emma, Terror in Chechnya: Russia and the Tragedy of Civilians in War, Princeton
University Press, Princeton 2010.
Goldfarb Alex, Litwinienko Marina, Death of a Dissident: The Poisoning of Alexander Litvinenko
and the Return of the KGB, Free Press, Nowy Jork 2007.
Goldman Marshall I., Petrostate: Putin, Power and the New Russia, Oxford University Press,
Oxford 2008.
Goldman Marshall I., The Piratization of Russia: Russian Reform Goes Awry, Routledge, Londy n
2003.
Gomart Thomas, Russian Civil-Military Relations: Putins Legacy, Carnegie Endowment for
International Peace, Waszy ngton 2008.
Gorham Michael S., After Newspeak: Language, Culture and Politics in Russia from Gorbachev to
Putin, Cornell University Press, Ithaca 2014.
Goscilo Helena red., Putin as Celebrity and Cultural Icon, Routledge, Londy n 2013.
Greene Samuel A., Moscow in Movement: Power and Opposition in Putins Russia, Stanford
University Press, Stanford 2014.
Guriewicz Wiera, Wspominanija o buduszczem prezidentie, Miedunarodny je Otnoszenija,
Moskwa 2001.
Gustafson Thane, Wheel of Fortune: The Battle for Oil and Power in Russia, Belknap Press of
Harvard University Press, Cambridge 2012.
Harding Luke, Expelled: A Journalists Descent into the Russian Mafia State, Palgrave Macmillan,
Nowy Jork 2012.
Hastings Max, Inferno: The World at War, 19391945, Alfred A. Knopf, Nowy Jork 2011.
Wy danie polskie: Hastings Max, I rozptao si pieko. wiat na wojnie 19391945,
Wy dawnictwo Literackie, Krakw 2013.
Herspring Dale R. red., The Kremlin and the High Command: Presidential Impact on the Russian
Military from Gorbachev to Putin, University Press of Kansas, Lawrence 2006.
Herspring Dale R. red., Putins Russia: Past Imperfect, Future Uncertain, Rowman & Littlefield,
Lanham 2003.
Hill Fiona, Gaddy Clifford G., Mr. Putin: Operative in the Kremlin, Brookings Institution Press,
Waszy ngton 2013. Wy d. uzupenione i rozszerzone w 2015.
Hoffman David E., The Oligarchs: Wealth and Power in the New Russia, PublicAffairs, Nowy
Jork 2002.
Hughes Karen, Ten Minutes from Normal, Viking, Nowy Jork 2004.
Hutchins Chris, Korobko Alexander, Putin, Matador, Leicester 2012.
Jack Andrew, Inside Putins Russia: Can There Be Reform Without Democracy?, Oxford
University Press, Oxford 2004.
Jones Michael, Leningrad: State of Siege, Basic Books, Nowy Jork 2008.
Judah Ben, Fragile Empire: How Russia Fell In and Out of Love with Vladimir Putin, Yale
University Press, New Haven 2013.
Kalugin Oleg, Spymaster: My Thirty-Two Years in Intelligence and Espionage Against the West,
Basic Books, Nowy Jork 2009.
Kasjanow Michai, Kisjelow Jewgienij, Biez Putina, Nowaja Gazieta, Moskwa 2009.
Katz David M., Weir Fred, Russias Path from Gorbachev to Putin: The Demise of the Soviet
System and the New Russia, Routledge, Nowy Jork 2007.
King Charles, The Ghost of Freedom: A History of the Caucasus, Oxford University Press, Oxford
2008. Wy danie polskie: King Charles, Widmo wolnoci. Historia Kaukazu, Wy dawnictwo
Uniwersy tetu Jagielloskiego, Krakw 2011.
King William R., Cleland David I., Strategic Planning and Policy, Van Nostrand Reinhold, Nowy
Jork 1978.
Kirschenbaum Lisa A., The Legacy of the Siege of Leningrad, 19411995: Myth, Memories, and
Monuments, Cambridge University Press, Nowy Jork 2006.
