Professional Documents
Culture Documents
yczliwo czy przyja. Jednoczenie uywa si dwu- lub trzykrotnie wicej (oko
o 30) gestw wyraajcych nieyczliwo, niech i wrogo. W dodatku gesty
afirmatywne czynione s rzadziej oraz zdawkowo, podczas gdy gesty niechtne
wykonywane s czciej, z du wylewnoci i zaangaowaniem emocjonalnym16.
Proporcje takie mog oczywicie wynika z dominujcego we wspczesnej kul
turze przewiadczenia o niestosownoci nadmiernej gestykulacji i zbyt wylewnego
okazywania swoich uczu. Symptomatyczne jest, e gwatowna gestykulacja czsto
wystpuje jako element stereotypu pogardzanych nacji. Polacy przypisuj j ydom
i Arabom, Francuzi Wochom, za Anglosasi zarwno Wochom jak i Francuzom.
W XVII-XVIII wieku proporcje midzy gestami afirmatywnymi a nieprzy
jaznymi nie byy jeszcze zachwiane. Przemiany cywilizacyjne, ktrym podlegaa
kultura europejska od XVI wieku nie marginalizoway gestw, lecz miay na celu
jedynie ich zdyscyplinowanie. Reforma gestu nie obja jednak caej Europy. Na
przykad we Woszech przewaya tradycyjna gestykulacja ywioowa17. Ponad
to w niektrych krajach powstay autonomiczne normy w tym zakresie. Tak byo
w Hiszpanii, a take w Polsce, w ktrej wykonywanie licznych i emocjonalnych
gestw naleao do kanonw ludzkiego zachowania, a nawet znamionowao waci
we wychowanie.
W przypadku ludnoci wiejskiej zachowao si niestety bardzo mao przekazw
na temat komunikacji niewerbalnej. Mona prbowa zrekonstruowa gesty wy
raajce szacunek i powitanie, gesty zwizane z kultem religijnym, oraz te zwiza
ne ze zwyczajami prawnymi takimi jak skadanie przysigi, lub sprzeda nie
ruchomoci. Gesty obraliwe s trudne do wyledzenia.
Wydaje si, e najprostszym niewerbalnym sposobem obraania byo po
wstrzymanie si od okazywania nalenego szacunku. Innymi sowy niewykonanie
gestu dyktowanego przez towarzyskie normy wspycia na przykad nie odpo
wiadanie na powitania byo samo w sobie wystarczajc demonstracj niechci.
Nie znany jest co prawda przypadek, by obraony w ten sposb poszukiwa spra
wiedliwoci przed sdem, lecz wiadome zaniedbywanie norm towarzyskich byo
okolicznoci obciajc w spornych sprawach cywilnych'8.
Mona si domyla, e do rozbudowany system komunikacji gestycznej
dawa wiele okazji do przemylanych niezrcznoci towarzyskich o rnym cia
rze znaczeniowym. Rwnie skutecznie bowiem mona byo obrazi wykonujc
tradycyjny gest przyjazny zdawkowo lub niedbale. Obraliwe stawao si wobec
tego nawet samo pomwienie o nieprzestrzeganie etykiety. Na przykad Jakub Kron
pozwa w 1744 roku Piotra Wita natione calumniae y wymiewania si z niego
tudzie postpozycji osoby jego e pi z nim nie chcia19.
