Enrico Fermi 1901-1 954

Wydawnictwa Naukowo-Techniczne
Warszawa
 Jay

przekad z jzyka angielsk iego

wydanie czwarte
Tumaczyy: Dane o oryginale:

dr Pera Kacman Physics

(rozdz. 20-22)
dr Eugenia Kaczmarek-Morawiec Jay Orear
(rozdz. 23-28) Cornell University
Macmillan Publishing Co., Inc.
dr Ewa Rondio
Copyright 1979. Jay Orear
(rozdz. 29-31)
All rights reserved. No pan or thi s book may be reproduced or
transmitted in any form o r by any means, electronic or mechanical.
including photocopying. recording, or by any information storage and
Redaktor naukowy
retrie va1 system. without permi sson in writing rrom the Publisher.
prof. dr hab. Andrzej Szymacha

53

Redaktor WNT mgr Lilianna Szymaska
Redaktorzy techniczni
Irena Milewska-Burczykowa, Barbara Chojnacka-Flisiuk
Okadk i strony tytuowe projektowa
Wojciech Jerzy Steifer
Ksika zawiera nowoczesny wykad fizyki oglnej z uwzgl
dnieniem szczeglnej teorii wzgldnoci, podstaw mechaniki
kwantowej, a take podstaw fizyki atomowej, jdrowej, ciaa
staego i czstek elementarnych.
Teoria podana w niewielkiej objtoci jest bogato zilustrowa-
na przykadami i zadaniami dotyczcymi zagadnie pra-
ktycznych i technicznych zastosowa oraz licznymi dwu-
barwnymi rysunkami uatwiajcymi zrozumienie tekstu.
Ksika jest przeznaczona dla studentw wydziaw techni-
cznych i przyrodniczych, a take moe stanowi cenn pomoc
dla nauczycieli i uczniw szk rednich profilu matematycz-
no-fizycznego.

Copyright for the Polish edition

by Wydawnictwa Naukowo-Techniczne,
Warszawa 1990, 1993
Utwr w caoci ani we fragmentach nie moe by powiela-
ny ani rozpowszechniany za pomoc urzdze elektronicz-
nych, mechanicznych, kopiujcych , nagrywajcych i innych
bez pisemnej zgody posiadacza praw autorskich.

Adres poczty elektronicznej: wnt@ pol.pl

All rights reserved
ISBN 83-204-2018-0 Printed in Poland
 Spis treci

Tom 1

Przedmowa do wydania polskiego 13

Przedmowa 15
1. Wstp 19
2. Ruch jednowymiarowy 34
3. Ruch w dwch wymiarach 45
4. Dynamika 58
5. Cienie powszechne 77
6. Praca i energia 93
7. Zachowanie energii 106
8. Kinematyka relatywistyczna 128
9. Dynamika relatywistyczna 148
10. Ruch obrotowy 163
11. Ruch drgajcy 182
12. Teoria kinetyczna 198
13. Termodynamika 214
14. Druga zasada termodynamiki 227
15. Sia elektrostatyczna 242
16. Elektrostatyka 257
17. Prd i sia magnetyczna 279
18. Pola magnetyczne 300
19. Indukcja elektromagnetyczna 315
Uzupenienia 338
Odpowiedzi do wicze i zada o numerach nieparzystych 343
6

Tom 2

20

Promieniowanie elektromagnetyczne i fale 11

20.1. Prd przesunicia 11

20.2. Rwnania Maxwella w -o glnej postaci 13
20.3. Promieniowanie elektromagnetyczne 14
20.4. Promieniowanie paszczyzny sinusoidalnego prd u 16
*20.5. rda niesinusoidalnie zmiennych prdw - analiza Fouriera 18
20.6. Rozchodzenie si fal 20
20.7. Przenoszenie energii przez fale 22
Podsumowanie 23
*Uzupen ienie 20.1. Wyprowadzenie rwnania falowego 24
w iczenia 25
Zadania 26

21

Oddziaywanie promieniowania z materi 28

21.1. Energia promieniowania 28
21.2. Pd pola promieniowania 30
21.3. Odbicie od dobrego przewodnika 32
*21.4. Oddziaywanie promieniowania z izolatorem 32
*21.5. Wspczynnik zaamania 33
*21.6. Promieniowanie elektromagnetyczne w orodku zjonizowanym 36
*21.7. Promieniowanie adunkw punktowych 37
Podsumowanie 40
Uzu penienie 21.1. Metoda wskazw 41
Uzupelnienie 21.2. Paczki fal i prdko grupowa 42
w iczenia 44
Zadania 45

22

Interferencja fal 48
22.1. Fale stojce 48
22.2. Interferencja fal z d-wch rde punktowych 51
22.3. Interferencja fal z wielu rde 53
22.4. Siatka dyfrakcyjna 54
22.5. Zasada Huygensa 56
22.6. Dyfrakcja na pojedynczej szczelinie 58
*22. 7. rda promieniowania spjne i niespjne 59
Podsumowanie 61
wiczenia 62
Zadania 63
 7

23
Optyka 66
*23.1. Holografia 66
*23.2. Polaryzacja wiata 69
23.3. Dyfrakcja na koowym otworze 73
23.4. Przyrzdy optyczne i zdolno rozdzielcza 75
*23.5. Rozpraszanie dyfrakcyjne 78
*23.6. Optyka geometryczna 80
Podsumowanie 83
*Uzupenienie 23.1. Prawo Brewstera 84
wiczenia 84
Zadania 85

24
Falowa natura materii 88
24.1. Fizyka klasyczna a fizyka wspczesna 88
24.2. Zjawisko fotoelektryczne 89
24.3. Zjawisko Comptol'la 91
24.4. Dualizm falowo-czstkowy 92
24.5. Wielki paradoks 93
24.6. Dyfrakcja elektronw 96
Podsumowal'lie 98
wiczenia 98
Zadania 99

25
Mechanika kwantowa 101
25-1. Paczki fal 101
25.2. Zasada nieokrelonoci 102
25.3. Czstka w pudle 106
25.4. Rwnanie Sefiroclingera 109
25.5. Studnie potencjau o skoczonej gbokoci 110
25.6. Oscylator harmoniczny 113
Podsumowanie 114
w iczen i a 115
Zadania 116

26
Atom wodoru 118
26.1. Przybliane rozwizanie dla atomu wodoru 118
26.2. Trjwymiarowe rwnanie Schrodingera 119
26.3. cise rozwizania dla atomu wodoru 121
26.4. Orbitalny moment pdu 123
26.5. Emisja fotonu 126
*26.6. Emisja wymuszona 128
*26.7. Model Bohra 130
Podsumowanie 133
w icze nia 133
Zadania 134
8

27
Fizyka atomowa 136
27.1. Zasada Pauliego 136
27.2. Atomy wieloelektronowe 137
27.3. Ukad okresowy pierwiastkw 140
*27.4. Promienie X 143
27.5. Wizania czs teczek 145
*27.6. Hybrydyzacja 148
Podsumowanie 149
wiczenia 150
Zadania 150

28
Materia skondensowana 152
28.1. Rodzaje wiza 152
28.2. .T eoria swo bodnych elektronw w metalu 155
28.3. Przewodnictwo elektryczne 158
*28.4. Pasmowa teoria cia s t a ych 161
*28.5. Fizyka pprze w od nik w 164
*28.6. N adciek ! o 169
28.7. Przenik an ie przez ba rier 170
Pod sumowanie 172
*Uzupenienie 28.1. Zastosowania z cza p-n (radio i telewizja) 173
wiczenia 175
Zadani a 176

29
Fizyka jdrowa 179
29.1. Rozm iary jder 179
29.2. Odd z i a ywa nienukleo n-nukleo n 182
29.3. Struktura c i k i c h j de r atomowych 185
29.4. Rozpad a 189
29.5. Rozpad y y i fJ 191
29.6. Rozszczepien ie ji1der a tomowych 193
29.7. Reakcja syntezy j drowej 196
Podsumowa nie 198
w icze nia 199
Zadania 199

*30
Astrofizyka 202
30.1. rda energii gwiazd 203
30.2. mier gwiazdy 204
30.3. Cza rna dziura 205
30.4. C i nienie kwant owo-mechaniczne 206
30.5. Biae karty 206
 9

30.6. Gwiazdy neutronowe 209

30. 7. Masa krytyczna czarnej dziury 211
30.8. Podsumowanie dowodw dowiadczalnych 212
Podsumowanie 213
wiczenia 214
Zadania 214

31
Fizyka czstek elementarnych 216
31.1. Oddziaywania sabe 217
31.2. Akceleratory wysokich energii 219
31.3. Antymateria 222
31.4. Zasada zachowania liczby leptonowej 223
31.5. Hadrony 224
31.6. Kwarki 229
31.7. Niezachowanie parzystoci 231
31.8. Podsumowanie zasad zachowan ia 233
31.9. Spojrzenie w przyszo 235
Podsumowanie 235
wiczenia 236
Zadania 237

Uzupenienie A 238
Stae fizyczne 238
Stae astronomiczne 239

Uzupenienie B 240
Przeliczenie jednostek 240
Jednostki elektryczne 240

Uzupenienie C: Wzory matematyczne 241

Geometria 241
Trygonometria 241
Rozwinicie dwumianu 241
Rwnanie kwadratowe 241
Niektre pochodne 241
Niektre caki nieoznaczone 242
Iloczyny wektorw 242
Alfa bet grecki 242

Odpowiedzi do wicze i zada o numerach nieparzystych 243

Skorowidz 247

Podrozdziay z gwiazdk mog by opuszczone lub czytane p niej


Promieniowanie
elektromagnetyczne i fale
Ten i nastpne trzy rozdziay powicimy falom
i optyce. W tym rozdziale zaczniemy od om-
wienia rozchodzcych si fal elektromagnetycz-
nych, a nastpnie fal biegncych po strunie.
W tabeli 18.2 zosta przedstawiony ukad
czterech rwna, ktre stanowi podstaw
wszystkich zjawisk elektromagnetycznych wy-
woywanych przez stae prdy i adunki pozo-
stajce w spoczynku lub poruszajce si ze sta
prdkoci. Te cztery rwnania s nazywane
rwnaniami Ma:nn:/la dla elektrostatyki i ma-
gnetostatyki.
20.1. Prd przesunicia
Zajmiemy si teraz bardziej ogln sytuacj , w
ktrej prdy mog si zmienia lub adunki
mog by przyspieszane. Musimy zmodyfiko-
wa cztery rwnania z tab. 18.2, by uwzgldni
zmienne w czasie pola magnetyczne i elektrycz-
ne. W rzeczywistoci wykonalimy to ju w
poowie w poprzednim rozdziale. W rozdziale
19 widzielimy , e jeli pole magnetyczne zmie-
nia si , to wywouje ono pole elektryczne opisa-
ne prawem Faradaya
=Je dA
"1 E ds = --
d <P 13 , gdzie <P 13
dt
jest strumieniem magnetycznym przez powierz-
20
chni otoczon konturem. W nastpnym punk-
cie zobaczymy, e jeli pole elektryczne zmienia
si, to rwnanie na feds (prawo Ampere'a)
musi mie po prawej stronie podobny czon
( l /c 2 )(d/dt)<PE. Dodajc te dwa czony odpowie-
dnio do rwna li i IV (tab. l~.2), otrzymujemy
rwnania Maxwella w najoglniejszej postaci ,
bdce podstaw wszystkich zjawisk elektro-
magnetycznych. Dalej w tym rozdziale zobaczy-
my, e rwnania Maxwella pozwalaj przewi-
dzie elektryczne i magnetyczne pola promie-
niowania rozchodzce si z prdkoci u= c ,
gdy tylko prd jest wczany, wyczany lub
zmienia si w dowolny sposb w czasie.
Z przykad u na rys. 20. 1 wynika, dlaczego
czon (I / c 2 ) (d/ dt)<PE musi by dodany do prawa
Ampere'a. Mamy tu kondensator zoony z
dwch okrgych okadek. Kondensator ten
adujemy prdem I tak. e adunek jest zabiera-
ny z lewej okadki i przenoszony do prawej. Pole
magnetyczne w punkcie P mona otrzyma
rysujc okrg o promieniu r przez punkt P i
stosujc prawo Ampere'a. Paska powierzchnia
ograniczona okrgiem (rys. 20.1a) zawiera prd
1, a wic z prawa Ampere'a (wzr 18.2) otrzymu-
jemy
f
f eds = k
0
4n-
c2
jdA
okn1 g
s
12 20. Promieniowanie elektromagnetyczne ifale

Pokaemy teraz, e to rwnanie daje taki sam

wynik na 3B w punkcie P zarwno przy wyborze
S jak S' jako powierzchni cakowania. W czci

- I
powierzchni S' midzy okadkami kondensa-
tora

Q
E = 4nk 0 -
Ac
Std
b) Zakrzywiona p
3E 4nk 0 3Q 4rrk 0
powierzchnia S' - = - - = -- / (20.1)
et Ac ot Ac

-
I na powierzchni kondensatora Ac- Caka z tego
wyraenia po powierzchni S' wynosi

uE

Rys . 20. I. Prd I wpywa d o okrgego kondensatora . Paska

f
S'
-dA
?t
= 4nk 0 1

po wierzchnia (zacienione koo) w cz ci a ) rysunku zawiera a zatem dodany maxwellowski czon przyjmuje
prd /. nat o miast zakrzywiona powierzchnia w czci b) nie posta
za w iera pn1d u

Na rysunku 20.la Jj dA =I. Zatem I

--.,
f?-dA=
E -1 (4rrk 0 /)
s c- at c2
k s
.31 2rrr = 4rr ~I
(' 2 co, jak wiemy, daje poprawny wynik w rwna-
niu na fe ds. Zatem poprawionym przez Max-
2k 0 I
(w punkcie P) wella prawem Ampere'a jest

f
.f() = - -
cl r
Prawo Ampere'a musi si jednak stosowa do
wszystkich moliwych powierzchni ograniczo- f
.
e ds =
c-
f.
4rrk, 11 1 t!A -t I,
c-
IE dA
~
t I
120.:: :

nych tym samym okrgiem, a zatem musi by
spenione take dla powierzchni S ' (rys. 20.1 b).
W tym przypadku jednak Jj JA =O (przez t
S'
powierzchni nie pynie prd) i prawo Ampere'a
d a oby fe dS =O, co jest sprzeczne z poprzed-
nim wynikiem, o ktrym wiemy, e jest popraw-
ny. W 1860 roku Maxwell rozwaajc podob-
ny przykad zauway, e prawo Ampere'a w
takiej postaci, w jakiej zapisalimy je w rozdz. 18
jest matematycznie niespjne w sytuacji zmie-
niajcych si pl elektrycznych. Odkry, e
niespjno t mona usun dodajc czon
(1 /c1 )JWE/3t) dA do prawej strony rwnania;
poprawione prawo Ampere'a ma
Pierwszy czon po prawej stronie rwnania jest
rzeczywistym prdem pyncym przez dowoln
powierzchni ograniczon zamknitym kontu-
rem . O drugim czonie moemy myle jako o
pseudoprdzie . Maxwell nazwa go prdem
pr:::esunicia.
Przykad 1. Jaka jest zaleno 3B od
r midzy okadkami kondensatora po-
kazanego na rys. 20.1?
ODPOWIED: Stosujc rwnanie (20.2)
do konturu oznaczonego lini przery-
wic posta wan na rys. 20.2 mamy

fe ds= 4rr -k0 fj dA + -I faEdA

- :YJ (2nr) = O+ -12 - (aE)
(nr 2 )
c 1
c at 1
c ot
 20. / . Prd pr:::esunicia 13

my zapisa rwnania Maxwella w najoglniej-

szej postaci (tab. 20. l ). Za pomoc rwna z tab.
20. l mona wyznaczy E i B jako funkcje
pooenia i czasu, jeli znamy pooenia i pr
dkoci adunkw wytwarzajcych pole*.
W szczeglnoci znane s wtedy E oraz B w
pooeniach kadej czstki i znana jest sia
Rys. 20.2. Prd fe przepywajcy przez" kondensator dziaajca na kad czstk: F = qE + qv x B.
o rw nolegych , okrgyc h okadkach. Linie poa !J4
zaw ij aj si wok osi kondensatora
To pozwala obliczy, jakie bd pooenia i
prdkoci oddziaujcych naadowanych cz
- ) stek w przyszoci. W ten sposb osignlimy w
r oE
24 = - - zasadzie cel teorii elektromagnetyzmu, ktrym
2c2 ot byo okrelenie przyszych pooe i prdkoci

Korzystamy ze wzoru (20.1), by obli- dowolnego ukadu oddziaujcych naadowa

nych czstek. Maxwell odkry w dodatku, e
czyoE/<Jt
energia i pd zawarte w polach mog by
.J,8 = _r_
2c 2
(4rr.kR lc) = 2~c- 0R1~ r
0
2 _
wypromieniowane przez ukad czstek .
Przypominamy, e rwnania Maxwella o-
trzymalimy w rozdziaach od 16 do 19 jako
Widzimy, e otrzymany wynik jest wynik prawa Coulomba w poczeniu z wyma-
taki sam jak we wzorze (18.4) dla pola ganiami szczeglnej teorii wzgldnoci. O tych
magnetycznego wewntrz prta o pro- czterech rwnaniach razem moemy myle
mieniu R, przez ktry pynie prd I,. jako o relatywistycznej postaci prawa Coulom-
Rozwizanie na :J(J jest takie, jak gdyby
ba. W rzeczywistoci jest moliwe, przy uyciu
przerwa midzy okadkami kondensa- bardziej zaawansowanej matematyki, zapisane
tora bya wypeniona przewodnikiem. wszystkich czterech rwna Maxwella w posta-
ci jednego rwnania tensorowego**.
20.2. Rwnania Maxwella w oglnej
postaci Musimy tak e w wybranej. pocztkowej chwili, zna pola
Ei B w caej przestrzeni - Pr:yp. red. iryd. polskiego.
Majc teraz prawo Faradaya i czon zwizany z Raczej w postaci dwch rwna tensorowych - Pr:yp.
prdem przesunicia w prawie Ampere'a, moe- red. 11Td. polskiego.

Tabela 20.1. Rwnania Maxwella

MKS z k 0 MKS z e0 i l'o CGS (ukad Gaussa)

I Prawo Gaussa

f EdA = 4rck 0 JpdV f E dA f

=_I_ pdV
Eo
fEt!A =4rcJpt!V

li Prawo Faradaya

f E ds = - foe ii/ dA f Eds = - foe

- dA
01
fEds = - -1 -oe dA
c
f or
Ili nie istniej adunki magnetyczne

f B dA =O f BdA =O f B dA =O
IV Prawo Ampere'a (poprawione)

4rck-0 j-dA
f B ds = -
2
I + -21 f''-orE dA fBds = 0 JidA+11 0 s0 f aE dA
iif f Bd.1 = -4rcc I j-dA + -l
c
f
-aE dA
ar
14 20. Promil!nio1rnnil! ell!k tromagnetyc::ne i /(lic
Czestottiwoc
6 14
10 10 5 10 10 7 10 8 10 9 10'0 IO"
Fale Mikrofale
rednie Pasma TV
Fale radiowe
Rys. 20 ..\. Widmo elek tro magnetyczne
Rwnania te S<! spenione tak samo w materii,
jak i w prni, jeli atomowe adunki i prdy (i
momenty magnetyczne) s zawarte explicite w p
oraz w I Rwnania te stosuj si do wszystkich
moliwy.eh powierzchni i konturw i daj jedno-
znaczne rozwizanie dla danego rozkadu a
dunku i prdu (p orazj)*.
T jedn oz naczno rozwizania mona wyko-
rz ys ta zgad uj<1c posta rozwizania, podsta-
wiajc do rwna Maxwella i pokazujc, e
zgad ni t e rozwizanie je s penia . Jeli jakie
wyraenie matematyczne spenia rwnania
M axwe ll a dla wszystkich moliwych powierz-
chni i ko nturw, to jest ono poszukiwanym
rozwizaniem. W n as t pnym punkcie zastosuje-
my to twierdzenie o jednoznacznoci do przy-
padku paszczyzny meta lowej, w ktrej pynie
sinu soida ln y pr<1d.
Maxwell nie tylko wyjani zjawiska elektry-
czne za pomoc czterech prostych rwna , ale
wycign z nich konsekwencje matematyczne,
ktrych nikt uprzedni o nie kojarzy z elektrycz-
n o ci. W 1864 roku pokaza , e przyspieszony
adu n ek musi promi e ni owa pole elektryczne i
mag netyczne oddalajce s i od rda z pr d-
koci<! u = I /~= c, a nastpnie, e pola
ciek tryczne i magnetyczne promieniowania s
do siebie prostopadle i tw o rz t a ke kt prosty z
kierunkiem rozchodzenia s i fali. Poka za rw-
ni e , e w wypromieniowanej fali E = c:?IJ
* Nit! jes t tn prawda~ Za\vsze moLna do ro zw ia zan i ~ t
d oda r ok elektromagnetyczne typu swobodnej fali bdcej
ro1. wi~!Lt tll i c m r wrnu1 Ma x wel la dla p = O i i = O. Dowol-
lll J ~l tt; eliminuje; s ii; nar z uc;1j ;1c na po le e lektromagne tycz ne.
n prCL rwnarl Ma _\'.wella. wa ru nki pocz<!lkowe w wybran ej
chwi li . np. d la / -i. oo . Porl>wnaj z przy pisem ze s. I J -
1:r: y/J . red. l l'_l'd. pulskicgu.
w Hz - - - -
15 16 8
10 12 10 13 10 /0 10 10 17 10' IO'"
Podczerwieri
Czerwieri
.wiat ro Promieniowanie
widzialne rentgenowskie
(E = B w ukadzie CGS) i e przyspieszony
elektron oddaje energi i pd polu. Jeli adunek
oscylowa, to fale bd miay t sam czsto
oscylacji. Maxwell sformuowa hipotez , e
wiato to po prostu fale elektromagnetyczne
o odpowiednich czstotliwociach (od 4 do
7 1ot 4 Hz) i e powinny istnie fale elektromag-
netyczne o niszych i wyszych czstotliwo
ciach dla wszystkich wartoci od zera w gr
(por. rys. 20.3).
Widzimy, e Maxwell nie tylko wyjani wiel-
k tajemnic, jak byo pytanie czym jest
wiato?", ale jednoczenie wysun postulat, e
adunki oscylujce w obwodach rezonansowych
powinny wysya fale elektromagnetyczne, kt-
re powinno s i da zaobserwowa. Przewidzi a
moliwo komunikacji radiowej duo przed
tym, nim takie zjawisko zostao odkryte! Wa
nie dlatego, e praca Maxwella jest syntez tak
wielu rozmaitych zjawisk fizycznych, wiele osb
uwaa j za najwiksze osignicie fizyki kla-
sycznej. Rzeczywicie Maxwell zrobi dla od-
dziaywania elektromagnetycznego to, co New-
ton dla oddziaywania graw itacyjnego. Teoria
Maxwella ma poza tym t przewag nad teori
Newtona, e przewaaj <ica cz zjawisk fizyc z-
nych jest wynikiem oddziaywa nie grawitacyj-
nyc h, lecz elektromagnet ycz nych. Cho nie by
tego wiadom, s tworzy pelrn1 relatywistyczm!
teori oddziaywania elektromagnetycznego. W
rezultacie stworzy teori pola pozwalajc uni-
kn problemw z dzia a ni e m na odlego.
20.3. Promieniowanie elektromagnetyczne
Je li spojrzymy na rwnania Maxwella, to zoba-
czymy, e pola elektryczne i magnetyczne m og
utrzymywa si nawet po wyczeniu rd a.
 20.J . Pro111ienio1n111ie dek 1ro11111g11e1_1c:11e 15

Oczywicie stay rozkad adunku lub prdu

moe da jedynie stae pola (prawo Coulomba tb
8 - Il -~

dla Ei prawo Ampere'a dla B). Jednak zmienia-

jcy si prd (przyspieszane adunki) daje zmie-
niajce si pole magnetyczne, tzn. r'.f.d/< 1
1 jest
r ne od zera. Wtedy, zgodnie z rwnaniem II ,
8 b
.
p
X

musi pojawi si pole elektryczne, nawet jeli v

p = O w caej przestrzeni. Dla tak wytworzone- ~ ~~
go pola elektrycznego DE/il ! jest rne od zera. a J
wic musi dawa wkad do B, zgodnie z rwna- +Z
niem IV, nall'et po wylc::.eniu r<idla prdu. Widok z qry
Oczywicie ta nowa cz B ma D.f.d/<l t ~O i daje Rys. 20.S. Widok z gry rys. 20.4. Prd pynie w kierunku do
nowy wkad do E, itd. Podobne to do psa kartki. C ak krzywoliniow obliczamy wok prdu w
gonicego za wasnym ogonem. Jeli energia kierunku zgodnym z ruchem wskazwek zegara. Drug<1 caki;
krzy woliniow obliczamy po konturze wok punktu P
pola nie ma moliwoci rozproszenia si, proces
ten bdzie trwa wiecznie, cho, jak wkrtce
zobaczymy, zaburzenie bdzie si rozchodzi w wzi w kierunku zgodnym z ruchem wskaz-
przestrzeni z prdkoci wyznaczon przez stae wek zegara. Z rwnania (20.2) otrzymujemy
proporcjonalnoci w rwnaniach Maxwella, tj.
i. 4rck 0
z prdkoci u = c. :r B dv=-,- f h
c-
Promieniowanie paszczyzny prdu
04rck
Rozwamy nieskoczon paszczyzn (pasz
2Bh = -,-J h
c-
czyzn yz ) o prdzie powierzchniowym ,f py
ncym w kierunku ujemnych y . ,f jest prdem 2rck 0
:Id = -('2- <f (pole w pobliu rda) (20.3)
powierzchniowym na jednostk dugoci w kie-
runku ::. (rys. 20.4). Nawet jeli prd zmienia si Jest to ten sam wynik co we wzorze (18.5) dla
przypadku, w ktrym ,f byo stae w caej
y paszczynie . Jednak teraz ,f moe si zmienia
z czasem i otrzymany wynik jest prawdziwy
tylko blisko rda.
P Pole w punkcie P, ktry nie ley blisko rda ,
mona wyznaczy, obliczajc dwie caki po
X
wzajemnie prostopadych prostoktnych kon-
turach wok punktu P. (Jeden z nich przedsta-
wiono na rys. 20.5.) Poniewa wyprowadzenie
to jest troch dusze, wic przedstawiamy je w
Rys. 20.4. Pros toLpn y wycinek nies ko1iczonej pla sLczym y /
uzupenieniu 20. I. Otrzymany tam wynik ma
pr<1dem powierzc hniowym .f
posta
w czasie, moemy pole magnetyczne w pobliu
i'Er
paszcz yzny obliczy biorc cak po konturze (20.4)
<
' .Y
prostoktnym wok prdu, jak na rys. 20.5.
Niech a bdzie szerokoci prostokta , nato- oraz
miast h jego wysokoci. Poowa a jest odlego
ci , w jakiej mierzymy B. Gdy a dy do zera. (rw nani c fal o we ) (20.5)
powierzchnia prostokta take dy do zera
i w r wnaniu (20.2) moemy zaniedba czon Jest to synne rwnanie rniczkowe zwane
_f (llE/<7 1) dA . Poniewa ,f jest skierowane do rr!1rnm1ie111 .f/011'.l'm. Rozwaymy je bardziej
kartki. wi c cak po konturze powinnimy szczegowo w punkcie 20.6. Jego ro z wizaniem
16 20. Promieniowanie elek 1romag11eryczne i fale

jest rozchodzca si fala rozprzestrzeniajca si jeliw miejsce dd wstawimy wyraenie (20.6).

od roda z prdkoci fali u = c. Z rwnania Ze wzoru (20.6) otrzymujemy take :Id z =
(20.4) wynika dodatkowo, e istnieje pole ele- = (2rrk 0 /c lrf 0 coswt, gdy x dy do zera; s
2

ktryczne E = cJd towarzyszce polu B oraz, e wic spenione tzw. warunki brzegowe i otrzy-
pola Ei B s do siebie prostopade. Te rozwiza mujemy zatem jednoznaczne rozwizanie na-
nia omwimy szczegowo w nastpnych szego problemu.
dwch punktach. Jak pokaemy w p. 20.6, cosw(t - x/c) jest
sinusoidaln fal o dugoci fali ). = 2rrc/w,
20.4. Promieniowanie paszczyzny
biegnc wzdu osi x z prdkoci fali u = c.
sinusoidalnego prdu
Pole elektryczne promieniowania
Przypumy, e prd powierzchniowy (patrz
rys. 20.4) ma posta Teraz, gdy znamy ju il, moemy otrzyma E
wstawiajc nasze rozwizanie na PJ do wzoru
cf = rf oCOSWf
(20.4)
gdzie J 0 ma kierunek ujemnych y . Takie sinu-
soidalne prdy atwo mona generowa za DEY = - ~[Jd 0 cosw(1 _ -!_)] =
pomoc ukadw elektronicznych (por. p. 19.5).
ax at c
Chcemy wyznaczy Jd(x, t) dla wszystkich war-
toci x oraz t. Rozwizanie dla maych x otrzy- = w3d 0 sinw(t - ~)
malimy ju we wzorze (20.3)

2rrk 0 EY = w3d 0 fsinw(t-~)dx =

Jl=(x, t) = - -J 0 coswt (dla maych x)
c2
Rozwizanie dla duych x zgadniemy" dbajc,
= c.%' 0 cosw(t - ~) + const
by byo ono spjne z rozwizaniem dla maych
x. Pokaemy, e spenia ono rwnanie (20.5) - Staa cakowania jest rwna zeru, bo nie ma
jest zatem jednoznacznym rozwizaniem dla adunku, ktry dawaby stae ,,
pole .elektryczne.
rozwaanego rda prdu. Naszym zgadni Std

tym" rozwizaniem, ktre zgadza si z rozwi

zaniem dla maych x jest Lr = c.:!/J = = -2rrku .
- J 0 cos u !
( I -
.\")
-
. (' ('

2rr/,,- 0 J Cl)S(IJ ( .\ )
(po le pro mieni owa nia) (20 7)
JJJ Y. /) = - 11 I - - (20.6)
(' - ('
W tym wyprowadzeniu przyjlimy, e f 0 ma
Lewa strona rwnania (20.5) jest w tym przy- kierunek - y . Poniewa okazao si, e zarwno
padku rwna EYjak i PJz s dodatnie, wic w pobliu rda EY
i f maj kierunki przeciwne. Pomocnym spo-
2 2
a PJ2 = - (w)
--' - -2rrk-0 f cosl/ wt--x
w ) = sobem zapamitania tego jest zadanie pytania:
ax 2
c
0
c \ c co dzieje si na grnej i dolnej krawdzi"
paszczyzny prdu? adunki dodatnie groma-
w2
= - - ;?,d dz si na dolnej krawdzi, a ujemne na grnej.
c2 z
Linie pola E id z dou do gry, w kierunku
A prawa przeciwnym do kierunku przepywu prdu.
Pokazalimy wanie, e E = cPJ (lub E = B
2
-18-PJ, 1
- =-(-w 2 2rrko ( w )
) -2- f 0 cos wt - -x = w CGS). Pokazalimy te, e elektryczne i magne-
c 2 8t 2 c2 c c tyczne pola tworz kt prosty. (eby pokaza,
w2 e Ez= Omoglimy obliczy fE ds wok pros-
= --PJ
c2 z tokta na rys. 20.5). Rozwizania, ktre otrzy-
malimy na Ei B speniaj rwnania Maxwella
Widzimy, e lewa strona jest rwna prawej przy wszystkich moliwych konturach cakowa-
 20.4. Promicniowa11ie plaszczyzny sinusoidalnego prdu 17

c
X

Rys. 20.6. Elektromagnetyczna fala paska rozchodzi si w prawo z prdkoci 11 = c hd wytwarza sinusoidalny pn1d
po wierzchniowy w paszczynie y:

nia i s rozwizaniami jednoznacznymi. Linie (a) Jakie jest 10 (cakowity prd w

strumienia elektrycznego i magnetycznego dla metalowej pycie) w amperach?
paszczyzny sinusoidalnego prdu przedstawio- (b) Jakie jest E 0 w Vm - 1 ?
no na rys. 20.6. (c) Jakie jest 8 0 w gausach?

ODPOWIED : Wizka o przekroju

*Przykad 2. Lampa byskowa o mo- 10- 2 m 2 pokonuje odlego 310 8 m w
cy 3 W daje kwadratow wizk I O cm czasie I s. W tej objtoci 3 I 0 6 m 3 jest
na 10 cm, jak to pokazano na rys. 20.7. zawarta energia 3 J. Std

Lustro dU 31
------,,.---~
6 3
= l o- 6 J /m3
dV 310 m
Jak wida ze wzoru ( 19. l O), energi t
pole magnetyczne i elektryczne dziel si
-Wiqzka ~ rwno. Zatem

~ E2
- - = -
I
10-6 J/ m3
8nk 0 2
Poniewa E2 = (l /2)E6, wic mamy
E6=8nk 0 10 - 6 J/m 3
E 0 =J8n(9 10 9 ) 10 - 6 V/ m =
Rys. 20.7. Kwadratowa wizka pada z prawej strony
na lustro i zostaje odbita z powrotem. Wizk odbit = 475 V/ m
wytwarza indukowany prd ,I
1A
o
=Eo=~
c 3. 10 8
T = 158 10 - 6 T
Wizka uderza w wypolerowan
meta- ,

low powierzchni i jest odbijana z po-

lub
wrotem. Wizk odbit , take o mocy
3 W, wytwarza prd powierzchniowy B = 1,58 10- 2 Gs

Io Rozwizujc rwnanie (20.7) wzgldem

f = -coswt f otrzymujemy
Zo 0
IX ~IJ . l'm111i<'lliu1\"i11Jic elektro111ag11<'/\ 'c::11c i _fide

Oorow1Eo :

V _ Lr 0
R =- = --
= :;_5:; Ann / ,f -=-o
Dla r" = .:-" = I 111
/
11
= .:- 11 111 = (O.I 111)(2.52 A / m) = 0,252 A
L 2rrk 0 9 10 4
R = - = -- = 2rr - -8 n = 188,SQ
,f (' 3. 10
*Prz~kad J. Generator pn!du zmien- W rzeczywistoci w pycie metalowej
11cgt1 1cst podl<!Czony do duej metalo- prd na kadej z dwch powierzchni
wc.1 plyty i wywolu_1e pqd powierzchnio- wynosi ( 1/ 2) f . Opr efektywny na metr
\\'\ ;I 11 cos1J/ oscylui<!CY w gr i w d kwadratowy powierzchni jest wic dwu-
phty. Punicwai pole elektryczne pro- krotnie wikszy od poprzednio otrzyma-
mic111ow<1nia L,.,,,1 rozci<!ga si wewntrz nej wartoci. czyli
pl) t) 11d _jcdnc_j do drugiej jej strony. na
L1id', elektron przewodnictwa w pycie
h,d zic d1iaa sia eL"1 i sia ta uczcstni-
U) \\ pr;ckazic energii z generatora do
Nazywa si to impedancj prni.
clc"tr11n1"1w. Jaka moc na metr kwadra-
tu\\ 1 jest pobierana z generatora'' Za-
n icd h<1c straty om owe.

Olll'OWll D: Powierzchni<! pyty niech 20.5. rda niesinusoidalnie zmiennych

hd11ciloczyn r 0 .:- 0 . Wtedy moc elektry- prdw - analiza Fouriera
ona na jednostk powierzchni wynosi Zamiast rda prdu sinusoidalnego. wemy
I' I/ iL,., 1r")(,J.:-") . rdo prdu o dowolnej zale:Znoci czasowej.
--- - -= L/"u1J,J Bdzie ono wypromieniowywa pola E i -~.
ro.": o
bdce takimi samymi funkcjami czasu co rd
Podstawiaj<!C Yl,d = (2rrk. 0 /c 2 ),f otrzy- o. Jako przykad rozwamy przypadek, w kt-
mu_1cmy rym prd powierzchniowy jest funkcj w kszta
p ( cie zbw piy o okresie r. Wtedy w = 2rr/ r. Na
- - -- L Yi rysunku 20.8 pokazano, e tak funkcj mona
.~ - 2rrk.,l r11i1 rad
rozoy na nieskoilczon sum fal sinusoidal-
.Jest to energia wypromieniowana w pos- nych
taci pula ciek tryczncgo i magnetyczne-
go !por. p. 21.1 ). Na lewo (luh na prawo)
11 yprom1c111owana zostaje energia
rwna poowic tc.1 wartoci. Zatem dla
F(I) =I Csinnwr)
11 =- I

rnzchodz<!CCj si fali ciek tronrngnetycz-

Nazywa si to ro.:-klade111 Fo11rierafi111kcii okre-
nc.1 m11c na jednostk powierzchni =
.l'<lll'ei F(t). W oglnoci dowolm! funkcj okre-
sow o czstoci I /r mona rozoy na sum fal
(
= - - L/J
4nk sinusowych i kosinusowych o czstociach
11( 1/ r), gdzie 11 przebiega od O do c0 . Zabawne, e
z czysto sinusoidalnych fal. ktre s wszdzie
zakrzywione i nie maj<! odcinkw prostych.
* Przykad 4. Jaki efektywny opr ma mona skonstruowa krzywe zoone z odcin-
kawalek pyty z przykadu 3 o rozmia- kw zupenie prostych linii zl<!Czonych ze sob
rach I m x I m' 1 pod ostrymi b!tami. Oczywi cie, eby otrzyma
 :!0.5. Lf'lid/u 11iC'si1111soidu/11c :111i<'lllJ.l'c!i 11111dri1r 19

a) sin wt
2n:k 0 0
L'=c.!IJ= --,1
c
I[l - sin11u1
li
( x)l
f - -
('

Poniewa kady czon w tej sumie opisuje ruch

wzdu osi x z tak sam prdkoci 11 = c.
skadowe fale sinusoidalne biegn razem i br;d<!
si dodaway zawsze w ten sposb co na rys.
-
n1
F(t )= L:( sin n wt)
20.X. Pole w dowolnym punkcie przestrzeni
n=I
b) br;dzie wic miao zaleno od czasu w postaci
zr;hw piy , tak samo jak rdo, tylko opnio-
11<! w czasie o x/c.
Najbardziej ogln funkcj okresow dla
tego rda mona zapisa jako

-/ f =I A11 sin(11(1)t+</> 11 )
n- I

19 czTondw
c) 9 czlondw 1= 0
j' wlo.czam~

-/
~-~3~0=- - -=50~ =- --~ o---~ oL'o-n-, ,5~0--,
6
I = /. !0-s
f wylo.aamy

R)' ] O.X. h1nkc.il' w rnstaci 1., h1'iw pi y z czi;sci b rysu nku

moi..na rn z oy na 11i esk rni c1_011y szereg rai sinusoidaln yc h.
<1J l'icrws1.c dwi e ra e sinu snidalnc. bJ Te dwie fal e sinusnida lnc
dodane dl.l sieb ie. cJ Suma pierwszych d z iewi~ciu (a taki.c
pierw szych dziew i,1na stu) fal sinusoida lnych
~'~": __r._c_)_ _ __ _ __ __ _ ~
1=3 I0 - 5s
.f w[qczamy Pierws~y:'}'puls

a
linie zupenie
proste 1 ostre b!ty , trzeba WZI<!C

rMf-"'"'i
nicskoc zo n <!liczbi; fal sinusoida ln ych.
eby wygenerowa fair; elek tromagnet ycz m1
w ksz tacie zr;bw pi y . pr<!d powierzchniowy
pow ini en mi e p os ta t ~ 4 10- s 5

,j wy!qczamy
2n: Oru1 rmpuls P1erws11.j impuls

mi
gdzie = -

~!~~~~"'"<)
r 1J
~ T

n= I

Ka dy c z on pos taci sinusa w ty m rozwiniciu

ma rozwi<!Zanic dane wzorami (20.6) i (20.7). ,\

P e n e rozwi<1zanic b dzi e s um poszczeglnych
ro zwi<1 za 1i. poniewa rwnania Maxwella S<!
lininwe w L', .!Il o ra z j. Jest to tzw. : arnda
.1111wrpo: rcji. Pene rozwi<! Zanie jest wic postaci
Rys. 20.9. Im pu lsy elektromagnet yczne 1rwaj4ce I IO - " '
wy twa rzane przcL wL)cza nie i wy h!cLanie nieskoticZlHH::.i
pas z u. yz ny pr<!du. Poka zany LOs ia kwadratowy wyc ind
nies kti1i czo nej pa s ki ej fa li ele klrnmagnetycz nej . Linie pol;1 /:
zaznac1ono kL>lorem gr uhi ej . a lini e .!Il cieniej
20 20. Promieniowanie elektromagnetyczne i fale

Rozwizanie bdzie miao tak sam zaleno lj 6rzbiet f

od czasu
o
E = c86 = L Asin [ nw ( t--z,X) + </>J
2rck o \1
-c- )(

Ostatnim przykadem , jaki teraz przedsta- lj

wimy, bdzie pole promieniowania rda, ktre
jest nagle wczane i wyczane (impulsy czy te
X
fale prostoktne). Pokazano je na rys. 20.9.
Nawet jeli rdo zostanie wczone tylko na
jeden impuls, mona zastosowa takie samo y
podejcie. Jak zostanie pokazane w uzupenie
niu 21.2, pojedynczy impuls mona rozoy na
X
nieskoczon sum czysto sinusoidalnych fal
(zwan cak Fouriera). Zasada superpozycji
dziaa take i w tym przypadku, a wic otrzymu-
jemy charakterystyczne rozwizanie, e E = cP$,
e Ei B s wzajemnie prostopade i prostopade
do kierunku propagacji fali oraz, e oddalaj si X

one od rda z prdkoci u = c. W dowolnym,

ustalonym pooeniu x pola te maj take tak
sam zaleno od czasu jak rdo, tylko
opnion o czas rwny x /c.

20.6. Rozchodzenie si fal

Poniewa atwiej wyobrazi sobie fal biegnc
po strunie ni fal elektromagnetycznrozcho-
dzc siw przestrzeni, dyskusj problemu
rozchodzenia si fal zaczniemy od fal na strunie.
Pojcia i a parat matematyczny s takie same dla
wszystkich rodzajw rozchodzcych si fal,
wcznie z falami elektromagnetycznymi, da-
nymi wzorem (20.7).
Jeli ko11cem dugiej , nacignitej struny b
dziemy porusza rwnomiernie w gr i w d,
to zaobserw ujemy sinusoidaln fal biegnc po
strunie, jak na rys. 20.10. Udowodnimy, e
prdko rozchodzenia si fali wzdu struny
bdzie zaleaa od naprenia T struny oraz od
masy na jednostk dugoci. Poniewa symbo-
lu v uywamy na oznaczenie prdkoci punktu
na st runie w ruchu do gry i na d, wic
prdko fali (zwan te prdkoci fazow). tj.
prdko, z jak grzebiet fali przesuwa si
wzdu struny, bdziemy oznacza symbolem u.
Najpierw musimy si przekona, e nastpu
jca funkcja reprezentuje sinusoidaln fal
biegnc w kierunku dodatnich x z prdkoci
fali u
X
Rys. 20.10. Fala biegnca po strunie. Punkt x =O porusza si
zgodnie z y = y 0 cos wt. Pokazano kolejne pooenia co 1/8
okresu. Grzbiet fali przesuwa si ostatecznie o 5/8 ), w prawo
2n:
r(x. fl = r 0 cos -:-- (.Y- 111) (fala biegnca) (20.8)
I.
Dla dowolnej , ustalonej wartoci t ma ona
posta
2rc x )
cos ( -----;:-+</>
gdzie </> jest pewnym ustalonym ktem . Zau-
wamy, e jeli x wzrasta o )., to kt (2rcx/I. + </>)
ronie o 2rc; ). jest wic dugoci fali (fala
powtarza si po odlegoci le). Moemy pokaza,
e u we wzorze (20.8) jest prdkoci fali, ledzc
ruch grzbietu fali. Gdy kt [(2rc/}c) (x - ut)] w
rwnaniu (20.8) jest rwny zeru, wtedy y(x, t)
ma maksimum, tzn. mamy grzbiet fali. Wemy
 20.6. Rozchodzenie si fal 21

grzbiet odpowiadajcy ktowi [(211:/}c)(x - ut)] Zauwamy, e dla dowolnej , ustalonej wartoci
rwnemu zero (grzbiet I na rys. 20.10) x fala ta ma posta y 0 cos(wt
- </>), gdzie </>jest
ustalonym ktem fazowym. Oznacza to, e
2rc
-;-(X- ut)= 0 kady punkt struny oscyluje w gr i w d
I.
prostym ruchem harmonicznym.
wtedy
X
x = ut lub u = - Przykad 5. Rozchodzca si fala ma
t
posta y = cos(Ax + Bt).
gdzie x jest pooeniem grzbietu w chwili t.
Jaka jest prdko tej fali?
Prdko grzebietu fali wynosi z definicji x/t i,
jak wanie pokazalimy, jest rwna u. ODPOWIED : Porwnujc ze wzorem
Prdko przesuwania si grzbietu jest z
(20.8) mamy A = 2rr/). oraz B = - 2nu/I
definicji prdkoci fali .
Std B/ A = - u czyli prdko fali
Teraz, skoro pokazalimy, e rwnanie (20.8) u = - B/ A. Jeli zarwno A jak i B s
przedstawia fal sinusoidaln poruszajc si z
dodatnie, to fala bdzie si rozchodzi w
prdkoci fali u, przedstawimy j za pomoc w
kierunku ujemnych x.
zauwaywszy, e

i.f= 11 (pr dko fali) (209)

Jestemy teraz gotowi do wyprowadzenia
Dugo fali pomnoona
przez czstotliwo jest
wzoru na zaleno prdkoci fali od T i od
rwna prdkoci fali, poniewa dugo jednej
struny. Bierzemy may wycinek struny od du
fali (.A.) razy liczba fal na sekund (f) jest
goci Llx, ktrego koce tworz mae kty 0( 1
odlegoci , na jak przesunie si fala w czasie
oraz :x 2 z osi x (por. rys. 20.11 ). Za mae
I s (u). Przepiszmy rwnanie (20.9) w postaci
uwaamy kty, dla ktrych sin()( ~ O( ~ ay/il x.
I.
-(2rcl) =u
2rc
lub
A
- w=u
2rc
Jeliwe wzorze (20.8) u zastpimy przez ()./ 2rc)w.
Rys. 20. t I. Siy dziaajce na element L1x struny
to otrzymamy

y(x, t) = y 0 cos( 21~x - wt)=

Wypadkowa pionowa sia dziaajca na strun
wynosi F wyp = (TQ( 2 - fo 1). Musi ona by rw-
na iloczynowi masy (Llx) i pionowego przyspie-

1~x)
2 szenia 8 2 y/8t 2 . (Zapis a_v/c t oznacza, e przy
= y 0 cos( wt -
obliczaniu pochodnej czasowej. zmienn x
Czsto uywa si oznaczenia k = 2rr/ /. Wiel- traktujemy jako sta . ) Std
ko k nazywa si liczb falow.Wtedy a2v
F..,YP = (fo2 - fo1) = (Llx) 8t.2
.v(x, t) = y 0 cos(wt - kx)
gdzie LICI( a2Y
2n T LI x = ----a/2
k=- (liczba falowa) (20. lO)
}.
oraz
aQ( ai y
U)
---;- = u (prdko fali) (20.11) ax = r----a/2
22 :!li . Pr11111iC'11imrnniC' eiC'k I rmm1." 11C'lrc::.l'll' i _/(1/C'

P o dst a wim y te raz :x = 1'r /i'- x po lewej stronic

Jest to raczej dua sia, a musi j wytrzy-
ro wnanta
ma lekka struna. Z tego powodu struny
'--' \ " fI ( - \" . . . w instrumentach muzycznych s robione
r (_f .2 (rm 1 nan1<.: fal mv..: dl a '! r uny) 120. 1:!i z wytrzymaych stopw meta licznych.

Jest to r wnanie falow e dla struny. Pr dko fali

m oe m y o tr zy ma w s tawi ajc d o wzo ru (20.12) J e li w r wnaniu (20. 12) za / T podstawimy
1
odpo wiedni e po ch o dn e r wn a nia (20.8) l / 11 , to o trzy mam y
2 1
2n) 2rr I 1' 1
- r o -:- COS -:- (.Y - Ul) (20.13) (rwnani..: falowe\ (20. i
( I. I. 11
1
1" 12

Zauw a my , e rwnanie to ma tak sam posta

1
~ 1
-... ? = - r
. o
- .
(2nu) 2
2n
cos - . (.Y- 11/) (20.14) jak r wn a nie (20.5). w ktrym B= jest w miejscu
("/ - I. I.
y. a c w miejscu u. R wnanie (20.16) jest znane
P od stawi a m y r wna nie (20. 13) p o lewej stronie j a ko r wnanie fa lowe i stosuje s i do wszystkich
rw nania (20.12), a r wn a nie (20. 14) po pra wej rodzajw rozchodzcych s i fal, ta kich j a k: fal e
st ro nie. Wted y d wikowe , elektroma gne tyczne, fale na wo dzie,
w pr tach , strunach i spryn a ch . P o kazali my
(2~ l/)2
( 2~)l I.
= !.!._
T I.
ju , e

2n (X - U/)=ro COSW ( ( - - X)
I ,. tpn;dh:os fa li na strun ie)
y =FoCOS-;-
A U
(20.17)
11 = ' (20. 15;
\./ f I jest rozwi za niem r wn a nia falow ego . Jest to
N ie tylk o w y prow a d z ili m y wz r na pr dk o prawd dl a d o wo lnej czs t o tliw o ci w . Wid z i-
m y, e
fa li , lecz p o k aza li m y t a k e , e wyra e ni e (20. 8)
(przed staw iaj <1ce ro zch o d z c <! s i fal ) jest roz-
w i z a ni e m r wn a nia (20.1 2); ud o w o dnili m y
2nk 0 0 cosw (
Er= --,J 1 - -x )
. (' ('
w i c , e sinu so id a ln a fa la m o e b y prze 11 osz0 na
wz du s trun y z pr dk oc i <! fali ni e z a l e m! o d czy li po le promie ni o wa ni a sinuso ida lnego pr
a m plitu d y i czc;s t oc i . du po wie rzchnio wego o amplitud zie }" 0 , jest
fa h1 roz ch o d zc<! s i w z du osi x z pr dk oc i
fali u i o du goc i fali i, = 2nc/(I).
Prz y kad 6. JO-ce nt yme tro wa strun a gi-
T eoria ru c hu fa lowego przed sta wi o na w tym i
tar y m a m a s I OO g i du go r wm1 w n as t pn y m punk cie j es t z upeni e o g ln a 1
p o o wi e du goc i fa li . Jakie musi by stos uj e s i d o wszys tkich rod zaj w fal.
na p r c;c ni e strun y, by d aw a a o na ro dk o
we C (262 H z )' 1
20. 7. Przenoszenie energii przez fale
ODP O WI E D : Z rw na ni a (20.15 ) m a m y Wprawia m y rczn i e w drga ni a ko niec du g i ej
napi t ej struny . W y ko nuj em y przy tym pra c,
T = 1w1 kt ra o bj a wi s i w postaci e ne rgii kine ty cznej i
gd zie fi jes t rw ne O, I kg na 0,3 m = po te ncj a lnej punkt w na strunie, l ecy ch , w
= 0.33 3 kg/ m . M o e m y wy z n aczy u z mi a r upywu czas u, co ra z d a lej i d a lej . Energ ia

za l e n oc i u = iJ d os ta rczo na d o strun y jest d os o wni e prze no -

szo na z pr dk oc i fa li i m oe b y od e bran a i
u = (0,6 m ) (262 H z) = 157,2 m/s wy ko rzys ta na przez k ogo na dru g im k o cu
W ted y strun y. M oe m y o bli czy szy bk o prze nosze-
T = (0,333 kg/ m ) ( 157,2 m/s) 2 = ni a e ne rgii , o bliczaj <1c si , z j a k nal e y po -
= 8.24 I O.i N trzsa s trun w g r i w d . Z a stos ujem y
 20. 7. Pr:::enos:::rnie energii pr:::e::: .fitle 23

z uprzednio otrzymanym wynikiem, e energia.

lj
jak niesie fala elektromagnetyczna, jest pro-
porcjonalna do E 2 . Sta proporcjonalnoci
czc prd powierzchniowy rda f z wy-
promieniowan moc otrzymamy w nastpnym
rozdziale.
X
Koniec strunlJ
Przykad 7. Dugi metalowy drut ma
Rys. 20. 12. Koniec struny poci<1gamy th> g(ll-Y, co powoduje, e
po strunie rozchodzi sil' fala Jl = 4 g/ cm i naprenie T = 5 IO-' N. Do
jednego jego koca przymocowano
z wizek P = F v (rwnanie (6.3)) do sytuacji IO-watowe rdo drga sinusoidalnych
przedstawionej na rys. 20. I 2, by obliczy moc nastrojone na rodkowe C (262 Hz). Dru-
dostarczon do struny gi koniec drutu przymocowano do urz
dzenia pochaniajcego energi (nie ma
P=T1,=T~sin:x
(i't)('/
fali odbitej).
(a) Jaka jest prdko fali' 1
gdzie skorzystalimy z tego. e 1 = 111/ 1) 1. Po- (b) Jaka jest dugo fali?
niewa :x jest mae. to sin ::::: - i'r/iJx. St<1d (c) Jakie jet maksymalne poprzeczne
przesunicie?

_ (Dy)(Dr)
P- - T -
D1
-
h ODPOWIED : Prdko fali jest rwna

Skoro y = y 0 cosw(I - x / u), mamy wic 5 10 3 N

I 12 m/ s
a.v - y 0wsinw(t - x / u)
0,4 kg/ m
Dt Dugo fali wynosi:

av = , u 112 m/ s
- y 0(w/ u)sinw(t - x/u) 7
. = = 262 S - I = Q,427 m
8X
Rozwizujc wzgldem
Yo rwnanie (20.18)
otrzymujemy

jest moc dostarczon w danej chwili t w x = O.

rednia dostarczona moc bdzie rwna poowie
Yo=~!!-=
tej mocy, dlatego e rednia sin 2 wt jest rwna
I 2(112)(10)
1/ 2 - -- m=
2rc(262) 5 10 3
2
Tw (rednia moc przeno- ( )
p = - - 16
szona przez strun)
20 18
2u = 4,06 10 - 4 m = 0,406 mm
redni przenoszon moc definiuje si jako
natenie fali (por. p. I 1.6). Widzimy. e nate
Podsumowanie
nie fali jest proporcjonalne do kwadratu ampli-
tudy fali. Dla fal w przestrzeni trjwymiarowej , Gdy mamy do czynienia ze zmieniajcymi si
takich jak fale dwikowe czy elektromagne- pn1dami, po prawej stronie prawa Ampere'ajest
tyczne, natenie fali jest redni moc przeno- potrzebny dodatkowy czon. Poprawione rw-
szon przez metr kwadratowy czoa fali. Dla
nanie ma posta
wszystkich rodzajw fal natenie jest propor- A:e. d1 = 4rcko I _.!._ d<P,
cjonalne do kwadratu amplitudy. Zgadza si to j
c- Wt'\\ ' +
c- l II
24 :?O. Promienioll'anie elek tromagnel.l'czne i fale

Skoro zarwno /"'""'' jak i <PE mona zapisa 2nk 0

E = c:!4 = - -f (t ')
jako caki po powierzchni objtej konturem. to ('

ma my

IV 4nk-0 j-dA
A: e ds = -
:r ('2
f + -I
cl
fa
-E
il t
dA
gdzie t' = (t - x/c) jest opnionym
Zwizek midzy czstotliwoci/; dugoci
fali /. oraz prdkoci fali u ma posta )f = u;
czasem.

mo na to take zapisa w/k = u.

To rwna nie cznie z trzema nastpujcymi Przes unicie y (np. na strunie). bd <1ce nast
rwnaniami nazywa si rwnaniami Maxwella pujc funkcj x oraz t

f E dA = 4rtk 0 fpdV (prawo Gaussa) r = r 0 cos (wr - k x ) (rozchodzca s i fala)

ae jest rozwizani e m rwnania falowego

Il f Eds = -
f -
a1
dA (prawo Faradaya)
1"2_r
ox 1
I il1y
= u1 ii/2 (rwnanie falowe)
III fBdA =O (nie istnieje adunek magne-
tyczny) Prd ko fali biegncej po strunie wynosi
u= JTfli, gdzie T jest napreniem, a mas
Te cztery rw na nia w peni wyznaczaj pola na jednostk dugoci . rednia moc przenoszo-
wytworzone przez ukad poru szajcych si a na wzdu struny jest rwna
dunkw (w cz nie z przypadkiem, w ktrym
i s tniej przys pieszeni a). Gdy adunki poru szaj
- Tw1 l
p = --vo
2u
s i ruchem przys pieszo nym, rwnania te poka-
zuj , e pojawia s i pole elektromagnetyczne
promieniowania, oddalajce s i od rda z
Uzupenienie 20.1. Wyprowadzenie
prdk oci c = 3 10 8 m/s. dla ktrego E = c&d,
rwnania falowego
a E i B s wzajemnie prostopade i prostopade
do kierunku propagacji fali. eby wyznaczy Bd w punkcie P (patrz rys. 20.5),
R ozway li my przypadek szczeglny adun
bierzemy cak krzywoliniow po prosto-
k tnym konturze wok tego punktu. Jeli cak
ku powierzchniowego oscylujcego w t i z
wemiemy w kierunku zgodnym z ruchem
powrotem wzdu nieskoczonej paszczyzny .
Otrzymalimy wynik, e oba pola Ei Bd spenia
wskazwek zegara, to wektor normalny po-
j rw nanie falowe
wierzchni prostokta dA bdzie skierowany
do kartki, w kierunku ujemnych y; zatem
iloczyn skalarny E dA bdzie rwny - E>'dA =
(gdzie y =albo EY albo :dl=)
= - Ey(bdx). Wtedy rwna nie (20.2)

J e li pr d
powierzchniowy jest sinusoidalny I -dA
.i:B-ds =O+- faE
Cl = f 0 cosw t) z f
0 skierowanym w kierunku
:r 1 c ot
ujemnych y , to w wyniku otrzymujemy
przyjmuje posta
2
EY = cf!J z = nko f 0cosw(t - ~) (PJ z + dfJ z )b - f/4 z b = - _ _Y(bdx)
1 oE
(' ('
c1 ot
czyli fal rozchodzc si od paszczyzny prdu
gdzie f!4 = Bd= po lewej stronie oraz !Jl =
z prdkoci fali u = c.
= !Jz + df!Jz po prawej stronie prostokta.
Je li prd w paszczynie jest okresowy, ale (Strony grna i dolna nie d aj wkadu do
nie sinusoidalny, to za pomoc analizy Fouriera fBds.) Std
m o na przed s tawi go jako sum fal sinusoi-
d alnych, a pole promieniowania w dowolnym, d:JJ = - _.!._ OEY dx
ustalonym punkcie bdzie rwne z c2 at
 Uzupenienie 20. I. Wyprowadzenie rwnania falowego 25

dB_) nania i pochodn wzgldem I drugiego. Zrni

( dx t = const
czkowanie po x rwnania (20.19) daje

a.3tl_
(20.19)
Dx
Pochodna ta jest pochodn czstkow, ponie- af!d 2 I 0 2 E>'
wa rys. 20.5 jest zdjciem migawkowym" w (20.20)
ax 2 - c 2 ilx ot
ustalonej chwili (pochodn obliczamy przy t
staym). Wemy teraz pochodn wzgldem r rwnania
Moemy otrzyma inny zwizek midzy :id i
(20.4)
E. korzystajc z innego rwnania Maxwella.
Bierzemy teraz rwnanie li tab. 20.1 i cakowa
E,) =
a,iJ ((';~ <' (
<'1
?.!4
-Tt
=)
nie prowadzimy w kierunku przeciwnym do

y
Podstawiajc to wyraenie po prawej stronie
rwnania (20.20) otrzymujemy
h
p
X

ai:Jdz I a i :JIJZ
(20.5)
Rys. 20.13. Widok z boku rys. 20.4 ilx 2 c2 a1
2

ruchu wskazwek zegara wzdu konturu w

paszczynie xy wok punktu P,jak to pokaza- wiczenia
no na rys. 20.13
I. Zapisz rwnania Maxwella z tab. 20.1 za
ae pomoc strumienia magnetycznego <P 8 ,
f Eds = - - dA
f a1
strumienia elektrycznego <PE oraz prdu
/wew i adunku Qwe w zawartych w konturze
<iM - cakowania.
(Ev+ dE)h - EY.h = - - - (hdx)
a1
2. Korzystajc z rys. 20.3 zaklasyfikuj promie-
niowanie elektromagnetyczne o nastpuj
cych dugociach fal : (a) I m, (b) I cm. (c)
I ~tm, (d) 0,5 m, (e) l A = 10 - 10 m.
af!d _
a1 3. Przypumy , e E na rys. 20.5 jest rwne
E = E 0 coswt i jest skierowane od kartki do
oEY czytelnika. Ile bdzie wynosia wtedy caka
OX
(20.4) f (aE/a1)dA dla prostoktnego konturu
wok rda prdu?
Naszym celem jest obliczenie BD w punkcie P. Odpowied ma by funkcj a, h, E 0 oraz w.
Mamy teraz dwa rwnania z dwiema niewiado-
mymi (f!d 2 i Ey). Moemy wyeliminowa E_v 4. Jak warto ma f E-ds wok prostokta z
biorc pochodn wzgldem x pierwszego rw- rys. 20.5?
26 20. Promieniowanie elek tromagnelyc;;ne i fale

5. Wykrel funkcj Zadania

17. Na rysunku 20.2 prd fe pyn w czasie Lit.
y= -smnx = (a) Jakie jest E midzy okadkami konden-
n
n nieparzy s te satora w odlegoci r od osi?
'"JJ
(b) Jakie jest .C!4 midzy okadkami kon-
= \ _ l_ sin(21+ l)x densatora w odlegoci rod osi? Odpo-
~2)+1 . wied ma by funkcj r, E oraz Lit.
j =O
18. Elektromagnes w ksztacie podkowy zosta
6. Czy rwnanie (20.7) jest suszne dla ujem- wczony w chwili t = O. Zakadamy, e
nych x: tzn. dla fali rozchodzcej si na lewo strumie ronie liniowo z czasem, tj ., e
od pyty (patrz rys. 20.4)? Jeli nie, to
wprowad potrzebne zmiany, aby opisa EY
i :!J= dla ujemnych x .
7. Jaki jest kierunek wektora Ex B dla pl we R
wzorze (20.7)?
8. Rozwamy fal biegnc y = sin(Ax - Bt).
Jaka jest prdko fali u?
9. Drgajca struna ma mas 10 g/ m, a czsto
tliwo drga 30 Hz. Jakie musi by napre
nie struny, by dugo fali bya rwna 20 cm?
IO. Fala biegnca po strunie ma posta
y = sin(at - bx). Wyra a i b przez A. orazf
11. Powtrz wicz. 5 oktaw wyej od rodko
wego C, tj. dla f = 2 262 Hz.
12. Temperowana skala muzyczna ma dwa- Zadanie 18

nacie rwno odlegych tonw w oktawie,

tzn. stosunek dowolnych dwch kolejnych <I> = K 1 t. Jak warto i jaki kierunek ma E
tonw jest taki sam. Jaki jest ten stosunek? midzy biegunami magnesu? Odpowied
13. Prd powierzchniowy wzdu duego arku- wyra za pomoc K 1 , t, r oraz R.
sza przewodzcego oscyluje sinusoidalnie z 19. Niech cewka z zad. 18 ma N zwojw, a prd
czstotliwoci 100 MHz. Warto maksy- I= K 2 t. Jak indukcyjno zaley od K 1 , K 2 i
malna pola elektrycznego promieniowania N?
wynosi 5 V / m. 20. Podstaw Bz = B0 cos(kx - wt) w rwnaniu
(a) Jaka jest maksymalna warto prdu (20.5). Znajd stosunek w/k.
powierzchniowego w amperach na 21. Podstaw B= = j(x-ut) w rwnaniu (20.5).
metr? Jakie musi by u, by funkcja ta bya rozwi
(b) Jaka jest maksymalna warto PJ w zaniem tego rwnania?
teslach? 22. Podstaw do rwnania (20.5) B_ =
14. Jaka jest odlego midzy dwoma kolejny- = B 1 cosw 1(t- x/c) + B 2 cosw 2 (t - x/u).
mi maksimami natenia fali elektroma- Dla jakiej wartoci u jest to rozwizaniem
gnetycznej wyraona w dugociach fali? tego rwnania falowego?
15. Ile angstremw maj graniczne dugoci fal 23. Dwie rwnolege paszczyzny s oddalone
dla wiata widzialnego? Skorzystaj z rys. od siebie o A./2, gdzie A. = 2nc/w. W kadej
20.3. paszczynie prd powierzchniowy wynosi
16. Najnisze i najwysze czstotliwoci odbie- f = f oCOSW!.
rane przez ludzkie ucho wynosz odpo- (a) Jakie jest PA w odlegoci x od drugiej
wiednio okoo 20 i 15 OOO Hz. Jakie odpo- paszczyzny?
wiadaj temu dugoci fal? Prdko (b) Jakie jest PJ w poowie odlegoci
dwiku w powietrzu wynosi 330 m/s. midzy paszczyznami?
 (11ic::<!11ia i ::wlania 27

/ 27. Przypumy, e f = A 1 sin wt+ A 2 coswt.

