Vademecum gimnazjalisty Wiedza o spoeczestwie Elbieta Kamierska

1. Podstawowe umiejtnoci ycia w grupie.

a) Socjalizacja proces przyswajania przez czowieka wartoci, postaw i zachowa charakterystycznych dla
danego spoeczestwa (np. rodzic mwi dziecku: Nie kam).
b) Komunikacja
- Werbalna - sowa (35% komunikatu)
- Niewerbalna - gesty, mimika, postawa ciaa (65% komunikatu)
c) Przykadowe postawy wobec konfliktu:
- Ulego rezygnacja z wasnych celw
- Dominacja narzucanie swego zdania
- Kompromis poszukiwanie rozwizania, ktre bd mogy zaakceptowa obie strony
2. ycie spoeczne.
a) Grupy spoeczne
- ze wzgldu na wielko: mae (przyjaciele) i due (Polacy)
- ze wzgldu na rodzaj wizi: pierwotne (rodzina) i wtrne (partia polityczna)
- ze wzgldu na rodzaj zorganizowania: formalne (harcerstwo) i nieformalne (fani rapu)
b) Jednostka w grupie:
Konformizm uleganie wpywom grupy, nawet jeli postpowanie grupy uwaamy za niewaciwe
nonkonformizm postawa krytyczna wobec zachowa grypy, prezentowanie wasnego sytemu wartoci
c) Organy naszej szkoy:
Dyrektor, Rada Pedagogiczna, Rada rodzicw, Rada Samorzdu Uczniowskiego
d) Normy spoeczne zasady zachowa obowizujce w danym spoeczestwie:
- formalne prawne (np. nie parkuj w niedozwolonym miejscu)
- nieformalne: religijne (np. nie jedz misa w pitek)
obyczajowe (np. ustp miejsca osobie starszej)
moralne (np. nie kam)
e) Tolerancja poszanowanie cudzych pogldw, uczu, obyczajw, zachowa.
3. Nard
a) Czynniki jednoczce nard: wsplne dzieje, jzyk, tradycja, kultura, terytorium, pastwo.
b) Polskie symbole narodowe: godo, flaga biao-czerwona, hymn Mazurek Dbrowskiego (J. Wybicki)
c) Mniejszoci narodowe i etniczne w Polsce
- mniejszoci narodowe to: Niemcy, Ukraicy, Biaorusini, Rosjanie, Ormianie, Litwini, ydzi , Sowacy
- mniejszoci etniczne nie utosamiaj si z narodem, ktry ma wasne pastwo:
Romowie, emkowie, Tatarzy, Karaimi.
- mniejszoci maj prawo: rozwija swoj kultur, posugiwa si swoim jzykiem, wyznawa swoj religi
d) Polonia to grupy polskich emigrantw i ich potomkw, mieszkajcych poza granicami kraju i zachowujcych
swoj tosamo narodow. Najwiksze skupiska Polonii s w: USA, Niemczech, Brazylii.
e) Stereotyp uproszczony obraz innych, najczciej wynikajcy z niewiedzy, np.
Kady Polak to pijak Kady Muzumanin to terrorysta
4. Postawy wobec ojczyzny:
a) Patriotyzm (ac. patria = ojczyzna) postawa szacunku, umiowania i oddania wasnej ojczynie oraz ch
ponoszenia za ni ofiar
b) Nacjonalizm (z ac. natio = nard) postawa uznajca sprawy wasnego narodu za najwaniejsze.
c) Szowinizm - skrajna posta nacjonalizmu, gosi, e wobec mniejszoci narodowych i innych narodw naley
przyjmowa wrog postaw.
d) Kosmopolityzm zwolennicy tego pogldu uwaaj za swoj ojczyzn cay wiat.
e) Podczas II wojny wiatowej szowinizm odprowadzi do Holocaustu. (Holocaust przeladowania
i zagada prawie 6 milionw ydw przez wadze III Rzeszy oraz jej sojusznikw)
5. Pastwo
a) Pastwo okrelone terytorium, zamieszkae przez trwa wsplnot ludzi, ktra podlega suwerennej
(niezalenej) wadzy.
b) Pastwa:
- Federacyjne skada si z wielu czci, ktre zachowuj pewn niezaleno (autonomi) np. USA.
- Unitarne wewntrznie jednolite np. Polska, Francja, Czechy.
c) Obywatelstwo przynaleno do pastwa:
- Prawo krwi dziecko otrzymuje obywatelstwo rodzicw (np. w Polsce); o nadaniu obywatelstwa polskiego
cudzoziemcom orzeka Prezydent RP.
- Prawo ziemi dziecko otrzymuje obywatelstwo pastwa, na terytorium ktrego si urodzio (np. w USA)
6. Ustroje pastwa
a) Ustroje polityczne:
- demokracja rzdy ogu obywateli
- autorytaryzm rzdy oparte na autorytecie przywdcy, ograniczona demokracja;
przykad: Polska w latach 1926-39 po zamachu majowym J. Pisudskiego.
- totalitaryzm rzdy dyktatora oparte na terrorze, represje wobec przeciwnikw;
przykad: ZSRR Jzef Stalin (1924-53), III Rzesza Adolf Hitler (1933-45).
b) Formy rzdw:
- Monarchia gow pastwa jest doywotnio wadca (krl, ksi, cesarz).
Przykady monarchii:
Staroytny Egipt despotyczna
Polska pierwszych Piastw patrymonialna
Polska Kazimierza Wielkiego stanowa
Francja Ludwika XIV absolutna
Wspczesna Wielka Brytania monarchia parlamentarna
- Republika wadza jest wyaniana na okrelona kadencj podczas wyborw.

