Michle Fitoussi

Helena Rubinstein
Kobieta, ktra wymylia
pikno
Tytu oryginau: Helena Rubinstein
La femme qui inventa la beaut
Redakcja: Magorzata Mietkowska
Redakcja techniczna: Zbigniew Katafiasz Konwersja do formatu EPUB: Robert Fritzkowski
Korekta: Janina Zgrzembska Wszystkie zdjcia i dokumenty pochodz z Archives Helena Rubinstein,
z wyjtkiem zdjcia na trzeciej stronie wklejki ( Cond Nast Archive/Corbis/FotoChannels)
Zdjcie Heleny Rubinstein wykorzystane na okadce G. Maillard-Kesslre/Archives Helena
Rubinstein Motywy kwiatowe shutterstock.com
Projekt okadki Priscilla Nielsen and Jane Waterhouse, HarperCollins Design Studio Editions
Grasset et Fasquelle, 2010
All rights reserved
for the Polish edition by MUZA SA, Warszawa 2012
for the Polish translation by Krystyna Sawiska ISBN 978-83-7758-299-2

Warszawskie Wydawnictwo Literackie MUZA SA

Warszawa 2012
Wydanie I
Wszystko, co przeyam, wielkie i drobne wydarzenia, stresy i napicia
wystarczyyby do wypenienia ycia co najmniej p tuzina osb.
Helena Rubinstein
 Dla Lei,
dla Hugona
 Przedmowa
Dlaczego zainteresowaa si Helen Rubinstein? pytano mnie czsto. Spotkanie z tak osob
zawsze jest wielk tajemnic. Nie mog precyzyjnie odpowiedzie, jak si zaczo jak zwykle
zadziaa tu przypadek jednak wiem, w jaki sposb historia tej postaci mnie naznaczya.
Wczeniej niczego nie wiedziaam na temat tej kobiety, znaam jedynie jej inicjay na kosmetykach,
ktrych zreszt nie uywaam. Zainteresoway mnie ju pojedyncze fakty jej biografii. Urodzia si w
roku 1872 na Kazimierzu, w ydowskiej dzielnicy Krakowa, miaa siedem modszych sistr: Paulin,
Roz, Regin, Stell, Cek, Mak i Ern, samotnie wyjechaa do Australii w wieku 24 lat, z
parasolk, dwunastoma soiczkami kremu i niebywa hucp si przebicia.
Moja wyobrania natychmiast zacza galopowa. Widziaam, jak jedzie pocigiem, jak rozmyla
z czoem opartym o szyb, powtarzajc jak mantr imiona sistr. Widziaam j mod kobiet o
wzrocie metr czterdzieci siedem wchodzc po trapie na statek, ktry przez dwa miesice bdzie
pyn do Australii przez poow globu. Widziaam, jak ta malutka pionierka przypywa do
Melbourne, do kraju lecego odogiem, widziaam, jak walczy, jak o mao nie przegrywa i jak
zwycia.
Cho niewiele o niej wiedziaam, Helena Rubinstein staa si dla mnie bohaterk rodem z
powieci, polsk Scarlett OHar, zdobywczyni o naturze wykutej w stali. Dewiz Heleny, ktra
nienawidzia przeszoci, mgby by okrzyk Naprzd!, rzucony z wysokoci
dwunastocentymetrowych obcasw. Dajcie kobiecie par butw, w ktrej dobrze si poczuje, a
pjdzie zdobywa wiat, mwi porzekado.
Skok w tak intensywne ycie potwierdzi moje przypuszczenia. Ta niezbyt dobrze znana i co tu
duo mwi zapomniana posta, ktrej ycie przypado na prawie cay wiek (zmara w wieku 93
lat, w roku 1965) i toczyo si na trzech kontynentach, bya kim nieprzecitnym, nadzwyczajnym,
krtko mwic geniuszem.
Obdarzona odwag, inteligencj i wol osignicia sukcesu, ktre kazay jej odsuwa od siebie
myli o mu, dzieciach, rodzinie, zbudowaa imperium jednoczenie przemysowe i finansowe. Co
wicej, wymylia prawie wszystko w dziedzinie nowoczesnej kosmetyki i sposobach jej
upowszechniania. A to w jej czasach nie byo takie proste zreszt nie jest i dzisiaj dla kobiety, w
dodatku cudzoziemki, ydwki, i do tego biednej. Z dum pokonujc te cztery przeszkody, jedn
gorsz od drugiej, zdoaa nawet uczyni z nich si. Nie bez trudu jednak.
Pierwszy instytut urody zaoya w Melbourne, w roku 1902, tym samym, w ktrym Australijkom,
jako jednym z pierwszych kobiet na wiecie, przyznano prawo gosu. Helena Rubinstein nie
przestanie towarzyszy kobietom w ich deniach do emancypacji, ktra przez cay wiek XX bdzie
dotyczy zarwno zdobywania najbardziej elementarnych praw, jak i uwolnienia ciaa, zniewolonego
gorsetami, a take zdjcia tabu z makijau, zarezerwowanego a do wczesnych lat dwudziestych dla
prostytutek i aktorek.
Uroda jest wszystkim, ale nie frywolnoci, nieustannie powtarzaa. To bya, wedug niej, nowa
sia, sia afirmacji rodzcej si niezalenoci. Denie do pikna, ch uwydatnienia swoich
walorw nie maj nic wsplnego z ulegoci kobiet. Wrcz przeciwnie: kobiety uwiadomiy
wszystkim, e powinny posugiwa si broni, ktr maj do dyspozycji, by zdobywa wiat lub
przynajmniej wyznacza swoje w nim miejsce; pokazay, e kobieca osobowo ma wiele aspektw,
czsto bardziej rnorodnych i bogatszych ni mska, ktre uwydatni si, jeli tylko spoeczestwo
da kobietom prawo rozwijania si.
Oczywicie, kosmetyka istniaa ju przed Helen Rubinstein istnieje od staroytnoci! ale
dopiero ta wizjonerka stworzya nowoczesne pojcie urody, wykorzystujcej nauk, wymagajcej,
poddanej reguom. Helena Rubinstein kada nacisk na nawilanie skry, ochron przed skutkami
dziaania soca, masae, zabiegi prdem elektrycznym, hydroterapi, higien, racjonalne
odywianie, diety, wiczenia fizyczne, take chirurgi plastyczn.
Jej ogromne zamiowanie do sztuki i estetyki we wszystkich formach: malarstwa, rzeby,
architektury, meblarstwa, wystroju wntrz, projektowania ubra, jubilerstwa pomogo tej arliwej
kolekcjonerce nazywano j Hearstem w damskim wydaniu stworzy barwne linie kosmetykw.
Wrodzony zmys marketingu sprawi, e oprcz jak najlepszego sposobu promowania swoich
produktw nieustannie wprowadzaa techniczne innowacje w zakresie sprzeday w salonach i
sklepach, doprowadzia do kodyfikacji zawodu kosmetyczki, stosowaa reklam ju w roku 1904
Ta nieugita kobieta twierdzia, e praca jest najlepszym sposobem pielgnacji urody (Nic tak jak
praca nie likwiduje zmarszczek na twarzy i umyle), i zbudowaa, prawie samodzielnie, gigantyczn
fortun. Mwiono, e jest jedn z najbogatszych kobiet na wiecie: rwna si z ni moga tylko
garstka jej wspczesnych, ktre tak jak ona odniosy sukces w kobiecej przedsibiorczoci,
szczeglnie w brany mody i pielgnacji urody. Coco Chanel, Elizabeth Arden, Este Lauder, eby
wymieni tylko kilka nazwisk, miay, tak jak Helena Rubinstein, dar promowania siebie i tworzenia
jak najkorzystniejszego wasnego wizerunku.
Gdy zaczynaa karier przedstawiaa si jako Helayna po amerykasku, z polskim akcentem i
domieszk jidysz; potem, w miar osigania sukcesu, staa si Madame. Wszyscy tak j nazywali,
nawet czonkowie rodziny. W rzeczy samej, krya w sobie dwie natury: Helen buntowniczk, dn
przygd i mioci, i Madame, kobiet interesu, miliarderk, a pniej ksin.
Wol pierwsz, modsz, bardziej zbuntowan, take niewiadom; jednak ta druga nie przestaje
mnie fascynowa, a przede wszystkim wzrusza, w miar jak przybywa jej lat. Portrety wykonane u
schyku ycia wiele o niej mwi Pomimo drogich ubra, biuterii, bogatego ta, jej twarz jest
twarz ydowskiej babci, jednoczenie bardzo twardej i bardzo kruchej. Taka bya, mimo wszelkich
pozorw nigdy nie przestaa by ma lady z Krakowa [1] , ktra przez cae ycie musiaa si
stara zrozumie najrozmaitsze kody kulturowe.
Przez dugie miesice spdzone w towarzystwie Madame, kadego dnia, dowiadywaam si coraz
wicej o jej darze rozpoznawania ducha czasu, nowych idei, o nieprawdopodobnej zdolnoci
przetrwania epok, wojen, md, zwyczajw. Emancypacja kobiet w Australi, belle poque w Europie,
Londyn pierwszej dekady XX wieku, uwolniony od wiktoriaskiego purytanizmu, artystyczny i
literacki Montparnasse tych szalonych lat, roaring twenties w Ameryce, przedwojenny czas w Paryu
i Nowym Jorku, lata pidziesite okres odnowy i demokratyzacji urody, konsumpcyjne lata
szedziesite. A w tym wszystkim, w tle, nieustanny marsz kobiet ku ich wolnoci. Zawsze bya tam,
gdzie trzeba byo by.
W yciu Heleny Rubinstein ciekawszym od fikcji literackiej skupia si jak w soczewce historia
i geografia. Madame nie moga usiedzie na miejscu, wic podrowaa statkiem, pocigiem lub
samolotem, z jednego kontynentu na drugi, tak jak inni jed metrem. Jej ycie zawiera te, jak kada
saga, czstk dramatu, nieszczliwych mioci, osobistych tragedii, wielkiej samotnoci.
Miaa wady, i to liczne: autorytarna, wymagajca, okrutna, despotyczna, skpa, egoistyczna,
czasem nieludzka, ale jednoczenie bya szlachetna, mia, uwana, pena uroku, niemiaa, otwarta,
tolerancyjna, tryskajca humorem. Jak wielu ludzi jej pokroju, chodzcy paradoks, wprost
gigantyczny, too much, bigger than life, over the top jak tytu ksiki, ktr przed kilku laty
powicia jej Susan Slesin, pasierbica jej syna Roya [2] .
Helena w swoich pnych latach przeznaczaa zaledwie kilka minut na uczesanie si i zrobienie
makijau, staraa si bowiem nie traci czasu. Zawsze jej gwnym sposobem kokietowania byo
kamstwo. Kamaa na kady temat, przede wszystkim w kwestii swojego wieku, co jest najprostszym
sposobem odmodzenia si, lepszym ni krem przeciwzmarszczkowy.
Tak jak inne sawy, ktre same chc tworzy wasn legend, nieustannie kreowaa swoje ycie,
wprowadzaa zmiany, ukrywaa, maskowaa, trawestowaa, upikszaa, przesadzaa, pozostawiajc
potomnoci swoj czstk marze. Na jej koncie zebrao si mnstwo rozmaitych pogosek,
wymysw, sprzecznoci, bajek. Gdy pienidze mwi, prawda milczy, wszyscy to wiedz, i jej
przypadek nie jest odstpstwem od reguy. Jednoczenie jednak cigle pozostaj ciemne plamy w
historii jej ycia, mimo e dokumenty, autobiografie, biografie, artykuy prasowe, dokumenty
tosamoci, wiadectwa zmarych i yjcych, ktrzy j znali ci ostatni ju raczej nieliczni
pomagaj nam rozjani cao.
Nie bdzie miaa do pani pretensji, jeli po raz kolejny stworzy pani jej legend rzeka jej
kuzynka Litka Fasse podczas naszego pierwszego spotkania. Madame zawsze kamaa na temat
swojego ycia. Po chwili milczenia dodaa: Dla niej najbardziej si liczyo si to, by o niej
mwi.
Aby usprawiedliwi swoj niezwyk drog, Madame czsto powtarzaa: Gdybym ja tego nie
zrobia, zrobiliby to inni.
Niewane. I tak byaby pierwsza.

Michle Fitoussi
czerwiec 2010
 Emigracja
Wchodzc na pokad Prinz Regent Luitpold, niemieckiego statku kursujcego midzy Europ i
Australi, Helena Rubinstein od razu poczua si jak w stanie niewakoci.
Wolna.
Spodziewa si, e nie bdzie to atwa przygoda, nie wyobraa sobie, co j czeka u kresu, niemniej
delektuje si kad chwil tej cudownej podry. Dopiero teraz poja, e po opuszczeniu kraju
bdzie moga odmieni swoje ycie i wreszcie si speni. Jak? W jaki sposb? Nie wie. Jednak nie
wahaa si ani chwili, gdy rodzina zaproponowaa jej emigracj. Nie baczc na czyhajce na ni
niebezpieczestwa realne czy domniemane jak zatonicia statkw, wypadki, zarazy, take
spotkania z podejrzanymi ludmi, zgodzia si na samotn podr tysice kilometrw od swojej
rodzinnej Polski. Jedzie do trzech wujw, ktrych nigdy w yciu nie widziaa na oczy.
Jest maj 1896 roku. Helena ma dwadziecia cztery lata, metr czterdzieci siedem wzrostu, nadmiar
odwagi, stary kufer za cay podrny ekwipunek. Momentami jej pier wzbiera od oczekujcych
pragnie, a wydaje si, e serce zaraz wybuchnie. Chciaaby szeroko rozoy ramiona i obj cay
wiat.
Mimo smutku ogarniajcego j w chwili, gdy wsiada na statek w Genui, doznaje olnienia
teraniejszoci. Po raz pierwszy w yciu to, co odczuwa, podobne jest do szczcia. Gdy sprzyja
pogoda, siada na pokadzie i wpatruje si w ocean, zafascynowana zmieniajcymi si byskami
morskiej toni, ktrej odcienie chciaaby usidli. Jej pobudliwa natura, podatna na migreny, bez trudu
przyzwyczaja si do tych znieruchomiaych godzin.
Gdy wiatr wieje zbyt mocno, penetruje wskie korytarze, zatrzymuje si w sali koncertowej albo
przy drzwiach palarni, przeglda biblioteczne tomy. W barze zamawia herbat, placek z owocami,
delektuje si przyjemnoci picia z chiskiej porcelany, posugiwania si srebrnymi sztucami.
Potem z rozkosz zapada w mikkie, welurowe kanapy i czyta lub haftuje. Nareszcie uwalnia si od
myli o bliskich pozostawionych na Kazimierzu, dzielnicy Krakowa, gdzie dorastaa. Nie dosiga jej
nostalgia, przynajmniej na razie.
Na szczcie nie cierpi na chorob morsk, ktra zapdza pasaerw do koi. W swoim pragnieniu
odkrywania wiata dotara nawet na midzypokad najtaszej klasy, mylc czujno niezbyt
sympatycznych stewardw, ktrzy zabraniaj przechodzenia z jednej klasy do drugiej. Wstrzsem by
dla niej widok dziesitek stoczonych imigrantw, mczyzn i kobiet, lecych pokotem jedni na
drugich, ktrzy jczeli albo co wykrzykiwali, albo wymiotowali wprost na pokad. Odr niemytych
cia, tustego jedzenia i oleju opaowego wywoa u niej mdoci. Z bijcym sercem pobiega z
powrotem na wyszy pokad, tak jakby uzurpowaa sobie tam miejsce, a kto, kto zasta j na
niszym, chcia teraz zmusi do pozostania na dole. To bya typowa reakcja biedaka. Pniej miaa to
sobie za ze.

Tego ranka, oparta o barier, z parasolk chronic delikatn cer soce to miertelny wrg
kobiet! napawa si panoram ttnicego yciem portu w Bombaju, w ktrym wanie zacumowa
parowiec. W tumie rojcym si na nabrzeu, w zgieku obcego, ludzkiego mrowia, dostrzega znan
sobie ndz, jeszcze bardziej dotkliw w socu ni w surowoci polskiej zimy. Jej spojrzenie omija
kalekich ebrakw, tragarzy odzianych w baweniane przepaski, obdarte dzieci zaczepiajce biaych,
zatrzymuje si natomiast na Hinduskach owinitych w sari z jaskrawego jedwabiu, Angielkach
zapitych pod szyj pomimo upau, ktre besztaj swoich tragarzy uginajcych si pod ciarem
waliz.
Przed Bombajem by Neapol, Aleksandria, Aden, Port Said. Za kadym razem najpierw
obserwowaa tum, potem ulegaa pokusie udania si na krtki spacer po porcie, koyszcym
krokiem, jakby bya jeszcze na statku. Otacza j tumek wdrownych handlarzy, a ona chtnie
przystawaa, by dotkn tanich drobiazgw. Targowaa si z pewnoci siebie, z powanym
spojrzeniem, zmarszczonym czoem, tak jakby cae jej ycie od tego zaleao; liczc na palcach, aby
j zrozumiano, a potem za cen, ktr sobie wyznaczya kupowaa szklane paciorki, betel,
barwniki, maci i szminki, pimo, ambr, olejki eteryczne, herbat, dety, jakie byszczce tkaniny.
Wszdzie przygldaa si kobietom, zafascynowana ich nieuchwytn, rnorodn urod. Woszki z
Ligurii o jasnej, bladej cerze, korpulentne neapolitanki, Egipcjanki i Jemenki, skryte za zasonami,
spod ktrych wida jedynie gorce spojrzenia, Etiopki o delikatnych rysach, Azjatki z agodnymi
twarzami. Wszystkie stare, mode, brzydkie i nawet dziewczynki tulce si do matek maj
wyjtkowy urok, dystynkcj, z tymi ich obwdkami wok oczu, lnicymi zbami, przy ktrych
oliwkowa karnacja wydaje si jeszcze ciemniejsza, z duymi klejnotami na szyi, na rkach i kostkach
ng, z ich krzyczcymi ubraniami i zapachem niemal przyprawiajcym o mdoci.
Przyzwyczajona do zamglonego Wschodu Helena mruy oczy. Zbyt wiele wiata, za intensywny
haas, zbyt duy tum i zanadto ostre barwy, ktre jednak apczywie chonie i gromadzi w sobie na
pniej.

Modej dziewczynie nie brakuje na statku adoratorw. Przede wszystkim dwaj modzi Wosi, ktrzy
nie rozumiej ani polskiego, ani jidysz i ktrzy za pomoc mimiki co wieczr zapraszaj j na tace.
Krztyna niemieckiego, w ktrym Helena troszeczk szwargocze, pozwala si z nimi bliej
zaznajomi. Jest te wsaty Anglik, ktry mwi, jakby midli w ustach gorcy kartofel. Kiedy si do
niej zwraca, jego zaczerwieniona twarz wyglda, jakby zaraz miaa spon. Oh, miss Helena,
youre so So pretty.
Miss Helena nie jest skoczon piknoci, jednak natychmiast zdobywa wszystkich swoim
urokiem. Przy niewielkim wzrocie robi wraenie dziecka na zbyt wysokich obcasach. Ale wida
szczupe nogi, wydatn pier czas jeszcze nie zaokrgli jej sylwetki. Czarne wosy s uczesane w
nisko zebrany kok, czoo i uszy odsonite. Rysy ma regularne, wydatne policzki, usta zarysowane
jedn kresk, jasn, nieomal przezroczyst cer. Ale uwag zwracaj przede wszystkim jej szeroko
rozstawione oczy, aksamitnie ciemne, czasem zamylone, czasem badawcze. Spojrzenie pene
precyzji, nawet dociekliwe, spojrzenie, jak mona przypuszcza, charakteryzujce umys zdolny do
rachowania, zgbiania dokumentw, analizy rozlicze, studiowania receptur, tak jak i do
nieustajcych marze o piknych rzeczach [1] . Niekiedy te ten wzrok piorunuje. Sidemka jej
sistr nazwaa j orem [2] .
Od pocztku intrygowaa adoratorw. Moda kobieta, ktra podruje sama i nie jest tym
przeraona, to rzadko w owym czasie, a nawet rzecz niestosowna. Jedynie poszukiwaczki przygd
wojaoway po wiecie bez przyzwoitki. Ale jej milczenie, powcigliwo, ostro spojrzenia
szybko ich upewniy, e ona do takich nie naley.
Helena lubi zaszale, ale od razu wyznacza granice. Niemiao nie pozwala jej posun si zbyt
daleko. A poza tym, co by pomylaa matka? Surowe zasady Gitel, jej pruderia, poczucie
przyzwoitoci s w niej zbyt gboko zakorzenione. Kady pocaunek wydawa mi si czym
niemoralnym, a tajniki seksu pozostaway dla mnie tajnikami [3] . Bdzie potrzebowaa wiele
czasu, by si od tego uwolni. Na statku trzykrotnie zaproponowano jej maestwo, a ona trzykrotnie
odmawiaa z umiechem, tak jakby chodzio o jaki zwyky, chopicy art. Nie wyobraa sobie,
nawet w przyszoci, by miaa by uwizana u boku jakiego mczyzny.
Co wieczr, po kilku tacach w sali balowej modzi ludzie sadowi si wok niej. Okoo
pidziesiciu pasaerw znajdujcych si w klasie kabinowej od razu nawizao ze sob blisz
znajomo. Zaczy si miostki, flirty. Take uczucia z pocztku, zdawaoby si, nieprzemijalne,
ktre zakoczy kres podry. Mczyni na statku to maklerzy, badacze, poszukiwacze zota,
francuscy oficerowie, angielscy dyplomaci, misjonarze; kobiety to damy z pwiatka, majtne
wdowy, maonki wysokich urzdnikw. Jest nawet trupa teatralna w trakcie tourne. Helena
sympatyzuje z dwiema Angielkami, ktre tak jak i ona udaj si do Australii. Pierwsza, lady Susanna,
podruje z mem, sekretarzem lorda Lamingtona, gubernatora stanu Queensland. Powracaj z
urlopu w Anglii. Druga, Helen MacDonald, mieszkajca w Melbourne, jest w przededniu
zampjcia. Przed zejciem ze statku Helena zanotowaa ich adresy. Ju wtedy miaa dar
zawierania uytecznych przyjani.
W salonie, pomimo pracujcych wentylatorw, panuje przytaczajcy upa. Helena dla ochody
sczy mroon herbat. Jej wzrok bdzi po boazerii, po palisandrowych stolikach, srebrnej
zastawie, krysztaowych yrandolach, duych, lnicych lustrach, odbijajcych jej twarz. Urzeka j
cae to wyrafinowanie. Pniej wraca spojrzeniem do swojej maej grupy, ktra wesoo gawdzi. Jej
wzrok drapienego ptaka rejestruje kady szczeg. Stroje kobiet, ich styl bycia, fryzury, sposb
trzymania wachlarza, rodzaj miechu czy milczenia.
Za dnia obserwuje, jak rozgrywaj parti tenisa lub wista, stara si zapamita reguy gry. Tak
mao wie o wiecie, w ktrym wszystko wydaje si atwe, e zbiera najdrobniejsze okruchy,
znalezione tu czy tam, by ulepi z nich wasny obraz. Nieznajomo kodw kulturowych, pewnych
form, sztuki konwersacji tumaczy te jej milczenie. Mona domniemywa, e przyczyn jest i
pozostanie na zawsze, cokolwiek by robia strach przed ocenianiem jej na podstawie pochodzenia.
Chocia bdzie si doksztaca w praktyce, a uczy si szybko, niektre braki pozostan. Ani majtek,
ani kamstwa, ani skonno do upikszania przeszoci nie zdoaj ich uzupeni.
Przez cae bardzo dugie ycie odbdzie jeszcze wiele podry z jednego kontynentu na drugi. Nad
jej krlestwem, krlestwem urody, soce nigdy nie zajdzie. Jednak ta pierwsza podr pozostanie
najwaniejsza; wyrobi w niej upodobanie do przygody, luksusu, pikna. Aby dosta to, czego
pragnie, bdzie pracowa bez wytchnienia, praca jej nie przeraa, wychowano j tward rk. Nie
wie jeszcze, jak drog przyjdzie jej obra, jednak wie, e dobrowolnie nie zgodzi si na mierno,
na jak skazywaoby j niskie pochodzenie. Natura obdarzya j wszelkimi zaletami niezbdnymi do
osignicia sukcesu, odwag, energi, uporem, inteligencj. Brakuje jej tylko szczcia, ale
przysiga sobie, e je cignie. Niezbyt trafnie ocenia przeszkody, ktre bdzie musiaa pokona, ale
wierzy w swoje przeznaczenie. Nie dopuszcza myli, e mogoby j zawie.
 Kazimierz
Przysza na wiat jako Chaja Rubinstein, najstarsza crka Hercla Naftalego Rubinsteina i Augusty
Gitel Silberfeld, 25 grudnia 1872 [1] roku, pod znakiem Kozioroca. Tak bardzo nienawidzi
hebrajskiej wersji swojego imienia, e zmienia je jeszcze przed wyjazdem. Na list pasaerw
statku Prinz Regent Luitpold wpisaa si jako Helena Rubinstein, lat 20.
Cztery lata mniej to takie jej igraszki z czasem. Zawsze ju bdzie ukrywa dat urodzenia, z tym
samym tupetem, ktry kae jej oszukiwa take w pozostaych kwestiach. Jej pierwsze paszporty w
rubryce data urodzenia wymieniaj rok 1880 [2] . Urzdnicy nie s zbyt drobiazgowi, a ona
wyglda na osob modsz o co najmniej dziesi lat. Zawsze mylaam, e kobieta powinna
ambiwalentnie traktowa kwesti swojego wieku [3] . Tak zaczyna si jej biografia, ktr
podyktowaa, gdy miaa 93 lata.
Osada Kazimierz w Galicji zostaa zaoona nieopodal Krakowa w roku 1335 przez krla
Kazimierza III Wielkiego, ktry nada jej swoje imi. Sto pidziesit lat pniej wszyscy krakowscy
ydzi zostali przesiedleni poza mury stolicy Polski. Przez wieki ydowski Kazimierz rozwija si
obok dzielnicy chrzecijan, mniej lub bardziej chroniony przez polskich wadcw. Hercel Rubinstein
czsto opowiada crce, e w owym czasie trwaa oywiona wymiana kulturowa z reszt Europy.
ydzi napywali z Francji, Anglii, Italii, Hiszpanii i z Bohemii, uciekajc przed przeladowaniami.
Sytuacja polityczna cigle jednak jest niestabilna. Ssiedzi maj chtk na Polsk, nieustannie j
najedaj. W roku 1772 dochodzi do pierwszego rozbioru Polski przez jej ssiadw: Austria
anektuje Galicj ze Lwowem, Prusy otrzymuj Warmi i Prusy Krlewskie, Rosja zagarnia Inflanty
Polskie i wschodnie krace Rzeczypospolitej, utrzymujc swj protektorat nad reszt kraju. Drugiego
rozbioru Rzeczypospolitej dokonano w 1793 roku, trzeciego, po ktrym Polska zostaa wymazana z
mapy Europy, w dwa lata pniej. Kazimierz staje si wtedy przedmieciem Krakowa. W roku 1815
kongres wiedeski ustanawia czwarty podzia ziem polskich. Powstaje wwczas autonomiczna
Rzeczpospolita Krakowska, istniejca do poowy XIX wieku. Przez kolejne lata Krakw zachowuje
swoj polsk kultur, cho, tak jak caa Galicja, miasto przynaley do cesarstwa austriackiego.
Rozbita, lecz cigle ywa, Polska nie chce si podda. Wybuchaj kolejne powstania
niepodlegociowe, wszystkie krwawo tumione. W rezultacie wzmacnia si ruch nacjonalistyczny.
Jednoczenie fale emigrantw politycznych opuciy Polsk, wikszo udaa si do Francji, malarze,
pisarze, muzycy, arystokraci, cay ten wspaniay wiat, dla ktrego tsknota za krajem staje si
fermentem artystycznym. Wrd nich Fryderyk Chopin, kompozytor, i Adam Mickiewicz, poeta.
Czsto za granic powstaj najwspanialsze polskie dziea.
Austro-Wgry szczyc si tym, e s pastwem rozwinitym, ktre pozwala swym poddanym y
w spokoju. Los ydw jest tu troch bardziej godny pozazdroszczenia ni gdzie indziej. W roku
1822, kiedy mury Kazimierza zostaj wyburzone, najbogatsi albo ci najbardziej zdeterminowani
osiadaj w dzielnicy chrzecijaskiej. W roku 1867 cesarz Franciszek Jzef, po wielu unikach, w
kocu przyznaje ydom peni praw. W czasie gdy przysza na wiat Helena, Galicj, a wraz z ni
ca Polsk, ogarnia gorczka nowoczesnoci. Buduje si sie kolejow, fabryki, kamienice, odsuwa
si dalej granice miasta, poszerza drogi zostaj wybrukowane i wyposaone w latarnie i rynsztoki.
Krakw znowu staje si wanym orodkiem judaizmu, jedn czwart ludnoci stanowi ydzi,
ktrych mieszka tutaj dwadziecia sze tysicy. Powstaj synagogi i szkoy religijne, jesziwy i
chedery. Coraz wicej modych ludzi z tej spoecznoci uczszcza do licew i na uniwersytety,
rozsadzajc tym samym bariery spoeczne. Spord nich wybiera si deputowanych. Lekarze,
adwokaci, dentyci, pisarze, poeci, aktorzy, muzycy ydowscy z Galicji s o wiele liczniejsi ni
Polacy i Ukraicy, wykonujcy te same zawody.
Zamone rodziny osiedlaj si w centrum miasta, w duych domach podobnych do domostw
chrzecijan, penych ksiek, obrazw, luster, cennych mebli, pord weluru i brokatu. Najbardziej
ortodoksyjni i najubosi, co nieraz idzie w parze, pozostaj na Kazimierzu. To wanie przypadek
Hercla Rubinsteina z rodzin. Mimo rozwoju gospodarczego wiksza cz ydw galicyjskich dalej
yje w ndzy, zwaszcza na wsiach. W miecie rzemielnicy, krawcy, stolarze, kapelusznicy,
jubilerzy, optycy radz sobie troch lepiej. Pogbia si te asymilacja, zwaszcza e elity ydowskie
si polonizuj.
Cigle jednak daje o sobie zna antysemityzm. Dziecistwo Heleny upywao wrd historii o
pogromach [*] , ktre doroli opowiadali sobie pgosem wieczorami, sdzc, e dzieci ju pi.
Wyliczali spalone sztetle, sprofanowane synagogi, zburzone domy, matki i crki gwacone
jednoczenie, niemowlta wrzucane ywcem do ognia, starcw zmuszanych do chostania swych
pobratymcw, ojcw masakrowanych widami przez polskich chopw, przebijanych na wylot
ukraiskimi bagnetami albo cinanych kozackimi szablami. Krwawe koszmary nawiedzaj noce sistr
Rubinstein, mczyni wieszani za rce, pokiereszowane ciaa, wydubane oczy, obcite jzyki,
cite gowy, ktrymi odacy graj w bule.
ydzi ci, ktrzy mog falami uciekaj w stron krajw nie tak bardzo wrogich. W latach 1881
1914 trzysta tysicy ydw, ktrzy uciekli przed masakr, wojnami i ndz, wyemigrowao do
Ameryki albo do Australii. Tak jak trzej bracia Gitel: Jan, Bernard i Ludwik Silberfeld, do ktrych
Helen wysano jak paczk.

Krakw jest take orodkiem kulturalnym, ma wiele teatrw, wydawnictw, salonw literackich, sal
koncertowych, tajnych towarzystw. No i Uniwersytet Jagielloski, najstarszy w Europie, na ktrym
Helena czym si szczyci przez kilka miesicy studiowaa medycyn, zanim zrezygnowaa, bo nie
moga znie widoku krwi.
W rzeczywistoci nawet nie dosza do matury [4] . Uczszczaa do ydowskiej szkoy na
Kazimierzu, potem, w wieku szesnastu lat taka jest regua w przypadku dziewczt z jej rodowiska
zostaa zmuszona do przerwania nauki. Bardzo aowaa, bo lubia si uczy. Ma umys
syntetyczny, bystry, dny wiedzy. Jej ulubione przedmioty to matematyka, literatura, historia,
zwaszcza historia jej kraju. W gbi duszy czuje si Polk.
Take ydwk, oczywicie. Przecie nie mona inaczej, gdy pochodzi si z rodziny tak bardzo
pobonej, powaanej w gminie. Obydwie gazie w jej drzewie genealogicznym, Rubinsteinowie i
Silberfeldowie, maj w swym gronie rabinw, erudytw, uczonych w Pimie. Linia ze strony ojca
siga synnego Rasziego (Rabiego Szlomo Jicchakiego), jednego z najbardziej znanych
interpretatorw Biblii i Talmudu [5] . Salomon Rubinstein, pradziadek Heleny, jest rabinem. Jego
syn Arje, handlarz bydem, mia troje dzieci, z ktrych najstarszy syn to Hercel Naftali Rubinstein,
ojciec Heleny.
Rodzina pochodzi z Dukli, niewielkiego miasteczka w Karpatach. Tam w roku 1840 urodzi si
Hercel, tam polubi August Git Silberfeld, zwan Gitel, swoj kuzynk ze strony matki. Urodzona
w roku 1844 Gitel jest dziewitym dzieckiem z dziewitnaciorga rodzestwa, z ktrego ponad
poowa nie osigna wieku dwudziestu lat. Jej ojciec Salomon Zale Silberfeld by lichwiarzem.
Pragnienie spoecznego awansu kazao Helenie przerobi go na bankiera.
Rok przed urodzeniem Heleny Hercel i Gitel Rubinstein zamieszkali w Krakowie, przy ulicy
Szerokiej 14, w niewielkim budynku z czerwonej cegy. W miar jak rodzina si powikszaa z
pitnaciorga dzieci przeyo jedynie osiem crek Rubinsteinowie wiele razy si przeprowadzali,
ale zawsze mieszkali w pobliu ulicy Jzefa. Hercel Rubinstein prowadzi tam sklep, w ktrym
sprzedawa wszystkiego po trosze. Jaja i konserwy, wielkie beczki ledzi, soje z kiszonymi
ogrkami, wiece, pszenic i jczmie luzem, i naft do lamp. Zaraz po wejciu chwyta za gardo
zapach solanki i nafty. Sklep ledwo pozwala wiza koniec z kocem, ale Hercel robi wszystko, by
utrzyma rodzin. ydzi nie mieli wtedy atwego ycia, bylimy niebogatymi, zwykymi ludmi, nie
mielimy wiele pienidzy [6] , przyzna pniej Helena w jednej z nielicznych chwil, gdy zgodzi si
zdradzi szczegy swych modych lat.
Jej dom rodzinny otoczony jest picioma synagogami, z siedmiu znajdujcych si na Kazimierzu.
Wysoka i Stara, Synagoga Poppera, synagoga Remu, Synagoga Kupa i wreszcie mykwa, rytualna
ania, do ktrej kobiety przychodz w kocu tygodnia, by si oczyci. Rytm dni znaczony jest
naboestwami, porami roku, witami. Rano i wieczorem Helena syszy mody i piewy wznoszce
si ku niebu.
Labirynt brukowanych ulic, szeregi duych drewnianych lub murowanych domw z balkonami
stanowi cay jej wiat. Mona tam znale dosownie wszystko: sklepy, ksigarnie, drukarnie,
gazety, banki, kawiarnie, targ, domy weselne, szkoy, cmentarze, szpital. Na sklepowych fasadach
nazwy firmowe pisane s po polsku i w jidysz. Pomidzy ulicami Miodow, Dajwr, witego
Wawrzyca, Bartosza, Jzefa i placem Nowym koegzystuje zamono i ndza, pobono i
wiecko, kultura i ignorancja.
Rabini z pejsami, w dugich, czarnych chaatach, mijaj pobonych ydw w kapeluszach
obszytych futrem i brodatych chasydw w kaftanach przewizanych pasem, noszonych na spodnie
wsunite w wysokie boty. Notable w cylindrach ceremonialnie pozdrawiaj starcw w aksamitnych
myckach, nioscych pod pach stare, oprawne ksigi. Kobiety, matki obowizkowo w nakryciu
gowy, miesznie przystrojone perukami albo z gow okryt szalem lub haftowanym czepkiem,
rugaj chopcw w kaszkietach wcinitych na kdzierzawe wosy. Zgromadzeni wok jesziwy
bladzi studenci w nieskoczono rozprawiaj o jakim fragmencie Talmudu.
Latem wszyscy wylegaj na ulice albo maj szeroko otwarte okna. Ze swojego okna Helena syszy
pacze, ktnie, gosy matron wymylajcych sobie z balkonw, na ktrych suszy si bielizna, krzyki
woziwodw nawoujcych klientw. Wzki pene cegie lub siana, zaprzone w przymierajce
godem szkapy, zmuszaj do zejcia z drogi.
Strki siadaj na malutkich skadanych stoeczkach i obmawiaj ssiadki, zorzecz dzieciakom
gonicym si w bramach midzy podwrkami. Handlarze rozkadaj pod goym niebem stragany, na
ktrych pitrz si towary uoone w chwiejne stosy, stare ubrania, uywane buty, parasolki, szale
modlitewne, ksiki, filakterie, menory. Rzemielnicy naprawiaj uszkodzone meble, mode
dziewczta chodz napenia wiadra do studni. Od samego rana oywia si dziaalno mnstwa
przernych kantorkw szewc, sprzedawca ryb, lichwiarz, stara kobieta na antresoli, haftujca
wypraw dla bogaczy.
W tych najbiedniejszych kwartaach ludzie pokrzykuj, wyzywaj si, wrzeszcz w jidysz, po
polsku, po niemiecku; wyadowuj skrzynki w ulicznym kurzu i nieczystociach, wylewaj pomyje na
chodniki. W zagszczonym powietrzu unosi si zapach zgniych owocw, kocich szczyn, wdzonego
misa, cebuli, kminku, kiszonych ogrkw, flakw. W zimie temperatura spada nieraz do minus
trzydziestu stopni, lodowate zawieje unosz nieg pokrywajcy bruk. Bezlitosny chd przeszywa
cae ciao, mury kruszej pod wpywem wilgoci, szarwka spowija miasto smtnym nimbem. Kiedy
nieg topnieje, ulice pokrywaj si botnist mazi, ktra niszczy buty i skraj halek.
Helena Rubinstein zawsze wolaa zachowa milczenie na temat tego okresu swojego ycia, tak
jakby si go wstydzia. Chtniej rozprawiaa o Plantach, ogrodzie botanicznym, kociele witej
Anny, rozwodzia si na temat arystokratycznych domw, w ktrych w marzeniach j
przyjmowano, i twierdzia, e rzeczywicie tak byo. Zalenie od nastroju opisywaa Krakw
kulturalny, elegancki albo ponury i prowincjonalny. Stan faktyczny mieci si gdzie porodku,
miasto bowiem jest pene redniowiecznych i gotyckich zabytkw, Zamek Krlewski na Wawelu
wielki grobowiec krlw polskich wznosi si nad Wis, ogrd botaniczny rozciga si za murami
starego miasta, jest koci Mariacki, koci witej Katarzyny, obserwatorium. I przestronny
Rynek Gwny, rynek jak w wielu polskich miastach, z Sukiennicami porodku.
Gdy tylko ma okazj, Helena wymyka si z Kazimierza ulic Stradomsk, potem Grodzk, aby
powczy si wzdu kramw pod arkadami. Tutaj nie spotyka si ydw w chaatach, paplajcych
przekupek ani wyndzniaych dzieci. Mczyni nosz cylindry i meloniki, kobiety misternie
zdobione kapelusze.
Moda dziewczyna podziwia towar na stoiskach, tak jakby chciaa wszystko dokadnie zapamita.
Chocia w portmonetce nie ma ani grosika, marzy, by mc kiedy kupi koronki, jedwabie, futra,
diamenty, pery, krysztay. Kiedy si wzbogaci, bdzie paradowa tak jak te wszystkie eleganckie,
otulone pelisami Polki spacerujce wok Rynku albo te, ktre mona wypatrzy w dorokach
cignitych przez szykowny zaprzg, podczas gdy ona musi i pieszo, czapa w bocie, wlokc za
sob siostry.
Bardzo wczenie Helena zacza przejawia skonno do przetwarzania zdarze ze swej
przeszoci, dowolnie je upikszajac albo zamazujc. Jej wyobrania nie zna granic do tego stopnia,
e trudno pozna, co jest prawd. Kamczuszka? Raczej samochwaa. Przez cae ycie bdzie maymi
kroczkami konstruowa swoj legend, bez obawy, e zaprzeczy samej sobie.
Tymczasem rzeczywisto jest tysic razy bardziej interesujca ni to, co z takim zapamitaniem
upiksza. Chciaa si tego wyprze, ale przecie pochodzia z tych mrocznych uliczek, obskurnych
zaukw, podwrek z krzywym brukiem, z tych domw modlitw i chederw, z tego wiata, ktry
wydawa si niezachwiany, wronity w sztetle i ydowskie enklawy Galicji, Polski czy Ukrainy, a
ktry znikn na zawsze.
Ten surowy wiat, w ktrym spdzia swoje pierwsze dwadziecia cztery lata, obudzi w niej
dzik ch wydobycia si z niego. Std czerpaa si charakteru, odwag, atwo przystosowania
si, jak wszyscy emigranci, ktrzy zdoali urzdzi sobie ycie gdzie indziej.
Bya jednak biedn ydowsk kobiet, ktra przysza na wiat w Polsce w kocu XIX wieku. A to
znaczy, e bya nikim. Dla niej, pomimo jej geniuszu, droga ycia bdzie o wiele trudniejsza.
 Rodzina Rubinsteinw
Helena, Paulina, Roza, Regina, Stella, Ceka, Maka i Erna Rubinstein. Wymienienie tych wszystkich
imion brzmi jak dziecica wyliczanka. Wszystkie adne, wszystkie brunetki, wszystkie bledsze ni
alabaster. Najmodsz od najstarszej dzieli dziesi lat. W ciemnym, przestronnym domu,
owietlonym jedynie lampami naftowymi, atmosfera jest co najmniej oywiona. Dziewczta kc si
o wstk, o szal, wdzicz si do lustra. Dusz tego maego babica jest Gitel Rubinstein, dobra
ona i matka, sumienna pani domu, ktra dokonuje cudw, aby rodzinie niczego nie brakowao.
Narwany charakter jej maonka szybko poradzi sobie z rodzinnymi zasobami. Gitel czsto wzdycha,
gdy myli o swych braciach i siostrach, ktrzy yj w dostatku, w Krakowie, w Wiedniu, w
Antwerpii czy jeszcze gdzie indziej.
Owszem, przetrway jakie tam mae resztki, rzebione meble, lustra, srebrne wieczniki, bielizna
w szafach, cae mnstwo ksiek. Jednak oszczdza trzeba na wszystkim: mydo, chleb, wiece,
suba. Tyle osb do wykarmienia to znaczna cz domowej kiesy.
Osiem crek. Osiem skarbw. Ale take osiem posagw.
Trzeba je wszystkie wyda za m. Za dobrych kandydatw, jeli to moliwe. Gitel myli o tym od
ich narodzin. To dzielna kobieta, zaokrglia si po urodzeniu tylu dzieci, nosi peruk z kokiem, jaki
upinaj ortodoksyjne ydwki. Skrupulatnie przestrzega wszystkich przykaza wiary, nie zaniedbujc
jednak wygldu zewntrznego, ktry jest dla niej tak samo wany jak czysto duszy. Uczy creczki
szy bluzki, robi na drutach i haftowa, wszystkich tych prac, w ktrych sama jest wprawiona, kroi
dla nich suknie i paszcze. A przede wszystkim uczy, jak by dobrze wychowan panienk. Pokazuje,
jak dba o wosy, z ktrych s tak dumne. Sto pocigni szczotk przed pooeniem si spa. W ten
sposb, podczas czesania, wicz si w rachowaniu. U Rubinsteinw nie marnuje si nawet czasu.
Urok i wewntrzne pikno pozwol wam kontrolowa wasne ycie i zdoby mio mczyzny, ktry
was polubi powtarza.
Gitel ma w zanadrzu kilka sw mantry, sentencji, ktre w kko wygasza. Nie pozwala jednak na
makija. Tylko kobiety lekkich obyczajw albo aktorki, jak wielka Helena Modrzejewska, maj
prawo odway si na szminki. Niemniej, pozostajc osob godn szacunku, mona chroni twarz
zaczerwienion od wiatru i mrozu. I tu Gitel wyciga swoj tajemn bro.
Krem kosmetyczny.
W Polsce, jak w caej Europie Wschodniej, kada rodzina ma wasn receptur. W kuchni, gdzie
gotuje si kartoflank i potrawk, wyrabia si maci i balsamy, na ktre przepis przekazywany jest z
pokolenia na pokolenie. Ten krem zawiera wycig rolinny, tuszcz z kaszalota, lanolin, esencj
migdaow i wycig z kory drzew iglastych z Karpat. Co wieczr, zwaszcza gdy za dnia zimno
wyjtkowo doskwiera, wszystkie panienki w nocnych koszulkach, ustawione wedug wzrostu, z
niecierpliwoci wystawiaj buzie, jak pisklaki dajce swojej porcji. Mamo, mamo! Teraz ja!
Ja! Nie, Paulina, odsu si, teraz moja kolej!
W domu lubi opowiada rne historyjki. Gitel mwi, e krem zosta zrobiony dla
Modrzejewskiej przez braci Lykuskich, dwch wgierskich chemikw, klientw Hercla. Aktorka, tak
sawna w Polsce jak Sarah Bernhardt we Francji, prawdopodobnie nigdy nie bya u pastwa
Rubinsteinw, chocia Helena utrzymuje co wrcz przeciwnego. Natomiast Jakub, starszy z braci
Lykuskich, zapewne bywa u nich czasem na kolacji. By moe przynosi duy soik zawinity w
papier gazetowy, zawierajcy t cenn mikstur.
 Gitel przekada balsam do maych ceramicznych pojemniczkw, ktre stawia w chodzie, w
spiarni, obok soi kiszonych ogrkw i cebuli. Nawyk oszczdzania sprawia, e kremu wystarczy a
do nastpnej dostawy. Kilka jej zasad dbania o urod zmieni kolej ycia najstarszej z crek. Przed
wyjazdem do Nowego wiata Gitel daa Helenie dwanacie maych soiczkw jak dwanacie
talizmanw majcych j chroni.
Cudowna matczyna intuicja

Miejsce Heleny w hierarchii rodzestwa zapewne miao due znaczenie w ksztatowaniu si jej
osobowoci. Bardzo wczenie musiaam pomaga mamie i zajmowa si t rozbrykan gromadk.
Gdy jest si najstarsz z omiu dziewczynek, trzeba nauczy si rzdzi [1] . Co nawet przypado jej
do gustu, przy jej wadczym charakterze. Jest poczeniem kobiecoci z mskim charakterem.
Buldoer obdarzony wdzikiem.
Rzdzi i uwodzi. Caa Helena zawiera si w tych dwch sowach. Ju w wieku dwunastu lat jest
odpowiedzialna za prawidowe funkcjonowanie domu. Zostaje szefow zaopatrzenia, kupuje
ywno i bielizn z instynktownym wyczuciem, najlepsz i najsolidniejsz. Te wczesne obowizki
uformoway zapewne jej talenty organizacyjne. Byam porednikiem i rozjemc pomidzy
najmodszymi siostrami a naszymi rodzicami i bya to najlepsza zaprawa do kierowania moimi
przyszymi pracownikami [2] . Musi jednak wykonywa oprcz tego inne domowe obowizki, z
ktrymi jedna suca sobie nie radzi: sa ka, grza wod, przynie drewno do pieca, pomc
dzieciom przy myciu, dopilnowa odrabiania lekcji, rozdziela, kiedy si bij. Cisza! Spokj! Tata
was ukarze. A jeli on tego nie zrobi, przysigam, e ja to zrobi!
Trzeba te nakry do stou, potem sprztn, odstawi naczynia, oddzielajc talerze do produktw
mlecznych i te do misa, dopilnowa przygotowa do szabasu i nastpujcych po sobie wit: Rosz
Haszana, Jom Kippur, Sukkot, Chanuka, Purim, Pesach, Szawuot. Wyj obrusy, odprasowa je,
przetrze sztuce, zapali wiece, porozkada ksigi modlitewne, dopilnowa potraw w kuchni,
rosou z kury, w ktrym gotuj si knejdels, albo przygotowa faszerowan ryb, razem z matk
zagnie chak. Najwiksz ambicj Gitel jest, by jej crki zostay dobrymi balebuste, skrztnymi
gospodyniami domowymi. Nie wystarczy bowiem zapa mczyzn, trzeba umie go zatrzyma.
W adnym razie nie jest to ambicj Heleny, ktra nie cierpi zamknicia w domowym zaciszu. Od
wczesnej modoci stara si szybko przemkn do ojca, aby unikn prac, ktrymi obarcza j matka.
Po wyjciu ze szkoy od razu zajmuje miejsce za kontuarem. Wolaaby podj jakie studia, ale nie
dano jej wyboru.
Zreszt bardzo lubi pracowa w sklepie. O wiele lepiej ni ojciec radzi sobie z klientami, liczy
szybciej ni on, pamita co do grosza stan zapasw, zamwie, dugw i poyczek. Hercel,
obdarzony wiksz predyspozycj do lektury witych ksig ni do handlu, docenia jej zapa i
umiejtno prowadzenia rachunkw, irytuje go jednak jej autorytatywno. Trzeba by j szybko
wyda za m, ale do tego potrzebny jest posag, a Hercel nie potrafi nic zaoszczdzi, ani dla niej,
ani dla nastpnych crek. Czsto wzdycha, gdy o tym rozmyla, po czym zagbia si w starych
ksigach, zdajc si na wol Wszechmocnego, ktry w kocu jako mu pomoe.
Helena czsto zoci si z powodu nieporadnoci rodzica. Ksiki, cigle tylko ksiki Po co mu
to studiowanie ksig, jeli nie potrafi wyywi rodziny? Ju dwukrotnie wycigna go z trudnych
sytuacji. Za pierwszym razem pojechaa zamiast niego negocjowa kupno dwudziestu litrw nafty do
lamp od dostawcy, mieszkajcego we Lwowie, w stolicy. W przeddzie atak lumbago przyku ojca
do ka. Gitel miaa zbyt duo pracy w domu, by mc go zastpi.
Hercel nie moe sobie pozwoli na utrat tego kontraktu. Towar zosta sprzedany za podwjn
cen handlarzowi byda, ktry wpaci ju zaliczk. Cho raz na koniec miesica nie bdzie dugw.
Przez cay wieczr Helena syszy ktnie rodzicw, lamentujcego ojca, westchnienia matki. Zawsze
te same zarzuty, Gitel cierpi z powodu biedy, Hercel j ruga, bo mu wstyd. Moda panienka ma ju
ich ktni powyej uszu.
Rankiem, zaraz po wstaniu, owiadcza, e jedzie do Lwowa zamiast ojca, ten za mwi, e
zwariowaa, i prorokuje, e rozemiej jej si w nos. Helena tak si upiera, e Hercel za
przyzwoleniem ony zgadza si, by pojechaa pocigiem, jednak w eskorcie pracownika sklepu.
Zanim dziewczyna udaa si na dworzec gwny przy ulicy Lubicz, Gitel popatrzya crce prosto w
oczy. Jeli naprawd chcesz okaza spryt, przede wszystkim suchaj. I mw jak najmniej.
Interes zosta zaatwiony po jej myli, po cenie, jakiej chcia Hercel. Wystarczyo tylko okazywa
stanowczo. Nikt nie robi sobie z niej artw.
Jaki czas pniej Hercel zamawia na Wgrzech ogromn ilo jaj, ktre naley jak najszybciej
spoy. Transport si opnia, towar przyjeda na dworzec krakowski w przeddzie wita
Wniebowzicia. A w katolickiej Polsce to oznacza cztery dni wolne od pracy, bez moliwoci
zatrudnienia robotnikw do wypakowania adunku.
Sierpniowy skwar przygniata miasto. Przed wieczorem nikt nie way si wyj na rozpalone do
biaoci ulice. Wagony staj si inkubatorem. Ju wylgo si kilkadziesit pisklt. Pewien
cakowitej plajty Hercel na darmo miota si, by uzyska pozwolenie rozadunku, Gitel znowu zaczyna
labiedzi. Nie informujc rodzicw, Helena postanawia sama przekona naczelnika dworca, by
zleci wyadowanie towaru. Po pgodzinnej czczej gadaninie, bez adnej decyzji, zostaje odesana
do naczelnika okrgu kolei elaznej. Ten za, zamknity w swoim biurze, ktre zamienio si w piec,
poci si jak ruda mysz.
Kiedy dziewczyna wchodzi, naczelnik mierzy j wzrokiem od stp do gw, z ca pogard, jak w
nim wzbudza ta drobna ydweczka. Helena jednak ani troch si nie przejmuje tym, co mgby o
niej pomyle, ma w gowie tylko jedno: przekona go. Prycha, czka, wyrzuca z siebie potoki sw:
jajka, mj ojciec, plajta. Po chwili zaczyna od nowa, i tak w kko, a do zawrotu gowy.
Naczelnik, wykoczony, rozkazuje, by wyadowa jajka na peron, po czym odsya j ruchem rki.
Helena biegnie przez cay Krakw, tak jakby goni j dybuk, zdyszana wpada do domu, z czerwon
twarz, wosami w nieadzie. Bez zaczerpnicia tchu oznajmia wspania nowin rodzicom, ktrzy
zorzecz na jej odwag, ale s zmuszeni jej podzikowa. Hercel jest uratowany.
Pniej Helena bdzie opowiada, e swoje pierwsze sukcesy zawdzicza modoci, brakowi
dowiadczenia i mdrym radom matki. Skromno? Niezupenie. Moje poczucie sukcesu byo
przedsmakiem tego, co moe dla mnie znaczy powodzenie w interesach [3] .
Praca i jeszcze raz praca. Helena jak na swj wiek szybko dojrzewa. Zanadto powana, zbyt
lkliwa, take za bardzo nerwowa. Ojciec okazuje si nieprzejednany, jeli chodzi o jej niezaleno.
A ona, jak wszystkie dziewczta, chciaaby si take troch zabawi. piewa, taczy, nosi nowe
sukienki, a nie aszki przerabiane z ubra Gitel, ktre przechodz potem z siostry na siostr, a si
podr. Nie chce przepuci adnej okazji do zabawy. Nie ma ich znowu tak duo.
Obok nich mieszka nauczyciel muzyki, ktry raz w tygodniu udziela lekcji taca chopcom i
dziewcztom z ssiedztwa. Wikszo jej przyjaciek do niego chodzi. Helena musi zadowoli si
suchaniem muzyki i prbowaniem krokw tanecznych w swoim pokoju. Pewnego popoudnia, nie
mogc ju wytrzyma, wymyka si z domu i biegnie do wesoej gromadki przyjaci.
Na ponad godzin zapomina o boym wiecie, o sprztaniu, rachunkach, o siostrach, o cikim
yciu. Obraca si, wiruje w ramionach swojego partnera. Bezwstydnica!
Zniewaony, tak jakby crka oddaa swe dziewictwo batalionowi kozakw, Hercel zjawia si w
salonie nauczyciela taca. Ogarnity zoci, moe wydawa si bardzo grony. Nakazuje crce, by z
nim wysza i z zacinitymi ustami opuszcza salon. Helena drepcze za nim, z zarumienion
twarz. Co znowu zego zrobia? Stanowczo, tutaj nikt jej nie zrozumie. Nie myli tak jak wszyscy.
Dusi si w tym za ciasnym wiecie. Wszystko cigle jest takie samo, takie nudne. Doprowadza j to
do rozpaczy.
adna z jej prb zmiany tego monotonnego ycia nie podoba si Herclowi. Wrd innych skandali,
jakie wywoaa, bya sprzeda mebli z pokoju, ktry dzielia z Paulin, siostr modsz o rok. Helena
nienawidzi wielkiego palisandrowego oa, podobnego do katafalku. Wywouje u niej okropne sny.
W rodku nocy wydaje jej si, e widzi duchy, apie wtedy za rk Paulin, by okiezna swj strach.
Uwaa te, e nocne stoliczki, toczone przez korniki, s ju cakiem niemodne. Rodzice odziedziczyli
te meble po swoich przodkach. W miar jak przychodziy na wiat nastpne dzieci, dostawiali ka,
szafy, graty znalezione na rodzinnych strychach albo kupione za par groszy u handlarzy starociami.
Wszystko zostao ustawione na chybi trafi, bez planu, co doprowadza j do rozpaczy.
Na ulicy Stradomskiej, na ktrej zna niemal na pami kad wystaw, otworzy sklep sprzedawca
mebli. Najpierw rzucia okiem do rodka, potem omielia si nawet wej. Dostrzega wielkie,
ciemne, nowoczesne oe i dwa pasujce do niego stoliki nocne. To w stylu biedermeier
poinformowa sprzedawca. Prosz pani, prosz ju nie szuka, to najlepsza wiedeska robota
doda tonem nieco przesadnym.
Helena gadzi rk lakierowane drewno. Podoba jej si taka powierzchnia. Nie uczya si tego, ale
instynktownie potrafi odrni szpetot od pikna, to co finezyjne od tego, co pospolicie toporne. Nie
starczy jej caego ycia, by okaza swoje upodobanie do pikna, ktre nie wiadomo kiedy w niej
zakiekowao. Nie moe sobie pozwoli na kupno tych mebli cena wydaje jej si zawrotna. Chcc
j namwi, sprzedawca oferuje zapat na kredyt, proponuje te, e wemie w zamian stare meble.
Widz, e pani si na tym zna, wic sprzedam ten fotel za p ceny. A na dodatek due stojce lustro.
Pokusa jest zbyt silna. Helena targuje si, a poniewa w tej grze jest doskonaa, uzyskuje jeszcze
nisz cen. Jako sobie poradzi ze spat. Co do dostawy mebli, poczeka, a rodzice gdzie wyjad.
Tym wiksza bdzie niespodzianka. Dziadkowie ze strony matki Heleny, Salomon i Rebeka, zaprosili
wanie ca rodzin na szabas do ich starego domu nieopodal Kazimierza. Helena nie chce z nimi
jecha, wic udaje migren, co zreszt jest jej czst przypadoci.
Gitel si niepokoi. Crka nigdy nie opuszcza odwiedzin u dziadkw, jest ulubion wnuczk
Rebeki, ktra obsypuje j prezentami; dostaje od niej haftowane chusteczki, koronkowe konierzyki.
Kiedy miaa pitnacie lat, babcia ofiarowaa jej sznur pere. Siostry niemale umary z zazdroci.
Helena na zawsze zachowaa naszyjnik, i wanie ten prezent sprawi, e tak bardzo polubia
biuteri. No i jest tam Sta, czowiek zota rczka w domu dziadkw. Ma wielkie zdolnoci
manualne i robi dla dziewczynek miniaturowe mebelki, imitujce do zudzenia meble dorosych.
Helena uwielbia odkrywa nowe cudeka, ktre wanie wystruga. Domki dla lalek pozostan przez
cae ycie jej niezmienn pasj, bdzie je wytrwale zbiera.
Jeste pewna? pyta Gitel.
Jak najbardziej odpowiada Helena. Pjdzie pooy si u siebie, potrzebuje spokoju.
 Pospieszmy si, pospieszmy! krzyczy Hercel, poirytowany krztanin ony, ktra biega tam i z
powrotem i nie moe zdecydowa si na wyjcie. Spnimy si. Jeli crka ma fochy, to jej
sprawa. Gitel daje si przekona i docza do reszty gromadki, stoczonej ju w konnym powozie.
Te wszystkie wykrty opniaj wyjcie. Helena kilkakrotnie podchodzi do okna. Denerwuje si.
Wz z meblami powinien przyjecha lada chwila. Na szczcie rodzina skrca za rg ulicy dokadnie
w momencie, gdy meblarz podjeda z adunkiem. Helena nie ma za wiele czasu, musi przecie
wszystko ustawi wedug swego upodobania, przecieli ko, nakry je pikowan kap, ktr sama
wyhaftowaa tak jak matka doskonale radzi sobie z wszystkimi rcznymi robtkami.
Oczekuje rodzicw z ufnoci i przewiadczeniem, e oka entuzjazm.
Nie za dobrze zna Hercla; ojciec staje jak wryty na progu pokoju. Zdecydowanie, crka jest
meszuge, kompletna wariatka. Dybuk pomiesza jej w gowie. Sprzeda rodzinne meble! Czego
takiego si nie robi! Z kim dobia taki interes? W sklepie na Stradomskiej? Ma chyba mani
wielkoci! To musiao kosztowa krocie! Hercel kae jej i za nim i biegnie do sklepu, by zwrci
meble, zanim bdzie za pno.
Znowu musi by posuszna ojcu. Jak dugo to jeszcze potrwa?
A do lubu odpowiada stanowczo Gitel. A potem bdziesz musiaa sucha swego ma.
No dobrze, ale kto j zechce? replikuje z gorycz Hercel, gdy Helena nie syszy. Wszyscy
wiedz, co to za buntownica. Przecie odrzucia czterech pretendentw. Ju dawno skoczya
dwadziecia lat!
Bez posagu nie bdzie dobrej partii reaguje na to Gitel. W jej wieku bdzie ju miaa tylko
buble. I nie zapominaj, e po niej jest jeszcze siedem nastpnych, ktre czekaj na swoj kolej.
Hercel udaje, e nie syszy. Gitel chodzi do swatek, rozpytuje pord znajomych, porusza cay
Kazimierz i okolice, Podgrze, a take Dukl, gdzie si urodzia, zastanawia si te, czy nie powinna
szybko wysa do Lwowa jakiej swatki. Wreszcie kto wskazuje jej pewien rzadki okaz. Szmul,
starszy, zamony wdowiec, mieszkajcy w Krakowie nieopodal dzielnicy chrzecijaskiej, zgadza
si polubi dziewczyn bez posagu. Zauway j kilka razy w synagodze i stwierdzi, e jest bardzo
w jego gucie.
On sam nie jest pikny, raczej niskiego wzrostu, ysy i z lekko wysunit do przodu szczk, jednak
pochodzi z rodziny cieszcej si powaaniem, a zreszt, po co mczynie uroda? Niedaleko Rynku
ma wielki dom, w ktrym krzta si trzech sucych, ma te dobrze prosperujc pracowni
krawieck. Helena nie mogaby nawet marzy o lepszej partii.
Hercel czuje ulg, kiedy ona przekazuje mu t wiadomo. Ten Szmul to bardzo dobry pomys.
Uwolni ich od crki, zrobi jej dwoje lub troje dzieci na pocztek. Dziki niemu diablica si uspokoi.
Panienka sucha najpierw sw ojca, potem matki. Patrzy na nich, cho raz w milczeniu. Nie
odpowiada, to dobry znak, myli Hercel. Gitel jest ostroniejsza. Dobrze zna swoj crk. Ta jej
martwota nie zapowiada niczego dobrego. A zreszt, czy nie potrzsna gow? Co tam mruczy pod
nosem? e nie ma o tym mowy? e nigdy nie wyjdzie za m za takiego Takiego tego, jak mu
tam? Ani za niego, ani za adnego innego.
No to w kocu czego ty chcesz? unosi si Hercel.
Stanisawa.
Zdumiony Hercel zwraca si do ony, ktra robi gest mwicy, e nic jej w tej kwestii nie
wiadomo.
 Stanisaw jest studentem medycyny; Helena twierdzi, e spotkaa go na uniwersytecie. Czasem tam
si przechadza, wyobraajc sobie, e naley do tych grupek studentw, ktrzy miej si, dyskutuj,
nie zwracajc na ni najmniejszej uwagi. Wszyscy maj klas, ale aden nie dorwnuje
Stanisawowi. Oczy jak letnie niebo nad Krakowem, krcone wosy. Co za szyk, zwaszcza w tym
paszczu ze zocistymi guzikami. Ksi.
Zapewne nigdy nie zamienia z nim ani sowa. Co ma wic powiedzie ojcu, tak bardzo
przeczulonemu w kwestii jej mskich znajomoci? Jedna z przyjaciek, ktra zna tego modzieca,
pokazaa jej go, kiedy razem spaceroway. Helena twierdzi, e od razu si w nim zakochaa, tak
bardzo spragniona jest romantycznoci. Nie moe przecie opowiedzie tego wszystkiego rodzicom.
Wrcz przeciwnie, ubarwia t histori, tak jakby znajomo z modym czowiekiem bya ju dalece
zaawansowana. Wszystko, byle nie lub ze Szmulem.
Wtedy Hercel Naftali Rubinstein wpada w zo. Chodzi wzdu i wszerz salonu, krzyczy i
wymyla Helenie.
Szojn genug, dosy ju tego! Masz mi by posuszna!
Gitel siedzi na kanapie pokrytej wytart taft i wykrca sobie rce. Jej krga twarz porusza si
lekko w rytm krokw maonka. Zupenie jak tuciutka kura.
Oj gewalt, c my z tob poczniemy? powtarza z paczem.
Za duo wczy si poza domem, zawsze to mwiem wyrzuca Hercel onie, zapominajc, e
to on obarcza crk obowizkami ponad siy.
Helena milczy, ale myli si jej burz. Wszystko w niej buntuje si na myl o tym yciu, ktre j
niechybnie czeka. Unieruchomiona w Krakowie, zakochana w mczynie niedostpnym, zagroona
lubem z innym, ktrego nie kocha. Przeznaczona do miertelnie nudnego ycia, takiego, jakie
wiedzie matka, ciotki, babki i jakie wiody cae pokolenia kobiet przed ni. Duo dzieci, duo
szabasw, duo modlitw i duo posuszestwa.
Nie wolno zmienia tradycji. A ju na pewno nie dla sprawienia przyjemnoci crkom. Jest
najstarsza, musi pierwsza wyj za m. Bo jeli nie, to jak urzdzi pozostae siostry?! krzyczy
Hercel. Odrzucia ju tyle doskonaych partii! Za kogo si uwaasz? Jeste po prostu zadufana w
sobie!
Helena syszy, jak siostry co szepcz pod drzwiami salonu. Ani jedna nie przyjdzie jej z pomoc,
wszystkie s zastraszone wrzaskami ojca. No, ale Helena przesadzia Tym razem nie ujdzie jej to
na sucho.
Ach tak? Unosi brod, zapiera si na nogach jak kogut sposobicy si do walki. Nie bdzie
Stanisawa? Dobrze. W takim razie nie bdzie te starego i ysego Szmula. Nie jest ju ma
dziewczynk, ma dwadziecia jeden lat. Nikt nie bdzie za ni decydowa. Niemniej jednak w
rodzinie takiej jak ta nie igra si z maestwem. Nawet dziewczyna obdarzona tak hucp, tak
ogromnym tupetem musi przez to przej.
Scena przybiera zy obrt. Helena pdem mija siostry, trzaska drzwiami i zamyka si w swoim
pokoju. Szlochajc z wciekoci, pada na ko. Nienawidz ich. Chc wyjecha. Tutaj wszystko
jest stare, brzydkie, skostniae, ndzne. Umr, jeli tu zostan.

Helena wyjechaa.
Cigle jeszcze dziwi si, e miaa tyle odwagi. Schronia si w Krakowie u ciotki Rozalii
Silberfeld Beckman, jednej z sistr Gitel, ktra z chci zgodzia si przytuli j na kilka miesicy.
Nie duej uprzedza tylko do czasu, a ci si odmieni.
Helena nie ma zamiaru y w tym maym, smutnym domu ani dzieli pokoju z kuzynk Lol, crk
Rozalii. Ma inne ambicje. W Wiedniu mieszka druga siostra matki, Chaja Silberfeld, ona kunierza
Liebischa Splittera, ktry wraz z trzema brami prowadzi sklep. Dua Chaja zaprasza ma Chaj do
siebie [4] . Bdzie pomaga ciotce w domu i pracowa w firmie wuja.
Splitterowie s zamoniejsi ni jej rodzice, o to zreszt nietrudno. Ich dom jest o wiele bardziej
przestronny, meble nowoczeniejsze. Liebisch ma smykak do interesw, nie yje mrzonkami jak
Hercel ani nie zatraca si w ksikach. Gromadzi dobra. Kuzyni okazuj si bardzo mili. No a
Wiede to prawdziwa stolica, peno tu muzew, teatrw, kawiarni, sal koncertowych. Jej tak bardzo
ukochany Krakw to przy Wiedniu prowincja.
Helena doskonali znajomo niemieckiego, przyswaja podstawy handlu luksusowymi towarami.
Nie ma sobie rwnej, gdy trzeba zagada do klientki, zatrzyma j i namwi na najdrosze futro.
Sama te lubi nosi futra. Na fotografii z tego okresu wida, jak pozuje w czarnych karakuach.
Dwa lata przemijaj bardzo szybko. Moda dziewczyna nie ma czasu na rozrywki. Pracuje. Nie
interesuje si wrzeniem politycznym, filozoficznym czy literackim austriackiej stolicy. Co tam
syszaa o sprawie Dreyfusa, bo wszyscy europejscy ydzi s ni zaniepokojeni, rozmawia si o tym
przy stole, czasem nawet w sklepie, tak jak i o antysemityzmie panujcym w Austrii, ogarniajcym
wszystkie rodowiska ale jej to przecie nie dotyczy. Ani to, ani poruszenie wok syjonizmu,
Palestyny czy wgierskiego dziennikarza Teodora Herzla, ktry jest tematem nieustannych ktni
braci jej wuja Liebischa. Helena oszczdza na ycie, jakie w przyszoci zacznie prowadzi, gdy
tylko nadarzy si okazja.
Jej jedyne rozrywki to rytualny sobotni spacer wybrzeem Dunaju albo w parku Prateru. Ulegajc
baganiom Gitel, ciotka przedstawia jej kilku konkurentw, ale Helena cigle ich odrzuca. Chaja
Splitter nie nalega. Siostrzenica jest niezastpiona w sklepie.
Helena, ktra nie rozmawia ju z ojcem, utrzymuje korespondencyjny kontakt z matk. W kadym
licie Gitel uporczywie zadaje jej jedno i to samo pytanie. Kiedy zamierzasz wyj za m?
Dziewczyna niezmiennie wzrusza ramionami. Tak jakby maestwo miao by jedynym
przeznaczeniem kobiety. Listy od sistr troch podtrzymuj j na duchu. Ale to, o czym pisz, nie
budzi w niej chci powrotu do Krakowa. Tam chyba nic si nie zmienia.
Sprzedawanie futer take nie jest ciekawym yciowym celem. Na pewno nie dla niej. Najwyszy
czas si z tego wyrwa. Kuzynka Ewa, crka wuja Bernarda Silberfelda, brata Gitel, zacza do niej
regularnie pisywa. Osierocona przez matk, dugi czas wychowywaa si w rodzinie Heleny jak
dziewita siostra. W dziecistwie byy ze sob bardzo zyte.
Ewa pojechaa do swego ojca do Australii, tam polubia Louisa Levyego, czowieka
porywczego, alkoholika, ktry zacz j okrada, potem bi i ktry dwukrotnie o mao jej nie zabi.
Ewa jednak znalaza w sobie tyle siy, e zdobya si na rozwd. W listach przywouje Helen na
pomoc, chce, by zaja si trjk jej malekich dzieci. Teodor, najmodszy, jest jeszcze
niemowlciem.
Australia? To nawet niezy pomys. Helena czasem o tym mylaa, ale raczej nie zaprztaa sobie
tym gowy. Niewiele wie o tym kraju osadnikw, ktry troch j pociga, nie mona zaprzeczy. Gdy
Ewa opisuje bezkresne przestrzenie, dzikie okolice, nowoczesne miasta, Helena marzy o wolnoci.
Po namyle zwierza si ciotce, ktra z kolei mwi o tym mowi. Ten za uwaa taki projekt za
doskonay. Splitterowie maj przeprowadzi si do Antwerpii, niebawem zostawi siostrzenic bez
dachu nad gow, bez pracy i rodkw do ycia. Tam, dokd jad, nie ma dla niej miejsca, zreszt
ona sama nie chce im towarzyszy.
Tak wic Chaja pisze do Gitel. I wszyscy s tego samego zdania: Helena powinna wyemigrowa.
Jak to ma w zwyczaju, pniej ubarwia powody swego wyjazdu: Ju od dziecka marzyam o
wyjedzie do Australii. Osiedli tam moi wujowie, moj wyobrani podsycay ich listy
opowiadajce o yciu na tych odlegych ziemiach [5] . Przywaszczajc sobie decyzj o opuszczeniu
ojczyzny i tak dalekim wyjedzie, lepi jak chce swoj legend poszukiwaczki przygd. Wyjeda, bo
tak postanowia. Nie chce nikomu niczego zawdzicza.
Nie chodzi o to, by sugerowa, e rodzina chciaa si jej pozby, wysyajc do kraju oddalonego o
tysice kilometrw od domu. Australijskie rozwizanie jest w oczach wszystkich honorowym
wyjciem z sytuacji dla tej buntownicy, ktrej nie da si wyda za m. Alte mojd, stara panna, oto
jej przyszy los. Chocia moe na antypodach uda jej si spotka jakiego gwira, bogatego ma,
ktry polubi j mimo wieku, jak cigle fantazjuje Gitel.
Helena nie zwraca uwagi na takie gldzenie, z obawy, by nie zmienili zdania. Kiedy ju tam dotrze,
bdzie tak daleko, e przestan zanudza j tymi gadkami o maestwie.
Gitel sprzedaje klejnot, jeden z niewielu, ktre jeszcze posiada, i posya jej pienidze wraz z
dwunastoma soikami swojego synnego kremu; Helena pakuje je do walizki, pod sukienki z
plisowanego jedwabiu. Splitterowie i inni czonkowie rodziny z Krakowa take dorzucaj co do
zebranej sumy.
Moda panna moe wic kupi bilet w klasie kabinowej, nie naruszajc swoich wasnych
oszczdnoci. Potem, bardziej samotna i bardziej zdeterminowana ni kiedykolwiek, udaje si
pocigiem do Woch.
Noc w Genui wsiada na statek, ktry przypyn z Bremy i niebawem ma opuci port.
 Nowy bezlitosny wiat
Owce.
Jak okiem sign.
Czy jest na wiecie co bardziej nudnego ni owce? Tutaj liczy si je w tysicach, s rozproszone
w spalonym socem buszu. Gupie zwierzta, ktre niestrudzenie skubi traw wrd rozmaitych
krzakw i eukaliptusw ociekajcych ywic, na monotonnych przestrzeniach, po ktrych mona
przejecha konno setki kilometrw i nie spotka ywej duszy. Niemniej, owce nie pij rumu ani piwa
tak dugo, a zacznie im si plta jzyk. Nie wracaj pijane jak bela ze spelunek w Coleraine. Nie
a za ni w rozgorczkowaniu, ze wzrokiem utkwionym w jej piersiach, tak jakby nigdy nie
widziay kobiety. Nie odnosz si do niej po prostacku, nie krzycz, nie odbija im si gono. Owce
s gupie, ale mona je znie. Nie tak jak wujowie.
Helena gwatownym ruchem skada parasolk i wchodzi do sklepu przy Whyte Street 107,
przylegajcego do budynku z cegy z szerok bram, gdzie teraz mieszka [1] . To niewielki sklep,
troch nowoczeniejszy ni sklep ojca na Kazimierzu, z wysokimi ladami, pkami i drewnianymi
szafkami z przegrodami. Wuj Bernard jest take hodowc owiec i chepi si tym, e jest okulist za
due sowo dla okrelenia czterech par okularw, ktre wystawia na sprzeda; w sklepie sprzedaje
niemal wszystko. Olej z bobra, opaty i sita, sucharki, cukier, pataty, kataplazmy, kosk ma,
udzienice, sznurki, mk, gwodzie, narzdzia, szare mydo, okulary, a nawet ubrania, drelichowe
spodnie, koszule z surowego lnu i pcienne kapelusze, ktre tutaj nazywa si akubras.
Helena nienawidzi stylu ubierania wiejskich kobiet, ich perkalowych halek i cikich
sznurowanych butw. Chocia to niezbyt wygodne, wkada codziennie jedn ze swych plisowanych
jedwabnych sukienek, ktre nieustannie ceruje, i trzewiki na obcasie, sfatygowane podczas konnych
przejadek. Nienawidzi botw, ktre kae jej wkada wuj, kiedy zabiera j na konne wdrwki w
buszu; to jeszcze jedna tutejsza tortura, tak bardzo trzsie si ze strachu przed wierzchowcem. C to
za pomys, wdrapywa si na grzbiet zwierzcia? Nie nadaje si na amazonk. Jedynym jej
ustpstwem na rzecz wiejskoci jest fartuch, ktry wkada na ubranie, aby nie zniszczy sukni
podczas pracy w sklepie.
Robi to co rano, zanim stanie za lad. Nie wida na razie adnego klienta, ale Helena nie potrafi
siedzie bezczynnie. Otwiera ksig rachunkow, bierze obsadk. I od razu pogra si w
obliczeniach.
Wrcia? gos dobiega z zaplecza sklepu. Niezbyt wczenie. Gdzie si wczya?
Kurs angielskiego odpowiada oschle. Od pocztku mojego pobytu chodz codziennie do
szkoy, chyba wiesz?
I gdy tylko bd na tyle mdra, eby sobie samodzielnie poradzi, odchodz dodaje cicho, po
czym na nowo pogra si w liczbach.
Denerwuje j akcent jidysz Bernarda. Jego gruby, chropawy gos take, nie mwic o fatalnych
manierach. uje tyto, beka, dubie w nosie bez najmniejszej enady. Rebeka Silberfeld, babcia
Heleny, wpadaby w sza, widzc syna w takim zaniedbaniu. Sta si prawdziwym wieniakiem, z
tymi zaboconymi buciskami, mankietami z lustryny i owkiem za uchem. Nie odrnia si od innych
osadnikw, tych gold diggers, czyli poszukiwaczy zota, tych stockmen, pastuchw owiec i dawnych
skazacw deportowanych z Europy. Ten kraj jest tak bardzo prymitywny nic dziwnego, podobny
jest do tych, ktrzy go zaludniaj.
 W miastach jest inaczej, ludzie s obyci, dobrze ubrani, subtelni. Zauwaya to, kiedy zesza ze
statku w Melbourne. Ta odrobina, ktr zdoaa dostrzec przez p dnia, bo tyle czasu zajy
Bernardowi niezbdne zakupy w miecie, natychmiast przypada jej do gustu. W Coleraine natomiast
nie ma wyboru. Tutaj nie liczy si rodzaj ludzki, tutaj krluje owca. Farmerzy hoduj barany, kobiety,
ktre wychodz za m za farmerw, zajmuj si baranami i rodz liczne dzieci, te za pjd w lady
rodzicw. Nie maj adnych tematw do rozmw, z wyjtkiem dziecicych chorb, narzeka na z
pogod, aborygesk sub, susz, powodzie i oczywicie barany.
Helena powraca do rachunkw. Wyciera wilgotne czoo rkawem, robi si coraz cieplej. le znosi
ten klimat skwarny latem, chodny zim, czsto wilgotny. Prawd mwic, niczego ju dobrze nie
znosi. Prawie dwa lata temu przybya do tej maej osady pionierw, liczcej dwa tysice dusz, ktra
ley porodku bezkresnej pustki, na poudniowym zachodzie stanu Wiktoria i cigle nie moe si
przyzwyczai.
Wok Coleraine rozcigaj si rozlege stepy, smagane gwatownymi wiatrami z k; wiatr niesie
tu ze sob tumany tego pyu, co wywouje u niej migreny. Mniej wicej dziesi kilometrw na
poudnie pynie rzeka Wannon, ktra daa swoje imi dystryktowi i zbyt czsto wylewa w czasie
pory deszczowej, odcinajc Coleraine od caej okolicy.
Obrazu dopeniaj przedziwne zwierzta, dla niektrych nie tak niewinne jak owce. Kangury,
koale, gekony, oposy, dziobaki, szczury wodne, dzikie koty, indyki z buszu i pieski preriowe. Tutaj
zawsze trzeba mie si na bacznoci, uwaa na komary, omija we, ogromne pajki czarne i
czerwone, uwaa na poary wybuchajce w buszu co jaki czas, zoliwie wzniecane przez
wczgw albo przez soce zapalajce wyschnit traw. Nie mwic o bandytach z buszu, bush
rangers, ktrzy kr wok gospodarstw, obmylajc kolejny skok, i o tubylcach, ktrych jak
wiadomo, naley si strzec: nagle pojawiaj si przed tob, z t ciemn skr zowrogo poyskujc,
bezzbnymi ustami, bardziej przeraajcymi ni maski.
W Coleraine jest poczta, trzy sklepy, takie jak sklep Bernarda, jeden fabrykant siode, kowal,
jedna lokalna gazeta, jubiler, krawiec, trzy hotele, plebania i jedna prywatna szkoa prowadzona
przez dwie stare panny, miss Crouch i jej siostrzenic miss Arrovoye; tam wanie Helena uczy si
angielskiego z uczniami o pitnacie lat od niej modszymi. No i dwa czy trzy bary, w ktrych
farmerzy upijaj si po kadych wycigach konnych, jedynej dostpnej rozrywce w okolicy.
Miejsce to nie ma nic wsplnego ze wspaniaymi portami, ktre Helena ogldaa podczas podry
statkiem i ktre cigle jeszcze budz w niej marzenia. Ani z Melbourne, ktrego oywienia sama
dowiadczya, zanim przebya trzysta kilometrw po zapylonej drodze w konnym powozie Bernarda,
tak naadowanym towarem, e ledwo zdoaa wepchn swj kufer i znale miejsce do siedzenia.
Coleraine jest bardzo dalekie od Wiednia, miasta jake wyrafinowanego, i od Krakowa, miejsca, na
ktrego wspomnienie zy same napywaj do oczu.
Po tak dugim czasie Helena cigle czuje si osamotniona. Nie przypadkiem o tej czci kraju
mwi si out back, nazwa samotna ziemia doskonale oddaje jej poczucie opuszczenia. Pikno tego
miejsca nie wzrusza jej, nie wie, do czego miaaby jej suy ta bujno przyrody, jaskrawe barwy
kwiatw na wiosn, rozlege dzikie przestrzenie. Nie ma przyjaci w Coleraine, nie usiuje ich
zdobywa.
Oczywicie, ludzie s sympatyczni, chtni do pomocy, solidarni kiedy warunki ycia s tak
trudne, trzeba sobie wzajemnie pomaga, ale Helena nie ma o czym z nimi rozmawia, poza
zwykymi, ssiedzkimi kontaktami czy te pogawdkami z kobietami przychodzcymi do sklepu.
Gdyby chocia Ewa z ni tu bya! Ale po roku spdzonym w Coleraine skcona z ojcem kuzynka
postanowia powrci do Melbourne wraz z trjk dzieci.
Helena chtnie pojechaaby z ni, gdyby tylko miaa co robi w miecie. Dokd tu jecha bez
grosza przy duszy? Teraz zajmuje si posikami, porzdkami w domu. Dom Bernarda wyposaony we
wszelkie nowoczesne urzdzenia ma najprawdziwsz azienk z wann na nkach i prysznicem,
cztery sypialnie, kuchni, salon, jadalni [2] . Posprztanie tego wszystkiego zajmuje jej bardzo duo
czasu.
Wuj nawet nie jest jej za to wdziczny. Kiedy nie kpi z jej eleganckich ubra, miesznie wysokich
obcasw, ktre Helena z uporem nosi nawet na ziemnych drogach, z jej niezdolnoci do jazdy konnej,
strachu przed jaszczurkami, pajkami i nocnymi odgosami, z parasolek osaniajcych twarz, zbyt
miastowych manier czy przypalonych udcw na kolacj milczy. Caymi dniami nie mwi ani
sowa, wydaje tylko pomruki i inne trudne do okrelenia dwiki. Nic dziwnego, e nie udao mu si
urzdzi sobie ycia na nowo po mierci ony, biednej cioci Chany. adna rozsdna kobieta nie
chciaaby takiego typa.
Na pocztku, naciskany przez zgodny rodzinny chr, w tym siostry, ktre z Krakowa nalegay w
listach, Bernard wbi sobie do gowy, e musi siostrzenic wyda za m. Przez pierwsze miesice
po jej przyjedzie przedstawia jej pretendentw wybranych z przybyych z Polski imigrantw
ydowskich, rumuskich, niemieckich, mieszkajcych w Coleraine i okolicznych osadach okrgu
Wannon. Wszyscy byli zauroczeni, kto taki jak Helena by tam rzadkim zjawiskiem. Szejne mejdl,
jaka adna dziewczyna, zdaj si mwi taksujce spojrzenia, ktre wodz za delikatn sylwetk z
krgociami w odpowiednich miejscach, co bardzo podoba si mczyznom. I przy tym mocny
charakter, niezbdny, by przetrwa w tym trudnym kraju. Widz j ju jako pani ich ogniska
domowego, jak rozgrzewa posanie, dyryguje gromadk dzieci, ktre niechybnie jej zrobi.
Ale to s hodowcy, kowale, szewcy, poszukiwacze zota, proste menczn, proci ludzie, z jakimi
nigdy nie spotykaaby si w Krakowie, nawet w wyobrani. A co dopiero wyj za takiego za m
Chocia uparcie ich odrzucaa, bez jednego umiechu nie, nie chc Jankiela, mam to gdzie, e
jego bar jest najpopularniejszy w Digby, nie chc kulawego Moka ani tego Natana, niech sobie
bdzie bardzo bogatym farmerem, to przecie ongentrinken, pijaczyna Bernard cigle sprowadza
pozostaych jeszcze kawalerw z okolicy, take gojw.
Helena nie wyjdzie za m. Ile razy mu tumaczya, najpierw w grzecznej formie, potem unoszc
gos podczas ktni, ktre wybuchay po kadej odmowie, e nie ma zamiaru zagrzebywa si w
Coleraine? W kocu Bernard porzuci ten pomys. Teraz dokadnie patrzy, co ona je, tak jakby
oblicza, ile go kosztuje kady jej ks. A Helena je jak ptaszek. Kiedy Bernard sobie wypije,
przepowiada jej, e wyschnie jak stara barania skra, wygarbowana przez brickfielder, pustynny
wiatr bo nie chce mie przy sobie mczyzny.

Ale jest jeszcze kto gorszy ni Bernard.

Ludwik, jego modszy brat, hoduje owce w Merino, maej osadzie oddalonej o dwadziecia
kilometrw na poudnie od Coleraine. Ludwik-lubienik, prawdziwy bushman, ktry sypia w butach
z cholewami i mwi z topornym akcentem owczarzy. Patrzy na ni, oblizujc wargi jzykiem, tak
jakby bya salaterk mietanki. W czasie kadych jej odwiedzin koniecznie chce nauczy j jazdy
konnej. Zaledwie po paru minutach Helena narzeka na bl plecw i domaga si, by wracali. Sama nie
wie, kto budzi w niej wikszy strach: zwierz czy wuj.
 Ludwik nie zniechca si. Protesty siostrzenicy nawet go troch podniecaj. Ostatnim razem, gdy
w stajni podszed zbyt blisko, dotykajc jej piersi, niele zdzielia go parasolk. Poczerwienia,
unis pi, by jej przyoy. Bernard nie chcia dopuci, by crka Gitel zostaa oszpecona
wywoaoby to zamieszanie w rodzinie i zdoa w ostatniej chwili uspokoi brata. Ludwik udawa,
e j goni, i obrzuca wyzwiskami.
Helena biega tak szybko, jak tylko moga, schronia si w szkole. Uczniowie przypatrywali jej si
zdziwieni.
Co to znaczy bugger? spytaa nauczycielek, panny Crouch i panny Arrovoye, gdy zapaa
oddech.
Obie stare panny zrobiy si purpurowe jak zasony z wytartego pluszu w sypialni Bernarda.
Ja myl, e to kobieta lekkiego prowadzenia albo co w tym rodzaju wyszeptaa panna
Crouch, a panna Arrovoye spucia oczy.
Nie, naprawd, tutaj nic nie dzieje si tak, jak tego czowiek oczekuje. Ale czego si spodziewaa?
Sama ju nie wie. Co wieczr pacze, kadc si spa w stanie wyczerpania, po caym dniu w
sklepie, gdzie pracuje jak w roboczy, z wyjtkiem tych kilku godzin, ktre spdza w szkole. Budzi
si o wicie, zawsze z paczem, bo niy jej si sklepy na krakowskim Rynku i spacery pod murami,
gdy pachn bzy. Nawet myl o gwarnych uliczkach Kazimierza wywouje tsknot. Czasami
przymyka oczy i wspomina ten swj may wiat utracony, powozy wdrownych handlarzy, kobiety na
progu domw, makowiec upieczony przez matk.

Drczy j nostalgia. ywi odraz do wszystkiego tutaj, do klimatu, ludzi, baranw, swoich wujw.
Za trudne to wszystko, a przecie w Polsce ycie wcale nie byo takie atwe. Ale Australia Nigdy
si nie przyzwyczai. Gitel pakaaby przez tydzie, gdyby tylko wiedziaa, w jakich warunkach yje
jej najstarsza crka.
Bd spokojna, mamo powtarza czsto Helena, przegldajc si w maym lusterku nad
umywalk. Myj si po wstaniu, nawilam si twoim kremem i sto razy przecigam szczotk wosy
przed pjciem spa, tak jak mnie nauczya.
Rytua Gitel. Jedno z nielicznych wspomnie, ktre Helen cz z przeszoci. Zapomina ju, jak
pomstowaa na ciasnot tamtego ycia, jak bardzo prosia niebiosa, by moga wyjecha. al jej
sistr, przypomina sobie urod Stelli, najpikniejszej ze wszystkich, myli o odzywkach Pauliny, o
niedobrym charakterze Ceki, z ktr najczciej si kcia, i o maej Erni, najmodszej siostrzyczce,
ktr waciwie sama wychowywaa. Nigdy nie sdzia, e tej nieznonej dzieciarni tak bardzo jej
bdzie tutaj brakowa, podczas gdy w Wiedniu prawie wcale o nich nie mylaa.
Fizycznie Helena czuje si jak zamknita w kokonie. Rzadkie listy z Krakowa czyta je tak dugo,
a nauczy si na pami pograj j w nostalgii, ktra wywouje przygnbienie, utrzymujce si
jeszcze dugo po przeczytaniu. Popada w pip, w chandr. Tpa melancholia, ktra obezwadnia.
Niebawem skoczy dwadziecia siedem lat, a wszystko zmarnowaa, myli czasem, kiedy ogarnia
j poczucie beznadziei. Nie posza na studia, nie wysza za m, pracuje jak w, nie zarabiajc ani
szylinga. Jej ycie jest skazane na porak we wrogim kraju, z wujami, take wrogimi. Jednak nie ma
mowy, by powrci do dawnej egzystencji. Co tam j czeka? Tak samo trudne ycie, bez adnej
moliwoci ucieczki. Spojrzenie bliskich przepenione litoci. Nawet std ich syszy. Cigle bez
grosza, ta biedna Chaja, cigle bez przydziau. Bd j nazywa szlimazal, oferma? Albo gorzej,
lebisz, nieudacznica?
Nigdy.
Dotychczas uchodzia cao z zastawianych na ni puapek. Ale pewnego dnia spadnie z ktrego z
tych wstrtnych koni i skrci kark. Albo uksi j jaki zoliwy w z buszu, z tych, ktre wlizguj
si w pociel i do butw, a potem umrze w straszliwej agonii. Albo w kocu ten prostak Ludwik
dopnie swego. Zgwaci j gdzie w ciemnym kcie, a ona wypacze sobie potem oczy. Jeli jakim
cudem uda jej si przey, na pewno zmusz j do polubienia ktrego z tych kmiotw. Nie uda jej
si tego unikn.
Zaklinowana pomidzy stadem dzieciakw a stadem baranw, z twarz pooran przez soce i
wiatr, zestarzeje si przedwczenie, bdzie ogorzaa i pomarszczona jak klientki sklepu albo jak
angielskie paniusie, ktre spotykaa w Melbourne, ze skr twarzy przypominajc pergamin. Na
szczcie matka daa jej kilka soiczkw kremu. Przewidujcy gest Gitel, w poczeniu ze strachem
Heleny przed socem, pozwoliy jej zachowa nieskaziteln porcelanow cer, przycigajc
spojrzenia mczyzn i podszyte zazdroci komplementy kobiet.
Moja droga, jak pani to robi, e pani cera jest tak biaa?
Maj fobi przed upodobnieniem si do kobiet aborygeskich, tych miernot w myl przyjtych
stereotypw, ich ciemna skra budzi obrzydzenie. Helena odpowiada swoim kulawym angielskim,
zaprawionym nieznonym polskim akcentem, ktrego nigdy si nie wyzbdzie:
Family secret.
Po czym tak jakby dzielia si tajemniczym, cennym skarbem wyjmuje spod lady soiczek
kremu i masujc wciera w twarz klientki. Kobiety uwielbiaj, gdy si kto nimi zajmuje. Helena daje
im te rady. Nie opalajcie si na socu, to bardzo szkodliwe. Uywajcie parasolek, nocie
kapelusze. Ze sklepu Bernarda wychodz oczarowane.

Chocia od dnia przyjazdu bardzo oszczdnie uywa kremu, zapasy powoli si kocz. Helena na
prno powtarza miejscowym gospodyniom, e krem kosztuje bardzo drogo, bo pochodzi z daleka,
one cigle o niego pytaj. Mogaby chyba sprzeda w sklepie kilka soiczkw. Bernard nie miaby
nic przeciw temu. Musi w takim razie zamwi u Gitel nastpn parti.
Pewnej nocy, gdy nie moe zasn w Coleraine noc przeraa j bardziej ni dzie Helena po
raz setny dokonuje wylicze. Jeli wszystko si powiedzie, matka dostanie list za jakie dwa
miesice, po nastpnych dwch miesicach paczka przybdzie z Krakowa do Melbourne, ponad dwa
tygodnie potrwa co i transport do Coleraine.
To zdecydowanie za dugo. I zbyt skomplikowane. Helena szybciej zrobi ten krem sama. Chyba nie
jest to takie trudne. Wystarczy poprosi o przepis Jakuba Lykuskiego. Wuja Jakuba. Czsto i bardzo
intensywnie o tym myli, z nostalgi przypomina sobie promienny umiech matki, kiedy otwieraa
soiki kremu przynoszone przez chemika. Na pewno nie odmwi jej takiej przysugi.
Helena siada na ku, podekscytowana. Dlaczego nie pomylaa o tym wczeniej? Australijki
zazdroszcz jej nieskazitelnej cery? Ofiaruje im tak sam. A raczej sprzeda. Wyprodukuje ten krem i
wystawi na sprzeda w maych soiczkach, adnie ozdobionych. Jeli umiejtnie si do tego zabierze,
szybko zarobi pienidze. Ale eby zainwestowa w badania, potrzebuje niewielkiej sumki. Niestety,
oszczdnoci dawno ju stopniay.
Od jej przybycia do Coleraine zyski sklepu wzrosy o jedn trzeci. Ale ten stary skpiec Bernard
wolaby by ukszony przez grzechotnika, ni si do tego przyzna. Pod pretekstem, e daje
siostrzenicy wikt i opierunek, nie paci jej pensji, z wyjtkiem drobnego kieszonkowego, z rzadka, na
podstawowe potrzeby. Za kadym razem, gdy musi prosi o te pienidze, do ktrych przecie ma
pene prawo, Helena czuje si upokorzona.
Bernard jest takim skner, e nie poyczy jej zamanego grosza, jest tego pewna. Zreszt w
Coleraine nikt tego nie zrobi. Musi poradzi sobie sama. Przez ca noc ukada plany, ktre potem
doskonali tygodniami. Wyjedzie z Coleraine do Melbourne. Tam w zamonej dzielnicy otworzy salon
piknoci. Wszystko obmyla w najdrobniejszych szczegach, wyobraa sobie kolor cian, ksztat
mebli. W jej instytucie kobiety bd si czuy jak w domu, na par godzin uwolni si od domowych
kopotw i krzykw dzieciarni.
Helena nauczy je, jak dba o cer, chroni j kremem Gitel. Moe bd te potrzebowa masau.
Helena dobrze pamita, jaki bogostan j ogarnia, gdy matka masowaa jej plecy w rzadkich
chwilach czuoci.
Marzenia dobrze jej robi, zapomina o swoim ndznym yciu. Teraz ju nie pacze, gdy kadzie si
spa. Nawet nie boi si nocnych odgosw, ktre zwykle wywoyway w niej dreszcz lub zmuszay
do skulenia si pod kodr, bo bya pewna, e jaka dzika bestia kry wok domu. Wrcz
przeciwnie, teraz spieszno jej zgasi lamp naftow i wyobrani bdzi w ciemnoci. Za kadym
razem jednak natyka si na t sam przeszkod. Brakuje rodkw finansowych. Czym zapaci za
podr do Melbourne? A produkcja kremu? Te pytania staj si coraz dokuczliwsze.
Nagle zawitaa jej myl o starym farmaceucie, ktry prowadzi skad apteczny w Sandford,
ssiednim miasteczku. Co tydzie, kiedy jedzie furmank wuja na targ, zawsze do niego zachodzi. W
malutkim sklepiku, starym, zakurzonym, peno jest soiczkw z zioami, kor, olejkami, miksturami,
maciami i pomadami. Helena uwielbia te lecznicze zapachy, ktre przypominaj jej stumione
powoanie. Od czasu, gdy zeszej wiosny on pana Hendersona zabraa zoliwa grypa,
prowadzenie interesu sprawia mu wielk trudno, nie ma przecie potomka. Wyali si Helenie,
ona za potrzsna gow na znak wspczucia.
Dlaczego wczeniej nie przyszo jej to do gowy? Przecie on j uratuje, decyduje w myli.
Ktrego dnia zostawia na targu Bernarda, ktry rozgada si z handlarzami byda, i z bijcym sercem
idzie do apteki.
Najpierw udaje, e myszkuje po sklepiku, odkrca flakony, przestawia soiczki z kremem. Potem,
by przyda sobie odwagi, bierze gboki oddech i rusza w kierunku starego aptekarza.
Panie Henderson, czy zatrudniby mnie pan do pomocy?
 Trudne pocztki
Wuj Bernard nie zgadza si, by pojechaa do Sandford. Nawet nie chce sysze o starym aptekarzu,
ktry natychmiast przyj propozycj Heleny.
Twoje miejsce jest w Coleraine powtarza uparcie, potrzsajc gow nic tam po tobie.
Zarabia na ycie? A po co? Kobieta godna szacunku powinna siedzie w domu, a nie za lad
sklepow. Lepiej by zrobia, gdyby wysza za m, a nie wykrzywiaa si na doskonaych
kandydatw, ktrych ci przedstawiaem! I teraz pikny awans: przyniesiesz wstyd rodzinie, pracujc
u tych fremders, tych obcych! Co powie na to twoja nieszczsna matka, moja kochana Gitel, ktra mi
ciebie powierzya? A pozostae siostry, moja droga Rozalia i moja droga Chaja? Przez reszt ycia
bd mi wyrzuca, e ci opuciem.
Bernard stara si j nakoni do pozostania pochlebstwami, proponuje nawet pensj, mizern co
prawda, ale ze strony tej starej sknery jest to znak, e jej potrzebuje. Helena ju postanowia. Nawet
za cen caego zota wiata nie ma zamiaru zosta w Coleraine ani jednej minuty duej. Jeste
uparta bardziej ni ufajdany baran rzuca Bernard i zamienia swj jkliwy ton na obelgi w jzyku
jidysz.
Helena spoglda na niego lodowato, bez jednego sowa, i wraca do pokoju, aby dokoczy
pakowania. Bernard staje w progu, nie wac si wej, i dalej wygasza te swoje uprzejmoci.
Helena w milczeniu wychodzi na ulic i taszczy za sob ciki kufer. Wuj nie robi ani jednego gestu,
by jej pomc.
Na dworze czeka na ni w furmance jeden z ssiadw. To poczciwy farmer, ktry zgodzi si
odwie j do Sandford. Helena wsiada, poprawia kapelusz, podczas gdy mczyzna kadzie jej
baga z tyu, midzy owcami.
Baba z wozu! wykrzykuje Bernard zamiast bogosawiestwa na drog, gdy wz ju rusza.

Aptekarz ustali pensj dwudziestu dwch szylingw miesicznie za prac w dni robocze,
nieprzerwanie od rana do wieczora. Niewiele, ale to ju jest pocztek niezalenoci. A poza tym
Helenie podoba si tutejsza klientela. Tak jak w sklepie ojca, kobiety si jej zwierzaj. Ona sucha z
mieszanin ciekawoci i empatii, zadaje pytania na temat dzieci, mw, zdrowia. Robi wszystko,
eby im pomc, wyszukuje na zapleczu miksturki, ktrych powinny uywa, wypisuje zalecenia.
Praca w aptece zachwyca j, nie moe si nacieszy t malek wadz, jak przyznaj jej klientki,
lepo poddajc si jej poradom.
Dzie po dniu stary Henderson przekazuje jej swoj wiedz. Helena dowiaduje si, od razu w
praktyce, jak miesza tuszcz kaszalota z cebulk lilii, parafin z kor sodkich migdaw, wosk z
zioami, lawend z miodem. Czyta rozprawy naukowe, ktre podsuwa jej aptekarz, i niejednokrotnie
rozmyla o swoim niespenionym, medycznym powoaniu. Take o piknym Stanisawie, jej
krakowskiej mioci, ale coraz rzadziej. Rysy twarzy modzieca ju dawno zatary si w pamici.
Na pewno ma ju on i chmar dzieciakw, myli czasem, nie odczuwajc najmniejszej tsknoty.
Nie naley do kobiet, ktre znajduj upodobanie w miosnych cierpieniach, rzeczywistych czy
hipotetycznych.
Helena oglda pod mikroskopem zawarto ostatniego soiczka kremu Lykuskiego i usiuje
rozoy go na czynniki pierwsze. Psuje sobie wzrok, siedzi nocami, a dosownie pada z sennoci na
schodach prowadzcych do pomieszczenia, w ktrym mieszka. Rano wstaje przed wschodem soca,
aby posprzta aptek, zmy podogi, przetrze flakony. Wieczorem, po tylu godzinach wyczerpujcej
pracy, gdy nawet nie ma czasu odsapn, trzeba jeszcze zaj si kas. Nie narzeka. Zawsze bya
zaprawiona do pracy, a teraz jeszcze motywuje j jej projekt.
Gitel w kocu odpowiedziaa. Do listu doczya kilka soiczkw kremu. Creczko, nie mog
przysa wicej, wszystko tutaj takie drogie. Co ty sobie wyobraasz? Pienidze nie rosn na bruku
ulicy Szerokiej. Helena byskawicznie przebiega wzrokiem dwie strony wypenione
nieciekawymi wiadomociami. Gitel wyala si niemal w kadym zdaniu. Oj gewalt, twoje
siostry dorastaj, trudno je wyda za m bez posagu, ojciec znowu zbankrutowa.
Gdy zaczyna ogarnia j coraz wiksze zwtpienie, dostrzega postscriptum zawierajce to, na co z
niecierpliwoci czeka. Magiczna formua. Albo chocia to, co matka z niej zrozumiaa. Zioa, kora
sosny, sezam, esencja migdaowa, olej, wosk Z listem w jednej rce, ubijakiem w drugiej Helena
od razu podejmuje pierwsze eksperymenty. To chyba nie jest bardzo trudne. A jednak. Wycieka.
Mieszanka za rzadka, albo nie do rzadka, za sucha, albo zbyt lepka.
Helena staje si swoim wasnym krlikiem dowiadczalnym. Co wieczr przed pjciem spa
wyprbowuje na twarzy przygotowane emulsje. Chwilami wpada w popoch. A jeli obudzi si
pokryta pryszczami? Nie, nie ma takiego niebezpieczestwa, na pewno nie z tymi skadnikami. Jednak
cigle czego brakuje, aby te przypadkowe kompozycje upodobniy si do kremu kosmetycznego
godnego takiej nazwy.
Do dnia, gdy wte wiateko rozbynie w gowie. Zdarza si to cakiem przypadkowo, dokadnie
w chwili, gdy idzie spa. Czstokro pomidzy jaw a snem, w dziwnym stanie porednim, kiedy
kbi si myli i sny, rodz si wane odkrycia. W chwili gdy si tego najmniej spodziewa,
przychodzi jej do gowy myl o baranach. Przeczytaa w jednym z tomiszczy pana Hendersona, nie
zwracajc wtedy na to szczeglnej uwagi, e owcza wena wydziela tuszcz niezbdny do
wytwarzania cold cream, jak mwi angielskie ladies, wymawiajce to sowo zaokrglonymi ustami.
Ten skadnik to lanolina. I nagle wraca w pamici to, co wyczytaa. Teraz wszystko wydaje si jasne,
tak jakby ostatni fragment puzzla dopasowa si do pozostaych, tworzc prawidowy obrazek.
Lanolina jest wanie tym skadnikiem, ktry trzeba doda do innych, eby powsta krem, lekki i
nawilajcy.
W ktrej ze starych ksig aptekarza, traktujcych o kosmetologii, wyczytuje biegle po angielsku
panno Crouch i panno Arrovoye, dzikuj za lekcje wszystko, co dotyczy agodzcych waciwoci
lanoliny. S tam te wskazwki, w jaki sposb wyizolowa j z owczego runa, jak oczyci, bo
tuszcz w czystym stanie wydziela niemoliwy do zniesienia zapach.
Przypomina sobie, jak marszczya nos, gdy sza niektrymi wskimi ulicami Kazimierza, tam gdzie
garbarze suszyli skry przed ich wyprawieniem. Aby zlikwidowa zapach, trzeba doda wody
ranej albo lawendy, no i take zwykej wody, niezbdnej do nawilania.
Lanolina jest tym niezbdnym ogniwem, ktrego brakowao jej do przemiany oowiu w zoto. Albo
dokadniej: mieszanki penej grudek, ktra dotychczas wylewaa si z garnkw, w kocowy produkt.
Jeszcze troch cierpliwoci i bdzie bogata. Ju z gry rozkoszuje si odwetem. Jednak bdzie
musiaa jeszcze duo pracowa, aby zdoby wszystkie, bardzo kosztowne skadniki, zwaszcza za
pensj, jak paci jej pan Henderson. A Helenie bardzo si spieszy. Lata lec z zawrotn szybkoci.
Przypomina jej si mia twarz lady Susanny, maonki sekretarza gubernatora stanu Queensland,
ktr spotkaa na statku Prinz Regent Luitpold. Helena zachowaa jej adres w maej torebeczce z
biaego jedwabiu, do ktrej chowa najcenniejsze dokumenty. Natychmiast do niej pisze i zwrotn
poczt otrzymuje odpowied: ale oczywicie, Susanna doskonale pamita Helen. Jake mona
zapomnie tak urocz osbk? Koczy list zaproszeniem do Brisbane. Na jak dugo zechcesz, moja
droga. Zobaczysz, od razu polubisz miasto. Nieco prowincjonalne, na pewno, to przecie nie Londyn
ani Melbourne, ale jest tu wszystko.
Zaprawiona w sztuce pakowania kufra, Helena szyje sobie kilka strojw nadajcych si do
pokazania. Potem egna si ze swoim protektorem i wsiada do pocigu, ktry ma by jej
wybawieniem. Przed ni duga droga, trudna zwaszcza dla samotnej, modej kobiety, ale Helena
zaczyna ju si do tego przyzwyczaja. Aby dotrze do Brisbane, trzeba przeby dwa tysice
kilometrw, przejecha trzy stany, Wiktori, Now Poudniow Wali i Queensland.
Pod koniec bardzo dugiego tygodnia, wypenionego ogldaniem widokw i spaniem, Helena
przyjeda na dworzec gwny w Brisbane, zmordowana i pokryta kurzem.
Ale wolna, po raz kolejny.

W doroce, ktra wiezie j do przyjaciki, Helena ogarnia wzrokiem wszystko, co dostrzega wkoo.
Brisbane, stolica stanu Queensland, jest miastem przyjemnym, nowoczesnym, z szerokimi alejami,
wzdu ktrych cign si rzdy niskich domw, restauracji, teatrw, sklepw z odzie i ktrymi
jed nowe, elektryczne tramwaje. Angielscy i niemieccy osadnicy wybudowali miasto przed
pidziesicioma laty, nad rzek o tej samej nazwie, znanej z tego, e nieustannie wylewa. Ostatni
powd, z roku 1893, najstraszniejsz, wszyscy zachowali w pamici. Po kadej wielkiej wodzie
trzeba byo odbudowywa domy przy nadbrzeach.
Helena chonie obraz miasta, jakby zbyt dugo bya pozbawiona kontaktu z piknem. Zadziwiaj j
zabytki w stylu klasycznym, katedra, Parlament i Stary Myn wzniesiony przez skazacw. Kraj
rozwija si dziki ich cikiej pracy. Pierwsi zesacy, ktrzy przybyli do Sydney w roku 1788,
zostali deportowani z Anglii na jedenastu statkach Royal Navy. W czasie gdy angielskie wizienia
pkay w szwach, Australia bya najdogodniejszym miejscem pozwalajcym na pozbycie si
nadwyki przestpcw. Przez ponad wiek zatrudniano ich przy zakadaniu osad, w warunkach czsto
przeraajcych. Ostatni transport mia miejsce w roku 1868. W sumie deportowano sto szedziesit
tysicy dusz, mczyzn, kobiet, dzieci. Wiele z nich nie miao jeszcze pitnastu lat.
Helena, ktra przez dugi czas czua si winiem w tak bardzo znienawidzonym buszu, moe tylko
im wspczu. Ona take czuje si tak, jakby wysza z wizienia. W Coleraine, gdy dziewczyna sama
przysza do baru, bya uwaana za kobiet lekkich obyczajw. Zastanawia si, jak moga wytrwa
tam tyle czasu.
Po przybyciu do Susanny, po serdecznym powitaniu, przy filiance dobrej herbaty, Helena zacza
snu bardzo osobist opowie o latach spdzonych w stanie Wiktoria. Never complain never
explain mogoby by jej dewiz. Nie chce wzbudza litoci. W swoich Wspomnieniach zawsze
bdzie si trzyma zagodzonej wersji najciszych chwil. Wuj jest doskonale sytuowanym
wacicielem ziemskim, twierdzi. Niczego jej tam nie brakowao, ale nie zgodzia si polubi jego
brata, ktry si do niej umizga. Helena umiecha si w duchu, kiedy wypowiada takie kamstwo, i
spuszcza wzrok jak pocha dziewica. Dlatego wanie niezrcznie jej byo przebywa tam duej. No
i to bezczynne ycie modej kobiety miertelnie j nudzio.
Pomija milczeniem sklep Bernarda, brutalno Ludwika, aptek pana Hendersona i te wszystkie
godziny przepracowane bez wytchnienia, gdy musiaa my, wyyma, gotowa, sprzedawa
Mwic to zakrywa zrogowaciae donie, bo mogyby j zdradzi. Pielgnowaa je najlepiej, jak
potrafia. Ale wymanikiurowane paznokcie nie znosz prac domowych.
Na szczcie Susanna patrzy tylko na jej twarz, wydajc od czasu do czasu ciche, pene
wspczucia och. Helena jest szczera tylko wtedy, gdy prosi przyjacik, by pomoga jej poszuka
jakiej przyzwoitej pracy, musi przecie zarabia na ycie. Susanna przyrzeka, e pomoe, poruszona
t opowieci, w ktrej, pomimo pewnych przemilcze, prawdopodobnie dostrzega odraajc
prawd.
Kilka pierwszych tygodni w Brisbane mija jak sen. Rozdarta midzy podziwem dla Susanny i jej
przyjaci a skromnym wizerunkiem swojej osoby, Helena sama ju nie wie, co myle. Przerabiane
stroje wydaj jej si ndzne przy kreacjach pa z Brisbane, ktre popisuj si toaletami skrojonymi
wedug kanonw najnowszej mody z Londynu. Natomiast na ich jasnej skrze soce i wiatr dokonay
trudnych do naprawienia zniszcze. Zachwycaj si nieskaziteln cer tej modej kobiety, aksamitn
gadkoci, brakiem zmarszczek. Komplementy przywrciy Helenie wiar w siebie, a przede
wszystkim pomysy na przyszo. Niedugo bdzie tak samo bogata, jak te nieprzystpne kobiety.
Susanna wywizuje si z obietnicy i zaczyna szuka dla niej pracy i dachu nad gow. Przypadkiem
dowiaduje si, e lady Lamington, maonka gubernatora stanu Queensland, osoba bardzo popularna
w Australii, wystpuje bowiem w obronie sprawy Aborygenw, poszukuje godnej zaufania osoby,
ktra miaaby pomaga opiekunce do dzieci. Rodzice mieszkaj w Brisbane, a dwjk swych maych
dzieci umiecili w rezydencji w Toowoomba, grskiej miejscowoci oddalonej od miasta o ponad
sto kilometrw.
Pastwo Lamington mieszkaj w Brisbane w siedzibie gubernatora, okazaej kolonialnej
rezydencji otoczonej ogrodami. Susanna, jako maonka sekretarza, bez trudnoci umawia
przyjacik na rozmow. Pastwo Lamington dobrze oceniaj Helen. Uwaaj, e jest bardzo
adna, dobrze uoona i rozwana. Ona natomiast czuje si oniemielona, bardziej, ni si
spodziewaa, w obliczu przepychu panujcego w domu i wobec licznej suby. Wierna swej linii
postpowania, o przeszoci opowiada jedynie to, co niezbdne. Jednak pastwo Lamington s
dociekliwi. Zasypuj j pytaniami.
Siedem sistr! dziwi si pani Lamington, rozbawiona. Jak mona mie siedem sistr?
Mwi pani po niemiecku? pyta lord Lamington. To bardzo wane. Ach tak, przebywaa pani
w Wiedniu? A francuski?
W Polsce, gdzie mj ojciec posiada duy majtek, miaam guwernantk prosto z Parya
odpowiada Helena bez namysu. W miar trwania rozmowy, wzruszona zainteresowaniem ze strony
gospodarzy, Helena nabiera pewnoci siebie.
Pastwo Lamington nigdy nie sprawdz jej relacji. Helena wypowiada kamstwa z tak
prostodusznoci, e nie mona jej nie ufa. Zreszt od razu zaprzyjania si z dziemi, ktre nie
odstpuj jej na krok i tul si do niej. Ona bardzo lubi dzieci. Jej witalno i inteligencja sprawiaj,
e jest kim wicej ni opiekunk. Po kilku dniach zostaje zaakceptowana przez rodzin, a jej pozycja
pomocy do dzieci zmienia si w status panienki do towarzystwa. Wedug niej to tak samo poniajce,
ale ta zupenie nowa sytuacja umoliwia jej dostp do ich sfery, stanowi bram do wiata
arystokracji, nawet jeli wchodzi do wejciem dla suby.
Kiedy pastwo Lamington jad do Toowoomba, ona towarzyszy im na wszystkich kolacjach, na
przyjciach w plenerze. Edukacja Heleny w dziedzinie wiatowych manier zaczyna si w grskiej
rezydencji. Poznaje tam zwyczaje angielskiej arystokracji, co pniej bardzo jej si przyda w
Londynie, gdy bdzie bywa wrd gentry. Obserwuje, naladuje, przyswaja. Jak si trzyma przy
stole, posugiwa widelczykiem do ostryg, ocenia wino, umiecha si, kiedy nie ma si nic do
powiedzenia, cierpliwie sucha, jak panowie rozprawiaj o polowaniu, a panie o swoich
domowych kopotach.
Traktowana jak urocze egzotyczne zwierztko, w kraju, w ktrym przecie ich nie brakuje, maa
krakowianka zaczyna obrasta w pirka. Jednoczenie kontynuuje badania majce ulepszy krem. Bo
cigle to jest jej gwnym celem.
Ze wszystkich australijskich stanw, obficie przecie wyposaonych przez natur, to Queensland
synie z bogactwa flory. Wystpuje tam niespotykana ilo rolin, ktre wchodz w skad maci i
balsamw kosmetycznych. Kiedy dzieciarnia daje jej troch wytchnienia, Helena zbiera roliny. W
Coleraine busz nigdy jej nie pociga. Tutaj czuje si natchniona, gdy rozpoczyna zbir rolin wok
domu, z koszykiem, do ktrego wkada swe skarby.
Po powrocie do pokoju z powag oglda kade znalezisko, bada waciwoci rolin, sposb ich
mieszania z innymi, aby osign jak najlepszy rezultat. Domowa biblioteka jest pena ksiek
botanicznych, starych zielnikw i encyklopedii, dziki ktrym pogbia podstawy wiedzy o zioach
leczniczych.
Owe godziny spdzane nad dawnymi rozprawami bd dla niej chwilami niezmconego szczcia.
Chonie wiedz, zapamituje przepisy. W staroytnoci, jak czyta, kosmetologia bya uwaana za
sztuk, w penym tego sowa znaczeniu, a przepisy kosmetyczne znalazy si w rozprawach Galena,
lekarza na dworze Marka Aureliusza, w pracach Heraklita z Tarentu i Kritona, ktry leczy maonk
cesarza Trajana. Termin pochodzi z greckiego kosmos, ktre oznacza ozdob i jednoczenie
porzdek. Platon odrzuca kosmetyk jako niezgodn z natur i przeciwstawia j urodzie ciaa
uksztatowanego przez gimnastyk.
Inna etymologia odwouje si do sowa kemet, czarnej ziemi znad Nilu, ktrej kobiety uywaj
jako ochrony przed suchym powietrzem i pustynnym wiatrem. Egipcjanie s prawdziwymi
specjalistami w dziedzinie kosmetyki, potrafi tworzy syntetyczne substancje przeznaczone do
upikszania i leczenia. Swoje ulubione pudry wytwarzaj z mczki gipsowej, nasyconej zapachem
mirry i olibanum. Kremy zawieraj ochr rozjaniajc cer, oliw z oliwek, pszczeli wosk, wod
ran. Powszechne jest uywanie przyborw toaletowych: psetki do epilacji, grzebieni, spinek do
wosw, lusterek w ozdobnych szkatukach.
W Rzymie i w Atenach elegantki zanurzaj si w kpieli nasyconej aromatycznymi olejkami z
oliwek lub gorzkich migdaw, z przyprawami korzennymi, jak kardamon i imbir, albo z ekstraktem z
lilii lub irysa. Smaruj si biel oowian, szkodliw dla skry, o czym wtedy nie wiedziano, i robi
sobie maseczki na bazie glinki, krochmalu, miodu albo olego mleka.
W redniowieczu zaleca si piwo, by twarz nabraa koloru, i ziele licyny, eby mie byszczce
oczy. Mka z bobu i ciecierzyca wchodz w skad maseczek piknoci. Kobiety depiluj ca twarz i
ciao za pomoc opasek z gorcym woskiem, na zmarszczki nakadaj maci z wosku, oleju
migdaowego, krokodylego tuszczu, krwi jea, nietoperza lub wa. Koci jest przeciwny
technikom upikszania, bo poprawiaj dzieo Stwrcy i sprawiaj, e kobiety zajmuj si
bahostkami, zamiast myle o zbawieniu duszy. Dla duchownych uroda ma oblicze diaba.
W czasach renesansu Lukrecja Borgia uzyskuje jasny koloryt skry, stosujc ma z kobiecego
mleka i oliwy z oliwek, zmieszanej z patkami srebra i drobno pokruszonych pere. R przyrzdzany
z koszenili, drzewa sandaowego i cynobru jest ulubionym barwnikiem piknotek, ktre w ten sposb
podkrelaj rysy twarzy.
Helena niestrudzenie uczy si i notuje. Uwielbia naturalne przepisy markizy Pompadour: dla
odwieenia twarzy mid ucierany ze mietan i tonikiem z trybuli. W XVII wieku alabastrowa cera
jest kapitaem, trudnym do zachowania na duej. Trzeba si osania przed wiatrem, socem, ale
take wystrzega si zbyt intensywnego ycia dworskiego, bezsennych nocy i obfitego jedzenia, ktre
le wpywa na skr. Maci na bazie limakw i aromatycznych rolin stosuje si na noc, aby
przywrci blado cery i zlikwidowa wypryski.
Przyswajana wiedza umacnia Helen w jej przeczuciach: soce jest szkodliwe dla cery, a
nawilanie usuwa wiele zniszcze. Z niecierpliwoci czeka na paczki z kremami, ktre matka
wysya z Krakowa co dwa albo trzy miesice. Ilo soiczkw zmienia si w zalenoci od zasobw
pieninych Gitel. Helena zwouje wszystkie kobiety z otoczenia pastwa Lamington, testuje na nich
krem i zawsze odnosi sukces.