/
Przedstaw $ w postaci $ = ,f 0 sin(wt + </> ).
+ (a) Jak f 0 zaley od A 1 i A 2 ?
(b) Jak</> zaley od A 1 i A 2?
A 28. Cienka pytka o gruboci x 0 , szerokoci z 0 i
p
2 X dugoci y 0 ma opr waciwy p. Generator

Zadanie 23

24. Przypumy, e metalow pyt na rys. W.7

V0 cos wt IJo i---x- p
zastpiono rzdem pionowych drutw roz-
stawionych co 2 cm. rednica drutu =
= 1 mm. Xo

(a) Jeli promieniowanie padajce na ten

rzd drutw bdzie takie samo jak w
Zadanie 28
przyk. 2, to jaki prd bdzie induko-
wany w kadym z drutw?
(b) Jeli druty s miedziane (opr waciwy prdu zmiennego dajcy napicie V0 coswt
p = 1,72 10 - 8 Om) i maj rednic jest podczony do pytki . Poka, e pole
I mm, to jaka jest moc rozproszona w elektryczne promieniowania w punkcie P
kadym drucie? wynosi
(c) Jak cz energii wizka wiata straci
2nk 0 x 0
w tej przegrodzie? Erad = - - - - V0 cos(wt - kx)
25. Pyta germanowa o gruboci 1 mm zawiera c PYo
pole elektryczne Ewew = 400coswt V/m. gdy x ~Yo oraz x0 ~ A.
Wewntrzne pole elektryczne zostao wy-
tworzone przez podczenie pyty do gene- 29. Korzystajc z warunkw zad. 28 podaj

ratora prdu zmiennego o czstotliwoci (a) Jaka jest rednia moc na jednostk po-
w/2n = 10 9 Hz. Jeli opr waciwy wy- wierzchni rozproszona w pytce? Sko-
nosi p = 0,5 nm, to jakie jest pole ele- rzystaj z zalenoci P = V 2 / R .
ktryczne promieniowania? Jaki jest sto- (b) Jaka jest rednia moc wypromieniowa-
sunek pola promieniowania do pola wew- na na jednostk powierzchni. Skorzys-
ntrz pyty? taj z rwnoci
26. Przypumy, e f = f 1sinwt + 2f 1 coswt. dU E2 c2
Chcemy przedstawi f w postaci $ = - = - - + - - g.g2
dV 8nk 0 8nk 0
= f 0 sin(wt + </>).
(a) Jak f 0 zaley od f 1 ? 30. Jaka jest prdko fali bdcej rozwiza
(b) Ile wynosi kt <f>? niem nastpujcego rwnania
(Wskazwka: f 0 sin(wt+<f>) = a2y a 2y
= (f 0 cos<f>)sinwt + (f 0 sin<f>)coswt). A - = B -2
812 8x
 21
Oddziaywanie
promieniowania z materi
W tym rozdziale przeledzimy, w jaki sposb
fala elektromagnetyczna oddziauje z pytk z
jakiego materiau. Rozwaymy cztery przypad-
ki, w ktrych materiaem tym bdzie : saby
przewodnik, dobry przewodnik, izolator oraz
plazma. Okae si, e saby . przewodnik absor-
buje energi i pd promieniowania, stwarza
zatem moliwo zmiany energii i pdu fali
elektromagnetycznej. Bardzo dobry przewod-
nik odbija fal cakowicie. Izolator, taki np. jak
gaz, pozwala fali przej bez adnego osabienia,
jednak fala rozchodzi si w nim wolniej ni w
prni. Z drugiej strony, fala wnikajca do
plazmy rozchodzi si szybciej, z prdkoci
wiksz od prdkoci wiata. Te pozorne para- magnetyczna na jednostk objtoci wynosi
doksy rozwiemy stosujc podejcie mikrosko-
powe, atomowe. Na koniec, rozwaymy promie-
niowanie pojedynczego, oscylujcego adunku
punktowego.
21.1. Energia promieniowania
W przykadzie 3 z rozdz. 20 widzielimy, e
oscylujcy prd traci moc c 2 Ef!B/(4nk 0 ) na jed-
nostk powierzchni, gdzie E i f!B s polami
zwizanymi z wypromieniowan fal elektro-
magnetyczn . Ta energia musiaa si gdzie
podzia. Podejrzewamy, e unosz j elektrycz-
ne i magnetyczne pola promieniowania. Jeli
rozchodzca si fala elektromagnetyczna od-
prowadza od rda tak ilo energii, to po-
winnimy mc odebra t energi ustawiajc na
drodze fali paskiej absorbujc pytk . Uy
jemy pytki z przewodnika o skoczonym opo-
rze, tak ebymy mogli obliczy cakowite ciepo
generowane w pytce . Zgodnie z prawem za-
chowania energii, cakowite ciepo wytworzone
w pytce bdzie rwne energii zawartej w fali
elektromagnetycznej wnikajcej do pytki. Ju
w rozdz. 16 zauwaylimy, e samo pole moe
zawiera energi . Pokazalimy tam, e cakowi
ta energia elektrostatyczna ukadu jest rw-
na cace po caej przestrzeni z E 2 /(8rtk 0 ). Po-
dobnie, w rodz. 18 stwierdzilimy, e energia
c 2 1' 2 /(8rtk 0 ). Jeli energia ta jest istotnie zawar-
ta w samym polu, to spodziewamy si, C; ciepo
wydzielone w absorbujcej pytce bdzie rwne
sumie tych dwch energii.
Na rysunku 21.l pokazano fal elektro-
magnetyczn padajc na prostoktny
fragment nieskoczonej" pytki. Jeli induko-
wana gsto prdu jest rwnaj, to natenie
prdu I w tym prostoktnym kawaku wynosi
j(z 0 L1x): Rnica potencjaw midzy grn a
doln krawdzi jest rwna V= Ey 0 . Std
strata mocy wynosi
 21.1. Energia promieniowania
Yo
E,
Rys. 21.1. Fala padajca biegnie w prawo. Gdy fala pada
na pytk , prd indukowany w pytce wytwarza swoje wasne
pole promieniowania LJE rozchodzce si w prawo i w lewo
gdzie (y 0 z 0 .1x) jest objtoci
tego kawaka
pytki. Pokazalimy wanie, e strata mocy na
jednostk objtoci wewntrz orodka przewo-
dzcego jest rwna JE. Gdy sinusoidalna, elek-
tromagnetyczna fala paska, zderza si z prze-
wodzc pytk , nie tylko jest wytwarzane ciep-
o JE W/m 3 , ale, zgodnie z rwnaniem (20.7),
indukowany prd j musi promieniowa swoj
wasn fal elektromagnetyczn. Niech .1E b
dzie polem wypromieniowanym przez induko-
wany prd j. Na rysunku 21.1 pokazalimy t
sytuacj dla cienkiej pytki o gruboci .1x.
Bdziemy oznacza Epad pierwotne pole pada-
jcej fali paskiej. Odpowiadajcy mu prd
powierzchniowy / = j.dx; std, zgodnie ze wzo-
rem (20.7)
2rr.k
LIE = - - -0 j.1x
c
Znaku minus uyto
dla zaznaczenia, e .1E
opuszczajc pytk ma kierunek przeciwny do j .
Niech LlS oznacza. strat mocy na jednostk
powierzchni. Dla cienkiej pytki o gruboci .1x
strata mocy na jednostk powierzchni wynosi
1 dU
LIS= - - = jE.1x
YoZo dt
Wstawiamy teraz do powyszego rwnania .1x
obliczone ze wzoru (21.1)
c w,
LIS= ---E.1E
2rr.k 0
Wemy teraz zbir takich cienkich pytek . Ka-
29
de LlE wypromieniowane na prawo ma zawsze
kierunek przeciwny do wypadkowego pola,
ktre je wytworzyo, zmniejsza wic to wy-
padkowe pole o LlE. Kade .1E wypromienio-
wane na lewo jest sab fal odbit . Jeli prze-
I::::::
HE wodnictwo a jest dostatecznie mae, tak e E
prawie si nie zmniejsza po przebyciu jednej
dugoci fali w przewodniku, te wszystkie fale
odbite znios si wzajemnie. Dzieje si tak,
poniewa dla kadej odbitej fali bdzie istniaa
taka fala odbita w innym miejscu przewodnika,
ktra, gdy spotka si z ni, bdzie na skutek r
nicy drg przesunita w fazie o ),/2. (Grzbiet jed-
nej fali spotka si z dolin drugiej i suma obu
amplitud bdzie wszdzie rwna zeru.) Cay
ukad fal odbitych znosi si wzajemnie. W
powyszym rozumowaniu wykorzystalimy za-
oenie, e przewodnik nie jest zbyt dobry.
Grafit albo zjonizowany gaz s dobrymi przy-
kadami takich przewodnikw. Duo lepsze
przewodniki, takie jak np. srebro, omwimy
pniej . Jeli zbir pytek jest nieskoczenie
gruby, cae pole Epad zostanie pochonite i ca
kowit moc na jednostk powierzchni atw o
otrzyma cakujcy rwnanie (21.2)
c
S = - 2 rr.ko fo
c E~ad =
EdE = 4 rr.ko
Epad
(21.1)
Moc promieniowania przypadajc na jed-
nostk powierzchni opisuje si wektorem Poy n-
tinga i oznacza symbolem S. Poniewa kierunek
przepywu energii jest dany iloczynem wektoro-
wym E x B, wektor Sjest rwny
('2
S =--Ex B (wektor Poyntinga) (21.3)
4rr.k 0
Przykad 1. Rozwamy t sam3-wato-
kwadratow lamp byskow,
z
(21.2) przyk. 2 w rozdz. 20, ktra daje wizk o
przekroju kwadratu 10 cm na 10 cm.
(a) Jak warto ma S?
30 21. Oddziaywanie promienimvania ;;; materi

(b) Obliczy E 0 korzystajc ze wzoru Teraz jedno (c.'?6' ) zastpimy znw przez E
(21.3) oraz z faktu, e && = E/ c.
dU E2 c 2 9& 2
-=--+--
ODPOWI E D: Poniewa S jest moc na dV 8rrk 0 8rrk 0
jednostk powierzchni Dwa czony po prawej stronie s istotnie ener-
_ 3W giami pola elektrycznego i magnetycznego na
S = = 300 W/ m 2 jednostk objtoci. Pokazalimy wic, e ilo
(0,1 m) 2
wydzielonego ciepa w naszej absorbujcej pyt
W rwnaniu (21.3) :J,6 zastpujemy przez ce jest zgodna z uprzednio otrzymanym wyra-
E/c eniem na energi pl elektrycznego i magne-
tycznego. Fakt, e grafit jest czarny, potwierdza
S = 4::0E(~) = 4:~o Ez to, e fale odbite znosz si wzajemnie (promie-
niowanie elektromagnetyczne padajce na gra-
Poniew a E2 = (l / 2)E6, wic mamy fit nie zostaje odbite). Dostatecznie gruba war-
stwa grafitu jest nieprzezroczysta, co wiadczy o
-
S = -- Eo
(' 2
tym, e padajca fala jest cakowicie pocha
8rrk 0 niana .

E0 =~S=475V/m 21.2. Pd pola promieniowania

Jest to ten sam wynik, ktry otrzyma-
limy w przyk. 2 z rozdz. 20.
Na koniec chcielibymy sprawdzi, czy nasz
wynik dla Sjest zgodny z uprzednio otrzyma-
nym wyraeniem na energi pola w jednostce
objtoci. Rozwamy fal pask przechodzc
przez powierzchni A . Z definicji S,
energii w czasie dt wynosi
Pokaemy teraz, e fala paska pokazana na rys.
21.1 nie tylko przekazuje pytce o gruboci Ll.Y
energi , ale take przekazuje jej pd. Rozwamy
kawaek nieskoczonej" pytki o powierzchni
y 0 z 0 , pokazany na rys. 21.2. Skoro )Edt jest
przepyw
Yo

dU=SAdt
gdzie dU jest energi zawart w objtoci
Llx
dV = Adx
Rys. 21.2. Gdy fala pada na pytk powstaje prd indukowany
dx S I = j: 0 t1x. Sia magnetyczna dziaaj ca na ten prd wynosi
dU = SA - = - dV Fm= fy 0 x B
(' ('

lub
ciepem wydzielonym na jednostk objtoci w
dU S czasie dt, energia przekazana temu kawakowi
dV c pytki w czasie dt j.est iloczynem)Edt i objtoci
YoZo Llx
Korzystajc ze wzoru (21.3)
dU = UEdt)(y 0 z 0 L1x)
dU = ~(_:!__EB&) Zastpimy teraz E przez cf!J
dV c 4rrk 0
Zamieniamy teraz E na (c&& ) dU = l}ZoLlXyo&&dt
W pytce pynie prd
dU c 2 && 2 (c8& ) 2
- = -- + - -
dV 8rrk 0 8rrk 0 I =.i (z 0 Llx)
 21 .2. Pd pola promieniowania 31

Std ODPOWIED: Ze wzoru (21.4) pd wizki

dU = cly,) !4dt wynosi
Skoro mamy element prdu dugoci y 0 , pro- dp = (l /c)dU
stopady do padajcego pola magnetycznego,
Poniewa wizka przy zderzeniu z o
bdzie na niego dziaa sia magnetyczna
patk zmienia kierunek na przeciwny,
F"'"Y = fr x B w kierunku Ex B, ktry jest kie-
wic pd przekazany opatce jest dwu-
runkiem propagacji fali padajcej. Zastpujc
krotnie wikszy
(IJo-39) przez F,,, otrzymujemy
dplopatki = (2/c)dU
dU = cFma 9 dt
Sia jest rwna
Pd przekazany pytce wynosi dp = Fma9 dt lub
dU = cdp F = dplopatki = ~ dU = _2_(100)N =
(21.4) dt c dt 3 108
dp = l /cdU
= 6,67 10- 7 N
Jak poprzednio, moemy scakowa to wzgl
dem x i dla grubej pytki otrzymamy wynik Nawet przy niewielkim tarciu bardzo
p = Uje. Pd przekazany pytce bdzie rwny trudno za pomoc tak maej siy poruszy
l/c razy energia rozproszona w tej pytce. opatk.
W polu promieniowania jest zawarta nie
tylko energia, ale i pd. Kady element objtoci
dV pola promieniowania zawiera energi
Ei
dU=--dV
4rck 0
i bdzie mia l /c razy tyle pdu, tzn. wektor pdu
zawartego w objtoci dV jest rwny

dp = ~(~dv)
c c

( s korzystalimy ze zwizku dU =
s
- dV)
c
Widzimy wic, e pole promieniowania, emi-
towane przez rdo, ktrym jest przyspieszony
adunek, jest czym realnym fizycznie. W ka
dym punkcie przestrzeni ma ono zarwno ener-
gi, jak i p~d , ktre mona zmierzy. Energi t
mona zmierzy wkadajc rk w wizk wia
ta. Wikszo wiata zostanie przez rk po-
chonita i zamieniona w ciepo . Zmierzenie
pdu wizki wiata jest trudne, poniewa l /c
jest mae (por. rys. 21 .3). Rys. 21.3. Radiometr. wiato odbite od posrebrzonej strony
kadej z opatek przekazuje dwa razy tyle prdu, co wiato
zaabsorbowane w zaczernionej stronie opatki . A wic, pa-
trz c z gry powinnimy widzie, e opatki na rysunku
obracaj si zgdnie z ruchem wskazwek zegara. Jedna k, w
Przykad 2. Przypumy , e 100 W z jasno rzeczywistoci, obracaj si one w kierunku przeciwnym!
wieccej lampy skoncentrujemy na odbi- Dzieje si tak, poniewa istnieje efekt silniejszy - gaz w
pobliu czarnych powierzchni rozgrzewa si i jego cinienie
jajcej wiato opatce radiometru. Jak jest wysze. Jeeli bak lepiej odpompujemy i otrzymamy
si wiato bdzie popychao opatk? lepsz prni, to kierunek obrotu zmieni si
32 21. Oddziaywanie promieniowania z
Fizyczn realno pola zrozumiemy jeszcze
lepiej, gdy w rozdz. 24 zajmiemy si teori
kwantw i fotonami. Zobaczymy wtedy, e pole
promieniowania tworz czstki, zwane fotona-
mi, tak samo realne jak elektrony czy protony.
Kady foton ma energi U = hf i pd p = hf/c,
gdzie f jest czstotliwoci fali, a h bardzo ma
liczb , zwan sta Plancka.
21.3. Odbicie od dobrego przewodnika
Jak ju wspomnielimy uprzednio, jeli prze-
wodnictwo <J jest za due, nie caa fala elektro-
magnetyczna bdzie pochonita, lecz cz jej
zostanie odbita. atwo to mona zobaczy,
biorc przypadek graniczny <J = oo (nadprze-
wodnik). Przypominamy, e pole elektryczne
wewntrz nadprzewodnika musi by rwne
zeru (w przeciwnym razie pynby niesko
czenie duy prd). Indukowany prd powierz-
chniowy bdzie wic dostosowywa si tak, by
dawa pole promieniowania L1E = -Epad Wte-
dy wypadkowe pole wewntrz pytki bdzie
rwne E = Epad + !JE= O. Wypadkowe pole na
lewo od pytki nie bdzie wszdzie rwne zeru,
L1E ,f L1E
:lllll:
, . 111: PTytka
Rys. 2 l.4. Fala padajca na nadprzewodz c pytk . Indu
kowany prd powierzchniowy jest taki, e wypromieniowane
pole J E ma warto bezwzgldn rwn Epud
gdy mamy tam dwie fale sinusoidalne o rw-
nych nateniach, rozchodzce si w przeciw-
nych kierunkach. W tej sytuacji, po lewej stronie
pytki pokazanej na rys. 21.4, mamy fal stojc
z wzami i strzakami. Takie fale stojce
omwimy w p. 22.l.
Przykad 3. Jak warto bdzie mia
indukowany pr<id powierzchniowy ijakie
s , w rnych obszarach, wartoci i kie-
materi
runki LJB, pola magnetycznego wytwo-
rzonego przez prd powierzchniowy w
sytuacji przedstawionej na rys. 21.4?
ODPOWIED: Ze wzoru (20.7)
2nk 0
!JE= c!J.?8 = --/
c
c c
/ = 2nk L1E = 2nk Epad
0 0
Jest to indukowany prd powierzchnio-
wy jako funkcja pola elektrycznego fali
padajcej. Pole magnetyczne wytworzo-
ne przez / otrzymujemy rozwizujc
pierwsze z powyszych rwna
2nk 0 Epad
LJ.?8 = 2 f = - c-
Kierunek LJB w pobliu / otrzymujemy z reguy
prawej rki , co zilustrowano na rys. 20.6. Po
prawej stronie /, pole LJB jest skierowane do
kartki. Po lewej stronie /, od kartki do czytel-
nika. Zauwamy, e w obu przypadkach iloczyn
wektorowy !JE x LJB, ktry ma kierunek zgod-
ny z kierunkiem propagacji fali, jest skierowany
od / . Jedna jeszcze kocowa uwaga: warto /
jest taka sama jak dla pierwotnego rda , ktre
daje Epad
Zakoczylimy wani~ dysku sj oddziaywa
nia promieniowania z materi zawierajc swo-
bodne elektrony. Wynikiem takiego oddziay
wania s prdy elektronowe, dajce omwione
powyej efekty. Przejdziemy teraz do materia-
w, ktre nie zawieraj elektronw swobod-
nych. Materiay takie nazywa si materiaami
nieprzewodzcymi lub izolatorami.
21.4. Oddziaywanie promieniowania
z izolatorem
Zewntrzne elektrony atomw izolatora s
luno zwizane i pod wpywem zewntrznego
pola bd ulega pewnemu przesuniciu . Posta-
ramy si teraz oszacowa to przesunicie:
Wemiemy model atomu bliski wspczesnej
 21.4. Oddziaywanie promieniowania z izolatorem 33

teorii kwantowej, w ktrym zewntrzny ele- 21.5. Wspczynnik zaamania

ktron jest reprezentowany przez sferyczn
Rozwamy fal pask padajc na pytk o gru-
chmur elektronow o promieniu R. Robimy
boci Llx skadajc si z powyszych
atomw.
przyblienie, e gsto adunku jest jednorod-
nie rozoona na powierzchni kl;li. W rwnaniu Sprbujmy zgadn, co si stanie. Jak wida z
(16.3) widzielimy, e jeli tak powok sfery- rwnania (21.6), pole elektryczne Epad fali pa-
dajcej sprawi, e elektrony w atomach bd
czn przesuniemy o odlego y od rodka
sinusoidalnie oscylowa. Kady oscyluj
atomu, to pojawi si sia proporcjonalna do y i
cy elektron musi sam promieniowa fal ele-
chmura elektronowa bdzie oscylowaa pros-
ktromagnetyczn. Tak jak w przypadku pytki
tym ruchem harmonicznym wok rodka
przewodzcej, bdziemy mieli fal odbit i fal
atomu (por. rwnanie (16.3a)). Rdze atomowy
transmitowan, ale w tym przypadku w pytce
skada si z jdra atomu otoczonego chmurami
nie bdzie omowych strat energii. Caa energia
wewntrznych elektronw, ktre s silnie zwi
pozostaje w postaci fal elektromagnetycznych;
zane z jdrem. Zgodnie ze wzorem (16.3a) sia
zatem pytka bdzie raczej przezroczysta. Po-
dziaajca na chmur elektronu zewntrznego
nadto, jak wiadomo z optyki, fala elektromag-
wynosi
netyczna (fala wietlna) bdzie si rozchodzia
(21.5) wewntrz pytki z prdkoci u < c. Stosunek
c/u = n jest z definicji wspczynnikiem 'zaama
gdzie (w 0 / 2rr) jest czstotliwoci
oscylacji.
nia. Wikszo cia staych ma wspczynnik
Jeli padajca fala o nateniu
pola Epad
zaamania w przyblieniu rwny 1,5, tzn. e
uderza w chmur elektronow, to wypadkowa
zmniejszaj one prdko wiata o okoo 33%.
s ia dziaajca na elektron w atomie bdzie
Wspczynniki zaamania niektrych pow-
rwna
szechnie wystpujcych materiaw zamiesz-
czono w tab. 21.1.

Tabela 21.1. f\ 1ekt re wsplczy nniki zalama n1a

(dla), = 5,9 IO - 7 m - te w iato sodu)

Przesunicie oznaczamyliter y, a nie x, bo

W splczynnik
bdziemy rozwaa Epad skierowane wycznie O rod ek
zaamania
w kierunku y. Nasz fal padajc jest jak
powiet rze 1,0003
zwykle Epad = E 0 cosw(t - x /c), gdzie x jest woda 1.33
o dlegoci <! od rda. Ostatnie rwnanie przyj- kwa rc, topiony 1,46
muje wic posta sz k o, kron cynkowy 1,52
polietylen 1,52
ddt y =
2

2
, eE
-w0y - -;-cosw
0 (
t- -;x) chl o rek sod u
szko, barowy lekki flint
1,53
1,58
d wusiarczek wgla 1,63
gdzie w 0 jest naturaln czstoci oscylacji szafir 1,77
szk lo, ciki flint 1,89
elektronu atomowego. Rozwizaniem tego rw-
diament 2,42
nania r niczkowego jest

y= - m(w;E~w2)cosw(i -~) (21.6) Jak to si dzieje, e

Moemy s prawdzi to rozwizanie wstawiajc
je do rwnania r niczkowego .
Do tej pory omwilimy oddziaywanie poje-
dynczego atomu z promieniowaniem. Teraz
umiemy wiele takich atomw razem w pytce
krysztau lub w gazie.
fale elektromagnetyczne
mog si rozchodzi z prdkoci u < c? Z
rwnania (20.5) oraz (20.7) wynika, e pola Ei f74
mus z spenia rwnanie falowe z prdkoci
fali rwn c. Z punktu widzenia czstki jest to na
pewno prawda - pole wypromieniowane przez
naadowan czstk, poruszajc si ruchem
przyspieszonym, rozchodzi si z u = c. Para-
34 21. Odd::.ialy1rnnie promieniowania z materi

doks ten znika, jeli zauwaymy, e pole wew- 2. Prdko elektronw

ntrz pytki nie jest polem promieniowania
Zrniczkowanie po czasie rwnania (21.6) daje
pojedynczej czstki (czy paszczyzny prdu ,
ktra wygenerowaa fal padajc) , ale sum
pola fali padajcej i pl promieniowania wszyst- vY = ~ = m(w~E~w2)sinw(t - ~)
kich elektronw atomowych. Kade pole od-
jako prdko luno zwizanychelektronw
dzielnie musi si rozchodzi z u = c, ale pole
zewntrznych, gdzie w 0 jest naturaln czstoci
wypadkowe moe przypuszczalnie zachowywa
oscylacji. Gsto prdu w pytce wynosi
si ta k, jakby rozchodzio si wolniej. Pokae
j = JV (- e)vy, gdzie JV jest liczb oscylujcych
my, korzystajc ze wzoru (21 .6), e pole promie-
elektronw atomowych w jednostce objtoci.
niowa nia kadego elektronu atomowego jest
Korzystajc z ostatniego wyniku mamy
opnione w fazie o 90 wzgldem pola fali
padajcej, ktre wprawia w drgania elektrony 2
.
J= - JV e wE0 smw
. ( x)
t--
atomowe. Mona si zatem spodziewa, e faza . m(w~ 2
-w ) c
wypadkowej fali wychodzcej bdzie opniona
wzgldem fazy samej fali padajcej. Okazuje si, 3. Promieniowanie elektron!)w atomowych
e czoo wypadkowej fali przesuwa si wolniej Zgodnie z rwnaniem (20.7) pole wypromienio-
ni z u= c, nawet jeli kada indywidualna fala
wane przez elektrony w pytce w obszarze samej
rozchodzi six z prdkoci u = c. pytki jest rwne
Obliczymy teraz wspczynnik zaamania dla
pytki pokazanej na rys. 21.5. Uyt przez nas 2n
L1E = - - k 0 jL1x
procedur mona podzieli na pi etapw: c
I. Ustalenie pola elektrycznego fali pada-
Znak minus wskazuje, e j i jego pole promie-
jcej .
niowania maj przeciwne kierunki
2. Obliczenie prdkoci , jak padajce pole
elektryczne nadaje elektronom atomowym w
pytce.
3. Obliczenie, z tej prdkoci (czy te z ele-
ktronowej gstoci prdu) wtrnego promienio- L1E = L1E0 cos(wt - kx - n/2) (21.7)
wania elektronw. gdzie
4. Dodanie fali padajcej i fal wtrnych, w
celu otrzymania wypadkowej fali wychodzcej. (21.8)
5. Zwizanie fazy fali wychodzcej ze wsp
czynnikiem zaamania .
4. Wypadkowa fala wychodzca

I. Fala padajca
Wypadkowe pole elektryczne jest sum pola fali
Zgodnie z rwnaniem (20.7), fala padajca ma padajcej i dodatkowego pola wytworzonego
posta przez elektrony atomowe

Epad = E0 cos w (t - x/c) E' = Epad + L1E

Korzystajc ze wzoru (21.7) na L1E mamy
y )(
E' = E 0 cos(J + L1E0 cos({} - n/2)
Epod
_..
_.. ft E' gdzie (} = (t - x/c).
__.. )( Cho (} ronie jednostajnie z czasem, te dwie fale

Prdnia sinusoidalne zachowuj sta rnic faz rwn

n/2 radianw. Mona je atwo do siebie doda
Rys. 2 1.5. Fala pa.dajca EP,,., ude rza w pytk i indukuje w mej korzystajc z metody wskazw (zwanej czasami
gsto 1m!du j. kt ra daje wk ad E' do fali wych odzcej te metod fazorw), opisanej w uzupenieniu
 21.5. Wsplc::y nnik za/amania 35

a) Llx LlE0
w(n-1)-= -
c E0

Wstawiajc teraz LJE0 ze wzoru (2 l.8), otrzy-

mujemy

(wspczynnik
zaam a nia)
(21.9)

Jest to wspczynnik zaamania pytki o gru-

boci Llx. Zauwamy, e Llx zredukowao si
i we wzorze nie wystpuje. Mona si byo tego
spodziewa, poniewa grub pytk mona tra-
ktowa jako seri cienkich pytek powtarzaj
cych po prostu ten sam proces. Jedno ostrzee
nie: uylimy przyblienia , e modyfikacja pola
fali padajcej jest maa, tzn. (n - 1) I. Dla
duych n zamiast Epad wewntrz pytki trzeba
Rys. 21.6. a) Wykres wskazowy dla sumy dwch fal sinusoi-
dalnych E 0 cos0 i LIE0 cos(O - rr/ 2). b) Bezpo rednie dodanie uy pola wypadkowego. Nie robimy tego w tej
dwch fal sinusoidalnych przes uni tych w fa zie o 90 ksice, bo rachunek w tym przypadku jest
znacznie bardziej skomplikowany.

21.1. W danej chwili t pierwsz fal sinusoidaln Dyspersja

jest skadowa x wektora E 0 (patrz rys. 21.6).
Otrzymany wynik daje prawidow zaleno
Drug fal sinusoidaln jest skadowa x wekto-
wspczynnika zaamania od w, czstoci pada-
ra oznaczonego L1E0 , ktry z pierwszym wekto-
jcego wiata (rys. 21.7). W przykadzie l z
rem tworzy kt - rr./ 2. Na rysunku 21.6a widzi-
my, e wektor wypadkowy, oznaczony E'o, jest
opniony wzgldem padajcej fali sinusoidal- n
nej o kt
LlE
</!=-0
Eo
Skorzystalimy tu z przyblienia maych ktw
przyjmujc L1E0 / E 0 I.
w
5. Zwizek midzy opnieniem w fazie a wspczyn
nikiem zaamania Rys. 21.7. Wykres zalenoci (21.9): krzywa dyspersji normal-
nej
Fala padajca potrzebowaaby na przejcie
przez pytk czasu t = Llx/ c, podczas gdy dla fali rozdz. 16 widzielimy , e
dla typowych atomw
o prdkoci u = c/n czas ten bdzie duszy: w 0 >w, gdzie w ley w obszarze widzialnym
t' = n(Llx/ c). Czoo wypadkowej fali podczas widma. Daje to wspczynnik zaamania wi
przechodzenia przez pytk bdzie spowolnione kszy od 1 lub prdko fali mniejsz od c. Daje
o rnic w czasie Lll =(n - l)Llx/ c. To daje to take tzw. dyspersj normaln: gdy czsto
opnienie w fazie wiata przechodzi od czerwieni do fioletu ,

</! = Ll l;l
wLlt =w [ (n - 1) --,-
wtedy wspczynnik zaamania ronie i zwi
ksza si te zaamanie wiata w pryzmacie.
Pryzmat moe wic zamieni wizk wiata
Poniew a cf>= LJE0 / E 0 , wic mamy biaego w kolorowe widmo.
36 21. Odd::ialpvanie promieniowania :: materi

wiksza od c. Przecie
wiadomo dobrze, e
Przykad 4. Skorzystajmy ze wzoru (21.9) aden sygna ub czstkanie moe porusza si
i z tab. 21.l, aby otrzyma wspczynnik szybciej ni z prdkoci wiata. W rzeczy-
zaamania dla wiata nadfioletowego - wistoci kada pojedyncza czstka wiata (fo-
;_= 3,0 I0 - 7 m. Przyjmujemy w 0 = ton) porusza si zawsze z prdkoci u = c.
= 7,5. 1oI 5 s - I .
Tutaj omawiamy jednak wypadkowe pole,
otrzymane w wyniku dodawania wielu fotonw
ODPOWI E D: Rwnanie (21.9) mona za- wypromieniowanych przez wiele elektronw.
pisa w postaci Musimy zaczeka do rozdz. 24, w ktrym
w6 - w~
omwimy porzdnie fotony.

w i\ -w~
Modulacja fali i prdko grupowa
Z tabeli 21.1 widzimy, e n 1 = 1,00030, Czytelnik zdecydowany obali teori Einsteina
gdy w 1 = 2rr c/}c 1 = 3, 1910 15 s - 1 mgby teraz powiedzie tak: zwikszajmy i

2rr c zmniejszajmy amplitud fali elektromagnetycz-

15
w 2 = -.- = 6,2810 - s- 1 nej. Takie modulacje fali mogyby zawiera
I.2
7 zakodowane informacje (np. w alfabecie Mor-
dla /, 2 = 3,010 - m
se'a) i te sygnay byyby przenoszone szybciej ni
11 2 - 1 z prdkoci wiata. Nasz odpowiedzi na to
1.00030 - 1 jest, e modulowana fala sinusoidalna nie jest
ju czysto sinusoidaln fal - mona j roz-

(7510 1 5 ) 2 - (31910 1 5 ) 2 win w szereg Fouriera fal czysto sinusoidal-

' , = 2 74
(7,510 1 5 ) 2 - (6,2810 1 5 ) 2 ,
nych, z ktrych kada bdzie miaa nieco inn
czsto. Kada fala czysto sinusoidalna roz-
11 2 = 1,00082 chodzi si w tym przypadku z prdkoci u > c;
jednak, jak pokazano w uzupenieniu 21.2, fala
modulowana rozchodzi si z tzw. pr dko.\'ciq
Za pomoc rwna Maxwella i prostych grupow u9 , ktra moe by zupenie inna ni
modeli atomowych przewodnikw i izolatorw prdkoci skadowych fal sinusoidalnych, a w
zdoalimy otrzyma wiele obserwowanych w tym przypadku u9 < c. W uzupenieniu tym
przyrodzie wasnoci wiata i promieniowania wyprowadzimy wzr
elektromagnetycznego.
dw 2rr
u = -
g dk, gdzie k = -:-
1.
21.6. Promieniowanie elektromagnetyczne
w orodku zjonizowanym
W plazmie czy te zjonizowanym gazie, elek- Przykad 5. Jaka jest prdko grupowa
trony nie s zwi<1zane i w 0 = O. Podstawiajc w normalnym izolatorze o wspczynni
w 0 = O we wzorze (2l.9), otrzymujemy ku zaamania danym wzorem (21.9)? Czy
zawsze jest ona mniejsza od c?
2rrk 0 JV e 2
n = 1- ,
mw- ODPOWIED: Musimy wyrazi k przez w i
eby wynik ten by prawdziwy, rednia droga zrniczkowa t funkcj

swobodna elektronu musi by wiksza od w c

Y ma x = e E 0 /(mw ) . Dzieje si tak w przypadku fa
2 - =u= -
k 11
radiowych przechodzcych. przez jonosfer i
przestrzei'l kosmiczn. Uwany czytelnik powi-
w
nien przerazi si w tym momencie, zobaczyw- k= - 11

szy n < I, co oznacza, e prdko fali jest c

 21.. Promienimrnnie elektromagnetrc::ne w orudku zjonizowany m 37

Rwnanie (21.9) ma posta

A . 2n:k 0 J1t e 2
11 = 1+ , ,, gdzie A= - - - -
w0 -ur m
Lit= DA(_1 -~)
k ~ (1 +--A
=
wil ---)
w
W~
C Wj

(1n - ff1)-
2
c 2 1
D mLlt4n:
dk 1 A wil+w 2 -;: = 2n:k 0 .Ye 2
- = - + - - - -2-2
dw c c (wil - w )
2n:(9, ll0 - 31 kg)(l,3 s)
X
Korzystaj<1c z tego, e (9 10 9 Nm 2 / C 2 )
dk (0,03 10 6 m - 3 )(1,610 - 19
C) 2

dw va
otrzymujemy

v,1 c
+w
-I = -I [ l+A -~-~ wil
(w il - w 2)2
2
J (21.10) = 3,97 10 10 s = 1260 lat

wiato potrzebuje 1260 lat, by dotrze od

A v9 < c.
wic pulsara do Ziemi. Gwiazda ta jest wic w
Z rwnania (21.1 O) wynika, e u9 jest odlegoci 1260 lat wietlnych od naszej
zawsze mniejsze od c, bez wzgldu na to planety.
czy w 0 > w czy w 0 < w. Stosuje si to
tak e do przypadku w 0 = O, tj. do fal
Przykad 6 przedstawia now , niezalen
radiowych w jonosferze. Pokazalimy
metod wyznaczania odlegoci astronomicz-
wanie , e u jest mniejsze od prdkoci
9
wiata nawet wtedy, gdy prdko fali
nych, ktr mona jednak stosowa wycznie
jest wiksza ni prdko wiata. do pulsarw (wirujcych gwiazd neutrono-
wych). Na szczcie, jedn z takich gwiazd
mona take zobaczy (por. rys. 30.8). Daje to
astronomom moliwo sprawdzenia i porw-
Przykad 6. Zaobserwowano, e pe- nania tej nowej metody z metodami tradycyjny-
wien pulsar emituje impuls fal radiowych m1.
co 3,6 sekundy. Impulsy te mona odbie-
ra tylko za pomoc radioteleskopw . 21.7. Promieniowanie adunkw
Gdy odbiornik radiowy przestroimy z punktowych
150 MHz na 240 MHz, wtedy impuls Do tej pory otrzymalimy pole promieniowania
poj a wi s i o 1,3 sekundy wczeniej. Jaka duej liczby adunkw oscylujcych razem w
jest odlego od tego pulsara, jeli przyj- paszczynie prdu. Zamy , e w jednostce
miemy, e w przestrzeni midzygwiezdnej objtoci jest ich J11. Jeli kady adunek q
. V= 0,03 elektronw/ cm 3 ? oscy lu je tak, e y = y 0 sin wt, to gsto prd u w
ODPOWIED: Niech D bdzie odlegoci pycie wynosi j = JV qwy 0 coswt, a prd po-
od pulsara. Rnica czasu pojawienia si wierzchniowy dla pyty o gruboci Llx wynosi
s ygnau jest rwna
jf = jLl x = (f i qwy 0 Llx)coswt
D D
Li t= - - - Zatem, ze wzoru (20.7), pole promieniowania
uq2 uY i jest rwne
1/v11 otrzymujemy podstawiajc w 0 =O 2n:k 0
we wzorze (21.10). Wtedy EY = - - A ' qLlxwy 0 cos(wt - kx) (21.11)
c
38 2 1. Odd::ia!Fwanie promieniowania z malffi

Przypumy jednak, e zamiast caej pyty a ODPOW IED: Moc wypromieniowana na

dunkw, mamy po prostu pojedynczy adunek jednostkpowierzchni jest dana wekto-
q, oscylujcy w gr i w d z y = y 0sin wt. rem Poyntinga (rwnanie (21.3)). Aby
Mo na pokaza, stosujc rwnania M axwella, otrzyma cakowit moc scakujemy go
e po le promieniowa nia w odlegoci r od q po powierzchni kuli
wynosi
2
CfW l'o . ( r) .
S = -
2
c - Ef!d
4rrk 0
2
= -c - E
4rrk 0
(E) -
c
=
E = k 0 - -,- - sm w I - - sm8 (21.12)
er c

gdzie fi jest ktem midzy kierunkiem przyspie- = -C- E 2= --

C (k- -
oCfG .
smO )2
sze ni a a wektorem r, jak to przedstawiono na 4rrk 0 4rrk 0 c2 r

e r
a dU
- = P=fSdA
q dt
Rys. 2 1.8. Kier unek po la promieniowania E wytworzonego jest cakowit moc wypromieniowan.
przez adunek punktowy q o przyspieszen iu a takim, jak
poka zano Jako element powierzchni bierzemy
dA = 2rrr 2 sin 8d8
rys. 21.8. Zauwamy, e ( - w 2 y 0 sin wt) jest
przyspieszeniem, mamy wtedy

E = - k 0 _J_ a( I - r/ c)sinO (pro mieni owa nie

P=
f( q2a2
4rrc r
)
k 0 - - 3- 2 sin 2 8 2rrr 2 sin8d8 =

c2r
a dunku
punk towego)
(21.13)

gdzie a(I - r/ c) jest wartoci przyspieszenia w 2 q2

chwili (1 - r/c). Wektor E jest prostopady do r. P = -k -a 2 (21.14)
3 o c3
Rwnanie (2 l.13) stosuje si nie tylko do oscylu-
jcego adunku , lecz do kadego poruszajcego
si adunku o v ~ c.
Po le B jest prostopade do Ei do r. Tak jak *Przykad 8. (a) Jakie jest pole pro-
poprzednio, warto f!d = E/ c. Zauwamy, e w mieniowania oscylujcego dipola ele-
celu wyznaczenia po la w odlegoci rod adun ktrycznego o momencie dipolowym
ku punktowego, trzeba wzi warto przy- p = p 0 sinw1?
spieszen ia we wczeniejszej chwili (1 - r/ c). Gdy- (b) rednio w ja kim tempie dipol pro-
by tak nie byo, wtedy moglibymy powiedzie mieniuje energi?
co dzieje si z adunkiem w danej chwili mierzc
pole w punkcie P w tej samej chwili, co byoby ODP O WIED : Dipol ten moemy przed-
sprzeczne z warunkiem, e sygnay nie mog stawi jako adunek
ujemny - q w po-
rozchodzi s i szybciej ni z v = c. Moem y cztku uk ad u i adunek dodatni q poc
. .
tylk o powiedzie, co adunek robi we wczeniej ruszajcy si po osi z, przy czym
szej chwili (1 - r/c). z= z 0 sin w1. Wtedy p 0 = qz 0 , a przyspie-
szenie jest rwne
2
Przykad 7. Jaka jest moc wypromienio- 2 W Po
a= - w ZoS lnWl = - - - S111 W l
wana przez adunek q o przyspieszeniu a? q
 21. 7. Promieniowanie adunkw punk /owych 39

Pole promieniowania otrzymujemy wsta- (b) W prostym ruchu harmonicznym

wiajc to wyraenie do rwnania (21.13)
Vo = WYo =

E= -k 0 - q2 [
c r
--- w2p 0
q
)]
sinw ( t --
c
sin8=
= (2n 5 10 5 s- 1 )(1,7810 - 2 m) =
= 5,58 104 m/s
(c) Moemy skorzysta ze wzoru
(21.15) (21.16), biorc moment dipolowy rwny

Zauwamy, e pole promieniowania di- Po= ey o =

19
pola maleje tylko jak l /r, podczas gdy = (1 ,6 10 - C)(l,7810- 2 m) =
statyczne pole dipola maleje jak l / r 3 . 21
=2,85 10 - Cm
W czci (b) korzystamy ze wzoru
(21.14) I 2 4
p o = -k Pow =87910 - 32 W
3 o ('3 ,

gdzie a 2 jest redni z (w 4 p 6/q 2 )sin 2 wt.

Przejcia atomowe
Poniewa rednia z sin 2 w t jest rwna 1/ 2,
wic mamy Gdy obserwujemy widmo atomowe za pomoc
4
doskonaego spektrometru o nieskoczonej
- I p6w
p =-ko-- (21.16) zdolnoci rozdzielczej, to okazuje si , e pro-
3 ('3
mieniowanie skada si z pewnej liczby dyskret-
Zauwamy, e dla ustalonej amplitudy nych wartoci, tzw. linii. Kada z tych linii ma
oscylacji, moc wypromieniowana ronie naturaln szeroko /Jf

proporcjonalnie do czwartej potgi czs Moemy skorzysta ze wzoru (21.16), by

toci. oszacowa czas ycia atomu w stanie wzbu-

Przykad 9. Promieniowanie elektro-
magnetyczne z nadajnika radiowego
500 kHz ma natenie pola E 0 =
= IO mV/cm, gdy napotyka swobodny
elektron.
(a) Jaka bdzie amplituda oscylacji
elektronu?
(b) Jaka jest maksymalna prdko
elektronu?
(c) Jaka jest rednia moc wypromie-
niowa na przez elektron?
dzonym, z ktrym jest zwizana naturalna
szeroko linii widma atomowego. Uyjemy
przyblienia , e emitujcy elektron jest zwiza
ny z rdzeniem atomowym za pomoc sprynki,
ktrej staa sprystoci k = mw5. Czstotli
wo emitowanego promieniowania wynosi
wtedy fo = w 0 /(2n), a moment dipolowy jest
rwny p 0 = ex 0 Na stronie 187 (t. 1) pokazali
my, e cakowita energia mechaniczn a oscylato-
ra wynosi E = (l / 2)kx 02 = (l /2)mwoxo,? 2
gd zie
.
x 0 jest amplitud oscylacji. Zgodnie z rwna-
niem (21.16) straty energii na jednostk czasu
wynosz

0DPOWIED : (a) Je li we wzorze (21.6)

dE I w
dt = 3k 0 (ex 0 ) 2 ?
podstawimy w 0 = O, to amplituda
eE0 Std
Yo= mw2 =
dE 2 e 2 w5
19 - = -k 0 -3- d t
(l ,6 10 - C)(l ,O V/ m) E 3 c m
= (9,1110 - 31 kg)(2rr-510 5 s - 1 2
)
Cakujc obie strony tego rwnania, otrzymu-
2
= l,78 10 - m Jemy
40 21. Oddziaywanie promieniowania z materi

3mc 3
gdzie i:=
2k 0 e 2 w 02
redni czas ycia w stanie wzbudzonym dla 2
tej linii (f = 6 10 14 Hz) jest wic rwny = -(9 10 9 ) 3 X
3
(l,6 10 - 19)6
X (3 10-8)3(9,1110-31)2 J/s =
(0,53 10 - 10 ) 4
= 1,13 I0 - 8 s = 4,6110- 8 J /s = 2,88 10 11 eV/s
Mimo e uylimy przyblienia klasycznego, u 7
wynik ten okazuje si bardzo bliski prawido Llt= - - = S=
dU/dt 2,8810 11
wego wyniku kwantowego. Szeroko takiej
11
tej linii widmowej mona otrzyma ze wzoru = 2,43 10 - s
(21.16) w uzupenieniu 21.2
Widzimy, e zgodnie z fizyk klasyczn.
1 ~ ~ I elektron krcy po orbicie koowej wo-
Llw = - lub Ll/= - k protonu szybko wypromieniuje du,
T . 2rr T
jak na siebie, ilo energii. Bardziej szcze-
Wzgldna szeroko linii wynosi gowe obliczenia pokazuj , e bdzie on

Ll/ " 1 spada po spirali i zderzy si z protonem

.....:..._:;;;; _ _ :;;;;23510 - 8 po czasie ~ 10 - 11 s (porwnaj zad. 21).
f~ 2rrf~r '
We wspczesnej teorii kwantowej nie ma
W nastpnym przykadzie przeprowadzimy tego problemu, poniewa chmura elek-
podobnego typu obliczenia, eby oszacowa, ile tronowa jest stacjonarna; Jej przyspie-
czasu potrzebuje elektron na wypromieniowa- szenie rwne jest zeru.
nie iloci energii porwnywalnej z energi wi
zania. W tym celu uyjemy modelu Bohra
atomu wodoru.

Przykad 10. W modelu Bohra atomu

Podsumowanie
wodoru elektron jest na orbicie koowej o
promieniu R = 0,53 10 - 10 m. Jak szybko Gsto energii fali elektromagnetycznej wynosi
(w eV /s) elektron promieniuje energi? W E i + (cgo )2
tej sytuacji, ile czasu zabierze wypromie-
niowanie energii rwnej 7 eV, tj. okoo
8rrk 0
polowy jego energii wizania? Przepyw energii w jednostce czasu na jednostk
powierzchni jest rwny
ODPOWIED : Przyspieszenie elektronu o-
c2
trzymujemy z prawa Coulomba S= - -Ex B
4rrk 0
e2
ma= k o- , S nazywa si wektorem Poyntinga. Opisuje on
R-
straty energii na jednostk powierzchni przy
e2 zderzeniu czoa fali z powierzchni absorbujc.
a = k0 -- Rozchodzca si fala elektromagnetyczna,
mR 2
ktra niesie ze sob energi Ll U, ma te pd
Energi s tracon przez elektron w jed- LlU/c.
nostce czas u otrzymujemy wstawiaj c to Elektromagnetyczna fala paska , uderzaj c w
w y ra enie do wzoru (2 l.14) powierzchnidobrego przewodnika, indukuje w
 Podsumowanie
przewodniku prd powierzchniowy, ktrego
efektem jest odbicie padajcej fali.
Gdy fala elektromagnetyczna o czstoci w
wnika do izolatora, zewntrzne elektrony ato-
mowe oscyluj z t sam czstoci, ale wtrne
fale elektromagnetyczne przez nie emitowane s
opnione w fazie wzgldem fali pierwotnej o
90. W efekcie prdko wypadkowej fali u jest
mniejsza od c. Wspczynnik zaamania definiu-
je si jako n = c/ u i w takim orodku (jeli nie
jest za gsty) ma on warto
2rck JV"e"
n= I + - --0 - -
m(w6-w2)
gdzie w 0 jest naturaln czstoci atomowych
drga oscylacyjnych. Wzrost n przy wzrocie w
nazywa si dyspersj normaln. Paczka fal roz-
chodzi si z efektywn prdkoci
dw
V = -
y dk
zwan prdkofri grupow . Poniewa n jest
funkcj w, wic w takim orodku dyspersyjnym,
v9 r ni si od u. Okazuje si, e jest ona
mniej sza od c, nawet jeli u jest od c wiksza .
Pojedynczy adunek punktowy q o przyspie-
szeniu a(t) promieniuje fal elektromagnetyczn
o amplitudzie
E = - k 0 -}a(t - r/c)sin8
c r
Uzpenienie 21.1. Metoda wskazw
W tym uzupenieniu przedstawimy metod do-
dawania dwch lub wikszej liczby fal sinuso-
idalnych o ustalonej rnicy faz. eby rnica
faz bya sta funkcj czasu, fale te musz
oczywicie mie tak sam czsto. Chcemy
wic znale sum
S(t) =A 1 cos(wt + c/J 1 ) + A 2 cos(wt + c/J 2 )
W wyniku otrzymamy take fal sinusoidaln
tej samej czstoci
S(t) = S 0 cos(wt + c/JJ
Zadaniem naszym jest wic znalezienie zale-
noci S 0 oraz <Ps od A 1, A 2 , <P 1 i c/J 2 .
41
Moemy to atwo zrobi. jeli zauwaymy, e
skadowa x wktora A 1 (patrz rys. 21.9) jest
rwna A 1 cos(wt + c/J 1 ), czyli jest pierwsz z na-
szych dwch fal sinusoidalnych. Na rysunku tym
wykrelilimy wektor dugoci A 1 pod ktem
e = wt + <P 1 do osi X. Gdy t ronie, wektor ten
obraca si w kierunku przeciwnym do ruchu
wskazwek zegara, ale jego skadowa x zawsze
y
X
Rys. 21.9. Skad o wa x obracajcego si wektora A 1 jest jedn z
dwch fal sinusoidalnych, ktre dodajemy
bdzie wielkoci, ktrej szukamy. Wykrelimy
teraz drugi wektor dugoci A 2 pod ktem
8 2 = w t+ cp 2 do osi x. Wektor ten bdzie
zawsze pod ktem c/J 2 -c/J 1 do pierwszego wek-
tora. Szukamy sumy skadowych x tych dwch
wektorw. Zadanie to rozwiemy zauwayw
szy, e suma skadowych x jest skadow x sumy
wektorw. Czyli naley znale sum wekto-
row A 1 + A 2 . Dugo tego wektora bdzie
amplitud S 0 wypadkowej fali sinusoidalnej.
Skorzystamy z procedury przedstawionej na
y
X
Rys. 21.10. Sum a wektorowa S = A 1 +A 2 wyznacza S 0 i </J,
rys. 21.10. Wykrelamy wektor A 1 pod ktem
o cp 1 , a wektor A 2 pod ktem cp 2 do osi x . Dugo
wektora bdcego ich sum wektorow jest
rwna S 0 , a kt midzy wektorem S a osi x
wynosi <Ps- Wektory takie nazywa si wskazami.
Jeli mamy doda n fal sinusoidalnych, to
bierzemy sum wektorow n wskazw.
42 2 1. Odd:::ialywanie promieniowania z materi
Uzupenienie 21.2. Paczki fal
i prdko grupowa
Pa<:zki f:il
W poprzednim uzupenieniu dodawalimy fale
sinusoidalne dokadnie takiej samej czstoci.
W tym uzupenieniu dodamy fale o rnych ,
cho z blionych, czstociach. W tym przypad-
ku, w miar upywu czasu rnica faz midzy i amplitudzie rwnej wysokoci wybrzuszenia
tymi falami sinusoidalnymi bdzie rosa. Naj-
prostszym przy padkiem bdzie suma dwch fal
a)
Rys. 2 1.11. a ) Dwie fale sinusoidalne, o nieco r nych
czs t o tli woc iach.
w pocztku ukladu wsprzdnych maj
razy zgodne. W miar oddalania si od pocztku ukadu ich
fazy rozchodz<1 s i . b) Suma tych dwch fal sinusoid a lnych
sinusoidalnych o czstociach w 1 i w 2 , pokaza-
nych na rys. 21.11. Oznaczmy w =(w 1 +w 2 )/2
oraz Liw= (w 2 -w 1 )/2. Sum tych fal jest
S(t) = cos(w + Llw)t + cos(w - Llw)t
Mona to zapisa
w bardziej uytecznej postaci,
korzystajc z trygonometrycznych zwizkw na
sum dwch kosinusw
(A-B) cos (A+
- - B)
cos A + cos B = 2cos - -
2 2
std
S(t) = 2cos(Llwt)coswt = A(t)coswt
gdzie A(t) = 2cos(Llwt)jestfunkcj moduluj c
zwan czasami te obwiedni (czarna krzywa
na rys. 21.11). W tym przypadku funkcja modu-
luj ca jest tak e fal sinusoidaln ale o niszej przedstawia wzgldne amplitudy skadowych
czstoci.
Mo na otrzyma funkcje modulujce o in-
nych ks z t a tach , jeli doda si wicej fal sinu-
so id alnych o nieco rnych czstociach . Wa G(w) = exp
nym przy k a dem jest pojedynczy impuls oscy-
lacji. Taki pojedynczy impuls bdzie wyglda
jak rodkowe wybrzuszenie na rys. 21.llb i
nazywa si pa czk fal. Pokaemy teraz jak
paczk fal mona zbudowa z pewnej liczby fal
sinusoidalnych o zblionych czstociach . Star-
tujemy z wyniku otrzymanego na rys. 21.11 b.
Moemy wyci" ssiednie skupiska oscylacji
dodajc trzeci fal sinusoidaln o czstoci w
(zauwamy, e A(t) zmienia znak dla kolejnych
grup oscylacji). Nowa fala sinusoidalna doda si
do ro dkowej grupy oscylacji, a wzgldem naj-
bliszych ss iednich grup bdzie przesunita
w fazie o 180, tak jak to zostao pokazane na
rys. 21.12. Wzgldne natenia trzech doda-
wanych fal sinusoidalnych przedstawiono na
wykresie G(w). eby wyci nastpne grupy
oscylacji, moemy doda dwie fale sinusoidalne:
cos(w - Llw/2)t oraz cos(w + Llw/2)t z odpo-
b)
G(w)l'--_L..-,L-'I -'--,d_w-
1 -
- 11 1
(.J
Rys. 21.12. a) Suma trzech fa sinusoidalnych. b) Wykres
wzgldnych amplitud fal
wiednimi amplitudami, jak na rys. 21.13. Te
dwie nastpne fale prawie nie zmieni rodko
wej grupy oscylacji, ale ich suma bdzie przesu-
nita w fazie o 180 wzgldem nastpnych
ssiednich grup.
W rzeczywistoci, eby otrzyma pojedyncz
paczk fal bez ssiednich grup oscylacji, trzeba
dod a nieskoczon liczb bliskich sobie fal
sinusoidalnych. Taka sytuacja zostaa pokaza-
na na rys. 21.14, na ktrym funkcja G(w)
fal sinusoidalnych. Funkcj G(w) o takim
ksztacie nazywa si funkcj gaussowsk
(w - w)
[ - 2(Llw) 2
2
J
 Uz upe/nienie 21.2. Pac:::ki fal i prdkofr g rupoiva 43

a) Lit = I/ Liw. Nazywa s i je szerokoci" paczki

fal. Mamy

t I
Li t = - (szeroko: paczki fal) (21.16)
Liw
b)
Widzimy, e rozrzut czstoci skadowych fal
sinusoidalnych jest po prostu rwny odwrot-
noci szerokoci paczki fal. Funkcj G(w) na-
zywa si transformat Fouriera paczki fal.

Rys. 21.13 . a) Suma piciu fal sinusoidaln ych. b) Wykres Prdko grupowa
wzgl dnych a mplitud
Moemy t a ke dodawa fale sinusoidalne o
rnych czstociach, ktre s falami rozcho-
gdzie Liw jest odchy leniem standardowym. Jest to dzcymi si.Wtedy otrzymujemy ciekawy
pierwiastek ze redniej z kwadratu odchylenia w wynik, e prdko fali modulowanej moe by
od w . My bdziemy je nazywa rozrz utem zupenie inna ni prdko skadowych fal sinu-
c:::stofri. eby doda nieskoczon liczb soidalnych. Prdko paczki fal moe by rna
czysto sinusoidalnych fal , musimy obliczy od prdkoci poszczeglnych skadowych fal
cak czysto sinusoidalnych. Prdko paczki fal bd
funkcji modulujcej nazywa si prdkoci
JG(w)coswtdw grupow. Jeli rozwaymy dwie fale sinusoi-
Mon a to zro bi korzystajc z tablic caek. dalne z rys. 21.11 jako fale rozchodzce si o
Otrzymujemy wynik zblionych dugociach fali i czstociach, to z
atwoci zobaczymy, dlaczego obwiednia roz-

f [-(w -w~ J
2

exp coswtdw = chodzi s i z inn prdkoci ni fale skadowe.

2(Llw) Sum takich dwch rozchodzcych si fal jest

2
fala
= exp[ - t ]cos<iit y(x, t) = cos[(w + Llw)t -(f + Llk)x] +
2(1 / Llw) 2
+ cos[(<ii - Llw)t - (f- Llk)x]
Zauwamy , e po prawej stronie mamy fal
s inusoidaln modulowan funkcj gaussowsk
gdzie f = 2rr./ A. jest red ni liczb falow. Dwie
2 2
exp { - t / [2(1 / Llw) ]}. Odchylenie standardo- tak ie fale zostay wykrelone jako funkcje x dla
we dla tego rozkadu gaussowskiego wynosi czterech coraz pniejszych chwil t (patrz rys.
21.15). W tym szczeglnym przypadku, funkcja
modulujca porusza si na prawo dwa razy
szybciej ni skadowe fale sinusoidalne. Moe
a) my s korzysta ze zwizku trygonometrycznego
na cos A + cos B, by otrzyma
y (x, t) = 2cos[(Llw)t -(Llk)x]cos(wt - fx)

Funkcja modulujca jest teraz rwna: A(x, r) =

= 2cos[(Llwt-(Llk)x]. Funkcja ta ma maksi-
mum zawsze wtedy, gdy
[(Ll w)t - (Llk)x] =O
lub, gdy
Rys. 2 1.14. a) Suma nieskoczonej liczby fal sinusoidalnych . b) X Liw
Wyk res wzg l dnych amplitud. G(w) jest funkcj Gaussa o
red niej in i o odchyleniu standa rd owym Llw Lik
44 21. Odd::iafvll'anie promieniowania z materi

tony jest wizka wiata. Jeli moc wizki

wynosi IO kW, to jaki bdzie wzrost prd
koci po jednym dniu pracy? (Pomi wszy-
stkie siy grawitacyjne).
3. Jedn z moliwych metod napdzania
statkw kosmicznych jest wykorzystanie
cinienia promieniowania Soca (eglowa
nie soneczne). Zamy, e agiel jest zro-
biony z pokrytego aluminium tworzywa
zwanego Mylarem o gstoci 2 g/ cm 3 . Wie-
dzc, e na Ziemi strumie energii sonecz
nej wynosi J,35 kW/ m 2 , oblicz jak cienki
musi by agiel , aby sia promieniowania
zrwnowaya grawitacyjn si przyciga
nia sonecznego, dziaajc na ten agiel?
4. wiato soneczne docierajc do Ziemi ma
S = 1,35 kW/ m 2 . Czemu s rwne rednie
kwadratowe pl E i .%' w wietle sonecz
nym?
5. Maksymalna warto pola magnetycznego
w odlegoci 1 km od oscylujcego dipola
Rys. 21. 15. Dwie fale sinusoidalne, y 1 i' "' rozchodz s i w
prawo z nieco rnymi prdkociami. W tym przypadku wynosi 10 - 1 5 T.
obw iednia ich sum y r 1 +v, ro1c hod1i s i w prawo dwa razy (a) Jak warto maksymaln ma pole
szy bc iej. S y tuacj t pokaza no d la c1te rech kolejno pniej
SLYch chwil od 1 1 du 14 . Pooe nie grzbietu fali , za lene od
elektryczne?
czasu. za znaczo no s trza k (b) Jaka jest warto maksymalna wektora
Poyntinga?
Jest to prdko
grzbietu obwiedni i to wanie (c) Jak redni moc daje dipol?
zdefi ni owa li m y
jako prdko grupow. 6. Rozwa elektron swobodny w obecnoci
Jeli ma my grup bliskich sobie fal czysto oscylujcego pola elektrycznego o amplitu-
sinusoida lnych o w za l e nym od k , tj. w = w(k), dzie 0,1 V/ m. Jaka bdzie amplituda oscy-
to prdko cia gr upow<! jest lacji elektronu dla: (a) f = I kHz? (b) f =
= 100 MHz?
dw
r = - (prdko grupowa) (2 1.1 7) 7. Korzystajc z danych z wicz. 6 oblicz
!I dk
odpowiednie prdkoci elektronu.
Najprostszym przykadem paczki fal jest, om- 8. Jaki jest k<!t <P (w stopn iach) na rys. 2 1.fo
wione w przykadzie 5, rozchodzenie si wiata 9. Jaki jest wspczynnik zaamania w po-
w izolat orze. W mechanice kwantowej paczki fal wietrzu dla promieniowania podczerwone-
zna l az y inne, bardzo wane zastosowanie - go o i, = 2 m ? (por. przyk. 4).
mo e my przedstawia czstki jako paczki fal IO. Przypumy, e w i ato o dwch czsto
materii. Prdko czstki jest dana przez prd tliwociach ft i .f2 , uderza w czsteczk
ko g rup ow , a nie przez prdkoci skado powietrza. Czsteczka zaczyna oscylo~
wych fal i na og jest od nich rna. wa, a jej moment dipolowy wynosi p =
= p 0 (sinwt t + sinw 2 t). Jeli /2 jest wiatem
w iczenia niebieski m, a .ft czerwonym, to jaki jest
stosunek energii wypromieniowanej w ob-
I. Wyra warto wektora Poyntinga przez .%', szarze niebieskim do energii wypromienio-
k 0 oraz c. Wyra j take przezc 0 , 0 , E oraz wanej w obszarze czerwonym? Podaj od-
:J/J. powied liczbow . (Dlatego niebo jest nie-
2. Napdem sta tku kosmicznego o masie J bieskie.)
 ll'ic::enia i zadania
Zadania
11. Jednotonowy statek kosmiczny ma agiel z
Mylaru pokrytego aluminium o wymiarach
100 m na 100 m, ktry mona skierowa w
dowolnym kierunku. Statek kosmiczny po-
cztkowo znajduje si na orbicie koowej o
promieniu 10 5 km. Strumie energii so
necznej wynosi 1,35 kW / m 2 .
(a) Oszacuj w przyblieniu wzrost energii,
jaki mona otrzyma przy jednym okr
eniu statku korzystajc z cinienia pro-
m1emowama.
(b) Jak dugo , w przyblieniu, trzeba eglo
wa, by dotrze do Ksiyca?
12. Przypumy , e sabo przewodzca pytka
pok a za na na rys. 21.1 ma oporno 11. Jak
gruba musi by ta pytka, by zredukowa
Epad o czynnik 2? Odpowied ma by funk-
cj p, k 0 oraz c. (Przez sabo przewodzc
rozumiemy, e grubo pytki jest rwna
wielu dugociom fali.)
13. Lampa ukowa o mocy 1 kW ma ca
energi skupion w wizce promieniowania
elektromagnetycznego o przekroju koo
wym. rednica wizki wynosi I O cm.
(a) Jeli wizka ta uderza w lustro, to jak
si je popycha?
(b) Jaki bdzie indukowany prd powierz-
niowy / w A/ m?
(c) Jaka jest gsto energii wizki w J/m 3 ?
14. Cz<1stka swobodna o masie m oscyluje w
kierunku y, pod wpywem zewntrznej siy
F0 coswt.
(a) Jak y zaley od t?
(b) Jak maksymalne przesunicie zaley od
F 0 , w oraz m?
15. Wypadkowa sia dziaajca na czstk o
. .
masie m wynosi
(a) Jak y zaley od r?
(b) Jak y zaley od l , je li Fzew = F0 cos w t?
(c) Jaka jest naturalna czsto oscylacji w 0
w nieobecnoci Fze..?
(d) Je li czsto drga wymuszanych w jest
wiksza od czstoci drga swobodnych
w 0 , to czy sia zewntrzna ma faz zgod-
n czy niezgodn z przes uniciem?
45
16. W przykadzie 6, jakie bdzie przesunicie
czasu pojawienia si impulsu, gdy odbior-
nik przestroimy z 150 MHz na 160 MHz?
17,_ W przykadzie 6 przypumy , e wiemy, i
odlego do pulsara wynosi 1500 lat wietl
nych. Jaka musiaaby by rednia gsto
elektronw w przestrzeni midzygwiezdnej ,
by wywoa obserwowane przesuni cia cza-
su pojawienia si impulsu.
18. Elektron przewodnictwa znalaz si w polu
E = E 0 coswt, gdzie E 0 = 100 V /m, a f =
= 100 Hz. Jaka bdzie amplituda oscylacji
elektronu?
19. Padajca fala elektromagnetyczna Epad
uderza w cienk, sabo przewodzc pasz
czyzn, ktra wypromieniowuje pole LJE =
= -0,01 Epad Wypadkowa fala transmi-
towana bdzie wtedy miaa amplitud
(1 - O,Ol)Epad' a fala odbita bdzie miaa
amplitud 0,01 Epad Rozwa dwie takie
paszczyzny w odlegoci A./4 jedna od dru-
Ead
--
PTaszczyzna 1 PTaszczyzna 2
Zadanie 19
giej. Jaka bdzie wypadkowa fala transmi-
towana, a jaka wypadkowa fala odbita?
Zauwa, e gdy fala odbita od paszczyzny 2
dociera do paszczyzny l, jest przes unita w
fazie o 180 wzgldem fali odbitej opuszcza-
jcej paszczyzn 1.
20. Jaka jest prdko elektronu z zad. 18?
21. Ro z wa model klasyczny atomu wodoru z
elektronem na orbicie koowej o promieniu
R = 0,53 -10 - 10 m. Suma energii kinetycz-
nej i potencjalnej elektronu jest rwna
ei
E= K + U= - k 0 - = - 13 6 eV
2R '
(a) Ile energii wypromieniuje elektron pod-
czas jednego okreni a? Odpowied po-
daj w eV.
46 :: /. Odd::. iulnrnn i<' promienimrnniu::. 111u1 en

(b) P o k a , e 2

dE/ d t = - (2/ 3) (k 6e 6 )/ (m 2 c 3 R 4 ) . E, 2 =k 0 p- 0 2w
c r
- sm8cos
. r 2 ) - rr
[ w ( t --
c
J
(c) P o k a, e
dE/ dR = (k 0 e 2 )/(2R 2 ). Jakie jest pole promieniowania od obu
(d) P o k a, e dipoli? Odpowied ma by funkcj w, c, r, 8
d R/ dt = - (4/ 3) (k6e 4 )/ (m 2 c 3 R 2 ). oraz momentu kwadrupolowego Q0 =
(e) Gd y promi e o rbity elektronu zmaleje = p 0 :: 0 . ( Wskazwka: k(r 2 -r 1 ) ~ k z 0 cos8.)
o-
d o 1 1 5 m . ele k tron zderzy si z proto- 26. adunek Q m a s tae przyspieszenie a skie-
nem. Po jakim czasie to si stanie, tzn. rowane wzdu osi z. W ukadzie nieprimo-
Ja ki jes t .. czas y cia " klasycznego atomu wanym, w chwili t =O jest on w pooeniu
wod o ru? Sk o rzystaj ze wzoru:
1< 2 z ~a
I = .f (dt / dR)dR Q
R1

22. K o r zys t aj c z da nych z pr zy k. 6 oblicz ile

wynos i (c - i) dl a 150 MH z?
23. P o k a , e dl a promieniowania elektroma g-
8
netycz nego ro zc h o d z cego s i w o rodku
ZJOn1 zowa nym q X Zadanie 26
2 2 1
ur = c 2 [ I - (
2rr k 0 Ve ) ] - pokaza nym na rysunku . Jak wa rto i jaki
g 111UJ2
kierunek m a sia , j a k pole promieniowa nia
adunku Q dziaa na q?
24. Ko rzys tajc! C z metody wskazw pok a , e
27. Powtrz zad . 26 dl a przypadku , gdy Q jest
s in w1 + sin( wl + </> ) + sin(w l + 2</>) =
= (I + 2cos(/>)s in( w l + </> )
25. K wa d ru po lo we rd o promieniowa nia
m o n a p r ze d s t a wi jak o dw a dipole p w
o dl eg oc i ::. 0 od sie bie, gd zie ::. 0 /.. Te dwa

q X

Zada nie 27

pi e rci e ni e m
a dunku o promi eniu R =
rsin8.
=
28. Powt rz zad. 27 dla penej " kuli o cak u wi-
ZaUa nic 25 tym a dunku Q i promieniu R.

dipo le r ni <! sir; w fazi e o 180'. Je li g rny

di po l z m ie ni a s i w czasie jak p = p 0 eoswt,
to jego po le pro mie ni owa ni a wynosi r=_rJ_
.!.._JTR3
3

Dl a do ln ego d ipo la Zadanie 28

 i l'ic::.en ia i ::.adania 47

29. Powtrz zad . 28 dla przypadku maej masy 30. Generator mocy_prdu zmiennego jest po-
m w rodku powoki kulistej o masie M . czony z anten dipolow dugoci I, gdzie
Za, e istnieje sia grawitacyjna propor- I i .. adunek dostarczany przez genera-
cjonalna do a/ r, z tych samych relatywisty-
cznych powodw, dla ktrych istnieje sia I
elektryczna. Poka, e wypadkowa sia
dziaajca na m wynosi Generlitori
t
mocy prdu
2
4rr R ] zmiennego 1
F= ma [ -Gp-
3 c2
(Uwaga: w rozdziale 30 zobaczymy, e
t Zadanie 30

czynnik (4/ 3)rrGp (R 2 / c 2 ) moe by bliski I

tor jest rwny q q 0 coswt. (Maksymalne
=
natenie prdu wynosi wic 10 = wq 0 .)
Zakadamy, e adunek ten biega tam i z
powrotem od koca do k011ca dipola . Mo-
ment dipolowy wynosi zatem Po = q 0 1.
(a) Poka, e pole promieniowania

Zadanie 29
dla naszej przestrzeni o promieniu R i
redniej gstoci p. W takim przypadku
otrzymalibymy F =ma! (gdzie a jest
wzgldnym przyspieszeniem czstki prb-
nej i calego Wszechwiata) nie jako s i
bezwadnoci", lecz jako realn si grawita-
cyjn . Przypuszczenie, e tak jest nosi
nazw silnej zasady Macha.
k 0 1wl0
E = - ---cosw
c2 r
(
t - - siner)
c
(b) Korzystajc ze zwizku P = 1 2 R po-
ka, e efektywny opr, jaki czuje rdo
mocy jest rwny R = (2/ 3) (k 0 /c) (kl) 2 =
= (kl) 2 0,20 n. (Dla I= )./ 2 efektywna
odlego, na jakiej rozprzestrzenia si
q0 wynosi T = 0,61 )./ 2. Dla anteny
dipolowej dugoci rwnej poowie du
goci fali otrzymujemy wic R = 72 Q.)
 22
Interferencja fal

W poprzednim rozdziale omwilimy zjawiska jest skierowany w kierunku ujemnych x. Jeli

zwizane z pojedynczym rdem fal elektro- w fali padajcej Epad = E 0 cos(wt - kx), to
magnetycznych, czy by nim oscylujcy prd wypromieniowana fala musi mie Elewo =
powierzchniowy, czy te oscylujcy adunek = - E 0 cos(wt + kx) na lewo od powierzchni
punktowy. W tym rozdziale rozwaymy dwa odbijajcej oraz E~rawo = - E 0 cos(wt - kx) na
lub wicej rde fal , ktre oscyluj zgodnie w prawo od tej powierzchni. Zgadza si to z wa-
fazie. Amplituda otrzymanej w wyniku fali jest
sum poszczeglnych amplitud. Wypadkowa
fala jest wynikiem tzw. interferencji fal. Zja-
wisko interferencji fal, ktrym si zajmiemy,
zachodzi dla wszystkich rodzajw fal, nie tylko Epad

---
dla fal elektromagnetycznych. Wszystkie wzory
bd takie sa me, bo fale mechaniczne (takie jak
fale na napronej strunie z p. 20.6) speniaj
takie samo rwnanie falowe jak fale elektro-
magnetyczne.
)-
Bpad
8' '1
E'

yl

22.1. Fale stojce z/o X

Gdy biegnca fala zostanie cakowicie odbita,
to suma fali pocztkowej i odbitej daje tzw.
fal s toj c. W punkcie 21.3 widzielimy , e
fala elektromagnetyczna uderzajc w ideal-
nie odbijajc powierzchni, indukuje prd po-
wierzchniowy / , ktry promieniuje pole E'
zawsze przeciwne do Epad tu przy powierzchni
odbijajcej. Na rysunku 22.1, odbitym polem
elektrycznym jest E', a odbitym polem magne-
tycznym - B'. Zauwamy, e iloczyn (E' x B'),
ktry daje kierunek propagacji fali odbitej,
Rys. 22. I. Fala padajca Epad i Brad indukuje pn1d po-
wierzchniowy f, ktry promieniuje E' i B' rozchod zce s i w
lewo
runkiem, by wszdzie na prawo od cakowicie
odbijajcejpowierzchni E = Epad + E~rawu = O.
Na lewo od powierzchni odbijajcej wypadko-
we pole elektryczne bdzie wynosio
E = Epad + E/ewo =
= E 0 [cos(wt - kx)- cos(wt + kx)]
Stosujc zwizek trygonometryczny
 22.1. Fale stoj ce 49

. . B+A . B-A Zauwamy, e ilekro kx" = nrr., gdzie n jest

cosA-cosB = 2sm--sm-- dodatni lub ujemn liczb cakowit, mamy
2 2
wze E =O dla wszystkich wartoci t. Wzy
do poprzedniego rwnania, otrzymujemy pojawiaj si w punktach

E = 2E0 sinwtsinkx = A(t)sinkx (22.1) nrr. nrr. ).

