You are on page 1of 5

RECENZJE

404

Senatu Gdaskiego Sahm 9 i Ziehm 10. Koos zamienia role i przypisuje rzdom
Pisudskiego prawie e konsekwentn polityk denia do umocnienia pozycji
Polski i Gdaska. Tymczasem ze szkod dla interesw Polski i Gdaska rzd sana
cyjny nie zapobiega wzrostowi tendencji rewizjonistycznych, zbyt sabo opiekowa
si ludnoci ipolsk i nie egzekwowa konsekwentnie swoich uprawnie. Wcale to
nie przekrela moliwoci goszenia ze strony wadz Gdaska odwrotnych twier
dze i straszenia przygotowaniami zbrojnymi. Tak bya metoda hitleryzmu przed
stawiania siebie jako zmuszonego do obrony, dochodzcego jedynie swoich, naj
bardziej uzasadnionych praw.
Inn wtpliwo budzi stwierdzenie nieznajomoci programu polityki zagra
nicznej Hitlera w 1933 roku (s. 69). Znowu powraca motyw usprawiedliwienia
z bdnej postawy wobec hitleryzmu i przenoszenie caej odpowiedzialnoci na
pniejsze niespodzianki, jakby nie byo dostatecznej iloci wypowiedzi przygoto
wujcych jego polityk agresji i zaborw.
Przypisanie radzieckim agitatorom gwnej roli w przygotowaniu strajkw
grnikw angielskich w 1925 r. (s. 12/13) jest chyba propagandow wstawk sprzecz
n z zaoeniami pracy naukowej.
Pominita zostaa sprawa wojny domowej w Hiszpanii, ktra wywoaa szereg
wanych posuni w polityce zagranicznej Polski. Przede wszystkim bya to jeszcze
jedna klska prawicowej opozycji Narodowej Demokracji, ktr wzgldy wy
znaniowe pchny do deklaracji po stronie gen. Franco popieranego przez Hitlera.
Sprawa Hiszpanii zaktywizowaa opozycyjne koa lewicowe i posuya dla prze
prowadzenia krytyki polityki Becka, ktrego stanowisko pomogo w zwycistwie
gen. Franco. O susznym stanowisku lewicy w sprawach polityki zagranicznej na
ley pamita i z tego wzgldu, e byo ono jednym z wanych rde jej autory
tetu w okresie walki zbrojnej z hitleryzmem.
Wysuwajc szereg zastrzee pod adresem monografii Roosa i podejmujc po
lemik z niektrymi jego twierdzeniami, nie chc podway dodatniej oceny ge
neralnej i faktu niedostatecznego zajmowania si okresem i problemem omawia
nym z naszej stronyn . Wysiek badawczo-naukowy ze strony autora powanie
wzbogaci nasz wiedz o okresie midzywojennym i jego monografia przynosi inte
resujce i w sposb powany uzasadnione twierdzenia. Jego bdne ujcia s za
winione w duej mierze przez nasz niedostateczn trosk o aktywizacj bada
wspomnianego okresu, o ogoszenie rde, ktre przedstawiyby realny ukad si
politycznych w wczesnym pastwie polskim, zwaszcza postawy i siy opozycji
lewicowej. Tadeusz Cielak

Sprawa polska podczas I I w ojny w iatow ej w wietle pam itnikw .


Opracowa Stanisaw Z a b i e 11 o , Polski Instytut Spraw Midzynaro
dowych, Biblioteka Spraw Midzynarodowych nr 7, W arszawa 1958,
s. 994, 2 nlb (wydane na prawach rkopisu).
Znamy jedn ju w pimiennictwie polskim tego rodzaju publikacj, mianowi
cie w odniesieniu do I wojny wiatowej, w opracowaniu M. S o k o l n i c k i e g o
(Polska w pamitnikach wielkiej wojny, 1925). Zapewne bya ona podniet do
opracowania niniejszego dziea i szkoda, e wydawca tu omawianej pracy
o swoim poprzedniku nie wspomnia.

