Cobyoprzedpocztkiem

wszystkiego?Zczegotak
naprawdzbudowanyjestcay
Wszechwiat?Onajnowszych
teoriachfizycznychzprof.
AbhayemAshtekaremz
PennsylvaniaStateUniversity
rozmawiaMarcinBjko.

Dlaczegomamytrzyteorie
opisujceWszechwiat,czyli
teoristrun,Mteoriiteori
kwantowejgrawitacji?Naczym
polegajrnicemidzynimi?

Myl,epowinnimyzaczodrzeczyprostszych,adopieropotemodpowiemnatopytanie.
Podstawowyproblemjestnastpujcy:wwieciefizykijestwielkiepknicie.Wszystkieopisy
przyrodymonasprowadzidoczterechpodstawowychsi.Siygrawitacji,ktrodkrylimy
najdawniejiktrcodziwnenajmniejrozumiemysielektromagnetyczn,zktrjestemyobyci
dzikielektrycznociitemu,ewidzimydziaaniemagneswodpowiadaonarwniezawiatoifale
radiowe.Sjeszczedwiesiy:oddziaywaniasabe,odpowiedzialnezarozpadradioaktywnyisilne,
odpowiedzialnezaspoistojderatomowych.Cakiemdobrzerozumiemytrzyztychczterechsi
dzikifizycekwantowejoddziaywaniaelektromagnetyczne,silneisabe.

Grawitacjawydajesiodgrywanajwaniejszrolnaduychodlegociachnienapoziomie
atomwiczsteczek,lecznaduychdystansach,ktrymizajmujsiastrofizykaikosmologia.
Najlepszateoriopisujcgrawitacj,jakdysponujemyjestoglnateoriawzgldnociEinsteina.I
tak,kiedyusiujemyzrozumiezjawiskaastronomiczneiastrofizyczne,zapominamyoteorii
kwantowej,skupiajcsinateoriiwzgldnoci.Gdyopisujemyoddziaywaniamidzyczsteczkami
napoziomiejderimniejszym,tozapominamyoteoriigrawitacji.

Takiepodejciesprawdzasizaskakujcodobrze.Alezhistoriifizykiwiemy,eniemonamie
dwchopiswwiatapotrzebnajestjednaspjnateoriaczcawszystkiepodstawowesiy
fizyczne.Najwaniejszymzagadnieniemwspczesnejfizykijestunifikacjatychdwchteorii,ktre
wydajsiskrajnierne.TeoriaEinsteinajestbardzogeometryczna,bardzocisa.Mechanika
kwantowajestprobabilistyczna,moemydokonywajedyniepewnychszacunkw,ktreniewynikaj
zbrakuwiedzy,aspoprostupodstawowymograniczeniemteorii.Mamywicjedenopisprecyzyjny,
ostry,dokadnyidrugirozmyty,opartynaprawdopodobiestwie,gdziepierwszeskrzypcegraregua
nieoznaczonociHeisenberga.

Prbyunifikacjisdwie.Pierwszaznichtoteoriastrunicileznipowizanamteoria.Podejcie
monastreciwtensposb:musimyzunifikowawszystkiepodstawoweoddziaywaniawiemy,jak
zrobitoztrzemasiaminagrunciemechanikikwantowej,wicuyjmytychsamychmetoddo
opisaniagrawitacji.Aletooznacza,eignorujemypodstawowlekcj,jakdanamEinstein.Gwnie
chodzioto,egrawitacjaradykalniernisiodpozostaychsi,boopisywanajestwterminach
geometriiczasoprzestrzeni.Jelimielibymyporwnawiatfizycznydoteatru,toczasoprzestrze
bdziescen,aczsteczki,atomy,jdraatomoweikwantyenergiisjakaktorzy,odgrywajcyna
niejsztuk.Oglnateoriawzgldnocimwicoinnego.Tozupenieinnyparadygmat.Jak
ultranowoczesnyteatr,gdzieniemasceny.Scenasamajestaktorem,adziaaniaaktorwzmieniaj
scen.Zwolennicyteoriistrunignorujtniezwykcechgrawitacjiiopisujjjakpozostaesiy
dziaajcenazgryokrelonejscenie,czyliwzadanejczasoprzestrzeni.

Teoriastrunewoluowaa,powstaowieleodmian,ajejzwolennicyzorientowalisi,emidzy
rnymiodmianamizachodziczcajesymetria.Matematyczniesymetriemiaybardzogbokie
znaczenie.Obecnieprzypuszczasi,eterneteoriestruntowrzeczywistocifragmenty
wikszegoobrazu,pewnejszerszej,spjnejteorii,ktrnazwanomteori.Wszystkiepozostaetypy
teoriistruntoszczeglneprzypadkimteorii.