7. Demokratyczne pastwo.
a) cechy demokratycznego pastwa: opiera si na rzdach wikszoci, szanuje prawa mniejszoci, jest pluralizm
polityczny (dwie lub wicej partii)
b) tradycje demokracji:
- antyczna staroytna Grecja, czasy Peryklesa, V w.p.n.e, Zgromadzenie Ludowe (tylko mczyni);
- amerykaska w 1776 Deklaracja niepodlegoci, w 1787 pierwsza konstytucja na wiecie;
- polska od 1493 sejm (krl + izba poselska + senat), w 1791 pierwsza konstytucja w Europie;
c) rozdaje demokracji:
- demokracja bezporednia decyzje w konkretnej sprawie podejmuj obywatele (referendum, plebiscyt);
- demokracja porednia decyzje podejmuj wybrani przedstawiciele (radni, posowie, senatorowie)
lub
- demokracja konstytucyjna najwaniejsze jest prawo;
- demokracja wikszociowa - najwaniejsza jest wola ludu (prawo nie ogranicza wadzy wikszoci).
d) zalety demokracji: obywatele maj zagwarantowane prawa np. wolno sowa;
e) wady demokracji: naiwny wyborca moe zagosowa na nieuczciw osob, ktra w mediach robi dobre wraenie.
8. Udzia obywateli w yciu publicznym:
a) organizacje pozarzdowe nie dziaaj dla zysku (non profit)
- stowarzyszenia np. Stowarzyszenie MONAR
- fundacje np. Wielka Orkiestra witecznej Pomocy
b) partie polityczne dobrowolne organizacje, majce na celu zdobycie i sprawowanie wadzy oraz wpyw na
ksztatowanie polityki pastwa
c) zwizki zawodowe dobrowolne i samorzdne organizacje powoane do reprezentowania pracownikw i obrony
ich praw i interesw (np. NSZZ Solidarno, ZNP Zwizek Nauczycielstwa Polskiego)
d) jak obywatele mog wpywa na wadz?
np. piszc petycj do wadzy, organizujc pikiet lub demonstracj, biorc udzia w wyborach i referendum.

9. Konstytucja
a) Konstytucja to ustawa zasadnicza wszystkie pozostae akty prawne musz by z ni w zgodzie
b) obecna Konstytucja Rzeczpospolitej Polskiej zostaa uchwalona w 1997 roku
c) Zasady ustroju Polski zapisane w konstytucji:
- wadza zwierzchnia naley do narodu suwerenno narodu,
- organy wadzy dziaaj na podstawie prawa rzdy prawa,
- wadza ustawodawcza, wykonawcza i sdownicza trjpodzia wadzy,
- wolno tworzenia i dziaania partii politycznych pluralizm (!)
d) W konstytucji zapisano:
- prawa obywateli np. Art. 53. Kademu zapewnia si wolno sumienia i religii.
- obowizki obywateli np. Art. 83. Kady ma obowizek przestrzegania prawa.

