Tom 58

2009
Numer 34 (284285)
Strony 287295

Leszek Kunicki
Instytut Biologii Dowiadczalnej im. M. Nenckiego PAN
Zakad Biologii Komrki
Pasteura 3, 02-093 Warszawa
E-mail: l.kuznicki@nencki.gov.pl

POSTA I DZIEO KAROLA DARWINA W POLSKIM PIMIENNICTWIE 1882 ROKU*

CHARAKTERYSTYKA RDE

Darwin zmar w rod 19 kwietnia 1882 wersji rozszerzonej prac t opublikowaa

roku. Jego zgon dla szerokich krgw spo-
ecznych by zgoa niespodziewany. Wpraw-
dzie od szeregu lat Darwin uwaa si za czo-
wieka starego, zmczonego yciem i sterane-
go chorobami, ale jednoczenie dla wiata
zewntrznego pozosta aktywnym i podnym
autorem. Potwierdzay to jego nowe ksiki,
ktre ukazay si w roku 1880l i 18812. Ob-
jawy ostrej niewydolnoci krenia pojawiy
si u Darwina na pocztku marca, mimo to
jeszcze 18 kwietnia jego rozkad zaj by
zbliony do normalnego.
Wiadomo o mierci autora 0 powsta-
waniu gatunkw obiega natychmiast cay
cywilizowany wiat, wywoujc w rodowi-
skach intelektualistw al i wzmoony przy-
pyw publikacji. Tak byo rwnie i w na-
szym kraju. Poczynajc od 26 kwietnia Nowa
Reforma zacza drukowa w odcinkach esej
Jzefa Rostafiskiego pt. Karol Darwin. W
nastpnie Niwa3. 26 kwietnia wstpny arty-
ku powicony Darwinowi, pira Filipa Su-
limierskiego4, zamieci rwnie Tygodnik
Ilustrowany. W pi dni pniej na temat
Darwina i jego dziaalnoci zabra gos na
amach Wszechwiata August Wrzeniowski.
Jego praca Karol Robert Darwin. Wspomnie-
nia pomiertne bya drukowana w czterech
kolejnych zeszytach tego tygodnika5.
Tygodnik Powszechny z 14 maja przy-
nis na wstpnej stronie portret Darwina i
obok obszerne wystpienie pira Stanisawa
Kramsztyka6. Czasopismo to kilka miesicy
wczeniej, w dziale Z ruchu naukowego,
zamiecio streszczenie dwch ostatnich ksi-
ek Darwina: The power of movement in
plants i The formation of vegetable mould
through the action of worms with observa-
tions on their habits7.

C. Darwin i F. Darwin, The power of movement in plants. London 1880, Murray.

l

2
C. Darwin, The formation of vegetable mould through the action of worms with observation on their habits,
London 1881, Murray.
J J. Rostafiski, Karol Darwin, Niwa, 1882, r. XI, t. XII, nr 183, s. 161190. - J. Rostafiski, Karol Darwin, Warsza-
3

wa 1882, odb. z Niwy, s. 4 nlb. +30+2nlb.

4
F. Sulimierski, Karol Darwin, Tygodnik Ilustrowany, 1882, seria III, t. XIII, nr 331, s. 257258.
5
A. Wrzeniowski, Karol Robert Darwin. Wspomnienie pomiertne, Wszechwiat, 1882, t. I, nr 5, s. 6567; nr 6, s.
8490; nr 7, s. 100105; nr 8, s. 115124.
6
S. Kramsztyk [S. K. krypt.], Karol Darwin, Tygodnik Powszechny, 1882, t. VI, nr 20, s. 305307 + portret.
7
Dwa ostatnie dziea Darwina. O zdolnoci ruchu u rolin i O tworzeniu si ziemi rodzajnej przez dziaanie
robakw. Tygodnik Powszechny, 1882, nr VI, nr II, s. 171172; nr 12, s. 186187.
288 Leszek Kunicki

Do gosw tych pism doczya si Praw-
da, w ktrej najpierw drukowane byy wspo-
mnienia pomiertne8, a nastpnie artyku J.
K. Potockiego o wpywie Darwina na rozwj
filogenetyki, na przykadzie pracy J. L. Wort-
mana o ewolucji konia9.
23 maja na posiedzeniu Towarzystwa
Przyrodnikw im. Mikoaja Kopernika we
Lwowie dr J. Petelenz wygosi odczyt pt.
Darwin i znaczenie jego teorii dla biologii.
Rozszerzon wersj tego wykadu autor za-
mieci w dwch kolejnych zeszytach Ko-
smosu10.
Do upowszechnienia darwinizmu w na-
szym kraju szczeglnie przyczynio si Ate-
neum. W 1882 r. na jego amach opubliko-
wane zostay trzy obszerne i znaczce prace:
August Wrzeniowski, opierajc si przede
wszystkim na ksice Darwina The power of
movement in plants, zaj si problematyk
ruchu rolin11. Sygurd Winiowski zamieci
jeden z najciekawszych w literaturze polskiej
zarysw biografii Darwina12, a Bronisaw
Rejchman13 - analiz wpywu teorii ewolucji
na rozwj przyrodoznawstwa i postaw spoe-
czestwa. W uzupenieniu obrazu polskiego
pimiennictwa z roku 1882, ktre powico-
ne byo osobie i dziaalnoci Karola Darwina,
naley wspomnie jeszcze o dwch artyku-
ach, nie tyle moe z racji ich znaczenia me-
rytorycznego, co dla potrzeby uzupenienia
zakresu stanowisk, jakie zajy rodowiska
polskie do wsptwrcy teorii doboru natu-
ralnego. W latach siedemdziesitych pismo
Kosy zwalczao teori ewolucji Darwina w
sposb poredni, drukujc wiadomoci o
pracach i wystpieniach wobec niej krytycz-
nych. Jednake zamieszczony na szpaltach
tego czasopisma artyku K. Jurkiewicza Ka-
rol Robert Darwin14 dowodzi zmiany stano-
wiska redakcji. Z kolei zamieszczony w Kro-
nice Rodzinnej list Ignacego Domeyki do A.
E. Odyca15 wiadczy, e w roku 1882 take
ten przedstawiciel starej prasy sta niezom-
nie na pozycjach konserwatywnych.
Przegld rde, na ktrych oparem ni-
niejsze opracowanie wskazuje, e s one
rnorodne i do bogate. W kadym razie
przed rokiem 1882, ani te w latach p-
niejszych, nie ukazao si w jzyku polskim
jednoczenie tyle publikacji dotyczcych Dar-
wina i darwinizmu. Nawet nastpna roczni-
ca, zwizana z 50-leciem ukazania si O po-
wstawaniu gatunkw... i 100-leciem wyda-
nia Filozofii zoologii J. B. Lamarcka nie
przyniosa tak interesujcego dorobku. W
pimiennictwie polskim lat 19091910 (cz-
nie z pomnikow ksik Jzefa Nusbauma-
Hilarowicza Idea ewolucji biologii16), posta
Darwina i struktura doboru naturalnego zo-
stay przedstawione w sposb znamionujcy
wpyw wczenie prowadzonych dyskusji
nad mechanizmami ewolucji.
Skoncentrowanie uwagi wycznie na pi-
miennictwie 1882 roku moe wyoni zarzut
o jednostronnoci rde. Prace biograficzne
i wspomnienia pomiertne s przewanie pi-
sane pod wpywem nastroju danej chwili i
mog zawiera sdy podyktowane emocjami,
co oczywicie zmniejsza ich obiektywizm. W
konkretnym przypadku wtpliwo ta wyda-
je si by sabo uzasadniona. W 1882 roku
na temat Darwina i jego dziaalnoci zabra-
li rwnoczenie gos: August Wrzeniowski,
Jzef Rostafiski, Bronisaw Rejchman, Sta-
nisaw Kramsztyk i inni, dla ktrych mier
Darwina bya impulsem do przedstawienia
w sposb caociowy pogldw, wyraonych
ju uprzednio w sposb czstkowy. Pogbio-
na analiza tych publikacji ujawnia, jak sze-
rokie byo spektrum stanowisk wczesnego
krgu autorw.

