You are on page 1of 6

iMISCELLANEA.

O pochodzeniu narodowoci wielkorosyjskiej


(notatka historyczno-etnograficznaj.

Gon n ieg dy b ya w historyografii polskiej, szczeglniej w do


bie emigracyjnej, teorya o mongolskim, fiskim i wogle niesowia
skim pochodzeniu W ie lk orosyan. T e o r y a ta znajdowaa posuch i wrd
niektrych R o s y a n , chocia wikszo u cz o n yc h rosyjskich z oburze
niem j odrzucaa. Sy n n a n ieg dy i w yw ieraj ca wielki w p y w na
pogl dy historykw naszych, ulega ona z czasem zapomnieniu. R eak -
cya, jak a po r. 1863 zapanowaa w zgl dem t. z. romantyzmu w histo
ryi, odbia si i na danym zagadnieniu. Poczto uwaa za rom an
tyz m twierdzenie o niesowiaskim pochodzeniu W ie lk orosyan. Zre
szt, nie poruszano tej kwestyi wcale, bo swobodne roztrzsanie jej
przy w c ze s n yc h warunkach cenzuralnych byo niemoliwe.
G d y wic historycy polscy milczeli, sprawa ta omawiana bya
przez historykw rosyjskich, kt rzy doszli pod tym wzgld em do do
niosych i cennych wnioskw. Z wnioskami tymi ma zamiar zaznajo
mi czytelnika polskiego niniejszy artyku.
C o do zagadnienia gw nego, t. j. c z y W ielk o rosyan ie s S o
wianami, czy nie, niema dwch zda wrd historykw rosyjskich:
w s z y s c y je dnogo n ie uznaj sowiasko narodu wielkorosyjskie go.
Lecz, uznajc W ie lk o rosyan za Sowian, p rzyznaj je d n oc z en ie, e
w yach narodu w ielkorosyjskie go p y n ie wiele krwi obcej, s z cz e g l
niej fiskiej. Okreleniu stosunku, jaki zachodzi pom idzy pierwiast
kiem sowiaskim i fiskim w typ ie etnicznym W ielk orosyan ina s po
wi cone liczne badania z dziedziny antropologii, lingwistyki i etno
grafii.
B adania antropologiczne, do k o n y w a n e nad czaszkami, znajdowa
nemi w gr ob ow cach i kurhanach R o s y i rodkowej, nie daway w y r a
nych wskazwek co do pochodzenia ludnoci, zamieszkujcej n ieg dy
obszar obecnej W ie lk o rosyi.
Nieliczne grobow ce, pochodzce z epoki kamiennej, oraz o wiele
liczniejsze kurhany, odnoszone obecnie do w. I X XI, w y c z u j wrd
124 MISCELLANEA.

dawnej ludnoci R o s y i rodkowej znaczn przewag du gogow c w nad


krtkogowcami, co zostaje w jaskraw ej sprzecznoci z o b ecnym sto
sunkiem obu typw w tyche miejscowociach. C o do pochodze
nia tych typw zjawiy si teorye wrcz ze sob sprzeczne. G dy je
dn i chcieli w dugogowcach widzie Sow ian, a w nielic znych krt-
kogowcach pierw otn udno fisk *), drudzy, odwrotnie, w krtko-
gowcach dopatrywali si ludnoci sowiaskiej, osiadajcej wrd du-
gogow ej ludnoci fiskiej 2). Badania archeologw nad kultur epoki
kurhanw potwierdziy do p ew n e g o stopnia p ie iw s z teory. O becnie
w nauce rosyjskiej przewaa pogld, i kurhany R o s y i rodkowej u sy
pane zostay przez udno sowiask, osiadajc wrd Finnw
w epoce, poprzedzajcej przyjcie chrzecijastwa 3). Przyjmujc diu-
g o g o w c w epoki kurhanw za Sowian, trzeba byo wyjani dlacze
go i kiedy typ d u g o g o w y zmieni si w tych stronach na typ krt-
kog o w y. W W ie lk o r o s y i zmiana ta moe by wprawdzie objaniona
siln p rzym ie szk typu krtkogowego, fiskiego, na le y jedn ak pa
mita, e podobna zmiana typu spostrzega si daje i w innych kra
jach sowiaskich, a take w Niemczech. Jest to zjawisko dotd je s z
cze niewyjanione i w y m ag aj ce dalszych studyw.
W i c e j wiata na pochodzonie narodu wielk orosyjsk iego rzucaj
badania an tropologiczne nad wspczesn ludnoci W ielkorosyi. Ba
dania prof. N. Zografa nad ludnoci wielkorosyjsk gubernii W o d z i
mierskiej, Jarosawskiej i K ostromskie j w y k a z a y obecno wrd lu
dnoci tych gubernii dwu jaskraw o rnicych si ze sob typw
antropolo gic znych: w ysok iego, z mocnym zarostem, o prawidowym
nosie i nizkiego, z zarostem sabym, o nosie szerokim, troch zadar
tym. P ie r w s z y typ je s t to wyranie typ sowiaski, drugi typ prze
w aajcy wrd plemion fiskich. Oba t y p y mieszaj si ze sob, lecz
niektre okolice wykazuj wyran przewag j e d n e g o lub drugiego
typu. T a k w rodkowej i (zachodniej czci gub. Wodzimierskiej,
a take w ssiadujcych z gub. Now ogrodzk powiatatach gub. Jarosaw
skiej, daje si zau w ay przew aga typu w y s o k ie go ; tymczasem w p o
wiatach gub. Wodzimierskiej i Jarosawskiej, otaczajcych jezioro R o-
stowskie (Nero), w powiatach gub. W odzimierskiej przy zlaniu si
K lam y z O k i w pnocnocnycb, p rzylegajcych do gub. W o o g o d z-
kiej, powiatach gub. Kostromskiei, przew aa typ niski. W zdu w iel
kich rzek, w powiatach pooonych nad O k i W o g , t y p y te w y s t
puj daleko mniej wyranie, a ludno w ykazuje charakter bardziej
mieszany 4).