10. Wadz ustawodawcz Rzeczpospolitej Polskiej

a) Parlament czyli:
- Sejm (460 posw) obradom przewodniczy marszaek sejmu
- Senat (100 senatorw) obradom przewodniczy marszaek senatu
 b) Jak parlament tworzy ustawy?
Projekt ustawy Sejm Senat podpis Prezydenta Ustawa ukazuje si w Dzienniku Ustaw

11. Wadza wykonawcza

a) Prezydent - jest gow pastwa wybieran przez nard na 5-letni kadencj.
Przykadowe zadania prezydenta:
Art. 134. Prezydent jest najwyszym zwierzchnikiem Si Zbrojnych Rzeczypospolitej Polskiej.
Art. 137. Prezydent nadaje obywatelstwo polskie.
Art. 138. Prezydent Rzeczypospolitej nadaje ordery i odznaczenia.
b) Na czele Rady Ministrw (rzdu) stoi Prezes Rady Ministrw (premier).
Rad Ministrw powouje prezydent, a sejm udziela votum zaufania.
Przykadowe zadania Rady Ministrw:
Art. 146. Rada Ministrw prowadzi polityk wewntrzn i zagraniczn Rzeczypospolitej Polskiej.
W () szczeglnoci: zapewnia wykonanie ustaw, wydaje rozporzdzenia, () kieruje wykonaniem
budetu pastwa ().

12. Wadza sdownicza

a) Wadza sdownicza w Polsce to: sdy i trybunay
b) Sdy s niezawise to znaczy wolne od naciskw, a sdzia orzeka zgodnie ze swoim sumieniem.
c) Sdy s dwuinstancyjne to znaczy, e mona odwoa si do sdu II instancji.
d) Struktura wadzy sdowniczej w Polsce:

NSA Sd Najwyszy Trybunay

(Naczelny sdy powszechne: sdy wojskowe Konstytucyjny Stanu

Sd sd apelacyjny
Administracyjny) sd okrgowy
sd rejonowy
e) Trybuna
- Konstytucyjny bada zgodno ustaw z konstytucj.
- Stanu sdzi prezydenta, premiera, ministrw za naruszenie konstytucji lub ustaw.
13. Wybory
a) Prawo wyborcze:
- czynne (mog gosowa) od 18 lat
- bierne (mog kandydowa)
do sejmu i Parlamentu Europejskiego od 21 lat
do senatu od 30 lat
na urzd prezydenta - od 35 lat
b) Zasady demokratycznych wyborw:
- tajne gosowanie jest anonimowe;
- bezporednie wyborca gosuje na konkretnego kandydata;
- rwne kady gos ma jednakow warto;
- powszechne moe gosowa kady obywatel, ktry ma czynne prawo wyborcze.

14. Partie polityczne

a) Systemy partyjne:
- jednopartyjny w pastwach totalitarnych
- dwupartyjny np. w USA republikanie i demokraci
- wielopartyjny np. w Polsce