8
T. [krypt.] Karol Robert Darwin. Wspomnienie pomiertne, Prawda, 1882, r. II, nr 17, s. 200201.
9
J. K. Potocki, Pod wodz Darwina. Prawda, 1882, r. III, nr 28, s. 332333.
10
J. Petelenz, Darwin i znaczenie teorii jego dla biologii, Kosmos, 1882, t. VII, s. 385401, s. 475494.
11
A. Wrzeniowski, O zdolnoci ruchu u rolin, Ateneum, 1882, t. 2, s. 525548; t. 3, s. 5072.
12
S. Winiowski, Karol Robert Darwin. Zarys biograficzny, Ateneum, 1882, t. IV, nr 3, s. 496518.
B. Rejchman, Teoria Darwina w stosunku do nauki i ycia, Szkic oglny, Ateneum, 1882, t. 3, s. 330337, s.
13

509528.
K. Jurkiewicz [K. J. krypt.] Karol Robert Darwin. Wspomnienie pomiertne, Kosy, 1882, t. XXXIV, nr 879, s.
14

302, z portretem na s. 277.

I. Domeyko, Darwin i Agassiz, List Ignacego Domeyki do A. E. Odyca, Kronika Rodzinna, 1882, Ser. IV, t. X, nr
15

11, s. 333336.
J. Nusbaum-Hilarowicz, Idea ewolucji w biologii. Przeszo, stan obecny i wpyw na rozwj wiedzy ludzkiej,
16

Warszawa, 1910.
 Posta i dzieo Karola Darwina 289

DARWIN JAKO WZORZEC CZOWIEKA I UCZONEGO

Po ukazaniu si On the origin of species, By to jednak czowiek towarzyski, peen de-

Darwin sta si najbardziej znanym uczonym
w wiecie. Na jego saw zoyo si nie tyl-
ko uznanie zwolennikw teorii ewolucji, lecz
rwnie kampania podjta przez jej przeciw-
nikw. W historii myli ludzkiej aden uczo-
ny po ogoszeniu teorii naukowej nie znalaz
si pod tak ostrym, zjadliwym, nkajcym i
dugotrwaym atakiem najrniejszych ro-
dowisk17. Kampania ta przyniosa nastpstwa
zgoa nieoczekiwane. Jeszcze za ycia Darwin
jako czowiek i jako uczony zosta wy-
niesiony na piedesta tak przez gosicieli, jak
i oponentw teorii ewolucji18. Z biegiem lat
postaw Darwina wobec otaczajcego wiata
i metodologi jego pracy badawczej zaczto
przedstawia jako wzorzec godny upowszech-
niania i naladowania. Ta prawie powszechna
aprobata znalaza rwnie odzwierciedlenie
w pimiennictwie polskim roku 1882. Jzef
Rostafiski w zakoczeni u swojego szkicu
tak napisa: Krtko wic daje si scharaktery-
zowa dziaalno Darwina: odby podr na-
okoo wiata i pracowa w domowym zaciszu
nad szukaniem prawdy19 i dalej Prcz
rodziny i nauki nie zna te innych rozrywek.
likatnoci i uprzejmoci, prosty i naturalny w
obejciu20. Podobnie charakteryzuje Darwina
Filip Sulimierski: Do samego zgonu mieszka
Darwin w swojej wiosce i obok prac nauko-
wych zajmowa si gospodarstwem oraz pe-
ni obowizki tzw. Magistrate of the County.
Czowiek, ktrego imi stao si rozgone w
caym wiecie, umia si zmieci w skrom-
nym dworku wiejskim. Wielki odkrywca jed-
noci i prostoty w wiecie organicznym, sp-
dzi ycie jak przystao na mdrca, ktry tyl-
ko prawdy szuka o nic si nie troszczc...21.
Jest pewna przewrotno lub nawet przesad-
ny zachwyt w traktowaniu osoby Darwina,
to co u innych uwaano za przywar, np.
dyletanctwo, u Darwina stawao si zalet,
skonno do izolacji warunkiem sukcesw
naukowych. Charakterystycznym wyrazem
takiej interpretacji jest wypowied Sygurda
Winiowskiego: ... Ruch naukowy i literac-
ki Albionu otrzymuje swoje gwne popdy
wanie od dyletantw, jakby ich nazwali nie-
mieccy Kathederphilosophen. Std pochodzi
sia i zdrowotno umysowego ycia w An-
glii. Jej uczeni s misjonarzami swoich idei,