Dlaczegoakuratm?

Wsumieniedokocawiadomo.Samateorianiemadobrejnazwy.Czasemmawiasi,em
oznaczamistycyzm,matk,astacyktrzyartuj,emteoriazostaasformuowanaprzez
Marsjan.

Teoristrun,apniejmteoriformuowaliludzie,ktrzyzajmowalisifizykczsteczkowna
poziomiejderatomowych,czylisabymiisilnymioddziaywaniami.Dlategouywalipoj
pochodzcychztegodziaufizykiizignorowalifakt,esiagrawitacjiczypolegrawitacyjnewteorii
Einsteinajestrdzeniemczasoprzestrzeni.Postanowiliuznaczasoprzestrzezaniezmienniopisa
grawitacjpodobnie,jakopisujpozostaeczsteczkiwprowadzajcgrawiton,ktryprzenosi
oddziaywaniegrawitacyjne,podobniejakfotonyprzenoszoddziaywanieelektromagnetyczne.Z
koleiptlowteorigrawitacjitworzyliludziezajmujcysidrugimkocemfizyki,czylioglnteori
wzgldnoci.Uznali,eniemonaodrzucafundamentalnejlekcjiEinsteina,ktramwi,e
grawitacjazapisanajestwgeometriiczasoprzestrzeni,awicgeometriaczasoprzestrzenipowinna
mienaturkwantow.

Jelinp.przyjrzymysikartcepapieru,widzimygadkpowierzchni.Alefizykakwantowamwi,e
skadasionazmniejszychkawakwzatomw,awicniejestgadka.To,ewydajenamsi
gadkawynikaztego,emamyniedoskonaezmysy.Gdybympooytpowierzchnipod
mikroskopemelektronowym,mgbymsfotografowapojedynczeatomy.Podobniejestzgeometri
czasoprzestrzeni.Tobardzoradykalnypomys.Wszkoleuczylimysiczegoinnego.Euklides,
NewtoniEinsteinzakadali,egeometriaprzestrzenijestciga,gadka.Einsteinmwinam,e
geometriareprezentujepolegrawitacyjne.Jestaktorem,jakwszystkoinne.Jestnatymsamym
fundamencie,comateria.RwnaniaEinsteinamwinam,jakmateriazakrzywiageometri
czasoprzestrzeni.Materiadyktujeczasoprzestrzeni,jakmasizakrzywia,akrzywizna
czasoprzestrzenimwiczsteczkom,jakmajsiporusza.Alecayczasmwimyogadkiej
geometrii.

Wteoriiptlowejgrawitacjikwantowejmwimy:nie!Gadkageometriajestjedynieprzyblieniemi
nawetczasoprzestrzealbo,jakktowoli,polegrawitacyjneskadasizcegieek,ktremoemy
nazwaatomamigeometrii.Czyliwszystko,czniezgeometri,jestkwantowe.Geometriarwnie
podlegareguomprawdopodobiestwa,zasadzienieoznaczonociHeisenberga,fluktuacjomtyle
tylko,enacodzieniejestemywstanietegowykry,boniemamywystarczajcodokadnych
instrumentw.
Ajakiejdokadnocipotrzeba?

Efekty,oktrychmowaliczsiwskaliPlancka,czyliodlegociachrzdu1035metra.Tobardzo
maaodlego.Atomma1025dugociPlancka.Znowuogromna,aleniewielemwicaliczba.1025
dolarwtobybybudetUSAnabilionlat.Toabsolutnieastronomicznaliczba.Zobaczeniedugoci
Planckajestbardzo,bardzotrudne.Alemimotowewntrzachczarnychdziurinasamympocztku
Wszechwiata,bliskoWielkiegoWybuchu,siagrawitacjibyatakogromna,enawetwskaliPlancka
miaaznaczenie.TakwicskalaPlanckaniejestczymbezuytecznym.Moemynietylkouywa
jejwobliczeniach,alerwnieobserwowakonsekwencjefizycznecobysidziao,gdybyw
rzeczywistocigeometriabyadyskretna,gdybymiaastrukturatomowwskaliPlancka.

Czytoznaczy,eWszechwiatskadasizeskoczonejliczbywzw?Mamyskoczonyrozmiar
Wszechwiata,wkadymmetrzeszeciennymskoczon,chodu,liczbwzw?

