BERND

INGMAR
GUTBERLET

50
NAJWIKSZYCH
KAMSTW I
LEGEND W
HISTORII
WIATA
 Spis treci

WSTP................................................................................................ 9

POTOP ............................................................................................. 11
MIT CZY KATAKLIZM?

ATLANTYDA ................................................................................... 15
ZATOPIONA CYWILIZACJA CZYTYLKO CIEKAWA OPOWIASTKA?

BIEG MARATOSKI ....................................................................... 19

DYSCYPLINA OLIMPIJSKA WEDUG WZORCA ANTYCZNEGO?
POKJ KALIASZA........................................................................... 21
A MOE MIDZY GREKAMI I PERSAMI W OGLE NIE DOSZO DO
ZAWARCIA TAKIEGO POKOJU?

KLEOPATRA.................................................................................... 25
NAJPIKNIEJSZA KOBIETA W DZIEJACH WIATA?

BIBLIOTEKA ALEKSANDRYJSKA ................................................. 27

KTO ZNISZCZY ANTYCZNE DZIEDZICTWO KULTURY?

JEZUS Z NAZARETU ...................................................................... 31

KIEDY BYA WITA NOC?

PONCJUSZ PIAT .......................................................................... 35

ZNIESAWIENIE PRZEZ BIBLI?

CESARZ TYBERIUSZ ..................................................................... 39

MDRY M STANU CZY POZBAWIONY SKRUPUW POTWR
SEKSUALNY?
RZYM PLONIE ................................................................................ 43
ZY HUMOR NERONA CZY OKRUTNY PRZYPADEK?

DONACJA KONSTANTYNA .......................................................... 47

BEZPRAWNIE ZDOBYTE PASTWO WATYKASKIE?

WGRZY.......................................................................................... 51
POTOMKOWIE HUNW?

REDNIOWIECZE.......................................................................... 55
EPOKA CIEMNOTY?

HELOIZA I ABELARD .................................................................... 59

NAMITNE LISTY MIOSNE Z KLASZTORU?

ELEONORA AKWITASKA ........................................................... 65

NAJWIKSZA LADACZNICA REDNIOWIECZA?

BITWA Z MONGOAMI POD LEGNICA ..................................... 71

ZWYCISTWO CZY KLSKA?

WITY ANTONI ........................................................................... 75

KTO JEST W POSIADANIU PRAWDZIWYCH RELIKWII?

ROBIN HOOD ................................................................................. 79

CZY ROZBJNIK DOBROCZYCA KIEDYKOLWIEK ISTNIA?

SODOMA l GOMORA .................................................................... 83

PROCES PRZECIW TEMPLARIUSZOM?

HRABIA DRAKULA......................................................................... 89
KRWIOERCZY WAMPIR Z RUMUNII?

ODKRYWCY AMERYKI ................................................................. 93

KOMU NALE SI ZASZCZYTY?

KANIBALE........................................................................................97
MIT ZRODZONY Z MANII WIELKOCI?

DYNASTIA BORGIW ................................................................. 103

SEX AND CRIME W WATYKANIE?

ZAGADA HISZPASKIE] ARMADY ......................................... 109

MIERTELNY CIOS ZADANY WIATOWEMU MOCARSTWU?

EMIGRANCI Z MAYFLOWER" ................................................... 113

POBONI WYCHODCY Z POWODW RELIGIJNYCH?

GALILEO GALILEI ........................................................................ 117

MCZENNIK ZA NAUK?

LUDWIK XIV................................................................................. 125

PASTWO TO JA"?
WOLNOMULARZE ...................................................................... 129
PRZEZ TAJNY ZAKON DO DOMINACJI NA WIECIE?

NIEMIECKI JZYKIEM WIATOWYM ....................................... 133

CZY ISTOTNIE ZAWAY TYLKO JEDEN GOS?

KSI POTIOMKIN ................................................................... 137

ZALEDWIE PIONEK W GRZE?

REWOLUCJA FRANCUSKA.......................................................... 141

NIE BYO SZTURMU NA BASTYLI?

MARIA ANTONINA ...................................................................... 147

NIECH WIC JEDZ CIASTKA"

MOWA WODZA SEALTHA........................................................... 151

ZUCHWAE FASZERSTWO EKOLOGICZNE?

AMERYKASKA WOJNA SECESYJNA......................................... 155

CZY NAPRAWD CHODZIO O ZNIESIENIE NIEWOLNICTWA?

KAUCZUK ..................................................................................... 161

IMPERIUM BRYTYJSKIE OKRADA BRAZYLI?

MIER CZAIKOWSKIECO......................................................... 165

SAMOBJSTWO CZY CHOLERA?

ZATONICIE TITANICA" .......................................................... 171

NADMIERNA AMBICJA POWODEM ZDERZENIA SI Z GR LODOW?

MASAKRA ORMIAN ..................................................................... 175

PRZESIEDLENIE CZY LUDOBJSTWO?

KLTWA TUTENCHAMONA ..................................................... 181

ARCHEOLODZY PADAJ JAK MUCHY?

WOJENNA. MOWA STALINA ...................................................... 187

WYRACHOWANY PLAN CZY FASZERSTWO?

FRANCUSKI RESISTANCE .......................................................... 191

ZJEDNOCZONY NARD BOJOWNIKW RUCHU OPORU?

HOLANDIA POD NIEMIECK OKUPACJ............................... 195

YDZI CHRONIENI W MIAR MOLIWOCI?

BURSZTYNOWA KOMNATA ...................................................... 199

SPALONA, ZAGINIONA CZY DOBRZE UKRYTA?

KONFERENCJA W JACIE ............................................................205

PREZYDENT CIERPICY NA STARCZE OTPIENIE PRZEGRYWA WOLNO?

ARGENTYNA .................................................................................211
MIEJSCE SCHRONIENIA NUMER JEDEN DLA NAZISTW?
MARILYN MONROE .................................................................... 215
SAMOBJSTWO CZY SPISEK RZDOWY?

KRYZYS KUBASKI...................................................................... 219

APOGEUM ZIMNEJ WOJNY?

ZABJSTWO JFK ......................................................................... 223

KTO CHCIA SI POZBY PREZYDENTA?

LDOWANIE NA KSIYCU .......................................................229

NAJWIKSZY PSIKUS HOLLYWOOD?

ROZPAD JUGOSAWII .................................................................233

PRZEDWCZESNE UZNANIE PASTWOWOCI DAWNYCH REPUBLIK
FEDERACYJNYCH?

BIBLIOGRAFIA .............................................................................. 237

 WSTP

Zacznijmy od banalnej prawdy: dzieje ludzkoci s dugie i niepodobna wie-

dzie wszystkiego. Mimo to obcujemy jednak z histori i mamy pewne wy-
obraenie o tym, jak wygldao ycie w przeszoci czy to w naszym rodzin-
nym miecie, czy te przed tysicami lat w dalekim Babilonie. Historii nie da
si zignorowa, gdy wzgldem teraniejszoci odgrywa ona ogromn rol. Kto
chciaby podawa w wtpliwo fakt, e obecna polityka Niemiec w znacznej
mierze wynika z ich niechlubnej przeszoci? Albo e klasyczna staroytno
swoimi wojnami i kulturalnym rozkwitem po dzi dzie wywiera wpyw na
Europ? I e polityk Unii Europejskiej w duym stopniu ksztatuj rno-
rodne dowiadczenia historyczne krajw czonkowskich? Albo e tacy ludzie
jak Jezus Chrystus bd Mahomet wci jeszcze s osobowociami niezwykle
wanymi dla teraniejszoci, i to nie tylko w sensie religijnym?
Jednake nasza wiedza o przeszoci bywa czstokro bdna. Skada si
na to wiele przyczyn: moe nie do uwaalimy na lekcjach historii albo
zapomnielimy, co przekazywa nam nauczyciel. Moe jestemy uprzedzeni,
gdy trudno pogodzi procesy historyczne z naszym wasnym dowiadczeniem
lub politycznymi przekonaniami. Albo uznajemy za prawd to, co o historii
mwi nam powieci historyczne, popularne przedstawienia lub dokumenty
telewizyjne.
We wspczesnym spoeczestwie medialnym telewizja peni funkcje
edukacyjne co najmniej w takim samym zakresie jak szkoa. Ale obie rwnie
czsto myl si w przedstawianiu rnych zjawisk. A to z rozmaitych powo-

9
dw: niekiedy po prostu z niewiedzy, niekiedy za z chci przedstawiania cie-
kawszej historii", aby wzbudzi zainteresowanie uczniw, czy te zwikszy
tak zwan ogldalno. Wreszcie naley jeszcze wspomnie o kinie. I gwoli
sprawiedliwoci trzeba przyzna, e tanie produkcje powicone tematyce
staroytnej zostawiaj wicej trwaych wrae ni lektura Tacyta, a o kobiecie
na tronie papieskim nie zapomina si tak atwo jak o nudnym soborze.
Rwnie morderstwa albo ponure spiski wydaj si z fotela kinowego cie-
kawsze ni dugie choroby czy tragiczne przypadki.
Nieprawdziwe obrazy historyczne maj te czsto swoje rdo w swo-
bodnie faszowanych przedstawieniach, podbudowywanych sfingowanymi
dokumentami, a nielubiane postacie (przede wszystkim kobiety), ktre ode-
gray jak rol w historii, szkaluje si, ukazujc je innymi, ni byy w rzeczy-
wistoci. Dane procesy historyczne s oceniane z tak zawonej perspektywy,
e ich interpretacja nieuchronnie mija si z historyczn prawd. Tego rodzaju
faszowanie historii miewa co jaki czas dobr pass, zwaszcza gdy historycy
pozwalaj wykorzystywa si dla celw politycznych albo po prostu nie chc
przyj do wiadomoci wynikw bada kolegw po fachu.
Czy to z dzy sensacji, politycznego wyrachowania, czy te z chci spo-
twarzenia - przypadkowego lub umylnego - pomyki historyczne utrwalaj si
w naszych umysach, choby nawet ju dawno dowiedziono, e s pomykami.
Dlatego te po ogromnym sukcesie 50populdrsten Irrtumer der deutschen
Geschichte (50 najpopularniejszych pomyek w historii niemieckiej) powstaa
kolejna publikacja tego typu, w ktrej zgromadzono najwaniejsze, najbardziej
spektakularne i zdumiewajce mity, faszerstwa i pomyki w dziejach wiata -
od prehistorii a po najnowsze dzieje.
Prezentacja tych historycznych zagadek i wyjanienie ich powstania nie
opieraj si tu jednak tylko na opisie suchych faktw. Dziki tej ksice czy-
telnik uzyskuje moliwo zrozumienia rozmaitych kontekstw historycznych.
Sama wiedza o tym, kto, kiedy, gdzie i kogo oszuka, jest bowiem o wiele
mniej interesujca od zrozumienia, w jaki sposb do tego doszo i jaki wymiar
w dziejach wiata mog przyj oszustwa i pomyki. Kady sam bdzie mg
sprawdzi, jakie widzenie przeszoci i teraniejszoci utrwalia w nim ta czy
inna pomyka, ktr do tej pory uwaa za prawd.
Publikacja ta byaby nie do pomylenia bez niezwykle rozlegych i wszech-
stronnych prac badawczych niestrudzonych historykw. Szkoda tylko, e rezul-
taty tych bada prawie w ogle nie wychodz poza rodowisko akademickie.

10
 POTOP

MIT CZY KATAKLIZM?

Kiedy za Pan widzia, e wielka jest niegodziwo ludzi na ziemi i e uspo-

sobienie ich jest wci ze, aowa, e stworzy ludzi na ziemi, i zasmuci si.
Wreszcie Pan rzek: Zgadz ludzi, ktrych stworzyem, z powierzchni ziemi:
ludzi, bydo, zwierzta pezajce i ptaki powietrzne, bo al mi, e ich stwo-
rzyem. [Tylko] Noego darzy Pan yczliwoci".
Tak rozpoczyna si w Ksidze Rodzaju starotestamentowa historia o cza-
sach wielkiego potopu, kiedy to Bg postanawia zniszczy ludzko, a ocali
jedynie bogobojnego Noego z rodzin i zwierztami w Arce, zawczasu ich
0 tym uprzedzajc. Czterdzieci dni i nocy trway deszcze, ktre si potem
zaczy, woda podnosia si bez przerwy, a wreszcie pogrzebaa pod sob
Ziemi i jej mieszkacw, sigaa bowiem tak wysoko, e nie zdoali si oni
schroni nawet na wierzchokach gr. Dopiero po stu pidziesiciu dniach
zosta osignity punkt szczytowy, a pniej wody z wolna zaczy opada.
1 w pewnym momencie gobica wysana przez Noego wrcia ze wieym
listkiem z drzewa oliwnego, co oznaczao, e na powrt odsonia si Ziemia.
Arka dotara w kocu do gry Ararat, a Noe z rodzin zszed na ld.,
Ta opowie jest chyba najbardziej znan wersj mitu o potopie, ale wcale
nie jedyn. Porwnywalne przekazy znajdujemy w wielu kulturach i religiach,
na najrozmaitszych etapach rozwoju danych spoeczestw i na prawie wszyst-
kich kontynentach. Jedynie w Afryce ten motyw wystpuje nader rzadko. We
wszelkich istniejcych przekazach ludzko nawiedzaj kataklizmy pro-
wadzce do niemal cakowitej jej zagady. Powody bywaj rozmaite: raz dzieje
si to wskutek boego gniewu, kiedy indziej zupenie bez przyczyny. Innym
znw razem ma to by akt oczyszczenia, poprzedzajcy stworzenie nowego,
lepszego wiata lub koczcy walk kosmicznych mocy. W kadym jednak
wypadku kilka istnie w sposb zaplanowany bd przypadkowy znajduje
schronienie w bezpiecznym miejscu: na okrcie, tratwie, albo te w jaskini czy
twierdzy. Ci, ktrzy ocaleli, daj po kataklizmie pocztek nowemu rodzajowi
ludzkiemu - i historia toczy si dalej.
W opowieciach tych wida te wzajemne wpywy. Na przykad biblijn
relacj o potopie mona wywie z przekazw staroorientalnych, midzy
innymi z eposu o Gilgameszu. Podobne opowieci o kataklizmach pojawiaj
si take u Grekw, Celtw i Germanw, w tradycji chiskiej i hinduskiej, jak
rwnie u Inkw czy Majw w Ameryce aciskiej. Czyby wic motyw
potopu by jedynie mitem pozbawionym podstaw historycznych? Patrzc na to
z mitologicznego punktu widzenia, mogoby si wydawa, e chodzi tu o
motyw kosmicznego cyklu: podobnie jak przyroda wyczerpuje si co roku i
ponownie odnawia, tak te istniejcy wiat musi ulec zagadzie, aby si po raz
kolejny odrodzi lub zosta na nowo stworzony.
Mona jednak rwnie przypuszcza, e rozmaite opowieci o potopie
odnosz si do jednego lub wielu zniszcze rodowiska naturalnego, trwale
zakorzenionych w kulturowej pamici wielu narodw. Czy zatem wydarzya
si jaka globalna katastrofa, o ktrej w licznych kulturach jedno pokolenie
opowiadao nastpnemu? Podobnie jak w przypadku mitu o Atlantydzie,
naukowcy i badacze hobbyci z caego wiata poszukuj jakich wskazwek,
ktre w oparciu o odkrycia geologiczne pozwoliyby dowie prawdziwoci
relacji o kataklizmie, ktrego ofiar pada wikszo ludzkoci.
W XXI wieku najwaniejszym tematem wydaje si zmiana klimatu, ale
rwnie wane zmiany warunkw ycia przeywali zapewne i nasi przodkowie.
Jest wic bardzo prawdopodobne, e opowieci o potopie odnosz si do
globalnej zmiany klimatu, ktrej nastpstwem byy potne opady deszczu i
rosncy poziom wd. Trudno sobie jednak wyobrazi, by tak katastrof
wywoay same ulewy. Wyglda raczej na to, e ocieplenie nastpio po
ostatnim okresie lodowcowym przed mwic z grubsza dziesicioma

12
tysicami lat, w wyniku czego stopniay olbrzymie masy lodu i podnis si
poziom wd w morzach. Zgodnie z inn teori, wskutek rosncych temperatur
rozpad si skandynawski lodowiec, ktry nastpnie run do Morza
Batyckiego, wywoujc katastrofaln fal potopu.
W minionych dziesicioleciach geologom udao si za pomoc nowo-
czesnych metod badawczych odnale lady kataklizmw, do ktrych przed
tysicami lat doszo w rnych czciach Ziemi. Pewna bardzo nona teoria o
tego rodzaju ekologicznej katastrofie u brzegw Europy staa si od koca XX
wieku tematem bada naukowcw z caego wiata, reprezentujcych
najrozmaitsze dziedziny nauki, i jest co jaki czas przywoywana w celu wy-
janienia mitu o zatopionej cywilizacji Atlantydy. Przedstawio j dwch
amerykaskich geologw na zwoanym w 2002 roku we Woszech duym
kongresie midzynarodowym. Wprawdzie nikt do tej pory nie dowid susz-
noci tej teorii, ale nie udao si jej rwnie obali. Chodzi o potop, w wyniku
ktrego uksztatowao si Morze Czarne. Wydarzy si on pono okoo 6700
roku p.n.e. Wskutek katastrofalnej powodzi powstao wwczas Morze Czarne
w takim ksztacie, w jakim znamy je obecnie. Wczeniej bowiem byo ono
znacznie mniejszym zbiornikiem sodkowodnym. Trzsienie ziemi, sejsmiczne
wstrzsy dna morskiego wywoujce potne tsunami albo jakie inne
porwnywalne przesunicie geologiczne spowodowao powstanie fali
powodziowej, ktra powdrowaa od Morza rdziemnego na pnoc do mo-
rza Marmara nieopodal dzisiejszego Stambuu, po czym wreszcie wtoczya
olbrzymie masy wody do Morza Czarnego. Nie do, e ulego ono wwczas
znacznemu powikszeniu, to jeszcze zostao przerwane istniejce do tej pory
poczenie ldowe midzy Europ a Azj midzy Morzem Czarnym a rd-
ziemnym. Mnstwo sonych wd przelewao si prawdopodobnie przez wiele
lat z Morza rdziemnego do tej sodkowodnej niecki, pochaniajc rozlege
fragmenty wybrzea, co zdecydowanie kojarzy si z kataklizmem o rozmia-
rach, jakimi straszy nas biblijny przekaz o potopie.
Wymiar tego kataklizmu by ogromny, zarwno pod wzgldem klima-
tycznym, jak i geograficznym. Mia rwnie powane konsekwencje dla ludzi
yjcych w tym regionie. Dlatego te badacze uwaaj, e przedstawione w
Biblii relacje o potopie mog odnosi si do tej wanie katastrofy naturalnej.
Wprawdzie w celu udowodnienia teorii obu amerykaskich geologw
niezbdne s przede wszystkim dalsze badania dna Morza Czarnego, jednak
wielu fachowcw uwaa, e to ju tylko kwestia czasu.

13
 ATLANTYDA

ZATOPIONA CYWILIZACJA CZY

TYLKO CIEKAWA OPOWIASTKA?

Od prawie dwch tysicy czterystu lat ludzie poszukuj owianej legend wyspy
Atlantydy. Tematu do trwajcych po dzi dzie spekulacji dostarczy w poowie
IV wieku p.n.e. Platon, ktry w dwch utworach opisa t zaginion cywili-
zacj. Wedug niego Atlantyda zostaa dziewi tysicy lat wczeniej przyrze-
czona Posejdonowi - w drodze losowej, kiedy to bogowie na Olimpie dzielili
midzy siebie wiat. Posejdon zakocha si tam w nimfie Kleito, a ich wsplny
syn Atlas da pocztek ludowi Atlantw. Nigdzie nie wiodo si nikomu lepiej
ni na tej niesychanie piknej, bogatej i bardzo yznej wyspie, ktr jej
mieszkacy z wdzicznoci wspaniale zabudowali i uksztatowali. Stworzono
najpikniejsze ogrody, wzniesiono pene przepychu paace, wytyczono najwy-
mylniejsze kanay. Jednake wdziczno w pewnym momencie si skoczya.
Atlanci stali si dumni, wynioli i stracili umiar. Ich wymagania wci rosy,
chcieli zawadn wiatem. Na drodze coraz potniejszych i coraz bardziej
okrutnych Atlantw stany o wiele mniejsze i sabsze, za to jednak szlachetne
Ateny i zwyciyy. Zeus surowo ukara mieszkacw Atlantydy za ich wyg-
rowane ambicje: wysp nawiedzio potne trzsienie ziemi i powd, wskutek
czego w cigu doby zostaa na zawsze pochonita przez morze.

15
 Od chwili pojawienia si opisu Platona powstao wiele interpretacji, usi-
ujcych znale dla niego historyczn podstaw. Zadawano sobie rne py-
tania: Czy filozof odwoywa si do zaginionej kultury minojskiej na Krecie?
Czy potne tsunami spowodowane wybuchem wulkanu spustoszyo du
wysp znajdujc si na poudniu Grecji i zniszczyo wszelkie panujce na niej
ycie? Przeciw temu przemawia choby geograficzna wskazwka Platona, z
ktrej wynika, e wyspa leaa za Supami Heraklesa, czyli za Gibraltarem. A
zatem jej lokalizacja na Morzu rdziemnym nie wchodzi w rachub. Z tego
samego powodu nie mona te wiarygodnie umiejscowi Atlantydy na
Santorynie, ktry swoj dzisiejsz posta uzyska po tragicznym wybuchu
wulkanu. Ofiar katastrofy pada dua cz wysp Morza rdziemnego. O
wiele dalej idzie wyjanienie mwice, e Atlantyda znajdowaa si tam, gdzie
obecnie rozlewaj si wody Atlantyku. W istocie Europa i Ameryka stanowiy
niegdy jeden kontynent, ale byo to znacznie dawniej, ni mogaby siga
pami staroytnych. Inne przypuszczenia sytuuj dawn Atlantyd na
Wyspach Kanaryjskich, na Helgolandzie, Antarktydzie lub w Irlandii, i lista
tych potencjalnych lokalizacji wcale si na tym nie koczy. Mionicy
Atlantydy znajduj wci najrozmaitsze wskazwki majce powiadcza do-
mniemane pooenie tej mitycznej krainy.
Jej czar dziaa do tej pory. Nie dalej jak w 2005 roku odbya si ostatnia
konferencja powicona Atlantydzie. Na greckiej wyspie Melos badacze z
caego wiata omwili okoo pidziesiciu mniej lub bardziej powanych
prb zlokalizowania zatopionej cywilizacji. Dyskusj zdominoway przede
wszystkim trzy teorie: po pierwsze, e Atlantyda i Troja to prawdopodobnie
jedno i to samo; po drugie, e moe chodzi o zaginion cywilizacj istniejc
na Morzu Czarnym, a zniszczon na skutek zalania jego basenu w VII wieku
p.n.e. Trzecia koncepcja utosamia Atlantyd z podmorskimi wyspami
przyldka Spartel pod Gibraltarem, zatopionymi w wyniku podniesienia si
poziomu Morza rdziemnego po ostatnim okresie lodowcowym. Kadej z
tych teorii mona przeciwstawi kontrargumenty i kade przypuszczenie
wyraone w przyszoci napotka zapewne na powane zarzuty.
Upr, z jakim przede wszystkim dyletanci poszukuj Atlantydy, sprawia,
e wikszo uczonych zupenie ignoruje ten problem, podzielajc powsta
ju w staroytnoci opini, e opowie o Atlantydzie jest nieprawdziwa.
Take wspczeni badacze prezentuj na og stanowisko, e poszukiwanie
Atlantydy jest bezprzedmiotowe, poniewa zatopiony kontynent, ktry w tak

16
zachcajcy sposb opisa Platon, nigdy nie istnia. Opowie o kulturze ska-
zanej na zagad z powodu wyniosoci jej przedstawicieli to raczej przypo-
wie albo ostrzeenie, jakiego chcia udzieli ludziom antyczny filozof. Przy
wszelkich jego zapewnieniach o prawdziwoci tej legendy - ktre zreszt mog
by czysto retoryczne - naley pamita, i jest ona umieszczona wrd rozwa-
a polityczno-filozoficznych. Mona std wnioskowa, e historia Atlantydy
stanowia parabol pozwalajc w sposb pogldowy przedstawi teoretyczne
rozwaania o idealnym pastwie. Moe jednak zamys Platona by nawet
bardziej konkretny, gdy poprzez przywoanie cakowicie przeciwnego obrazu
chcia unaoczni zagroenie dla swojej ojczyzny Aten, mwic rodakom:
Kto dy wysoko, moe nisko upa, tak jak Atlantyda". Ale rwnie takie
interpretacje wywouj sprzeciw, poniewa nie wszyscy uczeni widz w Pla-
tonie twrc mitu o Atlantydzie. Niektrzy przypuszczaj, e filozof posuy
si jeszcze starszym przekazem egipskim.
 BIEG MARATOSKI

DYSCYPLINA OLIMPIJSKA WEDUG

WZORCA ANTYCZNEGO?

Na pnocny wschd od stolicy Grecji, Aten, ley miejscowo Maraton, gdzie

w 490 roku p.n.e. Republika Ateska pod wodz Miltiadesa walczya z woj-
skami perskimi, ktre w V wieku p.n.e. raz po raz usioway podbi greckie
pastwa-miasta. Dziesiciu tysicom ateskich wojownikw udzieli wsparcia
tysic zaprzyjanionych Platejczykw, ale sprzymierzeni Spartanie nadeszli za
pno - ze wzgldu na peni ksiyca, podczas ktrej nie wolno im byo rusza
do boju. Mimo liczebnej przewagi Persw Grecy zwyciyli, co dodao im pew-
noci siebie oraz wzmogo ch dalszego potwierdzania przewagi nad potnym
wrogiem. Od czasu odzyskania przez Grecj niepodlegoci w roku 1830 zwy-
cistwa nad Persami nale do narodowych mitw tego rdziemnomorskiego
pastwa. Jeszcze dzisiaj moemy oglda w Maratonie kurhan, w ktrym pogrze-
bano stu dziewidziesiciu dwch polegych onierzy greckich. Jest tam jednak
rwnie miejsce upamitniajce synny bieg maratoski, skd podczas igrzysk
olimpijskich w 2004 roku biegacze wyruszyli do walki o zwyciski laur.
Kiedy Ateczycy mieli ju zapewnione zwycistwo, posaniec o imieniu
Filippides (inny przekaz mwi o nim jako o Tersipposie) w penym rynsztun-
ku, z oszczepem, w sandaach, bieg podobno ponad czterdzieci dwa kilome-

19
try do Aten, aby obwieci rodakom t radosn nowin. Wedug opowieci
dziejopisa Plutarcha, wykrzykn tam pono: Cieszcie si, zwyciylimy!", a
w chwil pniej pad martwy z wyczerpania.
Ta legenda daa pocztek nowoczesnej dyscyplinie olimpijskiej - mara-
tonowi, rozgrywanemu od czasu pierwszych nowoytnych igrzysk, zorganizo-
wanych w 1896 roku w Atenach. Pocztkowo bieg odbywa si na dystansie
niespena czterdziestu kilometrw, co odpowiada odlegoci midzy Mara-
tonem a centrum Aten. Obecna dugo maratonu, wynoszca 42,195 km,
zostaa ustalona dopiero w 1924 roku. Od tej pory lekkoatleci pokonuj tras
odpowiadajc odlegoci midzy Windsor Castle a White-City-Stadion, wy-
znaczon podczas igrzysk w roku 1908. Pierwszy maraton olimpijski w 1896
roku wygra zupenie niespodziewanie, z czasem niespena trzech godzin,
grecki pasterz owiec o nazwisku Spyridon Louis, bdcy outsiderem wrd
dwudziestu piciu zawodnikw. Natychmiast okrzyknito go bohaterem na-
rodowym. Nie zmieni tego fakt, e w mczyzna - poniewa grecki wiat
sportowy nie potraktowa go powanie wystpi w zespole Stanw Zjedno-
czonych. Spyridon do dzisiejszego dnia jest bohaterem narodowym Grecji, a w
2004 roku nowy stadion olimpijski w Atenach otrzyma jego imi.

Owczarz mia by wszake nie tylko zwycizc pierwszego olimpijskiego biegu

maratoskiego, ale w ogle pierwszego maratonu jako takiego. Tak bowiem
mwi rozpowszechniona od dawna legenda, ktrej jednak wyranie brak pod-
budowy historycznej i co do tego fachowcy s do zgodni. Dwie okolicz-
noci sprawiaj, e wydaje si ona cakowicie nieprawdopodobna. Po pierw-
sze, wiedz o bitwie czerpiemy tylko z jednego rda, czyli z dziea sawnego
dziejopisa Herodota, ktry jednak ani sowem nie wspomina o jakimkolwiek
posacu. Jest to nader podejrzane, gdy jego relacja gloryfikuje, gdzie to tylko
moliwe, wielki czyn Grekw w starciu ze znacznie potniejszymi Persami. Z
pewnoci wic Herodot wskazaby na dzielnego onierza, ktry powici
swoje ycie tylko dlatego, by zanie do Aten wie o zwycistwie. Ale owego
maratoczyka zaczli w swoich opisach bitwy wspomina dopiero pniejsi
autorzy. Druga okoliczno jest banalna, niemniej jednak przekonujca. Ot
w owym czasie w ogle nie byo ju konieczne wysyanie do Aten pieszych
posacw, gdy Grecy od dawna przekazywali sobie wiadomoci za pomoc
sygnaw. Najprawdopodobniej zatem o wiele szybciej i bez naraania onie-
rza na mier poinformowali Ateczykw o zwycistwie.

20
 POKJ KALIASZA

A MOE MIDZY GREKAMI I PERSAMI

W OGLE NIE DOSZO DO ZAWARCIA
TAKIEGO POKOJU?

W 500 roku p.n.e. greckie miasta Azji Mniejszej i Cypru podniosy bunt
przeciw imperium perskiemu. Trwajce kilka lat powstanie joskie zostao
jednak stumione i zakoczyo si zniszczeniem Miletu w 494 roku p.n.e.
Nastpiy po nim sawne wojny perskie toczone z Persami przez Ateny, a
pniej przez Ateski Zwizek Morski, zwany rwnie Symma-chi Delijsk
sojusz miast greckich pooonych nad Morzem Egejskim. Owe wojny miay
ogromne znaczenie dla dalszej historii Grecji i Europy, poniewa na zawsze
odwiody krlw perskich od pomysu rozszerzania ich wadzy na Zachd.
Pisa o nich Herodot, ojciec wszystkich historykw", jak i grecki dramaturg
Ajschylos. Po kilkudziesicioletnich walkach i naprzemiennych zwycistwach
Persw i Grekw akty agresji ustay w poowie V wieku p.n.e. Za fundament
pokojowego okresu, ktry nastpi po dugotrwaych potyczkach midzy
zwanionymi Grekami i Persami, uwaa si pokj Kaliasza, wynegocjowany
pono przez tego ateskiego posa na przeomie 449 i 448 roku p.n.e. w stolicy
Persji, Suzie, z krlem Artakserksesem.

21
 Traktat, ktry Kaliasz zawar w imieniu Symmachii Delijskiej, by we-
dug przekazu swego rodzaju paktem o nieagresji. Ateczycy zobowizali si
nie wyrusza w pole przeciw Persom, Persja natomiast zaakceptowaa zakaz
wkraczania jej wojsk na pas wybrzea Azji Mniejszej o szerokoci moliwej
do pokonania konno w cigu jednego dnia. Perskie okrty wojenne nie mogy
z kolei przekracza w kierunku zachodnim ustalonej linii na Morzu
rdziemnym. Poza tym greckie miasta Azji Mniejszej znw mogy cieszy
si niezalenoci.
Nader wtpliwe jest jednak, czy w ogle doszo do zawarcia takiego paktu
midzy Ateczykami a Persami. Za najwaniejszego wiadka wczesnych wy-
darze, po ktrych miao nastpi wynegocjowanie pokoju, uchodzi dziejopis
Herodot. Opowiada on wprawdzie o ateskim negocjatorze Kaliaszu i jego
misji wrd Persw, nie wspomina jednak o zawarciu traktatu pokojowego.
Poza tym relacja Herodota wcale nie dotyczy okresu, w ktrym miao doj do
uzgodnienia warunkw pokoju, lecz czasw znacznie wczeniejszych, si-
gajcych dwadziecia pi lat wstecz.
Przeciw prawdziwoci tego traktatu przemawiaj ponadto kolejne wane
argumenty. Dlaczego Ateny miayby zawiera traktat, ktry odbieraby
Symmachii Delijskiej prawo istnienia, a tym samym umniejszaby wpywy
Grecji? Bd co bd zdecydowanie wygray one bitw pod Salamin. Dlacze-
go miarodajny kronikarz Tukidydes przemilcza fakt zawarcia tego pokoju? W
kocu relacja Greka, ateskiego dowdcy floty w czasie wojny pelopone-skiej
(431-404 r. p.n.e.), powicona ateskiej taktyce wojennej w V wieku p.n.e.,
uchodzi za absolutnie niepodwaaln.
Niezmiernie wana jest odpowied na pytanie, czy istotnie doszo do
zawarcia traktatu pokojowego midzy Grekami a Persami, albowiem na jego
autentycznoci opiera si historiografia nastpnej epoki. Wojny perskie
speniaj w dziejach klasycznej Grecji niezwykle donios rol. Kocz one
pewn epok - cho moe jednak byo tak, e od fazy wojennych potyczek
przesza ona do fazy pokojowej bezgonie, bez oficjalnego aktu zawarcia
pokoju przez Kaliasza. Ale wikszoci historykw to ostatnie wydaje si
najwyraniej tak niezadowalajce, e mimo licznych wtpliwoci opowie o
zawarciu pokoju nadal uwaaj za wiarygodn. Kontrowersje nie zostan
pewnie nigdy wyjanione, tak e nawet uczeni wzdychaj czasem ciko,
syszc to pytanie, ktre powraca niczym bumerang w badaniach klasycznego
antyku.
 KLEOPATRA

NAJPIKNIEJSZA KOBIETA W DZIEJACH WIATA?

Co za nos", zachwyca si nieustannie druid Panoramix w komiksie Asterix i

Kleopatra. I nie on jeden piewa hymny pochwalne na cze urody egipskiej
krlowej. Powierzchowno Kleopatry robia ogromne wraenie na mczy-
znach nie tylko w komiksie, ale rwnie w rzeczywistoci. Krlowa bya tak
pikna, e rzymscy wadcy, Juliusz Cezar i Marek Antoniusz, jeden po drugim
ulegli jej wdzikom. Cezara, ktry pomg jej zapewni sobie panowanie nad
Egiptem, obdarowaa synem. Po jego mierci polubia Marka, z ktrego to
zwizku narodzio si a troje dzieci. Marek Antoniusz popeni pniej sa-
mobjstwo, kiedy w wyniku bitwy pod Akcjum (31 r. p.n.e.) przegra walk
0 wadz w Rzymie ze swoim rywalem Oktawianem, a na dodatek dotara do
niego nieprawdziwa wie o mierci ukochanej. Kilka dni pniej Kleopatra
polecia sucym, eby przyniosy jadowit mij i przystawiy jej do ciaa - i
w taki oto sposb krlowa podya za Markiem Antoniuszem na tamten
wiat. Potomni zawyrokowali, e kto bez trudu zdoa owin sobie wok
maego palca dwch wielkich mw stanu i z ogromn pewnoci siebie
wspdecydowa o polityce wiatowej, by zapewne niesychanej urody.
1 tak te Kleopatr odwzorowuj liczne portrety. Jeszcze kilkaset lat pniej
Boccaccio nazwa t urod najprzedniejsz cech krlowej. Nic wic dziw-

23
nego, e w XX wieku, kiedy w filmie miaa pojawi si Kleopatra, wybierano
do tej roli gwiazdy o nieskazitelnych rysach.
Tymczasem w ogle nie sposb udowodni, e Kleopatra bya tak urodzi-
wa. Wspczeni, ktrzy j znali, pozostawili jedynie dwa wiadectwa, ale nie
mona ich uzna za obiektywne. Jedno z nich to wiadectwo Cezara, a drugie
jego poplecznika Hirtiusa. Tym opisom krlowej nie sposb jednak wierzy,
gdy podobnie jak dzisiaj byy wyidealizowane. Rwnie staroytne portrety
nie s wiarygodne, bo wczeni artyci, posuszni nakazom pastwowej pro-
pagandy lub jej zleceniodawcw, podziwiajcych Kleopatr, tworzyli czsto
jej nazbyt pochlebne wizerunki.
Panegiryki rzymskich historiografw zostay napisane w cigu jednego
lub co najwyej dwch wiekw. Z tej perspektywy Kleopatra musiaa przede
wszystkim jawi si jako przybyy spoza Rzymu intruz, ktry wstrzsa
rzymsk scen polityczn. Mimo to rzymski dziejopis Plutarch pisze, i wielk
przyjemnoci bya rozmowa z krlow, i mwi te o jej agodnym gosie.
Sama powierzchowno Kleopatry nie stanowia wic o jej charyzmie. W
wielu tumaczeniach usunito z odpowiedniego miejsca zdanie, e Kleopatra
nie bya pikna, tylko wrcz szpetna. Cassius Dio natomiast, kolega Plutarcha,
jednoznacznie odnosi si do wygldu egipskiej krlowej i sawi j nawet jako
najpikniejsz z kobiet, ale podkrela te jej uwodzicielski gos i ogromny
wdzik. Jednak oglnie rzecz biorc, tradycyjne przekazy mwice o
osobowoci Kleopatry s tak sprzeczne i tendencyjne, e historycy maj kopot
z charakterystyk tej postaci. Z pewnoci bowiem nie istniej adne
wiarygodne oceny jej powierzchownoci.
Na przestrzeni dziejw rnie postrzegano Kleopatr. Dla jednych bya
ona ostatni wadczyni archaicznego, schykowego i tajemniczego krlestwa,
yjc tylko myl o zachowaniu swojego pastwa i jego niezawisoci. Innym
z kolei jawia si jako wyksztacona, mdra kobieta, ktra zdoaa omami
dwch wadcw Rzymu, jednego po drugim, i z ogromn pewnoci siebie
wspdecydowaa o ich losach. Widziano w niej take dn wadzy, rozrzutn
intrygantk z obcych stron, wtrcajc si do wewntrznej polityki rzymskiej i
majc wpyw na walk o wadz midzy Antoniuszem a Oktawianem. Dla
wielu bya modziutk nastpczyni tronu egipskiego, ktra yjc na dworze,
nie tylko przetrwaa walki o wadz, ale sprawowaa rzdy przez dwadziecia
dwa lata, powikszya krlestwo i doprowadzia je do najwikszego rozkwitu.
Kleopatr mona byo traktowa jako trawion nadmiern

24
ambicj matk, pragnc utorowa synowi drog na szczyty wadzy w Rzymie,
ale te jako dumn kobiet polityka, ktra wybraa mier samobjcz, aby
unikn upokorzenia i zdemaskowania przez Oktawiana, odbywajcego
pochd triumfalny po Rzymie. Jako krlowa z dynastii Ptolemeuszw bya
Kleopatra ostatni wadczyni bogatego w tradycje, liczcego trzy tysice lat
imperium faraonw, ktre po jej mierci spado do rangi rzymskiej prowincji.
Ta niezwyka Egipcjanka o bardzo silnej woli pooya na szali swoj pozycj
w okresie przemiany Rzymu z republiki w cesarstwo i wywieraa ogromny
wpyw na polityk midzynarodow.
Wszystkie te opinie skadaj si na peny wizerunek Kleopatry. Do tego
dochodzi jeszcze jej niesychanie silnie oddziaujca i do dzisiaj medialnie
skuteczna" autoprezentacja. Mit o nadzwyczajnej urodzie egipskiej krlowej to
swego rodzaju sublimacja, dokonujca si przez wieki, zwaszcza za spraw
mczyzn. I ci wanie sdziowie, bez wzgldu na to, czy jest to ocena
jednostronna czy te caociowa, uznali, e powodem historycznego znaczenia
Kleopatry bya jedna jej cecha: niezaprzeczalna uroda. Zwaszcza rzymscy
historiografowie nie przedstawiali obrazu znakomitej krlowej i kobiety
polityka duego formatu, tylko starali si raczej podkrela jej czysto kobiece i
negatywne cechy. Przygldajc si wnikliwiej tym ocenom, dostrzegamy take
inne aspekty. Zarwno w oczach rzymskich, jak i chrzecijaskich autorw
Kleopatra uchodzia za osob podejrzan, midzy innymi dlatego, e bya
kobiet niezalen, a nie, jak wypadao, posuszn maonk.
W redniowieczu zainteresowanie ostatni krlow Egiptu znacznie zma-
lao, a wreszcie, po trwajcym wiele wiekw milczeniu na jej temat, Kleopatr
zaj si znw renesans. Boccaccio opisa j jako kobiet wprawdzie pikn,
ale rwnie chciw, okrutn i wyuzdan. Od tej pory, idc za jego przykadem,
wielu pisarzy i malarzy, kompozytorw operowych i dramaturgw zaczo
powica swoje utwory yciu tej synnej Egipcjanki. Do dzisiaj czsto grana
jest i czytana sztuka Williama Shakespeare'a Antoniusz i Kleopatra,
opowiadajca o tragicznej mioci tej pary. Kiedy za wreszcie wynaleziono
film, w temat wydawa si jakby specjalnie stworzony, eby przedstawi go
w ruchomych obrazach. ycie Kleopatry zostao przedstawione na ekranie
kilkanacie razy, a wcielay si w ni najpikniejsze kobiety w historii kina
z niepowtarzaln w tej roli Elizabeth Taylor w 1963 roku.
I tak do dzisiejszego dnia podtrzymywany jest mit Kleopatry jako najpik-
niejszej kobiety wiata, ktremu jednak, mimo caej jego uporczywoci, brak

25
trwaych podstaw. Francuski pisarz i minister kultury Andre Malraux posun
si nawet do tego, e nazwa egipsk wadczyni krlow bez twarzy".
Zupenie inaczej byo te pewnie z nosem Kleopatry, ktry tak rol
odgrywa w Asteriksie. Siedemnastowieczny filozof i matematyk Blaise Pascal
uku sawny bon mot, mwicy, e wiat wygldaby cakiem inaczej, gdyby
Kleopatra miaa krtszy nos. w przekaz, zgodnie z ktrym nos krlowej
egipskiej jest bardzo wydatny, wywodzi si z wizerunkw na monetach. Nie
charakteryzuj si one jednak zbyt wywaonymi proporcjami. Szczeglnie
uwydatniony nos mg mie rwnie znaczenie symboliczne i by wyrazem
bardzo silnej osobowoci. A t Kleopatra miaa niewtpliwie, o tyle wic Pas-
cal zanadto si nie myli. Niezalenie od tego, czy bya pikna czy brzydka,
czy miaa dugi nos czy krtki, na pewno bya mdra, wyksztacona i obda-
rzona siln wol. Nadzwyczajna, fascynujca kobieta, ktra zasuya na swoje
miejsce w dziejach.
 BIBLIOTEKA ALEKSANDRYJSKA

KTO ZNISZCZY ANTYCZNE

DZIEDZICTWO KULTURY?

Od kilku tysicleci ludzko gromadzi i przechowuje dziea nauki tudzie

kultury w bibliotekach. Ich liczba jest olbrzymia, a budowa i utrzymanie nie-
rzadko stanowi spraw prestiow. Dopiero przed kilku laty, z wielk pomp,
czynic z tego pastwow akcj pijarowsk, ponownie otwarto" w Egipcie
Bibliotek Aleksandryjsk, ktra przed wieloma wiekami naleaa do naj-
bardziej znanych na wiecie i do tej pory uchodzi za najwaniejsz w staro-
ytnoci. Istniej rne wersje opowieci o jej smutnym losie. Mwi si, e w
47 roku p.n.e. pada pastw wojny aleksandryjskiej, kiedy Juliusz Cezar z
powrotem osadzi Kleopatr na tronie egipskim. Z innych wyjanie wynika,
e pod koniec IV wieku ksigozbir zosta znacznie uszczuplony wskutek
chrystianizacji Aleksandrii. Kolejna wersja odpowiedzialnoci za zniszczenie
biblioteki obarcza islam. Kiedy w 642 roku wdz Amr zdoby Aleksandri,
kalif Omar I postanowi podobno zniszczy wszystkie zbiory. Uzasadnienie
byo rwnie proste, co brzemienne w skutki: ksigi sprzeczne z wykadni
Koranu tak czy inaczej podlegay likwidacji. Wszystkie inne natomiast byy
zbdne, poniewa wystarcza Koran. Przez p roku ogrzewano pono pon-
cymi zwojami cztery tysice ani w miecie. Wszystkie te domysy wydaj si

27
mniej lub bardziej wiarygodne. Kto jednak jest rzeczywicie odpowiedzialny
za zbrodni popenion na kulturowym dziedzictwie staroytnoci?
Od IV wieku p.n.e. wadcy hellenistyczni traktowali dziaalno biblio-
teczn jako cz oglnej polityki kulturalnej. Za panowania Ptolemeuszw
utworzono w Aleksandrii dwa znamienite ksigozbiory: mniejsz bibliotek w
wityni Serapisa, w ktrej przechowywano ponad czterdzieci tysicy
zwojw, i znacznie wiksz, legendarn po dzi dzie bibliotek w muzejo-
nie, gdzie znajdowao si ich ponad p miliona. Jest to zbir godny uwagi,
zwaszcza e olbrzymia wikszo zwojw zawieraa wicej ni jedno dzieo.
Muzejon by akademi powicon rnym naukom, stworzon na wzr ary-
stotelicznej szkoy w Atenach. Jego rosncy wci ksigozbir pozwala pra-
cujcym tu uczonym studiowa ca wiedz wczesnej epoki.
Muzejon i jego bibliotek zaoy ok. 300 roku p.n.e. Ptolemeusz I So-ter.
Znajdowaa si ona w dzielnicy paacowej. Nastpca Sotera znacznie j
powikszy. Ambicj krlw z dynastii Ptolemeuszw byo zgromadzenie
caej wiedzy ludzkoci. Miay si tam znale wszystkie ksigi wszystkich
ludw ziemi". Stanowio to cz programu hellenizacji prastarego pastwa
egipskiego i pozostaych ziem znajdujcych si pod panowaniem Ptoleme-
uszw. Kalkulacja bya prosta, ale czytelna: aby podbi obce ludy, naleao
zrozumie ich kultur, w tym celu za naleao pozna ich ksigi, ktre z tego
wanie powodu trzeba byo zdoby i przetumaczy na jzyk grecki. Ptole-
meusz I napisa poza tym do ksit caego wiata, aby przysyali mu zwoje i
pomagali w ten sposb zwiksza zasoby jego biblioteki.
Oprcz tego ksigi przybyway do Egiptu rwnie krtymi drogami. Poli-
tyka pozyskiwania zbiorw polegaa na przykad na tym, e konfiskowano zwoje
znajdujce si na przypywajcych tu okrtach, a nastpnie wczano je do zbio-
rw bibliotecznych. Wacicieli czsto zbywano bardzo niestarannie przepisanymi
kopiami. Szczeglnie zuchwale zachowa si Ptolemeusz III kilkadziesit lat po
utworzeniu biblioteki: ot poyczy on w Atenach pod zastaw oficjalne wydania
klasycznych tragedii pira Ajschylosa, Sofoklesa i Eurypidesa, po czym w ogle
ich nie odda. I nawet dumne Ateny musiay zadowoli si maowartociowy-
mi kopiami. Ale nie wszystkie zwoje zdobywano w taki sposb; wiele trafio do
legendarnego muzejonu legaln drog. Agenci pozostajcy w subie biblioteki
skupywali ksigi w caym pastwie, a nastpnie wysyali je do Aleksandrii. Jak-
kolwiek si to odbywao, zbiory rosy, a Biblioteka Aleksandryjska staa si naj-
wiksz i najpowaniejsz tego typu placwk w caym wczesnym wiecie.

28
 Jednake nie zawsze zajmowaa si tylko gromadzeniem zbiorw. Kiero-
wali ni znakomici uczeni, a za ich rzdw sporzdzano bibliografie, katalogi,
komentarze i krytyczne wydania tekstw. Kto mia tu zatrudnienie, korzysta z
przywilejw: by zwolniony od pacenia podatkw, dobrze wynagradzany i
najlepiej wyposaony pod kadym wzgldem. Uczeni pracownicy biblioteki
suyli jako wychowawcy rodziny krlewskiej, a take jako doradcy polityczni
i kulturalni. Wrd jej uytkownikw byo wielu wanych dziejopisw, jak
Kallimach, Plutarch i Strabon, ktrzy swoj prac dawali najlepszy przykad.
Tote historykom bibliotekoznawstwa do dzisiaj za si w oku krci, kiedy
myl o utraconych skarbach z Aleksandrii.
Niewtpliwie znaczenie biblioteki i jej ogromna sawa przyczyniy si do
tego, e w najrozmaitszy sposb tumaczono fakt jej zniszczenia. Zdumie-
wajce wydaje si, i odpowiedzialnoci za zagad tego symbolu kultury
staroytnej obarczano na przemian pogan, chrzecijan i muzumanw. Kto
jednak by naprawd winien?
Prawd jest, e dziaania Juliusza Cezara na przeomie lat 48 i 47 p.n.e.
doprowadziy do pewnych zniszcze w Aleksandrii, ktrych ofiar pady rw-
nie zwoje pism. Rzymianin Marek Antoniusz, m Kleopatry, mia jej pniej
na pocieszenie podarowa pono dwiecie tysicy zwojw z biblioteki w
Pergamonie, najwikszej konkurentki Biblioteki Aleksandryjskiej. Ale jest to
chyba tylko adna anegdotka, niezawierajca ani krzty prawdy historycznej.
Tak czy inaczej, za panowania Kleopatry zniszczono czterdzieci tysicy
egzemplarzy ksig przygotowanych prawdopodobnie na eksport, a skado-
wanych w porcie miejskim, albowiem nie tylko skupywano zwoje, ale take
handlowano ich kopiami. Sam muzejon i znajdujca si w nim biblioteka
wyszy ze wszystkich zamieszek bez szwanku.
Faktyczne zniszczenie biblioteki nastpio pod koniec III wieku w czasie
walk cesarza Aureliana z palmirsk krlow Zenobi, kiedy to pastw
pomieni pada dzielnica miasta zwana Brucheionem, gdzie znajdoway si
paac krlewski oraz muzejon. Jakie dziesi lat pniej rwnie Dioklecjan
wysa swoje wojska do Aleksandrii, aby stumi tam powstania. Tote uczeni
musieli przenie si z waciwej biblioteki do mniejszej, znajdujcej si w
wityni Serapisa, ktra sto dwadziecia lat pniej take zostaa zniszczona.
Tym razem dziea zniszczenia dokonali chrzecijanie, sami przecie jeszcze
nie tak dawno przeladowani za wiar. I teraz to oni wanie zaczli
uzurpowa sobie prawo, by ocenia warto ksig. W 391 roku rozwcie-
czonym tumem, ktry postanowi zburzy witynie pogaskie, dowodzi
biskup Teofilos. Wwczas to zburzono wityni Serapisa, prawdopodobnie
wraz z caym ksigozbiorem.
Historia zniszcze pozostaych zbiorw, czego w VII wieku mieli dopu-
ci si muzumanie, budzi wrd fachowcw kontrowersje. Islam szanuje
bowiem dwie pozostae religie oparte na ksigach chrzecijastwo i judaizm
i zabrania niszczenia pism chrzecijaskich i judaistycznych, ktre stanowi
ich cz. Bardzo duo pism staroytnych przetrwao czasy redniowiecza wa-
ciwie tylko dziki islamowi. Muzumaski wdz Amr by ponadto niezwykle
wiatym czowiekiem, ktry traktowa inne kultury z respektem.
Pytanie tylko, czy w owym czasie, penym wielkich zmian politycznych
po upadku dynastii Ptolemeuszw, pozostao jeszcze cokolwiek ze wspania-
oci biblioteki, co byoby warte wzmianki. Aleksandria ju dawno utracia
swoj pozycj kulturaln i polityczn a tym samym straci na znaczeniu
take sawny ksigozbir.
 JEZUS Z NAZARETU

KIEDY BYA WITA NOC?

Do najbardziej kontrowersyjnych dat w dziejach wiata naley data narodzin

Jezusa. Od wielu stuleci usiuje si dociec jej wszystkimi moliwymi sposoba-
mi. Kiedy miao miejsce to wydarzenie, ktre chrzecijanie na caym wiecie
rok w rok obchodz uroczycie jako Boe Narodzenie i na ktrym opiera si
kalendarz stosowany przez przewaajc cz ludzkoci?
Pytanie to stanowi przede wszystkim problem kalendarzowy, poniewa
chrzecijask rachub czasu wprowadzono dopiero w 525 roku, a upowszech-
niaa si ona bardzo powoli. Kiedy w VI wieku n.e. pojawiy si problemy z
obliczaniem daty wit Wielkanocy, ojcu Kocioa Dionizjuszowi Maemu
(wac. Dionisius Exiguus) polecono znale jakie rozwizanie. Ten za, nie
chcc ju liczy lat w wymiarze pogaskim, ustanowi now chronologi, za-
czynajc od chwili, gdy jak pisa: nasz Pan Jezus Chrystus sta si czowie-
kiem". Ale czy uczony Dionizjusz istotnie posuy si waciw dat?
Naley zauway, i w chrzecijaskiej rachubie czasu nie wystpuje rok
zerowy. Dionizjusz postanowi, e po pierwszym roku przed narodzeniem
Chrystusa" nastpi od razu pierwszy rok po narodzeniu Chrystusa", gdy w
rzymskim systemie liczbowym nie uywano zera. W swoich obliczeniach
odwoa si do okresu panowania Augusta i zaoenia Rzymu, ale nie sign

31
na przykad do adnych rde ydowskich. Czy zatem Jezus nie powinien
przyj na wiat w nocy z 24 na 25 grudnia pierwszego roku przed naro-
dzeniem Chrystusa" (1 rok p.n.e.), skoro po nim nastpuje pierwszy rok po
narodzeniu Chrystusa" (1 rok n.e.)? Sprawa jest jednak niezwykle zagmatwa-
na, poniewa dane zawarte w Nowym Testamencie s co najmniej niespjne, a
waciwie wrcz sprzeczne. Aby natrafi na lad daty narodzin Jezusa, naley j
bardzo krytycznie porwna z innymi datami historycznymi. Wydarzenie to
opisuj dwie opowieci z Nowego Testamentu.

Pierwsza z nich, zawarta w Ewangelii w. Mateusza, powstaej w latach 80-90

n.e., opowiada o trzech Mdrcach (dos.: magach) ze Wschodu, dopytujcych
si w Jerozolimie o narodziny Mesjasza, ktre zwiastowaa im jedna z gwiazd.
Przywioda ich ona do Betlejem, gdzie znaleli nowo narodzone dzieci i
oddali mu hody. Dziao si to pod koniec panowania Heroda I, ktry
sprawowa urzd od 37 roku do wiosny 4 roku p.n.e. Z ewangelii nie wynika
wszake jednoznacznie, czy gwiazda tylko zwiastowaa, czy te ogaszaa
narodziny Jezusa. W kadym razie, wedug w. Mateusza, Herod na wie o
tym posa [oprawcw] do Betlejem i caej okolicy i kaza pozabija
wszystkich chopcw w wieku do lat dwch". Chcia w ten sposb uzyska
pewno, e nowo narodzony krl ydowski", jak si o tym mwi w Biblii,
rzeczywicie bdzie wrd zabitych dzieci. Oznaczaoby to wic, e Jezus uro-
dzi si przynajmniej rok i dziewi miesicy przed zakoczeniem panowania
Heroda, a wic w 6 roku p.n.e. Ewangelia w. Mateusza nie mwi na ten temat
nic wicej, nie dowiadujemy si bowiem, jak dugo Jezus pozostawa z
rodzicami na wygnaniu w Egipcie, aby uchroni si przed oprawcami Heroda,
przed ktrymi ostrzeg ich Bg.
wity ukasz Ewangelista opowiada mniej wicej w tym samym czasie
co Mateusz o spisie ludnoci przeprowadzonym za panowania rzymskiego ce-
sarza Augusta i za czasw panowania namiestnika Kwiryniusza w Syrii. Maria
i Jzef wyjechali z Nazaretu w Galilei do Betlejem w Judei, skd pochodzia
rodzina Jzefa. Tam urodzi si Jezus, p roku po narodzinach Jana Chrzci-
ciela, ktrego data urodzenia jest zwiastowana na czasy krla Heroda". Tego
krla utosamia si z Herodem Wielkim, ktry jak ju wspomniano, rzdzi
pastwem ydowskim w okresie od 34 roku p.n.e. do 4 roku n.e. Jest jednak
jeszcze jego syn Herod Antypas, ktry po mierci ojca otrzyma midzy
innymi Galile i panowa tam a do 39 roku n.e.

32
 W celu ustalenia daty narodzin Jezusa mona by porednio wykorzysta
informacj w. ukasza Ewangelisty dotyczc ochrzczenia Go przez Jana
Chrzciciela. Zgodnie z t ewangeli Jezus przyj chrzest w wieku trzydziestu
lat, czyli w pitnastym roku panowania cesarza Tyberiusza. W gr wchodziby
tu wic czas midzy jesieni 27 a latem 29 roku - ale czy Jezus rzeczywicie
mia wwczas dokadnie trzydzieci lat, czy te ta data oznacza tylko, i by w
dojrzaym wieku mskim? A moe liczba trzydzieci odnosi si do krla
Dawida, ktry w tym wieku zosta krlem?
Owa saba konstrukcja chronologiczna wzniesiona przez ewangelistw,
na dodatek pena sprzecznoci, nie pozwala wypowiedzie si jednoznacznie o
dacie narodzin Jezusa. Pewien punkt zaczepienia dla relacji w. ukasza daje
jednak ydowski historiograf Jzef Flawiusz, ktry mwi o cenzusie w Judei.
Kwiryniusz kaza go przeprowadzi w 37 roku po bitwie pod Akcjum, czyli w
6 lub 7 roku n.e.
Chronologia wedug w. ukasza wykazuje jednak pewne saboci. Przede
wszystkim nie da si ona pogodzi z czasem panowania Heroda Wielkiego,
zwaszcza e za jego rzdw nie odby si aden spis ludnoci. Z kolei jego
syn Herod Antypas rzdzi tylko w Galilei i Perei, gdzie nie przeprowadzano
spisu. Rwnie ukrzyowanie Jezusa nie mogoby wedug danych w. ukasza
przypa, jak mwi o tym przekaz historyczny, na czas panowania Pon-cjusza
Piata - w kadym razie na pewno nie, jeli Jezus, jak si to na og przyjmuje,
zosta stracony w wieku trzydziestu trzech lat.
Krytyczne porwnanie z innymi, przede wszystkim ydowskimi rdami
dotyczcymi ycia Jezusa sprawia, e bardziej prawdopodobne wydaje si
mimo wszystko datowanie w. ukasza. Niezgodno co do okresu rzdw
Heroda mogaby wynika std, e jako krl mg tu by traktowany kolejny
syn Heroda Wielkiego: Archelaus, ktrego August po jego raczej krtkim
okresie panowania ju w 6 roku n.e. skaza za nieudolno na wygnanie do
Galii. Przemawia za tym midzy innymi to, e jego wizerunek pojawia si na
bitych monetach razem z imieniem ojca. Zgodnie z tym Jezus urodziby si
rzeczywicie w 6 lub 7 roku n.e., podjby swoj misj w 35 lub 36 roku n.e.,
w ostatnim roku urzdowania Poncjusza Piata, i zmarby na krzyu w mod-
szym wieku, ni to dotychczas zakadano. Nadal jednak nie da si to pogodzi
z datami podawanymi przez w. Mateusza.
Oczywicie problematyczne jest, ktre teksty z Ewangelii mwice o na-
rodzinach Jezusa s w ogle historycznie udowodnione, a ile z tych opowie-

33
ci naley rozumie raczej symbolicznie? Najpewniej jest tak w przypadku
opowieci o wdrujcej gwiedzie, ktra miaa zaprowadzi trzech Mdrcw
do miejsca narodzin Jezusa. Symbol gwiazdy ma prawdopodobnie czysto mi-
tyczne pochodzenie i odnosi si do zawartego w Starym Testamencie motywu
Mesjasza. Wprawdzie raz po raz poszukiwano astronomicznych wyjas'nie
zaistnienia w owym czasie jakiego fenomenu na niebie: trojakiej koniunkcji
Jowisza-Saturna w 7 roku n.e. albo jakiej komety. Kiedy na Ziemi dziay si
jakie wielkie rzeczy, staroytni prawie zawsze analizowali rne zjawiska na
niebie i jego rozmaite konstelacje. Mona wic przypuszcza, e ewangelista
chcia w ten sposb uzmysowi, i szykuje si co wielkiego.
Dalej jest mowa o synnej rzezi niewinitek z rozkazu Heroda: czy w og-
le do niej doszo, czy te ten szczeg ma nam tylko powiedzie, e wybrane
dziecko uratowao si w cudowny sposb, co stanowi aluzj do Mojesza ze
Starego Testamentu, ktry jako dzieci zosta spuszczony w wiklinowym
koszyku na fale Nilu i przey? Rwnie datowanie w oparciu o spis ludnoci
wprowadza w bd. wity ukasz chcia prawdopodobnie w ten sposb tylko
wyjani, jak to si stao, e Jezus pochodzi z Nazaretu, mimo i Mesjasz mia
si zgodnie z przepowiedni narodzi w Betlejem. Moliwe zatem, e dla
zilustrowania caej sprawy ewangelici podpierali si wydarzeniami hi-
storycznymi, ktre wprawdzie nastpiy, ale niekoniecznie maj bezporedni
czasowy czy przyczynowy zwizek z narodzinami Jezusa.
Te niewyjanione pytania frapuj wic nadal, ale mao prawdopodobne
jest, eby kto kiedykolwiek odpowiedzia na nie w sposb zadowalajcy. W
perspektywie dziaalnoci Jezusa i caych dziejw chrzecijastwa pytanie o
dokadn dat narodzin zaoyciela religii jest oczywicie marginalne, nie
wpywa bowiem na ocen Jego znaczenia i przesanie goszonej przeze nauki.
Ale nawet gdyby rok narodzin Jezusa zosta niepodwaalnie ustalony, to i tak
nasz kalendarz prawdopodobnie nie ulegby zmianom, eby po prostu nie
wprowadza zbyt duego zamieszania.
 PONCJUSZ PIAT

ZNIESAWIENIE PRZEZ BIBLI?

Kiedy prawdopodobnie w czwartej dekadzie I wieku n.e. - tej daty niepodobna

ju ustali w sposb niebudzcy wtpliwoci zaoyciel chrzecijastwa, Jezus
z Nazaretu, zosta stracony przez ukrzyowanie, odbyo si to na rozkaz Poncju-
sza Piata, rzymskiego namiestnika prowincji Judei. adnego innego wydarzenia
z okresu staroytnoci nie zbadano rwnie gruntownie, a proces Jezusa jest chyba
najsawniejsz rozpraw w dziejach wiata. Oglnie rzecz biorc, Jego stracenie
przypisuje si Piatowi, i to ono na zawsze uksztatowao historyczny wizerunek
tego Rzymianina. Nowy Testament charakteryzuje Piata jako wadc sabego,
ktry kiepsko rzdzi Judea. Wedug ewangelistw rzecz miaa nastpujcy
przebieg: poniewa ydowscy arcykapani Jerozolimy chcieli usun Jezusa jako
niebezpiecznego wichrzyciela, donieli na Niego do przedstawiciela rzymskiego
cesarza Tyberiusza, twierdzc, e mieni si krlem ydw" i jest buntownikiem.
To z kolei obraca si przeciw wadzy Rzymu, ktry prawie od stu lat decyduje
o losach Palestyny, i stanowi zbrodni obrazy majestatu. Ewangelici twierdz, e
chocia Piat by przekonany o niewinnoci Jezusa, uleg presji ludu ydowskie-
go, ktry domaga si stracenia wdrownego kaznodziei. Ewangelista Mateusz
posuwa si w swojej opowieci nawet do twierdzenia, e Rzymianin Piat, chcc
udokumentowa swoj niewinno, ydowskim obyczajem umy rce.

35
 Czy jednak taka ocena okresu rzdw Poncjusza Piata i jego niechlubnej
roli w procesie Jezusa z Nazaretu jest zgodna z historyczn prawd? I czy sam
proces, a potem skazanie Jezusa odbyy si akurat w taki sposb? A moe
Nowy Testament zapocztkowa fal zniesawie, ktre od prawie dwch ty-
sicy lat spotwarzaj rzymskiego namiestnika jako chwiejnego oportunist?
Chcc usun nielubianego Jezusa, w ich oczach samozwaczego mesjasza,
uczeni w Pimie potrzebowali w rzeczywistoci poparcia rzymskich wadz oku-
pacyjnych. A take jakiego wieckiego powodu, gdy owe wadze nie mieszay
si do sporw wewntrzwyznaniowych. Dlatego te uczeni w Pimie przedsta-
wili Poncjuszowi Piatowi Jezusa z Nazaretu jako niebezpiecznego rebelianta,
z ktrym trzeba skoczy, zanim zdoa w niespokojnej prowincji sprowoko-
wa kolejne powstanie. Posugujc si podobn taktyk, ju wczeniej usio-
wali uwolni si od tego charyzmatycznego kaznodziei. Zarzutu, i Jezus jest
winien zbrodni obrazy rzymskiej wadzy, Piat nie mg po prostu zlekceway.
Ewangelici opowiadaj, e kiedy wyrazi powtpiewanie o winie oskaronego,
uczeni w Pimie podburzyli lud, a namiestnik da si porwa gniewowi tumu i
skaza Jezusa na mier, chocia by przekonany o Jego niewinnoci.
W rzeczywistoci w okresie panowania Poncjusza Piata (26-36 rok n.e.)
wybuchao wiele powsta ludowych, ktre rzymski namiestnik kaza krwawo
tumi. Prowincje lece na obrzeach caego Cesarstwa Rzymskiego byy
wwczas pod du presj polityki integracji w duchupax Romana. ydzi pale-
styscy sprzeciwiali si temu ze szczegln si, nie chcieli bowiem wyrzec si
swojej ydowskiej tosamoci. Poncjusz Piat by wobec nich absolutnie bez-
wzgldny. Takie fakty nie pasuj jednak do nakrelonego przez ewangelistw
wizerunku sabego wadcy prowincji. Inni kronikarze opisuj go jako mdrego
taktyka, ale rwnie niewzruszonego i brutalnego suwerena, ktry bezlitonie
dawi wszelk opozycj sprzeciwiajc si rzymskim uzurpatorom.
Obraz bezwolnego namiestnika, ktrego saboci tumacz wszystko
uczeni w Pimie, nie jest zatem historycznie udokumentowany. Wypywa on
raczej z konkurencji midzy ydami a zwolennikami Jezusa. Celem jest tu
rwnie obarczenie ydw odpowiedzialnoci za Jego ukrzyowanie. Im
gwatowniej przebiega po mierci Jezusa konflikt midzy dawn religi a jej
odamem, tym wicej byo powodw, by obie strony nawzajem si dyskre-
dytoway. Zgodnie z przedstawieniami propagandy chrzecijaskiej celem
perfidnej taktyki ydw byo uczynienie sabego namiestnika rzymskiego
bezwolnym narzdziem w rkach uczonych w Pimie.