Klebnikov Paul, Godfather of the Kremlin: The Decline of Russia in the Age of Gangster
Capitalism, Harcourt, Orlando 2000. Wy danie polskie: Klebnikov Paul, Ojciec chrzestny
Kremla. Rosja w dobie gangsterskiego kapitalizmu, Wy dawnictwo Naukowe Scholar, Warszawa
 2010.
Knight Amy , Spies Without Cloaks: The KGBs Successors, Princeton University Press, Princeton
1996. Wy danie polskie: Knight Amy , Szpiedzy bez maski. Spadkobiercy KGB, Prszy ski i S-ka,
Warszawa 2001.
Koehler John O., Stasi: The Untold Story of the East German Secret Police, Westview Press,
Boulder 1999.
Koenker Diane P., Bachman Ronald D. red., Revelations from the Russian Archives: Documents
in English Translation, Library of Congress, Waszy ngton 1997.
Konitzer Andrew, Voting for Russias Governors: Regional Elections and Accountability Under
Yeltsin and Putin, Woodrow Wilson Center Press, Waszy ngton 2005.
Kopanow Andriej, Judin Andriej, Tajny Bolszowo Doma, Astrel-SPB, Moskwa 2007.
Koshiw J.V., Abuse of Power: Corruption in the Office of the President, Artemia Press, 2013.
Kotkin Stephen, Armageddon Averted: The Soviet Collapse, 19702000, Oxford University Press,
Oxford 2001. Wy danie polskie: Kotkin Stephen, Armagedon by o krok. Rozpad Zwizku
Radzieckiego 19702000, wiat Ksiki, Warszawa 2009.
Kozhevnikov Vadim, Shield and Sword, MacGibbon & Kee, Londy n 1970.
Lebed Alexander, My Life and My Country, Regnery Publishing, Waszy ngton 1997.
Ledeneva Alena V., Can Russia Modernise? Sistema, Power Networks and Informal Governance,
Cambridge University Press, Cambridge 2013.
LeVine Steve, Putins Labyrinth: Spies, Murder, and the Dark Heart of the New Russia, Random
House, Nowy Jork 2008. Wy danie polskie: LeVine Steve, Labirynt Putina. Szpiedzy, morderstwa
i mroczne serce nowej Rosji, AMF Plus Group, Warszawa 2010.
Litvinenko Alexander, Felshtinsky Yuri, Blowing Up Russia: The Secret Plot to Bring Back KGB
Terror, Encounter Books, Nowy Jork 2007. Wy danie polskie: Litwinienko Aleksander, Felsztinski
Jurij, Wysadzi Rosj. Kulisy intryg FSB, Rebis, Pozna 2007.
Lucas Edward, Deception: The Untold Story of East-West Espionage Today, Walker, New York
2012. Wy danie polskie: Lucas Edward, Podstp. O szpiegach, kamstwach i o tym, jak Rosja
kiwa Zachd, Kurhaus Publishing, Warszawa 2014.
Lucas Edward, The New Cold War: Putins Russia and the Threat to the West, Palgrave
Macmillan, Nowy Jork 2008. Aktualizacja 2009. Wy danie polskie: Lucas Edward, Nowa zimna
wojna. Jak Kreml zagraa Rosji i Zachodowi, Rebis, Pozna 2008. Nowe wy danie: Nowa zimna
wojna. Rosja Putina, zagroenie dla Zachodu, Kurhaus Publishing, Warszawa 2015.
Ly nch Allen C., Vladimir Putin and Russian Statecraft, Potomac Books, Waszy ngton 2011.
MacKinnon Mark, The New Cold War: Revolutions, Rigged Elections and Pipeline Politics in the
Former Soviet Union, Carroll & Graf, Nowy Jork 2007.
Macrakis Kristie, Seduced by Secrets: Inside the Stasis Spy-Tech World, Cambridge University
Press, Nowy Jork 2008.
McDaniel Tim, The Agony of the Russian Idea, Princeton University Press, Princeton 1996.
