Paul Lafargue

Prawo do lenistwa

Studenckie Koo Filozofii Marksistowskiej (Uniwersytet Warszawski)

WARSZAWA 2006
 Paul Lafargue Prawo do lenistwa (1883 rok)

Prawo do lenistwa (Le Droit la Paresse)

napisa Paul Lafargue w 1883 roku w Paryu i
wyda w tyme samym roku.

Podstawa niniejszego wydania: Paul Lafargue,

Pisma wybrane, tom 2, wyd. Ksika i Wiedza,
Warszawa 1961.

Tumaczenie z jzyka francuskiego: Izabela

Bibrowska. Porwnanie przekadu z wydaniem
angielskim, uzupenienia i redakcja: Piotr Strbski.

-2-
Studenckie Koo Filozofii Marksistowskiej (UW) www.skfm-uw.w.pl
 Paul Lafargue Prawo do lenistwa (1883 rok)

WSTP

W 1849 roku na posiedzeniu Komisji Owiaty Publicznej Thiers owiadczy: Chc, by

duchowiestwo na nowo miao potny wpyw na owiat, poniewa licz na, e bdzie rozpowszechniao
t pikn filozofi, ktra naucza, i czowiek istnieje na tej ziemi, by cierpie, nie za t, ktra, na odwrt,
wzywa, by uywa ycia. W ten sposb Thiers, uosobienie drapienego egoizmu i ciasnej inteligencji
buruazji, sformuowa jej moralno.
Buruazja w czasach, gdy walczya przeciwko szlachcie popieranej przez duchowiestwo, gosia
wolno bada i ateizm. Ale gdy zwyciya, zmienia ton i sposb dziaania. Dzi chce uczyni z religii
podpor swej ekonomicznej i politycznej wadzy. W XV i XVI stuleciu radonie signa po pogaskie
tradycje i gloryfikowaa sprawy ciaa i jego namitnoci, potpiane przez chrzecijastwo. W naszych
czasach, obsypana wszelkimi dobrami i rozkoszami, wypiera si swych mylicieli: Rabelais'w i
Diderotw, i zaleca wstrzemiliwo robotnikom. Moralno kapitalistyczna, aosna parodia moralnoci
chrzecijaskiej, rzuca kltw na cielesne sprawy ludzi pracy. Jej ideaem jest redukcja potrzeb wytwrcy
do najskrajniejszego minimum, zniweczenie jego radoci i namitnoci i skazanie go na penienie roli
maszyny pracujcej bez przerwy i zmiowania.
Zadaniem rewolucyjnych socjalistw jest wznowienie walki, ktr toczyli buruazyjni filozofowie i
pamflecici. Ich obowizkiem jest zwalczanie moralnych i spoecznych teorii kapitalizmu, usunicie ze
wiadomoci klasy, powoanej do dokonania przemian, przesdw zaszczepionych jej przez klas panujc
i rzucenie w twarz wszystkim obudnym moralistom, e ziemia nie bdzie padoem ez dla robotnikw, e w
przyszym spoeczestwie komunistycznym, ktre stworzymy (w miar monoci pokojowo, jeli nie
to przemoc), namitnoci ludzkie, poniewa s z natury dobre, trzeba bdzie tylko o tyle hamowa, by
nie czyniono z nich zego uytku1. Osignie si ten cel przez zrwnowaenie namitnoci i harmonijny
rozwj organizmu ludzkiego. Gdy rasa ludzka jak stwierdza dr Beddoe osignie swj maksymalny
stopie energii i mocy moralnej wtedy, gdy zapewni si jej najwyszy stopie rozwoju fizycznego 2.
Podobnie myla i wielki przyrodnik Karol Darwin3.

Refutacja Prawa do pracy, ponownie wydana z kilkoma dodatkowymi przypisami, ukazaa si w

Egalit w 1880 roku.
P. L.
Wizienie Sainte-Plagie, 1883

ROZDZIA I
NIESZCZSNY DOGMAT

Pozwlcie nam by leniwymi we wszystkim,

z wyjtkiem w kochaniu i w piciu,
z wyjtkiem w byciu leniwymi
Lessing

Dziwaczne szalestwo ogarno klas robotnicz krajw o rozwinitej cywilizacji kapitalistycznej.

To szalestwo pociga za sob osobiste i spoeczne niedole, torturujce od dwch wiekw zmczon
ludzko. Tym szalestwem jest mio do pracy, wcieka namitno pracy a do wyczerpania si
1
Polski przekad nieco si rni; por. Descartes, Namitnoci duszy, Warszawa 1958, s. 169.
2
Dr Beddoe, Memoirs of anthropological Society.
3
Por. K. Darwin, O powstawaniu gatunkw, Warszawa 1959.

-3-
Studenckie Koo Filozofii Marksistowskiej (UW) www.skfm-uw.w.pl
 Paul Lafargue Prawo do lenistwa (1883 rok)

witalnych osobnika i jego potomstwa. Zamiast przeciwstawi si temu zboczeniu umysowemu, kapani,
ekonomici i moralici uczynili z pracy przedmiot najwyszego kultu. lepi i ograniczeni ludzie pragnli
okaza si mdrzejsi od swego Boga; sabi i godni pogardy ludzie zapragnli zrehabilitowa to, co ich Bg
potpi. Ja, ktry nie jestem ani wyznawc religii chrzecijaskiej, ani ekonomist, ani moralist, apeluj od
ich sdu do sdu ich Boga; protestuj przeciwko ich religijnej, ekonomicznej czy wolnomylnej moralnoci
i powouj si na straszne skutki pracy w spoeczestwie kapitalistycznym.
Praca w spoeczestwie kapitalistycznym jest przyczyn niedorozwoju umysowego i fizycznego.
Porwnajcie konia penej krwi ze stajen Rothschilda, obrzdzanego przez czelad dworsk, z cikim
bydlciem z farmy normandzkiej, ktre uprawia ziemi, taszczy nawz i zwozi zboe do stodoy.
Przypatrzcie si szlachetnemu dzikusowi, ktrego misjonarze handlu i handlarze religii jeszcze nie
zdeprawowali chrzecijastwem, syfilisem i dogmatem pracy, a potem zwrcie uwag na naszego
nieszczsnego sug maszyny4.
Jeli chcemy w naszej cywilizowanej Europie odnale lady naturalnej ludzkiej piknoci, naley
jej szuka u ludw, u ktrych gospodarcze przesdy nie wykorzeniy jeszcze nienawici do pracy.
Hiszpania, ktra niestety take wyrodnieje, moe si jeszcze szczyci tym, e posiada mniej fabryk ni my
wizie i koszar. Ale co za rado dla artysty, gdy podziwia dumnego mieszkaca Andaluzji, podobnego do
brzowego posgu, prostego i gitkiego jak prt stalowy. Serce ludzkie ogarnia drenie, gdy syszy, jak
ebrak, wspaniale udrapowany w dziuraw p e l e r y n , nazywa p r z y j a c i e l e m ksicia d'Ossuna.
Dla Hiszpana, w ktrym prymitywne zwierz nie zostao jeszcze przytumione, praca jest najgorsz
niewol5. Grecy w okresie najwikszego rozwoju take traktowali prac z pogard; tylko niewolnikom
dozwolone byo pracowa. wiczenia cielesne i rozrywki umysowe to jedyne zajcia wolnego czowieka.
Byy to czasy, w ktrych rozwija si i swobodnie oddycha nard Arystotelesa, Fidiasza i Arystofanesa.
Byy to czasy, gdy garstka mnych pokonaa pod Maratonem hordy azjatyckie, ktre Aleksander mia
wkrtce podbi. Filozofowie staroytni gosili pogard dla pracy, ktr traktowali jako degradacj wolnego
czowieka. Poeci sawili lenistwo w dar bogw:

O Melibae, Deus nobis haec otia fecit

(Wergiliusz, Bukoliki)

4
Fizyczna pikno, szlachetna postawa ludzi z plemion pierwotnych, jeszcze nie skaonych tym, co Poeppig nazywa
trujcym oddechem cywilizacji, wprawia w zdumienie europejskich badaczy. Lord George Campbell w nastpujcy sposb
opisuje tubylcw z wysp Oceanii: Nie ma na wiecie ludzi, ktrzy by od pierwszego spojrzenia ujmowali takim czarem.
Obdarzeni s gadk, jasnomiedzian skr, zocistymi, falujcymi wosami i piknymi, pogodnymi twarzami. Caa ich posta
tworzy nowy i wspaniay okaz rodzaju ludzkiego (genus homo). Swym wygldem zewntrznym sprawiaj oni wraenie
wyszej od nas rasy. Cywilizowani obywatele staroytnego Rzymu Cezar i Tacyt w ten sam sposb podziwiali Germanw
yjcych we wsplnocie plemion, ktre napaday na Rzym. Podobnie jak Tacyt, Salwianus, kapan chrzecijaski z V wieku,
nazywany m i s t r z e m b i s k u p w , stawia barbarzycw za wzr ludziom cywilizowanego chrzecijaskiego wiata:
Wobec cnotliwych barbarzycw jestemy rozpustnikami. Gotowie nie znosz pord siebie degeneratw; jedynie Rzymianie
dziki swym smutnym przywilejom korzystaj z prawa uprawiania wszelkiej rozwizoci [homoseksualizm by wwczas
rozpowszechniony zarwno wrd pogan, jak i chrzecijan]... Przeladowani zwracaj si do barbarzycw w poszukiwaniu
azylu i uczu humanitarnych (De Gubernatione Dei). Cywilizacja staroytna i rodzce si chrzecijastwo zdeprawoway
barbarzycw staroytnego wiata, podobnie jak obecnie schykowe chrzecijastwo i wspczesna kapitalistyczna cywilizacja
demoralizuj dzikie ludy nowego wiata.
F. Le Play, ktremu nie mona odmwi zdolnoci obserwacyjnych, chocia musi si odrzuci jego wywody socjologiczne,
przesiknite filantropijnym i chrzecijaskim filisterstwem, pisze w swym dziele Ouvriers europens (1855): Skonno
Baszkirw do lenistwa, bezczynno ycia koczowniczego i przyzwyczajenie do refleksji [Baszkirowie s pasterzami,
pkoczownikami na azjatyckim stoku Uralu], cechujce najzdolniejsze jednostki, wyrabiaj w nich tak subtelno umysu i
sdu oraz tak dystynkcj manier, jakie si rzadko spotyka na tym samym poziomie spoecznym bardziej rozwinitej
cywilizacji... Najwiksz niech odczuwaj do pracy na roli. Wol kade inne zajcie. Rzeczywicie uprawa roli jest
pierwszym przejawem pracy niewolniczej w spoeczestwie ludzkim.
5
Hiszpaskie powiedzenie mwi: Descanzar es salud (Odpoczynek jest uzdrawiajcy). Przyp. red.

