Katedra w Magdeburgu

Dzieje dziea
Pierwszym obiektem wzniesionym na tym miejscu byo opactwo benedyktyskie
ufundowane przez Ottona I w 937 roku, ktre w 968, po utworzeniu w Magdeburgu archidiecezji,
zostao przeksztacone w katedr1. Stara katedra zostaa uszkodzona w poarze 20 kwietnia 1207
roku2, ktry jednak nie zniszczy jej murw. Pomimo tego zostay one rozebrane i decyzj abp
Alberta II podjto budow nowego gmachu3, ktr wspar Otton III, przekazujc w nastpnym roku
3500 srebrnych marek4. W 1215 papie Innocenty III wezwa do wsparcia budowy kocioa, po
czym w tym samym roku nastpio nadanie archidiecezji przez Fryderyka II miejscowoci Mansfeld
jako lenna, a rok pniej sam arcybiskup Albert II przekaza zamek Schnburg i miasto Wesel,
ktre nastpnie wykupi za 2000 marek5. W 1220 roku arcybiskupstwo Magdeburga pozyskao
relikwie gowy w. Maurycego6. W 1222 roku papie Honoriusz III udzieli odpustu na wzniesienie
katedry. Z 10 padziernika 1274 roku zachowa si dokument, w ktrym pojawiaj si narzekania
na wci niedokoczon budow7. W 1311 roku powicony zosta otarz w. Katarzyny porodku
korpusu nawowego8. Powicenie katedry nastpio 22 padziernika 1363 roku9. W 1494 roku abp
Ernest Wettyn ufundowa otarz maryjny pomidzy wieami w czci zachodniej, przeznaczajc to
miejsce na lokalizacj swojego przyszego pochwku10. Z jego czasw pochodzi take wzmianka o
rozpoczciu w 1509 roku prac nad podwyszeniem wie fasady zachodniej11, ktre, jak informuje
data zamieszczona na hemie wiey pnocnej, miay zosta zakoczone w 1520 roku12. Niedugo
pniej, w 1567 roku katedra zostaa przejta przez protestantw13. W czasie oblenia miasta w
1631 roku, podczas wojny trzydziestoletniej, uszkodzona zostaa pnocna wiea14. W latach 1826-
1834 przeprowadzony zosta pierwszy remont generalny obiektu15. W czasie drugiej wojny
wiatowej katedra doznaa szeregu zniszcze, po ktrych zostaa odbudowana do 1957 roku16.