McFaul Michael, Russias Unfinished Revolution: Political Change from Gorbachev to Putin,
Cornell University Press, Ithaca 2001.
Medvedev Roy , Post-Soviet Russia: A Journey Through the Yeltsin Era, tum.i red. Shriver
George, Columbia University Press, Nowy Jork 2000.
Mendras Marie, Russian Politics: The Paradox of a Weak State, Columbia University Press,
Nowy Jork 2012.
Merridale Catherine, Night of Stone: Death and Memory in Twentieth-Century Russia, Penguin,
Nowy Jork 2000.
Miedwiediew Roj, Wadimir Putin. Czietyrie goda w Kriemle, Wriemia, Moskwa 2004.
Moore Robert, A Time to Die: The Untold Story of the Kursk Tragedy, Three Rivers Press, Nowy
Jork 2002.
Muczy n A.A., Kto jest mister Putin i kto s nim priszo, Gnom i D, Moskwa 2002.
Murphy Paul J., Allahs Angels: Chechen Women in War, Naval Institute Press, Annapolis 2010.
OCleary Conor, Moscow, December 25, 1991: The Last Day of the Soviet Union, PublicAffairs,
Nowy Jork 2011.
Orttung Robert W., From Leningrad to St. Petersburg, St. Martins Press, Nowy Jork 1995.
Orttung Robert W., Lussier Danielle N., Paretskay a Anna red., The Republics and Regions of the
Russian Federation: A Guide to Politics, Policies, and Leaders, M.E. Sharpe, Armonk 2000.
Pepper John, Russian Tide: Building a Leadership Business in the Midst of Unprecedented Change,
John Pepper, Cincinnati 2012.
Piontkovsky Andrei, Treti Put k Rabstvu, M-Graphics, Boston 2010.
Politkovskay a Anna, Is Journalism Worth Dying For?, Melville House, Nowy Jork 2011. Wy danie
polskie: Politkowska Anna, Politkowska. Dlaczego to robi, Gazeta Wy borcza, 2006, nr 236, s.
22.
Politkovskay a Anna, Putins Russia, Harvill Press, Londy n 2004. Wy danie polskie: Politkowska
Anna, Rosja Putina, StudioEMKA, Warszawa 2012.
Politkovskay a Anna, A Russian Diary: A Journalists Final Account of Life, Corruption and Death
in Putins Russia, Random House, Nowy Jork 2007. Wy danie polskie: Politkowska Anna,
Udrczona Rosja. Dziennik buntu, Noir sur Blanc, Warszawa 2007.
Politkovskay a Anna, A Small Corner of Hell: Dispatches from Chechnya, University of Chicago
Press, Chicago 2003.
Pomerantsev Peter, Nothing Is True and Everything Is Possible: The Surreal Heart of the New
 Russia, PublicAffairs, Nowy Jork 2014.
Primakow Jewgienij, Wosjem Miesjacew Plus..., My sl, Moskwa 2001.
Pussy Riot, Pussy Riot: A Punk Prayer for Freedom, Feminist Press, Nowy Jork 2013.
Reddaway Peter, Glinski Dmitri, The Tragedy of Russias Reforms: Market Bolshevism Against
Democracy, United States Institute of Peace, Waszy ngton 2001.
Reed Joy ce Lasky , Ruble Blair A., Brumfield William Craft red., St. Petersburg, 19932003: The
Dynamic Decade, St. Petersburg Conservancy , Waszy ngton 2010.
Reid Anna, Leningrad: The Epic Siege of World War II, 19411944, Walker, Nowy Jork 2011.
Wy danie polskie: Reid Anna, Leningrad. Tragedia oblonego miasta 19411944,
Wy dawnictwo Literackie, Krakw 2012.
Remnick David, Lenins Tomb: The Last Days of the Soviet Empire, Random House, Nowy Jork
1993. Wy danie polskie: Remnick David, Grobowiec Lenina. Ostatnie dni radzieckiego
imperium, Agora, Warszawa 2014.
Remnick David, Resurrection: The Struggle for a New Russia, Random House, Nowy Jork 1997.