0 H. S a h m , Erinnerungen aus m einen Danziger Jahren 1919 1930 {wyd. jako


manuskrypt), M arburg 1955.
10 E. Z i e h m , Aus m einer politisch en A rb e it in Danzig 1914 1939, Marburg/Lahn
1957.
11 Sygnaem zmiany jest m. in. art. H. B a t o w s k i e g o , Rumunska podr
Becka w padzierniku 1938 roku, Kwartalnik Historyczny t. L X V , 1958 nr 2.
RECENZJE
405

Praca jest niewtpliwie bardzo ciekawa i poyteczna. Zawiera w dwunastu


rozdziaach wyjtki z caego szeregu dzie pamitnikarskich dotyczce okresu od
1938 (po Konferencji Monachijskiej) do lata 1945. cznie wydawca zuytkowa
54 publikacje pamitnikarskie, w tym 19 polskich (tzn. autorw Polakw, gdy
przewanie ogoszonych w jzykach obcych), 12 francuskich, 2 brytyjskie, 6 ame
rykaskich, 1 czesk, 2 rumuskie, 3 woskie i 9 niemieckich. Materia jak widzimy
pokany i rnorodny, niewtpliwie zawierajcy niemal wszystkie najpowaniejsze
pozycje z danego zakresu.
Ksika zawiera zatem nazwiska takie, jak Beck i Szembek, Anders i Br-Ko-
morowski, Sawoj-Skadkowski i Mikoajczyk, Lukasiewicz i Raczyscy (Edward
i Rogier), Stroski i Kot, i par mniej wanych nazwisk Polakw, dalej Nol
i Coulondre, Bonnet i de Gaulle, Reynaud i Flandin oraz Gamelin (i paru in.)
z Francuzw; Churchill i N. Henderson reprezentuj W. Brytani; Truman, Cordell
Hull, Sumner Welles i Stimson, Stettinius Byrnes USA, Bene Czechoso
wacj, Gafencu i Comnen Rumuni, Ciano i dwu ambasadorw Wochy,
a Ribbentrop, Goebbels, Weizscker, Kordt, Dirksen, Meissner, Papen i Schmidt
(tumacz Hitlera) Niemcy hitlerowskie. Widzimy tu wic plejad ludzi, ktrzy
pod koniec dwudziestolecia midzywojennego i podczas ostatniej wojny istotnie
grali najpierwsz rol w polityce nie tylko europejskiej, lecz nader czsto take
w wiatowej. Ze brak tu pozycji radzieckich nic dziwnego, gdy dyplomaci ra
dzieccy nie ogaszaj pamitnikw, a jedyna znana pozycja ogoszona pod nazwis
kiem Litwinowa (M. L i t v i n o v , Notes for a Journal, ed. E. H. Carr, Londyn
1955) ma charakter dosy wtpliwy i wyglda raczej na falsyfikat.
Wydawca obra metod oryginaln i raczej celow: zamiast po kolei cytowa
pamitniki poszczeglnych autorw, podzieli materia wedug kryteriw chrono-
logiczno-rzeczowych i cytuje tych samych autorw nieraz kilkakrotnie, kadora
zowo, gdy ktry z nich mwi o sprawach czcych si z danym rozdziaem
ksiki. Jest to metoda suszna i poyteczniejsza od mechanicznego zestawiania
wszystkich po kolei polonikw znajdujcych si u kilkudziesiciu pamitnikarzy.
D w a pierwsze rozdziay omawiaj okres od padziernika 1938 do wybuchu
wojny, trzeci powicony jest wrzeniowi 1939, czwarty pierwszej fazie wojny a
do wystpienia ZSRR, nastpne za cz si z kolejnymi fazami stosunkw polsko-
radzieckich a do ich zerwania wiosn 1943, stanem sprawy polskiej na Zachodzie,
oraz konferencjami mocarstw koalicji antyhitlerowskiej od Jaty do Poczdamu;
ostatni wreszcie (X II) rozdzia omawia stosunek Watykanu do sprawy polskiej
przez cay okres II wojny wiatowej.
Rozdziay te poprzedzone s wstpem, zawierajcym omwienie wykorzystanych
rde w raz z charakterystyk pamitnikarzy, a dodany na kocu spis nazwisk
zawiera dalsze informacje biograficzne o osobistociach wystpujcych w tekcie.
Zamyka tom interesujco uoona chronologia sprawy polskiej podczas II wojny
wiatowej.
Uoenie takiej ksiki byo niewtpliwie rzecz nieatw i wydawca na pewno
woy w sam dobr materiau bardzo wiele trudu. N a og mona powiedzie,
e trud ten by owocny i e da okazay efekt w postaci zebrania istotnie bardzo
wartociowego i niezwykle interesujcego materiau, ktrego lektura naley do
najbardziej pasjonujcych.
Obraz sprawy polskiej, stosunku do niej wielkich mocarstw i mniejszych
pastw, roztacza si przed czytelnikiem barwnie i przekonujco, wykazujc, e
ostateczne rozwizanie tej sprawy, rozwizanie, w ramach ktrego yjemy, byo
nieuchronnym wynikiem rozwoju sytuacji, jaka wytworzya si w Europie w cigu
RECENZJE
406