-4-
Studenckie Koo Filozofii Marksistowskiej (UW) www.skfm-uw.w.pl
 Paul Lafargue Prawo do lenistwa (1883 rok)

Chrystus w kazaniu na Grze gosi: Przypatrzcie si liliom polnym, jako rosn: nie pracuj ani
przd. A powiadam wam, i ani Salomon we wszystkiej chwale swojej nie by odziany, jako jedna z nich
(Mat., VI, 28-29).
Jehowa, brodaty i przykry Bg, da swym wiernym doskonay przykad idealnego lenistwa: po
szeciu dniach pracy odpoczywa po wieczne czasy.
Dla jakich za ludw praca jest potrzeb organiczn? Dla mieszkacw Owernii, dla Szkotw
odznaczajcych si tymi cechami, co francuscy Owerniacy, dla Gallegosw hiszpaskich Owerniakw,
dla Pomorzan niemieckich Owerniakw, czy te dla Chiczykw azjatyckich Owerniakw. A w naszym
spoeczestwie jakie to grupy ludnoci lubi prac dla pracy? Chopi-posiadacze i drobnomieszczanie.
Pierwsi zgici na swoich kawakach ziemi, drudzy przywizani do swoich sklepikw, poruszajcy si jak
krety w kretowisku i nigdy swobodnie nie ogldajcy otaczajcego ich wiata.
A jednak proletariat, wielka klasa, ktra obejmuje wszystkich wytwrcw cywilizowanych
narodw, ktra wyzwalajc si, wyzwoli ludzko z niewolniczej pracy i uczyni z czowieka-zwierzcia
istot woln, ten proletariat, sprzeniewierzajc si swym instynktom, nie doceniajc swej misji historycznej,
pozwoli si uwie dogmatowi pracy. Cika i straszna dotkna go za to kara. Wszystkie indywidualne i
spoeczne niedole zrodziy si z pasji czowieka do pracy.

ROZDZIA II
BOGOSAWIESTWO PRACY

W 1770 roku ukazaa si w Londynie anonimowa publikacja, zatytuowana An Essay on trade and
commerce, ktra wzbudzia wtedy troch rozgosu. Autor jej, wielki filantrop, oburza si, e gmin
fabryczny Anglii zawrci sobie gow myl, i wszyscy osobnicy bdcy Anglikami z racji samego
urodzenia maj prawo do wikszej wolnoci i niezalenoci ni robotnicy jakiegokolwiek innego kraju w
Europie. Myl taka moe by uyteczna dla onierzy, ktrym dodaje odwagi, ale im mniej robotnicy
fabryczni bd ni przesiknici, tym lepiej zarwno dla nich, jak i dla pastwa. Robotnicy nigdy nie
powinni uwaa si za niezalenych od swych zwierzchnikw. Jest rzecz nadzwyczaj niebezpieczn
popiera podobne denia w takim handlowym pastwie, jak nasze, w ktrym, by moe, siedem smych
ludnoci nie ma wcale lub prawie wcale wasnoci. Cakowite uzdrowienie nastpi wtedy, gdy nasi
przemysowi biedacy zgodz si pracowa sze dni w tygodniu za t sam pac, ktr obecnie otrzymuj,
pracujc cztery dni.
W ten sposb na sto lat prawie przed Guizotem otwarcie zalecano w Londynie prac jako rodek
hamujcy szlachetne namitnoci ludzkie. Im wicej moje ludy bd pracowa, tym mniej bdzie zepsucia
pisa Napoleon 5 maja 1807 roku z Osterode. To ja dzier wadz... i jestem skonny wyda
zarzdzenie, by w niedziel, po skoczonych naboestwach, sklepy byy otwarte, a robotnicy wracali do
pracy. By wykorzeni lenistwo i zama poczucie dumy i niezalenoci, ktre wywouje ono w duszy
ludzkiej, autor Essay on trade proponowa umieszczanie biednych we wzorowych domach pracy (ideal
work-houses) stayby si one domami terroru, w ktrych zmuszano by do czternastogodzinnego dnia
pracy, z czego po odtrceniu dwch godzin na posiki zostaby akurat dwunastogodzinny dzie pracy.
Dwunastogodzinny dzie pracy oto idea filantropw i moralistw XVIII stulecia! Jakemy
przecignli owo nec plus ultra! Wspczesne zakady pracy stay si wzorowymi domami poprawczymi, w
ktrych wizi si masy robotnicze, w ktrych skazuje si na dwunasto- czy czternastogodzinn prac
przymusow nie tylko mczyzn, ale kobiety i dzieci6.
6
Na pierwszym kongresie dobroczynnoci, ktry odby si w Brukseli w 1857 roku, jeden z najwybitniejszych przemysowcw
miasta Marquette, koo Lilie, pan Scrive, przy hucznych oklaskach zebranych opowiada z wielk satysfakcj, e w jego
zakadach wprowadzono rozrywki dla dzieci. Podczas pracy dzieci ucz si piewu i rachunkw. To je bawi i pomaga znosi
dwunastogodzinny dzie pracy, ktry jest niezbdny, by mogy zdoby
r o d k i e g z y s t e n c j i . Dwunastogodzinna praca i jaka praca! Dzieci nie majce jeszcze dwunastu lat s na ni

-5-
Studenckie Koo Filozofii Marksistowskiej (UW) www.skfm-uw.w.pl
 Paul Lafargue Prawo do lenistwa (1883 rok)

I pomyle, e synowie bohaterw okresu terroru pozwolili si zdegradowa przez religi pracy do
tego stopnia, e po rewolucji 1848 roku uznali za zdobycz rewolucyjn prawo ograniczajce do dwunastu
godzin dzie pracy w fabrykach, e ogosili Prawo do pracy za zasad rewolucyjn. Haba proletariatowi
francuskiemu! Jedynie niewolnicy byliby zdolni do takiego ponienia. Trzeba by byo dwudziestu lat
cywilizacji kapitalistycznej, aby Grek czasw staroytnych poj podobne upodlenie.
A jeli niedole przymusowej pracy i tortury godu spady na proletariat obficiej ni biblijna
szaracza, to przecie on je sam spowodowa.
Sami robotnicy z broni w rku w czerwcu 1848 roku domagali si pracy, ktr narzucili swoim
rodzinom. Sami oddali we wadz baronw przemysu swoje ony i dzieci. Wasnymi rkami zgasili swe
ogniska domowe, sami pozbawili swoje dzieci pokarmu matki. Nieszczsne kobiety, nie baczc na ci lub
okres karmienia, zmuszone s i do kopalni i zakadw pracy, zamcza si i wyniszcza swoje nerwy.
Wasnymi rkami odebrali rado i si swoim dzieciom. Haba proletariatowi! Gdzie s nasze bojowe
kobiety, o ktrych opowiadaj nam stare dzieje, kobiety zawsze odwane, swobodne w mowie i nie
gardzce boskim trunkiem? Gdzie s owe wesoe kumoszki, ywe, ruchliwe, rozsiewajce wok siebie
rado ycia, dobrze gotujce, chtne do mioci i bez blu rodzce zdrowe i dzielne dzieci? Obecne
dziewczta i kobiety pracujce w fabrykach podobne s do bladych, bezbarwnych kwiatw, anemiczne, o
chorych odkach i wychudzonych czonkach. Nigdy nie doznay zdrowej rozkoszy i nie mogyby
rubasznie opowiedzie, jak straciy dziewictwo. A dzieci? Dwanacie godzin pracy dla dzieci! O ndzo!
Nawet wszyscy Jules Simonowie z Akademii Nauk Moralnych i Politycznych i wszyscy Germiniuszowie
jezuityzmu nie mogliby wymyli rodka bardziej przytpiajcego zdolnoci umysowe dzieci, bardziej
deprawujcego ich instynkty i bardziej niszczcego ich organizm ni praca w zepsutej atmosferze
kapitalistycznego zakadu pracy.
Nasza epoka mwi si jest epok pracy. W rzeczywistoci jest ona epok blu, ndzy i zepsucia.
A jednak buruazyjni filozofowie i ekonomici, poczwszy od cikostrawnego Augusta Comte'a, a
skoczywszy na miesznym i atwym Leroy-Beaulieu, oraz buruazyjni pisarze, poczwszy od
szarlataskiego i romantycznego Wiktora Hugo, a skoczywszy na naiwnym i komicznym Paul de Kocku
wszyscy oni opiewaj w nudnych poematach kult boga postpu, pierworodnego syna pracy. Wedug nich
szczcie wkrtce zapanuje na ziemi, puka ju ono do naszych wrt. Signli do odlegych, minionych
wiekw, grzebali w spopielaych szcztkach ndzy czasw feudalnych, by poprzez ponure kontrasty ukaza
nam rozkosze wspczesnych czasw. Znuyli nas ju ci syci, zadowoleni, niedawni sualcy wielkich
panw, a obecnie suto opacani lokaje buruazji. Znuyli nas mwic wiecznie o chopie La Bruyre'a7.
A wic sprbujmy przedstawi budujcy obraz proletariackich radoci z 1840 roku roku postpu
kapitalistycznego, namalowany przez jednego z propagatorw postpu, doktora Villerm, czonka Instytutu.
Dr Villerm w 1848 roku nalea do stowarzyszenia uczonych (jego czonkami byli: Thiers, Cousin, Passy,
Blanqui akademik8), ktre rozpowszechniao wrd mas brednie buruazyjnej ekonomii i buruazyjnej
moralnoci. Dr Villerm opowiada o przemysowej Alzacji, Alzacji Kestnerw i Dollfusw, tych
najwybitniejszych przedstawicieli filantropii i przemysowego republikanizmu. Lecz nim przedstawimy
obraz niedoli proletariackiej, narysowany przez doktora Villerm, posuchajmy alzackiego fabrykanta Th.
Miega, wspwaciciela domu handlowego Dollfus, Mieg i spka; kreli on sytuacj rzemielnika w
dawnym przemyle: W Miluzie pidziesit lat temu (to jest w 1813 roku w czasach powstawania
nowoczesnego przemysu) wszyscy robotnicy byli dziemi ziemi; mieszkajc w miecie i okolicznych
wsiach, prawie kady mia swj dom, a czsto may kawaek gruntu9. To by zoty wiek dla robotnika. Ale
skazane. Zwolennicy filozofii materialistycznej aowa bd zawsze, e nie ma pieka, do ktrego mona by byo wtrci tych
chrzecijan, tych filantropw, katw dzieci!
7
Aluzja do fragmentu Charakterw La Bruyre'a, w ktrym maluje on straszliw ndz chopa francuskiego w XVII w.
Przyp. tum.
8
Mowa tu o Adolfie Blanqui, liberalnym ekonomicie buruazyjnym, bracie synnego rewolucjonisty Augusta Blanqui.
Przyp. tum.
9
Mowa wygoszona na zebraniu Socit internationale d'tudes pratiques d'conomie sociale w Paryu w maju 1863 r. i
wydrukowana w tyme roku w Economiste franais.

