Notatki z Powstanie i rozwj faktu naukowego, Ludwik Fleck, Wydawnictwo Lubelskie,

Lublin 1986, prze. Maria Tuszkiewicz

Wstp

Problem z teoriami poznania e analizuj gwnie problemy bache i powszechnie znane

(wybierajc przykady z fizyki klasycznej i ycia codziennego) w ten sposb wszelki
analizy staj si zbyt powierzchowne gdy jestemy przyzwyczajeni do prawdziwoci owych
tez. Fleck postanawia w swoich analizach epistemologicznych zmieni podejcie i prowadzi
rozwaania nad nowszym faktem ktry zosta niedawno odkryty i nie zuyty jeszcze w
teoriopoznawczych analizach, odpowiada najlepiej wymogom nieuprzedzonych bada (24)
23 24

Rozdzia 1

Do XV wieku pod pojciem kiy rozumie si take trd, wierzb, grulica skry, koci i
wzw, ospa, grzybica skry, rzeczka, wrzd mikki, ziarniak pachwinowy itd. s 25

W spoecznej pamici utrwalaj si i mog si rozwija tylko stosunki zgodne ze stylem

danej epoki s 27

Pierwsze interpretacje przyczyny pojawiania si syfilisu wpyw maj ukady gwiazd ta

interpretacja astrologiczna rozwijajca si w redniowieczu wzmacniana bya przez religijn
interpretacj choroby ktra rozumiana bya jako kara za rozkosz std nazwa syfilisu jako
zarazy rozkoszy (warto zaznaczy e pod hasem syfilis rozumiano wiele rnych chorb
wenerycznych nie tylko ki) 26-27 idee t Fleck nazwa etyczno-mistyczn (s.30)

Astrologia jako panujca nauka i religia, tworzc mistyczne uosobienie duszy, tworzyy
socjopsychiczn atmosfer, ktra przez wieki sprzyjaa wyodrbnieniu i konsekwentnemu
utrwaleniu uczuciowego, wenerycznego charakteru nowo ksztatujcej si jednostki choroby.
Z tego powodu otrzymaa ona stygmat przeznaczenia i grzechu, ktry w odczuciu szerokich
warstw nosi do dzisiaj. S 27

Jak pisze Fleck trwanie tego przewiadczenia byo na tyle silne e potrzeba byo ponad 400
lar by mona byo pozby si tych skojarze jak pisze: uporczywe trwanie w owym
przekonaniu dowodzi, e o powstaniu i utrwaleniu idei nie decyduj tak zwane spostrzeenia
empiryczne, ale e odgrywaj tu istotn rol czynniki specjalne, zakorzenione w psychice i
tradycji. 28

Druga idea empiryczno-terapeutyczna (s.30) - ktra zaczyna si ksztatowa z kocem

pitnastego i w szesnastym wieku rozpoznaje syfilis jako rodzaj przewlekej choroby
skrnej (Scabies Grossa) ktr naley leczy rtci. Teza ta proponowana przez wielu
historykw nie jest w peni zgodna z spostrzeeniami samego Flecka uwaa on i leczenie
chorb skrnych rtci byo tak mocno rozpowszechnione e (pomimo i nie wart tego faktu
ignorowa) nie naley bra tej idei jako gwnego czynnika ksztatowania si wspczesnego
pojcia kiy. 28
Do koca XIX wieku rt nie bya wystarczajcym rodkiem do leczenia kiy biorc pod
uwag e pod jej nazw (syfilisu) rozumiano wiele chorb wenerycznych, rt moga by
pomocna jedynie w niektrych przypadkach a choroby takie jak zapalnie napletek, nie mogy
zosta wyleczone rtci tote stwierdzano i rt nie leczy zawsze choroby rozkoszy) jak
tumaczy Fleck idea leczenia rtci odnosia si jedynie do tzw. kiy konstytucyjnej tzn do
stadium uoglnionego schorzenia - - nie dotyczya pierwotnego wenerycznego stadium
choroby 29-30

Pojawili si lekarze ktrzy w ogle wtpili w istnieni kiy stwierdzajc e jest ona co
najwyej prosta miejscow chorob ktra nigdy nie przechodzi do krwi natomiast wszelkie
objawy oglne s niczym innym jak nastpstwami leczenia rtci lub niewaciwego skadu
krwi. Lekarz ten Jzef Hermann (kierownik oddziau kiowego w Szpitalu Wiede w
Wiedniu) stwierdza i kia jest chorob bez objawow, miejscow i tylko przez wskazanie
zmian we krwi mona dowie uoglnionego charakteru kiy. 32