X =-=--=n-
gdzie A(t) = 2E0 sinwt. n k (2rr./ ).) 2
Wykrelilimy to dla kolejnych wartoci t na gdzie n
jest liczb cakowit. Dowolne dwa
rys. 22.2. Fala stojca jest okrelon funkcj x kolejne wzy s od siebie oddalone o poow
(ma ona posta sinkx), ktrej amplituda sinu- dugoci fali.
soidalnie maleje i ronie w czasie.

Przykad 1. Generator mikrofalowy

t=O patrz rys. 22.3) emituje elektromagnetycz-
ne fale paskie na prawo. Fale te s odbija-

Nadajnik

~o:
_ T . E~
~
P,
Pi
--
Lustro

Rys. 22.3. Generator mikrofal emituje fale elektro-

ma gnetyczne w prawo, ktre s z powrotem odbijane.
E E. W P 1 i P 2 obserwuje si wzy fali stojcej
o

0 X nez powrotem na lewo. Pooenia dwch

-Eo kolejnych minimw natenia fali P 1 i P 2 ,
s w odlegoci 5 cm od siebie. Jaka jest
czstotliwo generatora mikrofalowego?

ODPOWIED : Poniewa odlego midzy

dwoma kolejnymi wzami jest rwna
poowie dugoci fali, wic w tym przy-
padku 2 = 10 cm. Czstotliwo wynosi
wic

.= ~ = 3,00 10s m/s = 3OO109 Hz =

! ). 0,1 m '

= 3000 Hz

Fale stojce na strunie

Rys. 22.2. Za leno opisa na wzorem (22. 1) dla kolejnych
chwil. Fizycznie jest to fala sinu soidalna rozchodzca s i w
pra wo, kt ra zostaje odbita w punkcie x = O
Jeli koniec napronej struny bdzie unieru-
chomiony, to bdzie on doskonale odbija fale.
Takjak w przypadku fal elektromagnetycznych,
fal odbit bdzie rozchodzca si fala o prze-
50 22. Int erfe rencja .fl

Rys. 22 .4. Cztery pierwsze rezo nanse drgajcej struny. a ) Struna ma dugo r wn poowie dugo ci fali . d) Dugo strun y jest
rw na d wm du gu ,<c i o m fali . (Dz i ki uprzejmo ci E ducationa Deve o pment C enter)

ciwnym znaku. Przesunicie y bdzie wic zaw- nych instrumentw strunowych. Podobnie, fale
sze rwne zeru na kocu struny. Funkcja stojce powstajce w supach powietrza s
podstaw dziaania instrumentw dtych.
_\' = y 0 [cos(wt - kx) - cos(wt + kx)] =
= 2.i0 sinwtsinkx
za wsze jest rwna zeru w punkcie x = O. Na
Przykad 2. 12-centymetrowa, drgajca
rys unku 22.4 s pokazane fale stojce na stru-
struna ma wzy co 4 cm. Prdko fali
ni e dugoci L. Poniewa na obu kocach stru-
jest rwna u = 30 cm/ s.
ny z najduj si wzy fali , wic w czci a) ry-
(a) Jaka jest czstotliwo drga?
sunku mamy L = (1 / 2)),, w b) L = 2(A./ 2), w
(b) Wymie wszystkie moliwe, naj-
c) L = 3(/./ 2) oraz w d) L = 4(),/2). Takie czysto
nisze czstotliwoci rezonansowe.
s t ojce fale nazywa si rezonansami. Speniaj
(c) Jakie jest naprenie struny, jeli jej
o ne z wi zek
masa wynosi 24 g?

2L
11 'i = L lu b I. n = - (fala stojca) (22.2) ODPOWIED : (a) A./2 = 4 cm jest odlego
2 11
ci midzy wzami , a wic }, = 0,08 m

Fa le s t oj ce , powstaj <1ce przy wprawi a niu stru- u 30 m/s

I= -;: = -0,08- m = 375 Hz
ny w drgania . s pod s t a w dziaania muzycz-
 :!2.1. Fale stoj ce 51

(b) Moliwymi dugociami fali s gdzie

)," = 2L/n. Std

2(12 cm)
Jc 1 = = 24 cm
I
Poniewa oba rda oscyluj
zgodnie w fazie,
, 2(12 cm) wic moemy zastosowa metod wskazw, aby
1c, = = 12 cm otrzyma sum tych dwch kosinusw (porw-
- 2
naj uzupenienie 21.1). Zilustrowane to zostao
Odpowiadajce im czstotliwoci wyno-
sz: ./~ = uj). 1 = 125 Hz, ./~ = u/ ).i =
= 250 Hz, ./~ jest takie, jak w czci
(a) przykadu.
(c) Zgodnie ze wzorem (20.15) napre
nie jest rwne
T = ui = (0,2 kg/ m)(30 m /s i) = 180 N

Rys. 22.6. Wykres wskazowy dla p dwch dipo li o runic y

faz rwnej </>

22.2. Interferencja fal z dwch rde

na rys. 22.6. Oba wektory t, 1 i .i maj warto
punktowych
E 0 . Kt ef> midzy nimi jest rwny rnicy faz
Rozwamy dwa dipole elektryczne S 1 i Si, midzy Ei i E 1 ; mianowicie
oscylujce
razem w gr i w d wzdu osi z, jak
to pokazano na rys. 22.5. Niech momentem
dipolowym kadego z nich bdzie p = p 0 coswt. Dugo wektora E', bdcego ich sum wekto-
row , jest amplitud wypadkowego pola. Z
trjkta rwnoramiennego (patrz rys. 22.6)
mamy
E'i = E6 + E6 + 2E6cosef> = 2EW + cosef>)
Poniewa natenie fali jest proporcjonalne do
kwadratu amplitudy, wic otrzymujemy

Z trjkta prostoktnego (patrz rys. 22.5b),

rnica drg Y i - Y l = dsin (:},jeli Odlego do
ekranu jest dostatecznie dua. Warunek ten (e
rnica drg jest rwna dsin8) jest nazywany
przyblieniem Fraunhofera. Wtedy

Rys. 22.5. a) Dwa rd a punktowe 5 1 i S 2 oddalone od siebie I = 210 [I + cos(kdsin 8)] (interferencja
od. b) P ow i k szo n y o braz obsza ru w pobli u rde. R nica dwch rde )
drg (r 2 -r 1 ) = d sinO
(22.3)

Zgodnie ze wzorem (21.15) pole w punkcie P Zaleno

(22.3) zostaa wykrelona na rys. 22.7.
bdzie rwne Maksimum natenia pojawia si ilekro argu-
ment
E' = E 1 +Ei=
= E0 cos(kr 1 -wt)+E0 cos(kri -wt) kdsin8 = n2n
52 22. /111erferencja /iii

:vlillj O A
2d ([
A sin 8
Przykad
s
3. Dwa goniki stereofoniczne
umieszczone 2 m od siebie i daj ten
sam dwik 1000 Hz. Suchacz znajduje
si 4 m od nich (patrz rys. 22.9). Jak

Ry s. 22. 7. Obra z inter[erencyjny dla dwch r de. Nat enie

wiata jako [unkcja sin O

lub
(wa runek wys t pi e ni a
sin (} = iv. (22.4)
d maksimum)
Rys. 22.9. Goniki stereofoniczne z przyk. 3

daleko od linii rodkowej moe si on

Wtedy rnica drg, ktra zgodnie z rys. 22.5
przesun zanim dotrze do pierwszego
wynosi dsin t!, jest rwna n X Rzeczywicie, spo-
minimum? Prdko dwiku jest rwna
dziewamy si , e na ekranie pojawi si maksi-
330 m/s.
mum natenia, gdy grzbiet jednej fali spotka si
z grzbietem drugiej fali. To moe zdarzy si
ODPOWIED : Pierwsze minimum pojawia
tylko wtedy, gdy r nica drg jest cakowit
si, gdy rnica drg wynosi (1/ 2)2, tj. gdy
wielokrotnoci dugoci fali. Gdy rnica drg
jest rwna poowie dugo ci fali lub wynosi r2 - r1 = 2/ 2
(n + 1/2)2, grzbiet jednej fali spotyka si z dolin
drugiej i mamy minimum natenia. Pooenie
e
Jeli jest mniejsze od 30, to dsinti jest z
dobrym przyblieniem rwne rnicy
takich minimw na zywa si czasami lini
drg. Wtedy sinfl = },/2d. Moemy sko-
1\' :: lw . Przedstawione to zostao na rys. 22.8
rzysta ze zwizku 2 = u/f; by obliczy
dla fal na wodzie.
dugo fali

) = 330 m/ s _
1000 Hz - 0,33 m

. 0,33 m
smti = - - =O 082 5
2(2 m) '

y = DtglJ = 0,33 m
Zatem suchacz, gdy przesunie si o okoo
30 cm w dowoln stron , to napotka
minimum natenia dla 1000 Hz (czsto
tliwoci 3000 Hz, 5000 Hz, 7000 Hz bd
take miay minimum w tym poo e niu) .
W normalnym pokoju minima te czcio
wo si wypeniaj ze wzgl du na du
licz b odbi od cia n . Jednak efekt ten
bdzie zupenie dobrze zauwaalny, jel;
bdziemy nadaw a przez ukad stereo-
foniczny fal czysto s inusoidaln i zacz-
Rys. 22.8 . Obraz inter[erenCyj i1J' wyt,;0rz0 11 ; przez d wa
wibrato ry uderzaj<1ce w po wierzchni9 wody zgodnie w razie. niemy przechadza s i po pokoju.
I Dzi9k i uprzejmo c i Educat iona l Developmen l Center)
 22 .3. /111 erfer encja f/:; ll"ielu -':nidel 53

22.3. Interferencja fa z wielu rde E' ej>

- = RsinN -
Przypu my , e
obserwator znajduje si pod
2 2
k te m e
od normalnej do linii czcej N Z trjkta prostoktnego na rys. 22.11 b mamy
rwnoodlegych rde , jak pokazano na rys.
E1 . ej>
- = Rsm -
2 2
D zi elc pierwsze z tyc h rwna11 przez drugie,
otrzymujemy
E' sinN(cj>/ 2)
sin(cf>/2)
P odniesienie obu stron tej rwno c i do kwa-
dratu prowadzi d o
sin 2 N(cj>/ 2)
I = I 0 - --.,-- - (22.5)
sin 2 (#2)
Rys. 22.10. N rde zgodnych w fazie , kt re s rozstawio ne w
od lego c i d od siebie gdzie / 0 jest nateniem fali z jednego r da, a
ej> = kdsin e. Taki obraz n a te jest przedsta-

22. 10. Obserwator widzi rozmc faz cf> =

= k(r 2 - r 1 ) = kdsinB midzy dowolnymi dwo- I
ma ssiednimi rdami . Odpowiadajce temu
N wsk azw pokazano na rys. 22.11. Z trjkt a
prostoktnego (patrz rys. 22.11 a) otrzymujemy

1010
I - I I - - I \

o 2i\ Sin 8
d
Rys. 22.1 2. Obraz interferencyjny dl a szec iu rde ustawio-
nych w jednym rzdzi e. Nate nie I wykre l o no jako funkcj
sin O. korzys taj <1c ze wzo ru (22.5)

wiony na rys. 22.12. Zauwa m y , e gdy cf>---> O, to

sin N(cf>/2)---> N(</J/ 2) oraz sin(cj>/ 2)---> cf>/2, a rw-
nanie (22.5) przyjmuje posta
b) o
/ ---> / [N(cf>/2)] 2 = Ni l
1' o (c/>/ 2)2 o
1\ N ate nie to jest wic N 2 razy wiksze od
<Pl \
R :zl I n a t e ni a jednego rd a .
I I
: \
I \ Przykad 4. Stacjom radiowym m ayc h
ri I
Et miast w Sta nac h Zjednoczonych nie
wolno n a dawa w nocy, poni ewa setki
Rys. 22. 11. a) Wykres wskazowy d la N rde z rys. 22. 10.
K o ce wskazw mu sz l ee na okr,gu o promi eniu R. b)
takich stacj i na terenie kraju interfero-
Pierwszy wskaz i ro dek okrg u waoby ze sob . (Jonosfera w nocy jest
54 22. /111er{er encja flit

bardzo wysoko, moliwy jest wic odbir siedniej. Odlego midzy antenami wy-
ba rdzo dalekich stacji przez odbicia.) nosi d = J../4. Jak za l ey natenie fali od
Jednak stacja WTKO w Itace w stanie kta e,
pokazanego na rysunku 22.13?
Nowy Jork ma zezwolenie na nadawanie
programu noc, poniewa uywa ona ODPOWIED: W tym przypadku mamy
systemu anten, ktry kieruje stosunkowo </> = (kdsin e- rr/ 2), a nie </> = kdsin e,
si ln y s ygna do miasta, ale bardzo saby zatem
sygna do reszty kraju. Uywa ona czte-
rech dipolowych anten nadawczych w ).
</>= ( k-sin8- Tt
-Tt) = -(sin8 - l)
4 2 2
szeregu skierowanym w stron miasta,
przy czym kada kolejna antena jest Podstawiajc N = 4 oraz </> = (rr/2) x
prze s unita w fazie o 90 wzg l dem s- x (sin O- 1) do wzoru (22.5) otrzymujemy

sin 2[rr(sin8 - l)]

I = 10 -~------
a) sin2 [(rr/ 4)(sin8 - 1)]
T zaleno I od 8 wykre l ono na rys.
22.13b.

(
----, 22.4. Siatka dyfrakcyjna
I
I
I I Rysujc rylcem rwnolege linie na paskim
I I
kawak u szka , mona otrzyma rdo ska
\ Itaka I
I I dajce si z N szczelin . Szko midzy kolejnymi
I I
\ I
rysami bdzie si zachowywao jak oddzielna
\
\..._----- szczelina. Jeli rwno l ega, monochromatyczna
wizka wiata z pojedynczego r da pada na
N szczeliny, jak to pokazano na rys. 22. 14, to

i Cztery anteny
dipolowe
otrzymujemy N rde oscy luj cyc h zgodnie w
fazie. Dla takiego przypadku obraz n ate na
ekranie jest dany rwnaniem (22.5)

b) sin 2 N( </>/2)
l = I0
I sin 2(</>/2)
gdzie </> = kdsinli. Nat..:nie to ma warto N 2 / 0
ilekro mianownik jest rwny zeru czyli, gdy

</>n = 2rrn (22 .6)

kdsin en = 2rrn
. ).
smfJ = nd (22.7)

- 90 0 90
..__________, ~
Dla innych warto ci O, I jest w przyblieniu
Do USA Do Itaki rwne 10 , czyli N 2 razy mniejsze. Typowa siatka
i jeziora dyfrakcyjna ma N rwne paru tysicom. Na
rysunku 22. 14 rwnolege promienie wycho-
Rys. 22. I J. a) Us ta wienie czterech anten stacji WTKO
w I 1acc w stanie No wy J o rk. b) Zal en o n a t e ni a dzce z siatki mona skupi za pomoc socze-
pro mie ni owa nia I od k ta O wek, otrzymujc obraz ostrych linii na ekranie.
 22.4. Siatka dyfrakcyina 55

a) (1 A = 10- 10 m). Pod jakim ktem po-

- u--------- jawi si to te wiato?

-
ze 7-radTa
dt OS1 ---------- Do ekranu

oS2 ---------
ODPOWIED:
od siebie o
Szczeliny siatki s oddalone

- 0~
d =
2,54 cm
13400
= 1 90 10 - 6 m
,

- O\~ -----------
~e
Ze wzoru (22.7) mamy
). 5893 10 - 10
sin(:i 1 =- = =031
d 1,90 I0 - 6 ,
b) I el= 18,1
2).
sine 2 = d = 0,62 e2 = 38,3

3).
sine 3 = d = 0,93 e3 = 68,5
o
Jeli rdo jest rdem liniowym, po
Rys. 22.14. a) Powik szon y obraz szczelin siatki dy[rakcyjnej. kadej stronie bezporedniego obrazu
b) Odpow iadajcy temu ro z kad natenia wiata na ekranie pojawi si trzy linie: dla 18,1 , 38,3
oraz 68,5.
Warunek zawarty w rwnaniu (22.7) atwo
mona zobaczy na rys. 22.14. eby wszystkie
Zdolno rozdzielcza
rwnolege promienie byy
zgodne w fazie,
kada para ssiadujcych promieni musi mie W idealnym spektroskopie wiato o dugoci
rnic drg rwn n2. Poniewa wszystkie te fali dokadnie rwnej 20 powinno si pojawi
rnice drg s rwne dsine, wic mamy jako linia widmowa o zerowej szerokoci. Siatka
dyfrakcyjna daje jednak sztuczn, aparaturow
dsine =n).
szeroko linii L'.12 0 , ktr teraz obliczymy.
Rozkad nate dla widma rda ).0 jest
dany wzorem (22.5) i na rys. 22.15 zaznaczony
lini cig . Na rysunku tym L1e 0 jest rnic
Linia widmowa odpowiadajca dugoci fali }, ktw dla maksimum natenia i pierwszego
pojawi si pod ktem danym wyraeniem zera. Nazywa si to aparaturow szerokoci
sine= 2/d. Obraz drugiego rzdu tej linii po-
jawi si dla sine= 2A/d, trzeciego rzdu dla Natenie wiatra Natenie swiatla
sine= 32/d, itd. ze rdla A0 ze rd[a (A 0 + Lii\ 0 )

Przykad5. W Stanach Zjednoczonych

mona kupi mae siatki dyfrakcyjne po
okoo IO ~. Maj one 13 400 linii na cal.
Przypumy , e lamp sodow obserwu- e
jemy przez tak siatk. Prawie cae wia Bo
to emitowane przez zjonizowane ato- Rys. 22. 5. Natenie wiata z siatki d yfrakcyjnej przy d w(>ch
my sodu ma dugo fali /. = 5893 A r d ac h o du g ociach fali r ni cych si o Ll}.0
56 22. Interferencja fal

ktow linii. Zmiana kta L1& 0 odpowiada takiej dwch osobnych linii: 5890 i 5896 A. Czy
zmia nie fazy L1</J 0 , e kt Ncp/2 w liczniku siatka dyfrakcyjna za 10 rt z przykadu 5
rwnania (22.5) zmienia si o 180. Std moe rozdzieli te dwie linie?

N L1</J 0
- - =1( ODPOWIED : Potrzebna jest zdolno
2 rozdzielcza
2rr le 5893
Lic/Jo= - - =-=982
N !J lc 6
Zrniczkowanie rw nania <Po= kdsin& 0 daje Zdolno rozdzielcza siatki jest rwna
!J</J 0 = kd(cos0 0)L1& 0. Otrzymujemy std cakowitej liczbie szczelin, ktra wynosi
2rr 13 400 linii na cal razy szeroko siatki.
!JOo = - -- - Siatka ma akurat szeroko 1 cal. Widzi-
Nkdcos(~0
(22.8) my wic, e zdolno rozdzielcza tej siatki
},o
jest okoo 13 razy wiksza od minimalnej
!J(} = ---- potrzebnej zdolnoci rozdzielczej .
0 Ndcos& 0

Na ska li k t owej
spektrometru mo na t a ke
zaznaczy odpowiednie dugo c i fal. Chcemy
22.5. Zasada Huygensa
z n a !J/c 0 o dpowiadajce aparaturowej szero-
k oci k towej linii. Moemy wyznaczy L1/c 0 W rzeczywistoci ,nie s potrzebne oddzielne
k o r zys t ajc ze zwizku sin&= lc/d, ktry daje rda fal , eby zaobserwowa zjawiska inter-
!J lc = d(cos&)!JO. Podstawiajc LI& ze wzoru ferencyjne. Dwa (lub wicej) rda mona
(22.8) o trzy mujemy otrzyma uywajc jednego rda i przesony z
otworami. Na rysunku 22.16 widzimy fale pa-
(22.9)

jako aparaturow szeroko linii.

Przy pu my
teraz, e rdo ma dwie dobrze
o kre lone dugo c i fali : ,1 0 i /c 0 + Liie. Te dwie
linie pojawi s i na ekranie jako niezupe]lie
oddzielo ne, je li !J}, bdzie rwne L1 /c 0 , da nej
wzorem (22.9). Sytuacj t a k przedstawia rys.
22.15, gdzie lini cig oznaczono natenie
odpowiadajce ),0 , a lini kolorow rozkad
nat e dl a /c 0 + !J},0 . Je li zatem dwie linie
dzieli a paraturowa sze roko linii Liie = le/ N, to
ma ksimum jednej bdzie l ea o na krawdzi
dru giej linii. Zlej si one w jedn lini. Te dwie
linie mona by rozdzieli, jeli !J/c byoby
wiksze od },/ N. Stosunek le do tej krytycznej Rys. 22.16. Fale na wodzie, wytworzone przez pojedyncze
drgajce ostrze, padaj na przeg rod z dwoma otworami
wartoci LI}, nazywa s i zdo lnofr i roz dz ie lcz.
Dla sia tki dyfra kcyjnej jest ona rwna N -
cakowitej liczbie szczelin.
skie na wodzie (z pojedynczego rda) uderza-
jce w przegrod z dwoma otworami. Fale te
wychodzc z kadego z otworw zachowuj si
tak, jakby pochodziy z dwch rde umiesz-
Przykad 6. Synna linia D sodu o czonych w otworach i oscylujcych zgodnie w
A = 5893 A w rzeczywistoci skada si z fazie.
 22.5. Zasada Huygensa
Znanym elektromagnetycznym odpowiedni-
kiem sytuacji przedstawionej na rys. 22.16 dla
fal na wodzie jest dowiadczenie ze wiatem
przechodzcym przez dwie szczeliny, pokazane
na rys. 22.17. wiato z pojedynczego rda
o !I
Rys. 22.17. a) Ukad do interferencji wiata z dwch szcze lin.
rdem moe by lase r lub pojed yncza szczelina owietl o na
monochromaty cz n l a mp. Przes ona ma d wie szczeliny w
od l eg oc i d od sie bie. b) Obraz ro z k ad u nat eii otrzyman y
przez umieszcze nie bon y fotograficz nej na ek ra nie. (Od
Educati o nal Developme nt Ce nt er)
owietla dwie wskie szczeliny. Obraz otrzy-
many na ekranie jest dany rwnaniem (22.3) i
jest taki sam, jak gdyby rd a byy umieszczone
w szczelinach. Do w iadcze ni e to po raz pierw-
szy wyko na Thomas Young w 1803 roku.
W XVIII w. Christian Huyge ns, po rnych
dowiadcze ni ac h z falami na wodzie zapostu-
lowa , nie podajc dowodu , e gdy czoo fa li
wnika do otworu lub otworw, to ka da cz
czo/a fali zachowuje si tak. jakby byo nowym
r dem promieniowania. Na pierwszy rzut o ka
moe si to wydawa dziwne, poniewa w
otworach tych nie ma a dn ego rda pr du.
Rzeczywi c i e, prdy powinny by indukowa ne
w caej barierze oprcz o two rw. Pokaem y
teraz, e pole fali padajcej na barier z otwo-
rami jest ma tematycznie r w now a ne polu,
57
jakie promieniowayby rda prdw wype
niajceotwory. Niech Ebari ery bdzie polem
promieniowania wytwarzanym przez prdy in-
dukowane w barierze. Wtedy, wypadkowe pole
na prawo od bariery
(22.10)
gdzie Epad jest polem samego tylko rda (bez
bariery). Wyraenie to opisuje prawdziw sy-
tuacj fizyczn , ktra powoduje powstawanie
obserwowanego obrazu interferencyjnego. Za-
somy teraz otwory odpowiednio przycitymi
kawakami materiau , z ktrego jest zrobiona
bariera. Niech E 0 ,w bdzie polem promieniowa-
nia wytworzonego przez prdy indukowane w
tych przesonach " wypeniajcych otwory. Dla
ba riery z zasonitymi otworami
Ewyp = Epad + Ebari ery + Eorw =O (na prawo
od bariery)
Std
- Eotw = Epad + Ebari ery
2 2
IEotw l = IEpad + Ebari ery1
Prawa strona tego wyraeni a
opisuje prawdzi-
w sytuacj fizyczn (wzr (22.10)). Widzimy, e
jest ona matematycznie rwnowana nateniu
promieniowania wytwarzanego przez rd a
prdu umieszczo ne w samych tylko otworach.
P o kaza li m y, e je li kad cz czoa fali,
ktra przechodzi przez barier , uw aa za nowe,
punktowe r do promieniowania, to obraz na
ekra nie b dzie taki sam, jak dla pojedynczego
rda z bari e r . M ae poprawki, wynikajce z
efektw brzegowych, pomija my. (W naszym
dowodzie przyj li m y, e prdy induk owane
mog prze pyw a przez brzegi otworw z
przeson " do bariery.)
Nasze wyprowadzenie" zasady Huygen sa
prze prow a d z ili m y dla przypad ku, gdy fala
pa s k a uderza w pa s k barier . Za sa d
Huygensa m o n a t a ke sto so wa do caego
czoa fali o dowolnym kszt ac ie i bez bariery.
Wtedy ka dy punkt czoa fali uwaamy za
rdo nowej, maej fali . Daj e to prawidowy
wynik dla k sztat u czoa fali , ale nie zawsze daje
dokadne liczbowe wyniki na wartoci ampli-
tud y fali.
5X :!:!. !111erferencja fal

22.6. Dyfrakcja na pojedynczej szczelinie promienie bd si parami znosiy . Rnica

drg promieni (a) i (b) wynosi (a/ 2)sin8. eby
R wnolega, monochromatyczna wizka wia
promienie te byy przesunite w fazie o 180,
ta padaj<1ca na pojedyncz szczelin o szero-
r nic a drg musi by rwna /,./ 2
k oc i u daje na odlegym ekranie obraz inter-
ferencyjny, pokazany na rys. 22.18. Taki rodzaj a . ;,
zjawiska interferencji , zwizany z pojedync z -smO = -
2 I 2
I. (minimum naleenia dla
{/ pojedynczej sz~zeliny) (22.1 1)
el jest ktem , pod jakim pojawi si pierwsze
minimum natenia.
Natenie dla dowolnego kta 8 otrzymuje
s i dodajc wskazy dla kadego infinitezymal-
nego rda, jak to pokazano na rys. 22.20.

Rys. 22. IX. a ) Ro z kad natzen w obrazie d yfrakcyjnym

roj ed ync zej szczeliny otrzymanym na bardzo odlegym e kra -
n ie. b i Zd j9cie o trzy m a ne na biernie fotograficznej umieszczo-
nej w p~ szczy nie e kranu. wiato padajce na szcze lin
poc ho d zi z la se ra H e-N e

szcze lirn1 lub pojedyncz krawdzi bariery,

nazy wa s i difrak cj lub ugiciem .~wiat/a. Pro-
mienie wietlne s o dgite" od swego pocztko
wego kierunku. Rys. 22.20. Wektor A jest sum N wskazw z rys. 22. 1. <P jest
r nic faz mid zy pierwszym a ostatnim wskazem
K o r z ystajc z rys. 22.19 moemy atwo wyz-
n aczy warunek na kt 8, pod ktrym obserwuje Utworz one uk okrgu . Cakowita rnica faz
s i pierwsze minimum. Zgodnie z zasad
wynosi
Hu yge nsa, moemy rozwaa szczelin jako
sze reg nowych rde S 1, S 2 , ., SN Jeli fale z S 1 <P = kasinB (rnica faz dla promieni (a) i (c))
i ze ro dka szczeliny s przesunite wzgldem Wypadkow amplitud otrzymujemy z trjkta
sie bie w fazie o 80, to znios si one (promienie prostoktnego
(a ) i (b) na rys. 22.19). Podobnie znios si fale z
5 2 i z na s tpn ego rda poniej promienia (b). I . <P A/2
Sl n - = -
ta k dalej , od 5 3 do samego dou szczeliny, 2 R
. <P
A= 2Rsm (22.12)
2
Dugo uku utworzonego przez wskazy jest
rwna A 0 , wypadkowej amplitudzie widzianej
pod ktem 0. uk ten jest te rwny R razy kt
<P w radianach

Ry s. 22.19. Promieniowanie poch odzce" z pojedynczej

szcze lin y. Promie nie (a) i (c) pochodz z kocw szczelin y, a
promie1i Ibi z jej rodka
 22.. D1.F ak cia na poicdrn c<'i s::c::l'li11ie 59

W s t a wi aj c to d o r wnania (22. 12) o trzy mu- ;,o

.
v;:::; u + - u
Jemy
sin <P/2 Funkcja y ma minimum, gd y d r/du = O.
A= A 0 - - -
<P/ 2 St d

(I - i,~D)
PodnosZ<!C o bie stro ny d o kwadratu o trzymu-
Jemy 5 =O
2
sin<P/ 2) uo;:::;J:i5
I = I (-- gdzie <P = kasinO (22.13)
u <l> /2 '

Funk cj t w y kre l o n o na rys . 22. I 8a. Ko lejne

minima p oj a wi aj s i dla <P/2 = nrr , lub gd y 22.7. rda promieniowania spjne
ka sin() A
i niespjne
- - - =//IT lub sina 111 ; 11 = n - dla n ;:,
2 a Do tej po ry zajm o w a li m y s i zj awiska mi inter-
ferencyjnymi dla r de drg aj c yc h zgodnie w
Potwierdza to poprzedni nasz wynik z rwn a nia
faz ie (lub ktrych fazy wi za y s i ze so b w
(22. 11 ). Z a uw a my . e rodk o w e ma ksimum jest
o kre l o ny sposb). r da ta kie nazywa s i
dwuk ro tnie szersze od ma ksimw wt rnych.
!:rd/ami spjny mi. Oddzielne rda spjne fal
radi o wych b d mikrofal m o na o tr zy m a zas i-
Przykad 7. J e li r wn o l eg a wi z k a wi a laj c dwie lub w i cej anten z tego samego

t a pad a na sze ro k<! szcze lin o sze ro koc i
11 (rys. 22.2 1), na ekra nie poj aw i s i pasmo
szero k oc i _1 = u. J e li szc ze lin sto pnio -
wo zmniejsza m y. pas mo staje s i coraz
-u
_ _ __ _D_ _ _---1Ekran
Rys. 22.2 1. Rw no legla wi ~z k a w i a tl a przechodzi
przez szcze lin sze rok oc i 11 dajc na e kranie pasmo
sze ro k o c i y
w sze d o czas u, a w ys tpi <! efekt y dy-
fra kcyjne. Wted y pasmo znw s i posze-
rza . Jaka jest s zero k o szczelin y u 0 d a -
j<!Ca n ajw s ze pas mo na ekra nie?
oscyla to ra. Jak widzieli m y w p. 22.5, spjne
r d a wi a ta o trzymuje s i o wietl aj c dwie
lub wi cej szczelin czy o twor w z tego sa mego
punkto wego r d a wi a t a . P o nadto, dwie
spjne wi z ki wi a ta mo n a o trzyma przy
u y ciu posre brzanego, p prze z roc z y s t ego
zwi e rc i a d a, ja k w interferometrze Michelsona
(po r. rys. 8.4).
J e li jedn a k rami o na interferometru by y b y
r n ej du go ci , o braz interferencyjny zaniknie,
gd y r ni ca drg bd z i e wi k sz a od pew nej
wi e lk oc i LI L 0 , o dp o wi a d aj cej r ni cy czasu
Li t 0 = LI L 0 / c. LI L 0 nazy wa s i dlugofr i koheren-
cji, a Ll t 0 czasem k ohern1lji. J e li r d o wi a ta
interferometru (czy b d z i e to lase r czy gaz o
wyso kiej temperaturze) o bserwuje s i za po mo-
c spektro metru o du ej zdoln oc i rozdzielczej ,
to widzi s i os tr lini o szero k oc i na turalnej
Lil Zmierzo na szero k o linii wi e s i ze zmie-
~zo n y m czasem ko herencji Ll t 0 za l e n oc i

ODP O WI ED: Dodatk o wa s ze rok o pas- 2rr Ll/Ll t 0 ;:::; I

ma zw i<1za na z d y frak cj wynos i Jest to ta ka sama za l e no , jak w rwna niu
(2 1.16) i tum aczy s i j w ten sam spos b.
.1't1 vI
. = ami n
(A)
D = -u D rd o wi a ta mo nochroma tycznego, czy jest
nim laser czy r do atomowe, zachowuje s i ja k
Ca k o wit a sze rok o jest rwn a oscy la to r o re dni ej czs t o tliw oc i .f~ (czs t o tli-
60 12. lnrer/erencja fal

wa oscylatora zmienia si chaotycznie od one (np. elektronicznie, jeli jako detektorw

/ 0 - Il( do ./~ + !l.f). Dwie czysto si nusoidalne uyjemy fotopowielaczy). Na rysunku 22.22
fale, ktrych o tJ/; bd
czstotliwoci rni s i detektor I jest umieszczony w 8 = O. Detektora
pozostaway w zgodnych fazach przez czas 2 uywamy do przeprowadzenia szeregu pomia-
tJ t ~ I / 2(2rr !J.f), jak wynika z rwnania (21.16). rw dla ssiednich wartoci 8. rda S 1 i S 2 s
Najostrzejsze linie widma atomowego maj niezalenymi, niespjnymi rdami. Jeli odle-
tJ t 0 ~ IO - 8 s. Typowy laser ma mniejsze roz- go midzy nimi d jest nieznana, moemy j
mycie czs t o tliwo c i , bd z ie wic mia duszy wyznaczy mierz<1c 11 12 urednione
po wszyst-
czas koherencji. kich faz</> midzy S 1 i S 2 , co
wartociach rnicy
Z teorii kwantowej wiemy, e w iato to wida , jeli nat e nie na kadym detektorze
kolejno em it owa ne fotony, przy czym kady obliczymy ze wzoru (22.3). Jeli w maym prze-
foton pochodzi z innego a tomu. W lase rze dziale czasu, mniejszym ni .dt 0 , te dwa rda
fotony maj <! fa zy zgod ne (por. p. 26.6). W innych maj rnic faz <f>, to detektor 1 zmierzy
rdlach wiat la fotony maj fazy przypadkowe
i mwimy, e wia to jest niespjne. Kade dwa /1= 2/0 (1 + case/>)
takie fotony bd jednak zachowyway wzgl Na detektorze 2 mamy dodatkow r nic faz
dem sieb ie t sam za leno fazow przez czas </> 0 = kd,sin8
!l t 0 ~ 1/ (2rr/J.f), gdzie !J/jest zmierzom1 szero-
koci <! linii. Fotony te zachowuj si tak, jakby /2 = 2/0 [1 +cos(</J+</> 0 )]
byy paczkami fal o dugoci !JL 0 = c!l t 0 ~ Uredni po czasie moemy uredniajc po
~ c/ (2rr /J.f). wszyskich moliwych wartociach </>
2n

Interferometria nateniowa
-- o
/I f 2 = --=---2-n- - -
Pow inno by moliwe otrzymanie prkw
interferencyjnych z dwch nieza l e nych i nie- s d<f>
o
spjnych rde w i at a, je li obraz interferen-
cyjny udaoby s i zarejestrowa w czasie kr t- 4/"fi 2n
szy m od !lt 0 = 1/ (2rr/J.f). W wikszoci przy- = -
2rr
J (1 +cos<f>)[l +cos(<f> + </> 0 )]d<f> =
0
padk w nate nia s zby t s abe , by pomiar taki
by mo liwy; istnieje jednak, opracowana przez
2/6 2n
Ha nbury'ego Browna i R.O. Twissa w 1956 =-
rr o
J [1 +cos<f>+cos(</>+</> 0 )+
rok u, metoda , ktra efektywnie u redni a wiele
pomiarw z rozdzielczoc i czasow lep sz ni +cos<f>cos(<f>+ </> 0 )]d<f>
1/ (2rr/J.f). P o mys polega na uyciu dwch od-
dzielnych detektorw umieszczo nyc h na ekra- Poniewa cos </> i cos (</> + </> 0 ) s tak samo czsto
nie", na kt rym spodziewamy si obrazu inter- dodatnie jak ujemne, ich caki s rwne zeru .
ferencyjnego. Natenia / 1 i / 2 z tych dwch A wic
detektorw s przez siebie natychmiast mno- -- 2/6[ 2n
/ 1/ 2 = - 2rr+ f cos<f>(cos</Jcos<f> 0 -
rr o
-sm~,sm'l'o
. A. . '" ) d<f> J 216
=--;-[2rr+rrcos<f> 0] =

S1
dc~--------....aP1 = 2/6[2 + cos(kdsin8)] (22.14)

Wykrelilimy to jako funkcj sin 8 na rys. 22.23.

S2
Widzimy, e dwa niespjne rda mog da
Rys. 12.22. S, i S , Sl! t!wo ma ni ezaleny mi rdami . De1ek1 u- obraz interferencyjny. Mimo przeprowadzenia
ry mi er;:q jcd n ocLe ni e nat e nia w P 1 i P1 tych oblicze, w 1956 roku niektrzy fizycy nie
 22. 7. rdla promieniowania spjne i niespjne
6!]
o A 3 A sine
([ 2Ci
Rys. 22.23. Iloczyn nate z dwch detektorw jako funkcja
k ta midzy nimi
uwierzyli w pierwszym odruchu, e mona ob-
serwowa interferencj wiata z niespjnych
rde* . (Nawet dzi niektre podrczniki tak
twierdz) . Wtedy jednak przeprowadzono do-
wiadczenia z radioteleskopami, w ktrych uda-
o si wyznaczy odlego midzy dwoma
gwiazdami tworzcymi gwiazd podwjn , a
nawet rednice niektrych bliszych gwiazd.
Eksperymenty te s bardzo trudne, poniewa
poziom szumw fotopowielacza jest porwny-
walny z syg naem , gdy potrzebna jest rozdziel-
czo dla tak krtkich czasw.
Przykad 8. Dwie anteny parabolicz-
ne radioteleskopu s nastrojone na
1000 MHz i obserwuj t sa m gwiazd
podwjn , o ktrej wiemy, e jest w odle-
I1l2
o 3 6km
Rys. 22.24.
gloci LOO lat wietlnych od Ziemi. Ilo-
czyn nat e
mierzy si dla paru rnych
odlegoci midzy antenami, a wynik tych
pomia rw przedstawiono na rys. 22.24.
* Na ich obron trze ba powiedzie, e wyt umaczen ie Io
zawiera pewne subte ln oc i , gdy wi<tto jest skwa nt owane.
Prawid o we za stosowan ie mechaniki kwantowej do takiej
dwufotonowej sy tuacji daje jednak wynik otrzymany w
rwnan iu (22. 14).
61
Jaka jest odlego midzy dwiema gwiaz-
dami tworzcymi t gwiazd podwjn?
ODPOWIED: Kt rozpity przez dwa
detektory, gdy obserwujemy pierwsze mi-
nimum wynosi
3 km
e = 100 lat wietlnych
3 km = 31810 - 15
9,42 10 14 km '
Zgodnie ze wzorem (22.14), pierwsze mi-
nimum pojawi si, gdy
A
e=-
2d
d=!:_= O,}Om =472L0 10 k1n=
. 20 2(3,1810 - 15) '
= 5,0 10 - 3
lat wietlnych
W cigu ostatnich mniej wicej 20 lat nastpi
gwa towny rozwj optyki, dziki poj awieniu si
radioteleskopw, mikrofal , laserw, detektorw
podczerwieni, detektorw kwantowych, holo-
gramw, szybkich urzdze elektronicznych,
komputerw itp. Te nowe odkrycia umoliwiy
to, co nazywa si wspczesn optyk. W
nastpnym rozdziale podamy jeszcze jeden
przyk ad z dziedziny wspczesnej optyki -
omwimy w nim holografi .
y
Podsumowanie
Fala biegnca ,
ktra odbija si od koca struny
(lub, jeli
jest to fala elektromagnetyczna, od
zwierciada) interferuje z fal odbit dajc fal o
amplitudzie postaci y = (y 0 sinwt)sinkx. Ma
ona wzy w pooeniach x 11 = n(}./ 2). Jeli stru-
na dugoci L ma wzy na kadym kocu, to
moliwe fale stojce maj dugo fali ). 11 = 2L/n.
Dwa rda punktowe, kade o nateniu / 0 ,
oscylujce zgodnie w fazie daj obraz interferen-
cyjny /=2/0 [l+cosk(r 2 -r 1)] , gdzie r 2 -r 1
jest rnic drg. Dla duych odlegoci
62 22. /111 erferen cja .fli /

l~ ys. 22.25 . a) Fragmrn t ' "'Jwi kszego na wiecie radioteleskopu w. Arecibo, Puerto Rico. Odbijajcy taet, ;i11tc111
parabo li cznej ma re dni c 300 mi jest wpasowany w naturaln d o lin grsk. Odbity sygna zostaje skupiony na ruchomej
ant eni e ut rzym ywanej na wy sokoci 150 m nad talerzem przez trzy wiee . b) Studentka Uniwersytetu Cornell w specjalnych
buta ch d o wygad zania nierwnoci na odbijajcej powierzchni. Zosta pok azany jedynie may wycinek talerza. Obserwatorium
Arecibo, kt re jes t cz ci National Astronomy and Ionosphere Center, jest prowadzone przez Uniwersytet Cornell na mocy
ko nt ra ktu z Na ti o nal Science Fundation

2 - I" 1 e,
= ds in gdzie d jest odlegoci midzy sin 2 (kasine/ 2)
I=/ - - - - -
rdami. Wtedy, sine = nJc/d jest warunkiem o (ka sin e/ 2) 2
w ys tpienia maksimum.
M a on minima, gdy
J e li
mamy szereg zoony z N rde punkto-
wych, to n },
sine= - dla cakowitych wartoci n
a
sin 2 (Ncp/ 2)
I = 10 sin 2 (</>/ ) , gdzie cf>= kdsine
2 Jeli szeroko naturalna linii widmowej wy-
nosi Llf, to czas koherencji jest rwny L1 t 0 =
Dl a sia tki dyfrakcyjnej o N szczelinach, = 1/ (2rcL1.f), a dugo koherencji L1L 0 = cL1t 0 .
sin O = Nl./d daje pooenia ktowe linii widmo- Jeli iloczyn nate dwch niespjnych rde
wyc h dl a dugo ci fali i .. Dwie linie dla dugoci mierzymy w czasie krtszym ni Llt 0 , to redni
fal r nicych si o LJ). mona rozdzieli, jeli takich pomiarw jest
L1 i, I IJ 2 = 2/5[2 + cos(kdsine)]
->--
;_ ~ N

Z zasady Huygensa wynika, e kady punkt wiczenia

czo a
fali mona uwaa za rdo nowej fali
elementa rnej .
Obraz dyfrakcyjny pojedynczej szczeliny o
szero k oc ia jest dany wyraeniem
1. Jaki jest kierunek E' i :JB' na rys. 22.1, na
prawo od paszczyzny odbijajcej?
2. Zapisz rwnanie (22.2) uywajc k. zamiast
)n
 wic::enia i zadania 63

3. Przypumy, e na rys. 22.5 E 1 = 0 cos(kr 1 - Jaka jest odlego midzy pooeniem

-wt), a E 2 = 2E0 cos(kr 2 -wt). Jak I za ley prka zerowego a obrazem pierwszego
od / 0 i fJ? rzdu na tym ekranie?
4. Jaka jest rnica faz midzy falami z S 1 i S 3 10. Rozwa odbijajc siatk dyfrakcyjn (rysy
na odlegym ekranie, na rys. 22.14? Odpo- na lustrze). Wizka padajca jest prosto-
wied ma by funkcj )., d oraz 8.
5. Prdko fali na strunie umocowanej na
obu kocach wynosi 2 m/s. Fala stojca na
strunie ma wzy co 3 cm.
(a) Jaka jest czstotliwo drga?
(b) Ile razy na sekund struna jest wypro-
stowana, tak e nie wida na niej ad
nych fal?
6. S 1 i S 2 s dwoma rdami sinusoidalnych
fal dwikowych . Jeli te rda s oddalone
od siebie o 3 m i zgodne w fazie, to
(a) podaj trzy rne dugoci fal , dla wiczenie IO

ktrych w punkcie P w obrazie inter-

ferencyjnym wystpi minimum; pada do siatki, a wizka ugita tworzy kt {j
z lustrem.
St 3m Sz 6m P (a) Jak rnica drg zaley od oraz d!e
~--- ~----~--- (b) Dla jakiej wartoci e
wystpi maksi-
w iczenie 6
mum natenia?
11. Ile szczelin musi mie siatka dyfrakcyjna, by
(b) podaj trzy rne dugoci fal , dla
moliwe byo zaobserwowanie naturalnej
ktrych w punkcie P w obrazie inter-
szerokoci linii typowego przejcia atomo-
ferencyjnym wystpi maksimum;
wego (por. s. 39).
(c) przy jakiej najniszej czstotliwoci w
12. Korzystajc z danych z przyk. 6 podaj, jaka
punkcie P wystpi minimum natenia?
jest L18 0 , aparaturowa szeroko ktowa
Prdko dwiku wynosi 330 m/s.
linii, dla kadej z linii D sodu? Odpowied
7. W sytuacji przedstawionej na rysunku, jaki
podaj w stopniach.
warunek musi spenia D 1 - D 2 , aby w
13. Ile szczelin musi mie siatka dyfrakcyjna,
eby rozdzieli linie D sodu?
Powierzchnia odbijajqca
14. Poka, e
. ~D~p
lrdTo sin 2 N(c/J/ 2)
sin z c/J/2 = 2( I + cos c/J) dla N= 2
w i cze nie 7

punkcie P pojawio si minimum interferen-

cyjne, a jaki, aby pojawio si maksimum?
Naley zaoy, e przy odbiciu nie ma
zmiany fazy.
8. Korzystaj c z danych z wicz. 7 przypu
my, e faza fali zmienia si przy odbiciu o
180. Jaki teraz bdzie warunek na mini-
mum n a tenia?
9. wiato o dugo ci fali 5000 A jest uginane
przez si a tk dyfrakcyjn majc 2000
rys/cm. Ekran znajduje si 3 m od sia tki.
Zadania
15. Przypumy , e fal padajc pokazan na
rys. 22.1 jest Epad = E 0 sin(wt - kx). Jakie
wyraenie opisuje fal stojc E = Epad +
+ E;ewe?
16. Przypumy , e dwa dipole pokazane na
rys. 22.5 maj fazy przesunite o 180. Jak I
zaley od e?
17. Korzystajc z danych zad . 16 poka , e
1~ / 0 k 2 d 2 sin 2 8, gdy d X
64 22. lnterfen:ncja fal

18. Powtrz zad. 16 dla dwch dipoli o momen-

cie dipolowym p 0 , oscylujcych z fazami
przesunitymi o 180 w kierunku y; d A..
Zdefiniuj {} jako kt midzy r a osi y . S1
Poka, e

3
E = k 0 p 0 dw sinWcosw ( t - -' )
3
2c r c
19. Przypumy , ena rys. 22.6 mamy E 1 =I= E 2 .
Wyra E' poprzez Ep E 2 oraz e. Zadanie 24
20. Widzialne widma drugiego i trzeciego rzdu
siatki dyfrakcyjnej czciowo si nakadaj. poow dugoci
fali. Chcemy, by pod ktem
Jaka dugo fali w widmie trzeciego rzdu 30 wystpowao
minimum. Jaka musi by
poj awi si w miejscu, gdzie w widmie dru- rnica faz <P midzy dwoma sygnaami

giego rzdu jest prek ;. = 7000 A? przekazanymi do anten, eby fale znosiy si
21. Ro zwa siatk dyfrakcyjn , na ktr pada wzajemnie dla 30?
wiato nie pod ktem prostym, lecz pod 25. Poka, e obrazem interferencyjnym trzech
ktem fJ ,, tak ja k po kaza no na rysunku. szczelin jest
I= / 0 (1 +2cos</J) 2 , gdzie <P = kdsin8
Do oddaloneqo

~"""
26. Do sytuacji przedstawionej na rys. 22.22
dodaj trzecie niespjne rdo , tak jak to
pokazano na rysunku. Niech </J 1 bdzie
przypadkow rnic faz midzy S 1 i S 2 .

~3
~
Zadan ie 2 I Zada nie 26

Podaj wa runek na wystpienie maksimum
jako funkcj 0 1 , 0 2 , I. oraz d?
22. Pow t rz pr zy k ad 3, a le dla rodkowego C
(262 Hz). Podaj dokadne rozwizanie ,
o trzymane bez adnych przyblie. (eby
u zys ka wynik liczbowy m0esz zastoso-
wa metod prb i b dw . )
23. red ni czas yc i a w sta nie wzbudzonym dla
pew nego pr zej cia a to mowego wynosi
r = 2 10 - 4 s. Emitowane promieniowanie
ma du go fali 4000 A. Jaka jest naturalna
sze roko tej linii L1 A. i ile szczelin musi mie
siatka dyfrakcyjna, by t naturaln szero-
ko mo na by o z mi e rz y?
24. Nadajnik radiowy przekazuje .ten sam syg-
na do dwch an ten, oddalonych od siebie o
Niech </J 2 b d z i e przy p ad kow rnic faz
mi dzy S 2 i S y Niech <Po= kdsin8.
(a) Poka, e 11 = 10 [3 + 2cos</J 1 +
+2cos</J 2 + 2cos(</J 2 - </;,)].
(b) Jakie jest 12 ?
(c) Poka, e IJ 2 = /5[6+(1 +2cos</J 0 ) 2 ] ,
tj . e obraz interferencyjny jest taki jak
w przypadku w i a ta spjnego z trzech
szczelin plus czon s t a y .
27. Przetwornik gramofonu stereofonicznego
daje dwa nieza lene s ygn ay. W jaki sposb
te dwa sygnay m o na wykorzysta, by
uzyska kw adrofonicz n kierunkowo w
czterech gonikach? Zobaczymy, e pewien
s topie kierunkowo c i mo na otrzyma
przez zoenie w r nyc h fazach czterech
 wiczenia i zadania
oryginalnych sygnaw na dwch ciekach
pyty gramofonowej. Nastpnie dwa syg-
nay z pyty powtrnie skadamy z rnymi
fazami, by otrzyma cztery sygnay skiero-
wane do gonikw. Niech LP i PP oznaczaj
sygnay odpowiednio z lewego i prawego
przedniego mikrofonu. Podobnie, L, i P,
bd sygnaami z lewego i prawego tylnego
mikrofonu. W systemie SQ te sygnay s
nakadane w ten sposb, e amplituda na
lewej ciece wynosi
W tej notacji i oznacza, e zapisana fala
sinusoidalna jest przesunita w fazie o
90, tzn. jeeli sygna L, jest postaci
V0 coswt, to wchodzi on w skad Ls jako
(1 / j2) V 0 cos(wt - 90). Amplituda na pra-
wej c iece jest rwna
Nastpnie, we wzmacniaczu stereofonicz-
nym, Ls zostaje doprowadzone do lewego
przedniego, a P, do prawego przedniego
65
gonika. Do lewego tylnego gonika do-
prowadza si napicie L; = (i/ j2)Ls -
- (1 / j2)P a do prawego tylnego
P; = (1 / j2)Ls - (i/ j2)Ps.
(a) Jeli mamy pojedyncze rdo fali sinu-
soidalnej LP = V0 coswt, to jakie s sto-
sunki nate dwiku z czterech go
nikw? Ile wynosi: (L~) 2 , (P~) 2 , (L;) 2 i
(P;) 2 , gdy LP = V 0 coswt, a PP= L, =
= P, =O?
(b) Powtrz to dla pojedynczego rda z
mikrofonu PP.
(c) Powtrz to dla pojedynczego rda z
mikrofonu L,.
(d) Powtrz to dla pojedynczego rda z
mikrofonu P,.
28. Przy pewnym przejciu atomowym jest emi-
towane wiato o dugoci koherencji !JL 0 .
(a) Jak funkcj ..1. i /JL 0 jest naturalna
szeroko linii /J.A?
(b) wiato z tego rda pada na y 0 cm sia-
tki dyfrakcyjnej . Jaka jest najmniejsza
warto JV (liczby szczelin na cm), przy
ktrej mona obserwowa naturaln
szeroko linii? Odpowied podaj jako
funkcj ..1., T, i y 0 . T jest czasem ycia w
stanie wzbudzonym.
 23
Optyka
W tym rozdziale omwimy rozmaite zjawiska
zwizane z falami elektromagnetycznymi. S
one najbardziej znane dla promieniowania o
czstotliwociach odpowiadajcych wiatu wi-
dzialnemu, ale oczywicie kade z omawianych
w tym rozdziale zjawisk ma swj odpowiednik
zarwno w obszarze mikrofal, jak i w pod-
czerwieni czy nadfiolecie. A w punkcie 23.5
przedstawimy przykad zastosowania oglnych
zasad w przypadku, kiedy dugo fali jest okoo
Io- 10 razy mniejsza od dugoci fali wietlnej.
Oglnie mona powiedzie , e badanie jakie-
gokolwiek zjawiska falowego jest jednoczenie
problemem z dziedziny optyki, a cilej z dzie-
dziny zwanej optyk fizyczn w odrnieniu od
optyki geometrycznej. W tym sensie tre roz-
d zia w 21 i 22 mona by nazwa optyk
fi zyczn, podobnie jak te czci rozdziau 20, w
ktrych jest omawiany ruch falowy.
W ksice tej obok optyki klasycznej jest
przedstawiona rwnie optyka wspczesna ,
tzn . osignicia ostatniej czy te dwch ostat-
nich dekad.
23.1. Holografia
Ho Io grafia jest jednym z zastosowa lasera, a jej
rozwj przypada na lata szedziesite. Na
poz r hologram wyglda tak samo, jak negatyw
z wykej fo tografii. Ma on. jednake , pewne
godne uwagi waciwoci .
Hologram stanowi
dokadnie dwuwymiarow powierzchni, lecz
jeli oglda si go w wietle jednego koloru, to
widzi si w peni trjwymiarowy obraz pywaj
cy w przestrzeni, bd przed negatywem, bd
te za nim. Przewaga obrazu holograficznego
nad fotografi przestrzenn polega na tym, e
gdy na obraz spoglda si z nieco innej strony,
wwczas widzi si te inn stron obrazu doka
dnie tak samo, jak w przypadku ogldania
przedmiotu rzeczywistego. Inn godn uwagi
waciwoci hologramu jest to, e obraz na
hologramie jest cakowicie rny od obrazu,
jaki widzi si w przestrzeni. Negatyw wyglda
jak pena nieadu mieszanina odciskw palcw,
co wida na rys. 23.1. Chocia adna cz
Rys. 23.1. Znacznie powikszony fragment negatywu holo-
gramu
 23./. Holografia
Rys. 23.2. Studenci og ldaj cy negatyw holograficzn y ow i e t
lony wiatle m mo nochromatycznym. Stud enci (i ka mera)
widz! pelen trjwymiarowy o braz zawieszo ny" w przestrze ni
!reprod uko wa no d z i ki uprzejm oci Muzeum Holografii w
Nowym Jorku)
negatywu nie powtarza si, to po odciciu
dowolnego kawaka negatywu i owietleniu go
wizk monochromatycznego wiata widzi si
cay pywajcy trjwymiarowy obraz, lecz mniej
ostry. Ani przy nawietlaniu negatywu, ani te
przy odtwarzaniu trwymiarowego obrazu nie
u ywa si adnych soczewek.
Powstawanie hologramu jest graficzn ilu-
s tracj falowej natury wiata i rnicy midzy
wiatem spjnym i niespjnym. Negatyw holo-
graficzny przedmiotu powstaje wskutek o
wietlenia przedmiotu wi zk spjnego wi a ta
(zazwyczaj z lasera), a wiato odbite od przed-
miotu pada wprost na bon. Rwnie cz
pierwotnej wi z ki po odbiciu od zwierciada
pada na bon . Proces ten jest przedstawiony na
rys. 23.3. Je li wiato jest spjne, to na bonie
powstanie okrelony obraz interferencyjny, na-
tomiast w przypadku o wietlani a niespjnym
Zwierci'ad[o
~
Przedmiot
o X
Brona
Rys. 23 .3. Powsta wanie hol ogramu. Zarwno wi zka wiat a
laserowego odbita od przedmio tu, jak i wi z ka odniesie nia
od bita od zwi e rciad a pad aj na bon
67
wiatem bona zostanie n a wietlona jednorod-
nie. W omawianym tu przykadzie wymagan a
dugo koherencji wynosi co najmniej 2L, gdzie
L jest odlego ci midzy zwierciadem i przed-
miotem, zaznaczon na rys. 23.3 .
Gdy przez wywoan bon zostanie prze-
puszczona wizka wiata spjnego, wwczas
czoo fali pierwotnej , ktra owietlaa bon
podczas jej nawietlania , zostanie zrekonstruo-
wane. W myl zasady Huygensa zrekonstruo-
wane czoo fali porusza si ku oku w taki sam
sposb, jak czoo fali pierwotnej. Powstaje
wszake pytanie, w jaki sposb moe zosta
zrekonstruowane czoo fali o waciwej amplitu-
dzie i fazie na powierzchni bony , jeli bona jest
czua jedynie na natenie wiata . Wykaem y
to posugujc si nastpujcym uproszczonym
opisem matematycznym holografii .
Przyjmijmy, e bona ley w paszczynie yz.
Amplitud wiata odbitego od przedmiotu, gdy
dochodzi ono do paszczyzny y z, mona wyrazi
wzorem
E = a(y . z)cos [wt+ <fi (y, z)] (23.1)
Jeli po wywoa niu bony
uda si odtworzy
amplitud o takiej zalenoci funkcyjnej , to
obserwatorowi bdzie si wydawao, e widzi
oryginalny obraz. Ot, oprcz poprzednio
zarejestrowanej amplitudy na bon pada fala
paska z tego samego lasera . Zatem wypadkowe
pole elektryczne na paszczynie bony jest
rwne
E"'YP = E 0 cos w t + acos(w l +<fi)
gdzie a = a (y, z) oraz <fi = <fi (y , z).
Natenie na bonie jest proporcjonalne do
kwadratu E"'YP
I= ! 0 cos 2 wt + 2E0 a cos w t cos(wt +<fi)+
+a 2 cos 2 (wt+ <fi)
Uredniona po czasie warto kwadratu funkcji
kosinus jest rwna 1/ 2, a zatem
I 1
T= :j/a + E 0 a [cos<fi + cos(2wt +<fi)] +2a
2
gdzie wykorzystalimy tosamo trygonome-
tryczn:
l 1
cosAcosB = - cos(B - A) + - cos(B +A).
2 2
68 23. Opry ka

Poniewa rednia warto funkcji cos(2wt + 4J) PTaszczyzna

bTony
jest rwna zeru, wic otrzymujemy
T= K 1 + E 0 a(y,z)cos4J(y, z)
I I
(23.2)
----
---- X

gdzie K 1 =-;/o+ 0 2 . Zauwamy, e uywajc Wi4zka

2 odniesienia
wiata o dugoci
koherencji wikszej ni 2L
Rys. 23.4. Wizka wiata laserowego odbita od maej
potrafilimy zarejestrowa na bonie informacj kulki oraz wizka odniesienia padaj na boni;
o fazie 4J(y, z). Zaczernienie bony jest propor-
cjonalne do T Jeli negatyw jest owietlony = E 1 cos(wt-kr), a amplituda wizki
podobn wizk laserow o nateniu !'cos 2 wt, odniesienia rwna si E 0 cos(wt - kx 0 ) .
to natenie wizki tu po przejciu przez nega- Jeeli }, = 6400 A, to jaki jest rozkad
tyw bdzie rwne natenia na bonie?