-6-
Studenckie Koo Filozofii Marksistowskiej (UW) www.skfm-uw.w.pl
 Paul Lafargue Prawo do lenistwa (1883 rok)

wwczas przemys alzacki nie zalewa jeszcze wiata swymi tkaninami bawenianymi i nie dostarcza
milionw Dollfusom i Koechlinom. Lecz w dwadziecia pi lat pniej, gdy Villerm zwiedza Alzacj,
nowoytny Minotaur zakad kapitalistyczny opanowa ju kraj. Wiecznie godny pracy ludzkiej, wyrwa
robotnikw z ognisk domowych, by lepiej ich zdawi i wydusi z nich prac. Tysicami zbiegali si
robotnicy na gos syreny fabrycznej.
Dua ich ilo mwi Villerm bo pi tysicy na siedemnacie, zmuszona bya wskutek
wysokiego komornego usadowi si w okolicznych wsiach. Niektrzy mieszkali o dwie mile i wicej od
fabryki, w ktrej pracowali.
W Miluzie, w Dornach praca rozpoczynaa si o pitej rano, a koczya si o pitej wieczorem,
zarwno latem, jak i zim... Naleao ich widzie, jak przychodzili rano i odchodzili wieczorem. Duo byo
wrd nich bladych, chudych kobiet, ktre chodziy boso po bocie i ktre w czasie deszczu lub niegu
zakaday na gow fartuch czy spdnic. A jeszcze wicej byo dzieci, rwnie niechlujnych, rwnie
mizernych, okrytych achmanami, zatuszczonymi olejem spywajcym z maszyn w trakcie pracy. Dziki tej
zatuszczonej odziey dzieci s moe lepiej chronione przed deszczem ni kobiety, ale za to nie wida w ich
rkach koszykw, w ktrych kobiety maj prowiant na cay dzie; caym poywieniem dzieci a do
powrotu do domu jest kawaek chleba trzymany w rku lub pod kurtk.
W ten sposb do nadmiernie dugiego, bo trwajcego co najmniej pitnacie godzin, dnia roboczego
tych nieszczsnych naley doliczy tak uciliwe chodzenie do pracy i powrt do domu. Wieczorem
wracaj do siebie zmordowani, odczuwajc tylko potrzeb snu. A nazajutrz wychodz, nie zdywszy
dostatecznie wypocz, by si znale na czas w fabryce.
A oto jak wygldaj komrki, w ktrych gnied si mieszkajcy w miecie: Widziaem w
Miluzie, w Dornach i w okolicznych domach te ndzne izby, zamieszkane przez dwie rodziny, z ktrych
kada pi w innym kcie na somie rozoonej na pododze i odgrodzonej dwiema deskami... Ndza, w
jakiej yj robotnicy przemysu bawenianego w departamencie Haut-Rhin, jest tak straszna, e powoduje
ogromn miertelno dzieci. Wwczas gdy poowa dzieci w rodzinach fabrykantw, finansistw, kupcw,
dyrektorw fabryk osiga penoletno, w rodzinach robotniczych poowa umiera, nie osignwszy wieku
dwch lat...
Opisujc prac w fabryce, Villerm dodaje: Nie mona tego nazwa prac ani obowizkiem. To
jest tortura, ktr si zadaje take i dzieciom szecio-, omioletnim... Wanie ta duga, codzienna mka
podkopuje zdrowie robotnikw w przdzalniach baweny. W zwizku z dugoci dnia roboczego Villerm
zwrci uwag, e skazani na cikie roboty pracuj tylko dziesi godzin, niewolnicy na Antylach pracuj
przecitnie dziewi godzin, a we Francji, ktra dokonaa rewolucji 1789 roku i proklamowaa patetyczne
Prawa czowieka, istniej fabryki, gdzie si pracuje szesnacie godzin i z tego tylko ptorej godziny
przeznaczone jest na posiki10.
O biedny, poroniony podzie rewolucyjnych zasad buruazji! O pospny darze jej boga postpu!
Filantropi nazywaj dobroczycami ludzkoci tych, ktrzy sami nic nie robic, dla wzbogacenia si daj
prac biednym. Stokro lepiej by byo szerzy zaraz, zatruwa rda, ni zakada kapitalistyczne fabryki
wrd rolniczej ludnoci. Wprowadzenie pracy fabrycznej kadzie kres radoci, zdrowiu, wolnoci, temu
wszystkiemu, co czyni ycie piknym i godnym przeycia11.

10
L. R. Villerm, Tableau de l'tat physique et moral des ouvriers dans les fabriques de coton, de laine et de soie (1840).
Dollfus, Koechlin i inni fabrykanci alzaccy, nie dlatego, e byli protestanckimi republikanami, filantropami i patriotami,
traktowali le tych robotnikw. Akademik Blanqui, Reybaud i Jules Simon, ten mistrz w polityce, stwierdzili, e arcykatoliccy i
ultrarojalistyczni fabrykanci z Lilie i Lyonu wykazuj podobn trosk i dbao o swych robotnikw. Cnoty kapitalistyczne s
zawsze te same, niezalenie od wiary i polityki.
11
Indiaskie wojownicze plemiona Brazylii zabijaj swych starcw i kaleki. W ten sposb okazuj im swe przywizanie,
kadc kres yciu, ktrego nie raduj ju walki, uroczystoci i tace. U wszystkich narodw pierwotnych spotykamy podobne
dowody mioci, u Massagetw znad Morza Kaspijskiego (Herodot), u Wenw z Germanii i u galijskich Celtw. Do niedawna
przechowywano w kocioach szwedzkich tak zwane maczugi rodzinne, suce do uwalniania krewnych od cierpie
staroci. Jak bardzo wic zwyrodniali wspczeni proletariusze, skoro znosz tortury pracy fabrycznej bez szemrania!

-7-
Studenckie Koo Filozofii Marksistowskiej (UW) www.skfm-uw.w.pl
 Paul Lafargue Prawo do lenistwa (1883 rok)

Ekonomici za stale powtarzaj robotnikom: Pracujcie, pracujcie celem powikszania bogactwa

spoecznego! Znalaz si jednak ekonomista Destutt de Tracy, ktry odpowiedzia: Ludy krajw
biednych yj dostatnio, natomiast ludy krajw dostatnich yj biednie. Jego ucze, Cherbuliez, rozwija t
myl dalej: Pracujc i przyczyniajc si do gromadzenia kapitaw produkcyjnych, sami robotnicy
powoduj to, e wczeniej czy pniej pozbawieni zostaj swego zarobku. Ale oguszeni i ogupieni swym
wasnym wrzaskiem ekonomici dalej powtarzaj: Pracujcie, pracujcie cigle, celem przysporzenia sobie
dobrobytu. A w imi chrzecijaskiej dobroci przewielebny Towsend zawodzi: Pracujcie, dniem i noc
pracujcie. Pracujc powikszacie sw niedol, a wasza niedola zwalnia nas od prawnego zmuszenia was do
pracy. Zmuszanie do pracy przy pomocy prawa powoduje kopoty, wymaga zbyt wielkiej siy i wywouje
zbyt wiele szumu. W przeciwiestwie za do tego gd stanowi pokojow, cich, bezustann presj i
ponadto jest najbardziej naturalnym bodcem do pracy i zrcznoci, a jednoczenie pobudza do
najintensywniejszych wysikw. Pracujcie wic, pracujcie, proletariusze, celem powikszenia bogactwa
spoecznego i waszej indywidualnej niedoli. Pracujcie wic, pracujcie, proletariusze, bo im bdziecie
biedniejsi, tym wicej bdziecie mieli powodw do pracy i ycia w ndzy. Takie jest bezlitosne prawo
kapitalistycznej produkcji.
Oszukacze sowa ekonomistw znalazy posuch u robotnikw; dusz i ciaem oddali si
gorczkowej pracy, wpdzajc cae spoeczestwo w otcha przemysowych kryzysw nadprodukcji, ktre
wstrzsaj organizmem spoecznym. Kiedy za jest nadmiar towarw, a brak nabywcw, zamyka si
zakady pracy i gd tym bardziej nka ludno robotnicz. Proletariusze, ogupieni dogmatem pracy, nie
rozumiej, e nadmierna praca, ktr sobie narzucili w okresach rzekomej pomylnoci, jest przyczyn ich
ndzy podczas kryzysw.
W tym czasie powinni oni ruszy ku spichrzom zboowym i krzycze: Jestemy godni, chcemy
je, mimo e nie mamy ani grosza; chocia jestemy ndzarzami, to my przecie limy zboe i zbierali
winogrona... Powinni przypuci szturm do magazynw pana Bonneta z Jujurieux, niedaleko Lyonu,
marzcego o klasztorach przemysowych dla robotnic, i woa: Panie Bonnet, oto paskie robotnice, ktre
przd i uszlachetniaj wkno jedwabne; w swych pocerowanych bawenianych sukniach dr one z zimna
do tego stopnia, e mogyby wzruszy najbardziej kamienne serce, a przecie to one przdy i tkay
jedwabne suknie kokot caego wiata chrzecijaskiego. Biedaczki, pracujc trzynacie godzin dziennie, nie
miay czasu pomyle o swej toalecie, ale oto teraz nie pracuj i mog stroi si w jedwabie, przez siebie
utkane. Od chwili, gdy straciy mleczne zby, powiciy si, aby pomnoy pana fortun, i yy
wstrzemiliwie. Obecnie dysponuj wolnym czasem i chc troch skorzysta z owocw swej pracy. A
wic, panie Bonnet, nieche im pan da swoje jedwabie, pan za, panie Harmel, niech im dostarczy
mulinw, a pan Pouyer-Quertier dodatkw, pan Pinet pantofelkw, by mogy obu swe zmarznite i
zmczone stopy. Na ubrane od stp do gw i zadowolone przyjemnie bdzie popatrze. A wic bez
wykrtw. Jestecie przecie, panowie, przyjacimi ludzkoci i ponadto, nieprawda, chrzecijanami?
Oddajcie wic do dyspozycji waszych robotnic bogactwo, ktre one stworzyy w trudzie i znoju. Jestecie,
panowie, zwolennikami obrotw handlowych. Uatwijcie wic obrt towarw. Oto stworzeni do tego
nabywcy. Otwrzcie im nieograniczone kredyty. Konieczno zmusza was do udzielania kredytw kupcom,
ktrych zupenie nie znacie i ktrzy wam nawet nie dali szklanki wody. Wasze robotnice spac dug, gdy
tylko bd mogy, a jeli w dniu patnoci nie wykupi swych weksli, moecie ogosi ich upado i
poniewa nie maj nic, co by si nadawao dla komornika da, by zapaciy modlitwami. Uatwi wam
bardziej drog do raju ni wasi lichwiarze o zgniych twarzach.
Zamiast wykorzysta okres kryzysu do przeprowadzenia oglnej dystrybucji produktw i
wprowadzenia powszechnego wita, robotnicy, umierajcy z godu, dobijaj si do wrt zakadw pracy.
Wychudzeni, o bladych twarzach, oblegaj fabrykantw, wygaszajc aosne przemwienia: askawy
panie Chagot, dobry panie Schneider, dajcie nam prac, nie gd nas do niej zmusza, drczy nas tylko dza
pracy. I ci biedacy, ktrzy si ledwie trzymaj na nogach, sprzedaj swj dwunasto- lub
czternastogodzinny dzie pracy za dwa razy tasz cen ni wtedy, gdy na pce ley chleb. A filantropi
przemysu wykorzystuj bezrobocie, by produkowa jeszcze taniej.