Kwestia nieokazywania nalenego szacunku pojawia si w rdach gwnie
w zwizku ze starszyzn wiejsk. Jej czonkowie bowiem z jednej strony rocili
20 AP Przemyl, Akta Wsi Miejsce Piastowe sygn. 8, Ksiga sdowa wsi Miejsce (Piastowe) 1500-
-1769, s. 74 [1707]; take: Ksigi sdowe wiejskie, wyd. B. U l a n o w s k i , Starodawne Prawa
Polskiego Pomniki t. XI-XII, Krakw 1921 (dalej: B. U l a n o w s k i ) , nr 7012 [1672]; Ksigi
sdowe wiejskie klucza ckiego t. U 1744-1811, wyd. A. V e t u 1 a n i, Starodawne Prawa Pol
skiego Pomniki, seria , dz. 2, z. 3, Wrocaw 1963 (dalej: Klucz cki), nr 867 [1753]; Ksiga sdowa
wiejska Rajbrotu 1728-1800, AP Krakw, Dep. rkps 268 (dalej: Rajbrot), s. 19 [1751]; Ksiga sdo
wa wsi Pitkowej 1627-1798, AP Rzeszw, Akta Gminy Baowej, sygn. 98, s. 139 [1655].
21 B. U l a n o w s k i , n r 3105 [1629].
22 D. M o r r i s , Magia ciaa, Warszawa 1993, s. 205-206.
GEST OBRALIWY NA WSI POLSKIEJ W X V III XVIII WIEKU 421
moe w zwizku z tym gest ten wykorzystywany by dla obrony przed zymi mo
cami. Na przykad w Niemczech w ten sposb chroniono si przed zym duchem
podczas gwatownych burz23. Jego warto defensywna moga wynika rwnie
z jego funkcji obelywej i omieszajcej. Lekcewaenie i wymiewanie wroga
stanowi bowiem jeden z najstarszych i najbardziej powszechnych magicznych
rodkw obrony24. Wydaje si, e gest ten w epoce nowoytnej utraci jednak
w duej mierze swe znaczenie obronne, stajc si przede wszystkim obelg.
W osiemnastowiecznej Polsce wypinanie poladkw daje si wanie zareje
strowa jedynie jako gest obraliwy. Trzeba by jednak wiadomym, e moe to
by zafaszowanie obrazu wynike z typu wykorzystanych rde, ktrymi byy
ksigi sdowe wiejskie. Zapiski sdowe dotyczce ktni ssiedzkich s bowiem
jedyn okazj do notowania takich gestw. Ich uywanie magiczne wymagaoby
pira nie pisarza sdowego, lecz badacza ludowych obyczajw, a tacy pojawili si
dopiero w XIX wieku. W dodatku jednoznaczna obsceniczno gestu nie sprzyjaa
jego opisywaniu przez ludoznawcw.
Pisarze sdowi stawali natomiast w obliczu obowizku zreferowania powodu
obrazy midzy stronami. Wywizywali si z tego zadania jak umieli formuujc
dosadne bd eufemistyczne opisy. W rdach gest ten opisywano jako wygalanie
czonkw niewstydliwych25, goego zadka wypinanie26, owiecenie lub
prezentacja smutnej, poledniej albo ciemnej twarzy27. Ten sam gest opisu
j zapewne take bardziej eufemistyczne zwroty: podnoszenie na wzgard spd
nicy na grzbiecie28, wypinanie si29 i niewstydne wyginania si na wjta30.
Gest ten by czasem uzupeniany sowami. Anna Biernacka w sprzeczce z s
siadem chust podnoszc kazaa si caowa31, Jdrzej Kubicz za po pijanemu
woa do Jzefa Woczykowskiego: co z ciebie za szlachcic, pogiwszy sobie
suknie w tyle, ze tam twoie szlachectwo hamie, kanalio32. Przewanie jednak ele
ment werbalny obrazy nie by wzmiankowany, co wskazuje, e by on traktowany
jako wtrny wobec samego gestu wystarczajco wymownego i niewtpliwie
wystpujcego ponad dopuszczaln norm ktni ssiedzkich.