I= I'cos 2 wt [I - Ki(K 1 + E 0 acos4J)] ODPOWIED: Maksima natenia

Pole elektryczne fali o takim nateniu jest wystpuj wtedy, gdy rozmca faz
proporcjonalne do pierwiastka kwadratowego z I midzy wizkami odbit i odniesienia
rwna si cakowitej wielokrotnoci 2rt,
E = E ' coswt[I -(K 2 K 1 + K 2 E 0 acos4J)] 112 czyli gdy
E~ K 3 coswt+2K4 acoswtcos4J
kr - kx 0 = 2nn
gdzie
r - x0 = 111.

oraz
~=n}, +x 0
Ponownie wykorzystujemy tosamo 2cosA Yn = J2n).x 0 + n 2 ). 2 ~ 0,08Jn cm
cos B = cos(A - B) + cos(A + B) i otrzymujemy Rozkad natenia bonie
ma ksztat
na
E ~ K 3 cos w t + K 4 a(y , z)cos [wt+ 4J(y, z)]+ wsprodkowych okrgw
o promie-
+ K 4 a(y. z)cos [wt -4J(y. z)] = niach rwnych 0,08 mm, 1,13 mm,
_ (wizka bezporednio) 1,39 mm, 1,6 mm itd.
- z lasera +
pierwotne wiato)
+ K4 ( od przedmiotu + Holografia jest dziedzin sam w sobie, ktra
- cho wynaleziona w 1949 roku - staa si
(
wiato od przedmiotu) popularna we wczesnych latach szedziesi
+ K4 z odwrcon faz
tych dziki odkryciu i rozwojowi laserw.
Oko odbiera pierwszy wyraz jako wizk pada- Stanowi ona obszern dziedzin ustawicz-
jc bezporednio z lasera, drugi wyraz jako nych bada w optyce. Znaczn cz lat sze
wiato odbite od przedmiotu, jak gdyby przed- dziesitych zajo zrozumienie rozmaitych aspe-
miot rzeczywicie si tam znajdowa (patrz wzr ktw teorii oraz rozwijanie nowych technik.
(23 .1)); trzeci wyraz przejawia si jako zbyteczny Holografia cigle jest zbyt now dziedzin na to,
wtrny obraz rzeczywisty. by przewidywa jej ostateczne zastosowania
praktyczne. S podejmowane badania nad
zastosowaniem holografii w medycynie; na
Przykad 1. Wykonano hologram bar- przykad wykonuje si optyczne hologramy
dzo malej kuli znajdujcej si w odlego oka, dziki ktrym mona zobaczy soczewk i
ci x 0 = 50 cm od bony (patrz rys. 23.4). siatkwk na tym samym trjwymiarowym
wiato odbite od prawie punktowego obrazie. Innym przykadem s akustyczne holo-
przedmiotu ma amplitud E= gramy ciaa, ktre mog mie znaczn przewag
 23./. Holografia
nad dwuwymiarowymi kliszami rentgenowski-
mi . Inne zastosowania, ktrych badanie jest w
toku, to kasety do urzdze wideo, przechowy-
wanie pamici komputerowych czy nieniszczce
badania strukturalne.
23.2. Polaryzacja wiata
W kadym punkcie przestrzeni i w dowolnej
ustalonej chwili fala wietlna, czyli fala elektro-
magnetyczna, skada si ze wzajemnie prostopa-
dyc h pl elektrycznego Ei magnetycznego B. Z
definicji, kierunek polaryzacji takiej fali jest taki,
jak kierunek pola E. Paszczyzna polaryzacji
jest zdefiniowana jako paszczyzna zawierajca
wektor E oraz kierunek rozchodzenia si fali.
Zatem kierunek pola B jest prostopady do
paszczyzny polaryzacji. Promieniowanie ele-
ktromagnetyczne, dla ktrego kierunek pola E
pozostaje stay w czasie, jest nazywane promie-
niowaniem spolaryzowanym liniowo. Jeeli rd
o emituje wiato niespjne, to kierunek pola
elektrycznego emitowanej wizki zmienia si w
sposb przypadkowy, pozostajc prostopadym
do kierunku rozchodzenia si wizki. O takiej
wizce mwi si, e jest niespolaryzowana.
Polaryzacja koowa
Przypumy, e dwie spoJne wizki wiata
zostay naoone na siebie za pomoc pprzez
roczystego posrebrzonego zwierciada, jak po-
kazano na rys. 23.5. Wizka I jest spolaryzowa-
na pionowo (E 1 w paszczynie xy), a wizka 2
jest spolaryzowana poziomo (Ez w paszczynie
xz). Czy wypadkowa wizka jest niespolaryzo-
wana, jeeli rnica faz midzy tymi dwoma
Rys. 23.5. Dwie spolaryzowane wizki s czone za pom oc
pprzezroczystego posrebrzanego zwierciada. Kierunek
wektora E 2 jest prostopady do paszczyzny rysunku i rwno-
l eg y do os i z
69
wizkami jest rwna zeru, a amplitudy s jedna-
kowej wielkoci,
E 1 =Ez? A czy wypadkowa
wizka bdzie niespolaryzowana w przypadku,
gdy rnica faz wynosi <P = rr./ 2?
Aby odpowiedzie na pierwsze pytanie opisz-
my te fale wzorami: E 1 = E 10 cos(wt - kx),
Ez= Ez 0 cos(wt - kx), gdzie E 10 i Ez 0 s
wzajemnie prostopade, jak pokazano na rys.
23.6. Widzimy, e wypadkowe pole elektryczne
y
z
Rys. 23.6. Rzut na pa szczyzn yz wizek pokaza nych na rys.
23.4
bdzie zawsze leao w paszczynie i tworzyo
kt rx. z kierunkiem pionowym, przy czym
tgrx. = Ez 0 /E 10 Dla E 10 = Ez 0 kt rx. = 45.
Zatem wypadkowa wizka wiata jest spolary-
zowana liniowo, a paszczyzna polaryzacji jest
nachylona pod ktem 45 wzgldem kierunku
pionowego.
Jeeli rnica faz midzy obiema wizkami
wynosi 90, to
EY = Et 0 coswt oraz E, = Ez 0 cos(wt- ~)
w punkcie x =O. Na rysunku 23.7 s pokazane
skadowe E 1 i Ez w kolejnych chwilach. Wida,
e dugo wypadkowego wektora E pozostaje
staa i wektor ten obraca si wok osi x z
okresem T. W takim przypadku mwi si o
polaryzacji lewoskrtnej. Gdy wektor E obraca
si w kierunku przeciwnym do ruchu wskaz-
wek zegara patrzc w kierunku poruszania si
wizki , wwczas mwi si o polaryzacji prawo-
skrtnej.
Pod pewnymi wzgldami wizka spolaryz-
wana koowo zachowuje si tak, jak wizka
niespolaryzowana. Jeli, jednake, lewo- i pra-
woskrtnie spolaryzowane wizki o jednako-
wym nateniu zostan naoone na siebie, to
wypadkowa wizka bdzie wizk spolaryzo-
70 23. Oprv ka

/ /

t +
t=O t= !._ T
8
t = l_T
8
Rys. 23.7. Kolejne rzut y pola elektrycznego w pa szczy ni e r~ w przy padku. gdy wizka 2 jest opniona w fazie wzgldem wizki
I o k;p rwny n/ 2. Wypadk owe pole elektryczne, kt re jest na rysowa ne nad ka d y m rz ute m, obraca s i zgodnie z ruchem
wskazwe k zegara. Amplitudy s kadowych E i E, s jednak owe

wa n liniowo. Oczywicie tego rodzaju zacho-
wanie nie jest m o liwe dla wi ze k niespola ryzo-
wanych.
Polaryzatory
Wi kszo r de wiata emituje niespjne 1
niespolaryzowane wiato. Wi z k niespolary-
zowa nego w i a ta mo na spolaryzowa prze-
puszczajc j przez urzdzenie zwane polaryza-
torem. Ekran wykonany z cienkich, rwnolegle
rozpitych drutw jest w ietnym polaryzatorem
dla mikrofal (rys. 23.8). Jeli wi z ka mikrofalo-
wa jest spolaryzowana pionowo i druty s usta-
wione pionowo (jak na rys. 23.8a), to w kadym
drucie bdzie indukowany prd o nateniu /.
W myl rozumowania podanego na s. 32
indukowany bdzie taki prd , dla ktrego wek-
tor elektryczny pola promieniowania bdzie
spenia rwno LJE = - Epad Wypadkowe
pole na prawo od polaryzatora bdzie rwne
E = Epad + LJE = O. Zatem przy tak wybranej
d) ; O b)
;po/ary-
lzatora
I
I

a)
'I
I I I I
I I I
iJ E I I IL1E
I 1 I I Rys. 23.9. a) Rzut z gry na wi z k (kierunek pad a nia wi z ki
tt t t ley w pa szczy nie rysunku). Pionowo spo laryzowana wiz
ka tworzy kt a z po laryzatorem, ktry stanow i<! rwno legle
druty. Po la ryza tor wypromieniowuje pole LJ E. b) Wypad-
kowe pole E' za paszczyzn drut w

b)
Rys. 23.8. Pi onowo spolaryzowa na fala elektromagnetyczna
padaj <!Ca na wars t w rw n o l egych drutw. a) Druty s
ustawione pionowo i fala zostaje odbita z powrotem. b) Druty
S<) ustawio ne poziomo i fala nie zostaje odb it a, lecz przechodzi
przez drut y n i e tumiona
konfiguracji polaryzator zachowuje si jak
powierzchnia doskonale odbijajca i nie pozwa-
la wizce przej. Jeli druty s pro s topade do
Epad' to nie ma miejsca" dla pionowego prdu
indukowanego, a std wynika, e nie bdzie
adnego dodatkowego pola elektrycznego pro-
mieniowania i padajca na ekran fala pozosta-
nie niezaburzona.
Zdefiniujmy o polaryzatora przedstawione-
go na rys. 23.8 jako kierunek prostopady do
drutw. Z rysunku 23.9 wida , e jeli o polary-
zatora tworzy kt '.X z Evad' to polaryzator bdzie
 23.2. Polaryzacja .~wiat/a
rdem pola LJE skierowanego prostopadle do
osi polaryzatora. Poniewa LJE rwnoway
skadow wektora Epad w tym kierunku, wic
wypadkowe pole E jest rwnoleg do osi
polaryzatora skadow wektora Epad o amplitu-
dzie
E' = Epad cos a
czyli
1
f' = IP"" cos a (23. 3)
Dla idealnego polaryzatora natenie jest mno-
one przez cos 2 ex, gdzie ex jest ktem midzy
paszczyzn polaryzacji i osi polaryzatora.
wiato przechodzce przez polaryzator ma
najwiksze natenie wtedy, gdy o polaryzato-
ra ley w paszczynie polaryzacji. Kade pro-
mieniowanie przepuszczone przez polaryzator
bdzie promieniowaniem spolaryzowanym li-
niowo wzdu osi polaryzatora.
Dziaanie filtru polaryzacyjnego dla wiata,
zwanego polaroidem, jest oparte na takiej samej
zasadzie. Polaroid jest wykonany z napronej
masy plastycznej, zawierajcej dugie acuchy
moleku, uoone rwnolegle obok siebie. a- ktem (rr/ 2)- a do tej paszczyzny polaryzacji.
cuchy te tworz warstw i przewodz prd
wzdu swej dugoci . Tak wic polaroid jest
mikroskopow odmian polaryzatora skadaj
cego si z rwnolegych drutw. O polaroidu
jest oczywicie prostopada do acuchw mole-
kularnych. Gdy na polaroid pada wiato nie-
spolaryzowane, skadowe pola elektrycznego E
rwnolege do acuchw molekularnych s
wygaszane. Jedynie rwnolege do osi polaroidu
s kadowe pola E s przepuszczane przez pola-
roid . Jeeli na drodze wizki wiata zostanie
umieszczony drugi polaroid o osi prostopadej
do osi pierwszego polaroidu, jak pokazano na
rys. 23. LOa, to wizka zostanie cakowicie wyga-
szona i przez drugi polaroid nie przechodzi
adne wiato.
Je li natomiast midzy dwoma skrzyowany
mi polaroidami zostanie umieszczony trzeci
polaroid, jak pokazano na rys. 23. LOb, to tam,
gdzie poprzednio nie byo adnego wiata , teraz
bd z i e wiato. W jaki sposb dodatkowy po-
laroid mo e kreowa" wiato? Aby wyja
ni takie zjawisko przyjmijmy, e / 0 jest nat-
71
O
a) I
Eo
-
!pad
~
Niespolaryzowane
b)
Rys. 23.10. a) Dwa wzajemnie prostopadle polaroidy odcinaj'!
cale wiato. b) Gdy midzy nimi zostanie umieszczony trzeci
polaroid, wwczas cz wiatla przechodzi
eniem spolaryzowanego wiata, ktre docho-
dzi do rodkowego polaroidu (1 =~!pad).
0
Wwczas wiato przepuszczone przez rod
kowy polaroid bdzie miao natenie rwne
I' = / 0 cos 2 ex i bdzie spolaryzowane pod ktem
a. O ostatniego polaroidu jest nachylona poJ
Std
2
!" = l'cos G - ex) =
= (/0 cos 2 ex)cos 2 (~ ex)=~ -
- /0 sin 2 2ex
Maksymaln warto natenia otrzymuje si
dla ex = 45 i jest ona rwna (1 / 8)/pad oczywicie
dla idealnych polaroidw.
Przykad 2. Spolaryzowane wiato mo-
nochromatyczne pada na ekran z dwoma
szczelinami, jak to pokazano na rys .
23. 11 . Kierunek polaryzacji pokrywa
si z kierunkiem wektora (j + k). Kiedy
obie szczeliny s odsonite (i nie ma po-
laroidw), wwczas na ekranie obserwuje
si standardowy obraz interferencyjny,
charakterystyczny dla dwch szczelin.
Ale w omawianym tu przykadzie za
szczelin 1 jest umieszczony polaroid o
72 23. Optyka
Polaroid
pionowy
---
Ipa11.
poziomy
Rys. 23. 11. Schemat u k adu do bad a nia interferencji
na dwch szczelinach. Szczelin a jest przesonita
po laroid em poziomym, a szcze lin a 2 polaroidem
pio nowym
poziomej osi, a za szczelin 2 polaroid o
pionowej osi. Niech / 0 oznacza nat e ni e
w i a ta padajcego na ekran w przypad -
ku , gdy jest odso ni ta jedna ze szczelin
wraz z odpowiadaj cy m jej polaroidem.
R ni ce drg o ptycznych do punktw
a, h, c, d s takie, e k(r 1 - r 2 ) rw na s i
odpowied nio O, rr/2, rr, 2rr. Jakie s nat e
nia i sta ny po la ryzacj i w punktach a, b,
c i rf?
ODPOW I ED : P o le elektryczne fali prze-
chodzcej przez szcze lin 1 rwna s i
j E 0 cos (<ot - kr 1 ), a pole fali prze-
chod z<1cej przez szcze lin 2 wynosi
k E 0 co s(w t - kr 2 ). Zatem w punkcie a
po le elektrycz ne rw na s i
E = jE0 cos(w t - kr 1 )+ k E 0 cos(wt - kr 1)
przyjm uj <!C r 1 = r 2 . W ar t o pola jest
rwna E = f i E 0 cos(wt - kr 1 ) , a jego
kie runek jest nachylo ny pod k t em 45
do pionu . Kierunek polaryzacj i to kieru-
nek wek tora (j + k ). Ten kierunek b
dziemy oznaczali + 45 . Natenie fali
wyn o~ 1 E = 2E6cos (wt - kr 1 ) i jest
2 2
dw uk ro tnie wiksze ni w przypadku
pojedy nczej szczel iny.
W punkcie dobie funkcje kosinus m aj
t ak sam faz, a zatem otrzymujemy ta ki
sam wynik , ja k dla punktu a.
W punkcie c fazy funkcj e kosinus r
ni<! s i o 180, a wic
E = jE0 cosw t - k E 0 co swt
Warto tego pola wynosi E = 2fto
coswt, a kierunek polaryzacji jest rwno-
legy do wektora (j- k). Nazwiemy ten
kierunek kierunkiem - 45. (Jako t =O
przyjmujemy t chwil, kiedy amplituda
pola przechodzcego przez szczelin I jest
maksymalna). N a t e nie pola w punkcie
c jest t ake dwukrotnie wiksze od n at
e nia wi a ta przechodzcego przez poje-
Ekran dyncz szcze lin , a le paszczyz na polary-
zacji jest prostopada do paszczyzny po-
la ryzacji wiata dochodzcego do pun-
ktw a, d.
W punkcie b r nica faz tych dwch fal
wynosi 90 i ma my tak sam sy tuacj ,
jaka jest przedstawiona na rys. 23.7. Jest
to fala spo laryzowa na koowo, przy czym
E2 = E6 . Poniewa dla pojedynczej
szczeliny u redni o n a po czasie warto
- 2 l 2
n ate nia E = -E 2 o, wic dla dwch
szczelin re dni e n a te ni e jest rwnie
dwukrotnie wiksze ni dla pojedynczej
szczelin y.
Na tym przykadzie wida , e nate ni e
w i ata jes t jedna kowe na caym ekranie,
natomias t sta n polaryzacji zmieni a s i
kolejno od + 45 na koow , na - 45,
na ko ow , na + 45 itd. w mi a r przesu-
wania s i w poprzek ekranu.
*Przykad 3. (a) Przypumy, e w uka
dzie opisanym w przyka d z ie 2 tu przed
ekranem umieszczono doda tkowy pola-
roid o osi poziomej. Jaki jest teraz rozkad
n a t en i a na ekranie?
(b) Przy pum y , e w ukadzie opisa-
nym w przyk adzie 2 tu przed ekranem
umieszczo no polaroid o osi nachylonej
pod ktem + 45 (tzn. lecej w pa szczy
nie yz i nachylo nej pod k te m 45 do osi
y ). Jaki jest teraz rozkad n a t enia ?
ODPOWIED: (a) W dowo lnym punk-
cie na ekranie odlegym o r od szczeli-
ny I, E = jE0 cos(wt - kr) i E 2 =
E6cos 2 (wt - kr). Jest to tak i rozkad na-
t e ni a , ja ki daje pojedyncza szczelina I
 23.2. Polaryz(/(:ia .~wiat/a 73

(bez polaroidu przed ekranem). wiato powierzchni odbijajc jest powizany ze

padajce na szczelin 2 jest zatrzymane wspczynnikiem zaamania n relacj tg8 1 =n,
przez polaroid i nie moe dotrze do to odbite wiato bdzie cakowicie spolary-
ekranu. Jeli na ekran pada jakiekolwiek zowane, a pole elektryczne fali bdzie prosto-
wiato, to wiemy, e przeszo ono przez pade do paszczyzny zawierajcej promienie
szczelin 1. padajcy i odbity.
(b) Paszczyzna polaryzacji promienio-
wania dochodzcego do punktw a id na
ekranu. Jeli na ekran pada jakiekolwiek
Przykad 4. Wspczynnik zaamania
podczas gdy w punkcie c kierunek polary-
wody rwna si 1,33. Jaki powinien by
zacji promieniowania jest prostopady do
kt padania wiata, by obserwator w
osi polaroidu. Zatem w punktach a i d
okularach polaroidowych w ogle nie
natenie wynosi 210 , w punkcie c jest
widzia wiata odbitego od powierzchni
rwne zeru, a w punkcie b wynosi 10 . Jest
wody? Czy o polaroidu w okularach po-
to klasyczny obraz interferencyjny chara-
winna by pozioma czy pionowa?
kterystyczny dla ukadu dwch szczelin
w przypadku, gdy kada szczelina daje
ODPOWIED: Taki szczeglny kt pada-
natenie rwne 10 / 2.
nia powinien spenia zaleno tg8 1 =
= 1,33. Std otrzymujemy 81 = 53. Po-
niewa wiato odbite bdzie spolaryzo-
W przykadach 2 i 3 pokazalimy, e mona
wane poziomo, wic o polaroidu w oku-
s twierdzi przez ktr ze szczelin przeszo wiat
larach powinna by pionowa. Gdy Soce
o, a zaley to od orientacji polaroidu umiesz-
bdzie znajdowao si 37 ponad hory-
czonego przed ekranem. Jeli polaroid jest usta-
zontem, wwczas jego odbicie od gadkiej
wiony poziomo, to wiato pochodzi ze szczeliny
powierzchni wody bdzie odcite przez
I, a jeeli jest on ustawiony pionowo, to wiato
okulary.
pochodzi ze szczeliny 2. Natomiast jeeli pola-
roid jest ustawiony pod ktem + 45 lub pod
k tem - 45, to traci si informacj o polary-
zacji i nie mona ju stwierdzi, przez ktr
szczelin przeszo wiato. W przypadku usta-
wienia polaroidu pod ktem + 45 lub -45 23.3. Dyfrakcja na koowym otworze
otrzymujemy klasyczny obraz interferencyjny,
Teraz zamiast pojedynczej szczeliny o szero-
charakterystyczny dla dwch szczelin, nato-
koci a rozwamy otwr w ksztacie koa o
miast w przypadku poziomej czy pionowej
rednicy a. Zgodnie z zasad Huygensa wypad-
orientacji polaroidu nie ma obrazu interferen-
kow amplitud otrzymamy sumujc promie-
cyjnego.
niowanie, czyli fale czstkowe pochodzce ze
Polaryzacja przez odbicie wszystkich punktw lecych wewntrz otwar-
tego koa. Przyczynek pochodzcy od kadej
Prawie kady z nas zauway, e okulary pola-
fali czstkowej rwna si coskrdA, gdzie w myl
roidowe zmniejszaj natenie wiata sonecz
przyblienia Fraunhoffera r oznacza odlego
nego odbitego od wody, piasku, szka, powierz-
zaznaczon na rys. 23.12, a dA jest elementem
chni drogi itd. W oczywisty sposb niespolary-
powierzchni koa. Amplituda promieniowania
zowane wiato soneczne po odbiciu staje si
ugitego pod ktem e jest dana cak
w i a tem spolaryzowanym. I jeli o polaroidu
w okularach jest prostopada do paszczyzny J cos[kr(B)]dA
otwr
polaryzacji odbitego wiata, to odbite wiato
zostanie odcite. W uzupenieniu 23.l pokaza- Jest to dosy skomplikowana caka, ale dobrze
no, e jeli kt padania (:}I Wizki wiata na znana fizykom, inynierom czy matematykom i
74 13. Optyka

Czolo fali u.qitej wsze minimum wystpuje wtedy, gdy J 1 (x) = O.

Z rysunku 23.13 mona odczyta, e funkcja
J 1 (x) ma pierwsz warto zerow dla x = 3,84

--
Wic;zka
a <P .
~=384

- I 2
kasin8min = 3 84
2
,

,
Przeszkoda z otworem
o srednicy a A.
Rys. 23. 12. Dy[ra kcja na o two rze k o o wym o rednicy a.
sin8min = 1,22- (23.5)
a
K ad y element po wierzchn i dA daje przyczy nek d o a mplitudy
w kierunku O
Zatem kt 8min dla otworu koowego rni si
od emin dla pojedynczej szczeliny zaledwie o
jest nazywana funk cj Bessela pierwszego rzdu
22%. Na rysunku 23.14a przedstawiono foto-
J 1 (x ). Wykres tej funkcji jest przedstawiony na
grafi obrazu dyfrakcyjnego otworu koowego .
rys. 23.13, ale dla x > 5 mona j przedstawi w
Obliczone ze wzoru (23 .14) wartoci natenia
postaci
s wykrelone na rys. 23.14b. Obraz skada si z
centralnego krka otoczonego bladymi pier-
J 1 (x):::::: {2 sin(x _ ::)
-V;;; 4 cieniami.
Dalej wykorzystamy wyniki uzyskane w tym
Za tem kocowe wyraenie na natenie wiata punkcie do obliczenia zdolnoci rozdzielczej
u g i tego pod k tem 8, ktre uzyskuje si obli-

a)

Rys. 23. 13. W ykres [unkcji Bessela pierwszego rzdu b) 1,0

cz aj c podan wyej cak ,

a nastpnie podno- ~r
-e.~
~~
....,
szc do kwadratu otrzymany wynik, ma nast
li
puj c posta .s
...... o, 1
/ = I
o
[Jt <P/4
2 2
(<P/ )] gdzie <P = kasin8
,
(23.4)
-':::!
!!:
' U)

-~

Z wr my uwag na podobiestwo tego wyrae

-~
~
ni a do odpowiedniego wzoru dla pojedynczej ~ 0,01
szczelin y (wzr (22.1O)), ktry ma posta
2
sin (<P/ 2)]
I = 10
[ <P/ 2 0,001 .___,__,___._,__~~~---<-
0d/eglos od srodka
Dl a pojedynczej szczeliny pierwsze minimum
Rys. 23. 14. a) Fo togra li a o braz u d yfra kcyjnego d awa nego
n a te n ia wys t puj e dla kta s peni aj cego rw- przez mo nochro ma tyczne w i a t o padaj <1ce na o twr k oow y.
n o sin &min = )J a. Dla otwo ru ko o w ego pier- b) Wykres roz ka d u n a t e n i a opisa nego wzo re m (23 .4 )
 23.3. Dy frakcja na ko/owy m onvorze 75

teleskopu i mikroskopu. Nastpnie wyniki te I

I
zastosujemy do supermikroskopw uywanych Soczewka ~ 8 1

w fizyce czstek elementarnych, czyli do nowo- ------

czesnych akceleratorw o wysokiej energii. Po-
kaemy, w jaki sposb na ich podstawie mona
wyznaczy rozmiary i ksztaty czstek elemen- ~ koTowy
tarnych.
23.4. Przyrzdy optyczne i zdolno
rozdzielcza
Na stronie 56 mwilimy ju o zdolnoci roz-
dzielczej spektrometru. Zdolno rozdzielcza
jest miar tego, na ile musz~ rni si dugoci
fal dwch linii widmowych, by linie te byy
widziane jako oddzielne linie. Zdolno roz-
dzielcza teleskopu czy mikroskopu jest zdefinio-
wana podobnie, a mianowicie jest ona miar
tego, jak odlege od siebie musz by dwa
punktowe rda wiata , by byy widziane jako
oddzielne rda. W przypadku spektrometru
dwie linie lece zbyt blisko siebie bd widzia-
ne jako jedna linia ze wzgldu na dodatkowe
poszerzenie wprowadzane przez przyrzd (ktre
dla siatki dyfrakcyjnej wynosi LlA. = A. (N)). Po-
dobnie jest dla teleskopu czy mikroskopu. Jeeli
dwa rda punktowe znajduj si zbyt blisko
siebie, to ich obraz ogldany przez teleskop
bd z ie obrazem jednego rda, przyrzd op- M = -
tyczny bowiem sprawia, i rdo punktowe
wygl<ida jak may kr<iek lub plamka wietlna Wydawaoby si , i mona projektowa
otoczon a k o ow y mi piercieniami dyfrakcyjny-
mi. W istocie obraz dyfrakcyjny pojedynczego
r dl a jest ta ki sam, jak obraz pokazany na rys.
23.14.
Teleskop
Ab y o dp o wi e dzie na pytanie, dlaczego teleskop
nie m oe dawa punktowego obrazu rda lone, to znaczy widzi si dwie plamki wietlne , a
punktowego, najpierw musimy krtko om wi nie jedn.
zasad dziaani a teleskopu. Rozwamy teleskop
nasz kico wan y na rys. 23.15 , przez ktry ogl da
my dwa rda punktowe A i B znajdujce si w
du ej odl ego ci od siebie. Teleskop ska da s i z
obiekt ywu , kt rym jest soczewka (lub zwier-
c iado wkl se) o ogniskowej F. Soczewka czy
z w i e rci ad o wkl se maj'! tak waciwo , e
ogniskuj '! r wnole g e promienie w punkcie od-
leglym o F od soczewki; odlego Fjest nazywa-
--:::---- Yo A'
Ze rod aex A - ___ ............. __
___;:--9'.'.>-
I
---~a.J----- Otwr Naszczy zna I
ogniskowa
Rys. 23.15. Dwa rda punktowe A i B s. o.gldane przez
teleskop. Ich obrazy A' i B' le w paszczyzn1e ogniskowej
na ogniskow. Z rysunku 23.15 wida, e jeli kt
midzy promieniami biegncymi ze rde A i B
j.:st rwny IX , to odlego midzy obrazami tych
rde rwna si y 0 = fo. W teleskopach astro-
nomicznych obrazy s rejestrowane na bonie
fotograficznej umieszczonej w paszczynie
ogniskowej. Obrazy mona rwnie oglda
przez okular o ogniskowej f, umieszczony po
prawej stronie paszczyzny ogniskowej w od-
legoci f Wwczas kt midzy promieniami
biegncymi ze rde A i B jest rwny
Powikszenie M jest zdefiniowane w nastpuj
cy sposb
IX F
= - (powikszenie teleskopu) (23 .6)
- IX I
przy-
rzdy o dowolnie duym powikszeniu odpo-
wiednio dobierajc ogniskowe, ale w rzeczy-
wistoci granic wyznacza zdolno rozdzielcza.
Zdolno ro zdzi e lcz okre la si za pom o c
k1ta IX . czyli minimalnego kta midzy pro-
n~ieni;;;' wychodz<icymi z dwch rde punk-
to wych, przy kt rym obrazy S'! jeszcze rozd zie-
Promie Rkr rodkowego kr<ika wietlnego,
pochodzcego z pojedynczego rda punkto-
wego, mona obliczy posugujc si rys. 23. 16.
Zgodnie ze wzorem (23 .5) pierwsze minimum
obrazu dyfrakcyjnego dla otworu koowego
wyst puje dla k<ita
A.
sinOmin ~ 0 111 i11 ~ 1,22 -
a
76 23. Optyka

Odlego ktowa gwiazd jest czterokro-

----::...-=::.=- tnie wiksza, a zatem ich obrazy powinny
-+-~~-~a t~~~::::=~==-fI Rkr by rozdzielone (pod warunkiem, e nie
Zerdra 1 ma zaburze atmosferycznych).
rpunktoweqo : (b) rednica teleskopu radiowego rw-
Praszczyzna
ogniskowa na si a = 305 m, a A = c/f =
Rys. 23. 16. Otwr koo wy umieszczony przed socze wk daje =(3,00 10 8 m/s)/ (4 10 8 s) = 0,75 m.
o braz dyfrakcyjny, kt ry jest skupiany na paszczynie ognis- Zatem
kowej
5
8 = 122 0,7 = 3 -10- 3 radiana
Promie krka odpowiadajcego temu mini- min ' 305
mum wynosi
Aby rozrni te dwie gwiazdy, po-
Rkr = FfJmin = F( l,22 D trzebny byby przyrzd o 3000 razy wik
szej zdolnoci rozdzielczej. (W praktyce
tego rodzaju pomiar mona wykona
Jeeli wzajemna odlego-obrazw dwch r
posugujc si poczonymi elektrycznie
de punktowych wynosi co najmniej Rkr to
radioteleskopami odlegymi o ponad
mona zobaczy dwa krki zamiast jednego.
960 km.)
Warunek ten oznacza, e y 0 (czyli Fcx) powinno
by wiksze od Rk,

A.
fo > l,22F - Mikroskop
a
W mikroskopie optycznym o duej zdolnoci
I. rozdzielczej stosuje si soczewk obiektywu o
a> 1,22 -
a krtkiej ogniskowej. Przedmiot, ktrego po-
wikszony obraz chcemy zobaczy, umieszcza
Zdolno rozdzielcza rwna si
si w odlegoci w przyblieniu rwnej F od
A. soczewki, jak pokazano na rys. 23.17. Paszczyz
amin = 1,22- (23.7)
a na obrazu znajduje si w odlegoci D znacznie
wikszej od F. Poniewa promienie przechodz
ce przez rodek soczewki nie zmieniaj kierun-
Przykad 5. Odlego ktowa dwch ku, wic powikszenie wynosi M = A' B'/ AB (w
gwiazd rwna si 10 - 6 radiana. oznaczeniach podanych na rys. 23.17b). Zatem
(a) Czy mona te gwiazdy rozrni M = D/F. Podobnie jak w teleskopie, w pasz-
ogldajc je przez teleskop optyczny o
rednicy rwnej 2,54 m?
(b) Px:iyjmijmy, e gwiazdy te wysyaj a)
t a k e sygnay radiowe o czstotliwoci rdTo Soczewka PTaszczyzna

'""'~~ """''""
obrazu.
400 MHz. Czy mon a je rozrni uy
wajc teleskopu radiowego z otworem o
re dnicy rwnej 305 m? Otwor kaTow
F D

ODPOWI E D: (a) Teleskop optyczny ma b)

otwr koowy , dla ktrego kt dyfrakcji
wynosi emin = 1,22 .-1./a, gdzie a= 2,54 m.
Dla wi a ta o dugoci fali A. = 5 10 - 7 m
Rys. 23.17. W mikroskopie soczew ka o kr tkiej ogniskowej
5-10 - 7 sk upia promienie dajc obraz w pa szczyni e obrazu, w
emin = 1 , 22~ = 2,4 10 - 7 radiana
, od legoci D od soczewki
 23.4. Przyrz dy opty czne i
czynie ogniskowej mona umieci bd bon
fotograficzn, bd te okular.
wiato ze 7rcia A. u~i tc na otworze koo
wym pod ktem &min~ l,2V /a, po zognisko-
waniu na paszczynie ogniskowej daje pierwsze
minimum natenia. Promie jasnego krka w
przyblieniu jest rwny iloczynowi kta ugicia
i odlegoci D
Jeeli kt midzy promieniami wychodzcymi z
dwch rde wiata, ogldanych z obiektywu,
jest rwny rx., to odlego midzy obrazami tych
rde rwna si y = Da, a warunek na mini-
maln warto tego kta amin ma posta
Ymin = Rkr
/,
Darnin = 1,22- D
a rwnoleg wizk wiata, wic ca energi
;.
O: min = 1,22-
a chni okoo (6 10- 6 m) 2 ~4 10 - 11 m 2 Taka
Warunek ten ma tak sam posta, jak podany
wyej warunek dla teleskopu (wzr (23.7)).
W przypadku mikroskopu bardziej interesu-
jce jest oszacowanie minimalnej odlegoci
wzajemnej dwch rde punktowych, dla kt-
rej te rda s jeszcze rozrnialne . Oznat:zmy
t odlego symbolem dmin Poniewa dmin =
= aminF, wic otrzymujemy
F rozmiarem rda. Tak wic do czasu odkrycia
dmin = 1,22 2 -
a lasera nie istniaa moliwo wytwarzania
Stosunek a/ Fnosi nazw apertury liczbowej. Dla
dobrego obiektywu imersyjnego warto tego
stosunku wynosi okoo 1,2. Wtedy
Wnioskujemy, i za pomoc
mikroskopu nie
mo na rozrni maych przedmiotw, jeeli
ich odlego wzajemna jest mniejsza od du
go ci
fali wietlnej . Zdolno rozdzielcz mona
nieco zwikszy uywaj c wiata niebieskiego .
Znaczne zwikszenie zdolnoci rozdzielczej mi-
kroskopu uzyskuje si stosujc promieniowanie
nadfioletowe lub promienie X. W nastpnym
punkcie bdziemy mwili o tym, jak skrajnie
zdolno rozdzielcza 77
due zdolnoci rozdzielcze mona uzyska po-
sugujc si akceleratorami o wysokiej energii.
Najwiksza uzyskana dotychczas zdolno roz-
dzielcza wynosi okoo jednej dziesitej promie-
nia protonu, czyli jest rzdu 10- 16 m .
Zdolno rozdzielcza wizki laserowej
Gdy rwnolega wizka wiata jest ognisko-
wana na ekranie za pomoc soczewki o ognis-
kowej F i otworu o rednicy a, wwczas na
ekranie powstaje krek dyfrakcyjny o promie-
niu Rk, = 1,22 ).F/a, o czym mwilimy nas. 76.
Poniewa w praktyce najwiksz wartoci a
jest a ~ F, wic mamy Rk, ~ A. Std wynika, e
jeli dysponujemy rdem doskonale rwno-
legego wiata, to wiato to moe zosta sku-
pione do plamki o wymiarze okoo jednej
dugoci fali wietlnej . Poniewa laser emituje
wychodzc z lasera mona skupi na powierz-
ogromna gsto energii jest w stanie wytworzy
bardzo wysok temperatur i ta moliwo
stanowi o bardzo istotnej przewadze lasera nad
innymi rdami wiata . Wszystkie znane przed
odkryciem lasera rda wiata byy rdami
rozcigymi, na przykad uk czy wkno o
rednicy okoo milimetra. Aby zebra moliwie
najwiksz cz energii, soczewk umieszcza si
blisko rda wiata . Wwczas soczewka musi
dawa obraz o rozmiarze porwnywalnym z
gstoci energii wikszej ni gsto energii
rozcigego rda .
Przykad 6. Wychodzca z lasera wizka
wiatajest rwnolega , a rednica prze-
kroju poprzecznego tej wizki wynosi
5 cm. Dugo fali emitowanego wiata
rwna si 6328 A. Przypumy, e ta
wizka laserowa zostaa skierowana na
ciemn cz Ksiyca. Jak duy krg
powierzchni Ksiyca zostanie owietlo
ny? Odlego rwna si D = 3,84 10 8 m.
78 JJ_ Opty ku
ODPOWIED:
ie D
Rk, = 1,22 - =
a
10
(6328-10 - m)(3,84 10 8 m)
= 122
' 0,05 m
= 5,9 km
Wkrtce po odkryciu lasera takie plamy
w iata laserowego wytworzono na
powierzchni Ksiyca i obserwowano je
za pomoc duych teleskopw.
23.5. Rozpraszanie dyfrakcyjne
R wnanie sinfJmin = 1,22 },ja mona by wy-
k o rzys ta do wyznaczenia nieznanej rednicy
m a e go otworu. Je li za otworem ~ostanie
umieszczony ekran, to na nim bdzie mona
zo b acz y obraz dyfrakcyjny taki, jak na rys.
23. 2. Niech Rk, oznacza odlego midzy
rodkiem obrazu i pierwszy m minimum, a D
od l eg o wzajemn o tworu i ekranu. Wwczas
Rozwizujc to rwnanie ze wzgldu
ot rzym uj emy
1,22/c D
li = -- -
R kr
Z prostego pomiaru R kr o trzymuje si szukan
red ni c otwo ru .
Tab! m etod po miaru rednicy malekiego
o tworu mo n a rwnie zas t oso wa do wyzna-
cze ni a r e dnic y ma lutkiej kulki czy te czarnego
krc! ka. a two sprawd z i , e obraz dyfrakcyjny
czarnego kn!ka bd z i e ta ki sam, jak obraz
okrg ego otworu. Przy obliczaniu obrazu
dyfrakcyjnego koowego otworu powoali my
s i na zasad Hu yge nsa i obliczenia przepro-
wadza li m y w taki sposb, jak gdyby sam otwr
b y ro z c i g y m r d em wi a ta. Czarny kre k
jest rz eczywicie ro z cigym rdem , co wynika
z istnienia prd w induk owa nych w kr ku .
Ob ra z dyfrakcyjny cza rnego kr ka bdzie taki,
jak obraz pokazany na rys. 23.14 z jednym
wyjtkiem ,
a mianowicie w rodku bdzie jasna
plamka odpowiadajca wizce padajcej pod
ktem 0.
=
Przykad 7. Wizka wiata laserowego
o dugoci fali A. = 6328 A owietla pytk
szklan pokryt pudrem widakowym
(zarodnikami z mchu widakowego). Na
ekranie znajdujcym si w odlegoci
5 m wida czerwony krg z pierwszym
czarnym piercieniem w odlegoci 19 cm
od rodka krgu . Jaka jest rednica za-
rodnika widaka?
ODPOWIED:
19 cm l,22A
fJ =--=3810 - 3 rad= - -
min
500 cm a
I 22A I 22 6328 10 - 10 m
a= ' = - '- - - - - - -
38 10 - 3 3810 - 3
5
= 2,0310 - m
Jak moemy zmierzy rednic kuli, jeli jest
ona znacznie mniejsza od dugo ci fali wietlnej?
Mona by sprbowa uy wiata " o mniejszej
dugoci fali , takiego jak promienie X czy pro-
na a
mienie y. Zamiast wiata mona byoby
rwnie uy jakichkolwiek innych fal paskich
pod warunkiem, e A < a i kr e k (czy kula)
silnie pochaniaby te fale. K ada fala paska
pochaniana przez koow przes zkod musi
daw a obraz dyfrakcyjny opisany wzorem
[J 1 ( <P / 2) I ( <P I4)] 2 .
W tym miejscu musimy podkre li , i jest to
najba rdziej szokujca i rewolucyjna idea w
caej fizyce . Udowodniono, nie pozostawiajc
ad nych wtpliwoci , e d o woln porusza-
j <1c si czstk mona pr ze dstawi w postaci
fali pa s kiej o dugo c i fali le = h/p, gdzie
Ekran
PTytka
Czerwona
Laser
} plamka
Rys. 23.18. Cza rne kr ki na p ytce szkl anej daj obraz
dyfrakcyjny na ekranie
 23.5. Rozpraszanie dyfrakcyjne
h = 6,63 I o- 34 J s, a p jest pdem czstki . T
szalon hipotez wysunito w 1924 roku, a w
1927 roku zostaa ona sprawdzona dowiad
czalnie. Poczwszy od nastpnego rozdziau
falowa natura materii bdzie gwnym tematem
naszych rozwaa. W tym miejscu uznajmy t
hipotez za prawdziw (dowd na to zostanie
przedstawiony w nastpnych rozdziaach) .
Zatem wizk protonw o energii 19 GeV
(19 10 9 eV) mona uwaa za fal pask o
dugoci fali A.= 0,65 10 - 16 m. Ta dugo fali
jest znacznie mniejsza ni rednice jder atomo-
wych, ktre wynosz okoo 10 - 14 m. Zatem,
jeli wzr ), = h/p jest prawdziwy, to powinni-
my by w stanie zobaczy obraz dyfrakcyjny
, , owietlajc" foli oowiow wizk protonw
o energii 19 GeV. Tego rodzaju dowiadczenie
mona atwo wykona stosujc wizk proto-
nw z akceleratora o wysokiej energii. Wyniki
takiego dowiadczenia s przedstawione na rys.
23.19. Ten wynik moe stanowi jeszce jeden
dowiadczalny dowd falowej natury materii.
Albo te, akceptujc falow natur materii,
mona wykorzysta wynik tego eksperymentu
do wyznaczenia rozmiarw i gruboci obszaru
krawdziowego jder oowiu .
Pb207,2
(2J1 (KR8)) 2
~~Jdla
R=7,S010- 13 cm
0,5 1 Z rysunku 23.19 wida , e 8min = 0,3. Po
Rys. 23. 19. Wyniki rozpraszania protonw o energii 19 GeV
na o ow iu . Liczba rozproszo nych proto nw jes t narysowana
w funkcji kta rozproszenia . Ciga krzywa jest klasycznym
obrazem d yfrakc yjnym odpowiadajcym w i at u o ta kiej
samej dugoci fali , kt re ow iet l a krek o pro mieniu
7,5 10 - 15 m
79
Niezalenie od tego, czy czstki tworzce
wizk s fotonami (czstkami wiata), czy te
protonami, rozwizanie rwnania falowego jest
takie sam.o, jak w klasycznym problemie fal
wietlnych uginanych na czarnym krku o
promieniu R. Innymi sowy wzr (23.5) musi
stosowa si take do wysokoenergetycznych
protonw. Jedyn zmian, jakiej naley doko-
na, jest zastpienie A. wielkoci h/p
h
sin8min = 1,22-
pa
Poniewa a= 2R, wic mamy
h
sin8min = 0,61- (23.8)
pR
Obraz dyfrakcyjny protonw obserwuje si
mierzc liczb elastycznie rozproszonych pro-
tonw jako funkcj 8. Punkty na rys. 23.19
przedstawiaj wyniki pomiarw wykonanych
dla 30 rnych ktw zawartych w przedziale
od 0,11 do 1,03. Linia ciga na rysunku przed-
stawia standardowy rozkad natenia wiata
uginanego na czarnym krku przy zaoeniu,
e wiato ma tak sam dugo fali, jak
protony. Odchylenia punktw eksperymental-
nych od krzywej cigej nie s wiadectwem
jakiego odstpstwa od falowej natury materii,
lecz s wynikiem tego, e jdra oowiu nie s
zwykymi czarnymi krkami o ostrych kraw
dziach. Obraz dyfrakcyjny czarnego krka o
czciowo przezroczystych krawdziach mona
opisa cig krzyw, ktra bdzie si zgadzaa
ze wszystkimi punktami eksperymentalnymi. W
rzeczywistoci na podstawie wynikw dowiad
czalnych, przedstawionych na rys. 23.19, mona
wyznaczy grubo obszaru krawdziowego
oraz promie jder oowiu.
Wyznaczony ze wzoru (23.8) promie R rw-
na si
h
R=0,61-.-- (23.9)
psm8min
podstawieniu tej wartoci do wzoru (23.9)
otrzymujemy, e promie jdra oowiu
R = 7,5 10 - 15 m.
Nawet rozpraszanie protonw na protonach
daje obraz dyfrakcyjny, lecz obraz ten jeszcze
80 23. Optyka
bardziej rni si od obrazu dyfrakcyjnego czar-
nego krka z ostrymi krawdziami, poniewa
przezroczysto protonu wzrasta od rodka ku
krawdzi . Mierzc szeroko rodkowego
maksimum mona wyznaczy efektywny pro-
mie protonu. Otrzymuje si warto rwn
1, I 1o- 15 m dla promienia optycznego" w
przypadku, gdy protony s uginane na proto-
nach. A co mona powiedzie o ewentualnej
strukturze protonu? Czy proton ma ciki
czarny" rdze jak atom? May czarny krek
lub rdze naoony na duy pprzezroczysty
krek bdzie dawa zoony obraz dyfrakcyjny.
Mianowicie rodkowe maksimum bdzie su-
perpozycj dwch rodkowych maksimw o
dwch rnych szerokociach. Dotychczas nie
zaobserwowano takiego efektu. Ze wzoru (23.9)
mona obliczy warto grnej granicy roz-
miarn ewentualnego rdzenia podstawiajc do
najwiksz zmierzon warto p sin e.
Rozpraszanie protonw na protonach byo
badane w Brookhaven, gdzie wykorzystywano
ca energi akceleratora. W tych dowiad
czeniach tarcz zawierajc wodr bombar-
dowano protonami o energii 32 GeV. Kierunek
rozchodzenia si wizki rozproszonej i wizki
odbitej by nachylony pod ktem 15 wzgldem
kierunku wi z ki pierwotnej, a energia kadej
z tych wi <1zek bya rwna poowie energii
wi <1zki pierwotnej. W tym dowiadczeniu wiel-
ko pcsinB bya rwna 4 GeV, czyli psin B=
= 2,13 10 - 18 kg m/s. Po podstawic111u tej licL-
by do wzoru (23.9) otrzymuje si warto pro-
mienia protonu rwn 0,19 10 - 15 m. Rdze
o promieniu rwnym poowie tej wartoci po-
winien dawa na tyle due rodkowe maksi-
mum natenia , aby mona je byo zmierzy. Na
tej podstawie wnioskujemy, e jeli nawet pro-
ton ma rdze , to jego promie musi by mniej-
szy ni 0,110 - 15 m. Na tym przykadzie wida,
e akceleratory o wysokiej energii mog suy
jako supermikroskopy, za pomoc ktrych
mon a mierzy odlego z dokadnoci do
uamka fermiego. (Fermi jest jednostk du
goci rwn 10 - 15 m.) Zdolno rozdzielcza
takiego supermikroskopu jest bilion razy wik
sza od zdolnoci rozdzielczej najlepszego mi-
kroskopu optycznego. Aby zobaczy struktur
protonu potrzeba zdolnoci rozdzielczej wik-
szej ni O, I I o- 1 5 m, a takie zdolnoci rozdziel-
cze mona uzyska tylko za pomoc akcelera-
torw o duej energii.
23.6. Optyka geometryczna
Dugo fal wietlnych jest tak maa w porw-
naniu z wielkoci wikszoci przyrzdw
optycznych, e zwykle nie wystpuj w nich zja-
wiska interferencyjne. Cig fal, czyli sekwencja
fal wietlnych , poda naprzd po linii prostej
prostopadej do czoa fali. Kad tak lini
prost wskazujc kierunek ruchu fal wietl
nych nazywamy promieniem wietlnym. Jak zo-
baczymy, promienie wietlne podlegaj prawu
odbicia (od zwierciade) i prawu zaamania (w
orodkach przezroczystych takich jak soczew-
ki). Wykorzystujc te dwa prawa oraz reguy
geometrii euklidesowej mona zbudowa kon-
sekwentn teori . Opis matematyczny promieni
wietlnych, stanowicy sam w sobie przedmiot
bada , nosi nazw optyki geometrycznej. Ponie-
wa w optyce geometrycznej jedynymi nowymi
zasadami fizyki s prawa odbicia i zaamania
promieni wietlnych , wic skupimy uwag na
tych dwch prawach, a pozostae zagadnienia
optyki geometrycznej potraktujemy raczej po-
bienie.
Prawo odbicia
Prawo odbicia stwierdza, i kiedy prom1en
wiata pada na powierzchni odbijajq. ww-
czas kt padania rwna si L! tu\.\ 1 odbicia.
Z definicji kt padania jest k;.1km , jaki tworzy
padajca wizka wiata z prost prostopad
do paszczyzny odbicia. Std wynika, i kt
midzy czoem fali padajcej i powierzchni
odbijajc jest rwny ktowi padania.
Pole elektryczne padajcej fali elektromagne-
tycznej indukuje prd powierzchniowy /(y , t),
ktry zmienia si sinusoidalnie wraz ze zmian
y (rys. 23.20a). Prd jest indukowany w taki
sposb, e pole elektryczne wewntrz przewod-
nika zawsze jest rwne zeru. Oznacza to, e pole
elektryczne, jakie promieniuje ten prd do wn
trza przewodnika musi dokadnie rwnoway
pole Epad Std wynika, e E~ = - Epad oraz
e~, = epad co pokazano na rys. 23.20b. z sy-
 23.6. Optyka geometryczna
Rys. 23.20. a) Trzy kolejne czoa fali padajcej pod ktem Opud
W przewodniku jest indukowany prd powierzchniowy / {y),
ktry ma maksima wtedy, gdy kolejne czoa fali dochodz do
przewod nika. b) Pole promieniowania poc h odzce tylko od
pn1du / (y )
metrii wynika, i E/, = E/, oraz OL. = Of,. (Jeli
na rys. 23.20b praw a i lewa strona zostan za-
mienione miejscami , to odpowiada to takiej
samej sytuacji fi zycznej .) Zatem udowodnili
my, e kt padania rwna si ktowi odbicia
(Opat1 = OL) oraz e fala odbita od powierzchni
przewo dzcej ma tak sam wielko, lecz kie-
runek jej sk adow ej wzdu powierzchni zostaje
odw rcony na powierzchni odbijajcej.
Jako przy kad zastosowania prawa odbicia
pokaemy, e zwierciado wklse zachowuje si
jak soczew ka skupiajca . Dobrze jest znany
fakt, e prosta soczewka, czyli szko powik
szaj ce, skupia rwnolege promienie wiata
wjednym punkcie zwanym ogniskiem. To samo
czy ni zwi erc iado wklse. Za pomoc takiego
zw i e rciada mona , na przykad , wypali dziur
w kawaku papieru, kierujc go ku Socu
i trzy majc papier w ognisku tego zwierciada.
Po s ugujc si rys. 23.2la pokaemy , e ogni-
skowa zwierciada wklsego jest rwna poowie
promienia krzywizny tego zwierciada. Na tym
rysunku z wizki rwnolegych promieni zosta
81
/frz wizn Zwierciadlo wklsle1
Rys. 23.21. a) R wno l ega w i ~1zka promieni w i et lnych pa-
dajca na zw ierci ad o wklse o promieniu krzywizny CP. b)
Gdy oko obserwatora znajdzie s i w rodk u krzyw izy grupy
paskich zw i erc i ade , wwczas widzi siebie wszdzie" . Pro-
mienie wychodzce z przedmiotu wracaj do przedmiotu
wybrany dowolny promie AP. Niech O bdzie
ktem midzy tym promieniem i normaln C P
do zwierciada. Zauwamy, e CP jest promie-
niem krzywizny zwierciada. Zgodnie z prawem
odbicia kt APC musi by rwny ktowi FPC,
a trjkt FPC musi by trjktem rwno-
ramiennym. Std wynika, e boki CF i FP s
rwne i dugo kadego z nich jest bardzo
bliska poowie odlegoci od punktu C do
punktu P, czyli promienia krzywizny.
Na rysunku 23.22 pokazano, w jaki sposb
mona graficznie znale obraz przedmiotu
(ktrym tu jest strzaka), jeli znana jest ogni-
skowa F. Narysujmy promie (/) wychodzcy
z wierzchoka strzaki i biegncy rwnolegle do
osi zwierciada oraz promie odbity od zwier-
ciada. Nastpni e narysujmy promie (2) bieg-
82 23. Optyka

Orodek 1 Orodek 2

8 Czolo fali 2
Rys. 23.22. Powstawa nie obrazu w zwierciadle wklsym . ( 1)
Promienie (/) i (2) wskazuj graficzny sposb wyznaczania
po loe nia o brazu
Czolo fali 1/

ncy od wierzchoka strzaki do rodka zwier- (2)

ciada oraz jego odbicie. Punkt przecicia pro-
mieni odbitych wyznacza obraz wierzchoka Rys. 23.23. Dwa kolejne czo afal przecinajce powierzchni
graniczn mid zy szkem i powietrzem
strzaki. Wszystkie inne promienie odbite od
zw ierciada, ktre wychodz z wierzchoka
W trjkcie prostoktnym ABB'
s trzaki , bd rwnie przechodziy przez ten
punkt (lub bardzo blisko niego). Zwierciada . A. 1 .
smll 1 = -
wklsego mona uy do wytworzenia obrazu AB
odlegego przedmiotu. Obraz ten mona dalej W trjkcie prostoktnym A' AB'
powi kszy za pomoc soczewki o krtkiej
ogniskowej, czyli okularu. Taki zestaw stanowi . A.2
smll 2 = - -
teleskop, ktrego powikszenie jest rwne sto- AB'
sunkowi ogniskowych, co opisuje wzr (23.6). W Dzielc pierwsze z tych rwna przez drugie
teleskopach astronomicznych klisz fotograficz- otrzymujemy
n umieszcza si wprost w ognisku duego
zwierciada wklsego. Tego rodzaju teleskop sinll 1 ). 1

astronomiczny, skonstruowany przez Isaaka sinll 2 A. 2

Newtona, jest nazywany teleskopem zwiercia-
Teraz A. 1 i A. 2 zastpimy wyraeniami (23.10)
dlanym.
sinll 1 u1 c/u2
sinll 2 u2 c/u 1
Prawo zaamania (prawo Snella)* Na stronie 33 mwilimy, e z definicji stosunek
Z prawa zaamania wynika, e promie wiata c/u oznacza wspczynnik zaamania orodka ;
zmienia swj kierunek, gdy przechodzi z jedne- zatem
go przezroczystego orodka do innego. Na sin0 1 11 2
przykad , gdy biegncy w powietrzu promie (prawo Snella) (23.J I)
sin0 2 n1
wi a ta wchodzi do wody lub szka, wwczas
odchyla si ku prostopadej. Posuymy si rys. gdzie n 1 i n 2 s odpowiednio wspczynnikami
23.23 do wyjanienia, dlaczego kierunek roz- zaamania orodkw 1 i 2.
chodzenia s i fali zmienia si na powierzchni
gra nicznej. Na rysunku przedstawiono cz
dwch kolejnych cz fal AB i A' B'. Niech A. 1
oznacza dugo fali w orodku / ,a ),2 dugo Soczewki
fali w orodku 2
Posugujc si wyprowadzonym wyej podsta-

o raz '
A,= - U2
(23.10) wowym rwnaniem optyki geometrycznej, zwa-
- .r nym prawem Snella, mona bada waciwoci
optyczne soczewek. Soczewka skupiajca za-
* Spo tyka si> rw nie na zw prawo Snelliu sa - Pr:yp . chowuje s i dokadnie tak samo jak zwierciado
red. iryd. pn/skiego. wklse, to znaczy ma t wa c iwo, e odchyla
 23.. Opt_vka geometrrczna 83

promienie rwnolege w taki sposb, i s one Wielko/jest ujemna dla soczewek rozprasza-
skupiane w odlegoci F od soczewki. Odlego jcych .Na tomiast jeeli promienie przechodz
F nosi nazw ogniskowej. ce przez soczewk zbiegaj si na wirtualnym
Na rysunku 23.24 przedstawiono metod przedmiocie (ktrym moe by obraz wytwa-
graficznego wyznaczania pooenia obrazu. rzany przez inn soczewk umieszczon po
Najpierw narysujmy promie(/) rwnolegy do lewej stronie), wwczas s bdzie ujemne.
osi poziomej. Promie ten jest odchylany przez
so czewk i przechodzi przez ognisko F. Nastp
nie narysujmy promie (2) przechodzcy bez-
porednio przez rodek soczewki. Punkt prze-
Podsumowanie
c i cia tych dwch promieni jest obrazem
Hologram jest zapisem fotograficznym obrazu
interferencyjnego, powstajcego wskutek inter-
ferencji odbitej od przedmiotu wizki wiata
laserowego oraz wizki odniesienia. Czoo fali
odbitej zostaje zrekonstruowane przez prze-
chodzc przez hologram wizk wiata mono-
chromatycznego.
Rys. 23.24. Przed miot AB jest odlegy o s od soczewki o
ogniskowej I Obraz A' B' znajduje si w odlegoci s' Paszczyzna polaryzacji fali elektromagne-
tycznej (czyli wiata) jest to paszczyzna, w
ktrej le y wektor E. Polaryzator skadajcy s i
punktu. Moemy wyprowadzi ilociowy zwi
z rwnolegych drutw (czy acuchw moleku-
zek midzy odlegoci przedmiotu s i obrazu
larnych) bdzie przepuszcza jedynie skadow
s' od soczewki (rys. 23.24). Trjkty ABO
wektora E prostopad do drutw". wiato
i A' B'O s trjktami podobnymi, a zatem jest
odbite pod ktem el od orodka o wspczyn
s peniona rwno
niku zaamania n, gdzie tg8 1 =n, bdzie cako
A'B' s' wicie spolaryzowane. Ta regua nosi nazw
(23.12)
AB s prawa Brewstera.
wiato monochromatyczne przechodzce
Dalej, trjkt POF jest podobny do trjkta
przez otwr koowy o rednicy a bdzie dawao
A'B'F, a za tem pierwsze minimum (czyli ciemny piercie
A' B' s' -f dyfrakcyjny) dla sin8min = l ,22A/a.
(23.13) Powikszenie teleskopu rwna si M = F/f;
PO f
tzn. rwna si stosunkowi ogniskowych obiek-
Po niew a PO = AB, wic prawe strony rwna tywu i okularu. Ktowa zdolno rozdzielcza
(23. 12) i (23.13) s rwne, co daje teleskopu (a take mikroskopu) rwna si
s' s' -f 1 I I a min = 1,22 )./a, gdzie a jest rednic obiektywu.
czyli - =-+-
.r ' f s s'
Minimalna odlego przedmiotw rozrnial
nych w mikroskopie wynosi Darnin ;;:; ),. Wizk
Ten z wizek midzy odlegociami obrazu wiata laserowgo mona skupi na powierzchni
i przedmiotu jest nazywany wzorem dla cienkich o ta kim rozmiarze, na tomiast wiata wysyane
soczewek. Istnieje konwencja pozwalajca go przez inne rda nie mona zebra na tak
o kre li znaki s, s' orazf W myl tej konwencji maej powierzchni.
w k adym rozpatrywanym problemie naley Wizka wysokoenergetycznych protonw
u s t a li kierunki; przyjmijmy, e wiato prze- moe zosta rozproszona wskutek dyfrakcji
chodzi przez soczewk z lewa na prawo. Odleg- na jdrze o promieniu R. Pierwsze minimum
o s' jest dodatnia wtedy, gdy obraz znajduje obrazu dyfrakcyjnego bdzie wystpowao dla
s i po prawej stronie soczewki, a ujemna wtedy, sin 8111 i11 = 0,61 h/(pR), gdzie h jest sta Plancka,
gdy ob raz znajduje si po lewej stronie soczewki. a p jest pdem protonu.
84 23. Optvka

Optyka geometryczna opiera si na dwch

prawach: odbicia (kt padania rwna si ktowi
odbicia) oraz zaamania (zwanym rwnie pra-
Promie
wem Snella). Z prawa Snella odbity
sine 1 11 2

sin8 2 11 1

wynika, e stosunek sinusw kta padania i kta Promieri

La[amany
zaamania jest rwny odwrotnoci stosunku
wspczynnikw zaamania .
Zwierciado wklsei soczewka skupiajca
Rys. 23.25. Warunek na polaryzacj przez odbicie. Promienie
skupiaj rwnoleg wizk promieni w punkcie odbity i zaamany s wzajemnie pro s topade, czyli E ma
zwanym ogniskiem. Odlego midzy zwier- kierunek promienia odbitego
ciadem (lub soczewk) i ogniskiem jest nazy-
wana ogniskow F. Jeeli przedmiot znajduje si stawiajc e
1 = rr/ 2-8 1 do wzoru Snella, otrzy-
w odlegoci s od soczewki, to w odlegoci s' od muJemy
niej powstaje odwrcony obraz, przy czym sine 1
- -- - - = 1 1
1
-+- = -
l I sin(rr/ 2 - e
1)

s s' F tge 1 = /1 (prawo Brewstera) (23.12)

Widzimy zatem, e jeeli do substancji wchodzi

Uzupenienie 23.1. Prawo Brewstera pod takim ktem wiato niespolaryzowane, to
wektor elektryczny E wiata odbitego musi by
Gdy na powierzchni
substancji nieprze- prostopady do paszczyzny rysunku. Taki wa-
wodzcej pada wizka wiata
pod ktem 8 1 , runek na cakowit polaryzacj wiata przez
wwczas cz tej wizki zostanie odbita pod odbicie jest nazywany prawem Brew.stera.
takim samym ktem , a pozostaa cz zostanie
zaamana pod ktem e
2 zgodnie z prawem
Snella wiczenia

sine 1 1. Wykonaj wykres analogiczny do rys. 23.7 w

-- = 11
sin8 2
rdem odbitego promieniowania mog by
jed ynie elektrony zwizane w atomach sub-
stancji nieprzewodzcej , ktre drgaj . Ze
wzgldu na wystpowanie czynnika sine we
wzorze (21.13) drgajce elektrony nie wysyaj
adnego promieniowania w kierunku swego
ruchu. Je li p a dajcy promie jest spolary-
zowany tak , jak pokazano na rys. 23.25, to
drgajce elektrony bd poruszay si w kie-
runku wekt o ra E '. Poniewa ewentualny pro-
mie odbity powinien mie taki wanie kieru-
nek, wi c wynika std, e nie bdzie w ogle
ta kiego promienia. Jeli wszake padajcy
promie jest spolaryzowany prostopadle do
pa szczyz ny rys unku, to promie odbity pojawi
e e
s i . Na rys unku 23.25 kty 1 + 2 = rr/ 2. Pod-
przypadku, gdy EY = E0 coswt, Ez=
= 2E 0 cos(wt - rr/ 2). Jest to polaryzacja
eliptyczna. (Koniec wektora E zatacza
elips , dla ktrej stosunek wikszej osi do
mniejszej rwna si 2 : 1.)
2. Dwie koowo spolaryzowane fale, jedna
prawoskrtnie, a druga lewoskrtnie, na-
kadaj si na siebie. Fale te maj jedna-
kowe amplitudy i obie rozchodz si wzdu
osi x. Kiedy wektor elektryczny E pierwszej
fali wskazuje kierunek + y, taki sam kie-
runek ma wektor E drugiej fali. Opisz stan
polaryzacji fali wypadkowej.
3. Powtrz obliczenia wskazane w wicz. 2 dla
przypadku, gdy wektory elektryczne E obu
fal s skierowane przeciwnie w momencie,
kiedy wektor elektryczny E jest ustawiony
wzdu osi y.
 wiczenia i zadania
4. Najbliszagwiazda znajduje si w odleg-
czterech lat wietlnych. Jak dua
oci
powinna by rednica tej gwiazdy, by
mona byo j zmierzy za pomoc tele-
skopu o rednicy 5,08 m?
5. Przypumy, e wok gwiazdy znajdujcej
si w odlegoci 1Olat wietlnych porusza si
po orbicie bardzo dua planeta, ktr
mona obserwowa za pomoc teleskopu o
rednicy 5,08 m. Jaka musi by odlego tej
planety od gwiazdy, aby oba obiekty byy
rozrnialne?
6. Rwnolega wizka wiata laserowego
o rednicy 1 cm przechodzi przez soczewk
skupiajc<! n ogni skowej rwnej 10 cm. Jaki
bdzie rozmiar plamki swietlnej? Przyjmij
A= 6400 A.
7. Powtrz obliczenia wskazane w wicz . 6 dla
rwnolegej wizki wiata laserowego o
rednicy I mm.
8. Niedawno odkryto, e obraz powstajcy
przy elastycznym rozpraszaniu wysoko-
energetycznych protonw na protonach ma
minimum wtedy, gdy poprzeczny pd roz-
proszonego protonu rwna si 1,1 GeV /c,
tzn. gdy pcsin8 = 1,1 GeV. Jaki powinien
by promie czarnego krka, by pierwsze
minimum znajdowao si w takim pooe
niu?
9. Rozwa dwa ustawione obok siebie pola-
roidy. Polaroid A jest polaroidem piono-
wym (tzn. wiato spolaryzowane pionowo
A polaroidw. O pierwszego polaroidu jest
I'::= nn:::10
u3-
w icze ni e 9
nie jest przeze pochaniane). Polaroid B
jest zorientowany pod ktem 45 .
(a) Jakie bdzie natenie I , jeli na ukad
pada z lewej strony wiato spolaryzo-
wane pionowo?
(b) Jakie bdzie natenie I , j eeli na ukad
pada wiato spolaryzowane pionowo
z prawej strony?
IO. Przedmiot znajduje si midzy ogniskiem
i rodkiem krzywizny zwierciada wklse-
85
go. Czy obraz bdzie odwrcony? Czy
obraz bdzie wikszy od przedmiotu?
11. Odlego przedmiotu od zwierciada
wklsego jest mniejsza ni ogniskowa tego
zwierciada. Czy patrzc na zwierciado
zobaczysz obraz? Jeli tak, to czy bdzie on
wikszy czy mniejszy od przedmiotu? Czy
obraz bdzie odwrcony?
12. Promie wietlny wchodzcy do paskiej
pytki szklanej jest nachylony pod ktem
60 wzgldem normalnej. Pod jakim ktem
ten promie wyjdzie z pytki po przeciw-
legej stronie, jeeli wspczynnik zaama
nia szka rwna si 1,5? Powierzchnie pytki
s rwnolege .
Zadania
13. Hologram, o ktrym bya mowa w przyk.
1, jest ogldany przy uyciu wiata o du
goci fali ). = 4800 A. W jakiej odlegoci za
paszczyzn bony powstanie obraz?
14. Powtrz podane na s. 67 wyprowadzenie
zrekonstruowanego czoa fali dla pozytywu
fotograficznego zamiast negatywu, jak dla
hologramu. W tym przypadku natenie
wiata przechodzcego przez bon jest
opisane wyraeniem
2
I= /'cos w1(1 + !: acos<f>)
15. Pionowo spolaryzowane wiato o nate
niu 10 przechodzi przez dziewi idealnych
odchylona od pionu o 10, o drugiego po-
laroidu jest obrcona o dodatkowe 10 itd.
O dziewitego polaroidu jest obrcona o
90. Jakie jest natenie wiata po przejciu
przez te polaroidy?
16. Powtrz obliczenia wskazane w zad. 15 dla
90 polaroidw, ktrych osie s nachylone
pod ktem 1 wzgldem osi ssiedniego
polaroidu.
17. Pionowo spolaryzowana wizka wiata
laserowego pada na ekran, w ktrym s
dwie poziome szczeliny. Kiedy jedna ze
szczelin jest zasonita , wwczas w kadym
punk cie el}ranu natenie jest rwne 10 .
86 23. Optyk a

ktr mon a posuy si w przypadku, gdy

nie obserwuje si pierwszego minimum
dyfrakcyjnego. Metoda ta polega na po-
miarze krzywizny lub szybko ci zmniejsza-
El<ran nia si rodkowego maksimum. Obserwuje
si, i dla maych ktw obraz interferen-
cyjny powstajcy na skutek rozpraszania
1_, /,{/ 1Szczelina 1(+45) protonw na protonach zanika jak
1's~~\ !Szczelina 2(-45~ (1 - Ap ~ ), gdzie A = (10 GeV /c) - 2 . Funkcj
Widok z ekranu Bessela dla m aych a rgumentw mon a
na szczeliny wyrazi za pomoc przyblionego wzoru

