Andrzej Garlicki

Popis ignorancji : (Bogdan Musia,

Jan Szumski, Przewrt majowy 1926
roku w oczach Kremla)
Przegld Historyczny 101/1, 121-125

2010
 ARTYKUY RECENZYJNE, RECENZJE, NOTY RECENZYJNE 121

transport ze wzgldu na much tsetse musia opiera si wycznie na karawanach czar

nych tragarzy, co byo jedn z zasadniczych przyczyn budowy linii kolejowych, nie zo
sta wspomniany. Nie mam powaniejszych zastrzee do fragmentw pokazujcych
znaczenie misjonarzy w Afryce, cho nie dostrzeono ich roli propagowania ekspansji
europejskiej. Sporne jest, czy trzeba byo tyle miejsca powici Afryce Poudniowej
oraz wojnom burskim, cho zdaj sobie spraw, e byy to sprawy w kocu XIX w. bar
dzo gone i warte szerszego wyjanienia. Za interesujcy uwaam podrozdzia o osta
tecznym podziale i europeizacji wiata, cho w niektrych wypadkach autor nieco si
zagalopowa, uznajc za europejskie niektre wynalazki czy rozwizania pochodzenia
amerykaskiego.
Na s. 639 rozpoczynaj si Tablice chronologiczne. Na 13 stronach przedstawiono
chronologicznie kluczowe wynalazki i odkrycia XIX w., prezentowano odkrywc, dat
wynalazku oraz kraj w ktrym do niego doszo. Jest to inne ujcie ni stosowane w r
nych tablicach, gdzie prbuje si znale konkordancj midzy wydarzeniami politycz
nymi, odkryciami naukowymi i kultur. Nie jestem przekonany, czy takie rozwizanie
jest dobre. Jeli idzie si w kierunku historii totalnej lepiej byo pokaza wzajemne
zwizki w czci pierwszej.
Koczc, trudno nie postawi pytania, czy mona spodziewa si jeszcze jednego
podejcia Andrzeja Chwalby do historii XIX w.? Jak wiedz wszyscy wykadowcy, do
skonaym dowiadczeniem dla kadego autora jest wykad kursowy. To on zmusza do
ograniczenia wywodu do spraw najwaniejszych, to on skania do zwizoci, ale te
wyjaniania tego, co niezrozumiae. Trudno mi uwierzy, aby wykady Chwalby obejmo
way wszystko to, co znalazo si w omawianym podrczniku. Na to na pewno zabrako
by mu czasu. Moe wic powinnimy poczeka na skrypt historii XIX w. jego autorstwa?

ANDRZEJ GARLICKI
Uniwersytet Warszawski
Wydzia Historyczny

Popis ignorancji
(Przewrt majowy 1926 roku w oczach Kremla, pod redakcj Bogdana
M u s i a a przy wsppracy Jana S z u m s k i e g o, Instytut Pamici
Narodowej Komisja cigania Zbrodni Przeciwko Narodowi Polskiemu,
seria Dokumenty, tom XXXIX, Warszawa 2009, s. 317)

Tom zawiera teksty 60 dokumentw, z ktrych 59 jest przechowywanych w Rosyj

skim Archiwum Pastwowym Historii SpoecznoPolitycznej (RGASPI), gdzie zgroma
dzono zbiory byego archiwum partyjnego. 54 dokumenty pochodz z zespou Feliksa
122 ARTYKUY RECENZYJNE, RECENZJE, NOTY RECENZYJNE