Pojawiaj si spory na temat charakteru kiy w jednym obozie znaleli si lekarze

twierdzcy i rzeczka, kia i wrzd mikki s jedn chorob (teoria identycznoci), w
drugim za znajdowali si lekarze stwierdzajcy i kia ot kilka rnych jednostek
chorobowych. Pojawia si teoria dualistyczna stiwerdzjca identyczno rzeczki i kiy
odrniajc jednak wrzd mikki od twardego ktry mia wystpi jedynie w kile (John
Hunter) Inna szkoa odrniaa jad rzeczkowy od jadu kiowego, uwaajc przy tym
rzeczk za stadium pierwotne oglnej konstytucjonalnej choroby zarazy rzeczkowej.
Unitatyci z kolej odrniali z kolei rzeczk od kiy ale uznawali identyczno mikkiego i
twardego wrzodu. Dopiero Nowa teoria dualistycznaodrniaa zarwno rzeczk, jak i
wrzd mikki od kiy 33 34

Idee te Fleck okrela oglnie pod pojciem eksperymentalno-patologicznym gdzie pojcie

kiy zmieniao si w zalenoci od przyjtej konwencji-definicyjnej. wszystkie stanowisko
(cznie z etyczn i terapeutyczn) opieraj si na obserwacjach i dowiadczeniu, trudno wic
zaoy e jakie byo jednoznacznie bdne gdy dopiero przyjcie definicji skutkowao w
takim a nie innym sposobie interpretacji danych empirycznych, 34

Fleck zauwaa e zmiennoci w tych definicjach nie da si interpretowa jedynie z punktu

widzenia neo-poztywistycznej teorii poznania gdy takie formane stanowisko nie
uwzgldnia na przykad kulturowo-historcyznych uwarunkowa danej konwencji. Ponad to,
naley bra pod uwah fakt e pojawienie si danej konwencji byo uzalenione od
wczeniejszego istnienia innych stylowe powizania wszystkich lub wielu poj jednej
epoki s oparte na wzajemnym wpywie. Dlatego te mona mwi o jednym stylu
mylowym, ktry okrela kadego pojcia. Historia daje przykady wywizywania si ostrych
walk o definicje poj. Dowodzi to, niezalenie od wszystkich utylitarnych powodw jak
rzadko logicznie jednakowo moliwe konwencje traktowane s jako rwnorzdne. 35

Ponad to Fleckj zauwaa istnienie pewnych praw historycznych rozwoju teorii naukowych:
po pierwsze; wiele teorii przeywa dawne epoki klasyczn w ktrej wszytko si zgadza, a
nastnie drug (nieklasyczn ?) w ktrej zaczynaj si pojawia wyjtki. Po drugie; niektre
teorie pojawiaj si wczeniej ni ich racjonalne podstawy i s od nich zupenie niezalene.
Kolejnie - przecicie si kilku tokw mylowych wywoluje dojrzewanie pewnych zjawisk. I
na koniec im bardziej systematycznie rozbudowana jaka dziedzina wiedzy, powizana z
innymi dziedzinami i zawierajca wicej szczegw tym mniejsze zachodz rnic
pogldw pomidzy badaczami. 35-36
Fleck stwierdza ze istniej czynniki w formowaniu si teorii ktre nie mona wytumaczy
odwoujc si do czynnikw psychologicznych czy te historyczno-spoecznych te realne,
rzeczowe, prawdziwe relacje nazywa biernymi relacjami zdeterminowanymi ich
przeciwiestwem s aktywne relacje. W przykadzie kiy poczenie wszystkich chorb
wenerycznych w jedn byo wanie tak relacj aktywn wynikajc z okolicznoci
historyczno kulturowych. Za ograniczenie stosowalnoci rtci w kontekcie idei
terapeutycznej byo ju asocjacj biern. Warto zaznaczy ze jedna nie moga by pojawi si
bez drugiej. 36

Kolejna idea kiy kia jako patogenetyczna jednostka chorobowa teoria powstaa z teorii
dyskrazji (nieprawidowej mieszaninie pynw ustrojowych) z tej oglnej teorii mieszaniny
pynw ustrojowych wynika myl o zepsutej krwi chorego na kie. s37 Kia jako choroba
wielopostaciowa (plemorfna) szukano wic wsplnego mianownika wanie we krwi (39)
Jednak dopiero reakcja Wassermana potwierdziy tez o krwi kiowej 41