Wy danie polskie: Remnick David, Zmartwychwstanie. Walka o now Rosj, Magnum,
Warszawa 1997.
Rice Condoleezza, No Higher Honor: A Memoir of My Years in Washington, Crown, Nowy Jork
2011.
Rose Richard, Mishler William, Munro Neil, Popular Support for an Undemocratic Regime: The
Changing Views of Russians, Cambridge University Press, Cambridge 2011.
Roxburgh Angus, The Strongman: Vladimir Putin and the Struggle for Russia, I.B. Tauris, Londy n
2012. Wy danie polskie: Roxburgh Angus, Strongman u szczytu wadzy. Wadimir Putin i walka
o Rosj, Ol Grupa Wy dawnicza Foksal, Warszawa 2014.
Sakwa Richard, The Crisis of Russian Democracy: The Dual State, Factionalism and the Medvedev
Succession, Cambridge University Press, Nowy Jork 2011.
Sakwa Richard, Putin and the Oligarch: The Khodorkovsky Yukos Affair, I.B. Tauris, Londy n
2014.
Sakwa Richard, Putin: Russias Choice, Routledge, Londy n 2004.
Sakwa Richard, The Quality of Freedom: Khodorkovsky, Putin and the Yukos Affair, Oxford
University Press, Oxford 2009.
Salisbury Harrison E., The 900 Days: The Siege of Leningrad, Harper & Row, Nowy Jork 1969.
Satter David, Darkness at Dawn: The Rise of the Russian Criminal State, Yale University Press,
New Haven 2003.
Satter David, It Was a Long Time Ago, and It Never Happened Anyway: Russia and the Communist
Past, Yale University Press, New Haven 2012.
Schrad Mark Lawrence, Vodka Politics: Alcohol, Autocracy and the Secret History of the Russian
State, Oxford University Press, Oxford 2014. Wy danie polskie: Schrad Mark Lawrence,
Imperium wdki. Alkohol, wadza i polityka w Rosji carskiej, Wy dawnictwo Uniwersy tetu
Jagielloskiego, Krakw 2015.
Semy onov Yulian, Seventeen Moments of Spring, Fredonia Books, Amsterdam 2001. Wy danie
polskie: Siemionow Julian, Siedemnacie mgnie wiosny, Wy dawnictwo Ministerstwa Obrony
Narodowej, Warszawa 1975.
Service Robert, A History of Modern Russia: From Tsarism to the Twenty-First Century, wy d. 3,
Harvard University Press, Cambridge 2009.
Shevtsova Lilia, Putins Russia, Carnegie Endowment for International Peace, Waszy ngton 2005.
Shevtsova Lilia, Russia Lost in Transition: The Yeltsin and Putin Legacies, Carnegie Endowment
for International Peace, Waszy ngton 2007.
Shlapentokh Vladimir, Arutuny an Anna, Freedom, Repression, and Private Property in Russia,
Cambridge University Press, Nowy Jork 2013.
Shvets Yuri B., Washington Station: My Life as a KGB Spy in America, Simon & Schuster, Nowy
Jork 1994.
Sixsmith Martin, The Litvinenko File: The Life and Death of a Russian Spy, St. Martins Press,
Nowy Jork 2007. Wy danie polskie: Sixsmith Martin, Akta Litwinienki. Historia mierci
przepowiedzianej, Rebis, Pozna 2007.
Skuratow Jurij, Wariant drakona, Detectiv Press, Moskwa 2000. Ze zmianami opublikowano
w ramach serii Projekt Putin jako Putin. Isponitiel zoj woli, Algorithm, Moskwa 2012.
Sobchak Anatoly , For a New Russia: The Mayor of St. Petersburgs Own Story of the Struggle for
Justice and Democracy, Free Press, Moskwa, Nowy Jork 1992.
Sobczak Anatolij, Duina noej w spinu, Vagrius, Moskwa 1999.