... Karol Darwin obszernym i gbokim swym pogldem na istoty oywione zmieni nasze zapatrywanie si na
17

wzajemny stosunek tych istot i przedstawi je w nowym zupenie wietle, jednym sowem z gruntu zreformowa
nauki biologiczne, wlewajc w nie nowe ycie i otwierajc nowe dziedziny badania. Daleko sigajce pomysy
Darwina niesychany wpyw wywary na nauki biologiczne, oraz w wysokim stopniu zajy umys nie tylko facho-
wych przyrodnikw, ale nadto caego mona powiedzie, ogu, chociaby nieco mylcych ludzi.
Jedni staraj si broni sztandaru Darwinizmu, inni usiuj go obali, ale rzadko kto pozostaje obojtnym widzem
walki, ktra zagrzewajc strony wojujce, niekiedy zbyt daleko je porwaa....
Jeeli zwolennicy Darwina nie zawsze umieli panowa nad sob i dawali unosi si namitnoci, ktra nigdy
nie powinna zamca czystego zdroju nauki, to z drugiej strony naley przyzna, e przeciwnicy nie mniej czsto
wojowali niewaciw broni przekrcania prawdy, potokami nieuzasadnionych a gwatownych, niekiedy zely-
wych frazesw, oraz sofistycznymi dowodzeniami. Pord tego gorcego, czsto namitnego i zjadliwie prowa-
dzonego sporu najzimniejszym pozosta sam Darwin, ktry nigdy nie przekroczy granic prawdziwie naukowej
polemiki, a napaci osobiste pozostawia bez odpowiedzi, pokrywajc je zupenie milczeniem.... (A. Wrzeniow-
ski, Karol Robert Darwin. Wspomnienie pomiertne, Ibidem. nr 5, s. 65-66).
18
... A jednake zaszo od niejakiego czasu zawieszenie broni midzy star gwardi teologii, a rewolucyjnemi le-
gionami darwinistw. Na jednym skrzydle bojowiska widzimy: katolicyzm w postawie wprawdzie nieprzyjazdnej
lecz niezaczepnej. W rodku stoj sekty ponure, milczce, udajce obojtno. Na drugim skrzydle widzimy r-
norodne prby fraternizowania midzy niedawnymi zapanikami. Anglikanizm chlubi si, e zoy zwoki ongi
wyklinanego mistrza do panteonu westminsterskiego. witoszek Times a za nim caa prasa filisterska, podnoszc
w nekrologach zasug Darwina dla wiedzy, agodz takich, ktrychby przesdy mogy si czu dranite temi po-
chwaami, twierdzeniem apodyktycznym, e mdrzec z Down nie by takim czarnym, jak go malowali ale celujco
(eminently), do uwielbiania skonnym (reverent) gentlemanem. Z drugiej strony darwinici udowadniaj. e teo-
ria Darwina i religia mog y spokojnie obok siebie, e mona by najlepszym chrzecijaninem i darwinist, e
krytyka metafizycznej treci systemw religijnych nie wchodzi bynajmniej w zakres teorii Darwina, e zelotyzm
bdzi, gdy powodowany mdroci instynku zachowawczego, dziaajcego z nieomaln celowoci w wyborze
rodkw, wyklucza teori Darwina ze szk... (Sygurd Winiowski, Karol Robert Darwin. Zarys biograficzny.
Ibidem, s. 511).
J. Rostafiski, Karol Darwin, Ibidem, s. 188.
19

Ibidem, s. 188.
20

F. Sulimierski. Karol Darwin. Ibidem, s. 258.

21
290 Leszek Kunicki

nie za uposaonym w prebendy klerem eru-
dycji. Najwikszym za tego rodzaju misjona-
rzem by Karol Robert Darwin...22.
Tak sam opini wyrazi Wrzeniowski:
... Zupena niezaleno naukowa Darwina,
ktry nigdy nie uleg adnym autorytetom
lub tradycjom naukowym, jak susznie Preyer
utrzymuje, niewtpliwie std wanie pocho-
dzi, e by samouczkiem swobodnie rozwija-
jcym swj genialny umys...23.
W spokojnym yciu w Down ewene-
mentem byy wydarzenia, ktre poprzedzay
jednoczesne przedoenie przez C. H. Lyella
i J. D. Hookera na posiedzeniu The Linne-
an Society w Londynie krtkich rozpraw K.
Darwina i A. Wallacea, zawierajcych nieza-
lenie od siebie powstae zarysy teorii dobo-
ru naturalnego. Obie rozprawy ogoszono w
l858 roku, w sierpniowym zeszycie Journal
of the Proceeding of the Linnean Society in
London. Pierwszy by komunikat Darwina24,
po nim zamieszczono list Darwina do Asa
Graya z 1857r.25, a nastpnie komunikat Wal-
lacea26. Jest rzecz zastanawiajc, e przez
dziesitki lat nie podnoszono wtpliwoci co
do postawy Darwina w sprawie priorytetu,
a przede wszystkim rzecznikw jego sprawy
Lyella i Hookera27. Co wicej, sam Alfred
Wallace uzna bez zastrzee pierwszestwo
Darwina, a jak mona sdzi na podstawie
wstpu do Contributions to the theory of na-
tural selection (London 1870), nie uwaa si
za rwnowartociowego wspautora teorii
doboru naturalnego28.
Nastpstwem wielkiej popularnoci Dar-
wina bya wysoka poczytno jego ksiek
nawet wwczas, kiedy ich tematyka moga
naprawd interesowa jedynie wskie grono
czytelnikw. Uwaano wic, e wszystko to,
co wyszo spod jego pira jest godne upo-
wszechniania. Odzwierciedleniem tej posta-
wy byy recenzje ksiek Darwina, jakie uka-
zay si w pimiennictwie polskim w 1882
roku, a w szczeglnoci praca Augusta Wrze-
niowskiego O zdolnoci ruchu u rolin29.
Jest to 45 stronicowy przegld dziea Darwi-
na The power of movement of plants30, z kry-
tyczn ocen dokonan przez J. Wiesnera31.

Sygurd Winiowski, Karol Robert Darwin. Zarys biograficzny. Ibidem, s. 258.