Waciwy opis dziejw jakiej dziedziny wiedzy jest rzecz bardzo trudn, o ile w ogle
moliw. Skada si na ni wiele krzyujcych si i przenikajcych si wzajemnie mylowych
cigw rozwojowych. Wszystkie one musz by przedstawione: po pierwsze jako linie
cigego rozwoju, a po drugie jako linie wzajemnie powizane. Po trzecie, musiaoby si
gwny kierunek rozwoju, ktry jest wyidealizowan lini wyporodkowan, rozpatrywa
rwnoczenie oddzielnie. To jest tak, jakby si chciao wiernie zapisa naturalny bieg
oywionej rozmowy wielu osb. Wszyscy mwi jednoczenie, chaotycznie, a przecie
wykrystalizowuje si wsplna myl. Musimy co rusz to przerywa czasow cigo
opisywanej linii mylowej, by wprowadzi inne linie; rozwj zatrzyma, by przedstawi
poszczeglne zwizki; wiele opuci, by utrzyma wyidealizowan gwn lini. Zamiast
wic obrazu ywej wymiany myli otrzymujemy mniej lub bardziej sztuczny schemat s 42

Inny wpyw miaa idea etiologiczna kiy tu powizana z koncepcj istnienia zarazka kiy
za czasw Flecka znanego jako Spirocheta pallida (obecnie zobaczy w notatkach) 43
44 cho zdaniem Flecka nie mona stwierdzi e syfilis jest teoriopoznawczo
zdefiniowany jedynie przez Spirochatea pallida. 46

Zdaniem Flecka koniec kocw na rozwj wspczesnego pojcia kiy miao wiele
czynnikw: idea zarazka rozkoszy ugrynotwa moliwo istnienia chorob ktre przenosz
si drog pciow. Z idei stosowania rtci wyrosa oglna chemoterapeutyczna terapia ktrej
wspaniaym owocem s Salwarsan i niektre inne rodki. Trzeci linia rozwojowa czyli
idea krwi w konsekwencji doprowadzi do powstania reakcji Wassermana. 44 -45

Rozdzia 2

Tote kada teoria poznania pozbawiona bada historycznych i porwnawczych, jest pust
gr sw, episetomologi imaginabilis 48

Dla Flecka wane jest badanie nauki z punktu widzenia rozwoju historycznego jak
stwierdza kade pojcie ma swoje zakorzenienie w przeszoci, tak samo kada myl, idea i
teoria std nie moliwe s badania epistemologiczne bez brania pod uwag perspektywy
historycznej. 48
W przypadku historii rozwoju pojcie kiy takie podejcie jest konieczne jak pisze Fleck
Spirochaeta pallida (dzisiejszy krtek blady) nie wystarcza do definicji kiy, naley raczej
uzna i jest to bakteria ktra ma zwizek z ki (tu uznaje si za problematyczne z powodu
nosicielstwa mona mie bakterie ale nie mie choroby) 49

Zdaniem Flecka nie ma czego takiego jak obiektywnie poprawne pojcia w sensie filozofii
analitycznej caa metdologia, techniki badawcze itp. s wynikiem wielu pokole pracy
specjalistw danej dziedziny i dlatego te zawieraja w sobie pierwiastek anachroniczny
/prymitywny od ktrego nie daje si odci. Nie ma czego takiego jak obiektywnie czysto
logiczne porwnywanie dwch rnych systemw mylowych, z perspektywy danego okresu
czasu zawsze lepszym wyda si obowizujcy sposb mylenia a kady inny zostanie uznany
za kontrowersyjny, mistyczny, nienaukowy s 50

Jak zauwaa Fleckj istniay praidee pewne pomysy ktre kiedy proponowane znalazy
wrd wspczesnych teorii swoich ideowych kontynuatorw. Niektre pomysy z odleglej
historii nauki byy zapowiedziami wspczesnych koncepcji jak to byo np. z teori atomw
Demokryta czy te teori dyskrazji. Te praidee byy pmysami ktre czsto zarzucano gdy
nie miay odpowiedniego poparcia dowodowego by pniej wrci pod postacj
wspczesnych teorii naukowych. Fleck zakada e nie kada wspczesna teoria naukowa
miaa swoj praidee 51-53

Nie moemy ocenia czy praidee byy poprawne czy te nie gdy nale do innego
kolektywu mylowego, odpowiadaj innemu stylowi mylowemu itd. Dla im wspczesnych
byy na pewno prawdziwe. Jak pisze Fleck, ocena dawnych teorii naukowych z perspektywy
naszych standardw bya by rwnie suszna co ocena zaadaptowania gatunkw wymarych
pod wzgldem przystosowania do naszego rodowiska 53-54

Sowa nie s wic pierwotnie nazwami rzeczy. Poznanie przynajmniej pierwotne nie jest
rekonstrukcj, ani prototypem zjawisk, lub dostosowaniem myli do jakich zewntrznych
faktw ktre, jak uczy Mach, objawiaj si przecitnemu czowiekowi. Sowa i idee s
pierwotnie dwikowymi i mylowymi ekwiwalentami przey, ktre wraz z nimi powstaj.
Tumaczy to magiczne znaczenie sw i dogmatyczne, religijne znaczenie zda. 55