Soldatov Andrei, Borogan Irina, The New Nobility: The Restoration of Russias Security State and
the Enduring Legacy of the KGB, PublicAffairs, Nowy Jork 2010. Wy danie polskie: Sodatow
Andriej, Borogan Irina, KGB/FSB. Wadcy Rosji, Agora, Warszawa 2015.
Solovy ov Vladimir, Klepikova Elena, Behind the High Kremlin Walls, Dodd, Mead & Co, Nowy
Jork 1986.
Stent Angela E., The Limits of Partnership: U.S. Russian Relations in the Twenty-First Century,
Princeton University Press, Princeton 2014.
Stuermer Michael, Putin and the Rise of Russia, Pegasus Books, Nowy Jork 2009. Wy danie
polskie: Strmer Michael, Putin i odrodzenie Rosji, Wy dawnictwo Dolnolskie, Wrocaw 2008.
Swanidze Nikoaj, Swanidze Marina, Medvedev, Amfora, Petersburg 2008.
Talbott Strobe, The Russia Hand: A Memoir of Presidential Diplomacy, Random House, Nowy
 Jork 2002.
Treisman Daniel, The Return: Russias Journey from Gorbachev to Medvedev, Free Press, Nowy
Jork 2011.
Trenin Dmitri V., Post-Imperium: An Eurasian Story, Carnegie Endowment for International
Peace, Waszy ngton 2011.
Trenin Dmitri V., Malashenko Aleksei V., Lieven Anatol, Russias Restless Frontier: The
Chechnya Factor in Post-Soviet Russia, Carnegie Endowment for International Peace,
Waszy ngton 2004.
Triegubowa Jelena, Bajki kriemlewskowo diggera, Ad Marginem, Moskwa 2003.
Triegubowa Jelena, Proszczanie kriemlewskowo diggera, Ad Marginem, Moskwa 2004.
Truscott Peter, Kursk: The Gripping True Story of Russias Worst Submarine Disaster, Simon &
Schuster, Londy n 2004.
Truscott Peter, Putins Progress: A Biography of Russias Enigmatic President, Vladimir Putin,
Simon & Schuster, Londy n 2004.
Usolcew Wadimir, Sosuywiec. Nieizwiestnyje stranicy yzni prezidienta, Eksmo, Moskwa 2004.
Van Herpen Marcel H., Putins Wars: The Rise of Russias New Imperialism, Rowman &
Littlefield, Lanham 2014. Wy danie polskie: Van Herpen Marcel H., Wojny Putina: Czeczenia,
Gruzja, Ukraina, Prszy ski i S-ka, Warszawa 2014.
Volkov Vadim, Violent Entrepreneurs: The Use of Force in the Making of Russian Capitalism,
Cornell University Press, Ithaca i Londy n 2002.
Volodarsky Boris, The KGBs Poison Factory: From Lenin to Litvinenko, Zenith Press,
Minneapolis 2009. Wy danie polskie: Woodarskij Boris, Truciciele z KGB. Likwidacja wrogw
Kremla od Lenina do Litwinienki, RM, Warszawa 2015.
Waller J. Michael, Secret Empire: The KGB in Russia Today, Westview Press, Boulder 1994.
Werth Alexander, Russia at War, 19411945, E.P. Dutton, Nowy Jork 1964.
White Stephen red., Politics and the Ruling Group in Putins Russia, Palgrave Macmillan, Nowy
Jork 2008.
Wolf Markus, McElvoy Anne, The Man Without a Face: The Autobiography of Communisms
Greatest Spymaster, Times Books, Nowy Jork 1997. Wy danie polskie: Wolf Markus, McElvoy
Anne, Czowiek bez twarzy. Autobiografia szefa STASI, wiat Ksiki, Warszawa 1999.
Woodward Bob, Plan of Attack, Simon & Schuster, Nowy Jork 2004. Wy danie polskie:
Woodward Bob, Plan ataku, Magnum, Warszawa 2004.
Yeltsin Boris, Midnight Diaries, PublicAffairs, Nowy Jork 2000.
Yeltsin Boris, The Struggle for Russia, Times Books, Nowy Jork 1994.