Rok po jej przyjedzie do Toowoomba, 1 stycznia 1901 roku, zostaje ustanowiony Zwizek
Australijski, skadajcy si z szeciu duych stanw. 22 stycznia umiera krlowa Wiktoria w wieku
osiemdziesiciu lat. Jej syn Edward VII obejmuje po niej tron i kilka miesicy pniej uroczycie
inauguruje w Melbourne pierwszy australijski parlament.
Pastwo Lamington, ktrzy przywieli dzieci i sub z powrotem do Brisbane, bywaj bardzo
zajci uroczystociami zwizanymi z obchodami koronacji. Mimowolnie Helena zostaje wcignita
w w wir i to waciwie s prawdziwe pocztki jej wiatowego ycia. Lady Lamington przedstawia
j wszystkim przyjacikom jako specjalistk w dziedzinie pielgnacji kobiecej urody. Dla
oniemielonej Heleny, ktra nie zawsze dobrze si czuje w krgach tej wyniosej, hermetycznej
arystokracji, jedynym sposobem, by wzbudzi jakie zainteresowanie, jest nawizanie w rozmowie
do kremu i do jej planw wytwarzania go.
Wszyscy s tym rozbawieni, zachcaj j, tak jakby chodzio o sympatyczn fanaberi. Anglicy s
bardzo akomi na taki rodzaj ludzi. Tak wic Helena udaje lekkie podejcie do sprawy, ale jej umys
nieustannie czuwa. Nie powinna dopuci, by zauroczy j ten wiatek, do ktrego nigdy nie bdzie
nalee, choby nie wiadomo, co osigna.
Ten epizod nagle si koczy, gdy lady Lamington informuje j o wyjedzie rodziny do Bombaju. W
cigu minionych miesicy obie kobiety obdarzay si wzajemnym szacunkiem. Jednak w sercu Heleny
nie ma miejsca na al. ycie pomocy domowej, chocia bardzo wygodne, byo tylko prowizork.
Nadszed czas, by pokazaa Australijkom sztuk i sposoby utrzymania urody.
 Collins Street 242
Co moe robi trzydziestolatka, zdecydowana walczy o byt w wielkim miecie, takim jak
Melbourne? Pracowa. Jak tysice modych, niezamnych kobiet, ktre stanowi w tamtym czasie
ponad jedn trzeci grupy osb czynnych zawodowo.
Melbourne byo wtedy stosunkowo nowym miastem, liczcym ponad dwa miliony mieszkacw.
Miasto zostao zaoone w roku 1834 w ujciu rzeki Yarra przez dwch poddanych krlowej
Wiktorii i otrzymao nazw na cze brytyjskiego premiera, lorda Melbournea. Dwadziecia lat
pniej kraj skazacw sta si ziemi obiecan. Ze wszystkich stron napyway pogoski na temat
zota: znaleziono samorodek zota na dnie rzeki, nieopodal Ballarat, w stanie Wiktoria.
Zachd Australii przeywa sza gorczki zota, porwnywalnej do tych, jakie maj ju za sob
Kalifornia i Alaska. Do Port Phillip Bay z caego wiata przypywaj mczyni uzbrojeni w opaty i
kilofy, ktrzy jad zakada osady poszukiwaczy zota, wyrastajce jak grzyby po deszczu. Sen trwa
krtko, zaledwie cztery lata. Melbourne jednak rozrasta si wtedy byskawicznie. Zota ju nie ma,
ale osadnicy zarabiaj due pienidze w brany nieruchomoci i finansw. W szybkim tempie wznosi
si kocioy, witynie, biura, kawiarnie, restauracje, luksusowe hotele, galerie handlowe. Wyznacza
si aleje, zakada parki. W cigu niespena czterdziestu lat Melbourne staje si jednym z
najwaniejszych miast Korony i uchodzi za najbogatsze miasto wiata. Tutejsza gieda liczy si tak
samo, jeli nie bardziej, jak centra finansowe Nowego Jorku i Londynu.
W roku 1891 kryzys ekonomiczny spowalnia ten niepohamowany rozkwit. Melbourne dalej si
rozwija, ale ju bez pocztkowego szalestwa. Bardzo szybko Sydney wyprzedza Melbourne. Gdy
przybywa Helena, miasto zamieszkane przez ponad trzydzieci narodowoci dalej nazywane jest
Marvellous Melbourne (cudowne) albo Smellbourne (pachnce), w nawizaniu do bardzo
wymylnego systemu kanalizacji, ktr wadze miejskie wanie zainstaloway. Helena zachwyca si
nowoczesnoci, przewyszajc wszystko, co ju widziaa. W porwnaniu z Melbourne Krakw,
Wiede, a nawet Brisbane wydaj si cakiem bezbarwne.
Jedynym sabszym punktem w jej szczciu jest bieda, ktra j po prostu obezwadnia.
Oszczdnoci z pensji u Lamingtonw wystarcz akurat na wynajcie umeblowanego mieszkania i
przeycie, dopki nie znajdzie jakiej pracy. Bdzie musiaa poprzesta na marzeniach o salach
koncertowych, teatrach i restauracjach, bo nie ma za co tam wej.
Zanim wyruszy na podbj miasta, postanawia nasikn jego atmosfer, aby lepiej je zrozumie.
Piesze spacery s darmow przyjemnoci, z ktrej chtnie korzysta. I podoba jej si to, co odkrywa.
Za kilka pensw jedzie nowym tramwajem nad rzek Yarra, tam przyglda si wiolarzom,
obserwuje regaty odbywajce si w porcie. Sportem narodowym jest krykiet: w kadej czci kraju
Australijczycy oddaj mu si z zapaem. The Ashes, turniej odbywajcy si co dwa lata pomidzy
reprezentacjami Anglii i Australii, przyciga niezliczone tumy. Przez kilka tygodni wszyscy ledz z
uwag wyczyny mistrzw.
Latem mieszkacy Melbourne yj na dworze. Kobiety, pene zdrowia, doskonale zbudowane,
graj w tenisa, radonie pedauj na rowerach, kpi si w morzu, ubrane od stp do gw.
Australijska pywaczka Annette Kellerman niebawem wymyli kostium kpielowy bardziej
obnaajcy ciao.
Tymczasem, pomimo ochrony kapeluszy i parasolek, soce dokonuje spustosze na twarzach,
zimowy wiatr powoduje pkanie skry, wok ust i powiek tworz si przedwczesne bruzdy.
Przeciwnie ni mieszkanki Coleraine czy Brisbane, adna z tutejszych kobiet nie dba o
zabezpieczenie cery.
Jak we wszystkich wielkich miastach Australii, take tutaj wszelkie nowinki s chtnie
przyjmowane. System socjalny jest o wiele lepiej rozwinity ni w Europie. Wanie wchodzi w
ycie wywalczony przez pracownikw omiogodzinny dzie pracy, ich prawa s respektowane.
Sufraystki s w Australii wyjtkowo aktywne. W Sydney Louisa Lawson, pisarka, wydawca i
dziennikarka, rozptaa batali o prawa kobiet. Dziesi lat wczeniej zaoya The Dawn,
miesicznik, ktrego redakcja skada si wycznie z kobiet. Rozdawany w caej Australii, a nawet i
za morzem, magazyn ten omawia sprawy polityczne, przemoc maesk i wychowanie dziewczt.
Dziki dziaalnoci takich feministek w roku 1902 przyznano Australijkom prawo gosu, kilka lat
po Nowozelandkach, ktre zdobyy je w roku 1898. Mieszkanki Tasmanii otrzymaj je rok pniej, w
1903. Pkula poudniowa wyprzedza czas: Amerykanki zaczn gosowa w roku 1920, Angielki w
1928, a Francuzki w 1944. Na marginesie pozostan jedynie Aborygenki. Trzeba bdzie czeka
jeszcze szedziesit pi lat, aby ten lud otrzyma pene obywatelstwo, podczas gdy jego obecno
na wasnych terytoriach siga co najmniej pidziesiciu tysicy lat. Osadnicy brytyjscy, ktrzy
zawadnli krajem, nazwali go Terra Nullius, tak jakby przed nimi nikt tu nigdy nie mieszka. Tak
jak w przypadku amerykaskich Indian, australijscy Aborygeni oficjalnie dla biaych nie istniej.
Na tej ziemi pionierw, gdzie ycie jest trudne dla wszystkich, kobiety peni rol prawie tak samo
wan jak mczyni. Nikt tutaj nie dziwi si na widok tylu modych sprzedawczy, sekretarek,
dziennikarek, barmanek, pokojwek, kelnerek czy operatorek w nowiutkiej centrali telefonicznej.
Dostaj wynagrodzenie dwa razy nisze w porwnaniu z pensj ich kolegw mczyzn, ale wszystkie
przeywaj stan upojenia niezalenoci czym cakiem nowym. A poza tym, gdy opac czynsz, gaz
i wikt, pozostaje im przecie par groszy na wasne wydatki, fataaszki, jedwabne poczochy czy
kosmetyki. Nie odmawiaj sobie tego.
Nieprawdopodobny awans Heleny Rubinstein w Australii tumaczy si te jej wyczuciemtimingu,
co w interesach, jak i w mioci, jest podstawowym warunkiem osignicia sukcesu. Znalaza si w
odpowiednim miejscu, w odpowiedniej chwili, w kraju, w ktrym kobiety zaczynaj wyzwala si z
narzuconych gorsetw. W Londynie, Paryu, Nowym Jorku powtrzy si ten sam scenariusz. Za
kadym razem jej wskazania w kwestii urody towarzysz zmianie sytuacji kobiet. Nie ma nic
niemoralnego w tym, e kobiety chc by pikne, a zreszt prawa polityczne, praca, niezaleno
finansowa id w parze z dbaniem o wygld. Ten ostatni punkt czsto jest nawet aktem oporu. Helena
dobrze to rozumiaa: aby odnie sukces w yciu, nowoczesna kobieta powinna mie gow rwnie
pikn, co mdr.
Na razie jednak gbiej si nad tym nie zastanawia. Przede wszystkim chce zarobi pienidze, i to
szybko. Po przeyciu tylu trudnych lat nie boi si nikogo ani niczego, z wyjtkiem biedy. Natomiast
nie godzi si na jedno: powrt do tego, co byo. Na razie, w tym wielkim miecie, gdzie nikogo nie
zna, w pierwszym odruchu nawizuje kontakt ze spoecznoci ydowsk. Jej wuj Jan, starszy brat
Bernarda i Ludwika, ktry osiad w miecie jako szlifierz diamentw, wyjeda do Antwerpii w
czasie, gdy jego siostrzenica przybywa do Melbourne.
Zaopatrzona w list polecajcy zgasza swoj kandydatur jako opiekunka do dzieci w cieszcej si
powaaniem rodzinie polskich ydw, ktrej czonkowie wyemigrowali do Australii kilka lat
wczeniej. Kobieta w peruce przyjmuje j w starowieckim mieszkaniu, ktre pachnie rosoem z
knejdels i odgrzewan kasz. Musi odpowiedzie na seri pyta, podczas gdy dzieciarnia goni si w
salonie. Nie po to uciekaa z Polski, eby znowu wpa w puapk takiego samego rodowiska, jak
jej rodzina w Krakowie. Po wyjciu Helena puszcza si biegiem, jakby ze duchy deptay jej po
pitach.

Wynajmuje pokj w pensjonacie na przedmieciu Saint-Kilda i, chcc nie chcc, zatrudnia si jako
kelnerka. Pracuje w dwch miejscach, ale zarobki i tak ledwo pozwalaj jej na przeycie. Rano jest
zajta w Maison Dore, po poudniu i wieczorem w Winter Gardens Tea Room, kawiarni, do ktrej
przychodz pisarze, muzycy, malarze. Wstaje o wicie, pracuje jak w, cay czas na stojco; puchn
jej nogi, bol umczone stopy. Kiedy wreszcie wraca do malutkiego mieszkanka, ju po pnocy,
ledwo starczy jej siy, by si pooy i natychmiast zasn.
Helena czasami wieczorem jest tak zmczona, e zaniedbuje wite przykazania Gitel:
wyszczotkowa wosy, umy twarz, nasmarowa kremem. Ale nawet w tych chwilach najwikszego
osamotnienia i wyczerpania fizycznego nie pokona jej zniechcenie, nie ma zamiaru si podda. O
wicie zaciska zby i mnie wyrusza do pracy.
W swojej niedoli ma jednak wyczucie. Maison Dore i Winter Gardens Tea Room to dwa
strategiczne miejsca, jeli chodzi o spotykanie odpowiednich ludzi. Pensja jest godowa, nawet po
doliczeniu napiwkw, ale moda, sprytna kobieta moe tam z atwoci zowi bogatego mczyzn i
ustatkowa si w dobrze zawartym maestwie. Helena miaaby wszelkie szanse, gdyby takie byy
jej plany. W Melbourne, jak kiedy w Coleraine, mczyni nie s obojtni na jej wdziki. Ale jej to
nie interesuje. Wymyka si wic zwinnie, aby unikn dotyku wielbicieli. Wrd nich jest czworo
przyjaci, ktrzy czsto przychodz tu na kieliszek. Jest Cyril Dillon, artysta malarz dopiero
zaczynajcy karier. Abel Isaacson, ktry zdoby majtek na sprzeday wina i przy kadej okazji
wkada borsalino i biay jedwabny krawat przyszpilony spink z perami. Herbert Farrow, waciciel
jednej z najbardziej dochodowych drukarni w miecie. I wreszcie pan Thompson, dyrektor Robur
Tea Company, firmy importujcej herbat z Indii i Chin, produkujcej porcelan i srebrn zastaw.
Thompson, urodziwy mczyzna i wielbiciel kobiet, dosownie obrzuca Helen kwiatami.
Oczywicie jest onaty, ale Helena nie zawraca sobie gowy zasadami. Czy by jej pierwszym
kochankiem? Trzy lata w Coleraine, rok w Toowoomba na pewno pokonay jej wstydliwo. Jednak
ju na zawsze zachowa dyskrecj w tej sprawie. Wszyscy czterej posu jej za odskoczni do
wspaniaego australijskiego awansu, chocia pniej wymae ich ze swojej yciowej drogi. Jej
legenda ma mwi tylko o niej.
W poowie lat pidziesitych, gdy Helena po raz ostatni przyjeda do Australii w towarzystwie
swojego sekretarza Patricka OHigginsa, Abel Isaacson opowiada modemu czowiekowi o roli, jak
oni wszyscy wtedy przy niej odegrali. W roku 1971, kiedy ukazuje si ksika OHigginsa o jego
chlebodawczyni [1] , Cyril Dillon, ktrego obrazy wisz w wielu muzeach Australii i Ameryki,
potwierdza australijskiemu dziennikarzowi wersj handlarza win [2] . W wywiadzie dla gazety
Herald, ukazujcej si w Melbourne, rozwodzi si na temat roli caej ich czwrki.
W miar jak spotykaj si dzie w dzie, wszyscy razem lub z osobna, Helena w kocu zaczyna ich
darzy sympati. Zaintrygowani jej osobowoci czterej przyjaciele zasypuj j pytaniami, a w
kocu wyjawia im swj projekt. Gdy tylko ma chwil wytchnienia od pracy, zajmuje si swoim
kremem. Za zarobione pienidze kupuje lanolin i dodaje j do kremu, oraz esencj z nenufara, aby
zapach by adniejszy.
Kiedy mwi swoim niepoprawnym angielskim, z akcentem jzyka jidysz i polskiego, jej twarz
oywia si, oczy rzucaj byski. Nagle wszyscy patrz tylko na t przebojow, pewn siebie kobiet,
ktra postanowia wzi odwet na yciu. Traktuj j powanie, chc jej pomaga, kady na swj
sposb. Thompson wyjania jej wag marketingu to nowe sowo oznacza, e mona wpywa na
konsumenta, jeli zaprezentuje mu si produkty w sposb zachcajcy. Robur Tea Company
regularnie wykupuje szpalty w gazetach, aby zamieszcza ogoszenia, ktre maj rzeczywisty wpyw
na sprzeda. Kiedy wyprodukuje ju swj krem, powinna zrobi to samo. W naszych czasach bez
reklamy niczego nie da si osign, podsumowuje swoj nauk. Helena zapamituje t lekcj.
Cyril Dillon projektuje logo z motywem egipskim, co si Helenie bardzo podoba. Postanawia te
ozdobi opakowania w ten sam sposb. Dillon ma za zadanie zrobi makiety pierwszych folderw
reklamowych, ktre wydrukuje Herbert Farrow. Bd rozdawane w tramwajach i na dworcach.
Natomiast Abel Isaacson pomoe swoj logistyk.
Na scen wkracza pity mczyzna, to Frederic Sheppard Grimwade, prezes bardzo znanej firmy
farmaceutycznej. Czy rwnie by jej kochankiem? To take cisa tajemnica. Ale dziki niemu w
maju 1907 roku [3] Helena otrzyma obywatelstwo australijskie. Jako porczyciel zoy swj podpis
na dole strony dokumentu. Co wicej, jego laboratorium dostarcza Helenie specjalistyczne
urzdzenia niezbdne do wyrobu kremu, kocioki do podgrzewania w wysokiej temperaturze, retort
do destylacji, naczynia do mieszania skadnikw.
Pod imieniem Valaze krem jej dziecistwa odradza si wreszcie niemal w identycznej formie.
Skd pochodzi to dziwne sowo, ktre brzmi jak nazwisko pochodzce z francuskich wyszych sfer
i oznacza dar nieba po wgiersku? Nie wiadomo. Ale podoba si.
Wytwarzanie kremu nie jest drogie, zaledwie dziesi pensw soiczek. Thompson, ktry wtrca
si take do rozlicze, uwaa, e trzeba go sprzedawa po dwa szylingi i dziesi pensw. Kobiety
nie bd kupowa tak taniego produktu owiadcza Helena. Musz mie wraenie, e dla
polepszenia wygldu sprawiaj sobie co wyjtkowego. A my musimy im to zaproponowa Po
siedem szylingw i siedem pensw.
Dobrze rozumiaa mentalno swoich przyszych klientek. adna z nich nawet nie mrugnie na
widok ceny na etykietce, wszystkie dobrze wiedz, e uroda ma swoj cen. Zanim znajdzie jaki
lokal, Helena sprzedaje swoje soiczki na bazarach. Umieszcza je te u aptekarzy, sama jest
akwizytorem. W pierwszym tygodniu bior od niej sze soiczkw, w nastpnych osiem I tak
dalej.
Klientki kupuj take bezporednio u niej. Lubi swad Heleny, ktra nie ma adnych oporw i
zwraca si do nich z humorem. Soiczki sprzedaj si jak wiee bueczki. Zarobione pienidze,
grosz do grosza, wypeniaj kartonowe pudeko, przechowywane pod materacem.
Winter Gardens Tea Room mieci si w galerii handlowej Block Arcade, czcej Elizabeth Street
z Collins Street i Little Collins Street to trzy najbardziej eleganckie ulice w miecie. Galeria ta,
wzniesiona w najczystszym stylu wiktoriaskim, z mozaikow posadzk, rozjaniona jest szklanym
dachem, zastpujcym cay sufit. Chodzc po tej dzielnicy, Helena znajduje niewielkie trzypokojowe
mieszkanie obok restauracji, przy Elizabeth Street 138. Thompson i Grimwade prawdopodobnie
poyczaj jej pienidze na zapacenie kaucji.
Helena twierdzi te, e poyczya dwiecie pidziesit dolarw od Helen MacDonald, spotkanej
na statku, ktrym przypyna do Australii. Tak czy inaczej, zwrci swoje dugi, gdy tylko bdzie
moga, bo bardzo nie lubi sytuacji, w ktrej jest komu co winna. Pewnego dnia zrzuca fartuch
kelnerski i przenosi swj skromny dobytek i puda z kremem do nowego mieszkania, ktre posuy te
za siedzib firmy i jednoczenie wytwrni. Nie zwlekajc, Helena kae wygrawerowa swoje
nazwisko na tabliczce przed wejciem do budynku. HELENA RUBINSTEIN & COMPANY.
Niedugo przed mierci Helena, ktra zawsze dawaa wykrtne odpowiedzi na pytania o skad
pierwszego kremu, pokazuje sekretarzowi Patrickowi OHigginsowi skrawek papieru znaleziony
przy porzdkowaniu starych dokumentw. To synna cudowna formua Jakuba Lykuskiego. Nalega,
eby mody czowiek j przeczyta i owiadcza, e przepis ten naley do historii.
Na pokej ze staroci kartce, miejscami poprzedzieranej, wszystkie skadniki s zanotowane jej
rozwlekym pismem w starym stylu, z pogrubieniami i cienkimi kreskami. OHiggins spodziewa si
listy egzotycznych skadnikw, jak orientalna esencja migdaowa czy wycigi z kory drzew iglastych
z Karpat, mocno si jednak przeliczy. Wosk rolinny, olej mineralny i sezam. To caa receptura, w
ktrej brakuje zapewne poowy skadnikw, a przede wszystkim sposobu ich czenia.
Do samego koca Helena Rubinstein zachowaa tajemnic tego pierwszego kremu Valaze; jak
mona sobie wyobrazi, nie mia on ani odpowiedniej konsystencji, ani lekkoci, ani waciwoci
produktw pniejszych. Ale bya to ju zapowied przyszoci. No i wspaniay start. Wskutek
zmasowanego ataku marketingowego lekcje Thompsona i pierwszych artykuw w prasie
sprzeda idzie w gr.
Ju po upywie kilku miesicy Helena moe opuci Elizabeth Street. W roku 1902 otwiera swj
pierwszy instytut przy Collins Street 242.
 Uroda to wadza
Eugenia Stone przygryza koniec owka, co jest u niej oznak najwyszej nerwowoci. W kraju nie
brakuje przecie pracowni kosmetycznych. A w Melbourne, Brisbane, Adelajdzie czy Sydney peno
jest zakadw fryzjerskich i salonw masau, punktw manicureu i pedicureu, czsto prowadzonych
przez imigrantw chiskich. Sama przetestowaa wiele z nich, aby napisa artykuy. Ale to
trzypokojowe mieszkanie zalane wiatem, na drugim pitrze adnego budynku w centrum Melbourne,
ani na jot nie przypomina tego, co ju widziaa.
Zuchway wystrj, jednoczenie kobiecy, ale i stonowany, w opozycji do modnego, surowego
gustu wiktoriaskiego; biae ciany, odpowiednio dobrane zasony z marszczonego jedwabiu, szafki i
rattanowe fotele La Maison de Beaut Valaze ma europejski styl, paryski nawet. Eugenia a dry z
podniecenia. To jest so chic, a przede wszystkim doskonale dostosowane do potrzeb nowoczesnych
kobiet.
Miss Stone specjalnie przyjechaa z Sydney, by na wasne oczy ujrze to zjawisko, o ktrym nawet
tam jest gono. Na prno szukaa najdrobniejszego defektu, do niczego nie mona byo si
przyczepi: ani do czystoci tego miejsca, atmosfery, ani do sposobu, w jaki wystawiono towar na
sprzeda. liczne soiczki z kremem, biae, czarne i zociste, wypeniajce etaerki, budz ch
wykupienia ich wszystkich.
Ale najbardziej zadziwiajca jest wacicielka, drobna kobietka starannie uczesana w kok, o cerze
tak bladej, e niemal przezroczystej. Na ciemnoniebieskiej, poyskujcej sukni nosi biay, aptekarski
fartuch. Kiedy mwi, r brzmi w jej ustach jak kaskada kamykw. Kaleczy poow sw angielskich
i miesza dwa lub trzy jzyki. Eugenia Stone nadstawia ucha, ale nie udaje jej si odgadn, skd
pochodzi taka wymowa. W miecie chodz suchy, e to wiedenka.
Dziennikarka przysza tu przed zamkniciem. Miss Rubinstein dawaa wanie kilku klientkom
lekcj dbania o urod. Kiedy zauwaya nowo przyby, podesza i przywitaa j, a potem po prostu
zaproponowaa, by doczya do ich niewielkiej grupy. Miss Stone nigdy dotd nie syszaa, eby
kto tak naukowo, jak lekarz lub biolog, mwi o skrze.
Nie tracc pewnoci siebie, z powag starego erudyty, miss Rubinstein rozprawia o cerze, o
naskrku, nawizuje do staroytnoci, do redniowiecza, wspomina elegantki z Europy Wschodniej,
ktre niegdy spotykaa w ich imponujcych paacach; wszystkie odznaczay si doskona cer, bo
tajemnice pielgnacji przekazuj sobie z matki na crk. Brakuje tylko szkolnej tablicy, wzorw
chemicznych i kilku profesorw w togach, aby poczu si jak na uniwersytecie, myli miss Stone,
coraz bardziej zafascynowana.
Wszystko, co opowiada ta moda kobieta, wydaje si cakiem do rzeczy. Zreszt wszystkie
klientki, ktre tylko na to czekaj, wychodz zachwycone, trzymajc pod pach ma, czarno-beow
torebk z nazwiskiem Heleny Rubinstein. Kada zakupia co najmniej trzy soiczki kremu.
Godzina zamknicia salonu ju dawno mina, ale klientki nie wychodz. W kocu Helena
postanawia zakoczy lekcj. Sama opuszcza elazn zason i prosi dziennikark, by usiada.
Udziela wywiadw jak prawdziwa profesjonalistka, mwi bez przerwy. Miss Stone od pisania
odczuwa bl w nadgarstku. Czytelniczkom jej gazety, dodatku dla kobiet do Sydney Morning
Herald, bardzo spodoba si jej artyku. Ona sama a przecie uwaa si za jedn z najlepszych
dziennikarek od spraw kobiecych w miecie jest dosownie oczarowana. Na samym pocztku XX
wieku, w kraju, w ktrym kobiety uzyskay dla siebie kilka zdobyczy, nieatwo jest osign sukces
w wiecie mczyzn. A ta moda lady z mocno cinitym kokiem wanie pokazuje, e sia woli
prowadzi do sukcesu.
To, co opowiada o swoim polskim pochodzeniu, przerwanych studiach medycznych w Krakowie,
pracy u boku wielkich chemikw w Wiedniu, latach spdzonych pord osadnikw w Coleraine,
bliskich kontaktach z Lamingtonami (cho przybywajc do Australii nikogo nie znaa), to wszystko
jest po prostu zdumiewajce. No i ten salon Z braku pienidzy, opowiada szczerze, kupia
bambusowe meble za par groszy, urzdzia niewielkie laboratorium, ktre nazywa kuchni,
zasony wykroia z jednej ze swoich sukien. I sama wymalowaa pdzelkiem rka ani drgna
litery na szyldzie, mona sobie wyobrazi, z jak dum.
Miss Stone nigdy si nie myli, ta historia ma akcenty krzyczce prawd. W tym kraju nie
brakowao odwanych kobiet, pierwszych osadniczek w buszu, amazonek, ktre jedziy konno i z
karabinu strzelay do dzikich zwierzt, take sufraystek, ktre miss Stone tak czsto braa w obron.
Ta maa brunetka nie jest wyjtkiem. Wkrtce bdzie dum i chlub Australijek. Take
Australijczykw.
Helena Rubinstein dalej cignie swoje wywody. Jak ju zacznie, nic nie moe jej powstrzyma.
Tak wic, moja droga wyjania, coraz lepiej wymawiajc r mwiam, e moje pierwsze
badania doprowadziy do fundamentalnego odkrycia. Wrcz rewolucyjnego. Cer kobiet mona
sklasyfikowa w trzech kategoriach: sucha, tusta i normalna. Dokadnie tak, jak istniej trzy rodzaje
karnacji: ruda, blond i ciemna. Przede mn nikt na to nie zwrci uwagi. Ja natomiast obserwowaam
kobiety, to mj zawd. I mog pani zapewni, e nawilanie nie moe by jednakowe dla
wszystkich. Ochrona take nie. Kada kobieta, zanim wybierze odpowiedni rodzaj pielgnacji,
powinna nauczy si identyfikowa swj typ skry. Na razie zakres produktw jest ograniczony, ale
bez ustanku pracuj nad jego uzupenieniem.
Helena bardzo wczenie miaa intuicj co do typologii skry. Pniej bdzie to konfrontowa z
najwikszymi specjalistami. Na razie poszukuje, wdraa badania w sposb empiryczny. Ma jednak
tak doskonay instynkt, e rzadko kiedy si myli. Kobieca uroda to dziedzina do tej pory leca
odogiem i Helena ma poczucie, e to ona powinna t dziedzin rozwin. Upaja si t myl,
bardziej nawet ni perspektyw zarobienia pienidzy.
Zrozumiaa podstawow prawd: Uroda to wadza. I najwaniejsza ze wszystkich. To wanie
gosi jedna z jej reklam w Table Talk w roku 1904. W wiecie rzdzonym przez mczyzn kobiety
powinny kreowa i manipulowa. Inteligencja jest ogromnym atutem, ale bez uwodzenia niczemu nie
suy. Dopiero te dwie rzeczy naraz tworz zabjcz bro. Jak kobiet wybieracie: t, ktrej
atutem jest boski dar urody, czy kobiet inteligentn, byskotliw, pracowit, ktra jest speniona,
kochana i ktra cigle musi walczy?, pyta inna reklama zamieszczona w The Mercury [1] .
Wizjonerka Helena jest wiadkiem powstawania nowego typu urody, charakteryzujcej kobiet
nowoczesn i bdcej powodem do dumy. Talia cinita gorsetem, wska jak w klepsydrze,
rozwinity biust, brak mini, ruchy skrpowane krynolin, caa ta zawadzajca motanina, ktra
wizi kobiety z tak si jak sutani w haremach to wszystko wkrtce zniknie. Nowa kobieta bdzie
musiaa mie bojow postaw, by zwycia i utrzymywa swoje miejsce w pierwszym rzdzie.
Aktywne ycie nie akceptuje ani smutku, ani zmczenia, ani zmarszczek, ktre staj si coraz gbsze
od tego smutku i zmczenia.
Jest pocztek XX wieku, a Helena, zdecydowanie zwrcona ku nowoczesnoci, wie ju, jak bdzie
wygldao przysze ycie jej blinich. Taka deklaracja propagujca urod i higien ycia po to, by
wygrywa, jest prawdziw rewolucj. Przejy j feministki z caego wiata, ktre zwalczaj,
midzy innymi, niewol gorsetu.
Eugenia Stone opucia Collins Street z kilkoma soiczkami kremu Valaze zapakowanymi w
liczn, papierow torebk. To prezent, nalegaa Helena, tak, tak, ale na pewno, pani jest taka
sympatyczna. Jak tu odmwi? Dziennikarka zachwyca si opakowaniem i etykietk napisan rk
nowej przyjaciki. Wszystko razem bdzie doskonale prezentowa si na toaletce. W Australii nigdy
jeszcze nie byo czego tak wyrafinowanego.
Miss Stone przetestowaa krem na swojej twarzy. Ma wraenie czego aksamitnego, o delikatnym
zapachu. Przysiga, e zastosuje si do wszystkich rad specjalistki. Helena pochwala z umiechem.
Wie, jak wana jest prasa. Dziennikarki s przecie kobietami takimi jak inne. A moe nawet bardziej
ni inne, ze wzgldu na oddwik ich artykuw, ktre mog wyrobi albo popsu dobre imi. Trzeba
wic dba o nie bardziej ni o innych. Zawsze tak bdzie postpowa. Nawet wtedy, gdy sukces
zostanie ju ugruntowany, zacznie ofiarowywa im nie tylko swoje produkty, ale suknie wycigane z
szaf, a nawet biuteri ze swojej szkatuy.

Sukces przyszed od razu po otwarciu salonu. Kobiety przekazuj sobie adres podczas przyj,
partyjek wista, piknikw na brzegach rzeki Yarra. Stosujc si cigle do rad swego przyjaciela
Thompsona, Helena umieszcza poczwszy od roku 1904 reklamy w Table Talk w Melbourne i
w Advertiser w Adelajdzie.
Valaze doktora Lykuskiego, najsynniejszego europejskiego specjalisty w dziedzinie pielgnacji
skry twarzy, jest najlepszym kremem nawilajcym. Valaze ju po upywie miesica zaradzi
najtrudniejszym problemom waszej cery.
Zamiecia te ogoszenia, ktre zapocztkoway sprzeda korespondencyjn. Jednak to artyku
Eugenii Stone okaza si decydujcym impulsem. Krem pani Rubinstein jest odpowiedzi na
pragnienia kadej australijskiej kobiety, pisze dziennikarka w zakoczeniu swojej kroniki, zawsze
bardzo poczytnej.
Pitnacie tysicy listw i prawie tyle samo zamwie to efekt ukazania si artykuu. Helena jest
bardzo zaskoczona. Otwiera list za listem. Wszystkie zawieraj mniej wicej to samo.
Droga pani Rubinstein, mam bardzo jasn cer i duo piegw, czy sdzi pani, e jest jaki
sposb
Droga pani, mieszkam na farmie nieopodal Sydney. Jaki czas temu zauwayam ciemne plamy na
twarzy
Wikszo kopert zawiera banknoty lub czeki. Zapasy zgromadzone przez Helen w adnym razie
nie wystarcz na zrealizowanie wszystkich zamwie. Natychmiast zabiera si do pracy. Wczesnym
rankiem, przed otwarciem salonu przygotowuje mieszanki w swojej kuchni. Potem napenia
porcelanowe soiczki, przylepia etykietki, ustawia na pkach, a cz z nich chowa w bambusowych
szafkach.
Przez cay dzie sama zajmuje si klientkami. Wieczorem odpowiada na listy, gdy ju zapisze
wszystkie dochody i wydatki w duym zeszycie kupionym specjalnie do tego celu. W listach prosi
klientki o cierpliwo, bo sprowadzenie kremu trwa osiem tygodni podry statkiem. Bardzo
zaleao jej na tej legendzie, ktra wyjania wysoki koszt produktu ze wzgldu na transport i koszty
celne. A poza tym sosna karpacka czy rana esencja z Wgier bardziej wzbudza podanie ni
owcza lanolina ze stanu Wiktoria czy nenufary z Queensland. To dua przewaga nad konkurencj.
Helena zaproponowaa zwrot pienidzy klientkom, ktre nie chc czeka. Tylko jedna prosi o
zwrot. Inne zgadzaj si poczeka na now dostaw. Tylko e zadanie jest nadludzkie, nawet dla
osoby obdarzonej tak si natury. Jak ma to zrobi, sama jedna?
Setki razy sen morzy j przy stole, wczesnym witem. Kiedy nagle si budzi, soce jest ju
wysoko, a ona ledwo ma czas si umy, przebra i w popiechu wypi herbat. Pukaj pierwsze
klientki. To nie moe duej tak trwa, potrzebuje pomocy, tym razem na serio. Bierze wic piro i
nowy papier listowy ze swoim nazwiskiem w nagwku.
Drogi doktorze Lykuski. Czy wie pan, e paski krem wywoa prawdziwy sza w Australii?
Kobiety bij si o niego, a ja nie mog sprosta zapotrzebowaniu. Czy zechciaby pan przyjecha tu i
pracowa ze mn? Podpisz z panem umow w naleytej formie i legalnie odkupi od pana formu.
Prosz, niech pan si zgodzi, nie poauje pan. Posyam panu kosztorys paskiej podry. Oddana
panu, itd.
Trzy miesice pniej Jakub Lykuski schodzi ze statku w Melbourne, ale na bardzo krtko, jak
zaznaczy w odpowiedzi. Helena na wszystko si zgodzia. Niech przyjedzie, potem zobaczymy. W
lad za Eugeni Stone na spotkanie z doktorem przybyli dziennikarze, ktrzy jak jeden m
opublikowali pochwalne artykuy, co w poczeniu z reklamami w gazetach wywoao prawdziwy
szok wrd klientek. W taki sposb Helena pokazaa, e doktor Jakub Lykuski, wybitny polski lekarz,
przyjecha pomaga jej w pracy. A to spowodowao kolejny napyw klientek przycignitych
gwarancj naukowego podejcia.
Piln potrzeb staje si zorganizowanie jakiej pomocy, ale Helena nie ma na to rodkw. Zaczyna
wic zatrudnia do pomocy mczyzn, ktrzy chc si z ni spotyka. W grupie dawnych wielbicieli
cigle pojawiaj si nowi modziecy. Do tej adnej panny, cakiem samej w Melbourne, mczyni
lgn jak osy do miodu.
Kiedy wchodz do salonu, jeden po drugim, z kapeluszem zwinitym w wilgotnych rkach i sercem
walcym z nadziei, niezmiennie doznaj rozczarowania. Helena jest zbyt zajta w kuchni przy
eksperymentach ze swoimi miksturami, nie moe wic chodzi z nimi do teatru czy na koncerty.
Zaczyna mruga przymilnie, przybiera uwodzicielsk mink.
John, masz takie pikne pismo, zechcesz moe odpisa na listy? A ty, Robercie, masz takie
szerokie ramiona, zaniesiesz te puda na gr? Aha kiedy skoczysz, nie wychod jeszcze Na
podwrku jest drugie tyle A w przybudwce
A ja, miss Helena?
Helena z powtpiewaniem w oczach przyglda si mizernym bicepsom modzieca i jego udom jak
u kanarka, potrzsa gow, a twarz jej rozwietla szelmowski umieszek.
Z tym twoim wywieszonym jzorem, mj drogi, bdziesz wspaniale przylepia etykietki, jestem
tego pewna
I tak mija niedzielne popoudnie. Niewielu jest odwanych, ktrzy przychodz po raz drugi. Zbyt
zajta, by myle o flirtowaniu, Helena nawet tego nie dostrzega.
Wreszcie uporaa si z pierwszymi zamwieniami. Lykuski pomg jej zmodyfikowa formu
kremu, ktry opatentowaa pod nazw Valaze. Doktor pomaga jej take rozszerzy gam zabiegw
pielgnacyjnych. Razem wytwarzaj mydo, emulsj cigajc, krem oczyszczajcy. Powracaj
sesje kosmetyczne, za ktre klientki musz sono paci. W salonie Helena czy swoj coraz
rozleglejsz, praktyczn wiedz z agodnoci i autorytatywnoci, co przez ca modo
praktykowaa wobec sistr w Krakowie.
Przede wszystkim trzeba naoy na twarz krem oczyszczajcy tumaczy, popierajc sowa
gestami. Krem powinien wnikn we wszystkie pory, aby rozpuci brud nagromadzony w czasie
dnia. Potem trzeba umy twarz emulsj cigajc, aby usun resztki. Spjrzcie tylko na ten
rczniczek! Paskudnie brudny!
Melbourne nie jest jeszcze zanieczyszczone spalinami samochodowymi, ale cay dzie w miecie
okropnie brudzi skr. Cienka biaa tkanina jest niemal szara. Klientka okazuje zmieszanie.
Chwileczk mwi Helena, szykujc ostatni cios. Teraz nastpuje trzeci etap. Trzeba naoy
krem Valaze, eby nawily skr, chroni j i wybieli. Lekko wmasowuj, wtedy aktywne
skadniki wnikaj gbiej. Zobaczycie, to prawdziwy cud.

Przede wszystkim cud ekonomiczny.

Klientki opowiadaj o tym przyjacikom, wysyaj je do salonu, id tam razem z nimi po raz
wtry. Wszystkie kupuj krem. Take emulsj cigajc, po dwa szylingi dziesi pensw. Ceny
znowu poszy w gr z powodu kosztw odprawy celnej.
Pienidze napywaj.
Po kilku miesicach Helena uciuaa niezy majteczek, ktry drzemie sobie na jej bankowym
koncie. Miny ju czasy kartonowego pudeka pod kiem. Zwraca dugi, zatrudnia sprzedawczyni,
ktr uczy, jak przekazywa klientkom zasady pielgnacji skry, a poow zyskw inwestuje w
reklam. Od Melbourne po Brisbane, od Sydney po Perth, od Adelajdy po Wiktori, wszdzie
widnieje jej nazwisko. Ogoszenia nieustannie zachwalaj synnego doktora Lykuskiego,
waciwoci kremu Valaze, jego skad i pochodzenie. Nigdy nie zapomina poda adresu salonu przy
Collins Street, bo sprzeda odbywa si te korespondencyjnie.
Pisze Poradnik urody, ktry objania rytuay pielgnacji oraz waciwoci kremu, potem drukuje
w setkach egzemplarzy. Aby go otrzyma, klientki powinny do niej napisa, zaczajc do listu kupon
wycity z prospektu reklamowego. Helena rozdaje te poradnik w swoim salonie.
Przez lata teksty bd niemal jednakowe, chocia jzyk staje si coraz bardziej wyszukany. Dobre
objanienie i troch gadulstwa [2] , jak sama twierdzi, cakiem mdrze. W kolejnych latach poprosi
aktorw, aby zachwalali jej produkty. Nellie Steward, jedna z najwikszych gwiazd australijskiej
sceny, przyjechaa wanie do Melbourne na kilka miesicy. Po sukcesie sztuki Sweet Nell of Old
Drury jej nazwisko jest na ustach wszystkich, a widzowie zapamituj najlepsze repliki. Niewiele
czasu trzeba, aby i ona usyszaa o Helenie.
Aktorka przebya sporo kilometrw po kraju w odkrytym samochodzie, nie mylc wcale o
ochronie przed socem. Miaa przesuszon skr, brzydkie plamy na policzkach i na nosie.
Moja droga Helena stawia diagnoz po zbadaniu aktorki powrci pani do swojej waciwej
cery. Prosz postpowa wedug moich zalece, niczego nie pomijajc.
Nellie cauje j, tak jakby byy najlepszymi przyjacikami na wiecie. Nie omieszkaj nimi
zosta. Nellie Steward zgadza si by pierwsz muz Valaze. To najcudowniejszy kosmetyk,
jakiego kiedykolwiek uywaam owiadcza na reklamowych plakatach.
Czy Helena wiedziaa o kremach, mydekach i emulsjach, ktrych twarz bya Sarah Bernhardt w
czasie swego pobytu w Nowym Jorku w 1880 [3] roku? Czy moe taki chwyt reklamowy zrodzi si
wycznie w jej wyobrani? Tak czy inaczej, dobrze rozumiaa znaczenie people w propagowaniu
swojej marki. W przyszoci czsto bdzie to wykorzystywa, jej muzami zostan sawne kobiety,
aktorki i socialite.
Nellie Steward czsto zjawia si niespodziewanie w salonie. Pewnego dnia przychodzi z drug
Nellie, take Australijk: Nellie Melba. Korpulentna piewaczka przyjechaa do kraju na tourne,
ktre okazao si sukcesem. Miaa na sobie dugi haftowany paszcz, na gowie ekstrawagancki
kapelusz ozdobiony strusimi pirami; ju na wstpie zaintonowaa synn ari z Aidy. Potem zwrcia
sw potn posta w stron zdumionej Heleny.
Skoro przywrcia pani mojej drogiej Nellie jej brzoskwiniow cer, jestem pewna, e zrobi mi
pani krem, ktry udoskonali mj gos
Witam pani, zechce pani usi.
Delikatne krzesa rattanowe mogyby zapa si pod ciarem tej persony, ktra przezornie upiera
si, by sta. Tak wic drobna Helena, czujc si jak krasnal przy tym zwalistym cielsku, wchodzi na
krzeso, aby znale si na odpowiedniej wysokoci.

W niektre dni klientki stoj na schodach w ogonku, ktry siga a na ulic. Salon staje si za may,
by pomieci wszystkie chtne. Nie da si przecie przesun cian. Nieco dalej, przy Little Collins
Street 274 Helena wypatrzya wieo wzniesiony budynek. Wynajmuje tam lokal skadajcy si z
siedmiu niewielkich pokoi, po zburzeniu cian przerabia je na trzy due pomieszczenia.
Ukad pozostaje taki sam: biuro, salon piknoci, kuchnia. ciany przybieraj kolor ciepej
zieleni, umeblowanie zostaje udoskonalone. Cao ozdobiona z tym samym smakiem artystycznym,
jak pisze jeden z dziennikw w Sydney. Wszystko tak samo nowoczesne, starannie wykreowane dla
dobrego samopoczucia kobiet. Poszerzy si zakres zabiegw pielgnacyjnych, zwikszy si zesp
pracownikw, pomnoyy si pienidze w banku.
W roku 1905, dziewi lat po przyjedzie do Australii, Helena ma trzydzieci trzy lata i sto tysicy
dolarw australijskich do dyspozycji. Sum t zawdzicza swojej nadzwyczajnej zdolnoci do pracy;
nie szczdzi ani czasu, ani si, aby produkowa i sprzedawa tysicami mae soiczki z kremem.
Kady soiczek przynosi dwanacie centw zysku, po odtrceniu podatku, pensji, opat
lokalowych, reklam ktre choby nawet byy bardzo kosztowne, po stokro zwracaj to, co zostao
w nie zainwestowane, zgodnie z prognozami pana Thompsona i pozostaych kosztw. Cigle
mieszka nad salonem, na siebie wydaje niewiele, z wyjtkiem tego, co moe sprawi, by marka
zyskaa na popularnoci, oszczdza grosz do grosza, aby tylko firma si rozwijaa.
Z tamtego czasu zapamitaa kilka prostych regu. Szedziesit lat pniej nadal bdzie je
stosowa. Nigdy nie pozostawia listw bez odpowiedzi. Uwanie sucha ludzi. Przed podjciem
wanej decyzji porzdnie si wyspa. W razie wtpliwoci prosi o rad i milcze. Uczy si te w
praktyce kierowa zespoem i wyznacza zadania. Osobno traktuje kad ga firmy: produkcj
kremu, opakowania, sprzeda, reklam jako odrbne pola dziaania, ale sama weryfikuje
funkcjonowanie caoci. Miaam obsesj szczegw, nigdy si jej nie wyzbyam [4] .
Zdaje sobie spraw z ulotnoci chwili: wszystkie moliwoci stoj przed ni otworem, ale jeszcze
wszystko moe si zawali. Mogaby poprzesta na odcinaniu kuponw od sukcesu w Australii i
otworzy kilka nastpnych salonw w Sydney, Brisbane, Wellington, w Nowej Zelandii, co w
zupenoci wystarczyoby na ycie. Ale sukces j stymuluje, a poza tym ma coraz wiksze wymagania
od ycia. Jej ambitna natura to natura przedsibiorcy. Powiodo jej si przecie wtedy, gdy wszystko
sprzysigo si, by popsu jej szyki, teraz wic powinna przecign sam siebie.
Przekonana, e jedyna prawdziwa droga do urody ciaa to podejcie naukowe, bardziej ni
kiedykolwiek auje, e nie moga studiowa medycyny. Teraz, kiedy ma ju na to rodki, postanawia
wypeni t luk. Swoje nowo nabyte wyksztacenie poczy z praktyk.
Od jej wyjazdu z Europy przed dziewicioma laty na pewno dokonano nowych odkry w
dziedzinie pielgnacji skry. Pragnie szybko je pozna.
Chc wykorzysta wszystkie moliwoci nauki dla kultu urody ciaa, bo jak oceniam, bardzo
atwo rozbudzi go w kobietach [5] .
Decyzja podjta. Pozostaje tylko wcieli j w ycie. Ale w tym celu musi wrci na stary
kontynent, bo tam s najlepsi naukowcy, najlepsi eksperci, najlepsze uniwersytety, najlepsze
biblioteki. W ten sposb zaspokoi swoje pragnienie studiowania, odwiey wiedz.
W czerwcu 1905 roku wsiada na statek, tym razem w kierunku Europy.
 Powrt do rde
Kazimierz, pierwszy, przymusowy etap podry, wydaje jej si biedny, brudny, jaki may. W
Australii Helena przyzwyczaia si do wygodnego ycia. A poza tym podrowaa, spotykaa
rozmaitych ludzi, osadnikw, ladies, ludzi interesu, bankierw. Poprzez kontakty z nimi duo si
nauczya, poszerzya swoje horyzonty. W Melbourne norm jest cigy ruch, miasto chyba nigdy nie
pi. Tutaj wrcz przeciwnie. Nad wszystkimi i nad wszystkim panuje bezruch. Od jej wyjazdu nic si
nie zmienio, ani okropnie starzy rabini, brodaci, wcinici w swoje poszarzae chaaty, ani plotkarki
paplajce na progu domw, ani studenci o bladych od nauki twarzach, ktrzy wychodz z jesziwy,
dyskutujc na temat jakiego komentarza do Tory.
Wydaje si, e podczas jej nieobecnoci nawet ulice si zwziy. Zapach tustego jedzenia
dochodzcy z otwartych okien budzi w niej mdoci. Dostrzega odarte z tynku fasady, mury
poczerniae od dymu, mieci walajce si na botnistych chodnikach, tak jakby nigdy tego wczeniej
nie widziaa. W doroce, ktra wiezie j z dworca do domu co za odwet na zaboconych trotuarach
urywkami przypomina jej si dziecistwo. Nie mogaby ju tu y, pord tych obcych.
Zreszt Krakw cakowicie j rozczarowa. Wszystko jest takie prowincjonalne, nawet kramy w
Rynku. Wysubtelnia jej gust, ubiera si teraz u sawnych krawcw, ktrzy kopiuj suknie na wzr
najnowszych modeli z Parya. Przebywanie daleko od kraju sprawia, e nostalgia upiksza
zapamitan rzeczywisto, ktra na miejscu okazuje si nadzwyczaj frustrujca i wprost nie do
zniesienia.
Jednak najbardziej zasmuca j powitanie rodziny.
Dlaczego nosisz taki cisy kok? pyta Gitel swoim potpiajcym tonem, ktrego Helena nie
znosi. Niszczysz sobie wosy. W takim stroju nie znajdziesz ma, moja droga. Twoje siostry,
Paulina, Roza i Regina, ju s matkami A ty co?
Gitel si postarzaa. Dr jej rce, ma nieadn bruzd wok ust, zbyt gbokie ubstwo odcisno
swj lad. By moe w jej wyrzutach jest troch gniewu, take troch zazdroci. Najstarszej crce
doskonale si powiodo, wbrew najczarniejszym przepowiedniom. Helena o mao nie podniosa
gosu, jak dawniej, ale poprzestaa na potrzniciu gow. Matka nigdy si nie zmieni. Nieustannie
optana wydaniem za m crek, wylicza upragnionych lub domniemanych mw, tak jak skpiec
przelicza swoje zoto. Na razie, chocia trzy siostry znalazy mw, pozostae marniej w domu.
Hercel co tam czyta w swoim kciku. Jest jaki skurczony, przygarbiony, broda mu posiwiaa. W
aksamitnej jarmuce na gowie, w wywiechtanym kaftanie coraz bardziej upodabnia si do dziadka
Heleny, rabina Salomona Rubinsteina, ktrego surowa twarz zdobi jedn ze cian salonu. W dalszym
cigu nie chce przebaczy crce, ledwo si do niej odzywa. Po zimnym przywitaniu powraca do
swoich ksig.
Na szczcie Stella, Maka, Ceka i Erna s o wiele milsze. Pene podziwu dla elegancji starszej
siostry, zafascynowane biuteri, macaj tkanin sukni, taksuj koronki, kapelusz, zasypuj pytaniami
o jej nowe ycie. Trajkocz, chichocz, krytykuj j swymi piszczcymi, dziewczcymi gosikami. Z
ca pewnoci s troch zazdrosne.
Helena agodzi cierpkie sowa, artuje i rozbudza marzenia opowiadaniem o Australii. W ich
szeroko otwartych oczach dostrzega ch wypynicia na szersze wody, ktr sama kiedy
odczuwaa. Wyjmuje z torebki kremy i emulsje Valaze, nakada im na twarze i masuje, jak kiedy
robia to matka, wyjania zasady pielgnacji skry i wszystko to, czego nauczya si w cigu
dziesiciu lat.
Przez kilka godzin ma wraenie, e odnalaza przysta z dziecistwa. Jednak czar szybko prys.
Odczuwa nud, kiedy tylko moe, ucieka pod pretekstem wanych spotka. Nigdy ju nie zobaczy
rodzicw. Ten pobyt w Krakowie, czciowo nieudany, utwierdzi j w przekonaniu, e nie pomylia
si, wybierajc drog trudn, ale lepsz ni jakiekolwiek narzucone maestwo.
Niemniej czonkowie rodziny pozostaj jej bardzo drodzy. Siostry, kuzynki, wujowie i ciotki to
jedyne osoby, do ktrych moe mie pene zaufanie. Chce wczy je w prac swojej firmy, obiecuje
sobie, e zrobi to przy pierwszej okazji. Przed wyjazdem namawia modsz, dwudziestodwuletni
siostr Cek i kuzynk Lol, crk cioci Rozalii Beckman, by przyjechay pomaga jej w
Melbourne. Daje im troch czasu na spakowanie rzeczy i wyznacza spotkanie w Wiedniu.

W Europie powia wietrzyk nowoczesnoci i wolnoci. Wszdzie sawi si urod, ciao, modo.
Helena doskonale wpasowuje si w nurt nowych, kobiecych pragnie. Zrzuciy gorsety, ktre
ciskay im pier, zrezygnoway z parasolek i woalek, bo nie obawiay si ju powietrza i soca,
skrciy spdnice, aby atwiej porusza si podczas gry w tenisa, nie wstydziy si ju pokazywa
zgrabnych kostek u ng [1] .
W Wiedniu, ktry jest drugim etapem podry, poznaje doktor Emmie List, znan ze swych kuracji
peelingiem, likwidujcych trdzik i uporczywe przebarwienia. Po szeciu miesicach regularnych
dermabrazji blizny zanikaj, skra odzyskuje modo. Helena zaprzyjania si z lekark. Kiedy
otworzy salon w Londynie, sprowadzi j, by pracowaa razem z ni.
W Wiedniu doczaj do niej Lola i Ceka. We trzy jad pocigiem do Niemiec. Tamtejsi
chirurdzy stworzyli nowe techniki poprawiania urody. W roku 1901 w Berlinie niemiecki chirurg
doktor Eugene Hollander jako pierwszy wykona lifting twarzy, a jego pacjentk bya polska
arystokratka. Kilka lat wczeniej doktor Jacques Joseph przeprowadzi pierwsz operacj nosa. Z
tych wszystkich nowoci najbardziej popisowym zabiegiem jest wstrzykiwanie parafiny dla
zlikwidowania zmarszczek twarzy.
Konsekwencje takiego zabiegu mog jednak okaza si katastrofalne, bo parafina przemieszcza si
pod skr i powoduje niepodane wklsoci lub zgrubienia, a take, cho rzadziej, utrat wzroku
lub martwic. Chirurgia estetyczna, majca by lekarstwem na brzydot i deformacje [2] , jest na
razie w powijakach. Jej rezultaty nie speniaj oczekiwa. Dopiero podczas pierwszej wojny
wiatowej lekarze naucz si naprawia poranione twarze onierzy z twarzami zniszczonymi w
okopach. Na razie wszyscy s zgodni co do tego, e powikania po takich operacjach s nieuniknione
i e trzeba znale jakie sposoby na zminimalizowanie blizn [3] .
W dalszej podry trzy mode kobiety odkrywaj SPA. Dla Heleny to niemal objawienie. Wzbudzi
w niej tak pasj, e przez cae ycie bdzie regularnie tam jedzi, aby schudn, wypocz lub
wyleczy przejciow depresj, ktra pojawia si po otwarciu kadego kolejnego salonu.
Dla europejskich arystokratek wyjazd do wd sta si obowizkowym punktem programu
wiatowego ycia. Odwiedzaj Brides-les-Bains i Eugnie-les-Bains, dwa rda lecznicze odkryte
przez Napoleona III i jego rodzin. Ceni sobie take Budapeszt, Baden-Baden i Mariaskie anie,
ktre stay si modne dziki Edwardowi VII, mionikowi naturalnych metod leczenia. Kade z tych
uzdrowisk ma swoj specjalno i synnego lekarza, ktry przepisuje hydroterapi, okady i kpiele
borowinowe, peeling. Liczni Wgrzy i Rumuni, bardzo biegli w dziedzinie pielgnacji ciaa, wiele
mnie nauczyli [4] , wspomina Helena.
 W pooonym na prawym brzegu Renu Wiesbaden zaprzyjania si z doktorem Josephem Kappem,
dyrektorem uzdrowiska, ktry zaleca jej kuracj ukadu ylnego, by wyleczy gnbice j zaburzenia
krenia. Obserwuje jego metody, chce je kiedy zastosowa u siebie. Doktor staje si jednym z jej
autorytetw. Zawsze, gdy musi uaktualni swoj wiedz medyczn, Helena, ktrej pd do nauki nigdy
nie wyganie, zwraca si do niego.

Paryska belle poque charakteryzuje si wielkim apetytem na ycie. Po okresie kryzysu, ktry zacz
si w roku 1873, a trwa ponad dwadziecia lat, paryanie rzucaj si w wir zabawy. Robotnicy i
mieszczuchy, midinetki i kobiety wiatowe wsplnie szalej do utraty tchu w lokalach
rozrywkowych. Chadzaj do kabaretw, na tace do Bal Bullier, oklaskuj tancerki w Folies-
Bergre i w Moulin Rouge. Odkrywaj kino z filmami Georgesa Mlisa, braci Lumire i Charlesa
Pathgo. Automobil nie jest ju ekstrawagancj wycznie nieulkych, posiadanie go
rozpowszechnia si wrd zwykych miertelnikw. Kolej elazna czca Pary z Nice skania
tumy ludzi do wyjazdw na zachwycajc Riwier, z jej luksusowymi hotelami i kpielami
morskimi.
Architekt Hector Guimard wylansowa styl art nouveau, by twrc projektu ozdobnych wej do
paryskiego metra. W kamienicy Bateau-Lavoir, siedzibie artystw w samym sercu Montmartreu,
mona spotka Renoira, Toulouse-Lautreca, Utrilla, Maxa Jacoba, Matissea, Braquea,
Apollinairea i Picassa. Z kolei na Montparnassie La Ruche przyciga jak magnes ydowskich
malarzy przybyych z Europy Wschodniej: Zadkinea, Kikonea czy Chagalla.
Helena zakochuje si w Paryu; to miasto zawsze ju bdzie jednym z jej ulubionych. W
towarzystwie siostry i kuzynki zwiedza Luwr, podziwia Giocond i dzia staroytnej Grecji, wspina
si na szczyt wiey Eiffla, je obiad w Caf de la Paix, w powozie Victoria udaje si na przejadk
Polami Elizejskimi. Podczas krtkiego pobytu ogarnia j sza zakupw: wazony od Gallgo, flakony
Laliquea, biuteria, ubrania, do tego kilka obrazw.
Wszystko wydaje si cudowne tej niegdy biednej dziewczynie, ktra z rozkosz odkrywa stoiska
mody i dzia kosmetyczny w domu towarowym Bon March, owej wityni handlu [5] zaoonej w
roku 1838 przez Marguerite i Aristidea Boucicault. Kupuje tam perfumy, balsamy, rkawiczki z
cieniutkiej skrki, bielizn. Z wielk satysfakcj wydaje pienidze, ktre zawdzicza wycznie
wasnej pracy, dobiera swoje pierwsze kreacje haute couture w magazynie Doucet et Worth, przy
ulicy de la Paix. Uwielbia przytuln atmosfer salonw mody i przymierzalni, plsy sprzedawczy,
ktre prezentuj nawa wstek, koronek, atasw, welurw. Kiedy stroje zostaj dostarczone do
hotelu, Helena ukada na wielkim ou akiety i cignite w talii suknie, ktre rozpostarte tworz
jedn wielk smug fad. Chciaaby nosi je wszystkie naraz.
Przez cae ycie bdzie si ubiera w najwikszych domach mody, kierujc si przede wszystkim
wasnym gustem. Poza tym jest przekonana, e ona sama jest najlepsz ambasadork swojej marki.
Kady wydatek Heleny przynosi korzy firmie Rubinstein. I jak czsto powtarza, strj i uroda id
w parze.
Nie przyjechaa jednak z tak daleka, by odgrywa rozleniwion turystk. We Francji medycyna i
higiena bardzo si rozwiny. Od czasu, gdy Pasteur odkry mikrobiologi w roku 1860, w szpitalach
obowizuje aseptyka. Helena zaczyna swoj tur wizyt od Marcellina Berthelota, ktry w roku 1875
wynalaz dezynfekcj pynem chlorowym. Chemik, wtedy ju bardzo wiekowy umrze dwa lata
pniej zgodzi si przyj j bez niczyjej rekomendacji.
 Udziela jej mentorskiej lekcji na temat zasad determinujcych zdrowie skry. To klapa
regulacyjna, zapewniajca bezpieczestwo i zdrowie organizmu, wyjania, cytujc Piotra Curie.
Razem z nim Helena weryfikuje swoj intuicj w klasyfikowaniu rodzajw skry, a to pozwoli jej
poszerzy gam produktw. Radzi si dermatologw, ktrzy ucz j, jak regenerowa tkanki,
ujdrnia je, opnia pojawienie si zmarszczek. Poznaje metody wykorzystania elektrolecznictwa,
ktre ma zbawienne dziaanie w zabiegach pielgnacyjnych twarzy, a jest stosowane dopiero od
dwudziestu piciu lat.
Niektrzy lekarze nie traktuj jej powanie. Miejsce kobiety jest w domu, mwi, dlaczego ona
upiera si, aby wciska sobie do tak uroczej gwki ca t skomplikowan gmatwanin, a przede
wszystkim niepotrzebn? Jeli rzeczywicie ma talent do kosmetyki, po co zawraca sobie gow
anatomi?
Niech pani to zostawi mczyznom, moja droga mwi jeden z nich, caujc jej drobn do,
doskonale zadban.
agodnie, lecz stanowczo popycha j w stron drzwi gabinetu. Helena nie usiuje go przekonywa.
Zreszt inni znani uczeni bardzo chc si z ni spotka. Niemniej zachowuje w pamici t lekcj. Aby
zdoby to, co chce, adna kobieta nigdy nie powinna za bardzo okazywa swojej inteligencji. Helena
nie ma zwyczaju zwodzi w ten sposb, bo jest raczej czogiem ni odalisk, ale wszystkie chwyty s
dozwolone w drodze do osignicia celu.
Przekonana, e do utrzymania urody niezbdna jest te pielgnacja ciaa, pasjonuje si metod
masowania otuszczonych czci ciaa przy uyciu wakw, co ma skorygowa obwise policzki oraz
zlikwidowa podwjny podbrdek i fadki tuszczu. Niektre waki s podczone do prdu, a to
sprawia, e masuje si nimi twarz, brzuch lub piersi z wiksz skutecznoci ni rkami [6] .
Dietetyka nie jest jeszcze obsesj tego wieku, ale kokietki ju wiedz, jak poprawi sylwetk za
pomoc odpowiednich kuracji, ktre zmieniaj si w zalenoci od md i pr roku.
Ju w roku 1896 kobiecy magazyn La Vie Parisienne proponowa co najmniej osiem diet
odchudzajcych, cakowicie si od siebie rnicych. Pniej Horace Fletcher, Amerykanin zwany
Wielkim Przeuwaczem (The Great Masticator) wyjania, e aby si odchudzi, naley przed
pokniciem wszelkie poywienie przeuwa setki razy. Dr Guelpa, Francuz, propaguje post,
natomiast dr Leven zaleca diet mleczn. Due zyski przynosz piguki na bazie senesu i naturalne
diuretyki, koper woski, any albo jaowiec. Uwaa si, e Cardina zmniejsza brzuch, wyszczupla
biodra, zwa tali [7] . Inne piguki, na bazie wycigu z hormonw tarczycy, wyrzdzaj wiele
szkd, jeli si ich naduywa. Trudno zliczy te nieszczsne kobiety, ktre z uporem odchudzay si,
nie baczc na moliwe negatywne skutki, a teraz cierpi na zaburzenia hormonalne lub nieregularne
menstruacje.
Uwana obserwacja paryskich salonw kosmetycznych pozwala Helenie poznawa zabiegi, ktre
podobne s do praktyk stosowanych w europejskich SPA: hydroterapia wzmacniajca i
podkrelajca kontury ciaa, zabiegi wykorzystujce prd elektryczny we wszystkich formach,
wiato, gimnastyka, masae [8] . Helena spopularyzuje te nowoci w Melbourne, a potem we
wszystkich swoich instytutach na caym wiecie, wprowadzajc jeszcze wiele udoskonale. Kiedy
myli o zabiegach upikszajcych, jej wyobrania nie zna granic.
Ze wszystkiego, czego dowiedziaa si w czasie podry, zapamitaa dwie czy trzy podstawowe
koncepcje, ktre bd stanowiy podstaw jej programw pielgnacyjnych. Aby wzmocni
skuteczno produktw i utrzyma wietlist cer, niezbdna jest higiena ycia, wiczenia fizyczne,
cisa dieta oparta na wodzie, sokach owocowych, jarzynach, ktre nie zawieraj tuszczu ani toksyn,
opanowanie prawidowego oddychania. Jej przysze klientki nie powinny poprzesta na kupieniu
kremu, powinny take stosowa si do tych zasad.
Anglia jest kocowym etapem podry po Europie. Std odpynie statkiem do Australii. W
Londynie dbao o urod jest zarezerwowana dla elit. O wiele wyraniej ni w innych krajach
wida tu uprzywilejowanie powizane ze statusem spoecznym. Rynkiem kosmetycznym zawadno
kilka angielskich firm, jak Atkinsons czy Yardley. Importowane marki francuskie, Coty, Bourjois czy
Rimmel, s straszliwie drogie. Trzy mode kobiety odkrywaj to u Harrodsa, przy Brompton Road, w
domu towarowym, ktry w niczym nie ustpuje paryskim magazynom. Fascynuj je ruchome schody,
ale nie decyduj si na jazd z obawy, by dugie spdnice nie wkrciy si w stopnie.
Razem testuj instytuty przy Bond Street, ktre, cho w wikszoci luksusowe, nie speniaj jednak
pokadanych w nich oczekiwa. W perspektywie jest tu duo do zrobienia, notuje Helena w pamici z
nadziej, e kiedy tu wrci. Wszystko, co zobaczya, zaobserwowaa, zapamitaa, po raz kolejny
pokazao, e urod mona osign dziki uporczywym staraniom. Takie denie jest warte trudu:
Nie ma kobiet brzydkich, s tylko kobiety leniwe, to bdzie jej ulubiona maksyma.
Zapomina albo chce zapomnie e kobiety nie s rwne wobec urody, e ich wiat jest
podzielony: z jednej strony te, ktre maj czas i pienidze na popraw swych warunkw fizycznych, z
drugiej te, ktre ubstwo skazuje na przedwczesn staro.
W drodze powrotnej kufry Heleny pene s piguek odchudzajcych, przepisw na zlikwidowanie
trdziku czy szkd wyrzdzonych przez soce, wakw elektrycznych do masowania, ugniatania,
ujdrniania ng, poladkw, piersi. Cay sprzt potrzebny do pracy, a obok jej nowe stroje. Wiezie
te wazony, zwaszcza z lanego matowego szka, ktre zaczyna kolekcjonowa, obrazy, bibeloty,
tkaniny i to, co si przyda do nowego wystroju obydwu salonw.
Ogoszenie reklamowe zamieszczone w australijskim dzienniku The Talk w roku 1906
zawiadamia, e panna Helena Rubinstein wanie wrcia z Europy. Pogbianie wiedzy u
najlepszych specjalistw pielgnacji ciaa pomogo jej udoskonali zabiegi proponowane w
instytucie piknoci przy Collins Street 274. W tekcie napisano te, e zatrudnia dwie wiedeskie
asystentki. One za odgrywaj swoj rol bezbdnie.
Jednak Ceka z trudem przyzwyczaja si do ycia w Australii, dokucza jej tsknota za krajem. A
poza tym Helena jest zbyt wymagajca. Kae im pracowa i rano, i wieczorem, niczym niewolnicom
zakutym w kajdany w kopalni wgla. W yciu chyba jest jeszcze co innego, a nie tylko salony
piknoci, prawda?
Nie! A czy ja si obijam? Z czego by ya, gdyby nie ta praca?
Ceka robi kwan min, ale w kocu jako si przyzwyczaja; spdza dugie godziny w kuchni,
gdzie przypatruje si, jak siostra sporzdza nowe mikstury, lEau Verte, lEau Qui Pique.
Wieczorami chadza na proszone przyjcia. Jak wszystkie crki Rubinsteinw, ktre odziedziczyy po
matce nieskaziteln cer, nie wyglda na swoje lata. I tak jak Helena ukrywa wiek, przyznaje si do
osiemnastu lat, podczas gdy ma cztery wicej, i w niczym jej to nie przeszkadza. Zreszt w Australii
nikt nie interesuje si wiekiem. Pewien czarujcy Anglik, Edward Cooper, zacz si do niej zaleca,
ona za nie pozostaje obojtna na jego awanse.
A Helena? Jest bogata, adna i jeszcze moda pomimo skoczonych trzydziestu czterech lat. Salon
w Melbourne wietnie funkcjonuje, linia kosmetykw jest doskonaa, renoma utrwalona. Moe ona
take powinna pomyle o zampjciu?
 Ale panna Rubinstein jest ulepiona z innej gliny ni wikszo otaczajcych j modych kobiet. Nie
rwie si do zakadania rodziny, wychowywania dzieci, ktre bd do niej podobne. W jej
marzeniach nie ma miejsca na czue swka, przysigi przy wietle ksiyca czy miosne uciski. W
perfekcyjnie zbudowanym mzgu szumi powane sowa, bilanse, ksigi rachunkowe, przychody lub
rozwj. Jest jedn z nielicznych self-made women swojego czasu i ma zamiar dalej i t drog.
Cakiem sama. Nie potrzebuje mczyzn. Do czego miaaby ich potrzebowa?
Melbourne wydaje jej si ju za ciasne.
Teraz za cel stawia sobie Londyn, miasto takie, jak lubi, nowoczesne, eleganckie, ttnice yciem.
Tam jest pole dla tworzenia. Podczas krtkiego pobytu w stolicy Helena zdya zauway, e
Angielki maj wysuszone policzki, czsto z trdzikiem rowatym, tak jak Australijki. Wiele z nich
cierpi te na trdzik pospolity, ktrego nie potrafi leczy, za to ukrywaj go pod grubymi warstwami
pudru.
Helena z trudem opanowuje niecierpliwo. Ustalia ju swoje plany. W przyszym roku przeniesie
si do Anglii. Przedtem trzeba jeszcze otworzy salon w Sydney, prace ju ruszyy. Ceka niedugo
ma tam pojecha i doglda robt. Helena myli te o Wellington w Nowej Zelandii.

Nadesza pora zamknicia salonu. Helena zostaa sama, nie chce jej si i na gr odpocz. Obie
pracownice wyszy p godziny wczeniej ni zwykle, Lola i Ceka zrobiy to samo. Tydzie by
ciki, klientek wicej ni zazwyczaj, wic zmczone panienki bagay o zmiowanie. Troch wbrew
sobie musiaa pozwoli im wyj.
Kiedy skoczy rachunki, wymyje podog i opuci cik elazn zason. adna czynno nie jest
dla niej wstydliwa czy w jaki sposb gorsza. A na razie stoi za kontuarem i oblicza dochd z caego
dnia.
W Melbourne niektre wiosenne dni zapowiadaj ju letni spiekot. W ten wczesny wieczr
skwar trzyma si chodnikw, a noc nie przynosi adnej zapowiedzi ochodzenia. Helena odsonia
dekolt nieco gbiej ni pozwala na to przyzwoito. Poczerwieniay jej policzki, czoo ocieka
potem. Z koka wysuno si kilka niesfornych kosmykw. Taka szczypta niezdyscyplinowania, ktra
agodzi jej zwykle nienagann prezencj, przydaje jej uroku.
Czy mam zaszczyt rozmawia z pani Helen Rubinstein?
Unosi gow, zaskoczona mskim gosem. I patrzy swym wzrokiem drapienego ptaka na
mczyzn, ktry wanie uchyla kapelusz. Wysoki brunet, z wygldu elegancki, ma na sobie ubranie
z najlepszego materiau, pod szyj wykrochmalony plastron. Kilka ksiek i gazet wsunite pod
praw pach. Zza okrgych okularw przypatruj jej si ywe oczy. Helena ma wraenie, e
wszystko dojrzay: niedbao jej stroju, gbokie wycicie dekoltu. Odruchowo zapina guziki.
Sucham?
Kilka miesicy temu w Krakowie spotkaem pani dwie siostry, gdy pojechaem odwiedzi moj
rodzin. Opowiaday mi o pani. Jestem dziennikarzem, urodziem si w Polsce tak jak pani, ale
jestem obywatelem amerykaskim.
Rodak? Ma wdzik, pewn swobod w sposobie bycia, ciepy gos. Spojrzenie stanowcze, moe
nawet za bardzo. Helena rozchmurzya si troch, ociera czoo, poprawia fryzur.
Jak dotd, nie przedstawi si.
Przepraszam bardzo. Wprawia mnie pani w konfuzj. Nazywam si Titus. Edward William
Titus.
Helena przygryza piro, opuszcza wzrok na ksigi rachunkowe. Serce bije jej zbyt mocno, sama
nie wie dlaczego.
Jest skonfundowany?
Ona take.
 Edward William Titus
Nigdy dotd nie spotkaa takiego mczyzny. Nie sposb go zagi w dziedzinie malarstwa,
literatury, muzyki, polityki, z przyjemnoci zabawia si w Pigmaliona. Helena mogaby go sucha
godzinami, Edward William Titus nigdy nie jest rezonerem ani nudziarzem. Wrcz przeciwnie, to
wspaniay pedagog, otwarty, rzeczowy, zabawny. Wystarczy, e otworzy usta, a ona od razu
pasjonuje si tematem. Jego tyrady s najeone cytatami, anegdotami. Przy nim zapomina o kremach,
klientkach i rachunkach.
Heleno, prosz popatrze na ten wieowiec, Yorkshire Brewery. Pochodzi z pocztku lat
osiemdziesitych, to pierwszy skyscraper w miecie, zbudowany na wzr nowojorskich drapaczy
chmur. Osiem piter, wyobraa sobie pani? Widok z gry jest niebyway. Wchodzimy?
Pokazuje jej zupenie inne Melbourne, a jej si wydawao, e dobrze poznaa to miasto.
Dotychczas jej dugie dni wypenione prac nie daway wielu okazji do wyj. Teraz prawie co
wieczr Edward zabiera j do teatru. W Australii z pocztku wieku to najbardziej ceniona rozrywka.
Zagraniczne zespoy teatralne, planujc tourne, wpisuj do programu due miasta. Ludzie chodz na
wszystko, bez wyboru. Publiczno jest rnorodna, atmosfera raczej radosna, daleko jej do
ugrzecznionej powcigliwoci widzw europejskich.
Helena pacze na The Squatters Daughter, przycikim melodramacie, oklaskuje Minnie Tittel-
Brune, ktra triumfuje w Tosce i Orltku, bawi si na pantomimach sztuce, ktr Australijczycy
wynosz na szczyty.
Edward nie przepuszcza adnej okazji do poszerzania swojej wiedzy. Ten czowiek naprawd ma
ogromny urok, Helena czsto o nim myli. Regularne rysy i siwiejce wosy nadaj mu bardzo
angielsk wytworno. Mwi w sposb precyzyjny i zwizy, sownictwo ma wyszukane. Edward
zawsze jest wieo ogolony, pachnie dobr, lawendow wod toaletow, ubiera si z drobiazgow
elegancj. Garnitury szyje w Londynie, jego szewc jest Wochem, koszule pochodz z Parya, od
Charveta.
Doskonale zna si na modzie damskiej, docenia paryskie kreacje Heleny, dostrzega najdrobniejsze
detale, fady spdnicy, falbank stanika sukni, przybranie kapelusza. Kiedy Helena wraca do domu
po wieczorze spdzonym w jego towarzystwie, sama si sobie dziwi, e rozbierajc si przed
lustrem, nuci jak melodi z repertuaru Grace Fletcher czy Dorothy Brunton. Po spektaklu chodz na
kolacje do najmodniejszych restauracji w Melbourne. Edward si zoci, mwic, e jedzenie jest
tam paskudne i nie ma nic wsplnego z kuchni francusk. Kiedy bdziemy w Paryu, zobaczy pani,
zabior pani do
Helena uwaa si za prowincjuszk, czuje si niezrcznie. Edward dopiero co przyjecha do
Melbourne, a ju poczyna sobie tu cakiem swobodnie. Do szefw restauracji zwraca si po imieniu,
dostaje najlepsze stoliki, wprowadza Helen w tajniki win francuskich, kuchni chiskiej. Pobudza
jej wyobrani, jak opowiada, otwiera przed ni nowy, nieznany wiat [1] . Rozmowa z nim
najeona jest nazwiskami sawnych osb o niektrych Helena nigdy nie syszaa artystw,
pisarzy, malarzy, intelektualistw, ale take monych tego wiata, osb utytuowanych, angielskich
ladies, paryskich hrabin, nowojorskich wiatowcw.
Chocia z dezynwoltur stosuje name dropping jak prawdziwy snob, ktrym przecie jest, ludzie
bogaci i dobrze urodzeni nie robi na nim specjalnego wraenia. Ku wielkiemu zaskoczeniu Heleny,
ktra wyobraa sobie, e s lepsi.
 Moja droga, wane jest nie to, kim si jest, ale to, co si robi.

A on, kim on waciwie jest? Jego ycie cigle pozostaje tajemnic, przynajmniej ta cz, ktra
poprzedza spotkanie z Helen Rubinstein w Australii. Tak jak ona, z rozmysem podtrzymuje
artystyczn zagadkowo swojej przeszoci. Amerykaski dziennikarz pochodzenia polskiego,
czsto tak wanie przedstawia si go w biografiach. Ale co publikowa wczeniej? W jakich
gazetach? Jedna wielka niewiadoma.
Wedug wiadectwa jego bratanka, Emmanuela Ameisena, zarzdzajcego francusk firm Heleny
Rubinstein pod koniec lat trzydziestych [2] , a po wojnie jej dyrektora generalnego, Edward Titus w
rzeczywistoci nazywa si Ameisen. Zmieni nazwisko przed wyjazdem do Australii w roku 1904
lub 1905. Dziwny wybr jak na yda, stwierdza syn Emmanuela, Olivier Ameisen: Titus to cesarz
rzymski, ktry zburzy wityni w Jerozolimie. A Edward by prawdziwym antykonformist,
dodaje [3] .
Tak jak Helena Rubinstein, Edward Titus mia rne ycia. W pierwszym urodzi si jako Artur
Ameisen, 25 lipca 1870 roku na Podgrzu, przedmieciu Krakowa. Jego ojciec, Leo Ameisen,
oeniony z Emili Mandel, mia niewielk fabryczk sody. Najstarszy z rodzestwa liczcego
dziewicioro dzieci [4] , z ktrych najmodszy syn Jakow by ojcem Emmanuela Ameisena, poszed
do miejskiej szkoy publicznej, a potem kontynuowa nauk w gimnazjum witej Anny.
Zatrudni si w dzienniku nalecym do wuja, przez trzy lata by dziennikarzem w Polsce.
Zapewne wtedy nauczy si angielskiego i francuskiego tymi jzykami posugiwa si doskonale;
zna te polski, woski, jidysz i hebrajski. W wieku dwudziestu jeden lat, w roku 1891 wyemigrowa
do Stanw Zjednoczonych statkiem Campania, ktry wypyn z Liverpoolu. Zamieszka w
Pittsburghu, w Pensylwanii, gdzie osiada spora kolonia austro-wgierska. W roku 1893 [5]
wystpi o amerykaskie obywatelstwo, otrzyma je trzy lata pniej [6] .
Po przybyciu do Pittsburgha Artur Ameisen pracowa do roku 1895 w konsulacie Austrii jako
podwadny konsula Maxa Schamberga [7] . Jednoczenie studiowa prawo, a po dyplomie, ktry
otrzyma w 1897 roku, otworzy kancelari prawnicz Ameisen i Kramer. Tam najczciej mia do
czynienia z rodakami osiadymi w Pittsburghu. Zanim spotka Helen Rubinstein [8] , by ju raz
onaty i prawdopodobnie mia dwoje dzieci [9] , gdy odszed od ich matki, dzieci nie chciay go
wicej widzie. Nigdy o tym nawet nie wspomni, tylko jego najblisza rodzina zna t gbok
tajemnic. Zapewne take Helena, ale i ona nigdy o tym nie mwi.
Po okresie spdzonym w Pittsburghu lad po nim znika Odnajduje si kilka lat pniej w
Nowym Jorku, a potem w Australii. Edward William Titus alias Artur Ameisen zachowa dla
siebie kilka tajemnic, ktre bez wtpienia przydaj mu uroku.

Teraz przebywa w Melbourne i zaleca si, nie sprawiajc wraenia, e to robi. Czasem po poudniu
zjawia si w salonie piknoci Valaze i pomimo protestw wacicielki zabiera j na spacer do
ogrodw Fitzroy albo do parku Queen Victoria, ktry Australijczycy otworzyli przed rokiem dla
uczczenia pamici zmarej krlowej.
Helena, z rumiecem na twarzy, pozostawia Cece piecz nad sklepem, zawizuje wstki
kapelusza, chwyta parasolk i wychodzi z nim pod rk, odprowadzana rozrzewnionymi czy moe
ironicznymi spojrzeniami siostry i kuzynki. Dla wasnej obrony stara si ustawi ich znajomo take
na paszczynie zawodowej. Zatrudnia go jako szefa marketingu i reklamy. Edward jest niesamowicie
uzdolniony. Sowa same mu si skadaj, piro nieomal samo pisze.
Nie potrzebowa wiele czasu, by poj aspiracje tej modej kobiety i zaproponowa jej wsparcie.
Ona go sucha, akceptuje jego innowacje. Edward ma tysic pomysw na sekund, czasem a jej
si od tego krci w gowie. Potrafi jednak natychmiast wyrazi to, co ona proponuje. Helena jeszcze
nie zacza zdania, gdy on ju je koczy. To cenne, a przede wszystkim nowe. On jeden myli
szybciej ni ona, nieustannie j zaskakuje.
Potrafi zrobi wszystko i robi to dobrze: ulepsza design i opakowania produktw, redaguje teksty
reklamowe, dodaje cytaty, wiersze, wkada we wszystko swoj pasj. Nigdy nie brak mu wyobrani,
wymyli specjalnie dla Heleny studio urody wiedeskiej, innej ni angielska i australijska. Teksty
reklam, ktre pisze do The Talk, The Mercury, The Sydney Herald Tribune, The Australian
Home Journal, odwouj si do tej samej zasady. Najpierw podaje przyszym klientkom jaki
szczeglny powd do signicia po kosmetyki, na przykad surowo australijskiego klimatu. Potem
nawizuje z nimi bliszy kontakt, opierajc si na dowiadczeniu i naukowej ekspertyzie Heleny.
Czego chc kobiety? Same nie wiedz czego wyjania w tekcie.
O Poradniku urody pisze tak: Nie ma na wiecie ksieczki, ktra byaby bardziej zwiza,
bardziej przejrzysta i ktrej zalecenia byyby z tak regularnoci dostosowywane do aktualnej
mody. O modoci: Mwi, e kobieta ma tyle lat, na ile wyglda, to znaczy, na ile wyglda jej
skra. Starajcie si zachowywa mod skr, a wtedy upywajce lata nie bd wam straszne.
Daje te przezorne rady kobietom zamnym: Mczyzna, ktry co rano przy niadaniu siedzi
naprzeciw kobiety inteligentnej, z ktr wiedzie byskotliw konwersacj, ale ktrej cera jest
zniszczona, nie bdzie codziennie w dobrym humorze: czasem bdzie grymasi.
Przedstawia Helen jako dobrodziejk swojej pci. Madame Rubinstein wymylia rozmaite
cudowne i skuteczne rzeczy, aby zdrowe kobiety byy pikne i takimi pozostay.
Trzeba pani dowartociowa, nieustannie o pani mwi, wysun pani na sam przd. Pani jest
swoim najlepszym atutem handlowym.
W bardzo krtkim czasie Edward Titus stworzy wizerunek Heleny Rubinstein. Staa si kapank
urody, wspania, bogat, synn w Europie, ktra swoj wiedz naukow przekazuje wspczesnym
kobietom. On take wymyla jej przydomek.
Heleno, co pani myli o Madame? Nie Madame Rubinstein, po prostu Madame. To niele
brzmi, prawda?
Zachwycona, powtarza sowo Madame na rne sposoby. Teraz bdzie wszystkim znana z tego
przydomku, tak bd si do niej zwraca pracownicy, klientki, dziennikarze, jej rodzina i nawet
dzieci. Edward natomiast woli mwi z czuoci: Petite Madame.
Dziki jego wsparciu Helena czuje, e dostaje skrzyde. Tak jak planowaa, w roku 1907 otwiera
kolejny salon w Sydney, przy Pitt Street 158. Jak wiecie, mam ju jeden salon w Melbourne,
urzdzony na wzr synnych europejskich instytutw urody, ktre odwiedziam, podrujc po Starym
Kontynencie. Przyjedajcie do mnie do Sydney, czekam tam na was wraz z moj siostr ogasza.
W roku 1908 otwiera salon w Wellington, take z wielkim sukcesem.
Edward cigle trwa u jej boku jako doradca. Edward tu, Edward tam. W cigu niecaych dwch
lat sta si w jej yciu niezbdny jak powietrze. Nie ma dnia, eby nie pytaa go o zdanie w kadej
sprawie, choby najdrobniejszej. Jest jej pracownikiem, ale jednoczenie doradc, przewodnikiem,
przyjacielem, wsplnikiem. Za dnia pracuje z ni; wieczorami wszdzie widywani s razem.
Wtedy Helena zaczyna si ba. Nie tak miaa zamiar pokierowa swoim yciem. A jednak jest
zakochana. Pojawia si nowa Helena, ktra o poranku nuci w kpieli, przywizuje wiksz ni
zwykle wag do swojego wygldu. Nocami setki razy przewraca si w ku, zanim uda jej si
zasn, bez koca powtarza w pamici byle swka wypowiedziane przez Edwarda, tumaczy sobie
jego spojrzenia, municia, uciski doni.
Po chwili przywouje si do porzdku, odzyskuje spokj, wstaje i idzie do azienki opuka twarz.
Przeglda si w lustrze, widzi mod kobiet w biaej jedwabnej koszuli, ze swobodnie opadajcymi
wosami. Umiecha si, wzdycha. Nie jest dla niego do adna, nie za bardzo wyksztacona, no i ma
za duo lat. Lecz po prostu jest zakochana.
Rozmyla. Edward jest czarujcy, urokliwy, lubi si podoba, zdobywa. Na pewno jest
kobieciarzem, przysporzy jej cierpie. A jednak, jak si wydaje, jej towarzystwo sprawia mu
prawdziw przyjemno, jest zafascynowany jej sukcesem, niezomnoci, si woli, ambicj,
odwag. Opowiedziaa mu, bez koloryzowania, o swoim wyjedzie z Kazimierza, o latach udrki,
ktre nastpiy potem.
Niemniej jest w jego postawie co, czego ona nie pojmuje. Dlaczego jest taki? Albo raczej,
dlaczego jest nie do Nie zaleca si do niej, w kadym razie w klasycznym znaczeniu tego sowa.
Nie zasypuje jej komplementami, jak inni mczyni. Nigdy nie prbowa jej pocaowa. Czyby mu
si nie podobaa? Czego waciwie od niej chce? Pienidzy? Jej firmy? A moe i jednego, i
drugiego?
W tamten letni wieczr, gdy siedz przy stoliku w ogrdku francuskiej restauracji, ona milczy
przez cay czas. Prawie wcale nie tyka kieliszka bordeaux, ktre zamwi Edward, upierajc si, e
musi j wyedukowa w dziedzinie wielkich marek win. Zatopiona w swoich mylach, po raz
pierwszy nie syszaa nic z tego, co do niej mwi.
Kruszy palcami misz z kromki chleba i lepi malutkie kulki. Jej zdenerwowanie nie uszo uwagi
Edwarda. Pochyla si ku niej, bierze jej rk i zatrzymuje w swojej doni. Ona dry, usiuje si
uwolni, ale on ciska mocniej. Trwaj tak kilka chwil, bez sw.
Helenie wyscho w gardle, czuje lk przed tym, co usyszy. Oczekiwanie wydaje jej si cign w
nieskoczono.
Heleno mwi Edward powoli widz, e postanowia zbudowa imperium. Wyjd za mnie
za m, a zbudujemy je razem.
 Mayfair lady
W Londynie pada deszcz. Drobny deszczyk, smutny, padajcy prosto na jej welurowy kapelusz. Tak
jak wczoraj. I od pitnastu dni. A kiedy nie pada, pojawia si mga, gsta, lodowata, lepka. W
kwietniu 1908 roku wiosna si spnia. I oczywicie, jak okiem sign, nie ma ani jednej doroki.
Przemoczona, drca z zimna Helena postanawia schowa si w bramie. Nie wolno si
zniechca, cigle sobie powtarza, to ju stao si jej obsesj. Od czasw Coleraine wie, e im
bardziej ambitny jest cel, jaki sobie stawia, tym wysza jest cena, ktr trzeba za to zapaci.
Powtarza to zdanie jak mantr, co rano po przebudzeniu w niewielkim mieszkaniu na trzecim pitrze
kamienicy przy Arlington Street, ktre wynajmuje do spki z mod Australijk.
Tutaj nie istnieje Madame. Jej sukces, pienidze posiada prawie p miliona dolarw
bezpiecznie przechowywanych w australijskim banku i wanie otworzya konto londyskie nie
stanowi przeszkody, by poczua si cudzoziemk. W tym hermetycznie zamknitym wiecie, ktry
kieruje si skomplikowanymi reguami, dla niej nie do rozszyfrowania, po raz kolejny jest cakiem
osamotniona. Oczywicie i tego si nauczy, tak jak nauczya si wielu innych rzeczy. Niemniej
pocztki s bardzo trudne.
Co najmniej raz dziennie zastanawia si, czy nie popenia bdu, odrzucajc maesk
propozycj Edwarda. Tak bardzo go jej brakuje, e myl o nim czasem utrudnia jej oddychanie.
Tskni za rozmowami z nim, wsplnymi wieczorami, za wzajemnym zrozumieniem, czuje si
zauroczona, nie znajduje innego sowa na okrelenie tego uczucia, ktre j ca pochania. Za kadym
razem, gdy myli o ostatnim spotkaniu w Melbourne, wyszukuje w pamici kade jego sowo.
Jej wzruszenie byo chyba szczere, gdy po upywie kilku minut, ktre wyday jej si wiekiem, w
kocu powiedziaa nie. Nie, Edwardzie, nie chc wyj za ciebie za m, przykro mi, ale nie.
Musiaa zebra ca swoj odwag, aby wypowiedzie te par sw, a potem przybra obojtn
min, gdy spojrzaa na twarz przyjaciela ju po przyjciu ciosu. Z wyrazu jego twarzy moga
wyczyta zdumienie, smutek i podeptan dum.
Gdy zorientowaa si, e popenia nieostrono, poczua si w obowizku zaagodzi jako t
odmow. Prosz zostawi mi troch czasu, musz si sprawdzi w Europie.
Edward nie odpowiedzia. Popatrzy jej prosto w oczy, ona za znowu zebraa siy, aby si nie
zama. Na szczcie on chyba zrozumia. A po chwili, z naga, zacz mwi dalej, bo nie naley do
mczyzn, ktrzy pozostawiaj kobiecie ostatnie sowo:
Dobrze. Ale za kilka miesicy do pani przyjad.
Przez cae dotychczasowe ycie Helena nigdy nie miaa ani chwili wahania, gdy chodzio o
zrobienie kroku do przodu Odrzuci starego Szmula, ktrego wybrali dla niej rodzice, wyjecha,
samiuteka, do Australii, stawi czoo wujom w Coleraine, mieszka w buszu, pracowa, eby
przetrwa, otworzy salon Ale te wszystkie wyczyny podyktowane koniecznoci lub ambicj
nigdy nie wydaway jej si tak trudne, jak odrzucenie owiadczyn Edwarda. Jeli uczucie jest sabym
punktem mdrych kobiet, to wanie jej przypadek. Moje serce zawsze byo rozdarte pomidzy
ludzi, ktrych kochaam, z jednej strony i trawic mnie ambicj z drugiej [1] .
A zatem ucieka po raz kolejny. Stao si to u niej niemal zwyczajem: kiedy nie wie, w jaki sposb
pokona przeszkod, woli sprytnie si wykrci. Niewane ale, nie ma czasu rozgrzebywa
przeszoci. Teraz Londyn skupia ca jej uwag. Edward ze szczegami opisywa zwyczaje
tutejszej, hermetycznie zamknitej arystokracji. Londyn, ktry majc dwa i p miliona mieszkacw
cieszy si saw najweselszej stolicy wiata, ale w ktrym, w zalenoci od dzielnicy, najbardziej
rzucajce si w oczy bogactwo styka si ze strasznym ubstwem.
Po przyjedzie, tym razem jako imigrantka, a nie turystka, chciaa obejrze miejsca starannie
omijane podczas pierwszego pobytu, miejsca wstydliwe, ktre s ukrywane jak paskudne krosty na
twarzy piknej kobiety. Wyrobnicy w dokach portowych, prostytutki na Whitechapel, dzieci pice na
St. Giles i jej rodacy, ydzi polscy i rosyjscy stoczeni jak bydo w slumsach na East Endzie. Za
gardo chwyta odurzajcy fetor ndzy, gorszej ni w najbiedniejszych zaktkach Kazimierza czy
Melbourne. Zawrcia z drogi.
Rozczula si nad bied, ktrej nie cierpi, to nie w jej stylu. Walki polityczne take jej nie
obchodz. A Londyn grzmi ze wszystkich stron. 21 czerwca 1908 roku, kilka tygodni po jej
przyjedzie, dwiecie tysicy rozwcieczonych kobiet prowadzonych przez Emmeline Pankhurst i jej
crk Christabel, zaoycielki Womens Social and Political Union, manifestowao w Hyde Parku, by
uzyska prawo gosu. W nastpnym roku pewna dwudziestopiciolatka uderzy w twarz Sir Winstona
Churchilla, ministra handlu.
Sir, brytyjskie kobiety jeszcze panu dadz si we znaki.
Radykalizacja ruchu sufraystek pocigna za sob coraz czstsze represje wobec jego czonki.
Dziaaczki dziesitkami s wtrcane do wizie. W protecie przeciw niesprawiedliwemu
traktowaniu rozpoczy strajki godowe.
Helena mao si tym przejmuje. Interesuje j zdobycie niezalenoci przez kobiety, ale tylko w
sposb dla niej najwaniejszy: wyzwoli ich aparycj. W ten sposb chce sprawi, by Angielki
nabray odwagi. W rzeczywistoci ju zaczynaj by odwane. Od czasu, gdy krl Edward VII
odziedziczy tron po matce, krlowej Wiktorii, i narzuci swj styl, ycie w Anglii stao si mniej
surowe. Obyczaje zostay troch odkurzone.
Prawie wszdzie wida powstajce salony masau, gabinety kosmetyczne. W The Queen,
gazecie czytanej przez rozleniwione arystokratki, rubryka zatytuowana Toaletka udziela porad
dotyczcych urody: Kobiety majce problemy ze skr mog do nas pisa pod pseudonimem i
prosi o praktyczne i cile poufne wskazania. Kobiece pisma zamieszczaj rozmaite przepisy, ale
efekt nie jest gwarantowany. Zwaszcza nakadanie prezentowanych produktw na skr odbywa si
na wasne ryzyko czytelniczek.
Ptora wieku wczeniej o wos nie przeszed w parlamencie projekt prawa, ktre stanowio, e
kada kobieta, bez wzgldu na pozycj, zawd czy stan, dziewica, maonka, wdowa, ktra uwioda
lub doprowadzia do lubu jakiegokolwiek poddanego Jego Wysokoci, uywajc emulsji, makijau,
myde, sztucznych zbw, peruk, ru, fiszbinw, krynolin, butw na wysokich obcasach i
wywatowanych bioder, zostanie ukarana na mocy prawa za przestpstwo stosowania praktyk
magicznych [2] . Wydaje si, e ten tekst pochodzi z czasw prehistorycznych, a jednak w
niektrych salonach, jak na przykad u pani Henning przy South Molton Street, ladies nie wa si
pokaza w biay dzie. Wizyta tam moe by traktowana jak odwiedzanie domu schadzek. Dlatego
wacicielka kazaa zainstalowa ukryte drzwi na tyach salonu, co pozwala najzamoniejszym
klientkom unikn niepodanych spojrze.
Niczego tutaj nie da si z gry przesdzi. Ale te nikt nie ma takiej praktycznej wiedzy jak Helena
Rubinstein. Nikt nie sprzedaje tak cudownego kremu jak Valaze. A przede wszystkim nikt tak jak ona
nie zna si na marketingu i sprzeday. Ona pierwsza potrafia obrci w kapita kobiecy apetyt na
udoskonalanie urody i mski entuzjazm dla tego pdu [3] . Jej gbokie przewiadczenie, e idzie
waciw drog, nie dopuszcza do chwilowych zwtpie. A nawet pozwala jej przetrwa wieczory,
kiedy ogarnia j chandra, uporczywa jak w australijski pip, ktry napada j w najciszych czasach
w Coleraine. Ja jedna mam talent, ktrego zazdroszcz mi kobiety, zdolno do tworzenia urody i t
urod sawi, powtarza sobie jak mantr, eby sam siebie o tym przekona.
Jest take jedyn osob, ktra moe tak siebie zachca, bo kt inny spord osb z jej otoczenia
byby w stanie doda jej si? Edward jest bardzo daleko. Nigdy dotd, z wyjtkiem przekltego
okresu Coleraine, nie miaa tak gbokiego poczucia samotnoci. A przecie dzisiaj ma inne mocne
punkty, ma pienidze, wasne salony, patenty. W Australii jej si powiodo. Tak, ale w Londynie
jeste nikim, szepcze cichutki gos, szybko zaguszony innym, ktry dobija si, powtarzajc, e
wszystko pjdzie po jej myli i e to tylko kwestia dni. Wtedy zmusza si do mylenia o projektach,
ktre ma w gowie; ta metoda wiele razy ju si sprawdzia.
Najdrobniejsze szczegy nowego instytutu s wyryte w jej umyle. Wybraa dzielnic, to bdzie
Mayfair, Belgravia lub okolice Park Lane, najbardziej ekskluzywne miejsca w Londynie, bo pienidz
przyciga pienidz. Upatrzya ju sobie jeden z okazaych biaych domw w stylu neopalladiaskim,
z kolumnami na fasadzie. Agencja nieruchomoci pokazaa jej dziesitki takich domw, ale cigle
jeszcze nie ma tego odpowiedniego.
Wieczorem, aby oszuka samotno, chodzi do teatru. Pi razy z rzdu idzie oklaskiwa Lily
Elsie w Wesoej wdwce. W Duke of Yorks Theater odkrya Isador Duncan, ktra szokuje
londyskie elity kulturalne, pokazujc nago pod zwiewnymi szatami. Helena jest oczarowana jej
poczeniem kociej zwinnoci i stylu prawdziwej lady. Tancerka ma nowoczesn sylwetk la
Klimt, dugie, szczupe nogi, wski tors wedug Heleny jest pierwowzorem kobiety wyzwolonej.
Kilka lat pniej obie panie spotykaj si na przyjciu wydanym przez Margot Asquith, on
premiera. Isadora ma na sobie jeden ze swych ogromnych szali, ktre cignc si za ni po pododze,
stanowi charakterystyczny element jej postaci.
Helena dziwi si.
Czy nie byoby to mniej niebezpieczne, a tak samo adne, gdyby szal nieco skrci?
A styl, moje dziecko? odpowiada Isadora, rozbawiona jej naiwnoci.
Szale, ktre tak zaintrygoway Helen, stworzyy legend tancerki. Dwadziecia lat pniej wkrc
si w szprychy koa sportowego samochodu i skrc jej smuk szyj.

W pewien deszczowy wieczr, gdy Helena wrcia do domu bardziej przemarznita ni zwykle,
poczua, e ogarnia j ch rezygnacji ze wszystkiego. Skulona przy kominku z filiank gorcej
herbaty pomylaa, i Londyn nie pozwoli si zdoby. Jednak dobrze przespana noc wyposzya te
obawy, a nastpnego ranka soce zawiecio nad miastem. Tego samego dnia, jak za dotkniciem
czarodziejskiej rdki, agencja nieruchomoci zaproponowaa jej rzadk perek.
Grafton Street 24, Mayfair: to dopiero jest dobry adres. Dom nalecy do Roberta Alberta Talbota
Gascoynea Cecila, trzeciego markiza Salisbury, premiera krlowej Wiktorii, ktry zmar kilka lat
wczeniej, zosta przez spadkobiercw wystawiony do wynajcia za dwa tysice funtw rocznie.
Cena za ten elegancki budynek w stylu georgiaskim jest dla niej troch za wysoka, ale jak zwykle
Helena liczy na sprzyjajcy los. Nie ma ceny na prowadzenie interesu w dzielnicy Mayfair,
doskonale zdaje sobie z tego spraw.
Dzielnica ograniczona czterema ulicami: Oxford Street, Park Lane, Regent Street i Piccadilly
wzia nazw od corocznych targw, ktre odbyway si tu do roku 1706. Kilka lat pniej architekt
Edward Shepherd zbudowa na tym miejscu duy rynek otoczony niewysokimi domami. Potem
wysze sfery, ktre tam osiady, kazay wznie wielkie, wiktoriaskie domostwa.
W Mayfair czowiek czuje si jak wrd wybracw tego wiata. To nie tyle dzielnica, co raczej
sposb bycia, patrzenia na ycie, to umiejtno noszenia parasola przez cay rok, nierozpoznawania
kogo, kto by wam przedstawiony zaledwie cztery czy pi razy, to akcent oksfordzki i
niedokoczone zdania w rozmowie [4] . W parkach i ogrodach nianie w biaych fartuszkach pchaj
wzki jak kolasy, a lokaje w liberii, bardziej snobistyczni ni ich chlebodawcy, spaceruj z
malekimi pieskami.
Panuje nieufno wobec polityki, nuworyszy, Amerykanw, ydw, Francuzw, kupcw i
oczywicie wobec ndzarzy. Zwyczaje s jak wykute w brzie, konwenanse niezachwiane. W
kwietniu i maju, po powrocie ze swych zamkw, wysze sfery wydaj bale, zabawy, prywatne
koncerty, tumnie chodz na wycigi konne i regaty. To old fashioned, cinici gorsetami,
przyciasnymi ubraniami, eleganccy, wynioli. Nie da si ich nie spotyka.
Dom lorda Salisburyego ma dwadziecia sze pokoi na czterech poziomach. Dwa pierwsze
pitra bd przeznaczone na sklep i instytut. Helena ma zamiar zamieszka na trzecim. Na poddaszu
umieci kuchni. Zatrudnia do remontu architektw wntrz, ale jeli chodzi o wystrj, kieruje si
wycznie wasnym instynktem. Nie ma ju mowy o meblach rattanowych ani pciennych obiciach na
krzesach. Wybiera biel, barw kremow, r, kolory rozmyte, pastelowe, majce podkrela natur
kobiecego wiata, luksusowego, cho prostego. Pena determinacji pragnie tego, co najlepsze.
Prace remontowe potrwaj kilka tygodni. Helena ma wiadomo, e gra o najwysz stawk.
Londyn moe j odrzuci w jednej chwili.
Albo wynie pod niebiosa postanawia.
ycie bez wyzwa zdecydowanie jej nie odpowiada. Jak zwykle nie moe usiedzie na miejscu,
zostawia wic remont pod okiem architektw i wyjeda na kontynent. W Paryu dowiaduje si o
ostatnich nowinkach z dziedziny pielgnacji skry, poznaje nowe kuracje prdem elektrycznym,
odnawia swoj garderob. W Wiedniu namawia doktor Emm List, ktra kiedy uczya j peelingu,
by doczya do jej zespou.
Po powrocie kipi energi i pomysami na nowe produkty, kremy zwalczajce trdzik, toniki,
emulsje cigajce. Codziennie odwiedza dom, w ktrym ekipa remontowa pracuje bez wytchnienia.
Rezultat wydaje jej si zadowalajcy, zgodny z tym, czego oczekiwaa.
Bardzo piknie, moja droga. Brawo!
Gos wydaje jej si znajomy. Przerywa rozmow ze stolarzem i odwraca si.
Edward!
W odruchu odwagi, jaki potrafi czasem wykaza osoby bardzo niemiae, bez enady rzuca si mu
w ramiona. Pragnie mu powiedzie, co czua przez te dugie tygodnie, jak bardzo go jej brakowao.
Wszystko, co przedsiwzia, odkrya, zapocztkowaa, bez niego miao o wiele mniej smaku. Jednak
jest zbyt powcigliwa. I brakuje jej sw. Poprzestaje wic na wtuleniu twarzy w jego marynark,
odnajduje ten zapach mczyzny, ktry j odurza, mieszanin lawendy, tytoniu i skry. Tym razem
Edward take milczy. Cauje jej wosy, gaszcze po karku. Kiedy Helena unosi gow, ich usta si
spotykaj.
Ach, wic to jest mio, myli.
 W wieku trzydziestu piciu lat ma msk odwag, autorytatywno pryncypaa i naiwno
cnotliwej dziewczynki. Przez chwil stoj przytuleni, wyczeni ze wiata, lecz nagle przerywa im
jakie pokasywanie. Zupenie zapomnieli o stolarzu.
A co do szafek
Edward wypowiada swoje zdanie, Helena nie przerywa. Zreszt on ma racj, szafki lepiej
umieci w gbi pomieszczenia. Helena bierze go za rk i oprowadza po domu, nie ukrywajc
dumy.
Co o tym sdzisz? pyta radonie, pokazujc mu wspaniay widok z okna na trzecim pitrze,
widok na londyskie dachy.
Cudowny. Moja droga, nigdy nie przestaniesz mnie rozczula.
Czy przebya ca swoj drog po to, by usysze to zdanie? Tego dnia wydaje si, e tak.