-8-
Studenckie Koo Filozofii Marksistowskiej (UW) www.skfm-uw.w.pl
 Paul Lafargue Prawo do lenistwa (1883 rok)

Tak jak kryzysy przemysowe, nastpujc po okresach nadmiernej pracy, rwnie nieodwoalnie, jak
noc nastpuje po dniu, pocigaj za sob przymusowe bezrobocie i ndz robotnikw, tak te i fabrykantom
przynosz nieuniknione bankructwo. Aby nie zaprzesta produkcji, fabrykant ucieka si do kredytu, zaciga
poyczki jedn po drugiej, by dostarczy surowcw robotnikom. Produkuje, nie zastanawiajc si, e rynek
jest coraz bardziej zapchany towarami i e weksli swych nie wykupi w odpowiednim terminie.
Doprowadzony do rozpaczy, szuka pomocy u lichwiarza, rzuca mu si do ng, ofiarowuje mu sw krew i
cze. Zoto bardziej mi odpowiada mwi Rothschild ma pan na skadzie 20 tysicy par poczoch po
20 sous za par, wezm je po 4 sous. Poczochy te lichwiarz sprzedaje po 6-8 sous, napenia kieszenie
brzczc monet, nikomu nie jest nic winien. Ale fabrykant cignie dalej i wreszcie nadchodzi katastrofa.
Magazyny s przepenione do ostatecznoci. Wtedy wyrzuca si oknem tak wielkie iloci towarw, e
zdziwienie ogarnia, w jaki sposb tyle tego mona byo wepchn drzwiami. Warto zniszczonych
produktw oblicza si na setki milionw; w ubiegym wieku palono je lub wrzucano do wody12.
Nim jednak fabrykanci decyduj si na to ostateczne rozwizanie, przebiegaj wiat cay w
poszukiwaniu rynkw zbytu dla swych zalegajcych skady towarw. Zmuszaj swoje rzdy do aneksji
Konga, do zagarnicia Tonkinu, burzenia armatami muru chiskiego, by upynni tam swoje perkale.
Midzy Francj a Angli toczy si w ostatnich wiekach miertelny pojedynek o to, kto bdzie mia
wyczny przywilej handlu w Ameryce i Indiach. W okresie wojen kolonialnych w XVI, XVII i XVIII
stuleciu krew tysicy modych, penych si mczyzn zabarwia na czerwono morza.
Rynki s zapenione zarwno towarami, jak i kapitaami. Bankierzy nie wiedz, gdzie je umieci.
Szukaj wic zaywajcych szczcia ludzi, ktrzy wygrzewaj si na socu i pal spokojnie swe fajki, by
w ich krajach budowa koleje, wznosi fabryki i co za tym idzie wprowadzi przeklestwo pracy. Ten za
eksport kapitaw francuskich koczy si pewnego piknego dnia komplikacjami dyplomatycznymi. O
mao nie doszo w Egipcie do rkoczynw midzy Francj, Angli i Niemcami przy rozstrzyganiu sporu,
ktrzy lichwiarze maj by najpierw spaceni. Doprowadza si do wojny w Meksyku, dokd wysya si
francuskich onierzy, by w charakterze komornikw cigali nie zapacone dugi13.
Te mki indywidualne i spoeczne, tak straszne i tak, wydawaoby si, wieczne, znikn, jak hieny i
szakale na widok lwa, gdy proletariat owiadczy: Ja tak chc. Ale eby proletariat zda sobie spraw ze
swojej siy, musi wyzby si przesdw chrzecijaskiej, ekonomicznej i wolnomylnej moralnoci. Musi
odzyska swe naturalne instynkty, musi ogosi, e Prawo do lenistwa jest tysickro bardziej szlachetne i
bardziej wite ni dotychczasowe Prawa czowieka, wymylone przez metafizycznych adwokatw
buruazyjnej rewolucji. Musi uprze si i nie pracowa duej ni trzy godziny dziennie, a reszt dnia i nocy
prnowa i hula.
To, co powiedziaem dotychczas, nie byo rzecz trudn do przyjcia. Opisaem tylko rzeczywiste
plagi, niestety znane nam wszystkim. Ale przekona proletariat, e moralno, ktr mu wszczepiono, jest
wypaczeniem natury; e jego nadmierna praca od pocztkw stulecia jest najstraszniejsz plag, jaka
kiedykolwiek dotkna ludzko; e praca stanie si przyjemnym dodatkiem do lenistwa, dobrym
wiczeniem dla organizmu ludzkiego i pasj uyteczn dla organizmu spoecznego tylko wtedy, gdy bdzie
mdrze uregulowana i ograniczona do trzech godzin dziennie oto cikie zadanie, przekraczajce moje
moliwoci. Jedynie fizjologowie, higienici i komunistyczni ekonomici mog to przedsiwzi. W
dalszym cigu ogranicz si do wykazania, e przy obecnym stanie rodkw produkcji i ich nieograniczonej

12
Na berliskim kongresie przemysowcw 21 stycznia 1879 r. stwierdzono, e straty niemieckiego przemysu metalurgicznego
w czasie ostatniego kryzysu wyniosy 568 milionw frankw.
13
Justice, organ pana Clmenceau, w swym przegldzie finansowym z 6 kwietnia podaje: Niektrzy sdz, e gdyby nawet
Francja nie pacia Prusom miliardw po wojnie 1870 r., to i tak pienidze te przepadyby w inny sposb, a mianowicie przez
stae poyczki na pokrycie budetu pastw zagranicznych. I my jestemy tego zdania. Pi miliardw stracili angielscy
kapitalici na poyczkach dla pastw poudniowoamerykaskich. Robotnicy francuscy wypracowali nie tylko owe pi
miliardw paconych panu Bismarckowi, ale w dalszym cigu wypacaj odszkodowania wojenne Ollivierom, Girardinom,
Bazaine'om i innym wacicielom tytuw rentierskich, ktrzy spowodowali wojn i klsk. Mog si jednak pocieszy: te pi
miliardw nie wywoaj wojny.

-9-
Studenckie Koo Filozofii Marksistowskiej (UW) www.skfm-uw.w.pl
 Paul Lafargue Prawo do lenistwa (1883 rok)

zdolnoci reprodukcyjnej naley powstrzyma niedorzeczn pasj robotnikw do pracy i zmusi ich do
spoywania towarw, ktre wytwarzaj.

ROZDZIA III
KONSEKWENCJE NADPRODUKCJI

Poeta grecki z czasw Cycerona, Antiparos, w taki oto sposb opiewa wynalezienie myna
wodnego do mielenia ziarna, ktry mia wyzwoli niewolnice i przywrci zoty wiek:

Oszczdzajcie swych rczek, o mynareczki, i pijcie

Sodko! Niechaj wam kogut na prno zwiastuje poranek.
Deo dziewczt robot nimfom wodnym zlecia,
Ktre stopy lekkimi skacz po koach myna,
Osie wrd wstrzsw si wierc i obracaj si szprychy,
Z nimi cikie kamienie obracaj si wok.
yjmy, jak yli ojcowie, cieszmy si miao darami,
Ktre bogini askawa bez pracy naszej nam zsya14.

Niestety, wywczasy zapowiadane przez pogaskiego poet nie nadeszy. lepa, pierwotna i zabjcza
namitno do pracy przemienia maszyn, ktra miaa by wyzwolicielk, w narzdzie ujarzmiania
wolnych ludzi, jej produktywno ich zubaa.
Wprawna robotnica potrafi za pomoc wrzeciona zrobi tylko pi wzw na minut, pewne za
koliste trykociarskie warsztaty robi w tym samym czasie trzydzieci tysicy wzw. Kada minuta pracy
maszyny odpowiada wic stu godzinom pracy robotnicy; inaczej mwic, kada minuta pracy maszyny
oszczdza robotnicy dziesi dni pracy. W mniejszym lub wikszym stopniu dotyczy to wszystkich gazi
przemysu, ktre zostay nowoczenie zmechanizowane. C jednak widzimy? Rwnoczenie z
doskonaleniem maszyn i coraz wikszym wypieraniem przez nie pracy ludzkiej, robotnik, miast przedua
swj odpoczynek, zdwaja wysiek, tak jakby chcia rywalizowa z maszyn. O, absurdalna i zabjcza
konkurencjo!
Aby konkurencja midzy czowiekiem a maszyn moga si swobodnie rozwija, proletariusze
znieli mdre prawa, ktre ograniczay prac rzemielnikw dawnych korporacji skasowali dni
witeczne15.
wczeni wytwrcy pracowali tylko pi dni w tygodniu, a jednak, w przeciwiestwie do tego, co
opowiadaj kamliwi ekonomici, nie yli powietrzem i wod. Mieli wwczas do czasu, by zakosztowa
ziemskich rozkoszy, by zazna mioci i poartowa, by wesoo, w licznym gronie, ucztowa na cze
wielkiego boga lenistwa. Ponura Anglia zamknita w klatce protestantyzmu bya wtedy weso Angli
14
Przypuszczamy, e wiersz ten Lafargue cytuje za Marksem. Por. K. Marks, Kapita, t. I, Warszawa 1951, przyp. 156, ss. 440-
441. Przyp. red.
15
W okresie ancien rgime'u przepisy kocielne zapewniay robotnikom 90 dni odpoczynku (52 niedziele plus 38 dni wit
kocielnych), podczas ktrych praca bya surowo zabroniona. Byo to gwne przestpstwo katolicyzmu, podstawowa
przyczyna antyreligijnoci przemysowej i handlowej buruazji. W latach rewolucji, gdy tylko buruazja zdobya wadz,
zniosa dni witeczne, a siedmiodniowy tydzie zamienia na dziesiciodniowy. W ten sposb lud odpoczywa jeden dzie na
dziesi dni pracy. Buruazja wyzwolia robotnikw z jarzma kocielnego, by atwiej wprzgn ich w jarzmo pracy.
Nienawi do wit pojawia si wtedy, gdy powstaje nowoytna buruazja przemysowa i handlowa, tj. midzy XV a XVI
stuleciem. Ju Henryk IV prosi papiea o ich ograniczenie. Papie odmwi, tumaczc, e jest to jedna z postaci herezji
(Lettres du Cardinal d'Ossat). Mimo to w 1666 r. arcybiskup paryski znis w swej diecezji siedemnacie dni witecznych.
Protestantyzm religia chrzecijaska bardziej zwizana z nowymi przemysowymi i handlowymi potrzebami buruazji
jeszcze mniejsze przykada znaczenie do odpoczynku ludu.
Reformy religijne i wolna myl filozoficzna posuyy jezuickiej, sprytnej i chciwej buruazji za pretekst do pozbawienia ludu
dni witecznych.