1) . .
. . (> . . m. IV 1867) str. 175, 176.
) A. T a r a n e t z ky. B eitrge zur Craniologie der grossrussischen Be-
v lkerug (Mmoires de l A cad. Im p. des Sciences de St.-Petersb., Y ll-e Srie.
T om X X X II, Nr. 13, 1884), str. H5, 66.
3) Patrz po gldy prof. D. A n u c z i n a w . .
t. 10str. 823 (1892), t 54 str. 135 i t. 55 str. 428 (1899).
4) H. . . . ., .
. ( . . . , . m. X V
1892).
MISCLLANEA. 12S

W p y w y fiskie najmniej odbiy si na j z yk u wielkorosyjskim.


F ilo lo dzy nie ustalili jeszcze tych zjawisk w fonety ce i morfologii
wielkorosyjskiej, ktre naleaoby pooy na karb w p yw w fiskich;
zgadzaj si jedn ak wszyscy, i w p yw y te b yy bardzo nieznaczne.
W i k s z y w p yw w y w a r y narzecza fiskie na sownictwo wielkorosyj-
skie. Szczeglniej w guberniach pnocnych g w a r y miejscowe prze
penione s wyrazam i zapoyczonymi od Finn w , naprz. dla ozn acze
nia gatunkw lasu, jeziora, rzeki, gr, bot, rolin, jagd, ptakw, ryb,
sposobw i narzdzi rybowstwa, myliwstwa, eglarstwa, przemysu
lenego i t. d. C a y s zereg wyrazw fiskich posiada i literacki j
zyk rosyjski, naprz. , , , , ,
(), , , i t. d. *).
Dzieje j z y k a wielkorosyjskie go w bliskim zostaj zwizku z dzie
jami dwch innych j z yk w wschodnio-sowiaskich: mao i biao
ruskiego. T e trzy j z yk i tworz razem grup rusk, powsta z j e
dnego, praruskiego jzyka. Jzyk praruski ju w odlegej przeszoci
rozpadf si na 3 narzecza: pnocne, rodkowe i poudniowe. Narze
cza te nie odpowiadaj w zupenoci trzem j zyk om wspczesnym^
T y l k o narzecze poudniowe identy czne jest z pniejszym jzyk iem
maoruskim. N arzecze pnocne odpowiadao wspczesnemu dyalek-
towi pnocno-wielkorosyjskiemu z charakterystyczn w y m ow na o
() i twardym g. Narzecze rodkowe obejmowao w s p c z es n y
j z y k biaoruski wraz z dyalektem poudniowo-wielkorosyjskm: oba ma
j wyran wym ow na () oraz h zamiast g. N ie ktrzy u cze
ni, baczc na blisze pokrewie stwo, ja k ie zachodzi pom idzy narze
czem pnocnym a rodkowym, przypuszczaj p ierw otn y rozam na 2
narzecza (poudniowe i pnocno-rodkowe), z ktrego ju potem w y
oniy si p ow y sze 3 d y ale k ty 2).
Co do czasu powstania trzech n arzeczy j z yk a praruskiego, filo
logowie do cho dz do do sprzecznych wnioskw. G d y czonek akade
mii petersburskiej, A . S z a c h m a t o w, odnosi pocztek trzech narzeczy do
epoki poprzedzajcej wiek XII 3), prof. A . S o b o l e w s k i j przesuwa roz
am j z y k a praruskiego na dwie czci a w wiek X IV, a rozpadnicie si
tego j z y k a na trzy odamy odnosi do w. X V . P ie rw sz y z tych p og l
dw jest niewtpliwie bardziej zbliony do prawdy, poniewa ju w po
mnikach X I wieku trafiaj si charakterystyczn e c e c h y narzecza pnoc
nego, a w pomnikach w. XII spotykamy ju c echy poudniowe-ruskie.
C e c h y rodkowo-ruskie (wymawianie na . ) spotykaj si
wprawdzie nie wczeniej ni na samym pocztku w. X IV, jedn ak fakt
ten nie moe by decydujcym wobec maej iloci zachow anych tek
stw rodkowo-ruskich wogle.
Dalsze losy narzeczy ruskich zostaj w najbliszym zwizku z po-
litycznemi losami krajw ruskich. Moskwa, zagarniajc pnocne