Jak zdoaa obywa si bez niego przez tyle czasu? A przecie s tak bardzo rni. Ona pena
rezerwy, brak jej pewnoci siebie chyba e w pracy, wtedy jest pryncypialna. On ekstrawertyk,
dociekliwy, impulsywny. czy ich natomiast antykonformizm, taka sama ciekawo ludzi i rzeczy,
ten sam entuzjazm, wizjonerski umys. Poza tym Edward to jedyna istota, ktra pozwala Helenie
zapomnie o firmie. Tak jak w Melbourne, co wieczr wyciga j z domu.
W tamtym czasie Londyn ttni nowociami, talentami, bogactwem ycia kulturalnego. To epoka
entente cordiale i wielkiej wystawy francusko-brytyjskiej, na ktrej toczy si cay wiat
arystokratyczny. Edward przedstawia Helenie Somerseta Maughama, z monoklem w oku, w
nieskazitelnym smokingu, Georgea Bernarda Shawa, rozpoznawanego po rudej brodzie i
samodziaowym ubraniu od luksusowego Jaegera, Maxa Beerbohma, dandysa i krytyka teatralnego.
I tutaj take wszystkich zna, a przede wszystkim, jak wida, doskonale si tu czuje. Helena ma
wraenie, e jest przy nim zwyk, prowincjonaln gsk. Edward jest rozbawiony jej kompleksami,
potrafi j uspokoi, jak nikt inny.
Nie masz czego im zazdroci. Niedugo bdziesz tu krlow.
Widuj si z Rudyardem Kiplingiem, ktry wanie dosta literack Nagrod Nobla, z Jamesem
Barriem, ktrego sztuka Piotru Pan miaa wspaniae przyjcie, a take z Jermeem K. Jermeem,
Virgini Stephen, ktra jeszcze nie nazywa si Woolf Leonarda polubi trzy lata pniej i jej
siostr Vaness Bell, wraz z ca grup Bloomsbury. Elita intelektualna i polityczna bywa w Caf
Royal, ktra staa si kwater gwn Edwarda i Heleny. On spdza tam czas na czytaniu gazety albo
na pogawdkach z ktrym z przyjaci, ona za biegnie do salonu. Remont troch si opnia, ale
Helena chce, eby wszystko byo idealnie wykoczone. No i Edward jest z ni, to si liczy
najbardziej.
W pewien burzowy wieczr chroni si w wejciu do restauracji, czekajc na dorok. Wtulona w
jego ramionach modli si, by deszcz trwa jak najduej. Edward William Titus wybiera wanie t
chwil, aby po raz kolejny poprosi j o rk.
Pobieraj si 28 lipca 1908 roku [5] w Londynie, na wiadkw bior par najbliszych
przyjaci. Uroczysto jest cakiem prywatna, przepojona czuoci. Krl Edward VII wanie
zainaugurowa igrzyska olimpijskie. Z caej Europy przybywaj ludzie, by oglda zawody na
stadionie wzniesionym z tej okazji w pobliu miasta. Pochonici swym szczciem nowoecy nie
zwracaj na to najmniejszej uwagi. Podczas obiadu weselnego w grill-roomie hotelu Savoy Helena
jest w sidmym niebie. Prawie nie tyka adnego z da.
Pastwo Edwardowie Titus postanawiaj spdzi miodowy miesic w Nicei, jak to wwczas jest
w modzie. Zatrzymuj si w Riviera Palace, gdzie zwykle stawaa krlowa Wiktoria. Ze swymi
budowlami w stylu rokoko, ekstrawaganckimi rezydencjami miliarderw, miasto jest symbolem belle
poque. Bogaci cudzoziemcy przyjedaj tam na wilegiatury, Anglicy osiedli w Cimiez, Rosjanie
za skupili si w okolicy Parc Imprial.
Pastwo modzi zwiedzaj Cannes, Grasse, Monte Carlo, jedz kolacj przy wiecach w Negresco
albo w Ruhl. Po paru tacach Edward zasiada w kasynie przy ruletce. Helena poprzestaje na
patrzeniu, syci oczy spektaklem rozgrywajcym si wok. Gra na pienidze jej nie pociga, zbyt
dobrze wie, ile kosztuje ich zdobycie. Ale bawi j wybryki rosyjskich wyszych sfer. M
opowiada tysice anegdotek na temat ich szalestw, zamiowania do zabawy, o tym, jak bezrozumnie
stawiaj w grze cay majtek i przegrywaj.
Kadego ranka wiat do nich naley.
Cae to pikno zostao stworzone dla nas cigle powtarza Edward.
Pokazuje onie spowite srebrem morze, opywajce cypel stromego wybrzea, przesadnie
zdobione wille wznoszce si na klifach, ogrody uginajce si od bugenwilli, palmy powyginane pod
wpywem pieszczot mistralu. Wszystko j upaja, jego pocaunki, zapach cygara, wo wiciokrzewu,
gdy zapada noc. Przytulona do niego, w hotelowym ou, w ucisku cia, czuje dziwn kul
poruszajc si w gr i w d zagbienia splotu sonecznego, gdy przypomina sobie ich chwile
czuoci. Edward jest dobrym kochankiem, delikatnym, tkliwym, okazuje cierpliwo nawet wtedy,
gdy wstyd nie pozwala Helenie cakiem si rozluni.
Nauczy j, jak przeywa rozkosz. Po miosnych uniesieniach Helena czuje si krlow
wszechwiata. Czasami zastanawia si, czy zasuya na takie szczcie. Czy nie bdzie musiaa
znowu za nie zapaci? W przypywie optymizmu uznaje, e na nie zasuguje i e przede wszystkim
zrobi wszystko, by je zachowa w postaci nienaruszonej.
Czyli nie przejmowa si demonami ani swoimi, ani Edwarda. Pewnego ranka wychodzi
wczeniej ni m, a gdy on si nie zjawia, wysiada z samochodu i wraca do hotelowego holu, aby
go pospieszy. Ostatniego dnia przed powrotem do Londynu chc pojecha na wycieczk w gb
ldu.
Edward w najlepsze konwersuje z bardzo adn, rud kobiet, ktr Helena zauwaya ju
poprzedniego dnia, zwracajc uwag na jej nieskaziteln cer.
Jest urocza, nie sdzisz? spytaa ma.
Kto taki? Ach, tak To kobieta z pwiatka. Wiele ich tu przychodzi na owy.
Edward z roztargnieniem spojrza na przechodzc przez sal restauracyjn mod kobiet; miaa
na gowie egret z pir i diamentw, ktra sterczaa jak chorgiew na jej pomiennej fryzurze.
Oczywicie nie przesza niedostrzeona spojrzenia panw byy taksujce, kobiety za okazay si
bardziej ostrone w ocenie. Edward odwrci si z umiechem w stron maonki i zoy delikatny
pocaunek w zgiciu jej nadgarstka.
Moja kochana, patrz tylko na ciebie.
Tego dnia zdrajca powica rudej kobiecie nie tylko spojrzenie. Wzi w rk jej drobn do w
rkawiczce i wykonuje swj popisowy numer, ktry Helena dobrze zna: gest puszcego si pawia.
Kobieta wybucha miechem, odrzuca gow do tyu. Wida tylko trzsc si egret. I umiech
Edwarda, bardzo zadowolonego z efektu, jaki wywoa. Helena jest u szczytu zazdroci i
rozwcieczenia, robi zwrot w ty, daje nura do wntrza samochodu i kae kierowcy jecha prosto
przed siebie. Po upywie paru minut kae mu si zatrzyma i wysiada, cigle ogarnita zoci.
Poprzedniego dnia dostrzega na wystawie sklepu jubilerskiego pojedynczy naszyjnik z pere.
Potrzebuje zaledwie par sekund, by go kupi, pomimo wrcz szokujcej ceny. Drc rk wyjmuje
pienidze z torebki i prosi o zapicie go na jej szyi.
Wraca do samochodu, kae zawie si na dworzec w Nicei i wsiada do pierwszego pocigu do
Parya, nie pozostawiajc Edwardowi najmniejszej szansy na wyjanienie. Gdy tylko chroni si w
hotelu Crillon, caa we zach, bez bagau, telefonuje do Riviera Palace. U szczytu niepokoju Edward
pali papierosy w holu, tracc nadziej na ponowne jej ujrzenie. Czuje ulg, gdy syszy jej gos w
telefonie, chcia ju dzwoni na policj. Nic nie zrozumia z dramatu rozgrywajcego si w gowie
jego maonki.
Ta kobieta? e niby co takiego?
Widziaam was szlocha Helena.
W kocu j przeprasza. Ona auje swego bezsensownego zachowania. Przeprosiny, przysigi,
czue swka. On natychmiast jedzie pocigiem do Parya, zjawia si przy niej w hotelu Crillon i
wszystko koczy si szampanem na tarasie pokoju z widokiem na owietlony plac Zgody.
Helena zachowuje naszyjnik. To pierwszy z jej kolekcji klejnotw po ktni. Za kadym razem,
gdy m j zdradza, ma zwyczaj kupowa klejnoty, najchtniej bardzo drogie i bardzo due.
Pienidze nie uzdrawiaj, nie s adnym pocieszeniem, pomagaj jedynie znieczuli rany. Helena
czsto bdzie potrzebowa tego rodka uspokajajcego.
Jej kolekcja powiksza si zbyt szybko. Krzywa zakupw nieodwracalnie pnie si w gr. Zdrada
Edwarda, szlochy i zo, przymus zakupw u Harryego Winstona czy Cartiera. Od najmodszych lat
Helena uwielbia klejnoty, diamenty, szafiry, topazy i szmaragdy, karneole i kamienie ksiycowe. No
i oczywicie pery, ktre zacza wielbi, gdy jako dziecko, jeszcze w Polsce dostaa od babci
swj pierwszy skarb: naszyjnik. Pierwsze pienidze zarobione na Collins Street przeznaczya na
kupno australijskich pere, moich dobrych pere, jak czsto mawiaa, aby podkreli, e nigdy jej
nie zdradz. Miesza je z perami morskimi, czarnymi lub szarymi, nosi je jak zbroj, gdy pragnie
poczu si dobrze.
Nie potrafi oprze si upodobaniu do szlachetnych kamieni, tak jak Edward do adnych kobiecych
twarzy. Lubi kobiety zalotne, wyksztacone, bystre, towarzyskie, ktre s cakowitym
przeciwiestwem jego maonki. Obsesyjnie pochonita prac Helena nie jest zbyt obyta i chocia
szybko si uczy, spor cz swej kulturalnej ogady zawdzicza mowi.
Edward ywi do niej prawdziwe uczucie, podziwia jej inteligencj, energi, odwag. Czsto mu
imponuje, nieustannie zaskakuje. Jest szczliwy, e moe z ni zaoy rodzin. Jednak jego
pragnienie szybko zganie. Finansowo jest od niej zaleny i ta sytuacja skutecznie studzi wszelkie
jego zapay.
Jego zniechcenie do maeskiego oa to dla niej trudna do wytrzymania udrka. Niemniej nawet
w chwilach najwikszego strapienia, kiedy mki zazdroci s tak dotkliwe, e ma ochot umrze, nie
myli powanie o opuszczeniu go. Wybacza, bo wierzy on to obiecuje e w kocu si zmieni.
Czcze obietnice.
A poza tym zawsze do niej wraca, jej pozycja jest wic najmocniejsza. Albo najsabsza, to zaley.
Helena uczy si tumi swoj dum, a frustracje rozprasza kupowaniem biuterii, obrazw, mebli,
unikatowych, cennych bibelotw. Ich maestwo dowiadczy wzlotw i upadkw, przejdzie przez
ktnie i pojednania, okresy uspokojenia i burz, powrotw i dugich rozsta. Prawnie bdzie trwao
trzydzieci lat.
 Grafton Street 24
Pastwo Edwardowie Titus wracaj do Londynu na otwarcie Domu Urody Valaze. Tym razem
Helena nie chwycia za pdzle, by namalowa szyld, zamwia go u zawodowego malarza. Kazaa
te zaoy telefon. Mayfair 4611, powtarza ten numer bez koca, dumna z tak nowoczesnego nabytku,
i poleca go umieci, wraz z adresem, na swoich wizytwkach.
Helena i Edward mieszkaj na trzecim pitrze, nad instytutem urody. Mieszkanie jest jasne,
przestronne, gustownie umeblowane, wygodne, idealne dla pocztkujcego maestwa. W jednym z
pokoi Edward urzdza sobie gabinet, by mc spokojnie pisa. W dalszym cigu opracowuje teksty
reklamowe i wcza si we wszystkie tryby firmy.
Maonka nie jest wobec niego niewdziczna. Kiedy w kwietniu 1909 roku oficjalnie zakada
swoj angielsk firm Helena Rubinstein Pty Ltd., przyznaje mu 46 procent udziaw i tyle samo
zachowuje dla siebie. Reszta naley do siostry Ceki, ktra zostaje dyrektorem zarzdzajcym, oraz
dwch menederw [1] .
Zaraz po otwarciu salonu Edward zacz nalega, by wykupia miejsce na teksty reklamowe w
gazetach. To nie jest dobra strategia, przeciwstawia si Helena.
Klientki w kocu i tak przyjd. Wystarczy okaza troch cierpliwoci i puci wiadomo w
wiat. Poczekajmy troch.
Jak mona si byo spodziewa, kolejno pojawiy si wszystkie klientki, powodowane niezdrow
ciekawoci. Caa mietanka londyska zastanawia si nad personaliami Heleny. Gubi si w
domysach na temat jej dziwacznego akcentu, wyszukanych strojw na mod parysk, ostentacyjnie
noszonej biuterii. Ludzie nie mog si doczeka, kiedy wreszcie uwidoczni si sabe punkty jej
gustu, gdy wyjd na jaw bdy, popenione przy remoncie jake stylowej mansion lorda
Salisburyego. Zarzuty s powane: jest cudzoziemk, niskiego pochodzenia i ydwk. Anglicy
mog znie egzotyk, ale tylko w koloniach, a i to pod warunkiem, e tubylcy znaj swoje miejsce.
Niemniej chodz suchy, e jej zabiegi dokonuj cudw na skrze. Upodobanie do nowoci bierze
gr nad snobizmem. Ladies zbieraj si na odwag. Ale w ich wiecie ciekawo nie jest jedynie
powan wad, to take szczyt prostactwa. Dlatego te, tak jak u pani Henning, zostawiaj swoje
pojazdy konne przy Bruton Lane, za rogiem Grafton Street. Wysiadaj zakryte kapeluszem, z twarz
przesonit woalk dla ukrycia rysw, potem pospiesznie wchodz po schodach, rozgldajc si na
prawo i lewo, by mie pewno, e nikt ich nie ledzi.
Gdy tylko przekrocz prg, gr bierze rozczarowanie, w kadym razie w przypadku tych, ktre
miay nadziej, e bd mogy szkalowa Helen do woli. Elegancja tego miejsca ucina wszelk
krytyk. Wystrj salonu jest prosty, ale wysmakowany, barwy od biaej do kremowej z akcentami
jasnorowymi nadaj niemal medyczny charakter tej spokojnej oazie kobiecoci.
Nie zdyy nawet wyrazi swego zdziwienia, gdy drzwiami ukrytymi za zason na scen wkracza
Helena. Na taftow sukni zaoya aptekarski fartuch, aby wywrze wiksze wraenie na owych
zblazowanych kobietach. Wita je z dystansem, wysze sfery nie przepadaj za poufaoci. Niemniej
od razu wprowadza ciepy nastrj, nieomal przyjacielski, przysuwa fotel, proponuje herbat,
ciasteczka, rozdaje wizytwki, wyjania zasady swojej pracy, otwiera soiczki z kremem i flakony
emulsji, w midzyczasie cytuje lady Lamington i damy z wyszych sfer, ktre spotkaa w Australii,
potem przerzuca si na lekarzy, dermatologw, SPA
Mam naukowe podejcie do urody powtarza nieustannie, aby trafi do przekonania
suchaczkom.
Pewno siebie Heleny robi wraenie, tak jak i jej koneksje. Co do akcentu, powiedzie, e
intryguje, to mao. Jednake ladies zmieniy ton. Cudzoziemka, ktr miay przecie odrzuci z braku
rodowodu, staa si urodzon w Wiedniu hrabin. Albo crk rosyjskiego arystokraty.
Helena nie przeczy pogoskom.
To, co dla niej najwaniejsze, to ceny pakietw usug. Dziesi gwinei za dwanacie sesji
zabiegw pielgnacyjnych twarzy albo dwa tysice funtw za seri zabiegw raz w tygodniu przez
cay rok, z masaem ciaa i wiczeniami fizycznymi. A kobiety z towarzystwa, posiadaczki milionw,
grymasz. Czy to nie za drogo?
Ja uwaam, e to prawie za darmo! Nie wyobraacie sobie, ile niezwykle rzadkich skadnikw
potrzeba do moich kremw! Sama po nie jed do najdalszych zaktkw Europy.
Chce stopniowa wraenie, pochyla si wic do klientki i szepcze konfidencjonalnym tonem, e
oderwaa dr Emm List od jej wiedeskich pacjentek, aby zaja si pielgnacj cery mieszkanek
Londynu. Doktor List jest tam tak sawn lekark, wyjania, e nawet ona tego Freuda,
psychoanalityka, przychodzia do niej na zabiegi. Jak kuglarz na estradzie, Helena jest gotowa
opowiada wszystko, co jej wpadnie do gowy, byle przycign klientel.
Nie poprzestaje na mwieniu. Proponuje te darmowe sesje zabiegowe i soiczki kremu Valaze,
przede wszystkim najbardziej utytuowanym i najbardziej wpywowym klientkom. Ta wanie elita
powinna by jej celem. Rad usyszaa od ma, ktry jest obeznany ze snobizmem. Kiedy damy ju
zostan zdobyte, co nastpuje szybko, zaczn paci. Po upywie roku Helena ma w swojej kartotece
tysic klientek i nie musi si martwi o pienidze na czynsz. Jej renoma bardzo szybko zostaa
ugruntowana dziki spektakularnym wyleczeniom
Pewna moda arystokratka, zeszpecona trdzikiem do tego stopnia, e nie waya si wyj z domu
bez woalki, zalicza si do jednego z jej pierwszych zwycistw. Owa lady przychodzi raz na tydzie
przez sze miesicy, zawsze bardzo zdenerwowana przed zabiegiem. Peelingi opracowane przez dr
List i maska stworzona przez Helen, w ktrej skad wchodzi czarna ma dla osuszenia tustej cery,
dopeniaj cudownego ozdrowienia. Znikaj wypryski, twarz odzyskuje wieo. Klientka okazuje
wdziczno. Wkrtce zjawiaj si wszystkie jej przyjaciki, podekscytowane dobrym wynikiem
kuracji.
Jaki czas pniej ta sama dama, ktra wraz z mem przeniosa si do Indii, przysya Helenie
swoje nowe znajome, zwiedzajce Angli z caymi rodzinami. Owe maharani podruj w grupach,
w towarzystwie matek, crek, ciotek, kuzynek, sucych. Kwintesencja Orientu opanowuje
poczekalni i kabiny zabiegowe. Odurzajce zapachy, szelest jedwabiu, brzk bransoletek, piewne
dialekty wypeniaj ca przestrze. Hinduskie ksiniczki z wdzicznoci obdarowuj j cenn
biuteri, rubinami, szmaragdami, perami, topazami, za kadym razem, gdy Madame uzyskuje dobre
rezultaty w regeneracji ich skry zniszczonej przez soce. Trzeba przyzna, e nawet jej si to
podoba.
Maonka wicekrla Irlandii, opryskliwa megiera, ktrej wydatn brod zdobi kilka szpetnych
woskw, pyta, czy jej osobisty lekarz moe skontrolowa salon w celu zbadania warunkw
sanitarnych.
Niech przyjdzie odpowiada Helena uprzejmie.
Satisfecit wydane przez medyka okazuje si bardziej skuteczne ni jakiekolwiek ogoszenie
reklamowe. The Queen pisze: Zaledwie od paru miesicy pani Rubinstein jest wrd nas, w
starym domu lorda Salisburyego przy Grafton Street, a ju zyskaa pewn renom. Posiada t bardzo
podan cech od razu wzbudza zaufanie. Medycznie przestudiowaa wszystko, co dotyczy
pielgnacji skry, w stolicy Austrii, a take w Rosji, gdzie dugo mieszkaa [2] .
Madame niestrudzenie powtarza, e uroda wszystko zawdzicza nauce. Jej klientki powinny by
jednoczenie informowane i ksztacone. Podczas pierwszej wizyty w salonie kada z nich korzysta z
indywidualnej konsultacji lekarza i kosmetyczki, ktrzy uzupeniaj zestaw wskaza o diet i seri
wicze fizycznych. Kade zalecenie dobierane jest indywidualnie, kady zabieg prowadzony
zgodnie ze cile zaplanowanym rytuaem.
Madame ma coraz wiksze powodzenie, wic najwyszy czas wykupi amy na ogoszenia
reklamowe. Edward pisze je w formie artykuw lub wywiadw, a dla dopenienia strony kae
drukarzowi umieci fotografie zadowolonych klientek. Zgodnie z tradycj, ktr wprowadzia
Helena, wikszo z tych kobiet to artystki. Kate Cutler, wystpujca wanie w Bellamy le
Magnifique przysaa jej list pochwalny, ktrego fragment Edward cytuje: Stosowaam produkty
Valaze ze znakomitym rezultatem. Lilly Elsie, May de Souza, Alice Crawford, wszystkie gwiazdy
wschodzce lub te z ugruntowan ju pozycj na scenie angielskiej, a take Fanny Ward lub Edna
May, aktorki amerykaskie na tourne w Londynie, nale do dream teamu.
Gboko przemylana strategia reklamowa okazuje si popatna. Madame zaczyna wic myle o
gamie produktw do makijau, co byoby posuniciem bezsprzecznie rewolucyjnym, uywanie
bowiem szminek cigle jeszcze jest dopuszczalne jedynie wrd prostytutek albo aktorek. Helena ma
zwyczaj bywa za kulisami teatralnymi, gdzie szuka nowych twarzy do reklamowania swoich
wyrobw, wic przy okazji uczy si od aktorek rozmaitych sztuczek makijau. Gabrielle Ray, ktra
jak wiele innych popiera mark Rubinstein, uchodzi za mistrzyni w stosowaniu barwnych pudrw
do twarzy. Przed wyjciem na scen wciera w policzki czerwie, przyciemnia powieki czerni.
Ray chtnie przekazuje swoj wiedz Helenie, ktra ju wyczekuje chwili, gdy arystokratki i
krezuski zaczn uywa szminek. Wie jednak, e wszelkie zmiany dokonuj si powoli i nie naley
niczego przyspiesza. Na razie z zainteresowaniem obserwuje dreszczyk wolnoci, ktry ogarnia
nawet tak pruderyjne Angielki. Niektre kobiety zdobywaj si na odwag, by zrzuci dugie
spdnice i nosi stroje przeznaczone do jazdy na rowerze, jazdy konnej lub gry w golfa. Niektre
ubieraj si w bufiaste spodnie, spopularyzowane przez niejak Ameli Bloomer, od ktrej nazwiska
przejy nazw. Inne niemiao prbuj ubarwi policzki. Podobno krlowa Aleksandra kadzie na
policzki r, ale tylko wtedy, gdy idzie spa.
Margot Asquith, ona premiera, jedna z najbarwniejszych i najbardziej ywotnych postaci
londyskiego wiata [3] , jest sta klientk salonu przy Grafton Street. Zgadza si na makija
twarzy, twarzy o szczeglnej urodzie: dugi, bardzo rasowy nos, ostry profil, wskie usta cigle w
ruchu, wyniosa postawa, gesty gwatowne i niezborne [4] . Helena pokazuje jej, jak nakada
kolory, aby podkreli struktur twarzy. Ta odwana kobieta omiela si tak wychodzi na miasto,
gdzie wszyscy j podziwiaj. A dla salonu piknoci Valaze to kolejna, doskonaa reklama.
Kobiety przypady sobie do gustu. Margot Asquith gorco zaprasza pastwa Titus na swoje
przyjcia, na ktrych bywa cay Londyn, a przede wszystkim osoby, ktre nie przejmuj si
konwenansami. Takie jak ekscentryczna baronowa Catherine dErlanger; Helena tam j spotkaa, a
baronowa najpierw zostaa jej klientk, potem za si zaprzyjaniy. Nazywana jest Flame z powodu
wosw o barwie wciekle rudej. Baronowa, ktra mieszka w starej rezydencji Byrona przy
Piccadilly, staje si przewodnikiem Heleny po zawiych meandrach wyszych sfer.
 Razem biegaj na pchli targ i do antykwariuszy w poszukiwaniu rnych skarbw. Flame
dErlanger lubi too much, przeadowany wystrj wntrz, ale ma zdecydowany gust, gust
arystokratki i nigdy nie popenia bdu. Rozbudza u Heleny upodobanie do baroku, do weneckich
luster, stylu rokoko. Pod jej wpywem Helena uczy si mdrze kolekcjonowa zastawy, meble,
bielizn, dziea sztuki, podczas gdy jej m, nienasycony bibliofil, gromadzi rzadkie okazy ksiek,
cenne manuskrypty.
Anglicy bardzo powanie traktuj rozrywk, Helena moe wic si troch zabawi. W krtkim
czasie znajduje si w samym centrum ycia towarzyskiego: odczuwa rado, ale i pewn obaw.
Podczas tych wieczornych przyj, na ktrych spotykaj si artyci i arystokraci, Helena widuje
wytworn bohem tamtego czasu, wkracza w wiat, ktrego nawet nie miaa sobie wyobrazi, gdy
jeszcze mieszkaa w Krakowie.
Niemniej, dziki chodnej przenikliwoci, nie mami si zudzeniami. Wie, e s zapraszani na
przyjcia, gdzie pani domu szczyci si tym, e zaprasza goci z rnych rodowisk i nie boi si
zaprasza trades people czy kupcw. Natomiast Edward i Helena nigdy nie zostan przyjci do
hermetycznych krgw Mayfair czy Belgravii, gdzie konwenanse spoeczne wznosz mury wysokie,
nie do przebycia, w ktrych zapieky angielski antysemityzm ujawnia si bez ogrdek. Aby zosta
zaakceptowanym, nie wystarcz znajomoci, trzeba te mie duo pienidzy. A wic Helena paci za
wstp do tego wiata [5] .
Gdy jest zapraszana na przyjcia, bez mrugnicia paci rachunki dostawcw jedzenia, win,
kwiatw. Kawior, trufle, kuropatwy, ostrygi, szynki, kurczta, galantyny, homary, egzotyczne owoce,
rachunek osiga niebotyczne sumy. W ramach spaty dugw ladies przyjmuj zaproszenia Heleny. W
kronikach towarzyskich gazety przytaczaj anegdoty, pochwalne lub sarkastyczne, na temat salonu
egzotycznej pani Rubinstein, opisuj jej wygld, jej styl, jej przyjcia.
U niej w domu atmosfera jest raczej swobodna. Helena odkrya, e uwielbia przyjmowa goci, a
poniewa panuje moda na styl eleganckiej bohemy, ozdabia stoy z wyszukan pomysowoci,
odpowiednio zestawiajc kolory i style. Na obrusach w barwie anyu kadzie pomaraczowe lub
te lane szka, czy japosk lak z czerwonymi krysztaowymi kieliszkami z Bohemii. Tylko ona
moe sobie pozwoli na tak odwane zestawienia, tylko jej mog si uda. Czsto zatrudnia
polskiego kucharza, ktry gotuje barszcz, pierogi, zupy jarzynowe i inne, typowo polskie potrawy.
Gocie s tym rozbawieni, ach, jakie to oryginalne, a poza tym takie proste jedzenie jest jak
odmian dla przepirek i ortolanw.
Swobodnie poruszajcy si w kadym temacie Edward podtrzymuje byskotliw konwersacj, w
ktrej intelekt mierzy si z erudycj. Jego kultura olniewa wspbiesiadnikw. Podczas tych
oratorskich popisw Helena pozostaje nieco w cieniu. Pod wizerunkiem przykadnej pani domu
ukrywa si zakompleksiona ydweczka, ktra cigle jeszcze dobrze nie opanowaa ani
obowizujcych w tych krgach regu, ani jzyka. Milczenie nie przeszkadza jej jednak dokadnie
wszystkiego rejestrowa w pamici.
W pniejszych latach na jednym z przyj wydanych przez polsk ambasad zostaje jej
przedstawiony pianista Artur Rubinstein. Helena stpa po znajomym gruncie. Nareszcie jaki krajan.
Oprcz jzyka i rodowego nazwiska maj wiele wsplnych punktw. Jednak daremnie poszukuj,
zagbiajc si w swoich genealogiach, ladu pokrewiestwa. Ona zaprasza go, chce, by da u niej
koncert. Para Rubinsteinw zaprzyjania si. Artur wyznaje wasn filozofi ycia, ktr Helena od
niego przejmuje.
 Moja droga, najwaniejsze w yciu to poj, dlaczego jestemy na tej ziemi. Nie jest
najistotniejsze budowanie mostw, wznoszenie domw czy zarabianie duych pienidzy, lecz
wynalezienie czego doniosego, co posuyoby caej ludzkoci.
Helena myli dokadnie tak samo.

Londyskie lata to czas innowacji. Helena wprowadza co najmniej sze nowych produktw, Valaze
Snow Lotion, krem do twarzy Novena Cerate, Valaze Lip Lustre do ust, Valaze Complexion Soap do
oczyszczania skry twarzy i Refining Lotion Valaze do zwalczania zaskrnikw. Tworzy je
samodzielnie czy te zdaje si na zdolnoci swoich specjalistw? Zapewne i jedno, i drugie. Teraz
ju dysponuje zespoem z prawdziwego zdarzenia, ktry pomaga skonkretyzowa jej intuicj. ledzi
opracowywanie produktu od pierwszego kroku a po napenienie soiczkw lub flakonw, sprawdza
zamwienia, ktre napywaj teraz z caego wiata, jej renoma bowiem przekroczya ju granice.
Sprowadzia do Londynu kolejn siostr. Maka, jeszcze panna, odznacza si energi, sprytem i
wdzikiem. W wieku dwudziestu trzech lat zostaje jednym z trybikw tej polskiej mafii [6] .
Helena uczy j zawodu, tak jak uczya inne siostry.
Czsto po wieczornym przyjciu pracuje dalej, do samego witu. Nie potrzebuje wiele snu. Potem
wlizguje si do ka, po cichutku, eby nie obudzi Edwarda. W yciu zawodowym para zgodnie
funkcjonuje, ale ich ycie prywatne nie jest ju tak harmonijne. Za duo wieczornych wyj, za duo
wolnych, piknych kobiet, za duo okazji do wiaroomstwa, czemu Edward opiera si z wielkim
trudem. Helena nie toleruje adnych jego wybrykw. Kc si, zaraz potem si godz i znowu
sprzeczaj. On ucieka w ksiki, ona z trzaskiem zamyka drzwi i wyjeda w kolejn podr.
W grudniu 1908 roku znowu jedzie do Australii, eby zobaczy si z Cek, ktra prowadzi salony
w Sydney i w Melbourne. Przyzwyczaia si ju do tych dugich podry, dla niej to chwile
wykradzione pracy. W Grand Hotelu w Melbourne nieustannie zjawiaj si dziennikarze, mona by to
porwna do press junket dzisiejszych gwiazd. Jak podbia wiat, taki tytu figuruje midzy
innymi w The Mercury [7] . Helena jest tam narodow bohaterk, ktr Australijczycy z dum
sobie przywaszczyli. Nie daje si dugo namawia, po raz kolejny ulega swojej grzesznej skonnoci
tworzenia wasnej legendy.
Wedug owej legendy studiowaa filozofi, histori, literatur po to, by zrozumie funkcjonowanie
wiata, take chemi i anatomi u najznamienitszych autorytetw medycznych w Europie. Nie jest to
cakiem pozbawione prawdy, jednak mocno przesadzone. Z drugiej za strony udaje skromno:
Najmniej podoba mi si mwienie o sobie. Ale zapewniam was, jestem ogromnie szczliwa, e
mogam ponownie przyjecha do Australii. Jak wiele innych, artyku podpisany przez Dorothy C.
jest bardziej ni pochwalny. Listy wdzicznych kobiet napywaj do Londynu z caego wiata,
podkrela dziennikarka.
Po powrocie do Europy Helena zatrzymuje si w Paryu, czego nie jest w stanie sobie odmwi.
Kiedy przebywa w Londynie, raz lub dwa razy na miesic wyprawia si na drug stron Kanau,
najczciej z Edwardem, ktry zaopatruje si w rkopisy i unikalne wydawnictwa u ksigarzy z
francuskiej stolicy. Powanie myli o zamieszkaniu w Paryu. Bardzo zachca j do tego doktor
Berthelot, ktrego niedawn mier opakiwaa.
Francuzki s kobietami pragmatycznymi, uwielbiaj luksus, mogaby pani zaspokoi ich obydwie
skonnoci, otwierajc salon w Paryu.
 Niestrudzenie szuka idealnego miejsca. A jednoczenie wykorzystuje te kolejne pobyty, by
zamawia kreacje u modnych krawcw. Ubieranie si w wielkich domach mody stao si jej pasj.
Za dnia nosi kostiumy, na wieczr za wkada ekscentryczne suknie z haftowanego jedwabiu, z
koronkowymi wstawkami. Nie ubiera si ju u Wortha, wybraa jego dawnego asystenta, Paula
Poireta, ktry otworzy salon mody w roku 1903. W Paryu kobiety mwi tylko o nim. Pod
wpywem modnego wwczas stylu orientalnego jego kolekcje s nieustannym pokazem kimon,
ukraiskich koszul, greckich tunik
Poiret jest niskiego wzrostu, ma spiczast brdk jak bg Pan, wydatny brzuch jak prawdziwy bon
vivant. Nosi si ekscentrycznie, ale zawsze z elegancj. By niskiego pochodzenia, ale potrafi
sprawi, e kada kobieta, ktra nosia jego kreacje, czua si jednoczenie pikna i
ekstrawagancka [8] . Marzyciel, idealista, a przede wszystkim wizjoner, ten syn handlarza
tekstyliami z dzielnicy Hal zaczyna jako roznosiciel w firmie produkujcej parasolki. Z jedwabnych
odpadkw tworzy ubranka dla lalek. Rysowa zjawiskowo. Doucet zaangaowa go jako asystenta,
gdy tylko rzuci okiem na jego szkice.
Zasug Paula Poireta byo uwolnienie kobiet od tych potwornych gorsetw. W imi wolnoci
zalecaem odrzucenie ich i noszenie stanikw, ktre od tego czasu si przyjy [9] .
By wynalazc cielistych poczoch i paska do ich przypinania, zrewolucjonizowa te kolory. W t
owczarni rozmytych, pastelowych odcieni wrzuci kilka mocnych wilkw, czerwienie, zielenie,
fiolety, krlewski bkit, ktre postraszyy ca reszt. Pod jego wpywem moda staa si sztuk.
Sam Poiret y zreszt w rodowisku artystw. Jego przyjacimi byli Picabia, Derain, Vlaminck,
Dufy, Paul Iribe. Tworzy kostiumy sceniczne dla przedstawie teatralnych i to wykuo mu renom;
zaoy szko Sztuk Piknych, ktrej nada imi jednej ze swych crek, Martine. Ubiera Mistinguett,
Isador Duncan i inne wielkie aktorki tamtego czasu.
Salony mistrza, odrestaurowane przez Louisa Se, wzitego wwczas architekta, najpierw
mieciy si w kamienicy przy Avenue dAntin otoczonej ogrodem, na ktry wychodziy wszystkie
sale recepcyjne. W przedpokoju dyktator mody umieci monumentalny posg azjatyckiej bogini. Po
otwarciu zjawia si tu cay Pary, codziennie od pitej do sidmej, tak e Poiret musia ograniczy
pokazy modelek wiotkich jak nimfy odbyway si wycznie dla klientek zdecydowanych na
zamwienie.
Do ogrodu przylega fasada drugiej rezydencji, w ktrej dyktator mody urzdzi swoje apartamenty.
Poiret pragnie stworzy u siebie orodek ducha i stylu paryskiego, wydaje niezapomniane przyjcia,
niemajce rwnych w kronikach paryskiego ycia towarzyskiego [10] .
Helena odczuwa wobec dyktatora mody podwjny przypyw uczucia, jako klientka i jako
przyjacika. Przez dugi czas bdzie mu wierna, nawet wtedy, gdy zostanie zdetronizowany przez
Chanel. Zachodzi do niego za kadym swoim pobytem w Paryu, kae pokaza sobie now kolekcj,
wybiera kilka sukien, po czym omawia najnowsze ploteczki. Moe z nim rozmawia o wszystkim, co
j pasjonuje: uroda, moda, sztuka, meble, malarstwo. Poiret ma inteligentne spojrzenie na wszystko.
Tak jak i ona jest samoukiem, jest niesforny, ciekawski, wnikliwy.
Swoje obycie ze sztuk Poiret zawdzicza sumiennemu zwiedzaniu muzew i zabytkw Europy,
malarzom i muzykom, ktrzy byli jego przyjacimi, wiele znaczyy podre, lektury, teatr oraz owo
wrodzone wyczucie, ktre prowadzio go w stron pikna. To ich do siebie upodabnia: oboje
korzystaj ze swoich koneksji, oboje lubi to, co nowe, lubi by na przodzie, byleby co si
dziao. Rozumiej si i podziwiaj wzajemnie, ona go sucha, naladuje, wzoruje si na nim. Poiret,
cho nie bezporednio, bdzie wpywa na jej wybory artystyczne, wystrj domw, organizacj
galowych rautw i kolacji.
A przecie ich znajomo nie zacza si najlepiej. Helena wpada w zo, gdy pokazano jej
pierwsz sukni, ktr dla niej zaprojektowa. Powiedziaa bez ogrdek, co o tym myli, a to z kolei i
jego rozwcieczyo. Poiret uwolni kobiecy tors, to prawda, ale spta nogi. Wszyscy pamitaj
krzyk, pacz i zgrzytanie zbw wywoane owym nakazem mody. Kobiety narzekay, e nie mog
chodzi ani wsiada do samochodu [11] .
Przy moim niskim wzrocie jake mam chodzi w tak wskiej sukni?
Ona nie chce ustpi, on te nie. On przytacza argumenty, ona je odpiera, w kocu on kapituluje.
Projektuje dla tej wymagajcej klientki najpikniejsze kreacje, jakie kiedykolwiek nosia. Nowe
stroje wywouj sensacj w Londynie i od razu wpisuj j na list dziesiciu najlepiej ubranych
kobiet na wiecie. Zostanie na niej przez lata.
W pierwszych miesicach roku 1909 wraca do Anglii, po jednym z krtkich pobytw w Paryu.
Dowiaduje si o czym, co cakiem wywraca jej plany. W wieku trzydziestu szeciu lat po raz
pierwszy spodziewa si dziecka.
 Bogata i sawna
Czy spodziewaa si takiej reakcji Edwarda? Chyba nie. Maonek nie moe ukry radoci, gdy zaraz
po przyjedzie pocigu z lekk irytacj rzuca mu w twarz nowin. Jest bardziej wzruszony, ni sobie
to wyobraaa, przytula j i obsypuje pocaunkami, z zapalczywoci, jakiej u niego nigdy nie
widziaa. Wydaje si, e nowina naprawd go ucieszya, tak jakby po raz pierwszy mia zosta
ojcem. Czy Helena wie, e on ma ju dzieci w Stanach Zjednoczonych? Czy moe skama
milczeniem na ten temat i zachowuje si, jakby przeszo dla niego nie istniaa? Ona nigdy nie
powiedziaa o tym choby swka, on zreszt te nie
Edward robi wszystko, by zapewni jej wygod, niemal si sadza j przy kominku w salonie,
podkada poduszk pod stopy, dzwoni na sub i prosi o przyniesienie herbaty, szala, kae rozpali
ogie w tym ogromnym pokoju, ledwo ogrzanym bladym, wiosennym socem. Ona nie podziela jego
entuzjazmu. Nie dostrzegajc jej powcigliwoci, on dalej dywaguje na temat dziecka. Ma nadziej,
e to chopiec. Ale jeli creczka, te bardzo dobrze, zwaszcza jeli bdzie podobna do matki. A
poza tym Helena powinna odpocz.
Odpocz? Ale dlaczego? Nie jestem chora piekli si zainteresowana, ktra nienawidzi
swojego stanu.
Pierwsze miesice s mczarni. Do mdoci dochodz jeszcze poranne zawroty gowy i
niespotykane zmczenie, ktre przykuwa j do fotela, cho ma ochot dalej galopowa. Przez cay
czas zastanawia si, dlaczego to dziwne, rosnce w jej ciele mae ciako nie pozwala jej by sob.
W adnym razie jednak nie przyznaje si do saboci. Ci wszyscy kiepscy lekarze, w zmowie z
Edwardem, na pewno kazaliby jej si pooy. Wic zaciska zby, zmusza si do wstania, pjcia do
pracy, cho w duszy ma zamt.
Nie chciaa tego dziecka. A przynajmniej nie od razu. Przede wszystkim w jej maestwie nie
dzieje si tak dobrze, jak powinno. Jej charakter i natura Edwarda nie daj si pogodzi, musi to
przyzna przed sam sob. Ktnie wybuchaj nie wiadomo dlaczego, jedno sowo, nie ten ton,
umiech Edwarda w stron adnej kobiety i awantura gotowa.
W kuchni suba spokojnie sucha. Pado nawet sowo separacja, zapewne z ust Edwarda, co w
efekcie natychmiast Helen uspokoio. Nie wyobraa sobie ycia z dala od niego, wic stara si, jak
moe, godz si w ku, ale nastpnego dnia ktnia wybucha w najlepsze. Bardzo na tym zyskuje jej
kolekcja klejnotw, co jednak nie zamazuje wspomnienia burzliwych scen.
Podobno ryche przyjcie na wiat dziecka powoli zmienia kobiet. Edward nadskakuje Helenie,
ktra cigle rozmyla, jak udawa szczcie, ktrego nie odczuwa. Narodziny dziecka bowiem
koliduj z jej planami zawodowymi. Podczas pobytu w Paryu nawizaa kontakt z pani Chambaron,
rosyjsk kosmetyczk, ktra wysza za m za Francuza. Jej salon piknoci mieszczcy si przy ulicy
Faubourg Saint-Honor 255 jest wystawiony na sprzeda.
Lokal bardzo jej si spodoba, chocia ma niewielk powierzchni. Biznes jest przejrzysty, ksigi
rachunkowe dobrze prowadzone. Wystrj pozostawia wiele do yczenia, ale nie bez znaczenia jest tu
potencja firmy, a poza tym to najlepszy adres w Paryu. Faubourg Saint-Honor w Paryu to jak
Grafton Street w Londynie.
A jednak co j w tej sprawie intryguje.
Dlaczego pani sprzedaje? pyta Rosjank, kobiet w rednim wieku, uczesan w kok cignity
z tyu. Ma pani sta klientel, produkty ciesz si powodzeniem
 Mj m nie zgadza si, ebym pracowaa odpowiada pani Chambaron, wymawiajc r co
najmniej tak samo jak jej rozmwczyni. Da mi do wyboru: albo salon, albo on
Helena pokiwaa gow. Na szczcie Edward nie kae jej dokonywa takiego wyboru.
Polubiajc j, obieca, e nigdy nie bdzie wznosi tamy jej ambicjom, wrcz przeciwnie, zrobi
wszystko, eby pomc jej w osigniciu sukcesu. Jeszcze syszy, jak wypowiada te sowa uroczystym
tonem, ktry przybiera wtedy, gdy chce okaza si przekonywajcy.
Edward nie zawsze kamie. W tej kwestii przynajmniej powiedzia prawd. Nieczsto spotyka si
mczyzn zdecydowanych na popieranie kariery maonek, na prac u ich boku. Helena nie zna
nikogo takiego w ich otoczeniu. W tym wzgldzie, musi przyzna, ma wielkie szczcie.
Na pierwszy rzut oka lokal przy Faubourg Saint-Honor 255 wydaje si doskona okazj, ktrej
nie powinna przepuci. Pisze do Krakowa i prosi siostr Paulin, wiekowo niemal jej bliniaczk,
najbardziej kokieteryjn z omiu crek Rubinsteinw, by przyjechaa do niej do Parya. Z Mak,
urodzonym manederem i zapalon demonstratork, ktra prowadzi salon w Londynie, i Cek,
ktra czuwa nad interesami w Australii, Helena bdzie moga urodzi dziecko w spokoju ducha. Pod
warunkiem e jak najszybciej powrci do swojej dziaalnoci. Edward jest przeciwnego zdania,
chciaby, aby zrobia sobie przerw chocia w pierwszych miesicach, ale Helena nie przejmuje si
tym, co on myli.
Kilka tygodni przed rozwizaniem, z brzuchem a po szyj, jedzie do Parya i podpisuje umow
sprzeday ze star kosmetyczk. W cenie dostaje wszystkie receptury. Pani Chambaron sama
produkuje swoje artykuy na bazie rolin. Niektre s pasteryzowane, aby miay duszy okres
przydatnoci do uycia, a przede wszystkim wiksz sterylno. Helena nie zna tej metody, ale
przyswoi j sobie w mgnieniu oka.
Paulina, ktra przyjechaa wanie do Parya, ledwo zdya si rozgoci. Siostra robi jej krtkie
szkolenie i kilka dni pniej powierza jej prowadzenie salonu, aujc, e nie moe go uroczycie
otworzy, tak jak to wczeniej planowaa. Przed powrotem do Londynu zamawia kilka sukien-tunik u
swego przyjaciela Paula Poireta. Szeroki krj doskonale pasuje do jej znieksztaconego ciaa.
Dyktator mody otrzyma zaproszenie od Margot Asquith, by zaprezentowa swoje kolekcje w
Londynie, przy Downing Street 10. Maonka premiera, ktra szaleje na punkcie jego kreacji,
postanowia zorganizowa u siebie pokaz i zaprosia wszystkie swoje najelegantsze przyjaciki.
Helen Rubinstein poproszono o zrobienie makijau modelkom. Popoudniowy pokaz okaza si
wielkim sukcesem, klientki s oczarowane. Nawet premier zajrza na chwilk, po czym uda si do
swego gabinetu z trosk na twarzy [1] . Dziennikarze, ktrzy po pokazie przeprowadzali wywiady z
wielkim kreatorem i z modelkami, udajc entuzjazm, by atwiej wycign rozmwcw na
zwierzenia, nazajutrz publikuj pene oburzenia artykuy.
Asquith, zwolennik wolnego handlu, zosta oskarony o to, e udostpni swoje salony
cudzoziemcowi. Zdradzi interes angielskiego handlu. Parlament zada od premiera wyjanie, a
jednoczenie partia liberalna przywoaa go do porzdku. Prasa dugo go nka: dlaczego sprowadza
francuskiego kreatora mody, pytaj dziennikarze, skoro mamy nasze wasne, narodowe talenty, jak
Henry Creed i Charles Poynter?
Helena miaaby gotow odpowied, gdyby dziennikarze poprosili j o wywiad. Bez wzgldu na
sylwetk, odpowiedziaaby, genialny Poiret zawsze przedstawia kobiety w lepszym wietle. Ale nikt
jej o nic nie pyta. Zreszt cay ten zgiek wyszed dyktatorowi mody na dobre, dziki temu da si
pozna w Londynie.
Przy Roehampton Lane, nieopodal Putney Heath, na rezydencjalnym przedmieciu Londynu, wznosi
si wielki, dwudziestopokojowy wiktoriaski dom, otoczony rozlegym angielskim parkiem o bujnej
rolinnoci, ze szklarniami i kobiercami kwiatw, wielkim trawnikiem, drzewami, pod ktrymi
przyjemnie posiedzie na wieym powietrzu. Dom nalea do bankiera J. Pierponta Morgana, ktry
nazwa go Solna.
Pastwo Titus zakochali si w tym domu od pierwszego wejrzenia. Postanawiaj w nim
zamieszka. Helena urzdzia bibliotek, sal bilardow, gabinet dla Edwarda, gdzie bdzie mg w
spokoju pracowa, kae te zaoy lini telefoniczn: Putney 2285 [2] . Dom skada si z sal
recepcyjnych, dwch ogromnych garderb, jednej dla niej, drugiej na ubrania maonka, tak samo
liczne jak jej, i wielu innych pokoi przeznaczonych na apartamenty prywatne.
Helena moe wreszcie da upust swojej pasji projektowania wystroju domu. Wyywa si w
mieszaniu stylw. Od Ludwika XII do chiszczyzny, od stylu chippendale do empire. Szklarnie
zostaj zamienione w salony. Jedna z nich, nazwana Pokojem Szeherezady jako wyraz fascynacji
stylem orientalnym, tak modnym po obu stronach Kanau, zostaa wyposaona w fontann, w ktrej
piknie szemrze krystaliczna woda. Pod cianami stoj sofy, podoga jest usana poduszkami, jak w
domu Paula Poireta. Pokj dziecinny urzdzony zostaje jak kabina na statku, wytapetowany na biao i
niebiesko. Helena ma pewno, e oczekuje syna.
Roy Valentine Titus przychodzi na wiat 12 grudnia 1909 roku. Jego matka pracowaa jak galernik
a do rozwizania, zgodzia si przesta dopiero wtedy, gdy lekarze kazali jej pozosta w swoim
pokoju. Przez te dziewi miesicy, ktre wydaway si caym wiekiem, nieraz tracia cierpliwo,
wciekaa si, lamentowaa, liczya dni. Bya jednak zmuszona, jak kada kobieta na wiecie, do
poddania si prawom natury.
Edward nie posiada si ze szczcia. Syn jest do niego podobny, cigle to powtarza, pochylajc
si nad koysk. Helena uwaa, e dziecko jest brzydkie, czerwone na twarzy i pomarszczone, jej
gbokie poczucie estetyki bierze gr nad instynktem macierzyskim. Ale szczcie jej ma jest
zaraliwe. Niezalenie od jej nastawienia, ten may czowieczek, ktrego pacz i gaworzenie
wypeniaj dom, w kocu troch j rozczula. Edward wraca do pracy: ona ma zajmowa si Royem,
przynajmniej przez pierwsze miesice. W chwili saboci Helena na to przystaje. Od momentu
pojawienia si w ich yciu dziecka m znowu jest bardzo zakochany, wic Helena nie chce go
zawie.
Nie potrafi jednak dotrzyma obietnicy, niemal natychmiast powraca do salonu przy Grafton Street.
Wydaje si mistrzyni w sztuce dwoistoci, widzi siebie jako kobiet nowoczesn, spenion, zdoln
do stawienia czoa wszystkiemu: pracy, maestwu, roli matki. Tak mwi dziennikarzom, wiele razy
bdzie o tym pisa w swojej autobiografii. Tymczasem nie ma nic bardziej bdnego, jej denie do
sukcesu jest silniejsze ni wszystko inne, a zawd, a moe raczej ambicja, bierze gr nad ca
reszt.
Jak w najlepszych rodzinach, Madame powierza wic Roya opiece nianiek, nie zapomina
pocaowa go rano przed wyjciem, przelotnie zerka na niego wieczorem po powrocie, kiedy
chopiec ju pi. Na nieszczcie dla Edwarda coraz czciej podruje pomidzy Angli i Francj.
Ale latajcej gwiazdy nic ju nie powstrzyma.
Wcieka si, e omino j otwarcie salonu przy Faubourg Saint-Honor. Tamtejsze klientki nie s
takie, jak si spodziewaa, ani do bogate, ani dobrze urodzone. Przeszkodzia im zapewne Wielka
Powd w styczniu 1910 roku. Paryanie poruszali si odziami po ulicach zalanych przez wody
Sekwany. By moe nie by to najlepszy moment, eby myle o pielgnacji cery.
Ale nie tylko wezbrana woda bya przyczyn niespenionych oczekiwa. Salon jest za may,
wystrj pozostawia wiele do yczenia, urzdzaa go w zbyt szybkim tempie, nie zadbaa o reklam.
Wobec tego opracowuje nowy plan bitwy. Na paryskim przedmieciu Saint-Cloud buduje niewielk
wytwrni, w ktrej bdzie si produkowa kosmetyki. W roku 1911 otwiera ten obiekt, bardziej
podobny do zwykego pawilonu ni do budynku fabrycznego, ale i tak jest to ju pierwszy krok na
drodze do rozstania z dziaalnoci rzemielnicz.
W tym samym roku Helena chce pojecha do Australii. Po raz kolejny Edward nie wyraa na to
zgody. Uwaa, e podr jest zbyt duga, a dziecko jeszcze za mae, eby na tak dugo rozstawa si z
matk. Ona jednak trwa w uporze, stawia na swoim i odnosi zwycistwo. Przez kilka tygodni bdzie
moga y tak jak chce, zapominajc o obowizkach macierzyskich.
Prasa australijska jak zawsze przyjmuje z honorami swoj bohaterk. Wielka Helena Rubinstein
powrcia, donosz gazety. Wizytacja salonw w Melbourne, w Sydney, w Wellington w peni j
zadowala. Chocia tak odlege, prowadzone s bez zarzutu. Moe sobie tylko tego powinszowa,
wraca do Europy z lekkim sercem, rozmylajc o nowym celu, zdobyciu Francji.

W Paryu publiczno euforycznie przyjmuje Balety Rosyjskie; miasto dosownie jest w szoku, tak
jak potem Monte Carlo czy Londyn. Zaoony 1909 roku w Paryu przez Sergiusza Diagilewa zesp
taneczny zrywa z tradycj Baletu Cesarskiego. Nowa koncepcja baletu, stworzona przez Diagilewa
przy udziale Michaia Fokina, baletmistrza zespou i choreografa, zachwyca europejsk publiczno.
Pierwszy sezon Baletw Rosyjskich w Paryu rozpoczyna w maju 1909 roku w Chtelet premiera
Tacw poowieckich z Kniazia Igora. Publiczno przy akompaniamencie okrzykw oklaskiwaa t
feeri kolorw na paryskiej scenie, na ktrej balet od dawna ju nie goci.
Na sali Anna de Noailles, Reynaldo Hahn, Misia Sert, Jean Cocteau, wchodz na scen, by zbliy
si do tancerzy. Marcel Proust okrela to cudownym rozkwitem, Maurice Sachs wymienitym
narkotykiem, ktry zaywa si wsplnie w atmosferze jednoczenie nabonej i lekkiej [3] . W
krgach inteligencji i arystokracji fani Baletw Rosyjskich s tak samo rozgorczkowani jak fani
gwiazd rocka w latach szedziesitych.
W roku 1911, z okazji uroczystoci koronacji Jerzego V, zesp przyjeda do Londynu na
zaproszenie markizy de Ripon. Tak jak w innych krajach Europy, angielska publiczno bya wprost
oszoomiona. Edward chce by pord pierwszych widzw oklaskujcych tancerzy, kupuje wic dwa
bilety na Pietruszk. Zdumiewajce skoki Niyskiego zwycistwo oddechu nad ciarem, jak
pisze Claudel olniewaj Helen, tak samo jak muzyka Strawiskiego. Ponadto jest urzeczona
kostiumami i dekoracjami Leona Baksta i Aleksandra Benois.
Widzw fascynuj zestawienia purpury z barw fuksji, pomaraczowego z tym, czarnego ze
zotym. Klaszcz na stojco, bez koca daj bisw, podczas gdy inni, nie tak liczni, ale
zaszokowani miaoci obnaonych cia, manifestuj swoje oburzenie. W nastpnym roku, kiedy
Niyski, jako choreograf, zastpi Michaia Fokina przy Popoudniu fauna i wicie wiosny, Pary
bdzie zdruzgotany. Tancerka Ida Rubinstein, ktrej nazwisko w tamtym czasie jest o wiele bardziej
znane ni Heleny, nie chce wystpi. Oburzona przesadn nowoczesnoci choreografii, ktra wedug
niej przypomina taniec dzikich, publiczno Thtre des Champs lyses o mao nie wywouje
rozruchw.
Nikt nie pozostaje obojtny wobec owej ekstrawagancji, orgii kolorw, ktr Helena ocenia jak
najlepiej. Paul Poiret czerpie z tego inspiracj dla projektw sukien, Flame dErlanger do wystroju
mieszka. Dlaczeg by i ona, Helena, nie miaa pj w ich lady?
Po wyjciu z teatru kae si zawie prosto do salonu przy Grafton Street. Od razu rzuca si do
okien i zrywa zasony z biaego brokatu. Edward wybucha miechem i robi to samo. W takich
chwilach prawdziwego szalestwa jego nieprzewidywalna ona najbardziej mu si podoba. Ju
nastpnego dnia Helena kae zastpi dziewiczobiae zasony barwami ywymi, prosto z Baletw
Rosyjskich. Odtd jej znakiem rozpoznawczym bdzie bysk ywego koloru. Wszystkie jej instytuty i
domy na caym wiecie bd ozdobione kontrastujcymi, bijcymi w oczy barwami.

Helena szczliwa? Jeli kiedykolwiek sowo szczcie mogoby okreli stan jej ducha, to wanie
podczas tego krtkiego okresu w jej yciu. Prawie wcale nie kc si z Edwardem, tak jakby
przyjcie na wiat Roya zdoao scali ich zwizek. Poniewa on wielbi syna, rodzaj mimetyzmu
sprawia, e ona take go pokochaa. W tej spokojnej atmosferze, pomimo nieustannych podry,
znowu zachodzi w ci. Horace Gustave Titus przychodzi na wiat 3 maja 1912 roku w Londynie.
Jego imi jest angielsk wersj Hercla; Helena tylko poredni drog otrzymuje wiadomoci od ojca,
dziki listom Gitel i sistr, postanowia jednak uhonorowa go w ten sposb.
W odrnieniu od brata Horace jest dzieckiem mioci. Helena jest w nim po prostu zakochana.
Zawsze bdzie jej oczkiem w gowie, ukochanym syneczkiem, ktremu pozwala niemal na wszystko.
Zreszt to wspaniae dziecko, wesoe i potulne, a chce si je pieci. Przy nim Helena odkrywa
szczcie bycia matk, ktrego sobie nie odmawia.
W miar dorastania Horace okazuje si dzieckiem rozgarnitym, podczas gdy starszy Roy
pozostaje niemiay i wycofany. Matka zawsze bdzie ich przeciwstawia dobry syn i zy,
inteligentny i pracowity. Przy ludziach wprawia w zakopotanie biednego Roya, pytajc, dlaczego nie
jest taki rozgarnity jak modszy brat, czym w obydwu wywouje przeraenie. Dziel i rzd: od czasu
Machiavellego owa taktyka zawsze okazywaa si niezawodna. Madame stosuje j z powodzeniem w
firmie, gdzie nastawia pracownikw jednych przeciw drugim. Nikt jej nie ostrzeg jednak, jakie
szkody mog wywoa takie metody w dziedzinie wychowania. Zreszt, czy posuchaaby
czyichkolwiek rad?
Horace przykuwa wic ca jej uwag a do chwili, gdy opiekunka upuszcza go na gwk mia
wtedy sze miesicy. Nie pozostan mu z tego upadku lady fizyczne, ale za kadym razem, gdy
popenia jakie gupstwo, a do wieku dorosego, Helena tumaczy tym upadkiem dziwaczny
charakter syna.
Taki ju jest stwierdza, wzdychajc. Nic na to nie poradzimy. Horace jest bzikowaty.
Chopcy s jednoczenie rozpieszczani i zaniedbywani przez matk. Edward robi co moe, by
zapewni im swoj obecno, ale to nie jest wystarczajce. Przez cae ycie bd poszukiwa ciepa,
uwagi, uczucia, bo Helena tak mao im tego daa. Nie ma pojcia o psychologii dziecka, cignie ich
ze sob do wszystkich kolejnych rezydencji, w Londynie, Paryu czy Nowym Jorku. Otacza synw
gromad nianiek i nauczycieli, przywouje tylko wtedy, gdy ich obecno jest jej do czego
potrzebna, po czym odsya, kiedy ju jej nie bawi. Chopcy w kocu przyzwyczajaj si do tej
matki-latawca, bo przecie do wszystkiego mona si przyzwyczai.
I teraz take Edward, ktry nie hamuje owego piekielnego rytmu ycia, poprosi, eby nieco
odpocza po urodzinach Horacea. Helena chce wykorzysta te kilka tygodni zawodowej
bezczynnoci, postanawia wic zmieni wystrj Solnej. Jaki czas temu zainteresowaa si
obiecujcym polskim rzebiarzem, Elim Nadelmanem, ktrego przypadkiem spotkaa na wystawie
jego dzie w pewnej galerii przy Bond Street. Pochodzcy z Warszawy Nadelman po krtkim pobycie
w Monachium zamieszka w Paryu. Wystawia swoje prace na przegldzie Artystw Niezalenych i
na Salonie Jesiennym. Leo Stein, marszand handlujcy obrazami amerykaskimi, brat pisarki
Gertrude Stein, ju w 1908 roku zwrci uwag na jego rzeby kobiet w brzie i rysunki z
widocznymi wpywami kubizmu. Zachwycony, namwi Picassa, by zaszed do pracowni modego
rzebiarza.
Nadelman jest przystojny, sympatyczny i do tego szalenie zdolny, ale nie odnis wielkiego
sukcesu w Londynie, wystawa zakoczya si fiaskiem. Helena incognito kupuje mnstwo jego rzeb.
Elie Nadelman dowie si o jej gecie dopiero wiele lat pniej. Kupowa duo, niemal hurtowo
Im used to buy in bulk, mawia czsto to zwyczaj, jakiego nabraa niekiedy ze szkod dla jakoci
zakupionych dzie Ale nie mylia si co do talentu artysty. Jego pozycja w sztuce nowoczesnej
bdzie znaczca, chocia w peni zostanie doceniony dopiero po mierci w roku 1946.
Poczya ich przyja. Helena zamawia u niego marmurowe paskorzeby do Solnej oraz do
salonu, na ciany pomieszcze recepcyjnych. Ich wsppraca potrwa bardzo dugo, a nazwiska bd
nierozczne: wiele dzie rzebiarza znajdzie si w przyszych salonach Heleny w Paryu i w Nowym
Jorku.
Sztuka, ktra jeszcze nie jest w modzie, tak jak to nastpi po wojnie, stanowi przeduenie
mioci Madame do pikna. ycie w otoczeniu dzie sztuki to jak odpowied rwnowaca trosk o
wygld zewntrzny, ktr tak pochwalam. Ale tym razem chodzi o rwnowag ycia
wewntrznego [4] . Pienidze pozwalaj na zaspokojenie tej pasji. Upodobania Heleny,
uksztatowane w znacznej mierze dziki wiatym radom Edwarda, ktry wie wszystko o wszystkim,
kieruj si ku awangardzie.
Sama take wiele si nauczya, tak jak jej przyjaciel i mentor, Paul Poiret: odwiedza muzea, chodzi
na wystawy i do pracowni artystw, przysuchuje si rozmowom, czyta gazety, zawsze badawczym
okiem przyglda si domom, do ktrych bywa zapraszana. Czsto te doznaje fascynacji jakim
doradc, ktry pomaga jej odkrywa to, czego jeszcze nie poznaa.
Zawsze, gdy udaje si do Parya, odwiedza pracownie znanych malarzy, nigdy te nie opuszcza
Salonu Jesiennego, gdzie wystawiaj talenty, ktre zaczyna ju docenia, Matisse, Derain, Picabia,
Modigliani. W roku 1908 prosi Jacquesa Helleua, malarza wyszych sfer, by namalowa jej portret.
Taki wybr jest w pewnym sensie jej sposobem na wejcie w rodowisko, w ktrym za wszelk
cen chciaaby zaistnie. To take sposb na zareklamowanie artysty kobietom, ktre przychodz do
salonw piknoci, bo tam Helena pokazuje jego najsynniejsze ptna. Obraz wiadczy o jej
przynalenoci do tego wiata. To pierwszy z kolekcji portretw, w ktrej znajd si pniej jej
wizerunki namalowane przez Salvadora Dal, Marie Laurencin, Raoula Dufyego czy Christiana
Brarda oraz wielu innych wielkich malarzy.
W sztuce nigdy nie kieruje si koteryjnoci czy sekciarstwem. Interesuje j nawet zy gust [5]
pod warunkiem, e wida zacicie i wiar w suszno sprawy. Czsto woli jakie zabawne
przedmioty, dziwaczne albo wrcz brzydkie, wedug wczenie obowizujcych kryteriw, jeli
maj w sobie jak si. Ma takie samo nastawienie do urody: kada twarz moe uchodzi za pikn
pod warunkiem, e ma jaki charakter. Nijako, konformizm, bana to co, czego nienawidzi ponad
wszystko.
Jeden z jej przewodnikw, malarz i rzebiarz Jacob Epstein, bliski przyjaciel Edwarda, opowiada
jej o nowych trendach i ksztatuje spojrzenie na sztuk prymitywn. W tamtym czasie Matisse, Derain
i Vlaminck s jednymi z nielicznych, ktrzy si tym interesuj. I tutaj Helena okazuje si prekursorem,
jej zainteresowanie nie ogranicza si do dj vu. Potrafi ju rozpozna diament ukryty w art brut.
Dugi pobyt w Australii, gdzie miaa okazj oglda niekoniecznie je podziwiajc, byoby to zbyt
awangardowe malarstwo Aborygenw, bez wtpienia wyostrzy jej spojrzenie na sztuk.
Wikszo aukcji dzie sztuki prymitywnej odbywa si w Paryu. Epstein, ktry jedzi tam rzadziej
ni Helena, czsto prosi j, by licytowaa za niego. Przychodzi do Solnej, pokazuje katalog z Htel
Drouot zapowiadajcy licytacj i kae jej podziwia mask ludu Baoul czy posek Bambara.
Helena szybko si uczy: wkrtce rzeby rnych plemion Mali, Kongo czy Senegalu nie maj dla niej
tajemnic. Kiedy dzieo przekracza cen, jak Jacob Epstein jest gotw zapaci, Helena kupuje je dla
siebie.
W ten sposb nabywa, stopniowo, dzieo za dzieem, znakomit kolekcj, ktr bdzie wzbogaca
przez lata. Przyjaciele si dziwi. Jak kobieta, ktra postanowia powici swoje ycie dla pikna,
moe otacza si tak paskudnymi figurkami? Ona upiera si, i susznie. Niebawem sztuka prymitywna
bdzie w modzie, by moe nawet za bardzo. Gris, Modigliani, Picasso i inni bd z niej czerpa
natchnienie.
Okoo dwudziestu lat pniej, kiedy Jacob Epstein widzi, e kolekcja jego uczennicy ju dojrzaa,
wykrzykuje z dum:
Prosz nigdy nie zapomina, e kupia pani to wszystko dziki mnie!

Po mierci Edwarda VII w maju 1910 roku i wstpieniu na tron Jerzego V Pary zaj miejsce
Londynu jako krlestwo rozrywki i zabawy. Helena ma ju w gowie powane plany podbicia
Francji. Edward tym atwiej da si przekona, e marzy o zaoeniu tam wydawnictwa.
Bezsprzecznie w sztuce, tak jak w literaturze, wszystko dzieje si w Paryu, midzy
Montparnasseem a Montmartreem, pomidzy ulic Delambre a Bateau-Lavoir, midzy Closerie i
Chat Noir. Czy Helena pomoe sfinansowa jego marzenie? Chtnie to zrobi, bo zgodzi si z ni
jecha.
To jeszcze jedna zaleta, jak docenia u ma. Tak jak ona, Edward jest wagabund, obywatelem
wiata, przyzwyczajonym do przemieszczania si i ycia tam, gdzie skieruj go okolicznoci. Nic nie
wydaje mu si niemoliwe. Z dziemi, niakami, ksikami, dzieami sztuki i bagaami, jak
prawdziwa karawana, bezpowrotnie przekraczaj kana La Manche.
W roku 1912 Helena Rubinstein ma czterdzieci lat, wyglda na trzydzieci pi, a przyznaje si
najwyej do trzydziestu. Przez zaledwie dziesi lat staa si i bogata, i sawna. Przebya wyjtkow
drog: w Melbourne, tak jak i w Londynie, dziki swojej silnej woli i inteligencji zdoaa wej do
rodowisk, zwykle hermetycznie zamknitych dla ludzi, ktrzy nie s wysoko urodzeni ani bogaci.
Ta kobieta wykraczajca poza normy czasu, w ktrym ya, zasuguje na to, by przez chwil
zatrzyma si nad jej wizerunkiem. Z kobiety adnej Madame staa si pikn, chocia nie miaa
wygldu zgodnego z trendami wczesnej mody. Przywodzia na myl raczej Hiszpank, kobiet
pochodzc ze Wschodu lub Woszk, egzotyczn pikno, ktra pod agodnymi rysami skrywa
stalowy temperament. Na przykadzie Nerona i Napoleona wiadomo, e tyrani czsto bywaj maego
wzrostu, jej fizjonomia te nie przeczy tej regule. Przy wzrocie stu czterdziestu siedmiu centymetrw
jest stanowcza, nieustpliwa, wymagajca tak wobec innych, jak i w stosunku do siebie. Nigdy nie
spoglda w przeszo, wspomnienia wydaj jej si strat czasu. Teraniejszo mao j interesuje,
dla niej liczy si jedynie przyszo.
W towarzystwie mwi niewiele, woli sucha, idc za rad, ktrej jeszcze na Kazimierzu udzielia
jej matka. Zreszt cigle jest niemiaa. Uroku jej wypowiedziom dodaje silny polski akcent i
mieszanka jzykw, ktrymi si posuguje, nie znajc dobrze adnego. Jeli chodzi o wygld
zewntrzny, Madame wypracowaa sobie styl, ktry na zawsze pozostanie unikatowy. Kok bez ani
jednego siwego wosa odsania jej wysokie czoo. Kiedy stosowanie makijau wejdzie w zwyczaj,
ona nie bdzie go naduywa, z wyjtkiem jaskrawoczerwonej szminki do ust, ktra podkrela
blado cery. Jej gust w modzie daje si streci w trzech sowach: only the best.
Obok fryzury jej znakiem rozpoznawczym staj si dodatki. Przede wszystkim, absolutnie na
pierwszym miejscu, biuteria, zwaszcza due klejnoty, ktre zdobi kad noszc je kobiet.
Jestem niskiego wzrostu, sdz wic, e takie dodatki w poczeniu z ubraniem nadaj mi rys
indywidualnoci. To rzecz bardzo istotna w przypadku kobiety, ktra jak ja tak ciko pracuje w
wiecie rzdzonym przez mczyzn [6] .
Wskazwki, ktrych nie szczdzi innym, sprawdza najpierw na sobie. Kilka sznurw pere
najbardziej podkrela woskow cer. Kolczyki w odpowiednim ksztacie i kolorze pogbiaj blask
oczu i dodaj twarzy wyrazu. Efektowny piercionek o oryginalnym ksztacie przydaje doniom
wytwornoci [7] . Klejnoty s najlepszymi przyjacimi kobiety.
Helena nigdy nie wychodzi z domu bez markowej torebki, odpowiednio dobranych butw,
jedwabnych poczoch, polakierowanych paznokci. Nie toleruje te niedbaoci u innych. Udziela
lekcji kadej klientce, nawet najbardziej utytuowanej, gdy dostrzega niestaranno w wygldzie.
Zawsze wyprzedzaa swj czas, dobrze wiedziaa, e aby sta si ikon wasnego, oryginalnego
stylu, naley prezentowa nieskazitelny wizerunek i nieustannie go propagowa. Na kadym kroku
kae si wic fotografowa, wszdzie, w kadym stroju. Naladujcie, kopiujcie, zawsze co z tego
pozostanie.
Edward Titus pomg jej wypyn, ale sama stworzya swj wizerunek. W roku 1912, po
urodzeniu dwojga dzieci, Madame nareszcie daa ycie samej sobie.
 Pary jest nasz!
W porwnaniu z Amerykankami Francuzki s dojrzae, napisaa Edith Wharton w jednym ze swych
esejw [1] . Amerykaska pisarka, ktra spdza zimy w Paryu w swoim mieszkaniu na przedmieciu
Saint-Germain, obserwuje wczesne obyczaje paryskiej elity. We Francji ycie jest sztuk, a
kobiety s artystkami [2] . Maj opini kobiet wolnych i ta opinia jest coraz powszechniejsza,
jednak cigle pozostaj zalene od swoich mw. W wyszych sferach podzia rl jest jak
najbardziej klasyczny: mczyni dbaj o zaspokojenie potrzeb rodziny, a ich ony zajmuj si
dziemi i domem. Wiaroomstwo jest wystpkiem, prostytucja zem koniecznym.
Wiele wskazuje jednak na to, e i te kobiety zaczynaj si wyzwala. Uciekaj od ycia
domowego, w ktrym czuy si odizolowane, prowadz salony, nawizuj kontakty towarzyskie,
polityczne, artystyczne, literackie, ktre przynios korzy ich maonkom. Popierane przez
feministki, mode panienki forsuj bramy uniwersytetw i zostaj nauczycielkami, sekretarkami,
adwokatami. Inne znw walcz, by pracowa jako typograf lub stangret. W roku 1909 noszenie
spodni nie jest ju zakazane pod warunkiem, e kobiety trzymaj w rku lejce albo kierownic
roweru. Wielka Sarah Bernhardt irytuje si kobiecym entuzjazmem dla roweru: Wszystkie te mode
kobiety, mode dziewczyny, ktre uciekaj w wiat, w duej mierze rezygnuj z ycia wewntrznego,
z ycia rodzinnego.
Camille Claudel jest znan rzebiark, pisarka i archeoloka Jane Dieulafoy przewodniczy
komitetowi nowej nagrody Femina, Judith Gautier jest pierwsz kobiet wybran do Akademii
Goncourtw, Polka Maria Curie, rodaczka Heleny, pierwsz kobiet naukowcem, ktra kieruje
katedr na Sorbonie, zanim otrzyma Nagrod Nobla z fizyki w roku 1903, pniej za z chemii w
roku 1911. To dopiero pocztki.
A co z kobiecym wdzikiem? I w tej dziedzinie paryanki przoduj. Od pocztku XIX wieku
stanowi pewien typ cywilizacyjny [3] . Paryanka potrafi by eteryczna, pewna siebie, skupiajc
na sobie zazdro prowincji i wzmacniajc si oddziaywania miasta [4] .
Helena, ktra zamieszkaa w Paryu, uwaa miasto za laboratorium urody. Podczas czstych
pobytw w stolicy moga oceni niezrwnany szyk markiz i ksinych, ktre ubieraj si u Poireta
lub Douceta i nosz zdobione pirami kapelusze od Caroline Reboux, krlowej modystek. Widziaa,
jak paraduj na wycigach konnych w Deauville czy w Enghien, ubrane we francuskie batysty, w
sukienki haftowane ataskiem, z wstawkami z koronki walansjenki, ktre byy zmor
pokojwek [5] .
Zamone mieszczki nie pozostaj w tyle w tym wzgldzie. W cigu kilku lat sprzeda kosmetykw
przestaa ogranicza si do instytutw piknoci. Na pocztku wieku na zakup perfum stworzonych
przez takie firmy, jak Coty, Guerlain, Houbigant, Roger et Gallet, Bourjois, Caron wydano
dziewidziesit milionw frankw [6] . Do tego szalestwa przyczyniy si domy towarowe.
Pitnacie tysicy kobiet kupuje tam codziennie wody toaletowe, kremy, ubrania, rozmaite dodatki.
Midinetki, ekspedientki, panienki z poczty, nauczycielki, czytelniczki urnali s spragnione zabiegw
pielgnacyjnych dla twarzy i wosw, spragnione zapachw i kupuj wedug swoich
moliwoci [7] .
Wygld paryanek wiele zawdzicza baronowi Haussmannowi: zlecona przez niego przebudowa
kanalizacji miejskiej umoliwia przepyw biecej wody w azienkach i toaletach, tych nowych
przybytkach ycia intymnego. Higiena jeszcze nie odniosa zwycistwa, Francuzki nie zawsze
pachn r, wedug sw Eugnea Schuellera, modego chemika, wynalazcy syntetycznej farby do
wosw i przyszego zaoyciela firmy LOral. Ale i tak wida ju pewien postp.
Z dala od niepodanych spojrze kokietki mog si my, czesa, malowa, oglda swoj
sylwetk dziki wynalazkowi lustra stojcego. Luster w azience nigdy nie jest za duo. eby by
pikn i dobrze si czu, trzeba doskonale pozna siebie. A eby dobrze siebie pozna, trzeba si
dobrze widzie [8] .
Ju pod koniec poprzedniego wieku rewie w Moulin Rouge czy w Casino de Paris zbanalizoway
nago. Ogasza si konkursy na najpikniejsze nogi, na najpikniejszy kark, najpikniejsze
piersi. W dziennikach, magazynach, na ilustracjach prezentujcych mod adne kobiety pokazuj si
w dezabilu. Czy to, jak utrzymuj niektrzy, ch uwolnienia si od dyktatu konwenansw? W tym
samym 1912 roku, gdy Helena przepywa kana La Manche, sztuka Feydeau: Nie przechadzaj si
nago wzbudza salwy miechu wrd mionikw wodewilu.
Wspistniej dwa typy urody. Dawna, ze cinit tali, wydatnymi piersiami, krgymi
poladkami, penymi udami, jest wyrazem klasycznego erotyzmu. Drugi typ, ten, ktry propaguje
Helena, to elegancja, subtelno, smuky tors, proste plecy, dugie i szczupe nogi.
Cienina oddzielajca Angli i Francj jest bardzo wska, a jednak w obu tych krajach wzorce
estetyczne s cakiem odmienne. Angielki maj delikatn karnacj, skonn do zmarszczek i
zaczerwienie. W czasie swoich londyskich lat Helena opracowaa i udoskonalia dla nich
kosmetyki, ktre nie podraniaj cery: kremy nawilajce na kad por dnia, agodzce emulsje,
kremy pielgnacyjne.
W Paryu inaczej, pikne kokietki chc zajmowa si pielgnacj twarzy i uwolni od rozmaitych
tabu. Nie ma nic bardziej sprzecznego z niewinnym pragnieniem podobania si ni uywanie szminki
i innych kosmetykw, pisano w roku 1827 w Encyklopedii Roret, ktra bardzo upraszcza
spraw [9] . Ta epoka mina ju na dobre. Niecay wiek pniej makija pociga kobiety, nie
obawiaj si ju, e upodobni si do prostytutek albo do aktorek. Uznanie tej praktyki stopniowo
staje si prawem i afirmacj kobiecej niezalenoci, na razie cigle jeszcze niepenej [10] . Niektre
kobiety maj ju odwag wyj z domu umalowane, nawet w dzie.
Madame nienawidzi kontrastu, ktry powstaje z zestawienia bladej twarzy z mocno uczernionymi
oczami i krwistymi ustami, uwaa te prby za godne poaowania. Pragnie uczy paryanki umiaru
w makijau, pooy kres tej masakrze, jak to okrela, i najpierw zabierze si za to pierwsze
zadanie. W oczekiwaniu na znalezienie bardziej odpowiadajcego im mieszkania, ktre Edward
wkrtce wyszuka w samym sercu Montparnasseu, rodzina zatrzymaa si na pitrze nad salonem
piknoci przy ulicy Faubourg Saint-Honor 255.
Na zapleczu Helena Rubinstein nocami pracuje z chemikami ze swojej wytwrni w Saint-Cloud.
Opracowuje lejsze podkady do twarzy, do pudrw wprowadza barwniki i pigmenty. Wiecznie
niezadowolona, nie potrafi zadowoli si czym, co jest zrobione mniej wicej: niezmordowanie
zaczyna od nowa, wyciska sidme poty ze wsppracownikw. W kocu sporzdza r do policzkw
w kremie, z perskiego wosku, naturalnych olejkw i patkw bugarskiej ry, a potem pierwszy
barwny i delikatnie perfumowany puder matujcy.
Wiele ze swych odkry zawdzicza Paulowi Poiretowi. Obydwoje spdzaj dugie godziny na
dyskusjach, czciowo po angielsku, a czciowo po francusku, czyli w jzyku, ktrego nauczya si
w praktyce, ale ktrego jeszcze dobrze nie opanowaa. Ich ulubione tematy to ju niemal obsesja:
kobieca uroda i sposoby jej poprawiania. Mistrz Poiret wypuci wanie Les Parfums de Rosine,
lini luksusowych zapachw, ktr tak nazwa na cze jednej ze swych crek.
Jakie to szczcie mwi Helena ze miechem e wczeniej wpadam na to, by zosta
specjalistk od kosmetyki. W przeciwnym razie c bym robia? Szya sukienki? W tym take pan jest
lepszy.
Poiret umiecha si mile poechtany. To czowiek orkiestra, posiada wszystkie talenty. A przede
wszystkim nigdy nie skpi rad.
W magii upikszania najwaniejsze jest zudzenie naturalnoci, powtarza Helenie. Ale
naturalnoci najwyszej prby.
W swoim Domu piknoci, z nazwy ktrego wykrelia sowo Valaze na rzecz nazwiska
Rubinstein, Helena uczy paryanki nakada r na policzki, a potem rozciera go koniuszkami
palcw tak, aby twarz wygldaa zdrowo. Na nos, szyj, ramiona radzi ka puder pastelowy. Usta
wymagaj barwy nieco ywszej, o odcieniu maliny albo jagody. Barwi powieki fiokoworowym
cieniem, czerni rzsy i brwi pudrem z antymonu, pierwowzorem tuszu do rzs.
Tusz, wynalazek amerykaski, pojawi si w roku 1913. Historia jego powstania, podobna do bajki
dla dzieci, zacza si od braterskiej mioci i zamiowania do chemii. Mr William, amerykaski
uczony, chce pomc siostrze Maybel uwie mczyzn, w ktrym si zakochaa. Dla pogrubienia jej
rzs w swoim laboratorium przygotowuje mikstur z pyu wglowego i wazeliny. Nie wiadomo, czy
absztyfikant zosta uwiedziony, ale wynalazek kochajcego brata przynis majtek jemu, a co za tym
idzie, i siostrze. Tusz do rzs Maybelline, poczenie imienia Maybel i kocwki sowa wazelina,
najpierw sprzedawany korespondencyjnie, odnis i dalej odnosi wszystkim znany sukces. Nieco
pniej Helena zacznie ulepsza sposb wytwarzania tuszu.
W czasie gdy poszerza lini kosmetykw, Madame interesuje si te odpowiednim ich
konfekcjonowaniem. Aby przycign parysk klientel podobn do tej londyskiej, opakowanie
produktu powinno by tak samo kunsztowne, jak jego zawarto. Helena spdza duo czasu na pchlim
targu albo u antykwariuszy, wynajduje tam adnie zdobione puderniczki i puzderka, ktre kae
kopiowa. Po pewnym czasie bdzie zamawia projekty u artystw, Marie Laurencin, Raoula
Dufyego czy Salvadora Dal. Przywizuje te ogromn wag do wybrania odpowiedniego papieru,
w ktry zawija si kremy i emulsje, oraz torebek, w ktrych si je nosi.
W jej metodycznym podboju Parya nic nie jest pozostawione przypadkowi. Aby doskonali swoj
wiedz naukow spdzia jaki czas na oddziale dermatologii szpitala Saint-Louis, uwaanego za
jeden z najlepszych w kraju, a moe i na wiecie. Chirurgia plastyczna, na pocztku wieku kulejca,
nabiera coraz wikszego rozmachu. Chirurdzy wyrzdzaj jednak cigle sporo szkd. Przede
wszystkim daleko im jeszcze do powicenia swojej praktyki zawodowej wycznie poprawie
wygldu fizycznego kobiet.
Inaczej lekarka chirurg Suzanne Nol, z ktr Helena chce nawiza kontakt. Jej medyczna droga
zawodowa jest co najmniej nietypowa. Przysza na wiat w mieszczaskiej rodzinie w Laon,
najpierw studiowaa filologi klasyczn, potem wysza za m i zaja si synem i domem.
Przedwczenie owdowiaa, ponownie wysza za m za dermatologa, doktora Andr Nola. Aby si
z nim jak najrzadziej rozstawa, podja studia medyczne. Bya doskona studentk, po egzaminie
staowym miaa najwysz redni na swoim kursie, zacza pracowa jako ginekolog i poonik.
W roku 1912 Suzanne Nol spotyka amerykask aktork, ktra po wypadku samochodowym
przesza operacj twarzy w Chicago. Moda kobieta zwierzya jej si, e po operacji wyglda o
wiele modziej. Przejta relacj pacjentki, Suzanne Nol jest take pod wraeniem zmiany, jakiej
ulega jej twarz. Postanawia zmieni profil swej pracy. Rozpocznie praktyk na ciko poranionych
twarzach onierzy w wojnie 19141918. W tym czasie powstanie chirurgia estetyczna i szczkowo-
twarzowa, taka jak praktykuje si dzisiaj.
W szpitalu Saint-Louis Suzanne Nol wprowadzia technik ambulatoryjn, pozwalajc
operowanym kobietom niemal od razu powrci do swoich zaj. Poddaj si operacji i o tym nie
mwi [11] , wyjania Helenie, ktra natychmiast pojmuje zakres moliwoci, jakie otwieraj si
przed kobietami.
Moje pierwsze pacjentki tumaczy lekarka, trzymajc si swojej teorii to byy kobiety
pogrone w rozpaczy. Potem pojawiy si inne klientki, motywujce swj krok mioci do sztuki i
pikna.
Nie chodzi bowiem tylko o to, by uwodzi mczyzn. Kobiety chc si sobie podoba

Z pomoc siostry Pauliny, wtajemniczonej ju w profesj, Madame wymyla nowe zabiegi i ksztaci
kolejne specjalistki. Teraz jest gotowa na przyjcie arystokratycznej klienteli, do czego od dawna
dy. Kilka ksinych, dwie czy trzy hrabiny spord tych, ktre przychodz na wystawne przyjcia
wydawane u Paula Poireta, stanie si najbardziej dobitnym wiadectwem sukcesu, uwidocznionym w
jej spisie wizyt.
Oprcz wielu innych szalestw, 24 czerwca 1911 roku Poiret zorganizowa w swoim domu przy
Faubourg Saint-Honor bal kostiumowy z Tysica i jednej nocy w nadziei, e bdzie to
niezapomniana zabawa. Imitujc przepych Orientu, zaprojektowa kostiumy dla trzystu starannie
dobranych goci, a koncepcj dekoracji powierzy Dufyemu. Dziedziniec, na ktrym tryskaj
fontanny, zosta zadaszony niebiesk i zot tkanin. Wszdzie lambrekiny, kobierce, barwne
poduszki, wiata ukryte w liciach. Jak na orientalnym targu, ustawiono budk wieszczki, kram
garncarza, stoisko handlarza mapkami. Maonka dyktatora mody, ktra wciela si w rol faworyty,
jest zamknita w ogromnej klatce. On za w przebraniu sutana siecze powietrze batem z uchwytem z
koci soniowej, otoczony odaliskami siedzcymi lub lecymi na pufach i kilimach, co tworzy
bezadny stos jedwabi, klejnotw, piropuszy, ktre mieni si jak witra w wietle
ksiyca [12] .
Innym razem Poiret odtwarza festyn na dziedzicu paacu wersalskiego. Zabawa odbywa si w
wynajtym, zaadaptowanym wielkim kosztem pawilonie Butard, w lasach Fausses-Reposes.
Kostiumy w stylu epoki Ludwika XVI. Dyktator mody wcieli si w rol Jowisza, ma zote,
kdzierzawe wosy i brod, bia szat, na nogach koturny. W gwiezdn noc zaproszeni gocie
wypijaj dziewiset butelek szampana, przy dwikach orkiestry zoonej z czterdziestu muzykw,
ktrzy graj utwory Lullyego. O czwartej nad ranem podano zup z melonw i langust, podczas gdy
Isadora Duncan zaimprowizowaa taniec do muzyki Bacha.
Nie tylko Poiret urzdza zabawy, ktre konkuruj ze sob, jeli chodzi o splendor i
nieumiarkowanie w wydatkach. Aby bal by udany, nie mona poprzesta jedynie na kostiumach.
Trzeba te zapewni ca inscenizacj, dekoracje, statystw. Wszystko musi si zoy na
odtworzenie, w czasie kilku godzin, iluzji przywoanego wiata. Za przykadem wielkiego krawca,
hrabina de Chabrillan urzdza bal perski, a potem Bia Noc, na ktr kobiety przychodz ubrane na
srebrno-biao, mczyni za w strojach czarnych. Z kolei ksina de Broglie organizuje Bal
Klejnotw, na ktrym zaproszone kobiety powinny mie na sobie suknie w kolorze szlachetnych
kamieni [13] .
 Aby znale si na tych wieczornych przyjciach, Helena bardziej ni kiedykolwiek potrzebuje
kogo, kto j wprowadzi, a przede wszystkim bdzie jej przewodnikiem. W Londynie, u lady Ripon,
ktra urzdzia przyjcie z okazji wystpw Baletw Rosyjskich, spotkaa yw legend ycia
towarzyskiego, Misi Sert. Tego wieczoru obie przypady sobie do gustu.
Prosz do mnie przyj, gdy pani si ju urzdzi w Paryu napomkna po polsku Misia.
Przyjmuj w czwartki.
Jak wszystkie rodowiska emigranckie, tak i polskie krgi w Paryu s bardzo aktywne. Wok
Misi, najbardziej paryskiej z Polek, paryanki nad paryankami, skupiaj si wszyscy. Wesoa i
gniewna, zjednywaa sobie najrozmaitszych ludzi; bya lubiana w najlepszym towarzystwie i w
wiecie bohemy; przyjania si ze zwykymi ludmi i z ksitami [14] . Jej trzy maestwa
uczyniy z niej po kolei Misi Natanson, Misi Edwards i na koniec Misi Sert. Nie mona by w
Paryu w peni snobem, jeli si nie jest z ni na ty.
Spotykaj si z Helen tym razem u Poireta. Oboplna sympatia czy si z przyjemnoci, gdy
panie znajduj si wrd rodakw. Niemniej trudno spotka dwie bardziej rne kobiety, chocia tej
samej narodowoci. Jedna pochodzi ze rodowiska ortodoksyjnych, skromnych ydw, druga za z
zamonej rodziny katolickiej. Misia Sert urodzia si w roku 1872 w Petersburgu, jako Misia Sophie
Godebska jej ojciec Cyprian Godebski by Polakiem, znanym rzebiarzem, matka Sophie Servais
pochodzia z Belgii zmara w modym wieku. Ojciec, wielki uwodziciel, oeni si po raz drugi z
Matyld Natanson, bardzo bogat polsk ydwk, przyjacik aktorki Modrzejewskiej, ktr
podobno znaa matka Heleny.
Matylda prowadzia otwarty dom w Warszawie, take w Paryu stworzya salon towarzyski.
wiatem Misi by zawsze elegancki wiat artystyczny, arystokraci i intelektualici, ktrych pniej
przyjmowaa take u siebie. Miaa zdolnoci do wszystkiego, bya wyksztacon pianistk, wybitn
uczennic Gabriela Faur, lecz nie bya pewna, czy chce z muzyki uczyni swj zawd. Ku
wielkiemu rozczarowaniu mistrza, w wieku zaledwie osiemnastu lat polubia Tadeusza Natansona,
bratanka Matyldy. Modzi maonkowie gromadz wok siebie najwietniejsze umysy owego czasu.
Bywaj u nich: Stphane Mallarm, Paul Verlaine, Jules Renard, Tristan Bernard, Alfred Jarry, Paul
Valry, Paul Claudel, Guillaume Apollinaire Wszyscy wsppracuj z La Revue Blanche,
pismem literacko-artystycznym zaoonym przez Tadeusza.
W ich domu bywaj Willy i Colette, Sarah Bernhardt, ktra gra wanie Orltko w kostiumach
zaprojektowanych przez Poireta, wielka Rjane, Eric Satie, Claude Debussy. Misia, okrelana wtedy
jako urodzona ksina, jest samym urokiem, beztrosk i wcielon gracj. Zarazem opok i muz
tego rodowiska, modelk malarzy krcych wok niej, Renoira, Bonnarda, Vuillarda, Toulouse-
Lautreca, Vallotona, ktry jest w niej do szalestwa zakochany.
W roku 1907 rozwodzi si ze zrujnowanym mem i polubia Alfreda Edwardsa, ktry
natarczywie si do niej zaleca. Przemysowiec miliarder jest wacicielem, midzy innymi, Thtre
de Paris i dziennika Le Matin. Podobno jest gotw na kade szalestwo, aby j zadowoli i w
rzeczy samej sprawia, e jego maonka staje si najbardziej rozpieszczon dziewczynk na
wiecie [15] . Kupuje jej mieszkanie przy ulicy de Rivoli i stateczek zakotwiczony przy Quai des
Orfvres. Misia jest wic kobiet, ktrej si wspaniale powodzi, kolekcjonuje bezcenne klejnoty,
yje pord artystw i ludzi z towarzystwa. Uwielbia mod, przyjani si z Coco Chanel, ktrej
jest jednoczenie wielbicielk i rywalk.
Kiedy Edwards opuszcza j dla pewnej aktorki, kataloski malarz Jos Maria Sert zostaje jej
kochankiem, eni si z ni, po czym take j porzuca. Dziki niemu Misia poznaje Sergiusza
Diagilewa, z ktrym natychmiast staj si nierozczni. Jej ycie obraca si wic wok Baletw
Rosyjskich jest muz, mecenasem i najgortsz wielbicielk.
Misia to pikno o zmysowym gosie, o czarownie zwodniczych manierach [16] . Ze swoim
zbijajcym z tropu zwyczajem mwienia prosto z mostu tego, co myli, brutalnych prawd pod
paszczykiem byskotliwoci [17] , jest jedyna w swoim rodzaju, wszyscy si z tym zgadzaj. W jak
najbardziej naturalny sposb bierze pod swoje skrzyda bogat Helen Rubinstein. Chocia natura
Heleny popycha j raczej ku pracy ni w stron wiatowego ycia, dobrze wie, bo sama tego
dowiadczya, e odpowiednie ukady s najwaniejszym warunkiem powodzenia. Z tak opiekunk
jak Misia nie moe wymarzy sobie lepszego wejcia w w wiat. Tymczasem jej opinia na temat
nowej przyjaciki nie zawsze jest pena zachwytu
Misia? Stuknita ekscentryczka. Meszuge [18]
Tak przynajmniej mwi do swego sekretarza Patricka OHigginsa pidziesit lat pniej. Dodaje
jeszcze, e Misia wskazywaa drog takiej gsce, jak bya wtedy Helena, i doradzaa, jak sobie
radzi w meandrach ycia paryskiego. Za porednictwem nowej przyjaciki Helena poznaje niemal
wszystkich paryskich artystw: grup Bateau-Lavoir, Braquea, Juana Grisa, Picassa, Modiglianiego
(miy chopiec, ale brudny), Celnika Rousseau i Matissea, ktry ju zawsze bdzie jej ulubionym
malarzem.
To Misia podsuna mi pomys, abym kazaa im wszystkim malowa moje portrety
powiedziaa te do OHigginsa. To dobre dla reklamy, stanowi wspania inwestycj i ozdabia
goe ciany! [19]
Razem z Misi odwiedza sklepy antykwaryczne, galerie, pracownie, tak jak to robia w Londynie z
Flame dErlanger i wysubtelnia swj gust. Nieustannie kupuje, zawsze si targujc. Misia namawia
j, by przyjmowaa w niedziele. W ten sposb, wyjania, dobierze sobie odpowiedni klientel i
lepiej opanuje jzyk francuski, a co za tym idzie, pokona niemiao w towarzystwie. Helena ma
wtpliwoci. Czy bdzie umiaa porusza si w tym hermetycznym wiecie, penym konwenansw i
uprzedze, ktrych stosowania w praktyce nie opanowaa? Misia nalega i aby j przekona, bierze na
siebie przygotowanie pierwszego przyjcia, od bufetu po list goci.
W t pierwsz niedziel Helena jest przekonana, e poniosa klsk. Wszyscy gocie przyjli
zaproszenie, ale zachowuj si jako dziwnie. Mczyni wcale nie rozmawiaj z kobietami;
poprzestaj na obserwowaniu ich podliwym wzrokiem, co wydaje jej si zupenie nie na miejscu.
Edward jest innego zdania. Natychmiast poczu si cakiem swobodnie pord tych intelektualistw i
bywalcw salonw. Misia wybucha miechem, gdy Helena mwi jej o swoim zdziwieniu. W Paryu,
odpowiada, od doskonaej pani domu wymaga si jedynie obfitoci dobrego wina i jedzenia oraz
zaproszenia wystarczajcej iloci piknych kobiet, aby mczyni mogli si na nie napatrze i o nich
rozmawia.
I dobrze wie, o czym mwi. Wszyscy gocie pani Rubinstein przychodz w nastpnym tygodniu. Z
takich czy innych powodw, ale wszyscy s obecni. A wic Helena nabraa zwyczaju przyjmowania
w Paryu, z takim samym powodzeniem, jak to si odbywao w Londynie.
Jest te zapraszana. W salonie mieszkania przy Quai Voltaire, ktre Edwards zostawi Misi, gdy
od niej odszed, Helena spotyka Marcela Prousta; pisarz zapoyczy par cech gospodyni dla postaci
pani Verdurin. Helena opowie pniej swemu sekretarzowi [20] o spotkaniu z tym wielkim
czowiekiem. W jej obrazowym jzyku, pisarz jest chopcem, ktry spa w pokoju obitym korkiem i
napisa t bardzo znan ksik, ktrej nigdy nie udao mi si przeczyta. Saba pami do nazwisk i
imion nie poprawia si z wiekiem.
Gdy z niecierpliwoci powtarza: Ten Marcel jaki tam, OHiggins podpowiada: Proust?
Helena przytakuje z ulg. W jej wspomnieniu Proust jest chopcem o nijakim wygldzie, pachnie
naftalin i nosi pelis sigajc mu a do stp. Autor W poszukiwaniu straconego czasu zadaje
Helenie mnstwo pyta na temat makijau. Czy wiatowe kobiety uywaj proszku antymonowego?
Czy ksina uyaby ru? Cigle niemiaa Helena nie potrafi da mu odpowiedzi i od razu ucina
rozmow. P wieku pniej gorzko bdzie tego aowa.
Jak mogam przewidzie, e on bdzie tak sawny? pyta prosto z mostu.

Przyjaciki Misi to hrabina de Chevign, hrabina Greffhule, take uwieczniona przez Prousta, wielka
ksina Marie Pavlovna, ksiniczka de Broglie, ksina de Gramont, ksiniczka de Polignac,
Rjane, Ccile Sorel, Marguerite Moreno, Marguerite Deval, Colette Wszystkie bd wytrwaymi
klientkami salonu. Kilka miesicy po drugim otwarciu salon piknoci funkcjonuje tak samo dobrze,
jak ten w Londynie. Zgodnie z trendami, Helena poprosia Andr Groulta, aby zrobi wystrj w stylu
art nouveau. Jest tam elegancko i nowoczenie, tak jak sobie wymarzya.
Pod zwiewnymi ju teraz sukienkami zaprojektowanymi przez Poireta, bez gorsetu, ktry
usztywnia tkanin i ciao rozkwitaj krgoci. Madame zatrudnia Till, szwedzk masaystk,
aby pracowaa nad likwidowaniem tkanki tuszczowej. Za rad Edwarda, pomysowego jak zawsze,
najbardziej znanym kobietom Helena proponuje dodatkowo darmow konsultacj i masa.
Wielka Colette natychmiast przyjmuje propozycj. Tak bardzo lubi zabiegi piknoci, e w roku
1932 roku otworzy w Paryu wasny salon kosmetyczny, jednak nie odniesie takiego sukcesu jak
Madame. Edward radzi onie, by sprowadzia dziennikarza, ktry zanotuje wraenia pisarki. Caa
prasa przejmuje jej komentarze, ktre jak zwykle maj posmak skandalu. Czy poddaa si
masaowi nago? U tej ekshibicjonistki wszystko jest moliwe.
Nigdy tak dobrze si nie czuam Teraz jestem gotowa na wszystko nawet dla ma
Po rozstaniu z Willym wysza za m za Henryego de Jouvenela, w ktrym jest bardzo zakochana.
Jej powiedzenie kry po Paryu w takim tempie, e notes Tilli w krtkim czasie zapenia si
terminami wizyt. Bezwstydnica dodaje swoim zgrzytliwym gosikiem:
Masa jest witym obowizkiem kobiet. Francuzki powinny go stosowa po prostu dla siebie.
Bo jeli nie, to niby w jaki sposb chc zatrzyma kochanka?
Nieco pniej Helena pswkami wyjania dziennikarzom, co owa sawna klientka chciaa
powiedzie. Szwedzkie masae to nie s zwyczajne masae. Zaproponowano pani Colette takie
drobne frywolne dodatki, a dokadniej specjalne masae wibracyjne.
Stosowanie aparatu do masau to nic nadzwyczajnego. Zreszt masaer jeszcze wtedy nie ma
konotacji erotycznej. Jego historia siga staroytnoci, gdy Galen stwierdzi, e frustracja o podou
seksualnym pociga za sob cierpienia fizyczne. Dla uspokojenia zaleca masturbacj. W XIX wieku
prd elektryczny uwalnia rce opiekunw. Popularno masaerw jest tak wielka, e w roku 1900
na Wystawie wiatowej prezentuje si dwanacie modeli, przeznaczonych dla pacjentw obojga
pci. Gazety, katalogi coraz bardziej wychwalaj ich stosowanie w domu. W Stanach Zjednoczonych
reklamy radz maonkom, by kupowali onom dla relaksu ktry z owych aparatw. Masaer
wibracyjny jest jednym z najbardziej rozpowszechnionych przedmiotw uytku domowego, niemal w
tym samym stopniu, co elektryczny toster.
Na podstawie pism Freuda i jemu podobnych, ktrzy uznaj wreszcie istnienie kobiecej
seksualnoci, poczucie moralnoci odrzuca stymulacj waginaln poza zwizkiem maeskim, nawet
we wasnym domu. Masaer wibracyjny znika z gabinetw lekarskich i ze sprzeday
korespondencyjnej, staje si przedmiotem nielegalnym.
Helena widziaa, jak czsto uywa si go w salonach SPA. Czy ona take go stosowaa? Jest tak
pruderyjna, e nigdy o tym nie wspomniaa. Nabya jednak kilka masaerw, ktre wedug niej
przyczyniaj si do przeduenia udanego zabiegu kosmetycznego. Zreszt, tak jak Colette, klientki o
to prosz.
Ona natomiast woli leczy swoje wasne frustracje, zbierajc to wszystko, co moe zapewni
pienidz: biuteri, obrazy, cenne przedmioty. Odczuwa dzik przyjemno, gdy odwiedza
antykwariuszy czy pracownie, gdy zachwyci si jakim jeszcze nieznanym artyst i gdy potem go
lansuje.
Przez niepene dwa lata podbia Pary, tak jak kiedy podbia Londyn. Na jej mark pracuje setka
osb w piciu salonach piknoci i wytwrnia w Saint-Cloud. Zatrudnia trzy swoje siostry, kilka
kuzynek i utrzymuje rodzin w Polsce. Tymczasem, ku jej wielkiej rozpaczy, maestwo zaczyna si
rozpada, tak samo wojownicze i osabione jak wczesna Europa, ktrej granice si rw. Edward j
zaniedbuje, wic Helena zatraca si w pracy. Dzie po dniu pogbia si przepa midzy nimi.

Zapowiadajca si wojna stwarza Helenie okazj do ponownego posuenia si sztuk ucieczki,

ktr ju perfekcyjnie opanowaa. Tym razem ma nadziej jako uadzi swoje problemy maeskie.
Zacz wszystko od nowa, w innym miejscu, w Stanach Zjednoczonych, bo o tym ju mylaa moe
ich maestwo nabierze nowego rozmachu.
28 czerwca 1914 roku arcyksi Franciszek Ferdynand, nastpca tronu Austro-Wgier, zosta
zamordowany w Sarajewie; tragedia ta oficjalnie rozptaa konflikt zbrojny. Pacyfista Jaurs ginie
zastrzelony w Paryu 31 lipca. 1 sierpnia Francja ogasza powszechn mobilizacj.
Nieprawdopodobne uniesienie ogarnia stolic, ktra fetuje z niewiadomoci pomieszan z
tumion obaw wymarsz onierzy na front.
3 sierpnia Niemcy, ktrzy ju wkroczyli do Luksemburga i przedstawili Belgii ultimatum,
wypowiadaj wojn Francji. 20 sierpnia oddziay niemieckie wkraczaj do Brukseli. Atak na Pary
wydaje si bliski. We wrzeniu pierwszy niemiecki samolot przelatuje nad stolic i zrzuca trzy
bomby. Na niebie ukazuj si zeppeliny, co chwila wyj syreny. Bogaci uciekaj w stron Bordeaux,
za przykadem rzdu, ktry razem z prezydentem Poincar postanawia wycofa si pocigiem.
Pierwsze hordy ciko przeraonych uciekinierw w achmanach napywaj z Belgii.
Grand Palais i sze szk zostaj zamienione na szpitale. Urzdzono przytuki, gdzie uwija si
sporo wolontariuszy, wrd nich kobiety z towarzystwa jako pielgniarki pomagajce uciekinierom.
Zamknito kina i restauracje, teatry zawiesiy dziaalno, a artyci Braque, Lger, Derain, Kisling,
Apollinaire zostali zmobilizowani.
Zarekwirowano samochody osobowe, przede wszystkim szeset paryskich takswek, jako posiki
w majcej niebawem nastpi bitwie nad Marn. Pojawiaj si konne powozy. Moda projektantka
mody Gabrielle Chanel, ktra otworzya wanie sklep w Deauville, proponuje strj wojenny dla
kobiet z arystokracji, ktre wszystko straciy [21] . Taki przyodziewek skada si z prostej
spdnicy do ziemi, fartucha, bluzki, butw na obcasach, somkowego kapelusza bez ozdb. Potem
wymyla dla nich stroje pielgniarskie, szyte z tego, co pozostao w magazynach bielizny duych
hoteli.
W Paryu panuj ponure nastroje. Chocia wiadomoci nie docieraj, kady przeczuwa to, co
dzieje si na froncie. Misia postanawia do czego si przyda. Podejmuje inicjatyw zorganizowania
konwoju sanitarek przy uyciu samochodw dostawczych, poyczonych od wielkich domw mody.
Po przedstawieniu swego pomysu generaowi Gallieni otrzymuje zgod na udzielanie pomocy
rannym z Hay-les-Roses.
Na czele konwoju trzynastu ambulansw jedzie mercedes Misi, prowadzony przez Paula Iribea w
kombinezonie petwonurka, a w samochodzie Jean Cocteau, Jos Maria Sert i Paul Poiret. Kampania
zaczyna si na spalonym dworcu, gdzie le umierajcy ranni. Zaimprowizowana karawana obrci
kilkakrotnie. Za kadym razem widok zniszcze, zmarych i onierzy w agonii, pozbawionych opieki
medycznej, napawa wszystkich zgroz.
Helen przeraa wizja tych wspaniaych modych ludzi, ktrzy id na mier w Verdun, ich
matek, wdw i ich narzeczonych, toncych we zach [22] . Razem z rodzin chce si przed tym
ukry. Przez maestwo jest Amerykank, tak jak i dwjka jej dzieci. Decyzja narzuca si sama:
pastwo Titus powinni pojecha do Nowego Jorku. Podczas bezsennych nocy, ktre bardzo j
wycieczyy, dyskutowaa o tym z Edwardem, waya wszystkie za i przeciw. Jeli wyjad, bd
musieli wszystko zostawi w Europie, salony, domy, zbiory dzie sztuki, przyjaci. Po odbyciu
wielu rozmw i tylu ktni postanawiaj, e pojedzie sama, na rekonesans. Edward i obaj chopcy
docz do niej pniej, z ruchomociami i bagaami.
W jesieni 1914 roku Madame wsiada w pocig do Calais, potem na prom do Douvres. Na kocu
uciliwej podry, penej niepokoju zmieszanego ze strachem przed bombami, przybywa do
Londynu. W pierwszym odruchu idzie odzyska pienidze z banku. W Paryu wszystkie banki s ju
zamknite.
W Liverpoolu wsiada na statek do Nowego Jorku. Dla uspokojenia powtarza sobie, e jej bliscy
wkrtce do niej dojad. Dziki nowoczesnej telekomunikacji, telefonom kablowym, bdzie moga
kierowa swoimi interesami w Europie i w Australii, i uzyskiwa wiadomoci o rodzicach
mieszkajcych w Polsce. Od wypowiedzenia wojny Hercel i Gitel nie daj znaku ycia, co
przygnbia ich najstarsz crk bardziej, ni si do tego przyznaje. Rodzina pozostaje dla niej
nieskoczonym rdem niepokoju.
 Pikno opromienia wiat
Stojca na pokadzie statku Baltic Helena Rubinstein prostuje si, zapina paszcz, poprawia
kapelusz, sprawdza, czy pokojwka trzyma kuferek z biuteri. Jak wszyscy, ktrzy odkrywaj Nowy
Jork od strony morza, po wyjciu z kabiny doznaje wstrzsu i przez duszy czas trwa w olnieniu.
Wichura dawaa si we znaki przez ca podr, ale teraz niebo bez najmniejszej chmurki jest czyste
jak bkitny diament. Podobne do fortec ze stali i szka drapacze chmur na Wall Street przecinaj
mg i wznosz si do nadchodzcego dnia. Ich gigantyczne fasady osaniaj cypel Manhattanu, ktry
wysuwa si w morze jak dzib okrtu.
Sycha syreny statkw przybijajcych do brzegu, obsesyjne krzyki mew tu nad wod i zaraz
potem wrzaw tumu, zgrzyt dwigw towarowych, guche odgosy adunkw opadajcych na
nabrzee. W ten chodny padziernikowy poranek 1914 roku Ameryka ukazuje jej si ze spokojnym
dostojestwem.
Odurzona morskim powietrzem i nadziej, Helena obiecuje sobie, e zawojuje ten kontynent,
skrojony na jej miar. Ju po raz czwarty urzdza si w nieznanym miejscu. Stawka jest ogromna, a to
j stymuluje i zarazem przeraa. Nie tylko dlatego, e to nowy kraj, ale przecie chodzi tu o rodzcy
si rynek zbytu, ktrego obroty tysice razy przekraczaj interesy europejskie. Edward czsto
powtarza, e cho w Ameryce wszystko jest moliwe, nigdy nic nie jest dane. Helena nie moe sobie
pozwoli na pomyk, ale pociga j wyzwanie, nie mwic o ekscytacji, jaka jej towarzyszy, gdy
wszystko ma zaczyna od nowa.
Odwraca si w stron Statui Wolnoci, ktrej symbol mogaby sobie przywaszczy, nieco
modyfikujc. Pikno opromieniajce wiat: slogan jakby dla niej stworzony.

Tysic pasaerw przybyych na statku Baltic to w wikszoci Amerykanie, ktrzy wracaj, by u

siebie skry si przed wojn. Wielka fala imigrantw, ktrzy do czasu nastania konfliktw w Europie
masowo napywali z Liverpoolu, Southampton, Hamburga czy Bremy, teraz nieco osaba. Od roku
1870 prawie szesnacie milionw biedakw wszystkich narodowoci w tym trzy miliony ydw
dopyno do Ellis Island w nadziei na zrobienie fortuny w Nowym wiecie albo przynajmniej na
znalezienie atwiejszych warunkw ycia ni we wasnych krajach. Potrzeba bdzie wicej ni
jednego pokolenia, zanim otrzsn si z ndzy, ktra do nich przylgna.
W duych miastach utworzyli solidarne spoecznoci, ktre yj obok siebie, ale si nie mieszaj.
Czy s Irlandczykami, Wochami, Chiczykami, Niemcami, trzy czwarte z nich cigle yje w
niechlujnym skupisku. Rdzenni Amerykanie i imigranci pierwszej lub drugiej generacji, nastawieni
ksenofobicznie, jak to czsto si zdarza u ludzi, ktrzy boj si o swj ciko wypracowany dorobek,
uwaaj, e ten niekontrolowany napyw obcych, ten melting pot, ktry przecie zrodzi ducha tego
kraju, sta si powanym problemem. Domagaj si rodkw zaradczych dla przyhamowania
imigracji. Rzeczywicie, w poowie lat dwudziestych, pod wpywem rozmaitych grup nacisku,
obawiajcych si o kruch powojenn gospodark, rzd ograniczy imigracj przez okrelenie
odpowiednich limitw.
Helena Rubinstein nie ma si czego obawia. Jest Amerykank po mu, przybywa z wyrobionym
ju nazwiskiem, dowiadczeniem zawodowym i duymi pienidzmi. Celnicy nie zwracaj uwagi na
paszport ze sfaszowan dat urodzenia: jej ubranie, biuteria, jej luksusowe bagae wiadczce o
stanie majtkowym stanowi najbardziej wymown przepustk.
 Jednak w Stanach Zjednoczonych kobieta, ktra odnosi sukces, jest kim jednoczenie rzadko
spotykanym i nie najlepiej postrzeganym. Sytuacj pogarsza jeszcze ydowskie pochodzenie. Tak jak
w Londynie i w Paryu antysemityzm, czsto agresywny, jest rozpowszechniony wrd czonkw
biaej elity, anglosaskiej i protestanckiej, ale take w innych wsplnotach, z Irlandczykami na czele.
Edward ostrzega j, ale Helena jest przyzwyczajona do takiego odrzucenia; to za mao, aby j
wytrci z rwnowagi. Nie zmieni nazwiska, tak jak zrobio to przed ni wielu znanych emigrantw.
Przyzwyczaia si do niego, jest znana pod tym nazwiskiem, chce pozosta wierna swoim korzeniom.
Jeli za chodzi o pe, uczynia z niej swoj si. Tylko kobieta potrafi wymyli dobre kosmetyki i
dobre argumenty dla upikszenia innych kobiet.
Czekajce j przyjcie nie jest gwnym powodem niepokoju, ktry drczy j od chwili, gdy
wsiada na statek W niektre noce podczas podry fale byy wysze ni piciopitrowe
kamienice. Pasaerowie z trwog wspominali katastrof Titanica, ktra nastpia przed dwoma
laty podczas rejsu z Southampton do Nowego Jorku. Gdy na zewntrz szalay ywioy, Helena
zamknita w kabinie rozmylaa o wojnie, emigracji, obrotach firmy, zamwieniach, surowcach, o
bilansie, produktach, klientkach, rodzinie, swoich zbiorach dzie sztuki. W jakim stanie odnajdzie to
wszystko po powrocie? Bardzo le spaa, gwnie przez ten wiatr nieustannie wiejcy, ktry jeszcze
pogbia migren.
W chwili poegnania dali sobie z Edwardem sze miesicy do nastpnego spotkania. On mia za
zadanie zebra cae mienie ruchome, dziea sztuki i zajmowa si synami; ona ma znale mieszkanie
i lokal na salon w miecie. Podzia obowizkw nie jest banalny, ale i ich maestwo raczej nie
bywa konwencjonalne.
M jest zawsze najlepszym doradc, jego pomoc nadzwyczaj cenna, rady zawsze roztropne. On
sprawia, e reklamy speniaj zamierzony cel, umie dobra odpowiednio treciwe sowa, zna mark
prawie tak dobrze jak ona. A poza tym jest dobrym ojcem, troskliwym i czuym. Jednak to ona trzyma
ster interesw, ona musi podejmowa rozstrzygajce decyzje. I chodzi tu o jej pienidze.
W tym wzgldzie Edward jest naprawd nieznony. Wydaje o wiele za duo, zwaszcza na ksiki
i na ubrania. Dobrze wie, jak ona ciko pracuje, jakie koszty trzeba ponosi, podatki, taksy, te
wszystkie dodatkowe opaty, z ktrymi musi nieustannie walczy; jedna chwila nieuwagi pociga
ogromne dodatkowe koszty. Jednak skonno do wydawania pienidzy nie jest jego najgorsz wad.
Krc si koo niego kobiety jak osy wok soika miodu. Uwodziby je wszystkie, gdyby Helena nie
bya czujna na kadym kroku. By niestay i taki pozosta. Ile ju si zdarzyo wyczerpujcych ktni,
zawsze z takimi samymi wyrzutami?
Nie mona mie wszystkiego, dosza do wniosku pewnego dnia, po gwatownym ataku paczu.
Nieszczliwa mio jest zapewne jej przeznaczeniem. Oj wej, ach ci mczyni. Miaa sabego
ojca, a teraz ma szukajcego przygd ma; nigdy nie moga na nich liczy.
W gruncie rzeczy nic nie szkodzi, e Edward nie jest doskonaym mem. Rodzina Heleny jest
do liczna, moe w niej szuka wsparcia. Wezwie na ratunek siostry, sprowadzi Mak do siebie,
do Nowego Jorku, wyle Cek do Londynu z jej nowym angielskim mem. Na pewno znajdzie inn
siostr albo kuzynk, ktrej powierzy prowadzenie salonw w Australii. Maa Paulinka zostanie w
Paryu przez cay czas wojny. U Rubinsteinw nie brakuje krewnych, mimo e Helena nie ma
najlepszych stosunkw z modszymi siostrami.
Niemniej jednak, pomimo maeskich rozdwikw, gdy potrzebuje rady albo gdy chce si
wyali, zawsze zwraca si do Edwarda.
 Och, mj drogi, te wszystkie Amerykanki s godne politowania. Gdyby zobaczy ich
nieszczsne nosy posiniae od zimna, zszarzae wargi, odcinajce si na bezbarwnych twarzach Jak
to dobrze, e si tu zjawiam.
W Nowym Jorku Helena tymczasowo zatrzymaa si w hotelu, dopki nie znajdzie mieszkania i
lokalu na salon, zgodnego z jej upodobaniami. W pierwszym odruchu zatelefonowaa do ma. Z
powodu odlegoci rozmowa jest przerywana, ale udaje jej si przekaza mu swoje ju zagodzone
wraenia.
Uwaa, e Amerykanki s niezbyt zadbane. Jednak nie s obojtne na swj wygld zewntrzny.
Wrcz przeciwnie, wydaje si, e s tym zainteresowane, szczeglnie mieszkanki Nowego Jorku.
Kobiecym ideaem jest Gibson Girl, ktra wysza spod owka rysownika Charlesa Dana Gibsona.
Wszystkie kobiety chc upodobni si do tej eleganckiej dziewczyny, dorodnej, zabawnej,
swobodnie czujcej si w yciu, take wobec mczyzn, dla ktrych jest jednoczenie partnerk i
koleank. Babka pin-up, pierwowzr Bimbo Gibson Girl, jest wysoka, smuka, uczesana w duy
kok. Gorset uwydatnia jej obfite ksztaty; w Ameryce kobiety s opnione o kilka trendw w
stosunku do Europy.
Tak jak i jej rodaczki, Gibson Girl si nie maluje. Zgodnie z poradnikiem savoir-vivreu,
mieszkanki Nowego Jorku mog uywa szminki do ust i pudru wtedy, gdy id do restauracji na
obiad, ale nigdy do kolacji. Naturalno. To sowo-klucz. Dobrze je, rusza si, wysypia i
bdziesz pikna, taki jest pokrtce gwny wtek artykuu w Denver Post w roku 1899 [1] .
Kokietki, podsumowuje dziennikarz, odkryy tajemnic wiecznej modoci, stosujc diety, wiczenia
fizyczne, kpiele parowe i masae. Wiele Amerykanek korzysta z tego awangardowego programu
polecanego przez magazyny ilustrowane. If you want beauty, think beauty, Jeli pragniesz by
pikn, myl o urodzie. Kada kobieta moe by pikna, jeli tego chce, tak od zawsze uwaa
Helena, wolaaby jednak troch wicej wyrafinowania w owej narzucanej z gry naturalnoci.
Bardzo aktywne w Ameryce feministki i ich przywdczynie, Lucretia Mott, Elizabeth Cady,
Charlotte Perkins Gilman, Inez Milholland, zajmuj si nie tylko walk polityczn. Nic, co kobiece,
nie jest im obojtne. A wic zwalczaj wizerunek zamknitej w domu lady, ktra nienawidzi
swojego ciaa, znieksztaconego przez macierzystwo. Prawd mwic, kwestie ciaa, seksualnoci,
aborcji, antykoncepcji czy ciy nie s tak czsto poruszane w czasie ich zebra jak kwestie praw
publicznych, o ktre przede wszystkim walcz W roku 1869 Wyoming by pierwszym stanem, w
ktrym kobietom przyznano prawo gosu, warunkowo. Poniej zrobiy to stany Utah i Idaho. Naciski
sufraystek odegray tu znaczc rol.
Na opisanie demonstracji z 6 maja 1912 roku zuyto sporo atramentu. Tego dnia, na wezwanie
zwizkw zawodowych i stowarzysze feministycznych, dwadziecia tysicy ubranych na biao
kobiet, do ktrych przyczyo si piciuset mczyzn, przemaszerowao od 59 alei do Washington
Square, po raz kolejny dajc prawa gosu. Nowoci byo to, e wikszo z nich niosa w
uniesionej rce szmink do ust. Ten gest zarwno odwany, jak i polityczny, oznacza ich
emancypacj, a take wol odrzucenia wszelkich tabu.
Taka wyzwolona postawa, niemal manifest, cigle jest czym wrcz racym. Czy Edward Bok,
wydawca Ladies Home Journal, nie napisa, e mczyni w dalszym cigu postrzegaj szmink
jako symbol seksu i grzechu [2] ? Jednake obyczaje szybko ewoluuj. Zamiowanie do makijau
zatacza coraz szersze krgi, od aktorek teatralnych malujcych si na scenie i w yciu, ladies w
zaciszu domowym, a po urzdniczki i robotnice, twierdzi Elizabeth Reid, specjalistka od kobiecej
urody [3] .