dwudziestolecia, w szczeglnoci wskutek ewolucji, jak przeszy dwa ssiadujce


z Polsk mocarstwa, Niemcy i ZSRR. Udzia i w pyw mocarstw zachodnich, w
czajc tu U SA , nie odegra oczekiwanej roli ani w okresie bezporednio przedwo
jennym, ani tym mniej podczas wojny, zwaszcza w jej kocowej fazie. 7. cytowa
nych rde zachodnich wynika w ogle bardzo tylko ograniczony stopie zaintere
sowania odnonych mw stanu dla losw narodu polskiego. Bonnet czy Reynaud,
Churchill czy Cordell Hull i Stettinius, interesowali si Polsk nie dla niej samej,
lecz wycznie o tyle, o ile mona byo przy pomocy atutu polskiego rozegra
korzystnie jak parti, najpierw w stosunku do Niemiec, potem w stosunku do
ZSRR. To wynika ze wszystkich niemal cytowanych tekstw. Oczywicie, rda
pochodzce od hitlerowskich dyplomatw, daj take wiadectwo ich bezwzgldnej
polonofo'bii, a pozostae mateaiay, cho czasem przepopojne sympati dla Polski
(np. Bene, Gafencu i nawet poniekd Ciano), wiadcz z kolei o absolutnym braku
jakiegokolwiek w pyw u mniejszych pastw (nie wyczajc faszystowskich Woch),
na rozwj sytuacji w Europie.
Cay ten cenny i interesujcy materia zasugiwa bezwzgldnie na wydanie
i wdziczno naley si Polskiemu Instytutowi Spraw Midzynarodowych oraz wy
dawcy tomu St. Z a b i e l l e (przedwojennemu aktywnemu dyplomacie polskiemu
i autorowi szeregu interesujcych artykuw z historii dwudziestolecia, ogaszanych
na amach Spraw Midzynarodowych) za podjcie tego wydawnictwa.
Naley teraz zastanowi si, czy wydawca nie pomin szczeglnie wanych
pozycji. Istotnie znajdzie si tu co do wytknicia mianowicie niedostateczne
wyzyskanie materiaw czechosowackich. Nie tylko pamitniki Benea naleao
wykorzysta, ale take inne jego publikacje z okresu wojennego, np. est let
exilu a druh svtov vlky (ei, projevy a dokumenty z r. 1938 1945), Praha
1946. Nastpnie s te pewne majce czciowo memuarowy charakter prace blis
kiego wsppracownika Benea, zmarego niedawno na emigracji H. Ripki, np.
.,S vchodem a zpadem, London 1944. Najcenniejszym wszake rdem, ktre
autor pomin, a ktre zawiera ogromnie wiele nader cennych polonikw, s pa
mitniki Zd. Fierlingera, wieloletniego posa (potem ambasadora) Czechosowacji
w Moskwie: Ve slubch CSR (t. I w II wyd. 1951, t. II 1948). Brak tej pozycji
jest bodaj najwiksz usterk omawianej tu publikacji.
Istnieje take do ciekawa pozycja wgierska: A. U l l e i n - R e v i c z k y ,
Guerre allemande paix russe, Paris (1947, gdzie znajdziemy par szczegw rw
nie odnonie do sprawy polskiej.
Z pozycji zachodnioeuropejskich warto byo moe uwzgldni ciekaw charak
terystyk Becka i uwagi o genezie paktu polsko-brytyjskiego w pamitnikach
S. Hoarea (lorda Templewooda) przekad francuski pt. Neuf annes de crises,
z przedmow P. Reynauda i G. Bonneta, wyszed w Paryu w 1957 r. (Amiot-
Dumont); odnone ustpy na s. 285 n.
O ile chodzi o materiay wykorzystane przez wydawc, naley wytkn pomi
nicie Dziennika hr. Ciano z lat 1937 1938, w ktrego kocowej czci jest
te par wzmianek o Polsce.
Sporo zastrzee nasuwaj dodane przez wydawc wstpne i kocowe infor
macje biblio- i biograficzne, oraz objanienia do tekstw, waciwie za zupeny
brak tyche. Tu zna niestety robot amatorsk i aowa trzeba, e Instytut Spraw
Midzynarodowych nie powici tej sprawie naleytej uwagi, by choby na pra
wach rkopisu wyda rzecz t nieco staranniej, bez do znacznej liczby omyek
i niecisoci.
RECENZJE
407