) W y r a z y fiskie w j zy k u w ielkorosyjskim zebra: M. II. : -


- . (- . .,
, . . . m. V II I b. 1, 1890).
2) Pogldu tego trzym a si prof. A. S o b o l e w s k i ]
Petersburg 1891, str. 251.
3) a x a x .
. 1899, str. 2.
12 6 MISCELLANEA.

i wschodnie ziemie ruskie, czy pod swym panowaniem narzeeze p


nocne ze wschodni poow rodkowego. Oba te narzecza stykaj
si ze sob w swej dnoci kolonizacyjnej ju w w. X !) na ziemi
Suzdalskiej i z biegiem czasu tworz s z ere g gw ar przejciowych,
w ktrych c e c h y pocno-ruskie mieszaj si ze rodkowo-ruskiemi. Jedn
z takich gw a r mieszanych je s t gw a r a miasta M o s k w y , ktra z biegiem
czasu staa si jzykiem pastwowym pastwa moskiewskiego, a w p
niejszej ju dobie j z yk iem literackim rosyjskim. Pastwowo mo
skiewska, oraz gw a ra stoecznego miasta stay si cementem, co po
czy i zwiza ze sob dwa odrbne odamy j z yk ow e . cznik ten
by niewtpliwie sil ny i w p y w jego doniosy, a jednak i obecnie nie
mona je s z c z e mwi o jednolitym jzyku wielkorosyjskim. I dzi
jeszcze u cze n i rozrniaj: dyalekt plnocno-wie lkorosyjski (z w ym o
w na o, ), dyalekt poudniowo-wielkorosyjski (z w y
mow na , ), oraz g w a r y mieszane, do ktrych na
le y zaliczy i wspczesny j z y k literacki rosyjski.
Narzecze rodkowo-ruskie we wschodniej tylko swej poowie
weszo w skad pastwa moskiewskiego; zachodni je g o odam sta si
czci skadow pastwa litew sk iego i w y tw o rz y narodowo biao
rusk. Powstaje pytanie, c z y gw n e rnice, zachodzce obenie po
midzy j z yk iem biaoruskim, a dyalektem poudniowo-wielkorosyjskim,
powstay po rozdziale politycznym tych krajw, czyli te istniay przed
tem. A . Szachmato w jest zdania, e ga zachodnia narzecza rd
kow o-rusk iego rnia si ju w bardzo odlegej epoce od gazi w scho
dniej. C h a ra k te r ys tyc z n cech gazi zachodniej s dwiki d i .
D wi ki te ga zachodnia miaa przysw o i sobie jeszcze w epoce
przeddziejowej, mieszkajc w bliskiem ssiedztwie z Polakami 2). Inne
go zdania s: badacz j z y k a biaoruskiego prof. E. K a r s k i j oraz prof.
A . S o b o l e w s k i j . P ie w s z y odnosi powstanie dwi kw d i do w.
XIII X I V 3), drugi powstanie j z y k a biaoruskiego, oraz dwi kw d
i przypisuje w y cznie w pyw owi polszczyzny i odnosi do w. XVT.
Sowiascy, pod w z g l d e m j zyk a, W ie lk o rosyan ie wykazuj pod
innemi wzgldami duo obcych, fiskich wpyww. Etnografowie stwier
dzaj cay szereg zapoycze od ludw fiskich, jak naprz. system
pierwotnej gospodarki rolnej osadnikw wielkorosyjskich, polegajcy
na wypala niu lasu (t. z. ' ), oraz architektura
duych domw mieszkalnych ( ) w pnocnej R osyi. W p y w w
fiskich dopatruj si rw nie w stroju (szczeglniej w ubraniu g ow y
u kobiet), w zdobnictwie, w sposobie przew oenia ciarw, w niekt
rych zabobonach, wierzeniach i obrzdach, w pogldach na stosunki
pciowe (miejscami wielka obojtno na zachowanie niewinnoci
u dziewczt) i t. d. B adacze poezyi ludowej odszukali w p y w y fiskie