Przez zaledwie kilka lat Amerykanki pokonaj drog od purytanizmu do wyzwolenia. Helena
doskonale wyczuwa powiew nowoci, wic natychmiast wychwytuje trend w kierunku niezalenoci
i afirmacji siebie, do czego zachcaj najodwaniejsze, a co nasili jeszcze wiatowy konflikt.
Madame zastosuje w praktyce hasa, do ktrych realizacji w wymiarze prawnym d kobiety, tak jak
to ma miejsce w kraju, z rozkosz pawicym si w obfitoci zwanej Postpem. Kupujcie Jell-O,
Kelloggs, samochd, kuchni gazow, idcie do kina, powtarzaj bez koca reklamy w Womans
Home Companion. Kosmetyki nie pozostaj w tyle, reklamy nawouj: Kupujcie Hinds Honey,
Almond Cream, Ponds Cold Cream, Woodbury facial soap.
Helena przesadza, jak zwykle, kiedy twierdzi, e pojawia si jako pionierka na terenie, gdzie nikt
nie ma pojcia o pielgnacji urody. Prawd jest jednak, e self-made women, raczej nieliczne,
dominuj przede wszystkim w modzie. Lane Bryant zaprojektowaa ubiory dla kobiet otyych i
ciarnych, Hattie Carnegie prt--porter, a Carrie Marcus, wraz z bratem oraz mem Herbertem
Neimanem, zaoya Neiman Marcus, pierwszy luksusowy dom towarowy. Wszystkie trzy s
pochodzenia ydowskiego, dwie pierwsze zmieniy nazwiska.
Kobieca uroda ma swoje wyznawczynie, swoje metody, swoje kapanki. Ju w roku 1893
dziennikarka Harpers Bazaar odnotowaa, e w jej kraju przez ostatnie lata kultura pikna
ogromnie si rozwina [4] .
Za przykadem Europy medycyna zaczyna si interesowa poprawianiem twarzy i ciaa.
Dermatolodzy i chirurdzy otwieraj kliniki, instytuty, w ktrych koryguj twarze.
Peeling elektryczny, wstrzykiwanie parafiny pod skr dla wypenienia policzkw albo
wygadzenia workw pod oczami, rhinoplastyka, lifting, te wszystkie nowe praktyki nie s
pozbawione ryzyka. Rzekomi specjalici zamiast odpowiedniego wyksztacenia maj mierne
przygotowanie albo dopiero ucz si, praktykujc. A jednak coraz wicej aktorek si do nich zwraca,
zwaszcza w sprawie liftingu twarzy, bardzo wwczas modnego po obu stronach Atlantyku.
Francuzka Sarah Bernhardt bya jedn z pierwszych kobiet, ktre utoroway t drog.
Rynek kosmetykw otwiera doskonae perspektywy dla zupenie nowych karier zawodowych
kobiet. W roku 1914 w Ameryce, przede wszystkim w duych miastach, powstao trzydzieci sze
tysicy salonw fryzjerskich, dwadziecia pi tysicy gabinetw manicureu i trzydzieci tysicy
specjalistycznych punktw masau i kosmetycznej pielgnacji ciaa. W Nowym Jorku Risers
Manicure Parlor, ktry zajmuje kilka piter budynku, proponuje wszystkie zabiegi, jakie tylko mona
sobie wyobrazi, przeznaczone zarwno dla twarzy, jak i ciaa, w tym zabiegi elektryczne, manicure,
pedicure, depilacj skry owosionej.
Wiele kobiet decyduje si na zaoenie wasnej firmy: nie trzeba duo inwestowa, a zysk jest
ogromny. Od pocztku wieku rozwiny si dziesitki marek kosmetykw, czsto robionych w kuchni
lub na zapleczu sklepu. Sprzedaje si je lokalnie, w miecie, w dzielnicy czy wrd rodakw.
Madame J. Walkers umiecia swoj sympatyczn twarz czarnej Mammy na soiczkach kremu
sprzedawanego w drugstoreach, a przeznaczonego dla Afroamerykanw.
Byy te wizjonerki, ktre inwestoway w t bran na wiksz skal. W poowie XIX wieku Ellen
Demorest jest pionierk tego przemysu, jeszcze kulejcego. Harriet Hubbard Ayer, dziaajca
pniej, wymylia krem pielgnacyjny zwany Madame Rcamier; utrzymywaa, e zosta
sprowadzony z Parya. Jej ycie osobiste i kariera zawodowa byy seri ciosw od losu i zarazem
sukcesw. Urodzia si jako Harriet Hubbard w Chicago w roku 1849, w wieku szesnastu lat
polubia Herberta Crawforda Ayera, urodzia troje dzieci, z ktrych jedno zgino tragicznie w
poarze Chicago w roku 1871.
Przez nieco nudne lata, pomimo wygodnego ycia, Harriet zadowalaa si rol bogatej ony,
postaci z wyszych sfer miasta i arliwego mecenasa sztuki. Do czasu, gdy jej dokadnie wyznaczona
droga zmienia bieg. Znuona seksualnymi wybrykami ma, a take jego skonnoci do picia,
zadaa rozwodu po osiemnastu latach maestwa, co byo skandalem w czasach, gdy kobieta z
towarzystwa nie powinna podejmowa inicjatywy w sprawie rozstania z mem. Z dziemi pod
pach wyjechaa do Nowego Jorku, gdzie zarabiaa na ycie, sprzedajc meble w sklepie
antykwarycznym, bo m, ktry w midzyczasie zbankrutowa, nie mg wypaca jej alimentw.
Gdy wreszcie dostaje rozwd, odwana Harriet poycza pienidze i zakada firm Recamier
Manufactured Company, aby wprowadzi do sprzeday swj synny krem. Opowiada, e to pani
Rcamier, kobieta znana ze swego powabu i urody, wymylia skad tego kosmetyku. Taki reklamowy
argument przynosi owoce. Harriet Hubbard Ayer jest pierwsz kobiet, ktra zrobia majtek w
brany kosmetycznej. Jako zacieka ordowniczka modnej wwczas naturalnoci, nienawidzi
intensywnych zapachw, pima, paczuli, ry, woli delikatn wo lawendy, ktrej powinny uywa,
wedug niej, kobiety wytworne.
Jeden z jej sponsorw, James Seymour, ma pewne plany z ni zwizane. Chcc si zemci za
odtrcenie go, doprowadzi do umieszczenia jej w zakadzie zamknitym w roku 1883, przy
wspudziale byego ma Harriet i ich crki, ktra jest on syna Seymoura. W sdzie finansista
owiadcza, e Harriet jest zbyt niezrwnowaona psychicznie, by mc kierowa przedsibiorstwem.
Jego oskarenie jest kamliwe, a przede wszystkim mizoginiczne, jednak odnosi skutek.
Czternacie miesicy pniej Harriet Hubbard Ayer zostaje w kocu wypuszczona z zakadu dziki
interwencji swoich adwokatw, ale wychodzi stamtd fizycznie zrujnowana. W czasie
przymusowego zamknicia staa si kobiet oty, o siwych wosach, zamroczon lekami. Z tego
strasznego dowiadczenia napisze relacj: Czternacie miesicy w azylu dla chorych psychicznie,
ktra odniesie duy sukces.
Kontynuuje walk o odzyskanie firmy zawaszczonej przez Seymoura, co udaje si jej po wielu
procesach sdowych. Niestety, jej kariera jako przedsibiorcy jest skoczona. Harriet Hubbard Ayer
jednak nie daje za wygran: przerzuca si na dziennikarstwo. New York World publikuje jej
artykuy. Zyskuje popularno zwaszcza dziki kronice urody, docenianej przez czytelniczki, i dziki
poradnikowi Harriet Hubbard Ayer Beauty Book, ktry stanie si bestsellerem. Gdy Harriet umiera
w roku 1903 na ostr gryp, rubryk przejmuje jej crka Margaret, pocztkujca aktorka.
Cztery lata po mierci Harriet Vincent Benjamin Thomas, ktrego ona, aktorka teatralna, jest
przyjacik Margaret Ayer, powouje do ycia Harriet Hubbard Ayer Corporation. Po odkupieniu
nazwiska i licencji zostaje prezesem firmy. Thomas mia nosa: w Stanach Zjednoczonych przemys
kosmetyczny zaczyna si prnie rozwija. Jeszcze przez dugie lata Harriet Hubbard Ayer bdzie
miaa znaczcy wpyw na kobiety.
Helena si tego nie obawia.
Zreszt nie obawia si nikogo. Wszake z jednym wyjtkiem. W Ameryce zagroeniem dla niej
bdzie jedna grona konkurentka. That woman, tamta kobieta, jak Helena mwi o niej ze wzgard i
wciekoci, nazywa si Elizabeth Arden, a przysza na wiat jako Florence Nightingale Graham,
gdzie w dalekiej Kanadzie, w prowincji Ontario. Ta bezbarwna blondynka jest jej jedyn
prawdziw rywalk, jedyn osob, ktra moe jej zagrozi w tej brany.
I odwrotnie. Przez cae swoje ycie zawodowe Elizabeth Arden bdzie si baa tej Polki, ktra
zjawia si w jej kraju jako konkurentka. Bdzie ni pogardza i zarazem nienawidzi.
Trudno znale dwie kobiety bardziej si od siebie rnice. Arden jest drobna, delikatna, kobieca
a po koniuszki lakierowanych paznokci. Lubi barw row i zocist, lubi konie, ycie na wolnym
powietrzu, golf, uosabia idea urody WASP, kobiet bywajcych w country clubach niedostpnych dla
ydw. Przez ponad p wieku bdzie podtrzymywa ten wizerunek arystokratki, tak samo
uzurpowany, jak pochodzenie z zamonej buruazji, do ktrego roci sobie prawo Helena.
Obsypywana pochlebstwami przez nowojorsk elit, ktra w niej rozpoznaje siebie, Arden nie ma
zamiaru odda ani cala swego pola dziaania.
Niemniej jest midzy nimi wiele podobiestw, poczwszy od bezbdnej konstytucji fizycznej, co
stanowi dla nich najlepsz reklam. Doskonale oszukuj co do pochodzenia, podaj te
nieprawdziwy wiek, bo odmadzanie si stawiaj sobie za punkt honoru. Z urodzenia s na samym
dole drabiny spoecznej (matka Arden jest pielgniark, ojciec rolnikiem), obie maj wrodzone
zamiowanie do luksusu i zmys kreacji, poparty nieprawdopodobnym wyczuciem interesu. S
twarde, autorytarne, dyktatorskie, odwane, jakby zbudowane z tej samej, hartowanej stali. I kada
jest swoistym fenomenem [5] .
Elizabeth Arden zacza pracowa jako pielgniarka, potem jako sprzedawczyni. W Nowym Jorku
zostaa asystentk Eleanor Adair, specjalistki w dziedzinie zabiegw piknoci, ktra otworzya
salony w Paryu przy ulicy Cambon i w Londynie przy Bond Street. Adair zapocztkowaa
elektryczny masa twarzy i mini, wprowadzia do sprzeday kuferki z przyborami do penej
pielgnacji ciaa, stosowanej w domu [6] . Elizabeth Arden u niej nauczya si podstaw zawodu,
zanim zacza pracowa na wasny rachunek. W roku 1909 poyczya od krewnych szeset dolarw
i zatrudnia farmaceut, ktry wedug jej wskazwek skomponowa krem nazwany Amoretta. Jej
pierwsza linia produktw nazywaa si Vnitienne. Nie ma w tym nic woskiego, to raczej wrodzony
zmys marketingu w poczeniu z dobrze dobranym opakowaniem. Kremy s sprzedawane w rowo-
zotych soiczkach, delikatnie ozdobionych.
Arden od razu otwiera pierwszy salon na Pitej Alei, wsplnie z Elizabeth Hubbard, niemajcej
adnego powizania z Harriet. Dwa lata pniej rozdzielaj si. Florence Graham przyjmuje wtedy
nazwisko Elizabeth Arden: imi zapoycza od byej wsplniczki, nazwisko z poematu Tennysona
Enoch. Zachowuje salon przy Pitej Alei, otwiera dwa inne, jeden w Waszyngtonie, drugi w
Bostonie, wychodzi za m za Thomasa Lewisa, fabrykanta jedwabiu, ktry przez ponad dwadziecia
lat bdzie sprawowa funkcj szefa sprzeday, a potem zostanie dyrektorem caego przedsibiorstwa.
Jeszcze jeden wsplny punkt z Helen: obie uczyniy z maonkw swoich pracownikw, ze
wszystkimi utrapieniami, jakie pociga za sob status ma-podwadnego. Nigdy nie zapominaj o
jednym, Elizabeth Arden czsto zwraca uwag mowi, tutaj rzdz ja [7] .
Tak jak to zrobia Helena Rubinstein w Europie w roku 1905, Elizabeth Arden w 1912 pojechaa
do Parya i Londynu, aby podejrze, czy w brany pielgnacji urody robi si tam co wicej.
Zapewne obejrzaa salony swojej rywalki i z pewnoci przekonaa si o jej wielkoci. Nie przeraa
jej to jednak: na razie ma najmocniejsz pozycj w Ameryce.
Gdy Helena Rubinstein przybywa do Ameryki, Elizabeth Arden bezsprzecznie jest krlow na
rynku kosmetykw. Nale do niej trzy salony, ktrych znakiem rozpoznawczym s cikie, czerwone
drzwi wejciowe. Stern Brothers i Bonwit Tellers, dwa due domy towarowe, najczciej
odwiedzane przez eleganckie kobiety, zaczy sprzedawa jej lini weneck.
Reklamy Arden ukazuj si w Vogueu i w innych kobiecych pismach. Napisaa esej
zatytuowany W poszukiwaniu pikna i zostaa okrzyknita specjalistk od pogoni za modoci.
Czasami opowiada si te za wyzwoleniem kobiet wtedy gdy jest to przydatne w interesach. 6 maja
1912 roku wzia udzia w marszu sufraystek. Przeja od nich slogan: Kada kobieta ma prawo
by pikn.
Jest duo miejsca dla obu pa. Ale kada z nich chce by pierwsza. Kolej elazna, ktra ju od p
wieku czy obydwa wybrzea, umoliwia bezpieczne podre. Powodzenie kadego podboju
wymaga znajomoci terenu, tak wic Helena zaczyna zwiedza kraj pocigiem. Jak mona
przypuszcza, pierwsza podr niesie w sobie jakie ryzyko, ale pulmanowskie wagony s wygodne,
a due przedziay zachcaj do wypoczynku.
Helena jest przyzwyczajona do rozlegych przestrzeni i dzikich okolic, jednak widoki, ktre oglda
przez szyb, robi na niej wraenie. Uwaa, e nie s tak nieprzyjazne jak w Australii, zapewne
dlatego, e zmieniy si warunki podry. Przez te kilka tygodni wydaje jej si, e zwiedza dziesi
lub pitnacie zupenie rnych krajw. Od ruchliwych miast wschodniego wybrzea po wielkie any
zboa Middle Westu, od grzystego widoku Colorado po pustynie Teksasu i paskowye Arizony; jak
zawsze przyglda si wszystkiemu i wszystko chonie. Boston, Chicago, Saint-Louis, Houston
fascynuj j nowoczesnoci, due, spokojne osady, lece po obu stronach linii kolejowej,
przywodz na myl Coleraine. Wszdzie, gdzie mogoby to by przydatne, nawizuje kontakty,
zostawia wizytwki, analizuje potrzeby i braki. Dodaje jej odwagi myl, e jeszcze tyle jest tu do
zrobienia.
Najpierw jednak trzeba zdoby Nowy Jork.
Zaraz po powrocie zaczyna si koncentrowa na tym zadaniu. Sze miesicy po przybyciu do
Stanw Zjednoczonych otwiera pierwszy instytut urody, midzy 15 Ulic a 49 Alej, w jednym z
dwupitrowych, otoczonych kamiennym podestem brownstones, ktre stanowi o uroku i
szczeglnym charakterze miasta. Za przykadem Elizabeth Arden, ktrej salon ssiaduje z najbardziej
prestiowymi nowojorskimi kamienicami, najchtniej urzdziaby si przy Pitej Alei. Jednak
budynek, ktry wybraa, jest niedostpny dla ydw. Na razie jeszcze nie ma moliwoci, aby
zareagowa na to z klas i polotem, tak jak zrobi w roku 1939, kiedy spotka j podobnie niemia
przygoda.
Dla podtrzymania swojego wizerunku bogatej, dystyngowanej Europejki, zwrcia si do Paula
Frankla, austriackiego architekta, wieego emigranta, ktry studiowa w Wiedniu i w Berlinie.
Kiedy wybucha wojna, Frankl przebywa w Japonii, wic zamiast wraca do Austrii, wola
popyn do Stanw Zjednoczonych i tam poczeka na zakoczenie konfliktu. W Nowym Jorku
otworzy przy Park Avenue niewielkie biuro projektowania wntrz. Madame poznaa go za
porednictwem Eliego Nadelmana, ktremu opacia bilet do Ameryki.
Przedstawiajc jej Paula Frankla, Nadelman ma w gowie jedn, jedyn myl. Ogarnia go
wcieko, gdy wyobrazi sobie, e do udekorowania salonu Helena wybierze dziea innych
artystw, a nie jego prace. Chciaby j jako zmusi do zmiany decyzji. To bardzo atwe,
odpowiada Frankl, gdy rzebiarz podzieli si z nim swoim niepokojem, wystarczy nada owalny
ksztat poszczeglnym pomieszczeniom i wydry nisze, ktre a prosz si o posgi [8] .
Budet, bardziej ograniczony ni obaj to sobie wyobraali, nie pozwala zbudowa owalnych
pomieszcze, ale Frankl robi regay i pozostawia midzy nimi woln przestrze; Madame moe tu
ustawi rzeby, ktre w kocu zamawia u Eliego Nadelmana.
Z pomoc Witolda Gordona, dekoratora, ktry take przybywa do Stanw z Parya, Paul Frankl
osiga kompromis pomidzy stylistyk awangardow, ktr Helena lubi, i bardziej tradycyjnym
wyposaeniem, z mahoniu i drewna ranego inkrustowanego stylizowanymi kwiatami, co podoba si
klienteli, raczej niechtnej zmianom. Jedna z piciu kabin zabiegowych jest obita biaym i czarnym
perkalem. Inna ma wystrj na mod orientaln. Tapeta o chiskich motywach pokrywa ciany,
umeblowanie stanowi zociste kanapy i stoliki z czarnej laki.
Stworzylimy pierwszy duy i nowoczesny beauty parlor na amerykaskiej ziemi [9] , wiele lat
pniej bdzie wspomina Frankl. W Nowym Jorku aden salon piknoci nie moe si rwna z tym
wntrzem o buruazyjnym szyku, zaprojektowanym przez Madame, chyba z wyjtkiem salonu
Elizabeth Arden, ktry jest porwnywalny w intencji, ale na pewno nie w wystroju.
Wsppraca Frankla z Rubinstein potrwa jakie pitnacie lat, zawsze z takim samym
powodzeniem, doskonay maria architekta z klientem, ktrzy razem ksztatuj nowy wizerunek
pikna [10] . Paul Frankl zaprojektuje wyposaenie wszystkich amerykaskich salonw, Nadelman
specjalnie wyrzebi neoklasyczne posgi, a zwaszcza popiersia i gowy z marmuru kararyjskiego.
Witold Gordon wykona liternictwo, opakowania i kolorowe oznaczniki.
Ze wszystkich wity urody nalecych do Heleny, ta w Nowym Jorku jest najbardziej
wyrafinowana, najlepiej nadajca si w jej pojciu do praktykowania kultu higieny i sztuki
pielgnacji kosmetycznej. Sposb, w jaki Helena tworzy modernistyczn opraw dla twarzy i ciaa,
odpowiada nowatorskiej tendencji w Europie, ktra czy sztuk, mod, wystrj wntrz, luksus i
pikno. Naley zaspokoi wszelkie zmysy, rozkwita w sprzyjajcym otoczeniu. Helena Rubinstein
jako pierwsza proponuje kobietom z zamonej amerykaskiej buruazji tak harmoni w jednym
miejscu [11] .
Nowy instytut przynosi jej natychmiastowy rozgos. Artyku w pimie Vogue opisuje salon jako
idealne poczenie przyjemnoci dla oczu i komfortu dla ciaa [12] . Madame oczarowaa
dziennikarzy. Jest so exotic, so glamorous W tym samym artykule w Vogueu mona przeczyta:
Madame jest kontynentalna, elegancka, ubiera j Poiret. Jest crk Rosjanina i Wiedenki. Jej ycie
przypomina cudown bajk.
Tak wanie postrzega sam siebie: cudzoziemka, ktra swoimi strojami przekazuje Amerykanom
troch paryskiej elegancji, a take zamiowanie do sztuki, do awangardy, swoj kosmopolityczn
klientel, od europejskich dworw do najznamienitszych artystw, i ten portret namalowany przez
Helleugo, wiszcy na eksponowanym miejscu w salonie [13] . Gazety nazywaj j Beauty Queen
albo woman specialist, zawsze niezmordowany pracu. Ona sama nazwaa si: Najlepszy na
wiecie ekspert w dziedzinie wiedzy o kobiecej urodzie.

W kwietniu 1915 roku, miesic przed otwarciem salonu, wreszcie przyjecha Edward z chopcami.
Helena bya tak zajta, najpierw podrami, potem pracami przygotowawczymi, e nie miaa czasu
cierpie z powodu oddalenia ani odczuwa samotnoci. Jednak brakowao jej rodziny, zdaa sobie z
tego spraw, ciskajc na powitanie swoich trzech mczyzn. Synowie uroli, rozka z matk i
zapewne sze wojennych miesicy w Paryu naday ich spojrzeniom zbyt powany wyraz, jak na tak
mae dzieci.
Edward wydaje si uszczliwiony ich spotkaniem, ale zaraz po pierwszych serdecznociach
przekazuje wstrzsajce wiadomoci z Europy. Helena jest rozdarta midzy wspczuciem dla
pozostawionych tam przyjaci, a radoci z tego, e wraz z bliskimi jest bezpieczna.
To wstrtna wojna, Heleno, szpitale s przepenione. Wszystkie twoje przyjaciki z Londynu i z
Parya, te arystokratki, ktre gdy je poznaa prnoway, z t twoj Misi na czele, teraz s
pielgniarkami wolontariuszkami. Podchodz do tego bardzo powanie. W Londynie Solna zostaa
zarekwirowana. Urzdzono tam szpital. Przywiozem wiksz cz twojej kolekcji obrazw i sztuki
afrykaskiej, tak jak si umwilimy. Ale nie mogem zabra wszystkiego.
Helena przyjmuje cios, lecz nie pozwala sobie na skargi. Czuje, e Edward jest bardzo poruszony,
cho stara si przybiera lekki ton. Mwi dalej:
W Paryu jest ponuro, jak si domylasz. Wikszo naszych znajomych, malarze i pisarze
zostali zmobilizowani, Braque, Derain, Lger. Kisling wstpi do Legii Cudzoziemskiej. Modigliani
natomiast wcieka si, bo odrzucili go z powodu grulicy. Picasso i Brncui zostali na
Montparnassie. Aha, mam te par zabawnych ploteczek. Pamitasz t mod stylistk, niemia
brunetk, ktr kilkakrotnie spotkalimy u Misi? Tak, robia takie zwyke somkowe kapelusze, ktre
kupowaa, niejaka Coco Chanel. Po Paryu i Deauville otworzya dom mody w Biarritz. To, co robi
z dersejowymi tkaninami, jest wrcz minimalistyczne, nawet troch mskie, w stylu wojennej
Europy. Oddalilimy si od jaskrawej ekscentrycznoci Poireta. Myl jednak, e bardzo ci si
spodoba.
Nad salonem piknoci Helena urzdzia mieszkanie, co byo praktyczne dla osoby pracujcej
dzie i noc. W oczekiwaniu na znalezienie czego lepszego rodzina tam si zatrzymaa. Kilka tygodni
pniej Edward znalaz mieszkanie przy Upper West Side, wic si przeprowadzili. Helena jednak
nie lubi tej dzielnicy, jej zdaniem za bardzo ydowskiej. Po kilku latach przenios si na obrzea
Central Parku, co jest blisze jej wyobraeniu o statusie ich nowego ycia.
Edward wbi sobie do gowy, e musz kupi dom poza miastem. Po dugich poszukiwaniach
znalaz wreszcie wymarzone miejsce. Domostwo w stylu Tudorw, lece w Greenwich w stanie
Connecticut, zaledwie godzin drogi od Nowego Jorku. Dla niej adres jest jak wymarzony: Old
Indian Chase. Do domu nazwanego Tall Trees dojeda si alej zocistych forsycji. Trzy pikne,
zacienione drogi prowadz w d, nad jezioro.
Natura w tej zazielenionej okolicy podobna jest do wiata pagrkowatej Normandii, ktr Helena
bardzo lubi ze wzgldu na spokj i klimat. Miejsce jest idealne dla dzieci; mieszkaj tam przez cay
tydzie, z domowym nauczycielem Johnem ONealem, podczas gdy rodzice pracuj w Nowym Jorku.
Nikt nie pyta o zdanie Roya i Horacea, ale na szczcie chopcy od razu doskonale poczuli si w
Greenwich. Pywaj po jeziorze, buduj zamki z piasku na play Long Island Sound, ucz si pywa
w oceanie, biwakuj, bawi si w lesie. Nawizali porozumienie z Johnem, ktry przy pomocy
zastpu nianiek, tych miych pa, jak o nich mwi Helena, jest dla nich jednoczenie ojcem i matk.
Na jednym z nielicznych rodzinnych zdj wida matk z synami na play, w lecie 1918 roku.
Chopcy s rozbawieni, umiechaj si do obiektywu. W czarnej plaowej sukni z odkrytymi
ramionami, w czepeczku na gowie, Helena siedzi pomidzy synami. Wydaje si zamylona,
oddalona od ich dziecicej wesooci. Zapewne rozmyla o interesach. Nie pozostao wiele
fotografii, na ktrych wida rodzin w komplecie. Moe po prostu nie byo ku temu czstych okazji.
Helenie bardzo odpowiada bezpretensjonalny komfort i wdzik tego domu. Tak dobrze si w nim
czuje, e zachowa go do koca ycia, chocia dopiero po wojnie zacznie tam jedzi regularnie.
Wntrze urzdzia w stylu rustykalnym, jak zwykle z upodobaniem do mieszania stylw i epok,
lichoty z tym, co wartociowe, pikna i dziwactwa, czc kolekcje drewnianych kaczek z cennymi
przedmiotami z lanego szka, rustykalnych mebli z obrazami mistrzw.
W pitek wieczorem na prno Edward baga j, by pojechaa do dzieci; jest gucha na jego
proby. Nie dokoczya pracy, narzeka, musi zosta w Nowym Jorku, przyjedzie w sobot przed
poudniem, albo po poudniu, po wizycie na Long Island, w fabryce, ktra wanie si buduje.
Zaledwie dwa dni, mwi Edward, to przecie tak niewiele. Zrb to przynajmniej dla synw,
potrzebuj matki, nie widzieli ci od tygodnia.
Helena targuje si, w kocu idzie na kompromis: bdzie pracowa w sobot, za to w niedziel
zrobi sobie wolne. Stara si jak moe, aby tego dnia nie mie adnych zaj. Wstaje wczenie,
zaatwia telefony, pisze listy, zaskakuje dzieci, ktre bawi si z nauczycielem. Chopcy s zbyt
zajci wznoszeniem szaasu w ogrodzie, aby zwrci na ni cho najmniejsz uwag. Bezczynno
sprawia, e staje si nerwowa. Zaczyna wic porzdkowa szafy, segreguje ubrania, przesuwa meble
i przestawia bibeloty.
Po obiedzie Edward i Helena rozsiadaj si w ogrodzie. Obiecaa, e troch odpocznie, i
dotrzymuje sowa. Babie lato pokryo czerwieni klony i dby, wrzeniowy upa jest rwnie
intensywny jak w lecie. Edward ley na szezlongu w samej koszuli, w somkowym kapelusiku na
gowie, pogrony w lekturze jakiego starego wydawnictwa. Z pobliskiego lasu dochodz
niewyrane miechy dzieci, ktre kocz budowanie szaasu, i mski gos ich opiekuna.
Helena siedzi na leaku, w cieniu dbu. Na stoliku obok le porozkadane kobiece pisma, stoi
karafka z zimn oranad i dwie szklanki.
Lato byo tak gorce, soce tak silne, e natychmiast pomylaa o stworzeniu kremw ochronnych
do twarzy i do ciaa. Edward napisa teksty reklamowe. To byo genialne posunicie z jej strony, bo
po raz pierwszy producent kosmetykw wykorzysta nauk do zagwarantowania jakoci wyrobw
kosmetycznych. Moesz unikn szkd wywoanych przez soce na wraliwej skrze. Soce
operuje promieniami rnych barw, midzy innymi ultrafioletowymi () Nowy kosmetyk Madame
bdzie stanowi zapor dla tych promieni i zapobiegnie tworzeniu si plam na skrze lub
nadmiernemu ciemnieniu cery ().
I do tego od razu daje naukowe wsparcie, jakim w jej zawodzie nikt nie dysponuje. Zadowolona
jest z tych sw, trzeba tylko jako zaokrgli zdania, wyrazi myl w sposb bardziej precyzyjny i,
co oczywiste, od samego pocztku bezporedni. Kilka razy zwraca si do ma, aby t spraw
omwi, ale Edward zasn z ksik na kolanach. Helena bierze Voguea, przeglda, odkada,
przymyka oczy. Momentalnie pod opuszczonymi powiekami zaczynaj plsa cyfry. Ile klientek
pojawio si w tym tygodniu? Ile byo zabiegw? Jaki przychd? Potem wyobrania przenosi j w
odlege rejony. Jest w Melbourne, Londynie, Paryu. I jeszcze gdzie indziej, w tych wszystkich
amerykaskich miastach, w ktrych niebawem urzdzi kolejne salony.
Myli te o swojej konkurentce, ktrej ju samo nazwisko wzbudza w niej wcieko. Do gwnej
linii kosmetykw Elizabeth Arden dodaa seri produktw cigajcych oraz kremw. Jej firma
rozwija si w huraganowym tempie: Ardena Orange Skin Food, Ardena Astringent Cream, Ardena
Anti-Wrinkle Cream. W odpowiedzi Helena tworzy kosmetyki do makijau, do zmywania makijau,
Pasteurized Face Cream i niekwestionowany bestseller: Water Lily Cleansing Cream, zwany
luksusowym kremem odmadzajcym. Jej pierwszy krem Valaze jest w Stanach Zjednoczonych
kremem odbudowujcym komrki skry.
Dziaalno obu konkurentek jest porwnywalna. Kiedy reklamy firmy Madame mwi, e jest ona
najwiksz yjc specjalistk w dziedzinie urody, reklamy Arden podkrelaj fakt, e
powicia ycie na studia w swojej dziedzinie, w Ameryce, Paryu, Londynie i w Berlinie. Kiedy
Arden wprowadza w swoich salonach zajcia gimnastyczne, Rubinstein robi to samo.
We never met, nigdy si nie spotkaymy odpowiada Helena oschle, kiedy pytaj, co myli o
Tamtej
In petto, jest wcieka. To dopiero gojka, ta sztuczna blondynka, ktra cigle fotografuje si z
pieskami i komi! Czy jej klientki s takie jak ona? To jeszcze nie powd, by ich jej nie wydrze.

Ale jest i odwrotna strona medalu.

Helena i Edward kadego dnia coraz bardziej si od siebie oddalaj. Ona jest zaabsorbowana
interesami, on czsto przebywa w Greenwich Village: tamtejsza intelektualna i artystyczna bohema
do zudzenia przypomina t z Montparnasseu. Waciwie s to ci sami ludzie, bo wojna skazaa na
opuszczenie kraju wielu paryskich artystw. Duchamp, Matisse na czele z Picabi osiedli tutaj,
zwabieni relaksowym charakterem tej dzielnicy. Greenwich chce sta si miejscem, w ktrym bd
gromadzi si modni artyci, przedstawiciele awangardy.
Mona tu spotka poetw, feministki, pisarzy zaangaowanych, anarchistw. Wszelki element
radykalny przenis si na downtown, aby umkn przed chodem drapaczy chmur i wszechobecnym
purytanizmem, tak jak to zrobili Mark Twain, Henry James czy Edgar Poe pod koniec ubiegego
wieku. Mieszkacy Greenwich hoduj wolnej mioci, propaguj homoseksualizm, potpiaj
wszelkie tabu i kodeksy moralne oraz pitnuj buruazyjny porzdek wiata. yj we wsplnocie,
pogardzajc Kocioem.
Jedn ze znaczcych tam postaci jest Mabel Dodge, crka bankiera, bya ona bogatego architekta.
Pod numerem 23 przy Pitej Alei prowadzi najbardziej znany w Ameryce salon towarzyski. W kad
rod wieczorem goci u siebie mozaik kloszardw i milionerw, artystw i wiatowcw,
filozofw i postpowcw, Peggy Guggenheim i Emm Goldman, Leo Steina i Djun Barnes, w
atmosferze swobody seksualnej i zakazanych narkotykw, gwnie marihuany i kokainy. Te
rozkieznane wieczory przypominaj libacje odbywajce si na paryskim Rive Gauche.
Zwolenniczka wolnej mioci, Mabel, ktra jest pierwowzorem New Woman, rzuca si w wir
przygd z przedstawicielami obu pci. Na licie jej kochankw figuruje midzy innymi John Reed,
dziennikarz i dziaacz komunistyczny. Jej pienidze pozwalaj finansowa The Masses, magazyn
literacki skrajnej lewicy, a take liczne stowarzyszenia feministyczne. W innej gazecie, zwizkowej,
prowadzi kronik popularyzujc freudyzm. W roku 1916 ze swoim trzecim mem wyjeda do
Taos w Nowym Meksyku, sdzc zapewne, e dzielnica zaczyna si zmienia. To nic nowego. Od
pocztku istnienia Village wszyscy mieszkacy powtarzaj i bd powtarza przez ponad wiek:
Greenwich Village nie jest ju tym, czym byo kiedy.
Edward Titus o wiele lepiej czuje si pord intelektualistw ni w salonach maonki, mimo e
kosmetyki upikszajce pozwalaj mu zarabia na ycie. W Lafayette, Reggio, w Breevort, w
modnych kawiarniach z ulg spotyka przyjaci: Eugenea ONeilla, Man Raya, Dada, Leo Steina,
pisarza e.e. cummingsa, ktry zaciga si do wojska wraz z Dos Passosem i Hemingwayem, gdy
Ameryka przystpuje do wojny.
Cay ten wiatek zabawia si w najlepsze, urzdzajc sobie niemal uczniowskie igraszki. W
styczniu 1917 roku Marcel Duchamp, John Sloan i czterej inni bywalcy Village, kompletnie pijani,
wspinaj si na uk triumfalny Waszyngtona w Washington Square Park i ogaszaj Greenwich
Village Republik Woln i Niezalen [14] , po czym wypuszczaj na miasto balony.
Prawdziwe ycie zaczyna si tam okoo czwartej po poudniu. Czstokro Edward wraca dopiero
o wicie. Albo zaprasza do domu przyjaci. Helena nie wszystkich lubi, ale przysuchuje si
rozmowom z tak sam wnikliw uwag, jak w Londynie i w Paryu. Poza tym takie wieczory s dla
niej doskona promocj. Wystarczy zaprosi kilku dziennikarzy, a nastpnego dnia caa prasa
rozpisuje si na temat kolacji u Rubinstein, podczas ktrych, dziki Edwardowi, sam kwiat
zuboaych artystw miesza si z nowojorsk finansjer.
Niepoprawny Edward. W dalszym cigu nie potrafi odmwi sobie zdrad. Tumaczy si naiwnie,
e cierpi tak jak i dzieci z powodu jej nieobecnoci. Mie kobiety, ktre bywaj w wiejskim domu,
s mode i czsto pene uroku. Nieuchronnie Edward ulega czarowi jednej z nich: to Australijka, z
ktr wyjeda na par dni do Chicago, aby si rozerwa.
Tymczasem Helena, zawsze czujna, gdy chodzi o ma, ma pewne podejrzenia co do jego
nieobecnoci, wic do ledzenia go zatrudnia prywatnego detektywa. Raport jest bezlitosny:
nielubna para zatrzymaa si w tym samym hotelu pod faszywym nazwiskiem. Gboko dotknita,
nie moe uwierzy w to doniesienie o wiaroomstwie. Kiedy jednak detektyw pokazuje zdjcia i
rachunki, zdrada nie budzi ju wtpliwoci.
Helena jest w dwjnasb zdruzgotana. Dwa miesice wczeniej, w tym samym hotelu w Chicago,
pogodzia si z Edwardem po awanturze o wiele gwatowniejszej ni wszystkie wczeniejsze.
Spdzili miosn noc, tak jakiej od dawna nie przeyli. Uspokojona, szczliwa, zasna w jego
ramionach. Teraz zaczn wszystko od nowa, sdzia w swojej naiwnoci.
Po raz kolejny ogarnia j wcieko. Duy naszyjnik z rubinw, ktry natychmiast sobie kupuje,
nie jest w stanie jej pocieszy. Tego ju za wiele, nie powinna dalej pozwala si tak upokarza.
Musz si rozsta. Przez kilka dni zachowuje milczenie, zastanawiajc si jednoczenie nad strategi,
jak powinna przyj.
Edward oznajmia, e yczy sobie spdzi wita Boego Narodzenia z ni i z dziemi. Znowu
ogarnia j zo. Zapominajc o taktyce, posya mu poczt raport detektywa. Upokorzony tym, e by
ledzony i zapany na gorcym uczynku, Edward gniewa si i przestaje z ni rozmawia.
Dobrze si skada, bo Helena nie ma ju o czym z nim rozmawia. da rozdziau majtku i
odkupuje jego cz australijsk. Wielkodusznie przeprowadza ugod finansow dotyczc
pozostaego mienia.
Nie rozwodz si, przynajmniej na razie. Helena nie moe si na to zdecydowa, prawd mwic,
on take nie.
 The Great Rubinstein Road Tour
Wojna cigle pustoszy Europ, ale nie to jest najwikszym strapieniem Heleny Rubinstein. Krok po
kroku rozszerza swoj ekspansj amerykask. Po Nowym Jorku otwiera salony w Bostonie,
Filadelfii, San Francisco. Wszdzie zatrudnia personel do prowadzenia firmy, sama za zajmuje si
organizacj. Opracowanie, produkcja i konfekcjonowanie odbywa si w nareszcie ukoczonej
fabryce na Long Island. Strategia marketingowa powstaje w biurach nowojorskich. Kada faza jest
starannie przemylana, a do sprzeday w instytutach urody. Ameryka uczynia j prezesem
midzynarodowej korporacji, ktra nieprzerwanie si rozwija.
W Stanach Zjednoczonych nie ma adnej okrelonej przez prawo kontroli reklamy. Aby
wprowadzi na rynek nowy produkt, wystarczy mie formu, kapita i wyobrani [1] .
Skrupulatno Madame, ktra sprawdza, czy stosowane surowce nie s toksyczne i kontroluje
otrzymane wyniki, zmusza wikszo konkurentw, by poszli w jej lady. Nauka, ktr jak twierdzi
ona pierwsza wykorzystuje, jest take jednym z jej najwaniejszych atutw. Dla umocnienia takiego
wizerunku pozuje do zdj w biaym laboratoryjnym fartuchu wraz z chemikami, powtarzajc swoj
dewiz: Nauka w subie urody. Odtd wszyscy konkurenci rywalizuj w pseudonaukowych
reklamach, posuwajc si nawet do okazywania dowodw skutecznoci produktw. Moje zasady
pobudziy konkurencj i zmusiy j do zrewidowania swych metod. W ten sposb oddano mi
sprawiedliwo, zawstydzajc wyzyskiwaczy kobiecej atwowiernoci, pisze [2] . Ale to jej nie
wystarczy, chce si dalej rozwija. Ma do niej przyjecha Maka. Helena czeka na ni z
niecierpliwoci. Otworzy salony w kadym miecie Stanw Zjednoczonych to zbyt ryzykowny
wyczyn, take zbyt kosztowny. Bdzie musiaa przyj inn taktyk sprzeday.
Cigle jednak si waha. Czy powinna odstpi od elaznej reguy i sprzedawa swoje produkty
poza instytutami piknoci? Czy nadszed moment zdemokratyzowania marki? Przeszkolone przez ni
sprzedawczynie-demonstratorki z pen kompetencj doradzaj klientkom i sprawdzaj, czy
nabywane produkty odpowiadaj ich potrzebom. adna z linii produktw Heleny Rubinstein, do cery,
do wosw, kosmetykw do makijau czy perfum nie powinna by stosowana przypadkowo. Przez
wprowadzenie tych wyrobw na mass market, nawet dla lepszej klienteli, firma mogaby straci na
wartoci.
Z drugiej strony nie mona ignorowa zapotrzebowania dystrybutorw. Dyrektorzy domw
towarowych, jak City of Paris w San Francisco, Marshalls Field w Chicago czy Bullocks w Los
Angeles, nalegaj, by firma Heleny Rubinstein znalaza si wrd ich dostawcw. W mniejszych
miastach i na zurbanizowanych przedmieciach apteki i zakady kosmetyczne chc sprzedawa jej
wyroby.
Sekretarki, telefonistki, pielgniarki, kobiety niepracujce ony biaych konierzykw, wanie
zaczynajce zaznacza swoj obecno w spoeczestwie, w ktrym klasa rednia to ponad pi
milionw osb, chc by traktowane jak bogacze, chocia ich zarobki nie pozwalaj na dostp do
salonw piknoci tak luksusowych, jak salony Heleny Rubinstein. Wyonia si nowa klasa kobiet
niepracujcych, spragnionych rozrywek. Spdzaj czas na zakupach w wielkich magazynach,
wizytach w salonach masau i u fryzjerw, bywaj na teatralnych porankach. Kobiety aktywne
zawodowo, urban career women, nie pozostaj w tyle, w tym gorczkowym wycigu za urod i
przyjemnociami. Jedne i drugie daj swojej czstki marze.
Podbj Ameryki nie dotyczy ju wycznie elity. Teraz trzeba zwrci si do wikszej grupy ludzi.
Madame zaczyna to rozumie i bardzo szybko uczyni z tego swoj powinno. Czy ma przyj
propozycje dystrybutorw? No, niech bdzie. Ale stawia warunki. Naley przyblia klientkom
zasady higienicznego trybu ycia, to zbyt wana kwestia, by jej zaniecha, bo to przecie zapewni
dugotrwao marki, umocni j w przyszoci. Cay personel powinien by przeszkolony w tym
zakresie.
W Nowym Jorku otwiera szko pielgnacji urody, w ktrej przysze sprzedawczynie, po
szeciomiesicznym szkoleniu, bd przekazywa dalej swoj wiedz. Nauka kosztuje od dwustu
pidziesiciu do piciuset dolarw, ale dyplom ukoczenia szkoy jest szans dla sporej czci
modych kobiet, pragncych wykonywa jaki zawd.
Helena Rubinstein nie jest odkrywczyni stosowania kosmetyki, przecie istniejcej ju wczeniej,
lecz nadaje jej pewne ramy, struktur i bez wtpienia uznanie dla dziedziny, ktra odtd stanie si
prawdziwym fachem. Od pocztku mojej pracy marzyam o przestrzeganiu zawodowego szkolenia,
specjalistycznego szkolenia personelu salonw piknoci, nauki potwierdzonej odpowiednim
certyfikatem [3] .
Aby dopieci kady szczeg, ta perfekcjonistka dokadnie sprawdza miejsca, w ktrych odbywa
si bdzie sprzeda detaliczna, ich metra, klientel, rzetelno. Zgodnie z ustalonymi zwyczajami
rodowiska dystrybutorw Helena mogaby sprzedawa produkty poprzez hurtownikw, ale to jej nie
zadowala. Zaley jej na tym, by spotyka si z agentami handlowymi, pozostawa z nimi w kontakcie,
aby czuwa nad ich relacj z poszczeglnymi klientami.
Do opieki nad dziemi podczas kilkumiesicznej nieobecnoci Helena wezwaa Edwarda, z
ktrym si pogodzia wanie w tym celu. Gdy tylko Maka przyjeda do Nowego Jorku, na
pocztku roku 1917, po przebyciu Europy ogarnitej wojn, wszystko jest gotowe do wielkiej
podry. Siostry wyruszaj pocigiem, zabierajc ze sob cay orszak sucych, demonstratorek,
asystentw i mnstwo bagau.
Great Rubinstein Road Tour jest podr skuteczn i spektakularn. Helena i Maka jad
pocigiem, albo gdy nie ma kolei elaznej samochodem, jednego dnia s w Atlancie, nastpnego
w Kansas City; czuj si jak dwie artystki na tourne.
Dni nie maj dla nich mniej ni osiemnacie godzin. Co wieczr pi w innym hotelu albo w
pulmanowskim przedziale sypialnym, nie rozpakowujc waliz. Chyba nigdy w yciu tyle nie
pracowaam, a przecie dotychczas ani przez chwil nie byam bezrobotna pisze Helena [4] .
Maka, ktra odkrywa Stany Zjednoczone, tak jak jej starsza siostra przed dwoma laty nieustannie
popada w zachwyt nad widokami z okna wagonu. Zdarzaj si midzy nimi scysje, szalone miechy,
wybuchy zoci, napady histerii, zmczenie, take momenty doskonaej harmonii, i przez cay czas
maj poczucie, e s pionierami, co tak bardzo podoba si Helenie.
Podr jest jednoczenie ekscytujca i wyczerpujca, ale przede wszystkim bardzo efektywna. W
kadym kolejnym miecie na trasie wyprawy siostry Rubinstein zarzucaj swoj sie. Linia Valaze,
podstawowy produkt Heleny, bdzie sprzedawana poprzez przedstawicieli handlowych w aptekach
na eleganckich przedmieciach. Kremy wiodce firmy, jak Water Lily Cleansing Cream,
przeznaczone s dla lepszych sklepw i dla najbardziej renomowanych departments stores.
W czasie dnia siostry Rubinstein prezentuj zabiegi pielgnacyjne i udzielaj prywatnych
konsultacji klientkom. Wieczorem szkol sprzedawczynie na profesjonalne demonstratorki. Helena
nalega, by szefowie wysyali je na nauk do szkoy dla kosmetyczek w Nowym Jorku i pacili im za
kursy. Ona za dostarczy fartuszki i gablotki w firmowych barwach. Taki system sprzeday i
marketingu jest jak na wczesn epok rewolucyjny. Helena Rubinstein moe zasuenie szczyci si
tym, e go stworzya. Zawd demonstratorki, dzisiaj rozpowszechniony na caym wiecie, jest
naprawd moim odkryciem. Jestem z niego nadzwyczaj dumna [5] .
Zarwno Maka, jak i Helena, stawiaj sobie za punkt honoru ubiera si elegancko, tak jak
paryanki. Trzeba jako odpaci si klientkom i wywrze wraenie na prasie, ktra z wielkim
zainteresowaniem ledzi drog ich podry. W Bostonie, jak donosi lokalny dziennik, Madame
Rubinstein miaa na sobie sukni w pomidorowej czerwieni i osiem sznurw czarnych pere.
Osiemset kobiet skusio si na jej kurs pielgnacji skry i wyjciowego makijau.
Jej europejska wymowa i francuska elegancja o wiele bardziej intryguj suchaczy ni wszystko,
co im opowiada. Przeciwnie ni w arystokratycznych salonach, gdzie jest zawsze maomwna, tu
mwi bez przerwy. Jak kaznodzieja swym wiernym, Helena bez wytchnienia przekazuje suchaczom
swoj wiedz oraz gbokie przekonania dotyczce zasad higieny, pielgnacji i nawilania skry,
gimnastyki twarzy, odpowiedniej diety, masau, wicze fizycznych. Nie ma urody bez dbania o
ciao, powtarza jak credo. Jej charyzma zniewala, jej obietnice przekonuj.
Kobiety, ktre przychodz do niej tylko z ciekawoci i bywaj ironiczne lub sceptyczne, w
wikszoci wierz cigle w zalety zwykego cold cream. Inne nawet nie wiedz, jak go stosowa.
Suchaj jednak z uwag, atwo daj si przekona i zawsze wychodz z torebk pen kosmetykw,
ktre maj im pomc w zachowaniu albo odzyskaniu modego wygldu. Oprcz aktywnych
skadnikw, rzeczywistych lub hipotetycznych, te cenne eliksiry zawieraj w sobie czstk pasji, jak
woya w nie Madame Rubinstein. Ich skuteczno wie si z wiar autorki w ich dziaanie.
W pitki wieczorem, jeli nie przebywa zbyt daleko od Nowego Jorku, Helena wsiada do pocigu
i pokonuje dugie kilometry, aby spdzi dwadziecia cztery godziny z rodzin. Odjeda w niedziele
pnym popoudniem. Dzisiaj jestem w peni wiadoma, e weekend mother dzieciom nie
wystarczy, wyzna pod koniec ycia angielskiej dziennikarce Jean Lorimer. Daam synom
luksusowe ycie i pienidze, o jakich tylko mona zamarzy. Ale czy daam im wystarczajc cz
mnie? Nie sdz Chciaabym y trzysta lat, eby wszystko uporzdkowa w moim yciu [6] .
Zapocztkowana w Australii, udoskonalona w Europie, dopracowana w Stanach Zjednoczonych,
metoda Rubinstein jest niezawodna. Gdy Helena, po kilku miesicach peregrynacji, ktre obficie
zaowocoway, powrci wreszcie do Nowego Jorku, Maka przejmie od niej paeczk. Przez lata
bdzie przemierza kraj ze wschodu na zachd, z pnocy na poudnie, aby szkoli dystrybutorw i
zespoy ich wsppracownikw. W latach trzydziestych zastpi j Mala, crka ich siostry Reginy.
Elizabeth Arden ma si czym niepokoi. W cigu dwch, trzech lat Madame zyskuje saw w caej
Ameryce. Jej klientki mog teraz wybiera: zamwi kosmetyki korespondencyjnie albo kupowa w
domach towarowych i w skadach aptecznych. Wszystkie szalej za proszkiem antymonowym,
stosowanym od czasw Kleopatry; Helena sprawia, e znw sta si modny. Kobiety ceni delikatne
kolory jej kosmetykw do makijau, ktre ona okrela metaforycznie, w nawizaniu do uwielbionej
sztuki: arcydziea kosmetyki.
Chocia w dalszym cigu inspiruj j aktorki teatralne, gwiazdy kina niemego, ktrymi tak si
zachwycaj Amerykanie, take staj si dla niej rdem cennych pomysw, zarwno w zakresie
marketingu, jak i w tworzeniu nowych produktw. Redaktorki piszce o modzie wypytuj Mary
Pickford, Lilian Gish czy Glori Swanson o ich sposb ubierania albo o recept na pikny wygld.
Aktorki mog wicej zrobi dla zaakceptowania makijau przez klasy rednie ni jakikolwiek ruch
feministyczny. Helena angauje je, po kolei, do promowania swojej marki.
Symbol seksu, wyprzedzajca swj czas Theda Bara, ktra gra i pozuje czciowo nago, wzbudza
wyjtkowy sza publicznoci. Susznie czy nie, gwiazda uwaa, e kamera nie upiksza jej spojrzenia
tak, jak powinna. Zwraca si wic do Heleny z prob o dodanie spojrzeniu mocniejszego wyrazu.
Zainspirowana jej urod, Madame tworzy specjalnie dla niej lini Vamp, w hodzie dla jej roli
wampira w niemym filmie By sobie gupiec.
Efekt jest tak niezwyky, e sowo wamp przechodzi do jzyka potocznego. Wszystkie gazety o tym
pisz. Klientki daj takiego samego makijau. Ale, mwi z rozbawieniem Madame, zamieszanie
wok tej sprawy byo niczym w porwnaniu ze skandalem, ktry wybuch wtedy, gdy Theda Bara
odsonia paznokcie u swoich stp pomalowane na czerwono! Jeszcze daleko do chwili, gdy
kobiety zaczn robi to, co chc, ze swoim ciaem.

W pracy wymagajca Helena Rubinstein wzbudza jednoczenie mio i obaw. Wymaga od

podwadnych, aby pracowali tak ciko jak ona, aby dawali z siebie wszystko. Zatrudnieni przez ni
ludzie musz zostawa po godzinach pracy, pnym wieczorem, a jeli trzeba, musz by
dyspozycyjni przez cay weekend. Jej charakter stwardnia, coraz wiksza odpowiedzialno zmusza
do pilnowania najdrobniejszych spraw. Jej osobowo, jak u wszystkich ludzi wybitnie
utalentowanych, ma wiele twarzy. Bywa kapryna, impulsywna, wadcza, ale take przebiega, pena
humoru i wspaniaomylna.
Nigdy nie wsuchuje si w swj organizm, a jednak miaaby kilka powodw do narzeka. Cierpi
na chroniczne migreny i zaburzenia krenia. W Nowym Jorku czeka na koniec wojny, by pojecha do
Wiesbaden, do doktora Kappa, ktrego emulsje i kuracje przynosz jej ogromn ulg. Choroba j
irytuje, dla niej to strata czasu, zwaszcza kiedy zapadaj na ni inni. Kiedy sprzedawczyni,
sekretarka, laborantka musz pozosta w domu, natychmiast do nich dzwoni, pomimo niechci do
marnotrawienia pienidzy na rozmowy telefoniczne; dowiaduje si, o co chodzi, i radzi nasmarowa
twarz kremem nawilajcym, aby nie traci czasu.
Ma obsesj na punkcie przyznawania podwyek. Gdy chce wynagrodzi dobrych pracownikw,
daje im niekiedy jakie premie z rki do rki. Ale woli ofiarowa rozmaite przedmioty, obrazy,
biuteri albo meble, przewanie nie pierwszej jakoci. Pomimo wszystkich swoich wad,
pracownicy j szanuj. Ma w sobie nieodpart charyzm, a poza tym tak duo robi dla kobiet.

W listopadzie 1918 roku wojna wreszcie si koczy. Helena bardzo chciaaby ju pojecha do
Europy, ale najpierw musi uporzdkowa swoje sprawy amerykaskie. Wczesn wiosn nastpnego
roku jedzie do Francji sama, zostawia salony i fabryk, a dogldanie siatki dystrybutorw przekazuje
swoim dyrektorom.
Niezbyt chtnie, Edward spdza lato z dziemi w Greenwich. Jemu take spieszno wrci do
Francji. Brakuje mu Parya, jest tam ju wielu jego przyjaci. A przede wszystkim pragnie odsun
si nieco od wiata firmy Rubinstein, aby y swoimi prawdziwymi pasjami, czytaniem i pisaniem.
Znowu by dziennikarzem, otworzy ksigarni na Montparnassie, moe nawet dom wydawniczy
tylko takie marzenia snuj mu si po gowie.
Jak strony walczce, maonkowie zawarli rozejm. Faktycznie w separacji, Helena i Edward dalej
s razem, wobec krgu znajomych, a przede wszystkim wobec mediw. Tworz zgodn rodzin, a
do nowego rozkazu.
 Pary si bawi
Konferencja pokojowa zorganizowana przez zwyciskie kraje trwa od pocztku roku 1919 przy Quai
dOrsay. Podczas gdy trzy mocarstwa tworz now map Europy, Pary oscyluje midzy smutkiem a
eufori. Helena nie poznaje swojego ukochanego miasta. Bezczynni onierze wcz si po
bulwarach jak wymizerowane cienie, w mundurach poplamionych krwi i botem. Na rogach
najbardziej uczszczanych arterii okaleczeni cywile ebrz o par groszy na przeycie. Stolica
ukazuje niezablinione rany, witrae w Notre Dame zastpione tym papierem, leje po pociskach w
Tuileries, chodniki ogoocone z kasztanowcw, ktre cito na drwa do ogrzewania. Brakowao
wszystkiego, drewna, wgla, mleka, chleba, gazu i cigle jeszcze daje si odczu oglne
ubstwo [1] .
Wylewajc zy, Francja robi bilans strat. Ptora miliona zabitych, cztery miliony inwalidw, cena
jest zbyt wysoka. Ale ta wojna jest ostatnia, przynajmniej wszyscy maj tak nadziej. Trzeba
wierzy, e ulice ju nigdy nie opustoszej i e od witu do witu, od jednego kraca Parya po drugi,
przez lata bdzie si toczy ten rozweselony tumek, migotliwy, entuzjastyczny, rozochocony, pisze
Maurice Sachs po pochodzie 14 lipca z okazji zawarcia rozejmu. I dodaje: Nie bdziemy ju
oglda tego rodzaju widowiska, bo ju nie bdzie wojny [2] .
Tego dnia Paul Poiret powraca do swojej zabawowej tradycji i wydaje wielki bal dla uczczenia
zwycistwa. W cigu tych powojennych lat odbd si jeszcze liczne bale, bo przede wszystkim
ludzie pragn si bawi. Cay Pary si bawi od Faubourg Saint-Germain, ktry zaczyna otwiera
swoje cikie bramy i ukazywa zwykym miertelnikom, jak yj bogowie demokratyzacja
opakiwana przez snobw po rozkwitajcy Montparnasse. Balety Szwedzkie zdobywaj takie samo
uznanie jak Balety Rosyjskie. Najwiksz popularnoci ciesz si midzy innymi wystawne bale
maskowe u Etiennea de Beaumont, bale Bullier, QuatzArts i Maison Watteau.
Wszystko jest pretekstem do rozrywki, trudno zliczy koncerty, rewie z pirami i cekinami,
swingujce orkiestry. W tle szumi dwiki agodniejsze dla uszu ni odgos armat. Perkusja
zastpuje bomby, trbka kae zapomnie o rozdzierajcym wyciu syren alarmowych. Jazz, ktry
dotar tu z Nowego Orleanu, nadaje rytm paryskim nocom. W kocu roku 1917, wyprzedzajc mod,
Jean Cocteau i Eric Satie zorganizowali koncert w teatrze Vieux Colombier: Rhapsodie ngre
Francisa Poulenca, gran przez ciemnoskrych onierzy.
Na tp melancholi, na poczucie winy, e jest si caym i zdrowym, nakada si z niczym
nieporwnywalne szalestwo. Erupcja ywotnych si przepenia wiat, jak twierdzi Fernand Lger.
Euforia szalonych lat dwudziestych nigdzie nie jest tak wyczuwalna jak w klimacie Parya. Wydaje
si, e spotkay si tu wszystkie talenty i dusze artystyczne z caej planety: Gertrude Stein, Djuna
Barnes, Ernest Hemingway, James Joyce, Picasso, Chagall, Pascin, Dos Passos, Sinclair Lewis,
Kisling, Mir, Foujita, Man Ray, Marcoussis, Prokofiew, Strawiski, Brncui, ktry woli gra w
golfa ni przesiadywa w kawiarniach. Wielu z nich mieszkao ju w stolicy przed wojn.
Helena nie posiada si z radoci, wszystko co nowe budzi jej zachwyt. A Pary jest tyglem idei,
gdzie wszystkie pomysy ledwo wzniecone natychmiast si ucieleniaj. Radio, ktrego pierwsze
niewyrane dwiki nadawane s z wiey Eiffla, shaker, tor do jazdy na wrotkach, dancingi,
gramofon, cinq-chevaux, pierwszy popularny samochd skonstruowany przez Andr Citrona, kino,
z pocztku nieme, z gwiazdami importowanymi ze Stanw Zjednoczonych.
Ameryka jest w modzie, zreszt Amerykanie lduj tu po raz drugi. Powracaj onierze, ktrzy
walczyli we Francji, skuszeni przyjemnym yciem, jedzeniem, adnymi kobietami, lekkoci
atmosfery bez adnego tabu. Mocny dolar i saby frank pozwalaj im y po krlewsku. W ich lady
poszli take bogaci, ze Scottem i Zeld Fitzgeraldami na czele.
Alkohol leje si strumieniami, a w Stanach Zjednoczonych prohibicja zmusza do picia w ukryciu.
Wedug Samuela Putnama, pisarza i przyjaciela Edwarda Titusa, historia tego pokolenia jest nie tylko
histori Europy, ale take czci pamici amerykaskiej, kulturalnej i spoecznej [3] .
Jeli stolica jest rodkiem wiata, Montparnasse, ta bliska prowincja Parya, ktra bawi tak jak
podr zagraniczna [4] , jest jego ppkiem. Artyci, bohema, marszandzi, turyci, zwabieni renom
tego miejsca, kr w witym czworoboku wytyczonym przez La Coupole, La Rotonde, Le Dme,
Caf du Parnasse, Closerie des Lilas, Le Dingo, Le Jockey, Chez Rosalie. Jazz, fokstrot, charleston,
one-step wyznaczaj rytm nocy, tak jak i dancingi, gdzie spotykaj si malarze i midinetki,
arystokraci i damy z pwiatka. Amerykascy muzycy s integraln czci paryskiego pejzau, tak
samo jak woscy kelnerzy i rosyjscy kierowcy takswek.
Jean Cocteau, ktry krluje nad t intelektualn koteri, jest panem stu tysicy woltw tamtych
czasw, tak samo naenergetyzowanym jak gwiazda rockowa [5] . W kad sobot pisarz zaprasza
znajomych na ulic dAnjou tam mieszka wraz z matk. Pniej cae towarzystwo udaje si do baru
Gaya przy ulicy Duphot, gdzie gra pianista Jean Wiener, a od roku 1921 stale bywa w kawiarni
Boeuf sur le toit (Byk na dachu), zwanej tak od tytuu pantomimicznego baletu Dariusa Milhauda, do
scenariusza Cocteau, z dekoracjami Raoula Dufyego.
Na cianach ptna Picabii i fotografie Man Raya, fortepian, na ktrym Clment Doucet i Jean
Wiener graj jazz z towarzyszeniem murzyskiej orkiestry, elektryzujcy klimat, dla ktrego ju od
zmierzchu zlatuj si tu nocne ptaszyska i nigdy nie odlatuj przed witem. Byk na dachu to place to
be, miejsce gorce, pulsujce rytmem, egzotyczne, gdzie mona spotka publik Baletw Rosyjskich.
Duke Ellington, Louis Armstrong take tu grywaj.
Spotykaj si tu pikne kobiety, pisarze, muzycy, malarze, publicyci, ludzie interesu, poeci.
Upajaj si tak saw, jak i alkoholem [6] . W Byku na dachu wszyscy spotykaj si ze wszystkimi,
mwi Cocteau, wyniesiony na mistrza ceremonii pewna belgijska gazeta rzucia nawet haso:
Jeden koktajl, kilka Cocteau. Misia, z ktr Helena spotkaa si zaraz po przyjedzie, opowiedziaa
jej o wszystkim, co dziao si w tym paryskim wiatku artystycznym, dziwacznym i wiatowym;
Dada, surrealici, powiedzonka przekazywane z ust do ust lotem byskawicy, nowe miostki i
rozstania. Nowy Jork elektryzuje Helen, to pewne, ale tylko w Paryu mona si tak bawi.

Przede wszystkim jednak cigle i zawsze motywuje j i absorbuje praca. Na statku, ktrym pyna
do Europy, przeczytaa ogoszenie z francuskiej gazety sprzed paru tygodni. Do sprzedania lokal przy
ulicy Faubourg Saint-Honor 126, kilka metrw od jej salonu piknoci. A wanie mylaa o
powikszeniu go. Telefon do siostry Pauliny pozwoli dowiedzie si czego wicej. Po przybyciu
do Parya szybko dokoczono transakcji.
Niezwocznie rozpoczyna prace modernizacyjne, prosi starego przyjaciela Paula Poireta, aby zaj
si wystrojem wntrza. Przy pomocy Ateliers de Martine krawiec projektuje rozkoszn opraw,
inspirowan Baletami Rosyjskimi, z lekkim powiewem orientu, podbarwion nowoczesnoci epoki.
Nowy salon jest kwintesencj stylu art dco, z klubowymi fotelami i welurowymi pufami na mod
Chareau i Ruhlmanna. Helena wystawia tu swoje obrazy, rzeby, afrykaskie posgi. Podczas jej
nieobecnoci kolekcja zostaa rozproszona, ale dziki uporowi zdoaa odzyska wiksz jej cz,
czasem po prostu odkupujc niektre dziea. To nawet bya przyjemno, zanotowaa.
We Francji, tak jak w Stanach Zjednoczonych, kobiety si zmieniy. Wojna obarczya je
obowizkami podobnymi do mskich. Pielgnoway rannych, prowadziy konwoje, kieroway
przedsibiorstwami, zastpoway nieobecnych w fabrykach, w gospodarstwie. Jake teraz grzecznie
wrci do domu? Emancypuj si, codziennie zagarniaj dla siebie coraz wiksze terytorium. Cigle
nie s dopuszczane do egzaminw konkursowych, uniwersytety przyjmuj je bardzo oszczdnie, ale
dyplom nie jest ju przedmiotem zdziwienia, zatrudnienie nie jest dyshonorem. Nawet kobiety
zamne zarabiaj na ycie. Pracuj jako maszynistki, nauczycielki, sprzedawczynie, urzdniczki na
poczcie, ale s take lekarkami, adwokatkami, profesorkami na uczelniach. Pragn wszystkiego:
niezalenoci finansowej, rwnouprawnienia, wolnoci, likwidacji konwenansw i tabu, jak gosi
modna wwczas dewiza: Jest le, bo jest dobrze, jest dobrze, bo jest le.
Spotykaj si poza domem, pal, maluj si, prowadz samochody, afiszuj si ze swoj
seksualnoci, nosz si po msku lub skracaj spdnice, do upadego plsaj w night-clubs,
rozprawiaj o libido i powouj si na Zygmunta Freuda, ktrego ksika Wstp do psychoanalizy
opublikowana w roku 1916 w Wiedniu poruszya umysy. Wszystko zostaje wywrcone do gry
nogami, kobiety wychodz za m z mioci, pozwalaj sobie na flirty, na przyjanie z mczyznami,
rozwdki nie s ju spychane na margines spoeczestwa, kurtyzany znikaj ze sceny.
Nowe ikony to amerykaskie flappers, seksowne i uwodzicielskie, ktre zastpiy Gibson Girl.
Ich nazwa pochodzi od zwyczaju rozpinania sprzczek butw przeciwdeszczowych, ktre w czasie
marszu wydaj dwik flip flap. Smuke i chude, same nogi i rce, odrzucaj lune fady i warstwy
poprzedniego wieku. Sowa linia, prosty, gadki zapeniaj ksiki o modzie [7] .
Kobiecy wygld poda za wiodcym trendem. Nowoczesna kobieta nie ma ju penych ksztatw,
za to robi wraenie o wiele wyszej [8] . Przez dziesi lat idealna waga wedug Jardin des
Modes i nowego francuskiego Voguea spada o dziesi kilo. Zwalcza si waki tuszczu,
cellulit. Kokietki poddaj si wszelkim torturom, eby tylko nie przyty. Dietetycy, piguki, masae,
chirurgia, kokaina. To teraz modny narkotyk dwa w jednym, ktry odbiera apetyt i pozwala
wytrzyma dugie godziny na parkiecie dancingu.
Mode, wyzwolone kobiety uywaj tuszu do rzs, szminki do ust, ru na policzki. Arden,
Rubinstein, Guerlain tworz wyjciowe, podrczne kosmetyczki i torebki w najczystszym stylu art
dco, take mae liczne puderniczki albo szminki do ust podobne do klejnotw. Makija staje si
symbolem tych bezwstydnic, ktre podkrelaj sobie oczy i publicznie maluj usta, dla prowokacji i
z gbokiego poczucia wolnoci, ktrym si kieruj. Zapach jest przywilejem kobiet
wyemancypowanych. Chanel triumfuje ze swoim Numerem 5.
W Nowym Jorku Helena podziwiaa w Harpers Bazaar jeden z jej pierwszych modeli.
Szmizjerka bez talii, bez paska, odkrywajca szyj. Bya pena podziwu dla odwagi tego stroju,
okrelonego przez redaktork jako Chanels charming dress. Chanel wanie detronizuje Poireta, a
wraz z nim ekstrawagancj. Dyktuje czer, proste linie, wiotk sylwetk, derseje. Projektuje dla
kobiet aktywnych, ktre chc dobrze si czu w swoim ciele. Przy ulicy Cambon klientki kupuj
sobie szczup sylwetk. Wszystkie kopiuj krtk fryzurk Coco; w 1917 roku swoje dugie wosy
zoya w ofierze na otarzu nowoczesnoci. Dlaczego? Bo mi przeszkadzay [9] .
Moda na mae gwki szaleje po obu stronach Atlantyku. Scott Fitzgerald, portrecista flapperek,
napisa opowiadanie o tym zjawisku: Berenika obcina wosy. Colette nadaremnie oburza si w
jednej z kronik w Le Matin: Wosy, ooo! Rozkoszne kobiece wosy, ta idiotyczna moda skazuje
was na niebyt [10] , salony fryzjerskie ani na chwil nie pustoszej, co trzecia kobieta chce mie
gwk modego chopca. Poiret wcieka si na t plag chopczykw, niedoywionych
telegrafistw!, zorzeczy. Wielki krawiec si myli, androgynia jest powanym trendem. Trzy lata
pniej Victor Margueritte sprzeda ponad milion egzemplarzy swej powieci Chopczyca to stao
si czym wicej ni stylem, weszo do potocznego jzyka.

Helena ju dawno wyprzedzia t fal kultu ciaa, ktra teraz wdara si z impetem. W swoim
paryskim instytucie wprowadzia lekcje gimnastyki. W Nowym Jorku zatrudnia tancmistrza Michaela
Mordkina, aby naucza Rubinstein Rythmique.
Kobiety uprawiaj sporty, graj w tenisa, w golfa, jed na rowerze, pywaj, duo przebywaj
w plenerze i obnaaj si jak Josphine Baker w Revue Ngre. W kinie, w teatrze, w urnalach, na
plaach Deauville, Touquet czy Nicei pokazuj nogi, piersi, poladki. Pojawiaj si pierwsze
naturystki. Chanel, znowu Chanel, lansuje mod na opalanie: fotografuje si na jachcie ksicia de
Wellington, a jaki czas potem w Deauville, z opalon twarz. Cera o barwie bursztynu staje si
kryterium urody, zdrowia. Bkitny Pocig zawozi elegantki na Lazurowe Wybrzee.
Helena zawsze odczuwaa prawdziw awersj do soca, uzupenia wic serie produktw
chronicych przed promieniowaniem ultrafioletowym. Rozwija si dziedzina pielgnacji ciaa,
peeling, depilacja, upikszanie ng i stp. To nie jest dla niej zaskoczeniem, od dawna ju te zabiegi
figuruj w ofercie jej instytutw urody.
Taki postp ma te drug stron: cige poczucie winy, ktre drczy kobiety od zarania dziejw,
teraz przenosi si na ich ciaa i twarze. Uroda zaley wycznie od waszej woli, powtarzaj
kobiece pisma. Fotografia mody coraz bardziej si profesjonalizuje, zastpujc ilustracje; proponuje
wizerunek kobiety o gadkim ciele bez skazy, retuszowanym w odpowiednich miejscach, bez
znamion, ktre usunito [11] .
Helena Rubinstein w pewnym stopniu jest odpowiedzialna za to poszukiwanie doskonaoci
fizycznej, bo przecie nie szczdzi kobietom porad. Zawsze naley pomaga naturze, powtarza.
Kobiety powinny rzebi swoje brzuchy, uda, wzmacnia ramiona, wyrabia minie masaami i
odpowiednio dobran diet, i oczywicie pielgnowa skr. Spoeczestwo da, by byy mode i
atrakcyjne, powinny wic do tego dy, cigle i zawsze. Uroda jest sportem walki, trzeba walczy,
aby na ni zasuy.
Ale czy kobiety tego chc? To chyba oczywiste. Jeli wskaecie mi cho jedn, ktrej to nie
interesuje, no to przykro mi, e musz to powiedzie, ale ona jest w bdzie, tak Madame odpowie
Allison Gray, dziennikarce przeprowadzajcej z ni dugi wywiad dla American Magazine [12] .
Kult wiecznej modoci nie wyganie szybko. Dla twarzy najgorsze jest opadnicie owalu, to znak, e
kobieta si zestarzaa. W wywiadzie Madame dugo mwi o chirurgii plastycznej, bo jest jej wielk
zwolenniczk. Czy take adeptk? To rzecz niepewna. Ma mniej odwagi, a przede wszystkim mniej
czasu, gdy chodzi o pielgnacj samej siebie. Ale przemiana twarzy zawsze bardzo j fascynowaa.
Wojna ogromnie przyspieszya rozwj techniki. onierzom rannym w twarz chirurdzy
przeszczepiali dla przywrcenia odpowiedniego wygldu skr w przypadku poparze,
zastpowali ubytki koci twarzy komi z biodra albo z koczyn. Czasem zdarzaj si pechowcy,
czasem operacja si nie udaje, jednak nastpi ogromny postp w dziedzinie chirurgii estetycznej.
Chirurg Suzanne Nol, z ktr Helena pozostaje w kontakcie, leczya tylu rannych, czsto powanie
zdeformowanych, e powicia si w peni chirurgii plastycznej i udoskonalia jej techniki. Robi
liftingi, rekonstrukcje brzucha i ud, operuje piersi, brzuchy, nosy, podbrdki.
Nastawiona bardziej feministycznie ni kiedykolwiek sdzi, e jej specjalno ma du rol do
odegrania w emancypacji kobiet, a zwaszcza e moe da im szczcie. A to jest niezbyt odlege od
pogldu Heleny na temat urody. W XX wieku amazonka zastpia odalisk. Zabiegi kosmetyczne i
pielgnacyjne w instytucie urody nie maj ju na celu zaspokojenia wycznie kokieterii, ale s
yciow koniecznoci wyjcia naprzeciw nowej spoecznej powinnoci [13] .
W Stanach Zjednoczonych doktor Harold Gillies, ktry operowa ponad dwa tysice twarzy
zranionych w czasie bitwy nad Somm, opublikowa ksik o chirurgii plastycznej twarzy. Odtd
wykonywa liftingi, bardzo tam podane. Wyemancypowane Amerykanki nie boj si ju pjcia
pod n, Francuzki natomiast jeszcze si wahaj. Nienawidz wszystkiego, co wywouje bl, o wiele
bardziej wol delikatne metody.
W Nowym Jorku, tak jak i w Paryu, wszyscy mwi o owym synnym doktorze Woronowie,
wynalazcy odmadzajcego serum na bazie mapich gruczow. Doktor Kapp przetestowa serum w
Wiedniu i w Berlinie. Madame szczyci si, e razem z nimi przestudiowaa waciwoci specyfiku.
Sama stwierdziam efekty, wyjania znowu Allison Gray, dziennikarce American
Magazine [14] . I mog powiedzie, e to dziaa! Moe nie u wszystkich, przyznaj, trzeba jeszcze
przeprowadzi par testw, ale jest bardzo skuteczne. Co wicej, kobiety tego chc! Kiedy gazety
napisay o odkryciu, dostaam szedziesit tysicy listw z zapytaniami, gdzie mona dosta to
serum
Madame twardo trzyma si swojego zdania. Uroda ma by wan spraw dla kobiet, dla
wszystkich bez wyjtku, bez wzgldu na wiek czy sytuacj yciow. Nawet gdy s szczliwymi
matkami i sdz, e mowie je kochaj takimi, jakie s, myl si! Helena jest zawsze surowa
wobec leniuszkw. Ale jest take surowa wobec tych kobiet, ktre wydaj fortun na wspaniae
kreacje, a zaniedbuj podstawowe czynnoci pielgnacyjne twarzy. A najgorsze jest trwonienie
pienidzy na makija Nie jestem przeciwna odrobinie ru czy pudru. Ale wikszo kosmetykw,
gdy stosuje si je w nadmiarze, szkodzi naturalnej urodzie cery.
Wywiad-rzeka w American Magazine omawia rne aspekty skry: cera sucha, tusta, trdzik,
konieczno dokadnego oczyszczenia emulsj, bo mydo i woda nie wystarcz. Madame potwierdza
swoj ch zwrcenia si do wikszego krgu kobiet, mimo e jej klientel stanowi przewanie
aktorki, kobiety z towarzystwa i gowy koronowane: Dla mnie tak samo wane jest pomc istocie
ludzkiej, by staa si pikn, jak i wyrzebi pikny posg czy namalowa pikny obraz. Dzie sztuki
nie spotyka si co dzie na ulicy, nie siadaj z wami do stou
W rodzinie pastwa Titus wszyscy si rozproszyli. Roy i Horace pozostali w internacie pod
Nowym Jorkiem. Przyjedaj do rodzicw podczas wakacji szkolnych, zwaszcza do ojca, bo
Edwardowi zaley na kontrolowaniu ich edukacji. Przez wikszo czasu zostaj w Greenwich pod
opiek nauczyciela i zastpu ciotek, wujkw, kuzynw, nianiek i baby-sitters. Dla chopcw w wieku
dziewiciu i dwunastu lat nie jest to ycie wymarzone. Na pewno trudno je znosz, ale nie maj
wyboru.
Na zdjciu wida chopcw z matk przed domem w Greenwich, ktrego odnow zaj si
modernistyczny architekt Schindler, dekorator jej salonu w Los Angeles. Madame jest ubrana w
haftowan sukni-tunik, projektu Poireta, chopcy maj na sobie koszule z zawinitymi rkawami i
biae spodnie, ich wosy s starannie zaczesane do tyu, jak u modziecw z dobrej rodziny, ktrym
niczego nie brakuje, moe z wyjtkiem domowego ciepa. Horace i Helena mocno si obejmuj, tak
jak to ma miejsce zawsze, gdy pozuj razem. Roy stoi nieco dalej, zachowuje dystans, jak zwykle. To
jedno zdjcie mwi wicej ni dugie rozhowory na temat relacji chopcw i ich matek
Edward wrci do Francji w lecie 1919 roku, kilka miesicy po powrocie ony. W dalszym cigu
pracujc dla firmy Rubinstein, wsppracuje z pismem This Quarter wydawanym przez
amerykaskiego poet Ernesta Walsha i jego partnerk Ethel Moorhead, potem, od roku 1922 z
Transatlantic Review, zaoonym przez Forda Maddoxa Foxa, ktry zatrudnia jako asystenta
modego Ernesta Hemingwaya.
Relacje w rodzinie pastwa Titus cigle s chaotyczne, ich ktnie takie same po obu stronach
Atlantyku. Helena wyrzuca mowi jego niewierno, wypomina pienidze, ktre mu daje, a przecie
jest u niej zatrudniony. Edward namawia j, by mniej pracowaa i zaja si rodzin. Jak zwykle,
Helena i tak stawia na swoim, i kontynuuje ekspansj firmy w Europie i w Stanach Zjednoczonych.
ycie upywa jej teraz na dwch kontynentach. Po otwarciu kolejnego salonu zawsze spdza kilka
tygodni w jednym ze swych ulubionych SPA, w Szwajcarii lub w Niemczech, gdzie usiuje leczy
migreny i zaburzenia krenia. Albo ulegajc zamiowaniu do podry, wsiada na statek i pynie do
jeszcze nieznanego jej kraju. Najczciej wybiera Orient. W roku 1921 wyjeda do Tunezji z
malarzem Jeanem Lurat, w tamtym czasie jej artystycznym mentorem. Na zdjciu wida j siedzc
na wielbdzie. Nie wydaje si spokojniejsza ni na australijskim wierzchowcu
Cigle jednak ma obsesj na punkcie swojego ma, w ktrym jest niezmiennie zakochana.
Zazdro nie zelaa, nic a nic. Kada kobieta, ktra si do niego zblia, na pewno jest rywalk.
Niestety, jej agresywno, nerwowo, ustawiczne oskarenia nie pomagaj utrzyma spokoju w
maestwie. Jednak pomimo trudu, jaki para sobie zadaa, aby si zniszczy, stado przetrwao.
Helena chce inwestowa w Paryu, wic kupuje przy bulwarze Raspail 216 okaza
modernistyczn kamienic z fasad o geometrycznych ksztatach, z wielkimi bow-windows. Wynalaz
j Edward, jak zwykle kierujc si wyczuciem. Obdarzony nieomylnym gustem jest najcenniejszym
doradc ony. Potrafi rozpozna jako we wszystkich formach, a ona szanuje t jego umiejtno.
Pomaga jej stworzy holding, ktry nabywa domy, korzystajc ze wietnie rozwijajcego si rynku
nieruchomoci. Mwi biegle po francusku, wic to on pertraktuje z adwokatami, wczytuje si i
zatwierdza umowy. Radzi Helenie otworzy na parterze kamienicy teatr i kino. Pragnby
organizowa tam wieczory poezji i wystawia wspczesne sztuki. Chciaby te urzdzi pracownie i
wynajmowa je przyjacioom, w ten sposb utworzyaby si wok nich artystyczna kolonia.
Pastwo Titus zajmuj dwupoziomowe mieszkanie na pitym pitrze. Architekt Bruno Elkouken i
malarz Louis Marcoussis, ktrym zlecono przebudow i wystrj wntrz, chc uzyska tam
kondensacj stylu art dco. Obaj s Polakami: nie pierwszy raz Helena zatrudnia rodakw.
Cokolwiek robi, gdziekolwiek jest, jej rodzinny kraj zawsze tkwi gdzie w gbi duszy.
Helena kupuje te myn Breuil w Combs-la-Ville w Normandii, ktry bdzie jej wiejskim domem
we Francji, tak jak dom w Greenwich w Ameryce. Pniej kupi budynek Jockey Clubu, nocnego
klubu mieszczcego si na rogu ulicy Campagne Premire, gdzie do pnej nocy przy butelce dinu
czy absyntu przesiaduj artyci i modelki, pisarze i ich muzy. Waciciel kamienicy, Hilaire Hiler,
przyjaciel Edwarda, jest jedn z tych postaci Montparnasseu, ktrych nie mona nie zna.
W kocu, cigle za rad ma, kupuje kamienic przy Faubourg Saint-Honor 52, gdzie pniej
urzdzi swj trzeci salon i biura.
Edward znalaz wreszcie co, czego szuka dla siebie. May lokal w samym sercu dzielnicy, przy
ulicy Delambre 4. Otworzy tam ksigarni pod tajemnym szyldem: At the Sign of the Black
Mannikin. Logo zaprojektowane przez Witolda Gordona, dyrektora artystycznego firmy Rubinstein,
przedstawia czarn, obupciow posta, ktra w jednej rce trzyma ksik, w drugiej szabl, a stoi
na wu. Ksigarnia sprzedaje unikatowe wydawnictwa, stare manuskrypty, rysunki i fotografie.
Bibliofilska pasja Edwarda zyskuje coraz wikszy rozgos. Titus sprzedaje ksiki wycznie takim
ludziom, ktrzy lubi je jeszcze bardziej ni on, twierdzi jeden z jego przyjaci, dziennikarz. Ale
kredyt spaca Helena.
W dzielnicy nie brakuje mionikw ksiek, ksigarni i wydawnictw. W roku 1919 rodaczka
Edwarda, Amerykanka Sylvia Beach, otworzya przy ulicy Dupuytren angielsk ksigarni
Shakespeare and Company, ktra jest take wypoyczalni ksiek. Pniej przeniosa si na ulic de
lOdon 12, naprzeciwko ksigarni swojej przyjaciki Adrienne Monnier, La Maison des Amis des
Livres (Dom Przyjaci Ksiek), do ktrej przychodzi cay literacki Pary; t cz dzielnicy
nazwano Odeonia.
Midzy innymi Ernest Hemingway [15] odkry sklep Sylvii Beach, gdy przyjecha do Parya ze
swoj mod on Hadley. Zawsze wychodzi z ksigarni z narczem ksiek, nawet wtedy, gdy nie
ma ani grosza na jedzenie. James Joyce poda adres ksigarni dla swojej poczty, od dnia, w ktrym
Sylvia Beach opublikowaa pierwsze wydanie Ulissesa w roku 1922. Bdzie ona wydawc jednej
ksiki, co jest jedynym takim przypadkiem w historii wydawnictw. Nie mam pojcia, jak to robi
wydawcy, ktrzy publikuj wicej ni jedn ksik, pisze do siostry Holly [16] .
Tak jak Sylvia Beach, Caresse i Harry Crosby, ktrzy w roku 1927 zaoyli Black Sun Press i
wydaj D.H. Lawrencea, Ezr Pounda czy Kaya Boylea, Edward Titus postanawia zosta
wydawc, tym bardziej e jego zapasy starych ksiek zaczynaj si wyczerpywa. W ramach
ksigarni tworzy niewielki dom wydawniczy. Drukarnia mieci si przy rue Delambre, kilka
numerw dalej. Wydaje przekady kultowych pisarzy i poetw anglosaskich, z ilustracjami Man Raya
lub Jeana Cocteau. W czasie siedmiu lat istnienia Black Mannikin wyda w limitowanych edycjach
dwadziecia pi tytuw. Zestaw pozycji jest eklektyczny, wyszukany i odwany.
Ten wyczulony na literatur erudyta przekada i zamawia przekady w obu jzykach. Wydaje
powie Ludwiga Lewisohna Sprawa Herberta Crumpa, sprzedawan w subskrypcji. Wszyscy
amerykascy wydawcy j odrzucili, protestujc, uwaajc, e jest to prowokacja i skandal. Ksika
powicona jest maeskiej gehennie, a ten temat Edward opanowa do perfekcji; powie doceni
Freud, twierdzc, e to niezrwnane arcydzieo. Pienidze jednak nie napywaj, a maonka udaje,
e nie syszy, za kadym razem, gdy j o nie prosi.
W roku 1928, kiedy Edward postanawia odkupi periodyk This Quarter od Ethel Moorhead,
ktra opakuje Alfreda Walsha, zmarego na grulic dwa lata wczeniej, Helena odmawia
finansowania tego, co nazywa fanaberi, chocia Edward chce publikowa Bretona, Becketta,
Hemingwaya, Lawrencea
Lubisz tylko moje konto bankowe odpowiada.
W kocu jednak paci. Edward po raz kolejny przeyka t piguk, cho jest naprawd gorzka.
Edward namwi swych eminentnych znajomych, Colette, Marie-Laure de Noailles, Louise de
Vilmorin, eby napisali teksty dla firmy. Helena, w przeciwiestwie do ma, nie jest specjalnie
zachwycona towarzystwem tych ikon. Zaprasza je po kolei na obiad, aby wypyta o jakie ciekawe
pomysy. Louise de Vilmorin sugeruje, by perfumy, ktre Helena chce stworzy, nazwa Five
oclock, wedug mody na franglais, jaka wwczas sieje spustoszenie we Francji.
Daam jej za to kilkaset frankw opowiada dalej Helena. Biedaczka, jest taka zdziwaczaa! I
zawsze bez grosza [17]
Edward ma zamiar stosowa w swojej redakcji chwyty marketingowe, jakich uywa do promocji
firmy Heleny Rubinstein. Pisze regularne felietony, tworzy nagrody literackie przyznawane modym
poetom amerykaskim lub angielskim i nakania gazety, by o tym pisay. Zleca przekady Goethego,
Rimbauda, Rilkego, Hermanna Hessego, publikuje Natalie Barney, Gertrude Stein, D.H. Lawrencea,
Aldousa Huxleya, Paula Valryego, Ernesta Hemingwaya, Samuela Becketta. Nawizuje wspprac
z Samuelem Putnamem, pisarzem i tumaczem amerykaskim, ktry pracuje z Sylvi Beach. Jednak
szybko wywizuje si nieporozumienie, Putnam uwaa Titusa za zarozumialca. Obu panw przede
wszystkim dziel upodobania literackie.
Bez wtpienia Edward ma pewne wady, ale jego mio do literatury jest szczera i gboka.
Niemniej jednak nie jest w stanie paci autorom i cigle prosi on o pienidze. Helena nie rozumie,
dlaczego ci ludzie tak bardzo go pocigaj. Nie miaam czasu na czytanie ich ksiek. Dla mnie to
byl i meszuge, cigle musiaam czstowa ich posikami, zwierzya si swojemu sekretarzowi
Patrickowi OHigginsowi [18] .
Jednak jest bardzo dumna z tego, e Edward zaoy amerykaski teatrzyk w budynku przy
bulwarze Raspail. Z pewnym humorem opowiada, jak musiaa interweniowa policja, bo ssiedzi
skaryli si na haas. A poza tym niektre sztuki okazay si wywrotowe. To byo moje pierwsze
spotkanie z prawem jako rewolucjonistki [19] , wspomina. Take ostatnie, bez najmniejszej
wtpliwoci.
Nawet po latach nie rozumiaa, czeg tak niebezpiecznego wadze mogy si dopatrzy w tych
niewinnych spektaklach. Chyba cao im si nie spodobaa, rzeka na zakoczenie. Teatr, zmuszony
zamkn podwoje, zosta przemieniony w kino o nazwie Studio Raspail. Edward wywietla tam
filmy swojego przyjaciela Man Raya.
Tak jak jego ona, Edward chce po trochu wszystkiego, chocia na pewno nie pragn tego samego.
Chciaby pogodzi to, co nie do pogodzenia, bohem i komfort, rodzin i wolno, stay zarobek i
ryzyko, reklam i literatur, awangard i literatur klasyczn, indywidualizm i grup. Nie dawa si
zaklasyfikowa, mia na Montparnassie sporo wrogw, przede wszystkim czytelnikw This
Quarter, ktrzy nienawidz luksusowych wyda jego ksiek i zdaj si zapomina, e oprcz nich
nikt tego pisma nie czyta. Gdyby mia wasne rodki finansowe, najchtniej zostaby mecenasem.
Edward William Titus jest czowiekiem paradoksu. Daleko mu do poety wykltego, nosi si w
stylu dandysa i starannie pielgnuje ten styl, dosownie i w przenoni. Zawsze nieskazitelnie ubrany,
z monoklem, krawatem, lask i w kapeluszu, spotyka si z arystokratyczn mietank, nie miesza si z
tumem, osiga szczyty snobizmu, brata si ze wszystkimi prawdziwymi lub faszywymi geniuszami,
ktrzy wcz si na lewym brzegu Sekwany.
Taka swobodna egzystencja mu odpowiada. Z trudem znosi luksus, szoferw, wystawne ycie,
jakie wiedzie jego ona, chocia sam z tego korzysta, i pragnie spokoju. Chciaby wtopi si w
Montparnasse, w te ulice, kawiarnie, ksigarnie jako stay bywalec dzielnicy.
A jednak w oczach wielu ludzi pozostaje mem bogatej pani Rubinstein, co czyni go
podejrzanym. Zreszt Helena wprawia go w zakopotanie, gdy caa w biuterii, umalowana, w
futrach i piekielnie drogich kapeluszach przyjeda samochodem z szoferem, aby pohula na Rive
Gauche. Upiera si, by pj z nim do Dme czy do Dingo, gwnej siedziby paryskich Amerykanw.
Tam zmusza go do pacenia rachunku za wszystkich, cho wczesny zwyczaj kae kademu paci za
siebie. Edward jest zaenowany takim nagym zakceniem, ktre robi z niego intruza, a on przecie
tak bardzo chce by uwaany za jednego z nich.
Zgodnie ze zwyczajem Helena zachowuje si jak wielka dama, bogata i wspaniaomylna,
przekonana, e tego si wanie od niej oczekuje. Mimo lekkiej krgoci ciaa, wyglda modziej ni
osoba pidziesiciopicioletnia. Osigna nieatwy wiek, gdy kobieta musi przyj do
wiadomoci, e uroda stopniowo przemija, e podanie mczyzn jest tylko przelotne i e mio
aby trwaa musi si zmieni w relacj przyjacielsk. Nie ma bagau piknych wspomnie z
Titusem, wic cigle ma nadziej na to, czego on jej odmawia.
To ponne oczekiwanie jest jej rozpacz i udrk. Chwilami pozwalaj sobie na zblienie cia, ale
coraz rzadziej. Ju nastpnego dnia powracaj do ktni. Oboje otwieraj si w listach. Helena
zachowaa zwyczaj przelewania wszystkiego na papier.
Jej listy do Edwarda s paczliwe, sarkastyczne lub surowe, zalenie od nastroju chwili. Helena
jest zrezygnowana, zawiedziona ich zwizkiem, ale niezdolna do przeksztacenia go; przyjmuje ciosy
jako gnbiona maonka, oddaje je, posugujc si broni czsto nielojaln, jak zatrzymanie czekw.
Jest potg finansow i nigdy nie zapomina mu tego uprzytomni.
Edward jest bardziej wywaony, trzewy, czsto melancholijny. W chwilach przygnbienia posya
jej wiersze, a w nich auje jej nieobecnoci, ktra ciy mu tak samo jak synom. Jadem kolacj w
domu sam, wieczorem, st by tak bardzo zimny, a moje serce w tak dziwnym stanie [20] .
Czsto te jest podstpny, czasem wrcz okrutny. Na upokorzenia, jakich doznaje, gdy musi prosi
o pienidze, reaguje poczuciem winy lub szantaem emocjonalnym. Cigle ta sama litania: ani z tob,
ani bez ciebie.
Jednak w wygadzonej wersji Heleny, uoonej przez ni sam, w ich yciu maeskim i
towarzyskim panuje szczcie i harmonia. Mj m i ja widujemy si pi czy sze razy w roku,
jestemy nowoczesnym maestwem, wyjania dziennikarce New Yorkera [21] . Przyzwoito
kae jej pniej przyzna, e jeli midzy nimi zaczo si le dzia, to wanie z powodu jej
nieobecnoci.
 Przyjacika artystw
W chwili gdy bywamy u ludzi, ktrych nie znamy, dajemy do zrozumienia, e akceptujemy
zapraszanie dostawcw, co prawda wielkich, ale mimo wszystko dostawcw; a przecie przed
wojn nawet nie mwilimy im dzie dobry. Mademoiselle Chanel bya pierwsz krawcow
przyjmowan na salonach [1] . W Paryu, czy to si podoba snobom, czy nie, Coco Chanel od
dawna jest wiatow ikon. Madame jeszcze tego nie osigna. Ale lubi u siebie przyjmowa.
Dziki Edwardowi i autorom, ktrych on wydaje, modym artystom, ktrych obrazy Helena kupuje,
jej przyjcia ciesz si powodzeniem i s bardzo udane. Wspbiesiadnicy doceniaj wymienit,
zawsze obfit kuchni i wyrafinowany gust Heleny w sztuce nakrywania do stou. Miaam rne
serwisy stoowe, pomieszaam je dla efektu wzrokowego. Kady st mia swj kolor, ktry
odmieniaam przez rozmaite jego odcienie [2] , wspomina.
Podczas podry do Wiednia, na pocztku ich maestwa, zamwili srebra stoowe
zaprojektowane przez Josefa Hoffmana dla Fledermausa. Wszystkie sztuki maj porodku
wygrawerowan liter T, inicja nazwiska Titus [3] . Cay komplet jest czym wicej ni serwisem
stoowym, to prawdziwe arcydzieo, ktre maonkowie, w doskonaej osmozie on wybiera, ona
paci kupili z myl o przyjciach. Wkrtce ucze przeronie mistrza, Helena nie bdzie go
potrzebowaa, by zademonstrowa swj gust.
D.H. Lawrence i jego ona Frieda znajduj si w pierwszym krgu staych bywalcw ich przyj.
Brodaty, wychudy, rozgorczkowany pisarz jest wyjtkowo powcigliwy.
Nie chcia miesza si z innymi, tak bardzo by niemiay wspomina Madame. Zacz ze mn
rozmawia dopiero wtedy, gdy zrozumia, e ja take jestem niemiaa.
Helena, niemiaa? To zaley od nastroju. Kiedy dowiedziaa si, e w pimie jej ma pisarz
opublikowa nowel zatytuowan The Sun, zdobywajc si na odwag, mwi mu, e si z nim nie
zgadza. Z elokwencj wyjania mu, e nie ma gorszego wroga dla kobiet ni soce. Wysusza skr,
pozostawia plamy, przebarwienia, przyspiesza powstawanie zmarszczek. Lawrence wydaje si
bardzo znudzony tym wywodem.
Gdybym wiedzia o tym wczeniej wzdycha podarbym moje opowiadanie albo napisabym
ostr krytyk zgubnych skutkw soca [4] .
Pisarz jest niewysokim czowiekiem, zamknity w sobie, spokojny, zamylony. Gdy Helena
przyjmuje go po raz pierwszy, jego milczenie budzi jej niepokj. Jego opanowanie robi wraenie na
wszystkich obecnych. Zaniepokojona Helena pyta, czy moe pisarz nie najlepiej si czuje.
Nie, prosz pani. To tsknota za ojczyzn.
Rozgadany, mody Ernest Hemingway wypowiada si na kady temat. Helena uwaa, e jest
przystojny i mski, z tym powczystym spojrzeniem czarnych oczu, penymi ustami i ciemnymi
wosami uniesionymi wysoko nad czoem. Czasem bywa dziecinny, gdy mwi tylko o sobie, jest
wtedy wyjtkowo gadatliwy, i o swoich wyczynach z kobietami a jest przecie onaty z przeurocz
Hadley Richardson, pierwsz z jego czterech oficjalnych on. Nie mona go nie kocha, pisze
Helena w oficjalnej wersji swojej autobiografii, zawsze bardzo poprawnej politycznie. Ale sowa,
jakich uya, gdy opisywaa pisarza wraz z Patrickiem OHigginsem, s nieco inne [5] :
Kobiety za nim szalay, ja nie. To fanfaron, ktry lubi by na wieczniku.
James Joyce ceni dugie rozmowy o literaturze. Proponuje pani domu, e moe pisa dla niej teksty
reklamowe. Zrobi to w takim samym stylu, w jakim pisa Ulissesa. Kobiety bd tak oszoomione,
dodaje, e od razu si rzuc do kupowania produktw firmy Rubinstein.
Jak zwykle, Helena przekae sekretarzowi zupenie inn wersj [6] .
Joyce? Nie pachnia najlepiej Mia saby wzrok i jad jak ptaszek.
Na jej przyjciach bywa te Gabrielle Chanel, ktra nieraz okazuje si ostra, zwaszcza wobec
kobiet. Jej No. 5 otacza paryanki woni ylang-ylang i jaminu. Helena, ktra spotkaa j przed
wojn u Misi Sert, lubi nosi zaprojektowane przez Chanel kreacje. Na fotografiach wida j w
czarnych lub szarych kostiumach, czcych elegancj z funkcjonalnoci, marzenie kobiety aktywnej
i zamonej.
Pewnego dnia, w czasie przymierzania, gdy byy tylko we dwie, Helena odwaya si zapyta
Coco, dlaczego nigdy nie wysza za m, przecie tylu mczyzn j adorowao No i ksi de
Westminster, ktry ywi dla niej tak wielki szacunek
Co takiego? obruszya si Chanel. Miaabym by ksin numer trzy? Mowy nie ma! Jestem
Mademoiselle i tak pozostan Tak jak pani zawsze bdzie Madame. To nasze jedyne prawdziwe
tytuy.
Chanel bardzo przeya mier swojego kochanka, Boya Capela, ktry zgin w wypadku
samochodowym w ponury grudniowy dzie 1919 roku. Od tego czasu afiszuje si swymi zwizkami z
wielkim ksiciem Dymitrem (Pawowiczem), o jedenacie lat od niej modszym, a potem z poet
Pierreem Reverdym, ksiciem Westminsteru i z jeszcze paru innymi.
Po wielu latach, gdy obie kobiety osigny wiek wspomnie i alw, spotykaj si u Diany
Vreeland, ktra jeszcze nie jest naczeln redaktork amerykaskiego Voguea. Coco Chanel
powraca z Hawajw, na moment zatrzymuje si w Nowym Jorku. Diana Vreeland zaprasza j na
kolacj [7] . W trakcie posiku Coco prosi pani domu, by zatelefonowaa do cudownej Heleny, tej
olniewajcej polskiej ydwki.
Olniewajcej! Diana Vreeland spenia prob i telefonuje do Madame, aby zaprosi j na
kolacj. Jest lato. Chanel ma na sobie biay kostiumik, ktrego spdnica zakrywa kolano, oraz bia
koronkow bluzk. W krtkie wosy kokieteryjnie wpia kwiat gardenii. Helena jest ubrana w dugi
paszcz z jaskraworowego jedwabiu ze stojcym konierzem, skrojony jak chiska suknia.
Przechodz do jednego z pokoi i stoj tam, twarz w twarz. Bd rozmawia godzinami, zapominajc
o miejscu, czasie i o gospodyni domu. Od czasu do czasu Diana Vreeland, zaniepokojona
(Mylaam, e zawary co w rodzaju paktu samobjczego), otwiera drzwi, aby sprawdzi, czy
wszystko w porzdku, po czym zamyka je bezgonie. Kobiety ani drgny. Dwa geniusze, twarz w
twarz. Nigdy nie przebywaam w towarzystwie dwch tak silnych osobowoci, wspomina Diana
Vreeland, ktra przecie dobrze zna wielkich tego wiata.
Mimo e w ich yciu byli mczyni, ktrzy im pomagali, ca fortun zawdziczaj tylko sobie,
pisze [8] , relacjonujc t scen. Nieco dalej zastanawia si, czy te dwie kobiety byy kiedykolwiek
szczliwe. I dochodzi do zabawnego wniosku, e szczcie to co, co dobre jest dla krw.
Myl, e byy szczliwe, dodaje, kiedy zarzdzay, kiedy byy w centrum zainteresowania, kiedy
wszystko kontroloway. Te dwie kobiety panoway nad krlestwami.
Rozmowa przybiera charakter bardziej intymny. Kobiety wspominaj wielkie mioci ich ycia.
Coco rzuca w stron Heleny jedno ze swoich synnych pobaliwych i ostrych spojrze i pyta, czy
kiedykolwiek miaa kochankw.
Nigdy nie miaam na to czasu ani upodobania odpowiada Helena, uraona.
 Miaa pani szczcie natychmiast odrzeka Chanel.
Nie wiadomo, czy artuje, czy mwi powanie. Helena kiwa gow, nic nie mwic. Obie egnaj
si z gospodyni i dzikuj za wspaniay wieczr.
Duo pniej Helena rozmyla o tej scenie i o ich dziwnym dialogu.
Szczcie?, mruczy do siebie. Nie jestem tego taka pewna.
Pod koniec ycia Madame czsto zastanawiaa si, czy gdyby nie bya tak nieugita, w jej
maestwie wszystko mogoby potoczy si inaczej. Nigdy nie zdradzia Edwarda, ale te nigdy
nawet nie dopuszczaa myli o jakimkolwiek ekscesie. Czy powinna by bardziej elastyczna, nie tak
bardzo nieprzejednana? W tamtym czasie by jedynym mczyzn, z ktrym si caowaam. Moe
lepiej bym go rozumiaa, gdyby byo inaczej [9] . Ale nie da si zmieni siebie, a ju na pewno ona
tego nie potrafi.

Sztuka jest bardziej ni kiedykolwiek obecna w jej yciu. W Paryu myszkuje na pchlim targu lub u
antykwariuszy. Christian Dior, ktry ma wtedy niewielk galeri przy ulicy de la Botie, czsto
pomaga jej w zakupach. Zawizaa si midzy nimi prawdziwa przyja, ktra potrwa a do mierci
Madame. Kiedy Dior otwiera swj dom mody, ona siedzi w pierwszym rzdzie i tak bdzie na
kadym jego pokazie.
Zawsze duo u niego kupuje, czasem za duo, przedkada zwykle, jak to ma w zwyczaju, ilo nad
jakoci. Przed wojn nabya imponujc liczb obrazw Sisleya, Degasa, Moneta i osiem Renoira.
Natychmiast po powrocie do Parya znowu ogarnia j ten wewntrzny przymus. Upodobanie jak
zwykle popycha j w stron awangardy. Kilka lat pniej jest ju w posiadaniu dzie wszystkich
liczcych si malarzy i rzebiarzy. S to: Bonnard, Brncui, Braque, Mir, Pascin, Kisling, Picasso,
Helleu, Marie Laurencin, Modigliani, Maillol, Juan Gris, van Dongen, Dufy, Lger.
Zaprzyjania si z artystami, zaprasza ich do siebie, spotyka si z marszandami, mecenasami. Po
wizycie u Gertrude Stein wspomina mieszkanie pene obrazw wiszcych wszdzie, na cianach, na
drzwiach, w kuchni i w azience. Pomimo zapracowania zawsze stara si znale godzin czy dwie i
jedzie do pracowni malarzy na Montparnasse albo na Montmartre. W galeriach zamawia wszystko to,
co jej si podoba. Wiesza dziea w swoich instytutach piknoci, co gdzie indziej nie jest
praktykowane.
Na pocztku lat pidziesitych Pierre Berg, wwczas dziewitnastolatek, czsto odwiedza
przyjaciela Bernarda Buffeta, ktrego pracownia mieci si w podwrzu salonu Heleny Rubinstein
przy ulicy Faubourg Saint-Honor. Dostrzega na wystawie rzeb Brncuiego. Dla modego
autodydakty, jakim wtedy by, to podwjny szok, zapamitany na zawsze.
Odkryem Brncuiego, ktrego nie znaem nawet z nazwiska, i jednoczenie dowiedziaem si,
e mona pokaza dzieo tej miary w oknie wystawowym instytutu piknoci. Pniej, gdy Yves Saint
Laurent otworzy swj pierwszy sklep przy ulicy Faubourg Saint-Honor, kilka metrw od salonu
Heleny Rubinstein, umiecilimy w witrynie dwie ogromne wazy Dunanta, dopiero co kupione [10] .
Niewiadomie, byem zapewne pod jej wpywem.
Helena nie potrafi si oprze, gdy widzi pikne dzieo. Do tego stopnia, e czsto zapomina, co
kupia. Mam tyle obrazw, twierdzi, e ju nie wiem, gdzie je wiesza. Nawet przy takiej liczbie
domw Niekiedy zostawia je w szafach. Dlatego te Patrick OHiggins odnajduje pniej due
iloci obrazw o nieocenionej wartoci; nie s posegregowane, nie wiadomo, czy ubezpieczone.
 Pewnego popoudnia, w Greenwich, jego uwag zwrcio due ptno Maxa Ernsta, wiszce w
korytarzu.
Kosztowao tylko dwiecie dolarw poinformowaa go Madame.
Kiedy indziej, w mieszkaniu przy Park Avenue w Nowym Jorku, oboje dokonuj w szafach
nieprawdopodobnego odkrycia. OHiggins znajduje siedem rysunkw Juana Grisa w starym pudle po
ubraniach, jednego Picassa z okresu kubistycznego i zbir litografii Matissea, ulubionego artysty
Heleny, lecych na starych przecieradach. Zaskoczony OHiggins wypytuje Helen. Ta robi
nieokrelony ruch rk, wzrusza ramionami i odpowiada, e s faszywe.
To cz moich drobnych pomyek.
Cho raz si myli: to oryginay.
Madame zaprasza do siebie wszystkich modych artystw, ktrych podziwia. Marc Chagall ma
byszczce oczy i burz jasnej somy zamiast wosw. Po kilku kieliszkach wina zaczyna piewa po
rosyjsku albo opowiada zawie dowcipy w jidysz. Ma tak ywy umys, tak uszczypliwe poczucie
humoru, e Helena regularnie go zaprasza. Wanie dziki niemu te wieczory nale do udanych.
Przychodzi w towarzystwie Braquea albo innych zaprzyjanionych malarzy. To on przedstawi
Helenie Louisa Marcoussisa. Louis zabiera j do pracowni malarzy i zostaje jednym z jej najlepszych
doradcw. Ale ona nie zawsze go sucha, dlatego przepuszcza kilka arcydzie albo kupuje ptna
drugorzdne, a nawet i faszywe. Uwaa jednak, e tak miao by. Kade z dzie w jej kolekcji
zostao kupione od artysty, ktrego wspomina z uczuciem. Warto sentymentalna tych obrazw jest
mocniejsza ni warto handlowa. Kocham je tak, jak moich Rouaultw albo moich Picassw,
mawia.
Marcoussis martwi si takimi wybrykami. Gdyby czciej go suchaa, jej zbiory byyby bardziej
interesujce. Na przykad odrzucia propozycj kupna Picassa za sze tysicy frankw; kilka lat
pniej obraz wart jest dziesi razy tyle. Przyznaje si do bdu, ale kieruje si przede wszystkim
wasnym instynktem. Spekulacja nie jest jej celem. Za kadym razem, gdy kupowaam co, mylc,
e zrobiam dobry interes, myliam si, napisze pniej. Natomiast kiedy kupowaam dlatego, e
znaam artyst albo chciaam go poprze z podziwu dla jego talentu, to zawsze by dobry
wybr [11] .
Jej ulubiecem jest Matisse. Wrd ulubionych obrazw s Kpice si Renoira, Jesie Rogera de
la Fresnayea, Portret kobiecy van Dongena. I szkic do Panien z Awinionu Picassa, ofiarowany jej
przez klientk, ktrej wyleczya twarz z cer trdzikow.
Moda kobieta zostawia szkic u dozorczyni, z licikiem przypitym do gazety, w ktr by
owinity: Dzikuj za moj pikn cer.
Helena usiuje j odnale, ale klientka znikna na zawsze.