1 E. Ullmann, Magdeburg, 1(i): Cathedral architecture, [w:] The Dictionary of Art, red. J. Turner, New York 1996,
t. 20, s. 87.
2 Ullman, loc. cit.; H. Brandl, C. Forster, Der Dom zu Magdeburg, t. 1: Architektur, Regensburg 2011, s. 21; H.
Brandl, Zur Baugeschichte des Magdeburger Domes im 13. Jahrhundert [w:] Der Magdeburger Dom im
europischen Kontext, red. W. Schenkluhn, A. Wachsbsch, Regensburg 2012 (=More Romano, t. 2), s. 145.
3 Meier, op. cit., s. 2.
4 Brandl, Forster, loc. cit.
5 Jw.
6 Ibidem, s. 22.
7 H.-J. Mrusek, Drei deutsche Dome, Dresden 1963, s. 44; Ullmann, op. cit., s. 87; Brandl, Forster, loc. cit..
8 Brandl, Forster, op. cit., s. 22.
9 Mrusek, op. cit, s. 79, przyp. 19; Brandl, Forster, loc. cit.
10 Brandl, Forster, op. cit., s. 23.
11 Jw.
12 Brandl, op. cit., s. 161.
13 Ullmann, loc. cit.
14 Jw.
15 Jw.
16 Jw.
Stan bada
Katedra w Magdeburgu, uznawana za pierwsz wiksz budowl w stylu gotyckim na
terenie Rzeszy, cieszy si od lat niesabncym zainteresowaniem historykw sztuki.
Najwiksze zaciekawienie badaczy wzbudzia kwestia stylu katedry i jej znaczenia dla
rozwoju gotyku w Rzeszy. Giesau uzna j za pierwszy przykad tego stylu w Niemczech,
podkrelajc nowatorstwo zastosowanego planu partii chrowej, dodajc jednak, e w tradycyjnym
planie korpusu nastpi nawrt do tradycji saksoskiej17. Hans-Joachim Mrusek uzna magdebursk
katedr za pierwszy przykad tego stylu na ziemiach niemieckich i podkreli nowatorstwo
zastosowanego systemu konstrukcyjnego, a take rezygnacj z dotychczasowych, romaskich
dekoracji18. Paul Frankl zauway co prawda zastosowanie nowego w Niemczech katedralnego
planu z poligonaln apsyd, obejciem i wiecem promienistych kaplic, a take wykorzystanie
ostrych ukw w apsydzie, w ukach gurtowych i w arkadach pomidzy obejciem, a kaplicami, ale
jednoczenie zwrci uwag, e sklepienia obejcia wci s krzyowe, be eber, a w dodatku
wsparto je romaskimi podporami19. Badacz ten przy tym podkreli, e zaklasyfikowanie
omawianej budowli jako pierwszej w stylu gotyckim na terenie Niemiec wynika z bdnego
przypuszczenia, e jej pniejsze fragmenty pochodz z tego samego czasu, co dolne partie
obejcia20. Rwnie Norbert Nussbaum zwrci uwag na eklektyzm budowli, podkrelajc
wspwystpowanie w niej katedralnego planu i ostrych ukw wraz z krzyowymi sklepieniami,
romaskimi podporami i masywnoci form21. Jednoczenie stwierdzi on, e jej wpyw na rozwj
gotyku w Niemczech by niewielki, ze wzgldu na brak wystarczajcej tradycji architektonicznej w
regionie aby oraz wykorzystanie w nowej budowli czci elementw ze starej22. Bruno Klein take
zauway niejednolito stylow budowli i za prawdziwie gotyck cz uzna dopiero znajdujc
si ponad obejciem chru empor biskupi, w ktrej zastosowane zostao ju sklepienie ebrowe23.
Z zagadnieniem tym wie si kwestia genezy nowatorskich form zastosowanych w
omawianej budowli form. Giesau uzna magdebursk katedr za przykad recepcji form
pochodzcych nie z le-de-France, a z Burgundii i Nadrenii, wskazujc na podobiestwa planu do
katedry w Bazylei i opactwa w Vezelay, zauwaajc jednak take wpywy westfalskie w detalu
architektonicznym i ornamentyce kapiteli24. Mrusek rde planu czci wschodniej budowli
upatrywa w katedrach w Chartres, Soissons i Amiens, a take w opactwie w Mouzon, zauwaajc
17 H. Giesau, Der Dom zu Magdeburg, Burg bei Magdeburg 1924 (=Deutsche Bauten, t. 1), s. 1-2.
18 Mrusek, op. cit., s. 34-35.
19 P. Frankl, Gothic Architecture, rev. by P. Crossley, New Haven-London 2000 (=The Pelican History of Art), s. 117.
20 Jw.
21 N. Nussbaum, German Gothic Church Architecture, trans. Scott Kleager, New Haven-London 2000, s. 39.
22 Nussbaum, loc cit.
23 B. Klein, Pocztki i rozwj architektury gotyckiej we Francji i krajach ssiednich, [w:] Gotyk. Architektura
Rzeba Malarstwo, red. R. Toman, tum. A. Baranowa, Kln 2000, s. 106.
24 Giesau, op. cit., s. 9.
jednak take nadresko-burgundzkie wpywy (wskazujc, identycznie jak Giesau, na Bazyle i
Vezelay) w masywnoci form, braku eber w sklepieniu obejcia, a take w zamkniciu chru
skadajcym si z piciu bokw dziesicioboku25. Wskaza on take na wpywy katedry w Laon w
postaci empor i wie flankujcych ramiona transeptu26. Take Frankl jako moliwe rda inspiracji
dla planu czci wschodniej wskaza katedry w Chartres i Soissons27. Innego zdania by Nussbaum,
ktry wskaza na poudniowe rami transeptu nieistniejcej ju katedry w Cambrai ze wzgldu na
podobne trapezoidalne przsa obejcia, za genezy wie przy transepcie upatrywa w budowlach
regionu Skaldy, przede wszystkim w katedrze w Tournai28. Jednoczenie badacz ten zwrci uwag
uwag na wpyw tradycji Westfalii i Nadrenii w kapitelach obejcia, a take w uksztatowaniu
zewntrznej strony chru29. Jeszcze innego zdania by Heiko Brandl, ktry uzna, e adna
konkretna katedra francuska nie stanowia wzoru dla Magdeburga, natomiast jej forma staa si
wynikiem powizania nowej, innowacyjnej architektury i chci nawizania do tradycji i dawnoci
biskupstwa30.
Kolejnym problemem poruszonym w literaturze stao si wykorzystanie spoliw ze starej
budowli w nowej, a take kwestia pewnej jej archaizacji. Nussbaum zwrci uwag na nie-gotycki
wygld wntrza chru, wyraajcy si w proporcjach, horyzontalizmie i gruboci murw, ktry jego
zdaniem mia przywoywa cesarski, ottoski charakter starej katedry, a w czym miao pomc
powtrne uycie kolumn-spoliw, ktre Otton I przywiz z Rawenny i wykorzysta w pierwszej
budowli, jak rwnie zastosowanie pomidzy nimi trjlistnych nisz, w ktrych umieszczone zostay
relikwie wmurowane dawniej w star katedr, a take umieszczenie ponad nimi archaizujcych
rzeb o wczesnogotyckim charakterze, pierwotnie przewidzianych dla portalu zachodniego31.
Jednoczenie badacz ten jednak podkreli, e na taki wygld chru poza chci podkrelenia
statusu diecezji mia take wpyw dugi czas trwania jego budowy i wynikajce z niego zmiany
koncepcji32.
Badaczy zainteresowao take podobiestwo fasady zachodniej do fasad katedr w Nadrenii.
Giesau zauway podobiestwo pewnych motyww, przede wszystkim przeszklonego tympanonu
gwnego portalu i maych szczytw na bocznych przyporach do fasady katedry w Reims, jednak
podkreli, e ich przejcie odbyo si za porednictwem Strasburga33. Jaroslav Bure wskaza na z
kolei na wpywy koloskie, wskazujc na podobiestwa z rysunkiem F fasady tamtejszej katedry34.
25 Mrusek, op. cit., s. 36.
26 Ibidem, s. 39.
27 Frankl, loc. cit.
28 Nussbaum, loc cit.
29 Jw.
30 Brandl, op. cit., s. 147.
31 Nussbaum, op. cit., s. 41.
32 Jw.
33 Giesau, op. cit., s. 15.
34 J. Bure, Der Westbau des Magdeburger Doms: ein Beitrag zu den Ausstrahlungen der klnischen und
strassburgischen Httenkunst nach Niedersachsen, Jahrbuch des Zentralinstituts fr Kunstgeschichte 3, 1987, s.
Rozwizanie godzce opie te opinie zaproponowa Marc Steinmann, ktry stwierdzi obecno
zarwno wpyww Kolonii, jak i Strasburga, podkrelajc jednak, e nie jest to wska recepcja tych
wzorw, ale dostosowanie ich do lokalnych potrzeb i tradycji35.
Badacze prbowali wykaza oddziaywanie Strasburga take w wypadkw szczytw
transeptu, posiadajcych charakterystyczny aurowy maswerk. Na taki kierunek wpyww wskaza
Mrusek, a take uzna, e rozwizanie to oddziaao nastpnie z Magdeburga na katedr w Mini36.
Odmiennego zdania by Steinmann, ktry stwierdzi, e magdeburskie szczyty powstay wczeniej
ni fasada strasburskiej katedry37.
Szczeglne zainteresowanie budzia osoba fundatora i jego wpyw na wybr nowego stylu.
Mrusek uzna, e budowa nowoczesnej katedry miaa si sta manifestacj potgi biskupstwa, w
sytuacji, gdy stopniowo tracio one dawne przywileje na rzecz coraz silniejszego mieszczastwa38.
Frankl podkreli, e abp Albrecht studiowa w Paryu, w zwizku z czym musia zna tamtejsz
katedr Notre-Dame, a moliwe, e take inne katedry39. Na znaczenie fundatora i jego paryskich
studiw wskaza rwnie Klein, uzna on jednak, e jej wci jeszcze czciowo romaska struktura
wynika nie tylko z braku odpowiednich budowniczych, ale i z tego, e abp Albrecht nie potrafi im
dokadnie opisa tego, co zobaczy we Francji40.
Zwizan z tym jest kwestia warsztatu zatrudnionego przez abp Alberta II. Giesau uzna, e
mg on pochodzi z Westfalii, ale na zamwienie arcybiskupa wybra si przed budow w podr
do Francji41. Podobnego zdania by Mrusek, ktry pierwszy etap budowy uzna za dzieo
niemieckiego mistrza, wyksztaconego we Francji42. Zgodzi si z nimi take Frankl, ktry
podkreli, e jest to dzieo niemieckiego budowniczego o sabej znajomoci gotyku43.
Podobna zgodno opinii wystpuje wok kwestii warsztatu budujcego empor biskupi.
Badacze zgodnie uznaj, e by on pochodzenia cysterskiego, przy czym Giesau wskaza na
klasztor Walkenried44, Mrusek na Maulbronn i Walkenried45, a Klein na Maulbronn46.
Badaczy zainteresowaa te kwestia przesunicia osi nowej katedry w stosunku do starej.
Mrusek zauway, e jest ona odchylona nieco na pnoc, wskutek czego powsta nieregularny