Ziekowicz Nikoaj, Putinskaja Encyklopedia, Olma-Press, Moskwa 2006.
Picioletni Putin z matk Mari w lipcu 1958 roku.
Kreml (http://putin.kremlin.ru/bio)
We wrzeniu 1960 roku Putin zacz nauk w szkole nr 193 w Leningradzie, znajdujcej si
w pobliu jego domu przy tej samej ulicy , na ktrej si wy chowa zauku Baskowa. Matka
miaa opory przed wy saniem go do szkoy , wic prawie ju skoczy osiem lat.
Laski Diffusion/Hulton Archive/Getty Images
W szkole podstawowej w Leningradzie Putin uchodzi za niegrzecznego ucznia by draliwy ,
impulsy wny , przeszkadza inny m w klasie. Jedna z jego nauczy cielek, Wiera Guriewicz,
przezwaa go bczkiem, bo wy chodzi z awki i krci si w kko. Jego wy niki w nauce poprawiy
si, gdy zacz trenowa sztuki walki. Putin stoi drugi z lewej w ostatnim rzdzie.
Kreml (http://putin.kremlin.ru/bio)
Putin wstpi do KGB w 1975 roku i zosta przy dzielony do pracy w Leningradzie, najpierw
w szeregach kontrwy wiadu, a potem w Pierwszy m Wy dziale Gwny m, ktry nadzorowa prac
wy wiadu zagranicznego.
Kreml (http://putin.kremlin.ru/bio)
Putin dziesi lat pracowa w KGB w Leningradzie i dosy wolno pi si po szczeblach kariery .
W 1985 roku KGB wy sa go do NRD, gdzie suy na placwce w Drenie. Tutaj zosta
uwieczniony ze swoim przeoony m w Leningradzie, Jurijem Leszczewem, ktry te zosta
wy sany do Niemiec, ale na znacznie waniejsze stanowisko w siedzibie KGB we wschodnim
Berlinie.
Sputnik
KGB blisko wsppracowa z budzc ze skojarzenia niemieck tajn policj Stasi. Na ty m
zdjciu zrobiony m w sty czniu 1989 roku Putin, wwczas w stopniu podpukownika, pozuje
z kolegami ze Stasi oraz z oficerami radzieckich i niemieckich si zbrojny ch podczas przy jcia
w drezdeskim muzeum 1 Gwardy jskiej Armii Pancernej. Putin stoi drugi od lewej strony .
W ostatnim rzdzie trzeci od lewej stoi oficer Stasi Matthias Warnig, ktry wkrtce zosta bliskim
przy jacielem Putina i jego wsplnikiem w interesach. Inny kolega z KGB, Siergiej Czemiezow,
ktry razem z Putinem zdoby wa wadz w rzdzie i biznesie, stoi sidmy od lewej strony
w ostatnim rzdzie.
Archiwum Stasi, MfS BV Dresden, AKG Nr. 10852
28 lipca 1983 roku po dugich zalotach Putin oeni si z Ludmi Szkriebniew, mieszkajc
w Kaliningradzie stewardes Aerofotu.
Kreml (http://putin.kremlin.ru/bio)
Pierwsza crka Putina Maria urodzia si w 1985 roku w Moskwie. Putin i Ludmia pozuj tutaj
z przy jacimi Siergiejem i Irin Rolduginami.
Kreml (http://putin.kremlin.ru/bio)
Druga crka Putina Jekaterina, po lewej, urodzia si w Drenie w 1986 roku.
Kreml (http://putin.kremlin.ru/bio)
Po zburzeniu muru berliskiego Putin w 1990 roku wrci do Leningradu i wci penic sub
w KGB, zacz prac jako doradca Anatolija Sobczaka, jednego z liderw raczkujcego ruchu
demokraty cznego w Zwizku Radzieckim. Po rozpadzie ZSRR, w nastpstwie nieudanego puczu
w 1991 roku Sobczak zosta merem Leningradu przemianowanego na Petersburg, a Putin jego
zastpc koordy nujcy m wspprac gospodarcz z zagranic.