Pasja kolekcjonerska Heleny staa si obsesj. Dziki modzie i spekulacjom dziea sztuki
afrykaskiej, nabyte przez ni dziki intuicji Jacoba Epsteina, znacznie zyskay na wartoci. Teraz
wszyscy chc je kupowa. W miar powikszania kolekcji poskw Helena stopniowo polubia
intensywno ich ekspresji.
Paryski marszand Charles Ratton sprzeda jej Bangwa Queen, jedno z najpikniejszych dzie w jej
kolekcji, ktre lubi bardziej ni wszystkie inne. Kameruski posek z poowy zeszego wieku
przedstawia ksiniczk lub kapank. Edward poycza rzeb Man Rayowi, ktry za ni szaleje.
Fotografuje j z Ady, dawn modelk Poireta. Kolekcja Madame jest tak znana, e dyrektor
nowojorskiego Metropolitan Museum of Art chce j odkupi. Helena odmawia, ale mimo wszystko
czuje si tym mio poechtana.
Wystrj wntrz jest w jej pojciu cile powizany ze sztuk. Bardzo wczenie wiedziaa, czego
oczekuje. Do projektowania wntrz swoich salonw, jak i domw, zawsze angaowaa najlepszych.
W roku 1913 na Salonie Artystw Sztuki Dekoracyjnej podziwiaa parawany z laki autorstwa
Irlandki Eileen Gray, ktra zaprojektowaa te witryn swojej galerii przy Faubourg Saint-Honor
140, kilka metrw od salonu Rubinstein.
Madame nie moe si oprze, by nie zajrze do jej galerii i obejrze jaki dywan czy mebel. To
kontrowersyjna artystka, ale Helena j ceni, tak jak maego Jean-Michela Franka o aksamitnych
oczach; uwielbiaj go te Charles i Marie-Laure de Noailles, dla ktrych zaprojektowa wystrj, a
raczej wymeblowa kamienic przy placu des Etats-Unis. Jego galeria Frank i Chanaux, take przy
ulicy Faubourg Saint-Honor, jest zawsze pena ludzi. Helena Rubinstein naley do goci, ktrzy
przychodz porozmawia z artyst jak w konfesjonale.
Frank nienawidzi tego, co zbyteczne, zdobie, zbdnych detali. Lubi pokoje puste i jasne,
minimalizm, som barwy koci soniowej, ktr wyoy ciany swojego mieszkania. Ten
modzieniec jest uroczy, szkoda, e zosta ze wszystkiego okradziony, powiedzia Cocteau po
wyjciu od Franka [12] . Dekorator wsppracuje ze stolarzami z Ateliers de la Ruche, ktrzy
pracuj dla Chareau, dla Ruhlmanna czy dla Andr Groulta; u tego ostatniego Helena kupuje meble
albo zamawia ich kopie, gdy urzdza swoje mieszkania i salony.
Tak samo imponujca, jak zbiory dzie sztuki, jej garderoba kryje ubrania od Caroline Reboux,
Elsy Schiaparelli, ktrej jest jedn z pierwszych klientek, Molyneux, Poireta, Lanvina, Luciena
Lelonga. Helena gromadzi dodatki, kapelusze, etole, futra, paski i oczywicie klejnoty, prawdziwe i
sztuczne.
Zdarza jej si jednak popenia bdy w doborze niektrych czci garderoby. Na przykad
szarawary i szerokie spodnie od Chanel, idealne na wysmukej sylwetce, na Helenie nie le
najlepiej. Nieustannie propaguje diet, wiczenia fizyczne i masae, jednak sama nie przestrzega
swoich regu, zgodnie z porzekadem szewc bez butw chodzi.
Tyle pracuj broni si e nie mog odmawia sobie jedzenia
Stosuje bardzo oszczdny makija, ale nigdy nie zapomina pomalowa ust ciemnoczerwon
szmink, siwe wosy pokrywa kruczoczarn farb, nie zawsze dobrze naoon. W wieku
szedziesiciu lat nie ma ochoty si starze. Zreszt nie pozwala na to jej energia.
 Uroda staa si przemysem
Podrowa. To drugie imi pani Rubinstein, oznajmia artyku w New York Post [1] . To take
jej ulubiona rozrywka; czsto powtarza, e tygodnie spdzone na morzu, w pywajcych paacach, to
jedyne chwile, gdy moe odpocz. Przed wyjazdem pozuje do zdjcia oparta o barierk na
pokadzie albo na przednim mostku, w towarzystwie synw, ma albo paru przyjaci, kompozytora
Nicolasa Nabokova, wgierskiego projektanta Ladislasa Medgyesa, autora wystroju wntrz kilku jej
instytutw piknoci w Ameryce.
Od pierwszego rejsu, ktry zadecydowa o dalszym biegu jej ycia, statek sta si czci wiata
pani Rubinstein, tak samo jak due klejnoty, ciasno zaczesany kok, polski akcent. Na statku oddaje si
rozmaitym przyjemnociom, jak cocktail party, kolacje, partie bryda. Ta gra, ktr uprawia od
czasw australijskich, staa si modn rozrywk. Albo te, sama w kabinie de luxe, oddaje si swej
pasji epistolarnej, a natychmiast po zejciu na ld wysya listy do bliskich lub do firmowych
menederw. Przede wszystkim jednak funduje sobie dugie poranki w ku albo dugie sjesty, bo
spanie jest czci przyjemnoci podrowania. Zazwyczaj jej nocny odpoczynek rzadko kiedy
przekracza pi godzin.
Podre transatlantyckie maj dla niej jeszcze jedn zalet. Za kadym razem gdy z pokadu statku
dostrzega wyaniajc si na horyzoncie Statu Wolnoci, odczuwa tak sam ekscytacj, jak kiedy
ujrzaa j po raz pierwszy. Nowy Jork odpowiada jej temperamentowi zdobywczyni. Tutaj nie
traktuje si lekko interesw, ludzie nie trac czasu na jaowe dyskusje, biznes jest sportem
narodowym. Od pocztku lat dwudziestych ekonomia wspaniale si rozwija. Spoeczestwo
konsumpcyjne wystartowao z fanfarami. Wszystko mona kupi, wynale, wyrzuci, wymieni:
radio, plastik, syntetyczne tkaniny, lodwki, zapalniczki, auta, telefony, Kleenex i Kotex,
dezodoranty, kremy do depilacji Te wszystkie nowe wynalazki s fun.
Zreszt w Ameryce wszystko jest fun w czasie roaring twenties. Nawet prohibicja, ktra pomimo
kryzysu ekonomicznego, jaki nasta po wojnie, nie przeszkadza ludziom si bawi wrcz
przeciwnie. Osiemnasta poprawka uchwalona przez Kongres w wyniku podwjnych naciskw: lobby
pastorw, ktrzy chc umoralni spoeczestwo, i ruchw feministycznych, ktre walcz przeciw
przemocy maeskiej, zabronia sprzeday napojw alkoholowych. To jednak nie wystarczy, aby
Amerykanie przestali pi.
W Nowym Jorku i w caym kraju tysice nielegalnych barw lub speakeasies skrywaj w
podziemiach potajemne przejcia, przez ktre mona uciec w razie, gdyby policja zorganizowaa
obaw. Mafia ronie w si, to czasy Untouchables, Incorruptibles. Walki ludzi Al Caponea z
agentami Treasury, prowadzone przez Elliota Nessa w Chicago, s opisywane na pierwszych
stronach gazet.
W nocnych klubach beztrosko taczy si charlestona i fokstrota. Swinguj orkiestry Dukea
Ellingtona i Counta Basiego, niebawem publiczno bdzie oklaskiwa Bkitn rapsodi Georgea
Gershwina oraz Freda i Adele Astairew na Broadwayu. Z radia dochodzi nowoorleaski jazz. Al
Jolson jest gwiazd pierwszego wielkiego filmu kina dwikowego piewak jazzbandu. Charlie
Chaplin budzi miech i pacz publicznoci w filmie Brzdc.
Clara Bow, gwiazda filmu It, jest idolk modych dziewczyn, ktre kopiuj jej krcone wosy,
ukowate brwi, usteczka w ksztacie serca, podkrelone jaskrawoczerwon szmink. O jej talencie
mona dyskutowa, ale ma w sobie witalno, ywioowo i co tu duo gada, zwierzcy
magnetyzm, co tumaczy uwielbienie tumw dla jej osoby. W lad za ni pojawiaj si it girls,
bardziej seksowne ni zdolne aktorsko. Theda Bara i Louise Brooks take ciesz si opini kobiet
seksownych. Odbywaj si konkursy piknoci, pierwsza Miss Ameryki zostaje wybrana w roku
1921.
Reklama, ktra rozwija si w szybkim tempie, umoliwia ogromne zarobki i przyspiesza rozwj
prasy. Kosmetyki zajmuj pite miejsce w prasowych ogoszeniach reklamowych, drugie w Town
and Country, Harpers Bazaar czy w Vogueu. W roku 1929 dwadziecia procent stron lub
wkadek reklamowych w gazetach wychwala produkty kosmetyczne. Ponds, Arden czy Rubinstein
wydaj sumy od 20000 do 60000 dolarw miesicznie, aby zapewni promocj swojej marki. Zwrot
z inwestycji jest ogromny: kobiece pisma tworz mody i trendy, a przede wszystkim maj wpyw na
konsumentki [2] .
Amerykanki, ktre rednio wydaj trzysta dolarw rocznie na urod, mog wybiera spord setek
rozmaitych pudrw i takiej samej iloci rodzajw szminek do ust. Na pocztku lat trzydziestych
wydaj corocznie prawie siedemset milionw dolarw w dziaach kosmetykw w domach
towarowych, w salonach fryzjerskich i masau oraz w instytutach piknoci. Dbanie o urod, ktre
jest jednoczenie przyjemnoci, potrzeb uwodzenia i afirmacj wyzwolenia kobiet, zaczyna liczy
si w yciu bardziej ni bodce ekonomiczne i finansowe. Kobiety poczyy uywanie kosmetykw
z manifestowaniem swojej nowoczesnoci [3] . Pikne i zbuntowane.
Nastpia industrializacja urody, a wraz z ni jej demokratyzacja. Chocia Helena Rubinstein nie
jest wycznie odpowiedzialna za t radykaln przemian, ma w tym spory udzia. Jej dwie fabryki w
Saint-Cloud i na Long Island produkuj ponad siedemdziesit linii kosmetykw; nowoci s kremy
wyszczuplajce do ciaa, Reducing Preparations, wylansowane w roku 1923.
Gwna rywalka Heleny nie pozostaje w tyle. Wspomagana przez Thomasa Lewisa, ma i
menedera, oraz przez siostr Gladys, ktra kieruje francusk fili i paryskim salonem, Elizabeth
Arden pooya kamienie milowe pod rozwj brany kosmetycznej w Stanach Zjednoczonych i w
Europie, i tak jak Madame, posiada wasne fabryki. Poza luksusowymi instytutami urody Arden ma
take przedstawicieli w prestiowych domach towarowych, jak Bonwit Teller, Macys czy Neiman
Marcus w Nowym Jorku, a sprzedaje w Detroit, Waszyngtonie, Filadelfii, San Francisco, Los
Angeles. Gama jej wyrobw to siedemdziesit pi produktw kosmetycznych, z ktrych
bestsellerami s Orange Skin Food i Venetian Bleaching Cream.
Obydwie te musz si liczy z konkurencj, ktra chce zagarn swoj cz tego smacznego
tortu: Francuzi Ren Coty, Guerlain, Roger et Gallet, Bourjois, ktrzy przebili si na rynek
amerykaski na pocztku wieku, albo popularni giganci, jak Ponds. Nie wspominajc o niewielkich
dawnych markach czy tych, ktre wanie powstaj i wchodz na rozwijajcy si rynek: Carl Weeks,
Noxema, Maybelline, Barbara Gould czy Max Factor.
Tymczasem prawdziwe wspzawodnictwo rozgrywa si pomidzy dwiema kobietami, idcymi
rami w rami w tym wycigu wielkich. Cigle si nienawidz, jedna czatuje na to, co zrobi druga.
Ich metody marketingu s do siebie podobne. Zapraszaj klientki, by do nich pisay i przedstawiay
swoje problemy skrne, po czym osobicie odpowiadaj, przesyajc indywidualnie dostosowane
porady. Madame, ktra wnikliwie czyta kady otrzymany list, potrafi natychmiast rozpozna
moliwoci finansowe klientki.
Zwyky papier listowy zauwaa. Nie ma pienidzy. Zalec jej tylko dwa zabiegi, a nie ca
kuracj.
 Tylko ona ma zrnicowan klientel. Elizabeth Arden dalej obsuguje bogatych, podczas gdy
Helen Rubinstein coraz bardziej interesuje middle class. Nie bez powodu: w latach dwudziestych
pracuje jedna czwarta Amerykanek powyej szesnastu lat.
Sukces obu kobiet jest wyjtkiem w brany zdominowanej przez mczyzn, ktrzy dobrze
zrozumieli jej znaczenie ekonomiczne. Czasy rzemiosa to ju przeszo. Pojedyncze salony
piknoci i drobne firmy prowadzone przez kobiety prawie znikny z chwil powstania duych
domw towarowych i drugstorew. Dorothy Gray, Edna Albert, Peggy Sage czy Kathleen Mary
Quinlan, ktre miay ju swoj godzin sawy, sprzeday firmy. Niewiele jest takich, ktre jeszcze
prowadz swoje zakady.
W brany wymylonej przez kobiety i przeznaczonej dla kobiet podzia pracy jest zgodny z
klasycznym podziaem pci. Mczyznom przypada wasno firmy, stanowiska kierownicze, dzia
personalny, decyzje. Kobietom, biaym i najczciej dyplomowanym, praca w marketingu, reklamie,
dziennikarstwie, w brany kosmetycznej, w handlu. W najwikszych agencjach reklamowych kobiece
gwiazdy tego zawodu bo mimo wszystko kilka takich istnieje opracowuj kampanie
oglnokrajowe, natomiast te mao znaczce, zatrudniane przez lokalne filie, oddaj prac swoich
szarych komrek na rzecz domw towarowych i maych firm. Sawne czy anonimowe, s pasem
transmisyjnym midzy przedsibiorcami i klientkami [4] .
Agencja J. Walter Thompson, zaoona pod koniec zeszego wieku, zbudowaa swoj renom na
kobietach, klientkach i redaktorkach. Redaktorki byy, albo s, politycznymi bojowniczkami, ktre
walczyy wraz z sufraystkami o prawo gosu. Ich teksty w tonacji intymnej, skierowane do
konsumentek, zawsze przedstawiaj kobiecy punkt widzenia. To stao si elazn regu w tym
zawodzie, ktrego gwne zaoenia mwi, e gdy zwracamy si do kobiet, powinnimy zna ich
zwyczaje, ich sposb mylenia, ich uprzedzenia. A take: Kobiety maj wasne skojarzenia i nawet
swoje obyczaje, o ktrych mczyni kompletnie nie maj pojcia [5] .
Te redaktorki, kobiety inteligentne, wyksztacone, upolitycznione i raczej wyprzedzajce swoj
epok, nie s tak naiwne, jakby na to wskazywaa sztuczno ich tekstw. Jednak nigdy nie
kwestionuj ustalonej raz na zawsze taktyki odwoywania si do komunaw na temat pci. W miar
stosowania tego samego, stereotypowego sownictwa stworzyy wsplny jzyk, czytelny nawet dla
tych kobiet, ktre nie maj moliwoci bywania w tak prestiowych miejscach, jak salony urody
Elizabeth Arden czy Heleny Rubinstein. Tak wic wszystkie kobiety mog otrzymywa informacje o
ostatnich trendach w modzie i w dziedzinie pielgnacji urody. Ten sposb komunikowania si z
odbiorcami utrwala najgorsze stereotypy dotyczce zrnicowania pci.
Madame, zawsze uwaajca si za przedsibiorc, ktry odnis sukces, podziela to uproszczone
podejcie. Sdzi, e tylko kobiety mog zrozumie i wyrazi kobiece pragnienia, a dla zobrazowania
swych sw zwraca uwag na korzyci z pracy w brany kosmetycznej. Tylko takich ambicji im
yczy.
Stawia sobie zreszt za punkt honoru, by zatrudnia prawie wycznie eski personel, ktry staje
si jej bardzo bliski. Czsto w porze obiadu zaprasza sekretarki firmy, swoje dziewczynki, by
przyszy zje do niej, do biura, bo chce z nimi przetestowa nowe produkty
Liczy si z ich opini. Ich refleksje, sugestie, krytyka przyczyniaj si do rozwoju firmy. Madame
wypytuje i zapisuje, co im si podoba, a co by odrzuciy.
Jej bezwarunkowe wsparcie nie posuwa si jednak a do mianowania kobiecej dyrekcji. W firmie
nie ma ani jednej kobiety kierujcej fabryk, ani w grupie marketingowej, ani w dziale finansowym.
Najwysze kobiece stanowisko to zarzdzanie salonami piknoci. Podzia pracy dalej opiera si na
funkcjonujcym w spoeczestwie schemacie po prostu dlatego, e Helena jest spokojniejsza, gdy
za sterami siedz mczyni.
Ten brak zaufania nie oszczdza jej sistr, ktrym czsto zleca prac u boku innego pracownika
firmy, mczyzny. Mimo wszystko ta jedno siostrzana, cho pozorna, zachwyca dziennikarzy.
Madame nie odmawia sobie udzielania informacji na ten temat, bo saga sistr Rubinstein, takich
ciemnowosych, takich piknych, takich polskich, bardzo si podoba.
Zreszt family dream team cigle si powiksza. Ceka jest w Londynie, Maka z zapaem
objeda Stany Zjednoczone, Stella, ktra skoczya nauk w Chicago, niebawem zastpi Paulin w
Paryu. Roza jest w Argentynie, Erna urzdza si w Stanach. Tylko Regina zostaa w Krakowie z
mem, Mosze Kolinem. Za jaki czas troje z czwrki ich dzieci bdzie take pracowa u sawnej
ciotki.
Helena sprowadza z Polski wszystkich, ktrzy tego chc. Opaca im podr, zapewnia mieszkanie,
dodaje odwagi, ksztaci, podtrzymuje finansowo i zatrudnia w ktrym z salonw. Ale sama cigle
jest kapitanem. Wadczyni.
Cesarzowa pikna, jak okreli j Jean Cocteau.
W roku 1928 przenosi nowojorski salon pod numer 8 przy Wschodniej 57 Ulicy, tu przy Pitej
Alei. Budynek, ktrego wacicielem by Collis Huntington, konstruktor Southern Pacific Railways,
jest, tak jak chciaa, majestatycznie okazay. Obejrzaa ich dziesitki, w dziesitkach miejsc, ale
aden si jej nie spodoba. Gdy ujrzaa ten, natychmiast chce podpisa umow. Dlaczego pyta j
zaskoczony agent nieruchomoci tak szybko si pani zdecydowaa, po tylu odmowach?
Lubi schody odpowiedziaa.
Uwielbia sta na najwyszym stopniu salonu i panowa nad caoci. Zoliwcy mwi, e to
upodobanie do szczytowych punktw wzio si z jej maego wzrostu. To najpikniejsze schody,
jakie kiedykolwiek widziaam odpowiada. A teraz musz uczyni ten dom godnym jego
urody [6] .
Zachowuje schody, ale przebudowuje ca reszt. Cz zewntrzna jest odnowiona przez
architekta Benjamina Whinstona, a wntrze powierzono talentowi Paula Frankla, ktry wraz z
Donaldem Deskeyem, modnym wwczas designerem, projektuje wiksz cz mebli.
Podoga jest pokryta linoleum, to w tamtym czasie nowo, i przykryta dywanami zakupionymi w
Maison Myrbor w Paryu. Niektre powstay na podstawie szkicw Louisa Marcoussisa. Tkanina na
cianie pochodzi od Ruhlmanna, wykonana wedug rysunku Fernanda Lgera. Renowacja drugiego
salonu, w Chicago, take zostaje nagrodzona przychylnoci dziennikarzy. Pismo Good Furniture
opisuje salon jako Najbardziej udany przykad sztuki nowoczesnej w architekturze wntrz,
zastosowany w pomieszczeniu handlowym [7] . Po otwarciu Madame cierpi jak to si czsto
zdarza na depresj, musi wic pojecha na odpoczynek do sanatorium. Zawsze czeka na ten
moment, potrzebuje go. Tygodnie odpoczynku post partum s czci jej rozkadu zaj.
Kontakty Madame z pras s dobre. Time opisuje zwiedzanie fabryki na Long Island; wycieczka
przeznaczona bya dla sceptykw, ktrzy nie wierz w naturalne skadniki jej produktw.
Dziennikarz wyjania, e gdziekolwiek si spojrzy, wida rzdy czciowo rozwinitych nenufarw;
gdy rozkwitn, ekstrakt z nich zostanie dodany do powstajcych wanie kremw, pudrw i szminek
do ust. Setki pojemnikw z ogrkami, a obok niezliczone pczki woskiego kopru, skrzynki z jajkami,
z masem, mietan, skrzynie grejpfrutw, rozmaito innych owocw i warzyw. Madame
Rubinstein susznie jest dumna ze swoich kosmetykw, cenionych ze wzgldu na aktywne skadniki,
od ktrych skra doznaje dreszczyku przyjemnoci [8] .
W roku 1928 otrzymuje bogosawiestwo New Yorkera [9] : cztery strony, podpisane
nazwiskiem Jo Swerlinga, to jedna wielka pochwaa Kobiety, ktra nie miaa ojczyzny. Idc na
wywiad, woya swoje najpikniejsze klejnoty. Its gude for publicity, mwi w tym swoim
dziwnym dialekcie, ktry jest poczeniem angielskiego, polskiego, francuskiego i niemieckiego.
Artyku opowiada jej success story: Firma zatrudnia trzy tysice osb na caym wiecie, nie
liczc tych, ktrzy zostali zaangaowani przez pi tysicy pracujcych dla niej agentw. W Ameryce
s miasta z agentem Rubinstein, chocia nie ma w nich przedstawicielstwa Forda.
Jej drobne dziwactwa zostay poddane krytyce; dugie listy pisane rcznie, ktrymi zasypuje
codziennie wikszo swoich pracownikw, dla uniknicia marnotrawstwa pisane na odwrocie
menu, albo ta dziwaczna amnezja, ktra j dopada, gdy musi sobie przypomnie jakie nazwiska.
Niektrzy od lat pracuj w jej zespole, ale ona cigle nazywa ich Gruby albo Gucha, albo Orli
nos. Niektrzy sdz, e ta drobna uomno jest tylko fortelem majcym zachwia rwnowag
rozmwcy, bo przecie Madame jest w najdrobniejszych szczegach niesamowicie precyzyjna. W
salonie dostrzega najmniejszy przedmiot, ktry zosta przestawiony.
Dziennikarz z rozbawieniem opisuje jej wady i zalety, niekiedy sprzeczne. Madame jest
chodzcym paradoksem, ma w sobie jednoczenie skromno graniczc ze skpstwem i
ekstrawagancj, posunit dalej ni rozrzutno. Potrafi nic nie kupowa przez cay rok, nosi jeden
kapelusz, a potem nagle wyda zawrotne sumy przez trzy dni niepohamowanych zakupw. W
garderobach w Paryu i w Londynie szafy s pene ubra, ktrych nigdy nie nosi.
Jej podre s obszernie opisywane. Czwart cz roku spdza na jedeniu po wiecie
samochodem, pocigiem, statkami, wraz z francusk suc i niemieckim kucharzem, ktrzy znaj j
lepiej ni ktokolwiek inny, bez wtpienia lepiej ni jej wasny m. Zwaywszy na czstotliwo ich
spotka, to nie jest trudne Titus jest znany w Europie jako jeden z pierwszych tumaczy poezji
francuskiej, polskiej i woskiej na angielski. Jego manuskrypty Poego i Whitmana budz zazdro
kolekcjonerw [10] .
W doskonale opanowanej sztuce promocji Helena wykorzystuje wasne ycie. W przekazywanych
prasie informacjach wszystko jest wykalkulowane, kamstwa zrcznie dopracowane, wizerunek
starannie wycyzelowany. Zawsze kae si fotografowa albo malowa w domu, elegancko ubrana, z
najpikniejszymi klejnotami, w otoczeniu przedmiotw wiadczcych o jej wyrobionym gucie.
Niektre portrety przedstawiaj j w biaym fartuchu, w instytutach urody i w jej fabrykach. Autorzy
maj rozkaz oszukiwa, przedstawia jej posta szczuplejsz, a twarz zawsze modsz. Kae im te
retuszowa.
Fotografia Cecila Beatona, na ktrej pozuje obok klasycznego posgu z biaego marmuru,
autorstwa Eliego Nadelmana, ukazuje Helen przed i po retuszu, twarz tak, jaka zostaa uchwycona
przez obiektyw oraz zapisane lub oznaczone czarnym tuszem poprawki, o ktre sama poprosia:
doda wosy, inaczej uksztatowa rami, zamaza zmarszczki na ramieniu i na twarzy. Efekt jest
uderzajcy. Helena jest o dziesi lat modsza, bez chirurgii, elektrycznego masau, peelingu.
Magia techniki
 Nierwna walka
Henry, Emanuel i Mayer Lehman to trzej bracia, trzej wsplnicy, self-made men, emigranci, ktrzy
stali si specjalnoci Ameryki. Pochodz z rodziny niemieckich ydw, ktrej majtek wywodzi si
z biznesu ich ojca, Abrahama Lehmana, handlarza bydem. Bracia w poszukiwaniu szczcia jeden po
drugim wyjechali za morze.
Mogliby si zadowoli pomnaaniem ojcowskich interesw, ale w poowie XIX wieku katolickie
Ksistwo Bawarskie wydao edykt skierowany przeciw ydom. Tylko jeden mski potomek w
rodzinie ma prawo oeni si i pracowa w miejscu, w ktrym si urodzi. Inni musz wyjecha. Tak
wic trzej modziecy zostawili starszego brata Seligmana, by przej paeczk po ojcu, sami za
pojechali szuka szczcia w Ameryce, tak jak bardzo wielu modych Europejczykw w tamtym
czasie.
Henry, najstarszy z trjki, ma w roku 1844 dwadziecia jeden lat, gdy jako pierwszy wsiada na
statek do Nowego wiata. Na Poudniu kwitnie uprawa baweny, przy ktrej pracuj w znoju czarni
niewolnicy. Mona zarobi due pienidze, handlujc z plantatorami. Przed modym Henrym do
Alabamy przybyli jego liczni krewni i jak to jest w zwyczaju wrd emigrantw, pomagaj sobie
wzajemnie. Jeden z kuzynw daje mu na kredyt zapas ywnoci przeznaczonej dla farmerw. Henry
zostaje wdrownym handlarzem. Dla wielu ambitnych ludzi to cikie zajcie, niewdziczne, gdy
trzeba harowa, nie liczc trudw ani czasu, wziutkimi ciekami prowadzi wz peen towaru,
latem w skwarze, zim w deszczu, niegu i zamieci. Jednak to najlepsza praktyka, Harvard dla self-
made man [1] .
Po roku, wykorzystujc boom na bawen, Henry Lehman zwrci dugi i zarobi troch pienidzy.
Otwiera sklep w Montgomery, duym miecie w Alabamie, poczonym z Atlant kolej elazn, a z
Nowym Orleanem komunikacj rzeczn. W tym sklepie, do ktrego przychodz gwnie plantatorzy,
sprzedaje po trosze wszystkiego, konserwy, ubrania, sprzt kuchenny. Pracuje bez sowa skargi,
mieszka nad sklepem, aby nie paci czynszu.
Jego modszy brat Emanuel przyjeda trzy lata pniej, w roku 1847. Jeszcze przez cay nastpny
rok musz obaj ciko pracowa, zanim otworz nowy sklep, wikszy ni poprzedni, pod szyldem H.
Lehman & Bros, z tym samym asortymentem, ale tym razem na wiksz skal, od ziarna do koszul, od
nawozw do butw. Farmerzy, czsto bez pienidzy, maj zwyczaj wymienia paczki baweny na
ywno i ziarno.
Kiedy docza do nich Mayer, w roku 1850, sklep w Montgomery zmienia nazw na Lehman
Brothers. Trzej bracia kontynuuj handel wymienny, ale teraz take poyczaj plantatorom pienidze i
rozcigaj dziaalno na nieruchomoci. Po mierci Henryego na t febr w roku 1855, Mayer i
Emanuel dalej dziaaj w brany finansowej. Obaj wspaniale si uzupeniaj. Modszy, daleko
bardziej skonny do ryzyka, potrafi zarabia pienidze, podczas gdy starszy, bardziej rozwany,
upewnia si, czy ich nie trac. Szybko specjalizuj si w sprzeday baweny. W roku 1858
postanawiaj otworzy fili w Nowym Jorku. Po wojnie secesyjnej przenosz wszystko do tego
miasta, w ktrym znajduje si najwaniejsza gieda w kraju.
Od roku 1887 ich notowana na giedzie spka ma ju filie w Europie i w Japonii. Na pocztku XX
wieku Lehman Brothers jest nie tylko najwiksz firm specjalizujc si w obrocie bawen i za
tak uznan, ale sprzedaje te surowce, cukier, ziarno, kaw, naft.
Kiedy w roku 1897 umiera Mayer, dziesi lat przed bratem Emanuelem, firma przechodzi w rce
drugiego pokolenia Lehmanw: Mayer H. i Philip, synowie Henryego i Emanuela, potem Sigmund,
Arthur i Herbert, synowie Mayera. Do roku 1924 nikt, kto nie nazywa si Lehman, choby by
potomkiem w prostej linii, nie moe pracowa w firmie. A to wyklucza potomkw ich sistr i ich
crek.
Lehman Brothers staje si bankiem inwestycyjnym. Kuzyni lokuj kapita w pierwsze departments
stores, Sears, Macys, Woolworth, w papierosy Philip Morris, w fabryki materiaw i ubra. Przez
pewien czas s partnerami Goldman Sachs, potem zostan konkurentami. Prawie wszystkie
przedsibiorstwa, w ktre postanawiaj zainwestowa pienidze, nale do ydw. Po
przeprowadzce do Nowego Jorku bracia Lehman od razu zetknli si z antysemityzmem, ktry panuje
w krgach wielkiej buruazji WASP, a przecie w Alabamie, dziki europejskiemu pochodzeniu,
zostali doskonale przyjci. Amerykanie ze sfer buruazyjnych, pomimo sporego ju bogactwa
odsyajc ich do ydowskich korzeni i tradycji, wznoszc bariery pomidzy sob a ydami,
pozbawi ich wszelkich zudze [2] .
Nie s przyjmowani w towarzystwie, wic spotykaj si midzy sob, tak jak inne zamone
rodziny ydowskie. Wszyscy odczuwaj potrzeb stworzenia wasnych krgw, stowarzysze,
country clubw, zamiast wpycha si tam, gdzie nie s podani [3] . Ich dzieci s wychowywane po
wiecku chopcy studiuj na najbardziej prestiowych uniwersytetach Ivy League ale wszyscy
Lehmanowie, chopcy i dziewczta, zawieraj zwizki maeskie ze wspwyznawcami. Wielcy
filantropi z obowizku i z zasady, swoimi akcjami dobroczynnymi i darowiznami pomagaj
wsplnocie ydowskiej. Zakadaj szpital Montefiore w dzielnicy Bronx, finansuj szpital Mount
Sinai i nale, midzy innymi, do rady administracyjnej wielkiej synagogi nowojorskiej, Temple
Emanu-El, znajdujcej si przy Pitej Alei.
Ludzie Lehmana nie znaj si na kobiecej urodzie. wiat ich pracy jest wycznie mski. Ale maj
ony, siostry, crki, siostrzenice, ktre uywaj kosmetykw. No i maj wyczucie. Jako rozsdni
biznesmeni zainteresowali si zasigiem rynku kosmetykw i zyskami, ktre mona z tego wycign.
Zasignli informacji. W rodowisku wszyscy wskazuj na Helen Rubinstein jako na mark
solidn, ktra przynosi due pienidze. Przestudiowali bilanse. W poprzednim roku przychd brutto
sign 2 milionw dolarw, a zysk 960 tysicy dolarw [4] . Firma zostaa stworzona przez
ydwk polskiego pochodzenia, wic pod kadym wzgldem odpowiada ich kryteriom. Nie ma co
si waha: trzeba j kupi, wprowadzi na gied i zala rynek produktami Rubinstein, zachowujc
jednoczenie jej wizerunek glamour.
Ich prawnicy nie dowierzaj, ale Lehmanowie nie ustpuj. Skadaj ofert i czekaj. Madame
lubi pienidze, zawsze je lubia. Jak mona si oprze takiej sumie, zwaszcza gdy zaproponowano
gotwk? Lehmanowie nie skpi grosza: proponuj 7300000 dolarw, co dzisiaj wyniosoby 80
milionw euro. Madame otrzymywaa ju propozycje kupna, ale nigdy za tak wielk sum. Podobno
trzy lata wczeniej w Paryu przedstawiciel francuskiej firmy przedoy ofert odkupienia jej firmy.
Proponowana suma bya ogromna. Helena odmwia, wykrcia si artem. Nie moemy dobi
interesu, pan myli we frankach, a ja w funtach [5] .
Ale Lehmanowie to ju zupenie inny poziom. Jest si nad czym zastanawia. Zreszt wszystko ju
przemylane. Helena wyraa zgod. W kocu chodzi o sprzeda firmy amerykaskiej, czyli 75
procent udziaw. Zatrzyma fabryki i firmy europejskie oraz australijskie. Lehmanowie obiecuj, e
nikogo nie zwolni i prosz, by dalej reprezentowaa mark. Jej rola jest okrelona w kontrakcie:
zachowa honorowy tytu prezydenta, bdzie pokazywa si na galach dobroczynnych i spotkaniach
towarzyskich i dalej bdzie tworzy nowe produkty. W zamian Lehmanowie pokieruj firm na swj
sposb.
Jedenastego grudnia 1928 roku Helena podpisuje kontrakt; sum udaje jej si zachowa w
tajemnicy. Bya bogata. Teraz bdzie miliarderk.
Nie sprzedawaam firmy z lekkim sercem, ale przede wszystkim liczy si dla mnie moje ycie
prywatne owiadcza prasie. Mam zamiar wrci do Francji i y u boku ma, ktry tam mieszka.
Tak mwi te w swojej autobiografii. Sprzedaam, aby ratowa moje maestwo. Nie byo
alternatywy. To naprawd wielkie powicenie, bo moje firmy zawsze znaczyy dla mnie o wiele
wicej ni pienidze. Godne pochway, a nawet wzruszajce.
Ale czy to na pewno caa prawda? Edward ma moe jak rol w podjciu tej decyzji, ale
prawdopodobnie nie tylko on. Zreszt jeszcze go o tym nie poinformowaa. Jeli czeka na stosowny
moment, aby powiedzie mu o sprzeday, to znaczy, e nie jest pewna, czy ta nowina mu si spodoba.
Jednym sowem, nie ma wielkich zudze co do ich maestwa. Podczas jej ostatniego pobytu w
Paryu zatwierdzili sdownie separacj od oa.

Gra w kotka i myszk trwa midzy nimi w najlepsze. On domaga si pienidzy na dom wydawniczy,
ona mu ich nie daje. On si wcieka, da, ona pozostaje nieugita. Albo gdy udaje jej si go
rozzoci, wyciga pienidze po trochu. Cigle do siebie pisz, ale ich listy s pene goryczy.
Twoja pomoc procentowaaby dla Twojej renomy, tak jak i dla mojej, mwi Edward. A na co mi
Twoja sawa?, odpowiada szorstko. Zawsze byam dla Ciebie tylko narzdziem, dziki mnie
niejedno Ci si udao. Nie musisz mnie obraa, on odpowiada, widz, e amiesz reguy gry.
Nie musimy ze sob sypia, eby by razem [6] .
Taki jest jego punkt widzenia, cyniczny i typowo mski. Ona ma inne zdanie. Zaostrzaj si ich
ktnie. Edward wpada we wcieko, gdy odkrywa, e ona powierzya sprawy nieruchomoci
Paulowi Osostowiczowi, mowi swojej siostry Stelli, ktry kieruje instytutem paryskim. Szwagier
uwaa, e nadesza chwila jego sawy kierowa interesami bogatej Heleny to awans spoeczny i
prosi o rozliczenia kredytowe ksigarni przy ulicy Delambre. Edward czuje si zdradzony,
upokorzony, i nie rozumie, jak jego ona moga zrobi co takiego.
Kolejna wymiana listw, kolejne nieporozumienia. Kade czuje si ofiar tego drugiego. Helena
ali si, e zawsze duo pracowaa, aby zapewni dobrobyt rodzinie i nie domagaa si szacunku, na
ktry, jak sdzi, zasuya. Ma w yciu jedynie odpowiedzialno i prac, podczas gdy jej maonek
zagarn dla siebie najlepsz cz. Zwracasz si do mnie za kadym razem, gdy potrzebujesz
pomocy, ale przyjemnoci szukasz gdzie indziej [7] . On odpowiada oskareniem, e ona go
nieustannie upokarza. Wzajemne niezrozumienie nie dopuszcza dialogu.
Horace, student Cambridge, ulega wypadkowi samochodowemu, pierwszemu z dugiej serii.
Stosunki Heleny z dziemi s tak samo skomplikowane, o ile nie bardziej, jak jej relacje z ich ojcem.
Helena daje, a potem zabiera. Co nie przeszkadza jej by zaborcz i trwon, zwaszcza w stosunku
do modszego syna.
Edward i Helena zawieraj rozejm, bo chc dowiadywa si o stan zdrowia syna i okazywa mu
swoj trosk. Jednak przerwa trwa krtko. Edward znowu wytacza dziao. Jedyn kompensacj tego
wypadku jest dla mnie to, e po raz pierwszy swoim wasnym podpisem przyznajesz mi prawo do
ojcostwa [8]
Nie wie jeszcze, e ona zbya swoj amerykask firm. Helena nie ma odwagi mu powiedzie.
Edward dowiaduje si o tym najpierw z pogosek, a potem z prasy, bo tajemnica zostaa szybko
wywszona. Uraony milczeniem ony, robi jej gorzkie wyrzuty. Znowu si gniewaj. On spdza
Boe Narodzenie sam w Paryu, podczas gdy ona wyjeda z synami do Australii.
Tymczasem jego interesy id niele. W cigu paru miesicy opracowa kilka dobrych wyda, ktre
przynosz zyski i rosnc popularno. A w roku 1929, w roku nabycia This Quarter, wydaje
powie D. H. Lawrencea Kochanek Lady Chatterley, reprint wydania oryginalnego,
opublikowanego w poprzednim roku we Florencji. Edward Titus wie, e podejmuje ryzyko, bo
ksika wywoaa skandal. Sylvia Beach odmwia jej publikacji, twierdzc, e jest za bardzo
erotyczna. Nie chce propagowa tego rodzaju literatury, w zupenoci wystarczy jej James Joyce.
Skontaktowaa wic autora z wydawc.
Peny sukces. Od lat adna ksika nie odniosa sukcesu Kochanka Lady Chatterley. Sowo daj,
mwi si tylko o tym [9] Ten sukces pozwala wymaza dugi Black Mannikin. Chory na grulic
Lawrence nie bdzie ju mg z tego skorzysta. Umiera w nastpnym roku na poudniu Francji,
dokd pojecha wypocz z on Fried. Edward Titus jest jedn z nielicznych osb, ktre przyszy
na pogrzeb.
Zapowiada si nastpny bestseller, tym razem niezwyky. Edward wydaje Pamitniki Kiki de
Montparnasse po angielsku, w rok po ich ukazaniu si we Francji. Z przedmow Hemingwaya, w
przekadzie Samuela Putnama, z ilustracjami Man Raya, wczesnego kochanka Kiki.
Alice, z panieskiego nazwiska Prin ojciec nieznany, wychowana w ndzy teraz Kiki, jest
chodzc wesooci, dowcipem i miesznoci, a take jedn z ulubionych postaci cyganerii z
Montparnasseu. Bezwstydna, liczna jak anioek, o bladej cerze i kruczoczarnych wosach, zarabia
na ycie jako modelka. Zanim staa si sawna, pracowaa w piekarni. Potem zjawia si na
Montparnassie, gdzie Soutine, ktry ma sabo do piknych kobiet, natychmiast j zauway. Stracia
dziewictwo z polskim malarzem Maurycym Mdrzyckim (Maurice Mendjizky), pozowaa swoim
przyjacioom, Kislingowi i Foujicie. Ten ostatni namalowa jej Nu Couch (Akt lecy) i wysa
obraz na Salon Jesienny. Ptno odnioso sukces, zarwno wrd krytykw, jak i publicznoci. Kiki
bya te modelk Modiglianiego i Deraina. Jest ikon Montparnasseu.
Edward u szczytu swojej sawy godzi si z on. Helena, jak dobry gracz, okazuje szczere
zadowolenie z sukcesu ma, wic z Nowego Jorku pisze do niego list gratulacyjny.

W Stanach Zjednoczonych gieda staa si ostatnio modn zabaw. Kobiety spekuluj, tak samo jak
mczyni. Kiedy Lehman Brothers, zgodnie z postanowieniem, wprowadzili firm Rubinstein na
rynek giedowy, kobiety wykupiy 80 procent akcji. I tu paradoks: tak jak w przypadku wielu maych
firm kosmetycznych, ktre zbyy swj kapita, firma Heleny Rubinstein zaoona i rozwijana przez
kobiet, opierajca si na ekspertyzie i dowiadczeniu kobiety, z personelem niemal wycznie
zoonym z kobiet i ktrej kapita w wikszej czci naley do kobiet, jest teraz zarzdzana przez
bankierw kompletnie nieznajcych si na tej brany.
Lehmanowie chcieli pogodzi glamour i mass market, nie rozumiejc, e te dwie rzeczy s nie do
pogodzenia. W tym celu zalali rynek tanimi produktami. Na pocztku Madame, ktra zawsze przecie
wystrzegaa si masowej dystrybucji, bya nawet przekonana do ich pomysu. Szybko jednak
zrozumiaa, e to niemoliwe. Kobiety nie chc tanio otrzymywa tego, co mog kupowa drogo. A
bogate nie chc uywa tej samej marki co biedne.
Trzeba wybra jedn z dwch strategii, ale Lehmanowie tego nie potrafi. Znaj na pami kursy
giedowe, ale nie maj pojcia o potrzebach kobiecej klienteli, a zwaszcza o jej ambiwalencji.
ycie tych szarych mczyzn toczy si w czerni i bieli, wrd kolumn cyfr i ich krzywych
statystycznych, pomidzy surowoci Wall Street a surowoci domw, dostpnych wybracom. C
oni mog wiedzie o barwach, o subtelnoci, o niewyraalnych cyframi marzeniach?
Drczy ich jeszcze inny problem: jak si pozby Heleny, ktra zaczyna im komplikowa ycie?
Mimo podpisanego kontraktu, ze wszystkimi klauzulami zastrzegajcymi, e nie powinna wtrca si
w kwestie sprzeday, ona nie ma zamiaru milcze ani tym bardziej trwa w bezczynnoci.
Wyprzedawa jej produkty w najzwyklejszych sklepach spoywczych i drogeriach to znaczy
zniszczy mark. Na to nie moe si zgodzi.
Firma jest jej dzieckiem, jej spraw. Przez trzydzieci lat ciko pracowaa dla osignicia
sukcesu, czsto kosztem swego ycia osobistego. Po co te wszystkie wysiki? Po to, eby ci idioci w
pi minut unicestwili dzieo jej ycia i sprzedawali wyroby Rubinstein byle gdzie, byle komu,
gdzie midzy puszk groszku a rodkiem do prania? Helena tupie z wciekoci, a jest od tego
chora.
Jej zo podsycaj pene oburzenia listy od dyrektorw domw towarowych i wacicieli
perfumerii, ktrzy rozprowadzaj jej produkty. Wszyscy narzekaj na sposb, w jaki ci biznesmeni
dewaluuj wyroby Rubinstein. W tej sytuacji rezygnuj z kontynuowania wsppracy.
Helena zasypuje Lehmanw listami z pogrkami, ktre bracia wyrzucaj do kosza bez czytania.
Jej brokerzy giedowi dostarczaj jej list akcjonariuszek. Helena osobicie pisze do kadej z nich.
W listach informuje o metodach zarzdzania nowych wacicieli i radzi akcjonariuszkom, aby do nich
pisay zaalenia. Lehmanowie otrzymuj listy ze wszystkich stron. Madame ma zamiar odzyska
firm, odkupujc akcje, kad po kolei, jeli bdzie trzeba.
Pisze, telefonuje, jest gotowa przejecha Stany Zjednoczone ze wschodu na zachd i z pnocy na
poudnie, aby odtworzy swoje zasoby.

Krach z 24 padziernika 1929 roku figuruje w historii i we wspomnieniach jako czarny czwartek.
Tego dnia nagle pka baka spekulacyjna, ktra zacza si na nowojorskiej giedzie w 1927 roku i
powikszya si w wyniku wzrostu kupna akcji na kredyt.
Rozwj przemysu trwajcy cae dziesiciolecie wykazuje pewne oznaki zadyszki. Kapita
wdruje teraz na Wall Street, a powinien zosta zainwestowany w gospodark realn. W tym
piekielnym krgu kurs akcji zwykuje szybciej ni dochd przedsibiorstw, ktry ronie szybciej ni
produkcja i szybciej ni pace. Midzy marcem a wrzeniem stopa zwrotu z akcji ronie o 120
procent. Wszyscy radz sprzedawa, co nastpuje w sposb masowy 24 padziernika.
Na Wall Street wybucha panika, tak jak we wszystkich instytucjach finansowych na wiecie, ktre
po kolei padaj nastpuje efekt domina. W Stanach Zjednoczonych wirtualna warto papierw
giedowych spada o 72 miliardy dolarw. Wrd wielkich potentatw, ktrzy stracili, s: J. P.
Morgan, Vanderbilt, Rockefeller. Akcje General Motors, US Steel, General Electric, Goldman Sachs
trac warto, akcje Lehman Brothers take, a wraz z nimi akcje Heleny Rubinstein, ktre z
siedemdziesiciu dolarw spadaj na dwadziecia.
Dla Madame to katastrofa. Stara si robi dobr min do zej gry, ale przychodzi to jej z trudem.
Zostaa bolenie ugodzona w to, co ma najcenniejszego, cierpi na bezsenno, tym bardziej e w
yciu jej si nie wiedzie, szwankuje zdrowie, ma ze relacje z mem. Wiadomo jednak, e jej
specjalnoci jest walka z przeciwnociami. Podczas jednej z bezsennych nocy wymyla plan
operacji. Jej akcje jeszcze bardziej straciy na wartoci: Helena jest szybka w dziaaniu, wic zleca
swoim brokerom, aby odkupili, ile tylko si da. Drobni akcjonariusze s szczliwi, e mog
odzyska troch pienidzy, odsprzedajc papiery, zanim cakiem strac na wartoci.
Jako akcjonariusz wikszociowy, w pewnym stopniu dziki pynnej gotwce Lehmanw, Madame
stoi na silnej pozycji wobec braci. Zmusza ich do odsprzedania jej reszty kapitau. Cakowite
odkupienie kosztuje j ptora miliona dolarw, czyli drobiazg w stosunku do tego, co zarobi w tej
caej aferze: zyskuje netto pi milionw osiemset tysicy dolarw. Bingo. Lehmanowie musz
skapitulowa. Wciekli, opowiadaj wszdzie, e Madame Rubinstein jest finansow analfabetk.
W rzeczywistoci Madame jest geniuszem. Lehman Brothers, owi menczn biznesu, nie powinni
byli ufa tej maej bizneswoman, ktrej nie doceniali, bo byli zbyt zadufani we wasn si i zbyt
pewni swojej mskoci. Po raz pierwszy zachwia si ich piedesta. W dodatku przez kobiet.
Zrozumiae wic, e czuj si upokorzeni. Osiemdziesit lat pniej ta historia cigle budzi ogln
wesoo.
Niektrzy zarzucaj Helenie, po fakcie, e popenia insider trading. Czy to Lehmanowie
rozpucili tak pogosk, aby si zemci? Trudno uwierzy, e Madame zwszya krach giedowy,
ktry zaskoczy ca planet. Powiedzmy raczej, e miaa intuicj, a przede wszystkim szczcie, to
zuchwae szczcie, ktre jej zawsze towarzyszyo.
Nierzadko wielkie fortuny powstaj w wyniku pokerowego zagrania losu. W dwa lata Madame
staa si jedn z najbogatszych kobiet Ameryki.

Przez cay czas dugotrwaych transakcji wydawao jej si, e dozna poraki. Obawiaa si, e nie
zdoa odkupi wystarczajcej iloci akcji, aby przyprze Lehmanw do muru. W adnym razie nie
zniosaby przegranej. Poniewa wszystko powinno pozosta tajemnic, zwraca si ku jednej jedynej
osobie, ktra moe j pokrzepi.
Edward.
Odpowied jest zupenie inna, ni si spodziewaa. Moja droga, to tylko pienidze. ycie szybko
upywa. Masz dwch wspaniaych synw, z ktrymi mao przebywasz, ma, ktry Ci szczerze
kocha pomimo twych przywar. ycz Ci, eby wygraa, ale jeli przegrasz, nic si nie stanie. Liczy
si przede wszystkim nasza rodzina [10] .
Wybia godzina wyboru. Ma dwie moliwoci: praca albo rodzina. Z jednej strony jest zmczona
tym koczowniczym yciem, wiele razy ju pisaa o tym do ma. Chciaaby si zatrzyma, y w
jednym miejscu, zamiast przelatywa jak meteor przez te wszystkie wspaniae domy, wykoczone
wielkim kosztem, w ktrych prawie wcale nie mieszka. Dy do uporzdkowanego ycia,
niezbdnego do zachowania rwnowagi, ma ju dosy piknikowania. Zreszt nikt, a przede
wszystkim synowie, nie moe zrozumie, co j tak gna.
Jednak szybko koczy te rozwaania. Jestem stworzona do pracy, powtarzaa czsto. Dzisiaj,
bardziej ni kiedykolwiek, ta stara piewka si sprawdza. O mao wszystkiego nie stracia, musi
wszystko zrekonstruowa. Pojedzie do Stanw, z krzywd dla Edwarda, ktry naiwnie sdzi, e
pozostanie w Paryu i zamieszka z nim w dwupoziomowym mieszkaniu przy bulwarze Raspail.
On take potrzebuje stabilizacji. Nie moe ju znie tej atmosfery nieustajcej wojny, tych ktni,
ciosw poniej pasa, upokorze, tych wzajemnych drobnych niegodziwoci. Nie moe cigle prosi
j o pienidze, marzy o spokojnym stadle, ale nie proponuje mioci cielesnej. Pragnie przyjaznego
zwizku i wzajemnego zrozumienia. Jednak Helena odrzuca tak z nim relacj. Edward jest jedyn
mioci jej ycia, ale ona nie chce zadowoli si okruchami.
Ich maestwo przeyje jeszcze kilka wzlotw, jak umierajcy, ktremu ycie ofiarowuje rzadkie
chwile remisji, zanim nastpi nieuchronny koniec.
Natomiast Madame tumi swj smutek i wyjeda do Nowego Jorku spieszy jej si do pracy.
 Paradna aoba po szczciu
Pod oknami biura przy 57 Ulicy, tu przy rogu Pitej Alei, nad instytutem piknoci, Helena syszy
coraz goniejsze fale okrzykw. Tum demonstrantw, gstniejcy z minuty na minut, protestuje
przeciw zwolnieniom, przeciw fali godu, droynie. Zo trzydziestu piciu tysicy osb
defilujcych ulicami Nowego Jorku jest wyczuwalna nawet w zacisznej atmosferze salonu, w
gabinetach zabiegowych, wok stow do masau, gdzie wszystko powinno by tylko przyjemnoci
i spokojem.
Wielki Kryzys uderzy gboko w Ameryk i wiat, nawet zamone klientki nie mog go
ignorowa. Ten finansowy malstrom, dziki ktremu Helena Rubinstein si wzbogacia, co pozwolio
jej nie zwalnia ludzi, by kryzysem ekonomicznym bez precedensu pozostawi na bruku tysice
przedsibiorcw i pracownikw.
Pejza miejski uleg zmianie. Bieda wkrada si nawet do lepszych dzielnic; pozostawia w caym
miecie posmak goryczy i beznadziei Niekoczce si kolejki bezrobotnych czekaj na misk zupy,
bezdomni pi na kartonach rozoonych na chodniku, kobiety o twarzach zapadnitych ze zmczenia i
wstydu, z niemowltami przy piersi, ebrz o kilka groszy na przeycie. Trudno zliczy zamknite
banki, sklepy, ktre zbankrutoway, cae rodziny wyrzucane na ulic, samobjstwa. Gospodynie
domowe, ktrych mowie stracili prac, szukaj byle jakiego zajcia, aby mie co woy do
garnka. Zarzuca im si, e zabieraj prac mczyznom. Niektre nawet zdejmuj obrczk lubn:
zatrudnianie kobiet zamnych jest wci zabronione w dwudziestu szeciu stanach Ameryki.
W zdewastowanym kraju Helena jest jedn z kobiet wybranych przez szczliwy los, jedn z
kobiet na wieczniku. Ma wszystko, sukces, pienidze, zaszczyty. Wszystko oprcz mioci.
Brakuje jej Edwarda to mao powiedziane. Wic dziaa, pracuje dwa razy wicej, nakania
pracownikw, by take wicej z siebie dawali, jeszcze wicej, wicej i wicej.
Otrznijcie si! Troch wicej inwencji! Konkurencja nas zmiady! Kobiety nie maj przecie
nielimitowanych rodkw finansowych! Trzeba je do nas przyciga z pomoc reklamy, wyciga im
z kieszeni ostatni pisetk, tworzy nowe opakowania, zmieni wystrj naszych stoisk w domach
towarowych. No, na co czekacie! Do dziea!
Nic nie moe jej pobudzi bardziej ni dziaanie, wic znowu udaje si na wielki objazd Stanw
Zjednoczonych, aby promowa swoj pierwsz ksik The Art of Feminine Beauty (Sztuka kobiecej
urody). Napisa j ghostwriter, ale caa koncepcja jest jej autorstwa. Pierwsze dwa rozdziay
opowiadaj o jej yciu. Ubarwia je, jak potrafi, zwaszcza lata spdzone w Polsce i pierwszy okres
w Australii. W ten sposb kamstwa i pominicia zostan utrwalone na zawsze, jak wyryte w
marmurze.
Gwnym tematem ksiki jest uroda. Na tej paszczynie Madame nie oszukuje. To jej ywio;
ponadto jest wizjonerk. Jestem pewna, e kiedy pidziesicioletnia kobieta z atwoci bdzie
uchodzi za trzydziestolatk, a kobieta szedziesicioletnia bdzie utrzymywa, e osigna pen
energii dojrzao.
W dalszych rozdziaach poleca peeling gommage, kpiele w olejkach eterycznych, ktre nie
powinny by zbyt gorce, masa skry gowy, starann pielgnacj szyi, doni, stp, podwjn
ochron przeciw socu, ktre postarza o pi lat. Jej rady s przepojone rozsdkiem.
Gimnastykowa si dwadziecia minut dziennie, zawsze nosi rkawiczki poza domem, odywia
twarz dobrym kremem [1] .
 W tych trudnych czasach kobiety bardziej ni kiedykolwiek potrzebuj drobnych przyjemnoci.
Kupuj ksik, czytaj, ofiarowuj, odkupuj. Helena prawie wszdzie udziela wywiadw. We
wrzeniu 1930 roku jest w Bostonie, z sekretarkami, specjalistami od reklamy i tonami bagau, tak
jakby wyjedaa na dwa lata. Nigdy nie potrafia podrowa z maym bagaem, a zreszt po co?
Musi przecie kilka razy dziennie si przebiera, jeli chce wywrze wraenie na prasie.
Pirem dziennikarki Grace Davidson Boston Post powica jej dugi artyku. Ilustrujca go
fotografia przedstawia Madame przepiknie ubran przez Poireta. Na tgiej szyi ma kilka sznurw
czarnych pere.
Jak wielki jest pani majtek? pyta dziennikarka.
20 milionw dolarw odpowiada Helena bez zastanowienia.
Podaa pierwsz sum, jaka jej przysza do gowy. Prawdziwa czy zmylona, to nie ma adnego
znaczenia. Im wicej bdzie mwi o swoim bogactwie, tym bardziej bd j szanowa. Zgodnie ze
swoim zwyczajem zmyla, przejaskrawia. Opisuje Edwarda jako wydawc i marszanda milionera,
wylicza ich posiadoci: dworek w Mayfair, mieszkanie w Paryu, dom wakacyjny w Greenwich.
Dla upikszenia dodaje zamek w Wiedniu i will we Woszech. Czy kiedykolwiek komu zechce si
to sprawdzi? Gdy pienidze mwi, prawda milczy Helena mogaby wymyli t sentencj.
Jaki wedug pani jest gwny obowizek kobiety? pyta znowu Grace Davidson.
Pozosta mod! Wszystkie powinnymy y z przygodami, podrowa, ciko pracowa,
zarabia pienidze i je wydawa, mie dzieci i namitnie kocha.
W tym ostatnim punkcie nie dopenia umowy. Dziemi nie zajmuje si wicej ni przedtem,
zreszt to ju modziecy. A co do namitnoci
Ostatnia prba pogodzenia z Edwardem ma miejsce w Paryu, po powrocie z podry
promocyjnej. M wyjeda po ni do Hawru; ku jego zdziwieniu Helena schodzi ze statku w
towarzystwie sucej i nowej najlepszej przyjaciki, dziennikarki Grace Davidson, ktrej nie
odstpuje niemal na krok, od owego gonego wywiadu w Boston Post.
Helena najbardziej w wiecie pragnie jednego: odnowi relacje z mem. Ale w ostatnim
momencie ogarn j popoch na myl, e znajdzie si z nim sam na sam. Strategiczne mylenie, jej
druga natura w interesach, opuszcza j zawsze, gdy chodzi o Edwarda. Robi co wrcz przeciwnego,
ni powinna uczyni w celu odzyskania go. A moe sdzi, e jakikolwiek wysiek jest ju
niepotrzebny?
Namwia wic na wyjazd mod, niemia Grace, nawet zapacia za jej bilet. Zbyt uprzejmy, a
moe za bardzo przebiegy, aby cokolwiek mwi przy dziennikarce, Edward nie wypowiada ani
sowa przez ca podr samochodem do Parya. Oczywicie jest obraony.
On te nie ma ochoty na rozwd. Kobieciarz, uwodziciel, niekiedy okrutny, gdy chce potwierdzi
swoj msk wyszo nad kobiet, ktra przytacza go finansowo taki jest. Jednak gdzie w
zakamarkach duszy marzy o zgodnej rodzinie. Poza tym separacja nie byaby korzystna dla jego
finansw, mimo e musi wyprasza kady grosz, ktry ona mu wydziela.
Miss Davidson idzie z nimi na kolacj do La Coupole, potem dotrzymuje im towarzystwa przy
szklaneczce wina w Select. Nastpnego dnia od rana zaszczyca ich swoj obecnoci. Nie
zrozumiaa swojej roli troch statystka, a moe parawan; uwaa, e te ich spotkania s dziwne i
napite [2] , jednoczenie przyznaje, e Edward jest szaleczo uroczy.
Przez te kilka dni Helena rozlunia si jeden raz, podczas przyjcia, na ktre pastwo Titus zostali
zaproszeni. Spotyka tam rzebiarza Constantina Brncuiego, od ktrego kupia jedno z jego
najwaniejszych dzie La Ngresse blanche (Biaa Murzynka). Dugo rozmawiaj, Brncui bardzo
j komplementuje. Madame wreszcie si umiecha.
Zna rzebiarza ju od pewnego czasu. S rwienikami. Constantin Brncui urodzi si w Rumunii
w roku 1876, do Parya przyby na pocztku XX wieku, na studia w Akademii Sztuk Piknych.
Helena ceni jego rzeby z marmuru lub z brzu, ktre wpisuj si w nurt sztuki abstrakcyjnej. Kupia
ju jedn, z serii Oiseaux dans lespace (Ptaki w przestrzeni). Oboje ywi takie samo zamiowanie
do sztuki prymitywnej. Rozmawiaj o Nowym Jorku, gdzie artysta przebywa w roku 1926: mia
zamiar wznie niekoczc si kolumn w samym rodku Central Parku.
To lepsze ni ci ebracy, ci sznorers, do ktrych Edward lubi chodzi! szepcze do Grace,
zupenie zbitej z tropu [3] .
Nie zawsze atwo zrozumie, co Madame chciaa powiedzie.

Helena czsto powraca do Parya, sama i zawsze przygnbiona. Za kadym razem przepa midzy
ni a Edwardem wydaje si coraz gbsza. Osabiona, bo smutna, na swoje nieszczcie otoczona
kohort pochlebcw i plotkarzy, Helena wierzy we wszystko, co wygaduj na temat osoby jej
maonka
Jake to? szepcze jej rodaczka, hrabina Tamara empicka, od ktrej kupia obraz nie zna
pani obecnej kochanki pani ma?
Pary bywa okrutny. Polska artystka ma na myli Anas Nin. Ta moda kobieta mieszka w tym
czasie w Louveciennes, ze swoim pierwszym mem, bankierem Hugh Parkerem Guilerem;
skontaktowaa si z Edwardem, bo ma zamiar napisa ksik o D.H. Lawrensie, ktrego podziwia.
Szuka wydawcy. Edward przeczyta kilka stron jej eseju An Unprofessional Study i zachci, by
pisaa dalej.
Czy mieli romans? Helena nie moe tego dowie. Ale jak tylko wbia sobie t myl do gowy, nie
przestaje si zadrcza. Oskara ma o zdrad z t niemieck lesbijk. Pomyka byaby nawet
komiczna, gdyby Helena nie bya tak rozwcieczona: Anas Nin ma pochodzenie francuskie,
kubaskie i duskie ze strony matki Madame grozi mowi rozwodem, tym razem ju na dobre.
Edward daremnie zaprzecza, ona mu nie wierzy, ju mu nie wierzy, nie chce mu wierzy. Z zemsty
pozbawia go prawa do zarzdzania jej holdingiem nieruchomoci i przekazuje swemu szwagrowi,
mowi Stelli. adne posunicie, mczyni si nienawidz, Edward najchtniej zabiby tego
pyszaka. Co gorsza, Helena kae zburzy Jockey Club, ulubiony paryski lokal ma, aby wznie na
tym miejscu jaki dochodowy budynek. Edward z trudem przyjmuje ten ostatni cios. Zreszt nie
przechwala si tym przyjacioom z Montparnasseu.
Ich stosunki pogarszaj si coraz bardziej. W nastpnym roku Edward wydaje ksik Anas Nin.
To bdzie ostatnia publikacja wydawnictwa Black Mannikin. Helena ju na dobre postanowia
przeprowadzi rozwd co uczyni w roku 1938 a zwaszcza nie utrzymywa duej Edwarda, a
wraz z nim jego wydawnictwa i pisma.
Nie chce ju mieszka przy bulwarze Raspail, mimo bardzo udanego wystroju mieszkania, w jej
ulubionym stylu art dco. Jest zachwycajcy, a nie krzykliwy. Helena przekazuje mieszkanie do
dyspozycji siostrze Stelli i jej mowi. Prace remontowe innych mieszka, ktre Edward chcia
przeznaczy na koloni artystw, jeszcze si nie skoczyy. Nic nie szkodzi. Wynajmie si je w takim
stanie, w jakim s teraz, tym bardziej e Edward i Bruno Elkouken, ktry ma zrobi wystrj wntrz,
nie przepadaj za sob.
Jojo Sert, byy m Misi, proponuje, by Madame kupia od niego dom. Chodzi o kamienic
Vesselin, przy Quai de Bthune 24, na Wyspie witego Ludwika. Misia poredniczya w transakcji.
Adwokaci prowadz negocjacje, ktre zapowiadaj si na duszy czas, bo trzeba wysiedli
lokatorw. Rzeczywicie, bd trway prawie trzy lata.
Koniec jakiej epoki, koniec pewnego okresu: teraz ju pastwo Titus widuj si coraz rzadziej.
Ich maestwo popsuo si wycznie z powodu pienidzy w latach pidziesitych powie
Patrickowi OHigginsowi Eugnie Metz, pomoc domowa.
Wraz z mem Gastonem zajmuje si mieszkaniem, ktre Madame urzdzia dla siebie na ostatnim
pitrze domu przy Quai de Bthune. Para ta zostaa zatrudniona u Titusw we wczesnych latach
dwudziestych do opieki nad dziemi.
Patrick OHiggins, ktry zosta zaangaowany jako sekretarz Madame, jeszcze nie zna jej caej
historii. W czasie jego pierwszego pobytu w Paryu razem z chlebodawczyni Eugnie wyuszczya
mu skomplikowane relacje czce pastwa Titus. Madame udzieli panu innych wyjanie dodaje
Eugnie. Powie panu, e pan Edward mia kochanki. To prawda, ale co mia robi? Nie
powicaa mu ani minuty. Bg jeden wie, skd wzia czas na urodzenie dwch synw! [4]

Pogrona w rozpaczy z powodu widocznego rozpadu maestwa, Helena znowu zaczyna

podrowa. W Wiedniu dopada j atak wyrostka robaczkowego. Oprcz operacji wyrostka
dokonano te histerektomii. Dugi okres rekonwalescencji Helena spdza w Londynie u Ceki. Tam
zastaj j dwie wiadomoci, ktre jeszcze bardziej j przygnbiaj. Ojciec umar w Krakowie w
poowie roku 1931. Madame nienawidzi pogrzebw, wic w zastpstwie wysya siostry. Tydzie
pniej umiera matka. Gitel nie przeya ma.
Przybita wyrzutami sumienia, ktrych ciaru sobie nawet nie wyobraaa, Helena popada w
depresj. Przykuta do ka, osamotniona, w gbokiej rozpaczy, pogra si w poczuciu winy i w
nostalgii te dwa uczucia zwykle byy jej obce. Przeladuj j gboko skrywane obrazy.
Przypomina sobie Kazimierz, Melbourne, Londyn, szczliwy czas z Edwardem. Ma do siebie
pretensje, e nigdy ju nie zobaczya rodzicw. Pod wpywem cierpienia zapomina o urazach, jakie
do nich ywia.
Zapomina zreszt wszystko, swoj zo, wszelkie anse, powtarzajce si zdrady Edwarda,
zapomina te, kim jest, czego dokonaa, co jej si udao, i w jak wielkim stopniu jej nazwisko, we
wszystkich miejscach globu, jest synonimem pikna, splendoru, bogactwa. Zrezygnowana,
przygnbiona, jest tylko kupk smutku, zagrzeban w satynowej pocieli. To do niej tak bardzo
niepodobne, e wszyscy si niepokoj, rodzina, pracownicy, lekarze. Wzywa do siebie synw, bierze
ich na wiadkw.
Przy waszym ojcu nigdy nie zaznaam spokoju, choby przez tydzie. adna kobieta na wiecie
nie wycierpiaa tyle co ja!
Zalecaj jej odpoczynek, najlepiej w Szwajcarii, w grach. Poddaje si bez wikszego oporu.
Dobrze siebie zna, czuje, kiedy jej ciao i umys powinny si zatrzyma. Tam odzyskuje powoli siy,
po czym wraca do Parya. Znowu zaczynaj si ktnie z mem, znak, e wrcio jej zdrowie. Jedzie
wic do Nowego Jorku i z zapaem podejmuje prac. Natychmiast zatrudnia nowego dyrektora
sprzeday, Harryego Johnstona, bo syszaa o jego zdolnociach kierowniczych. Proponuje mu
ogromn pensj, chce zreorganizowa firm.
Im wicej czowiek pracuje, tym jest szczliwszy i tym mniej ma czasu na gupstwa!
stwierdza.
Zawsze bya o tym przekonana, ale powtarza sobie to zdanie w kko jak mantr. Oddaje si
nowym projektom, aby przepdzi z umysu obraz Edwarda. Pienidze od Lehmanw, zawsze mile
widziane, pozwalaj odnowi budynek nabyty w roku 1927, przy Faubourg Saint-Honor 52. Chce
tam umieci biura i salon piknoci.
Postanawia te na nowo urzdzi salon przy Grafton Street w Londynie. Zawsze w awangardzie,
gdy chodzi o zaangaowanie modych talentw, zwraca si do bardzo kontrowersyjnego architekta,
Erno Goldfingera i do jego wsplnika, Andrasa Szivessyego. Kilka lat wczeniej razem z
Edwardem zamwili u nich plany renowacji domu przy bulwarze Raspail i ksigarni przy ulicy
Delambre, a take szklanego wyposaenia salonu w Paryu. W rezultacie tylko salon przy Grafton
Street bdzie mia opraw autorstwa tych dwch artystw [5] .
Goldfinger, wgierski yd, ktry studiowa w Szwajcarii, a potem w Wyszej Szkole Sztuk
Piknych w Paryu, ma dwie ide fixe. Jest przekonany, e wntrze salonu powinno kontrastowa z
fasad w klasycznym stylu georgiaskim i e wystrj musi zdecydowanie odbiega od stylu art dco,
w ktrym wszyscy tworz i ktrego naduywaj. Helena dugo si waha, nie za bardzo podoba jej si
pierwszy projekt architekta, czasem kategorycznie sprzeciwia si temu, co ocenia jako po prostu
brzydkie czy dziwaczne, na przykad neonowe szyldy na fasadzie, na ktrych architektowi szczeglnie
zaley. Wreszcie renowacj ukoczono. Rezultat jest hybrydowy, lecz spektakularny. ciany pokryte
czarnymi metalizowanymi lustrami, dywany w szare pasy.
Helenie si nie podoba, jest zbyt nowatorskie, nawet dla niej, take za bardzo ekscentryczne. Nie
chce zapaci honorarium Goldfingerowi. Kc si, ale pniej architekt wspomni o jej zaletach.
Madame Rubinstein jest interesujc kobiet, ktra zaprosia mnie na kolacj do Ritza i robia mi
posiki w swoim mieszkaniu nad salonem przy Grafton Street [6] . Mimo waha Heleny salon cieszy
si ogromnym powodzeniem od chwili otwarcia. Sawa Goldfingera ronie, a wraz z ni sawa
Madame, ktra jak donosi prasa celuje zarwno w wystroju wntrza, jak i tego, co zewntrzne.

W Paryu wybio podzwonne dla Montparnasseu. Amerykanie, a przynajmniej artyci, s spukani z

pienidzy, nie mog duej tam mieszka. Wracaj wic do domu. Ernest Hemingway osiada w Key
West. Sylvia Beach pozostaa przy ulicy de lOdon i usiuje utrzyma na powierzchni swoj
ksigarni. Przyjaciele chc jej pomc, ogaszaj subskrypcj, do ktrej zapraszaj Helen. Madame
daje kilka dolarw.
Turyci masowo ruszaj do uwiconych miejsc, chc zobaczy Scotta Fitzgeralda w Select,
Pascina w La Rotonde czy Kiki nawoujc do kupna swoich rysunkw. Biznes zastpuje to, co byo
autentyczne, ulatnia si dusza Montparnasseu.
Rok 1932 to rok publikacji ostatniego numeru This Quarter, powiconego surrealizmowi. W
artykule wstpnym Edward Titus opowiada histori i znaczenie tego kierunku; by wiadkiem jego
narodzin i dobrze zna wszystkich jego protagonistw. Salvador Dal, Paul Eluard, Max Ernst, Ren
Crevel, Tristan Tzara, Samuel Beckett, a take Duchamp i Max Ernst jako osoby wspierajce. Andr
Breton jest naczelnym redaktorem tego specjalnego numeru, ktry wyznacza koniec pewnej epoki.
 Edward opuszcza mieszkanie przy ulicy Delambre 4 i przeprowadza si do Cagnes-sur-Mer, gdzie
powstaje kolonia artystw. Zabiera swoj legendarn ju bibliotek. Cigle prosi on o pienidze,
ktra daje albo nie, zalenie od humoru.
A przecie mogaby spenia wszystkie jego proby, nawet te nierozsdne. Ma ogromny majtek, a
Edward wysoce si przyczyni do jego powstania.
 ycie rodzinne
W miesicach po rozstaniu z Edwardem Helena najchtniej poszukaaby pocieszenia w przebywaniu
z synami. Ale najwidoczniej jaki siew taki plon, bo aden z dwch synw nie spenia jej oczekiwa.
Zapewne cierpi z powodu rozstania rodzicw. Horace, ktry ma dobry kontakt z ojcem, czsto
odwiedza go w Cagnes. Roy oddali si od Edwarda, jednak nie zbliy si do matki.
Z obu synw wanie Roy jest sabszy i bardziej ulegy. Skoczy studia w Oxfordzie, w Anglii,
potem w Princeton, a pniej wstpi na Uniwersytet Harvarda. Pomimo studiw na prestiowych
uczelniach, gdzie mia rednie wyniki, nie za bardzo lubi studia odby je, aby sprawi przyjemno
rodzicom, a zwaszcza matce. Wolaby zarabia na ycie muzyk, sztuk, do ktrej ma zdolnoci, tak
jak i jego brat.
Od urodzenia Roy robi wszystko, byle tylko wywoa umiech, aprobat, jakikolwiek sygna,
ktry dowidby, e Mother, jak j nazywaj wraz z bratem, interesuje si jego osob, jednak
najczciej bez powodzenia. Wydaje si, e nie jest w stanie jej zadowoli. Ona nie moe znie
tego, co on robi, on nie spenia jej oczekiwa. Ich stosunki s napite, czsto trudne. Syn si jej boi,
unika, jednak potrzebuje jej wsparcia, obawia si jej zoci i wzgardy. Ona, ze swej strony, nie
okazuje mu czuoci.
Nie jest to brak mioci, na pewno nie. Dzieci s dla niej bardzo wane, nieraz bywa dla nich
serdeczna. Pod koniec ycia, gdy zwykle nastpuje czas podsumowania, Helena czsto bdzie dawaa
wyraz swemu alowi, e nie powicia synom wicej czasu. Tak naprawd nie potrafi ich kocha
albo po prostu nie potrafi kocha w ogle. Jej zwizek z Edwardem szwankowa wanie z tego
powodu. Relacja z synami nie bdzie lepsza.
Roy cierpi od ich pierwszego nieudanego spotkania w dniu swoich narodzin. Lekcewaya go, bo
pokrzyowa jej plany. Pniej prbowaa to nadrobi, obsypywaa go prezentami i pienidzmi,
otoczya komfortem i luksusem, daa tak jak i jego modszemu bratu najlepsze z moliwych
wyksztacenie. Od najmodszych lat Royowi niczego nie brakowao oprcz najwaniejszego:
yczliwego matczynego spojrzenia, przede wszystkim dodajcego otuchy. Uksztatowa si bez niej.
Stara si z tym pogodzi, chocia nieatwo by odrzuconym synem.
Roy zawsze bdzie mia problem ze znalezieniem yciowej rwnowagi. W firmie, gdzie jest
zatrudniony jak wszyscy inni czonkowie rodziny, z uporem trzyma si na uboczu. Nie wiedzie mu si
w yciu prywatnym. Trzykrotnie onaty, ma jedyn crk Helen, urodzon w roku 1958. Godzi si z
tym, e zawsze bdzie nieszczliwy, a do spotkania z Niut Grodzius, Amerykank urodzon na
Litwie, ktra po mierci kolejnych mw, Benno Slesina i Bernarda Millera, pozostaa sama z
dwojgiem dorosych dzieci, Louisem i Susan. Niuta bdzie dla niego matk, ktrej nie mia,
pielgniark i pocieszycielk, t, ktra leczy rany i pomaga walczy z zalenoci od alkoholu.
Po swoim czwartym lubie, w roku 1960, Roy przeprowadzi si do mieszkania ony, przy Park
Avenue, jedynie z dwiema walizkami.
Niczego nie mia wspomina Susan Slesin, crka Niuty, ktra napisaa wietn prac Over the
top [1] , powicon wizji artystycznej Heleny Rubinstein. Roy nie chcia niczego zawdzicza
matce.

Bardziej buntowniczy ni jego starszy brat, take bardziej niestabilny, Horace porzuci Cambridge po
wypadku samochodowym. Chce by artyst, malowa, pisa albo jedno i drugie.
Jak jego ojciec i dziadek, woli ksiki ni ksigi rachunkowe! narzeka Helena.
Horace stawia na swoim. Zapewne odziedziczy dodatkowo uparty charakter matki. W wieku
dwudziestu lat opublikowa opowiadanie w angielskim pimie i otrzyma trzy gwinee
wynagrodzenia. Edward jest dumny z tego nonkonformistycznego syna, ktry najwidoczniej chce
pj w jego lady. Jednak Mother nie jest zadowolona.
To rodzinne zamiowanie do literatury irytuje j, nie moe znie myli, e Horace take
odziedziczy ow kltw marzycieli. Za wszelk cen chciaaby wcign obu synw do biznesu.
Podczas wakacji szkolnych zmusza ich do odbycia stau w fabryce na Long Island. Po pierwszym
roku studiw w Oxfordzie Roy spdzi dwa miesice w salonie przy Grafton Street.
Horace poddaje si dyktatowi matki, ale tylko wtedy, gdy nie ma nic lepszego do roboty albo jest
w fatalnej sytuacji finansowej i potrzebuje pienidzy, by si z niej wydoby. Nieuporzdkowany, ale
uzdolniony, cigle popenia jakie gupstwa, zapewne po to, by cign uwag matki, dugi karciane,
plajty, wypadki samochodowe. Ona wszystko wybacza, on zaczyna od nowa. Postanawia zosta
malarzem, wyjeda na Tahiti, wraca po paru miesicach, zapisuje si do szkoy sztuk piknych, jak
zwykle przerywa nauk.
We wczesnych latach trzydziestych eni si z Evelyn Schmitk, mod, delikatn i beztrosk
kobiet, urodzon w Woodstock. Z wrodzon sobie skonnoci do nadawania przydomkw Helena
nazwaa j crk rzenika, zgodnie z zawodem jej ojca. Horace bdzie z ni mia dwoje dzieci,
crk Toby i syna Barryego. Rozwiod si niedugo po przyjciu na wiat drugiego dziecka.
Wnukowie Heleny maj bardzo mao wspomnie zwizanych z babci, bo widuj j raczej rzadko,
chocia Helena w swych pamitnikach tak o nich mwi, jakby spotykali si codziennie [2] .

W gruncie rzeczy auje, e nie ma crki, ktrej mogaby przekaza swj fach. Siostry s, jakie s,
niby obecne, ale z zachowaniem dystansu. Helena szorstko si z nimi obchodzi, one na swj sposb
prbuj stawi jej opr, jednak nie zawsze im si to udaje, bo podziwiaj najstarsz siostr, troch
si jej boj i jej zazdroszcz, co nieco komplikuje ich wzajemne stosunki. Te relacje nie polepsz si
z czasem. Gwatowny konflikt, jeden z wielu, porni Helen i Mak. Zmczona podrami po
Ameryce, w czasie ktrych poucza sprzedawcw, Maka postanowia odej z firmy i odsprzeda
swoje udziay.
Siostra wpada we wcieko, wymyla jej od niewdzicznic. Maka trzyma si mocno, ale
stopniowo si wycofuje. Madame stara si zastpi j kim z rodziny, zawsze tak robia, budujc
firm troch na wzr polskiej mafii, jak wyrazia si obraliwie Elizabeth Arden. Porwnanie
przejmie pniej Boris Forter, meneder, ktrego Helena zaangauje w roku 1937 do prowadzenia
salonu w Londynie. Forter posunie si dalej, powie, e to taka gorsza rodzinna mafia [3] . Z
rnych powodw ywi te gbok osobist niech do Madame.
W Krakowie mieszka cigle Regina Rubinstein, ostatnia z sistr, ktra pozostaa w Polsce. Regina
ma czworo dzieci, Jakuba, Oscara, Rachel i Mal. Ta ostatnia od najmodszych lat jest
zafascynowana sukcesem ciotki, ktry stanowi cz rodzinnej legendy. Cae jej dziecistwo
upyno wrd opowieci o tej cudownej historii.
Gdy miaa mniej wicej dwanacie lat, Mal zacz drczy uporczywy trdzik; napisaa do ciotki.
Helena listownie przekazuje jej swoje rady. Ich korespondencja trwa nadal po wyleczeniu
dziewczynki, ktra wiedzie szczliwe ycie w Krakowie, w otoczeniu rodzicw i przyjaci i nawet
sobie nie wyobraa, e mogaby opuci Polsk. Kiedy myli o swojej przyszoci, widzi siebie jako
matk licznej rodziny albo poetk, a dlaczeg by nie i jedno, i drugie. Jest oglnie uzdolniona,
opublikowaa ju wiele esejw literackich w gazetce licealnej.
Madame regularnie dowiaduje si co, u niej sycha. W listach Mala opowiada o szkole, o nauce
gry w tenisa, do czego ciotka z daleka zachca. Podczas swych licznych podry Helena nigdy nie
zapomina wysa kartek pocztowych do siostrzenicy, ktra snuje marzenia o wszystkich krajach, ktre
ciotka przejechaa.
Jej fotografie zdobiy ciany naszego krakowskiego domu opowiada Mala. Byam
oczarowana jej atrakcyjnym yciem. Bya moj bohaterk [4] . Pomimo tak intensywnego ycia
zawsze znalaza czas, aby dowiadywa si, co u nas sycha.
Kiedy modziutka dziewczyna koczy szko, Helena zaprasza j do Parya. W pierwszym odruchu
Mala biegnie kupi sobie nowe ubrania, aby powita Helen z szacunkiem. Przed laty Helena te
przeya taki wyjazd z Krakowa, Mala o tym wie. To jeszcze jedna legenda na jej temat. Teraz kady
chepi si tym, e da cz pienidzy na jej bilet na statek Podr jednak nie jest dla Mali
atwiejsza, ni bya kiedy dla ciotki, czterdzieci lat pniej odczuwa tak samo mieszane uczucia
ekscytacji i strachu.
Jak wszyscy mwi, Mala Kolin jest najadniejsz i najbardziej dystyngowan ze wszystkich
kobiet w rodzinie. Burza ciemnych, gstych wosw okala jej delikatn twarz, szeroki umiech i
byszczce oczy urzekaj ludzi, ktrzy si do niej zbliaj. Jest uprzejma, zawsze uwanie sucha, co
si do niej mwi. Dumna ze swojej modziutkiej siostrzenicy, Helena powica jej sporo czasu,
czego nigdy nie robia w przypadku wasnych synw. Pokazuje jej muzea, galerie, zabiera do
pracowni Braquea i Van Dongena, do Folies-Bergre podziwia Josphine Baker, do kina, gdzie
Raimu odnosi sukces w filmie Marius wedug Marcela Pagnola. Zaprasza j na kolacj do Ritza, do
Caf de la Paix i po przejciu na drug stron Sekwany do La Coupole, gdzie bywaj jeszcze
niedobitki malarzy. Mala jest olniona takim yciem, ktrego bogactwa i atrakcyjnoci wczeniej
tylko si domylaa.
Krakw po powrocie wydaje jej si przyciasny, prowincjonalny. Nudzi si i myli tylko o
wyjedzie. Madame wanie zaangaowaa jej dwch braci. Oscara, starszego, jako szefa chemikw
w fabryce w Saint-Cloud, a Jakuba jako kontrolera w fabryce w Toronto. Jej take proponuje prac.
Ta moda kobieta, ktra przybywa do Parya na pocztku lat trzydziestych, tym razem by tam
zamieszka, jest pena nadziei na sam myl, e zaczyna nowe ycie u boku uwielbianej ciotki. Nie
spodziewa si oczywicie, e czeka j tak duo pracy. Dwie osoby mieciy si w jednej, jak
napisze. Prywatnie moja ciotka Helena, czua, ujmujca, a w pracy madame Rubinstein, ktra nie ma
nic wsplnego z pierwsz [5] .
Helena od razu zaczyna zajmowa si jej wyksztaceniem. Zamiast emocjonujcego ycia
paryskiego, o ktrym marzya, dziewczyna zostaje posana na sze miesicy do Wiednia i Berlina.
Uczy si tam dermatologii, pielgnacji skry twarzy, a przede wszystkim masau. Po powrocie jej
wyksztacenie jest jeszcze niepene, ale przynajmniej ju wie, na czym polega ten zawd.
Pracuje najpierw w salonie przy Faubourg Saint-Honor, nastpnie w fabryce, w biurach i w
sklepach, gdzie sprzedawane s produkty Rubinstein. Nie ma ju ani rozrywek, ani weekendw, ani
wyj. Madame jest nieugita, fach musi przynosi zysk. Cena bya dua, ale lekcje, jakie
wycignam, naznaczyy mnie na zawsze [6] .
 Helena wysya j na dalsz nauk, jako przedstawicielk firmy Rubinstein, do najodleglejszych
miejsc we Francji.
Jeli chcesz si uczy mwi jest tylko jedno magiczne sowo. Suchaj
To mniej wicej podobne jest do zalece Gitel, ktre teraz Helena przekazuje dalej.
Suchaam wspomina Mala. Nic innego nie robiam.
W miastach i miasteczkach zapadej Francji kobiety, ktre nie maj pojcia o kosmetykach
reklama jeszcze tam nie dotara reaguj sceptycznie na jej nauczanie. Przekona je to prawdziwe
wyzwanie. Mala zrozumiaa, jak bardzo potrzebne jest spersonalizowane podejcie. Trzeba
dowiedzie si od kadej z kobiet, jakie s jej pragnienia, trzeba sucha, jak radzia ciotka.
Moda Mala, ktra zna biegle pi jzykw, zostaje nastpnie wysana do Szwajcarii, potem do
Niemiec i do wszystkich fabryk Rubinstein w Europie. Uczy si przekazywa techniki masau twarzy,
zabiegi dla mini, sposoby pielgnacji skry, przedstawia cise zwizki midzy diet a
wiczeniami fizycznymi. Wreszcie otrzymuje awans: zostaje szefow salonu paryskiego. Na prob
ciotki zmienia nazwisko Kolin na Rubinstein.
Surowa wobec siostrzenicy Helena nie pozwala jej na najdrobniejszy eksces. Podczas przyjcia w
ambasadzie Anglii Mala wdaa si w oywion dyskusj z pewnym dyplomat. Umiejtno
prowadzenia konwersacji nie jest najmniejsz z jej zalet. Rozmwca wydaje si ni oczarowany do
chwili, gdy Helena dosownie rzuca si w stron siostrzenicy. W przelocie udaje jej si szepn,
zanim ruszy w dalsz drog na drugi koniec pokoju, jak czog suncy na bj:
Udawaj, e jeste troch gupsza!
Mala na prno si stara, nie potrafi wyda si gupia. Po skoczonej pracy pywa, gra w tenisa,
rzebi, pisze wiersze, czyta Colette, Virgini Woolf. Z nowym gronem paryskich przyjaci gorliwie
odwiedza muzea i galerie, chadza do teatru na sztuki Giraudoux i Pagnola.
Podoba jej si takie ycie w Paryu, nie wyobraa sobie, e mogoby by bardziej spenione, tym
bardziej e poznaa swojego kuzyna Victora, syna Johna Silberfelda, wuja z Melbourne, ktry
zamieszka w Antwerpii. Victor zmieni nazwisko na Silson. Modzi przypadli sobie do gustu,
spotykaj si, zakochuj.
Helena wybiera wanie ten moment, by wysa siostrzenic do Stanw Zjednoczonych. Mala
przeywa rozdarcie na myl, e musi wszystko zostawi, ale nie ma wyboru. Jak tu odmwi tej
strasznej ciotce? Zwyciyo moje zamiowanie do przygody, napisze do drtwym jzykiem.
W styczniu 1934 roku Mala, ju trzydziestolatka, przybywa do Nowego Jorku. Tak jak wczeniej
Helena, jest oczarowana ju w chwili, gdy statek zblia si do miasta. Onieony Nowy Jork
przypomina jej Krakw. Zarezerwowano jej pokj w hotelu Pierre. Co rano z okna moe podziwia
zanieone trawniki Central Parku. Chtnie by tu zostaa, ale musi zastpi Mak i wyruszy w
podr po Stanach. Niebawem zjawia si Helena, przez pewien czas jej towarzyszy w tym
pierwszym coast to coast.
W caej Ameryce ludzie pracuj dzie i noc, staraj si wydwign z kryzysu. Jest mao
pienidzy, kady starannie kalkuluje swoje wydatki. Poza duymi miastami kobiety yj w izolacji,
nie maj pojcia o otaczajcym je wiecie. Telewizja jeszcze nie istnieje, tylko radio i kilka pism
czy je z tym, co na zewntrz. Mala zwraca si do kobiet wiejskich, ktre znaj tylko wod i szare
mydo, do gospody domowych, ktre uywaj cold cream, do kobiet z miast, dla ktrych makija
jest przejawem zego gustu, do modych pracujcych, dnych nowoci.
 Trzeba te wtajemniczy kad kobiet w podstawy wiedzy o pielgnacji urody, mwic jzykiem
czytelnym dla wszystkich. W niektrych miejscach, wspomina Mala, czuam si jak jaki rzadko
spotykany ptak, ogldany przez lornetk ciekawskich ornitologw [7] .
Mimo tak ogromnej iloci pracy i cigle przesuwanych godzin zaj Mala przyzwyczaja si do
amerykaskiego ycia. Przyjeda jej adorator, bo Helena take go zatrudnia. Udaje im si spotyka,
a nawet zawrze lub, pomimo rozkadu zaj obojga, ktre nie zawsze ze sob koreluj. Tu po
ceremonii Mala wyjeda sama w podr polubn. Nie moe by inaczej, bo jest wanie w trakcie
objazdu demonstracyjnego. Docza nazwisko ma, Silson, do swojego, ale na zawsze pozostanie
Mal Rubinstein.
Po dwch latach bardzo si ducych, ale jake istotnych dla jej znajomoci zawodu, zostaje
szefow nowojorskiego salonu. Madame moe by wreszcie zadowolona ze swojej uczennicy, ktra
staa si tak perfekcjonistk jak ona sama. Miejcie zawsze na uwadze, pisze do kobiet, teraz i
zawsze, e gdy chodzi o Wasz wygld, dobrze nigdy nie jest do dobre. Postawcie sobie wyszy
cel i bdcie zadowolone dopiero wtedy, gdy osigniecie Wasze lepiej [8] .
Pomidzy tymi dwiema kobietami nawizaa si bardzo silna wi. Chocia Helena nigdy nic o
tym oficjalnie nie mwia, bardzo jej oddana Mala w istocie jest jej spadkobierczyni z serca i z
umysu. Nikt jej nie dorwnuje w nauczaniu zasad pielgnacji urody. Nawet drc rk mwi
kobieta zawsze zdoa si umalowa.
Madame troszczy si o Mal.
Za duo pracujesz mwi czsto. Pojed ze mn do Greenwich, odpoczniesz.
Mala ma wasne ycie, przyjaci, przede wszystkim ma, ale w ktr sobot wieczorem jedzie z
ni do domu w Connecticut. Ju o sidmej rano w niedziel Helena wali w jej drzwi.
Mala, jeszcze pisz? Jak to moliwe? Obud si, przyszed mi do gowy pewien pomys
Mimo e j uwielbia, nigdy nie chwali. Komplementy z jej ust s bardzo rzadkie, wic Mala,
pomimo swoich talentw, nie jest wyjtkiem od reguy. Najwysza pochwaa ciotki to takie krtkie
zdanie:
Mala, nigdy si z tob nie nudz.
Kiedy indziej, pod koniec demonstracji, Helena podchodzi do niej i mwi znienacka:
Duo si od ciebie dowiaduj, wiesz?
Dopiero pod koniec ycia Madame spuszcza z tonu. Dwa dni przed mierci, odpowiadajc na
pytania dziennikarza, mwi:
Prosz spyta Mal, ona o tym wszystkim wie duo wicej ni ja.
Mala, ktra jest przy tym obecna, czuje niepokj. To mie zdanie nie jest banalne, jeli pada z ust
ciotki. Po powrocie do domu dzieli si z mem swoim niedobrym przeczuciem.
Co jest nie tak, po raz pierwszy w yciu mnie komplementuje [9] .
 Bdcie zawsze mode!
Czy kobiety zwarioway? Farbuj wosy na platynowy blond jak Jean Harlow, kopiuj fale Marleny
Dietrich, gadk fryzurk Grety Garbo, stylizuj sylwetki na androgyniczn posta Katharine
Hepburn. Wszystkie te gwiazdy odnosz sukcesy na ekranach kina dwikowego. Glamour z jednej
strony, naturel z drugiej, to dwa oblicza tego samego przemysu, ktrego hasem jest sprzeda za
wszelk cen.
No i wanie nie najlepiej to wypado: w ramach walki z recesj, administracja Roosevelta
postanowia naoy podatek na towary luksusowe. Miliony Amerykanek, ktre kupuj szminki,
pudry, lakiery do paznokci, s wcieke. Ekonomici wymylaj lipstick theory, ktrej teoremat
pierwsza wyrazia Elizabeth Arden. W czasie kryzysu konsumpcja produktw kosmetycznych
wzrasta, bo kobiety, ktre nie mog kupi nowej sukienki, przenosz sza zakupw na szmink do ust.
Konsumentki nie chc rezygnowa ze swojej atrakcyjnoci. Tyle e ich przyjemnoci s mniej
widoczne, skromniejsze.
W porze obiadowej, w Macys czy w Saks, mona zobaczy grupki modych kobiet, ktre
przypuszczaj szturm na stoiska na parterze, gdzie sprzedaje si kosmetyki pielgnacyjne i do
makijau. Kobiety w popiechu poykaj kanapk czy saatk i korzystaj z przerwy w pracy, by
wyprbowa pudry i tusze do rzs. Zanim tam przyszy, przejrzay urnale, przede wszystkim strony
powicone urodzie, ktre dyktuj zasady dobrego i zego gustu. To rzecz zabawna umalowa oczy
wieczorem, ale w czasie dnia jest nie do przyjcia albo dziewczta poniej osiemnastego roku
ycia powinny powstrzyma si od wszelkiego makijau [1] .
Artykuy w pismach pene s takich nakazw, a kobiety czuj si w obowizku ich przestrzega,
aby nie odstawa od panujcych trendw. Reklama naduywa modnego teraz jzyka psychologii.
Mwi si o nerwicach, szacunku dla siebie, kompleksie niszoci, podwiadomoci, a to wszystko
po to, by sprzeda may soiczek kremu czy szmink do ust. Masa twarzy daje nie tylko adn cer,
ale nowe spojrzenie na ycie [2] .
Helena, cigle jeszcze zdruzgotana rozstaniem z Edwardem, zastanawia si, w jaki sposb
wznie fortec, ktra zatrzymaaby upywajcy czas. Okoo roku 1910 wypucia pierwszy krem
Valaze na bazie hormonw. Pragnie posun si dalej, uderzy jeszcze mocniej wic inwestuje
pienidze w badania.
Nie ona pierwsza o tym pomylaa. Gayelord Hauser od dawna ju jest zapalonym zwolennikiem
kremw dla kobiet w drugiej poowie ycia, jak je wstydliwie nazywa. Ten specjalista
ywieniowiec pochodzenia niemieckiego na pocztku wieku wyemigrowa do Stanw
Zjednoczonych, gdzie sta si bardzo znan figur w rodowisku gwiazd hollywoodzkich, nieustannie
poszukujcych nowych diet. Oczywicie zwraca si on do kobiet po menopauzie, bo nie istnieje
rynek odpowiednich dla nich specyfikw, a mwi si o nich pgbkiem, jakby byy trdowate.
Elizabeth Arden ze swej strony take poszukuje odpowiedniej recepty. Ma odwag testowa liczne
prbki na swojej twarzy. Na rezultat nie trzeba dugo czeka, jej skra pokrywa si krostami, co
wywouje rado Madame, gdy si o tym dowiaduje.
Po dugich miesicach eksperymentw Helena wprowadza do sprzeday krem Hormone Twin
Youthifier, ktry naley stosowa na dzie i na noc, aby odbudowa i odmodzi komrki skry. W
nastpnych latach opracuje inne kosmetyki hormonalne do twarzy, szyi, do dekoltu i rk. Do
sporzdzenia kadego z jej kremw potrzeba trzech lat bada laboratoryjnych. Najbardziej znanym
kremem bdzie Ultra Feminine, pierwszy kosmetyk zaaprobowany przez Food and Drug
Administration, co stanowi prawdziwe zwycistwo.
Wypuszczenie kremu na rynek amerykaski nie jest tak atwe jak kiedy. Food and Drug
Administration wszystkiego pilnuje, nawet kosmetykw, ktrych dotychczas nie braa pod uwag. To
rezultat ekspansji rynkowej. Powstaj stowarzyszenia, ktre walcz z kamliwymi obietnicami
reklamodawcw i autorw reklam lub staraj si wykrywa produkty zagraajce zdrowiu. Tusz do
rzs oszpeci kilka uytkowniczek, jedna z nich nawet stracia wzrok. Teraz klientki s otoczone
wzmoon czujnoci.
American Medical Association powouje komisj, ktra bada nieodpowiednie sformuowania
Niektre wyraenia, jak allergy free nie mog by uyte bez uzasadnienia. Wytwrcy musz umieci
list skadnikw na opakowaniach albo przedstawi je na prob klientw. Grupa konsumentw przy
poparciu Eleanor Roosevelt tworzy lobby, majce na celu zmian prawa. Na pocztku ani Helena
Rubinstein, ani Elizabeth Arden nie zwracaj na to uwagi, jednak jest to powany bd.
Te grupy, ktre uwijaj si na wszystkie strony, aby usyszeli o nich i politycy, i publiczno,
osign swoje cele. Na uchwalenie nowego prawa trzeba bdzie jednak czeka a do roku 1938. Pod
presj rnych lobby jego tre zostanie zagodzona. FDA podaje definicj kosmetykw, ale bdzie
moga je kontrolowa dopiero, gdy znajd si na rynku.
Rwnie przepisy dotyczce reklamy nieco si zaostrzyy. Zwaszcza wytwrcy s zmuszeni
zmieni pewn ilo okrele. Chanel, Yardley, Bourjois, Elizabeth Arden, Helena Rubinstein
ponios konsekwencje nowego prawa. Nie ma dowodu, e Youthifier Cream opnia efekty
starzenia. Trzeba te byo zmieni nazw historycznego kremu Valaze Skin Food, bo wedug organu
rzdowego odywianie skry nic nie znaczy.
Do pomocy przy ustaleniu nowej strategii marketingowej Helena zatrudnia Sar Fox, wie
absolwentk uniwersytetu. Ta moda kobieta szybko staje si jej praw rk, wykazuje bowiem due
zdolnoci do wymylania nowych nazw.
What to do? pyta Helena, rozgoryczona z powodu decyzji administracji.
To jej ulubione powiedzenie, kiedy ju naprawd nie wie, co robi. Sara Fox natychmiast
replikuje, proponujc nazw Wake Up Cream. Helena chwyta ten pomys. Clever, komentuje
lakonicznie. Takie odkrycia, jak osoba Sary, pozwalaj obej napotykane trudnoci.

W tym samym czasie Helena zatrudnia Harolda Weilla, ktrego nazywa modym adwokatem, oraz
Jromea Levandera, nazwanego ksigowym. Co dzie wczenie rano wzywa ich do siebie, potem
spdza p godziny przy telefonie: rozmawia ze swymi maklerami, pilnuje kursw akcji. Lehmanowie
zaszczepili jej wirusa giedy. W roku 1936 dokapitalizowaa swoj firm i skupia wiksz cz
akcji 52 procent.
W nastpnym roku zatrudnia Borisa Kougoulskyego, ktry po przyjedzie do Stanw
Zjednoczonych zmieni nazwisko na Forter. Kougoulsky-Forter jest rosyjskim ydem pochodzcym z
bogatej moskiewskiej buruazji, take byym oficerem Biaej Armii. To barwna posta o silnym
charakterze, czowiek inteligentny, fanfaron, beztroski, pewny siebie; najpierw wyemigrowa do
Parya, potem popyn do Nowego Jorku, gdzie wykonywa rozmaite zawody. By, midzy innymi,
naczelnym dyrektorem u Germaine Monteil. Kiedy zosta zwolniony, cigna go Helena. Spytaa
prosto z mostu [3] .
 Syszaam o panu od Germaine Monteil. Czy szuka pan pracy?
Tak potwierdzi, wcale niespeszony jej autorytarnym sposobem bycia.
Wanie znalazam odpowiedni osob na stanowisko, ktre przeznaczyam dla pana. propos,
nie podoba mi si paski krawat.
Bkitny odcie krawata, bardzo francuski, starannie dobrany na spotkanie, bardzo jej si podoba.
Przystojny mczyzna, dbajcy o siebie, nosi nieskazitelne garnitury, jada w Ritzu, zim jedzi na
narty do Saint-Moritz, latem na opalanie do Cannes. Boris zawsze y ponad stan, straszliwie
potrzebuje pracy.
Pozostaje niewzruszony, sucha dalej.
Ale mam inny pomys Wyl pana do Anglii. Nikogo tam nie ma, a interes kwitnie.
Kamie jak zwykle. Jej siostra Ceka prowadzi salon i zajmuje si sprawami londyskimi. Kiedy
Boris Forter si tam zjawia, z on Maris i ich dorastajcym synem, musi odwoa si do caej swej
dyplomacji, aby porozumie si z Cek, ktra nie odda nikomu choby najmniejszej czstki wadzy.
Forter odkrywa te, e przychd 200000 funtw rocznie, w ktrym Madame obiecaa mu
dwuprocentowy udzia, jest mocno przesadzony. W roku 1937 sprzeda osigna zaledwie 48000
funtw [4] .
Ogarnia go wcieko, ale nie ma wyboru. Przygotowuje wic plan ataku, aby jako przetrwa.
Potrzebuje kilku tygodni na zdobycie zaufania Ceki, ktra prawdopodobnie si w nim zakochuje.
Postanawia kontynuowa tryb ycia konieczny do bywania w rodowisku skupionym wok spraw
urody, gdzie spotyka si bogaczy i snobw, utrzymuje on i syna i zaczyna oszukiwa w
rozliczeniach.
Namawia Cek, aby wczya si w jego kombinacje, obiecuje jej, e dostanie trzy czwarte
oszukaczego zysku. Pod koniec ycia Boris Forter powie nawet w wywiadzie z synem Christianem
Wolmarem, e Madame w kocu dowiedziaa si o jego malwersacjach: nie deklarowa sum
otrzymanych w gotwce, sprzedawa drogo towar drugiej kategorii, faszowa faktury i rachunki.
Powiedzia, e przymykaa oczy na ich drobne oszustwa, bo i ona na tym zarabiaa [5] . Co nigdy,
mimo jego owiadczenia, nie zostao dowiedzione.

Dla Heleny ycie bez Edwarda toczy si dalej, cigle na dwch kontynentach. Podczas jej
nieobecnoci domy s utrzymywane tak, jakby miaa si zjawi w kadej chwili. Kiedy w nich
przebywa, kilka dni czy kilka miesicy, wszystkie rytuay zostaj zachowane. Kae codziennie
dostarcza wiee kwiaty, dokadnie przeglda ksigi rachunkowe, czuwa nad wszystkim, co
wchodzi lub wychodzi z jej kuchni, nawet kanapki na przyjcia. W Paryu, Londynie, Nowym Jorku
utrwalia si o niej pochlebna opinia jako o wzorowej pani domu.
Robi co moe, aby jej przyjcia, cieszce si powodzeniem, podczas ktrych czy promocje
nowych wyrobw z obowizkami towarzyskimi, odbyway si w jak najbardziej przyjaznej
atmosferze.
Wyobrania to tajemnica udanego przyjcia mawia.
Wydaje synne rowe przyjcia, gdzie wszystko, od przeksek do deseru, ma podobne odcienie,
ososiowy wpadajcy w malinowy, bladopomaraczowy krewetkowy i odcie fuksji pczka
rzodkiewek. Albo zarzdza zabaw w krzesa. Midzy daniami mczyni musz zamieni si
miejscami, aby kobiety si zbytnio nie nudziy. Zaprasza goci na harem parties, na ktrych
dekoracje wntrza i kreacje przywodz na myl przepych Orientu. Przeja ten pomys od swego
przyjaciela Poireta.
Kiedy Madame przyjmuje donosi amerykaski magazyn Mademoiselle [6] robi to z tak
przyjemnoci i serdecznoci, jak zwyczajna gospodyni, czstujca goci domowym ciastem z
imbirem. Kiedy w zachwycajcy sposb podaje pmisek z kanapkami z rzeuch, moecie si
poczu zaszczyceni.
Artyku w Mademoiselle jest co najmniej tysicznym artykuem, opisujcym ycie Madame we
wszystkich aspektach. Wydaje si, e czytelniczki z caego wiata nigdy nie maj do odkrywania
najdrobniejszych tajemnic uwielbianej Madame.
Przepywa Atlantyk co najmniej osiem razy w roku, aby sprawdzi, czy tysice jej pracownikw
s na swoich stanowiskach. Fakt, e tylu ludzi od niej zaley, budzi w niej strach i zmusza do
cigego wypeniania obowizkw. Niektrzy pracuj dla niej od samego pocztku [7] .
Pismo przemilcza jednak jej wady, oscho, wymagania wobec pracownikw, jej kamstwa,
wszystko, co czyni tak trudn, wrcz niemoliw prac pod jej zwierzchnictwem. Dziennikarka chce
widzie w niej kobiet, ktra pozostaa naturalna pomimo ogromnej fortuny. Helena Rubinstein ma
wiele twarzy. Mwi, e jest zbyt zajta, aby korzysta z programw pielgnacji urody we wasnych
instytutach. Nieustannie propaguje wiczenia gimnastyczne i masae, ale sama nie uprawia adnego
sportu i nie cierpi dotykania. Szanuje swoj cer i j pielgnuje. Sama robi makija, w azience przy
naturalnym wietle, przed wyjciem z domu, nigdy nie zapomina posmarowa si kremem i naoy
podkad.
Bardzo j absorbuj kontakty z pras. Dziennikarze doceniaj jej drobne prezenciki, zachwycaj
si nieco szorstkim sposobem bycia, chwa, jaka otacza j po zwycistwie nad Lehman Brothers.
Jej niebyway sukces robi tym wiksze wraenie, e zawsze ma im co ciekawego do opowiedzenia,
przedstawia jaki nowy rewolucyjny produkt, co sprawia, e artyku bdzie zabawniejszy dla
czytelnika.
Madame jest blisko zwizana z Janet Flanner, pracujc w Paryu dla New Yorkera, ktra przez
prawie trzydzieci lat bdzie pisa wspaniae kroniki wydarze z jej ycia w stolicy. Jednak jej
ulubione pisma w Stanach Zjednoczonych to Vogue i Harpers Bazaar. Edna Chase, redaktor
naczelna Voguea, zacza tam pracowa na pocztku wieku, potem take doceni j Cond Nast,
ktry kupi pismo; bdzie kierowa redakcj do roku 1952. Ma lepsze stosunki z Elizabeth Arden ni
z Helen Rubinstein, chocia i jedna, i druga przynajmniej raz do roku s zaszczycane reportaami
publikowanymi w urnalu.
W tym wiatku kobiecej prasy prawdziw przyjacik Madame jest Carmel Snow, ktra po
debiucie w Vogueu przesza do Harpers Bazaar. Delikatna, lekka sylwetka nie przeszkadza jej
by kbkiem czystej energii, a bystry umys dowiaduje si wszystkiego o najnowszych tendencjach
w modzie, tak w Nowym Jorku, jak i w Paryu, po czym analizuje je z prdkoci byskawicy. Kiedy
przyjeda do stolicy Francji na wiodce pokazy, spycha w cie innych dziennikarzy zajmujcych si
mod.
Carmel Snow, ktra chepi si tym, e stworzya magazyn dla kobiet eleganckich z eleganckim
umysem, pracuje ze wszystkimi wielkimi artystami swego czasu. Namwia Cocteau, Trumana
Capotea, Cecila Beatona, Christiana Brarda i Man Raya, by zrobili dla Voguea pierwsze
fotografie modelek na play, z kolekcji debiutujcych projektantw Cristobala Balenciagi i
Christiana Diora.
 Ma niezawodn smykak do wyszukiwania tancerzy, pisarzy, dobrze zapowiadajcych si
talentw, o ktrych pisze, zanim stan si sawni. Zatrudnia Dian Vreeland na redaktork dziau
mody, zaraz po tym, jak ujrzaa j taczc w jakiej sali penej od tumu; na dyrektora artystycznego
angauje Alexisa Brodovitcha, natychmiast po obejrzeniu jego szkicw. Madame, ktra ma zwyczaj
kaleczy wszystkie nazwiska, nazywa j z czuoci Caramel.
W Paryu korespondentk Bazaaru jest Marie-Louise Bousquet, z ktr Helena take ma bliskie
kontakty. ywa, szybka, punktujca swoje wypowiedzi citym poczuciem humoru, Bousquet jest
znan postaci paryskiej mietanki towarzyskiej. Powiernica wszystkich tych, ktrzy potrzebuj
jakiego owiecenia, w kilku zdaniach udziela poparcia, ciepa, rady. W swoim mieszkaniu, ktrego
okna wychodz na plac du Palais-Bourbon, przez dugie lata prowadzi salon towarzyski; artyci,
pisarze, aktorzy, muzycy spotykaj si tam ze wiatowcami. Jej mem jest Jacques Bousquet, literat
bez grosza, cierpicy na przewleke zapalenie staww, ktre dosownie przykuwa go do fotela;
jednak ze wzgldu na swj urok, esprit, ywotno Marie-Louise jako pani domu cieszy si
najwikszym powodzeniem w paryskim towarzystwie, zatracajcym si w zabawach i rozrywkach.
Dla klasy redniej, cierpicej z powodu kryzysu, atmosfera tych lat jest raczej ponura, natomiast
paryanki z wyszych sfer przecigaj si w demonstrowaniu swojej inteligencji, kultury i elegancji.
Inspiratorkami s Marie-Laure de Noailles, patronka sztuki i literatury, ksina Nathalie Paley,
maonka krawca Lelonga i wielka mio Cocteau, ktra wszystkich olniewa i fascynuje swoj
sylwetk wiotk jak liana, oraz Baba de Faucigny-Lucinge, ktra lansuje rozmaite mody. Te trzy
nierozczki to towarzyska elita. Z innymi znanymi kobietami tworz grup twarzy Voguea,
nieustannie fotografowanych przez pismo, ktre cigle uwiecznia je w kostiumach z niezliczonych
balw z lat trzydziestych, coraz bardziej hucznych. wito Wiosny u Etienne de Beaumont, bal
orientalny u Daisy Fellowes, Bal Walcw u Nicky de Gunzburg, bal Alicji w Krainie Czarw, na
ktrym dziennikarka Elsa Maxwell i Christian Brard zjawiaj si razem, jako Humpty i Dumpty.

Madame dalej jest wierna Chanel i Poiretowi, zaczyna te kupowa u Schiaparelli, gdy moda
Woszka zjawia si w wiecie mody. Schiap robi wzorzyste swetry z motywami afrykaskimi,
eglarskimi. Potem derseje we wzory iluzjonistyczne i tkaniny drukowane w langusty. W roku 1934
wprowadzia si na plac Vendme 21; to ona zapocztkowaa prt--porter. Lonor Fini
zaprojektowaa dla niej flakon do perfum Shocking, inspirujc si ksztatami Mae West.
Shiap pozostaje pod duym wpywem surrealistw, pracuje dla niej Christian Brard, Kies, Van
Dongen, Salvador Dal. Cocteau rysuje poetyckie frazy na hafty na sukniach wieczorowych. Louis
Aragon i Elsa Triolet projektuj dla niej naszyjnik z tabletek aspiryny. Wszystkie gwiazdy
amerykaskie i francuskie, od Katharine Hepburn do Merle Oberon, od Michle Morgan do Simone
Simon, kupuj w jej domu mody.
Elsa Schiaparelli stawia na typ adnej brzyduli, akcentuje nieregularno rysw, a nie ich
harmoni, sylwetk raczej dystyngowan ni wdziczn. Zgadza si z tym Helena, ktra jest
zwolenniczk urody ywej, zmiennej i twierdzi, e adnej twarzy, nawet najbardziej niemiej, tego
nie brakuje.
Pierwsza lepsza kobieta inteligentna moe by co najmniej pocigajca powtarza czsto.
Intensywno zaley ju tylko od niej.
Angielski dyktator mody Edward Molyneux take cieszy si wzgldami Madame, tak jak i
Madeleine Vionnet Helena z zainteresowaniem przyglda si jej przepiknym sukniom, skrojonym z
trzech skosw. Madame odkrywa rwnie Cristobala Balenciag, ktry pozostanie jednym z jej
ulubionych krawcw. Hiszpan o agodnym gosie, wosach i oczach intensywnie czarnych, przy
ktrych jego pikna twarz wydaje si jeszcze bardziej blada, jest synem rybaka z baskijskiego
wybrzea.
Pierwszy dom mody otwiera w roku 1919 w San Sebastian, nastpne pitnacie lat pniej w
Madrycie i w Barcelonie. Emigruje do Francji, gdy wybucha wojna domowa; Avenue George V staje
si jego adresem w Paryu, dobrze znanym wszystkim wytwornym kobietom. Szalej za jego
strojami, ktre je zdobi, a nie przebieraj. Odkrywa go Carmel Snow znana ze swojego wyczucia.
Balenciaga natychmiast odnosi sukces. Madame kupuje dziesitkami jego haftowane suknie-tuniki, w
ktrych czsto pozuje fotografom.
Bardziej ni kiedy podziwia parysk mod, ktra powraca do gorsetu, tym razem w zupenie innej
formie to elastyczny pas, podtrzymujcy brzuch. W poowie lat trzydziestych ju si kolan nie
pokazuje. Hemline theory staa si nawizaniem do lipstick theory: kiedy panuje kryzys
gospodarczy, wyduaj si suknie. Za dnia kobiety nosz kostiumy albo sukienki do p ydki,
wieczorem za dugie obcise suknie, czsto z dekoltem na plecach. Przywrcono kobiece ksztaty,
powrci styl klasyczny. Zerwano z frywolnymi strojami, z sylwetk chopca, tak popularn w latach
dwudziestych.
Popularne mistrzynie tenisa, jak Suzanne Lenglen, a przede wszystkim patne urlopy przyczyniaj
si w poowie dekady do lansowania nowej, nieco powcigliwej tendencji. Pojawiaj si szorty,
kobiety znowu pokazuj zgrabne nogi. Gwnie na wieym powietrzu, rozebrane, podczas
gimnastyki. Obowizkowy jest zdrowy wygld, opalenizna przez cay rok. Helena Rubinstein ju od
1932 roku lansuje nawietlanie wyzwalajce melanin. W roku 1936, w ktrym wprowadzono patne
urlopy we Francji, opracowuje krem Cte dAzur, pierwszy wodoodporny samoopalacz.
Bardzo wane s dodatki, biuteria prawdziwa i fantazyjna, hafty, przybrania, przede wszystkim na
kapeluszach, toczkach, czepkach i kapeluszach-kubekach, ktrych Helena ma cay arsena. Wszystkie
ubrania s starannie posegregowane. Te sprzed roku 1914, suknie, futra, kostiumy, jednym sowem
podstawa garderoby, znajduj si w Nowym Jorku. Posiada setki par butw robionych na miar na
jej mae stopy i tyle samo butw na co dzie, kupowanych w sklepach.
Klejnoty, prawdziwe i sztuczne, s bezadnie wrzucone do starych pudeek kartonowych od
Bergdorfa Goodmana. Chowa je pod ubraniami w szufladach lub pod kiem. Sara Fox, ktra od
pewnego czasu obserwuje, jak swobodnie Helena grzebie w tych pudekach, gdy chce na chybi trafi
wycign diamenty, topazy czy rubiny, ktre zaoy danego dnia, zauwaa, e nie jest to
najpewniejszy sposb ich przechowywania.
Madame potrzsa gow na znak bezsilnoci, niektre praktyczne szczegy ycia j przerastaj.
Sara Fox jednak przypuszcza ponowny atak: przynosi kuferek zamykany na klucz, z szufladkami, w
ktrym ukada ca biuteri kolorami, ksztatem, a przede wszystkim alfabetycznie, D diamenty, R
rubiny Madame jest zachwycona, akceptuje ten system.
Jednak szybko si zniechca do ukadania klejnotw, nigdy nie moe sobie przypomnie kodu
zapisanego wewntrz jednej z szufladek, w szafce zamknitej na klucz, w azience, gdzie umiecia
kuferek.
Nikt z jej otoczenia nie way si zbliy, gdy otwiera szafk, zawierajc co najmniej milion
dolarw w klejnotach i perach.
 Zapach pudru
Te ogromne czerwone drzwi rzucaj jej wyzwanie, co budzi w niej wcieko, jak u byka, ktremu
przed nosem macha si szkaratn pacht. Elizabeth Arden wanie otworzya ekskluzywny instytut
piknoci przy Pitej Alei, tu obok skrzyowania z 55 Ulic. Portier w liberii pilnuje wejcia, jak
we wszystkich budynkach rezydencjalnych w okolicy Upper East Side. W holu dominuje ogromny
obraz namalowany przez Georgi OKeefe, ulubion amerykask artystk Arden.
Helena wpada w zo za kadym razem, gdy przejeda samochodem obok tego salonu. Nigdy nie
wesza do rodka, ale dobre dusze opisay jej go w najdrobniejszych szczegach, a poza tym gazety,
ktre przepadaj zarwno za Miss Arden, jak i za Madame, powiciy salonowi wiele artykuw.
Obejrzaa fotografie w Vogueu i w Fortune, zna na pami: kolor zason i foteli z zielonej i
rowej satyny w salonie gimnastycznym, jasnozielone ciany, krysztaowe yrandole, meble
zdobice pi piter. Ten szyk, napisaa Fortune, przenika lekk atmosfer i pastelowy wystrj
salonu [1] . Jej wasny instytut nie wytrzymuje konkurencji.
Madame zorzeczy, bo pismo zaczo porwnywa rywalki, a ona nie wypada korzystniej.
Klientela Arden naley do elity dobrego gustu i bogactwa; przychodz do niej i pocztkujcy, i dawni
bywalcy. Po przeciwnej stronie salony Rubinstein, ktra przez dugi czas bya pierwsza w brany,
nie s ju tak eleganckie jak kiedy, chocia jej biznes pozosta prawdopodobnie najwikszy w tej
kategorii [2] .
Wbijajc jeszcze jeden gwd do trumny, Life napisa, e Elizabeth Arden jest jedynym
kolcem w picie Madame [3] . Bg jeden wie, jak te dwie kobiety si nienawidz, a przecie s
skazane na przebywanie obok siebie. Chodz na te same przyjcia, na te same premiery, jedz
kolacje w tych samych restauracjach. Wypuszczaj na rynek, z kilkudniowym odstpem, takie same
kosmetyki, wyprodukowane z tych samych skadnikw, zawieraj przyjanie z tymi samymi
dziennikarzami, a podczas przypadkowych spotka ignoruj si nawzajem z tak sam pych,
obserwujc si spod oka.
Jak napisaa Fortune, Arden ma troch bardziej elegancki wizerunek i starannie go pielgnuje.
Jej ukochane konie, jej malestwa, bd powodem opracowania jednego z jej najwikszych
bestsellerw, cudownego Eight-Hour Cream, pocztkowo przeznaczonego do pielgnacji koskich
staww. Otworzya ferm zdrowia nazwan Maine Chance, od imienia jednego z jej najlepszych
kusakw, i tam wprowadza klientki ktre sono za to pac w tajniki sportu i dietetyki. I
wreszcie, jej produkty syn z wyszukanych soiczkw i opakowa.
Kobiety kupuj Rubinstein dla siebie, a Arden na prezenty konstatuje Madame, nie wiedzc,
czy naley si tym martwi, czy cieszy.
To zapewne druga hipoteza: jej zyski cigle s wiksze, bo nie rujnuje si na opakowania
Helena pociesza si, jak moe: Z jej opakowaniami i moimi produktami mogybymy zawojowa
wiat. Ich rywalizacja, oglnie znana, nie zawsze jest komentowana w czysty sposb. W tym samym
artykule w Fortune dziennikarz wykracza poza lini dopuszczalnej krytyki. Pokpiwa z krgego
wygldu Madame, z jej smagej cery i upodobania do egzotycznych ubra. Edward take pada
ofiar tych wtpliwych komentarzy, ktre opisuj go jako bukinist, sprzedawc starych ksiek w
stoisku na paryskim nadrzecznym bulwarze [4] . A dlaczeg by nie Shylock, skoro ju o tym mowa?
Tyle pogardy okazanej w ten sposb wskazuje na utajony antysemityzm, cigle obecny w
nowojorskich krgach tak zwanych przyzwoitych ludzi [5] .
 Madame nie zwraca na to uwagi. Przede wszystkim denerwuj j czerwone drzwi. Zasada salonu
piknoci zostaa zamana, Helena dobrze o tym wie, salon jest przeznaczony dla elity. Wikszo jej
klientek, pochodzcych z klas rednich, woli teraz kupowa produkty w sprzeday detalicznej. W
Stanach Zjednoczonych wszystkie jej instytuty odnotowuj straty. Dla zachowania wizerunku marki
niezbdny jest dobry adres, poza tym musi by lepsza ni Tamta. Jej sawa bogatej cudzoziemki
nieco zblada. Nie ma adnych namacalnych objaww, ale Helena czuje wibracj niesprzyjajcych
okolicznoci. Paryska moda, paryska sztuka, paryscy marszandzi, w sumie wszystko, co pochodzi z
Parya, nagle stao si szkodliwe.
Niektrzy twierdz, e modernistyczny prd reprezentowany przez dyktatorw mody i francuskich
artystw sfeminizowa europejsk sztuk, podczas gdy sztuka amerykaska pozostaa mska [6] .
To tylko elukubracje o mdawym zapaszku, ktre odbij si innym echem, kilka lat pniej w
Niemczech, ale Kryzys sprawi, e Amerykanie skupili si na wartociach reakcjonistycznych i
ksenofobicznych. Salony Rubinstein, bogato dekorowane, symbol kosmopolitycznej nowoczesnoci,
wyszy ju z mody i budz kontrowersje.
Helena powinna jako zareagowa. Nastpnym jej ruchem jest kupno budynku przy Pitej Alei.
Architekt Harold Sterner zajmuje si odnow fasady, na ktrej kazaa wyry swoje nazwisko maymi
literami, wzorujc si na typografii stosowanej przez e. e. cummingsa, przyjaciela Edwarda. To taki
dyskretny wyraz estymy wobec ma.
Jej powrt do pierwszego szeregu na amerykaskiej scenie pielgnacji urody bdzie imponujcy.
Salon, ktrego niemal bizantyjski wystrj zrobili Ladislas Medgyes i Martine Kane, jest przede
wszystkim doskonaym instrumentem reklamowym. Ale take perek modernistycznej architektury
wntrz. Te trzy pitra przepychem i wyrafinowaniem przewyszaj wszystko, co dotychczas
zbudowaa.
ciany pokryte bkitno-metaliczn tapet zdobi ptna Chirico, rysunki Modiglianiego, murale
Pallaviciniego. Dziea Nadelmana i Malviny Hoffman, modej amerykaskiej rzebiarki, ssiaduj z
meblami Jean-Michela Franka i gobelinami Mir. Madame kazaa umieci w witrynach kilka swych
najpikniejszych dzie sztuki afrykaskiej, spor cz kolekcji domkw dla lalek, swj portret
autorstwa Paula Tchelitchewa (malarz pokry obraz cekinami) i drugi swj portret, namalowany
przez Marie Laurencin, wychwalany przez amerykaskich krytykw sztuki.
Na drugim pitrze znajduje si biblioteka, wypeniona rzadko spotykanymi ksikami o urodzie.
Biura firmy s na czwartym pitrze. To najbardziej okazay ze wszystkich salonw Heleny,
wyjtkowo luksusowy, najlepiej wykoczony i bez wtpienia najbardziej amerykaski, bo wystrj
zlecia najwyej cenionym nowojorskim artystom. Gazety nie okrelaj salonu inaczej ni jednym
sowem swank, co oznacza epatujcy.
Wisienk na torcie jest inauguracja jej synnego Day of beauty. Przychodcie do nas na cay
dzie, gosz plakaty reklamowe. Zajm si wami wszyscy nasi specjalici od pielgnacji urody.
Rzeczywicie, jest ich wielu, kinezyterapeuci, masayci, dietetycy, lekarze, fryzjerzy, makijayci,
kosmetyczki, manikiurzystki, wszyscy nieustannie krztaj si przy klientkach, uciskaj, rzebi,
masuj, smaruj kremami, ugniataj. Kobieta, ktra przychodzi o smej rano, a do wieczora jest w
rkach tej caej gromady specjalistw od dobrego samopoczucia, ktrzy s w stanie zamieni w
syren pierwsz lepsz matron z przedmiecia.
Klientk najpierw poddaje si dokadnemu wywiadowi, waga, wzrost, choroby, zwyczaje
ywieniowe, zabiegi pielgnacyjne. W ten sposb mona ustali indywidualny program tego
niezapomnianego dnia. Pniej gimnastyka twarzy pod dyktando wiedeskiego specjalisty, masae,
kpiel w mleku i zioach, gommage ciaa, smarowanie nowym Body Firming Lotion, zabiegi
elektrotoniczne, niektre z rozpylon parafin, poprawiajce krenie krwi i usuwajce cellulit,
natrysk z olejku ujdrniajcego, seanse nawietla dla uzyskania opalenizny. I najwspanialsza z
nowoci Madame, synny st do masau Sanotherm, na ktrym traci si nadmiar tkanki tuszczowej
przy jednoczesnej odnowie komrek skry.
Po dietetycznym obiedzie w restauracji, skadajcym si z jarzyn, pieczonych ryb, wieych
owocw, po poudniu delikwentka walczy dalej zabiegi pielgnacyjne twarzy, masa skry gowy,
strzyenie wosw wedug najnowszej paryskiej mody, manicure i pedicure w buduarze zdobionym
marmurowymi paskorzebami autorstwa Malviny Hoffman. I wreszcie lekcja makijau przy
owietleniu udajcym wiato dzienne.
Ten luksus ma swoj cen: od 35 do 150 dolarw. Klientki s jednak zachwycone, za te pienidze
otrzymay to, co si naley. Niektre upominaj si jeszcze o drobny dodatek. Pochylaj si do
eleganckiej hostessy, ktra je prowadzi do kasy, niosc im zakupy:
Prosz pani szepcz podobno Madame Rubinstein robi krem, ktrego uywa tylko ona.
Hostessa pochyla gow.
To prawda. Madame Rubinstein go nie sprzedaje, bo koszt jest za wysoki. Krpuje j
sprzedawanie tak drogiego kremu.
Dla mnie to nie ma znaczenia! Jestem gotowa zapaci. Zapewniano mnie, e to wspaniay krem.
W takim razie, jeli pani sobie yczy
I w peni zadowolona klientka wychodzi z kremem za pidziesit dolarw.

Zdecydowanie Madame nigdy nie bdzie miaa spokoju. Ledwo urzdzia salon, przy wielkim
wsparciu reklamy, a ju pojawili si na widnokrgu oprcz Arden inni wrogowie, pragncy
uszczkn co dla siebie. Na przykad Charles Revson, zaoyciel Revlona, ktrego apetyt na
panowanie dorwnuje chyba tylko jego zym manierom. Madame ywi do niego jak najgbsz
pogard i nazywa go That man, albo That nail man.
Jego historia jest taka, jak tysice innych historii emigrantw europejskich i ydw, ktrzy
zbudowali wielk cz Ameryki. Urodzi si w roku 1906 w Montrealu, w Quebec, chocia zawsze
twierdzi, e przyszed na wiat w Bostonie, miejscu wedug niego bardziej eleganckim.
Wychowywa si w Manchesterze w New Hampshire, gdzie jego rodzina, konglomerat ydw
rosyjskich, litewskich, austro-wegierskich i niemieckich, osiada po jego przyjciu na wiat.
Oboje rodzice s robotnikami, ojciec pracuje w fabryce papierosw i z trudnoci wychowuj
trzech synw. Matka umiera modo, chopcami zajmuj si ciotki i wujowie. Charles Revson
podejmuje prac zaraz po szkole redniej. Najpierw jest sprzedawc ubra, potem przechodzi do
niewielkiej firmy kosmetycznej. Kiedy dyrekcja odmawia mu awansu, wychodzi, trzaskajc
drzwiami, i postanawia otworzy wasny interes. Z bratem Martinem i chemikiem Charlesem
Lachmanem zakada w Nowym Jorku ma wytwrni kosmetykw, z kapitaem zaledwie
trzystudolarowym. W wieku dwudziestu piciu lat debiutuje z wielkim szumem: wprowadza na rynek
szmink do ust, a przede wszystkim lakiery do paznokci, ktrych trwao zachwyca klientki.
Diana Vreeland, porednio, przekazaa mu przepis [7] . Gdy pojechaa do Wenecji na zaproszenie
Flame dErlanger, socialite, ktra nie jest jeszcze redaktork Voguea, zastaa tam towarzystwo
utalentowanych artystw, wrd nich dekoratora Christiana Brarda z jego przyjacielem,
zawodowym manikiurzyst. Ot w Perrera ze swojej pasji uczyni zawd: szaleje na punkcie doni
piknych kobiet, tak jak niektrzy s wielbicielami kobiecych stp.
Jedn z jego klientek jest miliarderka Barbara Hutton, kobieta o najpikniejszych doniach
wiata, o ktrych moe rozprawia godzinami. Perrera pracuje przyrzdami ze zota, ktre
ofiarowaa mu Wiktoria Eugenia, krlowa Hiszpanii. A przede wszystkim uywa szybkoschncego
lakieru, pod ktrym paznokcie staj si twarde jak kamie. Christian Brard uwielbia wprost patrze,
jak Perrera lakieruje kobiece paznokcie, tak jak artysta tworzyby obraz.
Perrera daje dwie buteleczki magicznego lakieru Dianie Vreeland, ktra zabiera je do Nowego
Jorku. Flakoniki szybko si oprniaj; widzc zmartwienie Vreeland, jej moda manikiurzystka
proponuje, e przestudiuje skad lakieru, a jej przyjaciel go odtworzy. Diana chtnie na to przystaje.
Z ciekawoci pyta o jego nazwisko.
Charles Revson odpowiada dziewczyna ze szczer naiwnoci.
Revson posiada ju spor palet kolorw, ale jego lakiery bardzo dugo schn i zaraz potem
odpryskuj. Rozpracowuje cudowny lakier Perrery i w ten sposb zostaje krlem lakierw do
paznokci [8] . W roku 1935 zamieszcza w New Yorkerze reklam, w ktrej moda mieszkanka
Nowego Jorku, z najlepszego towarzystwa, pokazuje swoje pikne, delikatne donie, z paznokciami
pomalowanymi lakierem Revsona. Suma wydana na t reklam rwnaa si kwocie wydawanej na
roczn kampani. Revson bardzo szybko zrozumia, jak przycign tumy.
Max Factor i Germaine Monteil take weszli na rynek. Pierwszy ju od duszego czasu dziaa w
przemyle filmowym. To wanie on od pocztkw kina niemego wykonywa makija gwiazd, do
filmu i prywatnie, w swoim salonie piknoci przy Hollywood Boulevard. On wymyli pojcie
make-up, okrelajce makija. Jean Harlow, Claudette Colbert, Bette Davis, Joan Crawford, Judy
Garland s wrd najwytrwalszych klientek tego ydowskiego emigranta z Polski, ktrego
prawdziwe nazwisko brzmi Maksymilian Faktorowicz. Po jego mierci w roku 1938 jego synowie,
bracia i wnuki przejmuj paeczk i wprowadzaj kolejne nowoci.
Francuzka Germaine Monteil wyemigrowaa do Stanw Zjednoczonych w latach dwudziestych,
zacza karier jako stylistka, a w roku 1936 otworzya wasn firm wytwarzajc kosmetyki i
perfumy Elizabeth Arden i Helena Rubinstein nie obawiaj si ani jednych, ani drugich, tak bardzo
s pewne swojej wyszoci. Myl tylko o wzajemnym utrudnianiu sobie ycia, zamiast stawi czoo
wsplnemu wrogowi.
Ale ci niegroni nowi maj dugie zby. W tej wojence o urod, w ktrej unosi si zapach
ryowego pudru, dozwolone s wszystkie chwyty.

W odpowiedzi na otwarcie salonu Heleny Rubinstein, ktry swym przepychem przerasta wszystko,
co mona sobie wyobrazi, Elizabeth Arden zatrudnia Harryego Johnstona, dyrektora zarzdzajcego
firm rywalki, oferujc mu astronomiczny kontrakt. Nie do, e opuszcza Madame, zdrajca zabiera
ze sob jedenastu pracownikw firmy Rubinstein.
What to do? To najwikszy problem. Tym razem Helena jest zdezorientowana. I zmczona cig
szarpanin o pierwsze miejsce. Dopada j rozpacz, bo atak odwiecznej konkurentki zachwia jej
rwnowag i teraz nie wie, jak odzyska spokj. Z obawy, by nie pogrya si po raz kolejny w
depresji, lekarze doradzaj pobyt w Zurychu, w klinice Bircher-Bennera.
 To nie jest zwyke miejsce, jak te, w ktrych Helena zazwyczaj odpoczywa, kiedy czai si
depresja, wynikajca z przepracowania i bezsennych nocy. Osobliwoci jest dieta opracowana
przez doktora Maximiliana Bircher-Bennera. Wiele lat przed innymi wymyli pojcie health food.
ywi swoich pacjentw produktami bio na dugo przed ich czasem bez pestycydw ani innych
substancji chemicznych. Tam spotkaam setki mczyzn i kobiet, przysanych przez ich lekarzy,
ktrzy jedli bulwy, jarzyny, orzechy i pene zboa, pod uwanym okiem doktora Bircher-
Bennera [9] .
Doktor zaleca Helenie diet substancje ywe: musli, surowe owoce i warzywa, a take
odpoczynek. W dwa miesice pacjentka odzyskuje form i traci kilka kilogramw. Wystarczajco, by
po powrocie do Nowego Jorku wszyscy dostrzegli jej wie cer i lekk sylwetk. Przyjaciele
przysigaj, e odmodniaa, i prosz j o zdradzenie tajemnicy.
Madame czuje si przede wszystkim pena energii, znowu gotowa do walki. Wywiesza menu
szwajcarskiego doktora w restauracji salonu przy Pitej Alei. Klientki napywaj tumnie. Jest ich za
duo, bo Madame, nieoswojona z zawodem restauratorki, wkada zawrotne sumy w t przygod. Jej
ceny s za niskie, musi w kocu zamkn interes.
Jednak nie stracia wszystkiego. Wierna zasadom diety Bircher-Bennera, publikuje Food for
beauty, rozpraw o dietetyce, w ktrej podaje przepisy na lekkie dania, sosy bez tuszczu, ustala
jadospisy niskokaloryczne na bazie bulw, surowych lub suszonych warzyw, ziaren, zb.
Zastanawiacie si, pisze, dlaczego kobieta, ktra zajmuje si urod, publikuje prac o dietach?
Bo mocno wierz w to, e poywienie jest tak samo wane dla skry jak pielgnacja czy krem [10] .
Ksika przyniesie spory zysk, co troch pocieszy Helen po niedawnych stratach.
Ona natomiast szybko powrcia do diety ososiowej, bajgli z serkiem, kurzych skrzydeek, ktre
uwielbia. I do wyszej wagi. Jest zbyt nerwowa, zanadto niecierpliwa, zbyt apczywa, aby
zastosowa si do rad, ktrych sama udziela innym.