Zada ni e 17

(a ) Jakie jest na te nie w punkcie, w kt- Wwczas

rym r 1 - r 2 = O?
11 ( <P /2) <P 2 <P
(b) Jakie jest n a t e ni e w punkcie, w kt- ~ 1- - gdzie - = kR sin 8
rym r 2 - r 1 = /.. / 2? Teraz przeso <P /4 32 , 2
szc ze lin I po laroidem zorientowa nym oraz p 1- =psin ()
pod k t e m + 45, a szc ze lin 2 po la-
roidem zo rient owa nym pod k t e m Jakiej wart oci R (wyraonej w metrach)
- 45. odpowiada A= (10 GeV/c) - 2 ?
(c) Jakie jes t teraz n a t e ni e w punkcie, w 21. Przyjmij, e proton ma twardy rdze o
kt rym r 2 - r 1 = O? promieniu 10 - 14 cm. Za, e wizka
(d) Jakie jest n a t e ni e w punkcie, w kt- protonw o energii 200 GeV o ddzi a uje
rym r 2 - r 1 = Jc /4? przede wszystkim z rdzeniem.
(e) Ja kie jest n ate ni e w punkcie, w kt- (a) Dla jakiego kt a powinno wyst pow a
rym r 2 - r 1 = ).j2? Teraz umi e przed pierwsze minimum dyfrakcyjne?
ekra nem d oda tk owy po laro id pio now y. (b) J e eli proton nie ma rdzeni a i zacho wu-
(f) Ja kie jes t n a t e ni e na ekranie (po przej- je si ja k p o cha ni aj c y k r e k o pro-
c iu w ia t a przez ten pi o nowy po la roid) mieniu R = 10 - 1 3 cm, to dla j akiego
ta m, gd zie r 2 - r 1 = O? k ta bdzie w ys t p o w a o pierwsze
(g) A ja kie jest ta m, gd zie r 2 - r 1 = /,/2? minimum dyfra kcyjne?
18. Przy pu m y, e redni ca gwiazdy jest ta ka, 22. Camera obscura jest cza rn ym pud e kiem z
e d oc h o d z ce do o bserwa tora dwa skrajne niewielkim o two rem zamias t soczewki . Ja-
pro mienie t worz k t 10 - 7 radia na.
(a) Czy m on a zmi e rzy rednic tej gwiaz-
dy za p o m oc telesko pu optycznego'/
(b) Czy m o n a z mi e rzy t redni c p os u
Otwr Klisza
g ujc s i kolera to rem n a t e ? Przyj- 1
mij , e o dl eg o gw iazd y jest zna na.
(Zobacz przykl. 8 w rozdz. 22.) Zadan ie 22
19. Ja ka jest najmniejsza od l eg o mi d z y
przed mio ta mi, ktra pozwa la roz r ni te ka powinna by rednica o tw o ru ta kiej
przed m io ty og l d a n e przez mikroskop kamery" dug oc i 10 cm, by o braz by
elek tro nowy, w kt rym w iz k a elektronw najostrzejszy?
ma ene r g i ki ne t yczn r wn 1000 eV? 23. Dwie soczewki o ogniskowych F i - F
20. Ist ni eje jeszcze in na metoda wyznaczania znajduj si w o dl eg oci D od siebie, przy
redn i ego pro mieni a czs tki elementa rnej, czy m D < F. Z lewej stro ny pada na nie
 wiczenia i zadania
- - - (t-tlJ_
---~
Zadanie 23
rwnolega wizka wiata . Czy ta wizka
zostanie skupiona, a jeli tak, to gdzie?
24. Odpowiedz na pytanie zadane w zad. 23 w
przypadku, gdy wizka pada z prawej stro-
ny.
25. Udowodnij , e jeeli dwie cienkie soczewki
o ognislrnwych F 1 i F 2 zostan umieszczo-
ne blisko siebie, to dzi aaj tak, jak poje-
dyncza soczewka o ogniskowej
F1F2
F=-..:____::-___
Fi +Fi
26. Ryba znajduje si na gbokoci OP. Jak
gboko OP' widzi obserwator? Wsp
czynnik zaamania wody n = 1,33.
27. Pytka wykonana z rozcigliwej masy plas-
tycznej ma wspczynnik zaamania n 11 dla
wiata spolaryzowanego wzdu kierunku
87
Promie wiatra
odbity od ryby
Woda
p'
p
Zadanie 26
rozcigania, natomiast dla E prostopadego
do kierunku rozcigania wspczynnik za-
amania wynosi n,t.
(a) Jeeli zewntrzne elektrony w atomach
drgaj wzdu kierunku rozcigania , to
ktry ze wspczynnikw zaamania
bdzie wikszy?
(b) Gdy przez tak pytk przechodzi
wiato spolaryzowane tak, e E tworzy
kt 45 z kierunkiem rozcigania , ww-
czas paszczyzna polaryzacji tego wiat
a moe zosta odwrcona o 90. Taka
pytka jest nazywana plfalwk. Jaka
musi by grubo x 0 takiej pytki, by
bya ona pfalwk? Wyra x 0 za po-
moc f, c, n .t i n 11
 24
Falowa natura materii
24.1. Fizyka klasyczna a fizyka wspczesna
Prawa fi zyk i i zjawiska, ktre one opisuj ,
po wszechnie dzieli s i na dwie ka tegorie: na
klasyczne i na wspczesne. Fizyka wspczesna
czy ni u y t e k z fa lowej natury materii, z ktrej
nie zdawano sobie sprawy a do 1927 roku. W
fi zyce wspczesnej u ywa s i nowej fund a men-
ta lnej s t a ej , c harakteryzujcej falow natur
materii , ktra zos ta a wprowadzona przez M a-
xa Plancka w 1900 roku. (Aby wyjani rozkad
widmowy promieniowania wysyanego przez
rozgrza ne cia o Planck zapos tulowa , e oscyla-
to ry w ysy aj <! promieniowanie jedynie porcjami
o energii E = hj; gdzie f jest czstotliwoci
drga, a h jest s ta , obecnie nazywan sta
Planck a.)
W m y l takiej definicji fizyki wspczesnej
zagadnieni a, ktrymi zajmowalimy si do tej
po ry (z wyjtkiem rozpraszania dyfrakcyjnego,
przedstawion ego w p. 23.5) s problemami fizyki
kl asycznej. W tym rozdziale wszake zobaczy-
my, e wszystkie cz s tki m aj natur falow , co
w znaczcy sposb wpywa na ich zachowanie,
szczeg lnie na m aych odlegociach . Wyj a nie
nie w ac i woci a to mw, czsteczek , czs tek
elementa rn yc h, zagad nie fizyki jdrowej , as-
trofi zy ki czy fi zy ki c i a a s taego nie jest moliw e
bez uprzed niego zrozumienia falowej na tury
ma terii. Zasady i formalizm ma tema tyczny,
ktre wynikaj z falowej natury materii, s
nazywane m ec hanik kwantow . W tym i nastp
nym rozdziale omwimy niektre podstawowe
pojcia mechaniki kwantowej . W dalszych roz-
d z iaach pucdstawimy wane zastosowania
mechaniki kwantowej, co pozwoli nam nie tylko
wyj a ni pewne zjawiska, ale take pomoe
lepiej zrozumie i s tot mechaniki kwantowej.
Zanim wprowadzimy radykalnie nowe poj
cia teorii kwantw, zatrzymajmy si na chwil
i przyjrzyjmy dok o naniom i moliwym brakom
fizyki klasycznej . Za pomoc praw Newtona
wyjanilimy spadanie cia , lot pociskw i sateli-
tw Ziemi, ruchy planet i inne ruchy makrosko-
powe. Mechanika newto nowska daa nam take
zasady zachowania energii, pdu i momentu
pd u .
Dziewi t nastowieczna chemia nauczya nas,
e materia skada si z czsteczek i atomw. Ta
wiedza w pocze niu z prawami Newtona poz-
wolia wyjani wielk t ajemnic istoty ciepa za
pomoc teorii, ktr nazywamy kinetyczn te-
ori ciepa . Bogactwo zjawisk elektrycznych i
magnetycznych zos t a o wyjanione za pomoc
poj c ia adunku i podstawowych praw elektry-
cznoci , zapostulowanych przez Maxwella ju
ponad sto lat temu. Koronnym dokonaniem
fizyki klasycznej, os i gnitym okoo 1870 roku,
byo wyprowadzenie przez Maxwella teorii
wiata jako matematycznej konsekwencji jego
 24.1. Fizyka klasyczna a.fi"zyka wsplczesna
rwna. Historycznie rzecz ujmujc, spowodo-
wao to trudnoci w wyjanieniu istoty eteru
i wystpi problem, dlaczego w dowiadczeniu
Michelsona i Morleya nie ujawniaj si efekty
zwizane z jego istnieniem. Interpretacja wyni-
kw tego dowiadczenia doprowadzia z kolei
do sformuowania w 1905 rok u szczeglnej
teorii wzgldnoci. Wwczas zrozumiano, i
rwnania Maxwella s relatywistyczn konsek-
wencj prawa Coulomba (rwnania te mona
byo wyprowadzi z prawa Coulomba).
Einsteinowska rewizja potocznego rozumie-
nia przestrzeni i czasu bya do zaskakujca (w
jaki sposb dwaj poruszaj <1cy si z rn prd
koci obserwatorzy tego samego impulsu wia
ta mog uzyska z pomiaru tak sam warto
prdkoci wiata?). Zobaczymy wszake, i
falowa natura materii, czyli dualizm falowo-
rn1s tkow y i jego konsekwencje wydaj <! si
jeszcze bard ziej szokuj<1ce i pr zec zce zdrowemu
rorn1 dkowi , ni postulat Einsteina stwierdza-
jcy , e pr dko wiata jest zawsze taka sama.
ni e z alenie od pr dkoci o bserwa tora.
Oglnie mona powiedzie , e falowa natura
materii oznacza, i wszystkie cz<1stki maj na-
tur falow <! i odwrotnie, wszystkie fale maj
natur cz s tek. Pierwszym przykadem czstko
wej natury fal , ktry omwimy, bdzie zjawisko
fotoelektryczne, ktrego wyjanienie poda Ein-
stein w 1905 roku.
24.2. Zjawisko fotoelektryczne
W ko11cu d z iewi tnastego wieku, wkrtce po
odkryciu elektronu, stwierdzono, i z powierz-
ch ni niektrych metali owietlanych wiatem s
wysyane elektrony (patrz rys. 24.1). Od czasu
d o wiadcze Younga z podwjn szczelin nau-
kowcy byli przekonani o falowej naturze wiat
a. W tym kontekcie zjawisko fotoelektryczne
byo niezro z umiae. W rozdziale 21 mwilimy ,
e swobodny elektron, znajdujcy si w zmien-
nym polu elektrycznym E = E 0 cos wt, wyko-
nuje drgania o amplitudzie
eE 0
A= - -
mw 2
89
. /_
, e
/ Plyta
metalowa
Rys. 24.1. Oboj t ny
elektrycznie elektroskop jest poczo n y z
plyt metalow .
Gdy na plyt pada w i a tlo , wwczas s z niej
wyrzucane elektrony i list ki elek troskop u staj<! s i na ado
wane dodatnio
Zatem mona
by oczekiwa, e elektrony znaj-
dujce si w pobliu powierzchni metalu bd
wychodziy z metalu wtedy, gdy A bdzie wik
sze od pewnej wartoci granicznej . Na podsta-
wie falowej teorii wiata mo na przy puszcza,
e :
I) elektrony nie bd emitowane dopty,
dopki E0 nie osignie pewnej wartoci gra-
111czneJ;
2) energia wysyanych elektronw bdzie
wzrastaa ze wzrostem nate nia wiata El;
3) je e li warto E 0 , a zatem i natc,: ~c nie
wiata , s stae , a ro nie w, to liczba emitowa-
nych elektronw bd z ie male.
Wyniki dowiadcze przeczyy takim przewi-
dywaniefm. Po pierwsze, nie obserwowano ad
nego progu n a tenia wiata. Liczba emitowa-
nych elektronw bya dokadnie proporcjonal-
na do El, niezalenie od tego, jak mae byo
nat e nie wiata. Po wtre, energia elektronw
nie za le aa od E 0 . I po trzecie, ich energia
zaleaa od czstotliwoci. Obserwowano prg
czstotliwoci/~, a powyej czstotliwoci pro-
gowej energia elektronw rosa liniowo z czsto
tliwoci. Faktycznie energia kinetyczna emito-
wanych elektronw zawiera si w przedziale od
zera do pewnej wartoci Kmax i nie obserwuje si
elektronw o wikszej energii. Obserwowana
zaleno Kmax od /jest pokazana na rys. 24.:2.
Cho w 1905 roku Einstein nie zna wszyst-
kich tych faktw, wpad na pomy s , ktry
90 24. Falowa natura materii
o fo f ten elektron znajduje si w spoczynku, to po
Rys. 24.2. Mak symalna energia kinet yczna wyrzuconego
elektronu jako funkcja czstotliwoci wiata
okaza si by poprawnym wyjanieniem. W
tamtym czasie hipoteza Einsteina bya bardzo
mia id e. Pomys Einsteina polega na zaoe
niu , e wiato skada si z kwantw" o energii
E = hf; gdzie h jest sta Plancka. Einstein
za postulowa, e te kwanty wiata (obecnie
zwane fotonami) zachowuj si tak samo, jak
w
cz stki materii, i e sytuacji, gdy foton zderza
si z elektronem w metalu, moe zosta pocho
nity przez elektron, a jego energia zostanie
przekazana elektronowi. Nawet sam Planck
uwa a t hipotez za dziwaczn. Jake wiato,
o ktrym byo wiadomo, e spenia wszystkie
przewidywania teorii falowej, jednoczenie mo-
e by zbiorem czstek? W dowiadczeniu z
dwoma szczelinami czstka wiata powinna
przechodzi przez jedn , bd drug szczelin, a
wwczas nie byaby w stanie interferowa sama
ze sob.
Ale teoria Einsteina wyjania osobliwe wyni-
ki do w iadcze. Przypumy , e do wyrwania
elektronu z powierzchni metalu jest potrzebna
energia W 0 . Wwczas po pochoniciu fotonu o
energii hl elektron, ktry wyszed z metalu,
powinien mie pozosta cz energii rwn
hf - W 0 . Taka wanie energia powinna by
maksymaln wartoci energii kinetycznej emi-
towanych elektronw, tzn.
(zjawisko fotoelck tryczne)
(24.1)
Wz r ten zgadza si z wykresem s porz dzonym
na podstawie danych d o wiadc za ln ych , pok aza-
nym na rys. 24.2. Zauwa my , e z hipotezy
Ein steina wynika, i nachylenie tej prostej po-
winno by rwne s taej Pl a nck a h . Einsteinow-
ska teoria zjawiska fotoelektrycznego wytrzy-
maa t pr b. Nachylenie prostej rw na s i
li = 6,63 JO - 34
Js (staa Planck a)
Jednostk jest dul sekunda, czyli kg m 2 s - 1 .
Energia W 0 nosi nazw pracy wyjcia , a jej
warto zaley od rodzaju metalu. Kiedy swo-
bodny elektron znajdzie si w pobliu powierz-
chni metalu po zewntrznej stronie, dziaa na
sia przycigajca. Jeli w chwili pocztkowej
wejciu do metalu uzyska energi kinetyczn
rwn U0 . Innymi sowy ukad metal-elektron
mona przedstawi za pomoc studni potencja-
u o gbokoci U0 , co zilustrowano na rys. 24.3.
E I Aow1erzc
. hma
.
o 1
I
Wa 1r X
Wewnqtrz Na zewnqtrz
Kt
-Uo Energia
\potencjalna
Rys. 24.3. Studnia potencjau widziana przez elektron wcho-
dzcy do metalu. K1 oznacza mak symaln energi kinetyczn
swobodnych" elektronw wewntrz metalu
Jak zobaczymy w rozdz. 28, w metalu zewn
trzne elektrony s elektronami swobodnymi (w
tym sensie, e nie s zwizane z poszczeglnymi
atomami), a ich energia kinetyczna wewntrz
metalu zawiera si w przedziale od zera do K
(wielko K1 nosi nazw energii Fermiego). Jeel
elektron o energii rwnej energii Fermiego
uzyska dodatkow energi W 0 , to jego energia
bdzie rwna K = Kf + W 0 , czyli bdzie wy-
starczajco dua na to, by elektron wydosta si
na zewntrz. Oznacza to, e na zewntrz metalu
energia elektronu K =O. Z rysunku 24.3 widzi-
my, e W0 + Kf = U0 , czyli
W o = Uo - Kf
Zjawisko fotoelektryczne jest przedstawione
schematycznie na rys. 24.4. Pocztkowo ele-
ktron znajduje si w krysztale i ma energi
rwn Kf (kolorowa linia przerywana). Nast
pnie pochania foton o energii hf~ wskutek czego
jego energia wzrasta do wartoci zaznaczonej na
rysunku kolorow lini cig. Za tem na zew-
ntrz metalu energia elektronu rwna s i
hl - W 0 . Jest to maksymalna energia kinetycz-
na, jak moe mie wyrzucony z metalu elek-
tron . Zatem Kma x = hf - W 0 . Jee li foton o takiej
 24.] Ziawisko fotoelektry czne 91

maa ilo pdu jest przekazywana caemu ka-

(hf-Wo)
O r--.--t-h~f;:---f---=--'---~x,.-
Wo
- Uo ,____ _ _ _ __
Rys. 24.4. El ektron o energii - W 0 pochania foton i
przec hod zi na wy szy poziom energetyczny
samej energii zostanie pochonity przez elek-
tron o energii mniejszej ni energia oznaczona
kolorow lini przerywan , to energia takiego
wakowi metalu oraz wyrzuconemu elektrono-
wi. Pd przekazany kawakowi metalu jest zbyt
may na to, by mona byo go zmierzy . Nato-
miast jeeli pozwolimy fotonowi zderzy si ze
swobodnym elektronem, to przekazany elektro-
nowi pd powinien by mierzalny. Taki proces
- rozpraszanie fotonu na swobodnym elektro-
nie - jest nazywany zjawiskiem Comptona. Po
raz pierwszy zosta on zaobserwowany przez A.
Comptona w 1923 roku . Jest to proces podobny
do zderzenia kul bilardowych.
Dugo fali rozproszonego fotonu wyrazimy

elektronu po wyjciu z metalu bdzie mniejsza
od K"'""
Przykad I. Praca wyjcia cezu rwna si
1,8 eV. Jaka jest maksymalna dugo fali
wiata , ktre moe spowodowa wyrzu-
cenie elektronu o energii 2 eV z cezu?
za pomoc jego pierwotnej dugoci fali i kta
rozproszenia. W chwil i pocztkowej mamy fo-
ton o pdzie p i energii pe, ktry zderza si z
pozostajcym w spoczynku elektronem o pdzie
rwnym zeru i energii spoczynkowej rwnej
me 2 . Po zderzeniu foton ma pd p' skierowany
pod ktem (j wzgldem kierunku padania, co
przedstawiono na rys. 24.5. Odrzucony elektron

ODPOWIED: Wyznaczajc f ze wzoru Przed

(24.1) otrzymujemy
8---L- ---- ~-
= Kmax+ Wo Foton
.I h

c he
). = - = - - - -
./ Kmax+ Wo
(6,63 10 - 34 Js)(3 10 8 m/ s)
19
(3,8 eV)(l ,6 10 - J/eV)
= 3,27 . 10 - 7 m

24.3. Zjawisko Comptona Rys. 24. 5. Zderzeni e fotonu ze swobodn ym ele ktronem.
Zjawi sko Compt o na
W rozd ziale 22 pokazalimy , posugujc si
kla s yczn teori elektromagnetyzmu, e wiato
ma pd p ;, i cakowit energi relatywistyczn
o energii E musi mie pd rwny p = E/c. Zatem
F~ . Poniewa elektron moe osiga prdkoci
kwant wiata o energii E = hl musi mie pd
bliskie prdkoci wiata, wic
stosujemy tu
p = hf/c. Jeli zamiast J/c podstawimy ! / /,, to
mechanik relatywistyczn. Zgodnie z zasad
otrzymamy
zachowania energii , cakowita energia pocz
h tkowa rwna si cakowitej energi i kocowej
p = -:; (24.2)
A
pe + nu 2 = p'c + E ~
W myl hipotezy Einsteina kwanty wiata, czyli
fotony, musz zachowywa si jak czstki o ,
(p - p + m e)-
, (E;,)2
= -:, (24.3)
pdzie p = h/ },. W zjawisku fotoelektrycznym ta
92 24. Falowa natura materii

Zasada zachowania pdu daje zachowuj si jak prawdziwe czstki. J el i by

nastpnie wykona dowiadczenie polegajce
p - p' = p~
na bombardowaniu tymi czstkami ekranu z
P o dn oszc o bie strony do kwadratu otrzymu- dwoma szczelinami, to przeprowadzajcy takie
jemy dowiadczenie zostaby wprawiony w zdumie-
nie widzc obraz interferencyjny charaktery-
/l 2 - 2p. p' + p' 2 = p ;.2
styczny dla dwch szczelin. Jak to jest moliwe ,
Odejmuj<!C to wyraenie od rwnania (24.3) e czstki wiata mog w pewnych sytuacjach
otrzy muj emy zachowywa si tak samo, jak klasyczne czs
tki? Czstka moe przechodzi bd przez jed-
111
2 2
c - 2pp' + 2p111c- 2p'mc + 2pp'cos0 =
n , bd przez drug szczelin. Mo l iwo inter-
E~ 2 , ' ferencji dwch fotonw mona wykluczy
= - , - p e-
c- zmniejszajc natenie wiata do tego stopnia,
by redn i czas midzy kolejnymi aktami emisji
Dalej. ze wzoru (9. I I) wynika, e praw s tron
fotonw by znacznie duszy ni czas potrzebny
moemy zas tpi wyraeniem m 2 c 2
na dojcie fotonu ze rda wiata do ekranu.
111
2 2
c - 2p'(p + m e - pcosO) + 2pmc = m 2 c2 Jeli ekran znajduje si w od l egoci 3 m od
rda, to czas potrzebny na dojcie fotonu do
p' = ____
P_ __ ekranu rwna si t = L / c = 10 - 8 s. Zatem na-
p ley uy rda wiata o nateniu okoo
I + - (I - cosO)
me 10 - 11 W, co odpowiada emisji mniejszej ni
10 8 fotonw na sekund.
Pods tawiaj<1c p = h//.. otrzymujemy
Jeeli przes onimy szczelin B , to otrzymamy
rozkad natenia charakterystyczny dla jednej

i: Ir szczeliny A, ktry jest pokazany na rys. 24.6. Do

i.+ - (1 - cosO) zliczania fotonw uderzajcych w ekran moe
11/C
my uy fotopowielacza. Przesaniajc szczelin
Ir A i odsaniajc szczelin B otrzymamy analo-
i.' - i. = - ( I - cosfl) (zjawisko Comptona) giczny rozkad natenia , nieco przesunity
11/ C
wzg l dem rozkadu dla odson i tej szczeliny A,
(24.4)
ktry rwnie jest pokaza ny na rys. 24.6. Jak
Co mpt o n s t oso wa promieme X o znanej mwilimy w rozdz. 23, obraz powstajcy wte-

d u go c i fa li i st wierdzil, e dugo fali rozpro- dy, gdy obie szczeliny s odsonite, nie jest
szo nych fo to nw b y a wiksza ni przed zderze- s um obrazw szczeliny A i szczeliny B ; zamiast
ni em z elek tron a mi , co jest zgodne ze wzorem
(24.4).
Obraz szczeliny B
Zjawisko Co mpto na, zjawisko fotoe lektrycz-
ne i wiele innych do w iadcze ze wiatem , ~

~
przeprowadzanych w skali atomowej, wykazu- \
[/<.ran I
j , i w iat o zac howuje si tak, ja k gdyby Q- I
sk ada o s i z cz<1stek o energii hfi o pdz i e h/ lc. I
G-
I
24.4. Dualizm fa l owo-czstkowy
Q-- G-- A
I
I
I
Gdyby pierwszymi d o wiadczeniami , jakie kie-
dyko lwiek przeprowadzano ze w iatem , byo
I I
badanie zjaw iska Co mptona czy zj awiska foto- Obraz szczeliny A
elek trycznego, wwczas eksperymentator byby Rys. 24.6. Fotony przechodz<1ce przez szcze lin A d aj obraz
przeko na ny, i w iato to wizka foton w, kt re na ekranie
 ]4.4. Dualizm j(J/(Jll'O-c::stku1ry 93

tego otrzymuje si obraz Younga, charaktery-
styczny dla dwch szczelin. Dochodzimy Jo
paradnksu: jak to jest, e wiato jednoczenie
wykazuje waciwoci czstkowe i waciwoci
falowe?
W 1927 roku paradoks ten pogbi si wsku-
tek odkrycia, i elektrony wykazuj podobne
waciwoci interferencyjne! Faktycznie trzy la-
ta przed przeprowadzeniem pierwszych do
wiadcze z dyfrakcj elektronw, Louis de
Broglie w swojej pracy doktorskiej przedstawi
hipotez mwic o tym, e wzr (24.2) jest
prawdziwy nie tylko dla fotonw, lecz dla
wszystkich czstek :
jest obserwowany cay elektron niezalenie od
Lego, czy detektor jest umieszczony za szczelin
A czy za szczelin B. Fakt ten stanowi tre
zasady niepodzielnoci , ktr stosuje si do
wszystkich czstek elementarnych, cznie z
fotonami . Z zasady niepodzielnoci powinnimy
wycign wniosek, e pojedynczy elektron mo-
e przej jedynie przez jedn ze szczelin (rys.
24.7). Std wynika, e obraz na ekranie musi by
.ls Ekran~
-
Wia,z!<.a
elektrondw IIA
Tylko szczelina A
RozKTad
ele!<.trondw

/J

~
fi= -: oraz E =
I.
hl d la wszystkic h
(zwizek
czstek

de Broglie'a) L
11 A

De Broglie twierdzi, i wizka dowolnych czs

(24.5)
I Tylko szczelina B

t
tek, skierowanych na odpowiedni ekran z dwo-
'~Tylko B
ma szczelinami, bdzie dawaa obraz interferen-
L 'l A+B
cyjny Younga, charakterystyczny dla dwch
szczelin. W tamtym czasie taki pomys wydawa II A Obie szczeliny
/;
I Tylko A
si szalon spekulacj , waciwie nie wart
stopnia doktora . Zaledwie trzy lata pniej Rys. 24.7. R ozkad elektronw wedug fi zy ki klasycznej
fizyka przeya najwikszy szok wszystkich cza-
sw - hipoteza de Broglie'a zostaa potwier-
dzona wynikami dowiadcze. Odkrycie to byo prost sum dwch obrazw charakterystycz-

szokiem, wydawao si bowiem prawie niepra-
wdopodobnym, i czstki , takie jak elektron,
mog jednoczenie wykazywa waciwoci fa-
lowe i czstkowe . W nastpnym punkcie bdzie
my mwili o tym, jak to pewne obserwacje
wydaj si stanowi pogwacenie zdrowego roz-
s dku i codziennego ludzkiego dowiadczenia.
24.5. Wielki paradoks
Jednym z moliwych rozwiza opisanego wy-
ej paradoksu jest zaoenie, i - by moe -
pojedynczy foton moe rozszczepi si na dwa, a
n as t pnie interferowa sam ze sob po przejciu
przez szczeliny A i B. Ale paradoks ten staje si
ostrzejszy, gdy ma si do czynienia z wizk
elektronw, a nie z wizk fotonw. Ot w
naturze nigdy nie obserwowano powki ele-
ktronu, ani te innej czci elektronu. Zawsze
nych dla pojedynczych szczelin. Mimo e logika
takiego rozumowania wydaje si by nie do
obalenia, obraz (A + B) nie jest obserwowany.
Zamiast niego obserwuje si standardowy obraz
interferencyjny dwch szczelin, pokazany na
rys. 24.8.
Czyby rozumowanie oparte na przesankach
logicznych zawodzio? Wynik eksperymentu
interferencyjnego jest taki, jak gdyby 100 + 100
rwnao si zeru. Przypumy , e w punkcie P 1
Obserwowany razkTad
I
Rys. 24.8. Rozkad elektron w wedug teo rii kwantowej
94 24. Falowa natura materii
(rys. 24.8 ) jest umieszczony pojedynczy licznik
Geigera, kt ry wskazuje I OO z licze w czasie
se k u nd y w przy padku, gdy jest odsonita szcze-
lin a A lub szczelina B. Gdy jednoczenie bd
odso ni t e obie szczeliny, licznik bdzie wskazy-
wa zero. Punkt P 1 znajduje s i w minimum
obraz u interferencyjnego, czyli w punkcie, w
ktrym r 2 - r 1 = )./ 2. J ee li odsonimy jedynie
szcze lin A, a na st pni e stopniowo bd z iemy
ods a ni a li szcze lin B, to spodziewamy s i , i
zgodnie ze zdrowym rozsdkiem szy bk o zli-
czan ia wzro ni e od 100 d o 200 z licze na
sek und. Ale okazuje s i , e zami ast rosn,
szybko zliczan ia zmaleje od I OO do zera. Jak
to jest m o liw e , e sa m fakt odsonicia szczeliny
B wpywa na te elektro ny, ktre przec hod z iy
przez sz czelin A? Co wi cej , je li licznik Geige-
ra zos tanie umieszczo ny w punkcie P 2 , to przy
ods o ni tej szczelinie B szy bko zliczania wzro-
nie od 100 d o 400 elek tron w na se kund .
Zatem wtedy 100 + 100 = 400.
J edy n dr og prow a d z c do rozwizania
tego paradoksu jes t stworzenie takiej teorii ,
ktra bdz i e zaw i era a zasad niepod z ielno c i , a
jednoczen i e po trafi popra wnie prze widzie ob-
raz interfere ncyj ny. Naley za db a o to, by ta
teoria bya wewntrznie spjna .
Funkcja falowa
Forma li zm ma tematyczny, d z iki kt remu o-
mw io ny wyej paradok s zosta wyjanion y,
po lega na o pi sie ka dej czstki za pomoc
amplitud y prawdopodobiestwa 1/t(x,y, z, t),
ktra jest funkcj pooenia i czasu. (t/t wymawi a
s i psi".) Pra11dopodohie11stwo znalezienia cz
stki 11 chwili I w punkcie (x,y, ::)jest proporcjo-
naln e do nat ::enia 11/t (x,y, z, 1)12. Po sugujemy
si kwadra tem m o duu , czyli kwadratem wa rto -
c i be z wzgldnej , poniewa 1/t moe by funkcj
zes polon. Wa c iwo c i matem a tyczne funkcji
t/t S<! takie sa me, jak w ac iwo c i ma tematyczne
fali i dlatego funkcj t czsto nazywa si.fimkcjq
{olo11.
Jee li
zda rzenie m oe zaj na kilka rwno-
wanyc h sposobw (na przy kad jedna droga
przez szcze lin A , a druga przez szcze lin B), to
amplituda prawdopodobiestwa danego zda-
rzenia jest sum poszczeglnych amplitud pra-
wdopodobiestw a
t/t = t/t 1 + t/t 2 (zasada superpozycji)
Zasada superpozycji funkcji falowych jest taka
sama, jak zasada dodawania amplitud fal w
optyce klasycznej. W omawianym wyej do
wiadczeniu z dwoma szczelinami 1/t 1 oznacza
fal przechodzc przez szczelin A, a t/t 2 fal
przechodzc przez szczelin B. W obszarze
ekranu obie funkcje falowe nakadaj si na
siebie i daj klasyczny obraz interferencyjny dla
dwch szczelin , w ktrym odlego ktowa
mi dzy kolejnymi maksimami rwna si
sin fJ = n),/d (patrz wzr (22.3)).
Wprowadzony wyej formalizm, ktry stano-
wi podstaw mechaniki falowej, czyli mechaniki
kwantowej, moe dawa Czytelnikowi poczucie
braku gb szego zrozumienia. Ale to jest wszys-
tko . Nie ma nic gbszego . By moe pomoc dla
Czytelnika bdzie cytat z ksiki Richarda
Feynmana, ktremu w 1965 roku przyznano
Nagrod Nobla w dziedzinie lizyki za zas toso-
wanie mecha niki kwantowej do elektrodynami-
ki. W swoich Wykadach z .fizy ki Feynman
mwi* :
..Mona s i jednak w dalszym c i g u py ia : Dlaczego
wszys tk o odbywa s i w ta ki wanie sposb? Jaki mechanizm
kryje s i za Iyrni prawami"". Nikt jeszcze nie od kr y adnego
mecha ni zmu . Nikt nie potrafi wyjani" wicej , ni m y tu
.. wyja nili m y". Nik nie da warn gbszej analizy sytuacji. Nic
nie wierny o jakim bard ziej podstawowym mecha nizmie, z
kt rego d z iaania mo n a by nasze rezulta1y wydedukowa".
Przykad 2. W punkcie P na rys. 24.9
jest umieszczo ny licznik Geigera. Fun-
kcja falowa elektronu dochodzcego do
punktu P przez szcze lin A rwna s i
t/t A ~ 2 jednostki, a funkcja elektronu
przechodzcego przez szcze lin B rwna
si t/t 8 = 6 jednostek. Kiedy jest odso
nita tylko szczelina A, wwczas licznik
umieszczo ny w punkcie P rejestruje 100
elek tronw.
* Fey nm a n R. P., Leighion R.B., Sands M .: Feynmana
1rvkladr :.fi:_vki, W a rszawa. PWN 1974, t. I, cz. 2, s. 186.
 24.5. Wielki paradoks
P
Wia,zka
Rys. 24.9
(a) Ile elektronw na sekund zarejes-
truje licznik, gdy odsonita jest tylko
szczelina B?
(b) Przyjmijmy, e interferencja jest
konstruktywna. Ile elektronw na sekun-
d dochodzi do licznika, gdy obie szcze-
liny s odsonite?
(c) Przyjmijmy, e obie szczeliny s od-
sonite. Ile elektronw dochodzi do licz-
nika, jeli interferencja jest destruktywna?
ODPOWIED: Stosunek nate fal
i/I ~N~ = 36/4 = 9. Zatem natenie
wizki przechodzcej przez szczelin B
jest dziewiciokrotnie wiksze ni nate
nie wizki przechodzcej przez szczelin
A, czyli rwna si 900 elektronw na se-
kund .
(b) Cakowita amplituda fali i/I =
= I/! A + I/! 8 = 8. Poniewa 1/1 2 jest 16-kro-
tnie wiksze od I/!~ , zatem licznik zarejes-
truje 1600 elektronw na sekund .
(c) Aby interferencja bya destruktyw-
na, I/! A i I/! 8 musz mie przeciwne znaki.
Zatem I/! = 2 - 6 = -4, a natenie
1/1 2 = 16, czyli jest czterokrotnie wiksze
od I/!~. Odpowiad a to 400 elektronom
na se kund .
Przykad 3. Jaki bdzie rozkad nate
nia w dowiadczeniu interferencyjnym z
dwoma szczelinami, je li przez szczelin
B moe przej czterokrotnie wicej ele-
ktronw ni przez szcze lin A?
ODPOWIED: Mamy I/!~ = 41/! ~. czyli
i/I JJ
21/; A. Cakowite natenie w mak si -
= tylko polaroid zostanie obrcony, obraz inter-
mum o brazu interferencyjnego jest pro-
porcjonalne do (I/! A+ 1/; 8 ) 2 , czyli
95
W minimum obrazu interferencyjnego
natenie rwna si
2
/min= (I/! A - 21/! A) =I/!~
Stosunek /maJ/min = 9. Rozkad nate
nia jest opisany wzorem I = I A [ 5 +
+ 4cosk(r A - r8 )] , gdzie rA i r8 s odleg-
ociami punktu obserwacji odpowiednio
od szczeliny A i szczeliny B.
Wprowadzony wyej formalizm rodzi kopo
tliwe pytania, ktre wymagaj dalszej interpre-
tacji fizycznej. Strzelajmy elektronami pojedyn-
czo. Zgodnie z obrazem falowym kady elektron
jest reprezentowany przez cig fal, czyli paczk
fal, ktra rozszczepia si rwno na dwie szczeli-
ny. Ale za szczelin A moemy ustawi licznik
Geigera, komor Wilsona czy jakikolwiek inny
detektor czstek i przekona si, e nigdy przez
szczelin nie przechodzi poowa elektronu. Za-
sada niepodzielnoci jest zgodna z hipotez, e
natenie fali na szczelinie A jest prawdopodo-
bie1i stwcm znalezienia jednego caego elektronu
w tym miejscu. Dalej, jeli za szczelin A zosta-
nie umi e-;zczony detektor, to obraz interferen-
cyjn) Z(1' taje wygadzony i wwczas obserwuje
si zachowanie klasyczne. Obecno detektora
zmieni:1 wynik dowiadczenia: zamiast obrazu
interfer.:ncyjnego (rys. 24.8) obserwuje si za-
chowanie klasyczne (rys. 24.7). Wielu fizykw,
cznie z Einsteinem, prbowao wymyli do-
wiadczenie, ktre pozwolioby stwierdzi ,
przez ktr szczelin przechodz poszczeglne
czstki, a jednoczenie nie zmieniaoby obrazu
interferencyjnego. Lecz wszystkie te prby ko
czyy si niepowodzeniem. Jedno z takich do-
wiadcze byo omwione w przyk . 3 w rozdz.
23. Szczelina, przez ktr przechodz fotony,
mo e zosta zidentyfikowana jedynie przez
zmian orientacji filtru polaryzacyjnego,
umieszczo nego w pobliu ekranu. Lecz kiedy
ferencyjny dwch szczelin zmienia si w obraz
jednej szczeliny.
96 24. Falowa natura materii

Co waciwie
faluje w fali elektronowej? Od-
powied musi by podobna do tej, jak dali my
w przy padku fotonw. Fale elektromagnetycz-
ne rozchodz s i swobodnie w prni. W przeci-
wiestwie do fal mechanicznych przenoszeniu
takiej fali nie towa rzyszy ad n e falowanie orod
ka. Funkcja falowa 1/! nie ma bezpo redniego
znaczenia fizycznego i w tym sensie nic nie
faluje. Tak si s k ada, e zagadnienia mechaniki
kwa ntowej s o pisywa ne ma tema tycznie w tak i
sa m sposb, jak fale na wodzie czy inne fale
klasyczne. Za rw no fale kl asycz ne, jak i fale
cz<1s tk owe spe ni aj :.i tego sa mego rodzaju rw-
na nic falowe. R ni ca po lega na tym, e a mpli-
tud fali klasycznej mo n a bezpo re dni o obse r-
wowa, podczas gdy funk cji 1 /! nie m o na.

24.6. Dyfrakcja elektronw

D ow iad cze nie z interferencj elektronw na
dwch szczelin ac h jes t trudno pr ze prowadzi,
poniewa - ja k wy nika ze wzo ru (24.5) -
dugo c i fa l typowych elektronw s znaczn ie

iJzialo I 40 kV
elektronowe ----i.V~
-J Beleuchtungsblende
'

-1-
-- -- 1. Verkleinerungsstufe
Rys. 24. 11. a) Obraz interrere ncyjn y dwc h szczelin dla
elektronw. K ade zia rno na nega tywie fot ogra liczn ym jest
wytwa rza ne przez pojed ynczy elektron . Dla porwna ni a na
rys. b) jest przedstawiony obraz interferencyjny dwch szcze-

-=I=-
-- 2. Verkleinerungsstufe
lin dla w i atla , po ka za ny poprzed ni o na rys. 22. 17. Na tej
fotogralii kade ziarno na nega tyw ie jest wytwo rzo ne przez
pojedynczy ru to n. (Zdj ci e a zostalo wykonane p rzez prof. C.
I
=-
Jii nssona w U niwersytecie Tub ingen)
. .
D
wie szcz~ t' Folie mit Spa/ten
- - Fraunhofer-Linse
mniejsze ni du goc i fal wie tln yc h . Niemniej
jed nak w 196 1 roku C. fonssonowi udao s i
utrw a li na bonie fotograficznej a utent yczny
Socze wki
o braz interferencyjn y dla elek tron w, cha rakte-
~iektrostoty -
czne powi -
kszajo,ce obraz
-= =-
- ,-
1

Pro)ektiue rystyczny dla dwch szczelin . Na rys. 24.1 O jest

przedstawiony schem a t ukadu dowiadczalne
go, a wyniki do w i adcze nia s pokazane na rys.
I 24.1 Ja.
( '
~
K ady elektron wytwarza ciemn pl a mk w
Leuchtschirm
Photoplatte miej scu, w kt rym uderza o b o n . Ta fotografia,
wykonana dla wizki elektronw przechodzcej
Rys. 24. 10. Zcs1a w duswiadcLa lny C. Jlinssu na do o trzy m y- przez dwie szczelin y, jest wynikiem bardzo du ej
wa nia obrazu int c rrere ncyjnegu d la elek tronw, charak te ry-
stycznego d la Jwch szcze li n. (C. Jii nsso n. Z. Phrs. 161 liczby uderze elektronw o bon . Dla po-
( 196 1)) . rwna nia na rys. 24.J 1b pokaza no typowy
 24.6. Dy frakcja elektronw
obraz interferencyjny wiata przechodzcego
przez dwie szczeliny. Nawietlenie kliszy pro-
mieniowaniem o maym nateniu, jakie wida
na rys. 24.1 la, mona symulowa za pomoc
komputera, generujc przypadkowe punkty
zgodnie z rozkadem prawdopodobiestwa opi-
sanym funkcj sin 2 x. Na rys. 24.12a przed-
a)
b)
". ..
..
Rys. 24. 12. Symulowane obrazy d wch szczelin dla elektro-
nw. o dpow iad aj ce sab y m na wietlaniom: a) 27 elektro-
nami; b) 70 elektronami; c) 735 elektronam i
stawiono wynik symulacji nawietlania 27 elek-
tronami, a na rys. 24.12b i c nawietlania
odpowiednio 70 i 735 elektronami.
Hipoteza de Broglie'a po raz pierwszy zostaa
sprawdzona w I927 roku przez dwch fizykw
a m e rykaskich C.J. Davissona i L.H . Germera,
ktrzy badali rne rodzaje dyfrakcji elektro-
nw. Jest interesujce , e zarwno w tym do
wiadczeniu,jak i w niektrych innych, majcych
bardzo istotne znaczenie dla fizyki , wielkie
odkrycie zostao dokonane przypadkowo".
Davisson i Germer nie poszukiwali dyfrakcji
elektronw. Faktycznie wykonujc pierwsze ek-
sperymenty nawet nie syszeli o niej. W 1926
roku Davisson zabra cz swych wstpnych
wynik ow dowiadczalnych na midzynarodow
konferencj , odbywajc si w Oksfordzie, w
97
Anglii: Fizycy europejscy wyrazili pogld , e
wyniki tego dowiadczenia naley interpreto-
wa raczej jako dyfrakcj elektronw ni jako
klasyczne rozpraszanie elektronw, ktre byo
przedmiotem bada Davissona. Zaledwie kilka
miesicy pniej Davisson i Germer otrzymali
dane, ktre w przekonywajcy sposb wiad
czyy o falowej naturze elektronw oraz pozwo-
liy wyznaczy sta Plancka z dokadnoci
okoo l %. Ich dowiadczenie polegao na roz-
praszaniu niskoenergetycznych elektronw na
powierzchni monokrysztau metalu. Regularnie
uoone rzdy atomw na powierzchni mono-
krysztau peni rol szczelin bardzo drobnej
siatki dyfrakcyjnej. Dugo fali elektronu mo
na okreli na podstawie znajomoci odlegoci
a tomowych.
Ukad do obserwowania dyfrakcji elektro-
nw na powierzchni krysztau jest przedstawio-
ny na rys. 24.13. Detektorem moe by ekran
fluoryzujcy. Mierzc kierunek (), dla ktrego
pojawia si maksymalne natenie , mona wyz-
naczy sta Plancka. Z rysunku 24.13b wida,
e rnica drg optycznych t1D = dsin() i dla
pierwszego maksimum natenia t1D rwna si
dugo c i fali h/p. Zatem
Dzi a To
a) elektronowe Kryszta[
e
Detektor
Rys. 24.13. a) Schema t zestawu do obserwacji d yfrakcji
elektronw na powierzchni kryszta u . b) Znacznie pow i k szo
na powierzchnia kry sz t au
98 24. Falowa natura materii

h
~ =
. e
dsm
talu przez foton jest rwna Kmax= hf- Wo,
p gdzie W 0 jest prac wyjcia metalu. Praca
wyjcia danego metalu jest zwizana z gbo
oraz koci studni potencjau i z maksymaln energi

h = pdsin() kinetyczn K 1 elektronw przewodnictwa:

Wkrtce po ukazaniu si, w 1924 roku, pracy
de Broglie'a zawierajcej jego hipotez, angiel-
ski fizyk G.P. Thompson podj przygotowania
do systematycznego badania dyfrakcji elektro-
nw. Jego metoda polegaa na badaniu przecho-
dzenia wysokoenergetycznych elektronw
przez cienk foli metalow . Poniewa dugoci
fal promieni X s prawie takie same, jak dugoci
fal elektronw, wic Thompson mia nadziej
otrzyma obraz dyfrakcyjny dla elektronw w
podobny sposb, jak wczeniej otrzymywano
obrazy dyfrakcyjne dla promieni X. W 1928
roku Thompson uzyska obrazy dyfrakcyjne dla
elektronw, ktre wyglday prawie tak samo,
jak obrazy dyfrakcyjne dla promieni X. Intere-
sujce jest, e w tym przypadku przypadkowa"
prba daa wyniki szybciej, ni starannie prze-
mylane podejcie . Fakt ten moe nie pasowa
do wyobraenia Czytelnika o metodzie nauko-
wej, lecz tak wyglda prawdziwa, ywa nauka.
Dowiadczenie Davissona i Germerajest dobr
ilustracj poprawnej metody naukowej. Jeli
eksperymentator nawet przypadkowo zauwaa
jakie niezwyke zjawisko, ktrego nie rozumie,
powinien starannie dalej je bada, pki nie
stanie si ono zrozumiae.
Do tej pory otrzymano obrazy interferencyj-
ne zarwno dla neutronw, protonw, a nawet
caych atomw, jak i dla elektronw. Na przy-
kad na rys. 23.19 przedstawiono obraz inter-
ferencyjny wysokoenergetycznych protonw.
Falowa natura materii zostaa bardzo dobrze
sprawdzona na wiele rozmaitych sposobw. Nie
znaleziono adnych odchyle od przewidywa
teorii.
Podsumowanie
Planck wysun hipotez o kwantowaniu wia
ta w fotony o energii E = hl Einstein wyjani
zjawisko fotoelektryczne za pomoc postulatu,
z ktrego wynika, e maksymalna energia kine-
tyczna elektronu wybitego z powierzchni me-
Wo= Uo-K1.
Fotony maj pd p = h/)., a kiedy foton
zderza si ze swobodnym elektronem, wwczas
przekazuje cz swojej energii i pdu elektrono-
wi. Jeli dugo fali fotonu po zderzeniu wynosi
X , to z zasad zachowania energii i pdu wynika
zwizek opisujcy zjawisko Comptona
h
X-2 = -(1-cos8)
me
Nie tylko fotonom, ale wszystkim czstkom
mona przypisa dugo fali ). = h/p. Dugo
fali elektronw o pdzie p uwidacznia si w
obrazie interferencyjnym, uzyskiwanym w do
wiadczeniu z dwoma szczelinami, kiedy wizka
elektronw przechodzi przez dwie szczeliny.
Jeeli strumie elektronw pada na powierz-
chni krysztau pod ktem prostym, to obser-
wuje si wizk ugit pod ktem sine= h/(pd),
gdzie d jest odlegoci midzy rzdami atomw.
Waciwoci falowe czstki mona opisa za
pomoc funkcji falowej. Prawdopodobiestwo
znalezienia czstki w dowolnym punkcie (x, y, z)
i w dowolnej chwili t jest proporcjonalne do
natenia fali lt/J(x,y, z, t)f Jeeli zdarzenie mo-
e zaj na kilka rwnowanych sposobw, to
amplituda prawdopodobiestwa tego zdarzenia
jest sum poszczeglnych amplitud prawdopo-
dobiestwa
wiczenia
1. Ile wynosi dugo fali fotonu o energn
l MeV, wyraona w angstremach?
2. Jak bezwadna , czyli relatywistyczna, masa
fotonu wyraa si przez h, ). i c?
3. Jeeli relatywistyczna masa fotonu rwna
si 10 - 15 g, to jaki bdzie jego pd w
jednostkach SI? A jaka bdzie jego dugo
fali?
4. Dogodny wzr wicy dugo fali i ene-
 wiczenia i zadania
rgi fotonu ma posta;. = K/E. Znajd
warto liczbow staejK, jeeli A jest
wyraona w angstremach, a Ew elektrono-
woltach.
5. Zarwno foton, jak i elektron, maj energi
rwn 1 eV. Jakie dugoci fal odpowiadaj
tej energii?
6. Wyra energi kinetyczn nierelatywistycz-
nego elektronu za pomoc jego masy, du
goci fali i h.
7. Dla kadego metalu istnieje pewna progo-
wa warto A. 0 dugoci fali. Jeeli praca
wyjcia miedzi rwna si 4,4 eV, to jaka jest
warto }. 0 ?
8. Oko ludzkie moe wyranie wykry wiato
te, ktre dostarcza do siatkwki moc
1,7 10 - s W. Ilu fotonom na sekund odpo-
wiada taka moc?
9. Wyra dugo fali swobodnego elektronu
za pomoc E, h, m i c, gdzie E jest cakowit
energi relatywistyczn.
10. Wyra energi kinetyczn relatywistyczne-
go elektronu za pomoc
jego dugoci fali.
11. Przypumy, e w dowiadczeniu z dwoma
szczelinami amplitudy fal dochodzcych do
pewnego punktu na ekranie s rwne odpo-
wiednio + 3 jednostki dla fali przechodzcej
przez szczelin A i + 5 jednostek dla fali
przechodzcej przez szczelin B. Szybko
zliczania w przypadku, kiedy jest odsonita
tylko szczelina A, wynosi 60 zlicze na
sekund.
(a) Jaka jest szybko zliczania w przypad-
ku, gdy odsonita jest jedynie szczelina
B?
(b) Jaka jest szybko zliczania, jeeli obie
szczeliny s odsonite?
(c) Jaka bdzie szybko zliczania w przy-
padku, gdy obie szczeliny s odsonite,
a amplitudy obu fal maj przeciwne
znaki?
12. Przypumy, e w eksperymencie majcym
na celu badanie dyfrakcji elektronw uyto
trzech identycznych szczelin, a licznik ele-
ktronw jest umieszczony w takim miejscu,
gdzie wszystkie trzy fale s zgodne w fazie.
(a) Jeeli szybko zliczania dla odsonitej
pojedynczej szczeliny wynosi 100 zli-
cze na sekund, to jaka bdzie szyb-
99
ko zliczania w przypadku, gdy wszys-
tkie szczeliny s odsonite?
(b) Jeeli natenie wizki wysyanej przez
dziao elektronowe zostanie podwojo-
ne, to o jaki czynnik wzronie szybko
zliczania, o ktr pytalimy w punkcie
(a)?
13. Jeeli zarwno amplituda, jak i czstotli
wo paskiej fali elektromagnetycznej zo-
stan podwojone, to o jaki czynnik zmieni
si .liczba fotonw /(s m 2 )?
Zadania
14. Elektron jest przycigany przez elektrycz-
nie obojtny kawaek metalu. Tej sile przy-
cigajcej moemy przypisa studni poten-
cjau o gbokoci - U 0 . Rozwamy ele-
ktron o najwikszej energii wewntrz meta-
lu (czyli o energii rwnej energii Fermiego).
Wewntrz metalu taki elektron ma energi
rwn K = 6 eV. Elektron pochania foton
o energii 7 eV i po wyjciu na zewntrz
metalu ma energi K = 5 eV. Przyjmijmy, e
nie ma zderze.
(a) Jaka jest warto pracy wyjcia wyrao
na w elektronowoltach?
(b) Jaka jest warto U0 wyraona w ele-
ktronowoltach?
(c) Jaka jest warto stosunku dugoci fal
tego elektronu po wyjciu z metalu oraz
przed pochoniciem fotonu?
15. Foto n o dugoci fali A. zderza si z nierucho-
mym elektronem swobodnym. Foton od-
skakuje do tyu (kt rozproszenia rwna si
180), a jego dugo fali rwna si /.'.
(a) Jak pd elektronu po zderzeniu wyraa
si przez A. i /..'?
(b) Jaka jest energia kinetyczna elektronu
po zderzeniu? Podaj relatywistyczne
wyraenie na energi i wyra j za
pomoc;_ i Y
16. Foton o energii E mc 2 rozprasza si do
tyu na nieruchomym elektronie. Jaka jest
energia fotonu, wyraona w MeV, po roz-
proszeniu?
17. Foton o energii E MPc 2 rozprasza si do
tyu na nieruchomym protonie. Jaka jest
energia fotonu, wyraona w MeV, po roz-
proszeniu?
I OO 24. Fafo11 a natura materii

18. W zjawisku Comptona foton o energii mi. Jaka jest odlego midzy kolejnymi
100 keV zostaje rozproszony pod ktem minimami natenia na ekranie?
90". 23. Na powierzchni krysztau, pokazanej na
(a) Jaka jest jego energia po zderzeniu? rys. 24.13, znajduj si wzajemnie prostopa-
(b) Jaka jest energia kinetyczna odrzucone- de rzdy atomw, oddalone od siebie o
go elektronu? 1,5 A w kierunku y oraz o 2,0 A w kierunku
(c) Jaki jest kierunek odrzutu elektronu?
19. Niech E 0 oznacza energi padajcego foto-
nu w zjawisku Comptona. Udowodnij , e z
energia kinetyczna odrzuconego elektronu
jest opisana wzorem
(I - cos6)E
0
K = -------'--
2
1 - cos6 + mc / E0
y
20. W zjawisk u Comptona niech <P oznacza kt
mid zy kierunkiem padania fotonu i kie-
runki em odrzutu elektronu. Wyra <P za
pomoc Je i X. Zadanie 23

21. Neutrony termiczne znajduj si w rwno-

wadze cieplnej z czstkami w temperaturze
pokojowej. W temperaturze pokojowej
kT = 0,025 eV. Jaka jest rednia energia
kinetyczna termicznego neutronu? Jaka
dugo fali odpowiada tej energii?
22. Dwie ba rdzo wskie szczeliny s oddalone
od siebie o 10 m. Na szczeliny te pada
strumie elektronw o energii 1 eV. Ekran
znajduj e si w odlegoci 10 m za szczelina-
z. Strumieelektronw ma energi kine-
tyczn rwn 90 eV, a ekran znajduje si w
odlegoci 1O cm od maej tarczy wycitej z
krysztau . Na fluoryzujcym ekranie poja-
wia si ukad plamek pokazany na rysunku
obok. Jakie s odlegoci wzajemne plamek
w kierunkach y i z? W jakich kierunkach
bd przesuway si te plamki, gdy energia
strumienia bdzie wzrastaa?
 25
Mechanika kwantowa

cigu fal rozchodzc si w dodatnim kierunku

25.1. Paczki fal
osi x . Rozkad prawdopodobiestwa jest rwny
Podstaw mechaniki kwantowej stanowi zwi
11/112 = l/J*l/J = {Ae-i(kox-mr)) (A e+ i(kox-mt)) = A2
zek de Broglie'a p = h/ J... Wygodnie jest wyrazi
pd za pomoc liczby falowej k(k = 2rr./ J..) za- Widzimy, i przyjcie funkcji falowej jako fun-
miast A. W w czas kcji zespolonej rozwizuje problem i daje jedno-
rodne prawdopodobiestwo dla kadego x. Ze
h 2n h
p= - - = - k wzgldu na zwizek Eulera
2rr. ). 2n
ei<P = cos<f>+isin<f> (zwizek Eulera)
Wielko h/(2rr.) tak czsto wystpuje w rozma-
itych wzorach, e wprowadzono dla niej odrb skadowe rzeczywista i urojona funkcji I/I s
ne oznaczenie h (h krelone) falami sinusoidalnymi
h Re(t/J) = Acos(k 0 x -wt)
f1= -
2n oraz
p = hk (zwizek de Broglic'a) (25.1) Im(t/J) = A sin(k 0 x - wt)
Ro zwa my teraz czstk o cile okrelonej W poprzednim punkcie pokazalimy, e jeli
dugoci fali J.. 0 , ktra porusza si wzdu osi x. pd czstki ma cile okrelon warto, to
Liczba falowa tej czstki jest rwna k 0 = czstka z jednakowym prawdopodobiestwem
= 2n/J.. 0 . Czy funkcj falow tej czstki mona moe znajdowa si w dowolnym miejscu przes-
wyrazi wzorem I/I= Acos(k 0 x -wt)? Ww- trzeni. Inaczej mwic, jeli znamy dokadnie
czas rozkad prawdopodobiestwa wyraaby warto pdu , to nic nie wiemy o pooeniu . W
si wzorem 11/11 2 ~ cos (k 0 x -wt) i w dowolnej
2
wikszoci przypadkw fizycznych o pooeniu
chwili byyby takie punkty na osi x, w ktrych czstki w przestrzeni mona powiedzie tyle, i
czstka nie mogaby si znajdowa, podczas gdy znajduje si ona w pewnym obszarze przestrze-
w rzeczywistoci prawdopodobiestwo znale- ni. Rozwamy, na przykad, funkcj falow
zienia czstki w dowolnym punkcie osi x jest nastpujcej postaci w chwili t = O
jednakowe. Z tego powodu jako funkcj falow 2
naley przyj funkcj zespolon postaci
t/J(x, O) = Aexp( - x 2)eikox (25.2)
Aexpi(k0 x - wt). Mimo to I/I jest w dalszym 4CTx
I 02 25. M echanik a k wantowa

a) Re ('f) t/I = exp( - :;) eiko x = JB(k) eikxdk (25.3)

4
Wykorzystamy nastpujc tosamo mate-
ma tyczn
X
2
exp - -x 2) e'k ox = - a x Je - crx(' k- kol' e'k xdk
(
4a x Jn
b) (25.4)
(Cak wystpujc po prawej stronie tej tosa
moci mona znale w typowym podrczniku
rachunku cakowego . ) Z porwnania wyrae
(25.3) i (25.4) otrzymujemy
X B(k) = ~ e- .-:(k - ko)2
Rys. 25. 1. Gaussowska paczka fal. a) Cz rzeczywista jako Jn
funk cja x. b) Kwadrat m od uu , czy li gs t o prawdopodo- Wykorzystamy jeszcze wzr (25.1) i zastpimy k
bienstwa, jako funkcja x
przez p/h

Skadowa rzeczywista tej funkcji falowej jest O' x

B(p) = Jnexp -
[ (p -
(h/ax)2
Pol2J
pokazana na rys. 25.la. Odpowiadajcy jej
rozkad prawdopodobiestwa jest przedstawio-
ny na rys. 25.1b. Ma on posta
25.2. Zasada nieokrelonoci*
lt/112 = A2exp( - x22)
2ax
Obliczona wyej funkcja rozkadu pdw jest
Zauw a my , e prawdopodobiestwo znalezie- pokazana na rys. 25.2 dla paczek fal o rnych
nia czstki w przedziale midzy x = - a x i rozcigociach przestrzennych. Zauwamy, e
x = + a x jest wiksze ni 50%. Funkcja im paczka fal jest wsza, tym szersza jest
exp( -x 2/2a; ) jest znan gaussowsk funkcj funkcja rozkadu pdw. Poniewa prawdopo-
bdu ", a ax jest odchyleniem standardowym. dobiestwo znalezienia czstki opisanej funkcj
Bdziemy oznaczali t wielko symbolem Llx i falow B(k) eikx jest proporcjonalne do kwadra-
nazywali nieokrelonoci pooenia. Taka zlo- tu amplitudy, wic pdowa funkcja prawdopo-
kalizowana fala jest nazywana paczk fal. Acz- dobiestwa ma posta
kolwiek funkcja pokazana na rys. 25.la nie jest
dokadnie funkcj sinus, to tak paczk fal B(p)2 - a;ex [- (p-po)2] (25.5)
I I - 7t p 2(h/ 2ax)2
mona przed s tawi w postaci sumy fal sinuso-
idalnych, co pokazalimy w uzupenieniu 21.2. IB(p)l 2 ma take posta rozkadu gaussowskie-
Pokaemy to na przykadzie omawianej wyej go pdw p i mona go zapisa w postaci
paczki fal. Funkcj (25.2) przedstawimy w pos- 2
taci sumy sinusoidalnych postaci eikx. Naszym IB(p)l 2 = a;exp[- (p-p 0 ) ] (25.6)
celem jest znalezienie wspczynnikw rozwi- n 2a ~
n i ci a Bn
gdzie a P jest standardowym odchyleniem, czyli
nieokrelonoci" pdu Lip. Z porwnania wzo-
t/; = exp( - 4:2,; ) eik ox = LBn eiknx
rw (25.5) i (25.6) wynika

Faktycznie w powy szej sumie wystpuje nie-

s koczo na
liczba fal sinusoidalnych, wic sumo- * Spotyka si r wnie n azw zasada nieoz naczo n oci
wanie zamieni amy na cakowanie Heisenberga - Przyp. red. wyd. polsk iego.
 25.2. Zasada nieokrelonoci 103

nia jest rzecz niemoliw jednoczenie okreli

dokadnie pooenie i pd czstki.