Dzieryskiego, pi z zespou Biura Politycznego i Jzefa Stalina, jeden jest fragmen

tem referatu Stalina wygoszonego 8 czerwca 1926 r. w Tyflisie na zebraniu robotnikw
gwnych warsztatw kolejowych, zamieszczonego w VIII tomie Dzie Jzefa S t a
l i n a (Warszawa 1950).
Jak mona wywnioskowa z zapisw na kartach wypoycze stwierdzaj wy
dawcy polscy badacze dotychczas do tych materiaw nie signli. Znakomita wik
szo publikowanych tu dokumentw wykorzystywana jest zatem po raz pierwszy (s.46).
Nie jest to prawd. Gdyby bowiem wydawcy spenili podstawowy warunek pracy histo
ryka, czyli zapoznali si ze stanem bada ustaliliby, e znakomita wikszo publikowa
nych w tym zbiorze dokumentw od dawna jest w obiegu naukowym.
Naleao sign do opublikowanych w Z pola walki (nr 4 z 1963 r.) skrconych
tekstw konferencji naukowej na temat dyskusji wewntrznej w KPP po przewrocie ma
jowym, odbytej 29 stycznia i 5 lutego 1963 w Zakadzie Historii Partii przy KC PZPR.
Podstaw dyskusji by obszerny referat Jzefa K o w a l s k i e g o Rozwj sytuacji
wewntrznej w KPP po przewrocie majowym 1926 r. (o sporze midzy wikszoci
amniejszoci). Referat ten oparty by o archiwalia zgromadzone w Zakadzie Historii
Partii oraz, co szczeglnie wane, o archiwum mikrofilmw. Zawierao ono m.in. mikro
filmy z przechowywanych w Moskwie archiww Midzynarodwki Komunistycznej. Po
dokonanej w 1956 r. rehabilitacji KPP, zapada w kierownictwie KPZR decyzja o selek
tywnym udostpnianiu archiww Kominternu polskim historykom zatrudnionym w in
stytucjach partyjnych. Wysyano wic ich subowo do Moskwy gdzie mogli zamawia
mikrofilmy. Zamiarem kierownictwa Zakadu Historii Partii byo odtworzenie t drog
archiww ruchu komunistycznego w Polsce w szerokim rozumieniu tego pojcia. Wdu
ej mierze to si udao, lecz dostp do tych mikrofilmw dla historykw spoza instytucji
partyjnych by cile reglamentowany. Przy cytowaniu powoywano si na Archiwum
Mikrofilmw Zakadu Historii Partii nie ujawniajc, gdzie przechowywane s zmikrofil
mowane dokumenty. Ten swoisty kamufla wynika zapewne z obaw dysponentw
Archiwum Kominternu, e ujawnienie faktu korzystania z niego przez Polakw spowo
duje nacisk innych partii robotniczych i komunistycznych na udostpnienie ich history
kom interesujcych ich dokumentw.
Komunistyczna biurokracja miaa tendencj do gromadzenia i przechowywania do
kumentacji swych dziaa. Temu m.in. zawdziczamy, e zachowaa si, z odpowiednimi
podpisami, tzw. decyzja katyska. Nie oznaczao to, e archiwizowane dokumenty, nawet
cakowicie historyczne, pozbawione jakichkolwiek odniesie aktualnych, zamierzano
udostpnia osobom postronnym. Jeden tylko przykad. Przygotowujc biografi Jzefa
Pisudskiego dowiedziaem si, e w Zakadzie Historii Partii znajduje si mikrofilm
Komunikatw Informacyjnych Komisariatu Rzdu, zawierajcych informacje dotyczce
partii politycznych. Oryginay byy przechowywane w Centralnym Archiwum MSW, do
ktrego dostp by niezwykle trudny. Wypeniem wic odpowiedni rewers w czytelni
Zakadu Historii Partii i dowiedziaem si, e mikrofilmu nie dostan, bo musi na to wy
razi zgod MSW, ktre jest wacicielem dokumentw. Ministerstwo za odpowiedzia
o, e nie jest do ustalania, komu Zakad Historii Partii ma udostpnia mikrofilmy
isprawa na tym si zakoczya.
 ARTYKUY RECENZYJNE, RECENZJE, NOTY RECENZYJNE 123