Niezmoona, zarzdza kolejne remonty. Po odnowieniu budynku przy ulicy Faubourg Saint-Honor 52
moe wreszcie zaj si kamienic przy quai de Bthune 24, ktrej lokatorzy nareszcie si wynieli.
Czste powodzie gdy wylewa Sekwana podmyy fundamenty tego piciopitrowego domu
wzniesionego w roku 1641 przez Le Vau, architekta Ludwika XIV. Tak przynajmniej twierdzi
Helena, kiedy mieszkacy i gazety protestuj przeciw wyburzeniu. Zachowaa jedynie wspaniay
portal z rzebionego drewna, autorstwa Le Hongrea.
Kupiam ten dom za cen jednej pieni, ale odnowa kosztowaa mnie tyle, co opera mawia
czsto. Powiciam temu kilka lat i sporo pienidzy od Lehman Brothers.
Misia Sert przedstawia jej Louisa Se, architekta, ktry odnawia kamienic dAguesseau, kupion
przez Poireta. Madame daje mu woln rk. Komisja zabytkw i pejzau akceptuje jej projekt
budowy, zrealizowany razem z inynierem drg i mostw.
Se powraca do klasycznego rozkadu kamienic i urzdza prywatne apartamenty Heleny na
ostatnim pitrze, na trzech gwnych trzonach budynku. Szklane przejcie czy dwa z nich. W
monumentalnej klatce schodowej, przed oknem wychodzcym na koci Saint-Louis-en lIle, stoi
rzeba z brzu Brncuiego Ptak w przestrzeni. To pierwszy nowoczesny wysoki budynek w tej
czci Parya, w ktrej dominuje zabudowa klasyczna. By i pozosta bardzo kontrowersyjny, ale
jego styl dobrze si komponuje z zabytkowymi fasadami.
 Na gigantycznym tarasie na dachu, na ktrym mieci si swobodnie trzysta osb, znalazy swoje
miejsce niezliczone drzewa i roliny w doniczkach, a take pitrowa fontanna wiksza ni basen w
Hollywood. Madame nie moe si napatrze na widok, obejmujcy wie Eiffla, kopu Sacr
Coeur, strzeliste wiee Notre Dame.
Mam najbardziej urzekajcy widok w Paryu powtarza.
Posiada te jeden z najbardziej osobliwych apartamentw w stolicy. Louis Marcoussis pracuje tam
z Louisem Se: Madame powierzya im kupno mebli. Sama jednak doglda prac przy wystroju
wntrz.
Nie ma dwch jednakowych pomieszcze w tej luksusowej mozaice, gdzie mona spotka
kwintesencj sztuki i meblarstwa, jak na przyspieszonym kursie historii stylw. To zarazem too
much ulubione wyraenie Heleny, ktre najlepiej j charakteryzuje, i harmonii.
W holu Napoleona III, wypenionym antycznymi greckimi posgami, znajduje si obraz Rogera de
la Fresnayea i portret Heleny namalowany przez Christiana Brarda. To jedno z jej ulubionych
pcien: przedstawia j z Horaceem, gdy jeszcze by maym chopcem. Oboje s ubrani na jasno,
ona ma na sobie bia plisowan sukni, na ramionach szal. Trzyma syna w objciach. To portret
peen czuoci, na ktrym Brard uchwyci uczucie matki do dziecka, cakowicie lekcewac
publiczn osobowo modelki. Do kolekcji doczyy jeszcze inne portrety, autorstwa Dufyego, Von
Pantza, Edwarda Lintotta.
Kade pomieszczenie pynnie przechodzi w nastpne, przez co ma si wraenie ogromnej
przestrzeni. Najbardziej spektakularny jest wielki salon w ksztacie rotundy, ktrego ciany s
ozdobione doryckimi kolumnami z marmuru, a okna wychodz na Sekwan. Dominujcym kolorem
jest szmaragdowa ziele, krzesa pochodz z epoki Ludwika XVI, stoy z czasw regencji. Na
cianach Louis Marcoussis namalowa ogromne panneau, w ktrym zastosowa zestawy barw z
gobelinw Picassa i Mir.
Biblioteka, salon, hol pene s dzie z Afryki i Oceanii. Tapeta w jadalni pochodzi z pracowni
lyoskiej, meble w stylu biedermeier. Na cianach wisz obrazy Modiglianiego, Picassa. Meble w
stylu Karola X z sypialni, ulubionego pokoju Heleny, naleay do ksiniczki Matyldy. ko, fotele
pokryte s zocist satyn, wyszywan perami. Helena kupia je od Misi.
Ze wszystkich moich mieszka to lubi najbardziej mwi. To miejsce, w ktrym czuj si
najlepiej w wiecie.
W roku 1937 Louis Se otrzymuje nagrod za najlepszy projekt, ze wzgldu na innowacje
techniczne w budynku: wewntrzna winda, ogrzewanie sufitowe. Gazety kpiy: urocze
pidziesiciopokojowe mieszkanko Madame Rubinstein, ktre pan Se wypeni zotymi wannami,
platynowymi telefonami, niezliczonymi obrazami Picassa, wszystkich rozmiarw i ze wszystkich
okresw. Jest w tym troch przesady, ale tylko troch: w azienkach nie ma zota, ale cae
przedsiwzicie kosztowao niez fortun.
Kiedy mieszkanie jest wykoczone, Helena zamawia u fotografki Dory Maar, muzy i kochanki
Pabla Picassa, seri zdj pokoi i domu oraz pi wasnych portretw.
Przez dugie lata Madame pracuje nad wystrojem wntrz przy quai de Bthune i czsto je
przemeblowuje albo wprowadza rozmaite udoskonalenia. Jej upodobanie do gromadzenia nie zna
granic. Dziwi si, e miaam czas na zebranie wanych i cennych kolekcji, wyjania. Dziwi si,
e cae ycie wypatrywaam i kazaam poszukiwa przedmiotw i obrazw, czasem prymitywnie
naiwnych, czasem trudniej przystpnych, e umieszczaam je w domach, dekorowaam nimi
pomieszczenia, w ktrych nie miaam czasu przebywa. Takie powizanie wydaje mi si cakiem
zrozumiae: to sia zmysu estetycznego w subie szczcia [11] .
Jej sawa jako amatorki sztuki jest tak ugruntowama to Hearst w kobiecym wydaniu e w
roku 1935 MoMA proponuje zorganizowanie wystawy jej poskw murzyskich. W 1930 znowu
kupia ich cay wagon od pewnego zbiedniaego kolekcjonera, niemieckiego yda, ktry zdoa
uciec ze swojego kraju. Siedemnacie z jej najpikniejszych eksponatw trafio na nowojorsk
wystaw, z dzieami Henriego Matissea, Paula Guillaumea. Szedziesiciu piciu kolekcjonerw
wycigno swoje skarby na najwiksz wystaw sztuki prymitywnej, jaka kiedykolwiek miaa
miejsce w Stanach Zjednoczonych.
Ta moda dotara do wszystkich warstw spoeczestwa. Dzisiaj, pisze z ironi Time [12] ,
maska afrykaska albo dwie s tak samo niezbdne w mieszkaniu modego nowoczesnego czowieka
dotknitego paryskoci, jak piama i butelka porto. Pniej Madame objeda kraj ze swoimi
arcydzieami i wygasza prelekcje na temat tej pasji.
Marie Cuttoli zostaa jedn z jej staych doradczy w sprawach sztuki, jak kiedy Edward Titus,
Jacob Epstein, Misia Sert czy Louis Marcoussis. Ta znana kolekcjonerka mieszka przy ulicy
Babylone w mieszkaniu-muzeum, ktre pniej odkupi od niej Yves Saint Laurent. Spopularyzowaa
sztuk tkania gobelinu i poprosia najwikszych wczesnych artystw, Picassa, Lgera, Le
Corbusiera i Jeana Lurata, aby zaprojektowali dla niej oryginalne wzory, ktre sprzedaje w swym
paryskim sklepie, Myrbor. Wierna swoim zwyczajom Helena kupuje ich spore iloci.
W pogodne dni taras jest miejscem licznych przyj, na ktrych spotyka si paryska mietanka. W
roku 1938 Madame, wraz z Marie Cuttoli, ustanawiaj nagrod w dziedzinie sztuki wspczesnej.
Pierwszym laureatem jest kubistyczny rzebiarz Henri Laurens, ktremu uroczycie wrczaj czek na
25000 frankw.
Fotografia uwiecznia to wydarzenie: czonkowie jury, Henri Matisse, Georges Braque, Fernand
Lger, Louis Marcoussis, Paul Eluard, Jean Cassou pozuj obok Marie i Heleny. W nastpnym roku z
powodu wojny nagroda nie zostanie wrczona. Ale na tarasie odbdzie si jeszcze wiele
wspaniaych bankietw, bo Madame lubi przyjmowa.
 Ksina Gourielli
Czy mona y bez mczyzny u boku? Madame mimo woli ju si do tego przyzwyczaia. Dla
oszukania samotnoci siga do sprawdzonych sposobw: bardziej ni zwykle odurza si prac,
podruje i pasjami grywa w bryda. W Paryu spotkania brydowe odbywaj si u hrabiny Marie-
Blanche de Polignac, crki Jeanne Lanvin, osoby tak towarzyskiej, jak powcigliwa jest jej matka.
Hrabina przyjmuje regularnie u siebie w domu, przy ulicy Barbey-de-Jouy w sidmej dzielnicy, i
czy synnych goci z rosyjskimi arystokratami, ktrzy wyemigrowali do Francji po rewolucji
padziernikowej i zarabiaj na ycie, suc paryskiej elicie swym brydowym talentem.
Tego wieczoru 1935 roku partnerem Heleny jest przystojny czterdziestolatek, wysoki, szczupy, o
rysach twarzy typowo sowiaskich, wydatnych kociach policzkowych i migdaowych oczach.
Ksi Artchil Gourielli-Tchkonia to bon vivant, artowni, mczyzna serdeczny i cakiem
rozluniony. Helena spdza z nim bardzo mie chwile. Mimo e uporczywie skupia si, by wygra,
nawet w czasie rozgrywki ksiciu udaje si j rozmieszy. Od dawna nie bya ju tak rozbawiona.
mieje si nawet wtedy, gdy on artuje z jej bdnych zagra i z jej zoci, gdy przegrywa kilka
frankw.
Czy naprawd w jego yach pynie bkitna krew? Jakie to ma znaczenie! Kady, kto posiada
kilka baranw w Gruzji, w Paryu moe uchodzi za ksicia. Rzekomo wysoko urodzonych
rosyjskich emigrantw jest tutaj duo, prawie tyle, co ich rodakw, kierowcw takswek
Ksi dobrze zna swj kraj, bo spdzi w nim dziecistwo. Potem pojecha do Moskwy na studia
w akademii wojskowej, a w czasie rewolucji walczy pod Ryg. Jego ojciec by znanym krytykiem
literackim, a linia Gouriellich siga XIII wieku. Prawda to czy nie, Helena jest pod wraeniem jego
tytuu widzi si ju w roli ksinej. Jednak nie ma zamiaru ponownie wychodzi za m.
Do czego moe mi by potrzebny m? pyta, gdy przyjaciele poruszaj ten temat.
Zapomina doda, e zakochaa si w ksiciu.
Zawsze si moe przyda, chociaby do przywoania takswki odpowiada kto z otaczajcej j
niewielkiej grupy przyjaci, ktrzy ponaglaj, by zacza nowe ycie.
Helena musi pozosta kilka tygodni w Paryu, wic tak ukada swj plan, by czsto gra w bryda.
Jakby przypadkiem ksi zawsze jest jej partnerem. Potem sama organizuje wieczr brydowy w
domu, przy quai de Bthune. I zaprasza Artchila.
Ceremonialnie oprowadza go po mieszkaniu, pokazuje kolekcje sztuki z Afryki i Oceanii, rzeby
staroytnej Grecji, brzy Brncuiego, weneckie lustra, wielki salon z doryckimi kolumnami i
dywany z Aubusson, schody wedug projektu Louisa Se, ktrych balustrada z kutego elaza owija
si wok krgych prtw, salon muzyczny z ogromnym fortepianem, obrazy Bonnarda, meble i
dywan w stylu Napoleona III kupione u Madeleine Castaing.
Czy to bizantyjskie przeadowanie olniewa go, czy drani Artchil tego nie mwi. Jego
arystokratyczne wychowanie nakazuje mu powcigliwo. Helena prowadzi go na taras, kae
podziwia widok na Pary. Niebo jest bezchmurne, agodne wiato ksiyca spowija ich swoj
aureol. Helena dobrze si czuje przy tym mczynie, modszym o dwadziecia trzy lata, ktry dziaa
na ni uspokajajco, o wiele bardziej ni Edward. I jest bardziej zabawny. W kadej niemal chwili
Artchil daje dowd nieodpartego poczucia humoru, a to bardzo j odpra.
Przy nim nie trzeba si wysila, eby wyda si wyksztacon, nie trzeba te zachodzi w gow,
aby wymyli jaki temat do inteligentnej konwersacji. Wszystko wydaje si gadkie, naturalne,
atwe. On bierze ycie od dobrej strony, z t urzekajc lekkoci bon vivantw, dla ktrych kady
dzie ma by witem. Helena rozpaczliwie pragnie, by kto doda jej skrzyde. W codziennym yciu
jest za duo ogranicze, za duo obcie.
Heleno mwi Artchil, nagle powany, chocia artowa przez cay wieczr. Czy wywiadczy
mi pani ten zaszczyt i pjdzie ze mn jutro na kolacj?
Jutro wieczorem? Niemoliwe! Wyjedam do Nowego Jorku
Artchil bierze jej rk i przytrzymuje w swojej doni. Robi to z prostot i delikatnoci, nie
wyraajc tym gestem nic innego ni serdeczne porozumienie. Helena jest mu wdziczna, e nie
odgrywa uwodziciela. Ale dotyk jego ciaa jest bardzo przyjemny. Czy wanie do tego jest
potrzebny mczyzna, m? Do tego, by bardziej poczu si kobiet? Nawet w jej wieku?
Jaka jest pani ulubiona restauracja w Nowym Jorku? pyta Artchil, niewzruszony.
Le Colony.
To nowojorskie miejsce spotka rich and famous, lokal, w ktrym naley si pokazywa. Helena
ma tam swj stolik jako staa bywalczyni.
Przyjem do wiadomoci. Od razu si tam umwmy. Zatelefonuj do pani.
Artchil umiecha si, jakby zrobi jej wanie dobry kawa. Przez kilka chwil Helena zastanawia
si, czy tak nie jest. On jednak zmienia ton, widzc pytajcy wyraz jej twarzy. Chocia skoczya
szedziesit lat, Helena cigle ma spojrzenie maej, zagubionej dziewczynki, ktra czeka na jaki
dowd zaufania. Kiedy si egnaj, on muska ustami jej do. Ona nie moe opanowa drenia, ale w
gbi duszy wymyla sobie od idiotek.
Zaraz po przyjedzie do Nowego Jorku znowu zostaje wcignita w wir spraw zawodowych i
ycia towarzyskiego. Zapomina o ksiciu. Jednak nie cakiem: serce zaczyna jej bi mocniej, gdy
ktrego ranka sekretarka pyta, czy odbierze telefon, bo dzwoni jaki ksi
Helena? Tu Artchil. Mam nadziej, e nie zapomniaa pani o naszym spotkaniu? Jestem w
Nowym Jorku. Zarezerwowaem stolik w Colony na dzi wieczr.

Owiadcza si jej zgodnie z wszelkimi zasadami obowizujcymi w takiej chwili.

Na dawn mod.
Aby pozostawi sobie czas na odpowied, Helena prosi o dowody na jego pochodzenie. Artchil
przynosi Almanach Gotajski, w ktrym umieci stron powicon swej rodzinie, zawierajc
wszystkie informacje na temat jej genealogii. Helena si uspokoia: cho spukany z pienidzy,
Artchil pochodzi z arystokracji. Co tam jego pusty portfel, przecie ona ma pienidzy dla dwojga
Widuj si czsto przez trzy lata od ich pierwszego spotkania, grywaj w bryda, podruj. Ma
wic czas na dokadne poznanie ksicia. To idealny towarzysz dla kobiety takiej jak ona. Zna chyba
wszystkich na wiecie, bogatych, monych, utytuowanych, gwiazdy Hollywood. Wszdzie jest
przyjmowany z rwnie wielkim entuzjazmem. Poczone notesy Heleny i Artchila s wspaniaym
grafikiem wczesnych jet-setters.
Pobieraj si w trzy lata po spotkaniu, w czerwcu 1938 roku, w Baltimore. A 14 lipca wydaj
ogromne przyjcie weselne na quai de Bthune. Helena i Artchil zaprosili wszystkich, ktrzy si licz
w Paryu. Przyjcie jest wystawne, jak zawsze.
 Helena jest urzeczona faktem, e odtd bdzie ksin Gourielli-Tchkonia, wymaga, by tak si do
niej zwracano, bo taki tytu daje jej ukojenie i pozwala zapomnie o yciu kobiety biznesu. Poza tym
tytu na wszystkich robi wraenie, zarwno w Paryu, jak i w Nowym Jorku, a przede wszystkim
wywouje wcieko tej wielkiej snobki Elizabeth Arden, co rykoszetem budzi satysfakcj
Heleny.
Artchil ma czterdzieci trzy lata, Helena szedziesit sze. Ma jednak energi czterdziestolatki.
Stworz szczliwy zwizek, zbudowany na przyjani i wzajemnym szacunku. To by normalny
czowiek, mia swoje upodobania, zwyczaje i usposobienie wieniaka, do ktrego umiechn si
los [1] , wspomina Patrick OHiggins.
Para zawara gentlemens agreement; od razu zamieszkali w osobnych pokojach. Jeli Artchil
miewa jakie przygody na boku, zawsze jest bardzo dyskretny i peen szacunku dla ony:
Helena jest bardzo bogat i bardzo porzdn ydowsk pani domu mwi.
Czsto, w czasie kolacji, Helena strofuje go w sympatyczny sposb, ale stanowczo.
Artchie, nie pij za duo, Artchie, nie opowiadaj gupstw!
Wszyscy Rubinsteinowie przyjli nowego przybysza jak penoprawnego czonka rodziny. Zawsze
byo o wiele zabawniej, kiedy on bra udzia w rodzinnych spotkaniach, wspomina Diane Moss,
crka Oscara Kolina, wnuczka siostry Madame [2] . By bardzo przystojny, mia szpakowate wosy,
czarn cygarniczk. Nosi sygnet z wygrawerowanym herbem.
Konsens w rodzinie jest czym tak rzadkim, e trzeba to podkreli: u Rubinsteinw wszyscy s ze
sob na noe. Horace nie znosi swego brata Roya ani kuzyna Oscara Kolina, brata Mali. Roy nie ma
porozumienia z ojcem. Helena uwielbia Oscara i Mal, ale w firmie nastawia synw przeciw
siostrzecowi. Nie ma zbyt dobrego porozumienia z siostrami. Wbrew wszelkim oczekiwaniom Roy i
Horace ulegli czarowi Artchila i zaakceptowali maestwo matki. Tym bardziej e szczcie nieco
zmikczyo jej charakter.
Maonkowie udaj si w podr polubn statkiem dookoa wiata. Towarzyszy im Sara Fox,
odpowiadajca za reklam i kontakty z pras. Madame nie chce straci adnej okazji do promocji.
Przede wszystkim bardzo chce pokaza Australi swojemu nowemu mowi. Odwiedzaj jej
salony piknoci w Melbourne i w Sydney, Helena zabiera go do miejsc, w ktrych bywaa. Jednak
nie do wszystkich: pomija milczeniem pocztki na Elizabeth Street i lata katorgi w Coleraine.
Smith Weekly publikuje duy wywiad z Helen i Artchilem: Ksi i niebiedna [3] .
Przeprowadzili go dwaj dziennikarze na specjalne zlecenie redakcji. Spotkalimy si z nimi w ich
hotelowym apartamencie, przyjto nas nie w buduarze, ale w pokoju, gdzie byo sycha stukot
maszyny do pisania, mieszajcy si z gosami specjalistki od reklamy i sekretarki oraz krztanin
telegrafistw. Tak wyglda tymczasowe biuro Wielkiej Damy Biznesu.
Australijczycy chlubi si swoj bohaterk. Zwaszcza gdy Madame podaje liczby: na pocztku
by krem za kilka pensw, a teraz firma Rubinstein zatrudnia trzy tysice pracownikw na caym
wiecie, w wikszoci kobiety, przy dwch milionach zysku.
Pienidze mnie nie interesuj, mwi. Co nie jest najmniejszym z jej paradoksw, zauwaaj
dziennikarze. Pomimo setki ju istniejcych produktw Rubinstein Madame uywa tylko jednego
kremu na dzie, co w zupenoci wystarczy. Artchil, postrzegany przez rozmwcw jako
niemiay, jest wedug niej mczyzn kokieteryjnym, ktry stosuje niektre kosmetyki firmy.
To zwyczajna rzecz wyjania. Wielu mczyzn, troch szczeglnych, kupuje moje pomadki
do ust i pudry.
Artchil zadowala si kremami nawilajcymi. Jest rwnie spokojny, jak ona aktywna, bardzo
chciaby, aby posza na emerytur. Artchil jest czowiekiem cenicym carpe diem, sybaryt,
epikurejczykiem.
Moe kiedy kupimy rancho w Australii i bdziemy hodowa konie marzy gono w rozmowie
z dwoma dziennikarzami.
Na pewno nie! odpowiada gwatownie Helena. To prawda, przepracowaam ju trzysta lat.
Ale mam jeszcze robot na nastpne trzysta
Zanim dopynli do Australii, Helena i Artchil zatrzymali si w Los Angeles. Przez kilka dni
Madame wystpia w czterech audycjach radiowych, wydaa przyjcie na dwiecie osb i znalaza
nawet czas, by obejrze hollywoodzkie studia. Po powrocie do Stanw zatrzymuj si w Kalifornii.
Madame znowu udziela wywiadw prasie. Dugo moe rozprawia na swj ulubiony temat, analizy
klimatu na wszystkich szerokociach geograficznych i jego wpywu na kobiec urod; przytacza
uczone porwnania [4] . Mieszkanki Nowego Jorku sdz, e maj such skr! To nic w
porwnaniu z cer Australijek, wysuszon przez parzce soce i wiatr, ktry take wysusza i niszczy
jej witalno. Potrzebuj maski i olejku pielgnacyjnego. Mieszkanki Nowego Jorku cierpi z
powodu parowego ogrzewania mieszka. Osobicie nie pozwalam wcza takiego ogrzewania w
moim pokoju! W Hollywood klimat jest nie najgorszy, ale kobiety powinny si chroni przed
socem. Moim zdaniem, najlepszym klimatem ciesz si Angielki.
Ta lady kipica energi ma te co do powiedzenia o popularnych gwiazdach filmowych:
Colette Colbert bardzo dobrze maluje sobie oczy, Norma Shearer ma bardzo adn cer, a Barbara
Stanwyck wietny owal twarzy. Zreszt Helena ma wyrobion opini o wszystkim.

Z podry polubnej Madame wrcia bardzo zadowolona. Kiedy pracownicy mijaj j w korytarzu
nowojorskich biur, nie rzuca adnych uwag, jak dotychczas, ju to cierpkich, ju to sarkastycznych, na
temat stroju, postawy, makijau, fryzury. Nie wpada ju w zo. Poprzestaje na umiechu. Czy to
Artchil tak j odmieni?
Tymczasem ten spokj to nie tylko dzieo ksicia. Helena po cichu przygotowuje zemst. W
poprzednim roku Elizabeth Arden ukrada jej menedera, a wraz z nim jedenastu czonkw jej
zespou. Po dugim zastanowieniu Madame wymylia ripost. Pi lat wczeniej rywalka rozwioda
si z mem Tommym Lewisem, ktry take by dyrektorem zarzdzajcym firmy. Kiedy si rozstali,
Arden przez swoich adwokatw wczya do orzeczenia sdowego klauzul wycznoci handlowej,
aby przez kilka lat Lewis nie mg pracowa w brany kosmetycznej. W roku 1939 jest ju uwolniony
od wszelkich zobowiza wobec byej ony.
Madame, ktra tylko czekaa na ten moment, zatrudnia go z wysokim wynagrodzeniem 50000
dolarw rocznie. Wcieko Arden warta jest takiego nakadu, tym bardziej e rywalka ma jeszcze
inne powody do zoci: zwolnia Henryego Johnstona, byego dyrektora firmy Rubinstein, ktry nie
spenia ju jej oczekiwa. Cztery lata pniej wemie swj drobny rewan na Madame, take
polubiajc rosyjskiego ksicia.
Helena niczym si nie przejmuje, interesy id kwitnco. Na Wystawie wiatowej w Nowym Jorku,
podczas baletu wodnego zatytuowanego Aquacade, zaprezentowaa pierwszy wodoodporny tusz do
rzs, ktrego opracowanie zawdzicza pomysowoci swych zespow wiedeskich. Wprowadzony
do sprzeday w nastpnym roku tusz stanie si bestsellerem marki.
lub Heleny z Artchilem zbieg si w czasie, w odstpie paru tygodni, ze lubem Edwarda, ktry
zakocha si w Erice de Meuronurech, dwudziestoletniej Szwajcarce. Jest o czterdzieci osiem lat od
niej starszy.
Pozna j w Londynie u swojego przyjaciela Jacoba Epsteina. Czarujca blondynka o oczach
bkitu z Delft, pochodzca z linii bankierw berneskich, co nie pogarsza sprawy, ta moda
dziewczyna przyjechaa do angielskiej stolicy na studia. Rodzice pozwolili jej wyjecha samej pod
warunkiem, e zamieszka u szwajcarskiego konsula i jego maonki, ktrzy mieli peni rol
przyzwoitki.
Nastpnego dnia po jej przyjedzie dyplomata prosi Eric, by posza z nim do Jacoba Epsteina w
zastpstwie niedomagajcej ony. Malarz tego dnia przyjmuje osoby z wielkiego wiata, przede
wszystkim Winstona Churchilla, ktrego portret wanie zacz malowa, a ktry zjawia si bardzo
spniony, gdy cae towarzystwo siedzi ju przy stole [5] .
Erica zostaa posadzona midzy Edwardem a Horaceem Titusem. Pierwszy wreszcie otrzyma
rozwd, w lutym 1938 roku. Drugi, modzieniec zaledwie dwudziestoszecioletni, jest ju
rozwiedzionym ojcem dwojga maych dzieci. Logika nakazywaaby, aby on i Erica przypadli sobie
do gustu. Ale ona jest wpatrzona i wsuchana tylko w Edwarda; porywa j jego sposb prowadzenia
rozmowy, jego erudycja. Naga fascynacja jest wzajemna. Edward udaje si w podr do Berna,
gdzie rezyduje rodzina Meuronurech. Wedug sw samej zainteresowanej, jej rodzice bez
mrugnicia wyraaj zgod, by crka polubia mczyzn, ktry mgby by jej dziadkiem
Edward Titus by gentlemanem, ktry zrobi na nich doskonae wraenie [6] .
Pastwo Meuronurech zapewne pomagaj nowoecom finansowo. Edward jest ju w Cagnes-sur-
Mer, Erica do niego jedzie. Ma dobre stosunki z chopcami, starszymi od niej, zwaszcza z
Horaceem, bliszym ojcu. Ona z Edwardem nie bdzie miaa dzieci. Prawdopodobnie Edward
uwaa, e jest w zbyt zaawansowanym wieku, by po raz kolejny rozpoczyna przygod z ojcostwem.
Dwa lata przed mierci, w roku 1951, cigle tak samo niekonwencjonalny, namawia Eric na
rozwd, chce bowiem, eby wysza powtrnie za m za Georgea Friedmana, jednego z jego
przyjaci, bliszego jej wiekiem. Zapewne chce j zabezpieczy. Erica w pnym wieku bdzie
miaa jedyn crk, Barbar, ktra przyjdzie na wiat w poowie lat pidziesitych.

Sezon towarzyski roku 1939 w Paryu jest jednym z najbardziej obfitujcych w bale, przyjcia,
koktajle, garden party; to take jeden z najweselszych sezonw. Pogoski o wojnie nie przeszkadzaj
wyszym sferom si bawi, nawet wrcz przeciwnie wydaje si, e cay ten wielki wiat taczy na
wulkanie. Moda jest bogata, pena blasku, kuszco olniewajca, przypomina rozpasanie dworu
francuskiego wtedy, gdy grzmiaa rewolucja roku 1789 [7] .
mietanka paryska sama ju nie wie, gdzie urzdza bale. Bal w lesie urzdzony przez rysownika
Andr Dursta, w jego wiejskim domu w Mortefontaine, wzbudzi najwikszy entuzjazm. Kady go
by przebrany za jakiego mieszkaca lasu, rolin, zwierz, satyra lub druida: Laure de Gramont jest
ucharakteryzowana na lamparta, Christian Brard na lwa. Chanel przebrana za siebie sam zaprasza
do taca Schiaparelli, pikne surrealistyczne drzewo. Wybucha chwilowa panika, gdy woska
projektantka podpalia si, pchnita niechccy, lub nie, przez partnerk, na zapalone wieczniki.
Tancerze tumi pomienie strumieniami wody sodowej. Anegdota kry po miecie przez cay
tydzie, ludzie rozmawiaj wycznie o incydencie na balu.
W marcu Helena w mieszkaniu na quai de Bthune wydaje przyjcie na cze Henriego Saugueta,
autora libretta opery na podstawie Pustelni parmeskiej Stendhala. Poprosia pisark Madeleine Le
Chevrel jedn z najsensowniejszych osb w Paryu, wok ktrej dlatego wanie gromadz si
ludzie inteligentni i wraliwi, wedug sw Mauricea Sachsa, aby zaja si zaproszeniami.
Wszystkie paryskie melomaskie ksine, salonowi akademicy oraz gwiazdy sceny i ekranu zebrali
si, aby wsplnie przystpi do hekatomby pulard z Bresse, kaczek ruaskich i nowo narodzonych
kurczt, ktre nobliwi w kadym calu lokaje wnosz na zotych i pozacanych pmiskach [8] ,
opowiada dziennikarz Pierre Laurier.
Hrabina de Polignac i ksina dHarcourt, ksiniczka Baba de Faucigny-Lucinge i markiza de la
Moussaye, ksina dAyen, Jean Cocteau, Natalie Paley, Daisy Fellowes, Arletty, Franois Mauriac,
Jacqueline Delubac, hrabia de Beaumont, Eric Satie, Christian Brard i wielu innych przechadza si
na tarasach, podziwia freski w azienkach i lustra w ogrodzie zimowym. Kto wchodzi, kto
wychodzi, to nie ma znaczenia, jeli suba jest doskonaa! [9] , wykrzykuje Artchil do kadego, kto
chce go sucha.

Midzy przyjciami, podrami i cik prac Helena znalaza czas na kupno wspaniaego
mieszkania w Nowym Jorku, przy Park Avenue 895, nieopodal swojego salonu piknoci. Angauje
Donalda Deskeya, projektanta pracujcego dla beautiful people, aby wykona wystrj wntrz.
Deskey zaproponowa styl minimalistyczny, bez zdobie, z dominacj barwy tej, zieleni i bieli.
Celofanowe zasony przesaniaj okna i ciany drugiego pitra, igrajc mienicymi si odblaskami.
Brzy Nadelmana i obrazy Szkoy Paryskiej oczywicie znalazy tu swoje miejsce. Nieco pniej
Helena, troch znuona bezwzgldn, bez adnych ustpstw, elegancj wystroju Deskeya, prosi
Louisa Se, aby doda troch strojnoci. Mieszkanie nabrao nieco barokowej szaty, bardziej
odpowiadajcej jej gustom. Do prostych mebli Jeana Michela Franka Se dodaje rowe draperie,
weneckie lustra, posgi afrykaskie.
Helena urzdza prywatny apartament dla Artchila. Ksi rzadko kiedy wstaje przed dwunast w
poudnie. Popoudnie spdza na planowaniu rozgrywek brydowych i wystawnych kolacji. Helena
pracuje do pna, woli wic, zamiast wychodzi, spdza wieczory w domu, jeli tylko moe.
To ci nie przeszkadza? pyta jedna z przyjaciek.
Ale nie! Przy Artchilu mam same korzyci z maestwa. Jak wiadomo, jest towarzyski, ale
rozumie, e ja nie zawsze chc wychodzi z domu. A kiedy wraca, opowiada mi wszystkie plotki.
Dodaje, e m pomaga jej w interesach swoimi cennymi radami. Czy zawsze go sucha? W
rzeczywistoci jego rola polega na tym, e dziaa na Helen odprajco. Kiedy dostrzega jej
zmczenie, napomyka niby przypadkiem, e sysza o marszandzie, ktry sprzedaje interesujc
kolekcj porcelany lub starych mebli. Albo opowiada o spotkaniu z modym, wielce obiecujcym
artyst. A ona nie moe si oprze i jedzie z nim do galerii czy do pracowni. Te cenne momenty
wzmacniaj wizi maeskie.
Postanawiaj zaplanowa sobie przyjemne ycie, sze miesicy w Nowym Jorku i w Greenwich
oraz sze miesicy w Paryu i w mynie w Combs-la-Ville. Helena za duo pracuje, jak sdzi jej
m, ktry sztuk ycia przedkada nade wszystko.
Helena i Artchil s w Paryu, gdy Niemcy najedaj na Polsk 1 wrzenia 1939 roku. Trzeciego
wrzenia Anglia i Francja wypowiadaj wojn Niemcom. Przez cae lato narastao napicie.
Francuzi z niepokojem i niedowierzaniem oczekiwali ofensywy. Niemcy nie wa si zaatakowa
armii francuskiej, najlepszej na wiecie, powtarzali, prbujc przekona samych siebie. Po
wypowiedzeniu wojny wszystkie takswki zostay zarekwirowane na rzecz transportu wojskowego.
Ulice pociemniay od tumw zmobilizowanych onierzy; niektrzy maj na sobie stare mundury z
poprzedniej wojny.
Z Parya znikna caa populacja mczyzn poniej szedziesiciu lat. Nie mona byo znale
lekarza, dentysty, rzenika, adwokata. To by masowy exodus mczyzn [10] . W maju nastpnego
roku, podczas ofensywy niemieckiej, dziesi milionw ludzi tumnie zmierza na poudnie, w
bezadnej ucieczce, ktra rzuca na drogi Francji mczyzn, kobiety, dzieci, zwierzta, pojazdy
mechaniczne i furmanki.
Po mobilizacji ycie wraca do swego zwykego biegu, z kilkoma wyjtkami. Zarzdzono nocne
zaciemnienie. Ulice bez samochodw zapeniaj si ludmi pdzcymi na rowerach. Schiaparelli
szyje ubrania dla cyklistw, kurtki o barwach ochronnych, z duymi kieszeniami, dugie, marszczone
spdnice, pumpy wkadane pod spd. Wyjeda do Nowego Jorku, gdzie pozostaje do koca wojny.
Molyneux i Piguet projektuj stroje do nalotw lotniczych. Madame Grs szyje wywrotow kolekcj
w bkitach, bieli i czerwieni, Chanel zamyka swj dom mody otworzy go dopiero w roku 1954.
Kompletowanie ubioru staje si prawdziwym torem przeszkd. Wielkie domy mody, pracownie
szyjce konfekcj s zagroone, materiay, tak jak i buty, s racjonowane. Kobiety, jeli chc
zachowa atrakcyjno, musz ucieka si do wasnej inwencji i rozmaitych sztuczek. Wkrtce ich
uroda, elegancja, postawa stan si wyzwaniem dla okupanta. W ogarnitej wojn Francji moda jest
reakcj pozwalajc przetrwa, form oporu, szyderstwem z przeciwnoci losu.
Jak w roku 1914 kobiety z towarzystwa angauj si w rne formy dziaalnoci. Przewanie s
sanitariuszkami. Inne zostaj wezwane do prowadzenia autobusw, takswek, pocigw metra i
ciarwek ewakuujcych ludno. Teatry s zamknite, sala kabaretu Le Bal Tabarin zostaa
zamieniona na jadodajni dla aktorw w biedzie. Inn jadodajni dla twrcw zorganizoway panie
Giraudoux i Bourdet, hrabina Polignac i Marie-Louise Bousquet.
Mimo wszystko paryanie nie przestaj si bawi.
Na Boe Narodzenie cae eleganckie towarzystwo, ktre pozostao w Paryu, udaje si do
Megve. Bettina Ballard, paryska korespondentka amerykaskiego Voguea, opisuje na stronach
swojego magazynu ten surrealistyczny moment [11] . Po powrocie sowo nudno jest na ustach
wszystkich. W artykule w Le Figaro ze stycznia 1940 roku Roland Dorgels lansuje sformuowanie
drle de guerre (dziwna wojna). To nowa forma walki, gdy nic si nie dzieje, a kada z
walczcych stron siedzi na swoich pozycjach po jednej i drugiej stronie linii Maginota.
Helena i Artchil wyjedaj w ostatniej chwili, w maju 1940 roku, kiedy Niemcy po zwyciskiej
ofensywie docieraj do bram Parya. Zarezerwowali dwa miejsca w jedn stron do Nowego Jorku
na USS Manhattan. Helena dugo nie chciaa przyj do wiadomoci, e po raz drugi w jej yciu
wybucha wojna midzy Francj a Niemcami i e znw trzeba bdzie ucieka. Wierzya w
niemoliwe, wyjechaa dopiero wtedy, gdy stao si jasne, e nie moe postpi inaczej.
Jednak zabezpieczya tyy. Od kilku lat nieustannie niepokoio j dojcie Hitlera do wadzy w
Niemczech, przeladowanie ydw, noc krysztaowa. Jeszcze zanim Polska zostaa zaatakowana,
Helena postanowia uchroni swoich bliskich, wysyajc ich do Argentyny, do Londynu, do Nowego
Jorku. Niektrzy, na swoje nieszczcie, zostali w Krakowie. Wysaa te statkiem spor cz
swoich dzie sztuki. Jednak wikszo kolekcji pozostaa we Francji.
Pastwo Gourielli pozostawiaj za sob mieszkanie przy quai de Bthune, myn w Combs-la-Ville
i wszystkie posiadoci nabyte w Paryu, ktre Helena daa w uytkowanie swoim adwokatom, aby
nie doszo do konfiskaty. Quai de Bthune zosta zarekwirowany przez Gestapo. Helena sdzia, e
uniknie zajcia mieszkania, wynajmujc je hrabinie Johannie de Knech. Jednak sze miesicy
pniej hrabina udaje si do Nowego Jorku, przypadkiem spotyka tam Charlesa Revsona i si w nim
zakochuje. Zaraz potem si pobieraj. atwo wic zrozumie, dlaczego Madame nie przeduya z
ni umowy najmu [12] .
 Wojna widziana z Nowego Jorku
Ksina Gourielli-Tchkonia otwiera oczy. Zaczyna si przeciga, potem patrzy, ktra jest godzina na
niewielkim zegarze stojcym na nocnym stoliku p do sidmej, jak kadego ranka i siada,
opierajc si plecami na poduszkach. Jak subretka z komedii zjawia si pokojwka ze srebrn tac,
na ktrej ley powka grejpfruta. Kadzie tac na pocieli z kremowej satyny, mruczy Dzie dobry,
ksino i rozsuwa cikie zasony zaciemniajce pokj.
Jest rok 1941, lipcowe soce wpadajce przez okno rozwietla stare dywany, ciany pene
obrazw w ogromnej sypialni w wiejskim domu. Ksina Gourielli kilkoma ksami zjada owoc,
czyta listy, pobienie przeglda New York Timesa, dokadnie czyta kronik towarzysk i sprawdza
kursy na giedzie. Suca wraca ze niadaniem, nieco wikszym: czarna kawa i tost z
penoziarnistego chleba.
Taka narzucona ascetyczno nie zadowala Madame, ktra zapomina, e to ona sama komponuje
menu. Niestety, ten umiar jest koniecznoci, nie wyborem. Przez dwa tygodnie subowych lub
towarzyskich obiadw i kolacji przytya kilka kilo, z wielkim trudem zrzuconych podczas kolejnego
pobytu w Zurychu, w klinice doktora Bircher-Bennera, gdzie bya zmuszona, zgodnie z programem,
do stosowania drakoskiej diety, skadajcej si wycznie z bulw, surowych jarzyn i musli.
Jej ksika Food for Beauty w dalszym cigu dobrze si sprzedaje. Czytelniczki ceni jej porady
dietetyczne i przepisy na lekkie potrawy, ktre sama opracowaa. Jednak ona jest cigle godna,
zauwaya te, e w jej wieku coraz trudniej zrzuca si kilogramy. Bezlitosna wobec innych kobiet,
wobec siebie jest tolerancyjna. Za kilka dni bdzie tak znuona cigym odmawianiem sobie
jedzenia, e na pewno przerwie diet, aby podj j w nieco pniejszym czasie.
Gdy ksina ju zje tosta, a do najdrobniejszego okruszka, wstaje, wkada jedwabny peniuar
koloru koci soniowej na negli w tym samym odcieniu i idzie do azienki, gdzie szklane peczki
uginaj si pod mnstwem wyrobw kosmetycznych i flakonw. Due weneckie lustra odbijaj jej
posta. Wchodzi do wanny penej piany Apple Blossom to pyn do kpieli, pochodna jej ostatnich
perfum. Zanurzona w ciepych bbelkach rozmyla o czekajcym j dniu.
Przez cay czas bd si cigny zebrania: pakowanie, marketing, wizyta w fabryce na Long
Island, dyskusje z chemikami, powrt do biura, kolejne zebrania, telefony do Australii, do Argentyny,
do Borisa Fortera w Londynie. Od jego przyjazdu do Anglii przed czterema laty dochd si podwoi,
niestety wojna pooya kres tej ekspansji. Tak jak zrobiono to w wielu innych krajach, rzd angielski
zarekwirowa wszystkie skady metali, aby zaopatrywa fabryki broni, co wstrzymuje produkcj etui
do szminek do ust. Trzeba pomyle o jakim substytucie, zastpi metal drewnem, papierowym
opakowaniem albo, wedug dawnej sprawdzonej metody, umieszcza pomadk w maych soiczkach.
Z drugiej strony rzd wprowadzi polityk przydziaw, a to limituje sprzeda towaru, czyli
zmniejsza dochd. Boris mia doskonay pomys na ominicie restrykcji odkupi przydziay
przedsibiorstw zniszczonych lub zamknitych oraz ich skady opakowa, bo brakuje te papieru i
kartonu.
Caa afera o mao nie skoczya si le: Boris zosta wezwany przed sd w ponurej sprawie
faszywych przydziaw. Dziki swojemu gadulstwu, ktre rozbawio sdziw, szczliwie zosta
uniewinniony, ale kosztowao to ponad trzy tysice funtw! Boris zapewnia, e radzi sobie dobrze,
ale, bez wtpienia, sytuacja go denerwuje. A te nieustajce bombardowania Londynu raczej nie koj
nerww.
 Na szczcie mia na tyle przytomnoci umysu, e zdoa wysa Cek do Stanw Zjednoczonych
zaraz po tym, gdy zaczy si wrogie dziaania, ostatnim odpywajcym z Anglii statkiem
Washington. Od niedawna wdowa, podatna na depresje, w adnym wypadku nie zniosaby ycia w
atmosferze wojny [1] . Teraz mieszka w Nowym Jorku i tam cignie za sob ten swj bl istnienia,
ale przynajmniej jest bezpieczna
Siedzc w wodzie z pian, Madame czuje burczenie w brzuchu i wtedy uwiadamia sobie, e dalej
jest godna. Energicznie chwyta dzwonek, naciska z caej siy i prosi pokojwk, ktra natychmiast
si zjawia, by przyniosa buk z masem i z miodem, a po drodze zgasia niepotrzebnie palce si
lampy.
W dzisiejszych czasach wszyscy s tacy marnotrawni Kiedy przebywa w Greenwich i ma troch
wolnego czasu, w sobot sama idzie na zakupy. I zawsze pod koniec dnia, kiedy handlarze zaczynaj
pakowa towar, wtedy atwiej si targowa.
Ludzie mwi, e jest skpa, bo wszystko wydaje jej si za drogie!. Kpi z jej chopskich
manier: podczas kolacji nie moe znie, kiedy wspbiesiadnicy nie zjadaj wszystkiego z talerzy.
Bez enady pomaga im dokoczy. I z dum lekceway wszelkie szepty na ten temat. Niech si
miej! C oni wiedz o biedzie! A ona wie. Za nic w wiecie nie chciaaby jej znowu
dowiadczy, chocia taka sytuacja ju si chyba nie powtrzy.
Jak kadego rana, wemie do biura swj codzienny lunch bag, ma torebk z ciemnego papieru,
do ktrej kucharka woy pieczone kurze skrzydeka i jabko. Czy pjdzie na przyjcie wydane przez
Rockefellerw na rzecz ich Fundacji, ktra pomaga europejskim emigrantom? Artchil pjdzie, to
pewne. Kochany m nigdy nie przepuci okazji do rozerwania si. Teraz pewnie pi z zacinitymi
domi w swoim pokoju ich nowojorskiego mieszkania. Na pewno wczoraj pno wrci. Helena
wolaa pojecha do Tall Trees, domu w Greenwich, bezporednio po wizycie w fabryce. To
miejsce przywraca jej siy, Helena lubi tutejszy ogrd, okoliczne lasy, mimo e ma niewiele okazji
do korzystania z dobrodziejstw natury.
Zamylona, wychodzi z kpieli, osusza si rcznikiem z literami E i T, inicjaami Edwarda
zostao jej jeszcze takich chyba z dziesi, nowiutkich, tak jak i kitli roboczych z wyhaftowanymi
literami HRT, ktre cigle nosi smaruje ciao kremem nawilajcym, potem nakada odrobin
pudru Apple Blossom i oglda twarz w srebrnym lustrze z herbem ksicia Gourielli.
Helena ma prawie siedemdziesit lat, ale czas nie obszed si z ni zbyt okrutnie. Artchil jest od
niej modszy niemal o wier wieku, lecz w adnym razie Helena nie wyglda na jego matk. Jej
ukochany robi wraenie starszego, ni jest, bo za duo pije. Nieustannie zaleca mu wicej umiaru, ale
ci Rosjanie, ci Polacy, ci Gruzini, wszyscy s tacy sami, zatruci alkoholem, ktry niszczy zby i
skr. Mczyni mogliby by o wiele przystojniejsi, gdyby tylko chcieli sobie zada odrobin trudu.
Prawd mwic, wanie to podsuno jej pomys, aby powanie zaj si pielgnacj mskiej
urody, na co wczeniej nikt nie wpad. W czasie marketingowego zebrania Thomas Lewis, byy m
Elizabeth Arden, zaproponowa, by stworzy lini mskich kosmetykw. Dobrze zrobia, e go
zatrudnia w firmie, nawet jeli jego pensja jest gigantyczna.
Madame, ktra ma dar wyczucia i ju o tym troch rozmylaa, natychmiast przywaszczya sobie
pomys Lewisa. Zauwaya, e kobiety czsto kupuj dwa soiczki kremu nawilajcego naraz, bo ten
drugi przeznaczony jest dla ma. Rynek kosmetykw dla mczyzn ley odogiem, zatem ona
powinna go rozwin. Jej myli biegn z szybkoci dwiku, wic posuna si jeszcze dalej
postanowia otworzy sklep sprzedajcy te produkty. Urzdzanie Gourielli Apothecary przy 53 Ulicy,
za rogiem budynku Rubinstein, jest ju prawie zakoczone.
Jej zespoy pracuj nad opakowaniami w delikatnym, szarym kolorze, zdobionym herbem
Gouriellich. Kremy bd sprzedawane w stylizowanych soiczkach, takich, jakie na pocztku wieku
mona byo znale w skadach aptecznych. By moe to hod zoony staremu Hendersonowi ze
Stanfordu. Madame zatrudnia farmaceut, ktry bdzie udziela rad klientom i ich maonkom: one
take otrzymaj kosmetyki z serii Gourielli.
Horace zaoy wasn agencj reklamow, ale pracuje przewanie dla firmy; wpad na tak
wspaniay pomys, e codziennie bombarduje matk notkami na temat marketingu. Horacea czsto
ogarnia entuzjazm, to nieza cecha, ale jest jednoczenie tak bardzo mczcy Tylko Artchil nie jest
fanatykiem pracy: skoro Helena rozkrcia ten interes, to take po to, by on si nim zaj, zamiast
caymi dniami siedzie i nie robi nic konstruktywnego.
Szeset czterdzieci jeden produktw Rubinstein rozprowadza si w salonach piknoci i
punktach sprzeday na caym wiecie. To zawrotna liczba. Wedug opinii Madame za duo, o wiele
za duo. Ona sama nie uywa nawet jednej smej. Teraz bardziej kadzie nacisk na makija: podkad
Aquacade, puder Town and Country, czarny wodoodporny tusz, morski cie do powiek, szminka do
ust, ktra suy te jako r do policzkw.
Idzie do garderoby, o mniej imponujcej powierzchni ni w Nowym Jorku i w Paryu, ale
wypchanej do granic moliwoci drogimi kreacjami. Po krtkich ogldzinach decyduje si na
haftowan wersj od Schiaparelli i dzwoni na pokojwk, aby przysza pomc jej si ubra. Na nogi
wkada czenka na niebotycznych obcasach, szuka czego za stosem ubra, w kocu wyciga kasetk
pen biuterii. Jej najcenniejsze klejnoty znajduj si w Nowym Jorku, ale kilka z nich pozostawia
w Greenwich.
Wybiera naszyjnik ze szmaragdw, ktry nalea kiedy do carycy Katarzyny, due diamentowe
kolczyki, bransoletk z pere i par cikich piercieni, w ktrych poyskuj rubiny to prezent od
maharady, przepenionego wdzicznoci za pielgnacj kosmetyczn ony na pocztku lat
dwudziestych.
Tak wystrojona ksina chwyta z talerza bueczk z miodem, w popiechu j zjada i wychodzi.
Stojc przed domem, pomidzy dwoma drewnianymi komi po obu stronach bramy, wyglda starego
auta marki Pierce-Arrow, prowadzonego przez jej ogrodnika, ma pokojwki. Zwinnie wsiada do
auta. Pidziesit minut pniej samochd przywozi j przed dom przy Pitej Alei, niewysoki, biay,
prosty budynek. Portier otwiera drzwi, wita j z umiechem. Ksina take si do niego umiecha i
onierskim krokiem wchodzi do holu [2] .

Ten letni poranek roku 1941 jest zwykym porankiem w yciu Madame. Dzie upywa bez
niespodzianek: praca, praca i jeszcze raz praca. W tygodniu praca przeplata si z wyjciami,
wernisaami, przyjciami towarzyskimi lub galami dobroczynnymi, ktre pomagaj mieszkacom
pogronej w wojnie Europy lub onierzom na froncie. Kontroluje, zarzdza, da, odpowiada na
pytania dziennikarzy, fotografuje si w domu. Life wanie powici jej close up na siedem stron.
Wiele oznak wskazuje, e Stany Zjednoczone przygotowuj si do wojny. Portret na okadce tego
samego numeru magazynu Life z 21 lipca przedstawia naczelnego dowdc brytyjskich si
zbrojnych w Singapurze. Obok artykuu o tym, jak najlepiej rozprowadza krem do opalania, zdj
Fiorella La Guardii, mera Nowego Jorku, z synem na meczu baseballowym i reportau powiconego
Madame, magazyn obszernie omawia front europejski. Zamieszczono przeraajce zdjcia
angielskich dzieci poparzonych po bombardowaniach podczas niemieckich nalotw Blitz oraz
szczegowe omwienie okupacji Islandii przez flot amerykask w przewidywaniu nieuniknionych
walk.
Kilka miesicy pniej, 7 grudnia 1941 roku, Japoczycy znienacka zaatakuj baz amerykaskiej
floty w Pearl Harbor, w archipelagu wysp hawajskich, a tym samym sprowokuj prezydenta
Roosevelta do wygoszenia ju nastpnego dnia ordzia o przystpieniu jego kraju do wiatowego
konfliktu.
Wiadomoci z Europy odbieraj Helenie wszelk energi, przede wszystkim te, ktre dochodz z
Polski. Hercel i Gitel Rubinstein mieli szczcie, e zmarli przed uderzeniem Niemcw na kraj.
Wikszo czonkw rodzin Rubinsteinw i Silberfeldw zdoaa wyemigrowa do Australii, do
Europy Zachodniej i do Stanw Zjednoczonych. Ale w kadym tygodniu Madame dostaje listy od
krewnych, przyjaci, znajomych, zatrzymanych w samym sercu zawieruchy, w Polsce czy gdzie
indziej, ktrzy bagaj, by pomoga im wyjecha.
W Krakowie mieszka cigle Regina, siostra Heleny, i Mojesz Kolin, jej m. Helena od dawna
nie widziaa modszej siostry. Ale przez cay czas utrzymyway kontakt listowny, poza tym Mala
czsto przekazuje jej wiadomoci. Teraz trudno zrozumie, co si dzieje. Wie tylko, e zostao tam
jeszcze kilka ciotek i wujw i ich dzieci. Helena nie zna ich wszystkich. Niektrzy byli dziemi,
kiedy wyjedaa, innych nie byo jeszcze na wiecie. Ale dla niej rodzina to rzecz wita i jej los j
niepokoi. Czsto rozmawia o tym z Mal, ktra nie moe spa, gdy rozmyla o swoich rodzicach.
Na szczcie Henry, starszy brat Mali, jest bezpieczny w Toronto ze swoj rodzin. Oscar, inny
brat, cigle przebywa we Francji. Zosta schwytany przez Niemcw, gdy walczy w armii francuskiej
pod Dunkierk; udao mu si uciec, doczy do francuskiego ruchu oporu. Teraz walczy gdzie w
partyzantce. Jego ona i dwie crki, Jacqueline i Diane, najpierw schroniy si na poudniu Francji, a
potem, cae i zdrowe, przyjechay do Nowego Jorku. Helena pomoga im znale mieszkanie.
Nawiasem mwic, stara si pomaga wszystkim polskim ydom, ktrym udao si dotrze do
Nowego Jorku, mimo trudnoci z otrzymaniem wizy. Znajduje im prac i mieszkania.
Niemieckie wojsko okupowao Krakw przez pierwszy tydzie wrzenia 1939 roku. Natychmiast
zaczy si przeladowania ydw, ktre si zintensyfikoway, gdy Niemcy ustanowili z czci
terytorium Polski Generalne Gubernatorstwo, a Krakw sta si jego stolic. W maju 1940 roku
cz z szedziesiciu tysicy ydowskich mieszkacw zostaa wysiedlona na wie. W roku
nastpnym utworzono getto, w ktrym stoczono okoo pitnastu tysicy ydw z Krakowa oraz
blisko sze tysicy z okolicznych wiosek.
Getto powstao na poudniu miasta, w dzielnicy Podgrze, gdzie urodzi si Edward Titus. Ponad
dwadziecia tysicy osb zamknito za ogrodzeniem z drutw kolczastych, ktre miejscami
przechodzio w specjalnie wybudowany wysoki kamienny mur. Hitlerowcy ulokowali tam dwie
fabryki i posyali ydw na roboty. Take pod drugiej stronie muru, w fabrykach i na budowach
korzysta si z tych niewolniczych rk do pracy.
Od roku 1924 amerykaska polityka przyjmowania emigrantw staa si coraz bardziej
restrykcyjna. Roosevelt, ostrony wobec opinii publicznej niesprzyjajcej ydom, nie zgadza si na
zwikszenie limitu. Nie pozostaje wic nic innego, jak prosi wszystkich bogw nieba, aby wojna
jak najszybciej si skoczya. A to na razie nie nastpi. Wiadomoci od aliantw nie s dobre.
Niemcy uzyskali przewag dziki pomocy innych pastw Osi (Pakt Trzech), Woch i Japonii. W
Londynie salon przy Grafton Street zosta czciowo zburzony podczas bombardowania. Boris Forter
mia szczcie, e udao mu si uj cao. Zdoa te uratowa dokumentacj, maszyn do pisania i
spor cz kosmetykw. Przewiz wszystko do maego budynku Heleny, lecego przy Berkeley
Square.
Dla zaguszenia niepokoju, take dlatego, e nie moe podrowa gdzie indziej, w roku 1940
Helena udaa si w rejs do Ameryki aciskiej. Towarzysz jej Artchil i Sara Fox, kierujca dziaem
marketingu. Jak zwykle Helena szaleje na zakupach. W Meksyku zaprzyjania si z Diego River i
Frid Kahlo, kupia ich obrazy. Dziki nim poznaa tamtejsz sztuk prymitywn. Zapocztkowaa te
swoj kolekcj portretw dziecicych. Tak bardzo polubia Meksyk i jego malarzy, e bdzie robi
wszystko, by czsto tam przyjeda, przynajmniej raz do roku.
W Buenos Aires, gdzie ma ju swj salon, kupia ca kamienic; w Rio otworzya nowy instytut.
W Argentynie kupia biuteri, cenne bibeloty i dziesitki srebrnych miseczek uywanych przez
gauczw. Po powrocie do Nowego Jorku kazaa je skopiowa i wystawia na sprzeda w swoich
salonach. Zysk przeznaczya na polski Czerwony Krzy; aktywnie wspiera t organizacj, tak jak
wiele innych akcji dobroczynnych.
Przy okazji otwarcia sklepu Gourielli zorganizowaa dwutygodniow wystaw powicon
amerykaskim i meksykaskim malarzom, z ktrej dochd przeznaczya na rzecz wsparcia wojennych
poczyna Chin. W wieczr inauguracyjny wydaa przyjcie na cze pani Czang Kaj-szek.
Wiosn roku 1942 na drugim pitrze salonu przy Piatej Alei urzdzono galeri The Helena
Rubinstein New Art Center, z ktrej zyski przeznaczone s na Czerwony Krzy. Za dwadziecia pi
centw odwiedzajcy mog podziwia retrospektyw modernistycznego malarstwa i rzeby; niektre
eksponaty nale do Madame, niektre zostay wypoyczone z galerii Peggy Guggenheim.
Oczywicie, zorganizowanie wystawy na cel dobroczynny w przestrzeni salonu ma t korzy, e
przycignie potencjalnych konsumentw [3] . I znowu, jak zawsze, ten jej zmys marketingowy
cile wie si z zamiowaniem do sztuki.

Pastwo Edward i Erica Titus przypynli do Nowego Jorku w lipcu 1940 roku, niedugo po
powrocie Heleny i Artchila. Edward natychmiast zacz bywa w krgach europejskich
intelektualistw i artystw, ktrzy licznie przybyli przez Atlantyk do Stanw.
W marcu 1941 roku statek Towarzystwa eglugi Morskiej Capitaine Paul Lemerle wypyn z
Marsylii z trzystoma pidziesicioma pasaerami na pokadzie. Wrd nich znajdowa si Andr
Breton, jego ona i ich crka Aube, Claude Lvi-Strauss i Victor Serge, towarzysz Lenina. Breton i
jego rodzina osiedli w Village, gdzie pisarz odtworzy grup surrealistw. Max Ernst, uciekinier z
obozu w Les Milles, przyjecha cztery miesice pniej wraz z Peggy Guggenheim i jej byym
mem, Laurenceem Vailem.
Przez lata wojny Nowy Jork sta si now stolic sztuki i literatury francuskiej. Antoine de Saint-
Exupry, Andr Maurois spotykaj si tam z Julesem Romainseem i Aim Csaireem, jest te
Denis de Rougemont, Pierre Lazareff, szef francuskiego biura Voice of America, i jego ona Helena,
dziennikarka w Harpers Bazaar i New York Timesie.
Trzeciego marca 1942 roku na wystawie Artistes en Exil pokazuj swoje obrazy Breton, Chagall,
Ernst, Lger, Masson, Matta, Mondrian, Tanguy, Ozenfant i Zadkine. Marcel Duchamp, ktry
przyjeda troch pniej, wystawia w padzierniku tego samego roku, w nowej galerii, ktr Peggy
Guggenheim otworzya na szczycie kamienicy przy 52 Ulicy. Dochd z wieczoru przeznaczony jest na
Czerwony Krzy. Pastwo Gourielli-Tchkonia spotykaj tam zapewne pastwa Titus, ale Helena i
Edward nie maj ju sobie wiele do powiedzenia.
Madame spotkaa si z Salvadorem Dal, inn postaci nowej cyganerii nowojorskiej. By
przyjacielem Edwarda jeszcze w Paryu. Malarz, lansowany przez waciciela galerii Juliena
Lvyego, ktry w latach trzydziestych wystawia w Nowym Jorku jego Mikkie zegary, jak wszyscy
inni powrci w roku 1941. Dwa lata pniej maluje dwa portrety Gouriellich. Jeden przedstawia
Helen wyaniajc si jak dziobowa rzeba odzi ze ska ponad szmaragdowym morzem; drugi
Artchila jako rosyjskiego oficera. Ten drugi jest zdecydowanie gorszy. Dal twierdzi, e portret
Heleny zapocztkowa jego karier. Helena powiesia obrazy w swoim nowym mieszkaniu przy Park
Avenue 625, na rogu 69 Ulicy.
Od dawna ju chciaa si przeprowadzi. Wreszcie znalaza miejsce na swoj miar, triplex
trzydziestoszeciopokojowy, kilka ulic od kamienicy Rubinstein. Zakochaam si w tym zamku w
powietrzu, pisze do syna Roya.
Na krtko przed podpisaniem umowy kupna zatelefonowa do niej agent nieruchomoci, w
najwyszym stopniu skonfundowany.
Madame Rubinstein, naprawd bardzo mi przykro, ale wspwaciciele s kategoryczni. Nie
chc ydw w kamienicy.
Helena nie jest naiwna. Ju w czasie pierwszego pobytu w Stanach Zjednoczonych, w roku 1915,
stwierdzia, e w Ameryce szaleje antysemityzm, zwaszcza w wyszych sferach biaej buruazji. Ju
wtedy nie moga otworzy pierwszego salonu w budynku, na ktry pad jej wybr, bo waciciele nie
chcieli sprzeda go ydom. Wtedy nie bya na tyle silna, aby im stawi czoo, wic musiaa si
wycofa.
Madame dobrze wie, e niektre dzielnice rezydencjalne w sposb niepisany lub jawny s
niedostpne dla ydw, tak jak i szkoy, prywatne uniwersytety, liczne country cluby dla wybranych.
W Atlantic City jest plaa przeznaczona wycznie dla biaych, druga dla ydw, a trzecia dla
Afroamerykanw. Niektrzy ludzie bez enady wygaszaj swoje radykalne pogldy: na przykad
Charles Lindbergh, ktry przed wojn przebywa w Niemczech i ktry jako bezwzgldny poplecznik
reimu nazistowskiego bez koca powtarza, e ydzi stanowi niebezpieczestwo dla Stanw
Zjednoczonych z powodu ich ogromnego wpywu na media, na rzd i w Hollywood.
Henry Ford, potentat samochodowy, take jest chorobliwym antysemit, ktrego niemiecki rzd
uhonorowa nazistowskim Orderem Ora Niemieckiego. Od zakoczenia pierwszej wojny wiatowej
Ford miota plugastwa pod adresem ydw, w mowie i pimie, do tego stopnia, e w roku 1927,
zagroony bojkotem, musia wyrazi przeprosiny. Co nie przeszkodzio mu w kontynuowaniu tego
procederu. Od pocztku wojny w Europie amerykaski antysemityzm rzeczywicie wzmg si we
wszystkich warstwach spoecznych [4]
Madame zawsze trzymaa si z dala od tego rodzaju polemik. Pomimo panieskiego nazwiska,
ktre razi jak warning, znak ostrzegawczy, i ktrego od pocztku nie chciaa zmienia, nie czuje si
jako specjalnie ydwk. Od wyjazdu z krakowskiego Kazimierza wcale nie zmniejszya si jej
niech do ortodoksyjnych ydw. Nienawidzi wszystkiego, co jest too Jewish. Religia j nudzi,
do synagogi chodzi tylko wtedy, gdy musi, na przykad na lub albo na bar micw. Nie je koszernie,
raczej nie pojawia si w gminie, ydowskie instytucje dobroczynne wspomaga tak samo jak inne. Z
wyjtkiem rodziny, prawnika i kilku urzdnikw wrd trzech tysicy ludzi przez ni zatrudnionych
jest niewielu ydw.
Ale po takim afroncie, ktry dotkn j do gbi, Helena wpada we wcieko. Nie po to przeya
tyle lat, eby teraz wysuchiwa podobnych bredni.
Nie chc ydw? Niech pan zoy ofert, kupuj ca kamienic.
 Zamek w powietrzu
Madame wesza w posiadanie budynku przy Park Avenue 625, jednego z najlepszych adresw w
Nowym Jorku. Widok z tarasu okrajcego apartament wprawia wszystkich w osupienie. Helena
zaangaowaa architekta Maxa Weschlera, z ktrym wietnie si rozumie, bo zawsze jest chtny do
realizowania jej najbardziej szalonych pomysw; jak zwykle, zrobi odwany wystrj wntrza
triplexu, czc przepych, finezj i antykonformizm.
Wchodzi si przez rodkowe pitro do ogromnego pomieszczenia recepcyjnego, o powierzchni
galerii, z biao-czarn, marmurow podog. Tu jest zgromadzona wiksza cz rzeb Eliego
Nadelmana, obok kolekcji pcien mistrzw, ktre w duej czci zdoaa wywie z Francji.
Tak jak na Quai de Bthune s tu ze sob zestawione rozmaite style. Modernistyczny salon
francuski umeblowany jest kanapami, sofami, fotelami z jedwabnym i welurowym pokryciem o
odcieniach od purpury do fuksji. W barokowej sali jadalnej, gdzie dominuje biel i zoto, znajduje si
obok innych bezcennych eksponatw cz zbiorw sztuki prymitywnej. Kawa jest podawana w
dream room, tam te grywa si w bryda. Ten pokj, o mniejszej powierzchni ni inne, jest
ulubionym miejscem Madame: meble weneckie i tryptyk cienny autorstwa Salvadora Dal czyni go
samym w sobie dzieem sztuki.
Na pierwszym poziomie mieci si sze pokoi sypialnych, w tym jej sypialnia. Cae wyposaenie
wykonane z przezroczystego pleksi jest niezwykle efektowne, czsto bdzie fotografowane,
zwaszcza odblaskowe ko, take z pleksi. Znalaza je, buszujc na pchlim targu. Wszdzie
gobeliny Rouaulta ssiaduj z duymi posgami plemiennymi z Oceanii, wazy z matowego, lanego
szka stoj obok zdobionych luster. Na cianach dziesitki obrazw, Braque, Picasso, Mir, Chagall,
Derain, Modigliani, Matisse. Jeden z krytykw okreli je tymi sowami: dziea najmniej wane
autorstwa najwaniejszych malarzy XIX i XX wieku. I wreszcie, na czwartym pitrze, Helena
urzdzia sal balow i ogromny pokj na jej kolekcje domkw dla lalek.
Aby wspomc cywiln akcj na rzecz wojny, Helena zacza uprawia warzywa na tarasie.
Nazwaa t ma dziak The farm in the sky. W roku 1942 wydaje pamitne garden party na rzecz
United State Crop Corps, pomocowej organizacji rolnikw w Anglii. New Yorker propaguje t
dziaalno [1] . Z napojw podawano sok warzywny o dziwnym, zielonym kolorze, wedug
wasnego przepisu Madame, ale jej gocie, w tym Salvador Dal, zdecydowanie woleli szkock
whisky.
Przed wyjciem dwaj dziennikarze z New Yorkera rzucaj ostatnie spojrzenie na gospodyni,
stojc przy stole, na ktrym na talerzyku le cztery bulwy ziemniakw pod szklanym kloszem. Jej
twarz bya nieprzenikniona, zastanawialimy si, czy jest rozbawiona, czy nie.
To nie ma znaczenia, czy jest rozbawiona. Uroczyste bankiety nale do jej obowizkw. Przyjcia
pastwa Gourielli s bardzo uczszczane, bywa na nich cay nowojorski parnas. Kilka dni przed
wyznaczon dat Madame wysya dziennikarzom list zaproszonych goci.
Dzi wieczorem na kolacji u Madame Rubinstein zjawi si: baronostwo de Gunzbourg, pani
Carmel Snow, pani Marie-Louise Bousquet, baron Kurt von Pantz, ksi de Verdura, pan de
Brunhoff, pani Elsa Maxwell, pastwo Pierre Lazareff, pastwo Cole Porter
Oczywicie, zaproszenie na kolacj almanachu gotajskiego w Paryu nie robi wielkiego
wraenia, ale Helena szczyci si tym, e moe w Nowym Jorku zgromadzi znaczn liczb tych
szlacheckich tytuw, za ktrymi zawsze przepadaa i ktre czy, tak jak na kadym udanym
przyjciu, z artystami, pisarzami, dziennikarzami i znanymi bywalcami. Jej gociom bardzo imponuje
fakt, e bywaj w Rubinstein Hilton. Na Manhattanie wszyscy o tym rozmawiaj.
wiat bogatych jest okrutny, ironiczny i dokuczliwy, ale to jej wiat i wiat jej ma. Artchil,
jeszcze bardziej ni Helena, lubi wszystko, co si wieci, co iskrzy, zarwno diamenty, jak i umysy.
Nie mog uda si do Parya, wic czsto jed do Los Angeles. Przeniosa si tam cz
nowojorskiego cafe society. Bardzo zabawnie spdza si tam wieczory: mona spotka
Strawiskiego i Aldousa Huxleya, i Flame dErlanger, ktr Helena poznaa wieki temu, jeszcze w
Londynie, z Edwardem. Baronowa cigle jest tak samo ekscentryczna. Jej dwa nocne kluby przy
Sunset Trip zawsze s pene. Klientw, samych przyjaci, przyjmuje w wieczorowej sukni, jak
diwa.
Stamtd wojna wydaje si jeszcze bardziej oddalona, chocia ze sceny dziaa wojennych na
Pacyfiku dochodz ze wiadomoci. Helena odwiedza gwiazdy, Glori Swanson, Joan Crawford,
Bette Davis, ktre s uwaane za najpikniejsze kobiety wiata. Daje im wskazwki dotyczce urody,
pracuje nad lini makijau przystosowanego specjalnie do kolorowej tamy filmowej.
Najwiksze wraenie ze wszystkich robi bez wtpienia Garbo, z ktr spotkali si kilka razy, a
niedawno na przyjciu wydanym przez wanego producenta na hollywoodzkich wzgrzach, w jednej
ze wspaniaych tamtejszych willi, dostpnych jedynie nababom kina. Tego wieczoru aktorka bya, jak
zwykle, zachwycajca, tajemnicza, niedostpna. Przez cay wieczr pozostaa zagadkowo milczca,
siedziaa nieruchomo na kanapie i skinieniem gowy przyjmowaa komplementy wielbicieli.
Helena siedziaa naprzeciw niej na takiej samej kanapie i take milczaa. Kada z tych dwch ikon,
jedna ekranu, druga pielgnacji urody, przez cay wieczr wypowiedziaa najwyej dwa zdania.

Przy okazji Operacji Torch w Afryce Pnocnej rzd zamwi u Madame artykuy kosmetyczne dla
onierzy walczcych na pustyni. Ich skra spalona od soca potrzebuje nawilenia i pielgnacji,
twarze wymagaj zabezpieczenia. Helena i Mala wymyliy dla nich specjalne zestawy. Waszyngton
kupi ich szedziesit tysicy. Kady zestaw ma na opakowaniu napis HR Inc. Zamwienie przyszo
w sam por, moe znacznie polepszy stan finansw firmy, nieco nadwtlonych przez ekonomi
zwrcon w stron konfliktu wojennego.
Helena Rubinstein zostaa przyjta w Biaym Domu. W jej obecnoci prezydent Roosevelt
opowiedzia anegdot, ktra j naprawd zainteresowaa. To historia Angielki wyniesionej na
noszach spod bombardowania. Zanim podano jej rodek uspokajajcy, poprosia sanitariuszy, aby
podali jej szmink, ktra znajduje si w torebce.
Makija jest bardzo wany dla morale kobiet pracujcych w przemyle. Trzeba je zachca, by
si maloway podsumowa prezydent.
To samo powiedzia Elizabeth Arden, w tym samym miejscu, ale nie w tym samym czasie. Kada
uwaa si za depozytariuszk woli Roosevelta i kada stara si podwoi wysiki, by wymyla i
produkowa. Podobno w Niemczech, kiedy Hitler chcia zabroni stosowania makijau, kobiety po
prostu odmwiy chodzenia do pracy.
Brak metalu nie uatwia sprawy. Jedynie Charles Revson pomyla, by zrobi zapasy. Co za
czowiek! Kobiety go uwielbiaj, a Helena nienawidzi go tak samo, jak nienawidzi Arden. Ale, musi
to przyzna, zawsze trzeba mu si przeciwstawia. Tam, gdzie obie rywalki okazuj skrupuy, on
posuguje si prowokacj. One tworz sobie wizerunek romantyczek, on powouje si na symbole
seksu: Moecie by seksualn bomb! krzycz jego plakaty reklamowe.
Zalewa rynek jaskrawymi kolorami. Jego wachlarz barw nie ma koca. Revson codziennie
wymyla nowe kolory. Rynek jest nienasycon besti, myli Madame, zmuszona ograniczy niektre
wydatki, zwaszcza na reklam. Nie podwyszya pensji pracownikom, co pod koniec 1941 roku
wywoao strajk w fabryce na Long Island. Nawet sobie nie wyobraaa, e co takiego moe
nastpi, to sowo nie figuruje w jej potocznym sownictwie. Z pocztku nie chciaa rozmawia ze
zwizkami zawodowymi, ale wobec determinacji pracownikw bya zmuszona si ugi i musiaa
wprowadzi podwyki dwustu pensji.
Kadego dnia musi zaatwia, rozwaa, wprowadza zmiany i nieustannie zadawa sobie pytanie:
Czego chc kobiety?
To ulubione pytanie specjalistw od reklamy, producentw perfum, modystw, dyktatorw mody,
szewcw, kunierzy, kosmetyczek, tego caego gigantycznego przemysu sucego urodzie.
Odpowied jest prosta: w tych nieatwych czasach kobiety przede wszystkim pragn drobnych
przyjemnoci, rozrywek i uwodzicielskiego czaru. Pomimo ograniczonych moliwoci finansowych
na kosmetyki wydaj piset siedemnacie milionw dolarw.
Po Apple Blossom Helena postanowia stworzy inny zapach, mniej kwiatowy, nieco
subtelniejszy. W pewien pikny wiosenny dzie piset maych wiklinowych koszyczkw,
przyczepionych do niebieskich i rowych balonw, wypuszczono ku niebu z dachu wysokiego
budynku domu towarowego Bonwit Tellers. W rodku znajdowa si flakonik perfum Heaven Sent;
jego design jest wzorowany na butelce, jak Madame kupia w Meksyku. Przy flakoniku karteczka z
tymi sowami: Out of the blue for you (Dar nieba dla was). Amerykanki szalej z zachwytu.
Greta Garbo i Jean Harlow cigle s na szczycie wrd gwiazd hollywoodzkich. Ale Katharine
Hepburn w podwinitych rkawach koszuli, w szerokich spodniach i w butach na paskiej
podeszwie, a przede wszystkim Rosalind Russel w mskich garniturach, z tym jej gbokim, niskim
gosem, to nowe idolki robotnic, ktre zastpiy w pracy mw, synw i braci wysanych na wojn.
Popularna piosenka wylansowaa Rosie the Riveter, robotnic w przemyle zbrojeniowym. Rosie
ma starannie uczesane wosy pod czerwon chusteczk w biae groszki, umalowane usta i
polakierowane paznokcie i ma ucielenia zachowanie kobiecoci wtedy, gdy trzeba pracowa w
zawodzie typowo mskim. WE CAN DO IT gosz plakaty, na ktrych wida kobiet w roboczych
spodniach, ktra pokazuje biceps napompowany jak u Popeyea.
Amerykanki nie s ju zodziejkami miejsc pracy Przez cztery lata pracuje sze milionw
kobiet, tak jak im to dyktuje patriotyczny obowizek. Rzd postanowi, e ich wynagrodzenie
dorwna pensji mczyzn, a zwizki zawodowe t zasad popary. To nie jest feminizm, nie ma co
marzy, ale i jedni, i drudzy obawiaj si, e przy zbyt niskich pacach pracodawcy, po wojnie, bd
woleli kobiety od mczyzn. Na pocztku wojny 95 procent kobiet postanowio przerwa prac,
kiedy ich mczyni powrc z frontu. Po zakoczeniu wojny 80 procent pragnie kontynuowa
dziaalno zawodow. Zaistnieje oczywicie konflikt interesw pomidzy aspiracjami mczyzn i
kobiet: zamiast zachca kobiety do emancypacji, wszystkie grupy spoeczne bd je odsya do
domw.

W Europie ycie staje si coraz cisze, kobietom coraz trudniej zachowa atrakcyjny wygld.
Helenie nie podoba si to, o czym Boris donosi z Londynu. Kosmetyki s bardzo drogo sprzedawane
na czarnym rynku. Ukaza si nawet poradnik, ktry objania, jak samemu je zrobi. Angielki prbuj,
ale bez wikszego przekonania.
W Paryu zarekwirowano salon przy Faubourg Saint-Honor. Kobiece pisma z trudem utrzymuj
si na rynku. Znikno francuskie wydanie Voguea. Jego redaktor, Michel de Brunhoff, schroni si
wraz z rodzin na poudniowym zachodzie Francji. Marie Claire jeszcze jako si utrzymuje, tak
jak Le Petit Echo de la Mode. Kilka domw mody jeszcze dziaa, Lucien Lelong, madame Grs i
Balenciaga. Aby przetrwa, s zmuszeni wda si w dyskretne pertraktacje z Niemcami.
Brakuje wszystkiego, tekstyliw, kosmetykw, butw, ale pomysowo pozwala przezwyciy
wszystkie braki. Kobiety nauczyy si przerabia stare ubrania na nowe, zabarwia nogi, eby
imitowa poczochy, nosi buty na drewnianych podeszwach. Maj zakrcone wosy, czsto
falowane, wydepilowane brwi, usta krwistoczerwone, jakby chciay rzuci wyzwanie niedoli. W
kinie Arletty, Gaby Morlay, Edwige Feuillre, Josette Day, Madeleine Sologne, Madeleine Robinson
pokazuj czyste twarze, prawie przejrzyste, tak jakby okropnoci wojny nie miay najmniejszego
wpywu na ich urod.

Gdy Ameryka przystpia do wojny, Roy chcia si zacign. Jego doskonaa znajomo kilku
europejskich jzykw, w tym francuskiego, ktrym wada biegle, predestynuje go do powoania do
sub specjalnych Office of Strategic Services. Jest w Waszyngtonie, pisuje stamtd do matki dugie
listy ze skargami. Zazdrosny o wszystkich i o wszystko, nieustannie czego si od niej domaga, prosi
o pienidze, chce od niej poycza samochd, gdy jest na przepustkach, dugo j namawia, eby
kupia mu dom. Do tego wszystkiego skary si na klimat panujcy w firmie.
Oscar Kolin w kocu zdoa zaokrtowa si na statek pyncy do Stanw Zjednoczonych, gdzie
schronia si ju jego rodzina, i podj w firmie prac dyrektora. Roy nie rozumie, dlaczego
wynagrodzenie kuzyna jest tak wysokie. Jego pisane dziecicym pismem listy, w ktrych zwraca si
do niej Mother dear, wszystkie s w jednym tonie. Zachowaj swoje poczucie humoru, koczy
tymi sowami, aby zapewne zagodzi efekt swoich alw.
W odpowiedzi Helena postanawia podsyci ogie tlcy si nieustannie pomidzy czonkami jej
rodziny. Wychwala zalety Oscara, a przy okazji po raz kolejny porwnuje obu braci. Horace nigdy
nie prosi jej nawet o grosz, mwi. Sam zapaci za swj dom. Gdy ju skoczya prawi mu moray i
wychwala brata, wkada do koperty czek [2] . Znowu upokorzony Roy topi sw zo w alkoholu. I
robi to coraz czciej.
Przeciwnie ni kuzyn i brat, Horace nie mg zacign si do wojska. Od dziecka by sabego
zdrowia, zosta zwolniony ze suby wojskowej. Tak jak Roy, Horace nienawidzi Oscara i wyrzuca
matce, e go faworyzuje. Prawda jest taka, e Oscar Kolin jest modziecem penym uroku, ktry
ponad rachunki do zapacenia, listy i przypomnienia, ktrymi jego kuzyni zarzucaj Madame,
przedkada dugie z ni spotkania, w czasie ktrych rozmawiaj o sprzeday i marketingu.
Bez Roya Horace czuje si bardzo osamotniony w firmie, tym bardziej e Helena, ktra czsto
wyjeda do Meksyku, zostawia go sam na sam z Oscarem. W licie do matki Horace porwnuje ich
rodzin do rodziny ze sztuki Lilian Hellman Little Foxes, ktra miaa due powodzenie na
Broadwayu i zostaa z sukcesem sfilmowana. Obie, twierdzi Horace, zadrczaj si nawzajem z
chciwoci.
Psychoanalityk prawdopodobnie potrafiby wytumaczy owe stosunki midzy matk a synem.
Obaj bracia zaliczyli ju pewn ilo seansw na kanapce, jednak nie udao im si zapanowa nad
demonami dziecistwa. Nad ich gowami unosi si duch Hercla mczyzny sabego, i obraz
Edwarda, ktry apie si wszystkiego, ale powierzchownie, wedug osdu Heleny; te cechy
przypisuje te Horaceowi. Jak to dobrze, e nie miaa syna z Artchilem.
Inne nieszczcia, o wiele powaniejsze, okrywaj rodzin aob. Siostra Heleny Regina Kolin i
jej m Mojesz Kolin zginli w Auschwitz w roku 1942. Rok pniej krakowskie getto zostao
zlikwidowane. Tysice ydowskich kobiet, mczyzn i dzieci deportowano, jednych do Auschwitz-
Birkenau, innych do Paszowa, na poudnie od miasta.
wiat ju wie o istnieniu obozw zagady, chocia niektrzy nie mog w to uwierzy, a nawet
pomyle o tym, co jest nie do wyobraenia. W Stanach Zjednoczonych nikt nie jest przygotowany na
to, by usysze relacje o takich potwornociach, ani administracja, ani przedstawiciele wsplnoty
ydowskiej, ktrzy jednak wywieraj nacisk na prezydenta, aby jako zareagowa. Dla Roosevelta
najwaniejszym celem jest rozgromienie armii niemieckiej. Izba Reprezentantw nie zgadza si na
uchwalenie mniej restrykcyjnego prawa o emigracji, ktre pozwolioby ydom osi na ziemi
amerykaskiej. Chocia niewielka cz opinii publicznej wyraa oburzenie, to wikszo obywateli
okazuje postaw w najlepszym razie biern. Masowy napyw ydw do ziemi amerykaskiej nie
byby dobrze przyjty, take przez samych ydw, ktrzy obawiaj si nagego wzrostu
antysemityzmu, jeli ich wspwyznawcom pozwolono by lawinowo emigrowa [3] .
W listopadzie 1943 roku Franklin Delano Roosevelt niewielk przewag gosw zostaje wybrany
po raz drugi. Trzeba jeszcze poczeka kilka dugich miesicy, aby Stany Zjednoczone utworzyy
wreszcie urzd pomocy emigrantom.
W roku 1944 Winston Churchill, ktry jest gotw zbombardowa niemieckie linie kolejowe,
zwraca si do Waszyngtonu. Projekt zostaje zablokowany, zanim dociera do wiadomoci Roosevelta,
potem zreszt temu zaprzeczono.
W styczniu 1945 roku ostatni winiowie z Paszowa zostaj przewiezieni do Auschwitz, skd
pniej maj by ewakuowani na zachd. Niemcy staraj si zatrze lady zbrodni popenionych w
obozie przez Amona Goetha i jego ludzi.
Wojna dobiega koca. Amerykanie, Anglicy, Sowieci odkrywaj straszliw trupiarni i nieludzkie
warunki, w jakich przetrzymywano ludzi. Tysice ocalaych, w wikszoci ydw z obozw zagady,
tuaj si niczym bezcielesne zjawy po drogach Europy Wschodniej. Miliony rodzin poszukuj
swoich zaginionych bliskich, opakuj ich mier, tak jak Helena opakuje swoich: siostr, szwagra,
wujw, ciotki, kuzynw. Kazimierz jej dziecistwa umar, opuszczony przez swoich ydowskich
mieszkacw, ktrzy zniknli na zawsze.
Crka jednego z jej wujw ze strony ojca, Gizela Giza Goldberg take stracia ma i syna. Jej
crka Lilith, zwana Litk, ledwo szesnastoletnia, zdoaa przetrwa wojn, ukrywajc si w Polsce, a
pniej na Wgrzech. Swoje ocalenie zawdzicza inteligencji i wyostrzonemu zmysowi adaptacji.
Przez ca wojn, dziki swojej matce, ktra sfaszowaa ich tosamo, podawaa si za Polk,
katoliczk i nigdy si z niczym nie zdradzia, nawet w najtrudniejszych chwilach. Matka i crka
odnalazy si po wojnie.
Giza pisze z Krakowa do Heleny i prosi o pomoc. Nie maj ju nic, ani domu, ani pienidzy, ani
rodziny. Madame kupuje im bilety na samolot do Parya i umieszcza je w swoim maym paryskim
mieszkanku. Litka lubi si uczy, chciaaby zda matur.
Matur? A po co? Ja nie mam matury! wykrzykuje Madame.
To proste zdanie, ktre pado z jej ust przez nieuwag, burzy legend Heleny Rubinstein, ktra
podobno zacza studiowa medycyn na krakowskim uniwersytecie. Ma inne plany wobec kuzynek,
ktrym daje prac w swoim paryskim salonie.

W wieku osiemdziesiciu piciu lat, w swoim mieszkaniu w pitnastej dzielnicy, Litka Goldberg-
Fasse przywouje wspomnienia, pord starych mebli i obrazw, ktre pochodz z Quai de Bthune.
Odkupia je po mierci Heleny. Z trzydziestu lat przepracowanych w salonie przy Faubourg Saint-
Honor pozostay jej tylko dobre wspomnienia. Ten salon by jej dum.
Litka ma doskona cer, twarz prawie bez zmarszczek. Zgodnie z przykazaniami Rubinstein nigdy
nie przestaa o ni dba. Tsknie, z podziwem i z czuoci wywouje wspomnienie kobiety, ktra
uratowaa jej ycie.
Matka opowiadaa mi, e jej ojciec, a mj dziadek, wrzuci pienidze do rodzinnej skarbonki na
podr Madame do Australii. Bya autorytarna, to prawda, nikt nie way si jej sprzeciwi i czsto
si jej balimy. Dla niej praca liczya si ponad wszystko. Ale bya wspaniaomylna i troskliwa. W
szczeglnoci lubia mnie i moj matk. Dziki niej nigdy niczego nam nie brakowao [4] .
 Zbudowa po raz kolejny
We wrzeniu 1945 roku Helena przyjeda do Parya rankiem, potwornie zmczona chaotyczn
podr. Przeprawa przez Atlantyk na Liberty, okrcie do transportu wojska, w niczym nie
przypominaa luksusowych przedwojennych rejsw. Bilet zdobyty wielkim wysikiem, za ogromne
pienidze, da prawo do ciasnej kabiny, ktr musiaa dzieli z picioma kobietami. Artchie nie mg
jej towarzyszy, zdobycie drugiego biletu okazao si zbyt trudne, nawet za du sum. Obieca
jednak, e przyjedzie, jak tylko to bdzie moliwe.
Helena nie tylko jest wyczerpana, ale mczy j te lk. Bardzo potrzebna byaby uspokajajca
obecno ksicia, jego umiech, jego ciepo, take humor. To, co widziaa na drodze z Hawru przez
okno samochodu wynajtego duym kosztem, bo brakuje benzyny, zamao jej serce, jak sama
wyznaa. Ta Francja, ktr opucia przed picioma laty, jest teraz tylko ruin i zniszczeniem. Stan
mieszkania przy Quai de Bthune, dokd kazaa si od razu zawie, pogbi jej zasmucenie. To, co
tam odkrya, bardzo mocno j zszokowao. Jest o wiele gorzej, ni jej opowiadano, ni to sobie
wyobraaa, bdc w Nowym Jorku.
Jak istoty ludzkie, doroli ludzie, mogli si tak zachowywa? gono powtarza, biegajc z
miejsca na miejsce, by obejrze zniszczenia.
Mieszkanie zostao metodycznie spldrowane i zniszczone, tak jakby okupant mia przyjemno w
drobiazgowym i wrcz chorobliwym upieniu. Znikno sporo mebli: komoda zdobiona mas
perow, fotele w stylu Napoleona III, wazy, porcelana, wszystko znikno. Ciemne lady na tapecie
wiadcz o braku obrazw. Meble s uszkodzone, tu zamane oparcie, tam lady gaszenia
papierosw na kredensie z mozaik, dalej fotele, ktrych delikatne welurowe obicie jest tak
poszarpane, e wystaj z nich spryny i wosie. Karciany stolik w stylu Ludwika XVI zosta
wyniesiony na taras, wystawiony na dziaanie soca i niepogody przez kilka sezonw. Gobeliny z
Aubusson nosz lady setek kul, ciany w przedpokoju podziurawione, antyczny posg Afrodyty
suy onierzom jako tarcza strzelnicza. Ale najwikszy szok Helena przeya wtedy, gdy
dowiedziaa si, e hitlerowcy wyrzucali meble przez okna, tu przed opuszczeniem tego miejsca, w
kocowym obkaczym akcie destrukcji.
Pniej, kiedy ycie w Paryu powrcio do normalnego trybu, poprosi Louisa Se, ktremu
zlecia renowacj mieszkania, o zachowanie ladw zniszcze w holu, aby zawsze przypominay o
zbydlceniu okupanta. Ale na razie da si jako przetrwa we wzgldnym komforcie. Niemcy
zostawili pociel, kodry, poduszki. Po krtkim odpoczynku Madame robi bilans swoich francuskich
strat.
Fabryka w Saint-Cloud jest zniszczona, ukradziono wszystkie formuy kremw i emulsji. Myn w
Combs-la-Ville zosta gruntownie zdemolowany, zlewy i sanitariaty rozbite w drobny mak zapewne
motkiem. Wida, e wrg woy w to serce. Skonfiskowano konta bankowe, pienidze znikny.
Caa dokumentacja wyldowaa w koszu. Jednak dobra materialne si nie licz w porwnaniu z
ogromnymi stratami w ludziach, ktrych wszyscy naokoo opakuj: 170 tysicy zabitych onierzy,
280 tysicy deportowanych winiw, w tym 75 tysicy ydw, a wrd nich mnstwo dzieci, 150
tysicy cywilw rozstrzelanych lub zabitych w czasie bombardowa.
W pierwszych tygodniach po przyjedzie Helena rozglda si na wszystkie strony, stara si
odnale przyjaci, znajomych, swoich przedwojennych pracownikw. Wielokrotnie chodzi do
prefektury policji, by uzyska jakie informacje, adresy; przez skadanie elementw tej powojennej
ukadanki usiuje poj, co si stao z tymi czy tamtymi.
Niektrzy nie yj, jak Louis Marcoussis, ktrego odejcie pogra j w smutku. Inni stracili
wszystko. Emmanuel Ameisen, szef sprzeday, bratanek Edwarda Titusa wanie wrci do domu,
wyczerpany, wychudy, ale ywy. W roku 1940 zosta uwiziony przez Niemcw i wysany do obozu,
gdzie pozostawa do przybycia generaa Pattona w ostatnich miesicach wojny.
Pniej polubi Janin Schanz, dalek krewn Madame: ta moda kobieta wraz z rodzicami bya
deportowana do Paszowa, potem do Auschwitz; ojca wywieziono do Mauthausen, skd nie powrci,
matk do obozu pracy w Skarysku-Kamiennej. Ona sama przeya marsz mierci zarzdzony przez
SS w ucieczce przed Rosjanami i zostaa uwolniona przez Armi Czerwon. Emmanuela Ameisena
spotyka w Paryu, gdzie schronia si caa rodzina Schanzw. Madame dooy wszelkich stara, by
im pomc [1] .
Helena z radoci wita personel z quai de Bthune, Gastona, Eugnie i Marguerite, i znowu
przyjmuje ich do siebie na sub. Penthouse staje si jednoczenie punktem spotka i stowk.
Madame z trudem zdobywa ywno, aby wykarmi wszystkich, ktrzy przychodz w poszukiwaniu
ciepa i otuchy.
Rok po wyzwoleniu sytuacja w Paryu cigle jest niepewna. Obowizuj kartki reglamentujce
zakup jedzenia i ubrania. Mieszkacy miasta spdzaj dugie godziny w kolejkach, bogaci zaopatruj
si na czarnym rynku. W wikszoci dzielnic wycza si wiato w okrelonych godzinach, tak jak
gaz i wod. Brakuje wgla do ogrzewania i uruchomienia pocigw, brakuje benzyny do
samochodw i takswek. Paryanie chodz pieszo lub przemieszczaj si na rowerach i metrem,
kiedy jest czynne.
Ludzie wykazuj cierpliwo, s uprzejmiejsi w tych niespokojnych czasach ni w okresie
prosperity [2] , zanotowaa Janet Flanner, korespondentka New Yorkera, ktra dzie po dniu
prowadzi kronik czasu powojennego pod pseudonimem Gent.
Prawdziwym cudem jest w tym wszystkim dziaajcy telefon. Pomimo nieufnoci do tego
urzdzenia Helena czsto rozmawia z Artchilem, ktry wiedzie w Hollywood wesoe ycie
wiatowca jet-settera, a w Nowym Jorku przebywa z synem Heleny Horaceem. Helena sprowadza
Horacea do Parya, gdy tylko linie transatlantyckie wznawiaj regularne rejsy, chce bowiem troch
zbliy si z synem, a take dlatego, e mimo wszystko czuje si nieco osamotniona.
Mogaby natychmiast powrci do Stanw Zjednoczonych, do komfortu ycia, co byoby w peni
usprawiedliwione, biorc pod uwag jej majtek i wiek skoczone siedemdziesit dwa lata. Nikt
nie miaby o to do niej pretensji. W jej sztabie s ludzie, ktrzy bardziej ni ona nadaj si do tego,
by zakasa rkawy i stara si ratowa to, co jeszcze da si uratowa, na przykad taki Oscar Kolin.
Ale Helena nie lubi nakazywa. Poza tym jej pionierska dusza kae jej zosta. Chce wszystko
odbudowa samodzielnie, jak zawsze. Taka perspektywa nie przeraa jej, wrcz przeciwnie,
pobudza. Chce wszystkim pokaza, e warto wygra t batali.
W walce czuje si oywiona, jak Pary, ktry cigle pulsuje yciem, pomimo restrykcji,
niedostatku, zamknitych sklepw i restauracji. Kierujc si hierarchi wanoci, najpierw powinna
odzyska swoje dobra. Nie moe przedstawi dokumentacji, musi wic dowie swojej tosamoci,
czyli zmusi si do dugotrwaych rozmw z wadzami; znosi je z mniejsz lub wiksz
cierpliwoci.
Powraca do swojego salonu piknoci, zamknitego przez Niemcw z powodu braku towaru,
zajmuje si uporzdkowaniem go, potem zatrudnieniem dawnych pracownikw. Przynajmniej tych,
ktrzy pozostali przy yciu i chc wrci do pracy.

Co rano wychodzi z domu przy quai de Bthune i udaje si piechot w towarzystwie Horacea na
ulic Faubourg Saint-Honor. Droga jest nieco duga, ale to doskonaa gimnastyka, wyjania
Artchilowi, ktry z daleka niepokoi si o jej zdrowie. Poza tym to pikny spacer, jeden z
najprzyjemniejszych w stolicy. Maszerowa nad Sekwan, przechodzi przez mosty a do Luwru,
skrci w stron ulicy Rivoli, pj wzdu Tuileries, skrci w prawo na plac Zgody w kierunku
ulicy Royale i w kocu dotrze do Faubourg to przyjemno, ktra nie mczy.
W Paryu Helena jest szczliwa.
Nawet gdy jest zaamana, bezsilna, nawet gdy wszystkiego jej brakuje, to miasto zawsze zapewnia
jej dobre samopoczucie, jakiego Nowy Jork nie jest w stanie jej da. Przez ca drog rozmawia z
Horaceem. Rozczulajca rodzinna scenka, matka i syn idcy razem, ona maa, zaywna, opatulona
futrem, w meloniku na gowie, usiuje dorwna kroku temu wielkiemu brodaczowi, ktry chce wzi
j pod rk, po czym rezygnuje wobec jej ledwo dostrzegalnego zesztywnienia. Nigdy nie znosia
dotykania.
Wydaje si jednak, e przy jego boku nieco zagodniaa, przynajmniej na kilka minut. To zapewne
dziaanie paryskiego powietrza, zimowego soca, ktre srebrzy ciemn wod Sekwany tysicami
maych, barwnych pereek, jak i wyrazistego poczucia szczcia, e przecie ocalaa, tak jak i jej syn,
podczas gdy tylu innych zgino.
Niemniej jednak zmartwienia, urazy, zoci, niedomwienia, cae to pasmo cierpie i
nieporozumie, ktre od zawsze si za nimi cignie, nie przestao uprzykrza ich stosunkw. Na razie
panuje midzy nimi serdeczne porozumienie, bo oboje s zajci odbudowywaniem. Nie ma czasu na
ale, zreszt Helena tego nie znosi, tak jak nie toleruje wylewnych napadw smutku lub czuoci. Ma
serce, jak wszyscy, i tak jak wszyscy cierpi, moe czciej ni inni, ale nie jest zdolna do okazywania
swoich uczu, wyraania tego, co odczuwa. Jej usta nie wypowiadaj sw intymnych.

Madame ruszya na poszukiwanie aromatw, lanoliny, wszystkiego, co jest niezbdne do

wytwarzania produktw kosmetycznych, bo fabryka przestaa istnie. Niewielka ilo dostpnych
surowcw jest racjonowana. Na czarnym rynku cena olejku ze sodkich migdaw dochodzi do
omiuset frankw za litr. Helena czeka, a Artchie, cigle w Hollywood, bdzie mg przysa jej to,
czego tutaj potrzebuje. Ale na pierwsze przesyki trzeba bdzie czeka tygodniami, miesicami.
Paryanie cierpi z powodu odmroe. Kobiety z wyszych sfer prosz podrujcych
transatlantykami, by przywieli im z Nowego Jorku wazelin. Wszystkie poszukuj kremw
nawilajcych do twarzy i rk, take kosmetykw do makijau. Szminka do ust jest najlepszym z
antydepresantw.
Bez wahania Madame znowu woya aptekarski fartuch, zakasaa rkawy i powrcia do
bogosawionych chwil spdzonych w kuchni. Miesza wszystko, co ma pod rk do zrobienia
kremu, potem pakuje i sama sprzedaje, jak w starych, dobrych czasach w Melbourne albo w
Londynie. Nie potrzebuje cudw, aby odmodnie, potrzeba jej pracy, i to wszystko. Niezniszczalna
Helena. Pierwsza przychodzi, ostatnia wychodzi i nie auje trudu. Ta jej zacieko w kocu
popaca. Salon przy Faubourg Saint-Honor szybko powraca do swej dawnej aury. Odrestaurowany
przez Louisa Se niedugo bdzie tak pikny jak przedtem, a nawet pikniejszy.
 Pisma zajmujce si mod stopniowo powracaj i pomagaj kobietom zachowa urod za pomoc
dostpnych rodkw. W listopadzie 1945 roku, po powrocie ze Stanw Zjednoczonych, Hlne
Lazareff stworzya pismo Elle. Od pierwszego numeru dziennikarze wyjaniaj czytelniczkom
zasady systemu D, wedug synnego make do and mend, zadowoli si tym, co si ma,
obowizujcym w Anglii podczas lat wojny: zrobi nowy sweter albo skarpetki ze starej sprutej
weny, pomalowa nogi ochrow maci i udawa, e to poczochy, ktrych nie ma albo s do
kupienia za niebotyczn cen, nie zapominajc o cienkiej kresce szwu biegncej od pity do grnej
czci uda, puka wosy wywarem z zi.
Moda kobieta z wyszych sfer, crka ambasadora, podczas wojny sanitariuszka, a potem czonkini
Ruchu Oporu, zostaje zaangaowana do redakcji nowego pisma. To Edmonde Charles-Roux, ktra
dwa lata pniej przejdzie do Voguea, gdzie zajmie si rubryk Kronika, a potem zostanie
redaktor naczeln i narzuci pismu swj styl.
Helena i Edmonde spotykaj si w biurze Michela de Brunhoff, dyrektora pisma.
Pidziesicioletnia rnica wieku nie jest przeszkod w nawizaniu gbokiej, trwajcej
dwadziecia lat przyjani, ktrej nie zatrze czas. Edmonde Charles-Roux z mioci i podziwem
wspomina t ma kobiet wykut z litej bryy, bardzo polskiej i bardzo ydowskiej, odwanej,
tolerancyjnej, o otwartym umyle, szczeglnym spojrzeniu na ludzi i rzeczy, ktrej dwa ulubione
powiedzonka to alright i too much [3] .
Helena Rubinstein nakonia mnie do pisania mwi Edmonde. Odkrya we mnie talent
pisarski i daa mi klucze do maego domku tu obok swojego myna w Combs-la-Ville, abym moga
pracowa w spokoju. Jedziam tam w kady weekend przez dwa lata. Dopiero tam mogam zacz
moj pierwsz powie Zapomnie Palermo. Zbieraa si tam caa jej rodzina, Mala, Horace, jej
siostry. Widywaymy si zawsze, gdy przyjedaa do Parya. Chodziymy razem na obiady,
towarzyszyam jej, gdy odwiedzaa pracownie jej ulubionych malarzy, bywaymy w galeriach
obrazw. Nie miaam wtedy pienidzy, cigle dawaa mi prezenty: naszyjnik z pere, konierz z
norek Jej nieustanna troska bardzo mi pomagaa.
Prawdziwie szlachetna w gbi duszy, zawsze gotowa do wytropienia talentw, popierania ich
twrczoci, niekiedy bywa ambiwalentna. Zorzeczy na Oscara, ktry upiera si, eby dawa
pienidze kademu znajomemu uchodcy, ktry pojawi si w sklepie. Przecie sprowadzia do
Parya cz krewnych, ktrzy przeyli Holocaust, daa im mieszkanie, wikt, prac, posaa na studia.
Prawdopodobnie sama chce wybiera tych, ktrym pomaga i ktrych kocha.

Powojenne spoeczestwo jest zagubione. Zdemobilizowani onierze po dugich latach rozki nie
potrafi y w harmonii ze swoimi onami. Wielu z nich si rozwodzi. Tymczasem stado maeskie,
a zwaszcza rodzina, wydaj si najpewniejsz ostoj. Genera de Gaulle rzuca donone wezwanie
do odbudowy kraju: podczas baby-boom w latach 19461950 przyjdzie na wiat 860 tysicy dzieci i
tyle samo w nastpnej dekadzie.
Mczyni odzyskuj dawne stanowiska pracy, zatrudnienie kobiet natomiast spada, jak na
opadajcej hutawce. Ten spadek potrwa do poowy lat szedziesitych. Gospodyni domowa, ktra
staa si najwaniejsz grup docelow dla twrcw reklam, powica siedemdziesit cztery
godziny tygodniowo na szorowanie, pranie, prasowanie, czyszczenie.
Kobieca prasa zachwala godzenie obowizkw domowych i elegancji, tumaczy, jak by dobr
on i dobr matk, nie tracc nic ze swojego stylu. Mode dziewczyny koczce szko chc by
sekretarkami, pielgniarkami, nauczycielkami. To zawody, do ktrych wszyscy zachcaj, bo taka
praca nie zagraa mskiemu panowaniu. W kocu Francuzki zaczynaj gosowa, dopiero teraz.
Ordynacja z kwietnia 1944 roku przyznaa im prawo penego obywatelstwa.
Powrciy zabawy, bale kostiumowe i maskowe. Jednak elegantki musz na razie nosi
przedwojenne stroje. W czasie okupacji moda staa si czym w rodzaju finezyjnego majsterkowania.
Przerabiano stare na nowe, szyto ubrania z zason, przecierade, starych sukien, mskich marynarek.
Lata niedostatku, ktre przyszy po wyzwoleniu, wymagaj bardziej ni kiedykolwiek bogactwa
wyobrani. Niektrzy nuworysze dorobili si majtku na czarnym rynku i tylko oni mog sobie
pozwoli na ubieranie si w domach mody, tych, ktre nie zamkny swoich podwoi.
Tak wic trzeba improwizowa, wymyla, zdobywa. Kobiety nosz sanday na korkowej
platformie, kouchy z szerokimi wywatowanymi ramionami, kupione trzy lata temu. Midinetki stroj
si w ogromne turbany w stylu Karola X, robione wasnym sumptem, modzi intelektualici obu pci
nosz w miecie stroje narciarskie. Zota modzie narzuca swj styl. Na Saint-Germain-des-Prs, w
Bilboquet, w Tabou, chopcy i dziewczta w swoich pierwszych wskich dinsach tacz do rytmw
przywiezionych przez amerykaskich onierzy. I ycie toczy si dalej.
Christian Dior, ulubieniec Heleny, ktry doradza jej w artystycznych wyborach, gdy przed wojn
prowadzi sklep z dzieami sztuki, musia zmieni zawd po ruinie finansowej rodzicw w czasie
kryzysu w 1929 roku. Najpierw prbowa zamieci kilka rysunkw w Vogueu, zachcony przez
madame Delahaye, wrk wyszych sfer, ktra przepowiedziaa mu, e dorobi si majtku dziki
kobietom, potem zacz si zajmowa krawiectwem.
Przy finansowej pomocy krla baweny, Marcela Boussaca, pokaz mody w lutym 1947 roku, przy
Avenue Montaigne, lansuje New Look, ktry wydua i poszerza spdnice, pomimo braku
materiaw. Po latach przedwojennej prostoty Chanel nastpuje powrt do wizerunku prawdziwej
kobiety, zwiewnej i finezyjnej. To prawdziwa rewolucja, entuzjastycznie przyjta na caym wiecie.
Madame siedzi w pierwszym rzdzie z przyjacikami Carmel Snow i Marie-Louise Bousquet, bez
ktrych nie moe si zacz aden pokaz mody. Obok lady Diana Cooper, ona angielskiego
ambasadora we Francji. Po raz pierwszy spotkay si w Londynie w roku 1910. Diana Manners,
ktra wtedy jeszcze nie bya on Duffa Coopera, aktywnie dziaaa w grupie The Coterie bywaa
tam te Margot Asquith.
Moja droga pyta Helena, umierajca z ciekawoci i zapewne troch zazdrosna jak pani to
robi, e jest pani tak szczupa od trzydziestu piciu lat, czyli od chwili, gdy pani poznaam?
Grejpfruty w plastrach. Zjadam je i kad na twarz.
Helena kiwa gow zaskoczona. Wiadomo jej, e kwasy z cytrusw stanowi doskonay drena dla
skry, ale nigdy si nie dowie, czy ten sam grejpfrut zaczyna na twarzy lady Cooper jako okad, a
koczy na jej talerzu
Juliette Grco, Boris Vian, Jacques Prvert i inni, nieznani, przymierajcy godem, marz o
ciepych posikach i sawie, wic przychodz do nocnych klubw i kawiarni. Albert Camus, piszcy
wstpniaki w Combat, wystawia Kaligul w teatrze Hbertot. Jean-Paul Sartre wykada filozofi
w liceum Henri IV i czsto spotyka si ze studentami w Caf de Flore. Egzystencjalizm jest
niesychanie przebojowym sowem, poniewieranym przez tych, ktrzy nic z niego nie rozumiej, tak
jak surrealizm w czasach przedwojennych.
W roku 1947 Elsa Triolet dostaje nagrod Goncourtw za zbir Kochankowie z Avignonu i inne
opowiadania. W Caf de Flore Simone de Beauvoir przygotowuje rewelacj feministyczn: Druga
pe, ktra ukae si w roku 1949. Ksika zrzuci z kobiet moralne brzemi, ktrym zostay
obarczone podczas powiewu wolnoci w okresie midzywojennym.
Madame jest starsz osob i takie polemiki jej nie porywaj. Zreszt do swojej niezalenoci
dosza sama i z pwiecznym wyprzedzeniem. W tej chwili jedyna batalia, jaka si dla niej liczy, to
odbudowa jej europejskiego imperium. Kiedy tylko staje si to moliwe, wyrusza w podr po
Starym Kontynencie; i tak jak we Francji, wszystko j przygnbia.
Londyn ucierpia jeszcze bardziej ni Pary. Anglicy byli godni, doskwierao im zimno,
wszystkiego brakowao. Bombardowania zabiy ponad dziesi tysicy osb, ptora miliona stracio
domy. Nawet paac Buckingham zosta uszkodzony. British Library stracia du ilo dzie, bardzo
ucierpia East End, gdzie znajduj si najwaniejsze zakady przemysowe stolicy.
Zacytowano Helenie pytanie, jakie Churchill zadawa co rano po obudzeniu, po jednym z nocnych
nalotw Blitz.
Co z katedr witego Pawa?
Londyska katedra staa si symbolem miasta, ktre zawsze powstaje z ruin. Po zburzeniu domu
przy Grafton Street 24 salon Madame tymczasowo wprowadzi si na Berkeley Square 48, ale ten
lokal nie jest ani odpowiednio duy, ani dostatecznie elegancki jak na Londyn. Podczas wojny Boris
Forter, ktry wysa w bezpieczne miejsce do Francji swoj on Maris i syna Claudea, pozna
Birgit, mod Szwedk na emigracji w Londynie. Dziewczyna pracuje w ambasadzie Norwegii i
mieszka na tym samym pitrze co Boris. Zakochali si w sobie.
Pod koniec roku 1944 Marisa cigle przebywa we Francji. Nastpuje to, co nieuniknione. Birgit
zachodzi w ci. Boris nie wie, co robi. Zanim przekae t wiadomo onie, pisze do Artchila,
ktry jest dla niego bardziej przyjacielem ni szefem: Znalazem si w delikatnej sytuacji, moja
ssiadka zasza ze mn w ci, chciabym si rozwie, ale zanim przystpi do rzeczy, pragnbym
zna Twoje zdanie.
Odpowied Artchila jest natychmiastowa i jednoznaczna: Jeli chcesz zachowa swoje
stanowisko, nie rozwd si z Maris. Madame bdzie temu absolutnie przeciwna, a nawet nieugita
wobec takiego postpowania. Nie powie Ci o tym bezporednio, ale Ci zwolni. Co wtedy zrobisz?
Czasy s bardzo trudne. Lepiej bd ostrony i troch poczekaj, zanim zaczniesz dziaa. Pomimo
rozalenia Birgit Boris postanawia gra na zwok. Przemyla spraw: obieca, e bdzie ich
utrzymywa, j i dziecko, a jeli straci prac, nie bdzie mg dotrzyma zobowizania.
Dla zachowania pozorw wpada na pomys, aby Birgit zawara fikcyjny zwizek maeski z
urzdnikiem ambasady Norwegii o nazwisku Henryk Wolmar. Jest wielce prawdopodobne, e Boris
zapaci mu za zgod na zawarcie maestwa. lub odbywa si w hotelu Savoy, gdzie Boris i Birgit
zatrzymuj si na noc w apartamencie dla nowoecw. Niebawem rodzi si chopiec bdzie nosi
imi Robert, a nazwisko swego przyszywanego ojca, ktry powrci do Oslo, gdy tylko skoczy si
wojna.
Cztery lata pniej przyjdzie na wiat drugi chopiec, Christian: tym razem dziecko zostao
zaplanowane. Marisa ju wie, Boris nie rozwodzi si, cigle bowiem obawia si reakcji
pracodawczyni. Trudno uwierzy, by Madame miaa tak determinujcy wpyw na ycie swoich
pracownikw. Jednak Boris Forter milczy, bo bardzo potrzebuje pienidzy na zaspokojenie potrzeb
swoich dwch rodzin. yje w nieustajcym strachu przed utrat pracy [4] .
Helena nareszcie spotkaa si w Londynie z Artchilem.
Razem chodz po angielskiej stolicy w poszukiwaniu najlepszego miejsca na nowy salon
piknoci Helena przypomina sobie ze wzruszeniem pierwszy przyjazd do Londynu i nie moe si
powstrzyma, by nie opowiedzie o tym mowi.
Ksi kilkakrotnie sysza ju t histori, czyta te j w wielu pismach, to przecie cz legendy
Rubinstein. Za kadym razem Helena dodaje nowe szczegy. Nagle przerywa opowie i ruchem
rki zatrzymuje takswk. Z torebki z krokodylej skry wyjmuje plik funtw, paci, nie proszc o
rachunek, i wysiada w popiechu, cignc za sob Artchila. Pokazuje mu cudowny
osiemnastowieczny dom, ktry ocala z bombardowania. Wanie tutaj chce urzdzi nowy salon.
Zasiga informacji, dom nalea do mrs Willy James, synnej piknoci z czasw panowania
Edwarda, ktra przyjmowaa tu krla. Teraz posesja jest do wynajcia. Znajduje si kilka metrw od
dawnego salonu przy Grafton Street 3.
Helena przystosowuje wntrze, ale niczego nie zmienia w fasadzie z dawnym portalem i licznymi
schodkami. Ceka, ktra wanie przyjechaa z Nowego Jorku, jak dawniej wraz z Borisem Forterem
zajmie si salonem.
Podczas objazdu Europy Madame odwiedzia Szwajcari (Tutaj to dopiero s pienidze),
Wochy, Hiszpani, a nawet Niemcy; jak to ma w zwyczaju, chce myle tylko o przyszoci.
Wszdzie zakada lub odnawia swoje salony piknoci, buduje fabryki, rozszerza dystrybucj.
Europejskie klientki ycz sobie, eby sprowadzano ze Stanw Zjednoczonych nowe produkty
kosmetyczne Rubinstein. Zaspokaja te proby, ogaszajc przy kadej kolejnej promocji nowego
kosmetyku, e przyjecha z Ameryki. I odwrotnie.
Gdyby tylko wiedzieli, e formua jest taka sama, skadniki i opakowania take
Po piciu latach misja zostaje zakoczona. Firma znowu jest najlepiej prosperujc mark we
Francji, waniejsz ni Elizabeth Arden, a to wszystko dziki cikiej pracy Heleny i skutecznoci
dziaania jej dyrektora Emmanuela Ameisena.
Chocia dni maj tylko dwadziecia cztery godziny, ja twierdz, e maj czterdzieci osiem!
powtarza czsto.
 Rowa dungla
Madame w kocu wrcia do Stanw. Kraj, mniej dowiadczony ni Stary Kontynent, opakuje
jednak trzysta tysicy onierzy, ktrzy oddali ycie za wyswobodzenie Europy. Gospodarka czasu
wojny przestawia si na produkcj towarw konsumpcyjnych, skierowanych do nowego sektora,
bardzo obiecujcego, miejskiej middle class. Kongres uchwali prawo, zezwalajce na budowanie
wok miast. Prawie wszdzie wyaniaj si niewielkie, przyjemnie wygldajce przedmiecia, z
jednakowymi domami, kawakami identycznych trawnikw, koszami do gry, grillami i dziemi
grajcymi w baseball, udajcymi Joego Di Maggio.
Wszystkie wntrza s zaprojektowane wedug tego samego wzoru. Na parterze kuchnia,
wyposaona w roboty i najnowsze urzdzenia, salon poczony z jadalni; na pitrze sypialnie. Ten
modern way of life, ktrego model rozpowszechni si prawie wszdzie na wiecie, uwici powrt
gospodyni domowej. Rosie the Riveter zostaa daleko w tyle. Tak jakby nigdy jej nie byo. Zaraz po
wojnie cztery miliony kobiet stracio prac, tylko przemys ciki zwolni dwa miliony. Te, ktre w
dalszym cigu pracuj, najczciej s sekretarkami lub sprzedawczyniami i nie maj najmniejszej
nadziei na bardziej odpowiedzialne stanowiska.
Chocia mimo wszystko liczba zatrudnionych kobiet nie przestaje wzrasta, ta ewolucja napotyka
ostry sprzeciw. Powrt do stanu poprzedniego popieraj psychoanalitycy, twrcy reklam oraz media,
ktre z nut triumfu gosz, e kobiety, ku oglnemu zadowoleniu, powrciy do domu. Tak jak we
Francji emancypantki z lat trzydziestych, flappers, bohema, znikny jak za dotkniciem
czarodziejskiej rdki, pojawiy si natomiast kochajce ony i spenione matki rodzin.
Sweet home sta si murem obronnym przeciw komunizmowi i zu. Modzi ludzie zawieraj coraz
wicej zwizkw maeskich, eni si coraz wczeniej, aby w rodzinie byo dwoje lub troje
dzieci. Crki z buruazyjnych rodzin wstpuj na uniwersytet, bo chc tam znale dobrego, dobrze
sytuowanego ma. Gdy ju maj obrczk na palcu, chowaj sukni lubn razem z dyplomem do
szafy i zostaj w domu. Wydaje si, e bez narzekania akceptuj ten wiktoriaski model, ktry znowu
im narzucono.
Tymczasem nie pustoszej gabinety psychoanalitykw, wzrasta spoycie alkoholu i
antydepresantw. Na tych modelowych przedmieciach, z dobrze odywionymi dziemi i mami
bread winners, ktrzy wracaj z wielkiego miasta pocigiem o 17-tej, kobiety powoli umieraj z
nudw. Marnuj ycie. Dziesi lat pniej Betty Friedan opisze to w pamflecie feministycznym
Mistyka kobiecoci, ktry okae si prawdziw bomb.
W roku 1953 raport Kinseya o Zachowaniu seksualnym kobiety jest rwnie wybuchowy. Mona
si z niego dowiedzie, e kobiety lubi to tak samo jak mczyni. Skandal porusza poprawnie
mylc Ameryk oraz wszelkie ligi cnoty. Uwaa si, e porzdna dziewczyna nie powinna tego
robi. Ogie podsyca fakt, e ksika lekarza i badacza sprzedaa si w nakadzie 250 tysicy
egzemplarzy. Kinsey jest wyzywany od najgorszych. Milczca wikszo nie chce sysze, e 62
procent badanych kobiet si masturbuje albo e 26 procent zdradza swoich mw
Zwycia model kobiety ikony, zimnej jak tak samo nazwana wojna. Elegancka panna albo pani
Perfect nosi futro, wysokie obcasy, spdniczk do kolan, uywa intensywnych perfum, ma dugie
paznokcie z lakierem dobranym do szminki do ust, wosy polakierowane i czsto po trwaej
ondulacji. Jest zamna albo niedugo ma by zamna.
Dobry stan gospodarki spoczywa na barkach kobiet. Jeli chodzi o wydatki, liczy si wanie na
kobiety. Wszystkie kupuj kosmetyki. W roku 1948 dziewi Amerykanek na dziesi posiada co
najmniej jedn szmink do ust, jedna czwarta z nich tusz do rzs i zestaw cieni do powiek. Po wojnie
sprzeda kosmetykw osiga poziom 13 milionw dolarw rocznie. Dziesi lat pniej liczba ta
wzrasta do 34 milionw dolarw.
Mona teraz kupowa te produkty w ogromnych supermarketach i w mallach, nowych wityniach
nowoczesnej Ameryki. Jednoczenie wzrasta sprzeda obnona. W pitnacie lat Avon notuje
omiokrotny wzrost dochodu. Autorzy reklam, admen, ktrych wielkie agencje s zgrupowane na
Madison Avenue w Nowym Jorku, dziel coraz bardziej precyzyjnie rynek na sektory, aby lepiej
trafi do odpowiedniego klienta: gospody domowych, studentek, sekretarek, sprzedawczy,
Afroamerykanek, Azjatek itd. Znw, jak na pocztku wieku, motywem przewodnim jest naturalno
(Umalowa si tak, eby nie byo tego wida), do tego dochodzi nowy pomys, ktry robi furor:
trwao (Szminka do ust, ktr masz na sobie, a nie na nim [1] ).
Madame lansuje nowy puder wyprodukowany na bazie jedwabiu, Silk Powder. Zawdzicza to
tandemowi Boris i Ceka, ktrzy zdobyli patent. Pracowaa nad nim wraz ze swoim chemikiem
maharani z Baroda miasta w indyjskim stanie Gujarat. Chemik wynalaz metod pulweryzacji
jedwabiu na pudrze ryowym. To dao efekt jednolitoci, tak upudrowane twarze wydaj si pokryte
przejrzyst powiat.
Z rnych powodw maharani wycofuje si z projektu. Chemik spotyka si z Borisem Forterem,
ktry natychmiast wyczuwa moliwo zysku i wykazuje zainteresowanie. Przekonany, e puder
odniesie sukces, zarzdza dowiadczenia i uywa caej swojej siy perswazji, by przekona Helen.
Odbywa nawet podre z Londynu do Nowego Jorku i z powrotem.
Boris susznie rozumowa. Silk Powder, stworzony w roku 1949, staje si bestsellerem w Europie.
W Stanach Zjednoczonych FDA (Food and Drug Administration) z pocztku nie wydaje pozwolenia
na dystrybucj, ale dzia marketingu znajduje inny sposb prezentacji i opisu produktu, dziki czemu
puder moe by w kocu wprowadzony na rynek amerykaski. Tymczasem Helena nieustannie trzyma
si myli, e makija jest tylko jednym z wielu aspektw jej dziaalnoci. W pierwszej powojennej
dekadzie wprowadza dwa produkty: ujdrniajcy krem pielgnacyjny Contour Lift Firm i pierwsz
emulsj typu olej-woda Lanolin Vitamin Formula, ktra zawiera pochodne oczyszczonej lanoliny.
To innowacja: dotychczas kremy skadajce si z emulsji woda w oleju w ktrej kropelki
wody s rozproszone w fazie olejowej miay dziaanie nawilajce, ochronne, ale byy tuste.
Emulsja olej w wodzie w ktrej kropelki oleju s rozproszone w fazie wodnej daje substancj
o wiele lejsz.
Nowy program pielgnacji urody wchodzi w ycie. Mala ma si nim zaj. Five day life of
beauty ten program moe by przystosowany do rnych opcji, a jego celem jest przedstawienie
podstawowej pielgnacji modym, aktywnym kobietom, ktre przychodz do salonu wieczorem po
pracy i na ca sobot. Porzdek dnia wyglda podobnie: badania i pielgnacja skry, porady w
kwestii makijau, zlecanie diet i wiczenia gimnastyczne. Marka Rubinstein przychodzi te z dobrym
sowem do szpitali, proponujc beauty therapy, ktra podnosi na duchu i poprawia stan fizyczny
chorych. Mala z rozpdu opracowaa te program dla niewidomych.