22

A. Wrzeniowski, Karol Robert Darwin. Wspomnienie pomiertne, Wszechwiat, 1882, t. I, nr 8, s. 123.

23

24
C. Darwin, On the variation of organic beings in a state of nature; on the natural means of selection; on the
comparison of domestic races and true species, J. of the Proceedings of the Linnean Soc. in London. 1858, s.
4650.
25
C. Darwin, Abstract of a letter from C. Darwin Esq. to prof. Asa Gray. Boston, U.S., dated Down, Sept. 5, 1857.
Ibidem s. 5052. .
A. Wallace, On the tendency of varieties to depart indefinitely from the original type, Ibidem. s. 5262.
26

27
Wrzeniowski tymi sowy opisa przebieg tej sprawy: W r. 1858 Wallace, bawicy podwczas na archipelagu
Malajskim, przesa Darwinowi rozpraw pisan w Ternate, w ktrej ze wzgldu na pochodzenie gatunkw do-
szed do tych samych mniej wicej wnioskw. Wallace prosi Darwina o dorczenie jego rozprawy C. Lyellowi i
o jej ogoszenie, gdyby na to zasugiwaa. Darwin z ca bezinteresownoci prawdziwego mdrca uzna wysok
warto rozprawy Wallacea i prosi Lyella o jak najprdsze ogoszenie jej drukiem. Lyell i Hooker chtnie zgodzili
si na to, lecz wymogli na Darwinie niezwoczne ogoszenie wasnych a dugoletnich spostrzee i rozmyla
nad tym samym przedmiotem. Tym sposobem jednoczenie wyszy na widok publiczny prace dwu gbokich
mylicieli, ktrzy najzupeniej niezalenie w ten sam sposb rozwinli teori powstawania gatunkw. Jako lu-
dzie szczerze przedmiotowi swemu oddani i wolni od wszelkiej drobnostkowej zawici, wzajemnie zasugi swe
uznali, chtnie je podnosili i nadal zachowali rwnie przyjacielskie stosunki, pomimo, e Wallace rne zaoenia
Darwina skrytykowa... (A. Wrzeniowski, Karol Darwin. Wspomnienie pomiertne, Wszechwiat, 1882. t. I, nr
8, s. 118). Dopiero w XX wieku sprawa staa si przedmiotem publikacji w inny sposb nawietlajcych kulisy
rwnoczesnego ogoszenia obu komunikatw. W roku 1980 A. C. Brackman opublikowa ksik pod tytuem
A delicate arrangement. The strange case of Charles Darwin and Alfred Russel Wallace. Autor postawi szereg
zarzutw Darwinowi, a w szczeglnoci Lyellowi i Hookerowi.
28
Przez cae ycie szczerze cieszyem si i zawsze ciesz, e Darwin daleko wczeniej ode mnie zabra si do
pracy, oraz e podjcie myli napisania pochodzenia gatunkw nie byo moim udziaem. Przez dugi czas mie-
rzyem wasne siy i doskonale wiem, e stanowczo zadaniu temu nie odpowiadaj. Ludzie daleko lepiej ode mnie
uzdolnieni przyznaj, e nie posiadaj tej niezmordowanej cierpliwoci w gromadzeniu wielkiej masy najrozma-
itszych faktw, ani te posiadaj ow zadziwiajc zdolno uytkowania ich; e im brak tych obszernych i do-
kadnych wiadomoci fizjologicznych, tej bystroci w obmylaniu i biegoci w dokonywaniu dowiadcze, oraz
tego zachwycajcego stylu zarazem jasnego, przekonywajcego i cisego, tj., e im brak tych przymiotw, ktre
harmonijnie zespalaj si, czyni Darwina najlepiej uzdolnionym, moe z pomidzy yjcych jedynym zdolnym
do podjcia wielkiego dziea, ktre przedsiwzi i wykona. (Przekad A.Wrzeniowskiego, Wszechwiat, 1882,
t. I, nr 8, s. 121122).
Ateneum, 1882, t. 2, s. 525-548, t. 3, s. 5072. .
29

C. Darwin and F. Darwin, London 1980, Murray.

30

J. Wiesner, Das Bewegungsvermgen der Pflanzen, Wien 1881.

31
 Posta i dzieo Karola Darwina 291

Ksika Darwina stawia sobie za cel wy-
kazanie, e znakomita wikszo rolin na-
czyniowych wykonuje ruchy obrotowe, oraz
e posiada zdolno do recepcji wpyww
zewntrznych, ktre nastpnie jako bodce
zostaj przesyane do innych czci roliny,
wywoujc odpowiednie ruchy. Przeciwko
tym wnioskom wystpi Wiesner, kwestionu-
jc istnienie ruchu okrnego u rolin jako
zjawiska powszechnego, podobnie jak moli-
wo istnienia u rolin receptorw i zdolno-
ci do przesyania podranie z jednej czci
roliny do innej.
W opinii Wiesnera ruchy rolin s nastp-
stwem procesw wzrostowych (na dugo).
Wrzeniowski w sporze tym podziela raczej
stanowisko Wiesnera, przeprowadzi jed-
nak bardzo obszerne i staranne streszczenie
ksiki The power oj movement in plants,
gdy ... Pomimo moliwych bdw praca
Darwina o zdolnoci ruchu u rolin, podob-
nie jak i inne prace tego wielkiego badacza
imponuje szerokoci pogldw, gbokoci
myli i obszern znajomoci faktw...32.

ZNACZENIE DZIEA O POWSTAWANIU GATUNKW I NIEPRZEMIJAJCE WARTOCI TEORII

DOBORU NATURALNEGO

W biografiach z roku 1882 przedstawiono
caoksztat dziaalnoci naukowej Darwina,
uwzgldniajc jego prace z zakresu geologii,
systematyki, zachowania si zwierzt i rolin
oraz ewolucjonizmu. Pene spisy publikacji
Darwina zostay zamieszczone w pracach
Wrzeniowskiego33i Petelenza34.
Nikt z piszcych o yciu i twrczoci na-
ukowej Darwina nie mia adnych wtpliwo-
ci co do tego, e w jego rnorodnej i bo-
gatej twrczoci dzieem ycia bya ksika
On the origin of species by means of natu-
ral selection or the preservation of favoured
races in the struggle for life35. Dzieo o po-
chodzeniu gatunkw zostao przetumaczone
na wszystkie nieledwie europejskie jzyki.
adna te praca nie wywoaa tyle zapau,
tyle sporw, nie bya rdem tylu i to tak
znamienitych dzie za i przeciw pisanych, jak
wanie ta jedna. Jak dotd, historia wszech-
nauk nie zna podobnego przykadu. Przesza
te ju teoria ogniow prb i wysza z niej
zwycisko. Zasadniczo nikt jej obali nie po-
trafi...36.
Wrzeniowski charakteryzujc On the ori-
gin of species przede wszystkim zwraca uwa-
g, e nie jest to traktat napisany popularnie,
wrcz przeciwnie jest to synteza wymaga-
jca powolnego i starannego studiowania37.
Polscy ewolucjonici XIX wieku wyrnia-
li si dobr znajomoci dziea Lamarcka oraz
innych przeddarwinowskich transformistw.
Biografia Darwina pira Jzefa Rostafiskie-
go obejmowaa rozwj teorii przyrody do