36
 Skoro jednak Poncjusz Piat nie pozwoli si tak po prostu instrumentalnie
wykorzysta, jak wobec tego mg kaza zgadzi Jezusa? Moe raczej
wskutek chodnej kalkulacji uleg oddolnej presji i zadowoli ydowski mo-
toch, ktry krla ydowskiego chcia ujrze na krzyu? A moe tylko, nie
uwaajc wprawdzie Jezusa za winnego, potraktowa Go jak potencjalnego
niebezpiecznego buntownika, ktry przeciwstawia si polityce modernizacji i
rzymskiego parcia do integracji kulturalnej? Czy by to wszak wystarczajcy
powd, aby przezornie unieszkodliwi osobliwego przywdc sekty?
W rzeczywistoci jednak nie tylko obiegowa ocena Piata jako sabeusza
prowadzi nas na manowce. Przesadnie wyolbrzymiona jest rwnie rola, jak
ydowskiej ludnoci Jerozolimy przypisuje Nowy Testament. Haso: Ukrzy-
ujcie go!" jest historycznie nieprawdopodobne, poniewa proces przeciw
nauce Jezusa odbywa si z wyczeniem opinii publicznej. Prawd jest, i
Piat nie uwaa Jezusa za sprawc wystpkw zarzucanych Mu przez ydow-
skich uczonych w Pimie, tyle e jako namiestnik cesarski nie mia waciwie
innego wyboru, jak mimo wszystko skaza owego wdrownego kaznodziej,
ktry podczas procesu przez wikszo czasu uparcie milcza. Rzymianin i
sdzia w jednej osobie musia odebra to jako zatwardziao i sprzeciw, co z
kolei w wietle prawa rzymskiego byo cikim przestpstwem. Piat zapewne
puciby oskaronego wolno, gdyby odnis si On do stawianych Mu
zarzutw, ale Jezus wola milcze. Milcza take podczas pniejszych tortur,
wobec czego nieubagany obroca prawa czu si w obowizku skaza Go na
kar mierci.
 CESARZ TYBERIUSZ

MDRY M STANU
CZY POZBAWIONY SKRUPUW
POTWR SEKSUALNY?

Nasz obraz Rzymu jest prawdopodobnie w ogromnej mierze uksztatowany

przez hollywoodzkie filmy, powieci historyczne i mao wiarygodne opowieci
przewodnikw turystycznych. Mamy wic przed oczami Cezara jako wyso-
kiego, szczupego, ascetycznego mczyzn o srebrnych wosach i surowym
wyrazie twarzy. Widzimy te, jak Neron niespokojnie i z obdem w oku cho-
dzi po swoim paacu, a na wyspie Capri zdemoralizowany starzec o imieniu
Tyberiusz zaspokaja swoje perwersyjne dze. Wielkie postaci historii rzym-
skiej odrnia si na og dziki ich specyficznym cechom i czynom, ktre
wprawdzie niekoniecznie s niewaciwe, ale ze wzgldu na zoone dzieje i
polityk Rzymu rzadko kiedy spotkay si z odpowiedni ocen. Popularna
tradycja historyczna szczeglnie niesprawiedliwie obesza si z Tyberiuszem,
ktry panowa w Rzymie w latach 1437 n.e.
Kto odwiedza wysp Capri z jej sawn na cay wiat Lazurow Grot,
dowie si co nieco o tym rzymskim wadcy, ktry na staro wybra sobie ten
malowniczy zaktek na sw rezydencj i zaszy si w nim. Posiada tam
kilkanacie wspaniaych willi, ktre dzisiaj przycigaj wielu turystw. Praw-

39
dziwy Tyberiusz by raczej niemiay, ale taka cecha nie byaby szczeglnie
interesujca dla turystw. Na szczcie jednak w przewodnikach mona przy-
toczy to, co rzymscy historiografowie -Tacyt, a przede wszystkim Sweto-
niusz - napisali o cesarzu. Wedug opowieci Swetoniusza gromady sprowa-
dzanych zewszd dziewczt, frywolnych chopcw i wynalazcw wszelakich
sprzecznych z natur bezecestw musiay uprawia ze sob stosunki seksualne
w ukadach trjktnych. Tyberiusz za przyglda si im, aby dziki temu
widokowi pobudzi swoj osab energi". Swetoniusz charakteryzowa ce-
sarza jako starego zberenika, ktry inscenizowa orgie, a pniej brutalnie
mordowa swoich bezbronnych towarzyszy zabaw. Rwnie kiedy chcia si
pozby jakich swoich niewolnikw, nielubianych podwadnych czy nawet
wysoko postawionych osobistoci, wydawa po prostu rozkaz, by zrzuci ich z
raf wyspy do morza. Dla czystej przyjemnoci kaza mordowa niewinnych
albo wymyla takie tortury, by mc napawa si mkami ofiar. Krtko m-
wic, stary Tyberiusz y wycznie myl o swoich perwersyjnych uciechach,
a polityk Rzymu zostawia jej wasnemu biegowi.
Swetoniusz napisa te zoliwe sowa kilkadziesit lat po mierci rzym-
skiego cesarza, ustawiajc go tym samym na pierwszym miejscu w szeregu
samolubnych, zdeprawowanych despotw, ktrzy zdradzaj dumne dzie-
dzictwo Cezara i Augusta i skazuj Rzym na zagad. I ta opinia, cho po-
wstaa tak dawno, jest popularna po dzi dzie. Rwnie Tacyt, kolega po
fachu Swetoniusza, zgadza si z t potpiajc ocen, podobnie zreszt jak
inni pisarze a do XX wieku rozpowszechniali fatalny wizerunek Tyberiu-sza
jako podstpnego tyrana. Nalea do nich midzy innymi Aleksander Dumas,
twrca Hrabiego Monte Christo, i Robert Graves, autor powieci Ja,
Klaudiusz.
Tyberiusz zosta zrehabilitowany dopiero w poowie XX wieku, co wa-
ciwie troch zdumiewa, gdy wcale nietrudno byo obali rzucane na niego
kalumnie. Znamienne jest na przykad to, e nie ma adnych wspczesnych
Tyberiuszowi opinii krytycznych o nim, ktre mona by potraktowa
powanie, a ktre mogyby potwierdzi pniejsze oszczerstwa. Take pod-
czas pobytu na Capri cesarz wcale nie zaniedbywa spraw urzdowych. Poza
tym wietnie udokumentowana historia prawa rzymskiego powala sdzi, e
rzekome orgiastyczne procesy i egzekucje w wykonaniu Tyberiusza nigdy si
nie odbyy. Istniej natomiast dowody, e przyzna pomoc finansow ofiarom
wielkiego poaru w Rzymie.

40
 Rzetelne badania ycia Tyberiusza ukazuj zupenie inny jego obraz.
Wadca ten wcale nie by wyuzdany i egoistyczny, wrcz przeciwnie od-
znacza si niezwyk skromnoci. Odrzuci zaszczyt, by podobnie jak w
przypadku Juliusza Cezara i Augusta - nazwano jego imieniem jeden z
miesicy. By trzewo mylcym mem stanu, wyksztaconym i posia-
dajcym silne poczucie sprawiedliwoci. Z takimi cechami, powcigliwoci i
natur skaniajc go do unikania kontaktw, niezbyt dobrze pasowa do
mienicej si wieloma barwami politycznej sceny Rzymu. A mimo to
wyrnia si jako posta: ju przed objciem wadzy zabysn w roli
gwnodowodzcego w Germanii, jako wadca liczy si z senatem, gospo-
darowa oszczdnie i dba o waciwe zarzdzanie rzymskimi prowincjami.
Tyberiusz musia jednak przez cae lata walczy z wieloma osobistymi roz-
czarowaniami, zawiedzionymi nadziejami i ohydnymi intrygami. To spo-
wodowao, e sta si samotnikiem i nieraz w zgorzknieniu odwraca si
plecami do Rzymu.
Kampania oszczerstw przeciw Tyberiuszowi zacza si prawdopodobnie
od Wipsanii Agrypiny, ktra oskarya go o popenienie politycznego
morderstwa na jej mu Germaniku, adoptowanym synu cesarza. Tyberiusz
zacz si broni, ale wtedy ju i tak by od dawna niepopularny. Dzisiaj po-
wiedzielibymy, e brakowao mu osobowoci medialnej. To, e mimo ce-
sarskich obowizkw zaszy si na Capri, przysporzyo mu w Rzymie, gdzie
tworzono opini publiczn, jeszcze wicej wrogw. Z jego imieniem czono
mnstwo brudnych afer politycznych, chocia na og nie mia z nimi nic
wsplnego.
Cakowit niesaw okry si jednak Tyberiusz dopiero po mierci. Czasy
Tacyta i Swetoniusza charakteryzoway si gloryfikowaniem minionej wiet-
noci Rzymu i pesymistycznymi nastrojami wywoanymi siganiem do de-
spotycznych metod, czego obaj dowiadczali na co dzie. Taki poaowania
godny rozwj sytuacji musia w oczach potomnych mie gdzie swj nama-
calny pocztek, dlatego te Tyberiusz sta si pomiertnie ofiar historiografii
o zabarwieniu politycznym. I cho przesad byoby mwi, i by on a-
godnym, niewinnym jagnitkiem, to rwnie przesadne jest ukazywanie go jako
wcielenie okrutnego despoty. Ale na jego przykadzie wida, e politycy ju za
ycia powinni zadba o swj przyszy wizerunek. W przeciwnym razie moe
si zdarzy, e przez wieki, nie mogc si broni, bd obciani grzechami,
ktrych w ogle nie popenili.

41
 RZYM PONIE

ZY HUMOR NERONA CZY OKRUTNY PRZYPADEK?

aden rzymski cesarz nie by w ocenie potomnych rwnie zy jak Neron.

Wiemy z nim klasyczny obraz skorumpowanego, szalonego, pogardzajcego
ludmi tyrana, bezwzgldnego egocentryka w dzisiejszym rozumieniu.
Peter Ustinov w mistrzowski sposb wcieli si w takiego Nerona w fil-
mowej adaptacji sawnej powieci Henryka Sienkiewicza Quo vadis, ale jego
przejmujca rola nie ma absolutnie nic wsplnego z wydarzeniami histo-
rycznymi.
Negatywny wizerunek Nerona utrwali si w decydujcej mierze przez to,
e na czas jego panowania przypada wielki poar Rzymu i okrutne przelado-
wania chrzecijan, ktre nastpiy zaraz po nim. Pewnego letniego poranka 64
roku w Circus Maximus zajy si ogniem atwopalne drewniane budy. Ogie
rozprzestrzeni si z szybkoci byskawicy. Udao si go opanowa dopiero
po szeciu dniach i siedmiu nocach, kiedy wykorzystano dukty, aby pastw
pomieni nie pady dalsze czci miasta. Ale nie ugaszono wszystkich zarzewi
ognia, tote zacz si szerzy od nowa i jeszcze przez kilka dni kontynuowa
swoje niszczycielskie dzieo. Poary zdarzay si wwczas w Rzymie bardzo
czsto. Drewno byo podstawowym budulcem, a ochrona przeciwpoarowa
niewystarczajca. Wprawdzie powikszono rzymsk stra poarn,

43
ale ten kataklizm przers najmielsze wyobraenia. Przekazy dotyczce jego
rozmiarw nie s zgodne. Niekiedy mwi si, e ogie strawi dwie trzecie
Rzymu, innym znw razem, e z czternastu dzielnic miasta oszczdzi jedynie
dwie. W kadym razie skutki poogi byy straszliwe. Ogniem zajy si dziel-
nice mieszkaniowe i handlowe, stare witynie i budynki publiczne. Wielu
ludzi zgino w pomieniach, dwiecie tysicy rzymian zostao bez dachu nad
gow, dumne miasto w ogromnej czci zmienio si w pogorzelisko.
Ju z tego powodu, e ogie szala tak zaciekle, rozesza si pogoska -
rwnie szybko jak pomienie i mogo doj do podpalenia. Gniew rzymian
skierowa si przede wszystkim przeciwko cesarzowi, gdy w odrnieniu od
Augusta, ktry w chwilach rnych kataklizmw pojawia si i yczliwie prze-
mawia do ludu, Neron, przebywajcy wtedy w swojej letniej rezydencji, nie
ruszy si z miejsca. Take i dzi politycy popeniaj czasami ten bd, co opi-
nia publiczna za kadym razem poczytuje im za ze. Neron wrci do Rzymu
dopiero wtedy, gdy rwnie jego paacowi zaczo grozi zniszczenie.
Niektrzy autorzy ju wwczas obarczali cesarza odpowiedzialnoci za
kataklizm. Podawali jednak rozmaite motywacje podoenia przeze ognia:
jedni utrzymywali, e Neron podpali Rzym, gdy chcia odtworzy wraenia,
jakie mogy towarzyszy wiadkom poaru Troi. Inni znw twierdzili, e
chcia doprowadzi miasto do stanu tabula rasa, aby zaspokoi swoje szalone
ambicje architektoniczne i po poarze wspaniale odbudowa miasto jako
Neropolis. Kolejnym motywem mogoby by to, e postanowi wzi odwet na
Rzymie za liczne spiski przeciw jego osobie. Te obdne pogoski rozprze-
strzeniay si bardzo szybko: niektrzy widzieli pono, jak Neron z wiey
swojego paacu piewa podczas poaru pie o poncej Troi, sam akompa-
niujc sobie na lirze.
Ale wszystkie te oskarenia, bez wzgldu na to, czy ostronie sugerowane
czy te podbudowane atwymi do podwaenia dowodami", byy faszywe. Do
ich rozpowszechniania przyczynio si w ogromnej mierze ugrupowanie
opozycyjne, ktre t katastrofaln klsk ywioow i spowodowany przez ni
potworny chaos w Rzymie wykorzystao jako wietn okazj, by skutecznie
zaprezentowa zalknionemu ludowi swj negatywny stosunek do cesarza.
A przecie cesarz nie by odpowiedzialny za poar. Nie mona mu te
byo niczego zarzuci, jeli chodzi o podjte rodki. Zaraz po powrocie do
Rzymu Neron otworzy przed bezdomnymi swoje ogrody, wspar finansowo
pogorzelcw i zaopatrzy ich w materiay budowlane. Aby odbudowa post-

44
powaa szybciej, poszkodowanych wacicieli domw stara si zachca za
pomoc rozmaitych bodcw. Przede wszystkim jednak wyda poyteczne
przepisy dotyczce sposobu budowy i wysokoci wiby dachowej, co miao
zapobiec kolejnym poarom i uatwi zwalczanie ognia. Poza tym kaza uczci
bogw uroczystociami ofiarnymi, chcc w ten sposb uspokoi zalknion
ludno. Zrobi wic wszystko, co byo w jego mocy, aby zagodzi skutki
poaru i jak najszybciej odbudowa miasto.
Obrzdy kultowe troch pewnie zmniejszyy lk przed gniewem bogw,
ale nie wyciszyy pogosek o Neronie jako podpalaczu. W tak trudnej sytuacji
nieprzychylne cesarzowi nastroje mogy w zniszczonym miecie przerodzi si
w otwart wrogo nieobliczalnych mas. Reakcja Nerona na cikie oskarenia
pod jego adresem bya fatalna. Zrobi to, co robili rwnie inni przed nim i po
nim, kiedy czuli si zapdzeni w lep uliczk. Dostarczy masom koza
ofiarnego, aby mogy ochodzi rozgorczkowane namitnoci. W ten sposb
doszo do przeladowa rzymskich chrzecijan, ktrych rosnca liczba i tak
budzia podejrzenia, nie mwic ju o osobliwych pogldach religijnych nowej
sekty. Neron kaza aresztowa kilku jej czonkw i podda ich torturom, eby
wymc na nich przyznanie si do winy. Lud rzymski otrzyma wic to, czego
si domaga: pokazowe procesy i egzekucje oraz sabo jeszcze znan, wtpliw
sekt jako mile widzianego koza ofiarnego straszliwej klski. Neron natomiast
dziki temu sprytnie unikn gniewu ludu.
Jednake pniejsi chrzecijascy historiografowie rzymscy wytykali po-
gaskiemu cesarzowi przeladowanie chrzecijan. Negatywny stosunek do
Nerona utrzymywa si przez cae redniowiecze i trwa nawet po dzi dzie. A
poniewa do wizerunku godnego pogardy tyrana, przeladujcego niewinnych
chrzecijan, pasuje obraz obkanego podpalacza, to rwnie i ta pogoska
przetrwaa dwa tysice lat od czasw antycznych a po dzie dzisiejszy.
Ponadto ocena tego wadcy bardzo przypomina ocen Tyberiusza. Okres
panowania Nerona przypada bowiem na czas upadku Rzymu, za co jeszcze
bardziej winiono cesarza z jego fatalnym charakterem i sposobem rzdzenia
pastwem. Tak wic wiele pokole dziejopisw wysuwao rzekome (i rzeczy-
wiste) zbrodnie Nerona na pierwszy plan, a pomijao wszystko to, co czynio
go wadc podobnym do innych, majcym swoje mocne i sabe strony.
 DONACJA KONSTANTYNA

BEZPRAWNIE ZDOBYTE PASTWO WATYKASKIE?

redniowiecze chrzecijaskie znao dwie potgi, ktre warunkoway si wza-

jemnie i zarazem walczyy ze sob: na jednym biegunie znajdowaa si du-
chowa potga papiestwa, na drugim za laicka potga cesarza. Byy one zdane
na siebie, gdy jedna, by tak rzec, zapewniaa wiecki porzdek, a druga
dostarczaa nieodzownej nadbudowy metafizycznej. Walk tych dwu potg
wyznaczao pytanie, komu naley si palma pierwszestwa. Jasny podzia w
obecnym rozumieniu rozdziau pastwa i Kocioa by wwczas nie do
pomylenia.
Gwnym dokumentem, na mocy ktrego papiestwo, gdy tylko uznawao
to za konieczne, usiowao przez cae stulecia legitymizowa swoj dominacj
rwnie nad cesarzem, bya tak zwana Donacja Konstantyna. Gosi ona, e
cesarz Konstantyn I Wielki (zm. w 337 roku) w podzice za przyjty chrzest i
wyleczenie z trdu wspaniaomylnie zoy papieowi Sylwestrowi I i jego
sukcesorom nad wyraz wany dar: pierwszy rzymski cesarz wyznania chrzeci-
jaskiego ofiarowa papieom godno cesarsk, wyrni ich tytuem gowy
i przywdcy wszystkich Kociow na caym wiecie" i przekaza im wadz
nad witym miastem Rzymem, jak rwnie nad wszystkimi prowincjami,
dystryktami i miastami Italii oraz wszystkimi regionami Zachodu". Kon-

47
stantyn przenis swoj rezydencj do Bizancjum, ktre od tej pory nosio
nazw Konstantynopol (obecny Stambu), poniewa nie godzioby si, eby
wiecki cesarz panowa w miejscu, gdzie Bg osadzi namiestnika Chrystusa.
W owym uroczystym dokumencie zobowiza te swoich nastpcw do
przestrzegania tej regulacji.
Konstantyn przeszed do historii jako zaoyciel Konstantynopola i
krzewiciel chrzecijastwa. Od niego wzi pocztek obowizujcy do dzisiaj
chrzecijaski charakter wiata zachodniego. Od 312 roku chrzecijanie w
zachodniej czci Imperium Rzymskiego cieszyli si licznymi przywilejami, a
rok pniej, na mocy edyktu mediolaskiego, ich wiara zostaa zrwnana z
religi staroytn. Nowa religia bya ju wprawdzie od duszego czasu w
ofensywie, ale jeszcze w 303 roku Dioklecjan dopuci si przeladowania
chrzecijan, co pniej ju si jednak nie powtrzyo. Konstantyn nie by
czowiekiem agodnym. Gdy chodzio o zapewnienie sobie wadzy, nie cofa
si nawet przed umierceniem najbliszych czonkw rodziny. Do dzisiaj jest
spraw kontrowersyjn, czy propagowa on chrzecijastwo z przekonania, czy
te z powodw politycznych. I pewnie nie da si ju tego ostatecznie dociec.
W kadym razie chrzest przyj dopiero na ou mierci. Legenda mwi, e
zrobi to z powodu straszliwych wyrzutw sumienia, ktre drczyy go
wskutek pozbawionej skrupuw polityki mocarstwowej.
Przez cae wieki kuria rzymska raz po raz wydobywaa w akt donacji,
aby podkrela swoje prawo do dominacji w onie Kocioa - a powoywaa si
przy tym na apostow, witego Piotra i witego Pawa, ktrzy zginli w
Rzymie mierci mczesk. Obaj podobno ukazali si Konstantynowi we nie
i skonili go do przyjcia chrztu od papiea Sylwestra, co pomogo mu
wyleczy si z trdu. Tak przynajmniej gosi legenda o Sylwestrze, na ktr
powouje si Donacja Konstantyna. Dokumentem tym podpierali si take
rni papiee, zgaszajc liczne roszczenia terytorialne.
We wczesnej fazie redniowiecza Europa bya bardzo niespokojnym
skrawkiem Ziemi i kady kolejny papie z wielkim trudem sprawowa swj
urzd. W poowie VIII wieku na Rzym, ktry wwczas nalea do Cesarstwa
Bizantyskiego, ruszyli Longobardowie. Poniewa Bizancjum nie podjo
waciwie adnych krokw, eby obroni Wieczne Miasto przed budzcym
postrach wrogiem, papie Stefan II (III) poprosi o pomoc Pepina Maego,
krla Frankw. Jeli przyj, e Donacj Konstantyna sporzdzono jako fal-
syfikat okoo 750 roku, to pewnie wwczas znalaza ona po raz pierwszy za-

48
stosowanie. Taka teza z kolei budzi jednak kontrowersje wrd licznych hi-
storykw. Pewne jest, e Pepin May w 754 roku zgodzi si na mocy ukadu z
Quercy wyruszy po stronie papiestwa na wojn z Longobardami i teryto-
rialnymi koncesjami zawartymi w tzw. Darowinie Pepina pooy podwaliny
pod pniejsze Pastwo Kocielne (Patrimonium Sancti Petri). Stao si ono
faktem, gdy Pepin w czasie drugiej wyprawy ostatecznie wypdzi Lon-
gobardw z Italii.
Donacja Konstantyna jest jednym z najbardziej znanych dokumentw w
wiecie chrzecijaskim i w dawnych czasach miaa ogromne znaczenie dla
papiestwa rzymskiego. W redniowieczu papiee musieli raz po raz utrwala
swoj pozycj i potwierdza istnienie Pastwa Kocielnego, przez cae stulecia
wic wykorzystywali w tym celu rzekomy przywilej nadany przez cesarza
rzymskiego. Pvaz dokument ten mia legitymizowa dominacj papiestwa nad
witym Cesarstwem Rzymskim, kiedy indziej znw suy jako uspra-
wiedliwienie roszcze terytorialnych. Wprawdzie wci podnosiy si gosy
krytykujce wiecki aspekt Donacji Konstantyna, jako e odcigaa ona Ko-
ci od jego waciwych, to znaczy religijnych zada, niemniej jednak rosz-
czenia terytorialne czyniy z duchownego zwierzchnika rwnoczenie wiec-
kiego wadc. Mimo wszystko wydaje si, e papiee, zmuszeni posugiwa
si rym starym pergaminem, czuli si troch nieswojo. Dlaczego bowiem
donacja wieckiego cesarza miaaby legitymizowa dominacj autorytetu du-
chownego, skoro pochodzi on przecie bezporednio od Boga? Moe papiee
wiedzieli rwnie, e dokument jest sfaszowany? Dzisiaj jednak niepodobna
ju tego stwierdzi.
W XV wieku udao si dowie, i rzekoma Donacja Konstantyna jest
faszerstwem. Obecnie przyjmujemy, e w dokument zosta sporzdzony w
latach 750850 i da pocztek serii falsyfikatw redniowiecznych. I cho
faszerstwo wypado bardzo nieudolnie - w tekcie edyktu mona znale
mnstwo powanych bdw - to jednak ten faszywy dokument odda pa-
piestwu wiele przysug.
Pastwo Kocielne, w ktrego skad wchodziy pierwotnie posiadoci w
Rzymie i w Italii, a ktre pniej powikszano dziki darowiznom i suk-
cesjom, w swoich najlepszych czasach, na pocztku XVI wieku obejmowao
znaczn cz Italii. Od tej pory jednak cigle tracio na znaczeniu, poniewa
papiee nie potrafili poza jego granicami zapewni sobie odpowiedniej pozycji
politycznej. W 1809 roku przypado Krlestwu Italii. Dzisiejsze terytorium

49
Watykanu zostao zagwarantowane na mocy traktatw lateraskich zawartych
w 1929 roku. Patrzc z tej perspektywy, mona stwierdzi, i posugujc si
sfaszowan Donacj Konstantyna, papiestwo w redniowieczu wchodzio w
posiadanie coraz to nowych terenw w gruncie rzeczy bezprawnie. Obecne
karowate pastwo Watykan powstao jednak na gruncie Patrimo-nium Sancti
Petri, stanowicego trzon terytorium papieskiej zwierzchnoci z czasw, kiedy
to jeszcze nie zaczto na szerok skal w imieniu pierwszego
chrzecijaskiego cesarza Imperium Rzymskiego wykorzystywa sfaszowa-
nego dokumentu.
 WGRZY

POTOMKOWIE HUNW?

Ludowi Wgrw, czy te Madziarw, przypada w Europie szczeglna rola. Na

dzisiejszym terytorium osiedli dopiero okoo 900 roku n.e., a wic pod sam
koniec dugiego okresu wdrwki ludw i pniej ni pozostae ludy Europy,
ich jzyk za stanowi wyjtek wrd jzykw europejskich. W X wieku hordy
najedcw wgierskich, siejc groz i spustoszenie, bez maa pidziesit
razy napaday ludy zamieszkujce wzdu poudniowo-wschodniej granicy
pastwa Frankw, w Rzeszy Wielkomorawskiej, w Grnej Italii, a nawet w
Cesarstwie Bizantyskim. Europejskie kroniki z tego okresu opisuj w ja-
skrawych barwach, z jakim okruciestwem ci poganie i barbarzycy napadali
usposobionych pokojowo chrzecijan, ktrzy w aden sposb nie mogli si z
nimi rwna pod wzgldem militarnym. Jedcy wgierscy wojowali
niezwykle ofensywnie i mieli wpraw w walce na szable i uki, tak e mao
mobilni, powolni rycerze chrzecijascy w swoich cikich zbrojach w aden
sposb nie mogli im sprosta. Dopiero w 955 roku po bitwie na Lecho-wym
Polu pod Augsburgiem krl Otton, pniejszy cesarz Otton I Wielki, pooy
kres tym barbarzyskim najazdom. W nastpnych dziesicioleciach Wgrzy
uoyli si jako ze swoimi ssiadami, wpucili misjonarzy do kraju i wreszcie,
za panowania krla Stefana I witego, przyjli chrzest. Tym sa-

51
mym plemiona nomadw ze stepw azjatyckich", ktre yjcy w X wieku
historiografowie nazywali jeszcze bezradnie biczem Europy", zadomowiy si
w chrzecijaskim wiecie zachodnim.
wiadomo posiadania innych korzeni ni pozostae ludy europejskie
jest na Wgrzech nadal do rozpowszechniona i, obok wyjtkowego jzyka,
stanowi czynnik sprzyjajcy pewnej izolacji. Owa rzekomo szczeglna pozycja
Wgrw raz po raz skaniaa ich do poszukiwania rde wasnego pochodze-
nia i mowy. Ale ju sam fakt tworzenia drzewa genealogicznego stanowi znak
zadomowienia si Wgrw w Europie, gdy inne ludy europejskie dokadnie
tak samo, przywoujc mniej lub bardziej egzotyczne rodowody, usioway
wwczas wymyli sobie jak najbardziej chwalebne i jak najstarsze pochodze-
nie a najlepiej, eby wzmiankowano o nim ju w Starym Testamencie.
Wgrzy do dzisiaj s czsto uwaani za potomkw Hunw. Zachodnio-
europejscy i bizantyscy kronikarze okresu redniowiecza nazywali ich ludem
koczownikw i jedcw wywodzcych si od Scytw lub Hunw, ktr to
klasyfikacj przejy pniej kroniki wgierskie. Tym samym za przodka W-
grw uchodzi krl Hunw, Attyla, zwaszcza e kilkaset lat przed Arpadami
wada on obszarem pniejszych Wgier i swoimi podbojami wojennymi
zapiera ludom zachodnioeuropejskim dech w piersiach. Dlatego te nawet
obecnie wgierskie niemowlta czsto otrzymuj na chrzcie imi Attyla, a pa-
nujcy w V wieku krl Hunw bywa chtnie zawaszczany jako wgierski bo-
hater narodowy. W wielu politycznych sporach pochodzenie od barbarzyskich
Hunw suy jako czsto uywany argument, albowiem ju w chwili, kiedy
zaoyciel wgierskiej dynastii Arpadw, wielki ksi Arpad, zgasza swoje
roszczenia do kraju i ludu wgierskiego, powoywa si na pokrewiestwo z
Attyla. Tyle e to pokrewiestwo w ogle nie istnieje.
Po pierwsze, Wgrzy nie byli prawdziwymi nomadami, gdy uprawiali
ziemi. Przed ich chrystianizacj przez Stefana I witego, ktry w 1001 roku
zosta koronowany na pierwszego krla wgierskiego, wiedli ywot sytuujcy
ich pomidzy osiadymi europejskimi a azjatyckimi ludami koczowniczymi.
Poza tym, podobnie jak w przypadku innych ludw europejskich, w ich skad
wchodzili nie tylko jedcy. Nawiedzajce Europ w X wieku hordy
formowano bowiem spord warstwy wojownikw, wspieranej przez inne
ludy, ktre uczestniczyy w podjazdach.
Bdn teori o Wgrach jako scytyjskich, a zatem azjatyckich koczow-
nikach rozpowszechniali zachodnioeuropejscy historiografowie z X wieku

52
pod wraeniem siejcych postrach hord, ktre pustoszyy wsie i masakroway
mieszkacw. Kronikarze utosamiali" te barbarzyskie hordy" ze Scytami,
to znowu z Hunami lub Awarami, a wreszcie utrwalia si nazwa Hungaria.
(Sami Wgrzy nazywaj siebie te Madziarami). W XIII wieku koncepcja ta
zostaa przejta przez wgierskich dziejopisw i od tej pory jest traktowana
jako fakt. Pracochonne analizy wgierskich i zachodnioeuropejskich dzie
historycznych z okresu redniowiecza wykazay, e Wgrzy, chcc wywie
swoje pochodzenie od Hunw, powoywali si na swoich kolegw mieszkaj-
cych na zachd od Dunaju. Ogrom pracy i kosztw, powicone wyjanieniu
tej kwestii, pokazuje, jak draliwy jest ten temat po dzi dzie.
Chrzecijaskie redniowiecze, badajc pochodzenie swoich wadcw,
starao si siga jak najdalej w przeszo, czyli a do Starego Testamentu. Po
chrystianizacji kraju wgierscy kronikarze, podobnie jak inni badacze an-
tenatw, take signli do Biblii i wytypowali na ojca swojego ludu jednego z
synw Noego, od ktrego po zakoczeniu potopu, jak utrzymuje Stary Te-
stament, mona wywie wszystkie ludy ludzkoci. Wgierska kronika Gsta
Hungarorum opisuje okoo 1200 roku lini genealogiczn, z ktrej wywodzi
si krl Hunw Attyla. Od syna Noego Jafeta lub jego potomka Magoga po-
chodzili nordyccy Scytowie, ktrych z kolei uwaano za przodkw Hunw,
Gotw i Mongow.
Twierdzenie, e Wgrzy pochodz od Hunw, pojawia si dopiero okoo
1280 roku. Wgierski kronikarz Simon Kezai pisze, e dwukrotnie zdobyli oni
Wgry: pierwszy raz za panowania Attyli, a potem za rzdw Ar-pada,
zaoyciela dynastii Arpadw, ktra panowaa na Wgrzech od koca IX
wieku do 1301 roku. Tym samym uwaano Attyl za przodka Arpada, czyli
protoplast Wgrw.
Gsta Hungarorum Kezaia staa si podstaw historycznej samowiado-
moci narodu wgierskiego, a powysza teoria o jego pochodzeniu obowi-
zywaa w badaniach historycznych do koca XIX wieku. Dopiero pniej,
cho bardzo ogldnie, zaczto podawa j w wtpliwo. Jzykoznawcy wspie-
rali jednak historykw argumentem, e turkijski jzyk Hunw w zasadniczy
sposb rni si od ugrofiskiego Wgrw, co przeczy tezie o etnicznym po-
krewiestwie.
Mimo to legend o Hunach jako przodkach Wgrw moemy rwnie
obecnie znale w popularnych opisach i w niektrych ksikach naukowych.
Attyla by bowiem nie tylko dla ksit z dynastii Arpadw moliwym do za-

53
akceptowania bohaterem legitymujcym zajcie przez nich ziem jego saw
przymi dopiero Dyngis-chan - ale take dla wspczesnych Wgrw mile
widzianym przodkiem". Z wielkim trudem zatem przyszaby im z pewnoci
rezygnacja z takiego bohatera.
 REDNIOWIECZE

EPOKA CIEMNOTY?

Mimo ywego zainteresowania, jakim cieszy si historia wiekw rednich,

okres midzy 500 a 1500 rokiem n.e. - aby dokona tu bardzo nieprecyzyjnej
periodyzacji uchodzi za epok ciemnoty. Widzi si tam kad duszyczk w
lodowatym ucisku Kocioa i jego surowo wrog wszelkim uciechom.
Podkrela si ndz szerokich mas, ktre musz y dosownie w bocie i
ktrym dany jest krtki, niewesoy ywot. W szkole dowiadujemy si o
napawajcym groz feudalizmie i bezwzgldnym zniewoleniu jednostki.
Syszymy o nieustannym lku ludzi przed diabem lub Kocioem, przed
niebezpieczestwami czyhajcymi w gbi nieprzeniknionych lasw lub przed
boym gniewem w postaci burzy czy sztormu. Proci ludzie nie mieli wtedy
do wiedzy ani rozumu, aby wyzby si elementarnych lkw, o jakie
przyprawiao ich tak wiele niewyjanionych rzeczy, ktre si wok nich
dziay. Do tego wszystkiego naley jeszcze doda ponce stosy i dum,
wyprawy krzyowe, przeladowania ydw i wiele innych rzeczy, ktre
mona by wylicza bez koca. Nawet Goethe nazwa kiedy t epok ponur
dziur", a Wolter mwi o niej jako o tych smutnych czasach". Jednym
sowem: aden nowoczesny czowiek nie mgby powanie twierdzi, e
wolaby y w redniowieczu. Czy jednak nie ocenia si tej epoki

55
niesprawiedliwie, dostrzegajc wycznie jej ponuro, obco, aosne za-
cofanie i niedojrzao?
Ju samo sowo redniowiecze" kryje w sobie co pogardliwego. Oznacza
zawieszenie midzy dwiema epokami, staroytn i nowoytn, jakby chodzio
o okres przejciowy, ktry jest zem koniecznym, a nie o odrbn epok,
obejmujc rwno tysic lat!
Pojcie to wywodzi si z renesansu. Pocztkowo odnosio si ono do jzy-
ka i literatury z okresu pomidzy klasycznym antykiem a wczesn teraniej-
szoci. Humanista Petrarca, mwic o tych czasach, uy metafory o wietle i
ciemnoci, o promiennej kulturze antycznej i mroku tysicletniego upadku,
ktry nastpi zaraz po niej. O redniowieczu jako epoce w dziejach historycy
mwi od drugiej poowy XVII wieku. O tym, jak kontrowersyjne jest to
pojcie i jak trudne jest zakrelenie jego granic czasowych, wiadcz rwnie
kopoty z periodyzacj. Koniec redniowiecza wyznaczaj w kadym
przypadku w sposb absolutnie uzasadniony - takie zdarzenia lub zjawiska,
jak: pocztek renesansu albo odkrycie Ameryki przez Kolumba, czasem te
wynalezienie druku przez Gutenberga lub reformacja, niekiedy za nawet
rewolucja francuska.
Polemiczno tego pojcia kryje si bardziej w wyniosoci, z jak spo-
glda si na t epok, ni w obraliwym nazywaniu jej okresem przejciowym.
redniowiecze po dzi dzie stanowi swego rodzaju negatywny punkt
odniesienia, pozwalajcy upewni si o wasnej postpowoci. Zaczo si to
ju w renesansie, ktry chcia nawiza do wspaniaoci antyku i rwnoczenie
zdyskredytowa okres, ktry nastpi po staroytnoci zarwno pod
wzgldem kulturowym, jak i religijnym oraz politycznym. Pniej owiecenie
stano w opozycji wobec Kocioa, ktra to instytucja wszake przez wiele
stuleci ksztatowaa wizerunek Europy. Ponur epok zaczli za przykadem
humanistw nazywa redniowiecze wanie owieceniowcy. Postawili sobie
oni za zadanie owiecenie ludzkoci i rozjanienie jej ducha przez rozum,
szacunek dla jednostki, rezygnacj z jej uzaleniania i tak dalej. Rwnie
przedstawiciele reformacji gosili, e po okresie haniebnej ciemnoty katolic-
kiego redniowiecza chc nawiza do tradycji antycznego prakocioa i wraz
z Lutrem ponownie sprowadzi na wiernych promienne wiato.
Taki wtpliwy schemat istnieje do dzisiaj. Kiedy opisujemy sytuacje nace-
chowane okruciestwem, konserwatyzmem, enujce i nie do przyjcia, z lu-
boci uywamy przymiotnika redniowieczny". A przecie przy caej upraw-

56
nionej krytyce redniowiecza akurat wspczesno jest najmniej powoana do
osdzania minionych epok z niepodwaalnej pozycji kogo lepszego. W kocu
XX wiek bez wtpienia uchodzi za najbardziej niehumanitarny, a caa no-
woytno swoim okruciestwem dawno przecigna epok redniowiecza.
Nowoytne niewolnictwo z jego rozwinitym handlem ludmi pozostawia
daleko w tyle redniowieczny system feudalny, albowiem w redniowieczu nie
sprzedawano chopw paszczynianych. I tak samo nowoytne wojny, pre-
zentujce wysoki pod wzgldem technologicznym poziom uzbrojenia, zde-
cydowanie gruj nad redniowiecznymi konfliktami militarnymi.
Bezkrytyczna negacja redniowiecza wynikaa przed dwustu laty z wiary
w postp i ze zudnej pewnoci, e wyprzedzajc kulturowo i cywilizacyjnie
owe czasy ciemnoty, bdzie mona pomkn ku wietlanej przyszoci. Nie
sprawdzio si to jednak, tote z punktu widzenia wspczesnoci, ktra tyle
ju razy zabrna w lepy zauek i wci musi walczy z mnstwem proble-
mw, ta ocena powinna waciwie wypa zupenie inaczej. Mimo to nadal
wydajemy sdy, zadowoleni ze swojego wspczesnego ycia, obfitujcego we
wszelkie dobra i zdobycze cywilizacji elektryczno, samochody, dalekie
podre, ubezpieczenia od chorb, telewizj i komputery. redniowiecze nie
miao tego wszystkiego do zaoferowania i oczywicie z dzisiejszej per-
spektywy wiemy, e bya to epoka niesychanie zachowawcza. Rwnoczenie
jednak zapominamy, e korzenie naszej wspczesnoci tkwi midzy innymi
w redniowieczu i e owo tysiclecie byo niezwykle yw epok o wielu
obliczach i obfitujc w wiele wanych wydarze. Bd co bd, to wanie
wtedy wynaleziono pug i uyniono Europ. Zaoono pierwsze uniwersytety i
powsta tak trway twr pastwowy jak Francja. Wreszcie to redniowieczu
zawdziczamy obecny kalendarz i cyfry arabskie, wspaniae katedry i kwitnce
miasta, czy te ustanowione w Anglii prawa wolnociowe zawarte w Magna
Charta Libertatum. Tak wic liczne negatywne opinie dotyczce tej epoki s
po prostu nieprawdziwe. Ludzie yli wwczas duej ni trzydzieci lat, czsto
doywali nawet osiemdziesitki, a statystyki kami, poniewa nie-
prawdopodobnie wysoka bya w tamtych czasach miertelno dzieci. Take
feudalizm nie zalicza si do zjawisk czysto redniowiecznych. Polowania na
czarownice natomiast siay groz dopiero w czasach nowoytnych. Rwnie
bdne jest rozpowszechnione szeroko mniemanie, e czowiek redniowieczny
bezmylnie wegetowa w masie i nie traktowa siebie jako odrbnej jednostki.
Podstawy indywidualnego postrzegania siebie, do ktrych obecnie przywi-

57
ujemy tak wielk wag, maj swoje rdo wanie w redniowieczu. I nawet
pojcie jednostkowej wolnoci nie jest zdobycz czasw nowoytnych.
redniowiecze nie byo wic tylko i wycznie naiwne, tak jak nasza epoka nie
kieruje si tylko i wycznie rozumem.
Ale przecie etykietk zachowawczoci" przyczepiamy dzisiaj ju cza-
som naszych dziadkw. Zapominajc, e mimo wszystkich zdobyczy naszej
epoki coraz czciej brak nam tego, co posiadali jeszcze oni czy wanie re-
dniowiecze: na przykad ochronnego parasola, jakim by niegdy stay kanon
wartoci, pozwalajcy okreli wasn tosamo, czy te dajcych poczucie
bezpieczestwa wizi spoecznych lub rodzinnych. Kto ceni sobie zdobycz,
jak jest prawo jednostki do wolnoci, musi rwnie ubolewa, e w spoe-
czestwie konsumpcyjnym i medialnym schodzi ono na coraz dalszy plan. I
chocia mao zrozumiaa wydaje si nam dzisiaj koncepcja zawiatw stwo-
rzona w bardzo religijnie zabarwionym redniowieczu, to jednak coraz bar-
dziej odczuwamy brak w naszym yciu metafizyki, od dawna ju dowiad-
czajc problematycznych skutkw zachowa spoeczestwa nastawionego
wycznie na doczesno.
Kada epoka ma swoje jasne i ciemne strony, zasugi i zaniedbania. Po-
dobnie te redniowiecze przy wszystkich ciemnych stronach moe zaoferowa
nam wiele jasnych i pozytywnych zjawisk, ktre wyaniaj si z mrokw, gdy
cho na chwil odoymy czarne okulary wspczesnoci. Doprawdy epoka
trwajca od okoo 500 do 1500 roku n.e. nie zasuya sobie na pogardliwe
miano okresu absolutnie ponurego, bdcego symbolem wydarze dziwacz-
nych i beznadziejnie zachowawczych.
 HELOIZA I ABELARD

NAMITNE LISTY MIOSNE Z KLASZTORU?

Historia mioci Heloizy i Abelarda jest chyba najbardziej znan i poruszajc

opowieci europejskiego redniowiecza. Wiedza o niej wykracza daleko poza
krg osb interesujcych si ow epok. Tych dwoje ludzi spotkao si na
przeomie lat 1116 i 1117, kiedy to wuj Heloizy, Fulbert, kanonik kapituy
katedralnej Notre Dam w Paryu, odpowiedzialny za wychowanie
siostrzenicy, zaangaowa Abelarda jako jej nauczyciela. Niespena czterdzie-
stoletni filozof spod Nantes by ju wwczas intelektualnym autorytetem,
niespokojnym duchem, ktry swoj nienasycon ciekawo odda w sub
poszukiwania prawdy. W szeregach ortodoksyjnych przedstawicieli Kocioa
przysporzyo mu to nie tylko przyjaci, ale te i wrogw. Ponadto Abelard nie
cieszy si wcale saw czowieka hodujcego surowym zasadom. Bdc
jednym z twrcw metody scholastycznej, chcia za jej pomoc zbliy do
siebie rozum i teologi. W swojej autobiografii napisa, e pragn uczyni
fundament wiary uchwytnym dla ludzkiego rozumu.
Kiedy w najwikszy francuski scholastyk zosta nauczycielem Heloizy,
ta nadzwyczaj uzdolniona i pojtna dziewczyna miaa dopiero szesnacie czy
siedemnacie lat. Ich znajomo nie ograniczya si jednak do czystej relacji
nauczyciel-uczennica. Abelard zakocha si w modej kobiecie. Zaczli ze sob

59
wspy, urodzio im si dziecko, i nawet si pobrali. Ale szczcie trwao za-
ledwie kilka lat. Z trudnych do zrozumienia powodw Fulbert, wspomniany
ju wuj Heloizy, by do gbi oburzony tym zwizkiem, kaza wic pozbawi
Abelarda mskoci. Wprawdzie nie uszo to Fulbertowi na sucho, bo dosigo
go prawo i straci wszystkie posiadoci ziemskie, a bezporedni sprawcy
zostali po procesie sdowym nie tylko wykastrowani, ale rwnie olepieni, to
jednak nie cofno skutkw owego okrutnego aktu. Zreszt Fulberta podobno
nadspodziewanie szybko zrehabilitowano. Kochankowie rozstali si i wstpili
do rnych klasztorw: Heloiza podya do Argenteuil, Abelard znalaz si w
opactwie w. Dionizego pod Paryem, a pniej w Bretanii. Wykada jednak
nadal w Paryu, ale jego nauczanie skoczyo si pniej procesem o herezj.
Filozof zaszy si wic w Cluny i w 1142 roku zmar w wieku szedziesiciu
trzech lat podczas podry do Rzymu. Heloiza natomiast zostaa przeorysz w
Argenteuil, gdzie cieszya si bardzo dobr opini w oczach wspczesnych
jej kobiet wyrniaa si znakomitym wyksztaceniem i surowoci zasad
moralnych. Przeya Abelarda o ponad dwadziecia lat. Od momentu
przeniesienia szcztkw obojga maonkw do Parya, to jest od prawie
dwustu lat, spoczywaj obok siebie w harmonii na sawnym paryskim
cmentarzu Pere-Lachaise.
Mimo rozstania Heloiza i Abelard pozostawali nadal w kontakcie. Jest to
udokumentowane rwnie przez najsynniejszy owoc ich zwizku: zbir omiu
listw, ktre mieli wymienia midzy sob od chwili rozpoczcia romansu. O
zwizku miosnym Heloizy i Abelarda jest take mowa w jego au-
tobiograficznym dziele Historia moich niedoli {Historia calamitatum), napisa-
nym pono ku pocieszeniu strapionego przyjaciela, ktremu filozof opowiada
o znacznie gorszych przeciwnociach losu, ni te, ktrym tamten musia stawi
czoo w swoim yciu. Na podstawie treci tej ksiki mona wnioskowa, e
powstaa na przeomie lat 1133 i 1134. Suy nam ona kolejnymi szczegami
synnego romansu, jako e nieszczliwa historia mioci do Heloizy stanowi
te jeden z ciosw losu.
Takie rkopisy, jeeli zaoy ich autentyczno, byyby jak na XII wiek
nader osobliwe, wykraczayby bowiem poza wszystkie osobiste wiadectwa,
jakie zachoway si z tamtych czasw. Czowiek redniowiecza nie postrzega
siebie w tak duym stopniu, jak to dzisiaj przyjmujemy, jako indywiduum,
tote w tym wzgldzie ta para kochankw znacznie wyprzedzia swoj epok.
A poniewa ze redniowiecznych pergaminw wyania si absolutnie

60
niezwyky obraz Heloizy, zostaa ona nawet nazwana pierwsz nowoczesn
kobiet w dziejach". Pomijajc wszake to wszystko, trzeba podkreli, i to
wanie listy tych dwojga ludzi, pene wynurze powiconych uczuciom i
namitnociom, stanowi sedno ich smutnej i tak brutalnie udaremnionej
mioci, podczas gdy pozostae udokumentowane fakty wydaj si jedynie
wtym rusztowaniem caej opowieci. Ze szczeglnym zainteresowaniem
spotkay si przy tym fragmenty listw, w ktrych Heloiza wyraa pomienny
sprzeciw wobec instytucji maestwa, propagujc woln mio - woli by
kochank ni on. Poniewa redniowiecze ze swoimi surowymi zasadami do
dzisiaj uchodzi za nadzwyczaj czyste i niewinne, takie wynurzenia, ktre na
dodatek wyszy spod pira przeoryszy, musiay zaintrygowa. Poza tym dziki
nim Heloiza byaby pierwsz kobiet w dziejach, ktra tak otwarcie przedkada
wolny zwizek miosny nad maestwo. Twierdzi ona nadto, e do klasztoru
wstpia nie z przekona religijnych, lecz na polecenie swojego ma Abelarda
a to byoby jak na tamte czasy co najmniej skandaliczne. Za murami
klasztoru nie potrafi jednak uwolni si od swojej mioci i wspomnie o
rozkosznych chwilach: Powinnam wzdycha - pisze nad popenionymi
grzechami, a mog wzdycha tylko dlatego, e nale ju do przeszoci".
Wyznania te powoduj, e listowna korespondencja przeradza si w dyskusj,
w ktrej Abelard usiuje przemwi jej do rozumu, jakby ba si o zbawienie
duszy ukochanej.
Listy te zainspiroway wielu pisarzy do literackich opracowa istniejcego
materiau: poczwszy od autora sawnej Powieci o Ry z koca XIII wieku
poprzez Francois Villona i Jeana Jacques'a Rousseau a do Bertol-ta Brechta i
Luise Rinser. Kiedy za w minionych dziesicioleciach nastpi wzrost
zainteresowania redniowieczem i losy bohaterw tej epoki stay si
ulubionym tematem literackim, niezwykle chtnie czytano opowieci o yciu
Heloizy i Abelarda, wczuwajc si w ich tragedi. Bo czy nie stanowi oni
najbardziej przekonujcego przykadu na to, jak okruciestwo redniowiecza z
jego nadmiernie surowymi nakazami moralnymi i potwornymi karami
zniszczyo czyst mio?
Jednake historycy cigle spieraj si o autentyczno owych omiu li-
stw i Historii moich niedoli Abelarda - ta ostatnia napisana zreszt ze znacz-
nie sabsz namitnoci, ni okazuje j Heloiza w listach. Ich prawdziwo
byaby bowiem istotna dla wspczesnej oceny redniowiecza zarwno pod
wzgldem wanoci tej epoki dla historii emancypowania si kobiet, jak i dla

61
dziejwhumanistyki redniowiecznej. Abelard staje si wiadkiem koronnym,
kiedy mediewici chc pokaza, w jaki sposb wspczesne idee toroway sobie
drog w powszechnie potpianym redniowieczu. Wyjtkowo listw czyni je
wszake wtpliwymi: czy stanowi one cenn osobliwo, bdc uzupenie-
niem obrazu tamtej epoki, czy te wanie z tego powodu s niewiarygodne?
Kwestia ich autentycznoci pojawia si te dlatego, e nie zachoway si ory-
ginay, tylko kopie. Znajduj si one w rnych rkopisach sporzdzonych, co
do jednego, przynajmniej sto pidziesit lat pniej. Oryginay zaginy - albo
nigdy nie istniay.
Z kolei inni historycy uwaaj faszerstwo tak obszernej i zawierajcej
tyle szczegw korespondencji za wykluczone, podejrzewaj natomiast, e w
jakim bliej nieokrelonym momencie po mierci Abelarda kto majstrowa
przy zaginionych pniej tekstach rdowych. To by wyjaniao niecisoci,
ktrych niepodobna sobie wytumaczy, zakadajc, e owe teksty pisa ich
prawdziwy autor.
Do tej pory udao si ju co nieco wyjani. Nawet jeli listy s auten-
tyczne, to jednak nie stanowi prawdziwej korespondencji, skomplikowane
analizy wykazay bowiem, i wszystkie naley bez wtpienia przypisa jedne-
mu autorowi. Ponadto z ca pewnoci nie pochodz % pocztku XII wieku.
Czy zatem rzeczywicie mamy do czynienia z kopiami oryginalnych listw,
ktre zaginy? Wielu badaczy wyklucza tu jednak autorsrwo Abelarda, a to
gwnie z dwch powodw: po pierwsze w listach niejednokrotnie jest
mowa o sprawach wykraczajcych poza domniemany czas korespondencji; po
drugie zawieraj szereg bdw dotyczcych biografii Abelarda, ktrych on
sam zapewne by nie popeni. Dlatego te belgijski historyk Hubert Silvestre
zaklasyfikowa wszystkie listy jako sporzdzony duo pniej falsyfikat. Przed-
stawi rwnie spjne wyjanienie, jak doszo do takiego faszerstwa. Mogo to
mie zwizek z trwajc wwczas kampani przeciw celibatowi klerykw. W
redniowieczu raz po raz wybuchay spory o t kwesti i obowizujcy
kapanw nakaz zachowania czystoci. Wprawdzie w Kociele rzymskim nie
doszo do poluzowania odnonych przepisw (w przeciwiestwie do Kocioa
prawosawnego i protestanckiego), ale rwnie w redniowieczu co jaki czas
pojawiay si odmienne opinie i zwizane z tym rozmaite teksty. Kampania
tego rodzaju miaa wprawdzie nadal domaga si bezestwa ksiy, ale ze-
zwoli im na odbywanie stosunkw seksualnych. Do tego kontekstu pasuje
ordzie Heloizy optujcej za woln mioci, a przeciw maestwu, kt-

62
re jej i Abelardowi przynioso tylko nieszczcie. Wprawdzie dalsze poszlaki
nie dowodz tej tezy, ale czyni j nader prawdopodobn. rda tekstw
naleaoby zatem szuka w krgu autora sawnej Powieci o Ry albo wrcz u
niego samego. Mowa tu o Jeanie de Meun.
Fakt, e takie wyjanienie genezy synnych listw nadal wywouje sprze-
ciwy i wielu badaczy podtrzymuje tez o ich prawdziwoci, wynika zapewne
w duej mierze z fascynacji ow korespondencj i sam histori miosn. He-
loiza i Abelard s jako para kochankw na tyle popularni wrd historykw i
osb interesujcych si redniowieczem, e ci ostatni z trudem przystaj na
dokonywanie zmian w utrwalonym ju micie. Zakwestionowanie prawdzi-
woci tych listw wcale jednak nie umniejszyoby znaczenia poruszajcego
romansu sawnej pary, tylko ustawioby go na odpowiednim miejscu w dzie-
jach redniowiecza.
 ELEONORA AKWITASKA

NAJWIKSZA LADACZNICA REDNIOWIECZA?

Tak wspaniay yciorys, jakim moe si poszczyci Eleonora Akwitaska (ok.

1122-1204), wydaje si w ogle nie pasowa do surowego pod wzgldem
moralnym redniowiecza. Spadkobierczyni poudniowofrancuskiego ksistwa
Akwitanii, krlowa Francji, udaje si wraz z maonkiem Ludwikiem VII na
wypraw krzyow do Ziemi witej. Zostaje tam kochank swojego stryja -
ksicia Antiochii, jak rwnie Rajmunda z Poitiers i sutana Saladyna. Po anu-
lowaniu maestwa z Ludwikiem VII polubia o wiele modszego Henryka
Plantageneta, z ktrego wujem miaa romans. Truje kochank ma, Pikn
Rosamund, eliminujc j z zimn krwi. Dziki Henrykowi zostaje krlow
Anglii, jest matk Ryszarda Lwie Serce i Jana bez Ziemi, ktrych z zazdroci i
dzy wadzy podburza do powstania przeciw ojcu. I nawet jeszcze po mierci
Eleonora nie daje o sobie zapomnie wskutek skomplikowanych roszcze
terytorialnych midzy dworem angielskim a francuskim, powodujc zza grobu
niepokoje w stosunkach angielsko-francuskich i przyczyniajc si do wybuchu
wojny stuletniej. Francuski dominikanin Helinand stwierdzi w swojej kronice
wiata kilkadziesit lat po mierci Eleonory, e zachowywaa si ona nie jak
krlowa, lecz jak ladacznica. Take w wielu innych kronikach potpiano jej
wiaroomne ycie maeskie - nie wahaa si bowiem

65
wspy nawet z poganami i jej zy, wrcz diabelski charakter. Ale z cza-
sem historiografia si zmieniaa: w XIX w. wysawiano Eleonor jako typow
Francuzk z poudnia, zmysow i namitn w mioci, dzisiaj za w oczach
wielu badaczy uchodzi za pewn siebie, a nawet wyemancypowan kobiet,
ktra nieomylnie i wbrew wszelkim przymusom swojej epoki podaa wasn
drog. Taki wizerunek Eleonory Akwitaskiej przedstawia szczeglnie
przekonujco Katharine Hepburn w hollywoodzkim filmie Lew w zimie. Jaka
wic naprawd bya Eleonora?
Akwitania ju w czasach rzymskich bya znana jako bogaty region. Ta
urodzajna kraina wd", jak j nazywano, ya przede wszystkim z handlu sol
i winem. W okresie najwikszego rozkwitu za panowania dziadka Eleonory
ksistwo rozcigao si od Loary a po Pireneje. Saw przynosili mu poza tym
trubadurzy, ktrzy wdzicznymi pieniami miosnymi zapewniali dworowi
rozrywk. Ojciec Eleonory, Wilhelm X, mia problemy z przekazaniem
dziedzictwa, poniewa jego jedyny syn zmar przedwczenie. Aby zapewni
rodzinie prawo do panowania, powierzy wic krlowi francuskiemu wycho-
wanie najstarszej crki Eleonory, ktr ten wyznaczy na narzeczon swojego
syna. Ale wkrtce potem krl zmar, podobnie zreszt jak Wilhelm. Latem
1137 roku odby si w Bordeaux wspaniay lub szesnastoletniej ksiniczki
Eleonory z Ludwikiem, dziki czemu zostaa ona koronowana na krlow
Francji, a dwa tygodnie pniej otrzymaa tytu ksinej Akwitanii. W tym
czasie bya jeszcze biernym pionkiem w grze o interesy dynastyczne, poli-
tyczne i kocielne. Rwnie jako krlowa Francji nie odgrywaa szczeglnej
roli politycznej.
Dwr francuski panowa wwczas jedynie nominalnie nad ca Francj,
w rzeczywistoci jednak jego wadza nie wykraczaa poza Ile-de France,
rdzennie francuskie krainy wok Parya. Ludwik VII, podobnie jak jego po-
przednicy, stara si skonsolidowa swoje wpywy, a przy tym zwaszcza zwi-
za du i wan Akwitani z domem krlewskim. Aby zapewni sobie tam
wadz, potrzebny by oczywicie nastpca tronu, ale Eleonora pocztkowo nie
moga w ogle urodzi dzieci, w kocu za obdarowaa Ludwika dwiema
crkami, ktre jednak nie wchodziy w rachub w kwestii sukcesji tronu.
W Boe Narodzenie 1145 roku Ludwik oznajmi, e wemie udzia w
drugiej wyprawie krzyowej, chce bowiem powstrzyma marsz wojsk mu-
zumaskich do Ziemi witej. Eleonora, ktrej przypuszczalnie chodzio o
stryja Rajmunda, jej najbliszego krewnego i wadc chrzecijaskiego ksi-

66
stwa Antiochii, postanowia towarzyszy mowi. Prawdopodobnie ju wtedy
stosunki midzy par krlewsk nie byy najlepsze, na co wskazuje zazdro
Ludwika i jego niech do udzielenia Rajmundowi militarnego wsparcia.
Tote ostrzeenia towarzyszy krucjaty zwracajcych mu uwag na nieoby-
czajn blisko stryja i bratanicy pady na urodzajn gleb. W tym momencie,
niewane, czy w sposb uzasadniony czy nie, zrodzi si obraz Eleonory jako
niewiernej maonki, ktry mia jej towarzyszy przez dugie lata. Ludwik
zmusi Eleonor, aby ruszya z nim dalej do Jerozolimy, zamiast pomaga
Rajmundowi, ktry rok pniej pad w walce z muzumanami. Wskutek
koniecznoci rozstrzygnicia, co jest waniejsze: pobona krucjata czy pomoc
rodzinna, doszo do ostatecznego zerwania midzy krlem a krlow. Eleonora
wszcza starania o rozwizanie maestwa, podajc jako powd zbyt bliskie
pokrewiestwo z Ludwikiem. Uskaraa si te pono, e jej maonek jest
raczej mnichem, a nie prawdziwym mczyzn.
W 1152 roku maestwo krlewskiej pary zostao uniewanione. Lu-
dwik, chocia ponownie straci Akwitani, mg teraz rozejrze si za now
maonk, ktra jak najszybciej daaby mu upragnionego nastpc tronu.
Tymczasem Eleonora poznaa Godfryda V Plantageneta, ksicia Normandii,
jak rwnie jego syna Henryka. Niektre kroniki utrzymuj, e jeszcze przed
rozwodem z Ludwikiem zdradzaa go to z jednym, to z drugim, co spotykao
si z oskareniami ze strony krzyowcw. Prawdopodobnie jednak ju od
dawna bya zdecydowana wyj ponownie za m. W 1152 roku ta
trzydziestoletnia wwczas kobieta zostaa on dziewitnastoletniego Henryka
II Plantageneta, hrabiego Andegawenii, Maine i Turenii, ksicia Normandii.
By moe w gr wchodzia mio, w kadym razie jednak Eleonora
wyszukaa sobie mczyzn, ktry pochodzi z potnego rodu ksicego i
potrafi chroni jej cenne dziedzictwo, Akwitani, przed zakusami krla
Francji.
Ludwik nie uzna drugiego maestwa byej ony, chocia Eleonora ju
wkrtce urodzia syna i dziedzica swojego ksistwa. Jej nowy maonek by
jednak nie tylko francuskim monowadc, lecz take synem owdowiaej ce-
sarzowej Matyldy, wywodzcej si z panujcej w Anglii dynastii normandz-
kiej, ktra swoje roszczenia do tronu angielskiego scedowaa wanie na niego.
Po lubie z Eleonor Henryk wyruszy do Anglii, gdzie dziki odniesionym
przez niego sukcesom militarnym krl angielski uzna jego prawa do tronu.
Obj go ju rok pniej, tak e Eleonora ksina Akwitanii i Normandii,

67
a take hrabina Andegawenii - staa si od tej pory rwnie krlow Anglii.
Zrobia zatem niesychan karier, co francuscy propagandyci mieli podczas
wojny stuletniej poczytywa jej za zdrad ojczyzny.
Jednake i tym razem jej moliwoci wpywu na polityk, przynajmniej w
Anglii, byy ograniczone, a szczcie maeskie ponownie okazao si
nietrwae. Mimo to urodzia Henrykowi cznie omioro dzieci, z ktrych
wiele pniej doszo do godnoci krlewskich. Kiedy w 1173 roku jej synowie
pokcili si z ojcem o dziedzictwo, Eleonora, naraajc si na niech
angielskich kronikarzy, stana po stronie synw, a przeciw swojemu kr-
lewskiemu maonkowi. Zostaa wwczas uwiziona na ponad dziesi lat. W
tym czasie Henryk, jak to byo w powszechnym zwyczaju, miewa liczne
miostki, wrd nich za powany romans z Pikn Rosamund. Jej mier
kronikarze wizali z aresztem domowym Eleonory. Podawano najrozmaitsze
metody, za pomoc ktrych miaa zgadzi rywalk: mwiono, e j otrua
albo e posaa do niej wiedm, ktra miaa jej pooy na piersi jadowite
ropuchy. Utrzymywano te, e kazaa j zamordowa w trakcie kpieli. Ale te
pogoski i wymysy s tylko zoliwymi oszczerstwami.
Kiedy Henryk zmar w 1189 roku, krlem Anglii zosta Ryszard Lwie
Serce. Zapewni on matce znaczne wpywy w krlestwie. Z bratem Janem mia
jednak ze stosunki, kiedy wic w drodze do Ziemi witej dosta si do
niewoli, Jan poczu, e oto spenia si wreszcie jego marzenie: korona Anglii.
Tymczasem Eleonora poruszya niebo i ziemi, aby zebra okup za syna. Do-
prowadzia do uwolnienia Ryszarda, tak e mg on wrci do kraju. Po jego
bezpotomnej mierci ponownie uya wszystkich si, by zapewni koron naj-
modszemu synowi. Mimo chaotycznej czasami sytuacji politycznej w Anglii i
mimo walki o wadz midzy synami, Ryszardem Lwie Serce i Janem bez
Ziemi, Eleonora do pnej staroci bya niezwykle wpywow osob.
Ta niebywaa biografia Eleonory Akwitaskiej podniecaa kronikarzy ju
za jej ycia. Snuto liczne legendy, przedstawiajc j jako lekkomyln i zmy-
sow krlow trubadurw", to znw jako pozbawion godnoci ladacznic,
ktra zadaje si nawet z poganinem. Opowiadano o niej jako o zazdrosnej
trucicielce lub optanej dz wadzy matce, ktra wysya synw na wojn.
Kiedy jednak spojrzy si na jej ycie bardziej obiektywnie, wydaje si ono
zdecydowanie mniej ekstremalne. Eleonora Akwitaska bya bardzo wiadom
siebie, siln i dzieln kobiet, ktra chciaa zapewni sobie mocn pozycj na
politycznej scenie swoich czasw. Zawsze jednak pierwszoplanowe

68
byy dla niej interesy ojczystej Akwitanii. Zaraz potem w hierarchii spraw
znajdowao si dobro dzieci i zapewnienie im praw do dziedziczenia. Obaj
maonkowie Eleonory traktowali dumne ksistwo jak terytorium stanowice
element przetargowy, wskutek czego obydwa maestwa si nie uday.
Przyczyn nie byy tu szczeglnie silnie rozwinite, zdrone namitnoci, co
kronikarze (pci mskiej) zarzucali Eleonorze po jej mierci, traktujc zreszt
wszelkie przejawy kobiecoci jako niebezpieczne i grzeszne. Eleonora dzieli
los wielu kobiet, ktre wspdecydoway o polityce zdominowanej - i doku-
mentowanej - przez mczyzn. Przez cae stulecia jej wizerunek ksztatowaa
za sawa gorcokrwistej wiaroomczyni, a towarzyszyy temu na przemian
opowieci o rzekomej zdradzie interesw francuskich lub o nieposuszestwie
wobec krla Anglii.
 BITWA Z MONGOAMI
POD LEGNIC

ZWYCISTWO CZY KLSKA?