15. Mass media tzw. czwarta wadza

a) W demokratycznym pastwie wolno sowa jest zagwarantowana.
(cenzura wystpuje w pastwach niedemokratycznych np. bya w PRL)
b) Mass media to rodki masowego przekazu: prasa, radio, telewizja, internet.
c) Najwaniejsze funkcje mediw to: informowanie, ksztatowanie postaw i pogldw spoeczestwa,
dostarczanie kultury i rozrywki, przekazywanie wiedzy poprzez programy edukacyjne.
d) Jak odrni opini od faktw?
Ogie jest gorcy fakt; Twj kot jest liczny opinia
16. Suba cywilna
- to zesp apolitycznych urzdnikw administracji rzdowej, np. pracownicy Kancelarii Rady Ministrw,
komendy policji, komendy stray poarnej, kuratoriw owiaty, urzdw skarbowych.
17. Samorzd terytorialny
a) W Polsce po reformie w 1999 r. samorzd terytorialny tworz:
- wojewdztwa (16)
- powiaty: ziemskie kilka lub kilkanacie gmin i grodzkie miasto powyej 100 tys. mieszkacw
- gminy: wiejskie (kilka wsi), miejsko wiejskie (miasto i kilka wsi), miejskie (miasto).
b) Pozna to gmina miejska, wykonujca zadania powiatu.
c) Zasada subsydiarnoci (pomocniczoci) - wadza centralna zajmuje si tylko tymi sprawami, ktrych nie mog
rozwiza samorzdy terytorialne.
18. Samorzd gminny
a) Gmina jest najmniejsz jednostk samorzdu terytorialnego.
b) Kto rzdzi w gminie?
wadza uchwaodawcza gminy - rada gminy lub rada miasta radnych wybieraj obywatele
wadza wykonawcza:
wjt w gminie wiejskiej
burmistrz w gminie miejsko wiejskiej wybieraj obywatele
prezydent - w miastach od 100 tys. mieszkacw
c) Przykadowe zadania gminy:
Budowa i remonty drg i mostw;
Zaopatrywanie mieszkacw w wod, gaz, prd
Organizacja transportu publicznego (np. autobusowego);
Wywz mieci, budowa oczyszczalni ciekw;
Utrzymywanie przedszkoli, szkl podstawowych, gimnazjw,
Finansowanie bibliotek, domw kultury, muzew, opieka nad zabytkami;
Budowa mieszka komunalnych;
Opieka spoeczna prowadzenie orodkw dla najuboszych;
Budowa i utrzymanie obiektw sportowych;
Utrzymanie sub chronicych porzdek publiczny (np. stra miejska).
d) Co moesz zaatwi w urzdzie gminy (miasta)?
Dowd osobisty
Mieszkanie komunalne
Meldunek
Rejestracja dziaalnoci gospodarczej
Zawarcie zwizku maeskiego (lub cywilny przed kierownikiem USC)
Zezwolenie na wycicie drzewa
19. Samorzd powiatowy
a) Kto rzdzi w powiecie?
Wadza uchwaodawcza - rada powiatu radnych powiatu wybieraj obywatele
Wadza wykonawcza - zarzd powiatu (na czele starosta jest wybierany przez rad powiatu)
b) Zadania samorzdu powiatowego (przykady):
budowa drg powiatowych
prowadzenie szk ponadgimnazjalnych
utrzymanie powiatowych bibliotek i domw kultury
rejestracja pojazdw
wydawanie prawa jazdy
20. Samorzd wojewdzki
a) Kto rzdzi w wojewdztwie?
Wadza uchwaodawcza - sejmik wojewdztwa radnych sejmiku wybieraj obywatele
Wadza wykonawcza - zarzd wojewdztwa (na czele marszaek jest wybierany przez sejmik )
b) Zadania samorzdu wojewdzkiego (przykady)
budowa drg wojewdzkich
utrzymanie wojewdzkich bibliotek, muzew i teatrw
prowadzenie wyszych szk zawodowych oraz orodkw doskonalenia nauczycieli (ODN)
promocja wojewdztwa
21. Polska polityka zagraniczna
a) od 1989 Polska jako suwerenne pastwo prowadzi samodzieln polityk zagraniczn:
od 1999 czonek NATO, od 2004 czonek UE.
b) suby dyplomatyczne i konsularne:
- ambasador reprezentuje pastwo poza granicami
- konsul pomaga rodakom przebywajcym za granic