Przykad 1. Wiadomo, i rozkad pdw

paczki fal jest fal prostoktn, jak poka-
zano na rys. 25.3a

O dla k < (k 0 - a)
X
B(k) =
{
A dla (k 0 - a) < k < (k 0 + a)
O dla k > (k 0 + a)
Jaka jest posta funkcji ijl(x) i jaka jest
warto iloczynu Llx.dp, gdzie Llx i Lip s
szerokociami powkowymi rozkadw

a)

Re(r} r>x
~~~t I I
o'--~~-k
-o~
--a~~~~-k~
o-+-
a ~~-k-

Rys. 25.2. Funkcja rozkadu pdw B(p) (grny rysunek)

~l dil\~ o ~
a
i odpowiadajca jej paczka fal (dolny rysunek). Szeroko
Rys. 25.3. Na rysunku b przedstawiono rozkad
paczki fal na rys. a jest dwukrotnie wiksza ni szeroko
pooe, czyli paczk fa odpowiadajc rozkadowi
paczki b. Zauwamy, e iloczyn a x i a P w obu przypadkach jest
pdu z rys. a
taki sam

prawdopodobiestwa pooe i pdw,

li tzn. szerokociami tych rozkadw mie-
a=-
P 2ax rzonymi w poowie ich wartoci maksy-
malnej?
(25.7)
ODPOWIED: Zgodnie ze wzorem (25.3)
Zatem dla gaussowskiej funkcji falowej (25.2) ko+a

iloczyn szerokoci paczki fal i szerokoci rozka

du pdw jest rwny li/2. Dla paczek fal o
innych ksztatach ten iloczyn moe by wikszy
ijl(x) =A
f
ko-a
eikxdk = [1
-:--eikx
IX
]ko+a
ko-a
=

od h/2, ale nigdy nie bdzie mniejszy od tej A

= -:--{exp[ix(k0 +a)] -
liczby. Oglny zwizek ma posta IX
h sinax .
Ll xilp ~ (zasada nieokrelonoci) (25.8) - exp[ix(k 0 - a)]}= 2A--ekox
2 X

Z zasady nieokrelonoci wynika, e jeli czstka . 2

jest zlokalizowana w przestrzeni z odchyleniem 11}!12 = 4A2sm zax

X
standardowym .dx, to nie ma ona okrelonego
pdu, lecz pewien rozkad pdw IB(p)J 2 , ktrego Ta funkcja maleje do poowy swej warto-
szeroko wynosi Lip. Z fizycznego punktu widze- ci maksymalnej dla ax = 1,39. Zatem
I 04 25. M echanika kwantowa

aLl x = 1,39 Ll x ~
)., nieokrelono jej pdu Lip ~ h/ A. Mno-
cte dwie nieokrelonoci przez siebie otrzy-
Poniewa a = Lik = Llp/ h, wic otrzymu-
mujemy
jemy

( Ll:)Ll x = 1,39
LlxLlp ~ (Ji)G) = h

co zgadza si ze wzorem (25 .8). Na tym przyka

Ll x Llp = 1,39 h
dzie widzimy, e mechanika kwantowa jest
teori wewntrznie spjn. Fizycy i matematycy

Ni e okrelono pdu czstki znajdujcej si zawzicie poszukiwali sprzecznoci w tej teorii,

w spoczynku powinna by rwna zeru, Lip = O. lecz nie znaleli adnej .
M o na za tem sdzi , e pooenie takiej czstki
m o n a byoby wyznaczy za pomoc mikro- Prdko paczek fal
sko pu, a s t d wynika, i zasada nieokrelono ci
W rozdziale 21 pokazalimy , e paczka fal nie
zos t a a b y na ruszona. J ednake , posugujc si
porusza s i z prdkoci fazow u = w/k , lecz z
mikroskopem mona co najwyej stwierdzi , e
prdkoci grupow v9 = dw/dk (zobacz wzr
czs tk a znajduje si w obszarze o rozmia rze
(21.17)). Ze zwizku de Broglie'a wynika, e dla
o k o o j ednej dugo ci fali wiata owietlajcego
wszystkich czstek hw = E, hk = p. Wychodzc
przedmi o t (zobacz s. 77). Std wynika, e
ze wzoru E = p 2 / 2m i podstawiajc do hw
Llx ~ ;,_ D a lej, poniewa Lip = O, wic iloczyn
za mias t E oraz hk zamiast p otrzymamy
LlxLl p b y b y r wn y zeru, a to oznaczaoby
na ru sze nie zasady nieokrelonoci! C wi c (hk) 2
ro bi ? P oszukajmy jakiego efektu kwantowe-
hw = --
2m
go. W mikroskopie uywamy wiata, a teoria
kw a nto wa mwi nam, e wiato jest skwanto- N a stpnie zr niczkujmy to wyraenie wzgl

wa ne w fo to ny o pdzie p = h/ A. Cz s tka bdzie dem k

wid oczna w mikroskopie tylko wtedy, gdy przy- 2
najmniej jeden z fotonw z wizki wiata hdw = h k
skupi o nej przez kondensor (patrz rys. 25.4) dk m
zos ta nie rozproszony albo te pochoni ty dw hk p
przez cz s tk . Std wynika, e pd przekaza ny - =- =- =V
dk m m
czs t ce jest r wny co najmniej h/ A. Zatem w
chwili , gd y cz stk a z najduje si w obsza rze

Std wynika, i przedstawienie zlokalizowanej

Obiekt1Jw cz s tki
za pomoc paczki fal daje poprawny
mikroskopu wynik z punktu widzenia fizyki klasycznej.
Funkcja falowa porusza si w przestrzeni wraz z
czstk Uak by powinno).

Rozszerzanie si paczek fal

Rozwa my dwie czstki poruszajce si z prd
kocia mi v9 i (v 9 + Llv 9 ). Jeeli w chwili t =O
czstki zn ajduj si w tym samym miejscu, to po
upywie czasu t ich wzajemna odlego bdzie
ro w na
Rys . 25 .4. Fo to ny wychod zce ze rda wi a ta o wietl aj -
cego przed mio t w mikroskopie oddziauj z czs tk Ll x = (Llv 9 )t (25.9)
 25.2. Zasada nieokrelonoci 105

Teraz pokaemy, e pojedyncza paczka fal ma o

samoistny rozrzut prdkoci grupowych Llv 9 , co
musi powodowa rozszerzanie si paczki, opisa-
ne wzorem (25.9). Oszacujmy wielko Llv 9
dv 9
Llv9 = - Llp
dp
280 320 440
Wykorzystamy kocowy wzr z poprzedniego
podpunktu, tzn. zamiast v9 napiszemy v
dv 1
Llv9 = - Llp ~ -Llp (25.10)
dp m
Pocztkowa warto Llp jest rwna co najmniej
n/Llx 0 , gdzie Llx 0 oznacza nieokrelono pocz 480 560 800
tkowego pooenia, czyli pierwotn rozcigo
paczki fal. Podstawienie tej wartoci do wzoru
(25.10) daje

Liu 9 = 2-(_!!___)
m Llx
Rys. 25.6. Gaussowska paczka fal uderzajca o prostoktn
0 barier potencjau. Dla wygody gsto prawdopodobiestwa
i bariera potencjau s narysowane na tej samej osi (wysoko
Podstawiajc nastpnie to wyraenie do wzoru paczki w odniesieniu do wysokoci bariery nie ma adnego
(25.9), otrzymujemy znaczenia). Energia potencjalna jest zaznaczona lini koloro-
w. rednia energia jest rwna poowie wysokoci bariery.
h Zwrmy uwag, e szeroko paczki wzrasta w miar upywu
Llx~--t czasu (liczby w ramkach). (Z pracy A. Goldberga, H.M.
mLlx 0 Scheya i J.L. Schwartza, Amer. J. Phys. 177, marzec 1967)
Ta dodatkowa rozcigo, proporcjonalna do
t, dodaje si do rozcigoci pocztkowej Llx 0 . elektron, o ktrym wiadomo, e w chwili pocz
Jest to samoistne rozszerzenie, ktrego mona tkowej jest zlokalizowany w obszarze x 0 =
unikn jedynie wtedy, gdy czstka jest zwiza = 10- 10 mGest to typowy rozmiar atomu). Po
na w studni potencjau, o czym wkrtce bdzie upywie jednej sekundy
my mwili. Posta paczki fal jako funkcja czasu
h 10-34
jest pokazana na rys. 25.5. Na rysunku 25.6 jest Llx =- -t = = 1110 6
m =
przedstawione zachowanie paczki fal opisujcej mLlx 9 10 - 31 10 - 10
0
'

swobodn czstk, gdy uderza ona o barier = 1100 km

potencjau .
Aby uzyska pojcie o rzdzie wielkoci szyb-
koci rozszerzania si paczki fal przedstawiaj
cej swobodn czstk, rozwamy swobodny
Re(l/I) W chwili
W chwili t=O
Rys. 25.5. Gaussowska paczka fal w dwch kolejnych chwi-
lach. Paczka rozchodzi si z lewa na prawo z prdkoci
grupow rwn prdkoci czstki
Z tego oszacowania wynika, e po upywie
jednej sekundy chmura elektronowa bdzie wi
ksza ni powierzchnia stanu Teksas. W zasa-
dzie, jeli jest znana funkcja falowa w chwili
pocztkowej , to teoria kwantowa pozwala do-
kadnie przewidzie posta tej funkcji we wszys-
tkich nastpnych chwilach. Fakt ten stanowi,
jednake , nik pomoc w przewidywaniu przy-
szoci, funkcja falowa bowiem bardzo szybko
rozszerza si na ca przestrze.
Teoria kwantw wskazuje drog rozwizania
dylematu filozoficznego, przedoonego przez
fizyk klasyczn . W dobie panowania fizyki
klasycznej uwaano , e jeli si zna dokadne
l 06 25. Mechanika kwantowa

pooenia i prdkoci wszystkich czstek wierzymy, to nie ma adnej nadziei, aby mona
Wszechwiata w chwili t 0 , to w zasadzie powin- byo bada elementarne zjawiska i elementarn '
no si potrafi obliczy przyszy (i przeszy) bieg struktur materii posugujc si fizyk klasycz-
Wszechwiata na podstawie cisych praw fizy- n.

ki. Wszechwiat pojmowano jako jedn olbrzy-

mi machin. Posugujc si takim uzasadnie-
niem filozofowie doszli do wniosku, e wszelkie
25.3. Czstka w pudle
ludzkie dziaania (nawet jeli istoty ludzkie
skadaj si z protonw, neutronw i elektro- Bdziemy rozpatrywali czstk zamknit w
nw) powinny by cakowicie zdeterminowane. jednowymiarowym pudle, ktrego doskonale
Naturalnie, zdawano sobie spraw z tego, e odbijajce ciany znajduj si w odlegoci L
obliczenie przyszoci lub przeszoci byoby od siebie. W punkcie x = O na rys. 25.7 funkcja
niemoliwe z powodu ogromnej liczby czstek
we Wszechwiecie. Niemniej jednak rozumo-
wanie to trapio zwolennikw wolnej woli.
Jak widzimy, zasada nieokrelonoci stanowi
podstawow przeszkod w wykonaniu takich
------0--
oblicze. Tak wic klasyczny determinizm prze- ----Q
sta ciy" na fizykach. Nie oznacza to wszak-
L X
e , e moemy powoywa si na mechanik
kwantow jako na dowd istnienia wolnej woli.
Rys. 25.7. Czstka zamknita w pudle szerokoci L, odbita od
Spotkalimy , poza zasad nieokrelonoci, ciany po lewej stronie
inne przykady , ktre rwnie dobrze stanowi
podstaw do odrzucania pogldu o koniecz-
falowa jest superpozycj fali rozchodzcej si na
noci przyjmowania klasycznego determinizmu.
prawo i fali rozchodzcej si na lewo. Zatem
Na przykad, zgodnie z oglnie przyjt inter-
pretacj teorii kwantw, nie ma sposobu roz- t/J(x,t) = Beikx-iw'-Be-ikx-iwr =
strzygnicia, ktry elektron pochonie foton w
= B(eikx _ e-ikx)e - iwr
zjawisku fotoelektrycznym. Wszystko, co moe Napisalimy tutaj znak minus, t/J bowiem musi
my uczyni, to obliczy prawdopodobiestwo dy do zera w punkcie x = O. (Funkcja ta jest
pochonicia fotonu przez dany elektron. To
rwna zeru na zewntrz studni, a musi by
samo dotyczy okrelenia miejsca na ekranie z funkcj cig.) Wykorzystujc wzr
rys. 24.8, w ktre uderzy pojedynczy elektron.
eikx_e - ikx
Obraz interferencyjny mwi nam jedynie o sinkx = - - --
prawdopodobiestwie znalezienia danego elek- 2i
tronu w kadym punkcie ekranu. Tego samego
otrzymujemy
rodzaju zjawiskiem jest promieniotwrczy roz-
pad jdra, na przykad jdra uranu. Nie mona t/J(x,t) = 2iBsin kx(e - iwr)
przewidzie, kiedy rozpadnie si pojedyncze
Oznaczmy A = 2Bi, a t/J(x) niech bdzie prze-
jdro uranu. Zgodnie z teori kwantw wszyst-
strzenn czci funkcji falowej, tzn.
ko, co znamy, to prawdopodobiestwo rozpadu
j dra w okrelonym przedziale czasu. Przewidy- t/!(x) =A sin kx (25.11)
wane prawdopodobiestwa mona nastpnie Z tych samych~zgldw, dla ktrych t/J(x) musi
por wna ze rednimi wartociami, otrzyma- dy do zera w punkcie x = O, funkcja ta musi
nymi w wyniku duej liczby obserwacji. dy do zera w punkcie x = L. Podstawiajc
Widzimy, e w dziedzinie oddziaywa we wzorze x = L , otrzymujemy
i struktur maych czstek teoria kwantowa
O= sin(kL)
radykalnie r ni s i od teorii klasycznych. Jeeli
teo ria kwantow a jest poprawn teori, w co Ta rwno jest speniona wtedy, gdy kL = nn,
 25.3. Czstka w pudle 107

Funkcje falowe t/Jn(x) =A sin(mr/L)x dla n= 1,

2, 3, 4 s pokazane na rys. 25.8. Odpowiadajce
tym funkcjom pdy s rwne
Pn= hkn
X
~ykorzystujc wzr (25.12), przepiszemy to
wyraenie w postaci

(25.13)

X
Tym wartociom pdu odpowiadaj nastpu-

. jce energie kinetyczne

2
E =!!.!!._
n 2m
l/13
11:2112
E = n 2 - -2 (25.14)
" 2mL
X
Zwrmy uwag na fakt, e najmniejsza moli
wa warto energii jest rwna n 2 h2 /(2ml3) (dla
n = 1), a odpowiadajca tej energii funkcja
falowa jest dokadnie powk fali sinusoidal-
nej. Ta energia nosi nazw energii zerowej bd
energii punktu zerowego. W fizyce klasycznej
X energia czstki moe by rwna zeru, natomiast
widzimy, i w mechanice kwantowej czstka nie
moe mie energii mniejszej ni n 2 h2 /(2mL 2 ) ze
wzgldu na to, e wewntrz puda funkcja t/J
musi by rna od zera.
Aby mie pojcie o tym, jak due s te energie,
rozpatrzmy elektron zamknity w pudle o roz-

Rys. 25.8. Cztery pierwsze fale s t oj ce dla czstki w pudle, a na

najnis zy mrys unku gs t o pra wdo podo bie s twa dla CZ<1stki E
w sta nie N = 4

gdzie n jest liczb cakowit. Widzimy, e liczba

falow a k mo e przyjmowa jedynie w a rto c i k
gdzie
11:
k = n- (25 .12)
" L
damy, by w pudle miecia si cakowita
liczba powek fal ; ta ki sa m warunek stawiali-
m y falom w strunie
Rys. 25.9. Cztery najnisze poziomy energetyczne dla elek-
tronu w pudle szero k oci 10 - 10 m. Strza ka pokazuje przej
cie, o kt rym mowa w przyk . 2
108 25. Mechanika kwantowa

miarze typowego atomu o rednicy 10- 10 m

(1 A). Wwczas .
aV E
L
E = n2 n2h2 = n2(3,14)2(1,05 10 - 34)2 E-1 U(x)
E2 ~
" 2mL 2 2(9,11 10 - 31 )10 - 20 E1
E1 "-
= (5,97 10 - 18 J)n 2 = (37,3n 2)eV
X
Cztery najnisze energie s przedstawione w
postaci diagramu poziomw energetycznych na
rys . 25.9. Energia E 1 jest porwnywalna z
X
energi kinetyczn elektronu w atomie wodoru.

Przykad 2. Przyjmijmy, e elektron

zamknity w pudle szerokoci L =
= 10 - 10 m znajduje si w stanie n = 2
i e moe przej do najniszego stanu
energetycznego wysyajc foton .
Rys. 25.10. a) Nieskoczenie gboka studnia oraz cztery
najnisze poziomy energetyczne. b) Studnia potencjau dla
przycigajcej siy elektrostatycznej oraz cztery najnisze

Jaka bdzie dugo fali tego fotonu? poziomy energetyczne

ODPOWIED: Z zasady zachowania ener-

przypadkach jest takie samo. Poniewa elek-
gii wynika, eenergia fotonu rwna si
tronowi przytrzymywanemu w studni musi by
hf = E 2 - E 1 = 4E 1-E 1 = l,79 10- 17 J przypisana fala stojca, wic s dozwolone tylko
( l 79 10- 17) pewne funkcje falowe I/!' a zatem i pewne
=27010 16 s - 1
i = ' h , wartoci energii, odpowiadajce tym funkcjom.

c 310 8
..1.=-= - 8m=lllA
f 2,7 1016 =11110
, Przykad 3. Przypumy, e pudo jest na
tyle mae, e energie kinetyczne czstki s
porwnywalne z mc 2 Podaj cise wyra-
Dugo fali fotonu, o ktrym bya mowa w enie relatywistyczne na energie czstek
przyk. 2, naley do nadfioletowego obszaru E".
widma fal elektromagnetycznych, jak wikszo
linii widmowych atomu wodoru. Poniewa ODPOWIED: Musimy zastosowa relaty-
energia elektronu zamknitego w pudle moe wistyczny zwizek midzy energi i p
przyjmowa jedynie pewne dyskretne wartoci , dem
wic elektron moe wysya fotony o dyskret-
E. = c(p; + m2c2)1 12
nych energiach, czyli o dyskretnych dugociach
fal. W spektrometrze takie wiato" bdzie gdzie E. jest cakowit energi, cznie
z
widziane jako widmo liniowe, czyli takie, jak energi mc 2. Poniewa
spoczynkow
widmo wysane przez atomy. I rzeczywicie , zwizek de Broglie'ajest prawdziwy take
elektron zamknity w pudle stanowi gruby, w przypadku relatywistycznym, wic do
przybliony model atomu wodoru. Pudo jest powyszego wzoru moemy podstawi
prostok tn studni potencjau , natomiast w praw stron wyraenia (25.13)
atomie wodoru elektron jest przytrzymywany w
kulombowskiej studni potencjau, pokazanej na
rys. 25.10. Lecz ujmujc rzecz jakociowo mo
na powiedzie , e zagadnienie fizyczne w obu
 25.3. Czstka wpudle 109

kinetyczne wyraaj si wzorem (25.14),

Przykad 4. Przypumy, e czstka o jelizamiast L napiszemy (2x 0 ), a energie
energii E jest zwizana w studni ujemnego kinetyczne Kn zastpimy wielkoci
potencjau, pokazanej na rys. 25.11. Stu- (En- U 1)
dnia ta jest podobna do studni z rys.
25.lOa, a jedyna rnica polega na prze-
suniciu skali energetycznej o U 1 . Zatem

1t2h2

Do oo Do oo (En - U i) = n2 2m(2xo)2
E
1t2h2
En= n1 _ _ 2 + U1
8mx 0

-xo o Xo X -
E 25.4. Rwnanie Schrodingera
Do tej pory mielimy do czynienia ze swobod-
U1 nymi czstkami o okrelonym pdzie, a zatem i
o okrelonej dugoci fali. W oglniejszym przy-
Rys. 25.11. Nieskoczenie gboka studnia, podobna padku na czstk moe dziaa sia zewntrzna,
do studni z rys. 25. lOa, ale z przesunit skal
energet y czn
ktrej odpowiada energia potencjalna U(x).
Poniewa energia
wewntrz studni energia potencjalna jest
rwna U 1 . (W omawianym zagadnieniu p2
E=-+U(x) (25.16)
U1 jest wielkoci ujemn.) 2m
(a) Jak posta ma d 2 l/f /dx 2 dla czstki
jest staa , wic jeli U ronie w miar wzrostu x,
wewntrz studni?
to p bdzie malao , co oznacza, e dugo fali
(b) Jakie s energie En?
bdzie wzrastaa. Funkcja falowa musi mie
zmienn dugo fali. Funkcja falowa, ktrej
ODPOWIED: (a) Oglne rozwizanie
dugo fali ronie w miar zwikszania si x,jest
wewntrz studni ma posta
pokazana na rys. 25.12b. cis posta funkcji
I/!= Asin(kx+<f>) gdzie k = ~ l/!(x) o zmiennej dugoci fali znajduje si rozwi
zujc rwnanie rniczkowe zwane rwnaniem
Pd p moemy wyznaczy ze zwizku Schrodingera.
E = p
2
/ 2m+ U 1 Znajdziemy teraz rwanie Schrodingera
przybliajc U(x) funkcj schodkow, pokazan
p = J 2m(E-U 1 ) na rys. 25.12c. Z przykadu 4 wiemy, e w
obszarze, w ktrym energia potencjalna ul jest
2m
k= p;z(E-U 1 ) rna od zera, funkcja l/!(x) spenia rwnanie
(25.15)
Druga pochodna funkcji I/! rwna si. d21/! 2m
dx 2 = -p;z(E-U1)1/!

Poniewa rwnanie na funkcj l/!(x) ma tak

sam posta dla U 2 , U3 , -, Ui , a dowoln
(25.15) funkcj U(x) mona przybliy funkcj schod-
kow o bardzo maych schodkach Ui, wic U 1
(b) Rwnie w tym przypadku energie moemy zastpi funkcj U(x) i otrzymujemy
11 O 25. Mechanika kwantowa

a) e tylko pewne wartoci E (oznaczmy je E.) i

od powiadajce im funkcje I/I" bd speniay taki
U(x) warunek brzegowy. Takie wartoci E. s nazy-
wane wartociami wasnymi, a odpowiadajce
X im funkcje falowe nosz nazw funkcji wasnych.

25.5. Studnie potencjau o skoczonej

b) l/! gbokoci

Omawiana w p. 25.3 czstka w pudle znajdowa-

X a siw studni potencjau, ktrej ciany byy
nieskoczenie wysokie. W tym punkcie zastosu-
jemy rwnanie Schrodingera do rozwizania
c)
___
[ _ ,__ zagadnienia czstki w studni potencjau, ktrej
ciany maj skoczon wysoko U 0 , co przed-
stawiono na rys. 25.13. Problem polega na
X
a)
E U(x)

Rys. 25 .12. a) Energia potencjalna U(x) zwiksza si, a K

zmniej sza si w miar wzrostu x . b) Funkcja falowa i/J(x)
o dpowiadajca energii U(x); dugo fali zwiksza si w miar
wzrostu x. c) Przyblienie energii U(x ) z rys. a funkcj
sch odkow
o Xg X

b) Obszar! Obszar II
(rwnanie
2111 .
- - - [1:. - l lxll iJ1 Sch rodingera
h niezalene od czasu)
(25.17) -xo Xo X

Jest to synne niezalene od czasu rwnanie
Schrodingera w jednym wymiarze. Stosuje si
ono do cia nierelatywistycznych wtedy, kiedy
ro z kad prawdopodobiestwa nie zmienia si w
czasie, tzn. dla fal stojcych. (Istnieje rwnie
za le ne od czasu rwnanie Schrodingera dla
tych zagadniei1, w ktrych paczka fal zmienia si
w czasie.) Omwimy teraz kilka przykadw
cz s tek zwizanych w studniach potencjau
i zastosujemy niezalene od czasu rwnanie
Schrodingera do znalezienia stanw stacjonar-
nych (fal stojcych).
Warunki brzegowe
Je eli czstka jest zwizana
w studni potencjau,
to prawdopodobiestwo znalezienia jej z dala
od studni jest rwne zeru. Std wynika nastpu
jcy warunek brzegowy: dla duych wartoci lxl
pr a wdopodobiestwo znalezienia czstki jest
rwne zeru. W nastpnym punkcie zobaczymy,
Rys. 25 .13. a) Studnia potencjalu o gbokoci U0 oraz
pierwszy poziom energetyczny. b) Odpowiadajca temu po-
ziomowi funkcja falowa
znalezieniu takich funkcji falowych I/I n> ktre
speniaj warunek brzegowy: l/f (x)->0 dla du-
ych lxl, oraz na znalezieniu odpowiadajcych
tym funkcjom energii E . Na pierwszy rzut oka
mogoby si wydawa, e dla lxl > x 0 funkcja
l/f(x) powinna by rwna zeru, poniewa w tym
obszarze wielko (E- U) jest ujemna, czyli jest
ujemna energia kinetyczna, co w fizyce klasycz-
nej jest niemoliwe (K = E - U). Ale w obszarze
II na rys. 25.13 rwnanie Schrodingera ma
posta
d21/f 2m
dx 2 = hl(Uo - EJl/I
a jego rozwizaniami s funkcje
oraz e + KX
 25.5. Studnie potencjau o skocz onej glbokofri 111

gdzie Dzielc stronami dwa poprzednie rwnania

otrzymujemy nastpujcy zwizek
K =J2m(~~-E) (25.18) ktgkx 0 = K

Powysze rwnanie jest rwnaniem przestp

Zauwamy, etam, gdzie energia kinetyczna nym, a rozwizujc je moemy znale poziom
jest ujemna, pochodna d 2 if;/ dx 2 oraz funkcja if; energetyczny E 1 . Rwnanie to przepiszemy w
maj taki sam znak, a wic funkcja if; musi si prostszej postaci, wykorzystujc wzr (25.18)
odgina od osi x. Natomiast tam, gdzie energia
kinetyczna jest dodatnia Gak w obszarze I), if;(x)
bdzie zaginaa si ku osi x tak, jak zagina si
tgkx 0 =~=~1
fala sinusoidalna. Krzywa b na rys. 25.14 poka- Wprowadmy nastpujce oznaczenia
zuje, jak przebiega funkcja if; odpowiadajca
~ oraz y = kx 0
Yo=V~Xo

ljr Obszar I Obszar ff Wwczas

Krzywa b Krzywa a

!/
tgy =
!F
Liczba
2

rozwiza rwnania (25.19)

(25 .19)

zaley od

o Xo
------
'...._ X
wielkoci y 0 . Warto porwna wyniki uzyskane
dla studni potencjau o skoczonej wysokoci z
Krzywa c / , wynikami dla nieskoczenie gbokiej studni,
\
jeli obie maj tak sam szeroko, rwn
Rys. 25.14. Krzywa b jest taka sama, jak krzywa na rys. 25. l3b. 10- 10 m (czyli x 0 =0,510- 10 m). Poziomy
Krzywa a odpowiada energii E nieco mniejszej od E" a
krzywa c energii E nieco wikszej od E, energetyczne i funkcje falowe dla elektronu w tej
ostatniej studni zostay obliczone na s. 107.
waciwie wybranej energii E. Jeeli wybierzemy Powtrzmy takie obliczenie dla elektronu znaj-
zbyt ma warto E, to w obszarze I krzywizna dujcego si w studni, ktrej szeroko rwna
funkcji if;(x) bdzie take zbyt maa (zobacz si 1 A, a gboko wynosi 800 eV. Dla
krzyw a). Krzywa c pokazuje przebieg funkcji
U0 = 800 eV mamy
i/J(x) dla zbyt duej wartoci E. Krzywa b,
odpowiadajca waciwie wybranej wartoci E,
Yo =
~
h Xo =
jest opisana wyraeniem
i/In= Ae-Kx (w obszarze Il) = j2(9,l l0 - 31
}(8001,610 - 19
)x
Natomiast w obszarze I 05 10- 10
1/1 1 = Bcoskx (w obszarze I} X 1,~5 10-34 = 7,27

gdzie Dla takiej wartoci y 0 istniej dokadnie trzy

dodatnie rozwizania rwnania (25.19), ktre
- PmE
k-.vy
oznaczymy y 1 , YJ i y 5 . Mona je znale graficz-
nie, za pomoc iteracji bd te metod prb i
bdw" . Ich wartoci wynosz : y 1 = 1,38,
W punkcie x = x 0
YJ = 4,11, y 5 = 6,69. Poniewa k = y/x 0 oraz
1/1 1(x 0 ) = 1/1 11 (x 0 ), czyli E = (hk) 2 / 2m, wic mamy
W punkcie x 0 nachylenia funkcji take s jedna- E 1 = 28,8 eV E 3 = 256 eV E 5 = 678 eV
kowe, wic
Stwierdzamy, e dla n = 2 i n = 4 funkcja
- kBsinkx 0 = - KA e - KX 0 falowa w obszarze I ma posta if;, = Bsinkx. Z
112 25. Mechanika kwantowa

warunkw cigoci funkcji i ich pochodnych w

punkcie x = x 0 otrzymujemy nastpujce rw- 1/!f
noci

Bsinkx 0 = Ae - KX 0 X

kBcoskx 0 = - KA e- KX 0

Dzielc powysze rwnania stronami, otrzymu-

jemy
1/!z
(25.20)
X

czyli

ctgy = - '1~
? -1
X
Dla y 0 = 7,27 istniej dwa dodatnie pierwiastki:
Yi = 2,75 i y 4 = 5,44. Odpowiadaj im energie:
E 2 = 115 eV i E 4 = 447 eV. Wszystkie poziomy
Rys. 25.16. Trzy fale stojce najniszego rzdu odpowiadajce
energetyczne elektronu w opisywanej tu studni energiom E E 2 i E 3 z poprzedniego rysunku. Funkcje falowe
potencjau o skoczonej wysokoci s wykrelo dla nieskoczenie gbokiej studni takiej samej szerokoci s
zaznaczone liniami przerywanymi
ne na rys. 25.15, a pierwsze trzy funkcje falowe s
pokazane na rys. 25.16.
W rozdziale 29, w ktrym bdziemy omawiali tonem i neutronem, mona przypisa tak wa
zagadnienia fizyki jdrowej, zobaczymy, i to nie prostoktn studni potencjau. Posugujc
oglne rozwizanie dla czstki znajdujcej si w si rwnaniem (25.20), obliczymy energi wiza
prostoktnej studni potencjau o skoczonej nia deuteronu oraz jego rozmiar ijego funkcj
wysokoci ma znaczenie praktyczne. Krtko- falow).
za sigowej sile jdrowej , dziaajcej midzy pro-

eV Przykad 5. Przypumy , e w punkcie

700-
t--- - - - -- - E5 x = x0 warto funkcji 1/1 1 maleje o czyn-

:::~---------- ],.
nik 2, tzn.

400-
wyraa si pomoc li,
300-
- ---------}E3 Jak energia E 1
mi x 0 ?
za

200
ODPOWIED : Poniewa 1/1 1 ma posta
--- -------- Ez
100 ~------- Bcoskx, wic

- - - - - - - - - --Er 1
o coskx 0 =:Z
Rys. 25.15. Poziomy energetyczne dla elektronu w pudle
szerokoci io - 10 m. Linie cigle przedstawiaj poziomy dla 1t
studni po t encjau o g bokoci 800 eV, a linie przerywane dla kx 0 = -
nies koczenie g bokiej st ud ni 3
 25.5. Studnie potencja/u o skoczonej glbokoci 113

n
k=- a)
3xo U(x)
- - --+-- -..,,.._

b)

25.6. Oscylator harmoniczny Rys. 25.17. a) Krzywa energii potencjalnej dla oscylatora
harmonicznego. b) Fala stojca trzeciego rzdu. Linia ciga
Nastpnym zastosowaniem rwnania Schro- przedstawia cise rozwizanie, a linia przerywana rozwi za
dingera, ktre teraz omwimy, bdzie czstka o nie przyblione
masie m, na ktr dziaa sia sprysta F =
= -kx. (Tutaj k oznacza sta siy sprystoci,
a nie liczb falow). Jak dowiedzielimy si w redni pd bdzie rwny
rozdziale powiconym prostemu ruchowi har-
monicznemu, energia potencjalna takiej siy jest h h h
I 1 fi = = = - - = n -
rwna U(x) = - kx 2 = -mwf1x 2 . W fizyce kla- A. 4x 0 /n 4x 0
2 2
a rednia energia kinetyczna
sycznej ruch czstki jest prostym ruchem har-
monicznym z czstoci koow wk 1 = fij;, _ fiz nzh2
i energia czstki moe mie kad warto, nie K- = - = - -
2 32mx6
wyczajc zera. Wskanik kl" oznacza kla-
syczny". Zobaczymy dalej, e w teorii kwanto- Cakowita energia jest rwna podwojonej war-
wej dozwolone s tylko wartoci energii rwne toci K
E, = ( n-~)hw, gdzie n oznacza dodatni licz- E=--
nzhz
b cakowit. Wynika to z warunku brzegowego 16mx6
dla duych lx!. Z drugiej strony E jest rwne maksymalnej
Zanim przystpimy do rozwizania rwnania energii potencjalnej
Schrodingera, wykonamy pewien przybliony
rachunek, ktry bdzie stanowi ilustracj pod- 1 2 2
stawowych zasad kwantowych. Sprbujmy roz- E = 2.mwk1xo
w iza to zagadnienie w podobny sposb, jak
czynilimy dla czstki zamknitej w pudle. Pa- Mnoc stronami oba wyraenia na energi
trzc na rys. 25.17 widzimy, e rwnowane otrzymujemy
pudo ma szeroko L = 2x 0 , gdzie x 0 jest
wychyleniem, czyli amplitud drgania. Dla fali
s tojcej n-tego rzdu na dugoci L musi zmie
ci si n powek fal
czyli
n
E = ;;>nhwk1
2y12

czyli W ramach dokadnoci tego rachunku" moe

my przyj, e n:/(2fl) :::: 1 i mamy
I = 4xo
n E.:::: nhwk 1 dla n= 1, 2, 3,.
n
114 25. Mechanika kwantowa

rz2 (mwk1) = ~fzw

Jak zobaczymy dalej, ze cisego rachunku
E = rz2a =
otrzymuje si m m 2fz 2 kl

En= (n - Dfzwk 1 dla n= 1, 2, 3, ... Widzimy zatem, e funkcja Gaussa jest rozwi
zaniem wtedy, gdy
Teraz przystpimy do cisego obliczenia
energii, czyli do rozwizywania rwnania
1 2 2
Schrodingera. Podstawienie U = mwk 1x do i wwczas
2
2
rwn ania Schrodingera daje i/; 1 (x ) = e - (mwk1 /2hJx

Czytelnik moe sprawdzi przez podstawienie

(25.21)
do rwnania (25.21), e nastpnego rzdu fala
stojca ma posta
Szukamy rozwizania o zmiennej dugoci fali . 2
Przyjmijmy funkcj Gaussa jako prbne roz- i/; z(X) = xe - (mwk//2h)x
wizanie. Powszechnie stosowana procedura
Ta funkcja jest rozwizaniem jedynie wtedy, gdy
rozwizywania rwna rniczkowych polega
3
na znalezieniu najpierw rozwizania prbne- E = 2fzwk 1. Zauwamy , e rnica energii mi-
go'', a nastpnie sprawdzeniu, czy spenia ono
dzy dwoma przylegymi poziomami rwna si
da ne rwnanie. Napiszmy
E 2 - E 1 = fzwk 1. Tak samo jest dla poziomw
1/; {x) = e - ax' energetycznych wyszych rzdw, co prowadzi
Aby sprawdzi, czy ta funkcja spenia rwnanie
(25 .21 ), musimy o bliczy jej drug pochodn i
do wzoru En = ( n-~)rzwki Widzimy zatem, e
podstawi j zamiast lewej strony rwnania. wskutek przej midzy przylegymi poziomami
Druga pochodna rwna si oscylator bdzie wysya fotony o czstotliwo
ciach rwnych klasycznej czstotliwoci drga
d2if; = - 2ae - axi +4a2x2e - ax' oscylatora.
dx 2
Podstawienie do rwnania (25.21) daje
Podsumowanie
( - 2a+4a 2 x 2 )e - ax' =
Swobodna czstka o pdzie dokadnie rwnym
-2m
-, ( E - -I mwk 1x 2 2) e -ax' -2a+(4a 2)x 2= Po jest opisana funkcj falow if;(x, t) =
rz- 2 = Acxp[i(k0 x - wt], gdzie k 0 = p 0 / h.
2 Jeeli czstka jest zlokalizowana w przestrze-
- -2mE (m wf1) c , ni, to i/;(x,O) = exp[ -x 2/4lT;] eikox_ Pd takiej
rz2- + -rz -
2 ,
czstki bdzie opisany funkcj rozkadu postaci

Przy rwnujc wspczynniki

jemy
przy x 2 otrzymu- B(k) = (O" xf fil exp [ - O';(k - k 0 ) 2 ]

2 )
gdzie i/;(x,O) = f B(k) eikxdk.
2 m W"f:1
(4a) = - -,- Standardowe odchylenie przestrzennego roz-
rz-
kadu prawdopodobiestwa jest rwne O"x, a
mwkl rozkadu prawdopodobie s twa pdw O" P =
a = --
2fz h
= fz/(2rr xl- Dla dowolnej paczki fal (Y x (Y p ~ 2
Pr z y r w nujc wyrazy stale, o trzy mujem v
(zasada nieokrelono c i).
2mE Pr dko grupowa dowolnej kwantowej
- ?.a = - - ,-
rz- paczki fal jest rwna kl asycznej prdkoci czst-
 Podsumowanie 115

+ ex,
dw
ki: u" = dk = p/ m = v. Paczka fal, ktrej roz- 2. Jaka jest warto \' = J xexp( - x / 2a 2 ) x
.t xdx? -rx.
cigo przestrzenna w chwili pocztkowej bya 3. Niech i/I= exp[i(k 0 +Llk)x]+
rwna Llx 0 , rozszerza si z upywem czasu, a to + exp[i(k 0 - Llk)x].
dodatkowe rozszerzenie jest opisane wzorem (a) Podaj wzr na iloczyn i/J*i/J.
Llx ~ (h/ m Llx 0 ) t. (b) Niech Llx bdzie szerokoci powko
Czstce zamknitej w pudle o szerokoci L w rodkowej paczki fal w poowie jej
mog by przypisane jedynie fale stojce o wartoci maksymalnej. Jaka jest war-
dugociach A.. = 2L/n, czyli energie kinetyczne to iloczynu (LlxLlp), gdzie Lip = hLlk?

1t2h2 4. Niech E = hw = mc 2 +p 2 /(2m).

E. = n1 _ _2 (a) Jaka bdzie prdko fazowa paczki fal
2mL
o takiej samej energii? Odpowied wyra
Jeeli pudo" ma niejednorodn gboko, za pomoc c i prdkoci klasycznej v.
opisan funkcj U = U(x), to funkcja falowa (b) Jaka bdzie prdko grupowa tej pacz-
spenia niezalene od czasu rwnanie Schrodin- ki fal?
gera 5. W chwili t = Opaczka fal, opisujca elektron,
ma rozcigo przestrzenn rwn Llx 0 =
2m
- -,;z[E-U(x)]i/I = I m. Jaka bdzie rozcigo przestrzen-
na tej paczki po upywie czasu t = 1 s?
Jedynie niektre funkcje wasneijJ .(x) i wartoci 6. Rozcigo przestrzenna paczki fal opisu-
wasne E bd speniay warunek brzegowy: jcej elektron wynosi Llx 0 i po upywie kadej
~->O dla X-> oo . kolejnej sekundy ronie ona o tyle samo.
W przypadku prostoktnej studni potencjau Jaka jest warto Llx 0 ?
o skoilczonej wysokoci i/I= Bcos(kx+<f;) we- 7. Elektron jest zamknity w jednowymiaro-
wntrz studni, a na zewntrz studni funkcja wym pudle o szerokoci L = 4 10 - 10 m.
falowa ma posta (A 1 e - Kx +A 2 eKx), gdzie (a) Jaka jest warto E 2 , wyraona w eV?
"= J 2m(U 0 - E)/ h 2 . Wartoci wasne Eotrzy-
(b) Jak dugo fali ma foton wysyany
muje si z warunku cigoci funkcji falowej ijej przy przejciu E 4 ->E 2 ?
pochodnej na brzegach studni. 8. Niech gboko studni, opisanej w przyk.
Dla oscylatora harmonicznego energia po- 4, wynosi U 1 = - 20eV, ax 0 =5 10 - 11 m.
. 1 Jakie s wartoci E 1 i K 1 dla elektronu?
2, a wartoci wasne s
lencjalna U(x) =
2mwf1x 9. Jaka jest odpowied na pytanie (b), zadane
w przyk. 4, w przypadku relatywistycz-
rwne E = (n - ~)hwk 1 , gdzie n jest dowoln nym?
10. Przypumy , e w punkcie x = x 0 na rys.
liczb dodatni . Dwie pierwsze funkcje falowe
25.l 3b warto funkcji i/I 1 maleje trzykrot-
maj posta
nie, tzn.

~ ,(x) = exp[ -
11
;~k'x 2 ] i/I i(Xo) I
"'1(0) 3
oraz Jak energia E 1 wyraa si za pomoc h, mi
Xo'?
mwk, 2 ] 11. W chwili t = 011/J(x)l 2 oznacza paczk fal ,
1/! 2(x) = x exp [ - 2hx opisan funkcj Gaussa o odchyleniu stan-
dardowym a 0 Paczk a fal rozchodzi si
wzdu osi xz prdkoci v0
wiczenia
(a) Obwiednia funkcji falowej jest tak e
I. Niech i/I= exp[i(kx - wt)]+ exp[i(kx +wt)]. funkcj Gaussa. Jakie jest odchylenie
Podaj wzr na iloczyn i/J*i/J. standardowe tej funkcji?
116 25. M echanika kwantowa

(b) Jakim wzorem wyraa si B(k), gdzie 18. Rozcigo przestrzenna paczki fal jest
f
ljl(x) = B(k)exp(ikx)dk? Wyra B(k) opisana wyraeniem
za pomoc m , h, r:r 0 , k i v0 .

Zadania
gdzie Llx 0 jest rozcigoci przestrzenn w
12. Niech ljl = exp{i[(k 0 +Llk)x- chwili t =O, kiedy wszystkie skadowe fale
-(w0 +Liw) t]} + exp {i[(k 0 - Llk)x- sinusoidalne s w fazie. Jeeli w chwili t =O
- (w0 - Llw) t]} . Znajd iloczyn 1/1*1/1. elektronowi 1 odpowiada Llx~ = 10- 10 m,a
13. Wyra I/I = A 1 exp(i</> 1 )+ A zexp(i<f>z) w po- elektronowi 2 Llx 0 = 10- 9 m, to po jakim
staci ljl = Aei4>. Jak A i </> wyraaj si za czasie t obie paczki bd miay tak sam
pomoc A 1 , Az, </> 1 i </>z?
rozcigo przestrzenn?
14. Funkcja B(k) ma ksztat taki, jaki przedsta-
19. Przypumy, e elektron jest przytrzymy-
wiono na rysunku. wany w studni opisanej w przyk. 4 oraz e
(a) Jakie jest prawdopodobiestwo tego, e Xo = 10-
14
m i ul =O.
p = h k0
(
+-2
1 ) . . z praw-
w porownanm (a) Oblicz E 1 i Ez w przyblieniu nierela-
tywistycznym.
dopodobiestwem, e p = hk 0 . (b) Oblicz E 1 i Ez w przyblieniu relaty-
wistycznym. ,
20. Przypumy, e elektron jest schwytany
przez jdro atomowe o promieniu
2 10 - 15 m. Jaka bdzie warto energii
punktu zerowego dla tego elektronu? Obli-
czenia wykonaj dla jednowymiarowej stud-
ni prostoktnej, ktra stanowi przybliony
Zadanie 14 model jdra .
21. Oblicz E 1 i Ez dla elektronu znajdujcego
si w studni potencjau o gbokoci U 0 =
(b) Jaka jest posta funkcji ljl(x)? = 200 eV i szerokoci 2x 0 = 10- 10 m. Za-
(c) Jaka jest warto iloczynu (Llx Lip)? stosuj w obliczeniach metod prb i b
Llx i Lip s szerokociami powkowy dw".
mi rozkadw w poowie ich wartoci 22. Na rysunku do tego zadania przyjto, i
maksymalnych. 1
15. Udowodnij , e jeli rozkad zmiennej x jest l/1 3 (x 0 )/l/1 3 (0) = - . Jak E3 wyraa si za
4
rozkadem gaussowskim, to xz = r:rz, tzn.
udowodnij, e
oo
Jx 2
exp ( - xz / 2r:r 2 )dx
o = (J2
oo
Jexp( -xz/ 2r:r 2
)dx
X

o
16. Jeeli
funkcja B(k) ma ksztat pokazany na Zadanie 22
rysunku do zad. 14, to jakie jest prawdo-
podobiestwo znalezienia czstki o pdzie
pomoc h, mi x 0 ? W obszarze I funkcja 1/1 3
h( k0 + ~a) > p> h(k0 - ~a)7 23.
jest
Czstka
sinusoid .
o masie m jest zwizana w jedno-
17. Niech E = j pzcz+mzc4 = hw. Jaka jest wymiarowej studni potencjau, pokazanej
prdko grupowa v = dw/dk? na rysunku. W punkcie x = x 1 funkcja 1/1 1
 wiczenia i zadania 117

ma warto rwn t/1 1(x i) = sin 60. Jaka

jest energia E 1?

U(r)

-29t1eV

o 11 Xz X
I
I
I
u,
o X
Zadanie 26
-U2
(hk) 2
u(r) = sin kr, gdzie M =E-U
Zadanie 23 2

Zredukowana masa ukadu proton-neu-

24. Do rwnania Schrodingera, w ktrym
tron rwna si M = 8,36 10- 28 kg. Znajd
1
U(x) = -kx 2, podstaw t/J(x) = xexp( - ax 2 ). warto liczbow E w MeV. B dzie to
2 warto energii wizania deuteronu. (Wska-
(a) Jakie jest a? zwka: mona posuy si wzorem (25.20).)
(b) Jaka jest energia, czyli jaka wartosc Rozwizanie rwnania przestpnego mo
wasna odpowiada takiej funkcji?
na zna l e metod prb i bdw" uywa
25. Rwnanie Schrodingera dla czstki o masie jc kalk ulatora.
m ma posta 27. Do rwnania
dit/I= - 2m(E-~kx2)t/I d2t/J 2m . 1 2 2
dx 2 h2 2 dx = -hl(E-U)t/J, gdzie U = mw x
2
(a) Jaka jest posta funkcji wasnej najni podstaw t/J = xexp [ -mwx 2/(2h)].
szego rzdu t/1 1 (x)? Znajd E.
(b) Jaka jest warto wasna odpowiada- 28. Paczka fal skada si z fal sinusoidalnych
jca tej funkcji?
t/J(x, t) = fA(k)ei(kx-wr)dk
Odpowied wyra za pomoc h, mik.
26. Energi potencjal n siy, ktra wie pro- gdzie
ton i neutron w deuteron, mona przybliy 2
(k-k 0 ) ]
prostoktn studni, pokazan na rys unku. A(k) = exp [ - a
2 2
Jej gboko rwna si 29 MeV, a promie
r 0 =2,310 - 15 m. Niech u(r) bdzie funkcj Jaka jest w chwili t = Oszeroko powko
fal ow. Wewntrz st udni funkcja ta ma wa rozkadu prawdopodobiestwa zmien-
posta nej x?
 26
Atom wodoru

26.1. Przyblione rozwizanie dla atomu staych uniwersalnych h, m i e. Mamy nadziej,

wodoru e taki przybliony rachunek pozwoli nam
zrozumie, dlaczego s dozwolone tylko pewne
W poprzednim punkcie znalelimy energie poziomy energetyczne i w jaki sposb te pozio-
i funkcje falowe czstki o masie m, zwizanej w my zale od staych uniwersalnych i od liczby
1 kwantowej n.
studni potencjau U = - kx 2 . Ruch czstki w
2 Zatem w pierwszym przyblieniu rozpatrzy-
studni majcej ksztat paraboli jest prostym my ruch elektronu w studni pokazanej na rys.
ruchem harmonicznym . Teraz zajmiemy si 26.1. Jeeli E oznacza poziom energetyczny
ruchem czstki w takiej studni, w ktrej poten-
cja zmienia si odwrotnie proporcjonalnie do
odlegoci od rodka studni. Tego rodzaju po-
tencj a wystpuje tam, gdzie midzy dwoma o
ciaami d z iaa sia grawitacyjna lub sia elektro- I r
statyczna. Dla a tomu wodoru energia poten -
cja lna elektronu znajdujcego si w odlegoci r
od protonu ma posta U= - k 0 e 2 /r.
Najpierw poszukamy przyblionego rozwi
za ni a, podobnie jak uczy nilimy dla oscylatora
harmonicznego. W tym celu studni potencjau
Rys. 26. t. Studnia potencjau dla elektronu w atomie wodoru.
o zm iennej gbok oc i zas tpimy prostoktn Pokazana na rysunku r w n owana studnia prostoktna jest
studni <!. Tego rodzaju podejcie , polegajce na u y t a w przyb li o nym rachunku

wykonaniu najpierw prostego rachunku przy-

blionego , ma t zalet , e pozwa la bardziej
bezpored nio wnikn w i s tot atomu wodoru,
a unika si dziki temu odcigajcych uwag
szczeg w matematycznych. Cel, do ktrego
dymy , to zrozumienie, dlaczego fale stojce w
atomie wodoru ma.i<! taki rozmiar, ja ki maj i
dlaczego w taki , a nie inn y sposb za le od
elektronu, to z punktu widzenia fizyki kla-
sycznej ma ksymalna odlego elektronu od
ro dka studni bdzie rwna R 0 , jak pokazano
na rys. 26.1. Poow tej odlegoci przyjmiemy
jako redni odlego elektronu R. Natomiast
jako gboko studni prostoktnej przyjmiemy
warto U w punkcie, w ktrym x = R, czyli
 26.1. Przyblione rozwizanie dla atomu wodoru 119

U0 = k 0 e 2 / R. W takiej studni, zaznaczonej na

rysunku lini przerywan, mieci si n powek
fali stojcej n-tego rzdu, tzn.
Daje ono wartoci energii o 38% mniejsze ni
wartoci otrzymane z wykonanego przez nas
przyblionego rachunku. Rachunek ten daje
wszake poprawn zaleno energii od m, e, 11
czyli
oraz od liczby kwantowej n, a zatem daje wgld
4R 0 w to, co dzieje si w atomie wodoru .
}.n= - -
n
Posuymy si teraz przyblieniem polegajcym
na zaoeniu , e pd de Broglie'a jest rednim
26.2. Trjwymiarowe rwnanie
pdem elektronu Schrodingera

h hn Dwuwymiarowe fale stojce mona wytw.orzy,

p ~-= - na przykad , w zbiorniku cieczy o prostokt
n A 4R 0
nych cianach. Stukanie w pask powierzchni
rednia energia kinetyczna jest rwna cieczy, bd wprawienie jej w drganie spowodu-

- fi~ h2n2
K~ - = --
2m 32mR5
Z rysunku 26.l widzimy, e

koei
K= - E = - (26. l)
Ro
Przyrwnujc wyraenie (26.1) wyraenie je
Rys. 26.2. Rysunek artysty przedstawiajcy dwuwymiarow
poprzedzajce otrzymujemy
pomarszczon powierzchni cieczy w zbiornik u dugoci l , i
koez h2n2 szeroko ci L , Pokaza ny jest obraz fal s tojcych dla n, = 3 i
-- ~---2 Il ),' = 2
R0 32mR 0
a std
je, i na tej powierzchni powstan fale stojce z
liniami wzw w obu kierunkach,jak pokazano
na rys. 26.2.
Amplituda fali bdzie rwna
Jak pokaemy w p. 26.3, promie" n-tej funkcji
falowej elektronu w atomie wodoru jest bliski I/! = A (sin kxl (sinky)
obliczonej wyej wartoci R 0 . Wyraa si on gdzie
na s tpujcym wzorem
TC
112 k =-n (26.3) .
R = - - -n2 x Lx x
n k om e 2
Takie wartoci k x i kY wynikaj z warunku
Przyblione wartoci energii otrzymamy wsta- brzegowego: I/! = O dla x = Lx oraz y = Ly-
wiajc wyraenie (26.2) do prawej strony wzoru
(26.1)
Przykad 1. Wyprowadmy wyraenie
16 m e4 I
E = -----, kfJ - -, - 2 na poziomy energetyczne czstki o masie
re- 211- n m, znajdujcej si w trjwymiarowym pu-
ci s e wyra e ni e na e ne rg i ma po s t a dle o kraw dziach rwnych Lx, LY, L=.
120 26. A tom wodoru

ODPOWIED : Energia kinetyczna czstki Poniewa ta warto jest ponad 500 razy
rwna si wiksza ni energia spoczynkowa elektro-
2 2 2 nu, zatem postpilimy susznie stosujc
K = Px+Py +Pz wzr relatywistyczny.
2m Otrzymany wynik wyjania, dlaczego
Ze zwizku de Broglie'a mamy elektron nie moe istnie wewntrz jdra
atomowego. Nie jest bowiem znana adna
Px =hkx Py=hky Pz =hkz dostatecznie dua sia, ktra wizaaby
Zatem elektron o tak duej energii z grup proto-
nw i neutronw. Elektrostatyczna ener-
172
K= - gia potencjalna elektronu na powierzchni
2m (k2+k y +k~)
2
" X
jdra atomowego wynosi okoo 10 MeV,

Wykorzystujc wzr (26.3) otrzymujemy a nie a 270 MeV.

K= E
h
= --
2
rr (n;
2
n; n;)
-+-+-
"x"y "= 2m L; L; L;
Widzimy, e w przestrzeni trjwymia- Funkcja falowa elektronu w sytuacjach
rowej kada warto wasna energii oraz przedstawionych w przyk. 1 i 2 ma posta
ka da funkcja wasna zale od trzech
t/! = Asinkxxsinkyy sinkzz
liczb kwantowych.
Obliczymy teraz pochodne czstkowe funkcji i/!
wzgldem x

at/f = k xA cos kxx sin kyy sin k zz

Przykad 2. Elektron jest zamknity w ax
pudle szeciennym o rozmiarze jdra ato- (Symbol a;ax oznacza, e rniczkujc po x
mowego (L = 4 10 - 15 m). Jaka jest naj- zmienne y i z traktujemy jako stae . ) Nastpnie
mniejsza dozwolona warto energii kine-
82
tycznej? ax11/! = - k X2 A sm
. k XX sm . k zZ = -kx2 '''
. k yY sm 'I'

ODPOWI E D : Wykorzystujc wzory Dalej

(26.3) mamy
a21/! a2t/f a2t/f 2

ax 2 + ay 2 + 8z 2 = -k t/!
Zauwamy, e
Dla najniszego
stanu energetycznego
nx =ny = nz = 1, a zatem k1 = 2m(E-U)
h2 o
kx
2 2
= ky = k z = L 2
2 rr 2

jeeli energia potencjalna ma ustalon warto

U 0 . Postpimy podobnie, jak w przypadku
p
2
= h 2 k 2 = h 2 (k; + k; + k;) = 3h (2:) jednowymiarowego rwnania Schrodingera,
i powysze rwnanie uoglnimy na przypadek
Zachowamy ostrono i posuymy si zmiennej energii potencjalnej U(x, y, z), piszc
relatywistycznym wyraeniem na energi
kinetyczn (26.4)

(nieza l e n e
od czasu rwnanie Schrodingera w
= 4,28 10 - 11 J = 267 MeV trzech wymiarach)
 26.2. Trjwymiarowe rwnanie Schrodingera 121

[-!,]-(~) 0 e )~
2
~ 2mEJ-(2mk
W wielu zastosowaniach energia potencjalna
zaley jedynie od odlegoci r = J x 2+ y 2+ z 2 a- a r
= [-
11 2 11 2 r
od pocztku ukadu wsprzdnych. Wwczas
Przyrwnujc wspczynniki przy 1/ r otrzymu-
wygodniej jest zapisa rwnanie Schri::idingera
we wsprzdnych kulistych jemy

x = rsin8cos</J
y = r sin (J sin <P
G) = (2m:t
2

y = r cos(1
(26.6)
ktre s pokazane na rys. 26.3. Transformacja
rwnania (26.4) z ukadu wsprzdnych x, y, z
Natomiast z przyrwnania wyrazw staych
otrzymujemy
z
p [ al2 J
= [ _ 2;iE J
e r
112
E=
2ma 2
----.._ I !J
X Kocowe wyraenie na energi otrzymamy
- --tJ
wstawiajc wzr (26.6) zamiast a
Rys. 26.3. W s przdn e kartezja1\skie x, v . z oraz w s przdne
kuliste r. O, </> punktu P me4
E= - k6--
2112
(26.7)
do ukadu wsprzdnych r, &, (/>jest prosta, lecz
mudna. Wynik jest nast pujcy Widzimy zatem, e prosta funkcja wykadnicza
jest rozwizaniem rwnania Schri::idingera wte-
j_ ~ (12 a1f!) + - 1 1 - ~ (sin 8 alj;) + dy, gdy a i E przyjmuj wartoci dane wzorami
r2 ar ar r sin &ae a& (26.6) i (26.7). Podstawiajc wartoci liczbowe 111,
1 D21f! 2111 k 0 , e i 11, otrzy mujem y
+r 2S-.- - = - 171
- (E -U)lf; (26.5)
in 2 (} ()(jJ2 E= - 21,810 - 19 J = - 13,6 eV
Jest to minimalna ilo energii potrzebna do
26.3. cise rozwizania dla oderwania elektronu od atomu wodoru. Z defi-
atomu wodoru nicji energia ta jest nazywana en e rgi wizania
Rw nanie Schri::idingera dla atomu wodoru (energia (energia potrzebna
otrzymuje si wstawiajc U= - k 0 e 2 /r do rw- = - E=
wizania) do oderwania elektronu)
nania (26.5). Jako rozwizanie prbne przyjmie-
my prost funkcj wykadnicz lf; = e- ' 1" . Pod- Zgodnie z t definicj energia wizania elektro-
stawimy t funkcj do rwnania (26.5), przy nu w metalu jest rwna pracy wyjcia W0 ,
poniewa najwyszy poziom energetyczny na
czym we miemy pod uwag , e pochodne alj;;ae
i alf; /acp s rwne zeru rys. 24.3 to poziom E = - W 0 .
Zauwamy , e dla r = a amplituda fali maleje
1 1
-l-a (2 a(e-
/ - - '-
")) -- -2m(
- koe ) e -
E+-- r/a o czynnik 1/e w stosunku do swej wartoci
r ar
2
ar h 1
r maksymalnej . (Wtedy e- r/a = e- 1 ) . Przyjmuje
1 2 si , e promie R atomu wodoru jest rwny tej
I -
- a ( --e
r - r u)
I = -2m
-( k Oe-) e -
E+ - r /a
wartoci r. Ze wzoru (26.6) otrzymujemy
r2
ar a 17 2 r
2
11 2 11
(promie
2 R = - -2 = 5310 - m atomu wodoru)
-l (r- - -2r) _ _ 2111 ( E+ k 0 e ) k 0 me '
2 a2 a - 172 r (26.8)
122 26. A tom wodoru

Funkcja !/J = i jest fal

e-'1" nie ma wzw znajdmy odpowiadajcy tej funkcji po-
stojc najniszego rzdu .
wynika, e Std ziom energetyczny E 2 .
E = - k6me 4 /2h 2 jest najniszym poziomem
energetycznym. Oznaczymy go symbolem E 1 . ODPOWIED: Obliczmy pierwsz po-
Funkcje falowe odpowiadajce dwm nastp chodn
nym poziomom energetycznym maj nastpu
jc posta at/12 = _ __!_( 2 _-.'.:._)e-r/2a
ar 2a 2a
1/12 =(i --.'.:._)e
2a
- r/2a Nastpnie

oraz ~ (r2 at/12) = _ __!_~[(2r2-~)e - r/la]

ar ilr 2a ar 2a
2
I/I 3 = 1- 2r
- +2r
- - ) e-r/3a
( 3a 27a 2

Zgodnie z rwnaniem (26.5) ostatnie wy-

raenie jest rwne -(2m/h 2 )(E + k 0 e 2 /r)!/J.
Zatem

2 5 r
--+ - 2
--=
ar 4a 8a 3
1 2 3 4 5 10 -tom r

Przyrwnujc wspczynniki przy l /r

otrzymujemy
2 2mk 0 e 2
_ _ h_2_
r a

a std

Wyraenie to jest takie samo, jak otrzy-

r mane poprzednio. Przyrwnujc nastp
Rys. 26.4. Wod orowe funkcje falowe dl a n = I, 2, 3 i I = O
nie wspczynniki przy r otrzymujemy
mE
Funkcje te s wykrelone na rys. 26.4. Podsta- 8a 3 ah 2
wiajc je do rwnania (26.5) mona sprawdzi, hl
e speniaj to rwnanie pod warunkiem, e E= - - -
1 I
8ma2
E2 = -E 1 oraz E 2 = -E 1 (zobacz przyk. 3).
4 9 Podstawiajc a= h 2 /k 0 me 2 , otrzymuje-
my nastpujcy wzr na energi

Przykad 3. Sprawdmy, e I/I 2 =

= (I - r/2a)e - r/la jest rozwizaniem rw-
nania Schrodingera dla atomu wdoru i
 26.3 . cise rozwizania dla atomu wodoru 123

Mona pokaza, e istniej rozwizania w czyli

postaci fal stojcych, ktre odpowiadaj pozio-
mom energetycznym
L== 111/1
I ,111e 4 (poziomy energetyczne Odpowiadajca tej wartoci wasnej funkcja
L = 11 2 ko 2'1 2 atomu wodoru) (26.9) falowa ma posta

gdzie n jest dowoln dodatni liczb cakowit .

Liczba n jest nazywana gwn liczb kwan-
Przedstawilimy powyej pewne racje pro-
tow. Jednake zupeny opis fali stojcej w
wadzce do wniosku, e jeeli funkcja falowa
przestrzeni trjwymiarowej wymaga wprowa-
czstki zawiera czynnik exp(im 1</>), to czstka
dzenia dwch innych liczb kwantowych. Liczby
bdzie miaa skadow momentu pdu wzgl
te s zwizane z momentem pdu , o czym
dem osi z rwn Iz = m 1h. Istnieje bardziej
powiemy w nastpnym punkcie.
rygorystyczny dowd na to, lecz wykracza on
poza ramy tego wykadu. Widzimy, e moment
26.4. Orbitalny moment pdu pdu jest skwantowany i wyraa si w jednost-

Przypumy, e paczka fal o liczbie falowej k

kach li. Znaczy to, e Lz moe przyjmowa
wartoci O, h, 21i, 31i itd.
porusza si po okrgu o promieniu R (rys. 26.5).
Paczka ta bdzie miaa moment pdu wzgldem Przedstawione dotychczas rozwizania rw-
osi z rwny L z = Rp = R(hk). Na uku a (patrz nania (26.5) byy funkcjami tylko zmiennej r.
Istniej wszake inne rozwizania, ktre s
rys. 26.5) funkcj falow mona zapisa w
funkcjami take zmiennych e i </>. Najoglniej-
sza posta rozwizania to
z if;, 1,m,(r, e, </>) = R(r)8 1,m,(8)<Pm,(</>)
s gdzie
<Pm,(</>)= eim1</>
X
Zgodnie z tym, co powiedzielimy poprzednio,
funkcji if;. ,1,m, musi odpowiada warto ska
Rys. 26.5. Paczka fal rozchodzca si po okrgu 0 promieniu dowej z momentu pdu rwna m 11i. Wyej
R. Dlugo uku s = R</J podalimy rozwizanie rwnania Schrodingera
dla n= 2
postaci
ijJ - ei(ks - wt ) = ei(kR<P - wt) iJ;z,o.o = ( 1 -;a)e-rf2a
Poniewa if;(</> = O) oraz if;(</> = 2n) odnosz si
Oprcz tego rozwizania istniej jeszcze inne, a
do tego samego punktu przestrzeni, wic mamy
mianowicie
eikR(O) = eikR(2n)

czyli
iJ;z , 1.0 = re - ' 12"cose
I = ei2nkR
iJ;z,1. - 1 = re- ' 12"sin8ei<P
Taka rwno moe by speniona jedynie wte-
Mona sprawdzi za pomoc podstawienia, e
dy, gdy (kR) jest liczb cakowit (zazwyczaj t
te funkcje speniaj rwnanie (26.5). Na rysunku
liczb oznacza si m1)
26.6 s pokazane warstwice jednakowego praw-
kR = m 1 dopodobiestwa dla funkcji falowych o n = 2.
Zwracamy uwag na fakt, e dla n = 2 liczba /
Pomnmy obie strony przez h
moe by rwna O lub 1, a dla I= 1 liczba
hkR = m 1h . kwantowa m 1 moe przyjmowa warto 1, Olub
 124 26. Arom 1rndoru

- 1. Ze wzoru (26.9) wynika, e te cztery funkcje

z
odpowiadaj dokadnie takiej samej energii
5 1
ll/12,0,0/ 2 E 2 = - (13 ,6 eV). W oglnoci kadej funkcji
4
falowej, czyli funkcji wasnej odpowiada jej
wasny, jednoznacznie okrelony poziom ener-
getyczny, czyli warto wasna . Jednake poten-
5 X cja kulombowski ma t szczegln waciwo,
e wszystkim funkcjom wasnym o danej liczbie
kwantowej n odpowiada taka sama warto
wa s na energii. Mona pokaza, e potencja
kulombowski ma rwnie tak waciwo, e
liczba kwa ntowa l nigdy nie moe by wiksza
ni (n - I), a liczba m 1 przyjmuje wartoci od - /
do+!.
__...-- 0,1
0,2 A ile kombinacji tych liczb kwantowych
0,3 bdz,i e dla n= 3? Z tabeli 26.1 wida , i moli-
0,4
Tabela 26.1. Wszystkie moliwe ko mbinacje liczb kwa nto
wych n, I i m 1 dla n = 3
0,5
0.9
11 I m,

3 o o
3 I I
3 I o
z 3 I - I

3 2 2
3 2 I
0,1 3 2 o
0,2 3 2 - I
0,3 3 2 - 2
0,4
0,5
0,9 wych jest dziewi rnych kombinacji. Zatem
istnieje dziewi rnych funkcji falowych, za-
lenych od r, e i </J, ktre odpowiadaj takiej
I
samej wa rtoci energii E 3 = - (13,6 eV).
9

Przykad 4. Ile jest rnych funkcji falo-

wych dla n = 4?

ODPOWIED: Dozwolone wartoci l to O,

1, 2, 3. Z tabeli 26.1 wynika, e dla
l = O, 1 i 2 istnieje dziewi funkcji falo-
wych. Dla l = 3 liczba m 1 moe przyjmo-
Rys. 26.6. Gs t oci pra w dopodobie s twa dla chmur elektro- wa siedem wartoci od - 3 do + 3.
nowych w plaszczy nie x z w at omie wod o ru dla stanw n = 2.
S<1 po kaza ne wa rstwice jedna kowego prawdop o d o bie stwa . Za tem cakowita liczba moliwo ci wy-
Ma ksy malna wa rt o pra w d o po d o bi e s twa jest rwna 1. nosi 9 + 7 = 16.
Jed nostk i na s ~a.li s wy ra o n e w a ngstremach (I0 - 10 m)
 26.4. Orbitalny moment pdu 125

Stwierdzamy, e dla ustalonego I skadowa z

momentu pdu przyjmuje wartoci midzy -lh
i /h . Gdyby wykona dowiadczenie polegajce
na pomiarze momentu pdu wzgldem jakiej
osi, to najwiksz wartoci, jak mona by
uzyska z takiego pomiaru, byoby lh. Interpre-
tacja fizyczna liczb kwantowych I i m 1 jest
nastpujca: liczba kwantowa I okrela cako
wity orbitalny moment pdu elektronu, a ska X

dowa z okrela orientacj orbitalu, czyli funkcji