Fleck stwierdza e istnieje kilka etapw aktywnego blokowania nowych teorii:

1. Sprzeciw wobec systemu wydaje si nie do pomylenia
2. To, co nie jest zgodne z systemem, pozostaje nie zauwaone lub
3. pominite milczeniem, nawet wwczas, jeli jest znane lub te
4. dokonuje si olbrzymiego wysiku, aby wytumaczy, e wyjtek nie jest sprzeczny z
systemem
5. Wbrew uzasadnionym, sprzecznym pogldom, widzi si, opisuje i nawet przedstawia stan
rzeczy, ktre odpowiada panujcym pogldom, tzn. ktre jak gdyby stanowi ich realizacj
56

Istnieje kilka przykadw trwaoci przekona:

1. Jeeli jaki pogld jest silnie utrwalony w kolektywie mylowym przekrada si do
jzyka potocznego jak np. Ziemia jest okrga, istnienie pojcia gra i d (gdzie
te dwa ostatnie trac sens w kontekcie teorii wzgldnoci) 56-57
2. Istnienie klasycznego okresu teorii naukowej nastpujcego przed okresem
komplikacji kiedy znajduje si fakty tylko potwierdzajce dany pogld. Ten
klasyczny okres teorii ma najwiksz sie tworzenia, stanowi homogeniczny
 (samozachowawczy zamknity) system ktry dostosowuje do siebie dane
empiryczne.57-58 W filozofii Flecka wic odkrycie jest utosamione z bdem aby
pozna jak stosunek, trzeba niektre inne stosunki zlekceway, niektrym
zaprzeczy lub ich nie dostrzec (59) 58-59
3. Konsekwencj tego jest konieczno zatajenia wyjtkw, jeeli podwaaj one dany
styl ignoruje si je - ale mog sta si uyteczne kiedy zmieni si styl 59
4. Wszystko musi by odpowiednio zinterpretowane i ze sob powizane to denie do
logicznej spjnoci czsto osigane jest za wszelk cen nawet popeniajc petitio
principi
5. Spenione marzenia naukowe styl mylowy ma tak duy wpyw na postrzeganie
wiata e interpretacja zjawisk ma charakter samospeniajcej si przepowiedni. Np.
Rysunki w podrcznikach s tworzone w taki sposb by odzwierciedla nie
rzeczywisto a wyobraenie o rzeczywistoci ktre oferuje styl mylowy (62-64) Jak
pisze Fleck nawet jak teoria zostaje zwalczana to ciagle pozostaje w jaki sposb
spoecznie uprawomocniona staje si oczywist realnoci, ktra ze swej strony
warunkuje dalsze akty poznania (66) podobnie jest z stawianymi przez naukowcw
problemami jako e rwnie maj charakter owych marze wikszo z nich ma
ju odpowiedzi ktre dostarza im styl: Kade sformuowanie p[roblemu zawiera ju
poow jego rozwizania. Kade pniejsze sprawdzenie odbywa si ju po uoonych
torach mylowych: nigdy przyszo nie jest zupenie wolna od normalnej czy
anormalnej przeczosci, chyba e odrzuci j, powodowana wasnymi prawami
swojej specjalnej struktury mylowej. (67) cao 60 67

Porwnawcza teoria poznania nie moe traktowa poznania jako dwuelementowej relacji
midzy podmiotem a przedmiotem, poznajcym a tym, co ma by poznane. Trzecim
czonem tego stosunku jako podstawowy czynnik kadego nowego poznania musi by
kadorazowo stan wiedzy. 67

to, co ju poznane, wpywa na sposb i rodzaj nowego poznania, poznawanie za

poszerza, odnawia, nadaje nowy sens pozanemu. 67

Poznanie jest wynikiem spoecznego dziaania poniewa kadorazowy stan poznania

przekracza granice dostpne jednostce. 68

Definicja kolektywu mylowego: wsplnota ludzi, zwizanych wymian myli lub

wzajemnym oddziaywaniem intelektualnym ktra tworzy: nonik rozwoju jakiej
dziedziny myli, okrelonego stanu wiedzy i kultury, wic okrelonego stylu mylenia s
68

Poznanie jest wic zawsze zaporedniczone przez pewien kontekst intelektualny,

determinowany przez dan wsplnot (kolektyw mylowy) ktry w znacznym stopniu
wpywa na interpretacje danego zjawiska 68-69

Poznanie jest zawsze kolektywne jednostki nigdy nie poznaj cakowicie samodzielnie,
nawet nie uwiadamiajc sobie tego zawsze pozostaj pod wpywem innych jednostek i
wytworzonych przez nich idei, terminw a nawet celw i schematw interpetacyjnych s
70-71