- 10 -
Studenckie Koo Filozofii Marksistowskiej (UW) www.skfm-uw.w.pl
 Paul Lafargue Prawo do lenistwa (1883 rok)

(Merry England). Rabelais, Quevedo, Cervantes i anonimowi autorzy powieci otrzykowskich sprawiaj,
e linka idzie nam do ust przy czytaniu opisw fantastycznych biesiad16, ktre odbyway si w przerwach
midzy jedn a drug wypraw, Jordaens i malarze szkoy flamandzkiej odtworzyli to na swych penych
radoci i ycia obrazach. Wspaniae, bezdenne odki, co si z wami stao? Przenikliwe umysy,
obejmujce ca gbi ludzkiej myli, co si z wami stao? Jestemy zwyrodniali i skarowaciali. Ciga
bieda, kartofle, sfaszowane wino, pruska wdka to wszystko fachowo poczone z przymusow prac
osabio nasze ciaa i zamroczyo umysy. I wanie wtedy, gdy kurczy si odek ludzki, a maszyna
zwiksza sw produkcj, ekonomici prawi nam kazania o teorii Malthusa, o religii wstrzemiliwoci i
dogmacie pracy. Naleaoby im wyrwa jzyki i rzuci psom na poarcie.
Poniewa klasa robotnicza w naiwnej i szczerej wierze pozwolia si otumani i z wrodzonej sobie
popdliwoci lepo oddaa si pracy i wstrzemiliwoci, klasa kapitalistyczna skazana zostaa na lenistwo i
przymusowe uywanie rozkoszy, na nieproduktywne ycie i nadmiern konsumpcj. Ale jeli nadmierna
praca wykonywana przez robotnika umcza jego ciao i osabia nerwy, to jednoczenie wywouje bolesne
skutki dla buruja.
Wstrzemiliwo, na ktr skazaa si klasa wytwrcw, zmusza buruja do nadmiernej
konsumpcji produktw, wytwarzanych bez umiaru przez proletariat. W pocztkach produkcji
kapitalistycznej, sto lub dwiecie lat temu, buruj by czowiekiem statecznym, o spokojnych i
umiarkowanych obyczajach; zadowala si swoj on, lub te maym do niej dodatkiem; pi dla
zaspokojenia pragnienia i jad dla zaspokojenia godu. Dworzanom i kurtyzanom (courtisans et courtisanes)
pozostawia szlachetne cnoty ycia rozpustnego. Obecnie kady syn przecitnego dorobkiewicza czuje si
zobowizany do rozwijania prostytucji i nasycania swego ciaa rtci, by praca robotnikw w kopalniach
rtci miaa jaki cel. Kady buruj objada si kaponami nadzianymi truflami, pulardami, upija si drogimi
winami. Przy takim trybie ycia organizm szybko niszczeje, wosy wypadaj, zby wysuwaj si z dzise,
krgosup si wykrzywia, brzuch si wzdyma, oddech staje si trudny, ruchy ociae, czonki i stawy
sztywniej.
Inni za, zbyt wtli, by znosi trudy rozpusty, lecz peni pasji do studiw, wysuszaj swe mzgi
jak Garnier nad ekonomi polityczn, Acollas nad filozofi prawa i mozolnie podz usypiajce ksigi po
to, by zatrudnia zecerw i drukarzy.
Kobiety wiatowe prowadz ycie mczennic. Aby przymierzy lub pokaza swe eleganckie toalety,
przy ktrych szyciu szwaczki trac zdrowie, od rana do nocy przebieraj si w coraz to inne suknie. Na
szereg godzin oddaj swe puste gowy w rce fryzjerw-artystw, by za wszelk cen zaspokoi ch
posiadania wspaniaych fryzur ze sztucznych wosw. cinite gorsetami, w zbyt wskich bucikach, w
sukniach tak wydekoltowanych, e moe to wywoa rumieniec na twarzy sapera, krc si caymi nocami
na balach dobroczynnych, by zebra troch pienidzy dla biednych. wite dusze!
Do penienia swej podwjnej funkcji spoecznej: ludzi, ktrzy nie produkuj, ale konsumuj w
nadmiarze, buruazja musiaa nie tylko zerwa ze swymi skromnymi upodobaniami, pozby si nawyku
pracy sprzed dwustu lat i rozpocz ycie wielce zbytkowne, naraajc si na niestrawno odka i syfilis;
musiaa jeszcze wykluczy z pracy wytwrczej ogromn mas ludzi, by mie sub.

16
Owe uczty na mod Pantagruela trway caymi tygodniami. Don Rodrigo de Lara, po wyparciu Maurw ze starej Calatravy,
otrzymuje w nagrod narzeczon, a romancero piewa:
Las bodas furon en Burgos,
Las tornabodas en Salas:
En bodas y tornabodas
Pasaron siete semanas.
Tantas vienen de las gentes...
Que no caben por las plazas.
(Wesele odbywao si w Burgos, powrcono nastpnie do Salas. Gody weselne i powrt trway siedem tygodni.
Zbiego si tyle ludzi, e brakowao miejsca).
Uczestnikami tych siedmiotygodniowych godw byli bohaterscy onierze walczcy o niepodlego.

- 11 -
Studenckie Koo Filozofii Marksistowskiej (UW) www.skfm-uw.w.pl
 Paul Lafargue Prawo do lenistwa (1883 rok)

Oto niektre dane wskazujce, jak ogromny jest ubytek si wytwrczych. Wedug spisu z 1861 roku
ludno Anglii i ksistwa Walii wynosia 20 066 224 osb (9 776 259 mczyzn i 10 289 965 kobiet). Po
obliczeniu ludzi niezdolnych do pracy: zbyt modych, zbyt starych, nie pracujcych kobiet, modziey,
dzieci i caego szeregu osb zatrudnionych w zawodach ideologicznych (urzdnicy pastwowi, policja,
ludzie stanu duchownego, wojskowi, sdownicy, prostytutki, uczeni, artyci itp.) oraz osb zajmujcych si
gwnie konsumpcj cudzej pracy (posiadacze renty gruntowej, akcjonariusze itp.) pozostaje okoo omiu
milionw osb obojga pci i rnego wieku, wczajc ju do tego kapitalistw, biorcych udzia w
produkcji, handlu i operacjach finansowych itd.
Z tych omiu milionw przypada na:

robotnikw rolnych (wraz z pastuchami oraz parobkami i dziewczynami mieszkajcymi

u dzierawcw)...................................................................................................................... 1 098 261
wszystkich zatrudnionych w fabrykach wyrobw bawenianych, wenianych, lnianych,
konopnych, jedwabnych, w poczoszarniach mechanicznych i w koronkarstwie.............. 642 607
wszystkich zatrudnionych w kopalniach wgla i kruszcw................................................. 565 835
wszystkich zatrudnionych w hutnictwie (w wielkich piecach, walcowniach, itd.) oraz w
manufakturach metalowych wszelkiego rodzaju................................................................. 396 998
sub..................................................................................................................................... 1 208 648

Jeli zsumujemy zatrudnionych we wszystkich fabrykach wkienniczych z personelem kopal

wgla i kruszcw, otrzymamy liczb 1 208 442 osoby. Jeli zsumujemy ich z personelem wszystkich
zakadw hutniczych i manufaktur metalowych, suma wyniesie 1 039 605. Kada z tych sum bdzie
mniejsza od liczby nowoczesnych niewolnikw domowych. Co za podniosy rezultat kapitalistycznego
zastosowania maszyn17. Do klasy suby domowej jej liczebno wiadczy o stopniu cywilizacji
kapitalistycznej naley jeszcze doda pokan kategori tych, ktrzy oddaj sw energi dla zaspokojenia
nieuytecznych i rujnujcych pragnie ludzi bogatych, a wic jubilerw, koronkarki, hafciarki,
introligatorw wykonujcych kosztowne oprawy, szwaczki szyjce luksusowe toalety, tapicerw od
eleganckich wntrz itd.18
Buruazja, nie zwracajc uwagi na krzywdy, jakie sobie sama wyrzdza, przyzwyczaia si do ycia
wypenionego lenistwem i zaspokajaniem namitnoci. Przeraeniem napenia j myl o jakiejkolwiek
zmianie. Ponure warunki bytu, w ktrych yje bez szemrania klasa robotnicza, jej fizyczne zwyrodnienie,
spowodowane niepohamowan dz pracy, w jeszcze wikszym stopniu wywoay u buruazji wstrt do
jakiejkolwiek zorganizowanej pracy i do najmniejszego choby ograniczenia uycia.
Ale wtedy wanie proletariat nie liczc si z demoralizacj, ktr buruazja narzucia sobie jako
obowizek spoeczny wbi sobie w gow, e musi skoni kapitalistw do pracy. Naiwni prostaczkowie
powanie przejli si teoriami ekonomistw i moralistw dotyczcymi pracy i zamczali si, by zmusi
kapitalistw do urzeczywistnienia ich w praktyce. Proletariat ogosi haso: Kto nie pracuje, ten nie je. W
1831 roku robotnicy w Lyonie powstali dajc pracy lub oowiu; powstacy czerwcowi z 1848 roku
ogosili Prawo do pracy; w marcu 1871 roku komunardzi nazwali swoje powstanie rewolucj pracy.
Na te wybuchy potnej wciekoci, niszczce wyuzdane i bezczynne ycie buruazji, kapitalici
odpowiedzieli okrutnymi represjami. Wiedz oni jednak, e cho udao im si zdusi owe rewolucyjne
wybuchy, nie potrafili utopi w krwi przelanej podczas gigantycznych rzezi absurdalnej idei proletariatu:
17
Marks, Kapita, t. I, cyt. wyd., ss. 482-483.
18
Stosunek liczbowy suby domowej do oglnego stanu zatrudnienia wskazuje na stopie rozwoju bogactwa narodowego i
cywilizacji (R. M. Martin, Ireland before and after the Union, 1848). Gambetta, ktry wypar si spraw spoecznych, od kiedy
nie jest ju biednym adwokatem i nie bywa w kawiarni Prokopa, te wanie grupy ludnoci mia zapewne na myli, mwic o
powstaniu nowych klas spoecznych.

- 12 -
Studenckie Koo Filozofii Marksistowskiej (UW) www.skfm-uw.w.pl
 Paul Lafargue Prawo do lenistwa (1883 rok)

zmusi do pracy prnujcych i sytych. I aby uchroni si przed niebezpieczestwem, otaczaj si gwardi
pretoriask, policj, aparatem sdowniczym, dozorcami wiziennymi, zajtymi prac nieprodukcyjn. Nie
mona obecnie ywi zudze co do charakteru wspczesnych armii; s one utrzymywane w staym
pogotowiu tylko w celu zwalczania wroga wewntrznego. Forty Parya i Lyonu nie zostay wzniesione
dla obrony tych miast przed wrogiem zewntrznym, lecz dla ewentualnego stumienia ich rewolty. Za
niezbity dowd tej tezy moe posuy armia Belgii, tego wymarzonego kraju kapitalizmu. Neutralno
Belgii jest zagwarantowana przez mocarstwa europejskie, a jednak jej armia jest jedn z najsilniejszych w
stosunku do ludnoci. Pene chway pola bitew dzielnej armii belgijskiej to rwniny Borinage i Charleroi.
Tam wanie, lejc krew bezbronnych grnikw i robotnikw, oficerowie belgijscy zdobywaj saw i nowe
szlify. Narody europejskie nie maj armii narodowych, lecz armie najemne. Armie te broni kapitalistw
przed gniewem ludu, ktry chciaby ich skaza na dziesiciogodzinny dzie pracy w kopalniach lub
przdzalniach.
A wic to klasa robotnicza, zaciskajc pasa, przyczynia si do tego, e brzuch buruazji, skazany na
nadkonsumpcj, wzd si ponad wszelk miar.
eby uly swym trudom, buruazja oderwaa od klasy robotniczej cz o wiele wiksz ni ta,
ktra zostaa w uytecznej produkcji, i skazaa j take na nieprodukcyjno i nadmierne spoycie. Lecz i to
zbiorowisko bezuytecznych gb, mimo swej arocznoci, nie jest w stanie zuy wszystkich produktw,
wytworzonych przez robotnikw, ktrzy, otumanieni dogmatem pracy, jak maniacy wytwarzaj towary, nie
pragnc ich spoycia i nie zastanawiajc si, czy znajd si na to ludzie.
Wobec tego podwjnego szalestwa robotnikw wyczerpywania si nadmiern prac i
wegetowania we wstrzemiliwoci wielkim problemem produkcji kapitalistycznej nie jest ju znalezienie
wytwrcw i podwojenie ich siy, lecz wyszukanie konsumentw, wzbudzenie ich apetytw i wywoanie w
nich nowych, bodaj sztucznych potrzeb.
Poniewa europejscy robotnicy, trzsc si z zimna i cierpic gd, odmawiaj noszenia materiaw
przez siebie utkanych i picia win przez siebie wytworzonych biedni fabrykanci musz pdzi jak wariaci
na krace wiata, by znale nabywcw, ktrzy by chcieli si ubra i napi. Z Europy rokrocznie wywozi
si towary o wartoci setek milionw i miliardw do ludw, ktre nie wiedz, co z nimi pocz19.
Fabrykantom nie wystarczaj ju marne kontynenty, szukaj dziewiczych krajw. Europejscy fabrykanci
dniem i noc marz o Afryce, o jeziorze saharyjskim, o kolei sudaskiej. Z trosk ledz wyprawy
Livingstone'w, Stanleyw, Chaillu'w i Brazza'w. Z otwartymi ustami wysuchuj opowiada o
fantastycznych przygodach odwaanych podrnikw. Ile to nieznanych dziww kryje w sobie Czarny
Ld! Pola s usiane koci soniow, rzeki oleju kokosowego unosz zoty piasek, a miliony czarnych o
tykach nagich, jak oblicze Dufaure'a lub Girardina, czekaj na perkaliki, by nauczy si skromnoci,
pragn pi wdk, pozna bibli i dobrodziejstwa cywilizacji.
Lecz wszystko na prno: nadci buruje, suba przekraczajca liczebnie klas wytwrcw, ludy
cudzoziemskie i barbarzyskie, ktre s zasypane europejskimi towarami wszystko to nie wystarcza. Nic
nie jest w stanie sprawi, by gry nagromadzonych produktw europejskich, wysze i okazalsze od
egipskich piramid, mogy znale zbyt. Wydajno robotnikw europejskich przewysza wszelk
konsumpcj, wszelk rozrzutno. Przeraeni fabrykanci potracili gowy, nie wiedz, gdzie znale
surowce, aby zaspokoi niezorganizowan, zboczon namitno do pracy swych robotnikw. W naszych
departamentach produkujcych wen szarpie si brudne, na p zgnie gagany i z nich tka si sukna zwane
renaissance, ktre s tak trwae, jak obietnice skadane w okresie kampanii wyborczej. W Lyonie dodaje si
do wkien jedwabnych nadmiern ilo soli mineralnych, wskutek czego trac one sw sprysto, staj
si cikie, sztywne i nietrwae. Wszystkie nasze produkty faszuje si, by uatwi ich zbyt i zmniejszy
trwao. Nasza epoka zostanie nazwana e p o k f a l s y f i k a c j i , tak jak pierwsze epoki ludzkoci
19
Dwa przykady: rzd angielski, eby przypodoba si wieniakom hinduskim, ktrzy mimo klsk godowych pustoszcych
kraj upieraj si przy uprawie maku zamiast ryu lub zboa musia uciec si do krwawych wojen, by narzuci Chinom import
opium indyjskiego; wyspiarze polinezyjscy musz si ubiera i upija po angielsku, aby spoy produkty gorzelni szkockich i
przdzalni Manchesteru.