Wyliczenie tych ostatnich zabraoby zbyt wiele miejsa. Ograniczy si trzeba


przeto do wymienienia jedynie najwaniejszych.
W zasadzie wydawca podaje daty urodzenia, pomija je wszake przy nie
ktrych nazwiskach, cho nie byoby trudno je uzyska, np. przy W. Andersie
(1892), J. Kwapiskim (1885), M. Sokolnickim (1880), St. Kocie (1885) i niektrych
innych dziaaczach polskich, a z reguy przy autorach zagranicznych.
S dalej rne omyki w datach zgonu, . Szembek (s. 17) zmar w 1945,
nie w 1946, Ciano zosta rozstrzelany w styczniu 1944, nie z kocem 1943 (s. 37),
zreszt poprawn dat podaje sam wydawca w wykazie osb na s. 557. Niecisa
jest te biografia Benea (s. 35 i 554), o ktrym nie podano, e od 1940 by uzna
wany przez rzd W. Brytanii, a od 1941 przez ZSRR jako prezydent Czechosowacji;
data sojuszu czechosowacko-radzieckiego podczas wojny brzmi 1943, nie 1944 (s. 35);
Bene by tylko raz premierem, nie parokrotnie.
A. Berle (s. 555) by w departamencie stanu w latach 1938 1944; A. Cretzianu
(s. 558) zosta sekretarzem generalnym (nie wiceministrem) rumuskiego M SZ
w 1940, nie w 1939, a ambasadorem w Turcji w 1941, nie w 1940. Csky by mini
strem spraw zagranicznych ju od grudnia 1938 (s. 558). Fierlinger by premierem
do 1946, nie do 1947 (imi Zdenk, nie Zenko, jak na s. 561). Hcha (s. 564) by
nie tylko prezydentem Czechosowacji w latach 1938 39, lecz take a do 1945
prezydentem Protektoratu Czesko-Morawskiego, J. Kennedy (s. 567) by ambasado
rem U S A w Londynie ju od 1937, a H. Knatchbull-Hugessen (nie Knatchbeull-
Hugesser) ambasadorem brytyjskim w Chinach do 1938, nie 1937 (s. 567). St. K u
trzeba by nie tylko sekretarzem generalnym, ale i prezesem P A U . Neurath (s. 573)
by ministrem spraw zagranicznych ju od 1932, nie od 1933, a protektorem w Pra
dze /tylko do 1943, nie do 1944. K. Pape by posem w Pradze do 1939, nie do
1938 (s. 574). Petain zmar w 1951, nie 1955 (s. 575), a gen. Prchala (nie Prhala)
przebywa w Polsce tylko krtki czas w r. 1939, nie ju od 1938 (s. 576). oiikr
'.Saraoglu (s. 578) zosta ministrem spraw zagranicznych Turcji ju w r. 1938,
.a Al. Skrzyski (s. 579) zgin w 1931, nie w 1927. Tiso by prezydentem Sowacji
od 1939, nie od 1938 (s. 581).
Pewn liczb nazwisk napisano w ogle bdnie, lub niewaciwie zamieszczono
w spisie. Np. wieloletni turecki minister spraw zagranicznych winien figurowa
pod A jako Aras, nie za pod R jako Rustu (ma by: Rst) Aras; dyplomata
brytyjski Archibald Kerr winien figurowa pod K, nie za pod jako Clark-
K err, inny wybitny polityk brytyjski wanie pod C, jako Cooper, nie za pod D,
jako Duff-Cooper. Lloyd George uzyska tytu hrabiego Dufor; Quisling znalaz
si n;e wiadomo dlaczego przed P, zamiast po P, feldmarszaek lord W avell pisze
si przez dwa 1, nie W avel, a Masaryk przez jedno s, nie przez dwa. Brak
dat zgonu np. przy takich osobach zmarych ju kilka lat temu, jak wspomniany
wyej Kerr (zm. 1951), W. Makowski (zm. 1942), Mussolini (zm. 1945), H. Ripka
<zm. 1958), Weizscker (zm. 1951), gen. eligowski (zm. 1945). Imi (Nicolae) opusz
czono w ogle przy rumuskim ministrze Comnenie.
Tych wszystkich usterek mona byo unikn, gdyby w Instytucie Spraw Mi
dzynarodowych zatroszczono si o fachow opiek nad tym tomem, ktry wskutek
bdw wprawdzie nie traci swej zasadniczej wartoci, ale niewtpliwie nie bdzie
tak cenn pomoc, jak mgby by, gdyby dodany aparat by na odpowiednim
poziomie naukowym.
yczy zatem naley wydawcy i Instytutowi, by jak najszybciej mg przy
stpi do ostatecznego, uzupenionego i poprawionego wydania tej potrzebnej
i wartociowej ksiki.
H enryk Batowski

You might also like