SkoczonyjestrozmiarobserwowalnegoWszechwiata.Jakijestrozmiarcaegoniewiemy,nie
mamynawetpojcia,czyjestskoczony,czynieskoczony.AledotykaPanistotyptlowejteorii
kwantowejgrawitacji.NawetjeliWszechwiatjestnieskoczony,srnerodzajenieskoczonoci.
Liczbnaturalnychjestnieskoczeniewiele,alejestichzdecydowaniemniejniliczbrzeczywistych,
ktrychjestkontinuum.Teoriaptlowejgrawitacjikwantowejmwi,eliczbawzwsiatkitworzcej
geometri,atomwgeometrii,jestpoliczalna,takjakzbirliczbnaturalnych.Strukturageometryczna
Wszechwiatajestdyskretna.

AczymjestuznawanyprzezwielufizykwzapocztekwszystkiegoWielkiWybuch?

Towynikrwnaoglnejteoriiwzgldnoci.Zapominamyofizycekwantowej,bierzemyrwnania
oglnejteoriiwzgldnoci,rozwizujemyjeiszukamyrozwizania,ktrewygldajaknasz
Wszechwiatdzi.WbardzoduejskaliWszechwiatjesthomogeniczny,czyliniemaadnego
wyrnionegomiejscatoreguaKopernikasprowadzonadoekstremumianizotropowy,czylinie
istniejeadenwyrnionykierunek.

Zaraz,przeciemamyZiemi,Soce,planety,galaktyki.Napierwszyrzutokawida,ewiatnie
jesthomogeniczny,nawetwduejskali.

Zgadzasi.Alejeliwemiemyrednizbardzoduychobszarw,wikszychnigalaktyki,to
Wszechwiatjestbardzohomogenicznyianizotropowy.Jeliprzyjmiemytezaoeniaiwstawimyje
dorwnaEinsteina,apniejjerozwiemy,todowiadujemysi,eWszechwiatmusiamie
pocztek,zwanyWielkimWybuchem,wktrymgeometriaczasoprzestrzenizaamujesi,jest
rozerwanajakkartkapapieru.Cigo,ktrejoczekujemy,niemasensu.Wszystkostajesi
nieskoczonegstomaterii,siagrawitacjiifizykaprzestajedziaa.TonazywamyWielkim
Wybuchem.

Alewielufizykwuwaa,etozaamaniefizykispowodowanejestignorowaniemefektw
kwantowych.Podobniezresztjestwprzypadkuinnychdziedzin,np.wteoriibudowyatomu.Jeli
zignorujemyfizykkwantow,atomstajesiosobliwociniebdziestabilny,elektronbardzo
szybkowpadnienaprotonawicatomniemgbyistnie.Gdybymypodlegalijedyniefizyce
klasycznej,niebyobynasistniejemydzikifizycekwantowej.Mechanikakwantowa,jej
niepewno,rozmycie,zasadanieoznaczonociHeisenbergamwi,eelektronniemoebyw
centrum,niemoespanaproton.PodobniepowinnobywprzypadkuWielkiegoWybuchu,ktry
jestidealizacjwynikajczfizykirelatywistycznejignorujcejfizykkwantow.

Codziejesi,gdywczymymechanikkwantow?

Wptlowejteoriigrawitacjizaoylimy,eprzestrzemastrukturatomow.Wytumacztona
przykadach.Wyobramysobiekawaekptna.Zdalekawygldanaadn,cigprzestrze
dwuwymiarow.Alejeliwemiemyszkopowikszajce,zobaczymy,eskadasionaz
jednowymiarowychniciskrzyowanychzesob,codajeobrazdwuwymiarowy.Wptlowejteorii
kwantowejgrawitacjimamyjedenwymiarwicej.Geometriaprzestrzeniwydajesiciga,alew
rzeczywistociutkanajestzjednowymiarowychnicikwantowych.Majoneraptem1034metra,wic
stakbliskosiebie,ewygldajjakcigaprzestrze.Takjakskrzyowanepromienielaserabd
wydawasicigymwiatem.Rwnaniaptlowejkwantowejgrawitacjimwinam,jaktenici
oddziaywujzesob,jakoddziaywujzmateri.