32
Jest mao prawdopodobne, pisa Wrzeniowski, aby cyrkumnutacja (ruch okrny) bya pierwotn i powszech-
n form ruchu rolin. Twierdzenia Wiesnera s bardziej przekonywajce. Wrzeniowski nie podziela jednak
jego pogldw co do braku u rolin odrbnych receptorw, jak i braku sensorycznej transdukcji.
Ateneum, 1882, t. 3, s. 72.
33

Darwin i znaczenie teorii jego dla biologii, Kosmos, 1882, r. VII, s. 394401.
34

London, Murray, pierwsze wydanie 1859, drugie 1860, trzecie 1861, czwarte 1866, pite 1869, szste
35

1872.
J. Rostafiski, Karol Darwin. Ibidem. s. 178.
36

37
Ze wszystkich dzie Darwina najwaniejszym jest dzieo o pochodzeniu gatunkw drog doboru naturalnego,
w ktrym autor w dziwnie zwizy sposb przedstawi ca swoj teori, zgromadzi przemawiajce na jej korzy
fakty i rozebra waniejsze przeciwko niej zarzuty. Jak sam Darwin ostrzega, dzieo o pochodzeniu gatunkw jest
tylko wycigiem z obszernych jego rkopisw, a tym samym nie zawiera szczegowego rozbioru traktowanych
zagadnie. Std w wielu miejscach spotykamy niedomwienia, krtkie tylko wskazwki, mniej zrozumiae dla
osb nie posiadajcych naleytego przygotowania naukowego, ktre jednak chtnie ksik czytaj, uwaajc j
za traktat popularnie napisany, gdy tymczasem w rzeczy samej z powodu ogromu nagromadzonych w niej faktw
i myli trudno daje si czyta i wymaga powolnego a starannego studiowania kadego zdania, kadego wyrazu...
(A. Wrzeniowski, Karol Robert Darwin. Wspomnienie pomiertne. Wszechwiat, 1882, t. I. nr 8, s. 120). Szersze
krgi spoeczestwa i modziey miay ograniczone moliwoci zapoznania si z dzieem Darwina, gdy do roku
1882 zosta opublikowany tylko niepeny przekad polski On the origin of species - Charles Darwin. O powsta-
waniu gatunkw drog naturalnego doboru czyli o utrzymywaniu si doskonalszych ras istot organicznych w
walce o byt. Przekad dziea pod napisem: On the Origin of Species by means of natural selection, or the preserva-
tion of favoured races in the struggle for life (Sixth edittion, London 1872) dokonany przez dra Wacawa Mayzla,
(z wstpem tumacza) Poszyt I, Warszawa 1873 przekad przerwany na str. 288.
292 Leszek Kunicki

1859 r. Idee lamarckowskie nie znajdoway
jednak wikszego posuchu. Wrzeniowski nie
wyklucza bezporednio wpywu warunkw
zewntrznych na zmienno wrd potom-
stwa jednej pary, czy te uywania lub nieuy-
wana narzdw. Za Darwinem, przypisywa
jednak najwiksze znaczenie zboczeniom
samowolnym. Ta zmienno bezkierunko-
wa jest najczstsza w jednostkach yjcych w
warunkach naturalnych i wrd istot hodow-
lanych. Istot teorii doboru naturalnego jest
wskazanie, w jaki sposb zmienno, jeli si
dziedziczy, moe by zachowana. ... W walce
o byt zostaj zachowane osobniki najlepiej do
otaczajcych je warunkw bytu zastosowane,
a gin stosunkowo mniej dobrze odpowiada-
jce swemu otoczeniu...38. Walka o byt jest
tym, czym w hodowli selekcjoner, ktry jedne
osobniki rozmnaa a inne niszczy. Poniewa
w przyrodzie proces ten odbywa si w spo-
sb naturalny, Darwin nazwa go wyborem
naturalnym pisa Wrzeniowski.
Jest rzecz godn podkrelenia, e tak
Wrzeniowski, jak i Rostafiski z naciskiem
podkrelali, e dobr naturalny sam nie two-
rzy zmiennoci dziedzicznej.
Rostafiski mia jednak wtpliwoci, czy
walka o byt jest czynnikiem rwnie istotnym
dla gatunkw pierwotniakw i luzowcw,
jak dla zwierzt i czowieka39. Dostrzega te
ograniczenia i luki w teorii doboru natural-
nego. ... Czego jednak darwinizm nie tu-
maczy, to pytania, dlaczego coraz nowo po-
wstajce typy, byy z kolei czasw coraz do-
skonalsze od dawnych?
e Darwin nie powiedzia ostatniego so-
wa w nauce, to wtpliwoci podlega nie
moe. Ju Naegeli w zasadniczy sposb zmie-
ni teoretyczny punkt wyjcia. Bd co bd
zrobia biologia wskutek jego odkrycia zmien-
noci gatunku taki krok naprzd, jak caa ko-
smogonia przez Kopernikowe odkrycie. Dzi
czekamy chyba na biologicznego Galilea...40.
Pojawienie si darwinowskiej teorii ewo-
lucji wzbogacio rne gazie nauk przyrod-
niczych, dotychczas z pozoru ze sob nie
zwizane napisa Petelenz41. Okazao si,
e badania embriologiczne cz si z pale-
ontologicznymi, gdy rozwj indywidualny
pozwala zrozumie rozwj rodowy organi-
zmw. Wykrycie zwizkw midzy onto- i fi-
logenez pozwala z kolei budowa naturalne
systemy istot ywych. Ich celem jest odtwo-
rzenie genealogii. Na tym polu wielki suk-
ces osign ju Ernst Haeckel. W zwizku
z tym zwrotem systematyki zostaje postp
wszystkich nauk do zakresu biologii nale-
cych, bdziemy musieli przyzna, e nie byo
podniejszej dla nauk przyrodniczych teorii,
jak teoria Darwina...42.
... Warto dziea o pochodzeniu gatun-
kw nie polega na samej tylko rozwinitej
w nim teorii. Gdyby teoria ta upada, co jed-
nake chyba nigdy nie nastpi, zawsze dzieo
pozostaoby wielkim z powodu wietnie na-
pisanych rozdziaw o zmiennoci, walce o
byt, instynkcie, hybrydyzmie, znaczeniu geo-
logicznych dokumentw i geograficznemu
rozmieszczeniu zwierzt. Dzieo Darwina ,,O
pochodzeniu gatunkw rozpoczyna now
epok w rozwoju nauk biologicznych...43.
W pracach polskich biografw podkrela-
no i uzasadniano znaczenie metodologiczne
ksiki Darwina On the origin of species. Nie
sama teoria ewolucji i wyjanienie jej przy-
czyn byy szczegln zasug Darwina. Re-
wolucja, jak wywoa on w nauce, polegaa
zarwno na zmianie obrazu wiata, jak i a
moe przede wszystkim na zmianie sposo-
bu jego badania.