falowej. Wszystko to zostao sprawdzone do-
wiadczalnie. Stosunek m 1 do I okrela kt
midzy osi z i kierunkiem momentu pdu .
Energia kinetyczna wirujcego ciaa sztywne-
go jest rwna E = L 2 / (2/), gdzie I jest momen-
tem bezwadnoci. Teoria kwantowa przewiduje
l>'J,z,l
(a dowiadczenie to potwierdza), e warto tej
energii rwn a si
/(! + I )h 2
K= - - - -
21
X
z czego wynika, e warto cakowitego momen-
tu pdu jest rwna L = Jl(7+l}h.
Oglne wyraenie na funkcj falow ma po-
s ta Rys. 26. 7. Rysunek podpobny do rys. 26.6; s tu pokazane
dwie spo rd wszys tkich fal stojcych dla n = 3
i/!n.l.n11(r, (), c/J) = R_1(r)B1 ,.,,,(())eim1</>
a posugujc si tabel26.2 mona napisa
Zauwamy , e duych
n oraz I= n - I
dla
konkretn posta funkcji dla ustalonego n, I i m 1
gsto prawdopodobiestwa 11/11 2 jestskupiona
Na rysunku 26.7 przedstawiono wykresy gsto
ci prawdopodobiestwa 11/11 2 w paszczynie xz. na okrgu o promieniu n 2 a, ktrego rodek ley
na osi z. Gsto prawdopodobiestwa tworzy
Tabela 26.2. Nieunormowan e funkcje radialne i ktowe, z orbit, jakiej istnienie przewidywa Bohr. Jedy-
kt rych kon struuje s i calkowite funkcje falowe 1/1.1. d la na rnica polega na tym, e we wspczesnej
wodo ru teorii elektron jest jednorodnie rozmyty na
takiej orbicie koowej.
R .1(p) gdzie p=; el.mi = e,, - 1111

Unormowanie
R, o e-p Eloo I
W naszym wykadzie definiujemy ll/ll 2 dxdydz
R20 (1 - ~)e- "1 2 e,o cos(J
jako wzgldne prawdopodobiestwo znalezie-
pe - ,,12 sin li
nia czstki w elemencie objtoci dxdy dz. Mo
R e" na rwnie przyj, e ta sama wielko oznacza
R,o ( I -_!!_+_!!:__
2 2 ' ) e - ,,;3 El 20 (3cos 2 0 - I) bezwzgldne prawdopodobiestwo pod warun-
3 27
kiem, e

R31 P
(1- 6p) e -;3 El21 sinOcosO JH ll/ll 2 dx dy dz = I
ca la pr zes trze

R,2 p 2e - p t 3
El22 sin 2 0 Taki warunek unormowania jednoznacznie
Rn ,n - 1
p(n - l)e - p f n
e ... sin'IJ
okre la sta proporcjonalnoci , przez ktr
I 26 26. A tom 1.-odoru

nale y pomnoy funkcj falow. Poniewa sina 1

zajmwalimy si jedynie wzgldnymi prawdo- - ;;:, 8 10 ((}') +-(cosa - 1) x
...;2 2
podobiestwami , wic nie kopotalimy si o
unormowanie naszych funkcji falowych . x e 1
_
1
((}')e -w

(zobacz zad. 28).

Warto oczekiwana
ODPOWIED: W primowanym ukadzie
Przypumy , e wiadomo, i funkcja falowa jest wsprzdnych funkcja falowa ma posta
mieszanin kilku funkcji wasnych. Niech t/I (r, (}, <P) = a 1 t/I 1(r, (}', </J') +a 2 Vt 2 (r, (}', </J') +
t/J(x) = I,a1 tjJ 1(x) +a3t/J3(r,(}',</J')

bdzie tak funkcj , gdzie kada z funkcji tjJ 1 jest gdzie

unormowan funkcj wasn, odpowiadajc cosa+ 1 sina
wartoci wasnej EJ" Zgodnie z podstawowym a1 = Gz =
2
postulatem mechaniki kwantowej, podanym w
rozdz. 24, prawdopodobiestwo znalezienia cosa -1
G3 =
czstki w stanie t/11 jest rwne kwadratowi 2
a mplitudy a/ Zatem prawdopodobiestwo zna-
lezienia czstki w stanie o energii E1 jest rwne Funkcja Vt I zawiera funkcj e 1 I k<I>'' w
la)2. Dalej, oczekiwana warto energii jest dla ktrej L=. = h; dla funkcji tjJ 2 Lz. = O,
rwna a dla funkcji Vt 3 L z. = - h. Dalej

( E) = LJa)2E1 (Lz.) = ai{ + h) + ahO) +a~( - h) =

j
(cosa+ 1) 2 (cosa - 1) 2
Gdyby wykona seripomiarw, z ktrych 4 ( + h) + 4 ( - h) =
k ady byby wykonywany na ukadzie opisa-
nym tak sam funkcj t/J(x), wwczas rednia = (cosa)h
warto energii byaby dana powyszym wzo- Teoria kwantowa daje taki sam wynik,
rem. Tak samo byoby z pomiarem kadej innej jak teoria klasyczna.
wielkoci fizycznej, np. momentu pdu, tzn.

( L ,) = LJa)2 L zJ

26.5. Emisja fotonu

*Przykad 5. W stanie n = 2, I = 1 ato- Po odkryciu rwnania Schrodingera mechani-

mu wodoru L z = h. Funkcja falowa k kwantow zastosowano do opisu oddziay
tego stanu ma posta t/J(r, (} , </J) = wa elektromagnetycznych i powstaa nowa

= R 2 . 1 B1. 1 ((})ei<t> . Przypumy, e pan dziedzina, zwana elektrodynamik kwantow.

Prim znajduje si w primowanym uka Szczegowy wykad elektrodynamiki kwanto-

dzie wsprzdnych, ktrego o z jest
nachylona pod ktem a do osi z. Jak
warto <Lz. ) otrzyma pan Prim? Wska-
z 11ka: Po kilku przeksztaceniach trygo-
nometrycznych otrzymuje si
wej znacznie wykracza poza ramy tej ksiki .
Nam wystarczy znajomo pewnych wynikw
tej teorii. Mianowicie, elektrodynamika kwan-
towa przewiduje, e naadowane czstki mog
wysya lub pochania pojedyncze fotony oraz
e prawdopodobiestwo emisji czy absorpcji
fotonu mona c ile obliczy na podstawie tej
teorii.
 26.5. Emisja fotonu 127

Emisja spontaniczna j dodatkow energi

wskutek zderze i zostan
Rozwamy naadowan czstk, przymocowa- wzbudzone na wysze poziomy energetyczne.
n do spryny o takiej staej siy sprystoci, e Atomw w wyszych stanach energetycznych,
ktre mog emitowa fotony, jest stosunkowo
jej czsto drga wasnych wynosi w 0 = k /m. J mao.
W fizyce klasycznej naadowana czstka bdzie
We wspczesnej teorii fotony s traktowane
wysyaa promieniowanie o czstoci w 0 w sytu-
jako czstki elementarne o spinie rwnym jed-
acji , kiedy spryna zostanie cinita, a nastp
noci (L = h). Tak wic z emisj fotonu wie si
nie uwolniona. W jzyku mechaniki kwantowej
zmiana liczby kwantowej I atomu o jeden.
odpowiada to przeniesieniu czstki na poziom
energetyczny lecy powyej stanu podstawo- Widmo wodoru
wego. W teorii kwantowej istnieje pewne praw-
Teraz, kiedy znamy wzr na poziomy energe-
dopodobiestwo tego, e elektron, znajdujcy
tyczne wodoru, moemy obliczy cae widmo
si w stanie energetycznym wyszym ni podsta-
atomowe wodoru. Niech En. oznacza wysze,
wowy, przejdzie do stanu podstawowego jedno-
czyli wzbudzone poziomy
czenie emitujc foton . Zjawisko takie jest nazy-
wane emisj spontanicz n. Jeeli rnica energii me 4 I
wynosi kilka elektronowoltw,jakjest w atomie En. = -kfi---
21i2 n'2
wodoru, to prawdopodobiestwo przejcia mi
dzy tymi poziomami jest takil::, e czas charak- a E nisze poziomy
terystyczny dla procesu emisji ma warto ty- me 4 1
pow dla czasu poowicznego zaniku stanu E =
n
- ko 2 --
2h2 n2
wzbudzonego, rzdu 10 - 8 s (zobacz s. 40 i 132).
Jeli podczas przejcia elektronu z poziomu E. Czstotliwoci linii widmowych bd zatem
na poziom En jest emitowany foton, to jego rwne
energia jest rwna ~f = En' -En. Czstotliwo
tego fotonu jest rwna f = (En' - En)/h. .
f =ko 4nh3
2 me
4
(I I)
ni - n'2 (26.10)
Tak wic, jeli atom ma cztery rne poziomy
energetyczne, jak to pokazano na rys. 26.8, to Dla n = I jest to seria linii zwana seri Lymana.

a)
~ Seria lymana (N=1) Seria Ba/mera (N= 2)
rl N'=oo,7,6,5, 4, 3
I

I l -Ili
o
b) eV
0 0
1000 A 2000 A JDDD A '/DODA

/= 1
0
llllH 0

0 0
5000A 6000 A 700D A
:

/= O 1=2 / =J /= 4
Rys. 26.8. Sze moliwych przej mi dzy czterema p0Lio- al - - Es
-=~
(---
r~ = - E.3. =
-! ~
mami energetycznymi - - E4

jest moliwych sze rnych przej z wyszych

-5 ''u
''fi1
poziomw na nisze. wiato" wysyane przez //1
,, il
taki atom powinno zawiera dokadnie sze 1111 s .

czs totliwoci , a widmo ogldane w spektro-

skopie powinno skada si z szeciu linii. Nor-
- 10

i I li
i,,,1 I I erw Lymana
/

malnie atomy znajduj si w stanie podsta- - 13,6 __Jjjj E1

wowym i nie wysyaj wiata. Jeli , jednake,
Rys. 26.9. a) Wszystkie moliwe linie w widmie wod o ru do
atomy zostan ogrzane lub poddane wyado i. = 7000 A. bi Przej cia dla se rii Lymana (linie prze rywa ne)
waniu elektrycznemu, to niektre z nich uzyska- o raz dla serii Balmera (linie cige)
128 26. A tom wodoru

Wszystkie linie tej serii le w nadfioletowym czerwonej czci widma widzialnego, A. 2

obszarze widma fal elektromagnetycznych. Dla odpowiada linii niebieskiej, A. 3 odpowia-
n = 2 istnieje inna seria, zwana seri Ba/mera. da linii fioletowej, a A. 4 znajduje si na
Widmo wodoru jest pokazane na rys. 26.9a. granicy midzy obszarem widzialnym
Niektre przejcia s zaznaczone na rys. 26.9b. i nadfioletem.
Zwyczajowo na takim diagramie poziofiW
energetycznych stany o coraz wikszym mo-
mencie pdu rysuje si poziomo obok siebie. Absorpcja

Gdy wiato o widmie cigym Uakie jest wysy-

Przykad 6. Jakie dugoci fal odpowia- ane, na przykad , przez rozgrzane do czerwo-
daj liniom z serii Balmera? Ile takich linii noci ciao) przechodzi przez chodny gaz, ww-
mo na zobaczy? czas znajdujce si w stanie podstawowym
atomy tego gazu bd pochaniay te fotony,
ODPOWIED: Energie fotonw wyraaj ktrych energia jest odpowiednia do przejcia
s i nastpujc y m wzorem ~f = 13,6 eV/ do wyszego stanu energetycznego. Jeli tym
/(l /4 - l / n' 2 ), gdzie n'= 3, 4, 5, ... Pierwsze chodnym gazem jest wodr, to bd pocha
cztery z nich to niane fotony o czstotliwociach odpowiadaj
cych serii Lymana. Gdyby obejrze to cige
hf1 = 13,6G - D = 1,89 ev widmo po przejciu wiata przez gaz, to widzia-
oby si brak fotonw o energiach (E 2 - E 1),
(E 3 - E 1 ) , (E4 - E 1 ) itd. Na spektrogramie brak
h .f~- = 13,6(~4 - _!_)
16
= 2,55 eV fotonw przejawia si w postaci ciemnych linii .
Proces wzbudzania atomw na wysze poziomy
h/ 3.
.
= 13,6(~4 _ -2._)
25
= 2,86 eV
energetyczne przez ich owietlanie nosi nazw
pompowania optycznego .

hf~ =
1
13,6 G - ) = 3,02 eV 26.6. Emisja wymuszona
36
Dla bardzo duych n Elektrodynamika kwantowa mwi take o tym,
e oprcz procesw emisji spontanicznej oraz
absorpcj i wystpuje jeszcze inny proces, nazy-
h(~ = 13,6 G - O) = 3,40 eV wany emisj wymuszon. Przypumy , e atom
znajduje si w stanie wzbudzonym E 11 i moe
Dugo fali wyraa s i wzorem em itowa foton o energii (E . - E). Jeeli taki

, c he (6,6310 - 34
)(3,0010 8 ) atom zostanie umieszczony w polu zewntrzne
) = - = - = - - -- - -- -- go promieniowania, ktre zawiera fotony o
' I hf l~f energii (E11 - E 11 ) , to prawdopodobiestwo wy-
19,9 10 - 26
Jm l ,24 10 - 7
eV m promieniowania energii przez atom zwikszy
si . Takie zjawisko, polegajce na przyspie-
hf hf
szeniu przej atomowych wskutek owietlenia
czyli wzbudzonych atomw wiatem'', jak nazywa-
ne e111i.1j wymuszon. Ale to nie wszystko; foton
J. 1 = 656 nm ). 2 = 486 nm }. 3 = 433 nm
wysyany w procesie emisji wymuszonej bdzie
/ .4 = 441 nm }, ,.,, = 365 nm
mia tak sam faz oraz taki sam kierunek, jak
Liczba linii bdzie nie s koczona i bd foton wymuszajcy.
sione zbiegay przy dugoci fali A. .,, = Odwoajmy si ponownie do klasycznego
= 3650 A, ktra odpowiada bliskiemu odpowiednika, jaki stanowi naadowana czst
nadfioletowi. le 1 = 6560 Aznajduje si w ka przymocowana do spryny o takiej staej
 26.6. Emisja wymuszona 129

siy sprystoci , e czsto wasna drga wy-
nosi w 0 . Gdy taki ukad zostanie umieszczony
w zewntrznym zmiennym polu elektrycznym
E = E0 coswt, wwczas czstka bdzie drgaa z
czstoci w i bdzie promieniowaa . Im cz
sto w jest blisza czstoci w 0 , tym amplituda
drga bdzie wiksza (zobacz rys. 21.6). Za-
uwamy , e czsto wypromieniowanego pola
jest rwna czstoci pola zewntrznego, a nie w 0 .
Laser
Przypumy, e mamy taki zbir atomw (lub
czsteczek),w ktrym wikszo atomw znaj-
duje si ju w stanie wzbudzonym En" Taki
ukad mona przygotowa na wiele rozmaitych
3
Pierwszy foton
b) Pierwszy foton
sposobw: za pomoc pompowania optyczne-
go, wskutek zderze ze strumieniem elektronw
czy zderze z innymi wzbudzonymi atomami, w
wyniku spontanicznej emisji z jeszcze wyej
lecych poziomw wzbudzonych itp. Zasta-
nwmy si najpierw, co si bdzie dziao z
pierwszym wyemitowanym fotonem. Ot ten
foton, przemieszczajc si w gazie, bdzie sty-
mulowa ssiednie atomy do wymuszonej emisji
fotonw. Jeeli na obu kocach zbiornika z
atomami znajduj si zwierciada, to zacznie si
reakcja acuchowa, ktra l;Jdzie trwaa dop-
ty, dopki wszystkie atomy nie wypromieniuj
nadmiaru swej energii (zobacz rys. 26.10). Wszy-
stkie wyemitowane fotony bd miay tak
sam faz. Jeeli jedno ze zwierciade jest zwier-
ciadem czciowo odbijajcym i czciowo
przepuszczajcym promieniowanie, to przecho-
dzca przeze wizka bdzie wizk spjn .
Wizka ta bdzie stanowia cig fal sinuso-
idaln promieniowania elektromagnetycznego
dokadnie tak samo, jak promieniowanie elek-
tromagnetyczne wysyane przez nadajnik radio-
wy. Aby emisja wymuszona przewaaa nad
absorpcj, w wyszym stanie energetycznym

3
musi znajdowa si wicej atomw ni w ni

2 szym stanie. Schemat poziomw energetycz-

nych dla helowo-neonowego lasera gazowego

Foton emitowany
jest pokazany na rys. 26.11; w stanie En . znajduje
si wicej atomw, ni w stanie En .
A do odkrycia lasera w 1960 roku jedynym
przez pier wszy atom
c) promieniowaniem, jakim ludzie rozporzdzali
zarwno w podczerwieni, jak i w widzialnym czy
3

2


VV'--
vv----
nadfioletowym obszarze widma, byo promie-

Foton emitowany
przez drugi atom
d) hf=T,96 eV
lub
3 10 t.=6328 J..

2
-./V\,
--VVI.
o
li ~

li
Rys. 26.10. Emisja wymuszona w laserze. a) Pierwszy [oton
..ma za mia r" zderzy si ze wzbudzonym ato mem. b) Wzbu-
dzo ny atom w y~ mitowa swj " foton, ktry ma zamiar"
Ld e r z y si z drugim wzbudzonym atomem. d) Te trzy fotony
o dbi y s i od cian y i maj zamiar zebra'" czwarty foton
Rys. 26. 11. Trzy pozio my energet yczne dla atomu neonu. W
laserze helowo-neonowym atomy neonu s wzbudzane' na
poziom E w trakcie zderze ze wzbudzonymi atomami helu .
Przej cie na poziom E zachodzi wskutek emisji wymuszonej.
Nastpnie atomy neonu szybko przechodz do sta nu podsta-
wowego oddajc energi w zderzeniach ze cianami
130 26. Atom wodoru

niowanie niespjne. Takie promieniowanie cha-

rakteryzuje si tym, e fazy fotonw s rozoo
ne w sposb przypadkowy. Na stronie 77 m-
wilimy o tym, e wiato spjne mona skupi
na bardzo maej powierzchni w duych odle-
gociach. Od czasu uruchomienia pierwszego
lasera technologia tych urzdze bardzo si
rozwina. Obecnie dziaaj zarwno lasery
Rys. 26. I 3. a) Przestarz ay symbol atomu. b) Model Bohra
impulsowe, jak i lasery o pracy cigej. Orod atomu wodoropodobnego
kami czynnymi w laserach s gazy, ciaa stae i
ciecze, a zakres dugoci fal promieniowania poszukiwa zasady, ktra dopuszczaaby tylko
emitowanego przez lasery jest bardzo szeroki, pewne wartoci energii, czyli pewne promienie
poczwszy od podczerwieni, przez obszar wi- orbit. Zasada, ktr odkry Bohr, stwierdzaa, i
dzialny a do nadfioletu. moment pdu elektronu musi by cakowit
wielokrotnoci li

26.7. Model Bohra muR = nli (26.11)

Obowizujcy po dzie dzisiejszy model atomu, Zwrmy uwag na fakt, e postulat Bohra
ktry przedstawilimy w tym rozdziale, narodzi rni si od naszej wspczesnej wiedzy o atomie
si w 1926 roku, wkrtce po odkryciu rwnania wodoru pod dwoma wzgldami. Po pierwsze,
Schrodingera. Jednake 13 lat wczeniej Niels obecnie wiemy, e orbity klasyczne nie s popra-
wnym opisem i e elektron naley opisywa za
pomoc fali stojcej . Po wtre wiemy, e war-
to momentu pdu nie rwna si nli, lecz
..jt(l+ l)li, czyli zawsze jest mniejsza od war-
toci podanej przez Bohra. Szczliwym trafem
teoria Bohra prowadzi do poprawnych pozio-
mw energetycznych wodoru. Nie czsto si
zdarza uzyska poprawny wniosek na podsta-
wie niewaciwego rozumowania. Ale takie b
dy mog si przytrafia nawet wielkim ludziom.
Powtrzmy teraz podane przez Bohra wypro-
wadzenie wzorw na poziomy energetyczne
elektronu znajdujcego si w polu jdra o
adunku Ze. Z postulatu Bohra (26.11) wynika
nastpujcy wzr na promie n-tej orbity
Rys. 26. 12. Niels Bo hr na nartach w Los Alamos. (Dziki
li
uprzejm oci pani La ury Fermi) R =n- (26.12)
" mu
Bohr s formuowa teori , ktra bardzo dokad Przyrwnujc si dorodkow do siy elektro-
nie wyjaniaa cae widmo wodoru oraz stabiln statycznej otrzymujemy
s truktur atomu.
Mimo e obecnie wiadomo, i model Bohra
nie jest poprawn teori, to jego prostota i
wielkie znacznie historyczne stanowi powody, z koze2 (energia
dla ktrych warto go tutaj przedstawi. Symbo- mu = -- - U (26.13)
Rn potencjalna)
le wprowadzone w teorii Bohra s uywane do
dzisi aj (zobacz rys. 26.13). Bohr traktowa orbity z koze2
U = -- (26.14)
elektronw jak klasyczne orbity koowe planet i mR
 26.7. Model Bohra 131

Podstawmy teraz praw stron wyraenia Bohra jest to, e za jego pomoc me mona
(26.12) do wzoru (26.14) wyjani widm atomw wieloelektronowych,
poczwszy od helu (atom helu skada si z jdra
o Z = 2 i dwch otaczajcych go elektronw).
Mimo komplikacji wynikajcych z tego, e w
atomie helu s trzy wzajemnie oddziaujce
czstki, mona obliczy poziomy energetyczne
k 0 Ze 2
V=-- helu posugujc si teori kwantow. Widmo
nn (26.15) helu zostao obliczone z du dokadnoci za
Poziom energetyczny jest zdefiniowany w nast pomoc komputerw o duej szybkoci liczenia,

pujcysposb a wyniki oblicze s zgodne z dowiadczeniem.

Fizycy i chemicy s przekonani, e na podstawie
1 2 wspczesnej mechaniki kwantowej mona w
En= 2mu +U
zasadzie wyjani wszystkie widma atomowe
oraz waciwoci chemiczne.
Wykorzystujc wzr (26.13) na U otrzymujemy

1 2 2 1 2
En= mu +( - mu ) = - lmu
2
*Przykad 7. Udowodnijmy, e obliczo-
Kocowy wynik otrzymuje do si podnoszc ny w ramach modelu Bohra promie
kwadratu praw stron wyraenia (26.15) i orbity (Rn= n 2 a)jest rwny promieniowi
uzyskane wyraenie podstawiajc do ostatniego obliczonemu dla funkcji falowych atomu
wzoru na En wodoru o liczbie kwantowej I= n - 1.
redni" promie zdefiniujemy jako tak
E
n
=
Z me -=
-k5-- 1
2h2 n2
2 4
-13,6 -n
2
)
eV (z 2
(26.16) odlego, dla ktrej rozkad prawdopo-
dobiestwa zmiennej r ma warto ma-
ksymaln.
Energi mona rwnie wyrazi za pomoc R
podstawiajc u 2
dane wzorem (26.14) do
ODPOWIED : Rozkad prawdopodobie
E= -
1 mu 2 . o trzymu1emy
. wowczas
' stwa zmiennej r ma posta li/I n n - 1 l 2 dV,
2 gdzie dV = 4 n r 2 dr jest elementem obj
e2 toci. Zatem ten rozkad prawdopodo-
E = _ _ko_ (26.17) biestwa jest proporcjonalny do
n 2Rn
Wyraenie (26.16) zgadza si ze wzorem na r 2 ( R . n - I (rl)2 dr
energi, ktry otrzymuje si we wspczesnej Korzystajc z tab. 26.2 znajdujemy
teorii kwantowej (porwnaj wzory (26.7) i
(26.9)). Model Bohra daje rwnie prost odpo-
wied na pytanie o rozmiar atomu. Wzr na Rn Niech P(r) oznacza rozkad prawdopodo-
otrzymuje si, podstawiajc wyraenie (26.15) biestwa
do wzoru (26.12).
Wwczas
h2 Funkcja ta ma maksimum wtedy, gdy
R = n 2 - -- 2 (26.18) dP/dr = O. Pochodna funkcji P(r) rwna
n k Zme 0 si

To wyraenie ma tak sam posta, jak wyrae

nie na redni promie chmury elektronowej
dP
_ = 2nr2n - le -2r/na _ _2 ,2ne-2r/na
dr na
(26.8).
J e dnake powanym niedostatkiem modelu Przyrwnujc to wyraenie do zera
132 26. A tom wodoru

dzielc je przez funkcj wykadnicz Rn

o trzymujem y

2nr 2
"-
1
2
= - r 2" =O
na
I=
f
Rn
dt
dRdR =
Rn

m2 c3
t = ~(R;. - R;) (26.21)
4k 0 e

Dla pierwszej linii serii Balmera R . = R 3 = ,

Zauwamy , e ten wzr jest prawdziwy = 0,477 nm, a R = R 2 = 0,212 nm . Zatem
dla wszystkich w ar t oc i n, cznie ze sta-
nem podstawowy m. (9,11 10 - 31 kg) 2 (310 8 m/s) 3
t= X
4(9 10 9 Nm 2 /C 2 )2(1,610- 19 C) 4
x (4,77 10- 1 0 m) 3 -(2,12 10 - 10
m) 3 =
Stabilno orbit 8
= l ,94 10 - s
Moemy wykorzysta teori
Bohra oraz
wzr na promieniowanie wysyane przez adu Podobnie,jak i inne wyniki uzyskane na podsta-
nek punktowy do obliczenia czasu potrzebnego wie modelu Bohra, rwnie tak obliczony czas
na przej cie z o krg u o promieniu R, na okrg o pozostaje w zadowalajcej zgodnoci z wynika-
promieniu R,,. Zgodnie ze wzorem (21.14) szyb- mi poprawnego rachunku kwantowego, ktry
ko utraty energii jest rwna nie odwouje si do fizyki klasycznej .
ez
gdzie a = F/m = k 0 - -2
mR
dE 2 _ e6 Przykad 8. Wykorzystajmy wzr (26.21),
- - ko3 - - - (26.19) wyprowadzony w ramach modelu Bohra,
dt 3 111 2c3 R4
do obliczenia czasu, po upywie ktrego
Potrzebna nam jest pochodna dE/ dR, ktr elektron znajdujcy si w stanie pod-
mo e my ob li czy ze wzoru stawowym wodoru spadnie na proton.
ez Przyjmijmy, e promie protonu rwna
E= - k 0 - si R = 10 - 1 5 m.
2R
dE e2 ODPOWIED : Moemy wykorzysta wzr
dR = k 0 2R 2 (26.20) (26.21 ), jeeli podstawimy do niego
R' = R 1 = 0,53 10 - 10 m jako promie
Nastpnie ob liczy my pochodn dt/dR, ktra
pierwotnej orbity oraz R = R =
jest rw na
= I o- 1 5 m jako promie kocowej orbi-
ty. Wwczas
!!!_ = (!!!___) (dE)
dR dE dR
Pod s t a wiaj c tutaj wzory (26.19) i (26.20), otrzy-
mujemy = l ,57 10 - 11
s
1
-dt - ( - =k
? 3 e6 ) - (
k 0 - ez 2 ) - Oznacza to, e gdyby elektron znajdujcy
dR - 3 m 2 c 3 R4 2R - sina orbicie Bohra, odpowiadajcej sta-
3 m 2 c3 R 2 nowi podstawowemu, promieniowa zgo-
dnie z prawem fi zyki klas ycznej , to po
- 4 ldJe 4 upywie 10 - 11 s wszystkie atomy wodoru
Czas potrzebny na przej c ie jest rwny przest ayby istnie. Odpowiedzi Bohra
 26-7. Model Bohra
na ten powany
zarzut by postulat stwie-
rdzajcy, e elektrony znajdujce si w
stanie podstawowym nie promieniuj.
Podsumowanie
Rwnanie Schrdingera w przestrzeni trjwy-
miarowej ma posta
a1 ift a2 ift 0 2 1/t 2m
+ ~ +-
-a
X
2
uy 0Z
2 = -""T (E- U)ift
11
Jeeli
ift(x, y, z) jest funkcj tylko zmiennej r, to
rwnanie Schrdingera sprowadza si do nast
pujcego rwnani a
?1 drd ( r 2 dift) 2m
dr = -hl [E - U(r)Ji/t
W atomie wodoru U= - k 0 (e 2 / r), a rozwiza
nie rwnania Schrdingera, odpowiadajce
najniszej energii, ma posta i/t 1 = exp ( - r/a),
gdzie a = h/(k 0 me 2 ) jest promieniem. Energi a
tego stanu wynosi E 1 = -k 0 (me 4 /2h 2 ) =
= - 13,6 eV. Energie wyszych stanw wyra-
aj si wzorem En = ( - 13,6/n 2 ) eV. Funkcje
falowe tych stanw zale rwnie od ktw {}i
cf>. Zaleno od 4> ma post a exp(im 1 </>),a liczba
m1 wie si ze skadow momentu pdu Lz =
= m 1h. Zaleno od zmiennej {} wprowadza
trzeci liczb kwantow/, gdzie I jest najwik sz
wartoci , jak moe przyjmowa Lz. Liczba m 1
moe przyjmowa w a rtoci rwne liczbom ca
kowitym, zawartym midzy - I i I. Liczba
kwantowa I moe przyjmowa wartoci rwne
liczbom cakowitym , zawartym w przedziale
midzy O i n - I.
Jeeli n' > n, to mo e zachodzi spontaniczna
emisja fotonu wskutek przejcia atomu ze stanu
n' do stanu n. Energia fotonu rwna si
hf = E. - E. Je e li wiato o takiej czstotli
woci zderza si z atomem w stanie En, to foton
moe zosta pochonity przez atom, ktry
zostanie wzbudzony do stanu E .. Jeeli gazowy
wodr zostanie podgrzany, wskutek czego cz
atomw znajdzie s i w wyszych stanach ener-
getycznych, to w widmie emisyjnym wodoru
pojawi si linie odpowiadajce energiom
hf"
.
= 13 , 6(~ -_!_)ev
n 2 n'2
133
Foton moe wymusza emisj fotonw przez
atomy wzbudzone, przy czym emitowane foto-
ny bd miay tak sam czstotliwo i faz, jak
foton wymuszajcy . Zatem zbir atomw znaj-
duj cych si w odpowiednim stanie wzbudzo-
nym moe wysya spjne wiato. To zjawisko
ley u podstaw dziaania lasera.
Punktem wyjcia modelu Bohra, ktry po-
prawnie przewiduje pooenia poziomw ener-
getycznych wodoru oraz promienie orbit, jest
postulat stwierdzajcy, e elektron porusza si
po, klasycznej orbicie koowej , a jego moment
pdu jest skwantowany: m vR = nh .
wiczenia
I. Powtrz wyprowadzenie wzoru (26.2) dla
elektronu zwizanego z jdrem o adunku
Ze.
2. Elektron znajduje si w spoczynku w pobli-
u powierzchni jdra uranu (Z = 92). Pro-
mie jdra wynosi 5,5 l o- 15 m. Jaka ener-
gia jest potrzebna do przeniesienia elektro-
nu do nieskoczonoci ?
3. Elektron znajduje si w pudle w ksztacie
szecianu. Jeeli dugo krawdzi szecianu
zwiksza si
o 1%, to pole puda wzrasta o
2%, a jego objto o 3%. Jaka bdzie
procentowa zmiana poziomw energetycz-
nych elektronu, odpowiadajcych falom
stojcym?
Ze 2
4. Do rwnania (26.5) podstaw U = - k 0 - ,
r
a jako funkcj prbn przyjmij funkcj
i/t 1 = e - ' 1". Jakimi wzorami bd wyraay
si promie a oraz energia E?
5. Ile jest rnych funkcji falowych dla n = 5?
6. Jak najmniejsz ilo energii moe pocho
n atom wodoru, gdy znajduje si w stanie
podstawowym?
7. Ile wynosi promie Bohra dla stanu podsta-
wowego jonu He + ?
8. Rozwa stan podstawowy atomu wodoru w
modelu Bohra.
(a) Jaka jest, wyraona w elektronowol-
tach, energia kinetyczna?
(b) Jaka jest, wyraona w elektronowol-
tach, energia potencjalna?
l 34 26. Arom wodoru
(c) Ile wynosi, wyraona w elektronowol-
tach, energia wizania?
(d) Gdyby elektron znajdowa si w spo-
czynku, ale stale w odlegoci od proto-
nu rwnej promieniowi Bohra, to jaka
energia byaby potrzebna do oderwania
elektronu?
9. Gazowy wodr zosta wzbudzony do stanu
bdzie mona zobaczy w
n = 5. Ile linii
widmie emisyjnym tego gazu?
10. W widmie absorpcyjnym pierwiastka X s
obserwowane nastpujce trzy linie:
15
/ 1 = 2,210 Hz, / 2 = 3,010 15 Hz,
.f~ = 3,510 15
Hz.
(a) Czy te trzy linie bd widoczne take w
widmie emisyjnym?
(b) Podaj czstotliwo trzech innych linii,
ktre powinny wystpowa w widmie
emisyjnym.
11. W widmie jonu He+ znajd lini, ktrej
odpowiada taka sama dugo fali, jak ma
linia w widmie wodoru. Jaka to jest dugo
fali?
12. Mezoatom skada si z jdra o adunku Ze
oraz schwytanego mionu (mion jest to
czstka 207 razy cisza od elektronu).
Atom ten znajduje si w stanie podstawo-
wym.
(a) Jaka jest energia wizania mionu -
schwytanego przez proton?
(b) Jaki jest promie Bohra orbity n= I?
(c) Jaka jest energia fotonu emitowanego
podczas przeskoku mionu - ze stanu
n = 2 do stanu podstawowego?
13. Podaj jawn posta funkcji falowej elektro-
nu w wodorze t/1 3 . 2 _ 2 (r, O, cf>).
14. Unormuj funkcj falow stanu n= I, czyli
funkcj t/J = Ce- ' 1". Warunek unormowa-
nia ma posta
Jt/J*i/! dV = I, czyli C 2 Je - 2 ' 1"dV
15. Wykorzystaj wzr (26.21) do oszacowania
czasu przejcia z poziomu n = 4 na poziom
n = 3.
16. Podaj dugo ci fal pierwszych czterech linii
w widmie absorpcyjnym wodoru.
Zadania
17. Rozwa elektron w trjwymiarowym pudle
w ksztacie
szecianu o krawdzi L =
= 1O- 10 m. Jakie energie, wyraone w elek-
tronowoltach, odpowiadaj czterem najni
szym poziomom? Ile stanw odpowiada
kademu poziomowi energetycznemu? Wy-
pisz funkcj falow kadego z tych stanw.
18. Pudo ma krawdzie rwne LY = L, = 2Lx.
Jaka jest zaleno trzech najniszych war-
toci wasnych od nx,ny,n,,m,h i L,? Wy-
pisz funkcje falowe odpowiadajce tym
wartociom wasnym. Zwr uwag na to,
e drugiemu poziomowi energetycznemu
odpowiadaj dwie rne funkcje wasne.
19. Sprawd za pomoc podstawienia do rw-
nania (26.5), e funkcja
t/J(r, O, efJ) = (re - rf2 )(sin fJ)(ei<f>)
jest rozwizaniem
dla atomu wodoru. Jakie
wyraenia opisuj a i E!
20. Sprawd za pomoc podstawienia do rw-
nania (26.5), e funkcja
2
t/J = 1 -2r
- +2r
- -) e- r/3a
( 3a 27a 2
jest rozwizaniem dla atomu wodoru.
21. Jaka jest warto rednia 1/r w stanie pod-
stawowym wodoru?
1
S- t/J*t/JdV
I r
r St/J*t/JdV
22. Wykorzystaj wzr (26.21) do oszacowania
czasu przejcia ze stanu n = 4 do stanu
n = 3. Jaka bdzie warto !!A./). dla tej linii
widmowej? Jaka musi by odlego szcze-
lin w siatce dyfrakcyjnej o szerokoci 5 cm,
by mona byo zobaczy t naturaln szero-
ko linii?
= I 23. Zastosuj model Bohra do obliczenia pro-
mienia orbity elektronu poruszajcego si
wok neutronu.
24. Lekka czstka o masie mi dodatnim adun
ku q porusza si po koowej orbicie o
promieniu R wok cikiej czstki o masie
Mi adunku -Q. Sia elektrostatyczna jest
 wiczenia i zadania 135

jedyn znaczc si dziaajc midzy tymi cz

trjwymiarowego rwnania Schro-
czstkami. dingera na funkcj u zamiast na funkcj t/J.
(a) Jak energia potencjalna lekkiej czstki 28. Wzory transformuj ce primowany ukad
wyraa si za pomoc jej masy m i wsprzdnych w nieprimowany ukad , o
prdko ci v?
(b) Jaka jest zaleno cakowitej energii E
odm i v? z
(c) Stosujc postulat Bohra dotyczcy z'
kwantyzacji momentu pdu wyra v za
pomoc R, m, h i n.
(d) Jaka jest zaleno skwantowanego
promienia R i energii E odm, h, Q, q i n?
25. R ozwa pierwiastek Q, hipotetyczny atom )(

o wartociowoci rwnej 1. Energia wiza Zadanie 28

nia zewntrznego elektronu wynosi 3,2 eV.
ktrych to ukadach mwilimy w przyk. 5,
Wiadomo rwnie, e poziomy energetycz-
maj posta
ne trzech wzbudzonych stanw zewntrzne
go elektronu s rwne: -1,0 eV, - 1,4 eV, x = x ' cosa - z' sino:
-2,0 eV.
y = y'
(a) Jakiej energii, wyraonej w eV, odpo-
wiada stan podstawowy? z = x'sino:+ z'coso:
(b) Spisz wszystkie linie, jakie powinny si
Unormowane funkcje ktowe maj posta:
poj aw i w widmie emisyjnym pierwiast-
ka Q. Energie fotonw wyra w eV. (3 .
26. (a) Jakie jest prawdopodobiestwo znale- e,, = ~4sm8 oraz
zienia elektronu zwizanego w atomie
wodoru w pooeniu r > a, gdzie a jest (a) Wyra EJ 11 (8)ei4> za pomoc zmiennych
promieniem Bohra? X, y i.z.
(b) Jakie jest prawdopodobiestwo znalezie- (b) Wyra t funkcjza pomoc zmiennych
nia elek tronu w pooeniu r < 1o - 15 m? x', y' oraz z'.
(Przyjmij, e proton jest adunkiem (c) Jaka jest posta funkcji e 11 (8)ei4> w
punktowym. Takie zaoenie daje po- zmiennych 8' i </>'?
prawn odpowied na pytanie o praw- (d) Znajd wspczynniki a 1 , a 2 i a 3 wyst
d o podobiestwo znalezienia elektronu puj ce we wzorze
wewntrz protonu.)
e 11 (B)ei"' = a 1e 11 (8')ew + a 2 e 10 (8') +
27. Przy pumy, et/I jest funkcj jedynie zmien-
nej r. Niech u(r) = rt/J. Napisz radialn +a381 - 1W)e - w
 27
Fizyka atomowa

27. I. Zasada Pauliego 1 )

Pa t rzc na ukad o kresowy pierwi astkw (tab.

27.2) lub na zestawien ie danych pokazanych na
rys. 27. 1 m o n a s twierd z i , e wa c i w oci che-

a)
25
e Ne
::,. 20
""
:~ 15 -
"
. 10
"
;;.,
~
JS

Liczba atomowa ,Z
b) 70

Ci 60 Bl_!r 18 Rb18
Cs 32

~!iD !< '

E: Xe
'i40 Rys. 27.2. Wolfga ng Pa u li, 1900-1 958. ( Dzi ki up rzejm oci
Kr America n Institut e o f Physics)
@30
~
"' 20
"<..,
o,
-12. 10
m iczne i fizyczne pierwias tkw powtarzaj s i ,
~ je li
pierwias tki zebra w grupy zawierajce 2, 8,
"" D JO 40 50 60 70 80 90 8, 18, 18, 32 elementw. W 1925 roku Wolfgang
Licz ba atomowa
P a uli pod a prost zasad, dz i ki kt rej a uto-
Ry s. 27. 1. a) Energia jo ni zacj i pierwi astk w jako funk cja matycznie s generowane gru py o li czebnoci
li czby atomowej. b) O bj t o at o mowa ja ko funk cja Z
2, 8, 18, 32. Paul i za p os t u l owa, e na jednej
orbicie mog zn ajdowa s i nie wicej n i dwa
11
Stos uj e siy rwn ie n azw ,,zaka z Pa uliego". elektrony, czyli ty lk o dwa elektrony mog by
 :37.1. Zasada Pauliego
opisane t sam fal stojc. Zatem na orbicie
n = 1 bd dwa elektrony. Dla n = 2 s cztery
orbitale: (n , l, m 1) = (2, O, O) lub (2, 1, 1) lub (2, I, O)
lub (2, 1, - 1). Std wynika, e w stanie n = 2
moe znajdowa si do omiu elektronw. Wy-
generowalimy zatem liczby 2 i 8. Liczb 18
otrzymuje si dodajc 5 orbitali odpowiada-
jcych l = 2 do 4 orbitali odpowiadajcych
I= O i I = I. Te 9 orbitali bdzie zapenionych
18 elektronami. Widzimy wic, e okresy 2, 8, 18
s bezporedni konsekwencj zasady Paulie-
go i teorii kwantowej, z ktrej wynika, e
-/ :( m 1 :(+I oraz O:( I:( n -1. W punkcie
27.3 powiemy, dlaczego powoki" 8 i 18 pow-
tarzaj si . W czasie, kiedy Pauli poda swoj
zasad, bya ona zasad wprowadzon ad hoc,
nie mona bowiem byo jej wyprowadzi w
ramach istniejcej wczenie teorii.
Spin elektronu
Zaledwie rok pniej odkryto, e wszystkie
elektrony maj wewntrzny moment pdu
1 chemi" . Za pomoc nowoczesnych, szybko
Lwewn = 2.h, ktry zosta nazwany spinowym
momentem pdu. Zwrmy uwag, e warto
tego momentu pdu jest rwna poowie natural-
nej jednostki momentu pdu. Elektron zacho-
wuje si tak, jak gdyby by kulk wirujc wok
pewnej osi obrotu z ustalonym momentem
, I
pdu , rownym h. Ten wewntrzy moment
2 datne w praktyce, czsto bowiem znacznie at
nigdy nie zwiksza si ani te nie maleje. Jest on
jednoznacznie okrelony dla kadego rodzaju
czstek elementarnych ..
Wkrtce po odkryciu spinu elektronu P.M.
Dirac i W. Pauli sformuowali relatywistyczn
1
teori kwantow dla czstek o spinie - i ku
2
swemu zadowoleniu stwierdzili, i z warunku
niezmienniczoci relatywistycznej wynikaj fun-
kcje falowe elektronw, ktre automatycznie
speniaj zasad Pauliego. Okazao si, e zasa-
da Pauliego nie bya postulatem wprowadzo-
1 n = 2, czyli orbitale (/, m 1) = (O, O), (1, 1), (1, O)
nym ad hoc. Czstka o spinie moe mie
2 oraz (1, - 1). Poniej opiszemy przewidywane
skadowe momentu pdu wzdu osi z rwne
. . 1 1
Jedyme + 2.h lub - :zh
Znajomo spinu jest
137
niezbdna do zupenego opisu stanu elektronu.
Kiedy stany elektronu s tak okrelone, ww-
czas zasada Pauliego oznacza, e w danym
stanie moe znajdowa si tylko jeden elektron.
Poniewa dla danego stanu orbitalnego s mo
liwe dwa kierunki spinu, wic jest to inny sposb
wyraenia zasady Pauliego, ktra w pierwo-
tnym brzmieniu stwierdzaa, e w danym stanie
orbitalnym nie moe znajdowa si wicej elek-
tronw ni dwa.
27.2. Atomy wieloelektronowe
Rwnanie Schrodingera oraz zasada Pauliego
stanowi podstaw teorii, dziki ktrej mona
przewidzie waciwoci pierwiastkw bez od-
woywania si do dowiadcze chemicznych.
W 1929 roku Dirac stwierdzi: Zostay cako
wicie poznane podstawowe prawa fizyczne,
ktre s niezbdne do stworzenia matematycz-
nej teorii opiujcej du cz fizyki i ca
liczcych komputerw obliczono gstoci elek-
tronowe oraz energie wizania atomw ci
szych ni wodr. W taki sam sposb mona
analizowa rwnie reakcje chemiczne i two-
rzenie si czsteczek, czego przykadem jest rys.
27.3. Jednake w wielu zagadnieniach chemii
podejcie komputerowe okazao si mao przy-
pdu
wiej jest wykona dowiadczenie . (Numeryczne
rozwizanie niektrych typowych zagadnie
wymagaoby bowiem lat pracy komputera.)
Posugujc si zasad Pauliego mona o-
kreli, jakie stany w atomie bd obsadzane
elektronami. Rozpatrzmy, na przykad, goe
jdro neonu (Z = 10). Jeli w pobliu tego jdra
znajdzie si tylko jeden elektron, to szybko
spadnie na orbital n = 1. Tak samo bdzie z
drugim elektronem. Te dwa elektrony cako
wicie zapeni orbit o n = 1. Dalej, jeli doda-
my osiem pozostaych elektronw, to zapeni
one cakowicie cztery orbitale odpowiadajce
przez teori kwantow struktury niektrych
pierwiastkw, poczwszy od wodoru. Nie od-
woujc si do szczegowych oblicze bdzie-
138 27. Fizyka 010111011 0

2H2 + 02 2H20

- +- c +
+

H2 0 co +
+

Hz

Li2
+

+ 0_
--
+

2Lif
-
+ +

o
l) 5 10A

Rys. 27.3. Trzy r ne reakcje chemiczne. Pocz tkowe i kocowe gstoci elektronw obliczone za pomoc komputera przez
Arnolda C. Wah la. Kadej kolejnej warstwicy odpowiada gst o elektronowa mniejsza o czynnik 2. Po rednie stadia reakcji
chemicznej s przedstawione na rys. 27.6. (Przystosowano z pracy: Arnold C. Wahl, Sci.Am kwiecie 1970)

my w stanie poda wartociowoci oraz oszaco-
wa z grubsza potencjay jonizacji, a take
przewidzie rozmiary i ksztaty .
Z = l (wodr)
W poprzednim rozdziale omwilimy szcze-
gowo s truktur tego atomu. Jedyny w tym
atomie elektron znajduje si w stanie n = 1,
ktrego energia rwna si - 13,6 eV. Tak wic
energia wi za nia , czyli energia jonizacji atomu
wodoru, wynosi 13,6 eV. Strumie elektronw
przyspieszanych za pomoc rnicy potencja-
w rwnej 13,6 V jest w stanie zjonizowa
a tomy wodoru . To minimalne napicie potrzeb-
ne do zjonizowania atomu jest nazywane p o-
tencja/em j on izacji. Za tem potencja jonizacji
wodo ru wynosi 13,6 V. Potencjay jonizacji
rozmaitych pierwiastkw s podane na rys.
27 .1 a. Zwrmy uwa g na okresowo zale
n oc i potencjaw jonizacji od liczby Z.
Z = 2 (hel)
Najpierw rozpat rzmy zjonizowany a tom helu,
He ' , kt ry s kad a s i z jdra helu oraz jednego
elektronu. Kade jdro o liczbie atomowej Z
wraz z jednym elektronem stanowi ukad po-
dobny do atomu wodoru, a rnica polega na
tym, e wielko siy elektrostatycznej jest
wiksza o czynnik Z. Orbity elektronowe maj
taki sam ksztat, lecz sta proporcjonalnoci k 0
naley pomnoy przez Z. Energia bdzie wy-
raaa si wzorem analogicznym do wzoru
(26.16)
z2
-13,6 - eV (27.1)
n2
a staa a wystpujca w radialnej czci funkcji
falowej R. 1(r) bdzie rwna a = h/(k 0 Zme 2 ) za-
miast h/(k 0 me 2 ) . Ze wzgldu na wystpowanie
czynnika 2 2 potencja jonizacji jonu He + jest
rwny 4 13,6 = 54,4 eV. Warto ta zgadza si
ze zmierzonym potencjaem jonizacji.
Jeeli w pobliu jonu He+ znajdzie si drugi
elektron, to ze stosunkowo duej odlego c i
bdzie widzia" obiekt o adunku (Z - 1). Lecz
kiedy ten drugi elektron dostanie si na powok
n = I, to p o ow czasu b dzie przebyw a bli ej
j dra, ni pierwszy elektron, i wwczas bdzie
 27.2. Atom_1 11ieloelektronowe
czu" adunek jdra Z. Prosta rednia arytme-
tyczna tych dwch wartoci adunku jest rwna
(Z - ~). Dochodzimy zatem do wniosku,
efektywny adunek jdra, jaki czuj" elektrony
w atomie helu, jest rwny Zef = l,5e. Wzr
(27.1) moemy uoglni i zapisa go w postaci
z;f
En .I= -13,6 - eV
n2
gdzie Z ef zaley zarwno od n, jak i od I. Na
podstawie takiego oszacowania adunku efekty-
wnego mona spodziewa si, e potencja joni-
zacji helu bdzie wynosi okoo (l,5) 2 13,6 = 30 V.
W rzeczywistoci, jednake, ze wzgldu na si
odpychajc dziaajc midzy elektronami i
zwizan z tym dodatni energi potencjaln,
energia wizania elektronu nie powinna by a
tak dua. Wyznaczony dowiadczalnie poten-
cja jonizacji helu wynosi 24,6 V. Jest to naj-
wikszy z potencjaw jonizacji wszystkich pier-
wiastkw. Hel jest bardzo nieaktywnym che-
micznie pierwiastkiem ze wzgldu na duy po-
tencja jonizacji, a take dlatego, e na powoce
n = I nie ma miejsca na aden inny elektron.
adna sia chemiczna nie jest wystarczajco
dua na to, by dostarczy energii rwnej 24,6 eV,
ktra jest potrzebna do utworzenia dodatniego
jonu He +. Gdybymy sprbowali utworzy
ujemny jon He - , wwczas dodatkowy elektron
musiaby obsadzi powok n = 2, ktrej pro-
mie jest sporo wikszy zarwno od promienia
jdra o adunku + 2e, jak i od promienia orbity
n = 1, na ktrej znajduj si dwa elektrony o
ujemnym adunku. Wypadkowy adunek, jaki
czuje" elektron w stanie n = 2 jest rwny zeru i
na elektron nie dziaa adna sia przycigajca
bdca w stanie przytrzyma elektron; inaczej
mwic, ze f : : :; o dla n = 2. w rezultacie hel nie
tworzy czsteczek z adnym pierwiastkiem. Hel
i inne atomy o cakowicie wypenionych powo
kach s nazywane gazami szlachetny mi.
Niektre spord cikich gazw szlachetnych
mog tworzy pewne specjalne zwizki.
Przykad I. Przyjmijmy, e potencja
jonizacji helu wynosi 24,6 V. Jaka jest
cakowita energia wizania helu, to zna-
139
czy jaka energia jest potrzebna do dyso-
cjacji atomu helu na dwa swobodne
e elektrony i jdro?
ODPOWIED : Do oderwania jednego ele-
ktronu jest potrzebna energia 24,6 eV,
a do oderwania pozostaego elektronu
energia rwna 13,6 Z 2 = 54,4 eV. Cako
wita energia wizania jest sum tych
dwch energii i wynosi 79 eV.
z= 3 (lit)
Widmo energetyczne podwjnie zjonizowanego
atomu litu Li 2 + jest widmem wodoropodob-
nym, przy czym energie naley pomnoy przez
czynnik 3 2 = 9. Jednokrotnie zjonizowany
atom litu ma widmo energetyczne podobne do
widma atomu helu, ale z.f:::::; (3- ~)zamiast
( 2- D, jak dla helu. Z zasady Pauliego wy-
nika, e w obojtnym atomie litu trzeci elektron
musi znajdowa si na powoce n = 2. Dla tego
elektrnu adunek efektywny musi by nieco
wikszy od jednoci. Zatem naley oczekiwa, e
potencja jonizacji litu bdzie nieco wikszy ni
13,6/ n 2 = 13,6/ 2 2 = 3,4 eV. Wyznaczona do
wiadczalnie warto potencjau jonizacji wynosi
5,4 V, co odpowiada z.f = 1,25. Drugi potenc-
ja jonizacji (czyli potencja potrzebny do oder-
wania drugiego elektronu) rwna si 75,6 V.
Zatem w zwizkach chemicznych lit zawsze
powinien wykazywa wartociowo + 1 (co
oznacza oddanie jednego elektronu), a nigdy
+ 2 (oddanie dwch elektronw).
Jaka jest warto liczby kwantowej I dla
zewntrznego elektronu w licie? Zgodnie z tym,
co mwilimy do tej pory, stany (n = 2, I = O)
oraz (n = 2, I= 1) powinny odpowiada takiej
samej energii. Jednake, jak mona zobaczy z
rys. 27.4, w pobliu jdra amplituda funkcji
falowej elektronu, odpowiadajcej mniejszemu
momentowi pdu (I= O), jest wiksza ni ampli-
tuda funkcji o wikszym /. W rzeczywistoci
amplitudy wszystkich funkcji falowych elektro-
nu o l wikszym od zera s rwne zeru w punkcie
r =O.
140 27. Fizyka atomo wa
,,,
'1'3,0 ~ i=O
0- 2--J ~
~K
o ----==========
I r
Rys. 27 .4. Wodorowe funkcje falowe dla n= 3, I = O, l i 2.
Zwrmy uwag, e w punkcie r = O tylko fala o I = O ma
a mplitud r n od zera
Dla bliskiej jdru czci funkcji falowej ele-
k tron u a dunek efektywny z ef jest prawie tak
du y, jak Z, natomiast dla czci funkcji falowej
dalekiej od jdra adunek efektywny z e! ~ 1.
St d wynika, e elektron w stanie l = O czuje"
wi kszy adunek efektywny z ef ni elektron w
stanie I = 1. Z tego wanie powodu Z e! jest
funkcj zarwno /, jak i n. Ten efekt moe
p o wodow a znaczn rnic energii midzy
p o dpowokami" I= O i I = I czy I= 2. W
istocie, na przykad , dla Z = 19 (potas), efekt ten
jest na tyle silny, e poziom energetyczny (n = 4,
I = O) le y niej ni poziom (n = 3, I = 2). W
ta beli 27.1 s podane poziomy energetyczne w
takiej kolejnoci , w jakiej rzeczywicie wystpu
j<!. Inna interpretacja tego efektu jest taka, e
k sz tat orbity o wikszym momencie pdu jest
ba rdziej z bliony do okrgu , co pociga za sob
wi ks z redni odlego od jdra ni dla orbity
o mniej szym momencie pdu . Dlatego sta ny o
ni szy m I s stanami silniej zwizanymi .
Z = 4 (beryl)
Zgodnie z zasad Pauliego w stanie (n = 2,
I = O) jest miejsce dla dwch elektronw. Po-
niewa a dunek efektywny z ef dla tej czci
funkcji falowej elektronu, ktra przebiega blis-
ko jdra , jest w berylu wikszy ni w licie, wic
p o tencja jonizacji powinien by wikszy . Wy-
zn aczona dowiadczalnie warto tego poten-
cjauwynosi 9,32 V w porwnaniu z wartoci
5,39 V dla litu. Natomiast dla berylu drugi
potencja jonizacji nie jest duo wikszy, po-
niewa ten elektron take znajduje si w stanie
n = 2. Tak wic w zwizkach chemicznych beryl
ma wartociowo + 2.
Z= 5 (bor), Z= 6 (wgiel), Z =7 (azot),
Z= 8 (tlen), Z= 9 (fluor), Z = 10 (neon)
W tych atomach s zapeniane kolejno stany
I = 1 powoki n = 2. Poniewa dla I = I s
moliwe trzy rne warto ci m 1, podpowoka
(n = 2, I= 1) moe przyj sze elektronw.
Bor, wgiel i azot maj odpowiednio trzy, cztery
i pi elektronw w stanach n = 2, a ich war-
tociowoci s rwne odpowiednio + 3, + 4 i
+ 5. Istnieje powd, dla ktrego wszystkie trzy
elektrony na powoce n = 2 w atomie boru (i
wszystkie cztery w atomie wgla) graj identy-
czne role w procesie tworzenia . si zwizku
chemicznego. Wyjanienie tego faktu czy si z
procedur , zwan hybrydyzacj , o ktrej b
dziemy mwili w p. 27.6.
Dla tlenu i fluoru wystpuje nowe zjawisko,
zwane powinowactwem elektronowy m. Pojedyn-
czy atom fluoru moe przyj dodatkowy ele-
ktron i sta si trwaym jonem FI - . Energia
wizania tego dodatkowego elektronu, ktry
czuje" duy adunek efektywny z efjest rwna
3,6 eV. Zatem wartociowo fluoru rwna si
- 1. Powinowactwo elektronowe jonu o- rw-
na si 2,2 eV. Tlen i azot w zwizkach chemicz-
nych wykazuj wartociowoci odpowiednio
- 2 i - 3. W neonie stany n = 2 s cakowicie
zapenione i mamy zamknit powok. Ponie-
wa cz funkcji falowych elektronu w stanie
n = 2 ma cakiem znaczne amplitudy w pobliu
jdra (w neonie z ef dochodzi do 10), potencja
jonizacji jest duy i wynosi 21 ,6 V. Zatem naley
oczekiwa, e neon, podobnie jak hel, bdzie
zupenie nieaktywny chemicznie.
27.3. Ukad okresowy pierwiastkw
Kontynuujc taki przegld pierwiastka za pier-
wiastkiem, dochodzimy do pierwiastkw, kt-
rych waciwoci i ksztaty s bardzo podobne
do waciwoci pierwiastkw ju omwionych.
 27.3. Ukad okresowy pierwiastkw
Z = 11 (sd) do Z = 18 (argon)
Z zasady Pauliego wynika, e jedenasty elektron
w sodzie bdzie obsadza stan n = 3, dla ktrego
adunek efektywny Z, ~ l. Ten stan ma znacz-
1
nie wiksz rozcigo przestrzenn ni stan
n = 2, obsadzany w omawianym poprzednio
neonie. Teoria przewiduje, e za kadym razem,
kiedy zewntrzny elektron jest zmuszony do
obsadzenia orbity o wikszym n, rozmiar atomu
znacznie si zwiksza. Tego rodzaju skokowe
zwikszenie rozmiarw atomw obserwuje si
_dla Z= 3, 11, 19, ... ;co pokazano na rys. 27.lb.
W szeregu omiu .pierwiastkw, od sodu do
argonu - s zapeniane stany (n = 3, I = O) oraz
(n = 3, I = I) dokadnie w taki sam sposb, jak
w poprzednio omawianych omiu pierwiast-
kach. Waciwoci chemiczne tych pierwiast-
kw s bardzo _ zblione do waciwoci odpo-
wiednich pierwiastkw omwionych wyej.
Fakt ten wyjania istot ukadu okresowego
pierwiastkw", stosowanego w chemii. Do tej
pory wyjanilimy okresowo o okresach 2, 8,
8. Dalej pokaemy, dlaczego nastpny okres jest
rwny 18.
Z= 19 (potas) i wiksze wartoci Z
Moglibymy oczekiwa, e zewntrzny elektron
nastpnego pierwiastka bdzie obsadza stan
(n = 3, I = 2). Jednake,
jak wspominalimy
przy omawianiu litu (Z = 3), fala (n = 4, I= O)
czuje" zn"acznie wikszy adunek efektywny zef
ni fala (n = 3, I = 2), poniewa funkcja falowa
stanu I = O jest skupiona gwnie w punkcie
r = O, gdzie adunek efektywny jest najwikszy.
Dla funkcji (n = 4, I = O) adunek efektywny
z ef = 2,26, a energia wizania rwna si 13,6
z;r /4 2 = 4,34 eV, podczas gdy dla funkcji
(n = 3, I= 2) adunek Zer jest nieco mniejszy od
1,7, co odpowiada energii wizania mniejszej od
4,34 eV. Jeli dziewitnasty elektron znajdzie si
w stanie (n = 3, I ~ 2), szybko spadnie do stanu
(n = 4, I = O) o niszej energii, emitujc foton o
energii rwnej odpowiedniej rnicy energii.
Gdy przechodzimy do skandu (Z= 21), to
powstaje pytanie, czy 21-szy elektron bdzie
obsadza stan (n = 4, I= 1), czy te stan (n = 3,
I= 2), bowiem stan (n = 4, I= O) jest ju obsa-
dzony. Stanowi (n = 3) odpowiada nisza ener-
141
gia, czego mona byo si spodziewa,
a zatem
poczwszy od skandu bdzie obsadzanych IO
stanw (n = 3, I = 2). Dalej nastpuje sze
stanw (n = 4, I= 1). Cakowita liczba stanw
elektronowych o zblionych energiach jest za-
tem rwna (2 +IO+ 6) = 18. Na rysunku 27.5
!=O 1=1 1=2 1=3
Okres (stanys) (stany p) (stanyd) (stanyf)
7(32 elektrony)
6(32 elektrony)
5(18 elektronw
4(1Belektronw) J !}_ / rj )__j ~
31(Belektronw) _ (2) ,/ ,------
(6, I
{j
2(8elektronw) _J!.2_/~ n=2
1(2elektrony) - - n=1
Rys. 27.5. Wzgldne odlegoci midzy elektronowymi pozio-
mami energetycznymi w atomach o duej liczbie atomowej Z
(rysunek nie jest wykonany w skali). Stany o jednakowej
gwnej liczbie kwantowej n s poczone liniami przery-
wanymi. Zauwamy, e energie wzras taj w miar zw iksza
nia si/. Stany tworz grupy okresowe o liczebnoci 2, 8, 8, 18,
!8, 32, 32
te osiemnacie stanw dla Z = 19 do Z = 36 jest
oznaczonych jako czwarty okres. Na rysunku
tym przedstawiono wzgldne odlegoci ato-
mowych poziomw energetycznych dla danych
n i I. Wartoci energii tych poziomw mona by
zmierzy biorc goe jdro o duej liczbie ato-
mowej i dodajc do po jednym elektronie.
Wwczas mona by mierzy energi uwalnian
w trakcie przechodzenia kadego elektronu na
najniszy moliwy poziom. Posugujc si tak
metod mona by sporzdzi zestawienie wzgl
dnych odlegoci poziomw energetycznych dla
wszystkich elektronw zewntrznych.
Spodziewamy si, e dla danej wartoci n
wartoci energii bd wzrastay skokowo dla
rosncych wartoci /, jak pokazano na rys. 27.5.
Tabela 27. I. K o nfiguracje elektro nowe atomw

Konfi guracja Energia Ko nfig uracja Energia

z Symbo l d la stanu jonizacji z Symbol d la sta nu jonizacji
podstawowego eV podstawowego eV

1 H Is 13,595 52 Te 4d' 0 5s 25p 4 9,01

2 He l s2 24,58 1 53 I 4d ' 0 5s 25p 5 10,454
54 Xe 4d' 0 5s 25p 6 12,127
3 Li [ He] 2s 5,390
4 Be 2s 2 9,320 55 Cs [Xe] 6s 3,893
5 B 2s 2 2 8,296 56 Ba 6s 2 5,210
6 c 2s 22p 2 11 ,256 57 La 5d6s 2 5,61
7 N 2s22p 3 14,545 58 Ce 4f5d6s 2 6,54
8 o 2s 22p 4 13,6 14 59 Pr 4f36s 2 5,48
9 F 2s 22p 5 17,41 8 60 Nd 4f6s 2 5,51
IO Ne 2s 22p" 2 1,559 61 Pm 4f'6s 2
62 Fm 4f'6s 2 5,6
li Na [Ne] 3s 5, 138 63 Eu 4/'6s 2 5,67
12 Mg Js2 7,644 64 Gd 4f'5d6s 2 6, 16
13 Al 3s 2 3p 5,984 65 Tb 4}96s 2 6,74
14 Si 3s 23p 2 8, 149 66 Dy 4fo6s2 6,82
15 p 3s 2 3p 3 I0,484 67 Ho 4.f 1 6s 2
16 s 3s 23p 4 10,357 68 Er 4.f 2 6s 2
17 Cl 3s 23p 5 13,0 1 69 Tm 4f 36s 2
18 Ar 3s 2 3p 6 15,755 70 Yb 4f 4 6s 2 6,22
71 Lu 4f 4 5d6s 2 6,15
19 K [Ar] 4s 4,3 39 72 Hf 4.f 4 5d26s 2 7,0
20 Ca 4s 2 6, 11 1 73 Ta 4f 4 5d36s 2 7,88
21 Sc 3d4s 2 6,54 74 w 4/'45d"6s 2 7,98
22 Ti 3<i24s 2 6,8 3 75 Re 4/' 4 5d5 6s 2 7,87
23 V 3d3 4s 2 6,74 76 Os 4f 4 5d66s 2 8,7
24 Cr 3d 5 4s 6,76 77 Ir 4/'45a'6s 2 9,2
25 Mn 3d5 4s 2 7,432 78 Pt 4/' 4 5d8 6s 2 8,88
26 Fe 3d64s 2 7,87 79 Au [ Xe,4/' 4 5d' 0 ] 6s 9,22
27 Co 3cf4s 2 7,86 80 Hg 6s 2 I0,434
28 Ni 3d"4s 2 7,633 81 Tl 6s 2 6p 6, 106
29 Cu 3d' 0 4s 7,724 82 Pb 6s 2 6p 2 7,4 15
30 Zn 3d' 0 4s 2 9,39 1 83 Bi 6s 26p 3 7,287
31 Ga 3d' 0 4s 24p 6,00 84 Po 6s 2 6p 4 8,43
32 Ge 3d' 0 4s 2 4p 2 7,88 85 At 6s 26p 5
33 As 3d' 0 4s 2 4p 3 9,8 1 86 Rn 66s 26p 6 10,745
34 Se 3d 10 4s 2 4p 4 9,75
35 Br 3d ' 0 4s 2 4p 5 11 ,84 87 Fr [R n] 7s
36 Kr 3d' 0 4s 2 4p 6 13,996 88 Ra 7s 2 5,277
89 Ac 6d7s 2 6,9
37 Rb [ Kr] 5s 4, 176 90 Th 6d 2 7s 2
38 Sr 5s 2 5,692 91 Pa 5f6d7 s 2
39 y 4d5s 2 6,377 92 u 5j36d7s 2 4,0
40 Zr 4d 2 5s 2 6,8 35 93 Np 5/4 6d7s 2
41 Nb 4d 4 5s 6,88 1 94 Pu 5j67s 2
' 42 Mo 4d5 5s 7, IO 95 Am 5f"7s 2
43 Tc 4d5 5s 2 7,228 96 Cm ~/7 6d7s 2
44 Ru 4<f 5s 7,365 97 Bk 5.f6d7s 2
45 Rh 4d" 5s 7,46 1 98 er 5/' 07"2
46 Pd 4cJ' O 8,33 99 Es 5f '7s 2
47 Ag 4d' 0 5s 7,574 100 Fm 5/' 2 7s
48 Cd 4d' 0 5s 2 8,99 1 !Ol Mv 5.f 3 7s 2
49 In 4d ' 0 5s 2 5p 5,785 !02 No 5f47s2
50 Sn 4d' 0 5s 2 5p 2 7,342 103 Lw 5f 4 6d7s 2
51 Sb 4d' 0 5s 2 5p 3 8,639 104 Ku 5f 4 6d 27s 2

Notacja s, p, d,/oznacza odpowiednio I = O, I, 2, 3. Na przyklad dla tlenu (Z = 8) konfiguracj a elektronowa jest na s t pujca :
[ He] 2s 2 2p4 . Nawias kwadra towy oznacza, e wewn trzne pow o ki s za penione w ta ki sam sposb, jak w a to mie He. Symbol
2s 2 2p 4 oznacza , e d wa elekt ro ny z n aj d uj si w sta nie 2s, a cztery elektrony w sta n ie 2p. Sta n 2p to sta n (11 = 2, I = I).
 27.3. Ukad okresowy pierwiastkw