77-107, za: M. Steinmann, Der Magdeburger Dom und die Westfassaden der Kathedralen in Strassburg und Kln,
[w:] Der Magdeburger Dom im europischen Kontext, red. W. Schenkluhn, A. Wachsbsch, Regensburg 2012
(=More Romano, t. 2), s. 235-236.
35 Steinmann, op. cit., s. 236-238, 241.
36 Mrusek, op. cit., s. 42.
37 Steinmann, op. cit., s. 239-141.
38 Mrusek, op. cit., s. 35.
39 Frankl, loc. cit.
40 Klein, loc. cit.
41 Giesau, op. cit., s. 9-10.
42 Mrusek, op. cit., s. 36.
43 Frankl, loc. cit.
44 Giesau, op. cit., s. 2, 11.
45 Mrusek, op. cit., s. 40.
46 Klein, op. cit., s. 106.
kruganek, ze wzgldu na zachowanie starego skrzyda poudniowego, a take fundamentw
skrzyde wschodnich i zachodnich47. Badacz ten uzna to za celowe posunicie, uniemoliwiajce
wykorzystanie starych romaskich murw kocioa po mierci abp Albrechta, a tym samym
zmuszajce kontynuatorw budowy do dalszego wznoszenia jej w nowym stylu48. Klein uzna z
kolei, e owe posunicie byo wyrazem ignorancji fundatora wobec historycznej wartoci starej
katedry49.
Problem budzcym najwiksze kontrowersje wrd badaczy stao si jednak datowanie
poszczeglnych partii budowli. O ile wszyscy autorzy zgodnie przyznaj, e rozpocza si ona po
poarze z 1207 roku, o tyle rozbienoci powstay odnonie kolejnych jej faz. Giesau uzna, e w
pierwszym etapie budowy od 1209-12 wzniesiono cztery filary chru, dolne partie cian obejcia i
kaplice50. W drugim etapie, trwajcym od ok. 1220 do ok. 1230 miaa zosta ukoczona pierwsza
kondygnacja chru wraz z obejciem i wiecem kaplic (przy czym powikszono chr przesuwajc
mury obejcia nieco na zewntrz, a tym samym zmniejszajc kaplice), a take dolne czci murw
transeptu i pierwszego przsa korpusu (ktre zdecydowano si wykona w systemie wizanym) 51.
Wtedy te zaprojektowano zachodni portal z rzebami figuralnymi, ktry ostatecznie nie zosta
wykonany wskutek kolejnej zmiany planw52. W trzecim etapie, przypadajcym na lata 30. XIII w.,
wykonana zostaa empora biskupia53. W kolejnym, czwartym etapie, po 1240 roku ukoczono i
zasklepiono chr i pnocne rami transeptu oraz zmieniono plany korpusu, rezygnujc z systemu
wizanego i poszerzajc nawy boczne, a take ukoczono skrzyowanie i poudniowe rami
transeptu54. W pitym etapie, przypadajcym na lata 1274-1363 ukoczony zosta korpus budowli55.
Na ostatni, szsty etap budowy przypada ukoczenie fasady zachodniej, zacztej jeszcze ok. 1240
roku, a nastpnie po zmianie planw spowodowanej poszerzeniem naw bocznych korpusu,
ukoczonej ostatecznie dopiero w 1520 roku56. Z Giesau zgodzi si Mrusek, ktry podzieli
budow na sze niemal identycznych etapw, doprecyzowujc jedynie ich datowanie poprzez
zwizanie ich z latami panowania kolejnych biskupw. Pierwszy etap przypad wg niego na lata
1207 do ok. 1213,57 po czym miaa nastpi przerwa zwizanej z konfliktami zbrojnymi pomidzy
popierajcym Staufw Albertem II, a welfickim cesarzem Ottonem IV58. Pocztek kolejnego etapu
zadatowa on podobnie jak Giesau na ok. 1220, natomiast jego zakoczenie powiza ze mierci