Obrona Wiednia przed nawanic tureck w 1683 roku zajmuje wane miejsce
w dziejach Europy jako obrona wiata zachodniego i jego chrzecijaskiej
tradycji oraz jako potwierdzenie suwerennoci naszej cywilizacji wobec prb
zawaszczenia jej przez obce wadztwo i obc religi - islam. Podobnie
opatrznociowe znaczenie przypisywano przez cae stulecia znacznie mniej
dzisiaj popularnej bitwie pod Legnic w 1241 roku z Mongoami, ktrzy na
pocztku XIII wieku zaczli zdobywa cay znany wwczas wiat, chcc pod-
porzdkowa go swojemu zwierzchnictwu. Ich ekspansja skoczya si jednak
na lsku, dalej na Zachd nigdy nie dotarli. Po bitwie pod Legnic pokonali
jeszcze tylko Wgry, siejc tam przez krtki czas groz brutalnym terrorem.
Czy wic wanie starciu pod Legnic nie naleaoby przypisa istotnego
udziau w obronie wiata zachodniego przed barbarzyskimi poganami?
Bardzo skpe rda powicone tej bitwie sprzyjay jej gloryfikacji, gdy
adne wspczesne kroniki nie dostarczaj wiarygodnych szczegw. Dopiero
dwiecie lat pniej opisa j obszernie w annaach polski dziejopis, ale jego
relacji nie uznaje si za miarodajn. Niemniej jednak do pewnego stopnia

71
mona zrekonstruowa okolicznoci bitwy pod Legnic. Na pocztku 1241
roku Polsk i Ksistwo lskie obiega straszna wie, e od Wschodu zbliaj
si pod wodz Batu-chana, wnuka Dingis-chana, oddziay jedcw mon-
golskich, ktrzy wczeniej zdobyli ju Moskw i Kijw, a teraz maj spali
rwnie Krakw. Gwna cz wojska posza na Wgry, mniejszy, ale rwnie
potny oddzia mia na celu lsk. Tamtejszy ksi Henryk Pobony ze
swoim wojskiem przeciwstawi si na Dobrym Polu budzcym groz Mon-
goom. Intruzi tak szybko parli naprzd, e czeskie posiki, o ktre Henryk
poprosi, nie zdyy na czas. Ksi odda ycie w bohaterskiej walce, a jego
oddziay poniosy sromotn klsk. Tatarzy" bez trudu pokonali wojska Hen-
ryka, poniewa mieli nad nimi druzgocc przewag liczebn. Straty okazay
si olbrzymie, mwi si o trzydziestu tysicach polegych.
Jednake fakt, e azjatyckie hordy" zawrciy po tej bitwie, zamiast woln
drog ruszy dalej na Zachd, sta si decydujcym dowodem triumfu
chrzecijastwa, a ksicia Henryka Pobonego zaczto ju wkrtce czci jako
chrzecijaskiego mczennika. W XVI wieku natomiast uczyniono z bitwy pod
Legnic symbol absolutnego zwycistwa nad poganami. Przestao si liczy to,
e onierze chrzecijascy im ulegli. Mimo wszystko najwyraniej zrobili na
Mongoach ogromne wraenie, skoro ci zaraz po walce dali rozkaz do odwrotu.
Od tej pory posiadanie wrd przodkw uczestnika bitwy pod Legnic byo
powodem do dumy dla polskiej i lskiej szlachty, a jego nazwisko stanowio
ozdob kronik rodzinnych. Propaganda tamtych czasw odwoywaa si czsto
do tej bitwy, wykorzystujc j albo w sporach wyznaniowych, albo
nacjonalistycznie zabarwionej od koca XVIII wieku historiografii.
Szczeglnie podkrelano fakt oddalenia groby, mogcej pyn ze strony
Mongow dla chrzecijaskiego wiata zachodniego, przy czym jednak Czechy
i Polska, Wgry i Niemcy mwiy przede wszystkim o wasnych zasugach,
umniejszajc znaczenie udziau innych pastw w walce z Mongoami. Owo
propagandowe wartociowanie osigno punkt kulminacyjny podczas drugiej
wojny wiatowej, zwaszcza e akurat wtedy przypadaa siedemsetna rocznica
bitwy. Fakt odparcia Mongow zaczto bardziej zuchwale ni kiedykolwiek
wczeniej przypisywa potdze niemieckiej, a sam bitw porwnywano do
sytuacji Rzeszy w wojennym roku 1941. Z kolei po wojnie lski ksi
Henryk Pobony by w polskiej historiografii opisywany jako Polak, ktry
wraz z polskimi onierzami da odpr Mongoom. Historycy Republiki
Federalnej Niemiec rozwizali po 1945 roku kwesti narodowoci Henryka

72
i jego oddziaw w ich ujciu sta si on niemieckim ksiciem ze lska, do-
wodzcym niemieckimi wojskami. Klska ponownie okazaa si drobnostk w
obliczu udanego odporu", jaki ostatecznie dano Mongoom.
Dzi wszake moemy ju o wiele mniej emocjonalnie podej do wy-
darze, ktre miay miejsce w kwietniu 1241 roku. Ratowanie wiata za-
chodniego nie nastpio na Dobrym Polu pod Legnic, gdzie przecie walczya
tylko niewielka cz oddziaw mongolskich. Ich odwrotu nie mona rwnie
tumaczy tym, e nieprzyjacielskie wojska - zarwno niemieckie, jak i polskie
zrobiy na Mongoach tak wielkie wraenie. Celem wyprawy mongolskiej
byy od samego pocztku Wgry, ktre Batu-chanowi udao si istotnie zaj.
Wyprawa na lsk miaa tylko na celu odcicie Wgrom drogi zaopatrzenia
przez sprzymierzone kraje. To si udao, dziki czemu Mongoowie zdobyli
Wgry. S dwa powody, dla ktrych mimo tego ju wkrtce wycofali si z
Europy. Po pierwsze, ponieli bardzo due straty, po drugie za, dowdc
wojsk mongolskich cigno z powrotem w strony rodzinne, gdzie mg mie
wpyw na sukcesj po zmarym wwczas wielkim chanie. W konsekwencji
rozpada si jedno przywdcw mongolskich, ktra jeszcze tak niedawno
umoliwia im wypraw na Zachd. Dopiero po upywie czterystu lat udao si
hordom Mongow ponownie zagarn Wgry - ale wgierski krl Bela IV
odrobi lekcj z historii i zdy skutecznie uzbroi swj kraj.
Nawet Johann Wolfgang Goethe ju w 1825 roku da w rozmowie z
Eckermannem wyraz rozczarowaniu z powodu zarysowujcej si koniecznoci
ponownej oceny bitwy: Ci waleczni mowie yli dotd w mej pamici jako
wielcy zbawcy narodu niemieckiego. A oto przychodzi krytyka historyczna i
twierdzi, e powicili oni swoje ycie niepotrzebnie, gdy hufce azjatyckie
otrzymay ju przedtem rozkaz odwrotu i same by si wycofay. Przez to
wielkie wydarzenia z dziejw ojczystych zostay umniejszone lub wrcz
przekrelone, tak e czujemy z tego powodu tylko niesmak"*.

* J.P. Eckermann, Rozmowy z Goethem, t. Krzysztof Radziwi i Janina Zeltzer, PIW, Warszawa 1960,
ss. 250-251.

73
 WITY ANTONI

KTO JEST W POSIADANIU

PRAWDZIWYCH RELIKWII?

W chrzecijaskiej Europie epoki redniowiecza wici penili o wiele wiksz

rol ni dzisiaj. Wynikao to w gwnej mierze z uniwersalnego znaczenia
wiary jako towarzysze codziennego ycia, ktrych zawsze mona byo
wezwa, wici stanowili osobist pociech dla na og prostych wyznawcw
religii chrzecijaskiej, wyksztaconym za dostojnikom Kocioa suyli oni
za wzr duchowo-intelektualny. Ale byy to rwnie postaci, z ktrymi
utosamiay si dane regiony, czy nawet kraje. Posiadanie ich relikwii
oznaczao dla kociow i klasztorw nie tylko presti, lecz take korzyci
ekonomiczne, poniewa pielgrzymki stanowiy w redniowieczu wietnie
prosperujcy interes. Jednym sowem: niezwykle wane byo, aby w danym
kociele, klasztorze bd miecie znajdoway si - najlepiej kompletne i
zachowane w idealnym stanie doczesne szcztki ktrego z najznamie-
nitszych witych.
Zwaywszy na duo wiksze ni tylko religijne znaczenie relikwii, trudno
si dziwi, e raz po raz dochodzio do faszerstw. A do XIX wieku rni
oszuci prbowali spienia rzekome wite szcztki, podajc czstokro
rwnie skomplikowane, co wtpliwe zapewnienia o ich autentycznoci.

75
 Relikwie byy rwnie istotnym instrumentem wadzy. Grb w. Dioni-
zego, najwaniejszego spord francuskich witych, mczennika i pierwszego
biskupa Parya, zapewnia klasztorowi Saint-Denis, znajdujcemu si wwczas
poza bramami miasta, ogromne wpywy polityczne. W kociele opactwa w.
Dionizego przez wiele stuleci grzebano krlw Francji. cisy zwizek z jakim
wanym witym oznacza rwnie dla ksit korzyci polityczne. Szczeglnie
usatysfakcjonowane czuy si dynastie krlewskie, na przykad wgierskie czy
francuskie, ktrych drzewa genealogiczne wykazuj takie zasuone postaci.
Jedn z nich by Antoni, mnich i pustelnik, ktry zmar w bardzo po-
deszym wieku w poowie IV stulecia. Lece na poudniu Francji miasto
Arles jeszcze dzisiaj szczyci si tym, e w kociele Saint-Antoine (pierwotnie
Saint-Julien) spoczywaj doczesne szcztki tego witego.
Od XI wieku uchodzio za pewnik, e relikwie w. Antoniego znajduj si
w kociele klasztornym wznoszcym si nieopodal Grenoble, a nalecym do
opactwa benedyktynw Saint Pierre w Montmajour, mniej wicej dziesi
kilometrw na pnoc od Arles. W latach 11311307 trzykrotnie otwierano
relikwiarz, aby upewni si o istnieniu witych szcztkw. Kiedy pod koniec
XI wieku w obliczu epidemii wywoanej sporyszem, ktrej przyczyny nie po-
trafiono sobie wyjani, tumy ludzi zaczy pielgrzymowa do grobu witego
Antoniego, relikwie stay si wanym czynnikiem ekonomicznym. Ten wi-
tobliwy m zna si bowiem na leczeniu zatru sporyszem, ktrych objawy
zwano od jego imienia rwnie ogniem witego Antoniego. Nastaa wic do-
bra koniunktura, eby go wielbi, utworzono nawet wieckie bractwo, ktre
szybko si rozroso i osigno znaczne bogactwa. Midzy owymi brami a be-
nedyktynami z Montmajour dochodzio jednak do licznych niesnasek, co spo-
wodowao, e w 1247 roku papie Innocenty IV podnis bractwo do rangi
zakonu mniszego, a benedyktyni zostali ostatecznie wypdzeni w 1292 roku.
Uzgodniono wypaty odszkodowa, nastpio rozstanie. Przy kim jednak zostay
dochodowe relikwie witego Antoniego? Problem nabrzmiewa, a tymczasem
przez ponad dwa i p wieku spierano si o finansowe regulacje i kompensacje.
Ostatecznie Rzym zarzdzi faktyczn likwidacj opactwa benedyktynw,
ktre cakowicie podporzdkowano zakonowi antonianw.
Wcieko i dza zemsty sprawiy, e byli benedyktyni, nie mogc pogo-
dzi si z przymusowym zjednoczeniem, postanowili nie przebiera w rodkach.
Rozpucili pogosk, e s w posiadaniu szcztkw w. Antoniego, gdy relikwie
przeniesiono do Arles, aby ukry je w bezpiecznym miejscu przed wojskami

76
krlewskimi, popierajcymi antonianw. Benedyktynom zaleao jednak nie
tylko na zemcie, ale take na zapewnieniu sobie dochodowego interesu dziki
pielgrzymkom wiernych, tak bardzo akncych widoku relikwii.
To oszustwo nie do koca si jednak udao. W spraw wczyy si wa-
dze kocielne, dajc, eby benedyktyni dowiedli, i s w posiadaniu relikwii.
Ci za w trakcie procesu przyznali, e nie maj szcztkw prawdziwego w.
Antoniego. W ich kociele nigdy nie byo nawet powiconego mu otarza, nie
mwic ju o krypcie czy kaplicy. Kuria rzymska zobowizaa wic byych
zakonnikw z Montmajour, aby zaprzestali wszelkiej dziaalnoci, ktra
miaaby jakikolwiek zwizek z tym oszustwem. Benedyktyni mieli zarzuci
proceder czczenia faszywych relikwii i zaniecha organizowania pielgrzymek.
Wszystkim, ktrzy si do tego nie zastosuj, papie zagrozi ekskomunik. Ale
zakonnicy, cho bardzo obawiali si jej skutkw, najwyraniej niezbyt przejli
si interwencj Rzymu, gdy groc uyciem siy, zapewnili sobie kolejne
ekspertyzy potwierdzajce prawdziwo relikwii. Antonianie natomiast kazali
publicznie otworzy swj grb witego Antoniego, aby pokaza, e istotnie
zawiera on nadal jego szcztki.
Pod koniec XV wieku spr midzy obydwoma zakonami osign szczyt
- skceni z antonianami benedyktyni pobili ich w Montmajour, po czym nie
namylajc si dugo, uwizili znienawidzonych mnichw. Z powodu tego
incydentu regionem wok Arles wstrzsay cige zamieszki.
Ponownie musia interweniowa papie. Aby zaegna spr, uniewani
on przymusowe zjednoczenie obydwu zakonw i przygotowa ugod finan-
sow, ktra pogrzebaa wszystkie wieckie spory. Jedynie w kwestii czczenia
relikwii w. Antoniego nic si nie zmienio: benedyktyni z Arles nie zrezy-
gnowali z urzdzania procesji, pielgrzymek i wit ku czci witobliwego
mnicha. Jeszcze w XIX wieku Koci pozwoli, aby miasto Arles oddawao
hod w. Antoniemu, chocia bez wtpienia nie bya tam przechowywana ani
jedna z jego relikwii.
Nawiasem mwic, historycy wcale nie s zgodni co do tego, czy jaki
koci lub zakon by kiedykolwiek w posiadaniu prawdziwych relikwii tego
witego. Ow sdziwy starzec tu przed mierci gdzie na afrykaskiej pustyni
zobowiza towarzyszcych mu dwch modych mnichw do zachowania w
tajemnicy miejsca jego pochwku. Wydaje si, e obaj uszanowali nakaz
mistrza. Rzekome doczesne szcztki w. Antoniego zostay bowiem, niejako
cudem, znalezione dopiero dwiecie lat pniej.

77
 ROBIN HOOD

CZY ROZBJNIK DOBROCZYCA

KIEDYKOLWIEK ISTNIA?

Szlachetny rozbjnik z lasu Sherwood w hrabstwie Nottingham jest od stuleci

bardzo znan i rwnie lubian postaci. Jego przygodom powicone s
ballady, sztuki teatralne i powieci. Dzieci z zachwytem pochaniaj ksiki
przedstawiajce jego losy. Do oglnowiatowej popularnoci Robin Hooda
przyczyniy si w naszych czasach przede wszystkim adaptacje filmowe oparte
na opowieciach o tym synnym rabusiu. Czy bdzie to milutki Lis w animo-
wanym filmie Walta Disneya z 1973 roku, rasowy Errol Flynn w niemier-
telnym obrazie hollywoodzkim z 1938 roku, czy te solidny Kevin Costner w
adaptacji filmowej z 1991 roku - Robin Hood jest zawsze bohaterem nie-
zwykle pozytywnym. Na og przedstawia si go nie tylko jako odwanego
bojownika o sprawy biedoty, lecz rwnie jako bohatera narodowego, ktry
walczy przeciw uciskowi Anglikw przez normaskich okupantw z Francji.
Jego filantropijna dziaalno wydaje si tak poprawna politycznie, e nawet
pewna organizacja ochrony rodowiska z czystym sumieniem wzia sw
nazw, cho lekko zmienion, od owego dziaajcego poza prawem wy-
mienitego ucznika, miao mogc liczy na to, e owo odniesienie bdzie dla
wszystkich czytelne.

79
 Robin Hood uczciwy, miujcy sprawiedliwo, pobony i honorowy
m, szanowany szlachcic, ktry pomaga zaduonemu rycerzowi, popada w
konflikty z Kocioem oraz prawem i mieszka z wiernymi towarzyszami,
Maym Johnem i bratem Tuckiem, w lesie. Robin, ktry daje biednym to, co
odebra bogatym, zabija wreszcie szeryfa Nottingham, niegodziwca, ktry nie
zasuy sobie na inny los. Uaskawiony przez krla Ryszarda Lwie Serce
Robin Hood dostaje si na jego dwr, gdzie jednak nie moe zagrza miejsca.
Wraca wic do swoich lasw, by dwadziecia lat pniej wskutek zdrady
ponie mier. I cho bohater ten znajduje si na marginesie spoeczestwa,
jest on par excellence czowiekiem szlachetnym: poboniejszym ni dostojnicy
kocielni, uczciwszym ni ludzie interesu, sprawiedliwszym ni stre prawa i
hojniejszym ni bogacze. Mona by rzec, i jest to poprzednik Jessego Jamesa
i Billyego Kida, Bonnie i Clyde'a, Supermana i Spidermana.
Oczywicie nie zakadamy, e Robin Hood istnia w takiej postaci, jak to
sugeruj nam filmy, literatura modzieowa i komiksy. Na pewno jednak
istnia. W tych rozrywkowych opowieciach, ktre przekazuj romantyczny
obraz redniowiecza, tkwi ziarenko prawdy - legenda rycerza wyjtego spod
prawa, relacja o nieustraszonym bojowniku za ojczyzn. Cho moe w rze-
czywistoci byo troch inaczej.
Legenda Robin Hooda siga swoimi korzeniami bardzo gboko w prze-
szo. Pierwsza wzmianka o nim pochodzi z 1377 roku, a pierwsza pisemna
wersja opowieci z poowy XV wieku. Ju trzech pitnasto- i szesnastowiecz-
nych kronikarzy szkockich umieszczao tego bohatera w rnych epokach
historycznych. Raz przenosili jego przygody na koniec XII wieku, kiedy in-
dziej znw na poow albo koniec XIII wieku.
Wdrowni kuglarze i gawdziarze rozpowszechniali t legend, w miar
potrzeby dowolnie j uzupeniajc. Ustny na og przekaz prowadzi zwykle
do tego, e opowiadanie rozwijao si przez pokolenia i byo wzbogacane in-
nymi przekazami. Z pewnoci nie znamy ju dzi wszystkich obiegowych
wersji opowieci o yciu Robin Hooda, a w tych, ktre do nas dotary, mona
dostrzec lady innych znanych historii. Po wynalezieniu druku legend
rozpowszechniano ju na papierze, dziki czemu jej tre coraz bardziej si
utrwalaa.
Dugi ywot tej opowieci sprzyja oczywicie wprowadzaniu do niej roz-
maitych ozdobnikw. W tym miejscu musimy zatem rozpocz akt odbr-
zowienia postaci dumnego bohatera, ktrego od dziecistwa tak lubimy. We

80
wczesnych kronikach Robin Hood jest wycznie lokalnym rabusiem i nie ma
nic wsplnego z bojownikiem o honor Anglii. Rwnie szlachcicem staje si
dopiero w XVI wieku, a angielskim bohaterem narodowym, walczcym z
Normanami, dopiero okoo 1800 roku. Nawet najbardziej znan i cenion
cech Robin Hooda, dobroczynno, dodano dopiero pniej. Wczesne wersje
legendy w ogle nie wspominaj o nim jako o filantropie, ktry obrabowuje
bogaczy, aby zagodzi niedol biedakw. w amicy prawo czowiek
prezentuje si w nich raczej jako bezwzgldny, dny mordu wojownik, ktry
swoich przeciwnikw zabija w sposb bardziej okrutny, ni to konieczne.
Szeryf ginie wprawdzie od strzay, ale na dodatek zostaje pozbawiony gowy.
Podobnie postpuje Robin z innymi wrogami, odcinajc im gowy i obnoszc
je dookoa zatknite na drgu. Natomiast pniejsza, waciwa legenda o
Robin Hoodzie gloryfikuje burzliwe ycie ludzi wyrzuconych poza nawias
spoeczestwa, ktrzy szukali schronienia w lasach, a w walce stawali si mor-
dercami. Podobnie jak w romantyczny sposb wysawia si tu nadzwyczaj
niebezpieczne i uciliwe ycie w redniowiecznym, pierwotnym lesie, tak te
ze zbrodniarzy czyni si bohaterw, ktrymi wcale nie byli.
Wszystko to trudno zoy w jak spjn cao. I rzeczywicie kwestia
domniemanego istnienia Robin Hooda jest bardzo zagadkowa. Bo niby
dlaczego aden kronikarz z czasw, w ktrych Robin rzekomo y, nie spisa
jego przygd, chocia byyby one przecie wystarczajco spektakularne, aby
zachowa je w formie pisemnej. Nikt nigdzie te nie zawiadcza, e zna tego
czowieka. Czy zatem, jak si czsto twierdzi, prawdziwy Robin Hood nigdy
nie istnia?
W starych dokumentach wystpuj jednak rne warianty nazwiska Robin
Hood. I tak na przykad w 1261 roku stan przed sdem pewien czowiek,
ktry rok pniej otrzyma przydomek Robehod, co pozwala przypuszcza, e
cieszy si ju jak saw zwizan z tym konkretnym imieniem. O pierw-
szym podobnie nazwanym czowieku dowiadujemy si na podstawie doku-
mentu pochodzcego z 1226 roku. Chodzi tu o niejakiego Roberta Hoda,
wyjtego spod prawa banit. Moe wic to wanie on da pocztek owej
legendzie. Przy czym naley pamita, e imi to wystpowao do czsto,
chocia moe niekoniecznie w zwizku z kim, kto ama prawo i kto przy-
najmniej przypominaby znanego nam Robin Hooda. Za Robertem Hodem
jako prawdziwym Robin Hoodem przemawia jednak fakt, e akurat w jego
kontekcie jest te mowa o czowieku, ktry pniej zosta szeryfem Nottin-

81
gham. To bardzo znamienne, gdy legenda nazywa go miertelnym wrogiem
Robina. Ale i ta zbieno nie stanowi dowodu.
Ju w poowie XIX wieku pewien brytyjski uczony z zimn krwi skaza
Robin Hooda na wygnanie do krlestwa legend. Stwierdzi bowiem, e jego
nazwisko jest odmian formy Robin of the Wood", co ma zwizek z baniami
i zabobonami, ktre ludzie wwczas kojarzyli z lasem. Owemu uczonemu
zabrako jednak na to dowodu.
W kadym razie od schyku XIII wieku w kronikach pojawiaa si spora-
dycznie nazwa Robinhood" jako przydomek lub przezwisko. Jest to wyrana
wskazwka, e w owym czasie legenda o Robin Hoodzie bya ju znana.
Nadal wic nie pozostaje nam nic innego, jak zgodzi si z tym, co stwier-
dzi kiedy James C. Holt, najprawdopodobniej najlepszy brytyjski znawca
Robin Hooda: pytanie, kim by Robin Hood, jest znacznie mniej istotne ni
trwae istnienie legendy. Przez stulecia ulegaa ona nieustannym zmianom i
dostosowywano j do potrzeb nowych epok. I kade pokolenie jak susznie
zauway inny specjalista - otrzymuje takiego Robin Hooda, na jakiego
zasuguje. Moe wic najciekawsze jest pytanie, kim jeszcze w przyszoci
moe sta si Robin Hood.
 SODOMA I GOMORA

PROCES PRZECIW TEMPLARIUSZOM?

Dziki wiatowemu sukcesowi Kodu Leonarda da Vinci Dana Browna le-

gendarni templariusze w bardzo znamienny sposb wrcili do wiadomoci
publicznej. Nigdy zreszt nie zostali cakowicie zapomniani - od likwidacji
zakonu na pocztku XIV wieku cigle wyaniaj si niczym zjawy w wiecie
okultyzmu, w teoriach spiskowych i przy okazji rnych niewyjanionych
spraw. Jeden z najbardziej ulubionych mitw mwi, e templariusze byli
stranikami witego Graala, ktry kryje w sobie najwaniejsze tajemnice
wiata. Ta tradycja zacza si ju od Parcivala Wolframa von Aschenbacha za
czasw istnienia zakonu na pocztku XIII wieku. Po jego likwidacji mwiono,
e niektrzy templariusze zeszli do podziemia, aby nadal oddawa si tam
swojemu witemu zadaniu. Pniej ich kontynuacj mieli stanowi ta-
jemniczy wolnomularze, w ktrych tradycji witynia w Jerozolimie odgrywa
rwnie wan rol. Templariuszom przypisywano tworzenie znajdujcych si
w starych kocioach, trudnych do odszyfrowania symboli, ktrych odczytanie
miao rozwiza zagadk wiata. Najlepsze jak do tej pory rozwinicie znalaz
mit templariuszy w Kodzie Leonarda Da Vinci, gdzie wraz z potomkami
Jezusa i Marii Magdaleny pojawiaj si oni jako stranicy witego Graala.
Inne redniowieczne zakony rycerskie nie ciesz si tak du popu-

83
larnoci, ale te nie spotka ich taki nagy i okrutny los. Fakt zniszczenia za-
konu wstrzsn wczesnym wiatem i po dzi dzie prowokuje do najroz-
maitszych spekulacji.
Zakon Ubogich Rycerzy Chrystusa i wityni Salomona, czyli templa-
riusze, zosta zaoony w 1120 roku w Jerozolimie i mia za zadanie chroni
pielgrzymujcych chrzecijan, ktrzy po zdobyciu witego Miasta podczas
pierwszej wyprawy krzyowej tumnie je odwiedzali. Kiedy w trakcie kolej-
nych krucjat zaczo w Ziemi witej powstawa coraz wicej ksistw chrze-
cijaskich, templariusze wraz z innymi zakonami rycerskimi podjli si ich
ochrony. Uczestniczyli rwnie w odzyskaniu muzumaskich terytoriw na
Pwyspie Iberyjskim, w tzw. rekonkwicie. Zakon by bezporednio podpo-
rzdkowany papieowi, a do wtpliwy zwizek modlitwy i walki uzasad-
niano ide sprawiedliwej, a zatem miej Bogu wojny.
Templariusze szybko zaczli cieszy si ogromnym uznaniem, tote hoj-
nie obdarowywano ich posiadociami w Europie. Ponadto z tak duym po-
wodzeniem zajmowali si bankowoci, e krlowie Francji i Anglii ochoczo
powierzali im swoje skarby. Ubodzy Rycerze Chrystusa uchodzili za nad-
zwyczaj dzielnych i zdyscyplinowanych bojownikw, ale rwnie za ludzi
obdarzonych niezwyk odwag, cho bardzo aroganckich. Przede wszystkim
wci konkurowali z innym wielkim zakonem rycerskim joannitami.
Niech do nich budzia wszake nie tylko ich arogancja. Dziki sprytowi w
interesach oraz przywilejom zgromadzili bogactwa, ktre ju dawno stay si
przysowiowe. Waleczno templariuszy, podobnie zreszt jak ich skarbce
wykorzystywali czsto krlowie Francji, zwaszcza kiedy wyruszali na krucja-
ty do Ziemi witej. Powstao uzasadnione wraenie, e nic nie odbywa si
bez rycerzy tego zakonu. Zrozumiae wic, e popadli w samozadowolenie, nie
dopuszczali krytyki i dawno odstpili od przyjtych niegdy zasad. Mona by
powiedzie, e poza wasnym elitarnym wiatem templariusze mieli
prawdziwy problem ze swoim wizerunkiem. A kiedy Ziemia wita ponownie
dostaa si w rce muzumanw, nie przyczynio si to zapewne do wzrostu
uznania dla Zakonu Ubogich Rycerzy Chrystusa.
Jako grabarz tego potnego bractwa zapisa si w annaach historii krl
Francji, Filip Pikny. W bezprzykadnej, znakomicie zorganizowanej tajnej
akcji policyjnej 13 padziernika 1307 roku kaza o brzasku aresztowa wszyst-
kich templariuszy na ich wasnym terytorium i oskary o herezj. Rycerze
pozwolili si pojma prawie bez sprzeciwu. Wszystkie posiadoci zakonu

84
zostay skonfiskowane. W lad za Filipem rwnie papie Klemens V, wa-
ciwie patron zakonu, kaza ciga templariuszy w caym wiecie zachodnim.
Wprawdzie stara si on postawi zakonnikw przed sdem papieskim, ale nie
zdoa si sprzeciwi potnemu Filipowi. Klemens zachowa si nader
nierozsdnie, nie doceniajc stanowczoci krla Francji, przed ktrym czu
ogromny lk. Korona francuska przez wiele lat prowadzia przeciw templa-
riuszom spektakularny proces pokazowy pod paszczykiem jakoby uczciwego
postpowania inkwizycyjnego. Pojawiao si coraz wicej zarzutw: od blu-
nierstw przeciwko Bogu przez perwersje seksualne, kalanie krzya i sprzeczny
z natur nierzd a po akty bawochwalcze i obcowanie z niewiernymi. Oskar-
enie wysunite przez Filipa Piknego, mienicego si obroc wiary, ukazao
templariuszy jako hab chrzecijastwa, ktrego w zakon, zaoony ponad
osiemdziesit lat wczeniej, mia broni! Podczas tortur wymuszano na ryce-
rzach coraz to nowe zeznania, a katalog ich rzekomych heretyckich zachowa
w kocu a nazbyt szablonowo przypomina to, co znamy z innych rednio-
wiecznych kampanii przeciw bluniercom. Chocia zarzuty byy w widoczny
sposb sprokurowane, a proces mia podoe polityczne, nikt szczeglnie nie
protestowa przeciw likwidacji zakonu. Take obcy ksita nie popieszyli
templariuszom z pomoc. Dezaprobat wyraao w najlepszym razie milcze-
nie, nikt jednak nie mia otwarcie przeciwstawi si krlowi Francji.
Taktyka Filipa okazaa si wreszcie skuteczna, ogoszono win templa-
riuszy, a papie rozwiza zakon podczas soboru wiedeskiego w 1312 roku,
jego znaczne posiadoci ziemskie natomiast odda joannitom. Rycerzy, ktrzy
przyznali si do rzekomych zbrodni, puszczano wolno, tych za, co uparcie
obstawali przy swojej niewinnoci, palono publicznie na stosie. Taki los
spotka wielu templariuszy, w tym rwnie dwudziestego trzeciego i zarazem
ostatniego Wielkiego Mistrza, Jacques'a de Molaya, ktry pewnego wiosenne-
go dnia roku 1314 przed gwnym portalem paryskiej katedry Notre Dam
usysza wydany na siebie wyrok. Wkrtce potem nieopodal tego miejsca pad
ofiar pomieni. Poprosi jeszcze tylko o to, aby tak przywizano go do pala,
eby konajc, mg patrze na wiee Notre Dam.
Ten pokazowy proces skania ju wspczesnych do refleksji nad tym, co
mogo by waciwym powodem tak okrutnych zachowa wobec potnego
zakonu i co kryo si za sensacyjnymi oskareniami. Ustalono, e chodzio o
motywy polityczne, a take finansowe. I rzeczywicie. Krl Francji mia
wszelkie powody, eby pozby si templariuszy, bardzo bowiem potrze-

85
bowa ich pienidzy, a by ju u nich mocno zaduony. Kilka lat wczeniej z
podobn atwoci wypdzi z Francji ydw, potem za woskich bankierw,
i przej ich majtki. Filip cigle mia kopoty finansowe midzy innymi z
powodu prowadzenia licznych wojen. Innym prawdopodobnym motywem
byo pragnienie krla, ktry sam by synem i wnukiem krzyowcw, eby
wyruszy do Ziemi witej i wyzwoli Jerozolim. Przywiecaa mu idea
stworzenia nowego, jedynego zakonu rycerskiego pod jego wodz, zamiast
wielu ju istniejcych, ktre jako niezalene od niego orodki wadzy miay na
celu rne interesy. Pierwsi stanli na drodze Filipa potni templariusze. I jak
to czsto bywa, posuyli jako kozy ofiarne, pomagajc odwrci uwag od
recesji, inflacji i podwyek podatkw, ktre dotkny Francj.
W jeszcze wikszej mierze jednak mogo tu chodzi o kwestie natury
polityczno-religijnej: zniszczenie templariuszy da si bowiem niewtpliwie
rozumie jako pewien kamyczek w mozaice polityki Filipa. Miao to wzmoc-
ni Francj w Europie i pomc jej na dugie lata osign dominujc pozycj
w onie chrzecijastwa. Francuski krl, ascetyczny wdowiec, ktry nie-
wzruszenie forsowa swoje surowe zasady moralne, uwaa siebie w istocie za
przykadnego chrzecijanina. Wiele przemawia za tym, e wierzy w zarzuty
stawiane templariuszom, a majc do czynienia ze sabym papieem, uzna, e
ma prawo do tych, jak sdzi, uzasadnionych zachowa. Filip ju od lat pro-
pagandowo zwalcza najwyraniej przecionego obowizkami urzdowymi
papiea Klemensa V i niewiele brakowao, a byby nazwa zwierzchnika Ko-
cioa bezbon kreatur. Nieszczsny papie poczu si w kocu zmuszony
powici szkalowany zakon rycerzy witynnych, eby przynajmniej do pew-
nego stopnia zapewni papiestwu moliwoci dziaania. To mu si jednak nie
udao, a utrata wadzy przez papiestwo staa si ju wyranie widoczna, po-
dobnie jak w przypadku niewoli babiloskiej" papiey w Awinionie, ktra
rozpocza si za Klemensa V. Ale rwnie Filipowi nie dane byo zrealizowa
swoich celw a tym samym potwierdzi swoich podejrze podobnie bo-
wiem jak papie Klemens, zmar on jeszcze w tym samym roku, w ktrym
nastpia zagada templariuszy.
Dante w swojej Boskiej komedii nazwa rycerzy witynnych mczenni-
kami, co skonio wielu pniejszych intelektualistw, midzy innymi Les-
singa, Hegla i Rankego do zajcia si kwesti winy templariuszy. Pomijajc
racjonalne rozwaania dotyczce powodw tego bezprzykadnego procesu,
wydarzenie to ju w redniowieczu dao okazj do najrozmaitszych plotek.

86
Pomawiano rycerzy witynnych o tajemne okultystyczne dziaania w obronie
przywilejw papieskich, a take o to, e byli ludmi dnymi wadzy i bezbo-
nie naduywali Kocioa dla swoich celw. Przez lata rosy tajemnicze skarby
przypisywane zakonowi, a okultystyczne rytuay odprawiane w gboko
ukrytych piwnicach sprawiay coraz bardziej zagadkowe wraenie. Szczeglnie
dugo utrzymywao si przekonanie, e templariusze s stranikami tajemnej
nauki, ktra w powizaniu z pewnymi elementami najrozmaitszych kultur i
religii skrywa klucz do tajemnicy wiata. Na tym pomyle opiera si rwnie
bestseller Dana Browna, mieszajcy ze sob pseudozagadki chrzecijaskiego
wiata zachodniego i tworzcy teori wprawdzie fascynujc, ale nie-
wiarygodn i atw do podwaenia. Wspczeni historycy do dzisiaj nie s do
koca zgodni, ktry z wymienionych motyww rzeczywicie zdecydowa o
rozbiciu zakonu templariuszy. Jednogonie owiadczaj jednak i zawiad-
czaj, e wyssane z palca byy zarwno zarzuty wysuwane przeciw templa-
riuszom, jak i przypuszczenia, e niszczc w 1314 roku templariuszy, moni
tego wiata pozbyli si niebezpiecznego tajnego sprzysienia.
 HRABIA DRAKULA

KRWIOERCZY WAMPIR Z RUMUNII?

Hrabia Drakula z Transylwanii naley do najsawniejszych postaci w historii

filmu i literatury. Wydana po raz pierwszy w 1897 roku powie Brama
Stokera o yjcym wampirze Drakuli zostaa od tamtej pory przeoona na
wszystkie wane jzyki wiata, inspirujc licznych autorw do poszukiwania
podobnych materiaw na ten temat. Liczba adaptacji filmowych, w wikszym
lub mniejszym stopniu wiernych literackiej wersji, siga prawie dwustu. W
rumuskiej Transylwanii od pocztku lat dziewidziesitych ubiegego
stulecia istny boom przeywa turystyka zwizana z postaci Drakuli,
powodujc, e zwiedzajcy czsto w zabawny sposb, rzadziej za w oparciu o
materia historyczny, zapoznaj si z pierwowzorem tytuowego bohatera
ksiki Brama Stokera. Czy jednak hrabia Drakula rzeczywicie istnia? A jeli
kiedykolwiek y, to czy naprawd by takim okrutnikiem, e lepiej byo nie
spotka si z nim osobicie? I czy w ogle.to on posuy za wzorzec postaci
wiatowej sawy hrabiego, majcego sabo do wieej krwi?
Za pierwowzr Drakuli Stokera uchodzi wooski ksi Wad III Pa-
lownik (Vlad III Tepes), ktry dziki temu sta si najbardziej znanym na
wiecie Rumunem w dziejach. Wad naprawd y w XV wieku i przez siedem
lat z przerwami by wadc rumuskiego ksistwa Wooszczyzny,

89
a nie ssiedniej Transylwanii, ktra wwczas naleaa do Wgier. Woosz-
czyzna znajdowaa si w tamtych czasach pod zwierzchnoci imperium
osmaskiego i chocia stracia niepodlego, to jednak w znacznym stopniu
bya samodzielna. Jej terytorium rozcigao si mniej wicej od Karpat po
Dunaj. Przydomek Drakula" ksi Wad III przej po swoim ojcu, Wadzie
II Drakuli. Kontrowersyjne jest, czy oznacza on diaba", czy te po prostu
odnosi si do czonkostwa ksicia w Zakonie Smoka, utworzonym przez krla
Wgier i pniejszego cesarza Zygmunta Luksemburczy-ka. Inny przydomek
Wada III - Tepes" oznacza Palownik", poniewa wooski ksi uchodzi
za szczeglnie okrutnego i najwyraniej z luboci umierca swoich wrogw,
wbijajc ich na pal. Zawierajc przymierza z rnymi ssiadami, to z
Wgrami, to z Modawi, to znw z imperium osmaskim, Wad usiowa
umocni swoj pozycj wobec rodzimych uzurpatorw, a wreszcie
doprowadzi do wojny z Turkami. Odnis wprawdzie zwycistwo, ale by to
tylko chwilowy sukces, albowiem w 1462 roku dosta si do niewoli
wgierskiej. Wadz udao mu si odzyska dopiero w 1476 roku. Ale ju
wkrtce pokona go z pomoc Turkw jeden z rywali, ktry kaza zabi ksicia
wraz z jego orszakiem. Grobu Wada do dzisiaj nie znaleziono, a w rzekomym
miejscu jego pochwku nie doszukano si ludzkich szcztkw.
Drakula zatem z ca pewnoci istnia, ale wampirem nie by. adne
rda nie wskazuj na to, by po mierci w 1476 roku Wad Palownik pod
postaci upiora nawiedza swoj krain. Bardzo krytycznie naley rwnie
podchodzi do przypisywanej mu sawy szczeglnego okrutnika: wbicie na pal
byo wwczas zwyczajowym rodzajem wymierzania kary mierci, chocia
przydomek Wada i przekazy wiadcz o tym, e akurat on z ogromnym
upodobaniem korzysta z tej metody umiercania winnych. Sam wszake nie
uywa przydomku Palownik", tylko nazywa siebie Drakula"; jako Palownik
zostaje wspomniany po raz pierwszy dopiero w 1550 roku. Zarzucano mu
jednak jeszcze wiele innych okruciestw. Posunito si nawet do oskarenia,
e zmusza matki do zjadania wasnych dzieci. Ale jest to raczej wytwr zbyt
wybujaej wyobrani nieprzychylnych kronikarzy. Znaczna cz przekazw o
nim pochodzi ze rde osmaskich, niemieckich i innych, ktrych autorzy
mieli jaki interes w oczernianiu ksicia. Niepodobna bowiem dowie
przywoywanego raz po raz pono szczeglnie nasilonego sadyzmu Wada,
mona raczej odnie wraenie, e w oparciu o chodne kalkulacje polityczne

90
ksi prbowa osign swoje cele, posugujc si terrorem: dla przestrogi
albo dla przykadu. Cigle przecie mg si czu zagroony i musia broni
si przed roszczeniami rnych pretendentw do tronu. Jego okruciestwa,
jeli z dystansem podej do przesadzonej propagandy, wydaj si niewiele
wiksze ni okruciestwa innych wczesnych wadcw. Rumuscy kronikarze
nie przemilczaj zreszt faktu, e Wad mia obyczaj wbijania przeciwnikw
na pal. Opisuj go jednak jako bohatera, ktry walczy o uniezalenienie si od
Turkw, i mao ich obchodz jego nazbyt okrutne zachowania wobec wrogw
i odszczepiecw.
Historyczny Drakula wykazuje zatem znacznie mniej podobiestw do
swojego literackiego sobowtra, ni to si powszechnie przyjmuje. Czy wobec
tego by w ogle jego pierwowzorem?
Bram Stoker pracowa nad swoj najbardziej poczytn ksik prawie
dziesi lat i prowadzi niezwykle rozlege badania. Do szybko przy tym
natrafi na Transylwani i rozpowszechnione tam wierzenia ludowe pene mi-
tw o czarownicach i wampirach. O cieszcym si z saw wooskim ksiciu
dowiedzia si jednak dopiero w trakcie zbierania materiaw. Tak wic to nie
Wad Palownik zainspirowa irlandzkiego autora do napisania powieci. Na
istnienie historycznej postaci hrabiego Drakuli zwrcono Stokerowi uwag w
1890 roku i dopiero wtedy pisarz zmieni plan, postanawiajc w oparciu o t
posta wykreowa swojego Transylwaczyka, ktrego wizerunek stworzy
sobie ju wczeniej. Dlatego te wysysajcy krew hrabia otrzyma zamiast
przydomka Wampir" imi Drakula", jak ksika, ktrej tytu mia pierwotnie
brzmie Upir". To, e pisarz osadzi akcj w Transylwanii, nie wynikao z
braku wiedzy geograficznej, lecz po prostu okazao si trafniejszym wyborem.
Transylwania ju wwczas miaa saw krainy zacofanej, tajemniczej i
niezbadanej, krainy, w ktrej mieszkaj proci, gboko zabobonni ludzie.
Reputacja Wooszczyzny bya w tym wzgldzie znacznie lepsza. Nawet jeli
okruciestwa historycznego Drakuli nie wartociuje si krytycznie, to rze-
komemu pierwowzorowi brak rwnie innych cech postaci powieciowej,
przede wszystkim za jego ogady.
Dlatego te posta Drakuli jest klasycznym patchworkiem pisarskim.
Bram Stoker przeprowadzi bardzo rozlege badania, ktrych wyniki wyko-
rzysta nastpnie w skonstruowaniu fabuy swojej powieci i jej gwnego
bohatera. W XVIII i XIX w. panowa bardzo sprzyjajcy klimat dla wampi-
rw, powoywao si na nich wielu pisarzy od Goethego przez Coleridge'a po

91
Byrona. Ulubiony temat stanowiy rwnie wyobraenia okultystyczne, tote
Stoker na potrzeby swojej ksiki przestudiowa wszystkie moliwe mity i
przesdy, aby wyposay tytuow posta w odpowiednie cechy. Historyczny
ksi Wad III Palownik jest wic tylko jednym ze wzorw w fascynujcym
patchworku, elementem skadowym, ktry posuy pisarzowi do stworzenia
sawnej postaci powieciowego Drakuli.
 ODKRYWCY AMERYKI

KOMU NALE SI ZASZCZYTY!

Z dzisiejszego punktu widzenia rok 1492 jest zapewne najwaniejszy w dzie-

jach wiata. Ju przed przeomem tysicleci pojcie globalizacji" stao si ha-
sem XXI wieku, obrazujc denie do zmniejszajcego si wiata", w ktrym
gospodarka, kultura i polityka ze wszystkimi ich konsekwencjami coraz
czciej bd nabieray charakteru midzynarodowego i dotyczyy ludzi na
caym wiecie. Najbardziej znanym przykadem jest tu globalne ocieplenie
wielki temat wspczesnej ludzkoci. Ale przecie i konflikty mog niezwykle
szybko nabra globalnych rozmiarw. Globalizacja, ktrej dowiadczamy w
XXI wieku, pokazuje przynajmniej na razie e nosi przede wszystkim
znamiona kultury Zachodu. Zacza si ona jednak ju w chwili tak zwanego
odkrycia Ameryki przez Krzysztofa Kolumba. Nie oznacza to wprawdzie, e
istniejce ju wczeniej kontakty handlowe midzy Europ a Azj albo
midzykulturowe konflikty wojenne, jak krucjaty, byy bez znaczenia. Rok
1492 wyznacza jednak rozpoczcie pochodu ku wiatu zdominowanemu przez
Zachd. Nie na prno ta data oznacza dla wielu naukowcw pocztek epoki
nowoytnej.
Na czym zatem polega waga wyprawy tego miaego eglarza z Genui,
ktry we wrzeniu 1492 roku, dysponujc zaledwie trzema okrtami, wy-

93
pyn z Wysp Kanaryjskich, aby po trwajcych kilka lat bezskutecznych za-
biegach o realizacj opracowanego przez siebie planu rozpocz na polecenie
hiszpaskiej pary krlewskiej poszukiwania drogi morskiej do Indii, a zamiast
tego wyldowa na Karaibach? Czy Kolumbowi istotnie naley si sawa od-
krywcy, czy te moe inni podrnicy znaleli si w Ameryce wczeniej od
niego? I dlaczego nowy kontynent nie zosta nazwany od imienia Kolumba,
skoro to on by jego odkrywc?
Po pierwsze, wizja odkrycia Ameryki jest zdecydowanie zachodnioeu-
ropejska, a koniec kocw chepliwa. Kiedy europejscy eglarze wkroczyli na
niezamieszkane archipelagi, jak Wyspy Zielonego Przyldka, Madera czy
Azory, znajdujce si na Atlantyku poza terenem Europy, mieli pene prawo
nazwa si odkrywcami, uwaali si bowiem za pierwszych ludzi, ktrzy
postawili tam stop. Ameryka wszake bya ju od dawna zamieszkana. cile
rzecz biorc, ponad dziesi tysicy lat wczeniej odkryli ten kontynent
Indianie, ktrzy osiedlili si na nim, przybywszy z Europy istniejc jeszcze
wwczas drog ldow.
Jeli jednak wspaniaomylnie porzucimy tego rodzaju zasadnicze roz-
waania i skoncentrujemy si na odkryciu Ameryki dla ludzi epoki chrzeci-
jaskiej czy wwczas czowiekiem, o ktrego chodzi, okae si Krzysztof
Kolumb?
Ot Kolumb nie by pierwszym Europejczykiem, ktry zawdrowa do
Ameryki. Ju okoo roku 1000, czyli piset lat przed nim, z Grenlandii, dwadzie-
cia lat wczeniej odkrytej przez wikingw, poeglowa w kierunku zachodnim
Leif Erikson, syn Eryka Rudego, po czym wyldowa na pnocno-wschodnim
wybrzeu Ameryki Pnocnej. Nie wiadomo, gdzie to dokadnie byo, najpraw-
dopodobniej jednak wikingowie znaleli si w pnocnej czci Nowej Fundlan-
dii. Na pewno wic wiedzieli wszystko wczeniej. W latach szedziesitych XX
wieku wykopano tam pozostaoci ich osad. Posiadane przez nas informacje s
jednak bardzo skpe, wiemy bowiem jedynie o istnieniu takich siedzib i o po-
rzuceniu ich prawdopodobnie kilkadziesit lat pniej. Ponadto wikingowie ze
Skandynawii w rwnie maym stopniu jak Krzysztof Kolumb mieli wiadomo,
e odkryli nieznany do tej pory kontynent. By moe genueczyk dowiedzia
si o wyprawach wikingw w trakcie swojej podry do Anglii, Irlandii i Islan-
dii w 1477 roku, ale nie jest to cakiem pewne.
W oczach Europejczykw za waciwych odkrywcw Ameryki mog za-
tem uchodzi wikingowie. Jednake nasza znikoma wiedza o ich dziaaniach

94
w Nowej Fundlandii wiadczy o tym, jak niewielkie znaczenie dla Starego
wiata" miao to ich odkrycie. To samo mona powiedzie o kolejnych
wyprawach z Europy do Ameryki, ktre prawdopodobnie odbyy si przed
Kolumbem, a ktrych autentyczno jest jednak podwaana. Niezalenie od
tego, jak to byo, pozostay one bez konsekwencji. Ale w 1492 roku Euro-
pejczycy znaleli si w korzystnej sytuacji, pozwalajcej im wykroczy poza
granice wasnego kontynentu. Biorc pod uwag stan nauki, gospodarki i
techniki, mieli wszelkie moliwoci, eby jako to odkrycie spoytkowa.
Posiadali rwnie polityczne, ideologiczne i ideowe przesanki do zaanekto-
wania nowego kontynentu. Krtko mwic: Europ ogarna wwczas go-
rczka odkrywania.
Albert Szent-Gyrgyi, biochemik i laureat Nagrody Nobla, w nastpujcy
sposb zdefiniowa kiedy pojcie odkrycia": zobaczy co, co ju wszyscy
widzieli, ale w tej samej chwili pomyle o tym, o czym jeszcze nikt dotd nie
pomyla". Wprawdzie jeszcze nie wszyscy widzieli Ameryk, gdy Kolumb
zszed na Karaibach z pokadu, ale nie by on pierwszym Europejczykiem na
ziemi amerykaskiej. Mimo to wanie dziki Kolumbowi Ameryka wesza do
historii wiata ze wszystkimi pozytywnymi i negatywnymi konsekwen-
cjami. A poniewa rok 1492 wyznaczy moment wkroczenia Europy do epoki
nowoytnej i po wsze czasy zmieni wiat, woski eglarz zdecydowanie zasu-
y na tytu odkrywcy Ameryki. Wspaniaomylnie mona przymkn oko na
to, e Kolumb przez reszt swojego ycia by przekonany, i znalaz drog
morsk do Indii. I wanie za t pomyk genueczyk musi zapaci tym, e nie
dane mu byo przyj roli ojca chrzestnego Nowego wiata". Nazwa
Ameryka wywodzi si od florentyskiego eglarza Ameriga Vespucciego, ktry
po swoim ziomku i rwnie na zlecenie korony hiszpaskiej opyn Atlantyk,
ale w odrnieniu od Kolumba zorientowa si, e ld na drugim kocu tego
oceanu to nie Azja, tylko nieznany do tej pory kontynent. Tak czy inaczej
jedno z poudniowoamerykaskich pastw wzio jednak sw nazw od
Krzysztofa Kolumba, a liczne kraje kontynentu amerykaskiego uroczycie
obchodz co roku przybycie odkrywcy do Nowego wiata.
 KANIBALE

MIT ZRODZONY Z MANII WIELKOCI?

Kiedy media donosz o aktach kanibalizmu, spokojny wiat zachodni wpada w

panik. Takie wiadomoci dotycz obecnie na og sytuacji zdarzajcych si tu
obok nas, niezalenie od tego, czy s to godujce ofiary wypadku lotniczego,
ktre czuj si zmuszone do spoycia martwych wsppasaerw, czy te
mamy do czynienia z ludoerstwem spowodowanym perwersyjn dz
zaznania przyjemnoci. Pikne i potworne zarazem staje si to, gdy smakosz i
ludobjca Hannibal Lecter oddaje si w filmie swemu ulubionemu zajciu i
rozkoszuje si doskonale przyrzdzonym misem ludzkim. Jednak znacznie
silniej dziaaa na nas scena z Robinsona Crusoe, w ktrej rozbitek ocali
swojego przyszego towarzysza Pitaszka przed ludoercami. Pomijajc bo-
wiem wspczesne ekstremalne przypadki, kanibale to w naszych wyobrae-
niach prymitywne ludy zjadajce przedstawicieli wasnego gatunku gwnie z
powodw rytualnych, z zemsty lub w celach czysto konsumpcyjnych.
Pojcie kanibale" pochodzi z czasw Krzysztofa Kolumba. Kiedy w
1492 roku w wielki eglarz wyldowa na jednej z wysp Ameryki rodkowej,
mylc, i dotar do Indii, tubylcy opowiedzieli mu, e ich ssiedzi s
ludoercami. Od ich nazwy - Karaibowie" - wywodzi si hiszpaskie sowo
kanibale" lub canibol", (dosownie siacze"), czyli kanibale", kt-

97
rym okrelano mieszkacw pnocnej czci Ameryki Poudniowej i Wiel-
kich Antyli.
Po odkryciu Ameryki relacje z Nowego wiata niezwykle fascynoway
ciekawskich Europejczykw. Rozpowiadano o istniejcych tam legendarnych
skarbach, nieznanych rolinach i nieprawdopodobnym okruciestwie
tubylcw. Oprcz wiadomoci o upragnionym zocie sensacj budzia przede
wszystkim informacja o ludoerczych plemionach i ich obyczajach, co spo-
tykao si z ywym zainteresowaniem cywilizowanych mieszkacw Starego
wiata. Jak wida, szesnastowieczni Europejczycy nie byli wcale w mniejszym
stopniu dni sensacji ni wspczeni telewidzowie. I tak oto kontynent ame-
rykaski utraci swj dotychczasowy image. Odtd artyci, ktrzy w rzekomo
barbarzyski Nowy wiat chcieli przedstawi w sposb alegoryczny, z luboci
ukazywali nag kobiet z plemienia ludoercw jako symbol Ameryki.
O istnieniu kanibalizmu wiedziano na dugo przed odkryciem Kolumba,
czego dowodz relacje staroytnych o posilajcych si ludzkim misem
obcych ludach spoza ich wasnej kultury. Grecki dziejopis Herodot opisywa
takie ludy mieszkajce na kracu wiata, czyli w Azji, a jego redniowieczny
kolega Adam z Bremy utrzymywa, e yj one na dalekiej Pnocy. W mi-
tologii greckiej Orfeusz zabrania ludziom spoywa przedstawicieli wasnego
gatunku; aby za tego nie czynili, uczy ich kultury uprawy ziemi oraz pisma.
Homer pozwala Odyseuszowi uciec przed ludoerczym cyklopem, a w Starym
Testamencie Bg grozi nieposusznym ludziom, e zmieni ich w kanibali. Z
wszystkich tych relacji wynika jedno: barbarzyskie ludy nieposiadajce
kultury nie maj adnych oporw przed zjadaniem przedstawicieli swojego
gatunku, co dla spoecznoci cywilizowanych stanowi tabu.
Ten tradycyjny pogld przejo od staroytnych redniowiecze. Tyle e o
praktyki kanibalistyczne zaczto podejrzewa rwnie pewne grupy ludnoci z
wasnego krgu kulturowego. Podobnie jak wczesnym, jeszcze potpianym
chrzecijanom zarzucano odprawianie okrutnych obrzdw, teraz rwnie oni
sami, doszedszy do wadzy i znaczenia, zaczli oskara inne wsplnoty, e ami
takie tabu, jak kanibalizm. Niezalenie od tego, czy s to poganie, ydzi, heretycy
czy czarownice - wszyscy zostaj naznaczeni pitnem ludoercw. Zwaszcza prze-
siknite strachem redniowiecze przypisywao wszelkim obcym zjawiskom bar-
dzo stereotypowe cechy, uchodzce za szczeglnie grzeszne. Nawet w sporze mi-
dzy katolikami a protestantami o zasady prawdziwej wiary w okresie reformacji
i wojen religijnych obie strony z luboci oskaray si wzajem o kanibalizm.

98
 Tak wic dla szesnastowiecznej Europy opowieci o kanibalach z Nowe-
go wiata nie byy wcale niczym nowym. Zarwno ich autorzy, jak i czytcl
nicy wietnie ju znali przejmujce groz obrazy przedstawiajce ludoercw,
ktre zarazem znakomicie oddaway przeciwiestwa: dobro i zo, cywilizacj i
barbarzystwo. Kolumb niewtpliwie wiedzia, co antyczni pisarze opowiadali
o straszliwych ludach z kraca wiata", myla wic, e wiele z tego uda mu
si odkry podczas wyprawy. Ale nie dane mu byo zosta naocznym
wiadkiem uczt kanibalistycznych, chocia pomijajc relacje innych
podrnikw i on, i czonkowie jego zaogi natrafiali w chatach tubylcw
na ludzkie koci.
Pocztkowo jednak to nie eglarze podrujcy do Ameryki informowali
szerokie rzesze czytelnikw europejskich o ludoercach z Nowego wiata,
lecz gwnie ci, ktrzy w ogle tam nie byli. Wydawano coraz bardziej po-
chopne sdy i przedstawiano coraz bardziej sensacyjne opisy, z ktrych wiele
powstawao na zamwienie dworu hiszpaskiego. Za dowd ludoerstwa
suyo zarwno znalezienie ludzkich koci, jak i niemoliwe do sprawdzenia
relacje o rzekomych ekscesach kanibalistycznych. Jedno wykorzystywano jako
dowd na potwierdzenie drugiego, chocia nikt nie zaobserwowa adnych
zachowa ludoerczych. Ale autorw z dalekiej Europy nie powstrzymywao
to przed szczegowymi opisami straszliwych czynw. Zdumiewajce jest, jak
bardzo te opowieci s do siebie podobne, a take i to, e raz po raz w stereo-
typowy sposb pojawiaj si w nich okrelone rekwizyty.
Nic wic dziwnego, e relacje o poudniowoamerykaskich ludoercach nie
wytrzymuj bada krytycznych. Liczni fachowcy zwracali czsto uwag na to,
e brak prawdziwych dowodw, a motywacje dla zaistnienia takich okrutnych
opowieci powstay w Europie. Przekazane tradycj teksty o barbarzyskich lu-
dach mieszkajcych na kracu wiata traktowano bezspornie jako prawdziwe,
gdy ich staroytni autorzy ponad wszelk wtpliwo uchodzili za ludzi god-
nych zaufania. Ju choby dlatego byo rzecz oczywist, e eglarze w pewnym
momencie natkn si na kanibali. Poza tym w szesnastowiecznej Hiszpanii rze-
kome istnienie na kontynencie amerykaskim plemion ludoercw suyo za
przekonujcy argument, pozwalajcy usprawiedliwi podbj i ucisk Nowego
wiata. Na gruncie tej tradycji krain kanibali stay si przede wszystkim ob-
szary Ameryki podbite przez Portugali, czyli Brazylia.
Mit o kanibalach rozpowszechnia w swoich pismach, ktrych w wik-
szoci nie traktuje si jednak powanie, Amerigo Yespucci od niego te

99
nowy kontynent wzi swoj nazw. Twierdzi on mianowicie, e mieszka
pord kanibali i obserwowa ich praktyki, posikowa si wszake tymi sa-
mymi stereotypowymi rekwizytami co jego poprzednicy i jedynie w umiejtny
sposb przyozdabia swoje wypowiedzi. Vespucci by nie tylko czsto
czytany, ale mia take gorliwych naladowcw w osobach kolejnych pisarzy,
opisujcych swoje dalekie wyprawy, wielu bowiem chciao zarobi na ren-
townym rynku literatury podrniczej.
Zarzut kanibalizmu okaza si zgubny dla tubylczej ludnoci Ameryki
Poudniowej i rodkowej. Kto, nie przestrzegajc tabu, zjada ludzi, zasuguje
co najmniej na podporzdkowanie obcym rzdom i na zniewolenie, a wrcz na
unicestwienie. Plemiona kanibali naleao zniewoli szczeglnie po to, eby
ogarnici dz zota Europejczycy mogli j zaspokoi. Dobro i zo w odnie-
sieniu do ludw Ameryki Poudniowej byo coraz czciej postrzegane jako
opozycja: kanibaleniekanibale, tote korona hiszpaska w pierwszej poo-
wie XVI wieku, jak rwnie krl Portugalii Sebastian na mocy ustawy z 1570
roku wyranie pozwalali na zniewolenie kanibali. Pozostawiao to konkwi-
stadorom wiele swobody, jeli bowiem tubylcy zaprzeczali zarzutom kaniba-
lizmu, mona ich byo natychmiast nazwa kamcami.
Gdy w XIX wieku ponownie wzroso zainteresowanie prehistori ludw
europejskich, po raz kolejny zaczto u naszych przodkw doszukiwa si la-
dw praktyk ludoerczych. Wizja kanibalizmu ju dawno staa si obiegowym
mitem. Miejsca wykopalisk na caym kontynencie pokazuj dzisiaj rzekome
dowody ludoerstwa, ktre miao pono istnie u zarania dziejw Europy.
Kiedy jednak podda owe znaleziska, przewanie grobowe, badaniom kry-
tycznym, natychmiast nasuwaj si spore wtpliwoci, gdy posiadana wiedza
wcale nie wydaje si a tak przekonujca. Zazwyczaj nie mamy tu do czy-
nienia z niezbitymi dowodami, a jedynie z mnstwem poszlak, ktre zawsze
dopuszczaj wycignicie odmiennych wnioskw, tym bardziej gdy chodzi o
znaleziska grobowe, ktrych swoisto mona w zupenie zadowalajcy
sposb wyjani obowizujcymi na danym terenie obrzdami pochwku.
Rzekome dowody kanibalizmu zaobserwowane przez dawnych podrnikw
do Ameryki w domach tubylcw mona rwnie dobrze zidentyfikowa jako
trofea wojenne, jak i jako relikwie przodkw. Rwnie dziewitnastowieczni
badacze najwyraniej do tego stopnia ulegali wasnym przewiadczeniom, e
bezkrytycznie i bez bada potwierdzali tez, i ludy przedcywilizacyjne byy
kanibalami, ktrej to tezie sami z gry dawali wiar. Nie podejrzewano nato-

100
miast tych prymitywnych" spoecznoci o posiadanie wyksztaconych form
obrzdw pogrzebowych ani o praktykowanie czynnoci symbolicznych.
Istnienie kanibalizmu wykraczajcego poza potrzeb zaspokojenia per-
wersyjnych dz lub majcego na celu zwyke przetrwanie uchodzi jednak do
dzisiaj za pewnik w oczach wielu naukowcw, chocia dowody nie s ani
jednoznaczne, ani nie wytrzymuj bada krytycznych. Chcc wyjani
zdumiewajce szerzenie si pewnej choroby mzgu, podobnej do choroby
Creutzfeldta-Jakoba, ktr zreszt mona wywie ze szczeglnego obrzdu
pogrzebowego, czonkom plemienia Fore z Nowej Gwinei nadal przypisuje si
zjadanie zmarych. Mit ludoercw jest, jak wida, niezwykle atrakcyjny.
W latach dwudziestych ubiegego stulecia brazylijscy artyci w bardzo
specyficzny sposb zareagowali na takie oszczerstwa rzucane przez Europej-
czykw pod adresem ich przodkw. Modernistyczny pisarz Oswald de An-
drade, posugujc si terminem ludoerstwo", postulowa w swoim Manife-
cie antropofagicznym, eby przyswoi sobie* kultur europejsk i przetrawi
j w swoisty dla siebie sposb. Byby to jedyny rodzaj ludoerstwa, na inny
natomiast brak naprawd niezbitych dowodw zarwno w Ameryce Pou-
dniowej, jak i gdziekolwiek indziej na wiecie.

* Dosownie mwi on: pore" - przyp. red.

101
 DYNASTIA BORGIW

SEX AND CRIME WWATYKANIE?