Pojcia, pomysy, oglnie myli jednostki mog zosta szybko przechwycone przez
wsplnot i czsto zosta tak przetrawione e nie bd ju przypominay oryginau
 pomysl jednostki zostaje w ten sposb przejty przez kolektyw i staje si jego wasnoci
71-72

Bezporednie nawizania do Durkheima i Levy-Bruhla s 75

Jednostka moe nalee do kilku kolektywu czsto ze sob sprzecznych, waniejsza

zdaniem Flecka jest analiza nie wytworw pojedynczego umysu (gdy ten i tak
uczestniczy w kolektywie i jest jego czci) a analiza caych kolektyww mylowych
gdy to one przyczyniaja si do rozwoju nauki 73-74

Fleck krytykuje nabone traktowanie nauk przyrodniczych przez humanistw/socjologw

jako tych ktre buduj swoje tezy na obiektywnych tezach (on je nazywa
obiektywnymi cechami, waciwymi postrzeeniami) jego zdaniem mamy tu te do
czynienia z taki samym zaporedniczeniem w poznaniu, wpywem spoecznym, jak w
kadej innej dziedzinie ycia szczeglnie atakuje Levy-Bruhla i Jerusalema 77-78
stwierdza te ze naiwnym jest sdzi e czasy w ktrych yjemy charakteryzuj si tym e
posiadamy najlepsz metod poznania przyrody i najlepiej skonstruowana metodologi
(krytyka naiwnego realizmu naukowego) 80

Zdaniem Flecka z czysto pasywnych (biernych?) powiza nie da si zbudowa adnej

tezy konieczny jest jaki czynnik aktywny zaporedniczajcy.. Z reszt trudno rozrni
co w danym momencie jest bierne a co nie 80

Krytykuje filozofw Kolo Wiedeskie za to e skupiaj si na metodologii, tych z nurtu

humanistycznego zakadaj stao przyrody przy zmiennoci sposobw mylenia
(neopozytywici w tym ujciu maj na odwrt) zdaniem Flecka trzeba przyj aeurea
mediocritas zmienne s zarwno fakty jak i sposoby mylenia 80-81

Rozdzia trzeci

Sowa nie posiadaj same w sobie ustalonego znaczenia, otrzymuj waciwy sens dopiero w
pewnym zwizku, w pewnej sferze mylowej. Te odcienie znaczeniowe sw wyczuwa si
tylko po wprowadzeniu, czy to historycznym czy dydaktycznym. s83

Dydaktyka ma element dogmatyzmu ucze zostaje wtajemniczony, wprowadzony w

cakiem nowy wiat podstawy ktre zostaj mu przekazane staj siedla niego w pewnym
momencie tak oczywiste e zapomina on w ogle e zostay mu kiedykolwiek przekazane.
-84

Fachowiec jednak jest specjalnie uformowanym czowiekiem, ktry ju nie moe uj

swoim tradycyjnym i kolektywnym zwizkom, bez ktrych nie byby fachowcem. Logicznie
nie potwierdzone fakty nie s potrzebne jedynie do wprowadzenia, lecz rwnie do
kontynuacji wiedzy, nawet do ugruntowania okrelonej dziedziny, ktra wsptworzy nauk
jako tak s84

Wtajemniczenie czytelnika w specyfik diagnozowania kiy za pomoc odczynu Wassereman

Ficek rozpoczyna od cytowania obszernego ustpu z Metody immunodiagnostyki i
immunoterapii Juliusa Citrona (ucznia Wassermana) -84
Fleck zauwaa pare pre-zaoe uytych w opracowaniu Citrona specyficzny sposb uycia
pojcia choroby zakanej w ktrym zakada si e organizm jest zamknitym ukadem ktry
moe zosta zaatakowany przez wrogi zarazek co musi spowodowa odpowiedni
reakcj organizmu obron systemu immunologicznego. Zdaniem Flecka obraz ten ma swe
rda jeszcze w mitach o demonach choroby jak steirdza autor demon sta si
zarazkiem, pozostaa walka i jej przezwycienie albo podanie przyczyny jego nawiedzenia.
s88-89

Fleck zauwaa e wykad Citrona zawiera rwnie wskazwki natury oglnej (nie tylko
metodologicznej) zakada si e jednostki chorobowe s relanie istniejce i naley je bada
przez obserwacje te i inne obostrzenia kreuj dany styl mylowy s93

Definicja stylu mylowego: Styl mylowy to nie jest tylko rnica w zabarwieniu poj i taki
lub inny sposb ich czenia ze sob. Jest to okrelony przymus mylowy, wicej: jest to
caociowa intelektualna gotowo, gotowo takiego a nie innego widzenia i dziaania.
Zaleno faktu naukowego od stylu mylowego jest niezaprzeczalna s94