47 Mrusek, loc. cit.

48 Jw.
49 Klein, op. cit., s. 106-107.
50 Giesau, op. cit., s. 9.
51 Ibidem, s. 10.
52 Ibidem, s. 10-11.
53 Ibidem, s. 11.
54 Ibidem, s. 11-12.
55 Ibidem, s. 12-13.
56 Ibidem, s. 13.
57 Mrusek, op. cit., s. 36.
58 Ibidem, s. 38.
Alberta II w 1232 roku59. Kolejny etap Mrusek datuje na lata panowania nastpnego biskupa,
Burcharda I (1232-1235), przy czym dodatkowo podkreli on, e nastpia wtedy zmiana planw w
duchu konserwatywnym nie tylko wybudowano wtedy empor biskupi, ale i zdecydowano si na
niej umieci przywiezione przez Ottona I kolumny-spolia, jak rwnie i figury, ktre pierwotnie
planowano wykorzysta w portalu zachodnim60. Czwarty etap Mrusek powiza pontyfikatem apb
Wilbranda (1235-1254)61. Dwa ostatnie etapy zadatowa on identycznie jak Giesau, przy czym
podkreli on, e prace nad ostatecznym ukoczeniem fasady zostay podjte przez abp Ernesta
Wettyna, ktry peni t godno od 1476 roku62. Nieco innego zdania by Brandl, ktry podzieli
budow na cztery etapy. W pierwszym, pomidzy 1207 lub 1208, a 1220 rokiem miay zosta
zaczte prace przy chrze, pnocnym ramieniu transeptu wraz z wie, wschodnich przsach
korpusu i masywie zachodnim63. Take i ten badacz stwierdzi, e korpus planowano pocztkowo
wznie w systemie wizanym oraz, e w okresie tym zmieniono koncepcj i powikszono nieco
chr64. Drugi etap prac Brandl zadatowa na lata ok. 1220-1240 i jego pocztek poczy z
pozyskaniem przez arcybiskupstwo Magdeburga relikwii gowy w. Maurycego w 1220 roku65.
Take i on jednak podkreli, e w tym etapie wykonana zostaa empora chru, a take umieszczone
w nim kolumny-spolia, pozostae relikwie i figury przeznaczone do portalu pierwotnie
projektowanego masywu zachodniego, ktry zaplanowano na nowo, co wizao si wykonanym
rwnie w tym etapie wydueniem korpusu66. W tym okresie miaa zosta take ukoczona
budowa chru, ktry zasklepiono ok. 124067. W trzecim etapie budowy, ktry Brandl datuje na lata
1240-1250, miao zosta docignite pnocne rami transeptu do wysokoci chru, a take
kontynuowano budow korpusu i rozpoczto wznoszenie fasady zachodniej, zaczynajc od
pnocnej wiey68. Czwarty etap badacz ten zadatowa na lata 1250-1300 i uzna, e ukoczono w
nim budow transeptu, a take kontynuowano wznoszenie korpusu w nieco zmienionej koncepcji,
czciowo go zasklepiajc, oraz rozpoczto wznoszenie poudniowej wiey fasady zachodniej69. W
okresie tym miao take nastpi podwyszenie chru i ponowne jego zasklepienie wraz transeptem
po 1255 roku70. W ostatnim etapie prac, wg Brandla ukoczono zasklepianie korpusu (po 1318) i
ok. 1310/20 przebudowano fasady transeptu, jednoczenie wci wznoszc fasad zachodni, ktrej
budow wstrzymano jeszcze w XIV w. i podjto na nowo dopiero za czasw biskupa Ernesta

59 Jw.
60 Ibidem, s. 40.
61 Ibidem, s. 42.
62 Ibidem, s. 44, 46-47.
63 Brandl, op. cit. s. 145.
64 Ibidem, s. 145-148.
65 Ibidem, s. 149.
66 Ibidem, s. 150-152.
67 Ibidem, s. 155.
68 Jw.
69 Ibidem, s. 158.
70 Ibidem, s. 158-159.
Wettyna w 1477 roku71. Bardziej szczegowe datowanie budowy fasady zachodniej zaproponowa
Steinmann, ktry uzna, e jej wznoszenie rozpoczto od wiey poudniowej, ktrej pierwsz
kondygnacj wzniesiono po ok. 1240 roku, a nastpnie pomidzy 1250, a 1300 wybudowano parter
wiey pnocnej72. Kondygnacj t miano ukoczy w latach 1300-1318 budow czci rodkowej
z portalem73. W tych samych latach miaa zosta wybudowana te druga kondygnacja wiey
pnocnej, a nastpnie, pomidzy 1318, a 1363 take i wiey poudniowej i czci rodkowej74.
Budow kolejnych kondygnacji Steinmann datuje na lata po 1477, za ukoczenie fasada miao
nastpi dopiero ok. 1520 roku wzniesieniem omiobocznych hemw na szczycie75.

Opis
Magdeburska katedra znajduje si w centrum miasta, przy placu Katedralnym, niedaleko
brzegu aby. Od poudniowej strony przylegaj do niej kruganki o nieregularnym, trapezowatym
planie. Wykonano j w caoci z kamiennych ciosw i jest ona orientowan bazylik z transeptem i
chrem z obejciem i wiecem kaplic. Prezbiterium jest dwuprzsowe i posiada poligonalne
zamknicie skadajce si z piciu bokw dziesicioboku, w podobny sposb uksztatowane zostao
zamknicie obejcia, ktre dodatkowo posiada pi trjbocznie zamknitych kaplic. Ramiona
transeptu maj identyczny, kwadratowy plan jak skrzyowanie, przy czym pnocne z nich jest
jednoprzsowe, a poudniowe podzielone ju zostao na dwa przsa. Od strony wschodniej
posiadaj one niewielkie nisze w gruboci muru. Pomidzy ramionami transeptu, a zachodnimi
przsami obejcia chru znajduj si wiee o kwadratowym rzucie, nie wystajce poza dugo
transeptu. Korpus budowli jest picioprzsowy, w nawie gwnej przsa s kwadratowe (w
sklepieniu jednak podzielone na dwa mniejsze, prostoktne), w nawach bocznych za prostoktne,
jednak bardzo szerokie. Od zachodu do budowli przylega masyw, nieco szerszy ni jej waciwy
korpus, skadajcy si z dwch wie na planie kwadratu i jednoprzsowej przestrzeni o szerokoci
nawy gwnej pomidzy nimi.
Prezbiterium jest trzykondygnacyjne. Jego artykulacja pionowa jest bardzo skomplikowana
w wielobocznej apsydzie skada si z przylegajcych do ciany wizek suek o przekroju
kolistym, ktre nastpnie, na wysokoci mniej-wicej poowy pierwszej kondygnacji przechodz,
za porednictwem profilowanych impostw, w korynckie kolumny-spolia. Ponad nimi, na
wysokoci drugiej kondygnacji, do jej poowy znajduj si rzebione figury z baldachimami,
przechodzcymi nastpnie w pojedyncze, grube suki o przekroju kolistym, zwieczone
kapitelami. Inaczej zorganizowana zostaa artykulacja cian prezbiterium tutaj w pierwszej