Wwikszociprzypadkw,gdygstomateriijestniska,jaknaZiemiczywrodkuSoca(t
gstowciuwaamyzanisk)czasoprzestrzejestzakrzywiona,aleniejestzakrzywiona
wystarczajcomocno,byefektykwantowemiayjakieznaczenie.AlegdyzbliamysidoWielkiego
Wybuchu,gdziepolegrawitacyjnestajesinieskoczone,zakrzywienieczasoprzestrzenistajesi
nieskoczone,wwczasteefektykwantowestajsicorazwaniejsze,strukturaatomowastajesi
bardzoznaczca.Zperspektywyptlowejteoriigrawitacjiwidzimy,eoilerwnaniaoglnejteorii
wzgldnocidziaajbardzodobrzedomomentu,gdygstomateriijestmniejszanijednasetna
gstociPlancka1094g/cm,1080razawicejniwynosigstojdraatomowego,czylinaprawd
duowwczasrwnaniaoglnejteoriiwzgldnocizupenieniedziaajinaleybrapoduwag
rwnaniaptlowejteoriigrawitacjikwantowej.Uywajcprzykaduptnaoglnateoriawzgldnoci
usiujeopisagadkczasoprzestrze,aonapoprostusirozrywa.Alewcisnitki,wiccayczas
moemymwiotym,cosiznimidzieje.Iteoriaptlowejgrawitacjikwantowejmwinam,codzieje
siztyminitkami.Fizykaptlowejteoriikwantowejgrawitacjiniezaamujesi,monaobliczy,cosi
dziao.

Jednymzodkrybyo,egdyporuszamysiwkierunkuWielkiegoWybuchuizaczynamyopisywa
wszystkowterminologiipodstawowychcegieekprzestrzeni,tookazujesi,eprzedWielkim
Wybuchemistniainnywszechwiat.ObecnyitensprzedWielkiegoWybuchupoczones
kwantowymmostem.Tonietylkomalowniczyobraz,alerwniebardzodokadneobliczenia.Ten
mostkwantowyopisanyjestzwielkdokadnociprzezcakiemnowfizyk.Gdyporuszamysiz
odlegejprzeszoci,sprzedWielkiegoWybuchu,widzimyzapadajcysiWszechwiat.Materiastaje
sicorazgstszaidogosuzaczynajdochodzizjawiskakwantowe.

Gdydochodzimydo1proc.gstociPlancka,wwczasnapoziomiegeometriikwantowejpojawiasi
nowasiaodpychajca,oktrejniktnigdywczeniejniemyla.Gdyporazpierwszyjzobaczylimy,
prowadzcsymulacjekomputerowe,niktniechciawniuwierzy.Przezprokuwstrzymywalimy
sizpublikacjwynikw,ebysprawdzi,czyczasemefektniejestspowodowanybdemw
obliczeniach.Musielimysiupewni,erzeczywiciejesttowynikprzewidzianyprzezptlow
teorikwantowejgrawitacji.

To,egrawitacjaniezawszejestprzycigajcabyonaprawdzaskakujcymodkryciem.Okazuje
si,eatomyprzestrzeninielubibyzamocnospakowane,dlategomidzynimijestdelikatnasia
odpychajca,ktrazwyklejestkompletniezaniedbywalna.Alegdyciniemyteatomygeometriiza
mocno,gdygstoosigniejednsetngstociPlancka,wwczassiastajesiogromnai
powodujewybuch.PodkadymwzgldemeksplozjatawygldajakWielkiWybuch,alenimniejest.
Rnicapoleganatym,eopisanajestdokadniewrwnaniachptlowejteoriigrawitacjikwantowej,
podczasgdywmomencieWielkiegoWybuchufizykaklasycznaprzestajedziaa.

Tegorodzajusiyodpychajcesznanewfizyce.Jednaznich,okorzeniachwmechanice
kwantowej,maswojerdowzakaziePauliego.Generalniechodzioto,egdywemiemydwa
fermionynp.elektronyniemonaustawiichwjednymmiejscu.GdygwiazdytakiejakSoce
wypalswojepaliwonuklearne,zaczynajsizapada.Wiemy,eprzymasachrzdudwchmas
Socagwiazdabdziesizapada,aleponiewaniemonazebrawszystkichczsteczek
elementarnychwjednymmiejscu,pojawiasinowasiaodpychajca,ktrasprawia,epowstaje
gwiazdaneutronowa,bardzozwartapulsar.Taknamarginesie,zbadapulsarwsyniepolski
astronomAlexWolszczan.Odkryichbardzoduo.

Wiadomowic,emonamiesiodpychajcpochodzczfizykikwantowej.Alepochodzionaod
materii.Tanowasiaodpychajca,ktrodkrylimyzapomocptlowejteoriigrawitacjiniejest
wasnocimaterii,leczgeometriisamejwsobie.Jestonawielokrotniewikszanijakakolwiekinna
znananamsia.NawetgdymasamateriirwnajestmasiecaegoWszechwiata,tasiaitakwygrywa
irozpychaczsteczkielementarne.GdyWszechwiatsprzedwielkiegoWybuchusizapadai
gstomateriiprzekroczyagstoPlancka,wwczassiaodpychajcapokonaagrawitacji
nastpioodbicie.TakwicWielkiWybuchzastpujemykwantowymodbiciem,amydobrze
rozumiemynaturtegoodbicia.Staramysisprawdzi,czyistniejjakieobserwowalneladytego
odbicia.