- 13 -
Studenckie Koo Filozofii Marksistowskiej (UW) www.skfm-uw.w.pl
 Paul Lafargue Prawo do lenistwa (1883 rok)

nazwane zostay e p o k k a m i e n i a lub b r z u , w zalenoci od charakteru ich twrczoci.

Niemcy zarzucaj naszym pobonym przemysowcom oszustwo, gdy w rzeczywistoci kieruj si oni myl
dostarczenia pracy robotnikom, ktrzy nie chc si zgodzi na ycie z zaoonymi rkami. Te faszerstwa,
ktrych jedyn pobudk jest uczucie humanitarne, chocia przynosz olbrzymie zyski fabrykantom, chocia
s fatalne dla jakoci produkcji i powoduj nieprzerwane trwonienie pracy ludzkiej wiadcz o
filantropijnej wynalazczoci buruazji i o potwornej perwersji robotnikw. Ci bowiem, aby zaspokoi sw
namitno do pracy, zmuszaj fabrykantw do tumienia gosu sumienia i gwacenia praw kupieckiej
uczciwoci.
A jednak, mimo nadprodukcji towarw, mimo przemysowych faszerstw, robotnicy zapeniaj
rynek niezliczon mas towarow, cigle bagajc o prac. Wydawaoby si, e zbytnia obfito towarw
powinna ich zmusi do pohamowania tej pasji. Ot wprost przeciwnie, doprowadza ich ona do
paroksyzmu. Gdy tylko wyania si jaka moliwo pracy, wszyscy si na ni rzucaj. W nienasyconym
pragnieniu daj dwunasto-, czternastogodzinnego dnia pracy, a nazajutrz znw wyrzucani s na bruk.
Rokrocznie we wszystkich gaziach przemysu bezrobocie zjawia si z regularnoci pr roku. Po
morderczej, szkodliwej dla organizmu, nadmiernej pracy nastpuje absolutny odpoczynek, trwajcy od
trzech do szeciu miesicy a bez pracy nie ma chleba. Poniewa dza pracy jest gboko zakorzeniona w
sercu robotnika, poniewa zagusza ona wszystkie inne jego instynkty, poniewa ilo pracy, ktrej domaga
si spoeczestwo, ograniczona jest konsumpcj i iloci surowcw, dlaczeg wic prac caego roku ma
si pochania w cigu szeciu tylko miesicy? Dlaczego nie rozdzieli jej rwnomiernie na dwanacie
miesicy i nie zmusi robotnika, by zadowala si picioma lub szecioma godzinami pracy dziennie przez
cay rok? W ten sposb uniknoby si niestrawnych, dwunastogodzinnych porcji dziennie w cigu tych
szeciu miesicy. Majc zapewnion codzienn prac, robotnicy nie bd sobie nawzajem zazdroci, nie
bdzie wicej wani midzy nimi o prac i chleb. A wtedy rzecy na ciele i umyle poczn praktykowa
cnoty lenistwa.
Ogupieni namitnoci pracy, robotnicy nie mogli dotychczas zrozumie faktu, e aby starczyo
pracy dla wszystkich, trzeba j rozdziela, jak wod na okrcie w czasie katastrofy. Sami przemysowcy w
interesie eksploatacji kapitalistycznej od dawna ju domagaj si prawnego ograniczenia dnia roboczego.
Jeden z najwikszych przemysowcw Alzacji, pan Bourcart z Guebwiller, owiadczy w 1860 roku przed
komisj ksztacenia zawodowego, e dwunastogodzinny dzie pracy jest zbyt dugi, naley go skrci do
jedenastu godzin, a w sobot naley przerwa prac o godzinie drugiej. Osobicie radz przyj ten wymiar,
chocia na pierwszy rzut oka wydaje si uciliwy. My stosujemy go ju od czterech lat w naszych
zakadach przemysowych i jestemy zadowoleni: przecitna produkcja, zamiast si zmniejszy,
powikszya si. W swoim studium o maszynach F. Passy przytacza nastpujcy list znanego
przemysowca belgijskiego, pana Ottevaere'a: Nasze maszyny przdzalnicze, chocia nie rni si od
angielskich, wytwarzaj mniej ni w Anglii, aczkolwiek tam dzie roboczy w przdzalniach trwa o dwie
godziny krcej... P r a c u j e m y o d w i e g o d z i n y z a d u g o . Jestem przekonany, e gdyby u
nas pracowano jedenacie godzin zamiast trzynastu, produkcja byaby ta sama, a wskutek tego bardziej
ekonomiczna. A pan Leroy-Beaulieu zapewnia, e wedug obserwacji wielkiego przemysowca
belgijskiego tygodnie, w ktrych wypadaj dni witeczne, daj tak sam produkcj, jak zwyke
tygodnie20.
To, czego lud okpiony przez moralistw nie mia nigdy uczyni, omieli si uczyni rzd
arystokratyczny. Rzd angielski zabroni pilnie przestrzegan ustaw przekracza dziesiciogodzinny dzie
roboczy, pogardliwie odrzucajc w ten sposb wielce powane pogldy moralne i gospodarcze
ekonomistw, ktrzy jak zowrbne ptaki przepowiadali, e skrcenie o godzin dnia pracy oznacza
wydanie wyroku mierci na przemys angielski. A mimo to Anglia pozostaa, jak i przedtem, pierwszym
przemysowym krajem wiata.

20
Paul Leroy-Beaulieu, La question ouvrire au XIX sicle, 1872.

- 14 -
Studenckie Koo Filozofii Marksistowskiej (UW) www.skfm-uw.w.pl
 Paul Lafargue Prawo do lenistwa (1883 rok)

Wielkie dowiadczenie narodu angielskiego, dowiadczenie kilku inteligentnych kapitalistw

dowodzi, e dla zwikszenia produktywnoci ludzkiej naley bezwzgldnie zredukowa czas pracy i
zwikszy liczb dni patnych i wit lecz lud francuski nie jest o tym przekonany. Ale jeli ndzna
redukcja dnia roboczego o dwie godziny powikszya w przecigu dziesiciu lat produkcj angielsk prawie
o jedn trzeci21, jak wielki bdzie postp przemysu francuskiego, gdy nastpi prawne ograniczenie dnia
roboczego do trzech godzin? Czy robotnicy nie mog zrozumie, e przemczajc si nadmiern prac,
wyczerpuj siy swoje i swego potomstwa i przed czasem staj si niezdolni do jakiejkolwiek pracy, e
otumanieni jedn namitnoci przestaj by ludmi i staj si cieniami; e zabijaj w sobie wszystkie
wspaniae zdolnoci, by zachowa w stanie kwitncym tylko szalon namitno do pracy?
Podobni do arkadyjskich papug robotnicy powtarzaj lekcj ekonomistw: Pracujmy, pracujmy, by
powikszy bogactwo narodowe. O idioci, wanie dlatego, e zbyt duo pracujecie, modernizacja
techniczna postpuje powoli. Przestacie becze i wysuchajcie ekonomisty. To nie orze, to tylko L.
Reybaud, ktrego mielimy szczcie straci przed kilkoma miesicami: Rewolucja w metodach pracy
zalena jest od sytuacji na rynku pracy. Jeli sia robocza dostarcza swoje usugi za nisk cen, to si j
trwoni, gdy za staje si droga, zaczyna si j oszczdza22.
By zmusi kapitalistw do udoskonalenia maszyn drewnianych i elaznych, naley podnie pace
robocze i skrci czas pracy maszyn z krwi i koci. Czy trzeba na to dowodw? Mona ich setki
dostarczy. W przemyle przdzalniczym zostaa wynaleziona i zastosowana samoobracajca si maszyna
(self acting mule), poniewa robotnicy nie zgodzili si pracowa tak dugo, jak poprzednio.
W Ameryce maszyna opanowuje wszystkie gazie produkcji rolniczej, poczwszy od produkcji
masa a do pielenia traw. A dlaczego? Dlatego, e wolny i leniwy Amerykanin wolaby po stokro mier
ni bydlce ycie chopa francuskiego. Praca na roli, tak uciliwa w naszej sawnej Francji, w ktrej peno
jest ludzi o chorych krgosupach, stanowi w zachodniej Ameryce przyjemne spdzanie czasu na wieym
powietrzu. Praca odbywa si na siedzco przy nonszalanckim paleniu fajki.