22. Integracja europejska.

a) cele integracji po II wojnie wiatowej: odbudowa gospodarcza, wsppraca gospodarcza, stworzenie przeciwwagi
dla rosncej potgi ZSRR;
b) etapy integracji:
1952 powstanie EWWiS (Europejskiej Wsplnoty Wgla i Stali)
1957 traktaty rzymskie powstanie EWG (Europejskiej Wsplnoty Gospodarczej) i Euratom (Europejskiej
Wsplnoty Energii Atomowej)
1992 traktaty z Maastricht powstanie Unii Europejskiej, opartej na trzech filarach:
I unia gospodarczo-walutowa,
II wsplna polityka zagraniczna i bezpieczestwa,
III wsplna polityka sprawiedliwoci i spraw wewntrznych.
2001 traktat nicejski nowy podzia mandatw w Parlamencie Europejskim i Radzie UE,
2004 najwiksze rozszerzenie: Cypr, Czechy, Estonia, Litwa, otwa, Malta, Polska, Sowacja, Sowenia, Wgry
2007 traktat lizboski reforma UE, np. wiksze znaczenie Parlamentu Europejskiego, wprowadzono
stanowisko prezydenta UE (czyli przewodniczcego Rady Europejskiej);
2013 ostatnie rozszerzenie: Chorwacja (obecnie 28 pastw).
c) najwaniejsze instytucje Unii Europejskiej
Rada Europejska spotkanie szefw pastw UE
(premierzy i prezydenci);
Rada Unii Europejskiej spotkanie ministrw spraw
zagranicznych pastw UE;
Parlament Europejski ponad 700 eurodeputowanych
wybranych w wyborach bezporednich;
Komisja Europejska 28 komisarzy sprawujcych
funkcj wykonawcz, zarzdzajc i kontroln.
d) Zasady UE:
Pomocniczoci UE nie powinna ingerowa w sprawy,
ktre lepiej mog rozstrzygn wadze krajowe.
Solidarnoci dziaania UE uwzgldniaj dobro caej
wsplnoty.
e) rodki finansowe w budecie unijnym pochodz ze
skadek wpacanych przez poszczeglne pastwa,
a przeznaczane s na wspln polityk gospodarcz.

23. NATO Pakt Pnocnoatlantycki

a) powsta w 1949 roku w zwizku z zagroeniem ze strony ZSRR
b) sytuacja w okresie zimnej wojny:
pastwa Europy Zachodniej + USA i Kanada
przeciw ZSRR i utworzonemu w 1955 Ukadowi Warszawskiemu
c) w 1991 r. rozwizano Ukad Warszawski, a pastwa Europy rodkowo Wschodniej uzyskay niezaleno;
d) w 1999 r. rozszerzenie NATO o Polsk, Wgry i Czechy, w 2004 r. o kolejne pastwa.

24. ONZ Organizacja Narodw Zjednoczonych

a) powstaa w 1945 roku w celu utrzymania pokoju na wiecie, obecnie nale 192 pastwa;
b) najwaniejsze organy
Zgromadzenie Oglne zbiera si raz w roku, kady kraj ma jeden gos;
Rada Bezpieczestwa 5 czonkw staych (USA, Rosja, WB, Francja, Chiny) + 10 czonkw niestaych (na 2 lata)
Sekretarz Generalny reprezentuje ONZ wobec pastw i innych organizacji.
25. Gospodarka rynkowa. Ucze:
a) podmioty gospodarcze: gospodarstwa domowe, przedsibiorstwa, pastwo
b) cechy gospodarki centralnie planowanej (w komunizmie):
przedsibiorstwa s pastwowe, decyzje co i jak produkowa podejmuje wadza;
c) cechy gospodarki rynkowej (wolnorynkowej):
prywatna wasno, swoboda gospodarowania, konkurencja, denie do zysku, przedsibiorczo;
 d) prawa poday i popytu
Poda ilo dobra oferowana na rynku
Popyt ilo dobra, jak kupujcy chc naby

Gdy cena towarw ronie popyt maleje; Poda ronie gdy cena ronie;
gdy cena towarw maleje popyt ronie. poda maleje gdy cena maleje.

26. Pienidz i banki.

a) Formy pienidza:
barter wymiana (towar za towar)
pacida cenione towary (np. 3 chusty pcienne = 1 garnek)
pienidz kruszcowy z cenionych metali (zoto, srebro, mied)
pienidz papierowy banknoty
pienidz bezgotwkowy czeki lub przelewy bankowe
pienidz elektroniczny plastikowa karta z zapisem elektromagnetycznym.
b) Banki.
bank centralny w Polsce jest nim NBP (Narodowy Bank Polski), funkcje: bank pastwa (budet pastwa),
bank emisyjny (emituje pienidze) i bank bankw (udziela kredytw innym bankom)
banki komercyjne ich celem jest gromadzenie rodkw pieninych oraz udzielanie kredytw i poyczek)
c) Gieda papierw wartociowych rynek, na ktrym maklerzy dokonuj na rachunek klientw transakcji
kupna- sprzeday papierw wartociowych, np. akcji, obligacji (skarbowych i korporacyjnych).