Wassermann zaczyna prac nad grulic gdzie tam prbuje ju wykry obecno swoistych
przeciwdziaa w narzdach ogarnitych t chorob. Jak relacjonuje Fleck dyrektor
ministerstwa zdrowia Friedrich Althoff prosi o Wassermana o przerwanie tych prac i
skupieniu si na kile jako chorobie budzcej spoeczne zainteresowanie, a ponad to Athoff
chcia przy tym przecign francuzw w odnalezieniu rozwizania problemu kiy. Std od
samego pocztku badania nad ki miay wymiar spoeczny. Ale rwnie kolektywny gdy
to Bordet i Genomu w sporze z Ehrlichem okrelili narzdzie. Wassermann i Bruck
udoskonalili je i poszerzyli. Athoff w atmosferze rywalizacji z Francuzami wskaza nowy
teren i wywar potrzebny nacisk. ( s98) przy tym Fleck wymienia wielu wicej lekarzy
(Siebers,Schucht,Naisser,Citron,Landsteiner, Mairie, Levaditi (98-99) s96-98

Fakty dowiadczalne, idee faszywe i prawdziwe szy od rki do rki, od gowy do

gowy i na pewno zmieniay swoj tre, zarwno w umyle kadej jednostki, jak te w
drodze od jednej do drugiej osoby, poniewa pene zrozumienie przekazanej wiedzy jest
bardzo trudne. W kocu powsta gmach wiedzy, ktrego nikt nie przeczuwa i nie zamierza,
waciwie przeciw przeczuciom i zamierzeniom jednostki. s. 99

Jak zauwaa Fleck zaoenia z ktrych wychodzili Wassermann i jego wsppracownicy

pomimo tego e byo cakowicie bdne, to pniej okazao si niesamowicie przydatne w
diagnozowaniu kiy cytujc Brucka stwierdza i by to niesychanie szczliwy przypadek
105

Fleck stwierdza e nie mona pomimo tego mwi, i Wassermann trudno oskara i na
trafi na swoje odkrycie przypadkowo, czy te e gwnym czynnikiem byo tu szczcie
badania prowadzone byy systematycznie a przesanki byy w peni uzasadniane w kontekcie
wczesnej wiedzy ja stwierdza Fleck zaszo tu co co mona nazwa oglnym prawem
wielu odkry i: z faszywych przesanek i niepowtarzalnych pierwszych dowiadcze
powstao, po wielu pomykach i manowcach, wane odkryce. S107 106-107

Dalej, zjawisko to Fleck w przypadku kiy tumaczy specyficznym nastrojem spoecznym

jaki wytworzy si wok tej choroby po pierwsze, nastawieniem etycznym w kierunku do
kiy jako zormantyzoanwje przekltej choroby bdcek kar za rozpustno co nadao kile
pierwszestwo w badaniach i wymuszao na lekarzach odnalezienie szybkiego lekarstwa na
nie, po drugie skojarzeniem kiy z krwi co wymusio prowadzenie przez Wassermana
bada w taki wanie kierunku 108 -109

Rozdzia czwarty

Definicja faktu naukowego Fakt naukowy moemy prowizorycznie zdefiniowa jako

odpowiadajc stylowi mylowemu struktur pojciow, ktr wprawdzie mona bada z
historycznego, indywidualnie i kolektywnie psychologicznego punktu widzenia, ale ktrej
nigdy w caej jej treci nie da si na podstawie takiego podejcia skonstruowa. Znajduje tu
wyraz fenomen nierozcznoci czynnej i biernej czci wiedzy, a take to, e ilociowo oba
skadniki rosn wraz z narastaniem faktw. 114

Im bardziej rozwija si jaka nauka tym bardziej naukowcy s ze sob zgodni 114

Nasze poznanie jest zawsze w jaki sposb ukierunkowane nie poznajemy rzeczy samych w
sobie zawsze istnieje jaki porednik co co mwi na co mamy patrze i pod jakim ktem
-115 i 117-118

Dzieje si tak z wszystkimi naprawd wartociowymi dowiadczeniami: s zawsze niejasne,

nie wykoczone, jednorazowe. Kiedy staja si jasne, precyzyjne i gdy mona je powtarza,
wwczas dla celw badawczych s ju waciwie niepotrzebne, su tylko do nauczania lub
do pojedynczych oznacze komentujc pierwsze dowiadczenia Wassermanna oparte na
bdnych przesankach. s 116

Co co pozytywici nazywaj zdaniami protokolarnymi w rzeczywistoci nie istnieje nie

jest spotykane w praktyce badawczej pojawiaj si one pniej jako twory umysu
naukowcw ktrzy prbuj zrekonstruowa w jaki sposb dotarli do danego odkrycia 120