71 Ibidem, s. 161.
72 Steinmann, op. cit, s. 231.
73 Jw.
74 Jw.
75 Jw.
kondygnacji jest tylko pojedyncza suka zwieczona kapitelem korynckim, w drugiej za do
wysokoci nasad ukw arkad empory znajduj si kolumny kompozytowe, wyej przechodzce w
niewielkie lizeny. W trzeciej kondygnacji przechodz one w wieloboczne suki, ktrym towarzysz
po bokach dwie suki o przekroju kolistym, u gry zwieczone kapitelami. Jeszcze inaczej zostay
uksztatowane filary pomidzy wieloboczn apsyd a przsem prezbiterium i w uku tczowym,
ktre s jednakowe wszystkich kondygnacjach obstawione zostay sukami, w iloci
odpowiadajcej ukom sklepienia. Duo prostsza jest artykulacja pozioma skadaj si na ni dwa
lekko profilowane gzymsy midzykondygnacyjne, opinajce podziay pionowe, umieszczone na
wysokoci ok. 2/7 i 4/7 caego wntrza tym samym trzecia kondygnacja jest wysza od dwch
pierwszych. Pomidzy tymi podziaami, na pierwszej kondygnacji przebite zostay arkady, przy
ktrych wgarach do poowy wysokoci umieszczone zostay pkolumny. Wyej wgary s
gadkie, ale arkady s zamiast tego nieco wsze i znajduj si w niewielkich niszach. Ponad
arkadowaniem znajduj si niewielkie trjlistne nisze na relikwie, flankowane przez mniejsze,
ukowato zamknite nisze z rzebami. W drugiej kondygnacji przebite zostay otwory empory,
pojedyncze w trzech wschodnich bokach wieloboku apsydy, a podwjne w pozostaych bokach i w
cianach prezbiterium. S one nieco wsze ni przestrze pomidzy podziaami pionowymi i take
znajduj si w niewielkich niszach, ktre posiadaj w naroach niewielkie kolumienki,
przechodzce w obiegajcy archiwolt waek. Wgary owych otworw posiadaj dwa niewielkie,
profilowane gzymsy, jeden w poowie wysokoci, a drugi impostowy, kontynuowane take w
przestrzeni pomidzy opisywanymi otworami i opinajce narone kolumienki, a czciowo take i
artykulacj pionow. W trzeciej, najwyszej kondygnacji, w jej dolnej czci umieszczony zostay
niewielkie rozetki,ponad ktrymi przebite zostay otwory okienne sigajce sklepienia, w ktrych
umieszczone zostay due, dwudzielne okna, z prostym maswerkiem skadajcym si ze
spitrzonych noskw. Cao prezbiterium przykryta zostaa sklepieniem krzyowo-ebrowym.
Artykulacja dolnej kondygnacji obejcia jest duo prostsza i skada si z suek-kolumienek
z romaskimi liciastymi i zoomorficznymi kapitelami opinajcymi filary. Duo prostsze, niemal
pozbawione artykulacji s kaplice, w ktrych podziay pionowe wyznaczaj pojedyncze suki-
kolumienki sigajce poziomego gzymsu, rozcigajcego si 1/3 wysokoci ciany. Pomidzy nimi
przebite zostay proste, ostroukowo zamknite otwory okienne. Obejcie w przsach pomidzy
wieloboczn apsyd chru, a kaplicami przekryte jest sklepieniem krzyowym pozbawionym eber,
natomiast w pozostaych przsach otrzymao sklepienie krzyowo-ebrowe. ebrowo przekryte
zostay take kaplice. W grnej kondygnacji obejcia, zwanej empor biskupi, artykulacja pionowa
zostaa rozwizana za pomoc przylegajcych do cian kolumienek wspierajcych ebra sklepienia,
pomidzy ktrymi przebite zostay nisze okienne, przy ktrych wgarach dostawione zostay
niewielkie kolumienki, w poowie wysokoci opite gzymsami, przechodzce nastpnie w
obiegajce archiwolty waki. Empora biskupia przesklepiona zostaa sklepieniem krzyowo-
ebrowym.
Transept ma tak sam wysoko jak prezbiterium i jest od niego oddzielony przegrod
chrow. Jego artykulacj pionow tworz suki o przekroju kolistym narone sigaj poziomu
posadzki, pozostae za s nadwieszone. W zrnicowany sposb rozwizana zostaa artykulacja
pozioma ciany wschodnie podzielone zostay na dwie kondygnacje gzymsami kontynuujcymi
gzymsy midzykondygnacyjne w cianach chru, ciany pnocna i poudniowa podzielono ju
tylko jednym gzymsem, kontynuujcym dolny gzyms ze cian wschodnich, natomiast ciany
zachodnie nie maj artykulacji poziomej. W cianach wschodnich, w dolnej kondygnacji przebite
zostay ostroukowe przejcia do transeptu i towarzyszce im od pnocy i od poudnia mniejsze,
take ostroukowo zamknite nisze. W ich rodkowej kondygnacji przebito z kolei arkady empory,
uksztatowane podobnie jak w prezbiterium, przy czym od w poudniowym ramieniu transeptu s to
cztery arkady i sigaj one przez ca jego szeroko, natomiast w ramieniu przeciwnym s to tylko
dwie arkady, ktrym od strony pnocnej towarzyszy mniejsze, ostroukowa zamknite biforium. W
najwyszej kondygnacji wschodnich cian transeptu, pomidzy nadwieszonymi sukami, przebite
zostay od strony chru ostroukowo zamknite otwory okienne, identyczne jak w samym chrze,
natomiast od strony pnocnej i poudniowej odpowiada im gadka ciana. W pnocnej i
poudniowej cianie transeptu przebite zostay porodku otwory wejciowe w dolnej kondygnacji, w
grnej natomiast wielkie, ostroukowo zamknite okna, dekorowane bogatymi, pitrowymi
maswerkami. W zachodnich cianach transeptu przeprute zostay natomiast ostroukowo zamknite
przejcia do naw bocznych korpusu, wyej natomiast po dwa ostroukowe okna. Transept zosta
przekryty w pnocnym ramieniu sklepieniem szeciodzielnym, w pozostaych za krzyowo-
ebrowym.
Nawa gwna korpusu jest dwukondygnacyjna i ma tak sam wysoko jak transept i chr.
Jej podziay pionowe wyznaczaj wizki suek sigajce od posadzki a po sklepienie oraz
znajdujce si pomidzy nimi nadwieszone suki w drugiej kondygnacji. Podziay poziome
wyznacza jedynie znajdujcy si pod oknami grnej kondygnacji parapet, przecignity przez ca
dugo nawy. W dolnej kondygnacji przeprute zostay wielkie, ostroukowe arkady, grna za jest
niemal cakowicie przeszklona dziki przeprutymi pomidzy elementami artykulacji pionowej
duymi otworami okiennymi, dekorowanymi maswerkami skadajcymi si z trzech pitrowo
ustawionych rozet. Nawa gwna przekryta zostaa sklepieniem krzyowo-ebrowym. W podobny
sposb do nawy gwnej uksztatowano artykulacj naw bocznych ich pionowe podziay
wyznaczaj lizeny z pkolumnami-sukami, obecne jednak tylko w wypadku eber na naroach
przse, natomiast poziome tworzy parapet pod oknami, rwnie przecignity przez ca dugo
naw. Okna s osadzone w strefie nisko osadzonego sklepienia. Nawy boczne przekryte zostay
sklepieniem piciodzielnym.
Katedra od zewntrz jest oszkarpowana. Elewacje kaplic przy obejciu chrowym
posadowione s na dwustopniowym cokole i posiadaj dwustopniowe nisze, w ktrych przebito
ostroukowo zamknite otwory okienne. Od gry elewacje te zamknite s fryzem arkadkowym.
Kaplice przykrywaj trjspadowe dachy. Elewacje drugiej kondygnacji obejcia chru podzielone
zostay za pomoc pionowych jednouskowych szkarp, pomidzy ktrymi znajduj si ostroukowo
zamknite wnki okienne, uksztatowane identycznie jak wewntrz, z naronymi kolumienkami
przechodzcymi w waki w archiwoltach. Kondygnacj t zamyka od gry gzyms wieczcy
dekorowany stojcymi na nim rzebiarskimi lilijkami. Elewacje najwyej kondygnacji chru niemal
nie zostay rozczonkowane, za wyjtkiem jedynie dwch naronych przypr pomidzy drugimi i
trzecimi bokami wieloboku apsydy, liczc od wschodu. W elewacji tej przepruto gbokie nisze
okienne, w ktry, wok otworw okiennych znajduj si niewielkie, smuke kolumienki,
przechodzce w waki w archiwoltach. Od gry kondygnacja ta zwieczona zostaa wysok,
dwukondygnacyjn balustrad, dodatkowo posiadajc u gry niewielkie, rytmicznie
rozmieszczone pinakle. Chr przykryty zosta dwuspadowym dachem.
Bardzo prosty ksztat uzyskay elewacje wie przy transepcie. Podzielone zostay one na
dwie kondygnacje, z ktrych pierwsza posiada narone lizeny i od gry zbowaty fryz i fryz
arkadkowy, natomiast druga podzielona jest jedynie trzema lizenami. Cao od gry zwieczona
jest nisk, jednokondygnacyjn balustrad z pinaklami. Fasady transeptu s jeszcze prostsze, a ich
najwaniejszymi elementami s flankowane przez dwie niewielkie wieyczki szczyty dekorowane
aurowymi laskowaniami zamknitymi od gry aurowymi laskowaniami. Cao szczytu
zamykaj niewielkie skone gzymsy z abkami i kwiatonem. Transept przykryty zosta
dwuspadowym dachem, za wiee przy nim si znajdujce niewielkimi dachami czterospadowymi.
Elewacje naw bocznych korpusu posiadaj cok i podzielone zostay za pomoc szkarp,
pomidzy ktrymi znajduj si otwory okienne. Ponad nimi znajduj si niewielkie szczyty
dekorowane lepymi maswerkami, pomidzy ktrymi, na przedueniu szkarp znajduj si pinakle.
W niemal identyczny sposb zostay uksztatowane elewacje nawy gwnej, przy czym tutaj
zamiast szczytw wystpuje ponownie balustrada. Nawy boczne przykryte zostay szeregiem
dwuspadowych dachw, prostopadych do ich osi, podczas gdy nawa gwna posiada dwuspadowy
dach z sygnaturk, ktry jest rwnolegy do jej osi i jednolity z dachem chru.
Fasada masywu zachodniego jest piciokondygnacyjna i uzyskaa najbardziej dekoracyjny
charakter. Poszczeglne jej kondygnacje oddzielono od siebie gzymsami. W wypadku wie, ich
boczne elewacje zostay uksztatowane identycznie jak elewacja zachodnia. Najnisza kondygnacja
wie zostaa rozczonkowana jedynie za pomoc pionowych lizen, podczas gdy pomidzy nimi
znajduje si w niej portal, mieszczcy si w bardzo bogato profilowanej ostroukowej wnce, ponad
ktr znajduje si wypeniona lepymi maswerkami wimperga. Wnka z portalem flankowana jest
dwiema przyporami, ktre s bogato ozdobione mniejszymi wimpergami oraz lepymi
laskowaniami i maswerkami, a take zwieczone s pinaklami. Pomidzy ni, a wimperg nad
portalem znajduje si aurowe laskowanie z maswerkami. Druga kondygnacja fasady zachodniej
jest najbardziej dekoracyjna. W rodkowej czci posiada ona ogromne okno, ozdobione
skomplikowanymi, pitrowymi maswerkami, otoczone blendami ze lepymi laskowaniami i take z
maswerkami. Po bokach, w wieach, znajduj si po dwie wielkie blendy, rwnie posiadajce
lepe laskowania i maswerki. Dodatkowo, kondygnacja t oprcz gzymsu wieczy dodatkowo
jeszcze balustrada z pinaklami. W trzeciej kondygnacji w partii rodkowej przebito dwa otwory
okienne ponownie otoczone lepymi laskowaniami i maswerkami, natomiast w wypadku wie
zrezygnowano z jakiejkolwiek artykulacji, pozostawiajc gadk cian. Podobnie uksztatowana
zostaa pita kondygnacja wie, tutaj jednak przepruto je porodku ostroukowo zamknitymi
otworami okiennymi, dekorowanymi maswerkami, a ponadto cao zwieczono balustrad z
pinaklami. W rodkowej czci fasady w pitej kondygnacji znajduje si szczyt, po raz kolejny
ozdobiony lepymi laskowaniami i maswerkami, a take wnk z zegarem. Szst kondygnacj
tworz kamienne hemy wie o rzutach omiobocznych, przejcie do nich od kwadratowych w
rzucie niszych kondygnacji uatwiaj znajdujce si w naroach pinakle poczone ukami z
wspomnianymi oktogonalnymi hemami. ciany omiobokw przepruto ostroukowo zamknitymi
otworami, a od gry zamykaj je, po raz kolejny, balustrady z pinaklami i szpiczaste, kamienne
wielospadowe dachy najeony abkami i zwieczone w najwyszym punkcie kwiatonami.