AP/East News
Aleksander Litwinienko, by y podpukownik KGB, a potem FSB, zdemaskowa zasady panujce
w subach bezpieczestwa, kiedy Putin sprawowa urzd szefa FSB. W 1998 roku Litwinienko
wy stpi na konferencji prasowej z kilkoma inny mi agentami. Niektrzy z nich utajnili swoj
tosamo za pomoc kominiarek i okularw przeciwsoneczny ch. Oskary li Federaln Sub
Bezpieczestwa o wy muszanie haraczw i zlecanie zabjstw. Litwinienko zbieg do Londy nu,
gdzie przy kadej okazji gono kry ty kowa poczy nania Kremla. W listopadzie 2006 roku zosta
otruty dawk radioakty wnego polonu-210. W toku ledztwa wy kazano, e substancja pochodzia
z Rosji.
AP/East News
27 sierpnia 1999 roku, ledwie kilka ty godni przed swoj nominacj na premiera, Putin polecia do
Republiki Dagestanu, eby nagrodzi odznaczeniami bojownikw z lokalny ch i krajowy ch si
policy jny ch i wojska, ktrzy odparli szturm czeczeskich separaty stw. Te walki stanowiy
zapowied drugiej wojny czeczeskiej toczonej po rozpadzie Zwizku Radzieckiego.
AP/East News
31 grudnia 1999 roku Bory s Jelcy n zrzek si wadzy , a ty mczasowy m prezy dentem mianowa
swojego premiera, Putina, ktry mia rzdzi przez trzy miesice do wy borw prezy denckich. Na
fotografii towarzy szy im Aleksander Wooszy n, szef kancelarii Jelcy na, ktry pozosta na ty m
stanowisku pod rzdami Putina, dopki nie porni si z Kremlem w 2003 roku. Tu po zrobieniu
tego zdjcia Jelcy n zwrci si do Putina i powiedzia: Opiekuj si Rosj.
Kreml (http://putin.kremlin.ru/bio)
Putin i jego ukochana czarna suka rasy labrador o imieniu Koni podczas wy wiadu dla New York
Timesa w padzierniku 2003 roku. Koni czsto towarzy szy a mu nawet podczas oficjalny ch
spotka w jego rezy dencji, swoj obecnoci ocieplajc wizerunek Putina lub suc jako
straszak, o czy m Angela Merkel, ktra boi si psw, przekonaa si na wasnej skrze, kiedy Koni
kry a wok niej podczas pierwszego spotkania kanclerz z Putinem.
James Hill
W 2003 roku Kreml zainicjowa prokuratorski atak na przedsibiorstwo naftowe Jukos i jego
prezesa Michaia Chodorkowskiego, jednego z oligarchw, ktrzy zbili fortun w latach
dziewidziesity ch. Chodorkowskiemu postawiono zarzuty oszustwa, defraudacji i uchy lania si
od pacenia podatkw, a w 2005 roku skazano go w procesie sdowy m, ktry spotka si
z powszechny m potpieniem jako sprawa polity czna. W 2010 roku drugi raz stan przed sdem
i zosta uznany winny m, ale w 2013 roku przed olimpiad zimow w Soczi Putin udzieli mu
amnestii.
 James Hill

Putin wy trwale wierzy , e dziki rosy jskim surowcom naturalny m uda si przy wrci dobroby t
i presti kraju. Doprowadzi do przejcia kontroli nad najwaniejszy mi akty wami Rosji przez
swoich najwierniejszy ch sojusznikw, z ktry ch wikszo rekrutowaa si z Petersburga. Tutaj
wita si z Aleksiejem Millerem, pracownikiem administracji Sobczaka, pniejszy m prezesem
Gazpromu, giganta na ry nku wy doby cia gazu ziemnego. Midzy nimi stoi Igor Sieczin, jeden
z najbliszy ch wsppracownikw Putina, ktry zosta prezesem pastwowego przedsibiorstwa
naftowego Rosnieft. Powszechnie uwaano, e to Sieczin by inicjatorem ataku na Jukos.