Dugie dzieje papiestwa niejednokrotnie byway wietn poywk dla plotek i

skandalicznych historii, z ktrych najsawniejsza jest legenda o rzekomej
papieycy Joannie. Oczywicie w cigu dwch tysicy lat istnienia Kocioa
rzymskokatolickiego zdarzyo si wiele zbrodni i wykrocze. Relacje na ich
temat stanowiy ulubion metod walki rywalizujcych ze sob si w Rzymie,
jak i przeciwnikw papiestwa, przy czym mao komu zaleao na prawdzie.
Bohaterami najobszerniejszej, najtrwalszej i najbardziej znanej legendy o
grzesznych zajciach i demonicznych postpkach w paacu papieskim s
czonkowie rodu Borgiw. Fama o tej skandalizujcej rodzinie jest w stolicy
papiestwa do dzisiaj niezwykle rozpowszechniona.
W drugiej poowie XV wieku rd Borgiw mia wrd swoich przedsta-
wicieli dwch papiey w osobach Kaliksta III (1455-1458) i Aleksandra VI
(1492-1503).Ta rwnie wspaniaa, co okryta z saw dynastia wywodzia si
z Borjw - hiszpaskiej szlachty ziemskiej, ktra przybya do Woch w
pocztkowej fazie renesansu i zrobia tu niebywa karier, trwajc a do
mierci Aleksandra VI.
Poczesne miejsce w legendzie o tym pono gboko zdemoralizowanym
rodzie zajmuje siostrzeniec Kaliksta, Rodrigo, ktry w 1456 roku zo-

103
sta kardynaem, a w 1492 papieem Aleksandrem VI. Nie by to istotnie m
wielce obyczajny, ale w postulat speniali w tamtych czasach jedynie
nieliczni dostojnicy kocielni. Rzymscy papiee zaczli pracowa nad swoim
publicznym wizerunkiem dopiero po reformacji. Mimo to lud Rzymu bardzo
lubi Rodriga/Aleksandra. Nieszczeglnie oburzano si tam na jego sposb
ycia, poniewa by on czowiekiem dyskretnym. Jeli chodzi o sprawy uciech
cielesnych, czasy byy tolerancyjne, tak e papie nie musia kry si ze
swoimi poktnymi dziemi, z ktrych najwiksz saw zyskali pniej
Lukrecja i Cezar Borgiowie. Nie ukrywano te wcale, kto by ich matk,
przeciwnie nawet na inskrypcji nagrobnej sawi si j jako matk dzieci
papieskich.
Podobnie jak wuj Kalikst III, Aleksander skrztnie dba o odpowiednie
zabezpieczenie majtkowe swoich licznych dzieci i zapewnienie przyszoci
rodzinie, nadajc jej beneficja i prowadzc roztropn polityk matrymonialn.
Pod tym wzgldem rzeczywicie nie mia skrupuw, uwaa bowiem czon-
kw swojej rodziny za wybracw. Syn Cezar ju w wieku osiemnastu lat
zosta kardynaem, a crka Lukrecja (14801519), traktowana jako obiekt
zabiegw dynastycznych, bya a trzykrotnie wydawana za m, aby zapewni
rodzinie wikszy presti i dalszy wzrost znaczenia. Jako najtrwalsza spord
opowieci o rodzie Borgiw do dzisiaj utrzymaa si wersja, e Lukrecja bya,
jak pisa brytyjski historyk Edward Gibbon, swego rodzaju wczesnonowo-
ytn Messalin" pozbawion jakichkolwiek zahamowa.
Wiele plotek i pomwie dotyczcych Borgiw wizao si z papieskim
konklawe, bdcym w istocie miejscem walki o wadz i kupczenia stano-
wiskami. Po wyborze Rodriga na papiea, podobnie jak w przypadku jego
wuja, zastanawiano si, jak doszo do tego, e po raz kolejny to Hiszpan zdo-
by urzd, ktry Wosi chcieli powierzy jednemu ze swoich ludzi. Poza tym
Rodrigo by bogaty, pewny siebie i nawet po trzydziestoletnim z gr pobycie
w Rzymie nadal mwi tylko po hiszpasku. To oczywicie nie mogo podoba
si surowemu klerowi woskiemu. W istocie Rodrigo mdrze zadba o to, aby
to jego wybrano na papiea, zoy bowiem, jak to byo w powszechnym
zwyczaju, wiele rozmaitych obietnic, i rnym osobom przyzna liczne kon-
cesje. Nie byo to niczym nowym, ale w rzymskim wycigu do tronu papie-
skiego Borgiowie niewtpliwie ustanowili rekord. Istniej relacje o ciko
obadowanych muach, na ktrych wywoono apwki z paacu Borgiw. Te
opowieci okazay si jednak tak samo zmylone, jak pakt Rodriga z diabem,

104
ktry za cen jego duszy mia mu dopomc w wyborze na papiea. Mimo to
rozesza si pogoska, e Rodrigo w taki czy inny sposb opaci swj wybr i
dlatego bezprawnie rezyduje w Castel Sant'Angelo.
Podczas trwania jego pontyfikatu pomawiano go o zamordowanie wielu
kardynaw, ktrych to zbrodni w papie najprawdopodobniej wcale nie
popeni ani nie zleci. Nie istniej take dowody na jego wyuzdane zacho-
wania - wydawa si raczej jednym z najbardziej konserwatywnych i naj-
poboniejszych papiey swojej epoki; umocni rwnie Pastwo Kocielne i z
powodzeniem wpywa na polityk europejsk. Poniewa jednak wielkie rody
woskie nie mogy cierpie, i musz by zalene od potnego papiea z
Hiszpanii, miay powd, by przynajmniej propagandowo zwalcza cudzo-
ziemca na Stolicy Piotrowej.
Jednake Aleksander VI zdoa zaskarbi sobie uznanie i szacunek, tote
postulaty pozbawienia go urzdu nie znalazy poparcia nawet u potnego i
pobonego krla Francji, ktrego prawie zawsze mona byo wcign w in-
trygi wymierzone w kuri rzymsk. Tymczasem propagand antyborgiowsk
prowadzi dalej dominikanin Savonarola, ktry z nagle witobliwej Florencji
zaatakowa rzekomo papiea zdemoralizowanego. Pniej plotka otrzymaa
now poywk, zaczto bowiem rozpowszechnia informacje, ktrych to byo
niejasne dla osb stojcych z boku: Giovanni Sforza, pierwszy m Lukrecji,
zbieg nagle z Rzymu, a syn papiea Juan Borgia znikn w niewyjanionych
okolicznociach. Kiedy martwego Juana wydobyto z Tybru, podejrzenie o
popenienie tego morderstwa pado na jego brata Cezara, ktry teraz mg ju
zdj kapelusz kardynalski i zacz wie wiecki ywot, aby w ten sposb
zapewni dalsze istnienie rodu. Wszystkie te dziwne zdarzenia sprawiy, e
natychmiast i bez dostarczenia jakichkolwiek dowodw zaczto pomawia
dzieci papiea o to, e maczay palce rwnie w kolejnych spektakularnych
przypadkach nagych mierci. Jedno morderstwo mona niewtpliwie dowie
Cezarowi. Nie popeni go jednak osobicie, ale je zleci. Kaza mianowicie
udusi swojego szwagra Alfonsa z Aragonii.
Jeszcze przed mierci ojca Lukrecja opucia Rzym i na jaki czas zaszya
si w Ferrarze, gdzie wioda bardzo przyzwoity, bynajmniej nie wystpny
ywot. Wprawdzie czasami o niej plotkowano, ale dopiero jej powtrny wy-
jazd z Rzymu w 1502 roku rozpta naprawd oszczercz kampani. Zaczto
wtedy ze wszystkimi szczegami rozpowszechnia wie o monstrualnej orgii,
ktr papie zorganizowa pono jeszcze razem z Lukrecj w wigili Wszyst-

105
kich witych: na ten istny sabat czarownic sproszono do paacu pidziesit
ladacznic, aby seksualnymi przedstawieniami wszelkiego rodzaju zabawiay
Aleksandra i jego crk. Przypisywano te Borgiom najrozmaitsze perwer-sje
seksualne a do oskarenia Aleksandra o kazirodztwo, jakiego Ojciec
wity mia si dopuci z Lukrecj, o ktr konkurowa pono z jej bratem
Cezarem. Ukoronowaniem za caej tej kampanii stao si zupenie bezpod-
stawne twierdzenie, jakoby matk urodzonego w 1498 roku syna Giovan-niego
bya naprawd Lukrecja.
Zwieczeniem legendy Borgiw jest mier Aleksandra VI, ktrego rze-
komo skandalicznemu yciu przygldano si szczeglnie uwanie pod koniec
jego pontyfikatu. Legenda mwi, e grzeszny papie nie zmar mierci na-
turaln, tylko z powodu trucizny, ktr sam chcia poda znienawidzonemu
kardynaowi, i e przez cay tydzie cierpia miertelne mki. W rzeczywi-
stoci Aleksander, ktry mimo swojego wieku by nad wyraz krzepki, zmar
niespodziewanie na malari. W relacjach na temat tej sierpniowej nocy 1503
roku jest mowa o straszliwych odgosach i nieznonym odorze, a take o in-
nych niesamowitych zjawiskach towarzyszcych, gdy posacy pieka wyry-
wali potpion dusz zwierzchnika Kocioa z jego witego otoczenia.
Gwn przyczyn kalumnii rzucanych na Borgiw jest niewtpliwie ka-
riera tej hiszpaskiej rodziny w Rzymie, ktra wywoywaa niezadowolenie
rywalizujcych z ni woskich rodw. Ju Kalikst III, pierwszy hiszpaski pa-
pie od ponad tysica lat, narazi si na krytyk, kiedy decyzjami personalnymi
w kurii rzymskiej uderzy we woskie rody. Nepotyzm nie by wrd papiey
niczym nadzwyczajnym, ale Kalikst szczeglnie preferowa swoich ziomkw i
krewnych w oczach rzymian osoby zupenie niewaciwe.
Legend rodu Borgiw da si wywie zarwno z wczeniejszych po-
pularnych opowieci o demonach pojawiajcych si w krgach papieskich ju
w pierwszych stuleciach Kocioa, jak te z zabobonw i pisemek propa-
gandowych w epoce inkwizycji i polowa na czarownice. Centralne miejsce w
niej przypado Lukrecji, poniewa takie potwornoci musiay wedug
wyobrae chrzecijaskich by dzieem kobiety. Odpowiedni wyraz nada tej
legendzie tu po mierci Aleksandra papieski mistrz ceremonii Johannes
Burkhard. Kiedy za wskutek rnych politycznych wydarze dumne miasta
Mediolan i Neapol utraciy niepodlego, wyjanieniem owej haby Italii
miaa by wanie ta zoliwa legenda o poczynaniach cudzoziemskiego pa-
piea. Tego typu oszczerstwa byy bardzo na rk nastpcy Aleksandra, Juliu-

106
szowi II, ktry mia jeszcze niezaatwione porachunki z Borgiami. Poniewa w
1492 roku nie udao mu si podczas konklawe pokona Rodriga Borgii, teraz z
caych si dyskredytowa hiszpaskich karierowiczw.
Pniej te opowieci poszy z wolna w zapomnienie, przestano bowiem
wykorzystywa je w celach propagandowych, a ponadto prawnuk Aleksandra,
genera zakonu jezuitw Francisco de Borja, zosta ogoszony witym. Reszty
dokonaa cenzura katolicka. Wprawdzie w protestanckiej Europie legenda rodu
Borgiw doczekaa si opracowania literackiego, ale nie spotkaa si z
wikszym zainteresowaniem. Temat ten oy dopiero w XIX wieku w dobie
romantyzmu, ktremu mniej zaleao na kampanii przeciw Kocioowi,
bardziej za na sporze z renesansem. Najwaniejszymi ponownymi odkryw-
cami legendy byli francuscy pisarze Aleksander Dumas oraz Wiktor Hugo.
Pierwsz dusz powieci powicon Borgiom Dumas wywar wpyw rw-
nie na historykw. Z kolei Hugo w swojej sztuce teatralnej ukaza Lukrecj
jako zazdrosn trucicielk, czym zachwyci publiczno. W oparciu o dramat
Wiktora Hugo kompozytor Gaetano Donizetti napisa wystawian do dzi
oper. Miejscem akcji pierwszego obrazu jest Wenecja, gdzie Lukrecja Bor-gia
nigdy zreszt nie bya.
Odrobiny sprawiedliwoci historycznej doczekaa si dynastia Borgiw
pod koniec XIX wieku, kiedy krytyczni badacze historii signli wreszcie do
miarodajnych rde. Jednym z nich by niemiecki historyk Ferdynand
Gregorovius, ktry dooy wszelkich stara, by przedstawi rzeczywisty ob-
raz Lukrecji. Ale na bardziej zrnicowane spojrzenie na rd Borgiw, pozba-
wione wtkw legendarnych, od ktrych ciarki chodziy po plecach, trzeba
byo czeka jeszcze ponad pidziesit lat. Jednak w popularnych ujciach
historii legenda o Sex and Crime w Watykanie okazuje si nadal niezwykle
ywotna.
 ZAGADA
HISZPASKIEJ ARMADY

MIERTELNY CIOS ZADANY

WIATOWEMU MOCARSTWU?

Rok 1588 uwaa si czsto z powodu nieudanej prby podboju Anglii przez
Hiszpanw za punkt zwrotny w dziejach Europy. Klska armady hiszpaskiej
w powszechnej, a nie tylko angielskiej wiadomoci historycznej oznacza de-
cydujce zwycistwo Anglii, ktra tym samym ogosia koniec dominacji hisz-
paskiej na kontynencie europejskim i poza nim. w pamitny rok, przypa-
dajcy na czasy panowania Elbiety I, zapocztkowa te potg Anglii jako
mocarstwa wiatowego. Czy jednak wynik bitwy morskiej pod Gravelines 8
sierpnia 1588 roku by rzeczywicie zwyciski dla Anglii, dla Hiszpanii za
oznacza klsk? I czy istotnie zapowiada on koniec dominacji hiszpaskiej, a
pocztek potgi angielskiej?
Historia Europy to przez wiele stuleci dzieje cigle zagroonej rwnowagi
pastw kontynentalnych oraz podejmowanych przez poszczeglne kraje prb
jej zachwiania i zapewnienia sobie dominujcej pozycji. Podczas gdy rednio-
wiecze naznaczone byo przede wszystkim konfliktem wadzy wieckiej z du-
chown, papiey z cesarzami, to we wczesnej epoce nowoytnej walk o wa-

109
dz zdominoway spory midzy pastwami katolickimi a protestanckimi, do
czego pniej dosza rywalizacja o hegemoni w Nowym wiecie.
Hiszpania bya w XVI wieku europejskim, a ze swoimi posiadociami
kolonialnymi wiatowym imperium par excellence, tym bardziej e na mocy
unii personalnej Filip II od 1580 roku rzdzi rwnie Portugali i jej ko-
loniami. Kraj ten uwaa si rwnie za najbardziej katolicki ze wszystkich
pastw i stanowi bastion kontrreformacji. Anglia natomiast bya protestancka,
a Elbieta I ju w 1587 roku, po straceniu swojej katolickiej rywalki Marii
Stuart, zniweczya tlce si by moe jeszcze gdzie nadzieje, e jej kraj w ja-
kim przewidywalnym czasie powrci w ramiona Rzymu. W Niderlandach,
bdcych wwczas w przewaajcej mierze w posiadaniu hiszpaskim, Anglia
i Hiszpania wchodziy sobie w drog, poniewa Elbieta popieraa zbuntowane
prowincje, Holandi i Zelandi.
Filip II, krl Hiszpanii, potny, pewny siebie, ale rwnie gboko re-
ligijny czowiek, postanowi w latach osiemdziesitych XVI wieku upiec na-
wet trzy pieczenie przy jednym ogniu. Dokonujc inwazji na Angli, chcia si
sprowadzi to krlestwo na waciw drog wiary katolickiej, a rwnoczenie
raz na zawsze pozbawi niderlandzkich protestantw angielskiego wsparcia. W
ten sposb mg poza tym stumi rosnce ambicje Anglii jako mocarstwa
morskiego. Za panowania Elbiety I roso bowiem w tym kraju pragnienie
posiadania kolonii oraz przecignicia na morzu Hiszpanii - dotychczasowej
potgi. Chodzio tu zarwno o renom, jak cieszyy si silne mocarstwa
morskie, jak i o kalkulacje ekonomiczne, albowiem rozwijajcy si handel
wiatowy obiecywa potne zyski. Jesieni 1585 roku zamierzenia Hiszpanii
si skonkretyzoway, a po pewnych wahaniach - midzy innymi wskutek
zaskakujcego uderzenia Anglii na hiszpaskie okrty wojenne, stojce w
porcie Kadyks - ambitne przedsiwzicie zaplanowano na rok 1588. Warto
doda, e Anglia od ponad piciu wiekw bya wysp nigdy niezdobyt.
W maju 1588 roku wyruszya w morze wyjtkowo silnie uzbrojona ar-
mada, zoona ze stu trzydziestu okrtw majcych wsparcie galer i statkw
handlowych. Bya to najwiksza flota, jak kiedykolwiek widziano na p-
nocnoeuropejskich wodach. Sukces inwazji miao zapewni ponad dwa tysice
czterysta dzia i dwadziecia tysicy onierzy pod wodz niezwykle do-
wiadczonych dowdcw. Cz oddziaw pochodzia z armii flandryjskiej i
miaa doczy do floty na Kanale La Manche. Punktem cikoci caego

110
planu by atak ldowy, eskortowany przez armad, ktra Tamiz miaa do-
pyn do Londynu. Trudne warunki pogodowe opniy wypraw, tak e
okrty hiszpaskie dopiero pod koniec lipca dotary do angielskiego wybrzea.
Anglicy byli jednak dobrze przygotowani, wobec czego inwazja si nie udaa.
Bardzo osabiona armada hiszpaska musiaa si wycofa i wrci do
Hiszpanii. Ambitny plan Filipa spali na panewce.
Odpr", jaki Anglicy dali wwczas Hiszpanom, urs w pniejszych
dziesicioleciach do rangi mitu. Podziwiano zimn krew dowdcy sir Francisa
Drake'a, ktry najpierw w spokoju ducha rozegra do koca parti krgli, a
dopiero potem stawi czoa wrogowi. Na wybrzee przybya krlowa Elbieta
we wasnej osobie, aby stanowi podpor dla onierzy i pomienn mow
wla w ich serca odwag i zagrza do walki. Popularny mit ukazywa t walk
jako wojn wyzwolecz z despotyczn Hiszpani, a take jako zwycistwo
protestantyzmu nad pysznym i zepsutym katolicyzmem. Uroczycie
obchodzono kad rocznic tego zwycistwa, a od czasu do czasu zgaszano
nawet postulaty, aby dzie 8 sierpnia ogosi witem narodowym. Niezliczeni
poeci angielscy opiewali chwa ojczyzny walczcej na wzburzonym morzu.
Rwnie daleko poza Angli utrwalio si przekonanie, e odniosa ona triumf
nad Hiszpani, a tym samym ogosia upadek dawnego imperium i ukazaa
wiatu wasn potg.
Te proste i popularne przekazy w ogle jednak nie s zgodne z prawd. Po
pierwsze Anglia nie rozstrzygna bitwy zwycisko. O wygranej zdecydowaa
raczej pogoda, ktra nawet jak na zmienne warunki atmosferyczne na Kanale
La Manche okazaa si wyjtkowo fatalna. Wprawdzie Anglicy stawili
zdecydowany opr okrtom hiszpaskim, ale zatopili tylko kilka z nich. Przy
bardziej sprzyjajcych warunkach pogodowych pierwszorzdni dowdcy
hiszpascy bez trudu uporaliby si ze zwrotniejszymi okrtami angielskimi.
Kiedy jednak wietnie uzbrojona armada hiszpaska zostaa z powodu pogody
zmuszona do odwrotu, wiele okrtw wskutek gwatownych burz rozbio si
na rafach irlandzkich i szkockich. Trzeba wic byo zakoczy cae przed-
siwzicie, i reszta floty, nic nie wskrawszy, wrcia do Hiszpanii. Angielska
propaganda przypisywaa zwycistwo w bitwie opatrznoci boej; krlowa
Elbieta kazaa bi monety, na ktrych znalazo si nastpujce haso: Zad
Jehowa i zostali rozproszeni" (Flavit 11171'W dissipati sunt 1588).
Mimo tych buczucznych, propagandowych zachowa Anglia wcale nie
miaa poczucia bezpieczestwa, obawiaa si bowiem rychego powrotu

111
Hiszpanw, ktrego oczekiwano bezporednio po bitwie. W kocu jednak
okazao si, e Wielka Armada odpyna do Hiszpanii. Pniej zakadano, e
Filip II ponowi prb ataku. Chocia inwazja si nie udaa, Hiszpanie
bezsprzecznie dowiedli, e Angli mona zrani. Plan przerzucenia onierzy i
zajcia Anglii przez wojska ldowe by dobrze pomylany, gdy angielskie
siy zbrojne nie zdoayby stawi zbyt wielkiego oporu ldowemu natarciu
Hiszpanw. Wspczeni nie uwaali wcale, e Hiszpania wysza z tego kon-
fliktu osabiona, zwaszcza e Filip II natychmiast kaza uzupeni uzbrojenie i
zbudowa jeszcze lepsze okrty. W gruncie rzeczy zamierza podj kolejne
prby inwazji, ktre jednak ponownie uniemoliwiaa pogoda. Wreszcie
jednak waniejsze od zajcia Anglii stao si odniesienie sukcesu militarnego
w Niderlandach.
Na rok 1588 trudno rwnie datowa utrat przez Hiszpani pozycji
wiatowego mocarstwa. Ten proces zacz si dopiero kilkadziesit lat pniej,
a jego przyczyn nie naley szuka w nieudanej inwazji na Angli. Swj
mesjaski imperializm", jak to nazwa pewien historyk, Hiszpania uznaa za
klsk po zakoczeniu w 1648 roku wojny trzydziestoletniej, ktra pooya
kres kontrreformacji i wyranie nadszarpna wojskow reputacj Hiszpanw.
Epidemie, nieurodzaje, problemy gospodarcze i finansowe osabiy kraj od
wewntrz. Do tego doszy zawirowania dynastyczne, a wreszcie po
zakoczeniu hiszpaskiej woj ny sukcesyj nej (1701-1713/1714) zostaa osta-
tecznie zamana dominacja Hiszpanii w Europie.
Rwnie przeobraenie si Anglii w potg morsk nie ma zwizku z
klsk Wielkiej Armady hiszpaskiej, trzeba byo bowiem czeka na nie
jeszcze sto lat. Patrzc na to wszystko chodnym okiem, trudno nie zauway,
e przesadnie wyolbrzymia si znaczenie tego faktu historycznego. Prba
inwazji Hiszpanw na Angli bya u schyku XVI wieku wydarzeniem
wprawdzie spektakularnym, ale wcale nie jakim nadzwyczajnym czy wielce
znaczcym.
 EMIGRANCI Z MAYFLOWER"

POBONI WYCHODCY Z
POWODW RELIGIJNYCH?

Mity i legendy rnych ludw i krajw o prapocztkach ich dziejw mog

odgrywa ogromn rol spoeczn lub polityczn, wynikajc bd to z po-
trzeby stworzenia poczucia przynalenoci, roszcze terytorialnych, bd te
usprawiedliwienia wojen. W rwnym stopniu dotyczy to pastw starej Europy
i znacznie modszych, w rodzaju USA, chocia pocztki tych ostatnich s
bardzo zoone i tylko porednio mona je ujmowa w duszej perspektywie
historycznej, jak przyjmuje si w przypadku ludw europejskich. Midzy
innymi ze wzgldu na krtki czas istnienia amerykaskiego spoeczestwa i
konieczno wzmacniania poczucia pastwowej przynalenoci u obywateli
tak rnorodnego pochodzenia rwnie Stany Zjednoczone stworzyy sobie
mit zaoycielski. Rozpowszechniany w podrcznikach dla dzieci, zaczyna si
on od tak zwanych ojcw pielgrzymw, ktrzy w 1620 roku na statku
Mayflower" opucili Angli i zaoyli koloni w Cape Cod w Nowej Anglii.
Mit mwi, e stu jeden pasaerw Mayflower" szukao w Nowym wiecie
wolnoci politycznej i religijnej, e imigracja purytanw pooya podwaliny
pod kolonizacj Nowej Anglii i e owi przybysze to szacowni, biedni ludzie,
ktrzy w Europie nie widzieli dla siebie adnych szans. Religijne pogldy
purytanw, chccych przypodoba si Bogu i stworzy swego rodzaju nowy

113
Eden, wywary ogromny wpyw na proces ksztatowania si amerykaskiej
tosamoci. Z nich rwnie wynika w religijny patos, ktry raz po raz ogarnia
USA, nie omijajc nawet polityki. Na zakoczenie tych uwag naley jeszcze
podkreli rzecz najwaniejsz, a mianowicie to, e ojcowie pielgrzymi s
uwaani za prekursorw pnocnoamerykaskiej demokracji.
Trjmasztowiec Mayflower" nie by pierwszym statkiem, ktry przy-
wiz angielskich osadnikw do Nowej Anglii, ale wczeniejsze osadnictwo w
przewaajcej mierze si nie powiodo. Pasaerowie Mayflower" mieli wicej
szczcia ni inni, gdy po zejciu na ld zaoyli tu Plymouth i wzili si do
pracy. Ich trud nie poszed na marne, bo ju w 1621 roku, w podzice za
niwa, mogli uroczycie witowa, spoywajc kukurydz i indyka, pierwszy
amerykaski Dzie Dzikczynienia (Thanksgiving Day).
Z podpisw umieszczonych pod Mayflower Content pierwsz umow,
ktr czterdziestu jeden mczyzn zawaro jeszcze na penym morzu, wynika,
e ojcowie pielgrzymi reprezentowali rne grupy spoeczne. Podpisujc w
dokument, jedenastu z nich poprzedzio swoje nazwiska tytuem Mr", co
wskazuje, i nie tylko stawiali si wyej od wikszoci pozostaych, ale take
przykadali du wag do tego rozrnienia. Ojcowie pielgrzymi nie stanowili
na statku wikszoci, nie byli to te ludzie biedni, skoro sta ich byo na sfi-
nansowanie tak kosztownej wyprawy. Biedakami wrd pasaerw byli chopi
paszczyniani, ktrzy ile lat musieli suy swojemu panu, zanim wolno im
byo rozpocz ycie na wasn rk. Poza tym ojcowie pielgrzymi i ich rodzi-
ny nie byli, cile biorc, wychodcami z powodw wyznaniowych. Chodzio
raczej o to, e nie chcieli mie nic wsplnego z Kocioem anglikaskim, ktry
uwaali za niereformowalny. Dlatego te ju dwanacie lat wczeniej opucili
Angli i udali si do Holandii, skd jednak cz z nich z powodw
ekonomicznych i kulturalnych postanowia wyruszy do Ameryki.
Umowa, ktr ojcowie pielgrzymi wypracowali podczas podry, zostaa
pniej uznana za rdo amerykaskiej demokracji. Ale to rwnie jest
bezprawn mistyfikacj, ta deklaracja miaa bowiem charakter wrcz prze-
ciwny - odpowiedzialno za losy powstajcej kolonii skadaa w rce osb
prezentujcych jasn wizj religijno-polityczn, z ktrej wynikao, na jakich
zasadach ma funkcjonowa nowa kolonia. Od tej pory musieli si jej podpo-
rzdkowa take emigranci wyjedajcy z Europy bez jakich konkretnych
wyobrae religijnych, co wcale nie odpowiadao obyczajom demokratycz-
nym. Ojcowie pielgrzymi nie obchodzili si pniej zbyt delikatnie rwnie

114
z uciliwymi osadnikami, ktrzy bez enady naduywali alkoholu i oddawali
si innym doczesnym uciechom.
Take osada Plymouth nie moe uchodzi za waciwy trzon Nowej
Anglii, gdy ju pod koniec XVII wieku poczya si z liczniejsz koloni o
nazwie Massachusetts. Oglnie rzecz biorc, znaczenie ojcw pielgrzymw z
Mayflower" jest w rzeczywistoci o wiele mniejsze, ni to, ktre ich wyide-
alizowany obraz utrwali w historycznej pamici Amerykanw.
Rozmaitymi wzgldami kierowali si te emigranci, przybywajcy do
Nowej Anglii na innych statkach w latach trzydziestych XVII wieku. Religia
stanowia tu zaledwie jeden spord wielu innych powodw. W przypadku
wikszoci wychodcw du rol odgryway werbunek, wzgldy ekonomiczne
i osobiste, a w pewnej mierze rwnie dza przygd czy nadzieje na awans
spoeczny. Wynika to jasno z listw i wspomnie emigrantw. Historycy
przypuszczaj, e aspekty wyznaniowe, ktre w XVII wieku miay ogromne
znaczenie, mogy oczywicie stanowi bodziec do wyjazdu, ale nie by to
wyczny powd, by wybiera si w budzc wwczas ogromny lk podr
morsk do Nowego wiata.
Prawd mwic, purytanie byli wrd siedemnastowiecznych imigrantw
raczej w mniejszoci, chocia podrczniki i pami historyczna przekazuj co
innego. Podobnie zreszt rzecz si miaa wbrew temu, co si przewanie
twierdzi - take w przypadku tak zwanej wielkiej migracji (Great Migration) w
latach trzydziestych XVII wieku, w ktrej purytanie wcale nie stanowili
wikszoci. W jej skad wchodzili gwnie proci robotnicy i chopi
paszczyniani, ktrzy tylko w wyjtkowych wypadkach emigrowali z po-
wodw religijnych.
Ale nawet purytanie nie kierowali si wycznie wzgldami wyznaniowy-
mi i nie czuli si zmuszeni do emigracji wskutek jakich represji religijnych.
Podobnie jak innych emigrantw przybywajcych tu z powodw ekono-
micznych, pocigay ich czstokro przesadne obietnice znalezienia szczcia
w Nowym wiecie.
Znamienne w historii siedemnastowiecznej Nowej Anglii jest to, e an-
gielscy osadnicy ustalali zwykle o wiele bardziej surowe zasady religijne, ma-
jce obowizywa w danej wsplnocie, ni te, ktrych przestrzegali w Anglii.
Pomidzy pastwem i Kocioem istniaa tutaj duo silniejsza wi ni w kraju
ojczystym. Rozdzia Kocioa od pastwa nie by nadrzdnym celem
imigrantw, co jest kolejn pomyk zakorzenion w pamici zbiorowej. Ta-

115
kie wyobraenie utrwalio si znacznie pniej iw 1791 roku znalazo swoje
odbicie w konstytucji Stanw Zjednoczonych, ktra jednak pozwalaa na
odrbne regulacje w poszczeglnych stanach.
Rwnie wolno wyznaniowa dotyczya w kolonialnej Nowej Anglii
wsplnoty, a nie kadej poszczeglnej jednostki. Przywdcy kolonii ustana-
wiali wasne reguy i nie czuli si zwizani przykadem angielskim. Obowi-
zyway one wwczas w rwnej mierze wszystkich czonkw danej kolonii. Na
przykad oszczerstwo lub wiaroomstwo byy w Massachusetts zagroone kar
mierci; tam wanie doszo do przeladowa pierwszych kwakrw, z ktrych
kilku nawet powieszono.
Podobnie jak inne mity narodowe, rwnie te zaoycielskie odwouj si
wprawdzie do konkretnych wydarze i procesw historycznych, ale z powodu
uproszcze s nie w peni prawdziwe. Powstay kilkadziesit lat po przybyciu
statku Mayfower" do Plymouth i od tej pory s stale kultywowane w celu
zwikszenia poczucia bezpieczestwa, poczucia wsplnoty i umocnienia jej w
trudnej fazie budowy nowej pastwowoci, ale te w celu odrnienia si od
innych, w tym od tubylczych plemion Indian i afrykaskich niewolnikw
niewolnikw, ktrych wymuszona imigracja do Ameryki Pnocnej przez cae
stulecia w ogle nie zaznaczya si w zbiorowej pamici Amerykanw.
Jednake owo bdne rozumienie dziejw zmienia si w takiej samej mierze,
jak wyniki bada naukowcw, ktrzy od kilkudziesiciu lat niestrudzenie przy-
wracaj mitom zaoycielskim w USA ich waciwy wymiar historyczny.
 GALILEO GALILEI

MCZENNIK ZA NAUK?

Niezwykle wdzicznym tematem dla krytykw Kocioa katolickiego, std

take czsto przez nich podejmowanym, jest stosunek tej instytucji do nauki.
Mimo i Koci ju dawno uzna teori Darwina, w owieconym wiecie
zawsze rozlegaj si krzyki, gdy tylko jaki drugorzdny kleryk broni gdzie
publicznie stanowiska fundamentalistycznych kreacjonistw, ktrzy za adn
cen nie chc zrezygnowa z biblijnej wizji stworzenia wiata. Od wiekw
bowiem uwaa si Koci katolicki za instytucj nastawion wrogo do nauki,
gdy kwestionuje on jej prawo do wolnoci bada, upatrujc w tym zagroenie
dla swoich dogmatw. Czy rzymska inkwizycja nie zmusia Galileusza
(1564-1642) do milczenia, kiedy obstawa przy twierdzeniu, e to Ziemia
obraca si wok Soca, a nie odwrotnie? I czy nie musiao min a trzysta
pidziesit lat, eby papie przyzna si do popenionej przez Koci
pomyki i zrehabilitowa Galileusza?
Proces, ktry inkwizycja w 1633 roku wytoczya florentyskiemu na-
dwornemu matematykowi i sawnemu uczonemu Galileo Galilei, do dzisiej-
szego dnia uchodzi za znakomity przykad konfliktu midzy wiar a prawd,
midzy Kocioem a nauk. Galileusz jawi si tu jako szlachetny, nieugity
obroca prawdy, Koci natomiast jako despotyczna sia, ktra nieubaga-

117
nie tumi wszystko, co podwaa jego dogmaty, a tym samym dz panowania.
I tak Galileusz jest dla wielu ludzi czowiekiem na wskro nowoczesnym w
odrnieniu od beznadziejnie zacofanego Kocioa. W wiadomoci zbiorowej
utrwali si powszechnie znany obraz okrutnych inkwizytorw, ktrzy
wzywaj uczonego do Rzymu, aresztuj go i bior na tortury. Rozmaite ma-
lowida ukazuj umczonego Galileusza w acuchach, klczcego przed wy-
niosymi sdziami. Od XVII wieku temat ten by bardzo czsto przedmiotem
opracowa literackich, a na nasz obraz uczonego i jego procesu duy wpyw
wywara przede wszystkim sztuka Bertolta Brechta ycie Galileusza (1938).
Jaki jest jednak prawdziwy wizerunek tego ojca wspczesnej nauki, ktrego
Koci z takim uporem zwalcza?
Galileusz penoprawnie i bezspornie naley do twrcw nowoczesnego
przyrodoznawstwa. Ale wiksze zasugi pooy on raczej na polu fizyki i mate-
matyki, ni w dziedzinie astronomii, chocia to ona bya przedmiotem procesu
i omawianego w jego trakcie dziea Galileusza zatytuowanego Dialog o dwch
najwaniejszych systemach wiata:ptolemeuszowym i kopernikowym. Najwaniejsz
rol wrd astronomw tamtych czasw odgrywa jednak Johannes Kepler.
Teza mwica o tym, e to Soce stanowi centrum wszechwiata, a Zie-
mia nie jest statyczna, tylko porusza si wok Soca, bya raz po raz podno-
szona od czasw antycznych i znw zarzucana, a wreszcie Mikoaj Kopernik
rozway j ponownie w roku 1543 przy uyciu nowych argumentw. Oba-
wiajc si wszake, i ta obrazoburcza teza mogaby doprowadzi Koci do
wrzenia, a do staroci odkada moment publikacji swojej teorii, a i Galileusz
pocztkowo zachowywa tak sam ostrono. W sporze o ad planetarny
trudno byo te nie docenia argumentu zdrowego rozsdku. Dzisiaj potrafimy
ju na przykad wyjani, dlaczego sia odrodkowa nie wyrzuca przedmiotw
z obracajcej si Ziemi, ale w okresie renesansu bya to jeszcze otwarta
kwestia. Ponadto goym okiem widziano, e Soce si porusza, gdy rano
wschodzi, a wieczorem zachodzi. O ruchu Soca bya te mowa w Biblii,
ktra jako objawienie boskie cieszya si niekwestionowanym autorytetem.
Take wyjtkowo aktu stworzenia polegaa na tym, e to Ziemia stanowi
centrum wiata. To tutaj przecie Bg stworzy roliny, zwierzta i ludzi - co
innego zatem miaoby odgrywa rol rodka wiata? Trudno to sobie byo
wyobrazi, zwaszcza bez niezbitych dowodw.
Do 1609 roku Galileusz pracowa w Padwie i Pizie, gdzie do swoich
eksperymentw fizycznych wykorzystywa Krzyw Wie, ale nie interesowa

118
si wwczas tezami Kopernika. Pniej jednak odkrycia ksiycw Jowisza,
badania waciwoci powierzchni Ksiyca i plam na Socu dokonywane przy
uyciu nowego wynalazku, jakim by teleskop, doprowadziy go do
przekonania, e Kopernik mia racj. To, co uczony widzia, potwierdzao
kopernikask tez, e Ziemia si porusza, tyle e nadal trudno byo tego
dowie. Galileusz wprowadzi wprawdzie teori przypyww i odpyww
wywoywanych, jak mniema, ruchami ziemi. Zastanawiao go jednak, dla-
czego w takim razie nie odbywaj si one w rytmie dwunastogodzinnym.
Dzisiaj wiemy, e Galileusz si myli. Jakkolwiek byo, fizyka z Florencji ju
niebawem zaliczono do ordownikw tezy kopernikaskiej, co wcale nie
oznaczao, e Koci nie akceptowa go jako uczonego. "Wrcz przeciwnie.
Do mecenasw Galileusza naleeli wysocy rang dostojnicy kocielni, wrd
nich jezuici i pniejszy papie Urban VIII. Dopiero z biegiem czasu, gdy
Galileusz zdoby ju pewn saw, przez co sta si nie tylko odwa-niejszy,
ale rwnie nazbyt wyniosy i do niecierpliwy wobec krytykw, ktrzy
zarzucali mu, e podwaa autorytet Biblii, stosunek do niego zacz ulega
zmianie.
Przeciwnicy Galileusza zoyli w zwizku z tym doniesienie do inkwizycji,
ta jednak nie widziaa powodu, eby oskary go o herezj. Dzieo Kopernika
znajdowao si wprawdzie przez krtki czas na Indeksie ksig zakazanych, lecz
ju w 1620 roku zostao ponownie, z pewnymi zmianami, dopuszczone do
druku. Jego teoria nie bya wic czym zabronionym, ale bardzo wtpliwym,
nie istniay bowiem dowody na jej prawdziwo, a ponadto wykazywaa liczne
niezgodnoci z Bibli. Wolno byo zajmowa si ni jako hipotez, na czym
rwnie mia poprzesta Galileusz, co da mu do zrozumienia przedstawiciel
inkwizycji, kardyna Bellarmin. Koci zatem nie tyle zwraca si przeciw
nauce samej w sobie, co raczej przeciw skutkom niedowiedzionych tez
majcych znaczenie dla interpretacji Biblii. Z dzisiejszej perspektywy mona
to oczywicie wymiewa, ale w tamtych czasach prowadzono zacieke spory
o rnice w pogldach teologicznych, poniewa bezporednio dotykay co-
dziennego ycia. W okresie kontrreformacji i w przededniu wojny trzydzie-
stoletniej Koci katolicki i tak pozostawa w defensywie, czy wic mona
byo bra jego przywdcom za ze, e nie chcieli uzna adnej niedowiedzio-
nej teorii, ktra oznaczaaby konieczno dokonania nowej wykadni Biblii?
Wreszcie te Rzym musia odpiera zarzuty ze strony protestantw, oskar-
ajcych go o niewystarczajce przestrzeganie regu Pisma witego. Dlate-

119
go te sobr trydencki w poowie XVI wieku dobitnie potwierdzi autorytet
Biblii jako podstawy wiary i moralnoci.
Do waciwego procesu inkwizycyjnego przeciw Galileuszowi doszo
dopiero w 1633 roku, kiedy ju uczony opublikowa swj Dialog. Trzeba tu
wszake doda, i uy w nim rnych wybiegw, aby nie doprowadzi do
konfrontacji z Kocioem. Przede wszystkim przyzna, e ruch Ziemi pojmuje
jako czyst hipotez, a jego dzieo nie opowiada si za susznoci teorii
Kopernika, tylko stanowi rdo informacji. Rwnie z tego powodu zostao
ono napisane w formie dialogu trzech weneckich szlachcicw, ktrzy roz-
waaj sprzeczne ze sob teorie, adnej z nich nie przyznajc jednak pierw-
szestwa. Ale nawet ptzy zachowaniu tych wszystkich rodkw ostronoci
Dialog do wyranie opowiada si za susznoci teorii kopernikaskiej, tak
wic jego otwarte zakoczenie byo szyte zbyt grubymi nimi, zwaszcza e
Galileusz nigdy nie kry poparcia dla teorii Kopernika. W swojej dotychcza-
sowej karierze uczony ju nieraz sprawia wraenie, e chce narzuci teologom
najlepsz metod interpretacji Pisma witego. Tote oburzenie wielu
dostojnikw Kocioa byo ze wszech miar zrozumiae, wygldao bowiem na
to, e Galileusz uwaa si w sprawach Biblii za bardziej kompetentnego ni
fachowcy. W ten sposb trudno byo uczonemu zaskarbi sobie sympati
wrd konserwatywnych klerykw.
Tak wic wite Oficjum, instytucja bdca poprzedniczk obecnej Kon-
gregacji Nauki Wiary, wezwao prawie siedemdziesicioletniego, schorowa-
nego Galileusza z Florencji do Rzymu, gdzie mia stawi si przed Trybunaem
Inkwizycji. Nie wtrcono go jednak, co si nazbyt chtnie twierdzi, do lochw
Watykanu, lecz stosownie do swojego statusu nadwornego uczonego wielkiego
ksicia Toskanii, mg wraz ze sub rezydowa w jego rzymskim poselstwie.
Na czas samych przesucha otrzyma specjalnie w tym celu przygotowane
mieszkanie w budynku inkwizycji, a wszelkie jego potrzeby mogo zaspokaja
poselstwo florentyskie. Takie uprzywilejowane traktowanie wynikao z
dobrych stosunkw sawnego uczonego z papieem Urbanem VIII, ktrego
pozna jeszcze w czasie, kiedy w by kardynaem. Spore znaczenie mia
jednak rwnie powszechny szacunek, jakim cieszy si Galileusz. Wida te,
e inkwizytorzy wcale nie myleli, i maj przed sob wyrafinowanego
heretyka, ktrego naley bezlitonie ciga.
Mimo to proces nie przebieg po myli Galileusza. Czu si wprawdzie
osob stojc cakowicie po stronie prawa i Kocioa, poniewa w swoim

120
mniemaniu nie broni tezy Kopernika, tylko j przedstawia, lecz z orzeczenia
inkwizycji wynikao zupenie co innego. Uznaa ona bowiem, e uczony nie
do, i trzyma stron Kopernika, to jeszcze sam wierzy w teori o ruchu
Ziemi. Galileusz usiowa si wykrci, twierdzc, e za daleko poniosa go
prno naukowca. Mia chyba nadziej, e puszcz mu to pazem jako mao
wany bd. Z przepastnych gbi papieskich archiww wyoni si jednak ni
std, ni zowd dokument z 1616 roku, ktry pogorszy sytuacj Galileusza.
Ten niepodpisany zreszt przeze papier zawiera podobno przyrzeczenie, e
uczony nie tylko wstrzyma si od obrony tez kopernikaskich, ale w ogle nie
bdzie o nich rozprawia. Galileusz posiada inaczej brzmicy dokument wy-
stawiony przez wczesnego inkwizytora, zgodnie z ktrym mg si zajmowa
rozwaaniem tych tez, pod warunkiem e nie zacznie si za nimi opowiada.
Istniaa wic zasadnicza sprzeczno w aktach procesowych, tote inkwizyto-
rzy przestali si zajmowa tym formalnym punktem oskarenia i wydawao
si, e Galileusz wyjdzie z procesu ze zwyk kar grzywny.
W tym momencie jednak - z jakiego powodu, ktrego dzi nie sposb ju
ustali kuria rzymska obruszya si na takie agodne potraktowanie sprzeciwu
Galileusza. W kadym razie papie popar surowsze stanowisko inkwizycji,
ktra zadaa od oskaronego, by wyzna, e w niedozwolony sposb
popularyzowa tezy Kopernika, co Galileusz ochoczo uczyni. Aby za nie byo
adnych wtpliwoci, uczony poda te do protokou, e po duszym okresie
niepewnoci uznaje zwyczajow nauk o nieruchomej Ziemi i poruszajcym
si Socu za suszn. 22 czerwca 1633 roku w rzymskim konwencie domi-
nikanw Santa Maria sopra Minerva nieopodal Panteonu ogoszono wyrok,
ktrego, co znamienne, nie podpisali wszyscy inkwizytorzy. Galileusz zosta
zaklasyfikowany jako podejrzany o herezj" i skazany na doywotni areszt
domowy. Zabroniono rozpowszechniania jego Dialogu, wobec czego cena tego
dziea jako podanego towaru, niejako spod lady, wzrosa niebawem
dwunastokrotnie. Galileusz mia zakaz wypowiadania si o tezach Kopernika,
nadal jednak mg bez przeszkd pracowa naukowo.
Z akt procesowych nie wynika jednak, eby Galileusza poddawano tor-
turom. Wstpne badanie, obowizkowe ze wzgldu na jego wiek i stan zdro-
wia, najprawdopodobniej by to wykluczyo. By moe tylko groono zasto-
sowaniem tej metody przesucha, bo tak stanowi przepis, a poza tym byo to
nad wyraz skuteczne. Niewiele wsplnego z historyczn rzeczywistoci ma
rwnie przywoywane czsto zdanie, ktre Galileusz, wstajc z kolan po

121
wysuchaniu wyroku, mia przekornie wymamrota: Eppur si muove A jed-
nak si krci!". Brak na to jakichkolwiek dowodw. Poza tym gdyby uczony
wygosi takie zdanie, choby szeptem, mg przypaci je gow, uniewa-
nioby ono bowiem jego publiczne wyznanie, zoone pod przysig. To na-
tomiast byo cakowicie sprzeczne ze strategi Galileusza, ktry od samego
pocztku chcia jak najmniejszym kosztem wywin si z tej sprawy. Przy-
toczone wyej sowa wiadcz raczej o przychylnym stosunku do uczonego,
ktry pod knutem Kocioa podporzdkowuje si, zgrzytajc jednak zbami i
nie uginajc si psychicznie.
Jest rzecz zrozumia, e proces Galileusza, jak kady proces inkwizycyj-
ny, robi na wspczesnym czowieku niesychane wraenie. Nie naley jednak
zapomina, i w owych czasach autorytet Kocioa by nie tylko zwykym i
waciwie przestarzaym ju czynnikiem wadzy, ale czym, wobec czego
wszyscy cigle czuli respekt. W kwestii interpretacji istoty wiata jednostka w
ogromnej mierze szanowaa zdanie kocielnej zwierzchnoci.
A pomijajc ju bezporedni konflikt Galileusza z Kocioem, warto
spojrze rwnie na kontekst tego wydarzenia. Mowa tu nie tylko o sporze
katolikw z protestantami w kwestii wykadni Biblii, ale i o wewntrzkociel-
nej walce postpowych klerykw z konserwatywnymi. W trakcie tej prby
wytrzymaoci, z ktrej miao si w Europie wyoni jedno jedynie suszne
wyznanie - rwnie w jego wieckim wymiarze - papie Urban VIII, niekwe-
stionowany czowiek wadzy, przysporzy sobie wielu problemw w onie Ko-
cioa, podejmujc bdne decyzje dotyczce polityki zagranicznej. Ju wic
choby dlatego nie mg okaza saboci i wypuci florenckiego uczonego
bez orzeczenia jego winy i wymierzenia mu kary. W 1633 roku Galileuszowi
nie udao si wyj z opresji tak atwo, jak w 1616, jednak z niej wyszed.
Inkwizycja potraktowaa go nie tylko z szacunkiem, ale take zdecydowanie
agodniej i ogldniej, ni to wczeniej zapowiadano.
Proces Galileusza nie by zatem okrutnym procesem pokazowym, w cza-
sie ktrego Koci krwawo stumi prawd. Poniewa tezy Kopernika nie
zostay jeszcze poparte dowodami, nie mona rwnie przedstawia sprawy
Galileusza jako konfliktu midzy wiar a prawd. Nie stanowi on te jednak
powodu do chluby dla Kocioa, co z pewnoci potwierdzi kady jego
dostojnik. Papie Jan Pawe II wkrtce po objciu urzdu w 1978 roku do-
prowadzi do penej rehabilitacji uczonego fizyka. Ju w 1835 roku dziea
Galileusza skrelono z Indeksu ksig zakazanych. Z drugiej wszake strony

122
nie by on wcale nieustraszonym bojownikiem o wolno nauki, jak go si
dzisiaj chtnie przedstawia. Z zaoenia stara si nie wchodzi w konflikt z
Kocioem, a wreszcie, kiedy ju zosta wezwany przez inkwizycj, ochoczo
si podporzdkowa. Zaproponowa nawet, e doczy do swojej ksiki
jednoznaczne uzupenienia, aby uwolni si od zarzutu propagowania tezy
Kopernika o ruchach Ziemi. Tak wic prawo do tytuu uczciwego i szlachet-
nego naukowca moe sobie roci raczej wierny zasadom protestant Johannes
Kepler, nie za Galileusz, ktry dooy wszelkich stara, aby unikn
konfrontacji z Kocioem. Przed oblicze inkwizycji przywioda go w kocu
bezkrytyczna pycha, wyraajca si tym, e przekonany o susznoci swoich
pogldw naukowych, myla, i moe dyktowa teologom, w jaki sposb
maj interpretowa Bibli.
 LUDWIK XIV

PASTWO TO JA"?

Ludwik XIV, krl Soce i budowniczy Wersalu, jest obok Napoleona naj-
bardziej znanym spord wszystkich wadcw francuskich. Czy to w pozy-
tywnym, czy w negatywnym sensie Ludwik uchodzi za znakomitego przed-
stawiciela absolutyzmu - monarchicznej formy rzdw, gdzie caa wadza jest
skupiona w rkach panujcego. Wiksi i pomniejsi ksita europejscy
naladowali styl jego rzdzenia. Niektrzy tylko zewntrznie, wznoszc re-
prezentacyjne paace i utrzymujc wspaniae dwory; inni znw w aspekcie
politycznym, roszczc sobie prawo do wadzy absolutnej. Przypisywane Lu-
dwikowi XIV powiedzenie: LEtat cest moi Pastwo to ja" do dzisiejszego
dnia pojmuje si jako kwintesencj koncepcji rzdzenia w absolutyzmie. Su-
weren stanowi tu orodek wadzy i miarodajne prawo, jest odpowiedzialny
jedynie przed Bogiem i przed wasnym sumieniem. Czy jednak w francuski
monarcha rzeczywicie wygosi to zdanie?
Po mierci kardynaa Mazarina Ludwik XIV przej peni wadzy, co
przedstawia synny obraz znajdujcy si w Grand Galerie w Wersalu, na kt-
rym krl symbolicznie, jako kierujcy sprawami pastwa, trzyma w rce ster.
Ludwik rzdzi jako monarcha absolutny, bez udziau stanw, pozbawia wa-
dzy parlament i najwysze trybunay, dyscyplinowa krnbrn szlacht. Ka-

125
za zbudowa Wersal, ktry by przede wszystkim programowym wyrazem
jego wadczych uzurpacji, w znacznie mniejszym za stopniu demonstracj
przepychu.
Maksyma LEtat cest moi wydaje si zatem najlepiej charakteryzowa
okres rzdw Ludwika XIV. Czy jednak w krl, pomijajc jego absolutn
uzurpacj, by istotnie tak despotyczny i pyszny, e to zdanie odpowiadao
rwnie jego postrzeganiu samego siebie?
Pamitniki Ludwika, ktre kaza sporzdzi z myl o tym, by suyy
wychowaniu delfina, francuskiego nastpcy tronu, i ktre osobicie opracowa,
s swego rodzaju wczesnym testamentem politycznym. Wprawdzie a tryskaj
one samolubstwem, krl jednak dystansuje si od pychy. O stosunku do
swoich poddanych pisze, e ich szacunek i posuszestwo nie s dobrowolnym
darem. Jest to raczej rewan za zapewnienie sprawiedliwoci i ochrony,
ktrych od nas oczekuj. Tak jak oni maj nas wielbi, tak my mamy nad nimi
czuwa i bra ich w obron".
Poza tym Ludwik podkrela, e chocia w kocu sam podejmuje wszyst-
kie decyzje, to jednak potrzebuje rady innych i ich sprzeciww. Bya to za-
sada, ktrej przestrzega w czasie dugiego okresu panowania. Swojemu na-
stpcy zaleca, aby nie zachowywa si wyniole i bez szacunku wobec innych
osb. Niechaj bdzie powcigliwy i dotrzymuje sowa. Drog do chway jest
droga rozumu. Przy typowej dla Ludwika XIV skonnoci do przepychu oraz
przy caej wiadomoci niepodwaalnej pozycji monarchy absolutnego jest on
wrogiem despotycznej samowoli, przestrzega zasad i wypenia swoje
obowizki. Racja stanu to naczelna zasada, ktrej musi podporzdkowa si
rwnie monarcha, dajc swojemu ludowi przykad obyczajnym yciem.
Take w innych pismach mieni si on sug posusznym Bogu.
Czy wic mona podejrzewa tego krla o to, e przy caym absolutnym
zrozumieniu askawoci boej wygosi tak maksym i tym samym zasuge-
rowa, e moe robi absolutnie wszystko, co mu si tylko ywnie podoba? W
sensie odpychajcego ubstwienia siebie", jak napisa kiedy pewien hi-
storyk, i po prostu zawaszczajc sobie pastwo? Brzmi to nieprawdopodob-
nie, zwaszcza e Ludwik mia rzekomo wypowiedzie to zdanie jako mody
krl, zanim jeszcze obj rzdy absolutne.
Zgodnie z popularnym przekazem, Ludwik XIV jako szesnastoletni mo-
narcha, w stroju myliwskim i z pejczem w doni, pojawi si w 1655 roku w
Paryu przed zbuntowanym parlamentem, ktry sprzeciwia si uchwale-

126
niu nowych podatkw na wojn z Hiszpani. Wwczas to z jego ust pado
krtkie stwierdzenie - i ow przepenion pewnoci siebie maksym mia
podobno zmie wszystkie zastrzeenia obecnych tam panw.
Istotnie, rda historyczne powiadczaj to niezwyke wystpienie krla
w parlamencie, dokd przyby, nie anonsujc si uprzednio i w niestosownym
stroju myliwskim. Inaczej ni zwykle, to nie kardyna Mazarin przemwi w
jego imieniu, lecz on sam. Ludwik wystpi z ogromn pewnoci siebie, a
nawet zachowywa si wyniole, i zabroni parlamentowi prowadzenia dal-
szych obrad. Nie jest jednak zupenie pewne, czy wypowied krla bya sa-
modzielna, czy te wczeniej przygotowa j Mazarin. aden naoczny wiadek
nie potwierdza, aby pado tam synne zdanie: UEtat cest moi. Nie ma te
mowy o tym, e zdarzyo si to w pniejszym okresie rzdw Ludwika. Jeli
jednak Ludwik oficjalnie nie wygosi tego zdania i jeli nie odpowiadao ono
jego rozumieniu wadzy monarszej, to mimo wszystko znakomicie pasuje ono
do faktycznej praktyki rzdzenia. Nie trzeba go wic cakowicie wymazywa
ani z biografii Ludwika XIV, ani te z dziejw absolutyzmu.
 WOLNOMULARZE

PRZEZ TAJNY ZAKON DO DOMINACJI NA WIECIE?

W minionych stuleciach, zwaszcza w rozdyskutowanym XVIII wieku, po-

wstawao mnstwo tajnych towarzystw", z ktrych najbardziej znanym jest z
pewnoci stowarzyszenie wolnomularzy. W przeciwiestwie jednak do wielu
innych powoywanych wwczas organizacji, ktre miay ywot raczej
efemeryczny, masoneria dziaa nieprzerwanie do dzisiaj. A poniewa jest to
stowarzyszenie osb dyskretnych i tajemniczych, przywara do niego etykietka
tajnego zakonu". Std ju tylko krok do przekonania, e w ukryciu odprawia
si tam gorszce obrzdy, planuje zamachy i wykonuje bd obmyla
wszystko, co tylko moliwe. Ju od chwili powoania do ycia tej organizacji
w pocztkach XVIII wieku uparcie utrzymuj si pogoski o tym, jakoby
wolnomularze, tworzc swj zakon, postawili sobie pewne zadanie, ktre od
tej pory staraj si w ukryciu realizowa. Chodzi mianowicie o ch zapano-
wania nad caym wiatem. Co zatem kryje si za masonami i ich rzekomym
zuchwaym planem?
Po pierwsze sowo tajny" prowadzi na zupenie faszywy trop. Ot w
uyciu osiemnastowiecznym oznacza ono tylko prywatny" lub niepa-
stwowy". Nie istniao bowiem wwczas prawo do wolnoci zgromadze w
takim ksztacie, w jakim znaj je nasze demokracje. Tajne stowarzyszenia

129
prowadziy swoj dziaalno w sposb nieoficjalny i byy akceptowane przez
pastwo jedynie wtedy, gdy pozostaway apolityczne i niepodanymi dzia-
aniami nie irytoway absolutystycznej wadzy. Obecnie loe masoskie s
stowarzyszeniami zarejestrowanymi urzdowo, chocia ich tradycje i rytuay w
duym stopniu stay si symboliczne. Mimo to ludzie stojcy z boku traktuj je
jako tajemnicze lub wrcz okultystyczne. A przecie masoni prowadz dzisiaj
dziaalno publiczn, zapraszaj na oficjalne imprezy i s nawet repre-
zentowani w Internecie. Czonkowie wolnych stowarzysze wiata zachod-
niego ju od dawna nie ukrywaj swojej przynalenoci do nich.
Czsto wydaje si podejrzane, e loe masoskie nie robi wok siebie
wielkiego szumu. Dawniej, z powodu licznych atakw, byo to koniecznoci,
dzisiaj rzecz polega raczej na tym, e ich czonkowie, w wikszoci osoby pci
mskiej, traktuj przynaleno do stowarzyszenia jako spraw prywatn,
zasadniczo wic nie potrzebuj wsparcia ze strony opinii publicznej. Jeeli
jednak podejmuj jakie dziaania na rzecz ogu, robi to z pobudek czysto
ideowych, nie zastanawiajc si, czy jest to korzystne dla ich wizerunku, bo
byoby to sprzeczne z ich pojmowaniem siebie.
Pierwsza wielka loa wolnomularzy zostaa zaoona w 1717 roku w Lon-
dynie. Nawizywaa ona do tradycji redniowiecznych i renesansowych gildii
murarzy i na mocy Konstytucji Andersona (tak zwanych Starych Przepisw)
zobowizywaa swoich czonkw do prowadzenia nieskazitelnego pod
wzgldem etycznym trybu ycia, poszanowania dla blinich, tolerancji wobec
rnych wiatopogldw i religii. Stopniowo rwnie w innych krajach
zaczy powstawa loe, a ich czonkami byli wani politycy, filozofowie, ar-
tyci i uczeni Monteskiusz, Herder, Goethe, Mozart, Washington i Strese-
mann. Wolnomularze mieli o tyle istotny wpyw na dzieje wiata, e to od nich
wychodzio wiele impulsw - ale bardziej od pojedynczych osb ni od wadz
tajnego zakonu. Wielu masonw byo przede wszystkim we Francji wrd
najznamienitszych umysw owiecenia, przedstawicieli liberalizmu,
humanizmu i demokracji; w Italii wolnomularze pracowali w XIX wieku nad
zjednoczeniem kraju.
Chocia do l masoskich naleeli tacy owieceni wadcy, jak panujcy
w Prusach Fryderyk Wielki czy cesarz Austrii Franciszek I, to jednak ju w
schykowej fazie absolutyzmu ksita europejscy nader podejrzliwie
przygldali si dziaaniom masonerii. Wprawdzie Konstytucja Andersona, na
ktrej opierali si wolnomularze, nie przewidywaa samodzielnoci wszyst-

130
kich poddanych ani ich rwnoci, lecz mogo si to zmieni przez wolno-
mylicielskie nastawienie masonw. Podobnie zreszt Koci katolicki czu
si zagroony, zwaszcza e stowarzyszenie wolnomularzy powstao w prote-
stanckiej Anglii. Papie naoy na nich ekskomunik, albowiem w krgach
kocielnych utrwalio si przekonanie, e chodzi tu o swego rodzaju now
sekt heretykw, ktra jako gwnego przeciwnika upatrzya sobie Koci
katolicki. W Hiszpanii, Francji i Niemczech pojawiao si mnstwo pamfle-
tw i wojowniczych apeli, w ktrych ju niebawem do tego samego garnka"
wrzucono wolnomularzy i ydw jako grupy rka w rk pracujce nad
oglnowiatowym spiskiem. Sprzyjay temu masoskie ideay tolerancji, po-
zwalajce na przynaleno do stowarzyszenia przedstawicielom wszystkich
warstw spoecznych, narodowoci i wyzna.
Opr wobec liberalnych, wolnociowych i tolerancyjnych pogldw,
nasili si na skutek rewolucji francuskiej w 1789 roku. Zwaszcza w Niem-
czech panowa ogromny strach przed tym buntem z importu, ktrego zaku-
lisowymi sprawcami, jak gosia wczesna propaganda, byli ju to masoni, ju
to zdelegalizowany w 1785 roku, walczcy bawarski Zakon Iluminatw. W
ustach wrogw rewolucji i owiecenia pojcie wolnomularze" stao si
obraliwym przezwiskiem.
Wysuwane przeciw masonom zarzuty o organizowanie spiskw trafiay
zawsze na dobry grunt wtedy, gdy pewne procesy spoeczne, polityczne lub
gospodarcze przyjmoway niepodany obrt. Na przykad oskarano wol-
nomularzy o to, e pomagaj przebywajcemu na wygnaniu Napoleonowi
odzyska wadz, albo te e zamierza j przej powoana przez masonw do
ycia Midzynarodwka Socjalistyczna. Obarczano ich rwnie win za
dziewitnastowieczny liberalizm niemiecki i za wybuch pierwszej wojny wia-
towej. Take negacja modernizacji i industrializacji w XIX wieku miaa by
midzy innymi przejawem spisku ze strony wolnomularskiej zarazy".
Pochopnie stawiany opr bywa czsto reakcj na niewygodne lub nie-
zrozumiae zjawiska, ktre wanie dlatego, e s niezrozumiae, wydaj si
zgubne. Chtnie przyjmuje si zaoenie, e co, co odbiega od powszechnie
przyjtej normy, pochodzi z zewntrz albo od osb obcych, innych w onie
danej spoecznoci, czego niezwykle bolenie dowiadczyli zarwno wczeni
chrzecijanie w Rzymie, jak i europejscy ydzi w redniowieczu - i nie tylko
w redniowieczu! Taki wzorzec obowizuje niestety do dzisiejszego dnia. Nie
przypadkiem wic czono ze sob ydw i wolnomularzy, co znalazo eks-

131
tremalne odbicie w bezpodstawnej teorii o ydowskim spisku s'wiatowym", w
tak zwanych Protokoach Mdrcw Syjonu i propagandzie nazistowskiej.
ydom i wolnomularzom zarzucano, e w porozumieniu ze sob d do
zapanowania nad caym wiatem. I chocia te teorie spiskowe s absolutnie
nieuzasadnione, nadal si je rozpowszechnia.
Jak bardzo bezpodstawne s owe oskarenia, wida choby po tym, e
wyciga si je z historycznego mietnika w zalenoci od potrzeby. Nikt nigdy
nie dostarczy adnych dowodw na ich prawdziwo, a niezwykle wte
poszlaki da si skonstruowa i tak tylko wtedy, gdy z gry dokona si nad-
interpretacji i potraktuje je jako zarzuty. Ideay wolnomularzy przemawiaj
zdecydowanie przeciw teorii wiatowego spisku; powody dyskrecji masonerii
s zupenie inne. Nie jest to zreszt organizacja centralistyczna, sterowana
odgrnie. Wielkie loe s raczej niezalene, chocia czuj si zobowizane do
wsppracy i obrony wsplnych ideaw.
Jeli wic odrzucimy wszystkie bzdurne teorie i oskarenia, owiany le-
gend zakon wolnomularzy pozostanie wprawdzie tajemnicz, ale wcale nie
kontrowersyjn wsplnot wolnomylicieli i humanistw, ktrzy prawie od
trzystu lat walcz o tolerancj, czowieczestwo i owiecenie. Nie wida tu
de do dominacji nad wiatem ani do spisku, chyba e - jak kiedy napisa
jeden z niemieckich masonw miaby to by spisek w imi dobra". I tylko
tyle.
 NIEMIECKI
JZYKIEM WIATOWYM

CZY ISTOTNIE ZAWAY TYLKO JEDEN GOS?

Po drugiej wojnie wiatowej jzyk angielski sta si na wiecie jzykiem do-

minujcym. Ze znajomoci angielskiego mona poradzi sobie bez problemu
w wielu czciach naszego globu i ma si zdecydowanie wiksze szanse
zrobienia kariery zawodowej ni w przypadku znajomoci innych jzykw.
Wprawdzie w cigu ostatnich kilkudziesiciu lat miano jzyka wiatowego
uzyska jeszcze hiszpaski, ale do tej pory nie udao mu si zepchn angiel-
skiego z pierwszego miejsca. Kolejne jzyki europejskie o znaczeniu wiato-
wym to portugalski i francuski, a wreszcie niemiecki, ktry wan rol od-
grywa przede wszystkim w Europie.
Mimo to uporczywie utrzymuje si pogld, e niemiecki o may wos
staby si, zamiast angielskiego, najwaniejszym jzykiem na wiecie. Pod
koniec XVIII wieku bowiem, w gosowaniu w Kongresie Stanw Zjedno-
czonych pono jednym gosem przesdzono o tym, e niemiecki nie zosta w
tym kraju jzykiem urzdowym. Poniewa udzia imigrantw niemieckich by
bardzo duy i mieli oni znaczne wpywy, gosowanie ledwie, ledwie wypado
na korzy angielskiego. eby doda sprawie pikanterii,

133
to wanie deputowany pochodzenia niemieckiego mia rzekomo, oddajc gos
na jzyk angielski, zaprzepaci szans, aby jego ojczysta mowa zrobia
wiatow karier. Czy jednak w tej opowieci o karierze jzyka niemieckiego
w Stanach Zjednoczonych i na wiecie jest w ogle cho troch prawdy?
Pierwsi Niemcy przybyli do Ameryki Pnocnej prawdopodobnie ju na
pocztku XVII wieku, gdy w kolonii Wirginia zostaa zaoona osada James-
town. Cakowitej pewnoci co do tego nie ma, gdy ze wzgldu na podobie-
stwo jzyka niemieckich imigrantw do holenderskiego wci nazywano ich
Dutch", wobec czego trudno odrni tych osadnikw od holenderskich.
Pewne jest natomiast, e Peter Minuit/Minnewit z Wesel nad Renem, pierwszy
gubernator Nowego Jorku, zwanego wwczas Nowym Amsterdamem, by
Niemcem.
Wikszo niemieckich imigrantw pocigaa jednak najbardziej Pen-
sylwania, szsta kolonia w Ameryce Pnocnej. Tote za pocztek niemiec-
kiego osadnictwa na ziemi amerykaskiej uwaa si rok 1683, gdy na poka-
dzie statku Concorde" (taki niemiecki Mayflower") dotaro do Filadelfii
trzynacie rodzin z Krefeld i zaoyo tam Germantown. Wedug oficjalnego
spisu ludnoci USA w 1790 roku w tym czteromilionowym miecie a 89%
mieszkacw byo pochodzenia niemieckiego. Tym samym tworzyli oni naj-
wiksz grup nieanglojzycznych imigrantw.
Jzyk niemiecki od samego pocztku przebija si w Ameryce Pnocnej z
ogromnym trudem, poniewa ze wzgldu na wikszo imigrantw anglo-
saskich dominowaa jednak angielszczyzna. Inne jzyki miay szans utrwali
si tylko tam, gdzie mwicy nimi ludzie stanowili znaczn cz obywateli.
Tak te byo ju w XVIII wieku w Pensylwanii, dokd od 1730 roku przy-
bywao coraz wicej Niemcw. Mimo to imigranci pochodzenia niemieckiego
nie stanowili tam wikszoci. Nigdy nie byo ich wicej ni jedna trzecia.
Zdarzao si jednak, e w niektrych hrabstwach Pensylwanii trzy czwarte
ludnoci mwio rzeczywicie po niemiecku.
Opowie o wygranej z wielkim trudem przez jzyk angielski rywalizacji
z niemieckim jest wic ju choby dlatego nieprawdziwa, e biorc pod uwag
cae Stany Zjednoczone, niemieccy imigranci zawsze stanowili mniejszo,
ktra nie miaa szans przeforsowa swojego jzyka wobec anglosaskiej
wikszoci. Jak jednak wygldaa sprawa w Pensylwanii? Umiarkowana wersja
legendy o jzyku niemieckim mwi rwnie o tym, e odbyo si tam goso-

134
wanie dotyczce jzyka urzdowego. Poniewa angielski i niemiecki uzyskay
rwn liczb gosw, o wyborze angielskiego zdecydowa wanie gos prze-
wodniczcego Fredericka Augusta Miihlenberga, Niemca z pochodzenia.
Frederick August Miihlenberg (17501801) nalea do znamienitej
rodziny pensylwaskiej. Jego ojciec Heinrich Melchior przyby do Ameryki
Pnocnej w 1742 roku, gdzie zaoy Luteraski Koci Ameryki. Poza
teologami by w rodzinie rwnie genera, uczestnik wojny o niepodlego, a
take liczni politycy midzy innymi wanie Frederick.
Jako kilkakrotny przewodniczcy parlamentu by on znakomitoci nie
tylko na terenie Pensylwanii. Po zakoczeniu wojny o niepodlego przez
wiele lat peni w Waszyngtonie funkcj kongresmena oraz pierwszego rzecz-
nika Izby Reprezentantw USA. Dokumenty licznych gremiw, ktrych
czonkiem by wpywowy Miihlenberg, w ogle jednak nie wskazuj na to, e
odegra on tak niechlubn rol, jak mu si przypisuje. Co wicej, parlament
Pensylwanii ani razu nie musia przeprowadza gosowania nad tym, czy
niemiecki ma zastpi urzdowy jzyk angielski. Ale Miihlenberg podj
kiedy kontrowersyjn decyzj w zupenie innej sprawie, co przysporzyo mu
wielu krytycznych opinii i przypiecztowao koniec jego kariery kongresmena.
To zapewne dao pocztek plotce, e Germans z Pensylwanii jednym gosem
przegrali gosowanie, na mocy ktrego ich jzyk ojczysty mia sta si tutaj
wiodcym.
Faktem jest, e w Pensylwanii raz po raz ponawiano prby nadania wik-
szego znaczenia jzykowi niemieckiemu. Najdalej w rwnouprawnieniu tego
jzyka z angielskim posza decyzja zgromadzenia ustawodawczego Pensylwa-
nii z 1778 roku, ktre kazao opublikowa swoje protokoy nie tylko po an-
gielsku, ale polecio sporzdzi tak sam liczb kopii w jzyku niemieckim.
Pniej proporcje te zmieniy si na korzy angielskiego w stosunku 2:1.
Podobnie zachoway si rwnie inne stany Ameryki Pnocnej, gdzie osad-
nicy niemieccy stanowili wprawdzie mniejszo, ale znaczc procentowo. Od
czasu rewolucji amerykaskiej w sdach Pensylwanii zatrudniano take
niemieckich tumaczy. W XIX wieku mieszkajcy tu Niemcy przeforsowali
rwnie, podobnie jak w Ohio, decyzj o wprowadzeniu do szk niemieckiego
jako drugiego po angielskim. Na przeomie lat 1836 i 1837 ponownie nadali
oni swojej mowie wiksze znaczenie w tym stanie: wolno tam byo zakada
szkoy niemieckojzyczne, a wane ustawy nadal publikowano po angielsku i
po niemiecku.