A. Wrzeniowski, Karol Robert Darwin, Wszechwiat, 1882, t. l, nr 6, s. 85.

38

39
Kada istota yjca, ze wszystkim co jej jest waciwym, jest wynikiem dwch sprzecznych si: dziedzicznoci,
czyli siy zachowawczej i zmiennoci, czyli postpu. W tym cieraniu si tych dwch prdw ma by walka o byt
gwnym i nieledwo wycznym modelatorem yjcych jestestw. Wprawdzie wspomina Darwin i o innych wsp-
dziaajcych czynnikach, ale przyznaje im bardzo poledni rol. Pochodzi to moim zdaniem std, e przewana
wikszo materiau, ktrym rozporzdza piszc dzieo O powstawaniu gatunkw odnosia si do zwierzt i to
do wyszych krgowych. Tu rzeczywicie, podobnie jak w ludzkich spoeczestwach, gdzie podzia pracy midzy
pojedynczemi czynnociami jest bardzo wielki, i walka o byt jest daleko ywsza, a tym samym ma gos przewany.
Ale schodzc do istot coraz prostszych, do tych, ktre maj natur zarwno rolinn, jak zwierzc, widzimy, e
wrd nich walka o byt coraz mniejsz odgrywa rol. Tak mi si przynajmniej zdawao i takie wyrobiem sobie
przekonanie, badajc wielk grup najniszych jestestw, to jest luzowce... (J. Rostafiski, Karol Darwin, Ibidem,
s. 178).
Ibidem, s. 178.
40

J. Petelenez, Darwin i znaczenie teorii jego dla biologii. Ibidem, s. 385-40l, s. 475-494.
41

Ibidem, s. 493.
42

A. Wrzeniowski, Karol Robert Darwin. Wspomnienie pomiertne, Wszechwiat, 1882, t. l. nr 8, s. 122.

43
 Posta i dzieo Karola Darwina 293

Nowe spojrzenie na wartoci metodolo- we wszelkich badaniach, cznie z naukami

giczne dziea On the origin of species przed-
stawi Stanisaw Kramsztyk44. Zasuga Darwi-
na polegaa na tym, e przeksztaci histori
naturaln z nauki opisowej w dziedzin zaj-
mujc si przyczynami warunkujcymi za-
chodzenie zjawisk w przyrodzie ywej. Dzi-
ki Darwinowi biologia, nie stajc si nauk
fizykaln, uzyskaa rwnorzdn do nauk ci-
sych rang metodologiczn.
Rejchman45 i Winiowski46 jeszcze peniej
uzasadnili operacyjn warto ewolucjonizmu
humanistycznymi. W konsekwencji, gdyby na-
wet darwinowska teoria ewolucji okazaa si
faszywa lub tylko hipotez o ograniczonym
zasigu, to jej znaczenie i tak bdzie nieprze-
mijajce. Dzieo O powstawaniu gatunkw
zadao decydujcy cios ostatnim wielkim do-
gmatom w nauce, a jednoczenie warto po-
szukiwa empirycznych i znaczenie krytycy-
zmu naukowego dopiero dziki Darwinowi
zdobyy we wszelkich badaniach nalen im
rang47.

FUNKCJE WIATOPOGLDOWE DARWINIZMU

Wrd problemw, jakie przynioso opu- riom naukowym, znaczy to ksidze tej uwa-
blikowanie ksiek O powstawaniu gatun- cza, nie za przyczynia si do jej uwielbie-
kw i O pochodzeniu czowieka najbardziej nia...48.
zapalne stao si zagadnienie genezy wiata, Ten ton pojednania by rwnie charakte-
przyrody ywej i czowieka. ...Najistotniejsz rystyczny dla publikacji Rejchmana49 i Jurkie-
przyczyn sporw wywoanych przez darwi- wicza50.
nizm jest to, e stan w sprzecznoci z tra- Teoria ewolucji Darwina dowodzi na
dycj hebrajsk, biblijn... pisa Stanisaw amach Kosw Jurkiewicz czyli stopniowe-
Kramsztyk. Atoli pod wzgldem przyrodni- go rozwoju gatunkw, przez cay dzi prawie
czym Biblia odbija w sobie pogldy zamierz- wiat naukowy przyjt zostaa dlatego, e
chej staroytnoci na ustrj przyrodzenia wszystkie badania naukowe czyni j prawdo-
i na jej zasadzie odmawia prawa bytu teo- podobn, a twrca jej lepiej i doskonalej, ni
44
Jakimkolwiek sd jej [historii] bdzie, przypadnie Darwinowi zawsze ta chwaa, e on wprowadzi histori na-
turaln na tory istotnie naukowe. Dotd z nauki o yciu badano tylko fizjologi, czynnoci istot organicznych; za
podstaw, za punkt wyjcia dla fizjologii suya organizacja, fizjologia staraa si tylko sprawy zwierzt poczy z
ich budow anatomiczn. Sama organizacja, ustrj rolin i zwierzt istnia w nauce jako fakt speniony, jako jedna
z tych zagadek ostatecznych, ktrych nauka tkn si nie miaa. Darwinizm i t morfologiczn cz nauki obej-
muje pod badania naukowe; wyprowadzajc wszystkie twory z istot pierwiastkowych daje pocztek naukowemu
badaniu postaci organizmw; historia naturalna z umiejtnoci opisowej i klasyfikujcej przechodzi w nauk
badawcz. Z tego stanowiska rozwaany darwinizm odpowiada gwnemu zadaniu nauk przyrodzonych, ktre
d do ujmowania zjawisk szczegowych w prawo oglne, do tumaczenia rnych rzeczy jak najmniejsz liczb
przyczyn... (S. Kramsztyk. Karol Darwin, Tygodnik Powszechny, 1882, nr 29. s. 306).
B. Rejchman, Teoria Darwina w stosunku do nauki i ycia, Szkic oglny, Ibidem.
45