AP/East News
Putin czsto wy raa si pogardliwie o kulcie jednostki, ale Kreml metody cznie ksztatowa jego
wizerunek rosy jskiego everymana, ktry chtnie angauje si w uprawianie sportw albo inn
akty wno fizy czn, czsto na onie natury . To zdjcie zrobia latem 2007 roku akredy towana na
Kremlu fotografka podczas wakacji Putina na Sy berii. W 2013 roku Dmitrij Pieskow, wieloletni
rzecznik prasowy Putina, przekony wa, e jego szef nigdy rozmy lnie nie pozowa bez koszuli.
Sovfoto/UIG via Getty Images
Po kilku miesicach niepewnoci i polity cznego paraliu przed kocem drugiej kadencji
prezy denckiej Putina on sam udzieli poparcia swojemu bliskiemu wsppracownikowi
Dmitrijowi Miedwiediewowi w wy borach rozpisany ch na grudzie 2007 roku. Miedwiediew
ktry tak jak Putin nigdy przedtem nie startowa w adny ch wy borach w zamian mianowa go
premierem. Od 2008 do 2012 roku Putin sprawowa ten urzd, pozostajc najwaniejsz osob
w pastwie. Na tej fotografii z koca 2007 roku Miedwiediew przemawia na kongresie Jednej
Rosji, na ktry m ogoszono nominacje kandy datw, a Putin sucha jego wy stpienia, siedzc na
podwy szeniu.
James Hill

Za rzdw Putina cz jego najbliszy ch przy jaci z Petersburga, ktrzy do tej pory prowadzili
interesy jedy nie w regionalnej skali, wy rosa na najpotniejszy ch i najbogatszy ch ludzi
w Rosji. By li wrd nich Jurij Kowalczuk, Giennadij Timczenko i dawny sparingpartner
z treningw judo Arkadij Rotenberg, ktrego wida z Putinem na tej fotografii zrobionej podczas
pogrzebu Anatolija Rachlina, ich trenera z lat szedziesity ch.
Sasha Mordovets/Getty Images
Aleksiej Nawalny , prawnik i bloger, zdoby saw dziki swoim internetowy m kampaniom
skierowany m przeciwko korupcji i kumoterstwu w Rosji Putina. W 2011 i 2012 roku sta na czele
wielkich demonstracji wy raajcy ch niezadowolenie wobec przebiegu wy borw
parlamentarny ch i prezy denckich po czy m wiele razy stawa przed sdem w zwizku z rny mi
zarzutami, ktre powszechnie postrzegano jako prby zamknicia mu ust. Na naklejce z twarz
Putina na jego komputerze widnieje napis zodziej.
James Hill
W 2013 roku Putin z on wy szli ze spektaklu baletowego na Kremlu i ogosili, e po niemal
trzy dziestu latach maestwa zamierzaj si rozwie. Podczas drugiej kadencji prezy dentury
Putina Ludmia w duej mierze wy cofaa si z y cia publicznego.
AP/East News
Czsto plotkowano o romansie Putina z Alin Kabajew, gimnasty czk olimpijsk, ktra pniej
zasiadaa w Dumie Pastwowej. Na tej fotografii z 2005 roku odbiera odznaczenie pastwowe.
Przez wiele lat charakter ich relacji i stopie zay oci midzy nimi by y owiane tajemnic, ale
Kabajewa naleaa do grona najbliszy ch przy jaci Putina, a take pracowaa w holdingu
medialny m zarzdzany m przez Jurija Kowalczuka.
Kreml (http://putin.kremlin.ru/bio)
Po aneksji Kry mu w 2014 roku popularno Putina w ojczy nie osigna nowe wy y ny , lecz
zagranica dy stansowaa si od niego, bo zakci rwnowag w Europie, gdzie po zimnej wojnie
panowa wzgldny spokj. Takie flagi z jego podobizn powieway nad demonstracj poparcia
zorganizowan w marcu 2014 roku na placu Czerwony m pod hasem Jestemy razem!.
James Hill