Po rozwizaniu si w styczniu 1990 r. PZPR zasoby, w tym mikrofilmowe, Cen

tralnego Archiwum KC PZPR, w ktrym znalazy si zbiory archiwalne dawnego Zakadu
Historii Partii, przekazane zostay do Archiwum Akt Nowych. Gdyby wic Bogdan M u
s i a uda si do AAN mgby bez adnych trudnoci ustali, co z dokumentacji
Kominternu jest od lat znane polskim historykom. Gdyby rzetelnie zapozna si z praca
mi historykw dotyczcymi stosunku KPP do przewrotu majowego, czyli ostrej walki
pomidzy wikszoci i mniejszoci w KPP, znalazby wiele przywoa z rzekomo
przez siebie odkrytych dokumentw1.
Wydaje si, e Bogdan Musia mia wiadomo swojej sabej znajomoci dziejw
II Rzeczypospolitej, bo wczy do ksiki tekst Norberta W j t o w i c z a Rewolucja
bez adnych konsekwencji? Przewrt majowy widziany z polskiej perspektywy. Au
tor omawia m.in. przygotowania do przewrotu majowego oraz jego przebieg, a rwnie
literatur i rda. Przywouje Wybr pism i przemwie Adolfa Warskiego i jeden
artyku z Nowego Przegldu. Nic jednak nie wskazuje by zapozna si ze wspomniany
mi ju (vide przypis 1) artykuami publikowanymi w Z pola walki.
Recenzentami wydawniczymi tego zbioru dokumentw byli profesorowie Wodzi
mierz S u l e j a i zmary niedawno Pawe W i e c z o r k i e w i c z. To oni powinni, gdyby
dochowali koniecznej starannoci przy lekturze maszynopisu, poinformowa Bogdana
Musiaa, e znakomita wikszo przygotowanych przeze do publikacji dokumentw
jest ju od prawie p wieku w obiegu naukowym. Niestety wszystko wskazuje na to, e
recenzenci bardzo pobienie zapoznali si z maszynopisem.
We wprowadzeniu do publikowanych dokumentw Musia cofa si do wojny 1920r.,
ktra bya pierwsz po zwyciskiej wojnie domowej podjt przez mode pastwo bol
szewickie prb rozszerzenia swego panowania na zachd. Rozszerzenia drog orn,
do czego bolszewicy sposobili si ju od grudnia 1919 r. (s. 12). Z tej konstatacji wyci
ga wniosek, e 25 kwietnia 1920 r. wojska polskie pod dowdztwem Jzefa Pisudskiego
nieoczekiwanie przeprowadziy uderzenie prewencyjne i w cigu niewielu dni zajy
rozlege obszary dzisiejszej wschodniej Ukrainy wraz z Kijowem. Wok tej kampanii
naroso wiele mitw, ale najnowsze krajowe badania, a take dostpne dopiero dzi r
da rosyjskie udowadniaj, e chodzio tu o wojn czysto prewencyjn (s. 12).
Pomimy oczywisty bd, e wojska polskie zajy rozlege obszary dzisiejszej
wschodniej Ukrainy, bo zajy obszary dzisiejszej zachodniej Ukrainy, ale traktowanie
wyprawy kijowskiej jako wojny czysto prewencyjnej jest cakowitym nieporozumieniem
Jzef Pisudski by naprawd utalentowanym politykiem i wietnie rozumia, e

1
Poza wspomnianym ju artykuem J. K o w a l s k i e g o sign naleao do opublikowanych
w Z pola walki artykuw T. F e d e r (Sprawa przewrotu majowego na Komisji Polskiej
Midzynarodwki Komunistycznej, nr 2 z 1967 r., s. 331), H. P i a s e c k i e g o (Komunistyczna
Partia Polski w dniach przewrotu majowego, nr 1 z 1976 r., s. 101127) nie wspominajc ju
oPismach i przemwieniach M. K o s z u t s k i e j Wery Kostrzewy (t. IIII, Warszawa 1961
1962), Pismach i przemwieniach H.L a u e r aB r a n d a (Warszawa 1970), Wyborze pism iprze
mwie A. W a r s k i e g o (t. III, Warszawa 1958) oraz Wyborze pism H. W a l e c k i e g o (t.III,
Warszawa 1967). Zwracam te uwag na prac B. K o l e b a c z a , Komunistyczna Partia Polski
wlatach 19181932, Lublin 1995.
124 ARTYKUY RECENZYJNE, RECENZJE, NOTY RECENZYJNE