Jednak sowny odpowiednik gestu czasem si uniezalenia penic niejako
rol jego substytutu w ktniach. Na przykad Jan Fedorczak ksiej gospodyni
mwi aby mu ty jego jzykiem wymiataa33, a Ans Wit samowolnie uwizio-
Zaleno gestu wypinania poladkw z gestem caowania ich nie jest jednak
jednoznaczna. Aczkolwiek czsto wystpuj wsplnie (przy czym ten drugi oczy
wicie wycznie w formie postulatywnej40) ich poczenie nie jest jednak koniecz
ne. Wypicie poladkw mogo oznacza take inne rzeczy, np. akt symbolicznej
defekacji. Mamy zatem do czynienia raczej z dwoma autonomicznymi sposobami
obraania, ktre wszake do pewnego stopnia naoyy si ze wzgldu na wsplny
obiekt.
Znamienna jest przewaga kobiet wrd osb wykonujcych ten gest41 stano
wi one a cztery pite oskaronych o ten czyn, mimo e nie jest on w aden sposb
zdeterminowany pciowo. Kiedy w ktni ssiedzkiej bierze udzia para maeska,
to pomimo zaangaowania obojga tylko kobieta ucieka si do tego argumentu,
mczyzna poprzestaje na obelgach sownych42. Najprostszym wytumaczeniem
tego faktu moe by wygoda jego wykonania atwiej jest zadrze spdnic ni
opuci spodnie. Ta druga czynno w dodatku zdecydowanie utrudnia ewentualn
ucieczk.
Oprcz powyszej kwestii praktycznej odpowiedzi mona rwnie szuka
w niszej pozycji spoecznej i prawnej kobiet. Waciwe, godne zachowanie po
winno cechowa bowiem przede wszystkim wiejskie elity. Swobodniejsze postpki
znamionoway ludzi stojcych niej w hierarchii gromady: modych, bd niesamo
dzielnych, zatem obarczonych mniejsz odpowiedzialnoci za swoje czyny43.
Kobiety za byy grup w caoci upoledzon spoecznie ze wzgldu na uomno
pci swojej44, zatem wymagania wobec nich (nawet wobec on prominentnych
gospodarzy) rwnie byy nisze. Dlatego te i gest wypinania poladkw by
uwaany za bardziej odpowiedni, czy moe raczej mniej nieodpowiedni dla kobiet
ni dla mczyzn. Ponadto trzeba pamita, e niewaciwe zachowanie do pew
nego stopnia usprawiedliwia sam status imbecillis mulieris, wystpujcy czasem
jako okoliczno agodzca w sprawach obyczajowych45.
Nieporozumienia, pomwienia i ktnie ssiedzkie czsto koczyy si przed
sdem awniczym, dziki czemu dysponujemy do du iloci informacji na ich
temat. Gniew i zacietrzewienie stron konfliktu powodowao, e nie przebierano
w sowach. Pisarze sdowi skrztnie zapisywali cae zestawy, czasem do wymyl
nych epitetw. Urgano caej rodzinie adwersarza, ubliano pamici zmarych.
Wypominano sobie grzechy i grzeszki, nie cofano si nawet przed pomwieniami
0 przestpstwa kryminalne, takie jak zodziejstwo i czary. Ktnie nierzadko ko
czyy si rkoczynami. Gwatowne zachowania obejmoway niewtpliwie rwnie
oywion gestykulacj o charakterze agresywnym i obraliwym, jednak nie wspo
mina si o niej w opisach ktni. Jedynym wyjtkiem jest omawiany gest obnaenia
1 wypicia poladkw. Ciar znaczeniowy tego gestu, ktry obecnie wydaje si
raczej groteskowy ni wrogi, musia by w istocie duy. Nie do bowiem, e
stanowi on okoliczno obciajc uczestnikw ktni, to ponadto by czstokro
osobno karany, zatem obnaenie i wypicie poladkw najwyraniej drastycznie
wykraczao poza normy wspycia. Podkreli naley, e by to jedyny gest, ktry
awa wiejska uznawaa za zasadne osobno kara. By wic jedynym niewerbalnym
rodkiem na tyle cikiej obrazy, e moga ona trafi przed sd inne gesty nie
byy w stanie wywoa takiej reakcji. Ciar tego gestu by powszechnie rozumia
ny, co znajdowao wyraz w orzeczeniach sdw i zapewne miao wpyw na czsto
tliwo uciekania si do niego.