135
 Poza tym jednak nie nastpiy adne miarodajne regulacje na korzy
jzyka niemieckiego, nigdy te nie doszo do owego feralnego gosowania, w
ktrym to niemiecki miaby tylko o wos przegra z angielskim.
Pomijajc kwesti, e niemieccy emigranci stanowili mniejszo, trzeba
zauway, i nie byli te oni jednolit grup: naleeli do bardzo rnych
wyzna, a ponadto przybywali z kraju rozdrobnionego na szereg pastewek.
Wszystko to sprzyjao szybkiej asymilacji, tote wikszo rodzin ju pod ko-
niec XVIII wieku bya dwujzyczna i jzyka niemieckiego uywaa wycznie
w krgu rodzinnym.
 KSI POTIOMKIN

ZALEDWIE PIONEK W GRZE?

Pojcia i frazeologizmy majce historyczne odniesienia nie nale do rzadko-

ci, a im duej i czciej s uywane, tym silniej utrwala si w wiadomoci
ogu ich quasi-historyczna prawda. Dotyczy to zwaszcza idiomatycznego
wyraenia wsie potiomkinowskie". To sformuowanie bywa przywoywane
zawsze wtedy, gdy chce si okreli jakie fasadowe dziaania, wtpliwe twier-
dzenia i rzekome fakty. Stao si ono synonimem stwarzania pozorw: kto
pokazuje wsie potiomkinowskie, jest hochsztaplerem.
Historyczne to owego idiomu jeszcze si waciwie nie zataro. Ot
istniej przekazy mwice o tym, e ksi Potiomkin, faworyt carycy Kata-
rzyny II (17291796), kaza w czasie przeprowadzanej przez ni inspekcji na
poudniu Rosji ustawi na trasie jej przejazdu atrapy domw i zamaskowane
drewniane odzie, majce imitowa wyposaone w dziaa cikie okrty, aby
wprowadzi monarchini w bd co do prawdziwej sytuacji w kraju i jego mi-
litarnej siy uderzeniowej. Ale czy takie przedstawienie sprawy i ten obraliwy
idiom odpowiadaj prawdzie i oddaj sprawiedliwo osobie Potiomkina?
Grigorij Potiomkin (1739-1791) jest znany przede wszystkim jako jeden z
licznych kochankw carycy. Szybko zrobi karier dziki yczliwoci Katarzyny
po odsuniciu cara od wadzy, w czym mia czynny udzia. W 1776 roku

137
uzyska tytu hrabiowski i stanowisko generalnego feldmarszaka, a w 1784
otrzyma tytu ksicia taurydzkiego. Jako naczelny gubernator Noworosji
odpowiada za nowe prowincje na poudniu i zosta rzecznikiem ekspansywnej
polityki rosyjskiej, wymierzonej w imperium osmaskie. Zadaniem
Potiomkina byo oywienie rozwoju tych ziem, ich solidne zasiedlenie, roz-
budowanie i wspieranie.
Oskarenie ksicia o ustawienie rzekomych atrap domw na trasie prze-
jazdu imperatorowej pojawio si tu po synnej podry do prowincji czarno-
morskich, ktr caryca Rosji przedsiwzia wiosn 1787 roku razem ze swo-
im sprzymierzecem, austriackim cesarzem Jzefem II. W 1774 i 1783 roku
Katarzyna rozszerzya obszary Rosji na poudniu, prowokujc tym imperium
osmaskie. Udajc si na tak zwan wypraw taurydzk", triumfalny przejazd
przygotowywany przez kilka lat, wspaniale zainscenizowany w ogromnym or-
szaku, caryca chciaa ukaza potg i wielko Rosji. Oprcz osowiaego przez
ca drog Jzefa II uczestniczyli w tej podry rwnie posowie Francji i An-
glii. Wioda ona Dnieprem z Kijowa na Krym i przez kilka nowo powstaych
miast a do Sewastopola. Staa si triumfem Katarzyny, jak i jej namiestnika i
przewodnika Potiomkina, ktrzy zaprezentowali swoim towarzyszom podry, a
wreszcie europejskiej opinii publicznej kwitnc i potn Rosj.
Na poudniu dzisiejszej Ukrainy ksi Potiomkin prowadzi bardzo
wan dla Rosji polityk kolonizacji tych ziem i aby stymulowa ich rozwj,
osiedla tam rwnie cudzoziemcw. Odnosi zreszt w tym wzgldzie
ogromne sukcesy i ju kilka lat pniej mg zaprosi swoj caryc na wspo-
mnian wyej uroczyst inspekcj. Dostojnym gociom pokazywano pikne
budowle i parki, zakadane od nowa cae wsie, a liczne miejsca budw w mia-
stach wiadczyy o oywionej dziaalnoci architektonicznej. Zwieczeniem tej
wizyty bya jednak, ju choby ze wzgldu na przemon demonstracj siy,
prezentacja nowej Floty Czarnomorskiej w Sewastopolu, gdzie parady
wojskowe uzupeniano manewrami na morzu i ldzie. Ten wspaniay pokaz
moliwoci floty osign swj cel, robic due wraenie na Jzefie II. Zo-
baczy on teraz jak na doni jej ogromny potencja militarny, wymierzony w
Turkw, co poruszyo go tym bardziej, e chocia by sprzymierzecem
Katarzyny, stara si zapobiec wyprawie Rosji na Turcj.
Idiomu wsie potiomkinowskie" nie wymyli jednak aden z uczestnikw
podry, tylko Georg von Helbig, saski dyplomata przebywajcy na dworze
rosyjskim. Wyda on anonimowo napisan przez siebie biografi Potiomki-

138
na, ktra na pocztku XIX wieku ukazaa si w rnych jzykach. Opowie o
rzekomym hochsztaplerstwie ksicia kursowaa ju wczeniej na dworze jako
zoliwa plotka, a Helbig j jeszcze mocno ubarwi. W jego ksice jest mowa
nie tylko o wsiach bdcych w caoci atrapami i o okrtach ze zmurszaego
drewna, lecz take o poaowania godnych chopach paszczynianych, ktrych
tumy pdzono z jednego miejsca na drugie, by udaway mieszkacw tych
nieprawdziwych, nieistniejcych wsi. Wydawao si pisa on e w pewnej
odlegoci wida wsie, ale domy i wiee kocielne byy tylko namalowane na
deskach. Inne, lece w pobliu, wyglday na wieo zbudowane i sprawiay
wraenie zamieszkaych. Owych nieprawdziwych mieszkacw spdzano tu
czsto z odlegoci czterdziestu mil. Wieczorem musieli opuszcza swoje
mieszkania i w najwikszym popiechu dociera noc do innych wsi, ktre
znw zamieszkiwali tylko przez kilka godzin, do chwili przejazdu carycy. [...]
Stada byda pdzono w nocy z jednej miejscowoci do drugiej, tak e monar-
chini czstokro podziwiaa je pi lub sze razy". Helbig rozpowszechnia
te zoliw plotk bo nie przedstawi adnych dowodw na to twierdzenie
- e Potiomkin sprzeniewierzy gigantyczne sumy pienidzy.
Sama Katarzyna, jak rwnie jej francuscy towarzysze podry z ogrom-
nym oburzeniem zareagowali na wie o tych oszczerstwach i arliwie im
zaprzeczali. Niemniej jednak ludzie przekazywali te plotki dalej, po drodze
jeszcze bardziej je ubarwiajc. Zarzucano ksiciu na przykad, e marnie i bez
litoci pozwoli mrze z godu chopom, ktrych jeszcze niedawno pdzi przez
kraj, aby zaimponowa carycy. Wprawdzie w owych czasach zdarzay si
klski nieurodzaju, ale nie maj one bezporedniego zwizku z polityk
Potiomkina. Niepodobna rwnie obroni twierdzenia, e ksi sprzenie-
wierzy pastwowe pienidze, przecz temu bowiem zapisy rozlicze w ro-
syjskich ksigach budetowych. Zoliwe podwaanie dokona Potiomkina
byo wic absolutnie nieuzasadnione. W ten sam ton uderzy jednak wkrtce po
mierci Katarzyny Adam Weikard, jej byy osobisty lekarz, medyk z Ful-dy, a
w jaki czas pniej take dramaturg August von Kotzebue. Relacja Weikarda
nie jest a tak drastyczna, jak relacja Helbiga, ale i on cigle wraca do oszustw
Potiomkina, ktrego najwyraniej nie darzy szczegln sympati. Rozumie
si pisa e w tych miejscach, po ktrych obwoono caryc, way, mury,
bramy i palisady byy w najdoskonalszym stanie. Zdarzao si jednak, e w
bramach nie byo ani jednego kamienia, a fragmenty waw z powrotem si
zapaday. Tak to ju jest, e wadcy, ktrzy z wielk pomp

139
ka si wozi po swoim kraju, nigdy nie widz go takim, jakim jest w rze-
czywistoci, lecz takim, jakim chce si, eby go widzieli".
Potiomkin zrobi jednak w Noworosji bardzo duo, mimo i nie w peni
zrealizowano jego nad wyraz ambitne i wielce kosztowne plany. Jeli wic na-
wet tu i wdzie, co jest bardzo prawdopodobne i do zrozumiae, przedstawi
co fragmentarycznego jako rzecz ukoczon, i cho niewtpliwie kade miej-
sce postoju carycy kaza wypucowa na bysk, aby zrobi wraenie na niej i jej
gociach, to jednak uczestnicy podry nie mogli nie zauway, co naprawd
dokonao si na poudniu pastwa w cigu zaledwie kilku lat. Potwierdzay to
rwnie opinie innych osb, bywajcych w pniejszych latach na poudniu
Ukrainy i pozostajcych pod ogromnym wraeniem kolonizacyjnych dziaa
Potiomkina. A w czasie wojny z Turcj, ktra rozpocza si wkrtce po za-
koczeniu podry taurydzkiej", dziea Potiomkina nie okazay si wcale tek-
turowymi atrapami. W kocu Rosja pokonaa Turcj midzy innymi dziki
stworzonej przez niego silnej flocie i ufortyfikowanym przeze miastom.
Katarzyna II, niemiecka ksiniczka z Anhalt-Zerbst, ktra staa si potn
samodzierczyni Rosji i znacznie powikszya terytorium swojego kraju, fascy-
nowaa ju sobie wspczesnych. Po mierci owej wielkiej carycy wielu pisarzy
opisywao jej ycie w tonie mniej lub bardziej rzeczowym czy sensacyjnym.
Wan rol odgrywao przy tym rwnie miosne ycie tej kobiety, ktra z zimn
krwi odsuna ma od rzdw, aby zawadn Rosj. Zdaniem wczesnych,
jak i dzisiejszych komentatorw uwikaa si tym samym w fataln zaleno od
swoich zmieniajcych si wci faworytw, ktrzy bez skrupuw wykorzysty-
wali kobiec sabo Katarzyny i uywali jej dla wasnych celw. Reszty doko-
nay ogromne uprzedzenia owieconej Europy wobec Rosji, bdcej w oczach
zachodnich obserwatorw krajem rozdartym i penym sprzecznoci. To ostat-
nie rzeczywicie potwierdzio si podczas synnej podry taurydzkiej", ktra
wyranie ujawnia olbrzymi rozziew midzy przepychem i pomp podruj-
cego dworu a ndz prostej ludnoci. Najprawdopodobniej wic ten wanie
kontrast, ktry wci przeraa uczestnikw podry pochodzcych z Europy
Zachodniej, spowodowa uproszczon ocen, wedug ktrej nic w dziele Po-
tiomkina nie byo prawdziwe, a wszystko zrobione z tektury.
Relacje Helbiga, Weikarda i Kotzebuego, ktrzy pniej popadli w nie-
ask u carycy, nadal pozostaj istotnym wiadectwem jej ycia. A czsto uy-
wany idiom mwicy o wsiach potiomkinowskich bdzie zapewne nadal,
mimo braku podstaw historycznych, kry sobie po wiecie.

140
 REWOLUCJA FRANCUSKA

NIE BYO SZTURMU NA BASTYLI?

Kadego lata Francja celebruje swoje narodowe wito. Prezydent dumnej re-
publiki odbiera na Champs Elysees parad wojskow, a ludno na licznych
festynach i balach wituje, przewanie pod goym niebem, dzie 14 lipca
1789 roku, kiedy to rewolucyjny lud natar na Bastyli - pastwowe wizienie
budzce powszechn groz. Historyk Jules Michelet pisa w 1847 roku o
heroicznym czynie, o twierdzy nie do zdobycia, o powszechnym owieceniu,
dziki ktremu lud Parya podj mia decyzj o zdobyciu Bastylii. Cay
wiat czytamy u Micheleta - zna Bastyli i nienawidzi jej. Bastylia i
tyrania byy we wszystkich jzykach sowami rwnoznacznymi. Na wie o jej
zburzeniu wszystkie narody uznay si za wolne". Dzie 14 lipca zosta w
1880 roku ogoszony francuskim witem narodowym.
Szturm na Bastyli zapisa si w pamici wiata jako kluczowe wyda-
rzenie rewolucji francuskiej, jako moment, w ktrym wzburzone masy ob-
wieciy epok wspczesnoci. Do broni, obywatele" - nawouje rwnie
Marsylianka, hymn pastwowy Francji. Wszystko to prawda. Znaczenie re-
wolucji francuskiej jest istotnie bardzo uniwersalne, a szturm na Bastyli nie-
zwykle symboliczny, tylko e nasze wyobraenie o wydarzeniach z 14 lipca
1789 roku jest zupenie bdne.

141
 Mamy mniej wicej taki oto ich obraz: rewolucja rozpocza si 14 lipca,
gdy niemale tysiczny tum obywateli Parya przypuci szturm na Bastyli,
bdc najbardziej wyrazistym symbolem znienawidzonego reimu. Zycie
stracio wwczas bez maa stu ludzi i tyle samo odnioso rany, gdy pitna-
cie dzia znajdujcych si w tym bastionie bezlitonie otworzyo ogie do
ludu. Powstacy nie pozwolili si jednak zastraszy, zajli Bastyli i uwolnili
siedzcych w zatchych lochach skazacw, wiele niewinnych ofiar despo-
tycznego krla. Dzielni bojownicy zostali okrzyknici przez lud bohaterami.
Za t chwalebn akcj na rzecz rewolucji otrzymywali od tej pory zaszczytn
rent. Taki obraz tego lipcowego dnia, ktry przeszed do historii nie tylko
francuskiej, ale rwnie wiatowej i nadal jest do ywy, uksztatowaa
tradycja. Tyle e wcale nie jest on do koca obiektywny, poniewa wczesne
wydarzenia miay wprawdzie dramatyczny przebieg, nie wymagay jednak a
tak wielkiego bohaterstwa.
Przede wszystkim Bastylia w roku 1789 ju od dawna nie bya budzcym
groz wizieniem, co stao si jej przepustk do historii. Umieszczano tam
bowiem tylko znamienitych winiw, ktrzy w murach twierdzy mogli wie
bardzo przyjemny ywot. Dlatego te proci paryanie znacznie bardziej lkali
si innych wizie. W Bastylii odbywao kar wiele sawnych osb, wrd
nich markiz de Sade i Wolter, ktry napisa tam dwa utwory. Ci znakomici
mowie reprezentuj dwie grupy osb osadzanych w tej twierdzy: winiw
politycznych - jak Wolter, ktrego pisma nie podobay si cenzurze, oraz
szlachetnie urodzonych jak markiz de Sade, ktrego nieprzyzwoite ycie
wywoywao zgorszenie. Ci w wikszoci zamoni winiowie mieszkali w
Bastylii stosownie do potrzeb ich stanu: zajmowali schludne pokoje, mieli
sub i mogli si swobodnie porusza. Odwiedzali ich przyjaciele, a nawet
ony, otrzymywali solidne posiki i zaznawali licznych przyjemnoci. Istniay
te pewne regulacje dotyczce warunkw wychodzenia winiw, a dugo
kar wynosia na og mniej ni rok. Odsiadka w Bastylii nie bya wic niczym
habicym. Niewielka liczba uwolnionych winiw tumaczy si zreszt tym,
e w okresie przedrewolucyjnym samowola francuskiego sdownictwa zostaa
znacznie ograniczona.
Do rozpowszechniania mitu Bastylii przyczynili si w dziesicioleciach po-
przedzajcych rewolucj przede wszystkim winiowie intelektualici, poniewa
to wanie oni podnieli ow twierdz do rangi symbolu despotyzmu pastwo-
wego, utrzymujc, e panuj tam rzdy okrutne i niegodne czowieka.

142
 Budzcych groz lochw nie wykorzystywano ju jednak od ponad stu
lat. Niegdy Bastylia naleaa do umocnie miejskich Parya. Jej grube mury i
osiem wie dwudziestotrzymetrowej wysokoci groway nad szerok fos.
Znajdowa si tam rwnie trjktny kamienny bastion. Poniewa jednak
miasto rozroso si poza dawne granice, owa budowla sprawiaa teraz wraenie
osobliwego reliktu pord wzniesionych dokoa budynkw mieszkalnych.
Ponadto Bastylia wcale nie bya twierdz nie do zdobycia, gdy fakty
mwi, i w poprzednich stuleciach zajmowano j kilkakrotnie po zaledwie
krtkotrwaym obleniu. Nie bya te zupenie oddzielona od miasta. Jej
pierwszy dziedziniec stanowi integraln cz paryskiej dzielnicy; znajdoway
si tam najrozmaitsze sklepiki, od lokali gastronomicznych po warsztat
perukarza i perfumeri. Nawet pitnacie dzia stojcych wewntrz ju od
dawna nie budzio grozy, uywano ich bowiem wycznie przy uroczystych
okazjach do oddawania salw.
Niezalenie od rewolucji dni Bastylii byy i tak policzone Od duszego
ju czasu noszono si z zamiarem likwidacji tego rzadko uywanego wizie-
nia, ktrego utrzymanie byo zbyt kosztowne. Istniay te rne plany nowej
zabudowy odzyskanego areau, a jeden z nich mona byo po zburzeniu Ba-
stylii szybko zrealizowa.
Trudno si wic zgodzi z opini, i ludzie, ktrzy zaatakowali twierdz,
w pierwszej kolejnoci myleli o zniszczeniu wizienia i uwolnieniu winiw,
z ktrymi prawdopodobnie nie czuli si w ogle zwizani. Wrd uwolnio-
nych z Bastylii o may wos byby znalaz si markiz de Sade, do ktrego to
arystokraty, majcego nader wtpliw opini, powstacy nie ywili zbytniej
sympatii. Ale tu przed zburzeniem twierdzy przeniesiono markiza do domu
dla obkanych, poniewa zawoaniem: Oni zabijaj tu uwizionych!", pr-
bowa podburza ludno zgromadzon przed wizieniem.
Waciwym powodem zainteresowania Bastylia byo jej pitnacie dzia.
De Launay, gubernator Bastylii, czowiek znany z agodnego usposobienia,
przyj rano delegacj obywateli, ktrzy usiowali go nakoni do wydania im
armat, gdy budz one niepokj mieszkacw Parya. De Launay, nie bdc
osob upowanion do wydania dzia, odmwi, ale kaza je usun z otworw
strzelniczych w wieach. Nawet pozwoli delegacji dokona inspekcji wie i
poleci swoim ludziom, aby nie strzelali. Negocjatorzy zadowolili si tym i
odeszli, wypiwszy z nim uprzednio szklaneczk wina. Pniej jednak

143
przybya kolejna delegacja, ktra bez jakichkolwiek uzgodnie z t pierwsz
zadaa oddania twierdzy.
Zgromadzone przed Bastyli tumy ludzi, podburzone wydarzeniami
poprzednich dni i uzbrojone, przynajmniej od chwili porannego spldrowania
Hotel des Invalides, okazyway wyrane niezadowolenie. Stawiajc coraz
wicej da, wtargny na powszechnie dostpny pierwszy dziedziniec. Jaki
byy onierz dosta si na drugi dziedziniec i rozbi acuchy mostu, a ten si
zawali. Waciw twierdz chroni jednak kolejny most zwodzony. Tum
ruszy do natarcia, gubernator wyda rozkaz strzelania, w wyniku ktrego
wielu ludzi polego, a wielu odnioso rany. Napastnicy musieli zrezygnowa z
natarcia i si wycofa. Podejrzewali, e gubernator umylnie zwabi ich w
puapk. Wie o tym rozesza si lotem byskawicy, a rosncy coraz bardziej
wcieky tum czu, e zosta sprowokowany do ataku. Nie chodzio ju o
stanowice zagroenie dziaa na wieach, czy te o potencjalny arsena
Bastylii. Teraz chodzio o zasad. Bastyli staa si po prostu symbolem de-
spotyzmu, wic i atak na ni nabra symbolicznego znaczenia, stajc si tym
samym najwaniejszym wydarzeniem wczesnego etapu rewolucji.
Dowdcy milicji obywatelskiej nakazali prowadzi kolejne rokowania, na
co gubernator Bastylii, chcc unikn krwawej ani, ponownie przysta.
Zanim jednak do tego doszo, z twierdzy, pomimo biaych chorgwi po obu
stronach, pady strzay. Kiedy dezerterzy wraz z artyleri przeszli na stron
oblegajcych Bastyli, sprawa wydawaa si ostatecznie rozstrzygnita. Twier-
dza musiaa upa. Dziaa i ogromna desperacja ludu skoniy de Launaya do
wycignicia ostatniego asa z rkawa: zada od tumu dobrowolnego
odwrotu i zagrozi, e w przeciwnym razie wysadzi w powietrze siebie i swo-
ich ludzi wraz ze wszystkimi zapasami prochu. Jego onierze, przestraszeni
tak perspektyw, postanowili otworzy bram. Tum wdar si do rodka,
rozbroi zaog Bastylii i aresztowa onierzy. Dopiero pniej zaczto szuka
winiw.
Pochodzcy z Turyngii Wilhelm von Wolzogen, ktry w czasie rewolucji
studiowa architektur w Paryu, opisa w swoim dzienniku wydarzenia z 14
lipca nastpujco: Do tej pory zawsze wierzono, e jest to jedna z naj-
mocniejszych, najbardziej niedostpnych fortec i e mona j zdoby jedynie
w wyniku nieustajcych bombardowa. Na potwierdzenie tej tezy wystarcza
sam charakter Bastylii. Wiedzc ju jednak, e nikt nie stawia oporu, a take
liczc na poparcie tych, ktrzy znajduj si w twierdzy, oddzia uzbrojonych

144
obywateli przypuci szturm. Chaotycznie i bez jakiegokolwiek planu dziaa.
Gubernator de Launay zatkn bia flag, wczeniej jednak kaza kilka razy
naadowa armaty kawakami oowiu i wystrzeli. Nie wyrzdziy one nikomu
krzywdy, poniewa ludzie znaleli si ju zbyt blisko. W Bastylii natomiast
leeli inwalidzi i strzelali z flint umieszczonych w otworach strzelniczych, ale
to te nie spowodowao wielu szkd".
Doszo wic do szturmu. Na ile wszak heroicznym mona go nazwa w
sytuacji, gdy waciwie nie byo obrony i wcale nie istniaa konieczno uycia
przemocy? Plotki i dopiero co uzbrojone, rozpasane posplstwo spowodoway,
e i w przypadku Bastylii sprawy przyjy taki obrt, jak to jeszcze nieraz
miao si zdarzy podczas rewolucji. Bilans tej akcji by nastpujcy: siedmiu
onierzy ponioso mier, a komendant Bastylii, mimo pojednawczego
stanowiska, zosta zlinczowany przez dny krwi motoch.
Jednak oglnie rzecz biorc, obiegowe oceny mimo wszystko nie s
bdne: zajcie Bastylii miao ogromn wag symboliczn we wczesnej fazie
rewolucji. Jego skutki okazay si bardzo trwae. Krl si ugi, speni postu-
laty powstacw i uzna Zgromadzenie Narodowe za si polityczn, ktr
naley potraktowa powanie.
Tak wic Wilhelm von Wolzogen, naoczny wiadek szturmu na Bastyli,
mia sporo racji w ocenie tego wydarzenia, ktr jeszcze tego samego dnia
zapisa w swoim dzienniku: Zajcie Bastylii z pewnoci spowoduje haas w
Europie i bdzie si to poczytywa Francuzom za honor i za ogromny dowd
ich odwagi. Jeli si jednak wie, e zrobili to tylko w celu pozyskania dzia, w
celu wywierania przemocy, jeli si wie, e plan uwolnienia winiw i
zniszczenia tej budowli zrodzi si dopiero pniej, a zatem nie mg mie
wpywu na ich dziaania w trakcie szturmu, to taka pochwaa jest nie na
miejscu".
 MARIA ANTONINA

NIECH WIC JEDZ CIASTKA"

Z pewnoci adna krlowa Francji nie bya tak bardzo znienawidzona jak
Maria Antonina, crka cesarzowej Austrii Marii Teresy i ona nieszczsnego
krla Ludwika XVI. Oboje zostali zreszt straceni w 1793 roku w trakcie re-
wolucji francuskiej. Wiedza o Marii Antoninie ogranicza si przewanie do
cytowania wygoszonego rzekomo przez ni zdania, ktre zdaje si najkrcej
wyraa, jak wyniosa, wyalienowana i rozpieszczona bya ta krlowa i jak
bardzo ignorowaa potrzeby swojego ludu. Na ostron uwag jednego z dwo-
rzan, e w obliczu nieurodzaju i kopotw z zaopatrzeniem lud nie bdzie mia
chleba, Maria Antonina odpowiedziaa pono cynicznie: Niech wic jedz
ciastka". Przede wszystkim we Francji, ale rwnie w Niemczech wiele
pokole nauczycieli wpajao uczniom, e ta francuska krlowa bya rozka-
pryszon, lekkomyln i nawyk do luksusw kobietk, ktra knujc nie-
zliczone intrygi dworskie, powodowaa, e saby krl podejmowa niewaciwe
decyzje.
Ju przed wybuchem rewolucji sytuacja Marii Antoniny we Francji nie
bya wcale atwa. Przybya ona na dwr francuski w 1770 roku, by polubi tu
przyszego nastpc tronu. Ten maria dwch wielkich dynastii, po trwajcej
kilkaset lat wrogoci midzy Francj a Austri, mia ogromne znaczenie poli-

147
tyczne, chocia trzeba powiedzie, e Maria Antonina nie bya pierwsz Habs-
burank, ktra zostaa krlow Francji. Przymierze z Austri zawarto zaledwie
kilkadziesit lat wczeniej i dopiero lub francuskiego delfina z crk cesarza z
dynastii Habsburgw mia je przypiecztowa, wzmacniajc tym samym po-
zycj Francji na arenie midzynarodowej. Mod Austriaczk przyjto jednak
podejrzliwie, tote trudniej jej byo ni maonkom innych krlw francuskich
zapewni sobie nalen pozycj. Niektrym osobom o wiele wiksze wydaway
si polityczne korzyci tej koligacji dla Austrii, wreszcie bowiem cesarstwo
wymierzyo w ten sposb cios najwikszemu wrogowi, czyli Prusom. Ponadto
rd Habsburgw by potniejszy od Burbonw, ktrzy rzdzili Francj, co nie
mogo si podoba dumnej, a nawet wrcz wyniosej arystokracji francuskiej.
Moda para ju przed lubem bya uwikana w rosnc bez przerwy sie
intryg, za ktrymi kryy si rne grupy ludzi i najrozmaitsze interesy: ary-
stokracja francuska, nie mogca nic zyska na zwizku krla z Habsburank,
austriaccy dyplomaci, szpiegujcy na rzecz Marii Teresy i w niekorzystnym
wietle przedstawiajcy mode maestwo; dworzanie, ministrowie i inni,
ktrzy ze wszystkich moliwych powodw i wszelkimi sposobami chcieli
zdoby wpywy. Do dzisiaj opinie dotyczce Marii Antoniny i Ludwika XVI
ksztatowane s w duej mierze na podstawie wiadectw intrygantw.
Zanim Ludwik zosta krlem, wiele si wydarzyo na arenie midzyna-
rodowej. Francja czua si zwizana z Polsk, tak e pierwszy rozbir tego
kraju w 1772 roku, ktry przynis korzyci Marii Teresie, wcale nie uatwi
sytuacji Marii Antoniny w Paryu. Dworzanie zarzucali jej rwnie to, e w
przeciwiestwie do Ludwika, ktry jako krl mia wasny styl i cechowa si
niezwyk skromnoci, ona jako krlowa z ogromn pewnoci siebie zamaa
surow etykiet dworu wersalskiego i rzucia si w wir zabaw. Jedno i drugie
spotykao si z dezaprobat wrd wielu wpywowych osb, ktrych gos
znajdowa posuch, nawet jeli rozpowszechniane przez nie opowieci w ogle
nie odpowiaday faktom. UAutrichienne" (Austriaczka"), jak Maria
Antonina bya od tej pory lekcewaco nazywana najpierw na dworze, a
pniej przez lud, nieodwoalnie popada w nieask. A przecie krlowa od
chwili lubu czua si Francuzk i dziaaa na korzy swojej nowej ojczyzny.
Tak jak wpoia jej to matka, przez dugi czas trzymaa si rwnie z dala od
polityki. Maria Antonina bya pena ycia i pewna siebie, Ludwik natomiast
prawy, pracowity i pilny, ale nie posiada charyzmy. Tak wic oboje przyspo-
rzyli sobie wrogw rwnie wrd najbliszego otoczenia.

148
 Ponadto Maria Antonina dopiero po siedmiu latach maestwa - do
pno w oczach wielu obserwatorw wypenia swoje niby-gwne zadanie,
jakim miao by obdarzenie krlestwa nastpc tronu. Bezdzietno modej
pary atwo wytumaczy pruderyjno-witoszkowatym wychowaniem obojga,
z powodu ktrego bardzo trudno byo im zbliy si do siebie. Poza tym nie
naley zapomina, e w dniu lubu Maria Antonina miaa zaledwie czternacie
lat, maestwo za zostao skonsumowane dopiero trzy lata pniej.
Jednak nie tylko dworscy intryganci, ale nawet cesarz Austrii Jzef, brat
Marii Antoniny, po wizycie we Francji da si przekona swoim dnym wpy-
ww posom, e Ludwik jest saby, zdominowany przez on i dlatego za jej
namow podejmuje bdne i brzemienne w skutki decyzje polityczne.
Nieprzychylne krlowej nastroje wrd ludu uwidoczniy si ju przed
rewolucj, a pierwszy pamflet wymierzony przeciwko niej ukaza si drukiem
w 1773 roku. Dotyczy on rzekomo zgubnego dla Francji, austriackiego po-
chodzenia Marii Antoniny. Wkrtce zaczy si te systematyczne kampanie
oszczercze, w ktrych pomawiano krlow o wyuzdane pozamaeskie ycie
miosne. Mwiono o coraz to nowych kochankach, to znw o nienasyceniu
seksualnym lub o rzekomych skonnociach lesbijskich Marii Antoniny.
Urodzonemu przez ni nastpcy tronu odmawiano stosownego pochodzenia,
gdy krl Ludwik XVI by pono impotentem. wietn okazj do szkalowania
krlowej staa si take brudna afera z naszyjnikiem, z ktr Maria Antonina
nie miaa nic wsplnego.
Rwnie w do jeszcze spokojnej fazie rewolucji, kiedy to rodzina
krlewska rezydowaa pod surow stra w paacu Tuileries i moga ywi
nadziej, e uda jej si zachowa ycie w monarchii konstytucyjnej, nadal
trway oszczercze kampanie spotwarzajce krlow. Odgrzewano wszystkie
wczeniejsze zarzuty i kalumnie, nowe natomiast byo pomwienie, e Maria
Antonina usiuje przekona krla, ktry ju dawno peni rol raczej czysto
konstytucyjn, o koniecznoci stumienia rewolucji. Szczeglnie perfidny by
przedstawiony w 1793 roku przed trybunaem rewolucyjnym punkt oskarenia
zarzucajcy krlowej, e chcc wzbudzi dla siebie wspczucie, sama zlecaa
pisanie pamfletw.
Ten pokazowy proces, ktry odby si ju po straceniu Ludwika XVI,
mia ukaza opinii publicznej Mari Antonin jako kobiet dominujc nad
sabym maonkiem, potajemnie szpiegujc dla brata, cesarza Austrii, posy-
ajc mu pienidze i zdradzajc Francj. Oprcz tego przedstawiono nie-

149
zwykle obszernie jej rzekomo wystpne ycie erotyczne a do absurdalnego
zarzutu kazirodztwa z omioletnim synem. Wyssane z palca twierdzenia
zastpiy w tym procesie dowody, zignorowano natomiast pen godnoci
postaw krlowej wobec oskarycieli oraz fakt obalenia przez ni w sposb
przekonujcy poszczeglnych punktw oskarenia. W ten oto sposb Maria
Antonina podya na szafot w lad za mem.
Wypaczony obraz ksiniczki habsburskiej i krlowej Francji dugo nie
traci na popularnoci. Za sawa Marii Antoniny utrzymywaa si rwnie po
jej mierci. W okresie restauracji po 1815 roku, chcc usprawiedliwi nieudol-
no monarchy i rwnoczenie oczyci dom krlewski z zarzutw, nazywano
Ludwika XVI sabym krlem, nad ktrym zapanowaa wyniosa krlowa.
Pierwsza Republika obwiniaa raczej krla, chocia to jego dwaj poprzed-
nicy w znacznie wikszej mierze przyczynili si do wybuchu rewolucji. Zo-
liwie cytowano lapidarny zapis w dzienniku Ludwika z dnia 14 lipca 1789
roku. Gdy upada Bastylia, krl ignorant napisa: Dzi nic", co zreszt byo
prawd. Tyle e chodzio o jego dziennik owiecki, a tego wanie dnia nie
byo polowania. Ludwik wietnie wiedzia, co si dzieje w Paryu, i wszelkimi
siami prbowa wywiera na to wpyw. W rwnie stereotypowy sposb
oceniano wwczas krlow. Synny cytat o ciastkach pokutowa nadal jako
prawdziwy. Chocia tak naprawd pochodzi z czasw Ludwika XIV, a cile
biorc, takie zdanie wygosia jego maonka Maria Teresa z rodu hiszpa-
skich Habsburgw. Ju dwadziecia lat przed wstpieniem na tron Marii An-
toniny powoywa si na ten zwrot Jean Jacques Rousseau.
Take i dzi Maria Antonina i Ludwik XVI nadal s zdani na ask i nie-
ask konkurujcych ze sob partii zorientowanej monarchistycznie i repu-
blikaskiej. Trudno wtedy o wywaon ocen, ba, nie jest ona nawet wcale
podana. Dopiero w ostatnim czasie coraz czciej oddaje si sprawiedliwo
crce Marii Teresy, ktra pod rzdami rewolucyjnego terroru Robespierre'a
oddaa ycie na szafocie.
 MOWA WODZA SEALTHA

ZUCHWAE FASZERSTWO EKOLOGICZNE?

W zorientowanych na ochron rodowiska latach osiemdziesitych XX wieku

ogromnym wziciem cieszyy si mdroci indiaskie, ktre bray w obron
cenne dziedzictwo matki natury wobec zakusw wspczesnego spoeczestwa
przemysowego, majcego zdecydowanie niszczc si. Hasa umieszczane na
posterach, etykietkach i plakietkach agodnie i dalekowzrocznie nawoyway
do odpowiedzialnych zachowa wobec przyrody i jej zasobw, w przeciwnym
bowiem razie ludzko zniszczy wasn przestrze yciow i stworzy
zagroenie dla przyszoci.
Do chtnie cytowanych mdroci indiaskich naleaa rwnie mowa
wodza Sealtha. Jej duchowy charakter w peni odpowiada stylowi obrocw
rodowiska naturalnego. Do tego dochodzi jeszcze profetyczny wymiar tej
mowy, wygoszonej w 1854 roku przed prezydentem Stanw Zjednoczonych,
Pierce'em. Tyle mwi przekaz pochodzcy z koca XX wieku, kiedy to Europ
ogarn ruch ekologiczny.
Znajdujcy si na pnocnym zachodzie USA czterdziesty pierwszy stan
Waszyngton powsta oficjalnie dopiero w 1889 roku, ale plemiona indiaskie
zamieszkiway ten kraj prawdopodobnie ju od jedenastu tysicy lat. Od po-
owy XIX wieku wycofyway si jednak pod naporem ekspansywnych miesz-

151
kacw Stanw Zjednoczonych. Europejczycy trafiali tam ju wczeniej - albo
w poszukiwaniu legendarnego Przejcia Pnocno-Zachodniego, albo jako
uczestnicy intratnych polowa na zwierzta, dostarczajcych drogocennych
futer. W 1805 roku prezydent USA Jefferson wysa w ten rejon ekspedycj
pod wodz Lewisa i Clarke'a w celu spenetrowania okolicy. W lad za nimi
podyli pniej osadnicy i misjonarze. Ostatecznie sytuacja rdzennych ple-
mion indiaskich staa si krytyczna w 1853 roku, gdy gubernatorem tery-
torium Waszyngtonu zosta w wieku trzydziestu piciu lat Isaac I. Stevens. W
szczeglnie bezwzgldny i nadgorliwy sposb prowadzi on polityk osie-
dlania biaych osadnikw, tym bardziej e powierzono mu tak wan dla
rozwoju regionu budow kolei elaznej. Ju wkrtce zwoa wszystkie ple-
miona indiaskie i oznajmi im, e musz przenie si do rezerwatw. Za-
warto wwczas w przewaajcej mierze pod przymusem siedem umw,
ktre jeszcze sto lat pniej byy zarzewiem konfliktw, poniewa gwarancje
dla plemion indiaskich okazay si czczymi obietnicami. W tamtym czasie
Indianie ju dawno yli w rezerwatach, przed czym kilka plemion usiowao
si jeszcze broni. Ale bezskutecznie.
Do plemion indiaskich yjcych na wybrzeu atlantyckim w stanie Wa-
szyngton, ktre utrzymyway si gwnie z rybowstwa, naleao oprcz szcze-
pw Lummi, Swinomish i innych rwnie plemi Suquamish. Od nazwiska
jego wodza Sealtha utworzona zostaa nazwa miasta Seathle, zaoonego tu
przez pewnego poszukiwacza zota z Illinois. Przybyych na ten teren biaych
osadnikw wdz w przyj uprzejmie, ale ju niebawem musia wraz ze swo-
imi wspplemiecami ustpi im miejsca. Indianie z wybrzea bez wikszych
zreszt protestw zgodzili si przenie do rezerwatw, gdy znajdoway si one
na ich rdzennych ziemiach. Planom nader ambitnego gubernatora sprzeciwiy
si natomiast plemiona indiaskie z interioru, jak na przykad plemi Yakima,
ktre prowadziy wojn z biaymi ludmi. Std te sporo jest o nich wzmianek
w dokumentach historycznych, niewiele za wiadomo o pokojowo usposobio-
nych plemionach z wybrzea, ktre nie stawiay biaym oporu.
Pewne jednak jest, e to wanie wdz Sealth reprezentowa Indian z wy-
brzea podczas rokowa z gubernatorem Stevensem i e wygosi przemwie-
nie przed podpisaniem ukadu z Port Ell'ot w styczniu 1855 roku. Wysoce
problematyczna jest natomiast jego tre.
Trwajca okoo p godziny mowa Sealtha nie bya zapewne adresowana
do prezydenta Stanw Zjednoczonych, zostaa zreszt wygoszona pod jego

152
nieobecno. Z okazji podpisania ukadu, ktry przypiecztowa los Indian z
wybrzea, wdz mwi raczej do gubernatora Stevensa, lecz jego wypowied
nie zostaa udokumentowana w sposb jednoznaczny.
Najwczeniejszy przekaz treci tej mowy pochodzi z 1887 roku, co zna-
czy, e zapisano j ponad trzydzieci lat po tym wydarzeniu. A zrobi to pe-
wien naoczny wiadek, czowiek biaej rasy. Ale ju t pierwsz wersj naley
ocenia krytycznie, jako e Sealth przemawia w swoim jzyku, a w naoczny
wiadek wprawdzie rozumia mow Indian, lecz dobrze zna jedynie dialekt
plemienia Salish. Trudno wic dzi powiedzie, w jakim stopniu ta pierwsza
angielska wersja oddaje wiernie to, co zostao wwczas powiedziane. Po-
niewa czowiek ten zna wodza osobicie, wiele przemawia za tym, e do
dokadnie przekaza tre jego przemowy, chocia nie w postaci niezawodnego
protokou.
Niezalenie od tego, jak mona ocenia prawdziwo owego zapisu, jest
to najwaniejsze rdo przekazujce mow wodza. W tej najstarszej wersji ani
sowem nie wspomina si jednak o niebezpieczestwach grocych rodowisku
naturalnemu, chocia prawdopodobnie mona by w ten sposb zinterpretowa
zacytowane w niej autentyczne zdanie Seathla: Kada czstka tego kraju jest
wita dla mojego ludu". Ale chyba bardziej chodzio tu wodzowi o to, e w tej
ziemi zostali pochowani jego czcigodni przodkowie, a w mniejszym za
stopniu odnosio si to do zachowania nietknitego rodowiska naturalnego.
Mowa Sealtha jest raczej smutn refleksj nad losem Indian pnocno-
amerykaskich, ktrzy musz cofn si przed ekspansj biaego czowieka.
Postuluje on w niej rwnie, eby biali odnosili si z szacunkiem do przodkw
plemion indiaskich. Bd oni bowiem o czym przewiadczeni byli
Indianie wiecznie bytowa na tej ziemi, nawet gdy ich plemion ju tutaj nie
bdzie. Jak wida, Sealth nie udzi si, e rdzenni mieszkacy Ameryki
Pnocnej bd mieli jakiekolwiek szanse w starciu z biaymi. Zmar w 1866
roku w rezerwacie nieopodal miasta nazwanego od jego imienia.
Protokolant, ktry w 1887 roku opublikowa mow wodza w Seattle
Sunday Star", poprzedzi tekst portretem Sealtha, ktrego najwyraniej bardzo
podziwia. Jego zdaniem wdz mia ogromne poczucie godnoci i charyzm, a
kiedy przerywa typowe dla siebie milczenie i zabiera gos, jego autorytet
wydawa si niepodwaalny. Ponadto cieszy si ogromnym powaaniem
wrd biaych. Taki pozytywny wizerunek szlachetnego, czcigodnego wodza
bierze si pewnie rwnie std, e wielu mieszkacw Seattle

153
w ogle przeciwstawiao si gubernatorowi w kwestii indiaskiej. Ten pno
opublikowany zapis przemwienia wodza Sealtha w jzyku angielskim do-
czeka si licznych redakcji. W latach szedziesitych XX wieku amerykaski
literaturoznawca William Arrowsmith powtrnie przetumaczy w tekst
angielszczyzn, ktra miaa by blisza jzykowi Indian ni ta, ktr posuy
si w poprzedniej wersji, wyranie zdradzajcej, e jej autor jest z wykszta-
cenia filologiem klasycznym. Jeeli jednak chodzi o tre mowy, Arrowsmith
nie wprowadzi adnych zmian.
Ta wersja mowy Sealtha natomiast, do ktrej tak chtnie odwoywa si
zachodni ruch ochrony rodowiska, jest bardzo wtpliwego pochodzenia.
Wykazuje bowiem znikome podobiestwo do wersji opublikowanej przez
czowieka, ktry sysza j na wasne uszy i zna wodza oraz okolicznoci za-
warcia ukadu.
Najbardziej dzisiaj znan i w duej mierze sfaszowan wersj mowy wo-
dza Sealtha rozpropagowa w 1972 roku film o ochronie rodowiska zaty-
tuowany Home, gdzie wdz Sealth zosta przedstawiony jako romantyczny
wizjoner. Takie ujcie byo bardzo atrakcyjne dla ruchu ekologicznego. Uka-
zano oto legendarnego wodza jako proroka zniszczenia rodowiska natural-
nego w XX wieku, chocia za jego ycia trudno to byo w Ameryce Pnocnej
przewidzie. W efekcie odstpiono od pierwotnych przekazw, a mowa
przybraa posta listu, ktry Sealth rzekomo napisa do amerykaskiego pre-
zydenta Pierce'a.
Niepodobna zatem dowie autentyzmu ani jednej z istniejcych mw
Sealtha, a kolejne redakcje coraz bardziej oddalaj je od tekstu podstawowego.
Udao si w nich jednak rozpowszechni pogld odnoszcy si nie tylko do
Indian: ludy naturalne yj w penej harmonii ze swoim rodowiskiem,
albowiem ich stosunek do matki Ziemi i jej zasobw nie zosta jeszcze wypa-
czony przez proces uprzemysowienia, kapitalizm ani zachodni styl ycia.
 AMERYKASKA
WOJNA SECESYJNA

CZY NAPRAWD CHODZIO O

ZNIESIENIE NIEWOLNICTWA?

Deklaracja niepodlegoci i wojna secesyjna to niewtpliwie najwaniejsze

wydarzenia we wczesnej historii Stanw Zjednoczonych. Na mocy Deklaracji
niepodlegoci trzynacie kolonii brytyjskich Ameryki Pnocnej odczyo si
w 1776 roku od macierzystej Wielkiej Brytanii, w wojnie secesyjnej (1861 -
1865) natomiast walczyy ze sob pnocne i poudniowe stany USA. O co
jednak dokadnie chodzio w tym konflikcie zbrojnym, ktry pochon ponad
szeset tysicy istnie ludzkich i spustoszy ogromne obszary Poudnia? Czy
chodzio o wolno czarnych niewolnikw, o zniesienie niewolnictwa? Bd
co bd wyzwolenie czterech milionw niewolnikw byo jednym z naj-
waniejszych rezultatw tej wojny i najczciej jest z ni czone. Ale wynik i
cel wojny wcale nie musz by identyczne.
W dziesicioleciach poprzedzajcych wojn secesyjn pnocne stany
USA raz po raz popaday w konflikt z poudniowymi, w ktrych panowao
niewolnictwo. Od chwili jego stopniowej likwidacji w imperium brytyjskim
niewolnicy, przynajmniej oficjalnie, byli ju tylko w Brazylii, na Kubie

155
i w poudniowych stanach Ameryki Pnocnej. Im bardziej te ostatnie spy-
chano z tego powodu do defensywy, tym uporczywiej obstaway one przy
swoim, rnymi sposobami usiujc usprawiedliwia t szczegln instytu-
cj", jak piknie nazywano w haniebny system. Swj opr tumaczyy tym, e
pod wzgldem gospodarczym nie s w stanie funkcjonowa bez niewolnikw,
poniewa struktura agrarna i metody upraw na Poudniu wymagaj
zatrudniania olbrzymiej siy roboczej.
Zgodnie z konstytucj federaln poszczeglne stany miay niezaleno w
kwestii niewolnictwa. Tak wic trwajca w USA dyskusja nie dotyczya
pytania, czy niewolnictwo naley znie w caym pastwie, a zatem rwnie
na Poudniu gwnym problemem byo tu raczej jego rozszerzanie na nowo
zdobyte tereny na Zachodzie. Raz po raz dochodzio w tej kwestii do sporw,
po czym zawierano kompromisy, ktrych na og nie przestrzegano.
Stanowisko wobec niewolnictwa wcale bowiem nie byo na Pnocy jednolite.
Abolicjonici, rzecznicy jego natychmiastowej i cakowitej likwidacji we
wszystkich stanach, byli w absolutnej mniejszoci. Wikszo chciaa gwa-
rancji, e system niewolnictwa nie bdzie si dalej rozszerza, a tym samym
zostanie kiedy zniesiony. Ale na takie rwnouprawnienie rnych ras ludz-
kich trzeba byo jeszcze dugo czeka.
Pnocne i poudniowe stany oddalay si od siebie jednak nie tylko z
powodu tej spornej kwestii, lecz w duej mierze rwnie dlatego, e Pnoc
dziki uprzemysowieniu i wikszej imigracji rozwijaa si znacznie szybciej.
Na hodujcym starym tradycjom Poudniu coraz wiksz akceptacj zyskiwa
pogld, e oderwanie si od stanw pnocnych byoby znacznie
korzystniejsze ni trwanie w Unii, w ktrej coraz czciej nadaway one ton
jako liczniejsze i silniejsze pod wzgldem gospodarczym. Poudnie chciao, nie
ogldajc si na Pnoc, i dalej t sam drog, uprawia bawen i
utrzymywa niewolnictwo. Jednake po wyborze na prezydenta Abrahama
Lincolna, zdecydowanego przeciwnika niewolnictwa, wydawao si to ju
niemoliwe. Jako pierwszy stan poudniowy wystpia wic z Unii pod koniec
1860 roku Karolina Poudniowa. Ju niebawem podyy za ni Missisipi,
Floryda, Alabama, Georgia, Luizjana i Teksas, ktre nastpnie poczyy si w
zwizek pastw o nazwie Skonfederowane Stany USA. Kolejne osiem stanw
utrzymujcych niewolnictwo przyjo postaw wyczekujc. Tymczasem
wojska Pnocy pomaszeroway na Poudnie i zacza si brutalna wojna.

156
 W chwili jej wybuchu ani unionistom, ani prezydentowi Lincolnowi nie
chodzio waciwie o problem niewolnictwa, lecz o zachowanie caoci Unii.
Prezentowano pogld, e odszczepiecze stany nie miay prawa si odczy,
wobec czego naley je przemoc z powrotem do niej wcieli. Z tego te wzgl-
du na Pnocy okrelano ten konflikt jako wojn z rebeliantami", podczas gdy
Poudnie uwaao, e walczy o swoje prawo do niezalenoci, i czuo si
uwikane w walk obronn. Na okrelenie pojednawczego i kompromisowego
terminu wojna secesyjna" zgodzono si dopiero po zakoczeniu konfliktu.
Stany poudniowe prowadziy w swoim mniemaniu antycypowan kontr-
rewolucj", jak to nazwa James McPerson, historyk zajmujcy si dziejami
USA. Chcc utrzyma system niewolnictwa, staray si uzyska niezaleno,
zanim Unia dokona rewolucji i narzuci im konieczno wyzwolenia niewol-
nikw. Owa kontrrewolucja", jak prowadziy stany poudniowe, by niejako
wyprzedzi dziaania Unii, chybia jednak celu i dopiero to ona wanie
wywoaa rewolucj, przeciw ktrej bya skierowana.
Niewolnictwo pozostao tematem centralnym, poniewa w tym punkcie
najbardziej uwidaczniay si odmienne stanowiska Pnocy i Poudnia. A e
sprawa ta budzia kontrowersje rwnie w stanach pnocnych, prezydent
Lincoln lawirowa w kwestii niewolnictwa, eby nie rozgniewa czci swoich
zwolennikw. Pocztkowo opinia publiczna na Pnocy oczekiwaa, e po
krtkotrwaej wojnie Poudnie zostanie z powrotem wcielone" do Unii. Nie
spodziewano si jednak, e jej konsekwencj bdzie wyzwolenie niewolnikw
ze stanw poudniowych. Wprawdzie Lincoln moralnie potpia niewolnictwo,
ale te wyranie okreli, co stanowi dla niego priorytet, mwic: Moim
pierwszorzdnym celem w tej walce jest ocalenie Unii, a nie ratowanie czy
znoszenie niewolnictwa. Gdybym mg ocali Uni, nie wyzwalajc ani
jednego niewolnika, zrobibym to; gdybym mg j ocali, wyzwalajc
wszystkich niewolnikw, rwnie bym to zrobi; gdybym za mg j ocali,
wyzwalajc tylko niektrych, a niektrych nie, zrobibym i to".
Jak zatem wida, niewolnictwo nie byo decydujcym powodem rozpo-
czcia wojny z Poudniem. Jego zniesienie stao si niejako zadeklarowanym
celem Unii dopiero w trakcie wojny. Radykalni abolicjonici zdumiewajco
szybko zyskiwali wpywy, a przyszo narodu wydawaa si coraz bardziej
zalena od rozwizania kwestii niewolnictwa. Opinia publiczna stanw p-
nocnych przeya w 1862 roku znamienn zmian pogldw, opowiedziaa si
bowiem za cakowitym zniesieniem niewolnictwa, cho z pewnoci

157
w mniejszym stopniu wynikao to z chci rwnouprawnienia wszystkich grup
spoecznych, w wikszym za z pragnienia likwidacji przestarzaego systemu
reprezentowanego przez stany poudniowe. Kiedy Pnoc po pocztkowych
klskach staa si wystarczajco silna pod wzgldem militarnym i jej dziaa
nie mona ju byo odczytywa jako wyrazu saboci, Lincoln wyda w 1862
roku Emancipation Proclamation, na mocy ktrej zostali wyzwoleni niewol-
nicy powstaczych stanw Konfederacji. I waciwie to dopiero sprawio, e
kwestia zniesienia niewolnictwa staa si zadeklarowanym celem wojny, cho-
cia w zdobytych ju stanach wszystko byo z pocztku po staremu. Proklama-
cja okazaa si niezwykle uyteczna pod wzgldem militarnym i jeli chodzi o
wizerunek Unii za granic. Ostateczne zwycistwo odniesione przez stany
pnocne w 1865 roku umoliwio w kocu zmian konstytucji na korzy
Afroamerykanw. Trzynasta poprawka do Konstytucji USA zlikwidowaa
niewolnictwo w caych Stanach Zjednoczonych. Jak zmian historyczn to
oznaczao, okazao si, kiedy projekt przeszed w Kongresie wymagan wik-
szoci dwch trzecich gosw. Obserwatorzy krzyczeli z radoci i miali si,
kto napisa w swoim dzienniku, e od tej pory czuje si jakby y w nowym
kraju. Wrd rozradowanych osb byo wielu czarnoskrych, ktrzy jeszcze do
niedawna nie mieli nawet prawa wstpu do parlamentu. Ale to historyczne
zwycistwo byo dopiero pierwszym etapem w walce o rwnouprawnienie. Na
temat wojny secesyjnej napisano ju mnstwo ksiek, przeprowadzono te
niezliczon ilo bada, a mimo to historycy po dzi dzie nie s zgodni co do
przyczyn, ktre j wywoay. Nawet prezydent Lincoln by po zwycistwie nad
Poudniem bardzo ostrony w formuowaniu opinii na temat rde tego
konfliktu. W 1865 roku powiedzia w Kongresie amerykaskim, e na
pocztku zatargu wszyscy uwaali, e w jaki sposb" to niewolnictwo byo
powodem wojny. I w tym enigmatycznym okreleniu kryje si cay problem.
Bo chocia uczeni s zgodni co do tego, e niewolnictwo jest jedn z przyczyn
wczesnych walk bratobjczych, spieraj si jednak o to, w jakim stopniu by
to powd decydujcy i jakie inne wzgldy doszy tu jeszcze do gosu. Czy
wojna tak czy inaczej bya nieunikniona, poniewa Pnoc i Poudnie rozwijay
si w odmienny sposb? Istniej powane argumenty, aby nazwa t wojn
swego rodzaju rozstrzygajc walk o industrializacj i modernizacj USA. Jak
istotne byy jednak rnice kulturowe i spoeczne midzy obydwoma rejonami
wczesnych Stanw Zjednoczonych? Wiele przemawia za tym, e kraj by
nazbyt rozdarty, aby utrzyma si w przyszoci, w zwiz-

158
ku z czym wyjaniajca te wszystkie problemy wojna domowa bya przy caej
swej grozie rwnie nieunikniona, co konieczna. A moe to nieodpowiedzialni
politycy wpdzili kraj w stan wojny, ktrej daoby si unikn?
Podobnie jak dzieje si to w przypadku wielu innych procesw histo-
rycznych, rwnie amerykaska wojna secesyjna dostarcza niezwykle bogate-
go materiau do sporw wrd naukowcw, ktrzy zadaj sobie pytanie, czy
chodzio gwnie o moralno i ideay, czy raczej o prywatne interesy klasy
politycznej, bd te o sprawy gospodarcze. Co si za tyczy wyzwolenia nie-
wolnikw, to jeszcze kilkadziesit lat temu byo oczywiste, e zawdziczamy
je Abrahamowi Lincolnowi. Jednake z biegiem czasu pogldy na ten temat
bardziej si spolaryzoway - a do stwierdzenia, e niewolnicy wyzwolili si
sami. Dopiero bowiem ich masowa ucieczka przed panami ze stanw po-
udniowych do wolnych stanw Pnocy i suba wojskowa prawie dwustu
tysicy czarnych onierzy na rzecz Unii zmusiy rzd Lincolna do zajcia si
t kwesti. Niezalenie jednak od subtelnej rnicy midzy przyczyn wojny a
jej celem, midzy rezultatem a zasug, faktem jest, i wojna secesyjna staa
si w 1865 roku przesank do wyzwolenia niewolnikw pnocnoame-
rykaskich.
 KAUCZUK

IMPERIUM BRYTYJSKIE OKRADA BRAZYLI?