Wojna z konkurentami trwa w najlepsze, do tego stopnia, e Time nazywa rynek kosmetykw The
pink jungle, rowa dungla [2] . Na nieszczcie dla Heleny Elizabeth Arden zabiera jej
najlepszego dyrektora Georgesa Carolla. Sze miesicy pniej Caroll je kolacj z Horaceem i
prosi, by przyjto go z powrotem do pracy w firmie. Wersje rni si od siebie. Caroll twierdzi, e
poda si do dymisji, bo nie mg ju znie Elizabeth Arden. W zamian Arden rozpowszechnia
wiadomo, e Caroll zosta zwolniony, bo nie by nic wart
Tak czy inaczej, Madame przyjmuje go i daje mu spore wynagrodzenie, przede wszystkim eby
zrobi przyjemno Horaceowi, poza tym ma nadziej, e uzyska wiadomoci z pierwszej rki na
temat rywalki. Obydwie nieustannie si szpieguj i czsto maj takie same pomysy w tym samym
momencie. Rynek cigle wymaga nowoci, przerabiaj wic dawne produkty i nadaj im bardziej
aktualn nazw.
Jeden z sukcesw Arden wyjtkowo drani Madame: perfumy My Love, dla ktrych Cocteau
zaprojektowa kampani reklamow i opakowania. Zna i ceni pisarza, dlatego jest to dla niej ciki
cios. Przyjmuje go jak zdrad. Jaki czas pniej dowiaduje si, e miss Arden ulega wypadkowi.
Jeden z jej koni odgryz jej palec.
Jak si czuje ko? pyta Madame.
Charles Revson, cay czas bdcy liczcym si uczestnikiem tej walki, sta si dosownie zmor
Heleny do tego stopnia, e przez niego nie moe spokojnie spa. W roku 1947 Revson otworzy salon
i urzdzi biura w ogromnym gmachu przy Pitej Alei. Wedug sondau zostawia konkurentw daleko
w tyle: 95 procent kobiet, ktre uywaj lakieru, ma przynajmniej jedn buteleczk jego marki.
Zdoby te rynek kremw, lansujc krem Eterna 27 nazw wymyli jego dzia marketingu. 25 to za
mode, 30 ju za stare [3]
Oscar daremnie prbuje uspokoi zo ciotki, ktra sdzi, e nailman chce wszystko zniszczy,
przede wszystkim j, a potem biznes.
Uspokj si, to si przecie nie uda! Za kilka miesicy Eterna bdzie si nazywa Returna
Helena wybucha miechem, ale tym razem Oscar nie ma racji. Krem cieszy si ogromnym
powodzeniem. Revson na tym nie poprzestaje. Kiedy Madame wypuszcza na rynek Ultra Feminine,
on replikuje kremem Ultima. Ona tupie ze zoci, a Revson kontynuuje swoj drog na szczyt. Jako
jego produktw nieraz pozostawia wiele do yczenia, ale nazewnictwo graniczy z geniuszem. W
czasie gdy krluj teenagers, trzeba im podsuwa marzenia i humor, wczy si w ten cierpki wiat,
ktry jest ich wiatem. Wymyla wic Pink Coconut, Frosted Champagne, Taffy czy Pineapple Yum
Yum, ktre natychmiast trafiaj do celu.
Ten diabe wcielony, ktry w biznesie cieszy si opini potwora, marketing ma we krwi. Gdy
promuje now szmink do ust, wykupuje ca stron w New York Timesie. Reklama pokazuje
dziur otoczon dymem i te proste sowa: Where is the fire?
Tydzie pniej ognista szminka Where is the fire jest na wszystkich ustach. W roku 1952 Revson
promuje Fire and Ice i ta kampania reklamowa wywouje prawdziwy szok. Top modelka Dorian
Leigh, sfotografowana przez Richarda Avedona, jest seksown kobiet w srebrzystym futrze, ma
dugie, podobne do szponw, szkaratne paznokcie i zachcajco rozchylone usta. Sprawia wraenie,
jakby unosia si w powietrzu. Na nastpnej, prawej stronie jedenacie bardzo intymnych pyta w
formie testu pozwala czytelniczkom dowiedzie si, czy s stworzone do uywania Fire and Ice.
Czy zdarza ci si taczy boso? Marzysz w tajemnicy, eby nastpny mczyzna twojego ycia
by psychiatr? Gdyby moliwe byy loty na Marsa, kupiaby bilet?
Kobiety odpowiadaj z pen jednomylnoci; wydaje im si, e le na kozetce u
psychoanalityka, nie wydajc ani grosza. Ta kampania istotnie jest wyjtkowo inteligentna. Miss Fire
and Ice z doskona hipokryzj godzi sexy girl i nice girl, dwa sprzeczne wizerunki narzucone
kobietom. Przekaz kampanii jest jasny: wydawa pienidze i mie z tego przyjemno nie jest ju
grzechem.
Wszyscy mwi o Fire and Ice Akcje Revlonu zwykuj tak bardzo, e Madame je kupuje.
Skoro nailman moe mi przynie zysk, dlaczego nie skorzysta?

Tymczasem niespodziewanie pojawia si outsider: kobieta, ktra rzuci na nich cie, ju czai si na
starcie i z niecierpliwoci czeka na swj czas.
Josephine Esther Mentzer, bardziej znana jako Este Lauder, urodzia si w Queens w roku 1908,
w rodzinie wgierskich i czeskich ydw. Jej ojciec Abraham prowadzi sklep z artykuami
metalowymi. W czasie pracy u niego moda dziewczyna opanowaa sztuk sprzeday i nauczya si
docenia rol opakowania. Jej stryj John wytwarza kremy kosmetyczne. Dziewczyna obserwuje z
uwag, jak kremy podgrzewaj si na piecu w kuchni. Stryj John po trochu przekazuje jej swoj
wiedz.
Na pocztku lat trzydziestych Josephine wychodzi za m za Josepha Lautera, z pochodzenia
austriackiego yda, ktry handluje tkaninami. Ich ycie maeskie jest skomplikowane. Na wiat
przychodzi syn Leonard, rozwodz si w roku 1932, dziesi lat pniej zawieraj powtrny
zwizek, rodzi si drugi syn Ronald. Esther Mentzer Lauter, teraz ju Este Lauder, przezd, cigle
sprzedaje kremy pod swoim nazwiskiem. W roku 1946 zakada niewielk, rodzinn firm.
Historia zaczyna si od czterech kosmetykw, dwch kremw, jednego olejku oczyszczajcego i
jednej emulsji. Interes dugo pozostaje tajny. Pracuje tylko rodzina Este i sekretarka-telefonistka.
Biznes si rozwija. Este jest adniejsza ni jej dwie najpowaniejsze konkurentki, a przede
wszystkim o wiele modsza. Obserwujc je, zrozumiaa potg wizerunku i postanowia uksztatowa
swj. Osobicie pokazuje si w salonach piknoci i w domach towarowych, czaruje kupujce
kobiety, swoj elokwencj przyciga klientki. To ona staje si nowoci w dziedzinie urody.
Jej wyroby zaczyna sprzedawa Saks. Take Bergdorf, Goldmann i inni. Dziaa informacja w stylu
guchy telefon. Este zawdzicza swj sukces dobrej jakoci kremw, a zwaszcza innowacyjnej
metodzie marketingowej. Do kadego zakupu firma dodaje bezpatne prbki; klientki uwielbiaj takie
miniaturowe gratyfikacje. Taka sama kamczuszka, jak Helena i Arden razem wzite, tak samo w tym
zagorzaa, wymylia sobie rodowd bogatej dziedziczki katolickiej matka jest ni w poowie
wychowywanej w luksusowym domu na Long Island, ze stajniami, szoferem i wosk niak.
Ojcowski sklep metalowy szybko odszed w niepami.
Charles Revson jest wcieky wobec takiej bezczelnoci, takiej hucpy.
Jej imi to nie Este, lecz Esther z Brooklynu! [4]
Dokadniej, z Queens. Kiedy w roku 1953 Lauder lansuje swoje pierwsze perfumy Youth Dew, jej
adwersarze pojmuj, e teraz bdzie odgrywaa wan rol w wiecie wielkich. Intensywny,
upajajcy zapach przez jednych uwielbiany, przez innych znienawidzony, do dzisiaj nie pozostawia
nikogo obojtnym.
Arden nazwaa Este Lauder: kobiet z ulicy i uwaa, e jest okropnie wulgarna. Madame take
jej nienawidzi. Jednak Lauder jest gron rywalk, trzeba bdzie si z ni liczy. Tak jak i z tymi
wszystkimi spryciarzami, ktrzy korzystaj z mody na wywiczone minie, szczupo sylwetki i
otwieraj fitness cluby niemal w caej Ameryce. Teraz trzeba si napoci, eby uksztatowa swoje
ciao.
 Ale jest te co lepszego ni wysiek. Slenderella, zaoona w roku 1950 przez Larryego Macka,
proponuje utrat wagi bez wysiku. Ca prac wykonuje aparat, a nie klientka, poddana wibracjom
na stole do masau. Reklama zapowiada, e czterdzieci minut takiej kuracji odpowiada
dziesiciomilowej przejadce konnej. Seans kosztuje dwa dolary, kobiety gromadnie napywaj. Do
koca dekady Larry Mack otworzy 187 gabinetw w caym kraju.
Zamiowanie do atwej utraty wagi napdza sprzeda Relax-A-Cizor, domowego fotelu do masau.
Za dwiecie dolarw mona zwikszy uminienie brzucha i zlikwidowa cellulit, suchajc przez
radio Franka Sinatry lub Elvisa Presleya. Jeli ten fantastyczny trend, ktry kae zajmowa si
zdrowiem i kondycj fizyczn, bdzie dalej trwa, niedugo staniemy si narodem supermanw [5] ,
twierdzi Bert Goodrich, prezes American Health Studios, innej sieci sal gimnastycznych.

Aby zwikszy swoje szanse, Madame zwrcia si do Davida Ogilvyego, angielskiego emigranta w
Nowym Jorku, ktry w roku 1949 zaoy agencj przy Madison Avenue [6] . Zaledwie w kilka lat,
wymylajc i ustalajc zasady nowoczesnej reklamy, sta si niekwestionowanym krlem owych
specw od reklamy, ktrzy teraz dyktuj prawa w agencjach i w mediach. Ogilvy to mczyzna o
ognistorudych wosach, przenikliwych niebieskich oczach, nosi tweedowe garnitury i niezmiennie
muszk, co nadaje mu wygld arystokraty. Wyraa si przy tym z afektacj, jak gentleman, ktrym jest
sdzc po manierach. Co dzie po poudniu, punktualnie o pitej, moda kobieta przynosi mu do
biura herbat. Ogilvy duo pali, wszystko jedno co, fajk, papierosy czy grube cygara, jest seksowny,
czarujcy. Jest te snobem, jedzi rollsem z szoferem, uwodzi mczyzn i kobiety swoj charyzm,
zupenie jak gwiazda filmowa. Dla tego ekscentryka jego zawd to permanentny spektakl.
Na przyjciach, na ktrych obowizuje smoking, on zjawia si w kilcie, aby go zauwaono. To
rodzaj autoreklamy, wyjania. Jeli nie jeste w stanie promowa siebie samego, jak masz
promowa innych? Cz jego sukcesu pochodzi z energii, jak wkada we wszystko, czego pragnie.
Nigdy nie rezygnuje. Jego bardzo precyzyjne pomysy s poparte zwizoci sloganw
reklamowych. Ten fanatyk pracy moe siedzie przyklejony do biurka przez osiemnacie godzin.
Niezmordowanie zaczyna prac o sidmej rano, kontynuuje w domu wieczorami i w weekendy.
Konsument nie jest tumanem, to twoja ona, powtarza swoim ludziom [7] .
Gdy otwiera agencj, Helena Rubinstein jest wrd jego pierwszych klientek. To fascynujca
kobieta, mam dla niej ogromny podziw, mwi, odrzucajc od razu antysemityzm, panujcy take
wrd tuzw reklamy, co straszliwie go zaszokowao po przyjedzie do Nowego Jorku.
Dwie osoby na zawsze uzalenione od mistyfikacji, dwoje mistrzw wizerunku musieli si
spotka i nawzajem doceni. Madame angauje go, eby wspar Horacea, ktrego niewielka agencja
przy pomocy Sary Fox zajmuje si reklam firmy. Ogilvy natychmiast zostaje wcignity, o wiele
bardziej, ni by sobie tego yczy, w zawikane stosunki panujce w tej rodzinie. Nie stara si o
pozycj arbitra, ale si rzeczy znajduje si midzy matk a synem. Nieszczsny Horace. Z caego
otoczenia Madame on najbardziej cierpi z powodu jej wybuchowego charakteru. Jego miejsce w
firmie cigle pozostaje niepewne.
Pozycja Horacea zaley od dobrej woli matki. Najpierw powierza mu zadanie, stanowisko,
przyznaje prerogatywy, a zaraz potem zabiera. Albo zasiga jego opinii, pokazuje jego notki
menederom, a potem nie korzysta z jego sugestii. Czasami te pozwala mu prowadzi jaki projekt, a
potajemnie ostrzega dyrekcj, aby pohamowa jego zapdy albo odsun od projektu, a kto inny
zrobi to na swoje konto. Syn proponuje matce wietne kampanie reklamowe, a ona mwi, e s
dziwaczne, bo nie ma do niego najmniejszego zaufania. Uwaa, e Horace to dziwak, idealista, e
jest za mao pragmatyczny.
Horace skoczy ju czterdzieci lat, jest mczyzn inteligentnym, czsto take wizjonerem, tak jak
i Madame, ale jest rozkojarzony, jak niestay i popdliwy modzieniec. Matka wychowywaa go tylko
dorywczo, jest przytoczony jej wadczym charakterem, wic czuje si wiecznie niezrozumiany.
W stosunku do niego Helena bywa bardziej ni zwykle zaborcza, wymagajca, niestaa, take
okrutna. Kiedy wypowiada jego imi, robi to czsto ze smutkiem, ale i ze spor doz mioci [8] . Jak
zawsze musi doda, e jest genialny, ale stuknity i e jego yka do interesu rwna si zeru.
Horace, ze swej strony, skary si, e matka szanuje tylko tych, ktrzy wycigaj od niej pienidze.
W rzeczywistoci on sam jest mistrzem w tej sztuce. Helena cigle ma nadziej, e syn si zmieni, e
zmdrzeje, ale ich rozmowy zawsze przeradzaj si w konfrontacj.
Kiedy Horace zaczyna chodzi na seanse psychoanalizy, Madame reaguje z ogromn
gwatownoci. Zwraca psychoanalitykowi niepokojce rachunki, ktre syn przysya jej do pracy.
Trzeba jednak stwierdzi, e Horace ciga nieszczcia. Na pocztku lat pidziesitych wdaje si
w romans z mod, ciemnoskr tancerk, przyjacik pewnego gangstera. Gangster w postanawia
szantaowa Horacea, ktry w odwecie porywa i wizi i jego, i tancerk. Zostaje aresztowany,
pozostaje w wizieniu przez kilka dni. W Nowym Jorku robi si gono o caej aferze.
Tylko Horace moe mie tak idiotyczny pomys, eby porwa gangstera! grzmi Madame.

Jedynie Artchil potrafi uspokoi swoj zapalczyw maonk. Jego flegmatyczno rzadko kiedy
ustpuje przed jej zoci. Ksi w peni korzysta ze swojego zotego ycia, czsto jedzi do
Hollywood, gdzie ma wicej przyjaci ni w Nowym Jorku i towarzyszy Madame w jej podrach
po Europie i Ameryce Poudniowej.
W czasie pobytu w Grasse, gdzie Helena wizytuje fabryki i pachnce pola, ksi zakochuje si w
budowli z biaego kamienia, lecej z dala od wybrzea i namawia on na kupno. Jak wszyscy biali
Rosjanie, Artchil uwielbia Lazurowe Wybrzee, a szczeglnie Cannes, gdzie stale rezyduje do dua
spoeczno jego rodakw. Helena niczego nie potrafi mu odmwi, wic spenia prob. Ofiaruje
mu te jacht, ktry niebawem odsprzeda.
Louis Se po raz kolejny zostaje zatrudniony do przebudowy domu. Inaczej ni przy poprzednich
remontach, Helena chciaa zrobi z tego Biaego Domu miejsce zwyczajne, sielankowe, w ktrym
dominuje ziele i biel. Dom ma nieodparty urok: jest ukryty w niewielkim gaju oliwnym, pod
drzewami poronitym dzik lawend. Niej znajduje si basen o olimpijskich rozmiarach.
Ten may raj zosta uwieczniony przez Brassaa, bywalca raczej paryskich nocnych lokali ni
posiadoci wakacyjnych. Fotograf obraca si w tych samych krgach artystycznych, co Madame, i
wsppracuje z Harpers Bazaar; zapewne tym chtniej przyj zamwienie, e mieszka nieopodal.
Jego fotografie przedstawiaj Madame pozujc porodku kwiatowego pola albo w gaziach
drzewa oliwnego. W tej ostatniej pozie nie wyglda na zadowolon.
Dom jest naprawd rozkoszny, ale przez wikszo czasu niezamieszkany, co sprawia, e staje si
smutny i surowy. Luksusowy hotel, zauwaa Patrick OHiggins, kiedy przyjeda tam po raz
pierwszy. Brakuje wzrokowego nieadu, do ktrego Madame jest tak bardzo przywizana, ciepych
kolorw, ktre s jej znakiem rozpoznawczym, nagromadzenia przedmiotw, natoku obrazw.
Artchil szybko znudzi si swoim kaprysem. Woli zaywa kpieli sonecznych w Palm Beach, na
Florydzie czy w Los Angeles, w posiadociach gwiazd. Helena nigdy nie ma czasu, by z nim
pojecha, a zreszt leenie na szezlongu, odbywanie sjesty w cieniu przy kojcym akompaniamencie
cykad nigdy nie byo jej ulubion form odpoczynku.
Ku jej wielkiemu niezadowoleniu odwiedz Biay Dom zaledwie pi czy sze razy.
Powinnam bya nazwa ten dom Biaym Soniem! ali si czsto. Kosztowa fortun, a jest
niepotrzebny
 Ostatni mczyzna jej ycia
Jest wysoki, szczupy, rudy, o wygldzie Anglika, z t lekk sztywnoci w postawie,
charakterystyczn niekiedy dla byych onierzy, ktrzy powrcili do cywila. Z pochodzenia
Irlandczyk, jak pozwala przypuszcza jego nazwisko, Patrick OHiggins urodzi si w Paryu w
okresie midzywojennym. Jak sam twierdzi, zosta wychowany w atmosferze posuszestwa [1]
przez kosmopolitycznych rodzicw, wdrowcw i bogaczy, ktrzy umiecili go w internacie w
Wielkiej Brytanii, a potem w Szwajcarii, gdy by w najtrudniejszym wieku. Po skoczeniu
osiemnastu lat zacign si do armii kanadyjskiej, potem wysano go do Anglii i przeniesiono do
gwardii irlandzkiej. Jako oficer piechoty zosta ciko ranny podczas bitwy o Ren i spdzi dwa
dugie lata w szpitalu.
Po demobilizacji Patrick OHiggins wyjeda do Nowego Jorku. Amerykaska babcia zostawia
mu niewielki spadek, jednak niewystarczajcy, by mg wie ycie, o jakim marzy bez pracy.
Odkrywa nocne uciechy artystw z Greenwich, zawiera znajomoci i przyjanie w wyszych sferach,
doskonale opanowa obowizujce tam reguy. Niemal naturaln kolej rzeczy zostaje zatrudniony
jako dziennikarz w pimie Flair, magazynie stworzonym przez Fleur Cowles, jedn z wanych
postaci towarzyskiej elity Nowego Jorku, pisarki, dziennikarki, publicystki, malarki i organizatorki
legendarnych przyj.
Jej m, Gardner Cowles, magnat prasowy jest wacicielem, midzy innymi, pisma Look
woy sporo pienidzy w ten magazyn, w ktrego istnienie swj wkad literacki lub artystyczny maj
te Tennessee Williams, Simone de Beauvoir, Eleanor Roosevelt, Salvador Dal czy Lucian Freud.
Niestety, cho wszechstronnie utalentowana blond redaktorka w ciemnych okularach, ktre zawsze
nosi, jest przez wszystkich wychwalana za sw inteligencj, wdzik, kultur, elegancj, pismo
znajduje si o krok od bankructwa. OHiggins nie zarabia najlepiej, ale jest wiadomy szansy, jak
stwarza ycie w Nowym Jorku, wrd elity towarzyskiej i intelektualnej. Ten dwudziestoszecioletni
mody czowiek biegle wada kilkoma jzykami, a dziki starannemu wychowaniu nauczy si radzi
sobie z przeciwnociami, jedzi na nartach, taczy tango i by uprzedzajco uprzejmym wobec
starszych kobiet, szczeglnie wtedy, gdy maj pienidze [2] .
W pewien zimowy ranek szczliwy traf stawia go na drodze Madame. Idzie zdecydowanym
krokiem Madison Avenue w kierunku redakcji Flair, gdy jego spojrzenie pada na nisk kobiet,
otulon futrem z norek, w czarnym meloniku na gowie, biegnc raczej ni idc szerokim
chodnikiem. Rozbawiony i zaintrygowany, ciekawy z natury, nie moe si powstrzyma, by za ni nie
pj.
Po drodze Madame spotyka hrabiego Federica Pallaviciniego, woskiego malarza i dekoratora,
bardzo cenionego w rodowisku jet-set, ktrego styl i talent wykorzystaa przy urzdzaniu kilku
mieszka. W tym czasie Pallavicini jest dyrektorem artystycznym Flair. Witaj si. Madame w
milczeniu ocenia nonszalanck, lecz wystudiowan elegancj OHigginsa, jego wytart marynark z
tweedu, angielsk koszul i buty ze szlachetnej skry. Potem odwraca si i bez jednego sowa pod
jego adresem odchodzi w kierunku swojego biura.
OHiggins stoi kompletnie zbity z tropu tym spotkaniem. Tak jakby tutaj, midzy drapaczami
chmur, ukaza mu si Krlik z Alicji w Krainie Czarw. Pyta koleg, kto to taki. To Sarah Bernhardt
w dziedzinie urody! [3] , wykrzykuje Pallavicini, zdumiony ignorancj modzieca, obeznanego
przecie z midzynarodow elit. Ale OHiggins nigdy nie sysza o Helenie Rubinstein. Zreszt
brana kosmetyczna jest mu zupenie obca.
 W jaki czas po ich pierwszym spotkaniu oboje przychodz na koktajl wydany przez Fleur Cowles.
W piknym mieszkaniu, w grnej czci miasta, wypenionym niejednolicie starymi, drogimi
meblami, z obrazami Renoira, Kooninga i pracami pani domu tocz si, jak zwykle u tej synnej
gospodyni przyj dla elity, nowojorczycy i jet-setters, intelektualici, magnaci finansowi i gwiazdy,
Leonard Bernstein, Greta Garbo, Maurice Chevalier, Nol Coward, Cary Grant, Rockefellerowie
Chocia jest wielkim snobem, OHiggins nigdy nie widzia tylu osobistoci i saw zebranych w
jednym miejscu. Jest jak urzeczony, nie wie, co ma ze sob zrobi. I wtedy jego spojrzenie napotyka
wzrok Heleny. Madame siedzi na niskim fotelu, jej mae stopy ledwo sigaj podogi. Ubrana jest w
komplet z brokatu w kolorze magenty, najprawdopodobniej od Balenciagi, na nogach ma pantofle
ozdobione maymi, zotymi koronami. Dziesi sznurw rubinw, dobranych do kolczykw w
kolorze bordo, wije si na dekolcie. Dwa szmaragdy lni na kadej rce, ogromna broszka z rubinu
jest przypita w grnej czci sukni.
Kilka lat pniej OHiggins, opisujc Helen, stworzy portret osoby podobnej do Cixi, ostatniej
cesarzowej Chin. Bya jednoczenie przeraajca i mia [4] .
Madame przywouje go do siebie, wypytuje, jak to ma w zwyczaju. Jej ogromna ciekawo ludzi
nie zmniejszya si z wiekiem; lubi modzie i karmi si jej energi. Kiedy mody czowiek mwi, e
pracuje w magazynie Flair, ona tylko wzrusza ramionami i przepowiada, e to zbyt
ekstrawaganckie pismo nie przetrwa. Proponuje mu, eby przyszed do niej, kiedy Flair przestanie
si ukazywa.

Cae p wieku dzieli Helen Rubinstein i Patricka OHigginsa, ale przez pitnacie nastpnych lat
bd nierozczni. Bez adnych podtekstw, bo OHiggins jest homoseksualist i si z tym nie kryje.
Ich dziwne relacje przetrwaj chwile dobre i ze, ale pomimo kilku silnych wstrzsw troskliwy i
wierny OHiggins pozostanie u boku swej ekscentrycznej chlebodawczyni. Zatrudnia go jako
sekretarza, ale bdzie te dyrektorem do spraw marketingu, niak, zot rczk i jej duchowym
synem.
Wedug opinii osb, ktre go znaj, OHiggins ma bardzo angielskie poczucie humoru, zabarwione
bezczeln poufaoci [5] . Jego spojrzenie na Madame jest bystre, nieokazujce szacunku, z
odrobin czuoci, ale nigdy nie pozbawione zadziornoci, jak u zaczepnego maego kociaka. Ich
stosunki podobne s do cigej walki, w ktrej nie ma zwycizcy ani zwycionego: ona rozkazuje,
on jest posuszny, potem on si buntuje. Ona powraca zagodniaa, ale po to, by bardziej nad nim
zapanowa.
Koniec kocw szczerze j kocha, ona jego zapewne te, chocia wolaaby da si posieka, ni
komukolwiek si do tego przyzna. Ulego jednego i energia drugiego utworzyy niepospolity
zwizek. W miar jak OHiggins odkrywa prawdziw histori Madame moe opowiada mu sama,
gdy zbiera jej si na zwierzenia, albo on wypytuje ludzi z jej otoczenia jego podziw dla niej
wzrasta.
Pomimo jego irytacji wobec jej autorytaryzmu i drobnych dziwactw, ktre mno si z wiekiem,
udaje mu si zachowa dystans i spenia jej najdrobniejsze pragnienia. Na tym polega jego praca,
jednak wywizuje si ze swych obowizkw nie tylko z zawodow sumiennoci, ale i z empati dla
swojej chlebodawczyni. Ona natomiast docenia jego takt, dyspozycyjno, jego poczucie humoru,
zdolnoci do jzykw obcych. Z upywem czasu zaczyna uwaa go za trzeciego syna, jednak bez
okazywania matczynych uczu, do czego zreszt nie jest zdolna.
 Kilka lat po jej odejciu, w ksice penej anegdot, OHiggins opowiada o ich dziwnym,
wsplnym yciu [6] . Nieraz macza piro w atramencie kaustycznym, ale nigdy nie rani, nie jest
okrutny, chocia portret Madame przez niego krelony graniczy czasem z karykatur. Zapewne
dlatego, e pod koniec ich zwizek by podszyty gorycz. Zaawansowany wiek pogbi egoizm
Heleny, a OHiggins nie mg jej tego wybaczy. Jednak po jej mierci pozostanie niepocieszony.
Kiedy go angauje do pracy, Madame ma prawie osiemdziesit lat. Cigle tak samo energiczna,
przykada wyjtkow wag do wygldu, nie uywa ani laski, ani okularw, wchodzi po schodach bez
niczyjej pomocy i pracuje przez siedem dni w tygodniu. W Nowym Jorku przerobia swj triplex na
galeri sztuki, otwart dla publicznoci. Na pierwszej wystawie prezentowaa prace modych
amerykaskich malarzy. Taki pokaz jest jeszcze jednym pretekstem do popularyzacji jej marki i to
oczywicie si udaje. Gazety entuzjazmuj si wystawianymi obrazami; czasopisma powicone
sztuce chc fotografowa jej kolekcje.
Tego rodzaju reklama, rzecz jasna, podoba si bankierom Madame, ktrzy ju obliczaj przysze
zyski. Czytelniczki zagldajce do wiata Madame identyfikuj si z ni, chocia ich moliwoci
finansowe s daleko mniejsze. Kobieta, ktra nie moe kupi sobie obrazu, znajdzie kompensacj w
kupnie szminki do ust. Wszystkie doceniaj to, e Madame kupia kade z dzie ze swojej kolekcji za
pienidze zarobione wasn prac. Dla wielu Amerykanek Helena Rubinstein staa si wzorem
kobiety, ktra sama zapracowaa na swoj niezaleno finansow.
Madame interesuje si wszystkim: odwiedza nieco rzadziej teatry, ale to dlatego, e ogarna j
wielka pasja do filmu. Chodzi do kina w kady wtorek wieczorem, najczciej w towarzystwie Sary
Fox. Daje wtedy wychodne filipiskiemu lokajowi Albertowi i wybiera jaki dobry western.
Najchtniej filmy Johna Forda, ktrych bohaterem jest John Wayne. Gdy koczy si seans, nalega,
eby zosta na nastpny. Chocia Madame lubi spokojne wieczory, spdzane na grze w bryda z
Artchilem i kilkoma czonkami swojej rodziny, dalej pociga j wiatowe ycie, zwaszcza gdy na
spotkania towarzyskie przychodz dziennikarze z Voguea, z Harpers lub z Glamour i
przeprowadzaj z ni wywiady. Czsto wydaje obiady lub kolacje, po ktrych zaprasza wybranych
wspbiesiadnikw do odwiedzenia galerii sztuki i podziwiania kolekcji obrazw.
Pierwsze przyjcie, na ktre zosta zaproszony OHiggins, tu przed podjciem pracy u Heleny,
odbywa si w mieszkaniu przy Park Avenue. Mody czowiek jest oczarowany wystrojem wntrza,
twierdzi, e jest wspaniae i awangardowe, z nut afektacji wynikajcej z nonkonformistycznego
pomieszania, ktre Helena tak lubi: prawdziwe i sztuczne, krzyczce i proste, kosztowne i tanie.
Wedug pierwszego wraenia OHigginsa oprawa ycia Madame jest dokadnie taka, jak ona sama.
Tego dnia eleganckie towarzystwo zbiera si przy stole w jadalni. Wrd zaproszonych goci jest
Salvador Dal, angielski pisarz Sir Osbert Sitwell i jego siostra Dame Edith Sitwell, pisarka i
poetka, jest David Ogilvy, specjalista od reklamy pracujcy dla Madame. Artchil si wykrci. Przed
przyjciem goci, przeykajc mae polskie kiebaski, ktre lubi je zamiast aperitifu, Madame
wyjania OHigginsowi, e jej m nie znosi pisarzy. Modzieniec pozna te Horacea Titusa,
ktrego przyrwna do brodatego pasterza.
Podczas obiadu Madame jest bardzo oywiona i wesoa, zapewne chce w ten sposb ukry
problem z zapamitywaniem nazwisk, ktry pogbia si u niej wraz z wiekiem. Nieustannie si myli.
St jak zwykle jest nakryty z ogromnym gustem, w monochromatycznej gamie odcieni, co przynioso
jej saw jako pani domu. Obrus, matowe szko, bukiety kwiatw, talerze wszdzie dominuje kolor
rowy, we wszystkich odcieniach, od fuksji do ososiowego, od barw pastelowych do szkaratu.
David Ogilvy, jak zawsze prowokujcy, zauwaa, e to ulubiony kolor Elizabeth Arden.
 Chyba nie ma wycznoci na ten kolor, o ile mi wiadomo?
Ksina kae poda wiee warzywa, pochodzce z jej posiadoci w Greenwich, po nich szereg
rowych da, ktrych zwieczeniem jest krem z malin. Chaotyczna rozmowa przeskakuje z
francuskiego na angielski, OHiggins z trudem nada. Nie on jeden. Madame take ma kilka
potkni, zamaskowanych jej autorytetem. Wybucha zaarta dyskusja na temat klski Francji. Edith
Sitwell ogasza z dum, e jej angielscy przodkowie spalili Joann dArc.
Madame nie usyszaa. Ogilvy powtarza jej to zdanie wyjte z kontekstu.
Przecie kto musia to zrobi odpowiada dostojnie.
Kiedy obiad dobiega koca, Helena usiuje zaprotegowa OHigginsa do pracy w agencji
Ogilvyego. Ogilvy protestuje uprzejmie, ale stanowczo, przecie zatrudnia ju szeciu
protegowanych Madame. Zaenowany modzieniec dzikuje i wstaje, aby wyj. Helena odprowadza
go do windy, delikatnie bierze go za rce i proponuje, aby by z ni w kontakcie.
Prosz nie zapomina, e jestem pask przyjacik.
Helena wyranie poczua przypyw uczucia do tego modego mczyzny.
Kiedy znika Flair, Patrick, ktry pracuje teraz w Harpers Bazaar, pisze list do Heleny, aby j
o tym poinformowa. Jaki czas pniej Madame odpisuje mu z Parya, proszc, by zatelefonowa po
jej powrocie do Nowego Jorku. Dotrzymuje sowa i przyjmuje go do pracy na stanowisko sekretarza
za ndzn pensyjk siedmiu tysicy dolarw rocznie, o ktr musi si zawzicie targowa.
Dla tego modego czowieka nowa praca jest nadzwyczajn szans, bo zagraaj mu kopoty
finansowe; najpierw jednak musi si sprawdzi. Na pocztku zostaje skierowany do dziau listw,
czyli do strategicznego miejsca, ktre w przedsibiorstwie moe doprowadzi ambitnych wszdzie,
pod warunkiem e z niego szybko wyjd. Jego biuro mieszczce si obok biura Madame jest
malutkie, niemal jak szafa, ale nowy protegowany Madame, jak od razu nazwali go pracownicy,
troch zazdroni, a troch lekcewacy, musi si tym zadowoli.
Ruth Hopkins, gwna sekretarka, przekazaa mu par informacji o firmie. Opisaa po kolei
wszystkich czonkw rodziny, poczwszy od Ksicia, ktrego wszyscy uwaaj za fajnego faceta.
Oscar Kolin, podobny do aktora Davida Nivena, jest wiceprezesem i wykonawc szczeglnych
porucze. Roy, prezes zarzdu, nigdy nie zaglda do biura, inaczej ni jego brat Horace, ktry chce
si do wszystkiego wtrca. I wreszcie pikna Mala, agodna i bystra, ktra kieruje instytutem przy
Pitej Alei i jest lubiana przez wszystkich.
Teraz zesp pracownikw: Harold Weill ze swojej kancelarii adwokackiej prowadzi wszystkie
sprawy Madame. Jerme Levande jest administratorem i ulubionym chopcem do bicia, obdarzanym
przez szefow agodnymi przezwiskami w jidysz, z ktrych nudnik zrzda nie jest najgorszym.
Georges Caroll, dyrektor sprzeday, Amy Blaisdel, odpowiedzialna za public relations, Sara Fox,
szefowa reklamy i marketingu na kraj, Richard Augenblick, dyrektor dziau eksportu, jeden z
ulubiecw Madame, ktra nazywa go Wielki Pan.
We wszystkich filiach na caym wiecie pracownicy si kc, szpieguj nawzajem, nienawidz
si, bez wzgldu na ich rang w hierarchii czy w rodzinie. W Paryu siostra Heleny Stella i
Emmanuel Ameisen, dyrektor francuskiej filii, wprost nie mog si cierpie. W Londynie Ceka
Cooper i Boris Forter ledwo si toleruj. W Nowym Jorku Horace cigle nie cierpi Oscara,
szczeglnie od chwili, gdy Oscar zosta wiceprezesem zarzdu, co Horacea dosownie
doprowadzio do wciekoci. Sara Fox nie lubi Richarda Augenblicka, Jerme Levande nie znosi
Georgesa Carolla. Madame bardziej ni kiedykolwiek lubi dzieli, manipulowa, wygrywa
jednych przeciw drugim, tak jak robi to ze swoimi synami i siostrzecem.
Napady zoci Heleny obrosy ju legend, tak jak jej ubytki pamici. Kady rozmwca powinien
natychmiast zorientowa si, kogo Madame ma na myli, kiedy wpada w zo, bo nie moe sobie
przypomnie nazwiska delikwenta, co zdarza jej si coraz czciej. Ktrego dnia, w napadzie szau,
zapomniaa nawet imienia Oscara Kolina.
Patrick OHiggins uczy si wic w praktyce, jak rozpltywa zawikany kbek stosunkw jego
chlebodawczyni z pracownikami i z rodzin. Wszyscy nale do grupy licznych aktorw tego
teatrzyku urody, ktrego reyserk jest ta stara kobieta tyran i geniusz. Patrick bardzo szybko
zrozumie, e dla Madame liczy si przede wszystkim praca, ktra zastpuje jej rodzin, rozrywk,
mioci.
Daremnie powtarza mu, e pienidze s przeklestwem; dziki swojej fortunie wpywa na kady
ruch sistr, ma, synw, siostrzecw i siostrzenic, swoich pracownikw i oczywicie swojego
sekretarza. Analizuje ich koszty, wydatki, kontroluje kade, najmniejsze posunicie. Lepiej jej si nie
sprzeciwia.
Kiedy wszystko idzie doskonale, Madame si nudzi. Wtedy amie sobie gow, jak posia zamt w
kierownictwie firmy, po czym rozkwita w chaosie, ktry wywoaa. Mci take na niszych
szczeblach. Nowo zatrudnionym modym sekretarkom kae sobie opowiada, co si dzieje w
poszczeglnych dziaach i jest to najmniejszy z jej grzeszkw.
Zachcane przez Helen, ktra gaszczc je po rczkach, rzuca im przeszywajce stalowe
spojrzenia, sekretarki musz speni danie. Kilka minut pniej dzwoni telefon u obcionego
oskareniem kierownika, ktry dostaje reprymend.
Madame zawsze wstaje wczenie rano, swoje przybycie do pracy anonsuje staym i dononym
pytaniem: Co nowego?. Niezmordowanie panuje nad wszystkim. Gdy zasidzie ju za biurkiem,
wzywa sekretarki, wszystkie nazywane mianem moja dziewczynka, czyta korespondencj
wychodzc, nanosi poprawki, zawsze kae przepisywa. Jest bardzo oywiona, chce si zobaczy
ze wszystkimi, nakania, by pracowali jeszcze wicej, wydaje polecenia, ktre odwouje dwie
godziny pniej, wypytuje o wszystko, nawet wonego i portiera.
Przed poudniem odbywaj si zebrania z kierownikami poszczeglnych dziaw. Madame
sprawdza opakowania, zorzeczy, gdy jej nie przypadn do gustu albo jeli uwaa, e s zbyt
kosztowne, bardziej ni kiedykolwiek narzeka na rozrzutno. Kiedy trzeba wymyli nazw nowego
produktu, rzadko kiedy si myli. Kady ze swej strony co sugeruje, ale do niej naley ostatnie sowo.
Dla odprenia bez przerwy ssie cukierki mitowe lub karmelki, zawsze ma ich cae garcie w
torebce i w szufladach. Jeli kadzie na stole swoje piercionki, to znaczy, e zaraz wybuchnie
zoci i bdzie si pastwi nad kolejnym delikwentem, ktry opuszcza gow w oczekiwaniu na
koniec burzy. W przerwie awantury sekretarki wymieniaj midzy sob nazwy nowych rodkw
uspokajajcych.
Jednak Madame nie tylko budzi strach. W Nowym Jorku, Paryu, Londynie i w wikszoci stolic
szanuj j, podziwiaj i ceni.
Zmienia twarz kadej kobiety w Ameryce, wszystkich kobiet na wiecie! Jest pionierem, kim,
kto rozbudza innych, kreatorem. Nie ma kobiety na wiecie, ktra nie byaby ni zafascynowana!
mwi dziennikarze.
Zdarza si te, e manifestuje przypywy nadzwyczajnej yczliwoci. Nigdy nie zapomina da
dziennikarzom drobnego prezentu, ktry sprawia przyjemno, klejnotw, ktre nosi, a potem oddaje,
bo jak sdzi, upominek jest wtedy przyjmowany z podwjn radoci.
Ma te wzgld na swoich wsppracownikw, zwaszcza tych najskromniejszych. Anna, moda
hostessa w salonie, zaprasza j na urodziny. W Nowym Jorku jest wtedy bardzo zimno i sypie gsty
nieg. W tak pogod adnego dyrektora nie namwi si na wyjcie z domu, zreszt prawie wszyscy
si wymwili. Pozycja tej modej kobiety nie jest na tyle wysoka w hierarchii, aby ci tak wani
ludzie raczyli si przemieci. Tego dnia Madame jest chora, ley w ku, ale postanawia przemc
sabo i ustrojona swoj najpikniejsz biuteri wkracza w rodku przyjcia, akurat w chwili gdy
Anna zdmuchuje dwadziecia pi wieczek na torcie.

Chocia firma jest ju holdingiem, Madame upiera si, by zarzdza ni na dawn mod, to znaczy
ona na szczycie, a poddani u jej stp. Osigna jednak tak wysoki poziom sukcesu i sawy, e nie
mona jej tego mie za ze. W poowie lat pidziesitych Amerykanki wydaj cztery biliony
dolarw na kosmetyki i rodki do pielgnacji urody. Helena Rubinstein Inc. liczy 26 tysicy
pracownikw i generuje wiatowy przychd w wysokoci 22 milionw dolarw rocznie. Jej
zagraniczne salony i punkty sprzeday zarabiaj na produktach 12 milionw dolarw [7] .
Instytut na Manhattanie przy Piatej Alei przyjmuje 74 tysice klientek rocznie, ktre mog wyda
do 150 dolarw za dzie spdzony na upikszaniu. Madame posiada 52 procent akcji o wartoci 30
milionw dolarw i prawie wszystkie swoje filie. Wprowadzia i rozwina mark w Kanadzie, we
Woszech, w Szwajcarii, w Niemczech, w Hiszpanii, w Afryce Poudniowej, na Bliskim Wschodzie,
w Meksyku, w Brazylii, w Argentynie, zamkna salony w Melbourne i w Sydney, ale rozwina tam
sprzeda. Interes australijski podzielia na trzy czci, na rzecz synw i Ceki. I oczywicie, przy
kadej okazji narzeka na ich zyski.
Coraz bardziej zadrcza si podatkami. Horace doradza jej, by zaoya fundacje, wtedy podatki
nie bd tak wysokie. Jedna jaskka wiosny nie czyni, mona sprbowa. Helena idzie za rad syna.
Fundacje Heleny Rubinstein powstaj w Anglii, potem na Dalekim Wschodzie i wreszcie w Stanach
Zjednoczonych. Horace chciaby, eby fundacja amerykaska zajmowaa si innowacjami,
sponsorowaa projekty naukowe uyteczne dla firmy, ale matka zainteresowana jest przede wszystkim
aspektem finansowym sprawy. Niemniej, fundacja pozwoli pomaga kobietom i dzieciom w
potrzebie. Do dzisiaj jej misja wanie na tym polega.
Powstaj dwie nowe fabryki Rubinstein, jedna w Kanadzie, druga w Roslin, na Long Island, ktra
ma zastpi pierwsz, ju przestarza. Kosztowaa 4 miliony 500 tysicy dolarw, rozciga si na
obszarze trzech kilometrw. W peni zautomatyzowana, ma trzykrotnie zwikszy produkcj.
Imponujca machina zostaa zaprogramowana na napenianie miliona buteleczek i soiczkw
dziennie. Olbrzymie stalowe kadzie mieszaj kremy i rozmaite pachnida.
Biura mieszcz si teraz przy Pitej Alei 655, bo trzeba byo je powikszy. Madame zatrudnia
jeszcze kilku wiceprezesw, wicej dyrektorw, co w rezultacie powiksza hierarchi, a przyczynia
si do zmniejszenia produkcji. Ta konstatacja j denerwuje, ale nie chce niczego przeoczy, a
zwaszcza nikomu niczego przekazywa.
Wyala si Sarze Fox, wspomina szczliwe czasy, gdy marketingiem zajmoway si tylko one
dwie. Biznes nie ma ju nic wsplnego z tym, co pamita sprzed czterdziestu lat. Czy powinna
zaangaowa jakiego menedera spoza rodziny? Czy zostawi wszystko tak, jak jest? Nasuwa si
zbyt wiele pyta, na ktre nie znajduje odpowiedzi.
Codzienne zarzdzanie tak gigantyczn hydr jak firma Rubinstein, majc tyle rnych gw, nie
jest proste, a bywa ryzykowne. Cesarzowa, ktra wicej czasu ni zwykle powica na podre,
czsto odczuwa zmczenie. Kieruje wszystkim i wszystkimi, tak jakby cigle miaa trzydzieci lat, ale
jej zdrowie czsto odmawia posuszestwa.
Samotnica w gruncie rzeczy, cho nieustannie otoczona ludmi, ma niewielu przyjaci. I zapewne
cierpi z tego powodu. mier Edwarda Titusa w Cagnes w roku 1951 przeniosa j w dalek
przeszo, pen mioci, gniewu, zazdroci i blu, ktry j gboko dowiadczy. Po raz kolejny nie
potrafi wyrazi swojej boleci, nie jest w stanie pocieszy synw.
Horace przebywa w Cagnes-sur-Mer z ojcem, ktrego zdrowie z kadym dniem sabo. Helena
prosi Patricka, aby si nim zaj, troch go rozerwa i wydoby z przygnbienia.
Ta mier dotkna j bardziej, ni si spodziewaa. Edward by mioci jej ycia, jedynym
mczyzn, ktrego naprawd kochaa, take ojcem jej dzieci. Ale po otrzymaniu smutnej
wiadomoci zachowuje si tak jak zwykle: udaje, e jej to nie poruszyo i eby rozproszy smutek,
natychmiast daje si porwa yciowym zawirowaniom.
 Twrczyni wiedzy o urodzie
Czy we wszystkim jej si wiedzie? Zapewne nie. Jednak w wieku osiemdziesiciu lat Madame si
nudzi. Potrzebuje ruchu. W tym dziwnym wiecie lat pidziesitych, gdy wojna w Korei grozi
trzecim midzynarodowym konfliktem, Madame myli tylko o podrowaniu. W Stanach
Zjednoczonych senator Joseph McCarthy ciga czerwonych w polowaniu na czarownice, ktre
pogra kraj w paranoi. Julius i Ethel Rosenbergowie, oskareni o szpiegostwo na rzecz Zwizku
Radzieckiego, gnij w Sing-Sing w oczekiwaniu na mier na krzele elektrycznym.
Madame nie chce rozwodzi si nad niedobrymi wiadomociami ani nad niepewnym klimatem
politycznym. Ma ochot pojecha do Europy. Czy OHiggins chce jej towarzyszy? Gdy mody
czowiek przystaje z entuzjazmem, ona stara si odwie go od tego zamiaru. W miar starzenia si
jedn z jej najwikszych wad, ktra cigle si pogbia, jest przekora. Nie znosi, by jej si
sprzeciwiano ani aby zbyt atwo ulegano.
Mody sekretarz szybko si w tym rozezna. Trzyma si dzielnie mimo na wp ironicznych, a na
wp powanych komentarzy pracownikw. Wszyscy wok znaj drobne dziwactwa Madame i
pokpiwaj sobie za jego plecami. Jeden radzi OHigginsowi, aby zgasi wiata w swoim pokoju i
nie za czsto korzysta z windy w domu, bo marnotrawienie elektrycznoci, elektryki, jak ona
mwi, wywouje u niej histeri. Drugi doradza, aby sprawdza zamki byskawiczne w sukienkach
szefowej, bo jeli bd niezasunite, moe wybuchn burza.
Mimo upodobania do podry statkami Helena idzie z duchem czasu i podruje teraz samolotem.
Leci nie po raz pierwszy, ale odczuwa pewn obaw i na pokadzie, dla uspokojenia, troszk
naduywa wdki. Jak ma to w zwyczaju, podruje z ogromn iloci bagau, do tego trzeba jeszcze
doda p tuzina toreb, wypchanych do granic moliwoci swetrami, ksikami i gazetami. Para, jak
tworzy z OHigginsem, podobna jest bardziej do dwjki uciekajcych imigrantw albo do dwch
braci Marx, troch wstawionych, ni do wielkiej pani Rubinstein, podrujcej subowo w
towarzystwie swego sekretarza.
Na pocztku lat pidziesitych podre trwaj czternacie godzin, z midzyldowaniem w
Irlandii na lotnisku Shannon. Tam otacza j wesoa grupka dziewczt, Madame rozdaje autografy, ile
tylko moe. W zamian bierze od nich adresy i obiecuje, e przyle im prbki kosmetykw. Zawsze
dotrzymuje sowa. W ten sposb, myli rozsdnie, mona atwo pozyska klientki dla marki. Co
wicej, dodaje, maa prbka jej nie zrujnuje.

Francja, dokd Madame obowizkowo udaje si dwa lub trzy razy w roku, powoli otrzsa si z
poogi wojennej. Francuzki oscyluj pomidzy dwoma stylami: matka i dziewczyna lekkich
obyczajw, gospodyni domowa i kobieta-przedmiot podania, na wzr zmysowych aktorek o
obfitych biustach ucielenianych na ekranie przez Gin Lollobrigid, Sophi Loren, Sylvan Mangano
czy Marilyn Monroe.
Od Parya po Marsyli, od Tourcoing po Brives-la-Gaillarde, sex appeal Brigitte Bardot porywa
tumy. Wylansowana w wieku pitnastu lat przez Hlne Lazareff, dyrektork Elle, ktra, jak gosi
legenda, zauwaya modziutk dziewczyn na peronie dworca i zamiecia jej fotografi na okadce
pisma, moda aktoreczka staa si oglnowiatowym symbolem kobiecoci, wolnoci seksualnej,
zaczynajcej si wanie rewolucji obyczajowej.
Wszystkie kobiety przejmuj mod, ktr Bardot lansuje, jej balerinki, sukienki w krateczk, blond
wosy, oczy z kresk zrobion eyelinerem i natapirowany, wysoko upity kok. Cay wiat bdzie
interesowa si yciem Saint-Tropez, maej rybackiej osady na Lazurowym Wybrzeu, gdzie BB ma
will La Madrague. Gwiazda tego mikrokosmosu jet-set nigdy ju nie zblednie.
Jednak nie wszystkie Francuzki s jak Bardot, daleko im do tego. W prawdziwym yciu kobiety po
wyszych studiach, ktre chc pracowa, staraj si znale prac w mskich zawodach. Ale
chwilowo to si nie udaje: sekretarki, urzdniczki, ekspedientki s o wiele liczniejsze ni adwokatki
czy lekarki. Musz jednak wyglda bez zarzutu, poczwszy od wosw a po paznokcie stp, w myl
nakazw pism kobiecych i reklamy. Kosmetyki s nie tyle luksusem, co koniecznoci, i w tej kwestii
nie mona i na ustpstwa.
Niemniej ankieta magazynu Elle, opublikowana w roku 1951, ujawnia, e 37 procent kobiet
tylko raz na tydzie dokonuje cakowitej toalety, e 39 procent myje wosy tylko raz na miesic, a
jedna czwarta z nich nigdy nie myje zbw. Francuzki nie s czyste, komentuje Franoise Giroud,
naczelna redaktor, ktra zachca czytelniczki, by poszy za przykadem Amerykanek. Ale jak to
zrobi, kiedy tylko dwa mieszkania na dziesi s wyposaone w azienki, podczas gdy w USA 90
procent? W dwch trzecich domw nie ma biecej wody, zaledwie 10 procent ludnoci moe kupi
pralk.
Trzeba jednak poczyni pewne wysiki w kwestii higieny, to teraz najbardziej aktualny temat. Do
ofensywy wyruszy szampon Dop, wyprodukowany przez LOral po raz pierwszy reklamy
produktu umieszczono na autobusach. W tym samym czasie najpikniejsze aktorki wiata, od Grace
Kelly po Brigitte Bardot, uyczyy swojego wizerunku reklamie myda Lux. W wywiadach Helena
Rubinstein zakada, troch naiwnie, e do tego, by kobieta bya zadbana, wystarcz tylko dwa kremy
i dziesi minut pielgnacji dziennie. Z korzyci dla firmy, ktra dziki temu wietnie prosperuje,
jej klientki s bardziej rozrzutne ni rozsdne. Czasy tego wymagaj.
Chocia ycie dalej jest trudne, a sia nabywcza cigle niska, apetyt na nowoci nie zna granic. Tak
samo jak w Ameryce, kraj opanowaa gorczka konsumpcji: artykuy kosmetyczne, skutery, adaptery,
aparaty radiowe, telewizja i samochody, na ktre trzeba mie pozwolenie, a czeka si na nie cay
rok. Salon artykuw gospodarczych, ktry otworzy swe podwoje w Grand Palais, cieszy si
ogromnym powodzeniem, pomimo e mae mieszkania nie s przystosowane do przyjcia
wystawianych urzdze.
Za przykadem Stanw Zjednoczonych Francja wchodzi na drog Chwalebnego Trzydziestolecia
(Glorious Thirty). Artyku wstpny w Le Monde, wrogi amerykanizmowi, twierdzi, e guma do
ucia zanieczyszcza paryski bruk, e nylonowe poczochy s sprzedawane przez firm Du Pont de
Nemours, e firma Frigidaires zostaa stworzona przez General Motors, Coca-Cola, oburza si
dziennik, kolonizuje Francj czerwonymi krzyczcymi reklamami, rozlepianymi dosownie wszdzie.
Jednak rozkwit kultury ludzi modych, z ich muzyk, dinsami, T-shirtami i kinem moe jeszcze
bardziej upowszechni ten amerykaski model. Kto, kto protestuje przeciw temu, co pochodzi zza
Atlantyku, od razu jest zaliczany do kategorii zgredw.
Nie jest to przypadek Madame, cigle w doskonaej formie, chocia jej przyjazd do Parya
wpisuje si w okolicznoci penego zamtu wyjazdu z Nowego Jorku. Emmanuel Ameisen, dyrektor
francuskiej filii, najbardziej kompetentny czowiek w firmie, wedug jej opinii, przyjeda po nich
na lotnisko Orly. Celnik upiera si, eby otworzy kuferek z biuteri, ktry Madame przez cay lot
kurczowo trzymaa przy sobie, a gdy spaa, opieraa na nim nogi.
Kuferek jest peen rubinw, szmaragdw, diamentw, duych cennych kamieni szlachetnych,
prawdziwych, ale te i sztucznych. Cao przedstawia niezy majtek. Celnik podejrzliwie
przypatruje si z bliska kilku najpikniejszym klejnotom, chcc je dokadniej zbada. Wszyscy
wstrzymuj oddech.
Fantazyjne zauwaa Madame z lekcewaeniem.
Tak, to wida odpowiada celnik, po czym zamyka kuferek i go jej oddaje.
Gdy ich przepuszcza, Madame mruczy: idiota.
Szofer Gaston zawozi ich na Quai de Bthune, gdzie czeka suba, Eugnie i Marguerite; suca
prowadzi OHigginsa do pokoju, ktrego spartaski wystrj cela wyoona pytami z drewna
odrnia si od reszty mieszkania. To pokj Artchila. Ksi ma osobne wejcie, w ten sposb nikt
nie moe kontrolowa jego ruchw. Marguerite wylicza mu dobra swojej pracodawczyni. Szeset
dwadziecia dwa negry, poski, ktre trzeba codziennie odkurzy, szedziesit dwa malunki,
osiemnacie rnych serwisw stoowych Od trzydziestu lat jestem jej pokojwk, zwierza si.
Widziaam, jak z czasem si zmieniaa, w miar kiedy interesy nabieray rozpdu.
Marguerite wspomina czasy Edwarda Titusa, ktrego dobrze znaa, bo przysza na sub do
pastwa w latach dwudziestych, aby zajmowa si domem i dwoma synkami. Madame bya bardzo
zazdrosna i te przejcia sprawiy, e staa si charakterna. Kiedy si rozstali, mylaa ju tylko o
pracy, nawet Ksi nic tu nie zmieni, chocia si stara.
Pokojwka, ktra bya wiadkiem intymnych wynurze, skrywanych ktni, zdrad i wrogoci,
osdza swoj pani z uczuciem, ale bez pobaliwoci, jak Gaston i Eugnie. Wszyscy troje skar
si na jej sknerstwo: paci im tylko poow nalenoci, bo jest przekonana, e j okradaj. A oni
mszcz si, podajc jej z oszczdnoci niedobre jedzenie, podczas gdy sami dogadzaj sobie w
kuchni. Wkrtce odkryje to OHiggins, zgodniay po zbyt skromnej kolacji.
Madame faktycznie przyznaje subie ndzny budet na utrzymanie domu, tak samo jak daje skpe
napiwki kelnerom, cigle gasi wiato, narzeka, kiedy pracownicy wychodz z biura o szstej
wieczorem. Powtarza too much, gdy widzi jakkolwiek cen, to takie jej midzynarodowe
powiedzonko, jak mwi dziennikarze. Z drugiej za strony potrafi wyda dziesi tysicy dolarw
w jedno popoudnie na shopping u Diora czy Hermsa, gdzie zwykle robi zakupy. Kupuje
dziesitki par butw, a torebek Kelly po cztery lub pi sztuk naraz.
Z drugiej strony uatwia ycie wielu osobom ze swojego otoczenia. Rne prace, czasem
niepotrzebne, powierzya biednym kobietom, jak je nazywa, wdowom, emerytkom, ocalaym z
wojny. Cigle zatrudnia swoje cztery siostry. Stella Osostowicz, zarzdzajca firm we Francji,
wedug Emmanuela Ameisena zawsze bya najpikniejsza, i jego zdaniem posiada, bardziej ni
wszystkie inne, magi sistr Rubinstein. Zapewne kolekcj swych mw zawdzicza wygldowi
zewntrznemu.
Stella pragnaby wyj za m po raz trzeci, za hrabiego de Bruchard; prosi starsz siostr o
stosowny posag. Helena krzywi si, protestuje, ale w kocu ulega. Stosunki midzy siostrami s tak
samo burzliwe i trudne, jak z reszt rodziny.
Przed ich wyjazdem Horace szczegowo opisa OHigginsowi, co go czeka w Paryu, chcc go
zapewne przerazi. Opowiedzia mu, jak Stella niedawno grozia, e popeni samobjstwo, i jak
bezlitosny by komentarz matki.
Nie zabije si. Przecie zamwia cztery suknie.
Zgodnie z przewidywaniem Horacea Madame zgotowaa sekretarzowi cikie ycie. Punktualnie
o szstej rano, kadego dnia, telefonicznie wzywa go do swojego pokoju. Mody czowiek, ktry
kad noc spdza w miejscach uciech homoseksualnych stolicy, umiera ze zmczenia. Gdy tylko
przekn niadanie, zabiera go do salonu na ulic Faubourg Saint-Honor, gdzie wpada jak bomba,
besztajc personel, a take siostr Stell i Emmanuela Ameisena.
OHiggins jest zaskoczony widokiem salonu, ktry wydaje mu si may, starowiecki i brudny,
kontrastujcy z luksusem i finezj instytutu w Nowym Jorku. Poznaje Giz Goldberg, ktr Emmanuel
Ameisen przedstawia mu jako jedn z najwaniejszych pracownic paryskiej filii. Zaraz po wojnie
Madame sprowadzia j z Polski wraz z jej crk Litk. Ameisen przedstawia mu te Sylvi Bedhjet,
parysk asystentk.
Tak samo jak w Nowym Jorku, drzwi do biura zawsze s otwarte i kady moe by
natychmiastowo wezwany. Obowizkowy rytm dnia jest piekielny, OHiggins od razu to poj. Pisze
listy, suy za tumacza albo rzecznika prasowego, asystuje na spotkaniach marketingowych. On
wanie wymyla now dewiz Madame: Helena Rubinstein, twrczyni wiedzy o urodzie, w
trakcie debriefingu na temat Deep Cleanser, emulsji do demakijau, wanie opracowywanej.

Pod nieobecno Artchila Patrick peni rol osoby towarzyszcej Madame. OHiggins jest
oczarowany spotkaniem z parysk elit. Tworz zabawn par, stara kobieta i mody mczyzna,
ktry mgby by jej wnuczkiem i ktry ma sprawia wraenie czonka jej rodziny, a jednoczenie
zachowywa dystans pracownika. W jednym z nielicznych momentw rozlunienia Madame
zaproponowaa Emmanuelowi, aby da modziecowi niewielkie kieszonkowe.
Id na obiad do Christiana Diora, starego przyjaciela Madame, potem do Mditerrane przy Place
de lOdon, restauracji odkrytej przez Christiana Brarda, ktry zaraz po wojnie przychodzi tam z
Cocteau i Vertsem. Odejcie malarza w roku 1949 bardzo zasmucio Madame. Jean, szef
restauracji, wita j energicznym Ksina! i zaprasza na miejsce zarezerwowane dla saw, co
sprawio, e a poczerwieniaa z zadowolenia. Niczego nie lubi bardziej, ni by rozpoznawan.
Zreszt caa procesja ludzi sawnych, znanych jej i nieznanych, wkrtce defiluje przy ich stoliku. W
szwankujcej pamici Madame nie moe wywoa wszystkich nazwisk, ale midzy jedn a drug
yk zupy rybnej niestrudzenie wszystkich wita.
Wrd obowizkw przypadajcych OHigginsowi jest organizowanie obiadw z redaktorkami i
dyrektorkami najwikszych pism kobiecych. Zaprasza wic Irne Brin, przedstawicielk Harpers
Bazaar w Rzymie i parysk korespondentk omiu gazet woskich. Przez cay obiad w restauracji
hotelu Castiglione przy ulicy Faubourg Saint-Honor signora Brin stara si namwi Madame na
przyjazd do Rzymu, gdzie jej m, Gasparo del Corso, prowadzi galeri sztuki.
Madame i signora Brin spotykaj si nastpnego dnia u Marie-Louise Bousquet. Dziennikarka od
lat trzydziestych pozostaje wielk, niekwestionowan osobistoci ycia paryskiego. W swoim domu
przy Place du Palais-Bourbon prowadzi salon towarzyski mj przedpokj, jak go nazywa, w kady
czwartek od szstej do dziewitej wieczorem. To obowizkowe spotkania mietanki towarzyskiej i
jak mawiaj przedpokj Akademii Francuskiej. Bywaj tu: Audrey Hepburn, Jean Genet, Jean
Cocteau, John Huston, Bernard Buffet, Francis Poulenc, Alice B. Toklas, Henri Cartier-Bresson,
ktry dyskutuje z Andr Malraux, i wiele innych postaci z jet-set i midzynarodowej inteligencji.
Marie-Louise Bousquet chodzi z lask ze zot gak, ktr posuguje si tak, jak licytator swoim
motkiem. Helena ofiarowaa jej, oprcz rozmaitych drobnych prezentw, samochd i czsto daje
pienidze w gotwce. Ci biedni dziennikarze prawie nic nie zarabiaj, wyjania. Truman Capote
tak opisuje gospodyni: W nieokrelonym wieku, moe zastanawia jej aktualny kolor wosw,
czerwony maho, ale pikno jej sylwetki nie podlega dyskusji. Bezlitosne piro pisarza przypina
take atk jej przyjciom: napoje s tam ohydne, pokoje pkaj w szwach od goci, ale pani domu,
rozczochrana jak papuga, niepotrzebnie mwi tonem afektowanym i sieje ziarno niezgody, przecie
wszystko jest do wybaczenia, tak, wszystko.
Bousquet nazwaa OHigginsa Lovair Heleny Rubinstein. Nie ona jedna fantazjuje na temat tak
nieprawdopodobnej relacji. W niewielkich, zblionych do siebie rodowiskach mody, urody i prasy
wielu si nad tym zastanawia, gdy widz ow nierozczn par. Preferencje Patricka nie
pozostawiaj miejsca na jakkolwiek dwuznaczno, ale Madame odczuwa niepokj. Ksi jest
bardzo zazdrosny, bdzie bardzo zy. W kocu jednak wzrusza ramionami, jak twierdzi, nie
przejmuje si tym, co kto powie, i ma nadziej, e jej sekretarz take nic sobie z tego nie robi. W
gruncie rzeczy, pomimo wstydu, w duchu jest zachwycona, e kr tego rodzaju pogoski na jej
temat.
Signora Brin nie odstpuje ich, w kocu przedstawia im swojego ma, Gasparo del Corso. We
Woszech sztuka wspaniale si odradza, tumaczy Gasparo, zagajajc potoczycie, zanim przystpi do
rzeczy. Chciaby zaproponowa Madame, aby wspomoga finansowo dwudziestu modych woskich
artystw, oni za namaluj wyobraone sceny z ycia w Stanach Zjednoczonych, gdzie nigdy nie
postawili stopy. Nastpnie zorganizuje si objazdow wystaw ich prac, najpierw w Europie,
pniej w Ameryce. Signora Brin i jej m zdoali namwi Madame, by zostaa mecenasem tych
artystw.
ycie paryskie toczy si dalej. Na obiedzie na Quai de Bthune zbieraj si: Edmonde Charles-
Roux z Voguea, w towarzystwie jednego ze swoich przyjaci, modego, bardzo szczupego
mczyzny, Huberta de Givenchy, Janet Flanner z New Yorkera, baron Elie de Rothschild, Andr
Malraux i dziesiciu innych wspbiesiadnikw. Madame podaje im kawior w zotych naczyniach,
ktre byy starannie przechowane w sejfie w azience.
Madame, notuje OHiggins, naleaa do tych kobiet, ktrym z racji wasnej maomwnoci
czsto udaje si dodawa odwagi ludziom niemiaym [1] .
Malraux, ktry na pocztku w ogle nie otwiera ust, w kocu si oywi. Przez ponad p godziny
sycha tylko jego. W swoim wspaniaym monologu porusza wszelkie moliwe tematy: archeologia,
makija, sztuka mierci w czarnej Afryce, plemiona w Beninie, Dogonowie i Senufowie Madame
posiada dziesitki ich posgw, wystawionych w jadalni, w zasigu wzroku.
Po kawie Helena prezentuje gociom mieszkanie, a przede wszystkim legendarny taras, skd wida
wszystkie wane zabytki Parya. Pokazuje antyczny posek Dionizosa uwaa, e to jeden z jej
wikszych skarbw podziurawiony kulami nazistowskiego okupanta. Malraux pyta, czy dalej
prowadzi interesy w Niemczech.
Business is business! Niemiecki pienidz take jest pienidzem! [2]
Mimo e czonkowie jej rodziny zginli w obozach zagady, dla Madame przeszo pozostaje
przeszoci. Licz si tylko ywi. Przed wyjciem Andr Malraux pochyla si do barona de
Rothschild i szepcze:
Co za fenomen!
Ona jest dokadnie taka sama jak moja prababcia odpowiada baron. Grojser fardiner.
Wielki szef rodziny.
Patrick OHiggins odwiedza z Madame pracownie artystw. Pierwsza wizyta wypada u van
Dongena, ktry jest w tym samym wieku co Helena. Poznali si w piknych latach na Montparnassie.
Na cianach pracowni wisi sporo portretw malowanych przez mistrza: Mistinguett, Dolly Sisters,
Josphine Baker, ktrej Helena robia makija do jej debiutu w Casino de Paris. Van Dongen
natychmiast dopowiada, e zrobi jej makija piersi
Za osiem milionw frankw Helena kupuje obraz wart trzy razy tyle po mierci malarza, cho
bezlitonie si targowaa z modziutk pani Van Dongen, ktra pienidze ze sprzeday chce
zainwestowa w kupno domu na poudniu Francji. Wychodzc, Madame okazuje zadowolenie i prosi
sekretarza, aby przypomnia, e trzeba wysa kosmetyki do pani Van Dongen, bo ta moda kobieta
ma such cer. To niezmienna diagnoza Madame.
Wszdzie, gdzie jest, lubi robi zakupy; cignie OHigginsa do wielkich domw towarowych, do
antykwariuszy i do supermarketw, ktre, jak mwi, s przyszoci. Nieznuenie kry w swojej
okolicy wok salonu piknoci, ulicami Faubourg Saint-Honor, Royale, Rivoli. Szuka, szpera,
zastanawia si, jak uy takiego czy innego znaleziska z korzyci dla marki. U Cartiera kupuje
puzderko ze obkowanego zota, zawierajce dwa etui na szmink, ze zota, szafirw i rubinw. W
nastpnym roku zrobi ich kopie i wylansuje w Nowym Jorku szmink Niten Day. Nikt, nawet
Cartier, nie podejrzewa zapoyczenia.
Odwiedza te domy mody, towarzyszy jej w tym niepozorna kobieta, ktra idzie za ni jak cie i
notuje w gowie nowe szczegy, aby odtworzy pniej modele za nisz cen. Balenciaga pozostaje
jej faworytem, ale Dior, Lanvin, Jacques Fath, Givenchy, Jean Desss i modziutki Guy Laroche take
zostaj zaszczyceni jej obecnoci na pokazach mody. Pniej bdzie te klientk Pierrea Cardina,
Andr Courrgesa i oczywicie Yvesa Saint Laurenta, ostatniego z jej ulubionych krawcw.
Kiedy Chanel ponownie otwiera swj dom mody w roku 1954 po okoo pitnastu latach czyca,
Madame przychodzi na jej pierwszy pokaz przy ulicy Cambon. Jest zachwycona now elegancj,
ktr proponuje Mademoiselle, prost jak zwykle: tweedowe kostiumy z elementami wojskowymi,
jedwabne bluzki dobrane kolorem do podszewki akietu, dwukolorowe buty i pikowane torebki na
zocistych acuszkach zamiast paska. Kostium nie pasuje ju do jej tgiej sylwetki, ale dodatki
przyjmuje bez wahania.

Po dugim pobycie we Francji Madame i OHiggins udaj si do Wiednia. Helen czeka konferencja
prasowa. Pi lat po wojnie nie zacza si tam jeszcze odbudowa, poza stojcymi fasadami
wikszo domw jest w ruinie.
Podr okazuje si owocna. Madame spotyka si z przyjacik, austriack hrabin, ktra
opracowaa wodoodporny tusz do rzs, promowany podczas pokazu baletu wodnego Aquacade w
roku 1939 na Wystawie wiatowej w Nowym Jorku. Hrabina pracuje z Victorem Silsonem, mem
Mali, i z kilkoma technikami nad now, bardzo nowatorsk technologi.
Mascara Matic, tusz o nazwie wymylonej przez Sar Fox, powstanie kilka lat pniej, w roku
1958. To rzecz naprawd nowatorska: pudeeczko, do ktrego kobiety pluj, eby zwily tusz,
zostao zastpione metalow rurk, w ktrej tkwi szczoteczka, zamoczona w tuszu pynnym. Koniec z
prasowanym tuszem, ktry zlepia rzsy.
Przez pierwszy rok zysk ze sprzeday waha si od dwch do trzech milionw dolarw. Wszystkie
konkurencyjne firmy, z Revlonem na czele, nieustannie kopiuj. Madame odpowiada wprowadzeniem
Long Lash, tuszu takiego samego jak poprzedni, lecz wzbogaconego czsteczkami nylonu. Kobiety,
ktre go uywaj, maj wraenie, e rzsy s przeduone, obiecuje to zreszt reklama.
Po krtkim pobycie w Zurychu, gdzie Helena kupuje teren pod now fabryk, droga ich objazdu
wiedzie do Woch. Pomimo wszelkich, usilnych stara Madame czuje upyw czasu. Jest zmczona.
Gdy przyjechali do Rzymu, zachorowaa na zapalenie puc, ktre o mao nie doprowadzio do
mierci. Uratowa j woski lekarz, ktry zleci umieszczenie chorej pod tlenem i zaaplikowa
antybiotyki. Szybko powrotu do zdrowia jest wrcz spektakularna. Wyniki nowej kuracji
penicylin wywary na niej tak wielkie wraenie, e kupuje pi tysicy akcji laboratorium, ktre lek
wyprodukowao.
Spanikowany stanem swojej chlebodawczyni, jeszcze przed cudownym wyzdrowieniem, Patrick
OHiggins zatelefonowa do Horacea, ktry po aferze nieudanego porwania osiad na poudniu
Francji, nieopodal Cannes, aby tam spokojnie pisa i malowa. Patrick informuje go, e matka jest
umierajca, i prosi, by w trybie natychmiastowym przyjecha si z ni zobaczy. Horace robi, co
moe, ale gdy si zjawia, zastaje Helen w doskonaej formie, ona za na jego widok zaczyna
zrzdzi i mu wymyla.
W duchu, chocia si z tym nie zdradza, jest bardzo zadowolona z tego, e syn szybko zjawi si
przy jej ku. Horace skoczy ju czterdzieci lat, a ona traktuje go jak chopczyka, ktrego chwali
za rne uzdolnienia, mierzwic mu wosy. To artysta, literat, mwi wszystkim odwiedzajcym j,
tak jakby wychwalaa osignicia modego maturzysty, poszukujcego swojej przyszej drogi
yciowej.
Horace pozostaje w Rzymie przez czas rekonwalescencji. Duo bywa, odwiedza wszystkie
rzymskie sawy i artystw, zaprasza spore grupy biesiadnikw do restauracji, a wszystkie rachunki
przesya na konto matki.
Patrick i Horace lubi si, zawieraj szczer przyja. Namawiaj Helen, aby wczya si w
projekt mecenatu, o ktrym w Paryu mwili Irne Brin i jej m. W Rzymie signora przypuszcza
nastpny atak. Pochlebstwa, dusery, wszystkie chwyty dozwolone. Widzi w Madame, jak mwi,
protektork sztuk renesansu, wspczesn Katarzyn Medycejsk. Rzecz jasna, Madame nie posiada
si z radoci i na wszystko wyraa zgod. I nie poauje.
Najlepsi woscy malarze lat pidziesitych, Enrico dAssia, Burri, Mirko, Mosca, Fazzini i kilku
innych pokazuj swoje prace na wystawie zatytuowanej: Dwadziecia wyobraonych scen z ycia
amerykaskiego, widzianego oczami dwudziestu modych woskich artystw. Horace i Patrick
wybierali je razem. Otwarcie wystawy ma miejsce w Rzymie w roku 1953, w galerii Obelisco,
ktrej wacicielem jest Gasparo del Corso, m Irne Brin. Po Rzymie ekspozycja jedzie do
Nowego Jorku do prywatnej galerii malarstwa, ktr Helena urzdzia na ostatnim pitrze swojego
triplexu. Zysk z wystawy ma by przeznaczony na cele dobroczynne. Niebawem wszdzie mona
obejrze te prace, poczwszy od pism codziennych, a skoczywszy na magazynach zajmujcych si
sztuk, bardziej klasycznych. Przez dwa nastpne lata ekspozycja podruje po Stanach
Zjednoczonych, gdzie cieszy si takim samym powodzeniem, jak w Nowym Jorku czy w Rzymie. Co
najmniej pidziesit milionw ogldajcych bdzie podziwia te ptna w muzeach, w gablotach, w
pismach, zanim znowu zawisn na cianach mieszkania przy Park Avenue.
Madame jest w sidmym niebie od rzdu woskiego otrzymaa Stella della Solidarieta,
odznaczenie, z ktrym jak twierdzi nie wie, co zrobi. Zainwestowaa osiem tysicy dolarw,
tymczasem zwrot z inwestycji wynosi ponad p miliona dolarw darmowej reklamy. Helena wcza
w rozliczenia te wstrtne wydatki syna w Rzymie. Po jej mierci dwadziecia pcien
namalowanych przez artystw, ktrzy zostali okrzyknici najlepszymi woskimi malarzami lat
pidziesitych, wyceniono na nieco powyej stu tysicy dolarw.

Po opuszczeniu Rzymu Madame planuje pojecha do Biaego Domu, jej posiadoci lecej w
pobliu Grasse. Lekarz zaleci dug rekonwalescencj, a i ona sama stwierdzia, e potrzebuje
powietrza.
Horace prowadzi wynajtego, odkrytego pontiaca. Otulona futrem Madame siedzi obok niego.
Patrick jedzie z tyu, wcinity pomidzy bagae. Po drodze zatrzymuj si na kolacj w Villefranche
w hotelu Welcome. Siedz tam przy stole Jean Cocteau i Jean Marais w towarzystwie dwch kobiet.
Jedna to ksina de Gramont, ktra przebywa wanie w swojej posiadoci w Aix-en-Provence i
stamtd wymkna si na kolacj, druga to nowa muza Cocteau, blada i przebogata Francine
Weisweiller, ktra w Saint-Jean-Cap-Ferrat ma will Santo Sospir.
Maonka jednego z sukcesorw Shella, z ktrym utrzymuje raczej lune stosunki, madame
Weisweiller oddaa do dyspozycji Jeanowi Cocteau swoje limuzyny, sub, swoje posiadoci, dom
przy Place des Etats-Unis i will na Lazurowym Wybrzeu. Stwarza mu luksusowe, wygodne ycie;
cakiem mu si powica. Stali si nierozczni.
Tego wieczoru Jean Cocteau wita Helen grnolotnie: Cesarzowa Bizancjum. On i Madame nie
widzieli si od czasw salonu towarzyskiego Misi. Helena kokieteryjnie nazywa go Panem Poet i
proponuje, aby w tym samym skadzie spotkali si nastpnego dnia na kolacji. Cocteau przyjmuje
propozycj, ale zaprasza wszystkich do pani Weisweiller. W czasie krtkiej wymiany zda obsypuje
Madame mnstwem komplementw, ktre ona przyjmuje i upomina go, mwic, e jest wstrtnym
pochlebc.
Niemniej Cocteau naley do tych osb, ktre j przejrzay na wylot. Pniej powie do OHigginsa:
Madame Rubinstein karmi si ludzkimi konfliktami, szczeglnie tymi, ktre stwarza. Ale prosz
uwaa na jej milczenie! Kiedy milczy, to znaczy, e przygotowuje ofensyw!.
W swoim azylu na poudniu Francji Horace nie poprzestaje na malowaniu i pisaniu. Wbi sobie do
gowy, e bdzie produkowa perfumy. Z par amerykaskich przyjaci, Scottami, zaoy plantacj
jaminu, a nieopodal Grasse otworzy wytwrni. Oscar Kolin wysa do ciotki list, w ktrym
poinformowa j o dziaalnoci kuzyna i ostrzeg, e Horace wyda na ten projekt mnstwo pienidzy,
co oczywicie wywouje wcieko Madame. Syntetyczne aromaty s o wiele tasze, grzmi.
Wszyscy, ona przede wszystkim, ale take Chanel, Rochas, Lanvin, Guerlain i wielu innych,
zaopatruj si u specjalisty, pana Amic, ktry uprawia jamin na skal przemysow i w ten sposb
obnia koszty jego wytwarzania.
Horaceowi udaje si jednak namwi matk, aby przyjechaa obejrze jego plantacj, lec
kilka kilometrw od Biaego Domu. Wizyta jest cakowitym fiaskiem. Madame zaledwie w
dziesi minut szybkim krokiem okra dom, plantacj i laboratorium. Twierdzi, e wszystko jest do
niczego, wyraa swoj dezaprobat wobec tego, co jej pokazuj, nie jest za bardzo uprzejma, a
waciwie zachowuje si wrcz pogardliwie w stosunku do przyjaci syna. Horace a zaniemwi
wobec takiego afrontu.
W drodze powrotnej dalej milczy. Ale jego trupioblada twarz wyraa wicej ni jakiekolwiek
sowo. Caa trjka jedzie na obiad na pwysep Antibes, do pani Weisweiller. Maj jeszcze troch
czasu, wic Horace, przerywajc milczenie, proponuje, by pojecha na aperitif do Rserve,
najdroszej restauracji w Beaulieu.
 Jeste chyba pomylony? protestuje matka.
Horace gwatownie hamuje i odwraca si do niej. Jego twarz ponie. OHiggins boi si, e zaraz
zemdleje z wciekoci. Sowo pomylony byo katalizatorem. Horace oszala ze zoci. Wybucha,
wymyla matce od skner i zoliwcw, zarzuca, e myli tylko o pienidzach, ktre s jej bogiem.
Po chwili rzuca kluczyki na kolana sekretarza, wysiada z samochodu, trzaska drzwiami i zostawia
osupiaego z wraenia Patricka OHigginsa i dygoczc matk.
 Ostatnia szara
Ma trudny charakter. Jej skoki nastroju, porywczo, autorytaryzm, skonno do tyranii z wiekiem
jeszcze bardziej si pogbiy. Wszyscy si jej boj, wszyscy jej unikaj, kiedy ogarnia j furia,
narzekaj, kiedy furia mija, obawiajc si, e grom znowu spadnie im na gow. Ale w gbi duszy
wszyscy te to wiedz ta sama Helena, ktra ich terroryzuje, moe okaza si czua,
wspaniaomylna, bezbronna jak dziecko wobec odczuwanych emocji. Jej liczne osobowoci ukazuj
si na przemian i nie sposb wyczu, ktra jest prawdziwa. Czy ona sama o tym wie?
Helena o wiele silniej, ni si do tego przyznaje sama przed sob, cierpi z powodu sprzeczki z
synem. Po scenie w samochodzie Patrick i ona bez sowa wrcili do Biaego Domu. Horace, ktry
od tego dnia nie odzywa si do niej, ukry si u przyjaci, tak wic Madame skrcia swj pobyt w
Grasse i razem z sekretarzem wrcia do Nowego Jorku, miesic przed zaplanowan dat powrotu.
Przechodzi korytarzami firmy w milczeniu, z min tak ponur, e wszyscy zastanawiaj si, co jej
si stao. Wyglda na zmartwion, wrcz nieobecn, zamyka si w biurze, obiad je w samotnoci, na
prno wyczekuje cho jednego sowa przeprosin ze strony Horacea, listu, telefonu. A tu nic, w
swoim zaciszu na francuskim poudniu syn cigle si boczy. A ona si zadrcza.
OHiggins ma kopot. Madame kazaa mu przysic, e zachowa milczenie, ale jak tu dotrzyma
obietnicy, kiedy jeden po drugim, Oscar Kolin i Artchil Gourielli zapraszaj go na obiad, eby si
czego dowiedzie? Chcc dotrzyma umowy zawartej z szefow, mody czowiek odmawia
wyjanie. Osign mistrzostwo w robieniu unikw, wykrca si od wyranej odpowiedzi,
utrzymuje, e o niczym nie wie. Jedynie Roy, niesusznie pogardzany przez matk, ktra uwaa, e
jest miy, ale aden, przejrza tajemnic. Od razu si domyli, e miaa scysj z jego bratem.
Wie natychmiast rozesza si w biurach.
Helena w kocu opowiedziaa o ktni z synem, ale jak to ma w zwyczaju, kademu podaa inn
wersj tej historii. Teraz, skoro ju wiedz, zrobia si bezgranicznie wylewna. Wzywa kadego po
kolei, sekretarki, Sar, Mal, Roya, Artchila, prawnika, ksigowego Przedstawia im cay incydent
ze swojego punktu widzenia, posuwa si nawet do tego, e opowiada wszystko Barryemu i
Tobyemu, dzieciom Horacea, ktre nigdy nie interesoway si sprawami babci. Nie moe znie
myli, e jej ukochany syn nazwa j zoliwcem i skner. Cios jest zbyt srogi, ona nie uwaa
siebie za kogo takiego. Za kadym razem, gdy o tym myli, zy napywaj jej do oczu.
Chwile zaamania nie trwaj jednak dugo. Potrzebuje jakiej odskoczni, wic postanawia
powici si odnowie domu Gourielli, ktry zacz podupada. O ironio losu, od dawna ju jest to
jeden z konikw Horacea, ktry wcieka si, gdy widzi, e tak pikny projekt pozostaje w takim
zaniedbaniu. Ale, jak i w innych sprawach, nie chciaa go sucha.
Tymczasem ju jaki czas temu Helena zrozumiaa bo miaa w tej sprawie par sygnaw e
odnowa sklepu jest niezbdna dla zachowania pierwszego miejsca w brany kosmetykw mskich. W
poowie lat pidziesitych rynek produktw kosmetycznych dla mczyzn wytwarza przychd 150
milionw dolarw rocznie. Nieza suma. Ale Madame nie jest sama w tym wycigu. W czasie gdy
Helena lansowaa produkty Gourielli, Elizabeth Arden rwnie stworzya lini kosmetykw dla
mczyzn: pyn po goleniu, wod toaletow, talk, puder toaletowy i emulsj nawilajc tylko dla
klienteli londyskiej. Nie naley pozwala, by osigna przewag.
Jednak bilans jest aosny, z powodu domu Gourielli firma traci ogromne pienidze. Jeli nie
znajdzie si nikt odpowiedni do poprowadzenia interesu, oprcz tych biednych kobiet, ulubienic
Heleny, ktrym pomaga i umieszcza, gdzie tylko moe, sklep szybko si przeyje i stanie si skadem
towarw wtpliwej jakoci. Po dogbnej refleksji Madame angauje Elinor MacVickar, by
naczeln redaktork dziau urody w Harpers Bazaar. Postanawia te, e sekretarz ma jej pomc w
wydwigniciu dziau mskiego, a przede wszystkim suy za krlika dowiadczalnego przy
testowaniu kosmetykw, ktre Madame ma zamiar stworzy. OHiggins ma by mczyzn
reprezentujcym mark Gourielli, bo wizerunek tej marki nieco podupad.
Na pewien czas zastpuje sekretarza Glori OConnors, dziewczyn z wyszych sfer, ktra jest
siostr woskiej hrabiny. Madame pozostaje wierna swojej strategii, wedug ktrej angauje ludzi,
potem ich odwouje, aby znowu przyj. Wszystkie osoby z jej otoczenia dowiadczyy ju, albo
dowiadcz, takiego losu. OHiggins nie jest zadowolony, ale zaley mu na tej pracy, wic nie ma
innego wyjcia, musi si podporzdkowa.
Kompetentna, energiczna, Elinor MacVickar dobrze wie, czego chce. Z pomoc Patricka
OHigginsa postanawia przerobi parter na elegancki sklep dla mczyzn, jeden z pierwszych w
Nowym Jorku. Kolor rowy i niebieski, szklane przedmioty i wszelk kiczowato zastpuje
mskim, prostym wystrojem: biay marmur, stal, mied, szko, to bd nowe materiay. Madame,
zupenie zbita z tropu minimalizmem wystroju, ktry podobaby jej si w innych czasach, teraz
odczuwa niech: uwaa, e to miejsce wyglda jak szpital.
Artchil, ktry wanie wrci z zimowych wakacji w Palm Beach, protestuje przeciw koncepcji
pani MacVickar, by na drugim pitrze urzdzi salon fryzjerski. Protestuje z caych si. Rosyjski
ksi nie moe uycza swojego nazwiska dla takiego projektu. Pani Elinor MacVickar nic sobie z
tego nie robi, niewzruszenie prze naprzd. Zamawia meble i niezbdne wyposaenie do salonu
fryzjerskiego, a take emulsje, szampony, farby, nie zapominajc o kremach do twarzy, zrobionych
wedug receptury kremw dla kobiet. Jak prawdziwy krlik dowiadczalny, OHiggins musi
wszystko wyprbowa, wszystko przetestowa, a czasem ni mu si to w nocy. Emulsje maj
cudowne dziaanie na jego skr, ktra wydaje si wypiknia, ale niekiedy eksperymenty kocz
si aonie, bo na twarzy wyskakuj krosty.
W trakcie prac nad nowym salonem Madame nagle trafia do szpitala. Wykryto u niej nowotwr i
natychmiast zostaa poddana operacji. Wiadomoci o jej stanie nie wydostaj si raczej poza kordon
sanitarny, ktrym otoczya j rodzina. Tymczasem Horace, od razu zawiadomiony, specjalnie wraca z
Francji, aby zobaczy si z matk: Helena mu wybacza. Scena pogodzenia si tych dwojga jest
doprawdy wzruszajca. Madame momentalnie poczua si troch lepiej. Prosi wic Patricka
OHigginsa, aby do niej przyszed. Patrick ma wraenie, e si postarzaa i jest bardziej krucha.
Siedzc przy ku, opisuje jej, jak postpuj roboty, i rozwodzi si, jako czowiek elegancki, na
temat ubra, jakie razem z pani MacVickar zamwili we Woszech i w Anglii: kaszmiry, koszule,
cienkie skarpetki, tweedowe marynarki, buty z mikkiej skry. Wylicza salony fryzjerskie i salony
masau, saun, wspomina o dalekopisie, ktry bdzie tam zainstalowany, aby klienci mogli mie
dostp do ostatnich kursw giedowych, w czasie gdy bd poddawani postrzyynom.
Madame sucha go, nie reagujc, ale ma coraz bardziej sceptyczny wyraz twarzy, gdy Patrick
wylicza nowe zdobycze. Twarz jej rozjania si dopiero wtedy, gdy mwi o testowaniu kosmetykw.
Czciowo si wyprostowuje: Na tym wanie Gourielli moe zarobi pienidze.
Na jej prob OHiggins przychodzi codziennie po zamkniciu biura. Spdza z ni przede
wszystkim weekendy. Madame zwierza mu si, e czonkowie jej rodziny, ktrzy otaczaj j trosk,
nie maj nic ciekawego do powiedzenia. Nudzi si, wic dla rozrywki troch oglda telewizj.
David Ogilvy nalega, eby tak jak Charles Revson, ktry wspomaga finansowo seri programw
Pytanie za 64 tysice dolarw, ona take sponsorowaa jak emisj telewizyjn. Proponowano ju
jej to, zanim zwrcono si do nailmana, ale zdecydowanie odmwia. Powodzenie tego programu
jednak zmusza j do przemylenia sprawy.
Stopniowo wraca do zdrowia i podejmuje prac. Na jej danie w pokoju zostaj zaoone
dodatkowe linie telefoniczne, maszyny do pisania, teleksy. Sekretarki zmieniaj si co rano przy
pisaniu listw pod dyktando. Codziennie Patrick OHiggins zdaje sprawozdanie z dziaalnoci domu
Gourielli. Madame mianuje go szefem reklamy: Ludzie ci lubi, mwi. W tym zawodzie wiedzie
si tylko wtedy, gdy potrafisz sobie zjedna ludzi.
OHiggins traktuje swoj rol bardzo powanie, moe nawet za bardzo. Kontaktuje si ze
wszystkimi wpywowymi dziennikarzami w miecie. Pierwszy artyku ukazuje si w Herald
Tribune, napisany jest przez Eugeni Sheppard, synn dziennikark od spraw mody, ktra od dawna
ledzi karier Madame. Tytu jest jasny: Mody Irlandczyk przygotowuje otwarcie nowego sklepu
Heleny Rubinstein dla mczyzn. Sheppard opisuje OHigginsa w sposb bardzo pochlebny,
wyjania, co mona kupi w sklepie, opisuje brzytwy, przystosowujce si do ksztatu gowy, czy
maski z botem z Ischii, ktre w rzeczywistoci s wytwarzane w fabryce na Long Island.
Dziennikarka docenia t wspania innowacj, jak jest jedyny w swoim rodzaju salon kosmetyczny,
i wychwala intuicj Madame, ktra wyczua wielkie moliwoci rodzcego si przemysu.
Tymczasem artyku wywouje wcieko Heleny. Nie rozumie, dlaczego jej sekretarz zosta tak
wyrniony. W swojej naiwnoci albo w swoim zapale mody czowiek zapomnia o podstawowej
zasadzie, jakiej powinien przestrzega kady, kto zajmuje si reklam: zawsze ustpi przed
klientem. Min lata, zanim Madame wybaczy mu t gaf.
OHiggins mia jednak sporo artykuw i trzy pochwalne strony w Life. Jeszcze przed
oficjalnym otwarciem klienci tocz si w sklepie. Kiedy MacVickar i OHiggins posyaj Madame
szczegow list wszystkich darmowych promocji, co pozwolio zaoszczdzi osiemset tysicy
dolarw, w odpowiedzi dostaj t list z adnotacj na marginesie: Powinnicie byli tak dziaa,
eby doj do miliona!.
Ze szpitalnego ka Madame kieruje inauguracj w najdrobniejszych szczegach. Wyznaczya
czwartkowy wieczr, w ten dzie wychodz z domu ludzie eleganccy. OHiggins sporzdza list
zaproszonych goci, mieszajc kategorie; Madame dokonuje nieprzyjemnych ci w zaproszeniach i
w bufecie. Sprytne gierki nie maj koca: za jej plecami OHiggins zaprasza skrelone osoby i
zamawia wicej szampana i ososia. Bardzo szybko sklep wypenia si sawami, przyszy siostry
Gabor, Gore Vidal, Truman Capote, Salvador Dal i wielu innych. Wszyscy s przekonani, e
Madame ley zoona chorob, gdy ta niespodziewanie wkracza, w nowej sukni skrojonej jak kaftan
rosyjskich chopw, i w swojej najpikniejszej biuterii.
Chocia z obu stron podtrzymuj j lekarz i pielgniarka, Madame trzyma si prosto jak antyczna
rzeba, stoi na nogach mocno, wyniole. Idzie do przodu, przecina tum, pozdrawia wszystkich na
prawo i lewo jak cesarzowa, skinieniem gowy przyjmuje okazywane jej wyrazy szacunku, cauje
bliskich, ktrzy nie mog uwierzy, e j tu widz, i ju krytykuj lekarza za to, e pozwoli jej
wyj. Ucisza ich gestem i posya OHigginsowi filuterny umieszek dziewczynki, zachwyconej
wasnym figlem.
Mimo wyniosej dumy jest zbyt cierpica, by pozosta duej ni dziesi minut. Przed wyjciem
prosi jeszcze o porcj wdzonego ososia: szpitalne jedzenie jest okropne, mwi.
 Madame zdrowieje, ale opuszcza j jej legendarna energia. Nowy sklep Gourielli mgby by
sukcesem, zreszt gwiazdy kina za nim szalej. Yul Brynner, Tony Curtis s najwierniejszymi
klientami. Ale ten nowy biznes wypada z rytmu. Zmczona dugim oporem Madame w kocu ugia
si wobec odmowy Ksicia, ktry nie chcia widzie swojego nazwiska na szyldzie salonu
fryzjerskiego. Skapitulowaa. Zakad Gourielli traci ponad dwiecie tysicy dolarw rocznie, w
kocu upada. Zapewne za bardzo wyprzedza swj czas. Madame zmienia produkty Gourielli na
Rubinstein, bo dobra kucharka powinna umie przygotowa posiek z paru resztek, powtarza
swoim chemikom.
Wyjeda do Europy z now sekretark, ktra opuszcza j w drodze, pochonita swoim yciem
towarzyskim. Po powrocie Madame wzywa OHigginsa i prosi, aby zaj jej miejsce. Modzieniec
wraca wic do swojego maego biura, tu obok biura Madame, do ich wsplnych spraw, podry we
dwoje. W listopadzie 1955 roku oboje przebywaj w Paryu, przy Quai de Bthune. Nagy dzwonek
telefonu budzi OHigginsa w rodku nocy.
Artchil Gourielli zmar na atak serca.

Patrick OHiggins bierze na siebie przekazanie wiadomoci swojej chlebodawczyni. Pomimo

wczesnej pory Madame ju si obudzia. Siedzi na ku, wyprostowana, na kolanach trzyma tac ze
niadaniem. Szare listopadowe niebo wprowadza ponury nastrj do pokoju, sabo owietlonego
lampk nocn. Zanim sekretarz otworzy usta, ona ju wiedziaa. Obawa czy przeczucie nio jej si
tej nocy, e widziaa Ksicia lecego w trumnie wycieanej bia tkanin. Podzielia si tym z
Marguerite, ktra przyniosa niadanie, jak kadego ranka.
Przez duszy czas, ktry modemu czowiekowi wydaje si nieskoczony, Madame jczy i
szlocha, podczas gdy wszyscy si wok niej krztaj, usiujc pociesza. mier Artchila jest dla
niej niewyobraaln strat. Przez osiemnacie lat wsplnego ycia naprawd kochaa Ksicia, w
sposb zaborczy na pocztku, spokojnie w okresie pniejszym. Ich zwizek by szczliwy, prawie
bez konfliktw, stanowi przeciwiestwo jej relacji z Edwardem Titusem.
Artchil by cennym towarzyszem, zabawnym, troskliwym. Zawsze mia na podordziu jaki art,
komplement. Umia korzysta z ycia, niczego sobie nie odmawia, rozrywek, gier, wakacji, bryda,
bywania, robi wszystko bez ostentacji, ale te bez enady, tak jakby byo oczywiste, e to wszystko
mu si naley. Czsto wychodzi sam, gdy zrezygnowa ju z wycigania z domu ony, pogronej we
wasnych sprawach, ale bezgranicznie j szanowa. W porwnaniu z Helen wszystkie kobiety s
nieciekawe [1] , oznajmia wszem i wobec. Jego liczne przyjemnoci wymagay pienidzy. Helena
mu ich nigdy nie aowaa. Zreszt nigdy niczego nie naduywa.
Po jego mierci Madame jest jedyn spadkobierczyni Ksicia, ktry nie ma rodziny. Kiedy si
pobierali, zadaa, by zastrzec w kontrakcie, e wszystko, co Ksi od niej dostanie, powrci do
niej, jeli on umrze pierwszy. By to dziwny wymg, bo Ksi mia o dwadziecia lat mniej.
Madame co wyczua jak zwykle: po mierci Artchil zwraca p miliona dolarw, ktre od niej
otrzyma.
Dnie du si jak tygodnie, Madame pozostaje w ku, nie moe si podnie, a zwaszcza nie
chce nikogo widywa. Napywaj telegramy, rozdzwoniy si telefony z Parya, z Londynu, z
Nowego Jorku, z caego wiata. Ludzie przysyaj kwiaty, zostawiaj wizytwki. Madame na nic nie
odpowiada. Nie chce nawet jecha na pogrzeb. Nienawidzi ceremonii pogrzebowych, przywodz jej
na myl wasn mier. Nie chce uczestniczy w pochwku ma, w ten sposb przeciwstawia si
losowi: nie ma trumny, nie ma aoby, nie ma smutku. Odmowa, chocia nieco dziecinna, nie jest w
stanie pomniejszy blu, ktry coraz bardziej si uzewntrznia. Na kadym kroku Helena odczuwa
brak Artchila. Czuje si zagubiona. Nawet gdy nie widywali si duszy czas, nie byo dnia bez
rozmowy telefonicznej.
Czsto przerywa jakie zdanie:
Prawda, Artchie
Spytajmy Artchila
Tak czy inaczej ycie musi zwyciy. To jej stay odruch przetrwania.

Po dugim czasie bezruchu postanawia doprowadzi do koca dawny projekt, bardzo bliski jej sercu.
Chodzi o jej portret, ktry ma namalowa Picasso.
Malarz i Madame znaj si od koca pierwszej wojny wiatowej. Szereg razy przyjedaa do
jego pracowni przy ulicy de la Botie. Pierwszym zakupionym obrazem by portret Pabla, syna
Picassa, z rosyjsk balerin Olg Koklov. W nastpnych latach Helena kupia wiele dzie, w tym
gobelin Kobiety, ktry zdobi cian w jej triplexie. Wielokrotnie ich drogi si krzyoway, ale
malarz nigdy nie nalea do krgu artystw, krcych wok pastwa Titus w latach dwudziestych.
Helena, ktr malowali ju najwiksi, Helleu, Dufy, Laurencin, Dal, Tchelitchew, od dawna
marzy, by do kolekcji swoich portretw doczy Picassa. Daremnie wysya do niego listy i
telegramy, odpowiada jej milczenie. Wsplna przyjacika Marie Cuttoli podejmuje kolejne prby
zblienia, co nie jest prost spraw.
Picasso obawia si Heleny? Nienawidzi, jak czsto utrzymywano, jej wadczego charakteru? Czy
po prostu, wedug innej wersji tej caej historii, zapomniaa zaproponowa, e mu zapaci? Tak
czy inaczej on nigdy nie odpowiada na jej kolejne podchody. Poprzedniego lata dopiero, po
dziesitkach telefonw i listw osigna to, o co jej chodzio, i dwukrotnie mu pozowaa.
Potem, wzywana przez obowizki, powrcia do Nowego Jorku. mier Artchila bya pretekstem,
by znowu zamwi seanse pozowania, co miaoby j wyrwa z jej smutku. Myli moe, e pdzel
artysty j uniemiertelni, e w ten sposb przejdzie do potomnoci. Tak czy owak, jakiekolwiek s
tego powody, chce tego obrazu i bdzie go miaa.
W samolocie do Nicei Helena tumaczy Patrickowi, e Marie Cuttoli pomagaa Picassowi,
uyczajc mu swojego muzeum w Antibes. Doglda tkania gobelinw, sekunduje w pracy przy
dzieach ceramicznych. A to znaczy, e jest z nim w bliskim kontakcie. W zamian za wstawiennictwo
u malarza Helena obiecaa przyjacice dla jednego z jej znajomych, polityka o nazwisku Georges
Pompidou, pierwsze mieszkanie, ktre si zwolni przy Quai de Bthune. Pompidou nie jest jeszcze
premierem, ale po jego talencie mona si wiele spodziewa.
Madame zatrzymuje si w Cannes w maym, trzypokojowym mieszkanku swojej siostry Stelli,
natomiast Patrick bdzie mieszka, troch wbrew swojej woli, w tanim hotelu. Stella jest ju
rozwiedziona z trzecim mem, hrabi de Bruchardem, mieszka sama, roztrzsajc swoje smutki.
Spdza dnie na grze w bryda z Rosjanami i Polakami, ktrych zaprasza na kilka przyj, wydanych
w celu rozerwania siostry podczas jej pobytu w Cannes.
Picasso nie chce przyjmowa Madame. Przez kilka dni Helena atakuje go telefonami, ale to nie
wywouje adnego efektu. Odpowiada przez sucego, e jest nieobecny, albo sam odbiera telefon i
zmienia gos. Takie zagrywki trwaj kilka dni, a do chwili, gdy udaje jej si przechytrzy jego
podstpy. To nie wystarczy, by j zniechci: postanawia pj do niego bez uprzedzenia, w
towarzystwie siostry i sekretarza.
Picasso ma siedemdziesit pi lat i odznacza si tak sam niezmoon energi jak Madame;
mieszka wraz z Jacqueline Roque, modsz od niego o czterdzieci pi lat, w La Californie,
osiedlu niewielkich kamienic i adnych willi zbudowanych na pocztku wieku.
Siedz wanie przy aperitifie z Danielem Kahnweilerem, marszandem malarza, i aktorem Garym
Cooperem, gdy Madame wkracza do ogrodu, otoczona swoj wit. Picasso i Helena padaj sobie w
ramiona. Diabe, jak go od zawsze nazywa, jest w swoim staym uniformie: koszulka polo w
marynarskie paski, postrzpiona pod szyj i spodenki plaowe. Madame ma na sobie bluzk w
ywym kolorze i dug spdnic oraz kilka rzucajcych si w oczy klejnotw.
Picasso proponuje, by zostali na posiku, skadajcym si z wdlin i zimnych mis, zakropionych
dobrym czerwonym winem, na co caa trjka przystaje z ochot. Po wszystkim odprowadza ich do
starego, zniszczonego citrona, nie wspominajc ani sowem o portrecie. Helena znowu nalega,
pragnie portretu za wszelk cen. Z niechci malarz wyznacza jej spotkanie nastpnego dnia o
szstej wieczorem.
Przychodzi dokadnie o szstej, razem z Patrickiem. Picasso prosi, by usiada w jadalni. Przez
okno Helena ma widok na ogrd. Niemal pod kadym drzewem znajduje si dua rzeba z brzu.
Spojrzenie jej przenosi si dalej, a na Morze rdziemne.
Helena ma na sobie meksykask, bardzo kolorow bluzk, ktr mistrz wybra spord
przyniesionych przez ni ubra. Rysuje, siedzc naprzeciw niej, na duych kartkach, ktre le na
stole. Nikt z domownikw nie ma prawa zaburzy tego sam na sam dwch wielkich znakomitoci.
OHiggins siedzi z Jacqueline na tarasie. W milczeniu przeglda magazyny filmowe. We wntrzu
domu Picasso i Madame rozmawiaj jak starzy znajomi.
Ile pani ma lat? pyta nagle malarz.
Jestem starsza ni pan odpowiada Helena tym samym tonem.
On umiecha si, potem przecigle patrzy na modelk, tak jakby przypatrywa si kruchej,
porcelanowej figurce.
Ma pani due uszy mwi wreszcie. Takie jak moje. Sonie te maj due uszy. Sonie yj
wiecznie. My take bdziemy y wiecznie!
Odkada owek, znowu zblia si do niej i wpatruje si w ni.
Odlego uszu od oczu jest dokadnie taka sama jak u mnie. To znaczy, e jest pani geniuszem,
cakiem tak jak ja! [2]
Picasso robi w sumie czterdzieci szkicw Heleny. Rysuje jej twarz, rce, biuteri, zapewne
ktrego dnia na podstawie tych szkicw zacznie malowa waciwy portret. Niektre rysunki s
nieprzyjemne, wrcz okrutne, przedstawiaj star kobiet, autorytarn i despotyczn, jak si staa.
Inne s bardziej zoliwe albo bardziej wielowymiarowe. Czsto zatrzymuje si duej nad jej
domi, tak jakby miay wicej wyrazu ni twarz, i podkrela prost kresk kontrast midzy zwykym
ubraniem a ekstrawagancj piercionkw i bransoletek. Jednak prace nad portretem nigdy nie wyjd
poza szkice.
W nastpnych latach Madame setki razy prosi, aby dokoczy swoj prac i przeksztaci szkice w
portret. Wysya do niego listy, swoje zdjcia, prezenty dla niego i dla Jacqueline, midzy innymi
afrykaski amulet, ktry ma od modoci i do ktrego jest przywizana bardziej ni do czegokolwiek
innego. Schlebia mu, baga, grozi. Nic nie pomaga. Malarz pyta j nawet pewnego dnia, dlaczego tak
si spieszy. Sporo ju przeylimy, pani i ja, ale pozostao nam jeszcze duo czasu. Helena dawno
przekroczya osiemdziesitk i ma wiadomo tego, co zostao.
Nigdy go ju nie zobaczy. Wedug sw Johna Richardsona, krytyka sztuki i biografa malarza,
Picasso by przekonany, e jeli dokoczy portret, umrze wczeniej ni ona. Odmawia wydania jej
szkicw, ale pokaza je Richardsonowi, ktry uwaa, e s mistrzowskie.
Richardson nie powie jej jednak, co osobicie sdzi o jej szponach pokrytych diamentami i o
szkicach twarzy, ktre pokazuj j ys i drapien jak orze. Wrcz przeciwnie, wymyla
kamstwa, twierdzi, e Picasso j uszlachetni, e zrobi z niej rasowego ora.
Krytyk jest koleg szkolnym Patricka OHigginsa. Spotkali si przypadkiem na pocztku lat
pidziesitych w Nowym Jorku. Patrick zaprosi go do siebie na drinka. Richardson by bardzo
zaskoczony, gdy ujrza w mieszkaniu kola Juana Grisa, znaleziony jaki czas wczeniej w kartonach
Heleny. OHiggins wyjani mu, e to falsyfikat, e Madame mu go daa, a teraz on ma zamiar
ofiarowa go jednemu ze swoich przyjaci na Boe Narodzenie.
Ten przyjaciel to szczciarz, pomyla Richardson. Kola Grisa, jak najbardziej autentyczny, jest
wart najmniej 20 tysicy wczesnych dolarw (obecnie ponad 500 tysicy). Krytyk pyta wic
OHigginsa, czy nie byoby rozsdniej wystawi kola na sprzeda.
Umawiaj si w mieszkaniu przy Park Avenue, w obecnoci Heleny. Richardson odkrywa inne
falsyfikaty Juana Grisa. Za zgod Madame sprzedaje je za doskona cen i stara si wczy w t
spraw OHigginsa. Richardson natychmiast zrozumia, jak Madame funkcjonuje. Przychodzi do niej
z gotwk, jak udao mu si zebra, i proponuje, e kupi jeden z jej obrazw. Chocia jest
miliarderk, nie potrafi oprze si jego propozycji, za bardzo lubi interesy. Dla niej to rodzaj
hazardu. Richardson nabywa wic Picassa, ktrego ofiarowa jej Edward w latach dwudziestych.
Sposb, w jaki John Richardson opisuje w swojej ksice starzejc si Madame, podobn do za
bardzo ozdobionej ikony, za mocno umalowanej, za bardzo obwieszonej biuteri, jest
okruciestwem, w ktrym nie ma ladu wyrozumiaoci ani szacunku dla takiej postaci.
Chocia Patrick OHiggins by bardzo cierpki wobec wadczej szefowej, zawsze pokrywa swoje
wspomnienia woalem prawdziwego uczucia.
 The show must go on
Po powrocie do Nowego Jorku, po epizodzie canneskim, Madame po raz kolejny bez opamitania
rzucia si w wir pracy. Przede wszystkim zrobia to, aby unikn rozmylania o Artchilu, ale take
dlatego, e jej bezporedni konkurenci, Arden, Revlon czy Lauder, nie daj jej chwili wytchnienia.
Walka o hegemoni w brany, ktrej rozwj chyba nigdy si nie zatrzyma, staje si coraz bardziej
zacieka.
W poowie lat pidziesitych Amerykanki wydaj na pielgnacj urody cztery biliony dolarw.
Dbanie o siebie jest bardziej ni kiedykolwiek koniecznoci dla zamieszkujcych kraj dwudziestu
milionw modych, aktywnych kobiet. Najbardziej uwydatnia si teraz oczy, musz by podkrelone
eyelinerem. Nowe piknoci maj spojrzenie ani: Ingrid Bergman, Elizabeth Taylor, Cyd Charisse,
Grace Kelly, Rita Hayworth, Kim Novak i Marilyn Monroe to wzory, ktre s kopiowane od
koniuszkw zbyt mocno polakierowanych wosw po czubki szpiczastych czenek.
Pisma podaj recepty na sukces, ale publikuj te opowieci o strasznym losie niewiadomych
kobiet, ktre po dojciu do przepisowych czterdziestu lat zaniedbuj si, a potem budz, gdy
mowie odeszli z modsz i zadban rywalk. Madame nieustannie ostrzega te puste, kobiece gowy.
We wszystkich wywiadach powtarza, e ona nigdy nie powinna zapomina o uwodzeniu ma. To
elementarz maestwa.
Skoro w Ameryce ilo rozwodw ronie w zastraszajcym tempie, to dowd, e kobiety
zapominaj o tej podstawowej zasadzie. Kobieta, ktra wychodzi z domu bez szminki na ustach,
czuje si naga, twierdzi Max Factor. Chyba e jest wieniaczk [1] , dodaje z leciutk pogard.
Nawet bowiem gdzie w gbi rwnin Middle Eastu rolniczki take ogldaj telewizj, czytaj
kobiece pisma i mog pj do miejscowego drugstoreu, eby zaopatrzy si w szmink. Teenagers,
ktre dysponuj teraz niez si nabywcz, ju od dwunastego roku ycia staj si armi
konsumentek, ktre naley uwodzi.
Sumy, jakimi obraca brana kosmetyczna, s ogromne, liczne s te sektory, ktre dziki niej
egzystuj: agencje reklamowe, ktre prowadz kampanie i kupuj miejsca w mediach, gazety,
radio I oczywicie cakiem nowy publikator, cieszcy si wzgldami specw od reklamy:
telewizja. Madame nudzi si przed maym ekranem, ale w kocu David Ogilvy namawia j, by
sprbowaa. Przede wszystkim zoci j sukces Charlesa Revsona. Pytanie za 64 tysice dolarw,
program przez niego sponsorowany, znacznie zwikszy przychd jego firmy, jest teraz wyszy ni
przychd Heleny Rubinstein. Helena zgadza si wic sponsorowa show Imogenea Coca i Sida
Caesara; program nie najwyszych lotw, ale bardzo popularny [2] .
Tu przed czowk wyemitowany zostaje minutowy spot ku jej chwale. Madame siedzi na tronie
pod baldachimem, ubrana w sukni z biaej satyny od Diora, przybran sobolowym futerkiem, z
kilkoma sznurami pere na szyi. Ze swoj wymow nie do podrobienia wygasza komunikat.
Ja, Helena Rubinstein, oszczdz wam dziesi lat ycia, jeli dacie mi dziesi minut waszego
czasu.
Ludzie uwielbiaj jej wygld. A przede wszystkim telewidzowie uwaaj, e ma czarujcy gos.
Jej gos rzeczywicie jest czarujcy, ale gos nagrany dla telewizji nie naley do niej to gos
pewnej rosyjskiej aktorki. Madame nie jest w stanie nagra swojej wypowiedzi bez potkni w
kadym sowie, dlatego trzeba byo uciec si do tego podstpu. Donie pokryte piercionkami take
nie nale do niej, lecz do jej siostrzenicy Mali, bo w rzeczywistoci jej rce s niezgrabne. Jedynie
jej posta jest w peni prawdziwa.
Musi z alem stwierdzi, e program telewizyjny nie przyczyni si do zwikszenia sprzeday.
Helena zyskuje jednak pewn aur, jakiej nigdy nie miaa, pomimo popularnoci marki Rubinstein.
Szeroka publiczno znaa jej produkty, ale nic nie wiedziaa o niej jako o kobiecie. Wizerunek
legendarnej, nieprzystpnej miliarderki, postaci niemal fikcyjnej, po raz pierwszy zostaje zastpiony
obrazem tej penej szlachetnoci maej kobiety, ktra powicia ycie dla urody.
W wieku prawie osiemdziesiciu piciu lat jej osoba staje si popularna. W nocnych lokalach
parodiuj j artyci kabaretowi, New Yorker zamieszcza jej karykatur. Kierowcy takswek, po
rozpoznaniu jej, witaj zwykym Hi, Helena, kiedy wsiada do ich samochodu. Pytaj, co sycha w
jej rodzinie, niektrzy nawet omielaj si powiedzie par sw w jidysz. Leonard Lyons,
najsynniejszy kronikarz kraju, na ktrego rubryk The Lyons Den w New York Post czytelnicy
czekaj przez sze dni w tygodniu, nazywa j ydowsk Krlow Wiktori.
Telewizja stawia j na przodzie sceny i robi z niej posta narodow. Kiedy show schodzi z
ekranu, Helena dalej kupuje czas reklamowy, pomimo sceptycyzmu Ogilvyego i czonkw rodziny,
ktrzy nie rozumiej tego jej nowego kaprysu. Tym razem Madame dobrze odrobia lekcj. Kiedy
promuje nowy dezodorant, kupuje spot przed walkami wolnoamerykanki, ktre uwielbia oglda, tak
jak lubi transmisje sportw siowych. Pot nie ma lepszego sposobu, aby sprzeda ten rodzaj
kosmetykw, mwi, ucinajc wszelkie protesty. Milion sztuk sprzedanych w drugstoreach
przyznaje jej racj.
Odwet na Revsonie dokona si w peni, kiedy wrg zosta oskarony o faszowanie wynikw w
programie Pytanie za 64 tysice dolarw i wczeniejsze udostpnianie pyta kandydatom, ktrzy
mieli wygra. Sprawa wywouje oburzenie, ale nikt nie moe niczego udowodni. A akcje koncernu
id w gr. Po pewnym czasie koncern Revlon jest posdzany o umieszczanie mikrofonw u
konkurencji, w celu szpiegowania ich; to praktyki, o jakich Helena nawet by nie pomylaa.
Kopiowanie jest na porzdku dziennym i bez uciekania si do nowoczesnej techniki. Zimna wojna
zrodzia sza szpiegostwa. W kinie James Bond jeszcze nie odnosi sukcesu, ale powieci brytyjskiego
pisarza Iana Fleminga, ktrych jest bohaterem, staj si bestsellerami. Czytelnicy lubi jego
flegmatyczno i gadety, ktre stosuje do wydobywania informacji z przeciwnego obozu. Brana
kosmetyczna take poddaje si panujcej regule: wystarczy si przyczai i za wszelk cen cign
do firmy menederw lub pracownikw zatrudnianych przez konkurencj. Takie transfery z jednej
firmy do drugiej zdarzaj si czsto. Grace Gilbert, attach prasowa Revlona, zostaa zaangaowana
u Rubinstein. Firmy wyrywaj sobie dyrektorw, specw od reklamy w nadziei, e w ten sposb
odkryj tajemnice produkcji lub rzadkie receptury.