Fleck stwierdza e poznanie jest zawsze ukierunkowane i nie zgadza si z postulatem

pozytywistw na temat bezzaoeniowej obserwacji na pocztku zawsze ogld danego
przedmiotu jest niejasny i to si dopiero zmienia pod wpywem stylu mylowego ktry
ukierunkowuje nasze poznanie 123

Std Kade empiryczne odkrycie moe wiec by uwaane za uzupenienie, rozwinicie lub
transformacje stylu mylowego 124

Powstanie faktu naukowego najpierw awizo oporu w pocztkowym chaotycznym

myleniu, potem okrelony przymus mylowy, w kocu posta, ktra ma by bezporednio
postrzegana 126

Czyli awizo oporu to pocztkowe problemy interpretacyjne, przymus mylowy to

narzucajcy si kontekst teoretyczny zaporedniczajacy interpetacje danego obiektu std
oglne prawo prazy naukowej jak najwikszy przymus mylowy przy jak najmniejszej
samowoli intelektualnej 126

Rznica midzy nauk a mitem nauka nie liczc si z przejrzystocia stara si waczy
do swego systemu maksimum elementw biernych; mit zawiera tylko kilka takich elementw,
ale artystycznie skomponowanych 127
Wyjanienie sukcesu odczynu Wassermanna: Faktyczny zwizek midzy kia a odczynem
Wassermanna, ley w takim rozwizaniu problemu, ktry w danych okolicznociach
dawaby, przy najmniejszej dowolnoci mylenia, najwikszy przymus mylowy. Tak wic ten
fakt przedstawia pewne stylowe awizo oporu mylowego. Poniewa kolektyw mylowy jest
nosicielem stylu mylowego, moemy go okreli krtko jako kolektywno-mylowe awizo
oporu. 129-130

Styl mylowy definicja ukierunkowane przestrzeganie wraz z odpowiedni obrbk

mylow i rzeczow tego, co postrzegane. Charakteryzuj go wsplne cechy problemw
ktrymi kolektyw jest zainteresowany; sdw, ktre uwaa za oczywiste; metod, ktrych
uywa jako rodkw poznawczych; Towarzyszy mu ewentualnie techniczny i literacki styl
systemu naukowego. 130 -131

Styl mylowy wywiera przymus mylowy na cae spoeczestwa- ktry to moe trwa nawet
cae epoki styl zmienia si wraz ze zmian nastroju spoecznego lecz zawsze jakie
pozostaoci ze stylu pozostaj czy to w postaci odludkw ktrzy nie chc porzuci starego
stylu, czy te jako rudymentu, pozostaoci ktre przetrway zmian nastroju jak pisze Fleck
czsto takie atawizmy zmieniaj swoje zabarwienie i s ju rozumiane inaczej vide
koncepcja dyskrazji 131

Definicja prawdy: Prawda nie jest take konwencj, lecz w przekroju historycznym:
zdarzeniem historyczno-mylowym, natomiast w zwizku chwilowym: stylowym przymusem
mylowym. To co jest prawd w jednym kolektywie mylowym nie musi wic by prawd w
innym ale nie oznacza to e ktre stwierdzenie bdzie prawdziwsze lub bardziej faszywe
132

Nawet w sztuce i literaturze znajduj si pewne samoistnie narzucajce si zwizki ktre po

prostu wynikaj ze stosowanego stylu np. w zalenoci od stylu literackiego bdzie uywao
si konkretnych zwrotw, a danym stylu muzycznym konkretnej skali zwizki te mog mie
charakter wanie taki formalny, ale rwnie treciowy 132

Awizo oporu ktre jest pozbawione kontekstu jest po prostu faktem aby zosta wdroony w
styl mylowy, musi stanowi zainteresowanie kolektywu opr jest moliwy jedynie tam
gdzie istnieje denie oraz musi zosta przekazany innym uczestnikom kolektywu jako
przymus mylowy, i co co trzeba przey 133

Faktz naukowe yj ze sob w cisym zwizku jak pisze Flecj oddziaywanie jest tak due
i w przypadku nowego odkrycia fakty si troch zmieniaja (ich interpretacja) i kade
odkrycie jest waciwie w tym przypadku ponown kreacj caego wiata pewnego kolektywu
mylowego -135

To cise powizane tworzy trwao wiata danego kolektywu im luniej fakty s ze sob
zwizane tym bardziej magiczny staje si wiat 135