Okoo 1900 roku kauczuk by rwnie nieodzownym i podanym surowcem,

jak dzisiaj ropa naftowa. Od czasu odkrycia procesu wulkanizacji, podczas
ktrego z sokw drzew kauczukodajnych powstaje stabilny, elastyczny
materia o nazwie guma, znajdowano dla niego coraz wicej zastosowa. Ale
dopiero pojawienie si w latach osiemdziesitych XIX wieku automobilu i
opony pneumatycznej zdecydowanie zwielokrotnio popyt na ten surowiec. W
zindustrializowanym wiecie nic nie obywao si bez niego, tote na pocztku
XX wieku rynek kauczuku przeywa niebyway boom, jakiego nie
dowiadczy dotd aden inny rynek surowcowy, a na giedzie londyskiej
niezwykle chtnie kupowano akcje tego tworzywa. Gwnym beneficjentem tej
dobrej passy bya przez cae dziesiciolecia Brazylia, gdy dua cz kau-
czuku na nienasyconym rynku wiatowym pochodzia z gbi olbrzymich la-
sw deszczowych Amazonii, ojczyzny najcenniejszego drzewa kauczukowego
hevea brasiliensis. Do dzisiaj najwspanialszym dowodem bajecznych bogactw
zgromadzonych przez tak zwanych baronw kauczukowych w stanie federal-
nym Amazonas jest pooone w samym centrum lasw tropikalnych miasto
Manaus, posiadajce oper, ktra luksusem przewysza niejeden teatr operowy
w stolicach europejskich. Rynek opon rs wic z roku na rok, kauczuk

161
coraz bardziej droa i wszystko wskazywao na to, e brazylijski boom bdzie
trwa w nieskoczono.
Nagle jednak na rynku pojawi si kauczuk azjatycki, oferowany przez
brytyjskich handlarzy i plantatorw z brytyjskich kolonii w Azji Poudniowo-
Wschodniej. Rynek zosta zalany kauczukiem plantacyjnym, taszym i
lepszym ni ten naturalny z dorzecza Amazonki, ktry wskutek tego ju
niebawem straci na znaczeniu. Popyt na kauczuk brazylijski zaama si w
cigu kilku lat, skoczya si sprzyjajca koniunktura dla baronw kau-
czukowych, a Manaus pogryo si w gbokim nie. Wielka Brytania
natomiast uzyskaa na kilkadziesit lat kontrol nad wiatowym rynkiem
kauczuku. Ten drugi boom zakoczy si dopiero po drugiej wojnie wiatowej,
gdy opacalna staa si produkcja kauczuku syntetycznego. Do dzisiaj jednak
jedna trzecia stosowanego na caym wiecie kauczuku to surowiec naturalny
pochodzcy gwnie z plantacji w Azji Poudniowo-Wschodniej. Ameryka
Poudniowa natomiast jako eksporter kauczuku utracia waciwie
jakiekolwiek znaczenie.
Uczniowie brazylijscy, gdy na lekcjach jest mowa o bogactwach na-
turalnych ich ojczyzny, sysz czsto, e to Brytyjczycy pozbawili wwczas
bezprawnie Brazyli zasuonych zyskw z eksploatacji rodzimego drzewa. A
dopomg im w tym pono pewien angielski podrnik, ktry na zlecenie
Korony brytyjskiej zama zakaz wywozu nasion kauczuku, chocia grozia za
to kara mierci. Mona o tym przeczyta na caym wiecie w niezliczonych
ksikach i powanych leksykonach.
Owym osawionym i rwnoczenie potpianym awanturnikiem by mody
mczyzna o nazwisku Henry Wickham, ktry na obczynie chcia dorobi si
sawy i pienidzy. Przyby on do Brazylii w drugiej poowie XIX wieku i przez
kilka lat mieszka w stanie Amazonas, nie odnoszc tam jednak adnych
sukcesw. A oto nagle w 1876 roku usysza o planach uprawy nasion
kauczukowych w koloniach brytyjskich i zgosi si jako ewentualny zbieracz.
W owych latach ju wiele innych osb bezskutecznie usiowao na zlecenie
Londynu przewie cenne nasiona do Anglii. Poniewa czas nagli, przyjto
ofert Wickhama, chocia uwaano go raczej za niekompetentnego pyszaka.
Ale Wickhamowi istotnie udao si zebra wystarczajco duo torebek
nasiennych i w nienaruszonym stanie przetransportowa je do Londynu, zanim
utraciy zdolno do wykiekowania. W Royal Botanic Gardens w Kew pod
Londynem podhodowano sadzonki, a nastpnie przewieziono

162
je za ocean i w rnych ogrodach botanicznych kolonii brytyjskich podjto
prby wyhodowania drzewa kauczukowego.
Za wykonane zadanie Wickham zosta wynagrodzony zgodnie z umow,
ale on spodziewa si czego wicej. Aby odpowiednio doceniono jego rol w
tym historycznym wyczynie, opublikowa ksik o swojej przygodzie z
kauczukiem, przedstawiajc wasne dokonania w prawdziwym wietle. Opisa
mianowicie, jak to rzekomo dopiero dziki jego szczeglnej zrcznoci udao
si wywie nasiona kauczuku z Brazylii i odpowiednio szybko dostarczy je
do Europy. Oczywicie, co wwczas byo typowe w ksikach przygodowo-
podrniczych, jego opisy nie do koca pokryway si z prawd. Relacje
podrnikw czytano wwczas niezwykle chtnie, kto wic mia co
szczeglnie interesujcego do opowiedzenia, mg na tym sporo zarobi, jak
rwnie zgromadzi pienidze na kolejn wypraw. Majc to na uwadze,
Wickham udramatyzowa mocno swoj opowie, piszc, e jedynie pod gro-
b utraty ycia udao mu si potajemnie wywie nasiona kauczuku z Brazylii.
Dziki zdobytemu przez Wielk Brytani monopolowi na kauczuk, co
pozwolio jej rozwin w Azji Poudniowo-Wschodniej niezwykle intratn
ga gospodarki, Wickham doczeka si w kocu, bdc ju w bardzo po-
deszym wieku, uznania swoich zasug: otrzyma bowiem tytu szlachecki i
doywotni rent.
W rzeczywistoci nie istniay jednak adne regulacje prawne, ktre za-
braniayby wywozu nasion kauczuku z Brazylii. Wickham nie musia wic
prowadzi szczeglnej dziaalnoci spiskowej, aby jego cenny adunek prze-
szed przez komor celn. Musia si jednak pieszy, eby nie straci rwnie
cennego czasu i nie dopuci do zepsucia wraliwych nasion. Z kolei Brazylij-
czycy w ogle nie potrafili sobie wyobrazi, e ich najcenniejsze drzewo mo-
goby rozwija si gdziekolwiek indziej, a ju na pewno nie w Azji. Zamiary
Brytyjczykw, ktrzy chcieli wasny, akncy gumy przemys uniezaleni od
kaprynego brazylijskiego rynku kauczuku i sami rozwin jego produkcj, nie
byy dla nikogo tajemnic. Nieco wczeniej Wielka Brytania zrobia to samo z
peruwiaskim drzewem chinowym. Aby mc samodzielnie wytwarza
wystarczajce iloci chininy, a tym samym chroni swoich onierzy w Indiach
przed malari, przeflancowano to peruwiaskie drzewo do Azji.
Brazylijczycy lekkomylnie zignorowali te wszystkie fakty, karmic si
zudn nadziej, e popyt na ich kauczuk nigdy si nie skoczy. Odnona
ustawa, majca chroni Brazyli jako ojczyzn kauczuku, zostaa wydana do-

163
piero w chwili, kiedy ju dawno byo na to za pno. I wtedy kozem ofiarnym
zarysowujcego si ju od dawna, a tak lekkomylnie zignorowanego przez
Brazylijczykw procesu rozwoju rynku kauczukowego, sta si czowiek, ktry
umoliwi produkcj kauczuku w Azji. Bardzo przyday si teraz mocno
ubarwione opowieci Wickhama, pozwalajce zepchn na Brytyjczykw
odpowiedzialno za owo przedsiwzicie, ktre pozbawio Brazyli
krociowych zyskw. Prawd jest jednak, e Brazylia w duszej perspektywie i
tak nie zdoaaby zaspokoi rosncego wci zapotrzebowania na kauczuk. Ju
choby dlatego, e rynek samochodowy rozwija si w szalonym tempie i
wydawa si nienasycony.
Gwoli sprawiedliwoci naley tu wszak doda, e ten kokosowy interes z
owym niezwykle chodliwym, elastycznym materiaem udao si Wielkiej
Brytanii zrobi wycznie dziki uporowi garstki osb, jako e rzd brytyjski
prawie w ogle nie by zainteresowany tym pomysem. Trzeba wic byo
trwajcych kilkadziesit lat wysikw kilku perspektywicznie mylcych ludzi,
ktrzy mimo wszelkich sprzeciww i niepowodze zdoali jednak wyhodowa
kauczuk w Azji Poudniowo-Wschodniej, aby we waciwym momencie mg
zdoby rynki. Do dzisiaj uprawia si go na plantacjach Malezji i innych krajw
azjatyckich. Mona tam jeszcze nawet podziwia kilka bardzo starych drzew
kauczukowych wyhodowanych z nasion przewiezionych w 1876 roku przez
Henry'ego Wickhama z Amazonas do Anglii.
 MIER CZAJKOWSKIEGO

SAMOBJSTWO CZY CHOLERA?

ywoty sawnych ludzi od dawien dawna bywaj ulubionym tematem roz-

mw, a czsto take rdem licznych plotek, domniema i podejrze. A roz-
maite spekulacje mno si i nie ustaj zwaszcza wtedy, gdy brak definityw-
nych wyjanie okolicznoci nagej mierci jakiej znanej postaci.
Jednym ze sawnych ludzi, ktry sta si przedmiotem takich spekulacji,
jest rosyjski kompozytor Piotr Czajkowski, zmary w 1893 roku w Sankt
Petersburgu. Jego krtkotrwaa choroba po zaraeniu si choler wywoaa tak
ogromne zainteresowanie opinii publicznej, e lekarze kilka razy dziennie
wywieszali na drzwiach domu kompozytora komunikaty informujce o stanie
jego zdrowia.
W 1893 roku Czajkowski znajdowa si u szczytu sawy. Wielbiono go na
caym wiecie, wszdzie suchano jego muzyki, a on wanie ukoczy swoje
najwaniejsze dzieo: szst symfoni h-moll, zwan Patetyczn. Jestem
bardzo dumny z tej symfonii i myl, e to moja najlepsza kompozycja",
napisa o niej z ogromnym zadowoleniem. Ale kilka dni po prapremierze tego
dziea w Sankt Petersburgu Czajkowski niespodziewanie zmar. Ostatnia fraza
Patetycznej, zapisana jako requiem, ni std, ni zowd nabraa przejmujcego
groz, proroczego znaczenia. W zwizku z tym bardzo szyb-

165
ko zaczy kry plotki o kulisach tej nagej, ale muzycznie w jaki sposb
zapowiedzianej ju mierci.
Lekarze, rodzina i przyjaciele ogosili natychmiast, e mistrz zmar na
choler, ktra ju od pewnego czasu rzeczywicie panowaa w stolicy Rosji.
Dlaczego jednak wszyscy zadali sobie tyle trudu, by dowie takiej wanie
przyczyny mierci Czajkowskiego? Opinia publiczna poznaa rne wyja-
nienia, jak doszo do tego, e kompozytor przez przypadek wypi szklank
zanieczyszczonej wody. Obecni przy mierci artysty dwaj lekarze zoyli w
gazecie pisemne owiadczenie o podejmowanych przez nich prbach ocalenia
mu ycia, a Modest Czajkowski, brat kompozytora, stara si rozproszy
wszystkie wtpliwoci dotyczce przyczyny zgonu. Jak jednak doszo do
zaraenia, skoro przecie wszyscy wiedzieli, e wypicie nieprzegotowanej
wody grozi mierci? W kocu Czajkowski nalea do wyszej warstwy spo-
ecznej, ktra w przeciwiestwie do biedoty bez trudu moga zachowa nie-
zbdne rodki ostronoci, by uchroni si przed chorob. Jak mogo doj do
tego, e w ekskluzywnej restauracji podano kompozytorowi szklank
podejrzanej wody? Ten brak ostronoci mona byo wprawdzie tumaczy
tym, e od lata, kiedy zaraza osigna szczytowy punkt, groba zaraenia si
choler znacznie spada i zmniejszya si rwnie liczba zachorowa ale to
te jednoczenie czynio wtpliwym zaraenie si ni przez kompozytora. Poza
tym sceptycy dawali do zrozumienia, e Czajkowski by czowiekiem
niezwykle wraliwym, o skonnociach do depresji i e ju pitnacie lat
wczeniej, pod wpywem katastrofalnie nieudanego maestwa, podj prb
samobjcz.
Po pogrzebie kompozytora wyszy na jaw jeszcze inne szczegy, dajc
poywk pogoskom, e Czajkowski wcale nie zmar na choler. Po powrocie
do Sankt Petersburga, tu przed premier Symfonii Patetycznej, mieszka on u
swojego brata Modesta, z ktrym czya go bardzo bliska wi. To wanie w
jego mieszkaniu, w obecnoci wielu ludzi nastpi atak choroby, ktra okazaa
si choler. Lecz ani Modest, ani przebywajcy tam owego feralnego wieczoru
przyjaciele, jak rwnie sprowadzeni tam wwczas lekarze nie przedsiwzili
nawet najprostszych rodkw ostronoci, by ustrzec si przed t zakan
chorob. Mimo groby zaraenia si, nie wypraszano goci ani te nie
traktowano z naleyt ostronoci ubra, w duym przecie stopniu na-
raonych na zainfekowanie. Rwnie po mierci Czajkowskiego nie zadbano o
zachowanie najprostszych zasad higieny. Jego doczesne szcztki powinny

166
by waciwie wywiezione w zamknitej trumnie. Tymczasem aobnicy mo-
gli poegna mistrza w mieszkaniu, gdzie go take fotografowano.
Cz opinii publicznej bya przekonana, e Czajkowski nie zmar na
choler, tylko odebra sobie ycie. Ale poniewa sprawa nie zostaa do koca
wyjaniona, to kady obstawa przy swojej wersji. Z jednej strony istniao za-
pewnienie krewnych i lekarzy, z drugiej za zdanie ich przeciwnikw, ktrzy
zwracali uwag na mnstwo niecisoci. Rodzio to oczywicie dalsze pytania
i wtpliwoci. Bo moe jednak te zarzuty, cho zrozumiae, to tylko nieistotne
szczegliki wobec zaskakujcej mierci synnego kompozytora bdcego u
szczytu moliwoci twrczych? A moe rodzina, podajc tak wersj, chciaa
unikn skandalu, ktry niechybnie wybuchby, gdyby rozesza si wie o
samobjstwie Czajkowskiego, co mogo skutkowa odmow pochwku ze
strony Kocioa? Kilkadziesit lat pniej jeden z przyjaci Czajkowskiego
owiadczy, e plotk o samobjstwie sprokuroway dwie rozczarowane damy,
biorc pny odwet za to, i kompozytor nie zareagowa na czynione mu przez
nie propozycje maestwa.
Pod koniec lat siedemdziesitych XX wieku wyemigrowaa ze Zwizku
Radzieckiego na Zachd pewna pani muzykolog, ktra wkrtce potem w po-
waanym brytyjskim czasopimie fachowym opublikowaa artyku o kulisach
mierci Piotra Czajkowskiego. Przypomniaa w nim znane ju wtpliwoci
dotyczce wersji o jego zaraeniu si choler, po czym zoya potwierdzone
przez innych rodakw owiadczenie, i jeden z lekarzy kompozytora tu przed
swoj mierci powiedzia jej mowi, e Czajkowski si otru. Pniej za ca-
kiem przypadkowo, z innego rda, dowiedziaa si o okolicznociach, ktre
doprowadziy go do tego samobjstwa. Ot dawni koledzy Czajkowskiego z
petersburskiej szkoy prawniczej zaszantaowali go pono, obawiajc si zbez-
czeszczenia dobrego imienia uczelni w przypadku, gdyby wyszy na jaw skon-
noci seksualne kompozytora. W licie skierowanym do cara Aleksandra III
kto podobno oskary Czajkowskiego o romans z modym mczyzn. Kole-
dzy zwoali zatem sd honorowy, ktry skaza kompozytora na samobjstwo.
Ten za zay pniej trucizn, eby w ten sposb uchroni rodzin, swoje do-
bre imi i dobre imi szkoy przed hab, jak niosoby ze sob upublicznienie
jego homoseksualizmu. Bratu Modestowi wyzna ca prawd dopiero w chwili,
kiedy byo ju za pno na ratunek. Jednake Aleksandra Orowa, autorka tego
artykuu, zdobya swoj wiedz okrnymi drogami, gdy nie rozmawiaa
bezporednio z osobami zaangaowanymi w t spraw ani nie potrafia

167
przedstawi dowodw potwierdzajcych prawdziwo informacji pochodz-
cych z drugiej czy trzeciej rki. Mimo wszystko to wanie takie wyjanienie
przyczyny nagej mierci Czajkowskiego utrwalio si w pamici pewnej czci
midzynarodowej spoecznoci muzycznej i znalazo si w powanych biogra-
fiach kompozytora, a nawet w standardowych leksykonach.
Brzmi ono zreszt bardzo wiarygodnie, poniewa homoseksualizm by
wwczas cigany w Rosji z mocy prawa. Czy zatem Czajkowski sta si ofiar
swojej inklinacji i represyjnej rosyjskiej moralnoci? Czy skonno do depresji
bya spowodowana nieszczliwym yciem homoseksualisty, ktry cierpi z po-
wodu swojej przypadoci, ale nie moe tego zmieni ani liczy na tolerancj?
Czy kadc kres wasnemu istnieniu, chcia unikn zsyki na Sybir?
A moe owa rosyjska emigrantka liczya na to, e tak mia wypowie-
dzi zapewni sobie uznanie w Europie Zachodniej? Mimo wszystko naley
jednak ostronie podchodzi do gosw podwaajcych tez o samobjstwie.
Zwaszcza w Zwizku Radzieckim, gdzie przyczyna mierci Czajkowskiego
bya tematem tabu, a jego wizerunek nie mg straci blasku wskutek ujaw-
nienia brudnych" szczegw - czy to podejrze o popenienie samobjstwa,
czy te skonnoci homoseksualnych. Do dzisiaj chtnie si im zaprzecza,
chocia biografia oraz korespondencja Czajkowskiego nie pozostawiaj co do
tego adnych wtpliwoci. Czy zatem odrzucenie twierdzenia o jego targniciu
si na wasne ycie jest podyktowane pseudomoralnoci? Ale nawet rzecznicy
tej tezy uwaaj za podoe samobjczej mierci kompozytora jego
odmienno seksualn, gdy homoseksualicie w Rosji u schyku XIX wieku
nie mg by dany szczliwy ywot z takim tragicznym" brzemieniem.
Draliwe pytanie o przyczyn mierci Czajkowskiego zawiera wic znaczn
doz sensacji: kompozytor homoseksualista ze wspania biografi i okresowy-
mi napadami depresji, sd honorowy rozsierdzonych kolegw ze studiw, wielka
symfonia jako nie do koca zamaskowane poegnanie, cholera i trucizna. Do
tego dochodzi lk o autorytet kompozytora uznawanego w carskiej Rosji za
bohatera narodowego, autorytet podtrzymywany nawet w czasach ZSRR, a
wreszcie prawda z ust rosyjskiej emigrantki, ktra wydostaa si poza elazn
kurtyn, ale ktra opara si na wiadectwach osb nieyjcych - wietny
materia na pseudohistoryczny kicz kostiumowy rodem z Hollywood.
Jednake nowe badania, ktre przeprowadzono tu przed setn rocznic
mierci Czajkowskiego, pozwoliy definitywnie odrzuci tez o samobjstwie.
Pokazay one dokadnie, w jaki sposb i jakimi brudnymi metodami

168
j rozpowszechniano. Wyglda to nieomal tak, jakby za wszelk cen starano
si z istniejcych pogosek i opinii uoy mozaik, ktra wprawdzie wyjania
powd rzekomego samobjstwa, ale nie przedstawia niezbitych dowodw.
W tamtych czasach utrzymywanie stosunkw seksualnych przez osoby tej
samej pci byo w carskiej Rosji, podobnie zreszt jak i w innych krajach,
prawnie zakazane i pogardzane przez spoeczestwo. Ale poniewa arystokraci
i artyci traktowani byli zawsze na troch innych zasadach, take i tutaj
patrzono na ich skonnoci z pobaaniem. Czajkowski nie musia si zatem
obawia przeladowa ani kar ze strony prawa, a ju na pewno nie zesania na
Syberi. Nader wtpliwe jest rwnie, czy w list skierowany do cara przyspo-
rzy mu kopotw, gdy sam suweren ju nieraz tuszowa takie afery i raczej
kry Czajkowskiego. Ale jeliby nawet caa ta sprawa wysza na jaw, to obu-
rzenie opinii publicznej prawdopodobnie nie przekroczyoby pewnych granic.
Z listw samego Czajkowskiego nie wynika te wcale, eby pod koniec ycia
jako nieznonie cierpia wskutek swojego homoseksualizmu. Mona raczej
podejrzewa, e byo wrcz odwrotnie. Dlatego te wydaje si wtpliwe, by
kompozytor da posuch sdowi skorupkowemu dawnych kolegw szkolnych.
W razie ewentualnego skandalu Czajkowski mgby bowiem bez wikszych
problemw wyjecha za granic, co umoliwiby mu status majtnego,
sawnego kompozytora. Jego upodobania seksualne byyby opinii publicznej w
Paryu zapewne do obojtne.
Bez trudu mona rwnie obali zastrzeenia wobec diagnozy, wedle kt-
rej mier Czajkowskiego nastpia z powodu cholery. Lekarze kompozytora
byli znakomicie wyksztaceni, tote naley uwolni ich od wszelkich zarzutw.
Bo nawet jeli cholera w Sankt Petersburgu w chwili, gdy zarazi si ni
Czajkowski, nieco ustpia, to groba infekcji jednak nadal istniaa. Mimo to w
wielu restauracjach lekcewaono polecenie podawania wycznie przegoto-
wanej wody. Mona rwnie wyjani rzekom niedbao w zachowaniach
zwizanych z niebezpieczestwem zaraenia si podczas choroby kompozy-
tora i po jego mierci: wedug wczesnego stanu wiedzy medycznej lekarze
Czajkowskiego nie musieli si obawia, e stanie si on powanym rdem
infekcji. Zamoni Rosjanie udawali si do szpitala i tak tylko w ostatecznym
wypadku. To, co powiedzia sdziwy lekarz Czajkowskiego, jest absolutnie
zgodne z prawd. Kompozytor rzeczywicie si zatru - zarazkami cholery.
Jeli chodzi o studencki sd skorupkowy, to jego spiskowy charakter i
nazbyt byskotliwe opowiadanie o ekstremalnym znaczeniu pojcia hono-

169
ru wprawiaj co najmniej w osupienie. Oglnie rzecz biorc, caa ta teoria
sprawia raczej wraenie skandalizujcej opowieci utkanej z najrozmaitszych
plotek, niepopartych niezbitymi dowodami. Rzekome zeznania wiadkw
szybko okazuj si niewiarygodnymi twierdzeniami pochodzcymi z drugiej
ub trzeciej rki. Teza o samobjstwie genialnego, ale nieszczliwego kom-
pozytora przejawiajcego skonnoci homoseksualne bdzie si jednak nadal
utrzymywa, poniewa na skandale zawsze jest popyt. To, e mimo caej
niewiarygodnoci zyskaa ona pewne poparcie wrd midzynarodowej spo-
ecznoci muzycznej, wynika chyba std, e na skandalicznej mierci Czaj-
kowskiego" wci jeszcze mona zarobi nieze pienidze.
Przed przyzwoitym sdem kompozytor zostaby zapewne oczyszczony z
zarzutu samobjstwa. Podobnie zachowaliby si sumienni historycy. Osta-
teczn pewno w przypadku Czajkowskiego mona by jednak uzyska do-
piero wtedy, gdyby dokonano ekshumacji i obdukcji jego szcztkw.
 ZATONICIE TITANICA"

NADMIERNA AMBICJA POWODEM

ZDERZENIA SI Z GR LODOW?

Zatonicie Titanica" w nocy z czternastego na pitnastego kwietnia 1912 roku

stao si najsawniejszym wypadkiem w dziejach eglugi i tematem wielu
filmw fabularnych, dokumentacji oraz wystaw. Jeszcze dzi uznaje si czsto
t katastrof, ktra wstrzsna caym wiatem, za znak koca pewnej epoki,
ktra dwa lata pniej, wraz z wybuchem pierwszej wojny wiatowej, istotnie
dobiega kresu. Lata poprzedzajce wojn charakteryzoway si bogim
zadowoleniem z rozwoju techniki, co sprawio, e zatonicie Titanica" ode-
brano jako szczegln tragedi. Ludzie byli przekonani, e postp techniczny
nie zna granic i symbolem tego sta si wanie Titanic", jeszcze przed
zwodowaniem. Prasa szeroko rozpisywaa si o tym luksusowym parowcu,
twierdzc, e jest waciwie niezatapialny, poniewa w razie potrzeby szesna-
cie wodoszczelnych grodzi uniemoliwi mu pjcie na dno. Titanic" mia
by wolny od zagroe, jakie byy udziaem innych statkw. Tym wikszym
szokiem wic by dla opinii wiatowej fakt, e ju podczas dziewiczego rejsu,
rozpocztego z wielk pomp i anonsowanego przez najrozmaitsze mass
media, statek zaton na pnocnym Atlantyku, pocigajc za sob w otcha
morsk ponad dwie trzecie osb znajdujcych si na pokadzie.

171
 Towarzystwo White Star Lin dumnie zaprezentowao w Southampton
opinii publicznej swj najnowszy i najwikszy wwczas na wiecie liniowiec,
majcy regularnie kursowa do Ameryki Pnocnej, po czym wysao go w
pierwszy rejs do Nowego Jorku. Ten olbrzymi pywajcy hotel by w owych
czasach symbolem prawdziwego luksusu i najwyszych osigni techniki.
Wspaniae wyposaenie statku najlepiej chyba pokazuje nagrodzony Oscarami
film o tragedii Titanica" w reyserii Jamesa Camerona (1997), ktry z ogrom-
n pieczoowitoci stara si wiernie zrekonstruowa jego wntrze. Zaledwie
cztery dni po wypyniciu z Anglii dumny Titanic" zaton wskutek kolizji z
gr lodow na pnocnym Atlantyku. Pocztkowo podejrzewano, e nastpio
pknicie na dugoci prawie stu metrw, ale pniej znaleziono tylko sze
niewielkich szpar, na tyle jednak duych, aby co minut przedostawao si do
wntrza czterysta ton wody. Wwczas stal, z ktrej wyprodukowano spajajce
kadub nity, bya znacznie gorszej jakoci ni obecnie, a gra lodowa fatalnie
trafia Titanica" w jego najczulsze miejsce. Tysic piset cztery osoby z
dwch tysicy dwustu omiu znajdujcych si na pokadzie utony albo
zamarzy w lodowatym oceanie, a w peni owietlony statek niespena trzy
godziny po zderzeniu osiad na jego dnie. Win za tak ogromn liczb ofiar
naley przypisa zbyt maej liczbie odzi ratunkowych. Aby przy penym
obcieniu Titanica" ocali wszystkich, czyli dwa tysice czterystu pasaerw
i siedmiuset czonkw zaogi, naleaoby mie do dyspozycji trzy razy tyle sza-
lup. Ale ich liczb zredukowano, midzy innymi ze wzgldw estetycznych,
do zaledwie dwudziestu, co jednak byo zgodne z przepisami.
W cigu kolejnych dziesicioleci nurkowie raz po raz usiowali dotrze
do wraku Titanica", spoczywajcego na gbokoci trzech tysicy omiuset
dwudziestu jeden metrw, w nadziei, e uda si wydoby skarby przechowy-
wane podobno w sejfach tego luksusowego liniowca. Kiedy wreszcie w 1985
roku Robert D. Ballard i jego zaoga znaleli wrak, a rok pniej dokadnie go
zbadali, wykonali wprawdzie spektakularne zdjcia, ale nie poczynili adnych
spektakularnych odkry. Od tej pory jest on co jaki czas nawiedzany przez
odzie podwodne.
Wielokrotnie snuto najrozmaitsze przypuszczenia i spekulacje co do przy-
czyny tego tragicznego wypadku, tworzono te dziwaczne teorie spiskowe.
Zgodnie z rozpowszechnion legend, jedn z przyczyn nieszczcia byo to,
e na rozkaz powodowanych nadmiernymi ambicjami armatorw Titanic"
mia odebra Mauretanii", najszybszemu statkowi wiata, Bkitn Wst-

172
g trofeum dotychczasowego rekordzisty. Jednak Tkanie" nie zosta za-
projektowany do bicia morskich rekordw szybkoci, tylko jako najwikszy i
najbardziej luksusowy symbol pewnego statusu spoecznego. Dla jego kon-
struktorw waniejsze od szybkoci byo komfortowe wyposaenie i bezpie-
czestwo pasaerw, tote w olbrzym oceaniczny nie zosta w konsekwencji
zbudowany tak, by mc odebra Mauretanii" palm pierwszestwa. Jej moc
(w koniach mechanicznych) bya znacznie wiksza, a cay statek mniejszy od
Titanica". Mauretania", naleca do towarzystwa Cunard Lin, bronia
swojego tytuu jeszcze ponad dwadziecia lat, przemierzaa bowiem Atlantyk
w cztery i p doby, na co Tkanie" potrzebowa ponad piciu dni.
Ju choby z tego powodu Titanic" nie wybra najszybszej trasy, lecz
popyn bardziej poudniowym, rzekomo bezpieczniejszym kursem, aby nie
zwiksza groby zderzenia z grami lodowymi. Niebezpieczestwo natknicia
si na nie byo w owym roku znacznie wiksze ni zwykle, o czym kapitano-
wie dobrze wiedzieli. Poza tym ju podczas rejsu otrzymywali liczne ostrze-
enia od innych statkw. Radiostacje Titanica" byy jednak do tego stopnia
przecione wysyanymi cigle przez pasaerw prywatnymi telegramami, e
wane radiogramy informujce o pobliskich grach lodowych w ogle nie
docieray do kapitanw.
Tu po tragedii gorliwi felietonici wytropili, e dowdztwo liniowca
dostao polecenie bezwarunkowego pobicia rekordu Mauretanii", co osobom
odpowiedzialnym za rejs pozwolio zapomnie o koniecznoci zachowania
wszelkich rodkw ostronoci. I chyba wanie tutaj ma swoje rdo legenda
o Bkitnej Wstdze, ktr Titanic" chcia rzekomo zdoby za wszelk cen.
Ten motyw podj te Bernard Kellermann w swej powieci Das blaue Band
{Bkitna Wstga), opowiadajcej o zatoniciu Cosmosu", ale mit o zgubnej
dzy pobicia rekordu prdkoci utrwali si zapewne dopiero dziki
nakrconemu w 1943 roku przez UFA filmowi fabularnemu Titanic. To
wanie ten film, w ktrym bankrutujca White Star Lin, chcc nadal istnie,
musiaa dla wyprodukowanego przez siebie statku zdoby tytu najszybszego
na wiecie, rozpowszechni zwaszcza w Niemczech niemajce nic wsplnego
z faktami wyjanienie zatonicia Titanica", ktre pokutuje tam jeszcze do
dzisiaj.
Jest jednak bardzo prawdopodobne, i jedn z przyczyn zatonicia statku
moga by istotnie jego nadmierna prdko, poniewa transatlantyk, jeli
nawet nie dy do pobicia rekordu, to i tak zbyt szybko pyn w rejonie,

173
ktry kry w sobie ogromne niebezpieczestwa w postaci wielu gr lodowych.
Kiedy wic dostrzeono jedn z nich, byo ju za pno, by zapobiec tragicz-
nej kolizji. Nie ma wszake adnych dowodw na to, e podrujcy Tita-
nikiem" Joseph Bruce Ismay, dyrektor towarzystwa White Star Lin, chcc
udowodni, jaki potencja posiada jego statek, z powodw reklamowych
zmusi kapitana do utrzymywania kursu szybszego ni zalecany.
Tak czy inaczej, ta ogromna tragedia, ktra odbia si szerokim echem w
prasie wiatowej, spowodowaa, e midzynarodowa egluga jednomylnie
zwikszya standardy bezpieczestwa. Wkrtce po zatoniciu Titanica"
zwoano pierwsz konferencj ds. bezpieczestwa na morzu, w czasie ktrej
postanowiono, e w przyszoci wszystkie statki musz by obowizkowo wy-
posaone w wystarczajc liczb odzi ratunkowych, mogcych w razie potrze-
by pomieci wszystkich ludzi. Od tej pory wprowadzono rwnie obowizek
penienia caodobowej suby radiowej. Midzy innymi dlatego, e w chwili
tragedii Titanica" znajdujcy si w pobliu statek Californian" nie popieszy
mu na pomoc, gdy radiotelegrafici Titanica" ju dawno udali si na
spoczynek. Te nowe rodki ostronoci nie zdoay jednak do koca zapobiec
tragicznym wypadkom na morzu, ktre zdarzaj si take i dzi i niekiedy
pochaniaj znacznie wicej ofiar, ni to miao miejsce na Titanicu".
 MASAKRA ORMIAN

PRZESIEDLENIE CZY LUDOBJSTWO?

Wiosn 1915 roku, w czasie nasilajcych si dziaa pierwszej wojny wia-

towej, niemieccy dyplomaci przebywajcy w sprzymierzonym imperium
osmaskim, z ktrego pniej miaa powsta Turcja, donieli, e ze wschod-
niej Anatolii wypdza si ludno ormiask. Okolica staa si rzekomo tere-
nem walk wojennych, a Ormianie zagroeniem dla bezpieczestwa ludnoci
tureckiej. Ten nard, mieszkajcy tam od wiekw, zosta ni std, ni zowd
przesiedlony" na poudnie, na niegocinne obszary pustynne Syrii i dzisiej-
szego Iraku. Podczas przesiedle, a take wskutek przeladowa w nastpnych
latach stracio ycie prawie ptora miliona Ormian.
Ich los przez cae dziesiciolecia nie wzbudza na Zachodzie adnego
zainteresowania. Jedynie Niemcy, majc w pamici tamte wydarzenia, jeszcze
raz wytyy such wiosn 1921 roku, gdy Talat Pasza, byy wielki wezyr i
minister spraw wewntrznych imperium osmaskiego, poszukiwany przez
aliantw zbrodniarz wojenny, zosta zastrzelony w swoim berliskim azylu
nieopodal dworca Zoologischer Garten. Zabjc by dwudziestopicioletni
student ormiaski, widzcy w swojej ofierze gwn osob odpowiedzialn za
zbrodnie popenione na narodzie ormiaskim, a tym samym waciwego
morderc. Ale tu po procesie, kiedy to w modzieniec zosta niespodzie-

175
wanie uniewinniony, ponownie zmalao zainteresowanie dramatem Ormian,
ktry rozegra si podczas pierwszej wojny wiatowej z dala od wiatowych
centrw.
Nie bez racji wic Ormianie ze swoj zespoow traum jeszcze kilka lat
temu nie czuli si traktowani powanie. O ile dawniej zainteresowanie ich
tragedi byo mae ze wzgldu na pierwsz wojn wiatow, to rwnie po
drugiej wojnie i mimo ludobjstwa, jakiego Niemcy dopucili si na ydach,
historycy traktowali po macoszemu zbrodni dokonan na Ormianach. Byo to
uwarunkowane przede wszystkim pooeniem Armenii na obrzeach imperium
osmaskiego i jej specyficzn histori, ktra na licie pilnych tematw
wymagajcych gruntownego zbadania zajmowaa jedno z pierwszych miejsc.
Niewiele te pomogo, e Elie Wiesel, laureat pokojowej Nagrody Nobla,
nazwa eksterminacj Ormian holokaustem przed holokaustem". Ponadto
starano si omija ten temat ze wzgldu na Turcj, a zwaszcza jej wojskowe
elity, ktre nie yczyy sobie, aby wiat krytycznie ocenia t kart ich historii,
traktoway to bowiem jako niepodane mieszanie si w wewntrzne sprawy
ich kraju. I tak oto Armenia od pewnej chwili cz sowieckiej strefy wpy-
ww niemal zupenie znikna z pola widzenia Zachodu.
Kiedy wreszcie informacje o tragicznym losie Ormian dotary do wiado-
moci Europejczykw, stay si wanym tematem aktualnej polityki, do dnia
dzisiejszego bowiem problem ten wpywa na stosunek niezalenej ju dzi
Armenii do Turcji, podobnie jak na stosunek Turcji do wiata zachodniego, a
zwaszcza Unii Europejskiej. Wok tematu mord na Ormianach" raz po raz
wybuchaj zagorzae dyskusje. W samej Turcji wydarzenia z roku 1915
jeszcze do niedawna byy absolutnym tabu. Rwnie obecnie, jeli tylko tu-
reccy intelektualici omiel si nazwa przesiedlenia" ludnoci ormiaskiej
zagad, stawia si ich przed sdem, a gdy w zachodnich mediach i podrcz-
nikach szkolnych omawia si ten temat jako akt ludobjstwa, turecka dyplo-
macja zgasza gwatowny sprzeciw.
W ostatnim czasie tymi wydarzeniami sprzed prawie stu lat zajy si
parlamenty krajw Unii Europejskiej. W czerwcu 2005 roku niemiecki Bun-
destag uchwali rezolucj upamitniajc wydarzenia w Armenii. W padzier-
niku 2006 roku francuski parlament wyda uchwa o koniecznoci ukarania
osb negujcych fakt ludobjstwa dokonanego na Ormianach. Byo to bardzo
wane w tym kraju, poniewa we Francji mieszka szczeglnie duy odsetek
imigrantw ormiaskich; najbardziej znanym spord nich by piosenkarz

176
Charles Aznavour, ktrego rodzice zdoali uciec do Parya i uratowa si od
zagady. Oficjalnie wadze Turcji uwaaj takie dziaania krajw europejskich
za afront, podobnie jak wyrnienie w 2006 roku literack Nagrod Nobla
tureckiego pisarza Orhana Pamuka, ktry niejednokrotnie krytykowa swoich
rodakw za ich postaw wobec zbrodni dokonanej na Ormianach. Pewne krgi
w Turcji pragn jej wyjanienia, inne znw wol t niewygodn spraw
spycha w podwiadomo. A temat jest aktualny i wany tak dla samej Unii,
w aspekcie sprawiedliwoci, jak i dla aspirujcej do niej Turcji, gdy uywany
bywa jako argument przeciw jej czonkostwu.
Z pewnoci nie pomoe to setkom tysicy ofiar i ich krewnym, ale nie-
zwykle istotne pozostaje pytanie, jak naley z historycznego punktu widzenia
zaklasyfikowa polityk wczesnej Turcji. Czy mamy tu do czynienia ze skan-
dalicznym, nacechowanym pogard dla ludzi przesiedleniem, ktre wskutek
okolicznoci i ignorancji pastwa wobec ormiaskich obywateli przerodzio
si w katastrof? Czy te byo to planowo przeprowadzone ludobjstwo, za
pomoc ktrego imperium osmaskie w kocowej fazie swojego istnienia
chciao, w duchu tureckiego nacjonalizmu, pozby si znienawidzonej grupy
etnicznej?
O pogromach Ormian europejska opinia publiczna dowiedziaa si po raz
pierwszy w 1894 roku. Przeladowania te bardzo si jednak wzmogy podczas
pierwszej wojny wiatowej. Wadze uzasadniay przesiedlenia" koniecznoci
uniemoliwienia Ormianom planowanego rzekomo przez nich powstania, a to
nie obyo si niestety bez wielu ofiar w ludziach. Wczeniej podjudzano
ludno tureck przeciw ormiaskim wspobywatelom, uciekajc si do
wszelkich metod propagandowych i zrcznie sterowanych plotek, co ich
inspiratorom wydawao si konieczne, poniewa muzumaskie i chrzeci-
jaskie grupy ludnoci w Anatolii yy ze sob w symbiozie. Kierownictwo
polityczne pomawiao Ormian o sympatie dla Rosji, przeciwnika w wojnie, a
podane zeznania o planowanych zdradach stanu lub zapowiedziach buntu
wyciskano z ludzi straszliwymi torturami. Wszystko to zostao obszernie
udokumentowane przez zagranicznych dyplomatw i wsppracownikw
tajnych sub najrozmaitszej proweniencji a wic rwnie z krajw sprzy-
mierzonych z Turcj, jak Niemcy i przesane do odpowiednich instytucji w
danych pastwach.
W maju 1915 roku doszo do najwikszej jak dotd deportacji Ormian.
Przedstawicielom krajw sprzymierzonych tureccy dostojnicy, jak zamordo-

177
wany pniej Talat Pasza, cakiem otwarcie oznajmili, e zamierzaj cako-
wicie wytpi ludno ormiask zamieszkujc obszary imperium osma-
skiego. Podczas tej akcji wydalono Ormian z caej Anatolii, i to wszystkich, od
niemowlt po starcw, czstokro nie pozwalajc im zabra ze sob nawet
niczego do jedzenia. Tworzono kolumny marszowe i pdzono ludzi w kierunku
poudniowym, na cakowicie nieurodzajne tereny. Albo transportowano ich
zatoczonymi wagonami bydlcymi. W trakcie tych wysiedle ludzie yli w
nieludzkich warunkach, dochodzio te do kolejnych aktw rzezi. Przez wiele
tygodni widziano zwoki ludzkie pynce Eufratem w stron morza. Ludzi
czsto wizano w pary i wrzucano ywcem do wody, skazujc na powoln
mier. Sporna jest liczba Ormian, ktrzy nie przeyli deportacji. Szacunkowe
dane mwi o kilkuset tysicach do ptora miliona ofiar, a w 1914 roku
imperium osmaskie zamieszkiwa przynajmniej milion osiemset tysicy
ludnoci ormiaskiej. Obecnie mieszka w Turcji jeszcze okoo szeciuset
tysicy Ormian, wikszo z nich w Stambule.
Czy zatem byo to ludobjstwo? Pytanie pozostaje wysoce kontrower-
syjne, chocia zdecydowana wikszo badaczy wychodzi z zaoenia, e Tur-
kom przywieca cel zniszczenia Ormian, i szacuje liczb ofiar raczej na p-
tora miliona. Nie da si jednak, jak w przypadku niemieckiego ludobjstwa
ydw europejskich, przedstawi na to niezbitych dowodw.
Niektrzy historycy, podobnie jak oficjalne wadze tureckie, stoj na sta-
nowisku, e owe wydarzenia mona w zalenoci od sytuacji interpretowa
jako ubolewania godne, tragiczne lub niewybaczalne, ale nie naley uywa tu
pojcia ludobjstwo", gdy nie istnieje adne odnone postanowienie, ktre
mogoby potwierdzi fakt celowej zagady Ormian i naruszenia praw
czowieka. Win za tak wielk liczb ofiar naley obarczy wczesne wadze
tureckie, niezdolne do rozsdnego przeprowadzenia przesiedle i nieprzeja-
wiajce dobrej woli, by uchroni wspobywateli ormiaskich przed drama-
tycznymi skutkami przedsiwzitych akcji.
Jednake wikszo historykw wskazuje na fakt, e mier ogromnej
liczby Ormian podczas przesiedle bya brana pod uwag, a nawet z gry zo-
staa zaplanowana. Szermuje si tu ca palet poj: od przesiedlenia" przez
pogrom" i masakr" a do ludobjstwa".
Kwestionujc mimo rozmiarw tragedii fakt ludobjstwa, rzd turecki
porusza si po bezpiecznym terenie, gdy midzynarodowe regulacje prawne
dotyczce tej kwestii wprowadzono dopiero w 1948 roku, a wic kilkadzie-

178
siat lat po omawianych wydarzeniach. Czy jednak taka legalistyczna postawa
jest waciwa w obliczu tego problemu? Nadal wic mimo zakrojonych na
szerok skal bada nie istnieje moliwa do zaakceptowania przez wszystkich
odpowied na pytanie o dokonan na Ormianach zbrodni ludobjstwa. Moe
wanie dlatego, e wyjanienie tej sprawy tak wiele znaczy zarwno dla nich,
jak i dla Turkw.
 KLTWA TUTENCHAMONA

ARCHEOLODZY PADAJ JAK MUCHY?

Jaka to bya sensacja! Trzydziestego listopada 1922 roku zdumieni czytelnicy

brytyjskiego Timesa" dowiedzieli si, e zaledwie kilka dni wczeniej
archeolog Howard Carter i jego mecenas lord Carnarvon po dugoletnich
poszukiwaniach odkryli w Dolinie Krlw grobowiec modego egipskiego
faraona, Tutenchamona. To spektakularne wydarzenie archeologiczne stao si
natychmiast przedmiotem rozmw na caym wiecie. Wszystko, co w
jakikolwiek sposb wizao si ze staroytnym Egiptem, byo w tamtych
czasach akurat niezwykle modne i nic nie wskazywao na to, eby zainte-
resowanie tym krajem miao zmale. Pocztkowo powodem sensacji by
spektakularny charakter tego epokowego odkrycia, gdy grobowiec Tuten-
chamona jako jedyny w Dolinie Krlw pozostawa dotychczas w duej mie-
rze nienaruszony i skrywa niespodziewane skarby. Wspaniaa, wykonana ze
zota i lazurytu maska mumii faraona staa si obok popiersia Nefretete
najbardziej chyba znanym w dziejach przedmiotem znalezionym podczas prac
wykopaliskowych. Jednake saw tak modo zmarego wadcy spotgowao w
znacznym stopniu rwnie i to, e tu po odkryciu grobowca zaczo w jego
pobliu dochodzi do zagadkowych przypadkw mierci,

181
ktrym ponadto, przesaniajc nawet same te tragedie, towarzyszyy nie-
samowite okolicznoci.
W latach poprzedzajcych odkrycie grobowcaTutenchamona nie udawao
si odnotowa waciwie adnych sukcesw. I dopiero przypadkowe spotkanie
dwch zapalecw zaowocowao sensacyjnym znaleziskiem. A sprawa zacza
si tak: wywodzcy si z biednej rodziny archeolog Howard Carter (1874-
1939), ktry przez kilka lat pobiera nauki w Egipcie, spotka tam w 1907 roku
starszego o osiem lat lorda Carnarvona, bogatego kolekcjonera i obieywiata,
ktry od duszego czasu interesowa si tym krajem jako archeolog hobbysta.
Ju wkrtce obaj ci ludzie, pochodzcy z tak odlegych od siebie warstw
spoecznych, powicili si wsplnej sprawie: Carter w charakterze mrwczo
pracowitego archeologa, Carnarvon za przede wszystkim jako fundator.
Wyznaczono sobie konkretny cel poszukiwa: chodzio o grb Tutenchamona,
ktry ju jako may chopiec wstpi okoo 1333 roku p.n.e. na tron i zmar w
wieku osiemnastu lub dwudziestu lat. Tutenchamon, prawdopodobnie syn
Echnatona i faraon osiemnastej dynastii, odszed z tego wiata bezpotomnie, a
z powodu regentw, ktrzy zajmowali si sprawami pastwa, nie mia szansy
utrwali si w pamici potomnych jakimi szczeglnymi czynami. Sprawio to
dopiero odkrycie jego grobowca, w ktrego komnatach znaleziono okoo
piciu tysicy wspaniaych skarbw. Howard Carter zauway pniej, e
mier i pochwek modego Tutenchamona byy wwczas zapewne
najwaniejszym wydarzeniem w kraju nad Nilem, wobec czego ogromn
liczb darw grobowych chciano prawdopodobnie zrekompensowa fakt, i
niespodziewanie zmaremu faraonowi zafundowano grobowiec nie do koca
odpowiadajcy jego szlachetnemu urodzeniu. Grobowca nie otwierano przez
trzy tysice lat, a suchy i gorcy klimat Egiptu znakomicie zakonserwowa
znajdujce si w nim skarby. Tu po zapiecztowaniu komnat wdarli si do
nich rabusie, najwyraniej jednak zostali schwytani, grobowiec doprowadzono
do poprzedniego stanu i ponownie zapiecztowano. I tak przetrwa ponad trzy
tysice lat.
Kiedy Howard Carter w 1922 roku dosta si do jego wntrza, w twarz
dmuchno mu gorce powietrze, a wieca w rku archeologa zamigotaa. Wy-
aniajca si z ciemnoci komnata tak bardzo przykua jego wzrok, e dugo
trwa w niemym podziwie. Lord Carnarvon, ktry sta za nim, zacz traci
cierpliwo i zapyta: Widzi pan co?". Carter opowiada pniej, e udao
mu si tylko wybka: Tak, same cudownoci".

182
 Jednake tu po odkryciu grobowca lord Carnarvon niespodziewanie
zmar. W tym samym momencie w caym Kairze zabrako nagle prdu, a w
angielskim majtku ziemskim Carnarvona zdech jego wierny pies.
Nastpnego roku w lutym, kiedy wreszcie mona byo otworzy kamienny
sarkofag Tutenchamona, pewien kanadyjski profesor literatury zmar tu po
jego zwiedzeniu. Od tej chwili zaczy si szerzy pogoski o kltwie cicej
na grobowcu i umiercajcej po kolei zoczycw, ktrzy zmcili spokj
faraona. Z biegiem czasu zaczto te przypisywa jej dziaaniu jeszcze wiele
innych przypadkw mierci, przy czym nie dotyczyo to ju tylko ludzi, ktrzy
zwiedzali grobowiec albo mieli jaki kontakt z mumi czy darami grobowymi,
lecz rwnie innych, ktrzy na przykad wyrazili si o kltwie lekcewaco
albo byli krewnymi lub znajomymi rzekomo dotknitych ni osb. Przez lata
grupa ofiar przekltych przez faraona wzrosa w zalenoci od
przyjmowanych kryteriw liczenia do kilkudziesiciu.
Legendy o egipskich faraonach, ktrzy rzekomo jeszcze nawet zza grobu
broni si skuteczn kltw przed intruzami, przywouje si zawsze wtedy, gdy
nage skdind przypadki mierci mona w mniejszym lub wikszym stopniu
powiza z otwarciem jakiego grobowca. Wprawdzie w dziejach Egiptu zna-
ne s kltwy grobowe, ale nie naley pojmowa ich jako powanej groby, lecz
traktowa raczej jako znakomit ochron grobowcw przed prbami zakce-
nia wiekuistej ciszy. Nie rni si to szczeglnie od nakazu zachowania spokoju
na naszych cmentarzach i okazywania szacunku zmarym w innych kulturach.
Przede wszystkim jednak kltwy miay odstrasza potencjalnych zodziei, ktrzy
w staroytnym Egipcie stanowili istn plag. Ukryte w grobowcach bogactwa
byy niema pokus dla przestpcw, czego dowodzi wiele takich spldrowa-
nych miejsc, odsanianych w Egipcie przez zawiedzionych archeologw.
Wrd tysicy darw grobowych Tutenchamona bya te podobno glinia-
na tabliczka groca mierci kademu, kto zakci jego spokj. Jednake tekst,
ktry rzekomo si na niej znajdowa, wydaje si historykom nader podejrzany,
jest bowiem zupenie nietypowy. Ale po owej tabliczce zagin wszelki lad.
Chocia Carter bardzo ostronie i nad wyraz starannie skatalogowa i sfoto-
grafowa dary znajdujce si w komnatach grobowca, nie zachowao si ani
jedno jej zdjcie. Ta tabliczka bowiem po prostu nigdy nie istniaa. Wymyli
j zapewne jaki dziennikarz, czujc, e zrobi na tym niezy interes.
Inne wyjanienie kltwy rzuconej przez faraona mwi, e w komnatach
utrzymuje si grzyb, ktry gdzie indziej dawno ju wymar, i e to on jest

183
przyczyn owych zgonw. Rzeczywicie istnieje taki rodzaj grzyba, ktry jed-
nak wcale nie wymar, ale trzeba by przez duszy czas wdycha jego zapach,
aby zaszkodzio to zdrowiu. Zreszt bakterie nie mog pochodzi z czasw
egipskich faraonw, nie przetrwayby bowiem trzech tysicy lat w rodowisku
szczelnie zamknitego grobowca.
Kltw Tutenchamona naley wic woy pomidzy bajki. Jest ona
jednym z niezliczonych przykadw czenia na zasadzie zbiegu okolicznoci
rnych tragicznych zdarze z innymi, cho nie ma moliwoci udowodnienia
jakichkolwiek zwizkw przyczynowych midzy nimi. Otwarcie liczcego trzy
tysice lat grobowca osiemnastoletniego faraona, grobowca wyposaonego w
egzotyczne wspaniaoci, ktre ukazay si oczom wspczesnego czowieka,
mogo naturalnie, co jest ze wszech miar zrozumiae, skania do poszukiwania
zupenie fantastycznych odniesie. Powstaniu legendy sprzyjaa te moe
atmosfera sensacji poczonej z niepokojem, gdy bd co bd zakcono
wielowiekowy spokj grobowca, a to w kocu rwnie w czasach obecnych
naley do konsensusu kulturowego. Poza tym zaistniaa konieczno
dostarczenia informacji nie tylko wyksztaconym i zainteresowanym
czytelnikom. Rwnie bulwarwki chciay mie swj udzia w nagonieniu
sprawy dotyczcej modego faraona. Prawd mwic, to prasa daa pocztek
temu mitowi, natychmiast skwapliwie podchwyconemu przez licznych wy-
znawcw okultyzmu i zjawisk nadprzyrodzonych. Nalea do nich przede
wszystkim sir Arthur Conan Doyle, ktrego popularno moga si tylko
przyczyni do rozpowszechnienia legendy. Osobliwy rodzaj histerii zatoczy
ju wkrtce tak szerokie krgi, e za kady przypadek do nagej mierci,
ktr w jaki sposb mona byo powiza z grobowcem faraona, obarczano
odpowiedzialnoci t wanie kltw.
Nigdy nie udao si przedstawi dowodu na jej istnienie, nie znaleziono
nawet adnych wskazwek, ktre mogyby dostarczy innych, prostszych
wyjanie owych nagych zgonw. Lord Carnarvon zmar z powodu zakae-
nia. Uksi go moskit, a on podczas golenia rozci gbiej skr w tym miej-
scu i z niedbalstwa nie zdezynfekowa rany. Przypuszczalnie wic sprawc
mierci, ktra trzy tygodnie pniej zabraa lorda Carnarvona z tego wiata,
by po prostu komar. Natomiast brak w tym czasie prdu w Kairze w ogle nie
by czym osobliwym, gdy cigle si to w tym miecie zdarzao. Pies
Carnarvona nie zdech w godzinie mierci swojego pana, tylko dopiero jaki
czas pniej. Co si tyczy kanadyjskiego profesora literatury, ktry zreszt

184
cakiem przypadkowo zwiedzi grobowiec Tutenchamona, by on ju wcze-
niej chory na gryp i to jej wirus dzie pniej go zabi. Wikszo innych
zmarych, ktrych zgony w pewnych przypadkach byy rwnie tragiczne, to
ludzie w podeszym wieku, majcy kontakt z grobowcem w do znacznych
odstpach czasu. Biorc rzecz statystycznie, yli oni nawet duej ni wynosia
przecitna wieku ich rwienikw. Poza tym z szeciu osb obecnych podczas
otwarcia grobowca adna, z wyjtkiem nieszczsnego lorda Carnarvona, nie
zmara nag mierci. Howard Carter, gwny bohater tego sensacyjnego
znaleziska, odszed dopiero siedemnacie lat po odkryciu grobowca, chocia
ju w wieku szedziesiciu piciu lat. Ale o wiele bardziej ni kltwa Tuten-
chamona mogo si do tego przyczyni jego rozgoryczenie, spowodowane
brakiem uznania we wasnej ojczynie. Kltwa ta jednak bdzie nadal stra-
szya w mediach i w Internecie, gdy przypadek i przesd, ktre na og id w
parze, stanowi tandem nie do pobicia.
 WOJENNA MOWA STALINA

WYRACHOWANY PLAN
CZY FASZERSTWO?

Niemiecko-sowiecki pakt o nieagresji, ktry ministrowie spraw zagranicznych

Ribbentrop i Mootow zawarli pod koniec sierpnia 1939 roku tu przed na-
paci Niemiec na Polsk, sta si na wiecie przedmiotem rnych dyskusji i
domniema. Pakt midzy innymi zobowizywa oba pastwa do wzajemnej
neutralnoci, gdyby jeden z partnerw wda si w jakie militarne spory z kim
trzecim. Pocztkowo prawie nikt nie wiedzia o istnieniu Tajnego Protokou
Dodatkowego, mwicego o podziale stref interesw w Europie Wschodniej.
A i tak komunistom z krajw europejskich zaczo brakowa argumentw,
eby wyjani, dlaczego to nagle niemieccy komunici przestaj zwalcza
nazistw, a ci rwnie nie chc ju ich przeladowa. Take nazistowska
propaganda musiaa si mocno wysila, aby zdezorientowanemu
spoeczestwu wytumaczy jako ten genialny zabieg Fuhrera.
Od tej pory raz po raz zaczy pojawia si w prasie wzmianki o pewnym
przemwieniu Stalina, ktre szef pastwa sowieckiego wygosi pono w
moskiewskim politbiurze KPZR na kilka dni przed podpisaniem paktu. Po
rozpoczciu wojny agencje informacyjne rozpowszechniy tekst tego prze-
mwienia w caej Europie Zachodniej, z wyjtkiem Niemiec. Zgodnie z nim,

187
19 sierpnia 1939 roku przywdca sowiecki wyjani w politbiurze swoj
strategi w kontaktach z Rzesz Niemieck. Tumaczy towarzyszom, e sojusz
z przeciwnikami Hitlera, Francj i Wielk Brytani, zapobiegnie wojnie i
uratuje Polsk, co jednak nie jest po myli Zwizku Radzieckiego. Lepiej
bowiem, mwi Stalin, eby w Europie doszo do wojny i eby Hitler napad na
Polsk, zmuszajc tym samym Angli i Francj do interwencji. To, wedug
kalkulacji Stalina, da Zwizkowi Radzieckiemu troch czasu. Poza tym wojna
w Europie zwikszy szanse na sowietyzacj" Francji. I nawet jeli Niemcy j
wygraj, to pniej bd obarczone wieloma problemami wewntrznymi i zbyt
osabione, eby stanowi zagroenie dla Zwizku Radzieckiego.
Oczywicie fakt wygoszenia takiej mowy zosta w Moskwie natychmiast
zdementowany, a sam Stalin nazwa te doniesienia w sowieckiej gazecie
rzdowej Prawda" czcz gadanin i kamstwami wyssanymi z palca. Nie
roztrzsaa ich rwnie europejska opinia publiczna, znacznie bardziej za-
prztnita przebiegiem wojny ni rzekomym przemwieniem Stalina, tak e
caa sprawa posza w zapomnienie. Pniej jednak, latem 1941 roku, zacza
kry kolejna wersja wypowiedzi sowieckiego przywdcy, w ktrej w jeszcze
ostrzejszy sposb wskazywa on na konieczno wywoania wojny w Europie.
Tylko tak bowiem - twierdzi pono - bdzie mona rozszerzy dyktatur partii
komunistycznej na Europ Zachodni. W tym celu jednak wojna musi trwa
jak najduej. W ostatecznym rozrachunku rwnie w Niemczech zapanuje
socjalizm.
Niemiecka machina propagandowa, ktra wczeniej zignorowaa to prze-
mwienie, teraz zareagowaa niezwykle ostro. Takie prowojenne nastawienie
Stalina wzmogo propagand antysowieck. W kocu widmo rewolucji wia-
towej suyo jej za argument jeszcze przed zawarciem paktu przez Hitlera i
Stalina. Ta linia propagandowa tym bardziej moga by wic kontynuowana
pod koniec czerwca 1941 roku, po zerwaniu owego paktu i niemieckiej
napaci na Zwizek Radziecki.
Ale kariera przemwienia Stalina jeszcze si na tym nie skoczya, gdy
w 1942 roku ukazaa si we Francji rzdzonej przez rzd Vichy jego kolejna
wersja - znamienne, e zdarzyo si to akurat w chwili, gdy te uzupenienia
nadzwyczaj dobrze nadaway si do legitymizacji coraz bardziej zacitej walki
rzdu Vichy z Resistance.
Po wojnie przemwienie znowu zostao wycignite na wiato dziennie i
wykorzystane zwaszcza przez prawicowych ekstremistw, ktrzy przy

188
jego pomocy chcieli zdyskredytowa komunizm i Zwizek Radziecki, uka-
zujc ich haniebn rol w drugiej wojnie wiatowej. Take i dzisiaj mona
gdzieniegdzie przeczyta, e Sowieci pod rzdami Stalina z pen wiadomo-
ci brali pod uwag moliwo wybuchu powanego konfliktu zbrojnego,
chcieli bowiem w ten sposb przypieszy proces szerzenia si komunizmu na
Zachodzie. Przemwienie Stalina zostao udostpnione prasie rosyjskiej od
razu po upadku Zwizku Radzieckiego. W obliczu ogromu zbrodni szefa
pastwa sowieckiego wydawao si bardzo prawdopodobne, e snujc takie
cyniczne rozwaania, Stalin chcia doprowadzi do wybuchu drugiej wojny
wiatowej, ktra miaa wstrzsn Europ, a ktrej on byby miejcym si
szyderczo beneficjentem. Kilku autorw posuno si nawet do nazwania
Stalina waciwym sprawc wojny, a tekst jego przemwienia posuy wielu
historykom do zupenie innego przedstawienia jej genezy. Czy jednak tekst w
jest w ogle autentyczny? I czy towarzysz Stalin kiedykolwiek wygosi takie
sowa?
Dopiero na pocztku XXI wieku pewien rosyjski historyk dokadnie
zbada dzieje tego przemwienia. Niektre szczegy pozwalajce zweryfiko-
wa jego prawdziwo s wrcz banalne. Ju choby na przykad samo to, e
w dniu, w ktrym Stalin mia rzekomo wygosi swoj mow, w ogle nie
odbyo si posiedzenie biura politycznego. Poza tym tre tego rzekomego
wystpienia kci si z faktem, e pakt HitlerStalin wprawi w zakopotanie
komunistyczne organizacje wszystkich krajw. Przez chwil bowiem brako-
wao im ideologicznego wsparcia z Moskwy w postaci argumentw pozwa-
lajcych usprawiedliwi kulisy sowieckiej polityki zagranicznej. Majc tekst
tego przemwienia, przynajmniej dla potrzeb wewntrznych, dysponowayby
takimi argumentami. Za jego nieprawdziwoci przemawia poza tym i to, e
zostao opublikowane dopiero trzy miesice po rzekomym wygoszeniu go
przez Stalina, w chwili gdy caa Francja z oburzeniem komentowaa
ewentualne skutki paktu niemiecko-sowieckiego. Podejrzany jest take fakt, i
kolejne wersje owego przemwienia pojawiaj si zawsze w odpowiednim
momencie i z odpowiednim rozoeniem akcentw.
Od chwili upadku Zwizku Radzieckiego i udostpnienia rosyjskich ar-
chiww w zupenie nowym wietle ocenia si rol Stalina w drugiej wojnie
wiatowej. Zarwno w Rosji, jak i na Zachodzie coraz czciej pojawia si
pogld, w myl ktrego potpia si polityk zagraniczn jako cyniczn gr
pozbawion wszelkich skrupuw oraz rozpatruje wybuch wielkiej wojny

189
w aspekcie korzyci, jakie miaaby ona przynie Zwizkowi Radzieckiemu
lub w ogle ruchowi komunistycznemu. Porozumienie Hitlera ze Stalinem ma
tu wymiar symboliczny, ukazuje bowiem dwch politycznych zbrodniarzy,
ktrzy ni std, ni zowd doprowadzili nagle do wybuchu zbrojnego konfliktu
na wiatow skal. Najlepsz egzemplifikacj tego pogldu ma tu by rzekome
przemwienie Stalina, ale jest to jednak nazbyt uproszczone wyjanienie
powodw zawarcia takiego diabelskiego paktu midzy narodowym
socjalizmem a komunizmem.
Sytuacja w 1939 roku bya jednak o wiele bardziej zoona i znacznie
trudniejsza dla europejskich politykw, niby si to mogo wydawa z dzisiej-
szej perspektywy i przy obecnym stanie wiedzy o wydarzeniach, ktre pniej
nastpiy. Poza tym historycy ju dawno dowiedli swoimi badaniami, e
polityka zagraniczna Stalina miaa charakter bardziej pragmatyczny ni ide-
ologiczny, co oczywicie nie podnosi automatycznie jej oceny. Podobnie jak
przywdcy mocarstw europejskich, take Stalin szuka stosownej odpowiedzi
na sytuacj polityczn i rosnc grob wybuchu wojny. I nie by w tych
swoich poszukiwaniach wycznie cyniczny ani pozbawiony skrupuw. Rw-
noczenie jednak trzeba podkreli, e jego decyzje nie miay dla spragnionego
wojny Hitlera wikszego znaczenia, tak samo jak ulega i uspokajajca
polityka Wielkiej Brytanii.
W aspekcie historycznym tekst rzekomego przemwienia Stalina z 1939
roku znajduje si, by tak rzec, w prni. Nie istnieje bowiem nic, co potwier-
dzioby jego autentyczno, nie mwic ju o udowodnieniu, e zosta on wy-
goszony. Nie wpasowuje si on te w taktyk sowieckiej polityki zagranicznej
w przededniu wojny. Przy caej historycznej winie Stalina, a zwaszcza roli,
jak odegra on podczas drugiej wojny wiatowej, nie mona jednak obarczy
sowieckiego dyktatora odpowiedzialnoci za jej rozpoczcie.
 FRANCUSKI RESISTANCE

ZJEDNOCZONY NARD
BOJOWNIKW RUCHU OPORU?

Gdziekolwiek niemieckie wojska w czasie drugiej wojny wiatowej zajmoway

nowe terytoria, wszdzie napotykao to na protesty miejscowej ludnoci. Po-
dobnie jednak jak rnie w rnych krajach wygldaa okupacja niemiecka,
rny by te rodzaj i rozmiar buntw. Najwicej mwi si o oporze Francji
wobec niemieckich wadz okupacyjnych: zarwno w strefie okupowanej, jak i
na terenach podlegych wsppracujcemu z Niemcami rzdowi Vichy pod
wodz marszaka Petaina. Okres 1940-1944 wszed do historii Francji jako les
annees noires, czarne lata". Risistance sta si mitem zaoycielskim Czwartej
Republiki: moralne i militarne dokonania ruchu oporu zapewniy Francji
miejsce w szeregu zwyciskich mocarstw, a jeden z przywdcw Resistance,
Charles de Gaulle, ktry z Londynu nawoywa swoich wspobywateli, by
dali odpr niemieckiemu najedcy, zosta pniej jednym z najwaniejszych
dwudziestowiecznych prezydentw Republique Francaise. Czy jednak opr
Francuzw wobec hitlerowskich Niemiec by rzeczywicie tak powszechny,
jak sugeruje to ywy do dzisiaj mit? Czy wikszo Francuzw istotnie staa
murem za bojownikami Resistance? I czy temu mitowi, maj-

191
cemu tak ogromne znaczenie dla powojennych dziejw Francji, nie brakuje
prawdziwych podstaw historycznych?
Francuski ruch oporu mia dwa skrzyda. Rsistance emigracyjny, sku-
piajcy pocztkowo siedemdziesit tysicy czonkw, dziaa przede wszystkim
z terenw Anglii, podczas gdy w kraju organizacja ta stawiaa opr zarwno w
sposb zorganizowany, jak i indywidualny - podejmowano wszelkiego rodzaju
akcje, od drukowania ulotek do skutecznego sabotau. Kluczow postaci
Rsistance dziaajcego za granic by pniejszy prezydent Charles de Gaulle,
krajowy ruch oporu uosabia natomiast Jean Moulin, zakatowany na mier w
izbie tortur gestapo. Po zakoczeniu okupacji nowo powstaa Francja nie tylko
pod wzgldem moralnym wpisaa si w tradycj Rsistance, rwnie
organizacyjnie opierano si na planach grup oporu.
Po wojnie caa Francja utwierdzaa si w przekonaniu, e stawiaa opr
nazistowskiej wadzy okupacyjnej i haniebnemu rzdowi Vichy, co stanowio
o jednoczcej, fundamentalnej sile, pozwalajcej zapocztkowa nowy etap w
historii tego pastwa. Wikszy nacisk kadziono wtedy oczywicie na zasugi
ni na niechlubne czyny w okresie okupacji. Mitycznie wyolbrzymiono zna-
czenie ruchu oporu, bagatelizujc akty kolaboracji. W sporach politycznych
zawaszczano i instrumentalizowano Rsistance czy to w ramach wewntrz-
politycznych walk midzy gaullistami a komunistami, czy te w sporach o woj-
n w Algierii. I chocia zarwno prawica, jak i lewica w tym samym stopniu
zapewniay, e Rsistance uosabia prawdziw Francj", to jednak kada ze
stron uzurpowaa sobie prawo do zawaszczenia najwaniejszych zasug.
Ruch oporu odegra jednak wan rol nie tylko jako czynnik polityczny.
By on rwnie bardzo istotny dla odbudowania tosamoci Francuzw.
Chocia Niemcy hitlerowskie w haniebny sposb pokonay Francj militarnie
zaledwie w cigu ptora miesica, to heroiczne czyny czonkw ruchu oporu
miay dowodzi, e przynajmniej moralnie wysza ona z wojny nie-
zwyciona.
Podstawy dla wykreowania mitu Rsistance stworzy genera de Gaulle,
kiedy po oswobodzeniu Francji po prostu zignorowa lata okupacji i zarwno
w aspekcie politycznym, jak i spoecznym nawiza do roku 1940, jakby tamte
mroczne lata byy do tego stopnia podejrzane, e lepiej byo nie powica im
uwagi. Byskawicznie utosamiono cay nard z Rsistance, a niechlubne akty
kolaboracji Francuzw, cznie z istnieniem rzdu Vichy, po prostu wyrzuco-
no z pamici. Z psychologicznego punktu widzenia byo to mdre posunicie,

192
pomogo bowiem krajowi upora si z trudami okresu powojennego. Jednake
patrzc w aspekcie historycznym, byo to fatalne, gdy tym samym nowa Fran-
cja zbudowana zostaa na wtpliwych podstawach, wprawdzie nie na kamstwie,
ale z pewnoci na zudzeniu dotyczcym rozmiarw ruchu oporu. Francuskich
urzdnikw Vichy, ktrzy gorliwie wsppracowali z Niemcami, wyparto ze
wiadomoci, zapomniano te o bardzo rozwinitym antysemityzmie francu-
skim, przyzwalajcym na przeladowanie ydw. A przecie rzd Vichy nie by
zwykym potkniciem w dziejach Francji ani bezsiln marionetk w rkach Hi-
tlera. By to raczej rzd chtnych kolaborantw, w wikszoci o nastawieniu
antysemickim, ktrzy wyrniali si niechlubnie swoj nadgorliwoci, przed-
stawiajc wasne pomysy dotyczce przeladowa ydw francuskich.
We wspomnieniach Francuzw bardzo skurczya si liczba osb majcych
wobec nazizmu stosunek obojtny lub wrcz go popierajcych. Mwiono tylko
o tych wszystkich dzielnych kobietach i mczyznach, ktrzy ryzykowali ycie
w walkach z Niemcami hitlerowskimi. Podobnie jednak jak w innych krajach,
gdzie wadz sprawuje brutalny reim okupacyjny, liczba aktywnych
bojownikw ruchu oporu bya we Francji znikoma w porwnaniu z liczb
czynnych lub biernych kolaborantw. Szacujc realistycznie, mona stwier-
dzi, e zaledwie dwa procent Francuzw stawiao okupantowi zdecydowany
opr. Wikszo natomiast zachowywaa si pasywnie - pocztkowo za-
szokowana katastrofalnie szybk klsk, pniej wyczekujca, jak potoczy si
dalej wojna. Podobnie te jak w innych okupowanych krajach, przewaajca
cz spoeczestwa przyja postaw odmown wobec Niemcw, lecz w ja-
kiej mierze mogo to rwnie wynika z zadawnionej arcywrogoci" wobec
tego ssiada, utrzymujcej si wci we Francji. Ale tak samo jak gdzie indziej,
szereg szybkich zwycistw Niemcw mia tu dziaanie paraliujce. A ponadto
Francja bya po trudnych latach zbyt rozdarta wewntrznie, aby mimo strasz-
liwej przegranej stan jednolitym frontem przeciw okupantowi.
Sytuacja zmienia si na przeomie lat 1942 i 1943, kiedy pierwsze po-
raki Niemiec, a zwaszcza klska pod Stalingradem, omieliy Francuzw do
tworzenia grup bojownikw ruchu oporu. Poza tym w Vichy nikt ju nie
prbowa udawa, e prowadzi niezalen polityk, a w kraju zacza stop-
niowo rosn aprobata dla mao pocztkowo znanego de Gaulle'a. Wreszcie,
kiedy gd stawa si coraz dotkliwszy, a setki tysicy osb wywieziono i
wcielono do Suby Pracy Rzeszy, do ruchu oporu zaczo przystpowa coraz
wicej Francuzw.