46 B. U l a n o w s k i , nr 4290 [1777].
47 Tame, nr 7167 [1756]; nr 7204 [1757].
48 Tame, nr 4021 [1744].
49 Tame, nr 7241 [1763].
50 Tame, nr 4021 [1744].
51 Tame, nr 4365 [1698].
52 Akta tarnowskie, nr 75 [1756].
53 Klucz cki, nr 889 [1773].
54 Rajbrot, s. 17 [1751].
55 B. U l a n o w s k i , nr 4290 [1777].
56 ASD 1, s. 35 [1721].
57 B. U l a n o w s k i , n r 4365 [1698].
58 Np. w 1630 r. jeden ze zbjnikw otoczonej przez mieszczan ywieckich bandy Sobestiana Bu
rego przebiwszy si przez kup, do wody w So wskoczy i przepynwszy na [drugi] brzeg, tam
na despekt ubranie spuciwszy zadek na nie wypi, a potym do asa uciek. A. K o m o n i e c k i ,
Cronografia albo Dziejopis ywiecki, wyd. S. G r o d z i s k i , I. D w o r n i c k a vwiec 1987,
s. 159. 1
GEST OBRALIWY NA WSI POLSKIEJ W X V III XVIII WIEKU 425
reformacji, lecz niski poziom religijnoci, czy wrcz przeytki pogastwa. Wysiki
duchowiestwa zmierzay w dwch kierunkach: nauczania ludnoci wiejskiej cho
by podstawowych prawd wiary oraz wpojenia zasad etycznych dekalogu. Ten drugi
cel w duej mierze zasadza si na forsowaniu katolickiej etyki seksualnej. Jednym
z jej elementw by restrykcyjny stosunek do nagoci, ktra zacza by kojarzona
wycznie z nieobyczajnoci. Tendencja ta zgodna bya zreszt z kierunkiem prze
mian cywilizacyjnych w caej Europie, nie tylko katolickiej59. Na polskiej wsi obja
wia si ona z pewnym, bliej nie dajcym si okreli opnieniem, lecz w wieku
XVIII jest ju dominujca60. Wtedy to nago staje si przedmiotem zainteresowa
nia sdw i pojawiaj si takie sprawy jak ta, w ktrej Jerzy onierczyk z Brunary
Wyniej zanis skarg na dwch pastuchw, i pucili zmylon bajk jakoby
widzieli on jego kompajc si w rzece przede dniem61. Nago znalaza si
w najpilniej strzeonej wstydliwej sferze prywatnoci, a jej okazywanie uznano za
gorszce. Dawny gest obraliwy ukazywania nagich poladkw nabra w ten sposb
nowych konotacji. Ciar tego przewinienia zwikszy si, chodzio ju bowiem nie
tylko o ujm na czci obraonego, lecz take o obraz moralnoci publicznej.
Tabu obyczajowe nagoci nie powstrzymywao jednak zupenie od wykony
wania tego gestu. Zapewne wiadomo jego wyjtkowo silnej funkcji obraliwej
w momencie zdenerwowania braa gr nad poczuciem wstydu, co charakterystycz
ne byo nie tylko dla dopiero cywilizowanej ludnoci wiejskiej w XVIII w. Gest
obnaenia i wypicia poladkw wci drzemie gdzie w zbiorowej podwiado
moci czekajc na ujawnienie w kryzysowym momencie. I czy nie jestemy peni
zrozumienia dla dwch kobiet, ktre w grudniu 1970 roku w Gdasku zadary
spdnice i pokazyway goe tyki w kierunku tumicych demonstracj milicjan
tw?62. Jednemu z nich zdarzenie to tak zapado w pami, e w wier wieku p
niej opowiedzia je dziennikarzowi, dajc dowd na dotrwanie tego gestu a do
naszych czasw, w dodatku w rodowisku miejskim.