Analiza
Katedra w Magdeburgu jest skomplikowan, niejednolit czasowo i stylowo budowl, jej
analiza musi zatem dotyczy osobno poszczeglnych jej elementw.
Jak trafnie zauwayli niemal wszyscy wypowiadajcy si na jej temat badacze, najbardziej
nowatorsk czci pierwszej fazy budowli jest sam plan z obejciem wok chru i z wiecem
kaplic. Genezy takiego rozwizania mona szuka we francuskich kocioach pielgrzymkowych na
trasie do Santiago de Compostela pojawia si ono we wszystkich kolejnych kocioach z tej serii,
takich jak np. koci w. Saturnina w Tuluzie. Typ ten, zyskawszy popularno w sztuce
romaskiej przeszed nastpnie take i do sztuki gotyckiej i sta si bardzo charakterystyczny dla
wczesnogotyckich katedr francuskich. Przed budow katedry w Magdeburgu nie wystpowa on
jednak w Niemczech do wyjtkw naleay kocioy w. Michaa i w. Godeharda w Hildesheim,
ten pierwszy jednak pozbawiony by kaplic przy obejciu. Duo bardziej typowy by sigajcy
jeszcze karoliskich i ottoskich czasw schemat dwuchrowy, w XIII w. zrealizowany jeszcze w
katedrze w Bambergu, czy te ukad z jednym chrem, ale bez obejcia, w ktrym zaczto wznosi
katedr strasbursk, ukoczon ju w formach gotyckich. Pierwszymi budowlami amice te
schematy byy koci w. Jerzego w Limburgu nad Lahn, ktrego wznoszenie rozpoczto przed
rokiem 120076, a take wznoszone na pocztku XIII w. opactwo cysterskie w Heisterbach77. W obu
tych przypadkach zrealizowane zostay chry z obejciem, rnice si jednak od klasycznego
chevet, ktre pojawio si w Magdeburgu w Limburgu obejcie pozbawione jest kaplic, za w
Heisterbach jest to realizacja schematu Pontigny III z niewyodrbnionymi kaplicami opitym
wsplnym murem. Chry z obejciem i wiecem kaplic stay si natomiast, jak ju wspomniano,
typowe dla francuskiego gotyku katedralnego ju od samego jego pocztku przed 1200 rokiem
otrzymay je katedry w Senlis, Noyon, Soissons i Chartres. Plan ten te wystpowa we
wznoszonych w nowym stylu opactwach benedyktyskich, zaczynajc od St-Denis, a niedugo
przed rokiem 1200 pojawi si take w opactwie w Mouzon. Konkretny wzr dla katedry
magdeburskiej wskaza jest jednak trudno najblisze zarwno formalnie, jak i chronologicznie
byaby chyba katedra w Soissons i opactwo w Noyon, jednak w tej pierwszej inaczej rozwizane
zostay przsa obejcia. Nie przekonuje rwnie zaproponowane przez Nussbauma78 wzorowanie
si na poudniowym ramieniu transeptu katedry w Cambrai, ktre pozbawione jest kaplic.
Najrozsdniej bdzie chyba za Brandlem79 przyzna, e adna konkretna francuska budowla nie
stanowia bezporedniego wzoru, a nastpia inspiracja typowym ju wtedy rozwizaniem, ktre
dostosowano do potrzeb i moliwoci magdeburskiego rodowiska.
Formy zastosowane w najniszej kondygnacji czci wschodniej nie przypominaj jednak
tych, ktre stosowane byy w gotyckich katedrach we Francji. S one duo bardziej masywne,
posiadaj wci jeszcze typowe dla sztuki romaskiej kapitele i nie maj eber w sklepieniach. Co
prawda pojawia si ju w niej ostry uk, jednak w tym czasie na terenie Rzeszy wystpuje on ju te
w rwnolegle wznoszonych katedrach w Bazylei, Strasburgu, czy w kociele w. Jerzego w
Limburgu nad Lahnem.
Inne formy zostay zastosowane w drugiej kondygnacji obejcia, tzw. emporze biskupiej.
Artykulacja jest tutaj bardziej plastyczna zamiast pkolumn wystpuj kolumny. Jednoczenie
wntrze to ma ju zdecydowanie gotycki charakter, przekryte jest sklepieniem ebrowym i posiada
kapitele pkowe. Charakterystycznym rozwizaniem s obrcze opinajce kolumny w poowie ich
wysokoci analogie do niego mona znale w refektarzu opactwa cystersw w Maulbronn, gdzie
rwnie zostay zastosowane, pomimo oglnie znacznie skromniejszej artykulacji, wynikajcej z
regu cysterskich.