S. Winiowski, Karol Robert Darwin. Zarys biograficzny. Ibidem.

46

47
Zgodnym zadaniem najlepszych sdziw zastosowanie teorii Darwina, tj. teorii ewolucji do biologii jest tylko
jedn stron (jak rzek Huxley) jej poytku, bo ona jest nadto podstaw operacyjn do zawojowania wszystkich
krlestw przyrody, lub (jak inny darwinista w Times powiedzia) stanowiskiem, z ktrego mamy si zapatrywa
na wszystkie objawy dziaalnoci umysu ludzkoci, jej religie, moralno, urzdzenia spoeczne, filozofie, histo-
ri. Podobnie twierdzi p. Rejchman, e Darwin da nam nowy bodziec naukowy, now metod badania, now
szko, nowy punkt widoku na przyrod, ktrego znaczenie porednie, chociaby jego znaczenie treciowe istot-
nie miao tylko warto przemijajc, wykraczaoby doniosoci poza zwyczajne granice - co znaczy, e chocia-
by ta teoria, bdca obecnie najwysz formu biologiczn, a posiadajc z tego powodu warto niepospolit,
tak formu skutkiem nowych odkry by przestaa; gdyby przedstawiaa si za ciasn, okazaa szczegowym
wypadkiem zasady oglniejszej, musiaa by w przyszoci zmodyfikowan: - przecieby darwinizm swej pierw-
szorzdnej wartoci nie straci jak nie odebra wartoci teorii Kopernika fakt, e w niej by fasz geometryczny,
albo teorii Marriottea i Boylea, co si okazaa matematycznie faszyw. Albowiem pewnym jest, e nie w tym
tkwi wielkie znaczenie tej teorii, i wskazaa prawdopodobne powstanie gatunkw ustrojowych z kilku typw, a
moe z jednej protoplazmy, a czowiek z wygasych map wskonosych, ale na tym, e we waciwy sobie sposb
i z niepraktykowan dokadnoci zastosowaa i rozwina to, co Huxley nazwa kwintesencj naukowego ducha
krytyczno, czyli przyzwyczajenie nieprzyjmowania adnego apriorycznego twierdzenia, tym mniej za intuicyj-
nego wierzenia, bez surowej krytyki.... Ibidem, s. 510-51l.
S. Kramsztyk, Karol Darwin, Tygodnik Powszechny, 1882, t. VI, nr 20, s. 306.
48

B. Tejchman, Teoria Darwina w stosunku do nauki i ycia. Szkic oglny. Ibidem.

49

K. Jurkiewicz [K. J. krypt.] Karol Robert Darwin. Wspomnienie pomiertne. Ibidem, s. 302.
50
294 Leszek Kunicki

ktokolwiek, zdoa j wypowiedzie i dowie
jej prawdopodobiestwa w najzwilejszej i
najprzystpniejszej formie. Jednoczenie au-
tor podkrela, i wielk zasug genialnego
badacza stanowi i ta okoliczno, e w wypo-
wiadaniu przekona swoich trzyma si za-
wsze na waciwym gruncie, nie zbaczajc w
sfery obce przyrodniczej wiedzy. Tymczasem
liczni zwolennicy i adepci wielkiego mistrza
przekroczyli te szranki i wyniki pozytywnych
bada, na gruncie czysto materialnym zdoby-
te, usiowali przenie w dziedzin moraln.
Tak zwany darwinizm sta si pomimo woli
swego twrcy synonimem materializmu i
niewiary pisa Jurkiewicz.
Darwin potrzebowa a 12 lat bada i
przemyle, aby po ogoszeniu O powstawa-
niu gatunkw w obszar dziaania swej teo-
rii wczy i czowieka. Zupenie inne byo
zachowanie si propagatorw darwinizmu,
w szczeglnoci Ernesta Haeckla, ktry ...
nadmiernym dla nowej doktryny przyjty
zapaem posun hipotezy Darwina do osta-
tecznych granic materialistycznych... Wobec
tego Darwin, uniesiony niejako wietnym
powodzeniem teorii swoich i haaliwym po-
klaskiem prozyelitw swoich, wypowiedzia
take nieuchronne jej konsekwencje przy za-
stosowaniu jej do rodu ludzkiego51.
Nazwisko Darwina dla wikszoci ludzi
czy si z pogldem, e rd ludzki pochodzi
od mapy52. Jest to uproszczenie, przeinacza-
jce idee angielskiego przyrodnika dowo-
dzi Jurkiewicz. Darwin w istocie myli takiej
nigdy nie wypowiedzia, poprzestajc jedynie
na przypuszczeniu, e wspczesne mapy
czekoksztatne i czowiek mogy mie w da-
lekiej przeszoci wsplnych przodkw.
Kady przyrodnik, ktry bada otaczajcy
go wiat jest materialist, nie oznacza to jed-
nak, e jest ateist pisa Jurkiewicz. W ka-
dym razie nie by nim Darwin, ktry w ostat-
nich fragmentach O powstawaniu gatunkw
wskazuje na Stwrc jako na praprzyczyn
ycia. wiat istot ywych powsta w wyniku
ewolucji z kilku, czy nawet z jednej formy
pierwotnie stworzonej.
W opinii Sygurda Winiowskiego53 posta-
wa Darwina wobec religii wolna bya od dwu-
znacznoci. ... Istotn, treciow kwintesencj
darwinizmu jest zastosowanie metody indukcyj-
nej do wszystkich zagadnie bytu oraz wspo-
mniany duch krytyczny, straszny dla wszelkiej
metafizyki, ktrego pogodzenie z jakkolwiek
wiar wydaje si nam trudniejszym zadaniem,
ni pomieszanie wody z oliw...54. Od pewne-
go czasu, doszo do zawieszenia broni midzy
teologami a darwinistami, a nawet pojawia si
skonno do fraternizacji. Nie oznacza to jed-
nak dowodzi Winiowski aby istniay rze-
czywiste pomosty midzy nimi. Darwin unika
zabierania gosu w sprawach, ktre wykracza-
y poza zakres jego bada, ale kiedy zadawa-
no mu pytania wprost, wypowiada si jako
zdeklarowany ateista. Jako dowd Winiowski
przytoczy list napisany 5 czerwca 1879 r. do
pewnego studenta z Jeny55.
Trudno dociec, jaki naprawd wiato-
pogld mia Darwin. W tym zakresie mog
zawsze istnie pola do spekulacji, tym a-
twiejszych, e w cigu ycia zmienia go w
sposb radykalny. Niezalenie od przekona
autora O powstawaniu gatunkw jego twr-
czo ewolucyjna byy najmocniejszym argu-
mentem, jaki nauka dostarczya na rzecz idei
materialistycznych i ateistycznych. Czy mo-
na si dziwi, e ludzie pryncypialni, o silnie
ugruntowanej wiadomoci chrzecijaskiej,
do jakich nalea Ignacy Domeyko, prowadzi-
li z darwinizmem ostr polemik?
W 1882 r. Kronika Rodzinna zamieci-
a list Ignacego Domeyki do A. E. Odyca56.