27.Gospodarka w skali pastwa.

a) wane terminy:
produkt krajowy brutto wyraona w pienidzu warto dbr i usug wytworzona w danym kraju w cigu roku;
wzrost gospodarczy dobra koniunktura: klienci kupuj towary, spad bezrobocie, rosn pace;
recesja zahamowanie tempa wzrostu gospodarczego;
inflacja wzrost poziomu cen;
deflacja spadek poziomu cen;
b) budet pastwa plan finansowy pastwa uwzgldniajcy dochody i wydatki na nastpny rok,
c) gwne rodzaje podatkw w Polsce
PIT (Personal Income Tax) podatek od osb fizycznych (obecnie: dwie stawki podatkowe 18% i 32%)
VAT podatek od towarw i usug,
Akcyza podatek nakadany na niektre towary np. alkohol, papierosy, paliwo.
CIT podatek od osb prawnych (s to np. spki akcyjne lub spki z ograniczon odpowiedzialnoci).

28. Przedsibiorstwo i dziaalno gospodarcza.

a) Przykad: Pan Kowalski prowadzi sklep spoywczy.
przychd koszt dochd zysk
10.000 z wpywy z 5.000 z zakup towarw do sprzeday 10.000 z przychd 3.300 z dochd
prowadzonej 1.000 z czynsz za wynajmowany - 6.700 z koszty - 627 z podatek
dziaalnoci lokal
700 z ZUS i Fundusz Pracy 3.300 z dochd 2.673 z zysk

6.700 z razem - podatek linowy 19%

(czyli 627 z)
b) ucze oblicza wysoko podatku PIT na podstawie konkretnych danych.
Skala podatkowa w latach 2009- 2013
Podstawa obliczenia podatku w zotych
Podatek wynosi
ponad do
85.528 18% minus kwota zmniejszajca podatek 556 z 02 gr
85.528 14.839 z 02 gr + 32% nadwyki ponad 85.528 z

Przykad 1:
Dochd roczny 50.000 z x 18 % - 556,02 z = 8.444 z (podatek do zapacenia)
Przykad 2:
Dochd roczny 100.000 z 85.528 z = 14.472 z
14.472 x 32% = 4.631,04
4.631,04 + 14.839,02 = 19.470 z (podatek do zapacenia)
29. yciorys (curriculum vitae) i list motywacyjny.

30. Bezrobocie w Polsce.

a) Bezrobocie w 2009 r. wynosio okoo 9%, a w 2012 r. 13% w skali kraju.
b) Niektre przyczyny bezrobocia:
- zmniejszenie zapotrzebowania na niektre towary (np. klienci kupuj mniej polskich butw, wol obuwie z Chin)
- wyksztacenie pracownikw nie przystaje do potrzeb rynku pracy (np. zbyt wielu kucharzy).
c) Urzdy pracy:
- wypacaj zasiki , informuj o oferowanych miejscach pracy, kieruj bezrobotnych na bezpatne szkolenia.

31. Etyka w yciu gospodarczym.

a) korupcja przestpcze naduycie stanowiska w celu uzyskania korzyci osobistych lub materialnych (apwka),
sejm powoa CBA (Centralne Biuro Antykorupcyjne) celem jest zwalczanie korupcji
b) szara strefa pracodawca, zatrudniajc pracownika, nie paci za niego podatkw i nie ubezpiecza go.
c) ubezpieczenia spoeczne w Polsce zbieraniem skadek na emerytury zajmuje si ZUS (Zakad Ubezpiecze
Spoecznych) i KRUS (Kasa Rolniczego Ubezpieczenia Spoecznego)
d) ubezpieczenia zdrowotne skadki pacone przez pracownikw i przedsibiorcw na utrzymanie suby zdrowia.