) A. III a x . O p. cit. str. 39.


2) A. III a x m a . O p . cit. str. 9, 10. A u to r przypuszcza, i g a za
chodnia o b e jm o w a a daw niej nietylko pniejszych B ia o ru sin w , lecz i miesz
k ac w obecnej gu b K auskiej. Jzy k ich bow iem bardzo jest zbliony do
biaoruskiego; s naw et poszlaki, i nie lak jeszcze daw no po siad a on dw ik
d (Ibid str. 14).
3i E. . , m. I. 1903, str. 166 168.
MISCELLANEA. 127

na epo sy wielkorosyjskie ( b y l in y ) ), oraz w sferze instrumentw mu


zyc z n yc h 2).
W rd cech, wyrnia jcych nard wielkorosyjski z pord innych
narodowoci sowiaskich, na sz cz e g ln uwag zasuguj: ustrj ro
dziny wielkorosyjski, oraz pojcie miru . R odzin a wielkorosyjska
oparta je s t na nieograniczonej wadzy starszego czonka rodziny (t. z.
b olszak ), ktremu b e zw z gl d n ie ulegaj modsi czonkowie i ktry
wedug swej woli rozporzdza caym dobytkie m rodzinnym. Mir
wielkorosyjski jest to pojcie wsplnoty, gminy, spoecznoci ludzkiej,
zwizanej poczuciem solidarnoci i wsplnoci interesw. Podstaw
tego pojcia jest gboko zakorzenio ny w ludzie wielkorosyjskim zmys
spoeczny, stanowi cy jaskraw y kontrast z wybujaym indywidualiz
mem in nych ludw sowiaskich. N a pojciu miru oparty jest
ustrj wsp ln oty rolnej we wsi wielkorosyjskiej, oraz organiz acya wiel-
korosyjskich zwizkw robotniczych, zwanych artela mi .
O b ie te cechy: patryarchalna wadza ojcowska, oraz silne poczu
cie solidarnoci spoecznej, znajduj swj wyraz w dziejach, oraz w ustro
j u pastwa moskie wskie go. B ezw zgldna, niemal niewolnic za ulego
wadzy, czy si tam z gboko zokorzenionym poczuciem solidarnoci
spoecznej i narodowej. O bie te cechy razem stay si podwalin, na
ktrej wyrosa p otga pa stwowa Rosyi.
O ile do w y rob ie n ia cech tych p r zy cz y n iy si w p y w y fiskie,
pozostaje jeszcze niezbadanem. U c z e n i jedn ak zwrcili ju uwag na
p ew ne analogie, zachodzce pomidzy ustrojem rodzinnym, oraz mi
rem wielkorosyjskim z jednej, a podobnymi objawami u niektrych
plemion fiskich z drugiej strony 3).
J. J.

pochodzenie i znaczenie nazwy jjniezno".


Kronik a wielkopolska, Bogufaowi bisk poznaskiemu przypisy
wana, obfitujca w w y w o d y etym ologic zne nazw rnych miejscow o
ci, podaje o pocztku Gniezna nastpujc opowie:
K ie d y L e c h ze swem plemieniem przeby niezmierzone lasy,
pokryw ajce obszary pastwa polskiego, dotar do pewnego, bardzo
p rzyjem nego jeziora, rd y z n y c h okolic obfitujcych w ryby i zw ie
rzyn. R o z b iw s z y tu swe namioty i pragnc zbudowa pomieszkanie
dla siebie i swoich, rzek: gnie dm y si . S t d miejsce to a d o
td G n ie z n a , czyli gnie denie si (nidificatio) na zywane b y w a .

) . . . . . . Mn.
m. CCVI (1879).
2) . 189 .
3) Prof. A n u czin przytacza jako przykad, W o tia k w (co do rodziny), oraz
M ordw (co do m iru ). Patrz jego artyku p. t. , . " w .
. , t. 10, str 842.

You might also like