Helena po raz kolejny sprbowaa zbliy si do synw po mierci Artchila. Na prno. Roy, onaty
po raz trzeci, w roku 1958 zosta ojcem creczki, ktrej nadano imi Helena. Dalej kieruje fabryk na
Long Island, unika matki, jeli tylko moe. Horace odsun si od firmy. W poprzednim roku zderzy
si z jakim samochodem, gdy wjecha na drog pod prd i zrani czwrk pasaerw, czonkw
jednej rodziny. Wypadki samochodowe s staym elementem jego ycia od chwili, gdy osign wiek
pozwalajcy na kierowanie.
Madame znowu bya w Paryu z Patrickiem OHigginsem, w owym nieszczsnym kwietniu 1958
roku, gdy dotara do nich tragiczna wiadomo. W wieku czterdziestu szeciu lat Horace zgin w
swoim ostatnim wypadku.
Jak zwykle jecha za szybko. Na mocie na Long Island jego samochd uderzy w sup. Zawieziono
go do szpitala, jego stan nie budzi obaw. Zmar po dwch dniach na atak serca. Horace Titus nigdy
nie mia mocnego serca, to by jego saby punkt, w znaczeniu dosownym i przenonym.
Patrick OHiggins po raz kolejny jest zwiastunem zych wieci, musi bowiem przekaza smutn
wiadomo Madame; i tak jak po mierci Artchila, rozegraa si ta sama koszmarna scena. Od kilku
lat Madame, u ktrej wykryto cukrzyc, czsto ulega zasabniciom.
Tym razem traci przytomno z nadmiaru emocji. Przez dziesi dni nie jest w stanie wsta z ka
i nie chce widzie nikogo oprcz bliskich. Na Quai de Bthune dzwoni telefony z caego wiata,
napywaj listy, telegramy z wyrazami sympatii, wizytwki, narcza kwiatw. Jak jaka
powtarzajca si kltwa.
Madame cigle jest przybita, znieruchomiaa, zesztywniaa jak kamienny posg. Ten drugi cios jest
dla niej o wiele trudniejszy do zniesienia, rodki uspokajajce nie przynosz adnej ulgi. Pomimo ich
konfliktowych stosunkw, ktni, wzajemnego niezrozumienia, pomimo e obmawiaa go, wymylaa
od wariatw, zawsze uwielbiaa tego modszego syna. Lubia widzie w nim wdzik, eleganckie
maniery i yw inteligencj Edwarda Titusa.
Horace by te bardzo podobny do matki, zapewne za bardzo, dlatego nie mogli si porozumie.
Mieli takie same charaktery, impulsywne, ywioowe, niekiedy naiwne. Horace by jej ulubionym
synem, mwi jeden z jej przyjaci, bo zawsze popada w kopoty. Jeli cokolwiek Madame lubi
bardziej ni prac, to ludzi z problemami [3] .
W kilku swoich ksikach Madame powicia troch miejsca introspekcji, podszytej poczuciem
winy to sowo raczej rzadko jej dotyczy. Czasami wyrzucam sobie, e zarobiam tyle pienidzy i
wcignam synw w bagno moich interesw [4] . Horace mgby o wiele bardziej intensywnie
przeywa swoj osobist przygod, gdyby musia broni, nawet za cen ndzy, problemw formy w
malarstwie czy w pisarstwie, ktre byy jego wewntrzn potrzeb, dodaje.
W autobiografii, dyktowanej ju pniej, wspomni o aobie w zawoalowany sposb: Gdyby nie
moja rodzina, mj zesp i moja praca, nie mogabym dalej tego cign [5] .
To prawdopodobnie wszystko, co potrafi uzewntrzni, a w jej przypadku to i tak ju duo. Po
powrocie do Nowego Jorku zamyka si w milczeniu i usiuje, jak zwykle, zatraci si w pracy to
jej jedyne lekarstwo na cierpienie. Udaje, e yje tak, jakby Horace nadal by obecny. Teraz jej
drzwi s cigle zamknite. Przez cae dnie nic nie robi, po prostu siedzi za biurkiem, sama,
pogrona w przygnbieniu. Z nikim nie rozmawia. Pracownicy dziwi si jej zobojtnieniu. Kto
nawet ma odwag zagadn j na ten temat.
Niektrzy ludzie s zdruzgotani smutkiem, inni zamieniaj si w kamienne bloki odpowiedziaa
oschle.
Jedna z przyjaciek, modsza od Madame, ktra kilka lat wczeniej bya zwizana z Horaceem,
teraz przychodzi do biura zoy jej kondolencje. Helena przyjmuje j spokojnie, zamyka za ni drzwi
i wraca na miejsce.
Teraz mog paka mwi cichym, zaamujcym si gosem.
I wybucha szlochem.
Tego popoudnia pacze dugo i mocno. Opakuje zmarego syna, ktrego nie potrafia kocha,
pacze nad synem yjcym, ktry jej nie kocha. Opakuje swych zmarych ukochanych, Edwarda i
Artchila, rodzicw Hercla i Gitel, siostr Regin, pacze te nad swoim yciem, ktre przemija.
Przyjacika siedzi przy niej w milczeniu. Od czasu do czasu, dla ukojenia, bierze j za rk, ale
Helena pozostaje zasklepiona w swoich smutnych mylach. O zmierzchu zawozi j do domu. Madame
wysiada z samochodu, z blu zgita we dwoje. Przechodzi kilka metrw dzielce j od progu.
Odwierny otwiera jej drzwi i wzywa wind. Widzc jej oczy opuchnite od paczu, nie ma odwagi
powiedzie codziennego Good evening, Madame.
Przed drzwiami mieszkania, gdy czeka na swego filipiskiego sucego, jest ju tylko bardzo star
kobiet, niepocieszon, ktra zbiera siy, zanim wejdzie do swojego piknego mieszkania, za duego,
zbyt opustoszaego, za cichego, gdzie tylko przytumione kroki suby utrzymuj niky pozr ycia.

W Ameryce the show must go on.

Tak powiedziaa jej przyjacika, prbujc j pocieszy, tego dnia po poudniu, gdy Helena
wreszcie moga wyrazi swj smutek. Jeste matriarchalna. To ty powinna si wydwign i
wskaza nam drog, dodaa. Tak wic, jak oguszony bokser, ktry w kocu si podnosi tu przed
ostatnim gongiem, Helena postanawia jeszcze raz przezwyciy ten kolejny cios od losu. I ze
wszystkich si stara si poda w stron celu, ktry sobie wyznaczya.
Cecil Beaton, ktry jest jednym z dawnych przyjaci Patricka OHigginsa, wysa do niego par
miych sw. W postscriptum pisze, e Graham Sutherland chciaby namalowa pani Rubinstein.
Malarz jest jednym z najsawniejszych artystw w Anglii, malowa portrety Somerseta Maughama i
Winstona Churchilla, ktre wszyscy zgodnie uwaaj za arcydziea. To szansa, ktrej nie naley
przepuci, nalega fotograf. Co wicej, Sutherland nigdy nie malowa portretu kobiecego.
Madame bez wahania przyjmuje propozycj. Sdzi, e ten portret bdzie doskonaym rodkiem na
odwrcenie uwagi, tak jak przed trzema laty sesje pozowania u Picassa po mierci Artchila.
Poza tym Helena bardzo lubi Londyn. Przede wszystkim miasto przypomina jej Edwarda i ich
rzadkie momenty szczcia maeskiego, tam przyszli na wiat ich synowie, jak wszyscy prawdziwi
londyczycy, przy dwikach Bow Bells, dzwonw w kociele Saint-Mary. Lubi atmosfer tego
miasta. Po zagojeniu ran wyniesionych z wojny i doskonaej odbudowie, stolica staa si orodkiem
bardzo aktywnego biznesu. Stylici nie maj czego zazdroci reszcie wiata, gwatownie rozwija si
przemys kosmetyczny. Angielka z middle class wydaje osiem funtw rocznie na kosmetyki do
makijau, a nastolatki kupuj je dosownie bez opamitania.
To miasto nigdy jej nie rozczarowuje. W powietrzu unosi si wyczuwalna energia, entuzjazm,
ktrego nie znajduje nigdzie indziej, a ktry dziaa na ni pobudzajco. Tam czuje si na nowo
moda. Gdybym miaa jeszcze odpowiednie wymiary, kupowaabym ubrania w Londynie. Jestem
chyba troch zmczona niekoczcymi si paryskimi pokazami mody, wyczerpujcymi przymiarkami
i tamtejsz droyzn. Kiekuje Swinging London, Carnaby Street otwiera swoje pierwsze
ekscentryczne butiki, I was Lord Kitcheners valet albo Biba. Beatlesi, The Who, The Rolling Stones
niedugo zaprezentuj si w Marquee Club. Bardzo wyczulona na nastroje Madame, ktra w
Londynie lubi wszystko i zamierza nawet zapocztkowa kolekcj malarzy pop, poja, e to
wanie std, z samego serca starej Anglii, Europa czerpie si. I e, cho raz, Ameryka pjdzie w jej
lady.
Boris Forter, energiczny dyrektor jej angielskiej firmy, zawsze panuje nad sytuacj. Potrafi
odnosi si do niej jak nikt inny. Jest prawdziwym gentlemanem, wysya po ni na lotnisko
imponujcy samochd, zarezerwowa wspaniay apartament w hotelu Claridge, zabiera j na kolacj
do najlepszych restauracji, daje kopertki pene banknotw na drobne wydatki. To jej pienidze Forter
tak wydaje, pienidze, ktre zarabia na drobnych handelkach z Cek, ale Madame udaje, e o tym
nie wie i z wielk przyjemnoci pozwala si traktowa jak krlowa zaproszona przez obcy rzd,
przyjmujca wszystkie hody nalene jej randze.
Powanie myli o urzdzeniu si w Londynie, prosi Borisa i Cek, aby znaleli jej jakie lokum.
Na razie jednak zajmuje j teraniejszo. W tym momencie jej myli skupiaj si na portrecie.
Proponuje Grahamowi Sutherlandowi, aby przyszed do niej do hotelu Claridge, bo chce tu pozowa.
Pierwsze sesje trwaj tydzie. Graham Sutherland i jego ona Cathy mieszkaj godzin drogi od
Londynu, na starej, przebudowanej farmie. Malarz musi dziennie pokonywa kilkugodzinn drog,
aby przyjecha do Madame do hotelu. Po omiu dniach, gdy zrobi ju wszystkie niezbdne szkice
twarzy, rk i torsu Madame, pozwala sobie na przerw, aby wszystko przemyle i troch odpocz.
Codzienne kursy go zmczyy. Madame wyjeda wic do Parya i proponuje malarzowi i jego onie,
aby do niej przyjechali. Tam powraca do dwunastogodzinnej pracy, chce bowiem nadrobi stracony
czas.
Rano, przed spotkaniem z Sutherlandem, Madame dugo przeglda si w azienkowym lustrze.
Nienawidzi obrazu starej, zniszczonej kobiety, ktr pokazuje odbicie. Uwaa, e jest brzydka, gruba,
nie moe na siebie patrze i myli, e malarz poauje decyzji portretowania jej i si wycofa. W
desperacji ona, osoba, ktra przez cae ycie wychwalaa zalety higieny i sportu, odpowiednich
diet i uczynia z tego swj zawd pospiesznie wypija zioa przeczyszczajce, sdzc, e pomog
straci troch kilogramw w najbliszych godzinach.
Posuwa si jeszcze dalej: w kilka minut apczywie wypija poow butelki oleju rycynowego, yka
kilka piguek senesu, popija du szklank ciepego soku grejpfrutowego i dwiema filiankami
czarnej, bardzo mocnej kawy. Wypite na czczo mikstury mieszaj si w odku, Helen ogarniaj
mdoci, do tego dochodzi jeszcze jej cukrzyca. Traci wiadomo. Upadajc, uderza twarz o kant
jednej z ng z brzu, na ktrych stoi ko.
Po odzyskaniu przytomnoci nie wzywa pomocy. Wraca do azienki i zanurza si w ciepej kpieli,
ktra j oywia. Odprona, stara si ukry podsiniaczone oczy pod zbyt mocnym makijaem w
zieleni i czerwieni, potem wkada bogato haftowan sukni od Balenciagi. Ze swoimi ogromnymi
klejnotami, kokiem i jaskrawo umalowan twarz, jak Indianin na wojennej ciece, podobna jest do
Thedy Bary w roli hrabiego Draculi [6] . Nie taki wizerunek wielkiej Madame Rubinstein
powinien oglda wiat.
Sutherland jest dosownie oczarowany. Uwaa, e makija jest rewelacyjny. Tak wanie chce j
malowa. Zreszt postanawia nie sugerowa si zrobionymi ju szkicami i zaczyna od zera. Sesje
pozowania odbywaj si codziennie przez cay tydzie.
Potem Madame wraca do Nowego Jorku, a malarz do swojej pracowni, by dokoczy dzieo.
Sze miesicy pniej portret zostaje wystawiony w londyskiej galerii przy Kings Road. Na
inauguracj Madame przybywa w towarzystwie Patricka OHigginsa, Borisa Fortera, siostry Ceki i
specw od reklamy i public relations w angielskiej firmie Heleny Rubinstein. Helena jest bardzo
zdenerwowana, gdy widzi rezultat. Prosi o jakie krzeso, chce usi i przypatrze si obrazom.
Graham Sutherland wystawia nie jeden, lecz dwa portrety, w tym jeden caej postaci, a take kilka
szkicw twarzy.
Na pierwszym portrecie, najbardziej znanym, Helena wyglda na star kobiet, wadcz i
wynios, mciw autokratk. Co dziwne, nie spodziewaa si takiego wizerunku, ale ten portret
oczarowa j i jednoczenie zbi z tropu.
Czy ja naprawd tak wygldam? pyta sekretarza.
OHiggins wykrca si od odpowiedzi. Wedug niego podobiestwo jest uderzajce. Portret
wiernie przekazuje, kim naprawd jest modelka, malarz potrafi uchwyci surowy i apodyktyczny
aspekt jej osobowoci. Madame nie cierpi takiego wizerunku. Uwaa, e te portrety, ktre
upodabniaj j do czarownicy (tak, ale bardzo bogatej, komentuje Boris Forter na boku), przynios
ujm temu, co ona reprezentuje: handlowi i urodzie.
Kilka dni pniej obrazy trafiaj do Tate Gallery. Madame nie chce i na otwarcie. Tymczasem
ponad sto tysicy londyczykw przychodzi je podziwia. Krytycy jednogonie wychwalaj talent
artysty i odwag modelki, ktra zdaa si na tak miay i bezlitosny pdzel. Krlowa i Krlowa
Matka take przybywaj podziwia ptna, co porusza Helen o wiele bardziej ni wszystkie
pochway.
W Nowym Jorku telewizja przybliya publicznoci jej oblicze. W Londynie robi to jej portret.
Helena staje si modna. Dziennikarze na nowo j odkrywaj i publikuj wiele artykuw krelcych
biografi Maej panienki z Krakowa. Sunday Times proponuje jej nawet wydanie Wspomnie.
Po zamkniciu ekspozycji Madame zabiera obraz i wiesza w galerii w swoim mieszkaniu przy
Park Avenue. Nie lubi go, ale wszyscy s jednomylni, zarwno jej bliscy, jak i media. Drugi portret
kupi kolekcjoner, lord Beaverbrook, do swojego muzeum w Nowym Brunszwiku w Kanadzie.
Pierwsze szkice Sutherlanda znalazy miejsce w muzeum w So Paulo i w paacu prezydenckim w
Brasilii.
Pod wpywem tych wiadomoci zmienia zdanie: portret jednak jej si podoba. Ale nie chce tego
przyzna.
Dlaczego wic powiesia go pani w domu? pyta kto ze znajomych.
Bo byo puste miejsce na cianie!

Najlepszym lekarstwem agodzcym cierpienie s podre. Przez siedem lat ycia, ktre jej
pozostay, Madame kilkakrotnie objeda wiat, zabierajc ze sob Patricka OHigginsa. Cho oboje
s kompulsywni, zmiany miejsca trzymaj j przy yciu. W wieku, gdy wikszo huta si w
rocking-chairs, Madame Rubinstein lata samolotami, pywa statkami, jedzi samochodami,
rikszami [7] . Nka swoich australijskich specw od reklamy, doradza dyrektorom nowych fabryk,
ktre zbudowaa we Francji, we Woszech, w Niemczech i w Afryce Poudniowej. No i ten
nieprzerwany strumie listw, otrzymywanych i wysyanych na cay wiat, zosta dostrzeony przez
dziennikark, ktra puszczajc wodze imaginacji, twierdzi, e poczta powinna otworzy fili w
mieszkaniu Heleny w Nowym Jorku.
Kiedy znajduje si za granic, jej trudny charakter, pogbiony przez podeszy wiek, zmienia si na
lepsze. Helena staje si stoicka, nieco apatyczna, ciepa i prawie sympatyczna. Tak wic OHiggins
nie daje si prosi, gdy proponuje mu podr.
Szesnastotygodniowy objazd prowadzi ich najpierw do Los Angeles, a dokadniej do Hollywood.
Liczni producenci wielokrotnie proponowali zrealizowanie filmu o jej yciu, ale aden projekt nie
ujrza wiata dziennego. Albo nieodpowiednie terminy, albo nie ci aktorzy. A w gruncie rzeczy, czy
ona rzeczywicie ma na to ochot? To nie takie pewne. Odrzucia wiele ofert, bo jej niezwyke ycie
na pewno zostanie wypaczone w wersji filmowej.
 Jednak tym razem zwierza si Louelli Parsons, synnej plotkarce, e gdyby Merle Oberon zgodzia
si zagra jej posta, zmieniaby decyzj. Po sukcesach w Wichrowych Wzgrzach czy Dsire ta
pikna, urodzona w Indiach brytyjska aktorka polubia bardzo bogatego woskiego przemysowca i
trzyma si z dala od filmu, woli bowiem powici si mowi i dwjce adoptowanych dzieci. Nie
przyjmuje propozycji. Film nigdy nie zostanie zrealizowany. Czy to wielkie rozczarowanie? Madame
ma inne priorytetowe sprawy, poczwszy od odkrycia Japonii, ktrej jeszcze nie zna.
W kraju, w ktrym przemys kosmetyczny istnieje tak dugo jak w Europie i w Stanach
Zjednoczonych, powanym wyzwaniem jest zdobycie rynku zdominowanego przez firm Shiseido,
ktr w roku 1872 stworzy byy farmaceuta japoskiej Marynarki Wojennej, i przez Kanebo,
zaoon w roku 1887. Obie marki zaczynaj powoli wypywa poza kraj, obie s w awangardzie
bada naukowych. Inne firmy, jak Shu Uemura, z powodzeniem wchodz na rynek. Jednak
Japoczykw fascynuje wszystko, co przychodzi z Zachodu, wic Helena, dla ktrej jest to dua
szansa, postanawia zainwestowa w podbj nowego rynku, i to jej dodaje si.
Wygasza prelekcje, spotyka biznesmenw, inwestorw, bankierw, samych mczyzn. Japoczycy
nie maj zwyczaju pertraktowa z kobietami, nawet wpywowymi. Cae szczcie, e respekt dla
osb starszych bierze gr nad mizogini. Dla nich Madame Lubinstein jest przede wszystkim Mama
San. Min jednak cztery lata, zanim jej linia kosmetykw zostanie tam wylansowana i odniesie nigdy
niekwestionowany sukces.
Dla odprenia po tych wszystkich niekoczcych si zebraniach Madame i jej sekretarz pojad
zwiedzi Kioto; zatrzymaj si w hotelu Miyako. Gdy wracaj ze spaceru po miecie, portier
oznajmia, e w barze czekaj na nich dwie pikne, angielskie kobiety ubrane po msku. To Cecil
Beaton i Truman Capote, ktrzy razem odbywaj podr turystyczn. Pierwszy z nich ma na gowie
wielki somkowy kapelusz, a na siebie zaoy duo kurtek i szalikw, Capote natomiast na gow
woy czapk z szopa pracza. Helena wcale nie jest zaszokowana ich oryginalnoci. Artyci,
intelektualici maj pene prawo ubiera si, jak chc, mwi z rozbawieniem do Patricka.
We czwrk pij herbat, wymieniajc zabawne opinie na temat turystycznych ciekawostek
Dalekiego Wschodu. Po tym pamitnym spotkaniu, za podszeptem Patricka, Madame wpada na
pomys, by powierzy Cecilowi Beatonowi zrobienie wystroju wntrza galerii malarstwa w jej
nowojorskim mieszkaniu. Artysta zamienia galeri w egzotyczny ogrd zimowy, ozdobiony
bambusami i wiklinowymi meblami. Jak to czsto bywa, Heleny nie zadowoli wynik prac, bo
wntrze jak dla niej jest niewystarczajco bogate
Podr trwa. W Hongkongu Madame wpada w sza zakupw. Uwielbia to miasto, raczy si
chiskim jedzeniem, kupuje kilogramy pere i kilometry jedwabiu. Zakochuje si w qipao, dugich
chiskich tunikach bez rkaww; zauwaya, e s wyjtkowo twarzowe. Zamawia ich spor liczb,
na swoj miar, u drobnego krawca bdzie je wkada na nowojorskie wieczory.
W Australii Patrick z zaskoczeniem uwiadamia sobie, e w Melbourne, Sydney, Adelajdzie i w
Perth jego chlebodawczyni nadal jest przyjmowana jak bohaterka narodowa. Powitania s wrcz
euforyczne. Helena nie chce jednak jecha do Coleraine. Marzam, godowaam, miejsce byo
okropne, pracowaam dwadziecia godzin dziennie, take w niedziele. Gdybym miaa wszystko
zaczyna od nowa, wolaabym si zabi [8] .
Pniej bior kurs na Europ. W Paryu Mademoiselle Chanel proponuje Madame wspln podr
do Szwajcarii, gdzie, jak mwi, nauczy j wypoczywa.
Ale ja nie chc nauczy si wypoczywa! protestuje Helena.
Zaraz po powrocie do Nowego Jorku wyjeda do Izraela. Trzy lata wczeniej pojechaa odwiedzi
siostrzenic, Rachel Shalev, siostr Mali i Oscara, ktra mieszka z rodzin w kibucu Neve Eitan, w
dolinie Beit Szean, nad granic z Jordani. Bardzo czsto Madame prosia Rachel, by przyjechaa do
niej do Stanw Zjednoczonych, ale odpowied bya zawsze taka sama: mimo trudnoci, jakie tam
napotyka, mimo biedy i wojny siostrzenica kocha swj kraj i nie ma zamiaru go opuszcza. Madame
zrozumiaa, co Rachel chce przez to powiedzie, dopiero wtedy, gdy sama tam pojechaa.
Mala namwia j na t podr. Ona sama, razem ze swoim mem Victorem Silsonem, wiele razy
odwiedzaa siostr i bya zachwycona wszystkim, co tam ujrzaa. Madame odczuwaa to samo. Lud
izraelski podbi jej serce swoj si, energi, odwag. Helena lubi pionierw, rozpoznaje w nich
siebie. Ponadto zapa siostrzenicy przywraca jej siy.
Wyjedajc stamtd, obiecuje sobie, e powrci. Nastpnym razem chce spotka si z
przedstawicielami sfer oficjalnych. Zostaje zaproszona na obiad do pani Weizman, wdowy po
pierwszym prezydencie pastwa, ktra od razu prosi o jakie wskazwki w kwestii pielgnacji
urody. Ma pani such cer!, pada niezmienna odpowied; Helena powtarza to wszystkim kobietom.
Gdy kobieta przekroczya pewien wiek, taka odpowied przewanie jest suszna.
Premier David Ben Gurion wydaje obiad na jej cze. Madame spotyka si z Gold Meir, wtedy
ministrem spraw zagranicznych. W czasie tego spotkania raczej pozostaje w defensywie. Nie wie, jak
si zachowywa wobec kobiety, ktra jest wysza rang. Madame ma zamiar zbudowa tam fabryk
pod warunkiem, e mode pastwo w zamian otworzy muzeum jej imienia. Jest gotowa zrobi
darowizn z czci swoich obrazw; chciaaby, eby byy wystawiane w pawilonie Heleny
Rubinstein dla sztuki wspczesnej, ktry stanby w Tel Awiwie. Jednak inwestuje w ten projekt
tylko 250 tysicy dolarw, a na wzniesienie muzeum, o jakim marzy, potrzeba o wiele wicej.
Pawilon otwarty w roku 1959 rozczarowuje j. Nie podoba jej si projekt architektoniczny,
uwaa, e budynek nie jest do monumentalny, a zwaszcza nie jest powicony wycznie jej
chwale, bo naley do wikszego zespou budynkw. Uraona, podaruje muzeum tylko kilka obrazw,
ale przekae te zbir domkw dla lalek, ktre niestrudzenie zbieraa od co najmniej p wieku, zbir
liczcy okoo dwudziestu tysicy miniaturowych mebelkw i setki malutkich laleczek w strojach z
epoki. Izraelska fabryka zostanie ukoczona trzy lata pniej, w roku 1962.
W lecie tego samego 1959 roku Helena leci na targi do Moskwy, razem z Mal, Cek, Patrickiem
i pielgniark, ktra teraz towarzyszy jej w kadej podry. Ma osiemdziesit siedem lat, coraz
bardziej kruche zdrowie wymaga staej opieki. Po raz ostatni bya w Rosji w roku 1936, w czasach
stalinowskiej czystki.
Powoli zaczyna si wymiana midzy Wschodem i Zachodem. Departament Stanu zaproponowa
Helenie, eby reprezentowaa amerykaskie kosmetyki na targach w Moskwie.
Madame raczej nie interesuje si polityk z wyjtkiem wielkiej saboci do generaa de Gaullea
ale natychmiast pojmuje, jak wielkie moliwoci stwarza ogrom tamtejszego rynku. Ponadto
moliwo zajcia pierwszej pozycji na terenie, ktry konkurenci niebawem bd si starali jej
odebra, bardzo j stymuluje. To byo nie lada wyzwanie. Musielimy zademonstrowa nasze
metody pielgnacji urody i robienia makijau bardzo szerokiej rzeszy rosyjskich kobiet [9] . Wydaje
sto tysicy dolarw na budow pawilonu Rubinstein i na wydrukowanie tysicy broszur
objaniajcych w jzyku rosyjskim. Targi, odbywajce si w parku Sokolniki, otwieraj amerykaski
wiceprezydent Richard Nixon i rosyjski premier Nikita Chruszczow, co dobitnie wiadczy o randze
tego wydarzenia.
 Pomimo cikiej atmosfery panujcej w Moskwie podr bya dla niej wielkim przeyciem. Jej
niewielka grupa zostaa przydzielona do kilku rnych hoteli, co sprawio, e porozumiewanie si i
spotykanie byo trudne i mczce. Jednak doskonae jedzenie, kawior, rosyjski barszcz, kurczak po
kijowsku i wieutkie pieczywo, lody tak mietankowe, jak tylko mona sobie wyobrazi [10] ,
ktre przenioso Helen w klimat jej sowiaskich korzeni, a zwaszcza entuzjastyczne przyjcie
rosyjskich kobiet nieco przesonio wszystkie niedogodnoci.
Za kadym razem, gdy napotyka jak trudno ze strony obsugi w hotelu czy w restauracji,
ofiarowuje pracujcym tam kobietom szminki do ust. Ten uniwersalny jzyk urody usuwa wiele
przeszkd. Artchil nauczy j kilku zda w jzyku rosyjskim i ta skromna pomoc bardzo jej si
przydaa. Co dzie rano, jak najwczeniej, przychodzi na targi i zamiast siedzie na oficjalnej
trybunie z dostojnikami, zostaje w stoisku i sama, w asycie Mali, demonstruje swoje produkty
kosmetyczne, tak jak w dawnych dobrych czasach modoci w Australii.
Oficjele s zbulwersowani, lecz Rosjanki przybywaj gromadnie. Stoisko jest pene ludzi. Te
wszystkie kobiety, mode, stare, adne, brzydkie, od tak dawna pozbawione dostpu do pielgnacji
urody, s spragnione porad, diagnoz, prbek. Madame to wiedziaa, wic zapracowuje si ile si.
Dygnitarze polityczni, Chruszczow i Nixon, ledwo rzucili okiem na stoisko Mieli inne sprawy, o
wiele waniejsze ni my. Gdy tak obserwowaam tum cisncy si wok nas, przyszo mi do gowy,
e politycy tak sobie chodz tam i z powrotem ale kobiety bd zawsze! [11]
Po powrocie z Moskwy, pomimo tylu wysikw, Madame wydaje si w doskonaej formie. Patrick
OHiggins jest wyczerpany i pyta, troch z ciekawoci, troch z irytacj, dlaczego musi by zawsze
tak aktywna. Dokd tak cigle biegnie?
W jaki sposb to moe pomc w funkcjonowaniu pani firmy?
To pomaga mnie samej! Ja jestem moj firm. A poza tym dodaje cicho to mi pomaga
przetrwa [12] .
 Nie mona y wiecznie
A wic trwa.
Dwa razy do roku, w towarzystwie pielgniarki, lekarza i nieodzownego OHigginsa, Madame
powraca do Europy. W Paryu, w styczniu i w lipcu, jest obecna na wszystkich pokazach nowych
kolekcji domw mody. Jej zainteresowanie mod nie sabnie. Wspiera Saint Laurenta w jego
pocztkach przy ulicy Spontini w styczniu 1962 roku, tak jak wspieraa w debiutach Poireta, Chanel,
Schiap, Balenciag, Diora i wielu innych, ktrych odkrya lub popieraa. Kupuje kostium z szantungu,
sukni z mulinu, haftowan tunik, paszcz, z ktrego jednak rezygnuje, aby kilka dni pniej zastpi
go sukienk.
W fundacji Yves Saint Laurent, gdzie starannie s zachowane wszystkie zamwienia od pocztku
istnienia domu mody, zamwienie Heleny figuruje pord pierwszych zapisw w pierwszym
zeszycie. Pierre Berg opowiada, e kosmetyki do pokazu dostarczya firma Rubinstein. Madame
chciaa podpisa z Saint Laurentem licencj na perfumy. Jednak jego zesp, wspomina, nie
doprowadzi do koca tego projektu, nie pamita z jakich powodw.
Pierre Berg spotka Helen u Marie-Louise Bousquet kilka lat przed stworzeniem domu mody;
dobrze j pamita i mwi z podziwem: Miaa spojrzenie o niesychanej inteligencji, postaw
arystokratyczn, to bya lady. Jej pienidze nie pachniay pienidzmi, sztuk przedkadaa ponad
wszystko [1] .
Patrick OHiggins postara si, aby fotografowano j wszdzie, gdziekolwiek si znajdzie. Gdy
tylko zjawia si w miejscu publicznym, na pokazie, wernisau, na jakiejkolwiek inauguracji czy na
koktajlu, strzelaj flesze, stercz mikrofony. Ma ju prawie dziewidziesit lat, do czego nigdy si
nie przyznaje, ale takie uznanie zawsze jest dla niej wane.
Na prob Marie Cuttoli, a potem Marie-Hlne de Rothschild, ktra figuruje wrd licznych
znajomoci Patricka, Madame wynajmuje pierwsze pitro kamienicy przy Quai de Bthune
zamieszka tam Georges Pompidou. To polityk, ktry pnie si w gr, powtarzaa czsto Patrickowi
jego przyjacika Marie. W tamtym czasie Pompidou, posiadajcy dyplom ENA i agrgation z
literatury, byy czonek Rady Pastwa i byy dyrektor generalny Banku Rothschilda, piastowa
stanowisko dyrektora gabinetu generaa de Gaullea. Kilka miesicy pniej, w kwietniu 1962 roku,
prezydent zleci mu utworzenie rzdu. Wszyscy, ktrzy go znaj, przypuszczaj, e jest
predestynowany do bardzo wysokich funkcji.
Kiedy Georges Pompidou przychodzi do Madame, ona, chcc go przetestowa, pokazuje mu swoje
zbiory. Wydaje si, e nie jest za bardzo zorientowany, ale Helena natychmiast dostrzega jego wielk
wiedz i kultur. Rozmawiaj o wysokoci odstpnego, bo mieszkanie jest bogato wyposaone,
uzgadniaj cen dziesiciu milionw frankw.
Pastwo Pompidou s wzorowymi lokatorami dystyngowani, uprzejmi, nawet za bardzo
powani, jak na gust Madame. Z maej jadalni swojego mieszkania ma widok z gry na ich pokoje;
jak psotne dziecko zabawia si podgldaniem ich. Georges Pompidou, gdy zosta mianowany
premierem, dalej mieszka przy Quai de Bthune, z czego Madame bya dumna.
Co dzie, za dziesi dziewita, subowe auto wyrusza w kierunku Matignon. Przed nim
samochd policyjny i dwaj motocyklici. Madame stara si co rano zamawia takswk na t sam
godzin. W ten sposb korzysta z wolnego przejazdu w lad za kolumn i unika czerwonych wiate
w drodze na ulic Faubourg Saint-Honor. I oszczdza na cenie za kurs.
Przetrwa to take snu plany. Nowe mieszkanie oywia Helen. Boris i Ceka wreszcie znaleli jej
w Londynie w dzielnicy Knightsbridge wyjtkow ciekawostk, w okazaym dwupitrowym budynku
w stylu edwardiaskim. Architekci odradzaj jej kupno, ale jak zwykle Madame robi to, co uwaa za
stosowne. Dobrze wie, czego chce.
Modny wwczas dekorator David Hicks to mody, wielce obiecujcy, trzydziestoletni czowiek.
Madame spotkaa go na przyjciu u Fleur Cowles i natychmiast wyczua w nim talent. David Hicks
posiada wszelkie atuty, by odnie sukces: studiowa sztuk i design w Central School w Londynie i
jest mem lady Pameli Mountbatten, kuzynki ksicia Filipa. Zatrudnienie go jako autora wystroju
mieszkania Madame bdzie dla niego dodatkowym bodcem, niezbdnym do zdobycia uznania w
krgach jet-set i wrd monych tego wiata.
Wzywa go, gdy mieszkanie jest w ruinie, bo pracuj ju robotnicy, ktrzy maj wszystko zburzy.
Chc porozmawia w bardziej sprzyjajcych warunkach, siadaj wic na skrzyni w kcie salonu.
Hicks dokadnie wypytuje Madame. Chce wiedzie, jaki kolor cian ma na myli. Ona woa swojego
sekretarza i prosi o noyczki. Odcina kawaek czerwonej jedwabnej sukni od Balenciagi i podaje
strzpek tkaniny osupiaemu Hicksowi.
Chc taki!
Ich relacje nie zawsze bd jednak atwe. Patrick OHiggins musi stosowa ca swoj brytyjsk
dyplomacj i czsto midzy nimi poredniczy. Hicks jest perfekcjonist, a Madame, zawsze pena
niepokoju, nieustannie zastanawia si, czy by to dobry wybr. Ale po zakoczeniu prac moe sobie
tylko pogratulowa.
Mieszkanie jest niewielkie, lecz zwarte, skada si z trzech sypialni, ogromnego salonu i jadalni.
ciany s obite tweedem z purpurowej weny, w odcieniu, jakiego sobie zayczya. Stoj tam jej
ukochane rzeby Nadelmana, afrykaskie posgi, wiktoriaskie krzesa. Na cianach wisz ptna
Picassa, Atlana, Clavea, Chagalla. W sypialni may portret jej przyjaciela Poireta, namalowany
przez Rogera de La Fresnaya.
Prasa wychwala prac dekoratora, ktry swoim zwyczajem porzuci byszczcy luksus na rzecz
finezji, trudniejszej do osignicia w najdrobniejszych szczegach. Madame podoba si teraz to
miejsce, jedynie kuchnia wydaje jej si za maa.
Kiedy przebywa w tym mieszkaniu, co nie bdzie czste z braku czasu, lubi siedzie na niewielkim
tarasie poronitym kwitncymi krzewami, ktry wychodzi na Hyde Park. Pod koniec dnia siada w
fotelu i patrzy na park, snujc refleksje na temat mijajcego ycia i czasu, ktry jej pozosta.

W Nowym Jorku, tak jak i gdzie indziej, Patrick zajmuje si dosownie wszystkim. Sta si
jednoczenie asystentem, towarzyszem, pielgniark. Wypenia pustk po Artchilu i Horasie.
Pojednawczej natury, zawsze przytomny i chtny do dziaania, jest nieustannie upominany. Ich
stosunki nie zawsze s spokojne ani agodne, szczeglnie gdy chodzi o pienidze. Pensja Patricka,
ktr on uwaa za niewystarczajc, to jeden z najczstszych powodw ktni. Mody czowiek
otoczony jest krgiem licznych przyjaci i znajomych z caego wiata, jego notes z adresami w
poowie zawiera nazwiska osb nalecych do jet-set, a Madame jest pierwsza na licie.
Bdzie prbowaa ci zabi powiedzia Cecil Beaton, kiedy mody czowiek pyta go o zdanie,
gdy zaczyna prac u Madame. Natychmiastowe widzenie i skadasz dymisj co sze miesicy, to
jedyny sposb, eby wycign z niej uczciwe wynagrodzenie [2] .
 OHiggins posucha tej rozsdnej rady. Co pewien czas, gdy Helena czuje, e sekretarz ju duej
tego nie zniesie, przyznaje mu gratyfikacj, co w rodzaju premii.
Matka Patricka umiera w roku 1962 na emboli. Syn by do niej bardzo przywizany; poczucie
winy wkrada si na miejsce smutku. Czy do czsto widywa si z ni pod koniec jej ycia? Czy nie
dba bardziej o swoj pracodawczyni ni o ukochan matk? Po pogrzebie Madame zabiera go do
Europy, nie liczc si zbytnio z jego smutkiem. Stara si zaaplikowa mu t sam terapi, ktra
pomoga jej po mierci Artchila i Horacea: przecia go prac.
Wycieczony Patrick apie cik gryp w Paryu, gdzie wanie panuje epidemia, i musi kilka dni
pozosta w ku. Kiedy ju nie ma gorczki, Madame wzywa go i obsypuje inwektywami za to, e
zostawi j cakiem sam. W przypywie zoci wymyla mu od nieudacznikw.
Nie pierwszy ju raz jej sowa wyprzedzaj myli. Coraz czciej bywa zoliwa i
niesprawiedliwa wobec niego, tak jak i wobec swojego otoczenia. Ale ten nieudacznik, to jedno
sowo za duo, jak policzek. Obraony nie chce jej widzie; nastpuje nawrt choroby. Podcity
saboci, ledwo trzyma si na nogach, w kocu musi by hospitalizowany. Jednak tym razem to nie
grypa. Lekarze rozpoznaj depresj.
Madame nie telefonuje, by dowiedzie si o jego zdrowie, nie przysya kwiatw. Zamyka si w
swym milczeniu, tak jakby to wszystko byo win Patricka. A on jest coraz bardziej uraony i tym
razem postanawia nie wybacza i nigdy ju si z ni nie widzie. Pomaga mu Jean Desss, krawiec,
ktry tak bardzo lubi Madame, e artem nazywa j moja narzeczona. Mody czowiek nie ma ani
grosza. Desss opaca mu pobyt w hotelu La Mamounia w Marrakeszu, aby mg tam odzyskiwa siy
po miesicu spdzonym w szpitalu. Patrick OHiggins wysya swko do Madame, informuje, e
wyjeda, nie precyzujc jednak, dokd si udaje.
Niebyway luksus hotelu, jedzenie, spokj, marokaski klimat, to wszystko razem sprawia, e
Patrick szybko odzyskuje zdrowie. Gdy po raz pierwszy wychodzi z pokoju po kilku dniach spania,
spotyka Nin Midvani, gruzisk ksin, wieloletni przyjacik Heleny. Ksina natychmiast
telefonuje do Parya i informuje Madame o obecnoci jej sekretarza w hotelu.
Madame ma zapewne wyrzuty sumienia. Ta stara, samotna kobieta, ktra nigdy nie nauczya si
kocha, nie zrozumiaa, e brakuje jej tego modego czowieka i e jest do niego naprawd
przywizana. Dopiero wszyscy przyjaciele i znajomi musieli jej to powiedzie i wywrze na ni
presj, aby zmienia nastawienie. A ona przecie jest inteligentna. Po przemyleniu sprawy
stopniowo pojmuje, jak bardzo jej postawa moga rani. I wtedy zasypuje sekretarza listami i
telegramami.
OHiggins natomiast przez dugi czas zastanawia si, czy nie zrezygnowa z pracy, tak czu si
upokorzony niewdzicznoci Madame; teraz jeszcze si waha. Kadzie na jednej szali swoje
niewolnicze ycie, na drugiej za wolno, ktra moe przynie niepewno finansow. Poza tym
cigle nadchodzce listy w kocu go wzruszaj. Madame jest cierpica, nie opuszcza ka, zapewne
j te dopada depresja. Schronia si u Stelli w Cannes.
Kiedy mi doniesiono, e byam dla Pana niedobra, niemal zwalio mnie z ng, pisze.
Przysigam na pami Paskiej zmarej Matki, e Paskie dobre samopoczucie obchodzi mnie
bardziej ni kadej innej istoty na wiecie. Dodaje jeszcze, e nie umie tego okazywa, bo przez
cae ycie bya sama. Nie umie popisywa si swoimi uczuciami. W postscriptum dodaje, e
chciaaby wysa mu pienidze, ale nie moe tego zrobi, dopki go tu nie ma, bo nie ma kto
otworzy sejfu [3] .
 Codziennie posya mu listy pene czuoci. Kocham Pana jak matka, matka, ktr Pan straci.
Kiedy Patrick czuje, e powrci do zdrowia, wraca do Parya i udaje si na Quai de Bthune.
Madame jest jeszcze w Cannes, wrci dopiero nastpnego dnia. Suba Gaston, Eugnie i
Marguerite wita sekretarza z radoci.
Bez pana Madame bya w strasznym stanie mwi. Ona pana naprawd kocha, kogo innego
mogaby kocha? Ale pan jest mody, a ona jest stara. To pan powinien dy do zgody.
Nastpnego dnia Patrick czeka na lotnisku na Madame. Na znak zgody przynis ogromny i
kosztowny bukiet jej ulubionych kwiatw. Kiedy Madame go dostrzega, jej twarz si rozpromienia.
Po raz pierwszy od dawna wydaje si szczliwa. Jednak unosi drobn do w rkawiczce, jakby
chciaa powiedzie: Nie zaczynajmy od serdecznoci.
Patrick tumi w sobie ciepe sowa, ktre ju mia wypowiedzie. Czekajc, przygotowa sobie
krtk przemow, aby zasygnalizowa, co do niej czuje, ale nic nie powiedzia. Postawa Madame nie
dopuszcza wylewnoci. Ona nigdy nie potrafia dostroi si do emocji, nie umie si otworzy, woli
jak zwykle unika trudnych tematw. Nie opowiada mu o swojej depresji nerwowej. Rozmawiaj o
wszystkim i o niczym, o Maroku, o Cannes, wymieniaj tysice sw pozornie nic nieznaczcych,
ktre jednak znacz wiele i ktre definitywnie zakopuj topr wojenny.
Teraz Madame bdzie milsza i bardziej uczuciowa, chocia jej wymagania pozostaj takie same.
Dopytuje si o jego zdrowie, opiekuje si nim, tak jak on opiekuje si ni; Patrick odnosi si do niej
jak kochajcy syn. Prawdopodobnie chc w ten sposb zrekompensowa sobie swoje braki. Ale
jedno nie ulega wtpliwoci. Oboje s do siebie nawzajem mocno przywizani.

Helena ma ponad dziewidziesit lat, jej umys jest cigle tak samo sprawny, ale ciao ju nie
nada. Czciej ni przedtem cukrzyca powoduje powtarzajce si omdlenia. W New York Hospital
jej pokj jest zawsze przygotowany. Przy najmniejszej oznace saboci zostaje tam odwieziona i
przez par dni ley pod tlenem, co ma wyregulowa oddech. Pomimo wysikw, by zawsze trzyma
si mocno, musi troch zwolni tempo.
Codziennie yka nieprawdopodobn ilo lekarstw, rodkw uspokajajcych,
przeciwcukrzycowych, obniajcych cinienie, moczopdnych, a take nasennych, bo za mao sypia.
Mimo to zawsze kadzie si o dziesitej wieczorem, a budzi niezmiennie o szstej rano.
Ostatnimi laty, po obudzeniu i dokadnej lekturze caej poczty, ktr czyta z ywym
zainteresowaniem, tak jak i reklamy!, pozostaje w ku do poudnia i przyjmuje prawnika na
roboczym zebraniu, co dzie o sidmej trzydzieci. Potem wzywa swoich maklerw. Te zebrania
bardzo j oywiaj, ale chodzenie do biura sprawia jej coraz wicej trudu.
Z ka telefonuje do przyjaci i partnerw biznesowych na caym wiecie, czeka na sekretarki,
aby podyktowa im listy. Przychodzi OHiggins, potem Roy, Oscar albo Mala. Kiedy wreszcie moe
wsta z ka, pnym przedpoudniem, bierze ciep kpiel, smaruje ciao kremem, zmusza si do
paru wicze fizycznych, maluje si. Pokojwka pomaga zrobi jej odwieczny kok. Czasem
wolaabym jakie mniej powane uczesanie, bardziej strojne, ale brakowao mi cierpliwoci do
mojego wasnego wygldu, a poza tym dni upyway na podejmowaniu decyzji, spotykaniu si z
ludmi i czas mija za szybko [4] .
Co dzie, czy to w Nowym Jorku, Paryu, Londynie czy gdziekolwiek indziej, udaje si do biura,
nawet w niedziel, pnym przedpoudniem wzywa nieraz Oscara, ku niezadowoleniu rodziny, ktra
na darmo czeka na niego z niedzielnym obiadem. Raz w tygodniu odwiedza jedn z miejscowych
fabryk, gdzie pracuje z chemikami. Jej pasja pozostaje niezmienna. Cigle lubi asystowa przy
opracowywaniu nowego produktu albo nowego zapachu, na donie i na twarz nakada krem, ktry
ma by wprowadzony na rynek. Praca z zespoem, ledzenie zmieniajcych si pragnie kobiet nigdy
jej nie nuy, zreszt w ogle nie skary si na zmczenie.
W dalszym cigu bardzo trudno porozumie jej si z Royem, kci si z siostrami, ktre namawiaj
j, by cho troch korzystaa z ycia. Nie, nie chce jecha na wakacje, zna ju Wochy, Hiszpani,
Riwier Francusk, wic po co? To strata czasu, a ona nie ma go za duo. Interesy pozostaj jej
jedyn pasj.

Nie ma dnia bez spotka z dziennikarzami z caego wiata. W mediach Madame jest otoczona
prawdziw aur sympatii. Ma ugruntowan pozycj. Wszyscy podziwiaj jej bogactwo,
bezpretensjonalno, odwag, jej energi, zdolno do cikiej pracy, poczucie humoru. Staa si
ikon. Zreszt nadawane jej tytuy mwi same za siebie: Princess of beauty business, Richest
woman of the world, The most fascinating woman of the beauty business.
Podczas wywiadw niestrudzenie wyjania swoje zainteresowanie naukowymi metodami
stosowanymi w pielgnacji urody, pokazuje swoje zbiory, domki dla lalek, opowiada o podrach, o
modzie, ktra zawsze j pasjonowaa. Najbardziej ceni Francuzw, szczeglnie Balenciag, mwi,
ale interesuj j te kreatorzy amerykascy, jak James Galanos czy Norman Norell.
I eby zademonstrowa to, o czym mwi, otwiera garderob i pokazuje stroje, ktre kolekcjonuje
od dawna, modele Poireta, Wortha, Molyneux, Chanel. Od dawna unikam czerni i sukien
zaznaczonych w talii. Nosi ju tylko dugie, szerokie tuniki; zapewne jest wierna tunikom, ktre jej
przyjaciel Poiret zaprojektowa w roku 1911 pod nazw overall.
Istniej wic ju od ponad p wieku i daj si pozna na nowo wraz z produktami Rubinstein.
Na portrecie Sutherland pokaza majestat i si charakteru, ale pomin dobroduszno, a to przecie
dziki jej dobrodusznoci natychmiast zapomina si, e ta kobieta stoi na czele imperium wartego
miliony dolarw, pisze dziennikarka New York Timesa.
Jedn z jej cech charakterystycznych, ktre najbardziej fascynuj dziennikarzy, oprcz niezwykego
talentu do interesw, jest pomimo jej wieku cakowita obojtno wobec przeszoci. Wtedy
wyjania im, e gdy tylko produkt wejdzie na rynek, natychmiast przestaje si nim interesowa.
Lubi wybiega do przodu o dwadziecia lat. Ale, co oczywiste, musz te myle o dwch, trzech,
piciu najbliszych latach [5] , owiadcza z umiechem.
Kiedy j pytaj, czy ma zamiar wycofa si z dziaalnoci zawodowej, udziela niezmiennej
odpowiedzi.
No! Absolutely no!
Cay czas ma przy sobie testament sporzdzony w kocu lat pidziesitych, teraz nawet zasypia,
nie rozstajc si z grubym, dwustustronicowym zeszytem oprawnym w czarn skr, podobnym do
Biblii. Cigle co w nim przerabia, dodaje kodycyle, wykrela niektre zapisy, w zalenoci od
antypatii czy nowych sympatii.

Harold Weill, prawnik, postanowi tego ranka nie pj na codzienne spotkanie o sidmej
trzydzieci Pokci si z ni i by zapewne troch bardziej zirytowany ni zwykle, chcia wic
zademonstrowa to swoj nieobecnoci.
Madame nie spaa ju od witu, a teraz zoci si, bo prawnik nie przychodzi. W tym czasie trzej
wamywacze, przebrani za posacw z kwiaciarni, dzwoni do drzwi wejciowych. Popychaj
Alberta, filipiskiego lokaja, wi go tak jak i dwch innych sucych, po czym kieruj si prosto
do pokoju Madame.
Madame siedzi wyprostowana na ou z pleksiglasu, wok niej le gazety i kilka drobnych
przedmiotw. Czyta New York Timesa, przeuwajc tosta. Wamywacze daj klucza od sejfu: w
Nowym Jorku oglnie wiadomo, bo media nie odmawiaj sobie informowania o tym, e Madame
chowa w mieszkaniu biuteri wart ponad milion dolarw.
Jestem star kobiet i nie boj si was. Moecie mnie zabi, ale mnie nie okradniecie. Idcie
std!
Klucze do sejfu s w torebce, ktra ley na ku, obok niej. Podczas gdy zodzieje grzebi
wszdzie, zagldaj pod meble, otwieraj szuflady w azience, wyjmuj ubrania z garderoby, ona
prbuje je jako wycign. Trzeba je szybko schowa, a pierwsze miejsce, jakie przychodzi jej do
gowy, to zagbienie midzy jej dwiema duymi piersiami, pod nocn koszul.
To by ostatni moment. Po powrocie do pokoju jeden ze zoczycw dostrzega torebk, chwyta j i
wysypuje zawarto na ko. Znajduje sto dolarw, wsuwa je do kieszeni. Zajty t drobn
kradzie nie zauway, e Madame, ktra ani na chwil nie stracia zimnej krwi, zdoaa ukry
diamentowe kolczyki, ktre take byy w torebce, a ktre s warte najmniej czterdzieci tysicy
dolarw. Zawina je dyskretnie w zuyt chusteczk do nosa.
Potem patrzy na rozgrywajc si przed ni scen, cigle z pozornym spokojem. Wamywacze s
wciekli: bez klucza nie mog otworzy drzwi do szafy w azience, a tam znajduje si sejf. Madame
panuje nad sytuacj i nawet jest nieco rozbawiona.
Paski kolega zabra sto dolarw mwi, wskazujc jednego ze zodziei. Niech pan dopilnuje,
eby si z panem podzieli.
Rozelony mczyzna, ktrego wskazaa, brutalnie wyciga j z ka, bez najmniejszego respektu
dla jej zaawansowanego wieku, i przywizuje do krzesa satynowym przecieradem, podartym na
pasy. Wtedy Madame zaczyna krzycze. Na dwik jej przenikliwego gosu zodzieje uciekaj.
Przybiega sucy, ktry zdoa si uwolni z wizw, odwizuje j i wzywa policj i ludzi z
otoczenia Madame.
Natychmiast zjawia si Weill. Mala i Niuta, ona Roya, przychodz, gdy policja jest ju na
miejscu. Nieco zszokowana Madame bez przerwy powtarza, e wamywacze s miymi chopcami,
uprzejmymi, i maj czyste, wypielgnowane rce. Musieli j zna, dodaje, zapewne dla niej
pracowali jako magazynierzy lub kelnerzy w czasie przyj.
To amatorzy powie pniej z pogard. Nie wzili ani Picassa, ani futer, ani zotych szkatuek
czy biuterii z gablotek.
Wiadomo o tym wydarzeniu rozchodzi si po miecie. Gromadnie przybywaj dziennikarze,
tocz si przed drzwiami. Stacje telewizyjne przysyaj ekipy na wywiady.
Madame, pani chyba jest bardzo zmczona mwi Harold Weill, jej prawnik, ktry mimo
wszystko ma lekkie poczucie winy.
Pospiesza j, by si ubraa. Chce j zabra do Greenwich, tam bdzie moga odpocz. Ona jednak
energicznie protestuje.
 Ja mam odpoczywa? Czy pan oszala? Prosz mi da szmink do ust i wpuci pras. To bardzo
pomoe interesom
Madame ubiera si i starannie maluje. Na szyj wkada pery, ocalae przed zodziejami, i tak
wystrojona odpowiada na pytania dziennikarzy, ktrzy nadstawiaj mikrofony i wypytuj o szczegy.
W Nowym Jorku dugo bdzie si o tym mwi. Popularno Madame jeszcze bardziej si wzmocni.
Wydarzenie pozostawio jednak w niej gboki lad. Jej nieufno i tak ju bardzo wyostrzona
zamieni si w paranoj. Myli, e wszyscy j zdradzaj albo okradaj. Kae zmieni zamki w
mieszkaniu, zakada nowy system alarmowy. Obawia si, e mogaby nie mie takiego szczcia,
gdyby zodzieje przyszli jeszcze raz.
Pierwszy raz w yciu Madame poczua si nagle bardzo stara.

Leci w ostatni podr do Europy. W Paryu z przyjemnoci odnajduje starych przyjaci,

zwaszcza kobiety, ktre nazywa intelektualistkami. Edmonde Charles-Roux, zawsze wierna,
napisaa o niej pochwalny artyku w Vogueu. Opisuje j tam jako kobiet eleganck, o gosie
spokojnym, lecz autorytarnym.
W towarzystwie Patricka Madame po raz ostatni odwiedza wszystkie ulubione miejsca, pchli targ
w Saint-Ouen, Honfleur, fabryk w Saint-Cloud. Dawno ju sprzedaa Biay Dom jednemu z
czonkw rodziny prezydenta Ren Coty. Mam nadziej, e lubi go bardziej ni ja, powiedziaa,
gdy transakcja sprzeday zostaa dokonana. Zachowaa jednak myn w Combs-la-Ville i tego lata po
raz ostatni wydaje jedno ze swoich synnych garden party, na ktre zaprosia dwiecie osb.
Pogoda jest przepikna, Madame przyjmuje wic w ogrodzie. Wok bufetu rozstawiono meble
wyniesione z domu. Kazaa na bar przerobi stajnie, aby przechowa napoje w chodzie. Dla
upikszenia wystroju tego miejsca poprosia sub, aby zawieszono na drzewach i krzewach
wszystkie obrazy wielkich mistrzw, zdobice jej wiejski dom, Moneta, Renoira, Chagalla,
Modiglianiego Nieopodal domu przepywa strumie, a nad nim rosn wierzby paczce.
Umiecimy Picassa w cieniu, pod wierzbami postanawia. Tak czy inaczej, on nienawidzi
przyj.
Helena Rubinstein, podsumowuje dziennikarka Jean Lorimer w swojej relacji z wydarzenia,
bya prawdopodobnie najwiksz, najbardziej szalon i najbardziej szlachetn ze wszystkich
organizatorek wielkich przyj, wliczajc w to Els Maxwell [6] .
Madame trzyma si ycia, ale duo myli o mierci. ycie toczy si teraz bez jej udziau. Prezydent
Kennedy umiera zamordowany w 1963 roku w Dallas, zastpuje go Johnson. W Ameryce kobiety si
zwouj, postanawiaj zdoby troch wolnoci. Betty Friedan opublikowaa Mistyk kobiecoci,
manifest w obronie ucinionych, zapowiadajcy due zmiany feministyczne, ktre wstrzsn planet.
Modzie zaczyna kontestowa, protestuje przeciw wojnie w Wietnamie. W San Francisco hippisi na
nowo wymylaj mio, a dinsy, strj uniwersalny, od nowa tworz mod.
Madame promuje nowy krem na bazie hormonw. Fotografia reklamowa pokazuje j w haftowanej
tunice obok Wenus z Milo. Przekaz jest odwany, ale przejrzysty: podeszy wiek to mdro, a
mdro to pikno. Za jednym zamachem tworzy Dancing Yeye, kolorow wersj Mascara Matic.
Jednak nie podoba jej si ani opakowanie, ani kampania reklamowa, wszystko jest dla niej za bardzo
old fashioned.
Stopniowo daje si wyprzedzi firmom Revlon, Max Factor, Lauder i Avon. Jedynym
pocieszeniem jest to, e pozostawia daleko w tyle Elizabeth Arden. W roku 1963, po trzynastu latach
wsppracy, David Ogilvy rozwizuje umow. Gdy ten specjalista od reklamy otworzy agencj przy
Madison Avenue, Helena Rubinstein bya jedn z pierwszych jego klientek. Ale czasy si zmieniy:
budet Revlonu dziesiciokrotnie przekracza jej budet.
Pewien angielski wydawca zaproponowa jej opublikowanie autobiografii; mimo okropnej
przeszoci Madame zabiera si do pisania, ktre bardzo j zajmuje. Jean Lorimer, dziennikarka z
Daily Express, spisuje jej wspomnienia i bdzie jej ghostwriterem. Patrick OHiggins, ktry
przepisze ksik, namawia, by opisaa to, co autentyczne, bo, jak twierdzi, publiczno czeka na
prawdziw wersj jej ycia, a nie wyczyszczony romans. Madame odmawia.
Co pozostanie z ycia, myli, co przejdzie do potomnoci?. Tylko to, co sama starannie
przefiltruje. Na szczcie nie moe kontrolowa wszystkiego.
Niemniej zostawia troch prawdziwych zwierze. Podczas ostatniego spotkania z Jean Lorimer, w
grudniu 1964 roku, Madame po raz pierwszy miaa nostalgiczny nastrj. Wyznaa, e jej ycie byo
pasmem niepowodze, najpierw z ojcem, potem z pierwszym mem, z dziemi. Pienidze to nie
wszystko, mwi. Na pewno zamaa serce ojcu, gdy odrzucia mczyzn, ktrego dla niej wybra i
wyjechaa do Australii. Wobec Edwarda Titusa nie bya tak wyrozumiaa, jak powinna. Zbyt
pochonita tworzeniem wasnej marki, spdzaa z nim zaledwie miesic lub dwa rocznie. Miewa
przygody, ale adna nie bya powana [7] .
Madame zamyla si na kilka chwil. Dziennikarka wstrzymuje oddech, to trudny moment. Helena
mwi dalej, prawie szeptem:
Teraz mog to powiedzie, bo nabraam dystansu, ale wtedy byam zazdrosna i
niedowiadczona. Czy ja take powinnam bya miewa przygody z mczyznami? Czsto tego
aowaam. Moe dziki temu nie byabym taka twarda.
Duo rozmawia z Patrickiem, ktry sta si jej jedynym powiernikiem, najbliszym przyjacielem.
Sekretarz pyta, czy boi si mierci.
Teraz ju nie! Zbyt dugo czekaam. To musi by ciekawe dowiadczenie. Nie mona y
wiecznie, prawda?
Patrick chce wierzy, e ona nigdy nie umrze, ma tak wyostrzon inteligencj, ywy umys, cigle
to samo poczucie humoru. Trzydziestego pierwszego marca 1965 roku nie czuje si dobrze. Jak
zwykle przyjmuj j do New York Hospital. Poprzedniego dnia spdzia cae popoudnie w fabryce
na Long Island.
Rano pozostaa w ku, w otoczeniu swojego zespou. Denerwowaa si z powodu makiety
kampanii reklamowej, bo litery byy za mae, za mao byo tekstu do czytania. Potem prawie oschle
odpowiedziaa Mali, chodzio o przepis stosowania nowej linii kosmetykw do makijau, wedug
niej zbyt skomplikowany.
To musi by proste, eby dosownie kady mg od razu zrozumie.
Gdy skoczyli prac, troch odpocza i zainteresowaa si ostatnimi plotkami z miasta.
Czy Givenchy dalej projektuje stroje dla Audrey Hepburn? To gentleman, a ona prawdziwa lady,
s stworzeni, eby rozumie si nawzajem.
Kto pyta, czy podoba jej si Goldfinger, ktrego razem z Sar Fox posza obejrze poprzedniego
dnia.
Zbyt brutalny! Daje zy przykad. Ale obejrzaam dwa razy! [8]
 W szpitalu, dokd przewieziono j po poudniu na polecenie jej lekarzy, dostaje ataku, a potem w
jego wyniku zatoru. Umiera nastpnego dnia rano w swoim szpitalnym pokoju. W wieku
dziewidziesiciu trzech lat.
Samotnie.

Jej odejcie zajmuje pierwsze strony amerykaskich gazet. Na caym wiecie prasa powica jej
artykuy. Przypomina jej legend, szczegowo opisuje jej imperium. W Herald Tribune hod
Patricka OHigginsa, ktry przy tej wyjtkowej okazji zaj miejsce kroniki dziennikarki Eugenii
Sheppard i streszcza w paru sowach uczucia, jakimi otacza j zesp jej wsppracownikw i
rodzina: Mylelimy, e jest niemiertelna.
Po mierci Helena Rubinstein jest dalej obecna w trzydziestu krajach, pracuje dla niej czternacie
fabryk, zatrudnia 32 tysice osb w dziesitkach salonw piknoci w pitnastu rnych krajach. Jej
osobisty majtek siga stu milionw dolarw, w posiadociach, akcjach i obligacjach, biuterii,
dzieach sztuki, meblach i pienidzach lecych na kontach w bankach na trzech kontynentach.
Czuwanie przy ou zmarej ma miejsce w salonie aobnym. Patrick OHiggins, pogrony w
gbokim smutku, powtarza w kko jej powiedzenia. Niech pan pamita, e jestem pask
przyjacik. Czy robi pan postpy? Jest pan coraz silniejszy? Co nowego? Inaczej ni reszta
rodziny tylko Mala podziela jego opini uwaa, e Madame nie yczyaby sobie ceremonii
prostej; robi wic wszystko, co si da, aby ta ostatnia uroczysto bya najbardziej imponujca.
Bardzo chcieliby, eby czuwanie odbywao si w jej mieszkaniu, ale musz ustpi. Mala i Patrick
wybieraj starannie i z mioci klejnoty i ubranie do ostatniego domu, jej dobre pery,
piercienie z kame, szmaragdy i rubiny. Ubrana jest w sukni-tunik od Saint Laurenta, wyszywan
maymi, pszlachetnymi kamyczkami. Z pomoc Mali Patrick zamawia narcza kwiatw, godzikw,
ostrek i piwonii, aby otoczy nimi trumn jak kwiatow koysk.
Strajk takswkarzy paraliuje miasto, ale cay Nowy Jork toczy si przez trzy dni, aby jej zoy
hod. W trumnie Madame wydaje si zadziwiajco maa, jeszcze mniejsza ni za ycia. Podobna jest
do meksykaskiej laleczki, piknej i bardzo strojnej. Ma gadk cer, lnice wosy, wyglda jakby
narysowana przez artyst. Na twarzy odbija si uspokojenie, jakiego u niej nie widziano. Nigdy nie
zapomn, wzrusza si OHiggins, jej szlachetnych rysw.

Madame zostaa pochowana na cmentarzu w New Jersey, obok Ksicia Artchila Gouriellego, jej
maonka. Tu nareszcie odpocznie.
 Imperium bez Cesarzowej
Na czterdziestu czterech stronach, w tym dwudziestu siedmiu kodycylach, tego synnego testamentu,
ktry nie opuci jej do ostatniego tchnienia, Madame umiecia kilkuset spadkobiercw, ktrzy
otrzymaj mniejsze lub wiksze sumy. Nie wszyscy s zadowoleni. Niektrzy czuj si skrzywdzeni,
tak jak filipiski sucy, Albert, ktry wiernie jej suy przez lata, a ktry otrzymuje doywotni
rent piciuset dolarw rocznie, co go rozwcieczyo.
Mala dziedziczy biae i czarne pery, dziea Deraina, Nadelmana, Kandinskyego i roczn rent
pi tysicy dolarw, ale zachowuje wysokie stanowisko w firmie, co filozoficznie skomentuje
OHiggins, e jej ciotka zayczya sobie, eby Mala uniemiertelnia firm. Gdyby zapisaa jej
wiksz sum, to kto wie? Mala moe zechciaaby si wycofa? [1] To nie nastpi. Po mierci
Madame tworzy si triumwirat: Roy kieruje imperium, natomiast Mala, dalej jako dyrektor
kreatywny, pomaga bratu Oscarowi Kolinowi, ktry jest wiceprezydentem.
Patrick OHiggins zosta nie najlepiej wynagrodzony za sw lojalno. Madame zapisaa mu pi
tysicy dolarw w gotwce i dwa tysice dolarw rocznie a do mierci umrze w czerwcu 1980
roku, w wieku pidziesiciu omiu lat. Wedug sw Harolda Weilla, prawnika, Madame, dodajc
ten kodycyl, wyrazia si w sposb do przykry: eby nie umar z godu!. Jednak ten
zdumiewajcy mody czowiek jako sobie to wytumaczy i nawet znalaz argumenty, ktre
pozwoliy mu j zrozumie.
Przecie, owiadcza, nie naley do rodziny, a dla swojej bogatej chlebodawczyni pracowa tylko
czternacie lat. Gdyby y jeszcze dwadziecia lat, oblicza (nie wie, e umrze osiemnacie lat
pniej), uzbiera si w sumie czterdzieci pi tysicy wczesnych dolarw. OHiggins dochodzi do
wniosku, e Madame nie chciaa zostawi mu tych pienidzy za jednym razem, bo wiedziaa, e jest
bardzo rozrzutny i postanowia ochroni go przed jego wasnymi demonami.
W firmie wszyscy otrzymuj rne sumy, od sekretarek dziewczynek poczwszy, po Sar Fox,
szefow marketingu. Boris Forter dziedziczy obraz Sutherlanda, ktry sprzedaje, eby kupi sobie
sportowy samochd. Przyjaciki dziennikarki take dostay swoj czstk: Marie-Louise Bousquet
dziedziczy rent tysic dwiecie dolarw rocznie, a Grace Davidson trzy tysice dolarw.
Madame nie chciaa zapisywa wikszoci swoich przedmiotw osobistych, z wyjtkiem ubra i
futer. Futra zostay rozdzielone midzy Niut, on Roya, i Mal. Suknie zapeniajce szafy (niektre,
jak modele Poireta, licz ponad pidziesit lat) zostay zapisane muzeom albo krewnym i
przyjacikom, w zalenoci od ich wieku. Siostry otrzymuj klejnoty: Stella naszyjnik z pere,
Maka rubiny.
Kilka miesicy po mierci Madame nowojorska galeria Parke-Bernet na polecenie wykonawcw
testamentu organizuje aukcj jej biuterii. Wydarzenie jest bardzo nagonione przez media, natomiast
rezultat nieco rozczarowuje. W trzy godziny prawie wszystko zostao sprzedane, ale dobre pery,
ktrych naszyjnik kupia na Lazurowym Wybrzeu w dniu, gdy odkrya pierwsz niewierno
Edwarda Titusa, piercionki, dugie diamentowe kolczyki, szafiry, topazy, szmaragdy wielkoci
korka od karafki przyniosy tylko p miliona dolarw, czyli poow sumy, jakiej mona si byo
spodziewa ze sprzeday tak cennych skarbw.
Nieco pniej zbiory dzie sztuki take s wystawione na aukcj, jak zwykle w Parke-Bernet.
Sprzeda trwa dziesi dni, przynosi pi milionw dolarw, poow podatku spadkowego. Katalog
monograficzny to pi grubych tomw, a w nim obrazy, rzeby, rysunki, grafiki, dawne meble, posgi
i przedmioty sztuki prymitywnej z Afryki i Oceanii. Ponad dziesi tysicy osb przyszo podziwia
te unikatowe arcydziea.
Kilka obrazw, naprawd faszywych tym razem, zostao wycofane z aukcji, w tym ptno Picassa
przedstawiajce Guillaumea Apollinairea, ktre jest jedn z drobnych pomyek Madame. Reszta
kolekcji osiga astronomiczne sumy, wziwszy pod uwag wrcz mieszne kwoty, jakie Madame
wydaa na ich zakup. Jedna maska Senufw zostaa sprzedana za osiemdziesit tysicy dolarw.
Rzeba Brncuiego Ptak w locie posza za sto czterdzieci tysicy dolarw.
W roku 1990 Bangwa Queen, kwiat kolekcji sztuki afrykaskiej Madame, zostaa odsprzedana
przez kolekcjonerw, ktrzy nabyli dzieo na aukcji. Zapacili za ni dwadziecia dziewi tysicy
dolarw, a sprzedali za trzy miliony piset dolarw. W tym samym roku Sothebys odsprzedaje
Bia Murzynk Brncuiego za osiem milionw dolarw.
Najbliszej rodzinie przypada cz majtku. Syn, wnuki, siostrzecy i siostrzenice, wszyscy
dostaj mniejsze lub wiksze sumy. Niemniej, gdy zostanie zapacony podatek spadkowy, najwiksza
cz zostaje przekazana dla trustu rodzinnego, z ktrego rodzina bdzie otrzymywa dywidendy.
Madame chciaa w ten sposb da do zrozumienia, e wszyscy powinni pracowa i zarabia na
ycie.
Reszta pienidzy jest przeznaczona na Fundacj Heleny Rubinstein, ktrej biura cigle znajduj si
przy Madison Avenue. Kiedy firma zostaa sprzedana, cz amerykaskich interesw, spki
zagraniczne i posiadoci do nich nalece take przypady Fundacji. Zarzd skada si z czonkw
rodziny. Diane Moss, crka Oscara Kolina, odziedziczya po ojcu stanowisko prezesa. Susan i Louis
Slesin, pasierbica i pasierb Roya, ktry zmar w kwietniu 1989 roku, s kolejno dyrektork i
skarbnikiem.
Cho miejsce to nie wyglda na luksusowe, obrazy tam wiszce maj warto nieocenion. To
portrety Madame autorstwa Salvadora Dal, Dufyego, Marie Laurencin, Helleua czy Vertsa.
Najwspanialszy jest bez wtpienia portret Grahama Sutherlanda, najagodniejszy Marie Laurencin.
Mj majtek pochodzi od kobiet i powinien do nich wrci, do nich i do ich dzieci, aby polepszy
jako ich ycia, owiadczya Madame po zaoeniu Fundacji. Co roku przyznaje stypendia, ktrych
suma wynosi od miliona do dwch milionw dolarw; gwnie przeznacza si je na edukacj,
zdrowie i kultur.
Triplex przy Park Avenue, zamek w powietrzu, zosta kupiony przez pewnego adwokata, ktry
go sprzeda rok pniej Charlesowi Revsonovi! Mona sobie wyobrazi, z jak zachannoci the
nailman wzi odwet na Cesarzowej. Dwa lata zajmie mu zmiana wystroju, przystosowanego do jego
bardzo osobistych upodoba i raczej mao gustownego.
Kilka lat pniej Patrick OHiggins, zaproszony na kolacj do Revsona, opowiada ze swoj sta
zjadliwoci, e ta dekoracja nuworysza bardzo rozmieszyaby Madame. Nic nie umknie przed
bystrym spojrzeniem tego modego czowieka. Krl Paznokci ma bardzo przecitny gust, mwia
Madame, ale wanie dziki temu tak dobrze mu si powiodo.
Dom przy Quai de Bthune najpierw kupi hrabia de Chandon, potem bogaty Libaczyk, a po
pewnym czasie zosta po raz trzeci sprzedany. Jego wntrze zostao cakowicie przebudowane, zrobi
to paryski architekt i dekorator Franois-Joseph Graf. Wedug jego sw nie zostao absolutnie nic z
pocztkowego mieszkania, oprcz wspaniaego tarasu grujcego nad Paryem i balustrady przy
schodach [2] .
Stella dalej mieszka przy bulwarze Raspail 216 w mieszkaniu, ktre siostra daa jej w
uytkowanie do jej mierci. Ceka mieszka w Londynie, w niewielkim mieszkaniu, ktrego wystrj
zrobi David Hicks. Przeyje Helen zaledwie o osiemnacie miesicy.
W Nowym Jorku przemys kosmetyczny koncentruje si przede wszystkim w budynku General
Motors, bo kolejno Este Lauder i Revlon zakupili tam lokale biurowe. W roku 1970 urzdzi si tam
take firma Helena Rubinstein Inc. Miejsce to zostao nazwane przez pras: General Odours [3] .
Roy, Oscar i Mala zatrudniaj dekoratorw, aby nada caoci charakter bardziej stylowy, za
przykadem Madame. Jej meble i obrazy wydaj si pomostem midzy przeszoci i przyszoci:
jest tu troch mebli wiktoriaskich, posgi Nadelmana, lustra, meble Knolla, ktre do niej naleay.
Trzy lata pniej spadkobiercy Madame, ktrych zapewne przeroso kierowanie tak ogromn
firm, sprzedaj j koncernowi Colgate Palmolive za 143 miliony dolarw. W ten sposb rodzina
wycofuje si z brany kosmetycznej. Jednak Colgate nie jest w stanie utrzyma marki na powierzchni.
Firma szybko traci na wartoci, mimo kilku wielkich kampanii reklamowych.
W roku 1980 maa firma kosmetyczna Albi Entreprise Inc. kupuje mark i take nie potrafi
przywrci jej dawnej wietnoci. W 1988 odkupuje j LOral. Od tego czasu kosmetyki z logo
Rubinstein sprzedaj si w trzydziestu krajach. Sprzeda produktw kosmetycznych koncentruje si w
Europie i w Azji, gdzie artykuy Heleny Rubinstein ciesz si rosncym powodzeniem.
Firma, ktra stworzya pierwszy automatyczny tusz do rzs, cigle wyrnia si kreatywnoci i
mistrzostwem w dziedzinie makijau: dowodem tusz Lash Queen Feline Blacks, jeden z jej
wikszych sukcesw.
Produkty takie jak Collagenist, Prodigy i najnowszy Prodigy Powercell, ktry stymuluje odnow
komrek skry, powstay w wyniku wyjtkowo dogbnych bada. W trosce o cig innowacj
marka zachowuje cise kontakty z wielkimi naukowcami, tak jak robia to Madame w swoim czasie.
Jak mwi Elisabeth Sandager, dyrektor generalny: Jeli Helena Rubinstein dalej by ya, na pewno
nawizaaby partnersk wspprac, jak rozpoczlimy w roku 2008, z doktorem Pfulgiem,
badaczem z Montreux w Szwajcarii. Z tym chirurgiem o wiatowej sawie stworzylimy lini
nowatorskich kosmetykw pielgnacyjnych, opartych na dokonaniach chirurgii estetycznej.
Wedug Batrice Dautresme [4] stworzenie programu Kobiety dla Nauki przy wspudziale
UNESCO, programu, ktry co roku wynagradza badaczki z caego wiata, zostao zainspirowane w
prostej linii nieustann obsesj Madame, by cile czy urod z nauk.
W roku 2007 Demi Moore zostaa muz marki Maa kobietka, zdecydowana, inteligentna, silna
i uwodzicielska [5] , na podobiestwo Heleny Rubinstein.
Na pewno spodobaaby si Madame.
 Podzikowania
Jane Creech, Barbara Friedman, Diane Moss, Nicholas Pappas, Laurie Shapley, z Nowego Jorku;
Alfred Silberfeld i Barry Titus na Florydzie; Olivier Ameisen, Eva Ameisen, Pierre Berg, Marie
Chauveau, Edmonde Charles-Roux, Charles Dantzig, Batrice Dautresme, Litka Fasse, Franois-
Joseph Graf, Bernard Minoret, Christine Mue, Elaine Sciolino, Antoine Silberfeld, Maougocha
Smorag w Paryu; Erica Friedman w Cannes; Christian Wolmar w Londynie.
Wszyscy owiecili mnie albo wskazali drog w taki czy inny sposb, zawsze z ogromn
yczliwoci, uwag, zawsze gotowi do pomocy.
Wielkie pomiertne podzikowania dla Patricka OHigginsa. Jego wspomnienia, tak zabawne,
ywe i pene uczucia sprawiy, e od razu polubiam Helen Rubinstein, jego pracodawczyni.
Naprawd, bardzo pragnabym j pozna.
Podzikowania dla Elizabeth Sandager, dyrektorki LOral Luxe, Marie-Hlne Arwheiller, byej
dyrektorki komunikacji i wizerunku marki Helena Rubinstein, i dla Florence Lafragette, ktra teraz
zastpuje j na tym stanowisku. Wszystkie trzy udostpniy mi cenne archiwa Heleny Rubinstein w
Paryu, stale suyy pomoc i byy oparciem w moich badaniach.
Podzikowania dla Susan Slesin, ktra po przyjacielsku otworzya swoje archiwum i
wydawnictwo w Nowym Jorku i podzielia si wspomnieniami o swojej przyszywanej babci i
swoim dla niej podziwem.
Podzikowania dla Manuela Carcassonne, mojego wydawcy i drogiego przyjaciela, ktry od
pocztku wierzy w ten projekt, by jego inicjatorem i zmusza mnie do dalszych wysikw, do
dawania z siebie jeszcze wicej, do przekraczania moliwoci.
Dzikuj Charline Bourgeois-Tacquet za jej entuzjazm i przenikliw lektur, dokadn, krytyczn.
Dzikuj caemu dream team z ulicy des Saints-Pres 61. Wspaniali byli: Christophe Bataille,
Antoine Boussin, Aline Gurdiel, Agns Nivire, Muguette Vivian i Jean-Franois Paga, nadzwyczaj
twrczy dyrektor artystyczny.
Podzikowania dla Susanny Lea, za jej energi, przyja i par dobrych butw do zdobywania
wiata.

Dzikuj Marie-Franoise Colombani, mojej przyjacice, ktrej szalony miech i komiczne

opowiastki towarzyszyy mi przez owe bardzo dugie miesice zimy 2010 roku. Lepiej ni
ktokolwiek inny wie co, gdzie i dlaczego. Niech nie zapomni zaspanych e-maili o pitej rano, gdy
zaczyna si ju nasz pierwszy dzie pracy. Kiedy bdziemy si z tego miay Zreszt ju si
miejemy.

I, last but not least, podzikowania dla Guya Princa, ktry od szesnastu lat bez sowa skargi znosi
moje pracowite weekendy, wieczory spdzane na pisaniu, zbyt wczesne pobudki, pne zasypianie,
nasze wakacje we troje (on, ja i laptop), moje zdenerwowanie (przejciowe), stresy, zmczenie,
wieczny brak czasu.
Oparcie, jakie mi daje, jest dla mnie niezwykle cenne.
Zdjcia
 Helena Rubinstein w modoci w Polsce.
Urodzia si w roku 1872, bya najstarsz z omiu sistr.
Stoi porodku, po prawej stronie matka, Augusta Rubinstein.
Otaczaj j trzy modsze siostry.
 Helena prawdopodobnie w roku 1905, podczas pierwszego pobytu w Paryu.
Ma na sobie sukni od angielskiego krawca Wortha, pierwsz wieczorow sukni.
Przez cae ycie ubieraa si u najwikszych projektantw: Douceta, Poireta,
Chanel, Balenciagi, Schiaparelli, Saint Laurenta
Madame w latach trzydziestych. Uwielbiaa due klejnoty i pery. Nosia zarwno prawdziwe, jak i sztuczne. W roku 1941 oceniono jej
kolekcj biuterii na ponad milion dolarw.
Klejnoty to najlepsi przyjaciele kobiet, dodaj wyrazu osobowoci i kobiecoci, pisaa.
 Z synami Royem (po lewej) i Horaceem,
przed wiejskim domem w Greenwich, Connecticut.
W roku 1920, z dwiema siostrami, po lewej Maka, po prawej Stella.
Edward William Titus, pierwszy m Heleny Rubinstein, amerykaski
dziennikarz polskiego pochodzenia. Bibliofil, ksigarz, wydawca.
Pomg jej w stworzeniu wizerunku marki.
Z drugim mem, gruziskim ksiciem Artchilem Gourielli-Tchkonia.
By od niej modszy o ponad dwadziecia lat, pobrali si w roku 1938;
w tym samym roku rozwioda si z Edwardem Titusem.
Uwielbiaa podre, zwaszcza statkami. Niemal p ycia spdzia na morzu. Z synem Royem, malarzem Ladislasem Medgyesem i
kompozytorem Nicolasem Nabokovem.
W jednym z ulubionych kostiumw projektu Edwarda Molyneux.
 Z siostrzenic Mal Rubinstein Silson, crk siostry Reginy Kolin.
Sprowadzia j do Parya, aby nauczy zawodu, potem zatrudnia jako dyrektork nowojorskiego salonu. Obie ubrane s w suknie
Chanel,
pozuj z dwiema maskami ze synnej kolekcji sztuki prymitywnej,
ktr Helena zacza tworzy w roku 1908 za namow malarza Jacoba Epsteina.
Twrczyni naukowego podejcia do urody ponad wszystko stawiaa nawilanie twarzy i higien ycia. Stale doskonalia swoj wiedz o
skrze u najwikszych naukowcw,
sama opracowywaa i testowaa nowe produkty w laboratoriach wasnych wytwrni w Saint-Cloud i na Long Island.
 W roku 1959, w wieku 87 lat, wysana przez Departament Stanu,
by reprezentowaa amerykaskie kosmetyki na targach w Moskwie:
seans pielgnacji urody dla kobiet rosyjskich.
 Zaprojektowanie wystroju wntrz swoich salonw piknoci w Paryu, Londynie, Nowym Jorku Helena Rubinstein zawsze powierzaa
synnym designerom i artystom epoki. Jej trzeci nowojorski salon przy Pitej Alei 715 zosta otwarty w roku 1936.
Architekt Harold Sterner wykona dekoracj wntrz. cienny fresk na korytarzu jest autorstwa Giorgia de Chirico, taboret zaprojektowa
Jean-Michel Frank.
Na drugim pitrze elementy marmurowe wykona Elie Nadelman, dywan Fernand Lger, lampy Jean-Michel Frank, a rysunki Modigliani.
Taras mieszkania przy quai de Bthune 24 w Paryu, na Wyspie witego Ludwika, kupionego w roku 1934 od Jos Marii Serta, ma
Misi Sert. W 1937 roku nagroda Heleny Rubinstein dla dziea wspczesnego zostaa przyznana rzebiarzowi Henriemu Laurensowi.
Czonkowie jury: Henri Matisse, obok Heleny Rubinstein, Marie Cuttoli,
Georges Braque, Paul luard, Fernand Lger, Louis Marcoussis.
 Salvadora Dal Helena spotkaa w Nowym Jorku w roku 1941.
W nastpnym roku namalowa jej portret jako sfinksa,
wykona te cienny tryptyk do jadalni triplexu przy Park Avenue.
 W latach pidziesitych z Eleonor Roosevelt,
ktr wspomagaa w jej kampanii walki z rakiem.
W czasie wojny na zamwienie prezydenta Franklina Roosevelta Rubinstein
dostarczya zestawy ochronne dla onierzy walczcych w Afryce.
Tony Curtis czsto bywa w mskim salonie Gourielli, otwartym na pocztku lat pidziesitych, w miejscu domu Gourielli, ktry powsta
dziesi lat pniej.
Od pocztku lat czterdziestych Helena sprzedawaa tam kosmetyki dla mczyzn sygnowane nazwiskiem drugiego ma. Za bardzo
wyprzedzia swj czas.
Salon szybko zamkn podwoje.
W roku 1955 z Pablem Picasso, ktry odmawia namalowania jej portretu,
ale wykona czterdzieci szkicw.
Z malarzem Keesem van Dongenem w roku 1958. Kupowaa wiele pcien w pracowniach artystw. By moe nie posiadam wielkiej
jakoci, ale mam niez ilo, tak okrelaa swoj imponujc kolekcj obrazw.
 Z Elizabeth Taylor.
Ju w czasach australijskich Helena Rubinstein
robia makija artystkom, do reklam
swoich produktw angaowaa aktorki.
 T niezwyk kolekcjonerk malowao okoo dwudziestu artystw:
Jacques Dufy, Marie Laurencin, Christian Brard, Paul Tchelitchew,
Jacques Helleu, Graham Sutherland Obrazy znajduj si teraz
w Fundacji Heleny Rubinstein w Nowym Jorku.
 Jej kolekcja sztuki prymitywnej bya tak znana, z wiodcym dzieem
Bangwa Queen, ktre czsto fotografowa Man Ray, e w roku 1935
Museum of Modern Art wypoyczyo j na wielk ekspozycj objazdow.
 Przypisy
Przedmowa
[1] Elaine Brown Keiffer, Madame Rubinstein: The Little Lady from Krakow has Made a
Fabulous Success of Selling Beauty, Life, 21 lipca 1941.
[2] Susan Slesin, Over the Top: Helena Rubinstein, Extraordinary Style, Beauty, Art, Fashion and
Design, Pointed Leaf Press, 2004.

Emigracja
[1] Edmonde Charles-Roux, 1957.
[2] Helena Rubinstein, My Life for Beauty, Simon & Schuster, New York 1965.
[3] Ibid.

Kazimierz
[1] Niepewna data urodzenia: 1870 lub 1872? T drug dat wymienia Patrick OHiggins w swojej
ksice Madame, Dans lenfer dor dHelena Rubinstein, Robert Laffont, Paris 1971.
[2] Fotokopie paszportu Heleny Rubinstein (1922), (www.ancestry.com).
[3] H. Rubinstein, My Life, op. cit.
[4] Rozmowa autorki z Litk Fasse, dalek kuzynk Heleny Rubinstein, czerwiec 2009. Kiedy Litka
i jej matka Giza Goldberg przyjechay do Parya po wojnie dziki Helenie Rubinstein, ktra
pomoga im emigrowa, wypyna kwestia dalszej nauki tej 16-letniej dziewczyny; HR
stanowczo si temu sprzeciwia. A po co jej matura? Ja przecie nie mam matury!.
[5] rdo: Alfred Silberfeld, genealog.
[6] Patrick OHiggins, Madame, Dans lenfer dor dHelena Rubinstein, Robert Laffont, Paris
1971.

Rodzina Rubinsteinw
[1] Helena Rubinstein, Je suis esthticienne, Editions du Conquistador, Paris 1957.
[2] H. Rubinstein, My Life, op. cit.
[3] Ibid.
[4] Lindy Woodhead, Helena Rubinstein i Elizabeth Arden. Barwy wojenne, tum. R. Gorczyska,
wiat Ksiki, Warszawa 2004, s. 40.
[5] H. Rubinstein, My Life, op. cit.

Nowy, bezlitosny wiat

[1] The Age, Melbourne, 25 sierpnia 1979.
[2] Ibid.
 Collins Street 242
[1] P. OHiggins, op. cit.
[2] Herald Melbourne, 1971.
[3] Fotokopie podania o naturalizacj Heleny Rubinstein (rdo: Antoine Silberfeld).

Uroda to wadza
[1] The Mercury, 12 padziernika 1906.
[2] Ibid.
[3] Georges Vigarello, Historia urody, tum. M. Falski, Wydawnictwo Aletheia, Warszawa, 2011,
s. 180.
[4] Helena Rubinstein, The Art of Feminine Beauty, Horace Liverwright, New York 1930.
[5] Ibid.

Powrt do rde
[1] Stefan Zweig, Le monde dhier. Mmoire dun Europen, Belfond, 1982.
[2] G. Vigarello, op. cit., s. 182.
[3] Sander Gilman, La chirurgie du bonheur, w: 100 000 ans de beaut, Gallimard, 2009.
[4] P. OHiggins, op. cit.
[5] Emil Zola, Wszystko dla pa, tum. Z. Matuszewicz, Prszyski i S-ka, Warszawa, 1998, s. 292.
[6] G. Vigarello, op. cit., s. 174.
[7] Ibid., s. 172.
[8] Ibid., s. 181.

Edward Wiliam Titus

[1] H. Rubinstein, My Life, op. cit.
[2] P. OHiggins, op. cit.
[3] Dr Olivier Ameisen, Le Dernier Verre, Denol, 2008.
[4] E-mail od Evy Ameisen, siostry Oliviera i Jeana-Claudea Ameisena, crki Emmanuela
Ameisena maj 2010.
Dziadek Emmanuela Ameisena mia dziewicioro dzieci, byli to: Arthur Ameisen (Edward
Titus), David, Mala, Lisa, Sarah, Frida, Hanka, Oleg i Jacob, ojciec Emmanuela. Emmanuel
zosta zatrudniony w firmie przez swojego wuja, ktrego bardzo podziwia. Gdy przed wojn
przyjecha z Polski, mieszka wanie u niego, przy ulicy Delambre. (Rozmowa telefoniczna z
Olivierem Ameisenem, maj 2010).
[5] Fotokopie paszportu i podania o naturalizacj Edwarda Titusa i Heleny Rubinstein, napisane w
roku 1922 i 1923, dokumenty naturalizacyjne Arthura Ameisena (www.ancestry.com).
[6] Ibid.
[7] Biografia Arthura Ameisena. Bibliographic Review, Pittsburgh
 http://www.sloco.net/pafiles/Allegheny/Alleg.1897.8-144.pdf [8] ancestry.com
[9] Korespondencja e-mailowa z Barrym Titusem i Ev Ameisen, 2010.

Myfair lady
[1] H. Rubinstein, My Life, op. cit.
[2] The Fair Ladies, Time, 8 sierpnia 1960.
[3] Jo Swerling Beauty in Jars and Vials, Profiles, The New Yorker, 30 czerwca 1928.
[4] Paul Morand, Londyn, 1933.
[5] ancestry.com, spis lubw zawartych w Londynie od czerwca do wrzenia 1908.

Grafton Street 24
[1] L. Woodhead, op. cit., s. 81.
[2] LArgus, 3 lutego 1909.
[3] Paul Poiret, En habillant lpoque, Grasset, 1930.
[4] Ibid.
[5] H. Rubinstein, My Life, op. cit.
[6] Sowa Elizabeth Arden na temat konkurentki.
[7] The Mercury, 27 marca 1909.
[8] H. Rubinstein, My Life, op. cit.
[9] P. Poiret, op. cit.
[10] Franois Baudot, Mmoire de la mode. Poiret, Editions Assouline, 1997.
[11] P. Poiret, op. cit.

Bogata i sawna
[1] P. Poiret, op. cit
[2] Londyska ksika telefoniczna, strona 754 (www.ancestry.com).
[3] Maurice Sachs, Au temps du Boeuf sur le Toit, Grasset, 2005.
[4] H. Rubinstein, My Life, op. cit.
[5] Ibid.
[6] Archiwa firmy LOral, Pary.
[7] Ibid.

Pary jest nasz!

[1] Edith Wharton French Ways and Their Meanings, New York, London, 1919, D. Appleton &
Company.
[2] Ibid.
 [3] L. Gozlan, La Parisienne, Le diable Paris. Paris et les Parisiens, Paris, 1843, w: G.
Vigarello, op. cit. s. 146.
[4] Ibid.
[5] Edmonde Charles-Roux, Lirrgulire: ou mon itinraire Chanel, Grasset, 1974.
[6] G. Vigarello, op. cit. s. 177.
[7] Ibid., s. 179.
[8] Madame de Genc, Le cabinet de toilette dune honnte femme, Pary, 1909 w: Sabine
Melchior Bonnet, La Beaut veut se voir, 100000 ans de beaut, Gallimard, 2009.
[9] 100000 ans de beaut, op. cit.
[10] Ibid.
[11] Sander Gilman, La chirurgie du bonheur, w: 100000 ans de beaut, Gallimard, 2009.
[12] P. Poiret, op. cit.
[13] Anne Martin Fugier, Les salons de la IIIe Rpublique, Perrin, 2003.
[14] M. Sachs, op. cit.
[15] Arthur Gold, Robert Fizdale Misia: La vie de Misia Sert, NRF Gallimard, 1980.
[16] Ibid.
[17] Ibid.
[18] P. OHiggins, op. cit.
[19] Ibid.
[20] Ibid.
[21] E. Charles-Roux, op. cit.
[22] H. Rubinstein, My Life, op. cit.

Pikno opromienia wiat

[1] Lois W. Banner, American Beauty, Knopf, New York, 1983.
[2] Ibid.
[3] Ibid.
[4] Ibid.
[5] L. Woodhead, op. cit., s. 12.
[6] G. Vigarello, op. cit., s. 174.
[7] Ann Carol Grossman, Annie Reisman, The Powder and The Glory, dokument PBS na
podstawie ksiki Lindy Woodhead Helena Rubinstein i Elizabeth Arden: barwy wojenne.
[8] S. Slesin, op. cit.
[9] Ibid.
[10] Ibid.
[11] Marie J. Clifford Helena Rubinsteins Beauty Salons, Fashion and Modernist Display,
Winterthur Portfolio, 2003.
[12] Ibid.
[13] Ibid .
[14] Ross Wetzsteon Republic of Dreams: Greenwich Village: The American Bohemians 1910
1960, Simon & Schuster, 2003.

The Great Rubinstein Road Tour

[1] H. Rubinstein, Je suis, op. cit.
[2] Ibid.
[3] Ibid.
[4] Ibid.
[5] H. Rubinstein, My Life, op. cit.
[6] Daily Express, 5 kwietnia 1965.

Pary si bawi
[1] Margaret McMillan, Paris 1919: Six Months Who Changed the World, Random House, 2002.
[2] M. Sachs, op. cit.
[3] Samuel Putnam, Paris Was Our Mistress, Memoirs of a Lost and Found Generation, Southern
Illinois University Press, 1947.
[4] M. Sachs, op. cit.
[5] Francis Dorlans, Snob Society, Flammarion, 2009.
[6] M. Sachs, op. cit.
Pan stu tysicy woltw (Monsieur 100 000 Volts) to przydomek, ktrym obdarzono
piosenkarza Gilberta Bcaud ze wzgldu na jego niezwyky temperament (przyp.tum.).
[7] Ibid.
[8] Vogue 1934 w: G. Vigarello, op. cit., s. 190.
[9] Paul Morand, Lallure de Chanel, Folio Gallimard, 2009.
[10] Colette journaliste, Editions du Seuil, 2010.
[11] Nathalie Herschdorfer, Extension du domaine du rve w: 100 000 ans de beaut, op.cit.
[12] Allison Gray, People Who Wants to Look Young and Beautiful, American Magazine,
grudzie 1922.
[13] H. Rubinstein Je suis, op. cit.
[14] A. Gray, op. cit.
[15] Ernest Hemingway, Paris est une fte, Gallimard, 1964.
[16] Laure Murat, Passage de lOdon, Sylvia Beach, Adrienne Monnier et la vie littraire
Paris dans lentre-deux-guerres, Fayard, 2003.
[17] P. OHiggins, op. cit.
[18] Ibid.
[19] H. Rubinstein, My Life, op. cit.
[20] Wiersz Edwarda Titusa do ony, 1920.
[21] Jo Swerling Beauty in Jars and Vials, Profiles, The New Yorker, 30 czerwca 1928.

Przyjacika artystw
[1] M. Sachs, op. cit.
[2] H. Rubinstein, My Life, op. cit.
[3] S. Slesin, op. cit.
[4] H. Rubinstein, My Life, op. cit.
[5] Ibid.
[6] P. OHiggins, op. cit.
[7] Diana Vreeland, DV, William Morrow & Co., 1976.
[8] Ibid.
[9] Sunday Times, stycze 1962.
[10] Rozmowa autorki z Pierrem Bergm, luty 2010.
[11] Archiwa Heleny, LOral, Pary.
[12] Laurence Benaim, Marie-Laure de Noailles: La vicomtesse du Bizarre, Grasset, 2001.

Uroda staa si przemysem

[1] New York Post, 9 lutego 1939.
[2] Kathy Peiss, Hop In a Jar: The Making of America Beauty Culture, Metropolitan Books, New
York, 1998.
[3] Ibid.
[4] Ibid.
[5] Ibid.
[6] The New Yorker, 3 marca 1928.
[7] S. Slesin, op. cit.
[8] Time, 30 lipca 1928.
[9] Jo Swerling, op. cit.
[10] Jo Swerling, op. cit.

Nierwna walka
[1] The Family of Mayer Lehman of Lehman Brothers Rembered by His Descendent, Center for
Jewish History, Syracuse Press, 2007.
[2] Leonard Dinnerstein, Antisemitism in America, Oxford University Press, 1994.
[3] Ibid.
[4] L. Woodhead, op. cit., s. 147.
[5] Jo Swerling, op. cit.
[6] L. Woodhead, op. cit., s. 148.
[7] Ibid., s.150.
[8] M. Sachs, op. cit.
[9] Ibid.
[10] L. Woodhead, op. cit., s. 154.

Paradna aoba po szczciu

[1] H. Rubinstein, The Art of , op. cit.
[2] Ibid.
[3] L. Woodhead, op. cit., s. 161.
[4] P. OHiggins, op. cit.
[5] S. Slesin, op. cit.
[6] Ibid.

ycie rodzinne
[1] S. Slesin, op. cit.
[2] Wymiana e-maili z Barrym Titusem, stycze 2010.
[3] Rozmowa z Christianem Wolmarem, synem Borisa Fortera, kwiecie 2010.
[4] Mala Rubinstein, The Mala Rubinstein Book of Beauty, Doubleday, Garden City N.Y., 1973.
[5] Ibid.
[6] Ibid.
[7] Ibid.
[8] Ibid.
[9] Yedioth Aronot, 9 maja 1984.

Bdcie zawsze mode!

[1] K. Peiss, op. cit.
[2] Ibid.
[3] Wywiad Christiana Wolmara, syna Borisa Fortera, kwiecie 2010.
[4] Ibid.
[5] Ibid.
[6] Mademoiselle Magazine, kwiecie 1937.
[7] Ibid.

Zapach pudru
[1] Elizabeth Arden: Queen, Fortune, sierpie 1930.
[2] Ibid.
[3] E. Brown Keiffer, op. cit.
[4] Elizabeth Arden: Queen, op. cit.
[5] M.J. Clifford, op. cit.
[6] Ibid.
[7] Diana Vreeland, DV, op. cit.
[8] Ibid.
[9] David McKay, Food For Beauty, Helena Rubinsteins Famous Diet, Nowy Jork, 1938.
[10] Ibid.
[11] Archiwa Heleny Rubinstein, LOral, Pary.
[12] The Fair Ladies, Time, 8 sierpnia 1960.

Ksina Gourielli
[1] P. OHiggins, op. cit.
[2] Wywiad autorki z pani Diane Moss, dalek kuzynk Heleny Rubinstein, czerwiec 2009.
[3] Smith Weekly, listopad 1938.
[4] New York Post, 9 lutego 1939.
[5] Wywiad autorki z pani Eric Titus Friedman, maj 2009, Cannes.
[6] Ibid.
[7] Yvonne Deslandres, La mode des annes 40, Seuil-Regard.
[8] LOrdre, 1939.
[9] Candide, 1939.
[10] Bettina Ballard, In My Fashion, David McKay Co., 1960.
[11] Ibid.
[12] Andrew Tobias, Fire and Ice: The Story of Charles Revson the Man Who Built the Revlon
Empire, William Morrow & Co., New York, 1976.

Wojna widziana z Nowego Jorku

[1] Christian Wolmar, Itv, marzec 2010.
[2] Swobodna interpretacja fragmentu z Madame Rubinstein: The Little Lady From Krakow Has
Made a Fabulous Success of Selling Beauty, E. Brown Keiffer, Life, lipiec 1941.
[3] M.J. Clifford, op. cit.
[4] L. Dinnerstein, op. cit.

Zamek w powietrzu
[1] Salvador Dals guest at Helena Rubinsteins Victory Garden Party , New Yorker, lipiec
 1943.
[2] Listy Roya Titusa do matki, dokumenty udostpnione przez Susan Slesin.
[3] L. Dinnerstein, op. cit.
[4] Rozmowa autorki z Litk Fasse, Pary, lipiec 2009.

Zbudowa po raz kolejny

[1] Dr Olivier Ameisen, Le Dernier Verre, Denol, 2008.
[2] Janet Flanner, Paris Journal 1944-1955, HBJ Books.
[3] Rozmowa autorki z Edmonde Charles-Roux, czerwiec 2009.
[4] Rozmowa autorki z Christianem Wolmarem, kwiecie 2010.

Rowa dungla
[1] K. Peiss, op. cit.
[2] Modern Living: the Pink Jungle, Time, 16 czerwca 1958.
[3] A. Tobias, op. cit.
[4] Ibid.
[5] Modern Living: the Pink Jungle, Time, 16 czerwca 1958.
[6] Sunday Times, stycze 1962.
[7] Ibid.
[8] P. OHiggins, op. cit.

Ostatni mczyzna jej ycia

[1] P. OHiggins, op. cit.
[2] Ibid.
[3] Ibid.
[4] Ibid.
[5] Rozmowa autorki z Bernardem Minoretem, luty 2010.
[6] P. OHiggins, op. cit.
[7] Cosmetics: Beautys Handmaiden, Time, 26 stycznia 1953.

Twrczyni wiedzy o urodzie

[1] T.F. James, Princess of Beauty Business, Cosmopolitan, 1959.
[2] Ibid.

Ostatnia szara
[1] John Richardson, The Sorcerers Apprentice, University Of Chicago Press, Chicago, 2001.
[2] Ibid.

The show must go on

[1] Modern living: the Pink Jungle, Time, 16 czerwca 1958.
[2] Ibid.
[3] T.F. James, Princess of Beauty Business, Cosmopolitan, 1959.
[4] H. Rubinstein, Je suis, op. cit.
[5] H. Rubinstein, My Life, op. cit.
[6] P. OHiggins, op. cit.
[7] T.F. James, Princess of Beauty Business, Cosmopolitan, 1959.
[8] Ibid.
[9] Archiwa Heleny Rubinstein, LOral, Pary.
[10] H. Rubinstein, My Life op. cit.
[11] Archiwa Heleny Rubinstein, LOral, Pary.
[12] P. OHiggins, op. cit.

Nie mona y wiecznie

[1] Rozmowa autorki z Pierrem Berg, luty 2010.
[2] P. OHiggins, op. cit.
[3] Ibid.
[4] H. Rubinstein, My Life, op. cit.
[5] T.F. James, Princess of Beauty Business, Cosmopolitan, 1959.
[6] Daily Express, 6 kwietnia 1965.
[7] Ibid.
[8] Patrick OHiggins, A Tribute, Herald Tribune, 11 kwietnia 1965.

Imperium bez Cesarzowej

[1] P. OHiggins, op. cit.
[2] Rozmowa telefoniczna autorki z Franois-Josephem Grafem, architektem wntrz, padziernik
2009.
[3] L. Woodhead, op. cit., s. 386.
[4] Rozmowa autorki z Batrice Dautresme, vice-prezesem LOral France, czerwiec 2009.
[5] Cytat ze strony LOral na temat marki Helena Rubinstein.
 Bibliografia

Autobiografie i pisma Heleny Rubinstein

Rubinstein Helena, Food for Beauty, New York 1977, David McKay Co.
Rubinstein Helena, Je suis esthticienne, Paris 1957, ditions du Conquistador.
Rubinstein Helena, My Life for Beauty, New York 1966, Simon & Schuster.
Rubinstein Helena, The Art of Feminine Beauty, New York 1930, Horace Liverwright.

Biografie
Fabe Maxene, Beauty Millionaire, The Life of Helena Rubinstein, New York 1972, Thomas
Crowell Company.
Jazdzewski Catherine, Helena Rubinstein, 2003, Assouline Publishing.
Leveau-Fernandez Madeleine, Helena Rubinstein, 2003, Flammarion.
OHiggins Patrick, Madame, Dans lenfer dor dHelena Rubinstein, Paris 1972, Robert Laffont.
Slesin Susan, Over the Top: Helena Rubinstein, Extraordinary Style, Beauty, Art, Fashion and
Design, New York 2003, Pointed Leaf Press.
Woodhead Lindy, Helena Rubinstein i Elizabeth Arden: barwy wojenne, tum. Renata Gorczyska,
Warszawa 2004, wiat Ksiki.

Eseje, dokumenty
100000 ans de beaut, 2009, Gallimard.
Adrienne Monnier: ternelle libraire, (poza obiegiem handlowym), marzec 2010, Association
Verbes.
Allan Tony, Americans in Paris, Chicago 1977, Contemporary Books Inc.
Allen Frederick L., Only Yesterday: An Informal History of The Nineteen-Twenties, New York,
London 1931, Harper & Brothers.
Dr Ameisen Olivier, Le Dernier Verre, 2008, Denol.
Arnaud Claude, Jean Cocteau, 2003, NRF Gallimard.
Ballard Bettina, In My Fashion, 1960, David McKay Co.
Banner Lois W., American Beauty, New York 1983, Knopf.
Baudot Franois, Schiaparelli, 1997, Assouline Publishing.
Benaim Laurence, Marie-Laure de Noailles: La vicomtesse du bizarre, 2001, Grasset.
Callaghan Morley, That Summer in Paris, New York 2007, Exile Editions.
Chalmet Vronique, Peggy Guggenheim: Un fantasme dternit, 2009, Payot.
Charles-Roux Edmonde, Lirrgulire: ou mon itinraire de Coco Chanel, 1974, Grasset.
Colette journaliste, 2010, Editions du Seuil.
Colombani Marie-Franoise, Fitoussi Michle,ELLE, 19452005: une histoire des femmes, 2005,
 Editions Filippachi.
Cowles Fleur, Friends and Memories, London 1975, Jonathan Cape.
Dinnerstein Leonard, Antisemitism in America, New York 1994, Oxford University Press.
Dorlans Francis, Snob Society, 2009, Flammarion.
Dwight Eleanor, Diana Vreeland, New York 2002, HarperCollins.
Eco Umberto, Historia pikna, tum. Agnieszka Kuciak, Pozna 2009, Dom Wydawniczy Rebis.
Fitch Noel Riley, Sylvia Beach and the Lost Generation, A History of Literary Paris in the
Twenties and Thirties, 1985, W.W. Norton & Company.
Flanner Janet, Paris Journal 19441955, New York 1965, HBJ Books.
Flanner Janet, Paris Journal 19561964, New York 1971, HBJ Books.
Franck Dan, Bohmes, 1998, Calmann-Lvy.
Fugier Anne Martin, Les salons de la IIIe Rpublique, 2003, Perrin.
Glassco John, Mmoires de Montparnasse, 2010, Viviane Hamy Editions.
Gold Arthur, Fizdale Robert, Misia: La vie de Misia Sert, 1980, NRF Gallimard.
Kiki (pseud.), Les mmoires de Kiki de Montparnasse, 1930.
Klver Billy, Martin Julie, Kikis Paris: Artists and Lovers 19001930, New York 1989, Abrams.
Lee Hermione, Edith Wharton, New York 2007, Knopf.
Le got de lAustralie, Mercure de France, 2009.
Londres Albert, Le Juif errant est arriv, 1998, Serpent plumes.
Loyer Emmanuelle, Paris New York: Intellectuels et artistes franais en exil 19401947, 2005,
Grasset.
Markowski Stanislaw, Kazimierz, The Jewish Quarter of Cracow, 18701988, 2006, Nicolas
Jeanson Editeur.
Morand Paul, Lallure de Chanel, 2009, Folio Gallimard.
Mugnier Arthur, abb, Journal, (18791939) de labb-Mugnier, 1985, Mercure de France.
Murat Laure, Passage de lOdon, Sylvia Beach, Adrienne Monnier et la vie littraire Paris dans
lentre-deux-guerres, 2003, Fayard.
Peiss Kathy, Hope In a Jar: The Making of America Beauty Culture, New York 1998, Metropolitan
Books.
Peretz Pauline (red.), New York, histoires, promenades. Anthologie et dictionnaire, 2009, Robert
Laffont Bouquins.
Poiret Paul, En habillant lpoque, 1930, Grasset.
Putnam Samuel, Paris Was Our Mistress, Memoirs of a Lost and Found Generation, 1947, Southern
Illinois University Press.
Richardson John, The Sorcerers Apprentice, Chicago 2001, University Of Chicago Press.
Ripa Yannick, Les femmes en France: De 1880 nos jours, 2007, Editions du Chne.
Rowlands Penelope, A Dash of Daring: Carmel Snow and Her Life in Fashion, Art and Letters,
New York 2005, Atria Books.
Rubinstein Mala, The Mala Rubinstein Book of Beauty, Garden City N.Y. 1973, Doubleday.
Sachs Maurice, Au temps du Boeuf sur le Toit, 2005, Grasset.
de Saint Pern Dominique, Les amants du soleil noir, 2005, Grasset.
de Saint Pern Dominique, Lextravagante Dorothy Parker, 1994, Grasset.
Sarde Michle, Colette, libre et entrave, 1984, Seuil.
Tobias Andrew, Fire and Ice: The Story of Charles Revson the Man Who Built the Revlon Empire,
New York 1976, William Morrow & Co.
The Family of Mayer Lehman of Lehman Brothers Rembered by His Descendent, Center for Jewish
History, 2007, Syracuse Press.
Vigarello Georges, Historia urody, tum. Maciej Falski, Warszawa 2011, Wydawnictwo Aletheia.
Vreeland Diana, DV, 1976, William Morrow & Co.
Wagener Franoise, Je suis ne inconsolable: Louise de Vilmorin (19021969), 2008, Albin
Michel.
Wharton Edith, A Backward Glance, an Autobiography, New York 1998, Simon & Schuster.
Wharton Edith, French Ways and Their Meanings, New York, London 1919, D. Appleton &
Company.
Zweig Stefan, Le monde dhier. Souvenirs dun Europen, 1982, Belfond.

DVD
Grossman Ann Carol, Reismann Annie, The Powder and The Glory, dokument PBS na podstawie
ksiki Lindy Woodhead Helena Rubinstein i Elizabeth Arden: barwy wojenne.

Powieci
Lawrence David Herbert, Kochanek Lady Chatterley, tum., Zofia Sroczyska, Warszawa 1991,
Almapress.
Hemingway Ernest, Ruchome wito, tum. Bronisaw Zieliski, Warszawa 2000, MUZA.
Lewisohn Ludwig, Sprawa Herberta Crumpa, tum. Ewa Przysuska, Warszawa 1934, Wydawnictwo
J. Przeworskiego.
Singer Isaac Bashevis, Dwr, tum. Irena Wyrzykowska, Warszawa 2005, MUZA.
Singer Isaac Bashevis, Spinoza z ulicy Rynkowej, tum. Monika Adamczyk-Grabowska, MUZA,
Warszawa 2003.
Sulitzer Paul Loup, Hannah, tum. Katarzyna Skawina, Warszawa 1998, Twj Styl.
Verne Jules, W 80 dni dookoa wiata, tum. Zbigniew Florczak, Warszawa 2000, MUZA.

Katalogi
The Helena Rubinstein Collection: African and Oceanic Art, New York 1966, Parke-Bernet
Galleries.
The Helena Rubinstein Collection: Modern Drawings and Paintings(Auction Catalog), New York
 1966, Parke-Bernet Galleries.

Szkice
Clifford Marie J., Helena Rubinstein Beauty Salons, Fashion and Modernist Display, 2003,
Winterthur Portfolio.
Karady Victor, Les Juifs et les tats-nations dans lEurope contemporaine (XVIIIeXIXe sicles),
1997, Actes de la recherche en sciences sociales, (http:/www.persee.fr) La socit
multiculturelle et multinationale de Galicie de 1772 1918: Allemands, Polonais, Ukrainiens et
Juifs, wykad Isabel Rskau-Rydel, 26 listopada 2008, Annuaire de lcole pratique des hautes
tudes (http://ashp.revues.org/index469.html).

Strony internetowe, z ktrych autorka korzystaa

www.ancestry.com
www.genealogy.com
www.onlinenewspaper.com/australi.htlm
http://newspapers.nla.gov.au/
www.oldmagazinearticles.com
www.krakow-info.com
www.circe.paris-sorbonne.fr (Dziesi wiekw obecnoci ydw w Krakowie)
www.scrapbookpages.com
http://www.lexilogos.com/yiddish_dictionnaire.htm
www.nytimes.com
www.time.com
[*] Galicja ma szczeglnie bogat histori pogromw, poczwszy od krwawych rzezi na ydach
towarzyszcych powstaniu Bohdana Chmielnickiego w roku 1648, poprzez pogromy
zainicjowane po zamordowaniu cara Aleksandra II w 1881 roku, po ktrym doszo do masowej
emigracji ydw z terytoriw dzi nalecych do Ukrainy, a po tzw. pogrom lwowski z 1918 r.
czy masakr w Pisku z 1919 r. dokonane przez onierzy polskich. Wspomnienia tych brutalnych
wydarze sigajce poowy XVII w. s czci zbiorowej pamici ydw galicyjskich, std w
ich opisach mieszaj si wydarzenia z dalekiej przeszoci z tymi, ktrych dowiadczali naoczni
wiadkowie (przyp. red. prof. Ewa Geller).
MUZA SA
00-590 Warszawa
ul. Marszakowska 8

tel. 22 6211775
e-mail: info@muza.com.pl

Dzia zamwie: 22 6286360

Ksigarnia internetowa: www.muza.com.pl
Konwersja do formatu EPUB: MAGRAF s.c. , Bydgoszcz
 Table of Contents
Okadka
Strona tytuowa
Strona redakcyjna
Motto
Dedykacja
Przedmowa
Emigracja
Kazimierz
Rodzina Rubinsteinw
Nowy bezlitosny wiat
Trudne pocztki
Collins Street 242
Uroda to wadza
Powrt do rde
Edward William Titus
Mayfair lady
Grafton Street 24
Bogata i sawna
Pary jest nasz!
Pikno opromienia wiat
The Great Rubinstein Road Tour
Pary si bawi
Przyjacika artystw
Uroda staa si przemysem
Nierwna walka
Paradna aoba po szczciu
ycie rodzinne
Bdcie zawsze mode!
Zapach pudru
Ksina Gourielli
Wojna widziana z Nowego Jorku
Zamek w powietrzu
Zbudowa po raz kolejny
Rowa dungla
Ostatni mczyzna jej ycia
Twrczyni wiedzy o urodzie
Ostatnia szara
The show must go on
Nie mona y wiecznie
Imperium bez Cesarzowej
Podzikowania
Zdjcia
Przypisy
Bibliografia
Wydawca