76 Nussbaum, op. cit., s. 29.

77 Ibidem, s. 30.
78 Ibidem, s. 39.
79 Brandl, op. cit., s. 147.
 Wykorzystanie w emporze biskupiej od strony chru spoliw ma swoje najbardziej
oczywiste antecendencje w spoliach umieszczonych przez Konstantyna Wielkiego na spinie
hippodromu w Konstantynopolu, czy przywiezionych przez Karola Wielkiego do Akwizgranu.
Zastosowanie antycznych kolumn w pierwszej katedrze magdeburskiej przez Ottona I nastpio
jednak w sytuacji, gdy prawa nowo powoanej metropolii byy kwestionowane przez starsze
archidiecezj mogunck i diecezj halberstadzk, do ktrych dawniej nalea Magdeburg80. W celu
podniesienia prestiu arcybiskupstwa Magdeburga wydawane byy przez kolejnych papiey
przywileje zrwnujce je ze starszymi diecezjami, a take powstaway utwory literackie prbujce
dowie, e Magdeburg jest miastem zaoonym przez samego Juliusza Cezara81. Umieszczenie
przez Ottona I w katedrze antycznych spoliw doskonale si wpisao w te tendencje. Jak trafnie
zauway Nussbaum, ponowne ich wykorzystanie w nowej katedrze miao na celu przywoanie
cesarskiego charakteru katedry82, a co za tym idzie po raz kolejny take dawnoci diecezji, a wic
i jej przywilejw nadanych przez cesarza, w czasach, gdy byy ono stopniowo tracone na rzecz
mieszczastwa. Ponowne ich uycie w katedrze gotyckiej miao zatem podobne znaczenie co
wykorzystanie ich po raz pierwszy w X w. podkrelenie historycznoci biskupstwa, a tym razem
take i jego cesarskoci jako argumentu dla posiadanych przez niego praw, w chwili gdy byy one
kwestionowane.
Trzecia kondygnacja prezbiterium, transept i korpus budowli maj w peni gotycki charakter.
Korpus nawowy stanowi jednak redukcj typowego schematu gotyckiej katedry, jest bowiem
dwukondygnacyjny nie posiada empor, ani triforiw, typowych dla katedr francuskich, a
wystpujcy w XIII w. take i w Rzeszy, w katedrach w Metzu, Kolonii i Strasburgu, ktre
posiadaj triforia.
Niejednolite formy otrzymaa fasada zachodnia. W najniszej kondygnacji wie jest ona
bardzo masywna, przypominajca raczej romaskie konstrukcje o ograniczonej artykulacji. Jeszcze
bardziej surow form otrzymay trzecia i czwarta kondygnacja wie, ktre artykulacji s w ogle
pozbawione. Kontrastuje to z drug kondygnacj i z rodkow czci fasady, ktre otrzymay duo
bogatsze formy. Cho nie jest wykluczona znajomo katedry strasburskiej przez ich autora, to
jednak duo bardziej przekonywujca wydaje si zaleno od planu F fasady katedry koloskiej,
ktra rwnie posiada w drugiej kondygnacji porodku due okno, za po bokach, w wieach, po
dwa mniejsze okna, a take dekorowana jest lepymi maswerkami i laskowaniami. W podobny
sposb uksztatowana zostaa druga kondygnacja fasady magdeburskiej, tam jednak okna w
wieach zastpiy blendy z laskowaniami i maswerkami, a take otrzymaa ona podobn dekoracj.