Fleck twierdza e kolektywy rni si od siebie trwaoci gdy ju dwjka ludzi ktra
wymienia midzy sob myli stwarza pewien specyficzny nastrj ktry mona nazwa
kolektywem najlepiej s zorganizowane kolektywy ktre posiadaj pewien stay niezmienny
ukad zasad (posiadaja rzeczowo-formaln organizacje) takie charakteryzuj si pewn
izolacj, wic wstpienie do jednego z nich moe przypomina wejcie do nowej religii
kolektywy takie same wybieraja problemy ktrymi si zajmuj 135-137
Istnieje wic rwnie pewna hierarchia wtajemnicze ci aktywmi czonkowie kolektywu s
w krgu ezoterycznym ci z krgu egzoterycznego posiadaj dostp do struktury mylowej
kolektywu jedynie za porednictwem krgu ezoterycznego.. Lecz krg ezoteryczny te jest
zaleny mniej lub bardziej od tego drugiego czyli opinii publicznej. Midzy jednostkami te
moe si wytworzy midzy krgowa komunikacja na przykad relacja nauczyciel-ucze to
komunikacja przedstawiciela krgu ezoterycznego i egoztereycznego elity i masy. Im
silniejsza pozycja krgu ezoterycznego tym bardziej odizolowany si staje i tym bardziej
nauka ktr si zajmuje wydaje si by obca dla mas. Midzy przedstawicielami jednak krgu
ezoterycznego od razu tworzy si ni porozumienia, i poczucie jak to nazywa Fleck
suby dla ponad-osobowej idei. 138-139

Kolektywem mylowym moe by wszystko od mody po pik nona w przypadku takich

jednak dziedzin krgi wtajemniczinych s zancznie wiksze 140-141

Pomidzy kolektywami zachodzi niewspmierno 142-143

Pojcia zmieniaj swoje znaczenia wraz ze zmian stylu mylowego 143

Jednostki mog czasami posiada sprzeczne ze sob style mylowe (ale nie kolektywy !!!)
jednak tylko pod warunkiem e s to style mylowe nalece do odlegych od siebie dziedzin
jednostka nie moe wyznawa dwch spokrewnionych ze sob stylw mylowych s 143-
144

Centrum ezoteryczne kolektywu mylowego tworz badacze/fachowcy gruntownie

wyspecjalizowani w danej dziedzinie, dalej znajduj si naukowcy poruszajcy pokrewne
dziedziny, najdalej za wyksztaceni dyletanci rnica wic midzy krgiem
ezoterycznym a egzoterycznym jest rnic midzy wiedz fachow a popularn 146

Wiedza popularna czyli wiedza egzoteryczna jest to nic innego jak uproszczona wersja
wiedzy fachowej, w ktrej nie ukazane s wszystkie trudnoci, kontrowersje tworzce si
przy jej ksztatowaniu si literatura popularnonaukowanie tworzy zatem wprowadzenia do
stylu mylowego za to odpowiedzialne s podrczniki. Przedstawia natomiast prosty,
klarowny stan obecnej wiedzy ktry moe wpyn na ksztatowanie si wiatopogldu
jednostki (zdaniem Fleck wiatopogld tworzy si przy udziale wielu dziedzin dostpnych w
postaci wiedzy popularnej) 147-148

Pewno, prostota, obrazowo powstaj dopiero w wiedzy popularnej; wiar w ow triad,

jako idea wiedzy fachowiec czerpie wanie z niej. W tym ley oglne teoriopoznawcze
znaczenie wiedzy popularnej. - 150

za spraw kadego przekazu, nawet przez kad nomenklatur, wiedza staje si bardzij
egzoteryczna, popularna. 149

Klarowno i prostota wiedzy popularnej ma charakter wrcz religijny w swej

dogmatycznoci 152

Ciekawie Fleck zwraca uwag na rnic midzy podrcznikiem a artykuem podrcznik

jako dogmat posuguje si stwierdzeniami wykazano, istnieje itd. za w artykule mamy
form osobow w formie niedokonanej staraem si wykaza, prbowaem dowie
istnienia tak jakby pojedynczy badacz zdawa sobie spraw e wyrokowa o takich
sprawach mona dopiero po wymianie myli w danym kolektywie 154

Tak samo zaimek my czsto uywany zamiast ja odnosi si do kolektywu (ale tutaj to
bya chyba uwaga Comte eby tak pisa nie wiem sprawdzi MW) 154

Fleck zauwaa specyficzny charakter nauki mu wspczesnej to denie do pewnoci,

gloryfikacja naukowcw i trkatowaniu ich jak bohaterw, uwielbienia pewnego ideau
prawdy obiektywnej, jasnoci i dokadnoci. Wycofanie si samych naukowcw i stawianiu
na pierwszym planie zawsze kolektywu marginalizacja indywidualnych pogldw i
traktowania ich jako czego tymczasowego oraz denie do oboetywizacji wynikw pracy
indywiduum oraz coraz wiksz alienacja jzyka naukowego wzgldem opinii publicznej,
przez wprowadzanie ronego rodzaju symboli (jzyka symbolicznego) denie do
obrazowoci i zamknitoci systemu 180-181