Aczymoemyobserwowatakieodbiciewczarnychdziurach?

Wczarnychdziurachmognastpowatakieodbicia,alegeometriawczarnejdziurzejestznacznie
bardziejskomplikowananipodczasWielkiegoWybuchu.Jestwniejznaczniemniejsymetrii,materia
niejestanizotropowaihomogeniczna.GdyopisujemyWielkiWybuch,moemyskupisinajednej
wartoci,ktrajestcilepowizanazgstocimaterii.Wczarnejdziurzejestwieletakichwartoci,
bojejstrukturajestznaczniebardziejskomplikowana.Gdykrzywiznaczasoprzestrzeniwewntrz
czarnejdziurystaniesinieskoczona,wwczasdogosudochodziwanietasiaodpychajca.Ale
wczarnejdziurzekrzywiznamoebynieskoczonatylkowjednymkierunku,wictylkowjednym
kierunkuzachodziodbicieitychodbijestwiele.Wntrzeczarnejdziuryjestjakchiskifajerwerkz
mnstwemmalekichwybuchwtumamyte,tamzielone,gdzieniebieskieognie,aWielki
Wybuchtotylkojednaeksplozja.Wicwjejwntrzujestmnstwornychrodzajwodbi.

CzymwienieograwitacjiwujciugeometrycznymniestoiwsprzecznocizModelem
Standardowym,wktrymmwimyograwitonachjakoczsteczkachprzenoszcychoddziaywanie
grawitacyjne?

Zperspektywyptlowejgrawitacjikwantowejgrawitonjestbardzouytecznymuoglnieniem.Aleto
niejestcaaopowie.Tobardzodobreprzyblieniedoopisywaniasabychplgrawitacyjnych,ale
kwantowanaturagrawitacjiniejestdobrzeopisanaprzezgrawitonytam,gdziepolejestbardzosilne,
czylipodczasWielkiegoWybuchuczywewntrzachczarnychdziur.Sprzypadki,wktrychjeston
dobrymprzyblieniem,alewpewnymsensietonudneprzypadki.Ciekaweprzypadkiswokolicach
czarnychdziuriWielkiegoWybuchu.

CzylijelijutrozespzLHCwGenewiepowie,emajdowdnaistnieniegrawitonuPanpowie:
OK,maciedobreprzyblienie,alenicwicej?

Dokadnietak.Tobardzodobreprzyblienietego,zczymspotykamysinatu,naZiemi.Zresztmy
rwnieoczekujemyodkryciagrawitonu.Tobdzieweryfikacjawieluhipotezteoriistrunczyteorii
ptlowejgrawitacjikwantowej.Wikszotychpodejzgadzasicodotego,ewsabychpolach
grawitacyjnych,takjaknaZiemi,grawitonjestdobrymprzyblieniem.

PowiedziaPan,eczasoprzestrzejestjaksie.Czytoznaczy,emateriamoeporuszasi
jedyniepowzachtejsieci?Codziejesizwzamisieci,gdyczasoprzestrzesizapadaalbo
rozszerza?Czyodlegomidzywzamisiecisipowiksza?

Pomysjesttaki,emamysie.Elektrony,protonyczykwarkimogznajdowasijedyniewwzach
tejsieci.Aletewzytowzygrafu.Liniewychodzcezwzwtoowekwantowenici.To,co
istnieje,moeporuszasiponiciachtejsieci,np.fotony,ktreprzenoszoddziaywanie
elektromagnetycznemidzyczsteczkami.Czsteczki,ktrenazywamymediatoramifotony,gluony
yjnatychniciachkwantowych.

Zupywemczasudziejsidwierzeczy.Zpewnociprawdjest,ejeliwemiemyjakiregion
przestrzeni,toliczbawzwbdziewnimrosaiwtensposbzwikszasiodlego.Tkanina,o
ktrejmwimy,ewoluuje,bozczasemnowewzymogsipojawiawtymsensieanalogiado
tkaninyniejestdobra.Generalniejestmateriaigeometria.WczasieekspansjiWszechwiataliczba
wzwsieci,wktrychjestmateriapozostajestaa,zmieniasinatomiastliczbapustychwzw.