80 R. Michaowski, Ranga stolic biskupich we wczesnym redniowieczu i jej podstawy sakralne. Wybrane zagadnienia,
[w:] Sacrum. Obraz i funkcja w spoeczestwie redniowiecznym, red. A. Pienidz-Skrzypczak, J. Pysiak, Warszawa
2005, s. 200.
81 Ibidem, s. 200-202.
82 Nussbaum, op. cit., s. 41.
Inaczej rozwizana zostaa natomiast fasada w Strasburgu, gdzie dominuj aurowe laskowania i
maswerki zasaniajce znajdujce si za nimi okna i partie goej ciany. W inny sposb zostaa take
rozwizana tam druga kondygnacja, gdzie w wieach znajduje si tylko po jednym oknie, pomidzy
nimi za zamiast duego otworu okiennego umieszczona zostaa rozeta. Wtpliwe jest te
zasugerowane przez Giesau83 porednictwo Strasburga w przeniesieniu z Reims motywu
przeszkolonych tympanonw z maswerkami, bowiem o ile rozwizanie to wywodzi si faktycznie z
Reims84, o tyle w Strasburgu nie wystpuje.
Motyw aurowych laskowa i maswerkw zosta natomiast zastosowany w Magdeburgu w
szczytach transeptu. Jeli jednak przyj za wikszoci badaczy datowanie ich na ok. poow XIII
w., to niemoliwe staje si wywiedzenie ich formy od zaprojektowanej w 1277 roku85 fasady
katedry w Strasburgu, gdzie motyw ten zastosowano na szerok skal oznaczao by to wic, e
warsztat je wykonujcy wykaza si niezwyk pomysowoci, wyprzedzajc strasburskie
rozwizanie o wier wieku. Duo bardziej przekonywujce wydaje si by zatem datowanie
Brandla, ktry uzna, e fasady transeptu zostay przebudowane ok. 1310/2086, co tym samym
umoliwiaoby ich oparcie na strasburskim wzorcu.

Wnioski
Katedra w Magdeburgu jest pierwszym przykadem recepcji francuskiego gotyku
katedralnego w Niemczech, okrelenie jej jednak jako pierwsz gotyck budowl w tym kraju moe
budzi kontrowersje. Pomimo pojawienia si w pierwotnej koncepcji szeregu rozwiza
nowatorskich, na czele z planem budowli, dolna kondygnacja korpusu nie naley jeszcze do w peni
rozwinitego gotyku. Taki ksztat otrzymaa dopiero empora biskupia, ktre jednak wykonana
zostaa ju rwnolegle z innymi, powstaymi niezalenie od magdeburskiego wzorca pionierskimi
dla gotyku w Niemczech budowlami, takimi jak konsekrowana w 1222 roku Capella Speciosa w
Klosterneuburgu87, czy rozpoczty ok. 1227 roku koci mariacki w Trewirze88.

Bibliografia

H. Brandl, C. Forster, Der Dom zu Magdeburg, t. 1: Architektur, Regensburg 2011.

83 Giesau, op. cit., s. 15.

84 Frankl, op. cit., s. 142-144.
85 Nussbaum, op. cit., s. 57.
86 Brandl, op. cit. s. 161.
87 Nussbaum, op. cit., s. 41.
88 Frankl, op. cit., s. 161.
H. Brandl, Zur Baugeschichte des Magdeburger Domes im 13. Jahrhundert [w:] Der Magdeburger
Dom im europischen Kontext, red. W. Schenkluhn, A. Wachsbsch, Regensburg 2012 (=More
Romano, t. 2), s. 145-162.
H. Giesau, Der Dom zu Magdeburg, Burg bei Magdeburg 1924 (=Deutsche Bauten, t. 1).
P. Frankl, Gothic Architecture, rev. by P. Crossley, New Haven-London 2000 (=The Pelican History
of Art).
H.-J. Mrusek, Drei deutsche Dome, Dresden 1963.
N. Nussbaum, German Gothic Church Architecture, trans. Scott Kleager, New Haven-London 2000.
B. Klein, Pocztki i rozwj architektury gotyckiej we Francji i krajach ssiednich, [w:] Gotyk.
Architektura Rzeba Malarstwo, red. R. Toman, tum. A. Baranowa, Kln 2000, s. 28-115.
R. Michaowski, Ranga stolic biskupich we wczesnym redniowieczu i jej podstawy sakralne.
Wybrane zagadnienia, [w:] Sacrum. Obraz i funkcja w spoeczestwie redniowiecznym, red. A.
Pienidz-Skrzypczak, J. Pysiak, Warszawa 2005, s. 191-203.
M. Steinmann, Der Magdeburger Dom und die Westfassaden der Kathedralen in Strassburg und
Kln, [w:] Der Magdeburger Dom im europischen Kontext, red. W. Schenkluhn, A. Wachsbsch,
Regensburg 2012 (=More Romano, t. 2), s. 229-242.
E. Ullmann, Magdeburg, 1(i): Cathedral architecture, [w:] The Dictionary of Art, red. J. Turner,
New York 1996, t. 20, s. 87-88.