wobec olbrzymiej, czterokrotnej przewagi liczebnej Armii Czerwonej nad Wojskiem

Polskim konieczne jest rozwizanie polityczne. Sabo Rosji widzia w jej skadzie et
nicznym i ju w memoriale dla sztabu japoskiego z 1904 r. pisa o rozciciu Rosji po
szwach narodowociowych. W tej koncepcji kluczow rol odgrywaa Ukraina, ktrej
niepodlego pozbawiaa Rosj znaczcej czci zaplecza rolniczego i przemysowego.
Podjcie aktywnej polityki wobec Ukrainy wymagao rozstrzygnicia walk w Galicji
Wschodniej i znalezienia partnerw do realizacji koncepcji polityki wschodniej. Takim
partnerem sta si Semen Petlura. Celem militarnym wyprawy kijowskiej byo jak
pisa gen. Tadeusz K u t r z e b a rozbicie XII i XIV armii, co si jednak nie udao bo
obie armie zamiast przyj waln bitw wycofay si2.
Celem politycznym byo utworzenie niepodlegej Ukrainy, ktra z natury rzeczy za
groona przez Rosj, musiaaby szuka oparcia w Polsce. Tego ambitnego planu nie
udao si zrealizowa, bo Petlura nie uzyska wystarczajcego poparcia na Ukrainie. Nie
oznacza to jednak, e wypraw kijowsk mona okreli jako wojn prewencyjn.
Formuujc tak opini Musia powouje si na rezultaty bada Andrzeja N o w a k a
iGrzegorza N o w i k a dotyczce przygotowa Moskwy do wojny z Polsk3, nie wynika
z nich jednak, by wyprawa kijowska miaa charakter wojny czysto prewencyjnej.
Wydawcy informuj, e przy przygotowaniu dokumentw do druku stosowali wska
zwki edytorskie IPN, e w dokumentach w jzyku polskim nie ingerowano w stylistyk.
Jednak ingerowano, zamieniajc lewy i prawy faszyzm na lewicowy i prawicowy fa
szyzm (s. 101), prawych na prawicowych (s. 102), niedoocen na niedocenianie (s. 112).
Komunici posugiwali si specyficznym, zanieczyszczonym przez liczne rusycyzmy j
zykiem, nie ma adnego powodu, aby go stylistycznie wygadza. Wtpliwe wydaje si
te stosowanie do tego jzyka orwellowskiego okrelenia nowomowa (s. 120, 202,
239). Oznacza ono bowiem jzyk skrajnie zideologizowany, ktry ma zakamywa, fa
szowa rzeczywisto. Komunici w korespondencji partyjnej i wewntrznych dysku