ROZDZIA IV
NOWE PIOSENKI DO NOWEJ MUZYKI

Tak jak przez skrcenie dnia roboczego uzyskamy zwikszenie si produkcyjnych, tak przez
skonienie robotnikw do spoywania produktw ich trudu powikszymy armi ludzi pracy. Buruazja nie
bdzie ju wtedy musiaa by oglnym konsumentem i zwolni tych wszystkich, ktrych oderwaa od
uytecznej pracy i ktrzy jej pomagali w spoywaniu i bezczynnym spdzaniu czasu.
Nastpi wwczas przesycenie rynku si robocz. Potrzebne bd elazne prawa, zabraniajce pracy.
Olbrzymia rzesza ludzi, dotychczas nie zatrudnionych w pracy produkcyjnej, nie bdzie moga znale
pracy. Trzeba bdzie take pomyle o tych wszystkich, ktrzy troszczyli si o zaspokojenie potrzeb oraz
bahych i rujnujcych kaprysw buruazji. Gdy zbyteczne bd galony do lokajskich liberii i mundurw
generalskich, gdy zbyteczne bd koronki do eleganckich strojw zamnych i niezamnych prostytutek,
gdy ju nie trzeba bdzie wicej odlewa armat, budowa paacw, wwczas trzeba bdzie przy pomocy
surowych praw zmusi robotnice i robotnikw fabryk pasmanterii i koronek, broni i materiaw
budowlanych do uprawiania sportw i wicze fizycznych, by mogli odzyska utracone zdrowie i
udoskonali ras. Gdy skoczy si wywz towarw europejskich na koniec wiata, poniewa bd one
spoywane we wasnym kraju, wwczas i marynarze, tragarze, transportowcy bd mogli zaywa

21
Oto dane dotyczce staego wzrostu bogactwa narodowego Anglii i Irlandii wedug R. Giffena, znakomitego statystyka z
londyskiego Biura Statystycznego.
1814 55 miliardw frankw
1865 162,5
1875 212,5
22
L. Reybaud, Le coton, son rgime, ses problmes, 1863.

- 15 -
Studenckie Koo Filozofii Marksistowskiej (UW) www.skfm-uw.w.pl
 Paul Lafargue Prawo do lenistwa (1883 rok)

wczasw i lenistwa. Szczliwi za mieszkacy Wysp Polinezyjskich bd mogli oddawa si wolnej

mioci, nie obawiajc si zoliwych cigw cywilizowanej Wenery i kaza o moralnoci europejskiej.
I jeszcze co. Aby zatrudni wszystkich prniakw wspczesnego spoeczestwa, by wpywa na
cigy rozwj techniki przemysowej, klasa robotnicza, tak jak poprzednio buruazja, bdzie zmuszona
zada gwat swym upodobaniom do ascetycznego ycia i rozwin swe zdolnoci konsumpcyjne. Zamiast
zjada dziennie w najlepszym wypadku ma porcyjk twardego misa, robotnicy bd spoywa
soczyste, potne befsztyki. Zamiast popija liche, wodniste wino, bd wysusza pene szklanice nie
ochrzczonego wina z Bordeaux i Burgundii; wod za pi bd zwierzta.
Proletariat uroi sobie, e trzeba zmusi kapitalistw, by i oni z kolei pracowali po dziesi godzin
dziennie w hutach elaza i cukrowniach. Ale to wanie jest powanym bdem, przyczyn antagonizmw
spoecznych i wojen domowych. Trzeba bdzie zabrania pracy, a nie skania do niej. Zmusi si
Rothschildw i Sayw, by przedstawili dowody, e w cigu caego swego ycia byli idealnymi nierobami, i
dopiero wtedy, gdy zo przysig, e nadal tak bdzie, mimo oglnego zapau do pracy, zostan
zarejestrowani i otrzymywa bd w swoich merostwach dwudziestofrankowe monety na drobne wydatki. I
wtedy dopiero zniknie niezgoda spoeczna. Kapitalici, rentierzy pierwsi przystpi do partii ludowej, gdy
stanie si dla nich oczywiste, e lud nie zamierza wyrzdzi im krzywdy, lecz przeciwnie, pragnie wyzwoli
ich z trudw nadmiernego spoywania i bezczynnoci, trapicych ich od urodzenia. Tym za burujom,
ktrzy nie bd mogli wykaza si prniactwem, pozwoli si zaspokoi instynkty jest sporo
nieprzyjemnych zaj, ktre mona im powierzy. I tak Dufaure bdzie czyci ustpy publiczne; Galliffet23
my bdzie brudne winie i parszywe konie; czonkowie Komisji Uaskawie zostan wysani do Poissy i
stemplowa bd woy i barany, przeznaczone na rze; senatorom, ktrzy chtnie brali udzia w
uroczystociach pogrzebowych, powierzy si misj grabarzy. Innych zatrudni si przy pracach
odpowiadajcych ich zdolnociom umysowym. Lorgeril i Broglie bd korkowali butelki szampana, ale
podczas wykonywania tej czynnoci bd mieli naoone kagace, eby si nie upili. Ferry'ego, Freycineta i
Tirarda przeznaczy si do oczyszczenia ministerstw i innych knajp publicznych z pche i wszelkiego
robactwa. Jak najdalej za usunie si panw burujw od pienidzy publicznych, biorc pod uwag ich ze
przyzwyczajenia.
Natomiast okrutna i dugotrwaa zemsta spadnie na moralistw, ktrzy zdegenerowali natur ludzk,
na witoszkw, obudnikw, bigotw, hipokrytw i innych tym podobnych gadw, ktrzy przystroili si
w maski, aby wiat ogiwa. Ka bowiem wierzy posplstwu, i jeno zatopieni s w kontemplacji a
naboestwie, w postach a umartwieniach podliwoci cielesnych, tak i ledwo utrzymuj przy yciu
swoj mizern egzystencj, a tymczasem zgoa przeciwnie, yj sobie bardzo tusto, folguj sobie, sam Bg
wie jak, et Curios simulant, sed Bacchanalia vivunt24. Moecie to wyczyta wielkimi literami i z kolorowym
inicjaem na ich czerwonych facjatach i spasych brzuchach, chyba e kuruj siark swoje wielebne
france25.
W czasie wielkich wit ludowych zamiast poyka kurz jak podczas buruazyjnych wit 14 lipca
i 15 sierpnia komunici i kolektywici bd raczy si misiwem, wychyla kielichy, czonkowie za
Akademii Nauk Moralnych i Politycznych w dugich lub krtkich szatach, kapani wszelkich religii:
ekonomicznej, katolickiej, protestanckiej, ydowskiej, pozytywistycznej i wolnomylnej; apostoowie
maltuzjanizmu, odziani w te szaty kaznodzieje chrzecijaskiej, altruistycznej, niezalenej i zalenej
moralnoci zmuszeni bd, przypalajc sobie palce, trzyma wiece. Ci wszyscy moralici, patrzc na
pene werwy kobiety i stoy, zastawione potrawami, owocami i kwiatami, umiera bd z godu, a usycha
z pragnienia przy odszpuntowanych beczkach wina. Cztery razy do roku przy zmianie pr bd musieli
przez dziesi godzin, jak konie w kieracie, obraca si wkoo i mle wiatr. Adwokaci i prawodawcy
podlega bd tej samej karze.
23
Gallifet by generaem bezporednio odpowiedzialnym za zmasakrowanie tysicy francuskich robotnikw w ostatnich dniach
Komuny Parya 1871 r. Przyp. red.
24
Udaj Curiusa, a yj jak na bakchanaliach (ac.). Przyp. red.
25
Rabelais, Gargantua i Pantagruel, t. I (prze. Boy-eleski), Warszawa 1953, ks. II, rozdz. XXXIV, s. 315.

- 16 -
Studenckie Koo Filozofii Marksistowskiej (UW) www.skfm-uw.w.pl
 Paul Lafargue Prawo do lenistwa (1883 rok)

W ustroju lenistwa, aby zabi czas, ktry nas powoli zabija, bez przerwy odbywa si bd zabawy i
widowiska teatralne akurat stosowna dziaalno dla prawodawcw. Zorganizowani w zespoy teatralne,
wdrowa bd po wsiach i jarmarkach, wystawiajc prawodawcze widowiska. Generaowie w epoletach i
butach z ostrogami, z orderami i krzyem Legii Honorowej na piersiach chodzi bd po ulicach i placach
zwoujc gapiw. Gambetta i jego przyjaciel, Cassagnac, zaprasza bd ludzi do budy jarmarcznej.
Cassagnac w kolorowym kostiumie pajaca, gniewnie przewracajc oczyma, podkrcajc wsa, podbijajc
palce si pakuy, wygraa bdzie pistoletem swego ojca26, a na widok portretu Lulliera zapadnie si pod
ziemi. Gambetta wygasza bdzie wspaniae przemwienia o polityce zagranicznej: o maej Grecji,
dcej do wywoania wojny w Europie ze wzgldu na Turcj; o potnej Rosji, ogupiajcej go grob, e
uczyni sieczk z Prus, wywoujcej spory i bjki na zachodzie Europy, by zakamuflowa swe zdobycze na
Wschodzie i zdusi nihilizm wewntrz kraju; o panu Bismarcku, ktry okaza tyle uprzejmoci, e pozwoli
mu mie swoje zdanie w sprawie amnestii. Na koniec odkryje swj pokanej wielkoci brzuszek, ozdobiony
trzema kolorami, i bdzie na nim wybija werbel, wspominajc wszystkie smakoyki baanty, trufle
wszystkie wina, ktrymi zapenia w brzuszek, aby poprze rolnictwo i uradowa wyborcw z Belleville.
W budzie jarmarcznej widowisko rozpocznie si przedstawieniem Farsy wyborczej.
Przed wyborcami o drewnianych gowach i olich uszach stan buruazyjni kandydaci, przebrani w
stroje pajacw, i odtacz taniec swobd politycznych. Ze zami w oczach bd mwi o niedoli ludu i
potnym gosem sawi bd bohaterstwo mnej Francji; przy tym programami wyborczymi, penymi
rnorakich obietnic, wyciera bd praw i lew stron swego oblicza. A wyborcy, ogupieni, powanie
wtrowa bd olim chrem: hi han, hi han!
Nastpnie wystawiona zostanie wielka sztuka pod tytuem Grabie dbr narodowych.
Kapitalistyczna Francja, przedstawiona jako ogromna samica z obronit wosami twarz i ys
czaszk, o nadtym, zwiotczaym i bezkrwistym ciele, spoczywa na aksamitnej kanapie zaspana i
ziewajca. U jej ng kapita przemysowy, przedstawiony jako elazna posta o mapim pysku, poera
mczyzn, kobiety i dzieci. Sycha ich przeraliwe, przejmujce serce jki. Obok niego bank, o pysku
asicy, ciele hieny i apach harpii, zrcznie wyciga mu z kieszeni piciofrankowe monety. Wygodzone,
obszarpane tumy proletariuszy, otoczone andarmami z obnaonymi szablami, gnane przez furie godu,
skadaj u stp kapitalistycznej Francji stosy towarw, beczki wina, worki zota i zboa. Langlois, jedn
rk podtrzymujc spodnie, w drugiej dzierc testament Proudhona, z ksig budetow w zbach, stoi na
czele obrocw dbr narodowych. Natychmiast po zoeniu towarw przez proletariuszy obrocy
rozpdzaj ich uderzeniami kolb i bagnetw. Potem szeroko otwieraj wrota przed przemysowcami,
kupcami i bankierami. Popychajc i przewracajc si nawzajem, cisn si oni do stosw towarw.
apczywie pochaniaj wszystko: materiay, worki zboa, sztaby zota, oprniaj beczki wina, wreszcie
nasyceni, brudni, obrzydliwi, bez czucia, zaczynaj tarza si we wasnych odchodach... Nagle odzywa si
oskot piorunu, ziemia poczyna dre i z jej wntrza wynurza si potna Nemezis dziejowa. Spiow stop
rozgniata gowy tych, ktrzy czkaj, zataczaj si, padaj, nie mogc uj, za mocn doni obala
miertelnie przeraon, zlan potem kapitalistyczn Francj.