193
 Francuska historiografia okresu okupacji przez ponad dwadziecia lat
koncentrowaa si gwnie na Resistance i czsto w mniejszym stopniu za-
leao jej na wywaonej ocenie, w wikszym za na zoeniu hodu ruchowi
oporu. Dopiero pniej Francuzi zaczli si krytycznie przyglda pielgno-
wanym przez lata zudzeniom i w bardziej zrnicowany sposb podchodzi
do wasnej przeszoci. Podobnie jak w Niemczech, rwnie we Francji ruch
studencki z koca lat szedziesitych zmusi spoeczestwo do zadania sobie
pytania, jak to waciwie naprawd byo. W latach siedemdziesitych rozpo-
cza si szeroka debata na ten temat, wykraczajca daleko poza nauki histo-
ryczne, a oceny byway ekstremalne, jak na przykad wtedy, gdy pojawiay si
gosy bagatelizujce sytuacj okresu wojny.
Spr o mit Resistance przebiega we Francji niezwykle gwatownie. W
atmosferze wzburzenia telewizja francuska przez dziesi lat wstrzymywaa
emisj nieoszczdzajcego Francuzw dokumentalnego filmu Marcela
Ophiilsa zatytuowanego Das Haus nebenan {Dom obok) i pokazaa go do-
piero w 1981 roku. Przypominao to lata pidziesite, gdy cenzura w filmie
Alaina Resnais'go (Noc i mga) kazaa wyci posta francuskiego policjanta,
ktry uczestniczy w deportacji ydw.
Kolejna fala wnikliwych i bezkompromisowych bada dotyczcych oku-
pacji, kolaboracji i sprzeciwu wobec wroga dosiga Francj w latach dzie-
widziesitych. Gromem z jasnego nieba byo odkrycie przez autora jednej z
ksiek przynalenoci wczesnego prezydenta Mitteranda do rzdu Vichy.
Kilka lat pniej prezydent Chirac owiadczy, e Francja podczas wojny do-
pucia si zbrodni na ydach, a w 1998 roku Maurice Papon, urzdnik Vi-
chy, zosta skazany na dziesi lat wizienia za uczestnictwo w deportacjach
ydw z Bordeaux. Te i podobne skandale oraz dyskusje umoliwiy coraz
bardziej otwart debat o postawie Francuzw w okresie okupacji. Z biegiem
czasu prezentowany w historiografii koturnowy obraz czarnych lat Francji
ustpi bardziej zrnicowanemu rysunkowi o wielu szarych odcieniach.
Uproszczone prawdy" maj bardzo ograniczon ywotno.
 HOLANDIA POD
NIEMIECK OKUPACJ

YDZI CHRONIENI W MIAR MOLIWOCI?

Dziesitego maja 1940 roku Niemcy zaatakoway Holandi wbrew wielo-

krotnym zapewnieniom Hitlera, e uszanuje neutralno ssiada. Kraj nie by
przygotowany na t inwazj, tote po piciu dniach marsz wojsk si za-
koczy. Reakcje ludnoci oscyloway pocztkowo midzy bojani a histeri.
Rzd i rodzina krlewska zbiegli do Anglii, a wadz ju wkrtce przej,
podobnie jak w Norwegii, komisarz Rzeszy.
Po pierwszej fazie okupacji, raczej cywilnej, w odrnieniu od nastpnej,
w 1941 roku rozpocz si w Holandii okres terroru, zwaszcza dla ydw. Do
samego koca okupacji, czyli do jesieni 1944 roku, deportowano i wy-
mordowano trzy czwarte ze stu czterdziestu tysicy ydw holenderskich.
W porwnaniu z innymi zachodnioeuropejskimi krajami zajtymi przez
Niemcy polityka eksterminacyjna reimu nazistowskiego bya w Holandii
szczeglnie skuteczna. W Belgii terror nazistowski przeyo bd co bd
szedziesit procent ydw, we Francji podczas okupacji niemieckiej ucho-
wao si trzy czwarte ludnoci ydowskiej, a w Danii nawet dziewidziesit
osiem procent ydw. Jak doszo do tego, e w Holandii tylko co czwartemu
ydowi udao si uchroni przed deportacj albo przey obz koncen-

195
tracyjny, skoro przecie Holandia do dzisiaj uchodzi za kraj niezwykle tole-
rancyjny, ktry w miar moliwoci chroni swoich obywateli pochodzenia
ydowskiego? Jak mogo doj do tego, e Eichmann, ktremu Hitler zleci
opracowanie logistyki eksterminacji ydw, wyraa si rwnie cynicznie, co
pochlebnie o Holandii, skd transporty szy jak po male i radoci byo je
obserwowa"? Jak to si stao, e tak niewielu holenderskich ydw zdoao w
ukryciu przetrwa okres okupacji? Czsto syszy si, e przewaajca cz
Holendrw przypatrywaa si obojtnie losom swoich ydowskich wsp-
obywateli. A bywao te i znacznie gorzej. Bo czy w kocu Holendrzy nie
zdradzili Anny Frank, autorki jednego z najsynniejszych w wiecie dzien-
nikw? Ta szesnastoletnia dziewczyna zostaa przecie wywieziona do obozu
koncentracyjnego w Bergen-Belsen i tam zamordowana.
Historycy wci zastanawiaj si nad owym holenderskim fenomenem i
podejmuj kolejne badania dotyczce tej sprawy. Wprawdzie podobne
zjawiska mona zaobserwowa w rnych okupowanych krajach, ale rnice
s jednak znaczne. W takim samym stopniu dotyczy to charakteru okupacji,
jak i rozmiarw kolaboracji czy te integracji ydowskiej. Mimo to liczby
ilustrujce przypadki mierci ydw holenderskich wybijaj si na plan
pierwszy, co mona tumaczy rozmaitymi przyczynami. Z jednej strony
wynikao to ze szczeglnie efektywnych dziaa Niemcw, z drugiej za z
silnej pozycji spoecznej asystujcej im ochoczo biurokracji holenderskiej. Inni
historycy utrzymuj, e tamtejsi ydzi w wikszoci wcale si nie ukrywali,
poniewa byli nadzwyczaj posuszni wadzy. Poza tym mieli waciwie
niewielkie moliwoci ucieczki za granic, gdy byli zbyt biedni albo nie
mogli znale tam schronienia. Znaczna cz Holendrw kolaborowaa te z
okupantami, a aktywny holenderski ruch oporu powsta dopiero pod koniec
okresu okupacji, kiedy wikszo ydw ju dawno deportowano i
wymordowano.
Wszystkie te okolicznoci mog w rnym stopniu tumaczy w holen-
derski fenomen. Na przykad niemieccy okupanci rzeczywicie mieli w Ho-
landii do czynienia z biurokracj bardziej przypominajc ich wasn ni apa-
rat urzdniczy w Belgii czy Francji, co znacznie uatwiao im wspprac".
Wpojona za Holendrom niewzruszona wiara w autorytet urzdw sprzyjaa
temu, by wychodzili oni naprzeciw wadzom okupacyjnym. Przynajmniej do
momentu klski wojsk niemieckich pod Stalingradem bardzo typowym zjawi-
skiem bya wyjtkowa skwapliwo, z jak kolaborowano z pozornie wszech-

196
wadnymi Niemcami. Prawd jest rwnie, e stworzone przez okupantw
rady ydowskie" take wsppracoway ze swoimi mordercami. Znacznie te
trudniej byo w Holandii ni na przykad we Francji zorganizowa" ucieczk
do jakiego odlegego miejsca albo za granic. Lecz ani to, ani rne inne
okolicznoci nie mog oczyci Holendrw z podejrzenia, e zrobili mniej ni
ludno innych okupowanych krajw zachodnioeuropejskich, aby prze-
ciwstawi si eksterminacji swoich wspobywateli.
Antysemityzm istnia w Holandii tak samo jak w innych krajach, ale w
odrnieniu od Francji by tu w prawicowym spektrum politycznym bardzo
sabo rozwinity i nawet nieszczeglnie rozpowszechniony. Prawicowi
radykaowie o nastawieniu antysemickim stali si wanym czynnikiem poli-
tycznym dopiero wskutek niemieckiej okupacji, co jednak nie przysporzyo im
sympatii wrd przewaajcej czci spoeczestwa. ydzi holenderscy byli
dobrze zintegrowani i ustosunkowani, z drugiej jednak strony specyficzna
struktura spoeczna z segmentacyjnie wydzielonymi grupami sprawiaa, e w
czasie okupacji bardzo szybko znaleli si w izolacji. Czy zatem Holendrzy
pochodzenia aryjskiego, ktrzy nie byli zdeklarowanymi antysemitami, mieli
bardziej obojtne nastawienie do ydw ni Francuzi czy Belgowie?
Szedziesit lat po zakoczeniu wojny badania statystyczne przeprowa-
dzone w oparciu o nowe rda wykazay konieczno skorygowania oceny
biernej postawy Holendrw w jednakowym stopniu ydw, jak i nie-y-
dw. Dopiero teraz udao si dowie, e do obozw zagady odtransporto-
wano o wiele wicej osb ukrywajcych si i wytropionych. A to oznacza, e
liczba ukrywanych ydw, a tym samym nie-ydw, ktrzy pomagali im w
ukrywaniu si, bya wiksza, ni dotd zakadano. Mona take dowie, e
wicej Holendrw aryjskiego pochodzenia, ni do tej pory przypuszczano,
siedziao w wizieniach albo w obozach koncentracyjnych z powodu
sprzyjania ydom", chocia dokadnych liczb nie sposb ustali. Niczego to
wprawdzie nie zmienia, jeli chodzi o aonie nisk liczb ocalonych ydw
holenderskich, gdy badania dowodz rwnie, e metody tropienia kryjwek
stosowane przez gestapo i jego holenderskich pomocnikw byy niezwykle
efektywne. Suy to jednak zarwno rehabilitacji Holendrw pochodzenia
aryjskiego w okresie okupacji, jak i stwierdzeniu, e wcale nie wszyscy ydzi
zostali wydani, tak jak Anna Frank. Metody przeladowania ydw byy w
Holandii szczeglnie efektywne, a ich skuteczno nie wynikaa wycznie z
pazernoci pozbawionych skrupuw Holendrw, ochoczo

197
wycigajcych rce po nagrody przyobiecane za wskazanie miejsca ukrywania
si yda.
Podobnie jak w innych krajach, take i w Holandii zaledwie niewielka
cz spoeczestwa bya gotowa dla ratowania ydowskich wspobywateli
narazi wasne ycie na niebezpieczestwo. Mimo to Holandia, wbrew po-
wszechnej opinii, nie stanowi jednak w tym wzgldzie najbardziej niechlub-
nego przykadu.
 BURSZTYNOWA KOMNATA

SPALONA, ZAGINIONA CZY DOBRZE UKRYTA?

Trzydziestego pierwszego maja 2003 roku ujrzaa wiato dzienne zaginiona

od dawna, a stworzona teraz na nowo Bursztynowa Komnata, znajdujca si
niegdy w paacu Katarzyny w Carskim Siole pod Sankt Petersburgiem. Wy-
darzeniu temu nadano szczeglne znaczenie przede wszystkim w Rosji, albo-
wiem w trzechsetn rocznic powstania Petersburga na uroczystoci publicz-
nego odsonicia tego drogocennego gabinetu, zrekonstruowanego z pomoc
niemieckich sponsorw, przybyli tam dwaj prominentni gocie: prezydent
Rosji Putin i kanclerz Niemiec Schrder.
Historykw sztuki do dzisiaj ogarnia smutek i melancholia na wspo-
mnienie oryginau tej cennej komnaty, ktr od czasw drugiej wojny
wiatowej uwaa si za bezpowrotnie zaginion. Kilkadziesit lat pniej
wielu miejscowych artystw rzemielnikw podjo si drobiazgowej i nie-
zwykle precyzyjnej rekonstrukcji tego zabytku i w oparciu o fotografie z lat
trzydziestych wykonao wiern kopi Bursztynowej Komnaty. Prace, w czasie
ktrych przerobiono sze ton bursztynu z Morza Batyckiego, trway prawie
wier wieku. Nieomal kwadratowa sala o wymiarach 10,5 x 11,5 m ma
wysoko szeciu metrw i po sam sufit jest wyoona mozaikami z bursztynu.
Klejnot rkodziea artystycznego. Jego ponowne na-

199
rodziny porwnuje si dumnie z odbudow drezdeskiego kocioa Naj-
witszej Marii Panny.
Gdzie jednak podziaa si prawdziwa Bursztynowa Komnata? Czy zostaa
zniszczona podczas niemieckiego oblenia Leningradu, czy te kto wyko-
rzysta zawieruch wojenn i bezprawnie przywaszczy sobie to arcydzieo? W
1979 roku natrafiono na dwa elementy oryginalnej Bursztynowej Komnaty: w
Bremie odnaleziono florentysk mozaik, bdc alegorycznym
przedstawieniem zmysu powonienia i dotyku"; w NRD za rosyjsk komod
w stylu empire, ktra, nierozpoznana, przetrwaa tam kilkadziesit lat.
Bursztyn, zwany niegdy zami Boga", to skamieniaa ywica, wyst-
pujca gwnie w Morzu Batyckim, zwaszcza w okolicy Kaliningradu, czyli
dawnego Krlewca. Batycki bursztyn liczy ponad pidziesit milionw lat i
pochodzi gwnie ze skandynawskich lub wschodnioeuropejskich sosen i
cedrw. Czsto zatopione s w nim niewielkie owady bd te fragmenty
rolin. Ze wzgldu na zotobrzow barw i przezroczysto wykonuje si z
niego przede wszystkim biuteri. Dawniej suy jednak take do wytwarzania
lup bd okularw, albo jako lekarstwo.
Bursztynowa Komnata, bdca wyjtkowym dzieem sztuki, pochodzia z
Prus. Tamtejszy architekt nadworny Andreas Schluter planowa stworzenie
wyoonej bursztynem przewietnej komnaty przeznaczonej na jedno z pry-
watnych pomieszcze Fryderyka I, krla w Prusiech", ktrego atwo byo
skusi przepychem, ju choby dlatego, e chcia czym absolutnie wspania-
ym chlubnie uczci nowo otrzyman godno krlewsk. Z innych relacji
wynika, e w 1701 roku, po powrocie do Berlina z uroczystoci koronacyjnych
w Krlewcu, krl sam wpad na pomys zbudowania takiej reprezentacyjnej
komnaty. Zmar jednak, nie ujrzawszy efektu mudnych prac nad tym
niezwykle ambitnym projektem, na ktrego realizacj trzeba byo najpierw
zgromadzi wystarczajco duo materiau. Niedokoczona komnata zostaa
zainstalowana w naronej sali na trzecim pitrze zamku berliskiego.
Nastpca Fryderyka, Fryderyk Wilhelm I, nazywany krlem-onierzem lub
krlem-kapralem, by w odrnieniu od ojca czowiekiem oszczdnym i tradycyj-
nym, tak e pomys zbudowania komnaty wyoonej od podogi po sufit bursz-
tynem nieszczeglnie go pociga. Porzucono wic projekt, a gotowe elementy
umieszczono w skrzyniach. Kiedy za rosyjski car Piotr I w 1716 roku zoy wi-
zyt w brandenburskim Havelbergu, otrzyma w nielubiany i niedokoczony
klejnot w podzice za zawarcie przymierza przeciw Szwecji. Piotr, ktry podzi-

200
wia t robot ju podczas wczeniejszej wizyty w Berlinie, zrewanowa si spe-
cjalnym oddziaem rosych grenadierw, niezwykle cenionych przez krla.
Za rzdw Elbiety I, nastpczyni Piotra I w Rosji, Bursztynowa Komnata
uzyskaa zasuon wietno: pocztkowo w Sankt Petersburgu, a pniej w
letniej rezydencji carw w Carskim Siole zostaa uzupeniona przez rosyj-
skiego nadwornego architekta Rastrellego lustrami i rozmaitymi rzebami. Sto
owietlajcych j wiec sprawiao, e ciepa barwa bursztynu efektownie
pobyskiwaa, robic niezwyke wraenie. I to wanie w tej sali zamkowej, w
ktrej znajdowaa si Bursztynowa Komnata, caryca lubia wydawa przy-
jcia. Kilkadziesit lat pniej Katarzyna II korzystaa z niej przede wszystkim
wtedy, gdy przysza jej ochota gra w karty, w ktre podobno zawsze wygry-
waa. Po rewolucji padziernikowej i obaleniu dynastii Romanoww zamek
wraz z Bursztynow Komnat zosta przeksztacony w muzeum.
Kiedy w 1941 roku, w trakcie inwazji Niemiec na Zwizek Radziecki,
oddziay Wehrmachtu zbliay si coraz bardziej do Leningradu, niemieccy
rabusie szykowali si ju do grabiey licznych dzie sztuki. Ale przygotowania
te okazay si przedwczesne, gdy doszo do dugotrwaego oblenia miasta,
co uniemoliwio spldrowanie paacw petersburskich. Carskie Sioo, poo-
ony na przedmieciach paac carycy Katarzyny, Niemcy zajli 17 wrzenia
1941 roku. Miejscowym kobietom udao si w por ukry wiele dzie sztuki z
paacowego muzeum i wysa je w gb Rosji, ale Bursztynowa Komnata
zostaa. Wkrtce pojawia si w Carskim Siole specjalna jednostka oficerw,
tak zwanych stranikw sztuki, ktrzy rozoyli j na poszczeglne czci, za-
pakowali do dwudziestu siedmiu skrzy i wywieli do Niemiec.
O zdobyciu Bursztynowej Komnaty marzy zwaszcza Gring, zachanny
kolekcjoner dzie sztuki, ktry upatrzy sobie ten skarb ju wczeniej i chcia go
wczy do swoich zbiorw, pochodzcych przewanie z kradziey, a umiesz-
czonych w jego majtku ziemskim Carinhall na pnoc od Berlina. Gring
chyba wierzy w zwycistwo Niemiec, bo bez najmniejszych ceregieli nieuczci-
wie przywaszcza sobie najcenniejsze dziea sztuki europejskiej pochodzce z
najrniejszych miejsc. Jednake w wypadku Bursztynowej Komnaty jego
kalkulacje si nie sprawdziy. Majcy niewiele mniej skrupuw gauleiter Prus
Wschodnich Koch przekona Hitlera, przypuszczalnie za namow Rohdego,
dyrektora muzeum w Krlewcu i znawcy bursztynw, aby przewie ten skarb
z Sankt Petersburga do Krlewca. Po wojnie miano go rzekomo przesa dalej
do planowanego muzeum Fiihrera" w Linzu w Austrii.

201
 Wiosn 1942 roku Bursztynow Komnat umieszczono w muzeum sta-
rego zamku w Krlewcu i udostpniono zwiedzajcym. Pnym latem 1944
roku przetrwaa pono bez uszczerbku dwa brytyjskie naloty bombowe i rze-
komo na pocztku 1945 roku zostaa przetransportowana na Zachd. Tu jednak
urywa si wszelki lad.
W zawierusze ostatnich miesicy wojny zagino lub ulego zniszczeniu
mnstwo dzie sztuki, rkopisw i innych drogocennych przedmiotw. Nie-
ktre pojawiy si pniej, ale Bursztynowej Komnaty nigdy nie odnaleziono.
Istniay za to najrozmaitsze wskazwki co do miejsca jej przechowywania.
Mwiono, e przetrwaa wojn w kopalni potasu w Dolnej Saksonii, to znw,
e ukryto j w pobliu Krlewca, wskutek czego wpada w rce Rosjan. W
Zwizku Radzieckim z kolei podejrzewano, e Bursztynowa Komnata jest w
posiadaniu Stanw Zjednoczonych. Pniej znw z informacji przebywajcego
w Polsce byego gauleitera Kocha wynikao, e w 1945 roku skarb zosta
wywieziony na statku uchodcw Wilhelm GustlofF", ktry jednak zaton.
Ale poszukiwacze wraku nie znaleli ladw drogocennego adunku. Inne z
kolei wskazwki mwiy o pewnej sztolni w Turyngii, ktr to sztolni nazici
wysadzili w powietrze tu przed zakoczeniem wojny, kiedy ju dotar tam
tajemniczy adunek z Krlewca. Wszystkie te tropy dokadnie zbadano, ale
niczego nie znaleziono.
Przez dziesitki lat badacze hobbyci wybierali si raz po raz na poszuki-
wania, co tylko przydawao tajemniczoci zaginionemu skarbowi i jego losom.
Pierwszy zacz poszukiwa Bursztynowej Komnaty urzd ds. bezpieczestwa
NRD pod rzdami Ericha Mielkego, ale nawet idce w dziesiciolecia, nie-
zwykle kosztowne badania prowadzone w stu pidziesiciu miejscach i owo-
cujce stu osiemdziesicioma tysicami stron akt nie przyniosy rezultatu. Po
ponownym zjednoczeniu Niemiec zaczy si szerzy cakiem niedorzeczne
plotki, skarbu jednak nie znaleziono.
Wiele przemawia za tym, e Bursztynowa Komnata w ogle nie opucia
Krlewca. Prawdopodobnie spalia si w starym miecie koronacyjnym kr-
lw pruskich ju w 1944 roku podczas druzgoczcego nalotu bombowego
Brytyjczykw, kiedy to ogromne czci miasta stany w pomieniach. Albo
te spona w chwili zajcia Krlewca przez Armi Czerwon. Przypuszczenie
to zrodzio si wwczas, gdy odnaleziono tam pozostaoci innych licznych
upw z Carskiego Sioa, z czego mona byo wnioskowa, e i Bursztynowa
Komnata nie zostaa stamtd wywieziona, lecz widocznie ulega zniszcze-

202
niu. I rzeczywicie, w gruzach zamku krlewieckiego natrafiono pniej na
niepalne fragmenty tego drogocennego gabinetu, czci bursztynowe prze-
pady jednak bez ladu, gdy bursztyn pali si doszcztnie. W kadym razie
strona rosyjska zadowolia si takim rezultatem poszukiwa i zaniechaa
dalszych dziaa.
Zgodnie z inn teori Bursztynowa Komnata spoczywa nadal w prze-
pastnych lochach zamku w Krlewcu, na ktrego fundamentach wznosz si
ruiny nigdy nieukoczonego Domu Rad. W 2006 roku odsonito zaledwie
kilka metrw tego gotyckiego tunelu, gdy podobno pozostaa ogromna jego
cz jest niedostpna. Nie ma adnych relacji pochodzcych od naocznych
wiadkw, ktrzy potwierdzaliby, e wywieziono mnstwo bursztynowych
intarsji, s za to sugestie, e skrzynie z zapakowanym skarbem znajdoway si
w miecie jeszcze w przeddzie wkroczenia Armii Czerwonej.
Tymczasem wikszo fachowcw jest zdania, e Bursztynowa Komnata
zapewne w ogle nie opucia stolicy Prus Wschodnich, skoro take krlewiec-
ki stranik tego skarbu, dyrektor muzeum Rohde, do koca pozosta w za-
groonym miecie. Lecz nawet jeli Rohde wiedzia, gdzie znajduje si Bursz-
tynowa Komnata, to zabra t wiedz ze sob do grobu - pod koniec 1945 roku
zmar z godu wraz z on w zburzonym i okupowanym Krlewcu.
Mimo to jeszcze zapewne i dzi, po odsoniciu i powiceniu kopii Bursz-
tynowej Komnaty, dziesitki wytrwaych badaczy nadal szukaj oryginau.
Jednake szansa, e owo osiemnastowieczne dzieo sztuki jeszcze kiedykolwiek
ujrzy wiato dzienne, jest po upywie ponad szedziesiciu lat i ogromnych
wysikach wielu pastw wrcz znikoma. Nazbyt due wydaje si te praw-
dopodobiestwo, e w kruchy materia, ktrego nazwa pochodzi bd co bd
od waciwoci dobrego spalania*, pad pastw poaru w ostatniej fazie wojny
niezalenie od tego, gdzie i dlaczego si to zdarzyo.

* Niem. Bernstein - bursztyn wywodzi si od sowa Brennstein" (poncy kamie).

203
 KONFERENCJA W JACIE

PREZYDENT CIERPICY NA STARCZE OTPIENIE

PRZEGRYWA WOLNO?

Na pocztku lutego 1945 roku, jeszcze przed zakoczeniem drugiej wojny

wiatowej, spotkali si w radzieckim kurorcie Jata na Pwyspie Krymskim
nad Morzem Czarnym, szefowie trzech pastw sprzymierzonych w wojnie z
Niemcami: Wielkiej Brytanii, Zwizku Radzieckiego i Stanw Zjednoczonych.
Owa Wielka Trjka" - Churchill, Stalin i Roosevelt - znaa si ju od dawna z
innych spotka na szczycie i w czasie walki z Rzesz Niemieck utrzymywaa
na og poprawne stosunki. W Jacie przywdcy ci mieli zdecydowa o
przyszoci Europy, gdy koniec wojny, przynajmniej na tym kontynencie,
przybliy si na wycignicie rki. Na porzdku obrad trzech zwyciskich
mocarstw in spe miao ostatecznie stan wiele tematw: przyszo Polski i
jej granice, wczenie Francji do grona zwycizcw, sprawa podziau Niemiec
na strefy okupacyjne i kwestia niemieckich reparacji, jak rwnie - oglnie
rzecz biorc - ustalenie nowego porzdku w powojennej Europie i stref
wpyww poszczeglnych zwyciskich mocarstw na wiecie.
Jednake wielu ludzi wci uwaa, e konferencja w Jacie jest haniebn pla-
m na honorze dyplomacji midzynarodowej. Zdecydowano tam bowiem ww-
czas o podziale Europy, ktry wskutek odegnania si zwyciskich mocarstw

205
zachodnich od Zwizku Radzieckiego, mia si utrzyma przez kilkadziesit lat
i ju wkrtce po spotkaniu na Krymie przybra, w trakcie zimnej wojny, posta
ohydnego symbolu: elaznej kurtyny cigncej si wzdu i wszerz Europy.
Churchill i Roosevelt bez wikszych oporw odstpili kutemu na cztery nogi
Stalinowi p kontynentu. Zwaszcza pastwa Europy rodkowo-Wschodniej,
wydane na pastw Zwizku Radzieckiego, czuy si elementem przetargowym
w pokerze rozgrywanym przez wielkie mocarstwa zachodnie. Rwnie podzie-
lone Niemcy nie mogy, co zrozumiae, wycign dla siebie adnych korzyci
z wynikw konferencji jataskiej, a w Europie Zachodniej ju niebawem za-
czto mwi, e Stalin wystrychn Zachd na dudka. Wydawao si to nie-
zrozumiae wobec dominujcej pozycji USA i uporu Churchilla, a wreszcie
znaleziono godnego ubolewania winnego: Franklina Delano Roosevelta, od
1933 roku prezydenta Stanw Zjednoczonych, ktry pojecha na Krym jako
czowiek schorowany i wkrtce potem zmar. Wedug szeroko rozpowszechnio-
nej opinii Roosevelt by ju wwczas w bardzo zym stanie, a Stalin cynicznie
to wykorzysta i przeprowadzi konferencj po swojej myli.
Powstanie dwubiegunowego wiata jest bez wtpienia cile zwizane z
konferencj w Jacie, ale twierdzenie, i decyzja o tym zapada wanie wtedy
na Krymie, nie odpowiada prawdzie. W istocie bowiem kwestia ta bya tam
jedynie wzmiankowana, ale nie uregulowano jej w sposb jednoznaczny.
Wielu punktw spornych nie poruszono choby z tego powodu, e trwaa
jeszcze wojna i pastwa alianckie, zdane na siebie, musiay si ze sob liczy. I
chocia na horyzoncie rysowaa si ju wyrana szansa na pokj w Europie, to
jednak nie wiadomo byo, jak dugo potrwa jeszcze wojna na Pacyfiku. Co si
za tyczy Niemiec, w Jacie postanowiono o wprowadzeniu stref okupacyjnych
w tym kraju i naoeniu na niego obowizku uiszczenia reparacji. Nie
rozstrzygnito jednak kwestii, jak w przyszoci naleaoby si zachowa
wobec Niemiec i czy powinno si je istotnie podzieli. Nie ustalono rwnie
ostatecznie linii przyszej zachodniej granicy Polski.
Powojenne konflikty, ktre w konsekwencji doprowadziy do zimnej
wojny, maj oczywisty zwizek z konferencj w Jacie, gdy przywdcy trzech
wielkich mocarstw nie wyjanili tam wielu wanych spraw. Ale gdyby nawet
wwczas zajto si nimi, nie ustrzegoby to Europy przed rnymi problema-
mi, ktre i tak, wczeniej czy pniej, by si pojawiy. Po zakoczeniu wojny
konflikty byy nieuniknione, tote Europa rozpada si na dwa obozy, a na
kontynencie rozpocz si okres zimnej wojny.

206
 Wielka Trjka miaa niewtpliwie dobr wol zawarcia w Jacie takiego
porozumienia midzy zwyciskimi mocarstwami, ktre skutecznie zapo-
biegoby kolejnej wojnie i na dugie lata odsunoby grob jej ponownego
wybuchu. Z punktu widzenia wczesnej polityki waniejsze jednak ni po-
rozumienie we wszystkich wanych kwestiach wydawao si to, eby wiat
przyj do wiadomoci, i konferencja jataska zakoczya si sukcesem.
Owym trzem wielkim mom stanu chodzio nade wszystko o zademon-
strowanie jednoci.
Czy jednak schorowany Roosevelt by zdolny do rokowa? Lekarz Chur-
chilla, lord Moran, towarzyszcy swojemu premierowi w Jacie, wypowiada
si pniej o fatalnym stanie zdrowia prezydenta USA. Mwi, e Roosevelt
bardzo rzadko wcza si do rozmw i, zupenie nieobecny duchem, siedzia
czsto z otwartymi ustami przy stole. Z powodu bardzo zaawansowanej mia-
dycy jego naczynia krwionone byy w znacznym stopniu zwapniae, zostao
mu wic niewiele ycia. wiadczyoby to o tym, e potomni nie mylili si w
ocenie stanu zdrowia amerykaskiego prezydenta. Jednake pozostali
uczestnicy konferencji wypowiadali si w zupenie innym tonie. Na przykad
brytyjski minister spraw zagranicznych Eden, ktry w trakcie obrad siedzia
znacznie bliej Churchilla ni jego lekarz, potwierdza wprawdzie, e Roose-
velt by osabiony, ale jego przytomno umysu i zdolno oceny sytuacji
pono wcale na tym nie ucierpiay. Rwnie przebieg konferencji nie pozwala
na wycignicie wniosku, e Roosevelt nie do uwanie ledzi rokowania.
Bywao, e przejmowa inicjatyw, zgasza zastrzeenia i propozycje, zupe-
nie tak samo jak jego dwaj partnerzy. Prawd jest jednak i to, e Stalin by
podczas konferencji w szczytowej formie. Tylko raz straci nad sob panowa-
nie, poza tym zachowywa si spokojnie, rozwanie i cechowaa go ogromna
pewno siebie. Dowid niezbicie, e jest zrcznym negocjatorem. By te
wystarczajco cyniczny, aby sytuacj w Polsce i na wschodnich terenach
niemieckich przedstawia nieprawdziwie, jeli tylko suyo to przeforsowaniu
jego planw.
Uznanie wynikw konferencji za w peni zadowalajce mona tumaczy
tym, e w chwili rokowa wojna trwaa jeszcze w najlepsze. Pozycja ne-
gocjacyjna Roosevelta i Churchilla bya uwarunkowana rwnie sytuacj na
froncie, w owym czasie bowiem Armia Czerwona posuna si o wiele dalej
naprzd ni wojska brytyjskie i amerykaskie, ktre wkroczyy do Niemiec od
zachodu. Rwnie oczywiste byo te, e to Zwizek Radziecki zosta naj-

207
bardziej dotknity przez dziaania wojenne, wobec czego mia pene prawo do
wysuwania roszcze. Okazao si, e jest trzech zwycizcw tej wojny, ktrzy
obradujc o losach powojennej Europy, w mniejszym stopniu maj na
wzgldzie dobro maych krajw i ich prawo do samostanowienia ni wasne
interesy w Europie i w ogle porzdek wiata. Tak postaw prezentowa nie
tylko Stalin. Take Roosevelt i Churchill nie konsultowali si wczeniej z
odnonymi pastwami, w jaki sposb maj przebiega nowe granice i kto ma
mie wpyw na dany zaktek Europy. Zrozumiae wydawao si to oczywicie
w odniesieniu do Niemiec, ktre jako sprawca i przegrany tej wojny tak czy
inaczej nie miay prawa gosu w rokowaniach. W podobny sposb jednak
zachowano si wobec Polski i Chin.
Jeli chodzi o Polsk, Wielka Trjka uznaa, e zademonstrowanie jed-
noci uczestnikw konferencji w tej najistotniejszej sprawie bdzie waniejsze
od powzicia dobrze przemylanej decyzji uwzgldniajcej polskie interesy. W
przypadku Chin i innych pastw pozaeuropejskich, ktre byy aren dziaa
wojennych, trzem mocarstwom chodzio wycznie o kwestie geopolityczne,
czyli podzielenie midzy siebie stref wpyww. Mowie stanu rzadko kiedy
podejmuj decyzje wycznie w oparciu o idealistyczne i fundamentalne
przesanki, a Wielka Trjka z Jaty z pewnoci miaa jeszcze przed oczami,
ku przestrodze, przykad prezydenta USA Wilsona, ktrego czternastopunk-
towy plan dla Europy ustanowiony po pierwszej wojnie wiatowej nie zda
egzaminu w realnej sytuacji politycznej.
Pomijajc to wszystko, konferencja w Jacie bya dokadnie tak samo jak
inne tego rodzaju konferencje uwarunkowana gr polityczn. Niezalenie od
tego, czy nazwiemy to skandalicznym szachrajstwem, czy te wzajemnym han-
dlem, Wielka Trjka wyjania problemy, ktre byy do wyjanienia, a dra-
liwe tematy scedowaa na swoich ministrw albo przesuna ich rozstrzy-
gnicie na pniejszy termin. Kady z uczestnikw mia swoje oczekiwania i
pogldy w odniesieniu do poszczeglnych kwestii, inne za traktowa jako
mniej wane, przydatne jednak jako element przetargowy. I tak na przykad
Churchillowi znacznie bardziej ni na Polsce zaleao na utrzymaniu brytyj-
skich wpyww w Grecji, Stalin z kolei w sprawie Polski nie by gotw do
ustpstw i mg bazowa na tym, e zarwno Roosevelt, jak i Churchill, pki
bd mogli zachowa twarz, nie dopuszcz do zaamania si rokowa z tego
powodu. Temu suya mwica o demokratycznym ustroju kontynentu De-
klaracja o wyzwolonej Europie, na ktrej ogoszenie Stalin zgodzi si z lekkim

208
sercem. O wiele trudniej przyszo mu to w innej kwestii, ale w kocu ustpi:
zgodzi si na utworzenie francuskiej strefy okupacyjnej, podobnie jak na
realizacj amerykaskiej wizji Organizacji Narodw Zjednoczonych oraz na
postanowienie o losie Chin. Brytyjczycy zreszt i tak nie byli skorzy przyzna
rnym narodom penego prawa do samostanowienia, bo to wstrzsnoby
brytyjskim Commonwealthem. W Jacie zatem prawie bez problemw po-
rozumiano si co do wszystkich stref wpyww na wiecie.
Konferencja jataska bya spotkaniem na szczycie trzech sojusznikw,
ktrzy ju mogli czu si jak zwycizcy i ktrzy penoprawnie, z wygranych
pozycji, rozmawiaj o przyszoci. Tote uznali oni, e sporne kwestie maj
prawo rozwiza w zgodzie z wasnymi interesami. Z bezpiecznej perspekty-
wy kilkudziesiciu minionych lat atwo jest krytycznie ocenia dugotrwae
skutki konferencji, ale historia to bardzo zoona tkanka, ktra rozwija si
wedug skomplikowanych zasad, a osoby decydujce o przebiegu procesw
dziejowych nigdy nie umiej do koca przewidzie konsekwencji swoich
dziaa. Urzdnicy towarzyszcy wczesnym mom stanu byli przekonani, e
uzyskali oni dla swoich krajw wszystko, co najlepsze, wszystko, co w tamtym
momencie wydawao si absolutnie suszne. Podobnie patrzyli na to po
zakoczeniu obrad w Jacie zwykli obywatele zwyciskich pastw. Nie mona
byo jeszcze przewidzie, e pierwsza powojenna konferencja zwyciskich
mocarstw, ktra kilka miesicy pniej odbya si w Poczdamie, na
kilkadziesit lat, bez koniecznoci wprowadzania stanu wojennego, rozdzieli
Zachd i Wschd. Historia oddaa niejako sprawiedliwo Rooseveltowi:
mimo wszystko, biorc pod uwag wyobraenia Wielkiej Trjki, powojenny
porzdek wiata w najwikszej mierze odpowiada wizji wcale nie tak starczo
otpiaego, jak to twierdzili niektrzy, prezydenta USA.
 ARGENTYNA

MIEJSCE SCHRONIENIA NUMER JEDEN DLA

NAZISTW?

Jeszcze w 1992 roku mona byo przeczyta w czasopimie Der Spiegel", e

po zakoczeniu drugiej wojny wiatowej i upadku Niemiec hitlerowskich
tysice narodowych socjalistw, od prowincjonalnych nazistw do poszuki-
wanych za zbrodnie esesmanw, od partyjnych bonzw NSDAP do nadzor-
czy w obozach koncentracyjnych, zbiego przede wszystkim do Argentyny.
Pogoska o tym, jakoby Argentyna bya krajem, w ktrym szczeglnie chtnie
chroni si niereformowalni starzy nazici, pojawiaa si na og w plotkach i
informacjach o miejscach pobytu prominentw reimu hitlerowskiego.
Szczeglne zainteresowanie budzi wci ostatni sekretarz Fuhrera", desygno-
wany na szefa kancelarii NSDAP Martin Bormann, ktrego od 1 maja 1945
roku uwaano za zaginionego. Raz po raz pojawiay si relacje, z ktrych wy-
nikao, e Bormann przey wojn, po czym zbieg do Argentyny. Rzekomo
midzy Rzesz Niemieck a Argentyn pyway podczas wojny potajemnie,
ale bardzo czsto, odzie podwodne. Na jednej z nich uciek podobno Martin
Bormann, ktry nastpnie podda si operacji plastycznej, dziki czemu de-
finitywnie zatar za sob wszystkie lady, jak mwi jedni, albo te, co utrzy-
muj inni, kryty przez rzd argentyski, z tamtejszego Berghofu" kierowa

211
midzynarodow organizacj nazistowsk. Mimo zakrojonych na szerok ska
bada nigdy nie udao si tego dowie, bardziej prawdopodobne wydaje si
natomiast, e w ostatnich dniach wojny Bormann straci ycie w poncym
Berlinie, zdobywanym w cikich bojach przez wojska alianckie. W 1960 roku
aresztowano wprawdzie podobnego do Bormanna Argentyczyka nie-
mieckiego pochodzenia, ale ju wkrtce wyjanio si, e w mczyzna przy-
by do Argentyny w 1930 roku i tylko wykazywa niewielkie podobiestwo do
niemieckiego faszysty. Kilkadziesit lat pniej, w 1994 roku, udao si jednak
schwyta inn grub ryb, a mianowicie Ericha Priebkego, byego
sturmbahnfuhrera SS, i postawi przed sdem we Woszech pod zarzutem
rozstrzelania woskich zakadnikw. Pod koniec lat czterdziestych Priebke
zbieg do Argentyny, gdzie przez nikogo nierozpoznany, y sobie spokojnie a
do chwili aresztowania.
W Europie jednake wci utrzymuje si przekonanie, e w poudnio-
woamerykaski kraj po 1945 roku zaoferowa schronienie niezliczonym na-
zistom niemieckim, pomagajc im w ten sposb unikn wymierzenia spra-
wiedliwoci ze strony wadz okupacyjnych, a pniej ze strony sdw RFN i
NRD. Ucieczk do rzdzonej przez Perona Argentyny, uwaanej za przyjazn
nazistom, umoliwiaa im pono osawiona ODESSA - Organizacja Byych
Czonkw SS. Nie ma dowodw na to, e taka organizacja rzeczywicie istnia-
a, ale gdyby nawet tak byo, miaaby z pewnoci znacznie mniejsze wpywy,
ni jej ochoczo przypisywano. W pamici historycznej zachowao si rwnie
przekonanie, e w okresie panowania w Niemczech reimu hitlerowskiego
niemiecka mniejszo narodowa mieszkajca w Argentynie utrzymywaa ostry
kurs nazistowski. Mwi si powszechnie, e yjcy tam Niemcy to starzy na-
zici albo ich potomkowie. Czy jednak rzeczywicie jest to prawda?
Po pierwsze, imigracja Niemcw do Argentyny rozpocza si znacznie
wczeniej ni w 1945 roku. Od koca XIX wieku obywatele Niemiec po-
dejmowali raz po raz prby rozpoczcia nowego ycia w tym kraju. Z tego
wanie powodu, a take ze wzgldu na dynamiczn wymian gospodarcz,
kontakty midzy obydwoma pastwami byy bardzo rozlege. Do Niemiec
pyny z Argentyny produkty rolne, w zamian eksportowano do niej wytwory
niemieckiego przemysu. Przed pierwsz wojn wiatow Niemcy byy, zaraz
po Wielkiej Brytanii, najwaniejszym partnerem handlowym Argentyny, z
ktr, obok Brazylii, wizay je w Ameryce aciskiej cise kontakty
ekonomiczne. Wymiana midzy obydwoma krajami kwita rwnie w okre-

212
sie midzywojennym i dopiero po wybuchu drugiej wojny wiatowej obroty
drastycznie si zmniejszyy, chocia Argentyna wypowiedziaa wojn Rzeszy
Niemieckiej dopiero w marcu 1945 roku, i to tylko pod naciskiem USA.
Podobnie przebiega proces imigracji Niemcw: rozkwit pod koniec XIX
wieku, przerwaa go pierwsza wojna wiatowa, a pniej rozpocz si na
nowo. W latach trzydziestych rwnie w Argentynie istniaa rzeczywicie filia
NSDAP, jednake Argentyczycy pochodzenia niemieckiego wcale nie sta-
nowili wikszoci czonkw tej organizacji. W gazetach mwiono wprawdzie
o liczbach odpowiadajcych poowie Niemcw zamieszkaych w Argentynie,
ale nie ma na to dowodw. W rzeczywistoci czonkami partii byo niespena
pi procent, nie istniaa tam te pita kolumna" Niemiec hitlerowskich. Inne
organizacje narodowosocjalistyczne cieszyy si wprawdzie wiksz po-
pularnoci, ale o zglajchszaltowanej niemieckoci" nie moe by w Argen-
tynie mowy, chocia zagraniczna agenda NSDAP take i tam uprawiaa swoj
propagand. Dziaalno tej ostatniej nie trwaa wszake zbyt dugo, bo ju w
1939 roku, wskutek tzw. afery patagoskiej, w ktrej przy uyciu sfaszo-
wanych dokumentw sugerowano majc nastpi aneksj Patagonii przez
Niemcy, musiaa zakoczy swoj misj w Argentynie.
Ale trzeba tu te podkreli, i w latach trzydziestych Argentyna bya
rwnie krajem, w ktrym niemieccy emigranci szukali azylu. Wywdro-wao
tam z Rzeszy pidziesit tysicy niemieckich ydw i wielu innych
przeciwnikw reimu, Buenos Aires stao si centrum antyfaszystowskiego
ruchu oporu.
Po 1945 roku istotnie wielu niemieckich nazistw, ale take woskich
faszystw zbiego z Niemiec do Argentyny. Nie zawsze jednak gwnym
powodem przybycia ich tutaj byy groce im procesy karne. Ta nielegalna
emigracja miaa czsto przyczyny ekonomiczne, zawodowe lub osobiste. Ar-
gentyna werbowaa ludzi potrzebnych dla kraju, szczeglnie poszukiwanych
specjalistw i naukowcw, i pomagaa im w plegalnym wyjedzie z Niemiec
- obowizywa bowiem wwczas zakaz wydany przez aliantw, a na legaln
emigracj pozwolono z powrotem dopiero po powstaniu Republiki Federalnej
Niemiec. Przycignicie Niemcw do Argentyny leao zdecydowanie w
interesie tego pastwa. W 1951 roku prezydent Peron zaoferowa nawet
przyjcie od dwch do trzech milionw niemieckich obywateli. Zapowiedzia
te, e odda do dyspozycji statki, aby mogy przewie emigrantw.
Przypyno ich tam jednak znacznie mniej, albowiem wiele osb zre-

213
zygnowao z wyjazdu, kiedy Argentyna zacza coraz bardziej pogra si w
kryzysie gospodarczym, podczas gdy w Niemczech zarysowywa si ju na
horyzoncie cud gospodarczy".
W porwnaniu z cakowit liczb niemieckich imigrantw mieszkajcych
w Argentynie liczba zbiegych do tego kraju zbrodniarzy wojennych wydaje
si wrcz znikoma. W latach 19451955 wyjechao tam prawie czterdzieci
tysicy Niemcw, ale nie wicej ni szedziesicioro spord nich postanowio
w ten sposb uciec przed procesem karnym grocym im ze strony wadz
okupacyjnych bd prawodawstwa niemieckiego. I chocia dziki rozmaitym
pomocnikom udao si kolejnym nazistom, na og przez kraje trzecie, dotrze
z Niemiec do Argentyny, to jednak nie ma adnych dowodw na istnienie po
drugiej wojnie wiatowej dobrze zorganizowanych stowarzysze, nioscych
uciekinierom pomoc zakrojon na szerok skal. Liczb niszych szar
hitlerowcw, wrd ktrych znajdowali si oficerowie Wehrmachtu i wierni
reimowi dziennikarze, ocenia si na piset osb.
Fama o Argentynie jako miejscu ich schronienia i o legitymujcych si
niemieckim pochodzeniem Argentyczykach jako osobach o co najmniej na-
cjonalistycznych, jeli nie wrcz przyjaznych nazistom pogldach, wydaje si
zatem zupenie bezpodstawna. Argentyska ludno pochodzenia niemiec-
kiego jest tak samo rnorodna jak gdziekolwiek indziej, a czsto wysuwane
pod adresem Argentyny podejrzenie bardzo krzywdzce.
 MARILYN MONROE

SAMOBJSTWO CZY SPISEK RZDOWY?

W nocy z czwartego na pity sierpnia 1962 roku, kiedy Marilyn Monroe

zmara po przedawkowaniu rodkw nasennych, zakoczya si przedwczenie
jedna z wymarzonych karier Hollywoodu. Jak to czsto bywa w momencie
spektakularnego odejcia ludzi znajdujcych si w centrum zainteresowania
opinii publicznej, rwnie w wypadku Marilyn Monroe zaczy si mnoy
spekulacje na temat przyczyn jej nagej mierci. Jako zakulisowych inspira-
torw ewentualnego zabjstwa brano pod uwag czonkw amerykaskiej
mafii, pracownikw CIA, a nawet prezydenta Stanw Zjednoczonych Johna F.
Kennedy'ego i jego brata Roberta.
Do powstania plotek sugerujcych, e mier Marilyn jest dziwnie podej-
rzana, przyczyniy si okolicznoci zgonu aktorki. Kiedy znaleziono jej ciao,
trzymaa jeszcze w rce suchawk telefonu. Czy chciaa do kogo zadzwoni?
Na jej rachunku telefonicznym brakowao jednak informacji o poczeniach,
ktre wykonaa owej fatalnej nocy. Znikno te gdzie orzeczenie lekarskie z
wynikami obdukcji, tak samo jak dziennik aktorki. Rwnie pooenie ciaa
nie odpowiadao pozycji, w jakiej zazwyczaj znajduje si denatw, ktrzy
przedawkowali medykamenty. Do tego doszy sprzeczne zeznania dotyczce
przebiegu owej problematycznej nocy. Czy gospodyni aktorki znalaza j

215
martw ju o pnocy, czy te trzy godziny pniej? A jeli dopiero o wp do
czwartej rano spostrzega wiato w sypialni Marilyn, to co dziao si od chwili
mierci gwiazdy do momentu jej znalezienia? Czy mordercy mieli do czasu,
eby zatrze za sob lady?
Gwnym rdem rnych spekulacji na temat przyczyn tej mierci byy
romanse, jakie Marilyn Monroe miaa pono z prezydentem USA Johnem F.
Kennedym i jego bratem Robertem. Podejrzewano wic, e zarwno potny,
powizany z mafi klan Kennedych, jak i CIA miay wszelkie powody, eby
obawia si niezrwnowaonej psychicznie aktorki, ktr w pewnym
momencie naszaby moe ch wypaplania jakich tajemnic czy intymnych
szczegw z ycia. A to mogoby Johna F. Kennedy'ego kosztowa nawet
prezydentur. Zgodnie z innym znw wyjanieniem, Marilyn Monroe zostaa
zamordowana przez mafi, ktra nastpnie chciaa przypisa to zabjstwo
Robertowi Kennedy'emu, ale nic z tego nie wyszo, bo udao mu si na czas
zabezpieczy wszystkie materiay dowodowe, tak e nie dotkno go adne
podejrzenie. Kolejne teorie mwi o spisku komunistycznym albo kieruj
podejrzenia na gospodyni Marilyn lub jej psychiatr.
Najbardziej prawdopodobne wyjanienie tego tragicznego samobjstwa,
czyli przedawkowanie lekw uspokajajcych, byo zbyt proste dla szukajcych
sensacji mediw, szczerze zasmuconych fanw i zagorzaych propagatorw teo-
rii spiskowych. Zgodnie z rozpowszechnionym wyobraeniem yczeniowym
epoki medialnej, gwiazdy nie umieraj wskutek osobistych zmartwie lub de-
presji, ktre tylko zwykych ludzi doprowadzaj do samobjczej mierci. Kto
ubstwia jak gwiazd, woli wierzy co zrozumiae - w tajemnicz wersj
jej mierci anieli w t bardziej prawdopodobn, ale mniej byskotliw. Poza
tym jak taka uwielbiana gwiazda filmowa miaaby w ogle by nieszczliwa?
Lecz cho te wszystkie sensacyjne teorie usiujce odpowiedzie na pytanie,
kto mg nastawa na ycie Marilyn Monroe, sprawiaj wraenie wiarygod-
nych, to jednak czerpi one poywk z do sabo udokumentowanych poszlak
i podejrze. Wprawdzie dokadny przebieg owej tragicznej nocy, podczas
ktrej nastpi zgon aktorki, nie jest nadal do koca wyjaniony, ale te nie ma
dowodw na to, e Marilyn zmara mierci gwatown.
Znacznie wicej przemawia za zdecydowanie smutniejsz wersj, zgod-
nie z ktr Marilyn Monroe dziki byskawicznej karierze fetowanej gwiazdy
duego ekranu udao si w jakiej mierze zostawi za sob nieszczliw
przeszo, ale jej nadzieje na szczcie w yciu osobistym si nie ziciy. Od

216
lat, nie mogc upora si z traum smutnego dziecistwa, Marilyn znajdowaa
si pod opiek psychoterapeuty. Poza tym cierpiaa na lekomani, ktra to
choroba bya wwczas bardzo rozpowszechniona wskutek lekkomylnego
przepisywania medykamentw przez lekarzy. Trzy maestwa Marilyn oka-
zay si nieudane, nie speniy si take jej marzenia o dziecku, gdy w ostat-
nim czasie przeya dwa poronienia. W miesicach poprzedzajcych mier
borykaa si z rnymi przeciwnociami losu i bya coraz bardziej niezdolna
do pracy. Musiaa czu, e przy caej swej sawie jest teraz bardziej samotna
ni kiedykolwiek. Miaa te ju za sob dwie prby samobjcze. Tak wic
najbardziej prawdopodobnym wyjanieniem mierci Marilyn Monroe wydaje
si to, e podja ona jednak trzeci prb - i ta si powioda.
 KRYZYS KUBASKI

APOGEUM ZIMNEJ WOJNY?

Kiedy dwudziestego drugiego padziernika 1962 roku prezydent USA John F.

Kennedy zapowiedzia blokad morsk Kuby, wskutek czego kryzys kubaski
wkroczy w decydujc faz, wiat w napiciu wstrzyma oddech. Cho wcze-
niej dochodzio ju do rnych zimnowojennych sytuacji kryzysowych, to
jednak tym razem o wiele bardziej ni kiedykolwiek grozia wiatu eskalacja
konfliktu Wschd-Zachd. Przeraona opinia publiczna staraa si w miar
moliwoci ledzi na bieco rozwj wydarze na linii Biay Dom-Kreml.
Wszyscy wiedzieli bowiem, e konfrontacja ta moe mie straszne skutki i e
moe nawet doprowadzi do militarnej prby si dwch wielkich mocarstw,
USA i ZSRR, uzbrojonych po zby w bro konwencjonaln i atomow. W
Berlinie, bdcym niewtpliwie w tym okresie ogniskiem zapalnym, ludzie ze
szczeglnym przeraeniem ledzili przebieg wydarze, obawiajc si, e jeli
dojdzie do konfrontacji obu systemw, to rwnie oni zostan bezporednio
dotknici ewentualnymi ruchami okrtw na Karaibach. Armia Czerwona i
Narodowa Armia Ludowa czekay w NRD na sygna do rozpoczcia dziaa
zbrojnych. Zaistniaa groba wybuchu trzeciej wojny wiatowej.
Nic wic dziwnego, e kiedy konflikt udao si zaegna, niebywale wzro-
sa popularno Johna F. Kennedy'ego, ktry walnie si do tego przyczyni. Jego
tragiczna mier, zadana mu przez zamachowca rok pniej w Teksasie, spowo-
dowaa, e sta si on postaci nieomal mityczn. Z powanej konfrontacji obu

219
supermocarstw Kennedy wyszed jako zwycizca, ktry dowid swojej wielko-
ci wobec nieprzewidywalnego moskiewskiego przeciwnika. Czy jednak istniej
historyczne dowody tego zwycistwa, czy te mamy tu po prostu do czynienia
z legend modzieczego prezydenta, z ktrym cae pokolenie wizao najwiksze
nadzieje, nie dystansujc si wobec nich nawet po zamachu w Dallas? I czy kryzys
kubaski by istotnie kulminacyjnym punktem zimnej wojny, w ktrym to wiat,
jak nigdy wczeniej i nigdy pniej, stan przed grob konfliktu atomowego?
Blokada Kuby bya reakcj na poufne informacje amerykaskich powietrznych
sub wywiadowczych, ktre ujawniy, e Sowieci instaluj na Wyspach Karaib-
skich i sprzymierzonej z nimi Kubie wyrzutnie rakietowe i e nadchodzi transport
nastpnych. Takiego afrontu i takiego zagroenia tu u brzegw Stanw Zjedno-
czonych Ameryki rzd w Waszyngtonie nie mg oczywicie zignorowa. Nastay
dugie i mczce dni utrzymywanych w tajemnicy dyplomatycznych negocjacji.
W Biaym Domu obradowa ExComm (Executive Committee of tie National
Security Council), rada kryzysowa, ktr prezydent powoa specjalnie do rozwi-
zania sprawy tego kryzysu, a w ktrej kluczow pozycj zajmowa jego brat i do-
radca Robert (Bobby"). Po tygodniowych przepychankach dobito wreszcie targu:
ZSRR wycofa si z zajtych pozycji, a USA owiadczyy publicznie, e nie zamie-
rzaj wkroczy na Kub. Informacj o zawartym wtedy rwnie porozumieniu
w sprawie wycofania z Turcji rakiet amerykaskich podano znacznie pniej.
Po zamordowaniu braci Kennedych Johna F. w 1963 i Roberta w 1968
roku ukazaa si ksika Bobby'ego Thirteen Days, mwica o heroicznej wrcz
cierpliwoci i zabiegach dyplomatycznych rzdu Kennedy'ego od chwili otrzy-
mania informacji o budowie stacji rakietowych na Kubie a po zakoczenie
konfliktu, w czasie ktrego wiat znajdowa si na skraju wojny atomowej. Ten
synny dziennik, opowiadajcy o dwch kryzysowych tygodniach, najbardziej
chyba przyczyni si do powstania mitu o kryzysie kubaskim, ale nie do koca
prawdziwie przedstawia on historyczne fakty. W rzeczywistoci bowiem orygi-
nalne zapisy Kennedy'ego zostay przed publikacj opracowane przez Theodore'a
Sorensona, zausznika Kennedych, ktry w jak najlepszym wietle chcia ukaza
rzd Stanw Zjednoczonych.
Hymny pochwalne opiewajce dokonania braci Kennedych i ich dorad-
cw pojawiy si oczywicie ju znacznie wczeniej, tu po zaegnaniu kryzysu.
Media amerykaskie rozpisyway si wwczas o wielkim triumfie Ameryki i jej
wspaniaym prezydencie, ktry z najlepszymi i najmdrzejszymi" przeprowa-
dzi kraj przez ten kryzys. Jednake taka bardzo yczliwa ocena tego, co dziao

220
si w Biaym Domu jesieni 1962 roku, nie jest poparta adnymi dowodami.
ExComm by w mniejszym stopniu sztabem kryzysowym, ktry trzyma rk
na pulsie wydarze i podejmowa decyzje, bardziej za stanowi zabezpieczenie
dla Kennedych, nie pozwalajc nikomu w aparacie rzdowym odchyli si od
kursu, ktrym szli obaj bracia. Nie podoba si on zwaszcza amerykaskim wa-
dzom wojskowym, ktre uwaay, e ogoszenie blokady to zbyt saba reakcja
na dziaania Sowietw, podobnie zreszt jak caa strategia rzdu Kennedy'ego.
Generaowie domagali si ataku na rozlokowane na Kubie stacje rakietowe, ale
prezydent si nie ugi. Mimo naciskw zachowywa si nadzwyczaj przezornie,
obawia si bowiem nie tylko eskalacji konfliktu w rejonie Karaibw, ale take
konsekwencji mogcych dotkn Europ, a zwaszcza jej najbardziej newralgicz-
ny punkt, jakim by Berlin Zachodni. Rwnoczenie jednak znajdowa si pod
du presj oczekiwa spoecznych: w obliczu zorganizowanej rok wczeniej,
ale nieudanej inwazji w Zatoce wi prezydent w adnym razie nie mg wyj
z tego kryzysu jako kto, kto ugi si przed Sowietami. W ocenie opinii pu-
blicznej Kennedyemu udao si zachowa twarz, amerykascy wojskowi z kolei
uznali, e potwierdzia si ich opinia o nim jako sabym prezydencie.
Zwaszcza wieczorem dwudziestego sidmego padziernika niebezpiecze-
stwo wojny wydawao si wszystkim uczestnikom rokowa znacznie wiksze
ni kiedykolwiek. Oto bowiem Chruszczow przez Radio Moskwa publicznie
zada od Waszyngtonu wycofania rakiet amerykaskich z Turcji, w zamian
za co zobowiza si wycofa z Kuby rakiety sowieckie. Pniej jednak Moskwa
ulega i zadowolia si obietnic, e USA zostawi Kub w spokoju. Przyja
take nieoficjalne zapewnienie o wycofaniu z Turcji rakiet amerykaskich.
Aby dobrze zrozumie i prawidowo oceni podjte wwczas decyzje, na-
ley cofn si do genezy tego konfliktu. W chwili najwikszego zaostrzenia
zimnej wojny przywdcy obu supermocarstw czuli, e znajduj si w defensy-
wie. Kennedy z powodu budowy muru w Berlinie i panujcej tam niezwykle
napitej sytuacji, jak rwnie z powodu nieudanej inwazji na Kub. Chruszczow
natomiast ze wzgldu na wydane przez Pentagon w padzierniku 1961 roku
owiadczenie, e atomowe siy zbrojne USA maj przewag nad atomowymi
siami zbrojnymi ZSRR. Zwaywszy, jak wielkie znaczenie przypisywano ww-
czas zbrojeniom atomowym we wspzawodnictwie supermocarstw, jest rzecz
zrozumia, e musiao to doprowadzi do oddwiku ze strony Moskwy. Bez-
poredni reakcj by sprzeciw i sowiecka prba nuklearna, perspektywiczn za
polityka Chruszczowa wobec Kuby. Szef pastwa sowieckiego chcia na Kubie

221
zaatwi kilka spraw naraz: ocali istnienie socjalistycznej wyspy na Morzu Ka-
raibskim, zademonstrowa swoj potg wobec USA, a w obozie socjalistycz-
nym wobec Chin, i ponadto zapewni sobie wzrost uznania w kraju.
To, co dzisiaj uwaa si za zwycistwo USA i mistrzowskie posunicie Ken-
nedych, naley w istocie zawdzicza przezornoci obu negocjatorw. Ta w grun-
cie rzeczy nierozwizalna konfrontacja obu blokw politycznych staa si na
krtki historyczny moment drugorzdna, poniewa zarwno Waszyngton, jak i
Moskwa chciay unikn wojny atomowej. Rwnie Chruszczow zachowa si
odpowiedzialnie i zaakceptowa tajn wymian rakiet z USA, ktrej wobec po-
wyszego nie mg ogosi swoim spektakularnym sukcesem. Tymczasem z do-
stpnych ostatnio akt wynika niezbicie, e przywdca Zwizku Radzieckiego, co
moe dziwi, obawia si przede wszystkim, i rzd Kennedyego moe zosta
obalony albo pa ofiar puczu wojskowego. Chcia temu zapobiec, poniewa
skutki takiej sytuacji wydaway si nieobliczalne dla Zwizku Radzieckiego i po-
koju na wiecie. Poza tym Moskwa, opierajc si na doniesieniach tajnych sub,
obawiaa si, e za chwil dojdzie do inwazji amerykaskiej na Kub.
Oba mocarstwa wietnie wiedziay, jak niebezpieczna byaby to konfronta-
cja. Wnikliwa ocena sytuacji przez Kennedy ego i Chruszczowa oraz ich ogrom-
ne poczucie odpowiedzialnoci zapobiegy wybuchowi wojny atomowej, na
ktr od dawna liczyy elity wojskowe jednej i drugiej strony. Kryzys kubaski
nie stanowi jednak apogeum zimnej wojny, gdy zachowanie obu politykw
wiadczy o tym, e tylko na chwil zaniechali konfrontacji Pniej zimna wojna
midzy Wschodem a Zachodem trwaa dalej, chocia ju w nieco zmienionej
postaci. Prawd powiedziawszy, aden z obu politykw nie mg poczu si zwy-
cizc. Strategia rakietowa Chruszczowa si nie sprawdzia, a w oczach opinii
publicznej postrzegany by teraz jako ten, ktry musia si ugi. Kennedy za
musia zgodzi si na wycofanie, potajemne wprawdzie, rakiet z Turcji, nade
wszystko za musia zrezygnowa z tego, na czym mu tak bardzo zaleao, a mia-
nowicie, by nie dopuci do rozkwitu kubaskiego socjalizmu tu pod bokiem
Stanw Zjednoczonych. Przywdcy obu mocarstw mieli wiadomo swoich
czuych miejsc: Moskwie doskwieraa strategiczna przewaga USA, a Waszyng-
tonowi fatalna sytuacja w Berlinie. Ch zapobieenia kryzysowi wynikaa te
w duej mierze z wzajemnych bdnych ocen: Moskwa poprzez rozlokowanie
rakiet na Kubie nie dya wcale do rozwizania kwestii berliskiej, jak podej-
rzewa Kennedy, a w Ameryce nie rozwaano inwazji na Kub ani pozbawienia
wadzy Kennedy'ego, czego z kolei obawia si Chruszczow.

222
 ZABJSTWO JFK

KTO CHCIA SI POZBY PREZYDENTA?