2
T. K u t r z e b a, Wyprawa kijowska w 1920 roku, Warszawa 1937.
3
A. N o w a k, Polska i trzy Rosje. Studium polityki wschodniej Jzefa Pisudskiego (do kwietnia
1920 roku), Krakw 2001; G. N o w i k, Zanim zamano Enigm. Polski radiowywiad podczas woj
ny z bolszewick Rosj 19181920, Warszawa 2004.
A. Nowak w znakomicie udokumentowanej ksice stwierdza w zakoczeniu, e wiosn
1920 r. Pisudski nie reagowa tylko na zagroenie ze strony Rosji bolszewickiej. Jako odpo
wied na to zagroenie wybra bowiem prb urzeczywistnienia planu, czy moe raczej politycznej
wizji, jak naszkicowa po raz pierwszy dziesi lat przed powstaniem partii bolszewickiej
Przedstawiona w 1893 roku wizja odrodzenia wielkoci Polski przez rozbicie rosyjskiego impe
rium wzdu jego narodowociowych szww staa si motywem przewodnim politycznych
iwojskowych decyzji Naczelnika Pastwa wiosn roku 1920. (s. 592593). I dalej: Bez zaoe
swej polityki wschodniej Pisudski nie zdecydowaby si przecie na akcj ofensywn wiosn 1920
roku Odrzucenie sowieckiego zagroenia militarnego nie byo na pewno jedynym celem
Pisudskiego, mimo wspomnianych ju tutaj, tak wanie brzmicych jego deklaracji, ktre formu
owa ju jednak ex post (s. 610). Jeli B. Musia rzeczywicie czyta t ksik, to okaza si
nader hermetyczny na jej tre.
 ARTYKUY RECENZYJNE, RECENZJE, NOTY RECENZYJNE 125

sjach posugiwali si jzykiem dla nich precyzyjnym, ktry mona nazwa subkultur
lub po prostu argonem partyjnym.
Pojawia si te skrt ZSRR (s. 101102), co jest o tyle zadziwiajce, e wwczas
uywano nazwy Zwizek Socjalistycznych Republik Sowieckich. Nie s te wydawcy
konsekwentni w tumaczeniu nazwy Ispolnitielnyj Komitet Komunisticzieskogo Inter
nacjonaa. Przyjte w historiografii jest tumaczenie: Komitet Wykonawczy Midzy
narodwki Komunistycznej i skrt KWMK. Nie ma adnego powodu aby w polskim tu
maczeniu uywa rosyjskiego skrtu IKKI.
Historyk nie powinien bezkrytycznie odnosi si do dokumentw. Gdy w tekcie
referujcym pogldy Dzieryskiego czytamy, e prawica (Piast, NPCh, ND i ChD)
gorczkowo organizuje si..., to jest rzecz oczywist, e Dzieryski nie mg myle
o powizanej z komunistami Niezalenej Partii Chopskiej. Ale Musia si nie zastanawia
i zamieszcza przypis wyjaniajcy czym bya NPCh. A jest rzecz oczywist, e Dzier
yski mia na myli Narodow Parti Robotnicz.
Gdyby Bogdan Musia zapozna si z literatur wiedziaby, e dziaacz KPP, ktry
wysun haso rzdu robotniczochopskiego z Pisudskim na czele (por. s. 162, 177)
to Kazimierz Lepa czyli Bartek Lubelski. Poprawiby bd w nazwisku Brandt (s. 305) i
zamiast wprowadza to bdne nazwisko do indeksu osobowego i wiedziaby, e chodzi
o Henryka Lauera.
Oglnie rzecz biorc mamy do czynienia z sytuacj, gdy niekompetentny historyk
przekonany jest, e odkry nieznane dokumenty, recenzenci wewntrzni nie dochowali
starannoci, a raczej niechlujnie wydana ksika ukazaa si pod auspicjami Instytutu
Pamici Narodowej, czyli za pienidze podatnikw.

WOJCIECH WICHERT
Uniwersytet Szczeciski
Instytut Historii iStosunkw Midzynarodowych

Orszak Hitlera
(Stephan M a r k s, Warum folgten sie Hitler? Die Psychologie
des Nationalsozialismus, Patmos Verlag GmbH, Dsseldorf 2007, s. 220)*1

Nazistowska dyktatura ustanowiona po dojciu Adolfa Hitlera do wadzy stanowi

wci otwarty iskomplikowany problem badawczy. Dua liczba naukowych interpretacji

* Ju podczas prac redakcyjnych ukazao si polskie tumaczenie ksiki (Dlaczego poszli za

Hitlerem? Psychologia narodowego socjalizmu w Niemczech, Warszawa 2009)