Ibidem, s. 302.
51

52
Zakrawa to na humoresk, ale jest w czci przynajmniej prawda, e w Polsce popularyzatorem wiadomoci o
istnieniu teorii Darwina bya artobliwa piosenka pana Barthelasa: Ludzie i mapy, ona to rozniosa bezwiednie
wiadomo, e w ogle Darwin na wiecie istnieje; ona jest przyczyn, e nawet ludzie, ktrzy chc uchodzi za
oglnie wyksztaconych, poprzestaj na tym z gruntu bdnym, wyobraeniu, e Darwina teoria to znaczy prze-
miany mapy, a jak mwi ju uczeni goryla, w czowieka. (J. Rostafiski, Karol Darwin. Ibidem).
S. Winiowski, Karol Robert Darwin. Zarys biograficzny. Ibidem, s. 5 I I.
53

Ibidem, s. 511.
54

55
Odpowied na list Panie! Jestem obcionym prac starcem z delikatnym zdrowiem. Brak mi czasu odpo-
wiada szczegowo na Paskie zapytania, przypuciwszy nawet, eby taka odpowied daa si uoy. Wiedza i
Chrystus nie maj z sob nic wsplnego, chyba tyle, e zwyczaj naukowego badania czyni czowieka ostronym
w przyjmowaniu wszelkiego rodzaju dowodw. Co do mnie, nie wierz, aby kiedykolwiek byo dane jakiekol-
wiek objawienie. Co si tyczy ycia pozagrobowego, kady sobie musi wasne wnioski wyciga z niepewnych
i sprzecznych prawdopodobiestw. yczc panu powodzenia, krel si jego sug powolnym. Karol Darwin.
Ibidem, s. 513.
I. Domeyko, Darwin i Agassiz. List Ignacego Domeyki do A. E. Odyca, Ibidem, s. 333336.
56
 Posta i dzieo Karola Darwina 295

Tre jego bya jednoznaczna. Popularyzacja
problemw ewolucyjnych w polskiej prasie
napawaa Domeyk szczer trosk57. Autor
uwaa teori ewolucji Darwina za pozba-
wion przekonywajcych dowodw, a hipo-
tez o zwierzcym pochodzeniu czowieka
za zniewag dla ludzkoci. Swoje argumenty
popiera autorytetem Louisa Agassiza, ktrego
z on goci w swoim domu w Chile. Pod-
czas obiadu rozmowa zesza na temat Darwi-
na. Agassiz zapytany o opini udzieli nast-
pujcej odpowiedzi: Panowie, nie chc by
synem mapy i nie jestem58. Dla mocniejsze-
go udokumentowania tej opinii Domeyko w
swoim licie przytacza fragmenty z podrcz-
nika pt. Principle of zoology... L. Agassiza i A.
A. Coulda, w ktrym podobiestwo midzy
organizmami byo interpretowane jako do-
wd i odzwierciedlenie planu stworzenia59.
Do wiadomoci ludzi, skdind wiatych i
zasuonych do ktrych niewtpliwie nalea
Domeyko, idee ewolucji nie docieray.

*Praca ta ukazaa si w zeszycie KOSMOSU powiconym 100 rocznicy mierci Karola Darwina (Kosmos, 32, 4,
533, 1983).

...Miaem przy sobie tylko Pana Tadeusza, Kochanowskiego, a z dziennikw tylko CZAS. Ten rozwany, prawe-
57

go rozumu CZAS, ktry mi zawsze co na pociech przynosi, zasmuci mnie (w jednym z listopadowych nume-
rw) donoszc, e gdzie tam u nas pldruj po nowej prasie, w polskich przekadach, Darwiny, Vogty i Remany.
Niedobra to sprawa. Jeszcze w Anglii, w Niemczech, we Francji gdzie maj dobrych strzelcw na te drapiene
ory i sokoy, a lada karszun tylko wrble nastraszy! Nie dopuszcz ich do siebie dobrze dzi obwarowane nasze
prastare Kazimierzowe-Jagielloskie baszty; ale kt ich odpdzi w naszej Batorowej Wszechnicy w osieroconym
Wilnie?. Ibidem, s. 333.
Ibidem. s. 335.
58

Widoczny postp widzimy w istotach, jak jedne po drugich ukazyway si na powierzchni Ziemi. Postp ten
59

okazuje si w rosncym podobiestwie ich do dzisiejszej fauny, a w zwierztach pacierzystych (vertebrales), do

czowieka. Ale to podobiestwo, konneksja, nie jest bynajmniej skutkiem jakoby pochodzenia, wytworze-
nia si faun modszych ze staroytniejszych, rnicych si co do wiekw, do ktrych nale. Nie czy ich adne
pokrewiestwo w spadku jednych po drugich. Pod adnym wzgldem ryby z paleozoicznego wieku nie s praoj-
cami pazw drugorzdnego, ani czowiek potomkiem sscych zwierzt, ktre go poprzedziy w trzeciorzdnym
geologicznym periodzie....
Ogniwo, ktre spaja t konneksj, jest wyszej, niematerialnej natury i musia mie j na widoku Stwrca, kt-
rego celem w utworze Ziemi, kiedy pozwala przechodzi jej przez rozmaite zmiany, ktrych lad geologia dzi
poznaje, i kiedy jedne po drugich tworzyy rozmaite typy zwierzt, byo: wprowadzi w kocu na powierzchni
globu czowieka. Czowiek jest kocem, do ktrego od pocztku ukazania si paleozoicznych ryb w morzu, zmie-
rzao tworzenie si wszystkich zwierzt na ziemi.
Od pocztku powzity by jego plan i w niczem nigdy niezmieniony. Ta sama Istno, ktra majc na pieczy
moralne potrzeby czowieka, postanowia i rzeka tysice lat pierwej: Niewiasta zatrze gow wow ta sama
woya do wntrza ziemi masy granitu. marmuru, wapna, soli i rozmaitych metali, podw z wielu rewolucji, i
tym sposobem przygotowaa dla czowieka, tysice lat pierwej nim si ukaza na wiecie, niewyczerpane zasoby
tego, co mu byo potrzebne do ycia i do rozwoju swego geniuszu. Ibidem, s. 336.