Gdy klasa robotnicza wyrwie ze swego serca namitno do pracy i powstanie w caej swej potdze,
to nie po to, aby ogosi Prawa czowieka, ktre s w rzeczywistoci prawami eksploatacji kapitalistycznej,
nie po to, by ogosi Prawo do pracy, bdce w rzeczywistoci prawem do ndzy, lecz po to, by uku
elazne prawo, zakazujce ludziom pracowa duej ni trzy godziny na dob. I wtedy stara ziemia zadry z
radoci i poczuje budzce si w niej nowe ycie... Ale jak da od proletariatu, zdeprawowanego
moralnoci kapitalistyczn, takiej mskiej decyzji...

26
Paul de Cassagnac, podobnie jak jego ojciec Orsnier, by wybitnym politykiem konserwatywnym i dziennikarzem majcym
silne skonnoci do pojedynkowania si. Przyp. red.

- 17 -
Studenckie Koo Filozofii Marksistowskiej (UW) www.skfm-uw.w.pl
 Paul Lafargue Prawo do lenistwa (1883 rok)

Na wzr Chrystusa, uosabiajcego niedol staroytnych niewolnikw, proletariat mudnie wspina

si od wieku na Golgot ndzy. Od stu lat przymusowa praca amie jego koci, torturuje ciao, niszczy
nerwy. Od stu lat gd tarmosi jego wntrznoci i powoduje halucynacje.
O lenistwo, zmiuj si nad nasz tak dugo trwajc niedol! O lenistwo! Matko sztuk piknych i
szlachetnych cnt, bd balsamem dla cierpicej ludzkoci!

DODATEK

Nasi moralici s ludmi umiarkowanymi. Stworzyli co prawda dogmat pracy, nie s jednak pewni
skutecznoci tego rodka. Wtpi, czy jest on w stanie umierzy niepokj ducha, rozweseli umys i
uczyni prawidowymi czynnoci nerek i innych organw.
Chc wic wyprbowa jego dziaanie na motochu, in anima vili, przed zastosowaniem go do
kapitalistw, ktrych nawyki maj usprawiedliwia i uwica.
Ale, filozofowie, nie wysilajcie si, nie nadwerajcie waszych umysw! Nie mczcie si nad
stworzeniem moralnoci, ktrej nie macie odwagi zaproponowa waszym panom! Czy chcecie, aby wasz
ulubiony dogmat pracy, z ktrego jestecie tacy dumni, zosta wymiany i zhabiony? Przyjrzyjmy si
historii ludw staroytnych, zajrzyjmy do dzie ich filozofw i prawodawcw.
Czy i ten zwyczaj (zakaz uprawiania rzemios) mwi ojciec historii, Herodot przyjli
Hellenowie od Egipcjan, nie mog z pewnoci rozstrzygn, widzc, e take Trakowie, Scytowie,
Persowie, Lidyjczycy i niemal wszyscy barbarzycy mniej ni innych obywateli ceni tych, co ucz si
rzemiosa, oraz ich dzieci... w kadym razie skde przejli to Hellenowie, a przede wszystkim
Lacedemoczycy27.
W Atenach obywatele stanowili prawdziw szlacht, ktra powinna bya zajmowa si wycznie
obron ojczyzny i zarzdem miasta, podobnie jak dzicy wojownicy, z ktrych si wywodzili. Pragnc by
wolnym, by mc wszystkie swe umysowe i fizyczne siy powici dla dobra Republiki, prac ca zoyli
na niewolnikw. W Lacedemonii nawet kobietom nie wolno byo prz ani tka, by nie uchybi swemu
szlachectwu28.
Rzymianie uwaali jedynie dwa zajcia za wolne i szlachetne: prac na roli i sub wojskow.
Wedug prawa wszyscy obywatele utrzymywani byli na koszt pastwa. W ten sposb byli zwolnieni od
utrzymywania si z jakichkolwiek sordidae artes (sztuk habicych tak nazywali rzemiosa), ktre prawo
nakadao na niewolnikw. Brutus starszy, chcc wywoa powstanie ludowe, oskary tyrana Tarkwiniusza
o to gwnie, e z wolnych obywateli uczyni rzemielnikw i murarzy29.
Filozofowie staroytni dyskutowali nad pochodzeniem idei, lecz zgodni byli w pogardzie do pracy.
Natura mwi Platon w swym opisie idealnego pastwa nie stworzya ani szewcw, ani kowali; podobne
zajcia poniaj tych, ktrzy si im oddaj. Ci wzgardzeni najmici, bezdomni ndzarze, pozbawieni s praw
politycznych. Co si za tyczy kupcw, nawykych do garstw i oszustw, bdzie si ich znosio w pastwie
jako zo konieczne. Obywatel, ktry zhabi si kramarstwem, bdzie cigany za to przestpstwo. Jeli wina
jego zostanie udowodniona, skazany zostanie na rok wizienia. Przy kadej recydywie kara zostanie
podwojona30.
Ksenofont pisze w swej Ekonomice: Ludziom trudnicym si prac rczn nie powierza si nigdy
urzdw spoecznych, co jest rzecz zrozumia. Wielu z nich skazanych jest na caodzienne siedzenie,
niektrzy z nich pracuj w nieustannym arze. Wszystko to ujemnie wpywa na ich ciaa i niewtpliwie
odbija si na umyle.

27
Herodot, Dzieje, II, 167 (prze. Seweryn Hammer), Warszawa 1959.
28
Biot, De l'abolition de l'esclavage ancien en Occident, 1840.
29
Tytus Liwiusz, ks. I.
30
Por. Platon, Pastwo, ksiga V.

- 18 -
Studenckie Koo Filozofii Marksistowskiej (UW) www.skfm-uw.w.pl
 Paul Lafargue Prawo do lenistwa (1883 rok)

Cycero poucza: Czy cokolwiek godnego moe wyj z kramu? Czy handel moe wytworzy
cokolwiek uczciwego? Wszystko, co zwie si kramem, nie jest godne uczciwego czowieka ... Kupiec nie
uzyska niczego, nie skamawszy, a c jest bardziej habicego nad kamstwo? A wic na zajcia tych,
ktrzy sprzedaj sw prac, swe zdolnoci, naley spoglda jak na co poniajcego, habicego; ten
bowiem, kto sprzedaje sw prac za pienidze, sprzedaje samego siebie i znia si do rzdu niewolnikw31.
Proletariusze, ogupieni dogmatem pracy, suchajcie gosu tych filozofw, ktrych si przed wami
zazdronie tai: obywatel, sprzedajcy sw prac za pienidze, znia si do rzdu niewolnikw, popenia
przestpstwo zasugujce na wizienie.
Obuda chrzecijaska i utylitaryzm kapitalistyczny nie zdeprawoway tych filozofw staroytnych
republik. Zwracajc si do wolnych obywateli, otwarcie wypowiadali swoje pogldy. Platon, Arystoteles, ci
myliciele-tytani, ktrym nawet do pit nie dorastaj nasi Cousinowie, Carowie, Simonowie, pragnli, by
obywatele ich idealnych republik korzystali ze swobodnego czasu, albowiem dodaje Ksenofont praca
pochania cay czas, nie pozostawiajc wolnej chwili dla republiki i przyjaci. Zdaniem Plutarcha
najwiksz zasug Likurga najmdrzejszego z ludzi byo obdarzenie obywateli republiki wolnym
czasem na skutek zakazu trudnienia si jakimkolwiek rzemiosem.
Panowie Bastiat, Dupanloup, Beaulieu i spka od chrzecijaskiej i kapitalistycznej moralnoci
mog odpowiedzie, e myliciele ci i filozofowie uznawali jednak niewolnictwo. To prawda, ale czy w
ekonomicznych i politycznych warunkach wczesnych mogo by inaczej? Normalnym stanem
staroytnych spoeczestw bya wojna, wolny czowiek musia cay swj czas powici obronie swego
pastwa lub zarzdzaniu sprawami publicznymi. Rzemiosa byy wwczas jeszcze zbyt prymitywne i
nierozwinite, by praktykujc je mona byo wypenia obowizek onierza i obywatela. Filozofowie i
prawodawcy byli zmuszeni tolerowa niewolnictwo, jeli chcieli, by ich bohaterskie republiki posiaday
wojownikw i obywateli.
Przecie moralici i ekonomici spoeczestwa kapitalistycznego take uzasadniaj istnienie pracy
najemnej wspczesnej formy niewolnictwa. A komu kapitalistyczna niewola daje wolny czas?
Rothschildom, Germiny'om, Alphonses'om, ludziom bezuytecznym i szkodliwym, niewolnikom swych
namitnoci i suby.
Pisano z lekcewaeniem, e Pitagoras i Arystoteles ulegali przesdom niewolnictwa. A
tymczasem Arystoteles marzy, e gdyby tak kade narzdzie mogo samo peni sw czynno na rozkaz,
czy te z wasnej woli, podobnie jak posgi Dedala poruszay si same albo jak trjnogi Hefajstosa z
wasnego natchnienia peniy wit sub, gdyby tak czenka tkackie same tkay, majster obchodziby si
bez czeladnikw, a pan bez niewolnikw32. Marzenia Arystotelesa urzeczywistniy si. Nasze maszyny, o
ognistym oddechu, o niestrudzonych stalowych czonkach, o wspaniaej niewyczerpanej podnoci, same
posusznie wypeniaj sw wit prac. A jednak wszyscy filozofowie kapitalizmu gosz konieczno
pracy najemnej, najokrutniejszej formy niewolnictwa. Nie zrozumieli jeszcze, e maszyna jest
wybawicielk ludzkoci, bogiem, ktry wyzwoli czowieka z sordidae artes i z pracy najemnej, ktry
obdarzy ludzko swobodnym czasem i wolnoci.

31
Cycero, O powinnoci, I, 42. [Tak brzmi ten ustp u Lafargue'a. W wydaniu polskim jest on przeoony nastpujco: ...gani
si oglnie te sposoby zarobkowania, ktre wzbudzaj przeciw sobie niech ludzk, jak na przykad zawd celnikw lub
lichwiarzy. Nastpnie niegodny czowieka wolnego i przynoszcy ujm jest sposb zarobkowania przernych najemnikw, od
ktrych nabywa si tylko prac, a nie umiejtnoci; bo ju sama zapata, jak otrzymuj, jest swego rodzaju wynagrodzeniem za
niewolnicze posugi. Za nikczemnych trzeba take uzna tych, ktrzy nabywaj towar od kupcw, by zaraz go odsprzeda
komu innemu, gdy bez daleko idcych kamstw nie osignliby adnego zysku, a zaprawd nie masz nic brzydszego od
kamstwa... (Cycero, Pisma filozoficzne, t. II, prze. W. Kornatowski, Warszawa 1960, s. 407-408). Przyp. red.]
32
Cytat zaczerpnity prawdopodobnie z Marksa por. Kapita, t. I, cyt. wyd., s. 440. Przyp. red.

- 19 -
Studenckie Koo Filozofii Marksistowskiej (UW) www.skfm-uw.w.pl