Zabjstwo Johna F. Kennedy'ego w Dallas wstrzsno Stanami Zjedno-

czonymi Ameryki i wiatem, a cae pokolenia Amerykanw jeszcze przez
kilkadziesit lat sigay pamici do tamtych chwil, przypominajc sobie, co
robiy w momencie zamachu 22 listopada 1963 roku. Wiele pyta dotyczcych
tragicznej mierci prezydenta USA pozostaje do dzisiaj bez odpowiedzi. W
centrum spekulacji znajduje si przede wszystkim kwestia, czy domniemany
zabjca Kennedy'ego Lee Harvey Oswald dziaa rzeczywicie w pojedynk, a
jeli nie, to kto pociga za sznurki, przygotowujc ten zamach. Chyba adne
wydarzenie w dziejach USA nie doczekao si tylu publikacji i gwatownych
dyskusji. Sprawie tej powicono mnstwo ksiek, stron internetowych i
filmw, a spektakularne dziea, jak paradokumentalny film 01ivera Stone'a
JFK, zrealizowany kilkadziesit lat po zabjstwie prezydenta, obejrzao wiele
milionw widzw na caym wiecie.
Zwolennicy oficjalnej wersji" i jej krytycy tocz boje jeszcze do dzi,
zarzucajc sobie wzajemnie selektywno i subiektywizm w traktowaniu ma-
teriau dowodowego oraz ignorowanie niewygodnych poszlak, i uparcie dys-
kredytuj wszelkie prby rozwizania sprawy. Poza wynikami prac oficjalnej

223
komisji ledczej jest w obiegu jeszcze wiele innych wersji, usiujcych wyja-
ni, o co naprawd chodzio w zamachu na Johna F. Kennedy'ego.
Pod koniec listopada 1963 roku prezydent Kennedy odwiedzi Dallas
wTeksasie, aby w owym nieprzyjaznym jego partii stanie federalnym zwikszy
swoje szanse w ponownych wyborach prezydenckich, ktre miay si odby
rok pniej. Kiedy otwarta limuzyna, ktr wieziono prezydenta przez miasto,
zwolnia biegu na wskim zakrcie przy Dealey Plaa, z szstego pitra
jednego z budynkw oddano trzy strzay. Dwa z nich trafiy Kennedy'ego, w
tym jeden miertelnie. Trzeci strza chybi celu. W znajdujcym si nieopodal
Parkland Hospital lekarze mimo usilnych stara nie zdoali uratowa pre-
zydenta. Tu po zamachu zosta ujty pod zarzutem popenienia morderstwa
Lee Harvey Oswald, ktry jednak dwa dni pniej, tu przed przewiezieniem
do wizienia, zosta zastrzelony przez Jacka Ruby'ego, waciciela nocnego
klubu. Tydzie po zamachu penicy obowizki prezydenta Lyndon B. John-
son, dotychczasowy wiceprezydent w rzdzie Kennedy'ego (jadcy tamtego
tragicznego dnia w drugim samochodzie), powierzy Earlowi Warrenowi, pre-
zesowi Sdu Najwyszego Stanw Zjednoczonych, kierowanie komisj ledcz
majc na celu wyjanienie okolicznoci zabjstwa. Raport komisji Warrena z
wrzenia 1964 roku ma osiemset osiemdziesit osiem stron. Wynika z niego,
e Kennedy'ego zabi dziaajcy w pojedynk Lee Harvey Oswald, ktry nie
mia adnych powiza z rzdem USA ani innymi obcymi rzdami. Nie mia
ich rwnie Ruby, morderca Oswalda. Oswald dziaa powodowany dz
odwetu i wskutek osobistej frustracji.
Oczywiste saboci raportu komisji Warrena wywoay natychmiast fal
ostrej krytyki, dotyczcej zwaszcza zastosowanych metod ledczych. Komisja
musiaa pracowa szybko z powodw politycznych, a nadto bezkrytycznie
zaufa amerykaskim tajnym subom CIA i FBI. W badaniach nie
uwzgldniono te fotografii ani zdj rentgenowskich zwok Kennedy'ego.
Najwyraniej z gry przyjto tez o samotnym zabjcy, zignorowano bowiem
zarwno poszlaki, jak i zeznania mogce sugerowa inne wyjanienie. Krytycy
postanowili wic dokadniej przyjrze si roli, jak w toku ledztwa odegray
tajne suby, zadajc sobie rozmaite pytania: Czy FBI zapobiego ujawnieniu
powiza tej organizacji z morderc Kennedy'ego? Czy wrcz wiedziao o
planowanym zamachu na prezydenta, ale go nie ostrzego? Czy FBI i CIA
zatuszoway kontakty Oswalda z tajnymi subami sowieckimi i kubaskimi?
Czy trzeba byo zatuszowa te kontakty, poniewa nastp-

224
ca Kennedy'ego Johnson, mimo uwikania Kuby w konflikt midzy ZSRR i
USA, opowiedzia si przeciw inwazji na to komunistyczne pastwo na
Karaibach? Czy tajne suby chronice prezydenta nie tylko zawiody, lecz
wskutek niedbalstwa lub nawet celowego dziaania wrcz przyczyniy si do
zamachu? Czy kierowca prezydenckiej limuzyny nie jecha a nazbyt wolno i
czy na zakrcie nie obejrza si tak, jakby czeka na strza? Po zamachu
wiadkowie przypominali sobie kolejne osobliwe szczegy, jak choby na
przykad to, e pracownicy tajnych sub tu przed zamachem przeganiali ich
z miejsca, skd wkrtce potem Oswald odda miertelny strza. CIA i FBI
zaprzeczyy temu jednak, twierdzc, e ich ludzie nie byli tam zaangaowani.
Pewni wiadkowie widzieli te pono kilkunastu uzbrojonych mczyzn w
oknach budynku, z ktrego pady strzay. Dlaczego komisja Warrena nie
uwzgldnia tych bardzo konkretnych zezna wiadkw? I dlaczego dokad-
niej nie sprawdzia wszystkich dziwnych rzeczy dziejcych si na miejscu
tragedii? Na przykad tego, e pewien mczyzna na chwil przed strzaami
otwiera i zamyka parasol, jakby w ten sposb chcia da jaki znak? Dla-
czego po zamachu aresztowano tymczasowo kilka osb i gdzie podziay si
protokoy z ich przesucha?
Jeszcze waniejsze ni zeznania wiadkw wydaway si filmy amatorskie,
na ktrych utrwalono moment zamachu, a ktre wyranie przecz teorii ko-
misji Warrena o samotnym zabjcy, gdy pozwalaj przypuszcza, e oddano
wicej ni trzy strzay, a tego sam Oswald nie mgby zrobi. Ponadto z re-
akcji ciaa Kennedy'ego na strza obserwatorzy wycignli wniosek, e drugi
snajper musia celowa z innego miejsca. Znalazo to potwierdzenie w ze-
znaniach licznych naocznych wiadkw, wrd ktrych byli te policjanci.
Dlaczego zatem amerykaska opinia publiczna musiaa czeka wiele lat, eby
zobaczy te zdjcia? Niez poywk dla sceptykw byy rwnie niespjne
diagnozy lekarzy z Dallas i Waszyngtonu, gdzie popiesznie, niedokadnie i
niefachowo wykonano obdukcj zwok.
Same tylko sprzeczne informacje o przebiegu zamachu oraz niecisoci
dostrzeone w raporcie oficjalnej komisji ledczej wypeniaj wiele tomw
akt. Trudno te pomin rozmaite przypuszczenia dotyczce osb uczestni-
czcych w tym morderstwie.
Wtpliwoci nasuwa przede wszystkim dziaajcy rzekomo w pojedynk
sprawca zamachu Lee Harvey Oswald, a take jego niezwyky yciorys. Ten
byy onierz amerykaski, ktry uciek do Zwizku Radzieckiego

225
i zosta komunist, dopiero w 1962 roku wrci do USA, skd bezskutecznie
usiowa wyjecha na Kub. W najbardziej zaciekej fazie zimnej wojny
wydawao si bardzo wtpliwe, aby midzy Oswaldem a tajnymi subami
amerykaskimi nie byo adnych powiza. Moe raczej by on agentem
Stanw Zjednoczonych? Przemawiao za tym midzy innymi to, e z on
Rosjank udao mu si bez problemu wrci do USA i e by zaprzyjaniony z
pewnym rosyjskim emigrantem, tajnym wsppracownikiem CIA. Na krtko
przed zamachem Oswald wyjecha do Mexico City. Czy po to, eby w
ambasadzie sowieckiej zaoferowa KGB gotowo zamordowania Ken-
nedyego? Czy te tajne suby amerykaskie sfingoway kontakty Oswalda z
Kub, aby przypisa ten czyn komunistycznej forpoczcie usadowionej tu przy
granicy z USA? I jak wygldaa sprawa z zaangaowaniem przez tajne suby
sobowtra Oswalda, ktry by pono prawdziwym zabjc prezydenta i
ktrego czyn przypisano Oswaldowi, czynic ze koza ofiarnego - gdy
tymczasem obrocy raportu Warrena przedstawili go jako zwykego
politycznego oszooma?
Do rnych spekulacji musiao prowadzi take zabicie Oswalda. Czy
Rubym, podejrzanym typkiem z pwiatka, rzeczywicie kierowaa wycznie
osobista uraza do mordercy prezydenta i wspczucie dla jego ony, czy te
zosta za swj czyn sowicie opacony przez tajne suby lub mafi? I czy
istotnie zmar w 1967 roku na raka, czy te na zawsze zamknito mu usta?
Podczas dochodzenia majcego ustali, kto sta za zamachem, jeli Oswald
nie dziaa w pojedynk albo by tylko kozem ofiarnym, brano pod uwag
rne moliwoci. Czy Kennedy'ego usun Lyndon B. Johnson ze swoimi
teksaskimi poplecznikami, eby wreszcie sam mg zosta prezydentem? Czy
Kennedy'ego kazaa straci mafia amerykaska w akcie zemsty za wymierzon
w ni kampani przeprowadzon przez brata prezydenta, Roberta? A moe
CIA chciaa tym zabjstwem udaremni planowan przez J. E Kennedy'ego
likwidacj amerykaskich tajnych sub zagranicznych? I rwnoczenie oskar-
y Kub o to morderstwo i zdoby pretekst do zaatakowania owej komu-
nistycznej wyspy w ramach odwetu za enujco nieudan inwazj w Zatoce
wi? Na mierci prezydenta skorzysta rwnie J. Edgar Hoover, znany z
niechci do rodu Kennedych szef FBI i nieustanny moralizator, ktremu po
zamachu, gdy urzd prezydenta obj jego osobisty przyjaciel Lyndon B.
Johnson, udao si przesun termin odejcia na emerytur. W istocie pozosta
on szefem FBI a do mierci w roku 1972.

226
 Zwolennicy innej z kolei teorii bior pod lup przemys zbrojeniowy, ktry
czerpa gigantyczne zyski z zimnej wojny oraz z dziaa wojennych w Wiet-
namie i z przyczyn ekonomicznych nie pochwala polityki Kennedy'ego. Re-
alne wydawao si rwnie podejrzenie, e to Chruszczow zleci KGB zabicie
Kennedyego, aby zrewanowa si za kryzys kubaski z 1962 roku i poli-
tycznie zdestabilizowa USA. Czy jednak Chruszczow mg jako skorzysta
na grocej wwczas eskalacji zimnej wojny? A moe tym zakulisowym
sprawc by wadca Kuby, Fidel Castro, ktry chcia si zemci w ten sposb
za wydane wczeniej przez Kennedy'ego zlecenie unieszkodliwienia go? W
kocu przecie zawsze tym grozi. Ale z drugiej strony, czy Castro by si na to
zdoby? Czy gdyby jednak sprawa wysza na jaw i Stany Zjednoczone
naprawd napadyby na Kub, to nie podciby tym samym gazi, na ktrej
siedzi? Moe wic za tym morderstwem stali raczej kubascy uchodcy,
wielce niezadowoleni z nieudanej inwazji w Zatoce wi i z polityki Kenne-
dyego wobec Kuby?
Znamienne, e w tych wszystkich teoriach spiskowych za kadym razem
odpowiedni, a co za tym idzie, odmienn rol graj Oswald i inne osoby po-
dejrzane o udzia w zamachu. Ale wikszo owych teorii to jedynie hipotezy,
na ktre brak niezbitych dowodw, cho obwiniani istotnie odnieli korzyci
ze mierci Kennedy'ego i niektrzy rzeczywicie mieliby moliwo nie tylko
przeprowadzenia, ale i zatuszowania swojego udziau w zamachu. W przypadku
tego typu teorii zawsze pojawia si pytanie, w jaki sposb przez tyle lat udao si
zagwarantowa milczenie tak wielu osb zaangaowanych w spraw. A ponad-
to wszystkie te hipotezy, chocia czsto wygldaj na bardzo prawdopodobne i
czasami nawet odznaczaj si pewn doz wdziku, maj jednak zazwyczaj to
ideologiczne, a tym samym subiektywne. Bo nawet jeli komisja Warrena nie
wykazaa naleytej starannoci, nie musiao to wcale wynika z chodnej kal-
kulacji i automatycznie oznacza, e wnioski pynce z jej bada byy bdne.
Teza o zabjcy dziaajcym w pojedynk nie jest moe tak atrakcyjna jak teoria
o potnym spisku zawizanym w celu zabicia prezydenta, ale to zdecydowanie
za mao, eby j obali. Caa ta sprawa nie zostanie do koca wyjaniona, pki
historycy nie uzyskaj swobodnego dostpu do wszystkich materiaw dowodo-
wych, znajdujcych si zarwno w archiwach amerykaskich, jak i w archiwach
innych krajw podejrzanych o udzia w zorganizowaniu zamachu.
Najbardziej prawdopodobna wydaje si jak dotd teza, ktr w 2006 roku
zaprezentowa Wilfried Huismann w nakrconym dla niemieckiej telewizji

227
WDR filmie dokumentalnym, a ktra mwi o uwikaniu Kuby w zamach na
Kennedy'ego. Badania Huismanna pokazuj, e zorganizoway go tajne suby
kubaskie, wykorzystujc do tego posusznego im politycznego szaleca
Oswalda. Takie wyjanienie jest oczywicie jeszcze dzisiaj nacechowane ide-
ologicznie, tote natychmiast rozlegy si gosy gwatownie sprzeciwiajce si
obarczaniu socjalistycznego Dawida odpowiedzialnoci za zbrodni popenio-
n na kapitalistycznym Goliacie. Mimo to wiele wynikw bada przemawia
jednak za takim wanie rozwizaniem zagadki zabjstwa Kennedyego.
Teza przedstawiona przez Huismanna opiera si na wypowiedzi byego
wsppracownika tajnych sub kubaskich, ktry stwierdzi, i Oswald nie
by wprawdzie najlepszy, ale za to dyspozycyjny". Zgodnie z jego zeznaniem,
to caej sprawy stanowi jeden z licznych planw dokonania zamachu na Fi-
dela Castro, podejmowanych co jaki czas przez CIA od momentu nieudanej
inwazji w Zatoce wi. Przywdca rewolucji kubaskiej wzi za to odwet,
wczeniej jednak skierowa przeciw Stanom Zjednoczonym wyrane ostrze-
enie, ktre wadze USA zlekcewayy. Podr Oswalda do Meksyku wyni-
kaa z koniecznoci uzgodnienia szczegw z tajnymi subami kubaskimi,
mogcymi swobodnie dziaa w tym kraju, oraz odebrania zapaty w wysoko-
ci szeciu i p tysica dolarw amerykaskich. Po zabjstwie zdumiewajco
szybko kazano wsppracownikom FBI prowadzcym ledztwo w Meksyku
wraca do kraju, gdy rzd USA za prezydentury Lyndona B. Johnsona posta-
nowi lansowa wersj o samotnie dziaajcym mordercy psychopacie. Biay
Dom obawia si bowiem, e gdyby do wiadomoci opinii publicznej prze-
dostaa si prawda o uwikaniu Kuby w zamach na Kennedy'ego, wywoaoby
to powane konsekwencje w kraju i za granic. Pomijajc ju upokorzenie
amerykaskiego supermocarstwa przez wyspiarsk komun, demokratyczny
prezydent mg te obawia si zwrotu w prawo w polityce wewntrznej. Po-
nadto istniaa realna groba rozptania konfliktu militarnego na wiatow
skal, ktrego skutki mogy by nieobliczalne. Rwnie Kubie nieszczeglnie
zaleao na tym, eby na wiato dzienne wyszo jej uczestnictwo w mor-
derstwie, ktre wstrzsno caym wiatem. W kocu Castro osign swj cel i
zatriumfowa nad USA. Od tej pory obydwa kraje staraj si tuszowa prawd
o zabjstwie Kennedy'ego. Wszystko to pozostaje jednak nadal w sferze
hipotez. Najnowsze teorie mwice o kulisach zamachu na prezydenta USA
mona bdzie potwierdzi dopiero wwczas, gdy zostan udostpnione
wszystkie dokumenty dotyczce tej sprawy.

228
 LDOWANIE NA KSIYCU

NAJWIKSZY PSIKUS HOLLYWOOD?

Kiedy w 2006 roku NASA musiaa przyzna, e nie mona znale oryginal-
nych tam magnetycznych z misji Apolla 11, wskutek czego zagin wany
dowd ukazujcy pierwsze kroki ludzkoci na Ksiycu, cay wiat przyj to
ze zoliwym umieszkiem. Ju bowiem od 20 lipca 1969 roku, czyli od chwili
wyldowania Neila Armstronga i Edwina Aldrina na Srebrnym Globie, nie
cichn plotki o tym, jakoby ta amerykaska wyprawa kosmiczna po prostu w
ogle si nie odbya. S one tym bardziej zdumiewajce, e przecie cae to
przedsiwzicie jako jedno z pierwszych wielkich wydarze midzynaro-
dowych byo na ywo transmitowane przez telewizj do wszystkich zaktkw
wiata. Ale niedowiarki uparcie obstaj przy swoim i nawet w USA prawie
dwadziecia procent ludnoci jest przekonane, e ta spektakularna misja bya
jednym wielkim oszustwem. Ludzie myl, i do dzisiaj aden czowiek nie
postawi stopy na naszym satelicie, a NASA z pomoc Hollywood tylko
efektownie zainscenizowaa na Ziemi ten wielki krok ludzkoci". Rzd USA
pono oszuka swj nard i wiatow opini publiczn.
Ta ulubiona teoria spiskowa pojawia si latem 1969 roku, niemal natych-
miast po transmisjach telewizyjnych, a sprzyjay jej szczeglnie dwie rzeczy:
atmosfera nieufnoci Amerykanw wobec wadz z powodu wojny wietnam-

229
skiej, a pniej afery Watergate; pojawienie si w kinach wielu spektakular-
nych filmw science fiction, ktre zdaway si dowodzi, e bez trudu mona
dokona takiego faszerstwa.
Przekonanie o tym, e caa sprawa ldowania na Ksiycu zostaa zain-
scenizowana na Ziemi, utrzymuje w wiadomoci ludzi grupa zwolennikw
teorii spiskowych, ktra od czasu do czasu podbudowuje" je nowymi do-
wodami. Ale jeli chodzi o rozmiary tego faszerstwa, to nawet wrd nich
zdania s podzielone. Zwolennicy umiarkowanej wersji tej teorii mwi, e
ldowanie wprawdzie si odbyo, ale sfaszowano pokazujce je zdjcia.
Wikszo jednak uwaa to spektakularne wydarzenie za cakowite oszustwo,
choby z tego wzgldu, e taka amerykaska wyprawa kosmiczna pod koniec
lat szedziesitych nie byaby w ogle moliwa. Prawd jest, i kosmiczne
przedsiwzicia NASA w latach pidziesitych i wczesnych szedziesitych
byy na og nieudane. Jak wic liczne usterki miayby zosta tak szybko
usunite? NASA nie moga si pono nawet poway na wysanie astronau-
tw w lot po orbicie okooziemskiej. Kolejnym argumentem jest to, e pewne
szczegy dostrzeone na zdjciach fotograficznych i filmowych wyranie
wskazuj, i nie zostay one zrobione w kosmosie, tylko na Ziemi. Czsto na
przykad przytacza si fakt, e zatknita przez astronautw flaga USA powie-
wa na wietrze, cho przecie na Ksiycu nie istnieje atmosfera, nie ma wic
take wiatrw. Innym z kolei zarzutem jest to, e na ksiycowym niebie nie
wida gwiazd, mimo i wskutek braku atmosfery powinny by szczeglnie
dobrze widoczne. Mwi si te, e osoby uczestniczce w tym oszustwie zo-
stay przez NASA zmuszone do zachowania milczenia, a niektrzy astronauci
nawet zamordowani, aby nie mogli zdradzi tajemnicy. Jako wane dowody
potwierdzajce taki pogld podaje si fakt nieudzielania jakichkolwiek
wywiadw przez Neila Armstronga, jak rwnie mier w wypadkach kilku
astronautw w poowie lat szedziesitych.
Niezalenie od tego, jak fascynujce mog by rne dywagacje o tym, e
wiatowa opinia publiczna zostaa w sprawie pierwszego w dziejach ldowania
na Ksiycu szpetnie oszukana przez najwysz instancj amerykask, i bez
wzgldu na to, jak przekonujco brzmi niektre argumenty, ca t hipotez
mona bez trudu obali. Podobnie jak w klasycznych teoriach spiskowych,
poszlaki traktuje si tu jako dowody, wyciga faszywe wnioski i przytacza
argumenty atwe do podwaenia przez naukowcw. I tak na przykad rwnie
bezzasadne jest dyskredytowanie wszystkich osigni NASA z powodu

230
pocztkowych poraek, jak i oczekiwanie, by natychmiast i bez wyjtku zdo-
aa ona wyeliminowa wszystkie bdy i usterki, co jest po prostu niemoliwe.
Pokazuje to przede wszystkim zakoczona katastrof misja Apolla 13, ale
rwnie fakt, e prom kosmiczny Apollo 11 ledwo unikn zderzenia na
powierzchni Ksiyca. Gwiazd na zdjciach i w filmie nie wida dlatego, e
Soce wieci zbyt silnie podobnie jak to si dzieje nad owietlon metro-
poli, gdzie rozgwiedone niebo jest znacznie sabiej widoczne. Flaga USA
powiewaa z kolej nie wskutek wiatru na pustyni Nevada, lecz z powodu siy
przycigania Ksiyca. atwo nawet obali teori rzekomo wymuszonym
milczeniu uczestnikw wyprawy. Aby utrzyma w tajemnicy takie oszustwo
przez nastpne dziesiciolecia, trzeba by raz na zawsze zamkn usta nie tylko
astronautom, ale take tysicom innych wsppracownikw NASA. A to jest
po prostu niemoliwe. To, e Neil Armstrong odmawia udzielania wywiadw,
o niczym jeszcze nie wiadczy, bo przecie inni astronauci z Apolla 11 bardzo
chtnie opowiadali o swojej ksiycowej przygodzie.
Ale gdyby nawet zaginione oryginalne tamy z ldowania na Ksiycu
miay nigdy nie wypyn na powierzchni, to przecie mnstwo stacji telewi-
zyjnych wci jeszcze posiada wasne nagrania tego programu. Tak wic samo
zniknicie tam nie upowania jeszcze do snucia teorii spiskowych, trzeba by
najpierw udowodni, e zdjcia i tamy s sfaszowane.
 ROZPAD JUGOSAWII

PRZEDWCZESNE UZNANIE PASTWOWOCI

DAWNYCH REPUBLIK FEDERACYJNYCH?

Na pocztku lat dziewidziesitych przyszo Europy wydawaa si jasna i

pena obietnic, skoczy si wszake podzia wiata i znikna elazna kurtyna
biegnca wzdu i wszerz kontynentu. Tym wiksza groza zapanowaa w chwili
rozpadu Jugosawii, wielonarodowociowego pastwa, gdzie rozpta si nacjo-
nalizm, ktry wikszo mieszkacw krajw EWG uznawaa za w znacznej
mierze przezwyciony. Bakany ogarna trwajca przez kilka lat wojna i towa-
rzyszce jej straszliwe zbrodnie, czego konsekwencje s odczuwalne jeszcze do
dzisiaj. Obecnie zamiast Jugosawii, jednego pastwa wielonarodowociowego,
istnieje sze republik, ktre rozwijaj si lepiej lub gorzej i mniej lub bardziej
skutecznie przezwyciyy traum wojny i wrogo ssiadw wobec siebie.
Wedug szeroko rozpowszechnionej dzi opinii du win za tragiczne wyda-
rzenia na Bakanach ponosi europejska dyplomacja, ktra jest w znacznym stop-
niu wspodpowiedzialna za rozpad Jugosawii, nowe granice i wyobcowanie si
narodw, yjcych wszake w symbiozie przez dziesitki lat trwania federacji.
Ostrze tej krytyki skierowane jest zwaszcza przeciwko Niemcom, ktre
stanowczo za wczenie, jak si uwaa, zaczy nalega na uznanie dcych

233
do niepodlegoci jugosowiaskich republik Sowenii i Chorwacji, wskutek
czego doprowadziy do wybuchu wojny, a tym samym s wspodpowiedzialne
za jej konsekwencje.
Jednake liczne badania dotyczce genezy wojny jugosowiaskiej jed-
noznacznie zaprzeczaj susznoci takich oskare. Wcale bowiem nie trzeba
byo wpyww zewntrznych, celowych czy przypadkowych, eby Jugosawia
i tak rozpada si jako twr pastwowy.
Europejska Wsplnota Gospodarcza stwierdzia pod koniec 1991 roku, e
w pewnej perspektywie czasowej istnieje moliwo uznania niepodlegoci
Sowenii i Chorwacji, ktr obie republiki proklamoway p roku wczeniej.
Mowa tu o konferencji w Hadze w grudniu 1991 roku, gdzie postanowiono
uzna niepodlego obu republik pod warunkiem dopracowania przez nie do
poowy stycznia 1992 roku wanych punktw ich konstytucji, tzn. poszano-
wania praw mniejszoci narodowych oraz nieregulowania granic. Prawd jest,
e niemiecka dyplomacja miaa znaczny udzia w powziciu tej decyzji, a dziki
inicjatywie ministra spraw zagranicznych Genschera, Niemcy po raz pierwszy
od czasu drugiej wojny wiatowej tak wiadomie wywarli wpyw na polityk
midzynarodow. Do tej pory mimo dramatycznego rozwoju sytuacji na Baka-
nach niemieccy politycy obstawali przy zachowaniu jednoci Jugosawii, uznajc
denia niepodlegociowe Sowenii i Chorwacji za niezwykle problematyczne.
Ale teraz zdecydowanie je poparli. Republika Federalna Niemiec nie bya jednak
wcale osamotniona w przekonaniu, e niepodobna ju powstrzyma rozpadu
Jugosawii. Prezydencj w EWG sprawowaa wwczas Holandia, postulujca
ju od dawna, eby nie chowa gowy w piasek i stawi wreszcie czoo faktom.
Tak czy inaczej, w obliczu coraz groniejszej sytuacji na Bakanach, zachodnio-
europejska wsplnota pastw nie moga wprost odmwi narodom bakaskim
prawa do niepodlegoci. Do pierwszych brutalnych konfliktw w onie
jugosowiaskich grup narodowociowych doszo ju wczeniej - wiosn 1991
roku w Chorwacji, a wczesnym latem w Sowenii, gdzie zdominowana przez
Serbw Jugosowiaska Armia Ludowa w rwnie krtkim, co bezowocnym star-
ciu militarnym usiowaa przemoc nie dopuci do oderwania si tej republiki
od Jugosawii. W chwili powzicia decyzji przez Uni Europejsk w Chorwacji
od dawna szalaa wojna domowa, a i Macedonia zdya wyda owiadczenie
o odczeniu si od federacji. Bakany przeyy ju take potworn masakr w
Vukovarze. Drog rokowa dyplomatycznych nie mona byo bez wyranej
woli Serbii znale pokojowego rozwizania. Nic na Bakanach nie odbywao

234
si bez demonstracji siy militarnej. Okazao si na przykad, e zawarcie pokoju
w Dayton w 1995 roku nie doszoby do skutku bez silnego udziau wojsko-
wej dyplomacji". Wynikao to w duej mierze std, e dotychczasowa, ostrona
postawa Europy sprzyjaa agresywnej polityce Serbii, ktra pocztkowo wcale
nie musiaa si obawia adnych powanych konsekwencji.
Kryzys jugosowiaski zacz si waciwie w marcu 1989 roku od wy-
muszonego zniesienia praw autonomicznych dla serbskiej prowincji Kosowo.
Europejscy decydenci byli jednak w tym czasie tak bardzo zajci ponownym
zjednoczeniem Niemiec i kryzysem kuwejckim, e zbagatelizowali toczcy si
ju proces rozpadu Jugosawii i zaczli traktowa go powanie dopiero wiosn
1991 roku, kiedy doszo tam do otwartych walk. Ponadto takie kraje, jak
Wielka Brytania czy Francja zamiast prowadzi trzew i realistyczn polity-
k, kieroway si raczej wasnymi interesami: w zdominowanej przez Serbw
Jugosawii widziay antidotum na rosnce wpywy Niemiec, ktre od zako-
czenia podziaw w Europie rodkowej zaczy niebezpiecznie zyskiwa na
znaczeniu. W prasie angielskiej, znanej z tego, e wypowiada si bez ogrdek,
mwiono nawet o grobie narodzin Czwartej Rzeszy". Wysokiej rangi poli-
tycy europejscy dopiero pniej zrozumieli, e podstaw polityki zagranicznej
Niemiec pozostaj nadal bolesne nauki, jakie ten kraj wycign z przeszoci.
Na zaangaowanie rzdu Republiki Federalnej nieomal odruchowo zareago-
way sprzeciwem przede wszystkim Francja i Wielka Brytania, ktre zamiast
zasadniczych zmian w Europie wolayby tylko lekk modyfikacj status quo,
cho w przypadku Jugosawii bezwarunkowo domagay si zachowania jed-
nolitego pastwa. Tu przed ogoszeniem decyzji w Brukseli obydwa te kraje
usioway nawet z pomoc Rady Bezpieczestwa ONZ zapobiec wybuchowi
skandalu. Nie udao si to jednak, poniewa wikszo europejskich ministrw
spraw zagranicznych popara stanowisko Niemiec wobec kryzysu bakaskie-
go. W przeciwnym razie nie doszoby chyba do powzicia decyzji o uznaniu w
pewnej perspektywie czasowej niepodlegoci Chorwacji i Sowenii.
Kiedy jednak po decyzji europejskich ministrw spraw zagranicznych
rzd niemiecki wysforowa si do przodu i dwudziestego drugiego grudnia
1991 roku indywidualnie ogosi uznanie Chorwacji i Sowenii za niezalene
pastwa, sam gorliwie przyczyni si do rychego powstania legendy o jego
niechlubnej roli w konflikcie na Bakanach.
Jeli chodzi o Wielk Brytani, to brak aprobaty dla stanowiska niemieckiego
mg wynika z jej oglnego nastawienia antyeuropejskiego. W przypadku Fran-

235
ej i z kolei bya to przede wszystkim obawa, e Niemcy zechc odtd same nada-
wa ton w EWG. W obydwu tych krajach doszy rwnie do gosu tradycyjnie
proserbskie sympatie. W Niemczech natomiast mieszkao wielu krewnych osb
z wszystkich jugosowiaskich grup narodowociowych - cznie okoo siedmiuset
pidziesiciu tysicy tote ten problem by im o wiele bliszy. Ponadto Niem-
cy wczeniej ni Francuzi czy Brytyjczycy zrozumieli, e stary porzdek wiata
przesta istnie. Wikszo krajw europejskich oraz Stany Zjednoczone obawiay
si poza tym widma bakanizacji", niespokojnego regionu wiata podzielonego
na wiele wrogich pastewek. Jedyn na to recept, bez wzgldu na wewntrzne
konflikty, wydawao si utrzymanie federalnego pastwa Jugosawii.
Richard Holbrooke, byy ambasador USA w Niemczech, zawyrokowa
pniej, e to wanie ze zjednoczonych na powrt Niemiec, pragncych zazna-
czy swoj obecno w polityce midzynarodowej, zrobiono koza ofiarnego.
Rzekom porak niemieckiej dyplomacji akcentoway akurat te kraje, ktre
chciay odwrci uwag opinii publicznej od wasnych bdw popenionych w
tej trudnej sprawie. To rwnie mogo sta si powodem, e ostatecznie posta-
nowiy w zdecydowany sposb zainterweniowa Stany Zjednoczone. Ale nawet
lord Carrington, byy brytyjski minister spraw zagranicznych i negocjator ds.
Jugosawii, stanowczo wycofa si pniej z krytyki stanowiska niemieckiego.
Uznanie Sowenii i Chorwacji pocigno za sob rwnie deklaracj nie-
podlegoci Boni i Hercegowiny, co ze wzgldu na ich skad etniczny musiao
bezwarunkowo doprowadzi do nowej wojny. Badania wykazay jednak, e
wojna tak czy inaczej rozszerzyaby si na tereny Boni, chocia by moe nieco
pniej. Wojska serbskie ju jesieni 1991 roku przygotowyway si do wyprawy
na Boni, take boniaccy Serbowie tworzyli obszary autonomiczne. Nieod-
powiedzialno pastw europejskich (i forw midzynarodowych) nie polegaa
wic na akceptacji rozpadu Jugosawii, tylko raczej na spnionej ingerencji w
t wojn. Brutalny proces podziau tej wielonarodowej federacji cign si w
nieskoczono, co wynikao z ukadw politycznych na wiecie i stosowania
nieskutecznych mechanizmw oraz strategii, ktre miay pomc w rozwizaniu
konfliktu. Brytyjski politolog James Gow nazwa porak, jak poniosa midzy-
narodowa dyplomacja w jugosowiaskim konflikcie, triumfem braku woli".
Jego zdaniem winne byy temu ze uzgodnienia, niewaciwe metody, niespjne
dziaania i brak stanowczoci, zwaszcza w kwestii podjcia skutecznych naci-
skw. Gdyby to wszystko wygldao inaczej, wojna nie cignaby si zapewne
a ponad cztery lata, tylko mogaby si zakoczy ju po dwu i p roku.

236
 BIBLIOGRAFIA

POTOP MIT CZY

KATAKLIZM?

Haarmann Harald, Geschichte der Sintflut. Aufden Spuren derfruhen Zivilisationen, Monachium 2003.
Dundes Alan.(red.), The Flood Myth, Berkeley 1988.
Ryan William, Pitmann Walter, Noahs Flood. The new scientific discoueries about the event that changed
history, Nowy Jork 1998.
Marler Joan, Dexter Miriam Robbins (red.), The Black Sea Floodand its Afiermath, Sewastopol (w przy-
gotowaniu).

ATLANTYDA ZATOPIONA CYWILIZACJA

CZY TYLKO CIEKAWA OPOWIASTKA?

Vidal Naquet Pierze, Atlantis. Geschichte eines Traums, Monachium 2006.

Ellis Richard, Imagining Atlantis , Nowy Jork 1998; wydanie polskie: Atlantyda, przek z ang. Ewa
Witecka, Warszawa 1999.
Jordan Paul, The Atlantis Syndrome, Stroud 2001.
Nesselrath Heinz-Giinther, Platon und die Brfindung von Atlantis, Monachium 2002.

BIEG MARATOSKI DYSCYPLINA

OLIMPIJSKA WEDUG WZORCA ANTYCZNEGO?

Goette Hans Rupprecht, Weber Thomas Maria, Marathon, Siedlungskammer und Schlachtfeld. Sommer-
frische und Olympische Wettkampfitatle, Moguncja 2004.
Meier Christian, Athen. Ein Neubeginn der Weltgeschichte, Berlin 2004.

POKJ KALIASZA
A MOE MIDZY GREKAMI I PERSAMI W OGLE NIE DOSZO
DO ZAWARCIA TAKIEGO POKOJU?

Mister Klaus, Die Ungeschichtlichkeit des Kalliasfriedens und dere historische Folgen, "Palingenesia"18,
Wiesbaden 1982.

237
Boedow E.V.,Thepeaces ofCallias, "Symbolae Osloenses", nr 67 /l987, s.41-68.
Badian E., The Peace of Callias, "Journal of Hellenie Srudies", nr 107/1987, s.1-39.

KLEOPATRA NAJPIKNIEJSZA
KOBIETA W DZIEJACH WIATA?

Becher Ilse, Das Bild von Kleopatra in dergriechischen und lateinischen Literatur, Berlin 1966. Bradford
Ernie, Cleopatra, Londyn 2000; wydanie polskie: Kleopatra, przek. z ang. EwaWitecka, Warszawa
2001.
Walker Susan, Higgs Peter (red.), Kleopatra ofEgypt. From History to Myth, Londyn 2001
Klauss Manfred, Kleopatra, Monachium 1995.

BIBLIOTEKA ALEKSANDRYJSKA KTO

ZNISZCZY ANTYCZNE DZIEDZICTWO KULTURY?

Maza Otto, Grieschisch-rmische Antike, w: Geschicbte der Buchkultur, t. 1, Graz 1999.

Canfora Luciano, Die Verschwundene Bibliothek. Das Wissen der Welt und der Brand von Alexandria,
Hamburg 2002.
Lerner Fred, The Story ofLibraries. From the Invention ofWriting to the Computer Age, Nowy Jork 1998.
Parsons Edward E. The Alexandrian Library, Nowy Jork 1952.

JEZUS Z NAZARETU
KIEDY BYA WITA NOC?

Petri Luce (red), Die Zeit des Anfangs, w: Die Geschichte des Christentums, Religion, Politik, Kultur, t. 1,
Freiburg 2003.
Theissen G., Merz A., Der historischeJezus, Getynga 1996.
Jurgen Rolf, Jesus, Monachium 2000.
Mussies G., The Dat of Jesus' Birth, "Journal for the Study of Judaism", nr 29/1998, s.416-437.

PONCJUSZ PIAT
ZNIESAWIENIE PRZEZ BIBLI?

Rosen Klaus, Rom und die Juden imProzefi Jesu, w: Alexander Demandt (red.), Macht und Recht. Grofie
Prozesse in der Geschichte, Monachium 1990, s.39-58.
Martin Ralf-Peter, Pontius Pilatus, Romer, Ritter, Richter, Monachium 1989.
Cousin H Le Monde ou vivait]isus, Pary 1998.
Petri Luce (red.), Die Zeit des Anfangs, w. Die Geschichte des Christentums, Religion, Politik, Kultur, t.l,
Freiburg 2003.

CESARZ TYBERUJSZ MDRY M STANU CZY

POZBAWIONY SKRUPUW POTWR SEKSUALNY?

Baar Manfred, Das Bild des Kaisers Tiberius bei Tacitus, Sueton und Cassius Dio, Stuttgart 1990. Syme
Ronald, History or Biography. The Case of Tiberius Caesar, "Historia", nr 23/1974, s.481-496. Yavetz
Zwi, Tiberius. Der traurige Kaiser, Monachium 1999.

238
 RZYM PONIE ZY HUMOR
NERONA CZY OKRUTNY PRZYPADEK?

Jacob-Sonnabend Waltraud, Untersuchungen zum Nero-Bild der Spdtantike, "Altertumswissenschaftliche

Texte und Studien", t. 18, Hildesheim 1990.
Waldherr Gerard H., Nero. Eine Biographie, Regensburg 2005.
Fini M. Nero. ZweitausendJahre Verleumdung. Die andere Biographie, Monachium 1994.
Holland Richard., Nero. TheMan behind the Myth, Stroud 2000; wydanie polskie; Neron odarty z mitw,
przek. z ang. Jacek Howka, Warszawa 2007.

DONACJA KONSTANTYNA BEZPRAWNIE

ZDOBYTE PASTWO WATYKASKIE?

Monumenta GermaniaeHistorica. Fdlschungen im Mittelalter, "Schriften der MGH", nr 33, Hanower 1988.
Gericke W., Wann entstand die Konstantinische Schenkung? "Zeitschrift fur Rechtsgeschichte. Kanon", nr
43/1957, s.1-88.
Furhmann Horst, Konstantinische Schenkung undabendldndisches Kaiserturm, "Deutsches Archiv zur Er-
forschung des Mittelalters", nr 22/1966, s.63-178.

WGRZY POTOMKOWIE
HUNW?

Gyorfy Gyorgy, Erfundene Stammesgrunder, Falschungen im Mittelalter, w: "Schriften der MGH", 33, t.
5, Hanower 1988, s. 443-450.
Gyorfy Gyorgy, Knig Stephan der Heilige, Budapeszt 1988; wydanie polskie: wity Stefan I: krl Wgier
i jego dzieo, przek. z wg. Tomasz Kapturkiewicz, Warszawa 2003.
Rna-Tas Andrus, Hungarians and Europ In the Early Middle Agens. An Introduction to Early Hungar-
ian History, Budapeszt 1999.
Kristo Gyula, Die Arpaden-Dynastic. Die Geschichte Ungarns von 895 bis 1301, Budapeszt 1993.
Macartney Carlile Aylmer, The Origin ofthe Hun chronicie and Hungarian Sources, "Studies on the Early
Hungarian Historical Sources", nr 6/7, Budapeszt 1951.

REDNIOWIECZE
EPOKA CIEMNOTY?

Oexle Otto Gerhard, Die Modern und ihr Mittelalter. Eine folgenreiche Problemgeschichte, w: Segl Peter (
red.), Mittelalter und Modern. Entdeckung und Rekonstruktion der mittelalterlicben Welt, Sigmaringen 1997,
s.307-364.
Arnold Klaus, Das 'finstere Mittelalter'. Zur Genese und Phdnomenologie eines Fehiurteils, "Seaculum", nr
32/1981, s.287-300.
Bieskorn Norbert, Finsteres Mittelalter?!]ber das Lebensgefuhl einer Epoche, Moguncja 1991. Furhmann Horst,
Oberall ist Mittelalter Von der Gegenwart einer yergangenen Z.eit, Monachium 1996. Fried Johannes, Die
Aktualitdt des Mittelalters. Gegen die Oberheblichkeit unserer Wissensgesellschaft, Stuttgart 2002.

HELOIZA IABELARD NAMITNE

LISTY Z KLASZTORU?

Brost Eberhard (red.), Petrus Abaelardus. Die Leidensgeschichte und der Briefwechsel mit Heloiza, Darmstadt 2004.

239
Moos P. von, Heloiza undAbelard. Eine Liebesgeschichte von 13. bis zum 20 Jahrhundert, w: Segl Peter
(red.) Mittelalter und Modern. Entdeckung und Rekonstruktion der mittelalterlicben Welt, Sigmaringen
1997, s. 77-90.
Pernoud Regin, Heloise und Abelard, Monachium 2000; wydanie polskie: Heloiza i Abelard, przek.
z franc.Eligia Bkowska, Katowice 2007.
Silvestre Hubert, Die Liebesgeschichte zwischen Abaelard und Heloise: der Anteil des Romans, w: Fdlschun-
gen im Mittelalter, "Schriften der MGH", nr 33, t.5, Hanower 1988, s.121-165.

ELEONORA AKWU ASKA NAJWIKSZA

LADACZNICA REDNIOWIECZA?

Vones-Liebenstein Ursula, Eleonor von Auitanien. Herrscherin zwischen zwei Reichen,

Getynga 2000.
Markale Jean, Eleonor von Auitanien Knigin von Frankreich und von England. Leben und Wirkung einer
ungewhnlichen Frau im Hochmittelalter, Tybinga 1980.
Laube Daniela, Zehn Kapitel zur Geschichte der Eleonor von Auitanien, Frankfurt ni Menem 1984. Pernoud
Regin, Knigin der Troubadoure. Eleonor von Auitanien, Monachium 1979. Pernoud Regin, Knigin des
Troubadoure. Eleonora von Auitanien, Monachium 1979; w wydaniu polskim ksika nosi tytu: Alienor z
Akwitanii, przek. z franc. Eligia Bkowska, Warszawa 1997.

BITWA Z MONGOAMI POD LEGNIC

ZWYCISTWO CZY KLSKA?

Schmilewski Ulrich (red.), Wahlstatt 1241: Beitrage zur Mongolenschlacht bei Liegnitz und zu ihren Na-
chwirkungen, Wurzburg 1991.
Frings Jutta (red.), Dschingis Khan undseine Erben, Bonn 2005. Ziegler Gudrun, Die
Mongolen im Reich des Dschingis Khan, Stuttgart 2005.
Jackson Peter, The Mongole and the West, 1221-1410, Londyn2005; wydanie polskie: Mongoowie i Zachd,
1221-1410, przeki. z ang. Agnieszka Kozanecka, Warszawa 2007. Weiers Michael, Geschichte der Mongolen,
Stuttgart 2004.

WITY ANTONII KTO JEST W

POSIADANIU PRAWDZIWYCH RELIKWII?

Mischlewski Adalbert, Die Antoniusreliuien In Arleseine noch heute wirksame Falschung des 15Jahrhun-
derts, w: Falschungen im Mittelalter, "Schrifften der MGH", nr 33, t.5, Hanower 1988, s.417-431. Ehlers
Joahim, Politik und Heiligenverehrung in Frankreich, w: Petershon Jurgen (red.), Politik und Heili-
genuerehrung im Hochmittelalter, Sigmaringen 1994, s.149-175.
Dinzelbacher Peter, Bauer Dieter R., Heiligenverehrung in Geschichte und Gegenwart,Ostidein 1990. Mayr
Markus, Geld, Macht und Reliuien. Wirtschafiliche Auswirkungen, w: Geschichte und Okonomie, 6, Insbruck
2000.

ROBIN HOOD CZY ROZBJNIK-

DOBROCZYCA KIEDYKOLWIEK ISTNIA?

Carpenter Kevin, Robin Hood. Die vielen Gesichter des edlen Raubers, Oldenburg 1995.

240
Holt J.C., Robin Hood. Die Legend von Sherwood Forest, Dusseldorf 1991.
Crook David, The Scheriff of Nottingham and Robin Hood: The Genesis ofthe Legend? w: Coss R.Peter,
Lloyd Simon D. (red), Thirteenth Century England, Bd.2, Woodbridge 1988, s.59-68.
Crook David, Some Further Epidence Concerning the Dating ofthe Origins ofthe Legend of Robin Hood,
w: "Englisch Historical Review", nr 99/1984, s.530-534.

SODOMA I GOMORA PROCES PRZECIW

TEMPLARIUSZOM?

Demurger Alain, Der letzte Templer. Leben und Sterben des GrofSmeisters Jacues de Molay, Monachium
2004.
Demurger Alain, Die Templer. Aufstieg und Untergang, 1120-1314, Monachium 1994.
Dinzelbacher Peter, Die Templer. Ein geheimnisumwitterter Orden> Fryburg 2002.
Beck Andreas, Der Untergang der Templer. Grfiter Justizmord des Mittelalters? Fryburg 1992.
Elm Kaspar, Der Templerprozeji (1307-1312), w: Demandt Alexander (red.), Macht und Recht. Grofle
Prozesse in der Geschichte, Monachium 1990.

HRABIA DRACULA KRWIOERCZY

WAMPIR Z RUMUNII?

Florescu Radu.McNally Raymond T.,Dracula. A Biography ofYladthe Impaler 1431-1476, Londyn 1974.
Murray Paul, From the Shadow ofDracula. A Life ofBram Stoker, Londyn 2004.
Miller Elizabeth (red.), Bram Stokers Dracula: A Documentary Volume, w: Dictionary ofLiterary Biography,
Detroit 2005, s.304.
Treptow Kurt W.(red.), Dracula Essays on the Life and Times ofVlad Tepes, w: East European Monographs,
Nowy Jork 1991.S.323.

ODKRYWCY AMERYKI KOMU

NALE SI ZASZCZYTY?

Bitterli Urs, Die Entdeckung Americas. Von Kolumbus bis Alexander von Humboldt, Monachium 1992.
Enterline James Robert, Erikson, Eskimos & Columbus Medieval European Knowledge of America, Bal-
timore, Londyn 2002.
Dreyer-Eimbcke Oswald, Kolumbs - Entdeckungen und Irrtiimer in der deutschen Kartographie, Frankfurt
n/Menem 1991.
Fernandez-Armesto Felipe, Columbs, Oxford 1991.
Taviani Paolo Emilio, Christopher Columbs. The grand design, Londyn 1985. Taviani Paolo Emilio, Das
wunderbare Abenteuer des Christoph Kolumbs, Berlin 1991. Fernandez-Armesto Felipe, Before Columbus.
Exploration and Colonisarion from th.e Mediterranean to the Atlantic, 1229-1492, Basingstoke 1987

KANIBALE MIT ZRODZONY Z MANII

WIELKOCI?

Arens William, The Man-Eating Myth. Anthropology andAnthropophagy, Oxford 1979. Barker
Francis, Cannibalism and the Colonial World, Cambridge 1998.

241
Hulme Peter, Colonial Encounters. Europ and the Native Carribeans 1492-1797, Londyn 1986. Menniger
Annerose, DieMacht derAugenzeugen. Neue Wek und Kannibalen-Mythos, Stuttgart 1995. Peter-Rocher Heidi,
Mythos Menschenfresser. Ein Blick in die Kochtpfe der Kannibalen, Monachium 1998.

DYNASTIA BORGIW SEXAND

OWflffiWWATYKANIE?

Erlanger Rachel, Lucrezia Borgia. A Biography, Londyn 1978.

Schiiller-Piroli Susanne, Die Borgia-Dynastie. Legend und Geschichte, Monachium 1982.
Reinhard Volker, Der unbeimliche Papst - Alexander IVBorgia 1431-1503, Monachium 2005.

ZAGADA HISZPASKIEJ ARMADY MIERTELNY

CIOS ZADANY WIATOWEMU MOCARSTWU?

Klein Jurgen, Elisabeth I und ihre Zeit, Monachium 2004.

Fernandez-Armesto Felipe, The Spanish Armada. The Experience ofWar in 1588, Oxford 1988.
Martin Colin, Parker Geoffrey, The Spanish Armada, Londyn 1988.
McDemott James, England and the Spanish Armada. The necessary uarrel, New Haven 2005.

EMIGRANCI Z MAYFLOWER POBONI

WYCHODCY Z POWODW RELIGIJNYCH?

Cressy Dawid, Corning Over. Migration and Communication between England and New England in the
Seventeenth Century, Cambridge 1987.
Middleton Richard, Colonial America. A History, 1585-1776, Oxford 1996.
Kavanagh W. Keth, Foundations of Colonial America. A Documentary History, 3 tomy, Nowy Jork 1973.
Vickers Daniel (red.), A Companion to Colonial America, Malden 2003.
Daniels Roger, Corning to America. A History oflmmigration and Ethnicity in American Life, Nowy Jork 1990.

GALILEO GALILEI
MCZENNIK ZA NAUK?

Rowland Wad, Galileoi Mistake. A New Look at the Epic Confrontation between Galileo and the Church,
Nowy Jork 2003.
Shea William R., Artigas Mariano, Galileo in Rom. The Rise and Fali of a Troublesome Genius, Oxford 2003.
Finocchiaro Maurice A., Retrying Galileo, 1633-1992, Berkeley 2005. Naess Atle, Ais die Welt still
stand. Galeileo Galilei verraten, verkannt, verehrt, Berlin 2006.

LUDWIK XIV
PASTWO TO JA"?

Hartung Fritz, L'Etat cest moi, "Historische Zeitschrift", nr 169/1949, s.1-130. Burk
Peter, LudwigXTV. Die Inscenierungdes Sonnenknigs, Berlin 1993. Mettam Roger,
Power and Faction in Louis XLV's France, Londyn 1998.

242
 WOLNOMULARZE PRZEZ TAJNY
ZAKON DO DOMINACJI NA WIECIE?

Giese Alexander, Die Freimaurer. Eine Einfuhrung, Wiede 1997.

Bieberstein Johannes Rogalla von, Die Ihese von der Verschworung 1776 bis 1945. Philosophen, Freimau-
rer, Juden, Liberale und Sozialordnung, Berno 1976.
Reinlalter Helmut (red.), Freimaurer und Geheimbunde im 18. Jahrhundert in Mitteleuropa, Frankfurt
n/Menem 1983.
Naudon Paul, Geschichte der Freimaurerei, Frankfurt n/Menem 1982. Binder Dieter A., Die
diskrete Gesellschaft. Geschichte und Symbolik Freimaurer, Graz 1988.

NIEMIECKI JZYKIEM WIATOWYM CZY

ISTOTNIE ZAWAY TYLKO JEDEN GOS?

Faust Albert Bernard, The German Element in the United States. With Special Reference to its Political, Mor-
a, Social and Educational Influence, 2 Bde., Nowy Jork 1927. Mara Henry, Deutsche in derNeuen
Welt, Brunszwik 1983.
Luebke Frederick C, Germans in the New World. Essays in the History oflmmigration, Urbana 1990.
Gilbert Glenn G.(red.), Ihe German Language in America. A Symposium, Austin 1971. Nolt Stephen M.,
Foreigners in their Own Land. Pennsylwania Germans in the Early Republic, Univer-sity Park 2002.
Wallace Paul A.W,KwMuhlenbergs ofPennsyhania, Filadelfia 1950.

KSI POTIOM KIN CZY TYLKO

PRZESUWA KULISY?

Zernack Klaus (red.), Handbuch der Geschichte Russlands, t.2, Vom Randstaat zur Hegemonialmacht, Stut-
tgart 2001.
Donnert Erich, Das russische Zarenreich. Aufitieg und Untergang einer Weltmacht, Monachium 1992,
s.202 i nn.
Soloyytchik George, Poitomkin, Soldat, Staatsmann, Liebhaber und Gemahl der Kaiserin Katharina der
Grofien, Stuttgart 1953.
Adamczyk Theresia, Fiirst G.A.Potiomkin. Untersuchungen zu seiner Lebensgeschichte, Emsdetten 1939.
Adamczyk Theresia, Die Reise Katharinas II nach Sudrussland im Jahre 1787, w: Jahrbiicherju Kultur und
Geschichte der Slaven, N.F.6/1930, s.25-53.

REWOLUCJA FRANCUSKA NIE

BYO SZTURMU NA BASTLI?

Schulze Winfried, Der 14 Juli 1789. Biographie eines Tages, Stuttgart 1989.
Wolzogen Wilhelm von, Dieses ist der Mittelpunkt der Welt. w: Beri Eva, Wolzogen Christof von (red.),
Pariser Tagebuch 1788/89, Frankfurt n/Menem 1989.
Michelet Jules, Die Geschichte der Franzsischen Revolution, 1.1, Frankfurt n/Menem 1988
Schulin Ernst, Die Franzsische Revolution, Monachium 2004.

MARIA ANTONINA
NIECH WIC JEDZ CIASTKA"

Duprat Annie, La reine brisie, Pary 2006.

243
Cronin Vincent, Ludwig XVI und Marie-Antoinette. Eine Biographie, Hildesheim 1993. Bertiere
Simeone, Marie-Antoinette 1'insoumise, Pary 2002. Lever Evelyne, Marie-Antoinette, Pary
1991.

MOWA WODZA SEALTHA ZUCHWAE

FASZERSTWO EKOLOGICZNE?

Lamar Howard R., The New Encyclopedia of the American West, NewHaven 1998.
Logan William B., The Pacific States, "The Smithsonian Guide to Historie America", nr 7, Nowy Jork 1989
Schwantes Carlos Amaldo, The Pacific Northwest. An Interpretwe History, Lincoln 1996.
Gruhl Herbert Hauptling Seattle hat gesprochen. Der authentische Text seiner Red mit einer Klarstellung.
Nachdichtung und Wahrheit, Dusseldorf 1984.
Giffort Eli, The Many Speeches of Chief Seathl. The Manipulation ofthe Recordfor Religious, Political and
Environmental Reasons, w: Occasionalpapers ofNatioe American Studies, 1, Rohnert Park 1992.
Kaiser Rudolf, Chief Seattles Speech(es): American Origins andEuropean Reception, w: Swann Brian, Krupat
Arnold (red.), Recovering the Word. Essays on native American literatur, Berkeley 1987, s.497-536.

AMERYKASKA WOJNA SECESYJNA CZY

NAPRAWD CHODZIO O ZNIESIENIE NIEWOLNICTWA?

Ford Lachy K. (red.), J4 Companion to the dvii War and Reconstruction, Malden 2005.
Cook Robert, dvii War America, Making a Nation, 1848-1877, Londyn 2003.
Jaffa Harry V., A New Birth ofFreedom. Abraham Lincoln and the Corning ofthe dvii War, Lanham 2000.
McPherson James M., Battle Cry ofFreedom. The dvii War Era, w: The Oxford History ofthe United States,
t.6, Nowy Jork 1988.
McPherson James M., Who Freed the Slavesi "Proceedings of the American Philosophical Sociery", nr
139/1995, s.1-10.
Richter William R., Historical Dictionary ofthe dvii War and Reconstruction, Lanham 2004.
Huston James L., Calculating the Value ofthe Union. Slavery, Property Rights and the Economic Origins of
the dvii War, Chapel Hill 2003.

KAUCZUK IMPERIUM BRYTYJSKIE OKRADA

BRAZYLI?

Coates Austin, The Commerce In Rubber: The First 250years, Singapur 1987.
Smith Anthony, Explorers ofthe Amazon, Nowy Jork 1990.
Collier Richard, The Riverthat Godforgot. The Story of the Amazon Rubber Boom, Nowy Jork 1968.
Dean Warren, Brazil and the Strugglefor Rubber. A Study in Environmental History, Cambridge 1987.
Lane Edward V, The Life and Work of Sir Henry Wickham, "India Rubber Journal", nr 126 i 127,
1953/1954.
Desmond Ray, Kew. The History ofthe Royat Botanic Gardens, Londyn 1995.

MIER CZAJKOWSKIEGO
SAMOBJSTWO CZY CHOLERA?

Poznansky Alexander, Tschaikopskys Tod. Geschichte undRevision einer Legend, Moguncjal998.

244
Blinov Nikolai, Poslednyaya bolezn i smert P.I.Chaykovskovo, Moskwa 1994.
Berberova Nina, Tschaikovsky. Biographie, Dusseldorf 1989.
Orlova Alexandra, Tschaikovsky: The LastChapter, "Musie and Letters", nr 62/1981, s. 125-145.

ZATONICIE TITANICA NADMIERNA

AMBICJA POWODEM ZDERZENIA Z GR LODOW?

Stormer Susanne, Titanic. Mythos und Wirklichkeit, Berlin 1997.

Spingesi Stephen, Titanic Das Schiff, das niemals sank. Chronik einer Jahrhunderdegende, Monachium
2000.
Tibballs Geoff, Titanic. Der Mythos des unsinkbaren Luxusliners, Bindlach 1997.
Eaton John E/Hass A. Charles, Titanic - Triumph und Tragodie. Eine Chronik in Texten und Bildern,
Monachium 1997.
Eaton John P., Haas Charles A., Titanic. Legend und Wahrheit, Knigswinter 1997; wydanie polskie:
Titanic: nieuchronna katastrofa: legendy i rzeczywisto/, przek. z ang. Karolina Baaban, Jan Kazimierc-
zyk, Gdask 1998.
Marchall Ken, Lynch Donald, Titanic- Knigin der Meere. Das Schiff und seine Geschichte, Monachium 1992.

MASAKRA ORMIAN PRZESIEDLENIE

CZY LUDOBJSTWO?

Kiesek Hans-Lucas, Der Vblkermordan den Armeniern und die Shoah, Zurich 2003. Akcam Taner, From
empire to republic. Turkish nationalism and the Armenian genocide, Londyn 2004. Akcam Taner,
Armenien und der Vblkermord: die Istambuler l^rozesse und die tiirkische Nationalhewegung, Hamburg
1996, 2004.
Bloxham Donald, The great gam ofgenocide: the destruction ofthe Ottoman Armenians in international
history andpolitics, Oxford 2005.
Hosfeld Rolf, Operation Nemesis. Die Turkei, Deutschland, und der Volkermord an den Armeniern, Ko-
lonia 2005.
Lewy Guenter, The Armenian Massacres in Ottoman Turkey. A Disputed Genocide, Salt Lak City 2005.
Halacoglu Yusuf, Facts on the relocation of Armenians 1914-1918, Ankara 2002.

KLTWA TUTENHAMONA
ARCHEOLODZY PADAJ JAK MUCHY?

Winstone V. H. E, Howard Carter and the discovery ofthe tomb ofTutanchamun, Londyn 1991. Collins
Andrews, Ogilvie-Herald Chris, Tutanchamun - The Exodus Conspiracy. The Truth BehindArche-ologys
Greatest Mystery, Londyn 2002.
Wiese A., A. Brodbeck (red.), Tutanchamun das goldene Jenseits, Grabschatze aus dem Tal der Konige,
Monachium 2004.

WOJENNE PRZEMWIENIE STALINA

WYRACHOWANY PLAN CZY GADKIE FASZERSTWO?

Slutsch Sergiej, Stalins 'Kriegszenario 1939': Eine Red, dieesniegab. Die Geschichte einer Fdlschung, Viet-
teljahreshefte fur Zeitgeschichte", nr 52/2004.

245
Gorodectsky Gabriel, Diegrofle Tduschung. Hitler, Stalin und das Unternehmen 'Barbarossa', Berlin 2001.
Kellmann Klaus, Stalin. Eine Biographie, Darmstadt 2005.

FRANCUSKI RESISTANCE ZJEDNOCZONY

NARD BOJOWNIKW RUCHU OPORU?

Jackson Julian, France. The Dark Years 1940-1944, Oxford 2001.

Waechter Matthias, Der Mythos des Gaullismus, Heldenkult, Geschichtspolitik und Ideologie 1940-1958,
Getynga 2006.
Gilzmer Mechtild, Widerstand undKollahoration in Europa, Miinstet 2004.
Lloyd Christopher, Collaboration and resistance in occupied France. Representing Treason and Sacrifice,
Basingstoke 2003.
Azema Jean-Pierre, Bedarida Francois (red.), La France des annees noires. t.2: De 1'Occupation a la Libera-
tion, Pary 1993.
Russo Henry, Vichy. L'evement, la mimoire, 1'bistoire, Pary 2001. Paxton Robett, Vichy, France:
Old Guard and New Order, 1940-1944, Londyn 1972. Hirschfeld Gerhard, Patrick Marsh (red.),
Colaboration in France. Politics and Culture during the Nazi Occupation, 1940-1944, Oxford 1989.

HOLANDIA POD NIEMIECK OKUPACJ

YDZI CHRONIENI W MIAR MOLIWOCI?

Moore Bob, Victims and Surpivors. The Nazi Persecution of the Jews in the Netherlands 1940-1945, Lon-
dyn 1997.
Blom J. H. C.(red), The History of the Jews in the Netherlands, Oxford 2002.
Hirschfeld Gerhard, Fremdherrschafi undKollahoration. Die Niederlande unter deutscher Besatzung 1940-
1945, w: Studien zur Zeitgesichte, 25, Stuttgart 1984.
Ctoes Marnbc, The Netherlands 1942-1945: Survival in Hiding and the Huntfor Hidden Jews, w: "The
Netherlands Journal of Social Sciences", nr 49/2004, s.157-175.
Houwink Cate Johannes, Mangelnde Solidaritat gegenuber Juden in den besetzen niederlandischen Gebi-
eten? w: Wolfgang Benz, Juliane Wetzel (red), Solidaritat und Hilfe fur Juden wahrend der NS-Zeit, w:
Solidaritat und Hilfe, t.3, Betlin 1999, s. 87-133.
Bloom J.H.C., The Persecution of the Jews. A Comparatwe Western European Perspectipe, "European His-
tory Quarterly", nrl9/1989, s.333-351.

BURSZTYNOWA KOMNATA SPALONA,

ZAGINIONA CZY DOBRZE UKRYTA?

Remi Maurice Philip, Mythos Bernsteinzimmer, Monachium 2003.

Appel Reinhard, Das neue Bernsteinzimmer, Kolonia 2003.
Das Bernsteinzimmer. Drei Jahrhunderte Geschichte, Sankt Petersburg 2003.

KONFERENCJA W JACIE PREZYDENT CIERPICY

NA STARCZE OTPIENIE PRZEGRYWA WOLNO?

Weinberg L.Gerhard, Visions ofVictory. The Hopes ofEight World"War II Leaders, Nowy Jork 2005; wyda-
nie polskie: Wizja zwycistwa ,prze. z ang. Rafa Dymek, Warszawa 2001.

246
Mee Charles L., Halbgbtter der Geschichte. Sieben historische Begegnungen, Stuttgart 1995, s.219-267.
Weindenfeld Werner , Jata unddie Teilung Deutschlands. Schicksalsfrage fiir Europa, Andernach 1969.
DulfFer Jost, ]alta, 4 Februar 1945. Der Zweite Weltkrieg und die Entstehung der bipolaren Wek, Mona-
chium 1998; wydanie polskie: Jata, 4 lutego 1945-druga wojna wiatowa i dwubiegunowy podzia wia-
ta, przek. Magorzata Zaborska, Warszawa 2000.

ARGENTYNA MIEJSCE
SCHRONIENIA NUMER JEDEN DLA NAZISTW?

Schnwald Matthias, DeutschlandundArgentinien nach dem Zweiten Weltkrieg. Politische undwirtschafili-

che Beziehungen unddeutsche Auswanderung 1945-1998, Paderborn 1998.
Meding Holger M.(red.), Nationabozialismus undArgentinien. Beziehungen, Einfliisse und Nachwirkun-
gen, Frankurt n/Menem 1995.
Newton Ronald C, The 'Nazi Menacein Argentina, 1931-1947, Stanford 1992.

MARYUN MONROE SAMOBJSTWO

CZY SPISEK RZDOWY?

Geiger Ruth Esther, Marylin Monroe, Reinbek 2006.

Leaming Barbara, Marylin Monroe. Die Biographie jenseits des Mythos, Monachium 1999. Mailer
Norman, Marylin Monroe. Eine Biographie, Monachium i Zurych 1993; wydanie polskie: Marylin,
prze.Ewa Westwalewicz-Mogilska, Warszawa 2005.
Smith Matthew, Warum musste Marylin Monroe sterben? Frankfurt n/Menem 2003. Mecacci Luciano,
Der Fali Marylin Monroe und andere Desaster der Psychoanalyse, Monachium 2004.

KRYZYS KUBASKI
APOGEUM ZIMNEJ WOJNY?

Biermann Harald, Die Kuba-Krise: Hhenpunkt oder Pause im kalten Krieg? "Historische Zeitschrift", nr
273/2002, s.637-673.
Bauburger Stefan, Die Nervenprobe Schauplatz Kuba: Ais die Welt am Abgrund stand, Frankfurt n/Me-
nem 2002.
Filippovych Dymitrij N., Uhl Matthias (red.), Vor dem Abgrund. Die Streitkrdfte der USA undder UdSSR
sowie ihrer deutschen Biindnispartner in der Kubakrise, w: "Schriftenreihe Vierteljahreshefte fur Zeitge-
schichte", Sondemummer.
Fredman Lawrence, Kennedys Wars. Berlin, Cuba, Laos and Vietnam, Oxford 2000. Hersh Seymour M.,
Kennedy. Das Ende einer Legend, Hamburg 1998; wydanie polskie: Ciemna strona Waszyngtonu,
przek. z ang. Krzysztof Obucki, Marek Urbaski, Warszawa 1998.

ZABJSTWO JFK KTO CHCIA SI

POZBY PREZYDENTA?

Posner Gerard, Case Closed: Lee Harvey Oswald and the Assassination of President Kennedy, Nowy
Jork 1999.
Marrs Jim, Crossfire: The Plot that killed Kennedy, Nowy Jork 1989.
Huismann Wilfried, Randezvous mit dem Tod - TV Dokumentation WDR 2006.

247
 LDOWANIE NA KSIYCU
NAJWIKSZY PSIKUS HOLLYWOOD?

Brian William, Moongate, Portland 1982.

Chaikin Andrew, Man on theMoon, Nowy Jork 1994.
Kaysing Bill, Randy Reid, We Never Went to the Moon, Pomeroy 1076.
Percy David, Mary Bennett, Dark Moon, Kempton 2001.

ROZPAD JUGOSAWII
PRZEDWCZESNE UZNANIE PASTWOWOCI DAWNYCH
REPUBLIK FEDERACYJNYCH?

Conversi Daniele, German-Bashing and the Breakup ofYugoslavia, "The Donald W.Treadgold Papers",
16, Seattle 1998.
Eisermann Daniel, Der lange Weg nach Dayton. Die westliche Politik und der Krieg im ehemaligen jugos-
lawien 1991-1995, Baden Baden 2000.
Gow James, Triumph ofthe Lack ofWill. International Diplomacy and the Yugoslav War, Londyn 1997.
Giersch Carsten, Konfliktregulierung in Jugoslawien 1991-1995. Die Rolle von OSZE, EU, UNO und
NATO, Baden Badenl998.
Maul Hans W, Bernhard Stahl, Durch den Bakan nach Europa?Deutscbland undFrankreich in denju-
goslawienkriegen, "Politische Vierteljahresschrift", nr 43/2002, s.82-111. MeierYiktor, Wie
Jugoslawien verspielt wurde, Monachium 1999.