Takie zachowanie obserwuje si rzeczywicie
w Na rysunku 27.5 wszystkie te poziomy le-
dowiadczeniu. Zwrmy uwag na szczeglnie
due przerwy energetyczne nastpujce po za-
penieniu powok 2, 10, 18, 36, 54 i 86 elektrona-
mi. Std wynika, e liczbom atomowym Z = 2,
IO, 18, 36, 54 i 86 odpowiadaj zamknite
powoki, na ktrych elektrony s szczeglnie
mocno zwizane . Takie liczby atomowe maj
gazy szlachetne He, Ne, Ar, Kr, Xe i Rn. Mona
z gry przepowiedzie liczby kwantowe i po-
ziom energetyczny dla kadego elektronu w
kadym pierwiastku. Przewidywane konfigura-
cje elektronw s zebrane w tab. 27.1. Nato-
miast w tab. 27.2 przedstawiono okresowy u-
kad pierwiastkw. Pierwiastki znajdujce si w
tej samej kolumnie tego ukadu maj tak sam
wartociowo i podobne waciwoci chemicz-
ne.
Na tym zakoczymy nasze wyprowadzenie"
chemii w zakresie, ktry dotyczy atomw. Do-
kadne obliczenie potencjaw jonizacji i powi-
nowactw elektronowych za pomoc komputera
wymaga ogromnej iloci oblicze. Ale rozporz
dzamy teori i w zasadzie tego rodzaju oblicze-
nia mog zosta wykonane, czyli ca chemi
mona wyjani za pomoc jednej prostej teorii
- mechaniki kwantowej elektronu o spinie
W punktach 27.5 i 27.6 omwimy pokrtce
zagadnienie czenia si atomw w czsteczki.
Przykad 2. Jakich wartoci liczb kwan-
towych n i I naley oczekiwa dla zew-
ntrznych elektronw w odkrytym ostat-
nio pierwiastku o Z = 106? Jaka bdzie
konfiguracja elektronowa dla tego pier-
wiastka?
ODPOWIED: Sidmy okres zaczyna si
od Z = 86. Z rysunku 27.5 wynika, e
osiemdziesity sidmy i osiemdziesity
smy elektron s elektronami 7s 2 (n = 7,
I= O). Dalej, w stanach odpowiadajcych
prawie takiej samej energii mieci si nas-
t pnych 14 elektronw; s to elektrony
~/1 4 (n = 5, I = 3). Pozostae cztery ele-
ktrony s elektronami 6d 4 (n = 6, I= 2).
143
bardzo blisko siebie i nie jest cakiem
jasne, ktre z nich powinny by obsadza-
ne najpierw. Z tabeli 27.1 , ktra zawiera
dane ilociowe, wynika, i dla duych Z
poziomy te s przestawione. Na podsta-
wie tej tabeli wnioskujemy, e dla tego
pierwiastka bdzie zapeniony rdze Rn,
a konfiguracja zewntrznych elektronw
bdzie nastpujca: 5/1 6d 7s .
4 4 2
27.4. Promienie X
Jak widzielimy w poprzednim punkcie, we
wszystkich atomach dwa pierwsze elektrony
wraz z jdrem tworz rdze helopodobny.
Energia wizania tych elektronw wynosi
13,6 z ;1 eV. W atomach o wikszej liczbie
atomowej Z adunek efektywny Ze!~ (Z - 2) ze
wzgldu na osanianie jdra przez elektrony
znajdujce si w stanach I= O. Dla atomw o
duej liczbie atomowej energie wizania tych
dwch elektronw na powoce n = 1 s wiksze
od 10 OOO eV i znacznie przewyszaj energie
1 wizania .zewntrznych elektronw, ktre s
i rzdu kilku elektronowoltw. Kiedy zewn
trzny elektron zostanie oderwany od atomu, np.
wskutek dziaania na atom silnego pola elektry-
cznego w uku elektrycznym lub w rurze wya
dowczej, wwczas energie moliwych przesko-
kw kwantowych bd rzdu kilku elektrono-
woltw, a widmo charakterystyczne bdzie
skadao si z linii o dugociach fal odpowiada-
jcych takim energiom. Poniewa fotonowi o
energii 1 eV odpowiada A. = 12 390 A, wic
widmo charakterystyczne typowego pierwias-
tka bdzie skadao si z linii lecych w pod-
czerwieni, obszarze widzialnym lub nadfiolecie.
Przypumy, e z atomu moe zosta wyrwa-
ny wewntrzny elektron. Wwczas zewntrzny
elektron moe spa na miejsce brakujcego
wewntrznego elektronu, a temu przeskokowi
bdzie towarzyszya emisja fotonu o energii
tysice razy wikszej od energii zwykego"
fotonu. Dugo fali takiego fotonu jest setki lub
tysice razy mniejsza od dugoci fali wiata
widzialnego. Fotony, ktrych dugoci fal za-
Tabel a 27.2. U k ad ok resow y pierw iastk w
.i:.
.i:.

Sta ny
zew n tr zne "':--..
elek tron w o
-
2
Is He ~"'
I JA llA 8 lllA IVA VA VIA VllA 4.003
<:>
I. ! I "'
3 4 5 6 7 8 9 IO ~
2s, 2p u Be B c N o F Ne <::>

6.941 9.012 10.81 12.011 14.007 15.9994 18.998 20.18 ~

li 12 13 14 15 16 17 18
3s, 3p Na Mg Al Si p s a Ar
22.990 24.31 1118 IVB YB VIB VllB , - - V I I I 18 118 26.98 28.09 30.97 32.06 35.453 39.95

19 20 21 22 23 24 25 26 27 28 29 30 31 32 33 34 35 36
4.r,4p,3d K Ca Sc n V Cr Mn Fe Co Ni Cu Zn Ga Ge As Se Br Kr
39.10 40.08 44.96 47.90 50.94 52.00 54.94 55.85 58.93 58.71 63.55 65 .37 69.72 72.59 74.92 78.96 79.90 83.80

37 38 39 40 41 42 43 44 45 46 47 48 49 50 51 52 53 54
5.t, Sp, 4d Rb Sr y Zr Nb Mo Tc Ru Rh Pd Ag Cd In Sn Sb Te I Xe
85.47 87.62 88.91 91.22 92.91 95.94 98.91 101.07 102.91 106.4 107.87 112.40 114.82 118.69 121.75 127.60 126.90 131.30

55 56 57 72 73 74 75 76 77 78 79 80 81 82 83 84 85 86
6s, 6p, Sd Ca Ba La Hf Ta w Re Os Ir Pl Au Hg Tl Pb Bi Po Al Rn
132.91 137.34 138.91 178.49 180.95 183.85 186.2 190.2 192.22 195.09 196.97 200.59 204.37 207.2 208.98 (210) (210) (222)

87 88 89t 104 105 106

7s, 7p, 6d Fr Ra Ac (Ku) (Ia)
(223) 226.03 (227) (261) (260)

*Seria 4[
58 59 60
lanta no wcw: Ce Pr Nd 61
~ I 62
~ I 63
~ I 64
~ I Tu I65 66
~ I 67
~ I 68
& I 69
~ 70
In I 71
~
140.12 140.91 144.24 (147) 150.4 151.96 157.25 158.93 162.SO 164.93 167.26 168.93 173 .04 174.97

t Seri a Sf 91
99 92
aktynowcw : Th Pa u 93
~ I 94
~ I 95
~ I 96
~ I 97
~ 98
Ia I 99
& I 100
~ ~
I 'o' I '02
~ I '03
~
232.04 231.04 238.03 237.05 (244) (243) (245) (247) (249) (249) (255) (256) (254) (257)
 27.4. Promienie X
wieraj si w przedziale 0,1 A < A. < 100 A s
nazywane promieniami X. Ale w jaki sposb
mona wyrwa wewntrzny elektron? Jest to
atwe. Wystarczy prbk bombardowa stru-
mieniem elektronw, ktrych energia kinetycz-
na jest wiksza od energii wizania wewn
trznych elektronw. W podanym niej przyka
dzie pokaemy, e wizka elektronw o energii
1650eV lub wikszej moe spowodowa wyrwa-
nie z glinu elektronw znajdujcych si w stanie
n = 1. W terminologii uywanej w fizyce pro-
mieni X elektrony w stanach n = 1 s nazywane
elektronami powoki K.
Przykad 3. Jaka jest najwiksza energia
promieni X, ktre mog by wysyane z
glinu i oowiu? Poda energie fotonw
oraz ich dugoci fal.
ODPOWIED: Najwiksz energi bd
miay te fotony, ktre s emitowane
wskutek przeskoku swobodnego elektro-
nu (ktrego energia jest rwna zeru) na
wolne miejsce na powoce K. Dla glinu
Z= 13 i hf = 13,6 (13 - 2) 2 eV= 1,65 keV.
Odpowiadajca tej energii dugo fali
wynosi A. = 7,5 A.
Dla oowiu Z= 82 i hf = 13,6(80) 2 eV =
= 87 keV, a A. = 0,14 A.
Przykad 3 stanowi ilustracj niezawodnej
metody uywanej do okrelenia liczby atomo-
wej Z nieznanego pierwiastka. Metoda ta pole-
ga po prostu na okreleniu dugoci fal promieni
X wysyanych z prbki nieznanego pierwiastka
wskutek bombardowania jej elektronami.
Poniewa dugoci fal promieni X s por-
wnywalne z odlegociami atomowymi w cia-
ach staych , wic mog stanowi bardzo uy
teczne narzdzie do badania struktury cia sta-
ych. Jak wspominalimy w poprzednich roz-
dziaach , powtarzajce si okresowo paszczyz
ny atomowe w krysztaach zachowuj si jak
szczeliny w siatce dyfrakcyjnej . Zatem jeli jest
znana dugo fali promieni X, to mona wyzna-
czy odlegoci midzyatomowe mierzc kty,
145
pod jakimi s ugmane promienie X (zobacz.
s. 97).
27 .5. Wizanie czsteczek
Omwimy dwa rne mechanizmy, ktre powo-
duj wizanie si
atomw w czsteczki : wizanie
jonowe oraz wizanie kowalencyjne.
Wizanie jonowe
Gdy zblia do siebie powoli dwa elektrycznie
obojtne atomy, to dojdzie si do takiego pun-
ktu, w ktrym zewntrzny elektron jednego
atomu moe przeskoczy na drugi atom i zosta
tam zwizany. Atom z brakujcym elektronem
zachowuje si jak czstka o dodatnim adunku
+ e, a atom z dodatkowym elektronem jak
czstka o ujemnym adunku - e. Elektrostaty-
czna energia potencjalna ukadu takich dwch
czstek jest rwna U = - k 0 e 2 / R , gdzie R jest
odlegoci midzy rodkami tych dwch jo-
nw.
Dla przykadu rozpatrzymy tworzenie si
czsteczki fluorku litu (LiF). Poniewa energia
jonizacji litu rwna si 5,4 eV, a powinowactwo
elektronowe fluoru jest rwne 3,6 eV, wic
wypadkowa energia potrzebna do oderwania
elektronu od atomu litu i przyczenia go do
atomu fluoru jest rwna (5,4 eV - 3,6 eV) =
= 1,8 eV. Energia elektrostatyczna rwna si
1,8 eV dla odlegoci midzy atomami wynosz
cej R = 8 A. Zatem, gdy atomy znajduj si w
odlegoci R mniejszej od 8 A, wwczas zewn
trzny elektron litu moe znale si w stanie o
niszej energii przeskakujc na atom fluoru.
Proces taki jest przedstawiony na rys. 27.6, na
ktrym s pokazane obliczone za pomoc kom-
putera gstoci elektronowe w obu atomach dla
rnych odlegoci midzy atomami. Przebieg
energii ukadu jest pokazany na dolnym rysun-
ku. Zauwamy, e gdy odlego midzy atoma-
mi wynosi R = 8 A, jak w punkcie b, zewntrzny
elektron litu przechodzi do atomu fluoru. W
punkcie h energia zaczyna rosn ze wzgldu na
dodatni energi odpowiadajc odpychaniu
si wewntrznych elektronw obu atomw. Mi-
nimum energii wystpuje dla R = 1,5 A, przy
ktrym wypadkowa energia wizania wynosi
4,3 eV (zobacz punkt g).
146 27. Fizyka atomowa

Wizanie kowalencyjne

Innym bardzo rozpowszechnionym mechaniz-

mem wizania czsteczek, ktry wystpuje w
R wikszoci czsteczek organicznych, jest wiza
nie kowalencyjne. Wizanie kowalencyjne pole-
u ga na uwsplnieniu elektronw przez dwa ato-
my. Najprostszym przykadem wizania kowa-
lencyjnego jest wizanie w czsteczce wodoru.
Rozwamy najpierw ZJomzowan czsteczk
wodoru Hi. Skada si ona z dwch protonw
otoczonych chmur elektronow . Oczywicie
energia wizania elektronu w obecnoci dwch
protonw jest wiksza ni w obecnoci jednego
tylko protonu. Z drugiej strony, odpychanie
elektrostatyczne dwch protonw przeciwdzia-
a wizaniu. Jednake, poniewa funkcja falowa
elektronu wykazuje tendencj do skupiania si
midzy dwoma protonami, wpyw przycigania
elektrostatycznego elektronu do dwch proto-
nw dominuje. Energia wizania atomu wodo-
ru z jonem wodoru w czsteczk Hi wynosi
2,65 eV; oznacza to, e do cakowitej dysocjacji
jonu Hi na dwa protony i jeden elektron jest
potrzebna energia (2,65 + 13,6) eV.
W myl zasady Pauliego w stanie, w ktrym
znajduje si elektron w zjonizowanej czsteczce
wodoru, jest miejsce dla drugiego elektronu.
Taki ukad dwch elektronw i dwch proto-
nw stanowi obojtn elektrycznie czsteczk
wodoru. Funkcja falowa elektronu w czsteczce
obojtnej jest nieco bardziej rozmyta ni funkcja
falowa pojedynczego elektronu w czsteczce Hi
ze wzgldu na odpychanie elektrostatyczne mi
dzy dwoma elektronami. Energia wizania
dwch atomw wodoru w obojtn czsteczk
H 2 jest rwna 4,48 eV. Wyniki oblicze nume-
rycznych warstwic gstoci elektronowej oraz
energii dla dwch atomw wodoru jako funkcji
3 odlegoci s pokazane na rys. 27.7.
2
1
~
f -~ 1t~~~~~c-=::::::ob;:======'awn---R~,~A
5
Rys. 27.6. Numerycznie obliczona cak o wita gsto elektro-
nowa w atomach litu i nuoru w sytuacji, gdy odlego R
J5 -2 d mi d zy tymi atomami zmniej sza si. U dou rysunku jest
po kaza ny przebieg cakowitej energii ja ko funkcja R. G sto
-3 elektronowa maleje o czynnik 2 dla ka d ej kolejnej warstwicy
-4 ( gs to elektronowa odpowiadajca pitej warstwicy stano-
9 wi 3/,, ca ej gstoci). Zauwa my , e w pooeniu b ze wn trz
ny ele kt ro n litu przeska kuje" na a to m nuo ru. (Obliczenia
wyko nane przez Arno ld a C. Wahl a, o publikowa ne w kwiet
niowym num erze Scie111if ic American z 1970 roku)
 27.5. Wizanie czsteczek 147

Atomy wgla na og tworz wizania kowa- by zostaa zapeniona powoka n = 2, I = l.

lencyjne. Atom wgla wykazuje tendencj do
uwsplniania czterech innych elektronw tak,
H H
Najprostszym przykadem takiego wizania jest
wizanie w czsteczce metanu CH 4 , przedsta-
wionej na rys. 27.8. Podobnie jak w czsteczce
wodoru, take i w tej czsteczce funkcje falowe
elektronw maj tendencj do skupiania si
midzy dodatnio naadowanymi jdrami i z

R tego obszaru pochodzi najwikszy przyczynek

do energii wizania. Poniewa cztery elektrony
tworzce chmur elektronow odpychaj si
nawzajem, wic
w stanie o najniszej energii
bd zajmoway pooenia najbardziej od siebie
odlege , co pokazano na rys. 27.8. Funkcje
falowe elektronw w czsteczkach s okrelone

a)

I I p
i /Jdro
~- X

J-!!_!!!.~
/

b)
y
(-i+j - k)
f) Ii/f1l 2
2
l1/rJl Kierunek=(i +j +k)

9) z (i-j - k)

h)
li (-i-j+k)

Rys. 27.8. a) Wzg ldne pooenie j dra wgla i czterech j d e r

wodoru (protonw) w czsteczce CH 4 . b) Cztery chmury
elektronowe jak cztery pa tki rozcigajce s i od jdra wgla i
oga rni aj ce kada jeden proton. Jeden patek zaw iera dwa
elektron y tworzce wizanie kowalencyjne

a R). Rys. 27.7. Wizanie kowalencyjne. Ca k ow it a gs to elekt ro-

nowa dla dwch atomw wodoru, obliczona w taki sam
spos b, jak gs to pokazana na rys. 27.6. Zauwamy, jak
elektron jednego atomu chtnie za penia pust powok
drugiego atomu. Obliczenia wykonane przez Arnolda C.
Wahla, opublikowane w kwietniowym numerze Scien1ific
American z 1970 roku)
148 27. Fizyka a1omo1Va
przez odpowiednie rwnanie Schrodingera oraz
warunek, by odpowiadajce im energie byy
moliwe najmniejsze.
27.6. Hybrydyzacja
Widzimy, e w trakcie tworzenia si czsteczek
funkcje falowe czterech elektronw wgla, znaj-
dujcych si .w stanie n = 2, mog rozciga si
w przestrzeni. Te elektrony s rwnowane ,
d z i ki czemu wartociowo a tomu wgla jest
rw na 4. Nasuwa si pytanie, dlaczego tak s i
dzieje? Przecie dwa elektrony atomu wgla w
stanie n = 2 s silniej zwizane, bo znajduj si
na podpowoce I= O? A dlaczego bor (Z = 5) z
jednym elektronem w stanie I= 1 nie jest ato-
mem jednowartociowym , lecz trjwartocio
wym? Odpowied na to pytanie brzmi: atomy
wchodzce w skad czsteczki nie s takimi
samym i a tomami, jak atomy izolowane. W
izolowanym atomie istnieje rozrnienie mi
dzy elektronami znajdujcymi si w stanie I= O
i w stanie I = I. W punkcie 27.2 mwilimy o
tym, e elektrony w stanie I= O s silniej
zw i za ne ni elektrony w stanie I= I. Lecz w
czsteczce jest inaczej. Czsteczka CH 4 , na
przykad , oprcz a tomu wgla zawiera cztery
inne centra o dodatnim adunku . Rozwizanie
rwnania Schrodingera dla ukadu piciu jder
ato mowych jest bardzo zoonym problemem.
Wynik o blicze numerycznych dla stanu pod-
stawowego jest przedstawio ny na rys. 27.8.
Rys. 27.9. i/l i.o.o+ i/1 2 . 1 1 = i/l,. Wa rstwice gs to c i elekt ro nowej wyrao nej w proce ntach. Obszar o najwyszej gs to ci (powyej
40 %) zacieni o no. Znak i plus i minus oznaczaj biegun o w o funkcji fal o wej przed podniesieniem jej do kwadratu. (Za
zezwo len iem prof. Geo rge'a H . Ge rhold a)
Mimo e fale stojce opisujce cztery zew-
ntrzne elektrony atomu wgla znacznie rni
si od zwykych atomowych fal stojcych, to
okazuje si, e matematycznie mona je przed-
stawi w postaci sumy funkcji wodoropodob-
nych (zobacz przyk. 5 w rozdz. 26). Rzeczywi
cie, dowoln fal stojc mo na rozwin w
szereg funkcji wodoropodobnych. W przypad-
ku atomu wgla energie wizania czterech zew-
ntrznych elektronw s jednakowe i rwnaj
si energii wizania elektronu w stanie n = 2.
Zatem mona oczekiwa, e funkcje falowe
elektronw bd mieszanin gwnie stanw
l/t 2.0.0 , l/t 2. 1, 1, l/t 2.i.o oraz l/t 2.i. _ 1. Superpozycje
tych funkcji falowych, ktre daj rozkad adun
ku pokazany na rys. 27.8, maj posta
1
l/t 1 = l(s + Px + Py + Pz) gdzie s = - l/1 200
1 1
l/t 2 = l(s + Px - Py - Pz) Px = .j2.(l/t211 +
+ l/121 - 1)
1
Py = .j2.(l/t211 -
-l/121 - 1)
Pz =l/1210
Rysunek 27.9 jest ilu stracj tego, w jaki sposb
superpozycja funkcji l/t 2 .o.o i l/t 2 1 1 moe opisy-
 27.6. Hybrydyzacja 149

wa chmur elektronow, ktra rozciga si 2r

gwnie w jednym kierunku. Tutaj t/Jsr = t/I 2px fa- e-'1" cose
= - X

= (1/1 2 .o.o + 1/1 2 .1.1). Zauwamy, e funkcja

1/1 2 .o.o jest ujemna w caej przestrzeni z wyj gdzie ex jest ktem midzy ri Osi X.

tkiem niewielkiego obszaru wok punktu

r = O. Natomiast funkcja t/1 2.1. 1 jest dodatnia w
obszarze dodatnich wartoci z, a ujemna w tO z
obszarze ujemnych wartoci z. Poniewa w
obszarze dodatnich wartoci z funkcje t/1 2 .o.o i
1/1 2 .1. 1 maj przeciwne znaki, wic w tym obsza-
rze wygaszaj si, natomiast w obszarze ujem-
nych wartoci z wzmacniaj si. Procedura
dodawania funkcji falowych izolowanych ato-
mw tak, by tworzyy one paty rozcigajce si
w okrelonych kierunkach, jest nazywana hy-
brydyzacj. Chmura elektronowa pokazana na
I/o y
rys. 27.9 jest nazwana hybryd sp, a cztery Rys. 27.10. Wektor wodzcy r punktu P tworzy kt O,
chmury pokazane na rys. 27.8 s nazywane z osi z i kt Ox z osi x , jest rzutem r na paszczyzn
xy
hybry dami sp 3 .

Funkcja t/l 2Px ma tak sam posta, jak

*Przykad 4. Z tabeli 26.2 oraz z rys. 26.7
wida, e ksztat funkcji t/1 2 p, = t/1 2, 1,0
prZ\ romina hantl ustawion wzdu osi
z. Pokaza, e funkcja
1
t/J2Px := fi(t/12.1.1 + t/12 .1. - tl
funkcja t/1 2. 1,0 = (r /a)e-'12"cosez, gdzie
ez jest zwykym ktem polarnym Poka- e.
zalimy take, e funkcja t/J 2r , jest syme-
tryczn funkcj zmiennej x, natomiast
t/l 2p , jest symetryczn funkcj zmiennej
z. Std wynika, e funkcja t/1 2 Px ma ksztat
hantli ustawionej wzdu osi x.

ma take ksztat hantli, ale jest ustawiona Podsumowanie

wzdu osi x .
Waciwoci chemiczne i fizyczne pierwiastkw
wykazuj uderzajce podobiestwo , jeli pier-
ODPOWIED: Z tabeli 26.2 odczytujemy
wiastki podzieli na grupy zawierajce 2, 8, 8, 18,
r . . 18, 32, 32 elementy. Grupy o liczebnoci 2, 8, 18,
i/I 2p , fa-e- ' 1"sine(e'4> + e -
= - 4>)
1

32 mona otrzyma posugujc si wodoropo-

dobnymi falami stojcymi , czyli orbitalami wo-
Poniewa cos</J =(ei<!>+ e - i<l>)/2, wic
doropodobnymi, biorc pod uwag fakt, e ze
otrzymujemy wzgldu na zasad Pauliego w danym stanie
2r moe znajdowa si tylko jeden elektron. Ponie-
t/I 2p , fa-e - ' 1"sinecos</J
= - wa elektrony maj wewntrzny moment pdu
rwny h/2, wic kademu orbitalowi odpowia-
Z rysunku 27.10 wida, e sine= ; / r, daj dwa stany.
coscf> = x / p. Iloczyn tych funkcji jest Takie waciwoci pierwiastkw, jak warto
rwny x /r, a zatem ciowo czy warto potencjau jonizacji, mona
wyjani pilociowo posugujc si wodoro-

t/12x
2r -
=foi e
r/a (X
7-) podobnymi falami stojcymi, dla ktrych e-
nergia wizania jest w przyblieniu rwna
150 ]7. Fi::yka a1omowa
(13,6/n 2 )Z;1 eV. Zef oznacza red ni " adunek
rdzenia, jaki czuje" rozwaany elektron.
Dla ustalonego n funkcje falowe odpowiada-
jce duym wartociom I maj wiksz rozci 7. Ile wynosi najwiksza energia promieni X
go przestrzenn ni funkcje o maym I i w
zwizku z tym elektrony znajdujce s i w takich
stanach cz uj " mniejszy adunek efektywny
z ef i s sabiej zwizane. w rezultacie poziomy
energetyczne o duych I mieszaj si z pozioma-
mi o wikszej gwnej liczbie kwantowej n i
maym /, tworzc grupy stanw o liczebnoci 2,
8, 8, 18, 18, 32, 32.
Promienie X s to fotony o energiach wi
kszych od 100 eV. Promienie X s emitowane
przez cikie atomy wtedy, gdy na wewn
trznych powokach takich atomw brakuje ele-
ktronu. Wwczas zewntrzne elektrony szybko
spadaj na wewntrzne powoki i zapeniaj
wolne miejsca. Energia powoki Kw przyblie
ni u rwna si l 3,6(Z - 2) 2 eV i jest to maksy-
malna energia promieni X.
Atomy cz si w czsteczki za pomoc
wiza jonowych lub kowalencyjnych. W wi
zaniu jonowym energia potencjalna, wynikaj
ca z oddziaywania dodatniego i ujemnego jonu,
jest rwna u~ -k 0 (e 2 / R), gdzie R jest odle-
goci mi dzy ro dkami jonw. W wizaniu
kowalencyj nym dwa lub wicej a tomw uw-
splnia swoje elektrony zew n trzne .
w iczenia
1. Posu si rys. 27.1 do wyznaczenia odle-
goci midzy ato mam i w ciekym sodzie.
Powtrz to samo dla potasu.
2. Ile elektronw ci k iego atomu, np. uranu,
znajduje si w stanie, w ktrym warto
gwnej liczby kwantowej n rwna s i 4? A
ile elektronw znajduje si w stanie n= 5?
3. Ktre linie z widma Li 2 + s widzialne dla
oka ludzkiego?
4. Jaki ad unek efektywny z ef czuje" zew n
trzny elektro n jonu FI - ? (Wykorzystaj wy-
znaczon eksperymentalnie warto powi-
nowactwa elektronowego.)
5. Niektre spord linii widmowych He +
l e w widzialnym obszarze widma. Jakie
dugoci fal im od p ow i adaj ?
6. Jaka jest warto ze/ dla drugiego elektro-
nu w jonie Li +7 (Wykorzystaj wyznaczon
dowiadczalnie warto energii wizania.)
emitowanych przez uran?
8. Dugo fali promieni X o najwikszej ener-
gii, jakie s emitowane z prbki o niezna-
nym skadzie chemicznym, wynosi 2,16 A.
Jaki jest najciszy pierwiastek w tej prb-
ce?
9. Jaka ilo energii jest potrzebna do dysocja-
cji czsteczki H 2 na dwa swobodne protony
i dwa swobodne elektrony?
10. Jakiej konfiguracji elektronw naley ocze-
kiwa dla pierwiastka o liczbie atomowej
z= 107?
Zadania
11. Rozszerz schemat przedstawiony na rys.
27.5 na smy okres. Ile pierwiastkw bdzie
w tym okresie?
12. Energia wizania czsteczki LiF wynosi
4,3 eV. Ile wynosi ciepo tworzenia czste
czki LiF na mol?
13. W terminologii uywanej w fizyce promieni
X mwi si, e osiem elektronw w stanie
n = 2 zapenia powok L.
(a) Oszacuj warto ZeI dla elektronu 2p na
powoce L. (Przyjmij, e elektrony 2s znaj-
duj si wewntrz.)
(b) Przejciu elektronu ze stanu 2p na po-
wok K odpowiada linia oznaczana K , w
terminologii uywanej w fizyce promieni X.
Oszacuj dugoci fal, odpowiadajcych linii
K,, emitowanych przez glin i ow.
14. Przypumy, e elektron w atomie wodoru
znajduje si w stanie n = 10, I = 9, m = 9.
Ile wynosi - dla ustalonego r - stosunek
prawdopodobiestw znalezienia elektronu
w punktach o wsprzdnej e
~ 70 i
e~ 90. Mona skorzysta z tab. 26.2. Wy-
konaj jakociowy szkic chmury elektrono-
wej.
=
IS. Poka, e funkcj a 1/1 2 Py (I / j2)(1/1 2 . 1 , 1 -
-1/J 2 , 1 ._ 1) ma ksztat hantli, podobnie jak
funkcja lfi 2 1.o , ale osi symetrii jest o y , a
nie o z.
 wiczenia i zadania
16. (a) Wyra 1./1 2. 1. 1 za pomoc funkcji 1./1 2 Px
l./l 2py '
(b) Wyra funkcje 1./1 1, 1./1 2 , 1./1 3 i 1./1 4 , podane
na s. 148, za pomoc funkcji 1./1 2 . 0 . 0 ,
1./12.1.1, 1./12.1.0oraz1./12.1 ,- 1
17. Zmierzone dugoci fal odpowiadajcych
liniom K~ emitowanym przez glin i ow
wynosz odpowiednio 8,3 A i 0,17 A. Jaka
jest warto Z "1 dla elektronw 2p w Al i w
Pb?
151
i 18. Odlego midzy dwoma protonami w
czsteczce Hi jest rwna 1,06 A. Jaka
byaby ta odlego w przypadku , gdyby
protony byy wizane za pomoc mionu -
(207 razy ciszego od elektronu)?
19. Waciwoci pierwiastkw powtarzaj si w
okresach 2, 8, 8, 18, 18, 32, 32, . Ile pier-
wiastkw powinno by w nastpnym okre-
sie, zaczynajcym si od Z= 119? (Przyj-
mij, e jdra a tomowe s stabilne.)
 28
Materia skondensowana
Kiedy pierwi astek lub zwizek chemiczny, znaj-
duj cy s i w sta nie gazowym lub ciekym ,
zosta nie dosta tecznie ozibiony, wwczas n as t
puje jego kondensacj a, czyli przej cie do sta nu
s t a ego , w ktrym pooenia atomw wzgldem
siebie pozostaj prawie stae. Waciw oci oraz
zjawiska zachodzce w cieczach i ciaach s taych
s przedm io tem bada dziedziny zwanejjizyk
materii skondensowanej lub fizyk ciaa s taego.
Obecnie jest to jeden z najrozleglejszych obsza-
rw bada w fi zyce. Celem fizyki ciaa staego
jest nie tylko wyjanienie pewnych zjawisk i
s fo rmuowa ni e praw nimi rzdzcych , ale take
wykorzystanie poznanych praw do przewidy-
wania nowych zjawisk, ktre bez tego mogyby
nigdy nie by zaobserwowane.
Wikszo pierwiastkw i zwizkw ma stru-
ktur krystaliczn. Ziarna soli kuchennej
(NaCl) ogl d ane przez mikroskop wygldaj
j ak do s k o n ae szeciany . Wiele innych cia sta-
ych , chocia na pozr nie przypominaj kry-
szta w , w rzeczy wi s toci skadaj si z wielu
malutkich krysztakw (w takim przypadku
mwi si o st rukturze polikrystalicznej). Mecha-
nizm, ktry powoduje wizanie a tomw w
czsteczki, m oe rwnie powodowa wizanie
si a tomw w nieograniczone okresowe struk-
tury, ktre m o n a traktowa jak s uperczs tecz
ki. Tak , jak mielimy czsteczki jonowe czy
kowalencyjne, tak moemy mie jonowe lub
kowalencyjne ciaa s tae. Cz cia staych
wykazuje jeszcze inny typ wizania, zwany
wi zaniem metalicznym, ktre nie ma odpowie-
dnika w dwuatomowych czsteczkach. Rozpa-
trzymy wszystkie trzy rodzaje wiza, przy
czym nacisk pooymy na metale i pprzewod
niki . Omwimy rwnie inne zjawiska kwanto-
we, takie jak nadprzewodnictwo, nadcieko
czy emisj polow . W punkcie 28.S sprbujemy
da wyobraenie o wpywie , jaki fizyka pprze
wodnikw wywara na wspczesn technologi
i cywilizacj. Oprcz podstaw teorii omwimy
pewne zastosowania, takie jak diody, tranzysto-
ry, diody emitujce w iato, lasery na ciele
s taym , fotokomrki, baterie soneczne, termis-
tory, ukady scalone itd. Te i inne wane zasto-
sowania nie byyby moliwe, gdyby nie zostay
wyjanione podstawowe prawa fizyki ciaa sta-
ego.
28.1. Rodzaje wiza
Wizanie jonowe
Krysztay jonowe czy kowalencyjne powstaj
dokadnie tak samo, jak czsteczki jonowe lub
kowalencyjne. Na rysunku 28.1 przedstawiono
struktur krzy s ztau jonowego NaCI. Zauwa
my, e w najbliszym otoczeniu kadego jonu
Na + znajduje si sze jonw Cl - . Tego rodzaju
konfiguracja przestrzenna jonw Na + i Cl - ma
 28.1. Rodzaje wizwi
Kys. 28 .1 Struktura kr ysz tau NaC I. Mae kk a
po oeni e rodk w atom w Na i C l. a) rodki at o m(i w. bi
C i!e a to my
naJmniej sZ<! energi (oddaje najwicej ciepa w
procesie krystalizacji) ze wszystkich moliwych
konfiguracji. Ten fakt wyjania d<1no soli
kuchennej i wielu innych substancji do tworze-
nia czystych krysztaw wtedy, gdy ciaa te s
o zi biane do temperatur ni s z ych od tempera-
tury ich topnienia. Gdy temperatura krys z tau
ronie , w wczas energia kinetyczna staje si
wystarczaj<1co du a na to, by pokona wizanie
1 kry sz ta s i topi.
Wizanie kowalencyjne
W poprzednim rozdziale mwilimy , e wgiel ,
ktry jest pierwiastkiem czterowartociowym,
wykazuje tendencj do tworzenia czterech wi
za kowalencyjnych z elektronami nalecymi
do innych atomw. Czsteczka CH 4 , pokazana
na rys. 27.8, jest tego przykadem. Najbardziej
ciasno upakowan postaci wgla w stanie
s taym jest diament (rys. 28.2). Komrk pod-
stawow<1 struktury diamentu, pokazan na rys.
28.2. otrzymamy zastpujc cztery atomy wodo-
ru na rys. 27.8 czterema atomami wgla. Inne
153
Rys. 28.2. Struk tura kr ysz tau diamentu. Zwrm y uwag , i
ka dy atom ma czterech najblis z ych s< 1siadw
czterowartociowe pierwiastki, takie jak ger-
man, krzem i cyna, krystalizuj w takiej samej
strukturze, zwanej struktur diamentu. Zostay
obliczone warstwice jednakowej gstoci adun
ku dla elektronw walencyjnych w krysztale
germanu. Jak wida na rys. 28.3(a), w wiza
niach kowalencyjnych chmury elektronowe s
skupione w poowie od l egoci midzy kad
par rdzeni atomw germanu.
ozna czaj <!
Wizanie metaliczne
Przypumy , e jeden z elektronw walencyj-
nych zosta wzbudzony do nastpnego wysze
go poziomu energetycznego. Oczekiwalibymy ,
i jego funkcja falowa bdzie bardziej rozciga .
Lecz wwczas ten elektron bdzie znajdowa s i
bli ej ssiedniego rdzenia atomowego. Ponie-
wa dodatnio naadowane rdzenie przycigaj <!
elektron, wic wskutek tego jeszcze bardziej
zwiksza si rozcigo funkcji fa lowej elektro-
nu i moe ona nakada si na dalsze rdzenie
atomowe. Moe to prowadzi do lawinowego
rozprzestrzeniania si funkcji falowej na cay
kryszta (z pewnymi zagszczeniami funkcji w
obszarze kadego przycigajcego rdzenia).
Warstwice gstoci adunku dla nastpnego
wyszego ukadu stanw energetycznych s
pokazane na rys. 28.3b. Zwrmy uwag , e w
stanie wzbudzonym gsto adunku w rnych
punktach przestrzeni rni si zaledwie o czyn-
nik trzy, a adunek jest najmniejszy w poowie
od l egoci midzy dwoma dowolnymi rdzenia-
mi . Natomiast w stanie podstawowym, ktremu
odpowiada rys. 28.3a, adunek jest cakowicie
zlokalizowany midzy kad par rdzeni izmie-
nia si o czynnik 28. Ten ostatni rozkad jest
154 :!8 . Mat eria skondensowana

Rys. 28.3. a ) Warstwice gs to ci adunku elekt ro no wego u rednion e po stanach elekt ro nw wa le ncyjn ych w krysztale german u.
To samo d la pierwszego stanu wzbudLonego. (Dzi>ki up rzej m oc i prof. M . L. Cohena)

typowy dl a wi za nia kowalencyjnego. Nasuwa przewodnictwa, wynoszca 0,72 eV. W punkcie

s i wniosek, e gdy tylko elektron walencyjny w
krysztale germa nu zostanie wzbudzony do nas-
t pn ego wyszego stanu, wwczas zachowuje
s i jak elektron swobodny (elektron przewodni-
ctwa). W ge rma nie energia potrzebna do wzbu-
dzenia elek tronu walencyjnego na na s tpny
poziom wynosi 0,72 eV. Inaczej mona powie-
dzie , e w germa nie istnieje przerwa energe-
tyczna mi d zy stana mi walencyjnymi i sta na mi
28.4 powrcimy do germanu i innych pprze
wodnikw. Substancje te s nazywane pprze
wodnikami, poniewa normalnie w stanie prze-
wodnictwa znajduje si bardzo niewiele elektro-
nw.
Wykres gstoci adunku dla krysztaw pier-
wiastkw jednow a rto c iowych (takich ja k Li,
Na, K) jest podobny do wykresu pokazanego na
rys. 28.3b. Zwizane w taki sposb krysztay s
28. / . Rodzaje wiza1i
nazywane m etalami. Wizanie metaliczne wy-
stpuje wtedy, gdy wzajemne odlegoci rdzeni
atomowych s mniejsze od rozmiarw chmury
elektronowej zewntrznych elektronw. Ze
wzgldu na zasad Pauliego takie ustawienie
atomw bdzie sprzyjao wzbudzaniu zewn
trznych 'elektronw do wyszych energii. Je-
dnake w przypadku metali energia takiej konfi-
guracji atomw bdzie cigle mniejsza ni ener-
gia ukadu izolowanych atomw.
Gdy atomy znajduj si na tyle blisko siebie,
e ich wewntrzne zamknite powoki stykaj
si, wwczas ssiadujce ze sob jdra bd
znajdoway si wewntrz tego, co dla swobo-
dnego atomu byo chmur elektronw zewn
trznych . W takim przypadku zewntrzny ele-
ktron jest przycigany przez ssiednie jdra, co
powoduje zwikszenie zarwno jego energii
wizania, jak i rozmiarw chmury elektronowej.
To z kolei pozwala elektronowi zbliy si do
bardziej odlegych rdzeni atomowych, co sprzy-
ja dalszemu rozprzestrzenianiu si chmury ele-
ktronowej. W kocu funkcja falowa kadego
zewntrznego elektronu staje si jednorodnie
rozoona na cay kryszta.
Wida zatem, e
teoria kwantowa daje roz-
sdn odpowied na pytanie, dlaczego metale
przewodz prd elektryczny, a inne substancje
nie przewodz albo przewodz w nikym stop-
niu. Fakt, e metale maj co najmniej jeden
swobodny" elektron na atom, jest po czci
zwizany z falow natur elektronw. Takie
swobodne" elektrony, czyli elektrony przewo-
dnictwa, nie s zwizane z poszczeglnymi
atomami i mog porusza si swobodnie po
caym krysztale.
W krysztaach jonowych i kowalencyjnych
zewntrzne elektrony s zwizane , czyli zlokali-
zowane. Dlatego w oglnoci takie krysztay nie
przewodz prdu elektrycznego. S one nazy-
wane izolatorami. Fakt, i w krysztaach o
czysto metalicznym wizaniu mog istnie swo-
bodne elektrony, naley traktowa jako wiel-
koskalowe zjawisko kwantowe. Z punktu wi-
dzenia fizyki klasycznej kady elektron powi-
nien nalee do swego wasnego atomu.
155
28.2. Teoria swobodnych elektronw w
metalu
Siy, jakimi jdra przycigaj elektrony zewn
trzne, mona uredni i w pierwszym przyblie
niu opisa za pomoc jednorodnej energii po-
tencjalnej, ktr oznaczymy U0 . Wykresem ta-
kiej urednionej energii potencjalnej jest studnia
potencjau pokazana na rys. 28.4. Kady zew-
E
I
Wewnqtrz I Na zewnqtrz
Rys. 28.4. Krzywa ciga jest wykresem przyblionej energii
potencjalnej zewntrznego elektronu, gdy przechodzi on
przez powierzchni metalu. Na rysunku zaznaczono poziom
Fermiego K 1 oraz prac wyj cia W0
ntrzny elektron jest opisany fal stojc w
takiej studni. Widzimy teraz, e omwiony w
rozdz. 25 hipotetyczny przykad elektronu zam-
knitego w pudle okazuje si nie by cakiem
hipotetycznym. W takim przyblieniu prbk
metalu o objtoci V moemy uwaa za pudo o
objtoci V, zawierajce n elektronw. Z zasady
Pauliego wynika, e w kadym ze stanw,
opisanych wzorem (25.1), mog znajdowa si
tylko dwa elektrony. Te n elektronw w pudle
bdzie obsadzao najnisze moliwe stany ener-
getyczne, tworzc gaz zwany gazem Fermiego.
Taki gaz ma pewne interesujce nieklasyczne
waciwoci , po raz pierwszy wskazane przez
Enrico Fermiego. Te n elektronw bdzie zape
niao wszystkie stany energetyczne zawierajce
si w przedziale od najniszego stanu do stanu o
energii kinetycznej KJ, zwanej poz iomem Fer-
miego. Warto KJ zaley od n i od objtoci V.
Niej pokaemy , e KJ zaley jedynie od stosun-
ku N= n / V, czyli od liczby elektronw prze-
wodnictwa w jednostce objtoci. Maksymalna
energia kinetyczna czstki w pudle jest nazywa-
na ene rgi Fermiego.
Obliczenie energii Fermiego upraszcza si ,
jeli przyj, e pudo. ma ksztat szecianu o
156 38. Ma1eria skondensoll'ana

objto ci L 3 . Gdy w pudle znajdzie si jeden moliwemu stanowi (czyli kombinacji trzech
elektron , szybko spadnie do najniszego stanu liczb cakowitych) odpowiada jeden punkt w
energetycznego, wypromieniowujc foton o od- przestrzeni. Te punkty wyznaczaj sie skada
powiedniej energii. Drugi elektron spadnie na jc si z szecianw o krawdzi I cm. Zauwa.
ten sam poziom. Ze wzgldu na zasad Pauliego my, e liczba takich szecianw jest rwna
trzeci elektron musi obsadza nastpny wyszy liczbie zdefiniowanych wyej punktw (stanw).
poziom, czyli drugi poziom energetyczny. Pity Teraz wykorzystajmy fakt, e zapenione stany
elektron b\:dzie obsadza trzeci poziom energe- bd zawarte wewntrz kuli o promieniu R =
tyczny itd. Je eli w pudle znajduje si n elektro- = 2LPJ/h. Liczbowo cakowita liczba zapenio
nw. to pozio m Fermiego jest rwny energii nych stanw bdzie rwna liczbie szec i anw o
stanu o numerze (11, 2). Na stronie 120 pokaza- krawdzi I cm, ktre bd objte kulist po-
li m y, e poziom y energetyczne w trjwymiaro- wierzchni pokazan na rys. 28.5. Poniewa ta
wym pudle z al e od trzech liczb kwantowych objto stanowi 1/ 8 cz kuli, wic
n ,., 11 Y i 11 =' gdzie
1 4
cakowit a liczba stanw= - -nR 3 =
2LPx 2LPY 2LP_ 8 3
/l x=-,-,- li=
y
--
h
n= - --
= h
= ~n(2LPJ) 3 = 4nL P}
3
2
2 - '1 2 , 2 2 6 h 3h 3
P - L (n x +n+n = )
4 2
Poniewa w kadym stanie s dwa elektrony,
N iech PJ oznacza pd elektronu na poziomie wic cakowita liczba elektronw jest rwna
Fermiego. W wczas PI jest maksymaln moli
8nVP}
W<! wart oci Px dla ktregokolwiek s po rd n n=~ (28.1)
elektron w w pudle. Najwiksz wartoci nx,
odpo wi a d ajc jeszcze zapenionemu stanowi, gdzie V = L 3 jest objtoci puda.
jest (nxlJ = 2LPJ/h. Taki sam zwizek otrzyma- Std otrzymujemy
my dla ny i n =. Aby znale cakowit liczb
zapenionych stanw, musimy policzy wszys-
-(3/r !.!._)!
P,. -
1

8n V
.1
(maksymalny pd

tkie mo liwe kombinacje trzech liczb cako Fermiego)

witych n ,, n, n=, ktre daj warto graniczn (28.2)
2LP1.fh. Taki rachunek byby bardzo mudny , Poziom Fermiego obliczymy wstawiajc do
gdyby nie odwoa si do rys. 28.5. Na tym wzoru KJ = P}/2m wyraenie (28 .2). Otrzymu-
rys unku d la wygody numerujemy jednocenty- jemy
metrow ymi odcink a mi wartoci nx na osi x, ny 172 2 3

na os i r i n_ na osi z. Wwczas kademu K =

J
(~N)
8111 rr
(poziom Fermiego)

(28.3)
Wynik ten nie za ley od ksztatu czy objtoci
prbki metalu. Zaley jedynie od tego, ile swo-
bodnych elektronw przypada na jednostk
objtoci prbki.

Przykad I. Gsto litu jest rwna

0,534 g/ cm 3 . Ile wynosi, wyraony w
N,
elektronowoltach, poziom Fermiego dla
Rys. 28.5. Grn y okt a nt ku li o promieniu R = (2L/h)P1 elektronw przewodnictwa w licie?
 28.2. Teoria swobodnvch elektronll' 11 metalu 157

ODPOWIED: W atomie litu jest jeden ele-

ktron zewntrzny, zatem w tym przypad- *Przykad 3. Gdy gsto elektronw

ku N oznacza liczb atomw w jednym jest bardzo dua (jak jest w niektrych
centymetrze szeciennym. Poniewa ma- obiektach astronomicznych), wwczas
sa atomowa litu jest rwna 6,94 wic prawie wszystkie elektrony maj tak du
energi, e naley do ich opisu stosowa
N= (0,534g/cm 3 )(6,02 l0 23 atomw/mol) mechanik relatywistyczn, tzn. E =
= K = pe. Jaka bdzie wwczas zale
.( 1 ) =
4 63 . 1022 atomw =
no K 1 od N i jaka bdzie rednia ener-
6,94 g/ mol ' cm 3
gia K?
28 elektronw
= 4,63 10 3
m ODPOWIED : Relatywistyczne wyraenie
na energi Fermiego otrzymamy mnoc
Wstawiajc t warto do wzoru (28.3)
obie strony wyraenia (28.2) przez c
otrzymujemy
3h3 )1 /3
~(~463
213
28 K1 = cP1 = c ( ---g:;N
K1 = 10 )
8m n '
= 7,55 10 - 19 J = 4,7 eV
_ J
Kdn J(cp)p 2 dp
K=--=
P'}/4 3
=C--= - K/
J
dn 2
p dp J P }13 4

*Przykad 2. Jak rednia energia kine-

tyczna K wyraa si za pomoc K1 ? Na rysunku 28.4 jest pokazany przybliony
Cakowita energia Fermiego dla prbki
przebieg energii potencjalnej elektronu znajdu-
zawierajcej n elektronw przewodni-
jcego si w pobliu powierzchni metalu. Jako
ctwa jest rwna nK punkt zerowy skali energetycznej przyjmiemy
energi swobodnego elektronu, znajdujcego si
ODPOWIED: Jeeli dn jest liczb elektro- w spoczynku na zewntrz metalu. Poziomy
nw o pdach zawartych w przedziale dp , energetyczne elektronowego gazu Fermiego s
to z definicji rednia energia kinetyczna zaznaczone cienkimi poziomymi liniami, ktre
jest rwna zaczynaj si na poziomie - U0 i wypeniaj
przedzia energii, rwny K 1 , od dna studni
K = _JK~(p_) d_n
potencjau . Zatem minimalna energia potrzeb-
Jdn na na zabranie elektronu z metalu jest rwna
Rniczkujc wyraenie (28 . 1), otrzymu- U0 - K1 . Z definicji podanej przy omawianiu
Jemy zjawiska fotoelektrycznego w..ynika, e jest to
Sn Vp 2 dp praca wyjcia W 0
dn =
h3 Wo= Uo - Kr
Energia kinetyczna elektronu znajdujcego si
na poziomie Fermiego jest rwna K 1 , a jego
cakowita energia wynosi

E1 = K1 + U = K1 + ( - U 0 ) = - (U 0 - K1 )
5 E= -W0
p JP1
1 [ 5 o 3 Std wynika, e na przyjtej przez nas skali
- - - - - - - K1 energetycznej poziom Fermiego znajduje si na
- 2m 1 - 5
-Pr3 wysokoci - W0 . W rzeczywistoci warto pra-
3
cy wyjcia jest cile okrelona tylko w tempera-
158 18. Mat eria skondensowana

turze zera bezwzgldnego . W temperaturze
T kelwinw elektrony znajduj si w stanie
rwnowagi termicznej i oprcz energii Fermie-
go maj pewn energi ciepln . W rozdziale 13
wykazalimy, e w gazie klasycznym rednia
energia cieplna przypadajca na jedn czstk
. . 3
rowna si 2.kT. W gazie Fermiego jedynie
czstki o energiach kinetycznych bliskich KJ
mog mie dodatkow energi ciepln . Zatem
cz elektronw bdzie miaa energie kinetycz-
ne nieco wiksze od KJ; w temperaturze pokojo-
wej kT = 0,025 eV, podczas gdy KJ i W 0 s
rzdu kilku elektronowoltw.
Potencja kontaktowy
Kiedy dwa rne metale zostan zetknite ,
wwczas midzy nimi pojawia si rnica po-
tencjaw, zwana potencja/em kontaktowym.
Znajc pojcie poziomu Fermiego moemy wy-
jani to zjawisko posugujc si wykresami
studni potencjau . Przypumy, e mamy dwa
rne metale A i B, a studnie potencjau dla tych
a) E{weV)
X
-1>-
A -21- B Oznacza to, e jeli poziomy Fermiego dwch
-3>-
-4~
-5>-
-61-
b) o 28.3. Przewodnictwo elektryczne
-1
c)
o metale zawieraj jednake domieszki oraz nie-
-1
-6
Rys. 28.6. Gdy dwa r ne met a le zos tan ze tkni t e, wwczas L
jednego do d rugieg metalu bd prze p ywa l y ele ktron y tak
cll ugo. a wy r w naj s i poziomy Fermiego
metali s takie, jak na rys. 28.6a. Poziomy
Fermiego dla metalu A i dla metalu B s rwne
odpowiednio -2 eV i -3 eV, a energie poten-
cjalne elektronw wewntrz tych metali s
rwne -4 eV i -6 eV. Wszystkie energie s
obliczane wzgldem energii elektronu znajduj
cego si w spoczynku na zewntrz metalu. Na
rysunku 28.6b przedstawiono sytuacj tu po
zetkniciu tych dwch metali. Teraz elektrony z
metalu A mog swobodnie przepywa do meta-
lu B, gdzie s dostpne stany o niszej energii.
Lecz przepyw elektronw do metalu B oznacza
gwatowny wzrost ujemnego adunku tego me-
talu. Wskutek tego przeniesienie ujemnego ele-
ktronu do ujemnie naadowanego metalu B
wymaga wykonania wikszej pracy; innymi so
wy, wykres cakowitej energii potencjalnej w
metalu B zostaje podniesiony wzgldem energii
potencjalnej metalu A. Proces ten cignie si
dopty, dopki poziomy Fermiego w obu meta-
lach nie wyrwnaj si, co pokazano na rys.
28.6c. Stan rwnowagi zostaje osignity po
przepyniciu bardzo maej liczby elektronw
przewodnictwa z metalu A do metalu B. Jak
wida na rys. 28.6c, rnica energii potencjal-
nych wynosi LI U i jest ona rwna rnicy
poziomw Fermiego przed zetkniciem metali.
metali rni si o 1 eV, to po zetkniciu tych
metali powstanie midzy nimi rnica potencja-
w rwna I V.
Widzielimy, e w doskonaej sieci krystalicznej
metalu zewntrzne elektrony zachowuj si jak
swobodne elektrony w pudle. Poniewa te ele-
ktrony mog przenosi prd elektryczny, wic
mona by oczekiwa, e opr elektryczny do-
skonaego metalu bdzie rwny zeru. Realne
doskonaoci sieci. Swobodny elektron moe z
nimi oddziaywa i traci energi na rzecz
domieszek czy niedoskonaoci sieci. Opr zale-
y od redniej drogi swobodnej elektronu, ktry
zderza si z defektami i domieszkami. Na pod-
stawie takiej teorii oporu elektrycznego mona
atwo wyprowadzi prawo Ohma, co zostao
zrobione w rozdz. 17 na s. 281 (t. 1). Z prawa
 28 .3. Pr::e1rndnic1110 elek rrrc::ne 159

Ohma wynika, e oporno jest cakowicie mw teorii ciaa staego. Obecnie uczyniono
nieza len a od wartoci prdu , a zaley jedynieznaczne postpy w wyj a ni a niu tego ba rdzo
od temperatury. Zgodnie ze wzorem ( 17.5) opor- ciekawego zjawiska.
n o wyraa si n astpuj cym wzorem Poniej podamy krtki jakociowy opis teorii
zjawiska nadprzewodzenia w niskich tempera-
mii
p = e 2 NL
turach. Poniej pewnej temperatury zaburzenie
sieci krystalicznej przez elektron przewodnic-
Wzrost oporu elektrycznego z temperatur wy- twajest wiksze ni ruch cieplny sieci zaburzaj
nika wprost z takiej teorii przewodnictwa ele- cy ruch elektronu. Zaburzenie sieci wywoane
ktrycznego. Wewntrznym rdem niedosko- przez elektron A bdzie wywierao wpyw na
naoci sieci jest ruch drg ajcy atomw w tem- ruch elektronu B. W rezultacie midzy elektro-
peraturach wyszych od zera bezwzgldnego. nami A i B zacznie dzi aa efektywna sia
Zatem rednia droga swobodna L powinna przycigajca , ktra w pewnych materiaach
m a le w miar wzrostu temperatury i dochodzi- jest wiksza od elektrostatycznej siy odpychaj
my do wniosku, e opr czystego metalu bdzie cej. Jeli w takiej substancji oba elektrony
wzrasta wskutek zwikszajcego si ruchu cie- zostan wprawione w ruch w tym samym kie-
plnego a tomw. Teoria przewiduje, e opr+ runku (czyli bdzie pyn wypadkowy prd) ,
czystego krysztau powinien dy do zera, gd) bdzie to najniszy stan energetyczny dostpny
temperatura zblia si do zera bezwzgldnego . 16
To przewidywanie jest zgodne z dowiadcze
niem.

Nadprzewodnictwo

Faktu, e opr czystego metalu moe by rwny

zeru w temperaturze zera bezwzgldnego (czyli
jego przewodnictwo jest nieskoczone), nie na-
l e y miesza z innym zjawiskiem kwantowym,
zwanym nadprzewodnictwem. Nadprzewodnic-
two oznacza nieskoczenie du przewodno w 13
temperaturach kilku stopni powyej zera bez-
wz gldnego. Faktycznie bardzo wiele metali i
stopw metalicznych wykazuje t zadziwiajc
waciwo nadprzewodzenia. Dla kadego
nadprzewodnika istnieje krytyczna temperatu-
ra, powyej ktrej metal jest normalnym prze-
wodnikiem, a poni ej tej temperatury wykazuje Rys. 28.7. Przekrj poprzeczny. kabl a nadprzewodzcego dla
prdu zmiennego. Ukad ten m a zewn trzn rednic r wn
waciwoci nadprzewodzce. Najwysza znana 4,7 cm i jest przewidzia ny na napicie 275 kV. Podo bne
tempera tura krytyczna wynosi okoo 20 K *. +projekty ka bh zosta y opraco wane meza lezme w k_1lku la bo ra-
Kiedy w nadprzewodniku zacznie pyn tonach Taki pojedynczy ka bel moze przenosie moc elek-
trycz n d o 4 10 9 W
pr d koowy , to powinien on utrzymyw a si t _Wspornik 11 - Wspo rnik
dopty, do pki dziaa ukad chodz cy. W 2 - Tama izo luj ca 12 - Dystansownik
laboratoriach lata mi utrzymywano takie prdy. 3 - Ka naly azo to we 13 - Ekran radiacyjny
4 - Hel 14 - Kan a y azotowe
Wyjanienie nadprzewodnictwa w ramach te- s - Rura hel owa 15 - Zewn trzn a ru ra
arii kwantowej jest jednym z aktu alnych probie- 6 - Pro wadnica drutu stalo wa
7 - Ze wn trzn y 16 - Prni a
przewodnik 7 - Superizo la cja
* W 1986 ro ku odkr yto no we m a teriay n a d p rzewod zce. "
8 - Dielektryk 18 - Rury helo we
kt rych tempera tury k ry tyczne s i gaj te m pe ratur y po kojo-
9 - W e wn trz n y 19 - Ta m a sp inaj ca
wej. Zja wi sko na dp rze wod zeni a w wysokich tem pera turach przewodnik
jest przedmio tem inte nsywnych ba d a fi zy k w, a jego przy - to - Z a wieszenie
czyna pozostaje na razie niej asna - Przyp. tlum. przewodnik a
160 ]8. Materia skondensowana
dla elektronw, i poruszajce si elektrony bd
zmuszone pozostawa w tym stanie, poniewa
nie istnieje dla nich stan o niszej energii. W
rezultacie bdzie pyn stay wypadkowy prd
elektronowy w kierunku ruchu elektronw.
Istnieje kilka praktycznych zastosowa nad-
przewodnictwa, ktre s stale rozwijane. Om-
wimy trzy spord nich :
l) silne magnesy nadprzewodzce;
2) przekaz mocy z maymi stratami;
3) transport o duej szybkoci.
Zbudowano wiele elektromagnesw z cewka-
mi nadprzewodzcymi. S one rdami pl
magnetycznych o indukcji dochodzcej do
100 OOO gaussw (10 T), przy czym straty ele-
ktryczne w cewkach s rwne zeru. Moc jest
z u ywana jedynie przez ukady chodz <1ce .
Na stronie 321 (t. I) pokazalimy , i gwna
stra ta mocy w lini ach przes y ow y ch jest rwna
1 2 R . W nadprzewodz<1cych liniach przesyow ych
nie powinn o b y strat mocy elektrycznej dla
p1-c1 du s t a e go , poni e w a R = O. Na rysunku 28.7
jes t pokazan y kabel n adprzewodzcy przezna-
czo ny do przenosze nia mocy prdu zmiennego,
wynosz cej 4 I 0 9 W. Taki kabel powin ien by
mn iej kosztown y ni ko nwencjonalne ka ble pod-
Rys. 28.8. Szkic poci g u n a dprze wodzcego ,
n a d p rze w o d z c y ch s u <1c yc hdo unoszenia i kierowania oraz cewek linio wego silnika indukcyjnego. Zwrmy uwag na
zastosowa ni e c i gy ch szyn. (Dzi,ki uprzejmo c i Siemens Res earch Labo ratories, Erlangen , R F N)
ziemne i powinien dawa mniejsze straty mocy.
Jeeli kiedykolwiek na pustynnym obszarze Sta-
nw Zjednoczonych energia soneczna bdzie
przetwarzana w energi elektryczn dla caego
kraju, to bd niezbdne nadprzewodzce linie
przesyowe do przesyania mocy na due odle-
goci. Gdy koszt mocy uzyskiwanej z energii
sonecznej stanie si konkurencyjny z kosztami
mocy otrzymywanej z wgla czy energii jdro
wej , wwczas ukad zoony z przetwornikw
energii sonecznej oraz nadprzewodzcych linii
przesyowych moe okaza si ostatecznym
rozwizaniem . S z tym zwizane inne proble-
my, na przykad ogromna ilo ciekego helu,
niezbdnego do chodzenia. Obecnie gazowy hel
jest wypompowywany do atmosfery i ostatecz-
nie ucieka od Ziemi (jego prdko czsteczko
wa jest porwnywalna z prdkoci ucieczki).
Zapas helu na Ziemi jest ograniczony, a dotych-
czas nie opracowano odpowiedniego programu
ochrony helu. Gdyby planici rzdowi spogl
dali odpowiednio daleko w przyszo , powinni
ju teraz zadba o ochron helu.
Ostatnim, ale nie mniej wanym przykadem
zastosowania nadprzewodnictwa, jaki tu om-
wimy, s zagadnienia zwizane z przewozem
za proje ktowanego w AEG -BBC-Siemens. Zaz naczono rozmieszczenie cewek

ludzi czy towarw. Szybka naziemna komuni-
kacja wymaga unoszenia wagonw nad torami.
Wwczas osiga si prdkoci dochodzce do
500 km/ godz. Przypumy, e kady wagon jest
wyposaony w cewki nadprzewodzce, ktre s
umieszczone blisko toru". Gdy wagon osignie
pewn prdko, prd indukowany w torze"
powinien odpycha cewk nadprzewodzc si
wystarczajc do unoszenia" wagonu. Tego
rodzaju ukady s obecnie w stadium prb,
glwnie w Japonii i RFN (zobacz rys. 28.8).
Wydajne ukady do przewozu ludzi i towarw
S<! niezb dne ze wzgldu na konieczno wyeli-
min owa111a marnotrawstwa ograniczonych
w i a towych zaso bw ropy naftowej przez pry-
watne samochody.
28.4. Pasmowa teoria cia staych
Do tej pory w opisie stanw elektronowych w
metalu zaniedbywalimy okresow zmienno
energii potencjalnej elektronw, zwizan z
ok resowy m ro z oeniem rdzeni atomowych.
Pr zyj li my , e dno studni potencjau , pokaza-
nej na rys. 28.4, jest paskie i nie ma w nim
powtarzaj<)cych si okresowo wgbie. Je e li
uw zg l d ni s i okresow zmienno potencjau,
to o k ae s i , i dozwolone wartoci energii S<!
ogra niczone do pewnych pasm energii. Stwier-
dzenie to uzasad nimy odwoujc si do pewnych
przykadw.
Pierwszy m przy kadem , jaki omwimy, bd
dw ie jedn o wymiarowe prostoktne studnie po-
tencjau, z ktrych kada ma szeroko x 0 i
g b oko U0 . Taki ukad stanowi uproszczony
opis dwch ss iadujcych ze sob rdzeni ato-
mowych. Zobaczymy, e pojedynczy poziom
ene rgetyczny, odpowiadajcy stanowi podsta-
wowemu dla izolowanej studni, staje si pas-
mem '' z o o nym z dwch poziomw. A kiedy w
jednym sze regu zostanie ustawionych /1 studni ,
wwczas stanowi podstawowemu bdzie odpo-
wiadao pasmo skadajce si z /1 poziomw
energetycznych. Zgodnie ze wzorem (25. l 4) po-
ziomy energetyczne w izolowanej studni prosto-
b1tnej wyra aj si wzorem
11 2 hl
E ~ --
11 ~ L2 8111
161
gdzie Ljest szerokoci studni. Pokazane na rys.
28.9a dwie studnie znajduj si na tyle blisko
siebie, e tworz jedn studni o szerokoci
L = 2x 0 , a zatem
n2 h2
E;::::;-2-
4x08m
I h2
E1 ;=::; ---2 oraz
48mx 0
Na rysunku 28.9b studnia o podwjnej" szero-
koci jest rozszczepiona na dwie blisko siebie
lece studnie o pojedynczej" szerokoci.
Zwrmy uwag , e poziomy energetyczne od-
powiadajce stanom t/1 1 i t/1 2 zbliaj si do
siebie. Dwie pojedyncze studnie, przedstawione
na rys. 28.9c, znajduj si na tyle daleko od
siebie, e fala stojca w kadej studni w zasadzie
jest ta ka sama, jak fala najniszego rzdu w
izolowanej studni; mamy zatem
172
E1 o:::E2;=::;-8,
117.\"(j
Pokazalimy, i w przypadku, gdy dwie studnie,
przedstawione na rys. 28.9c, s przesuwane ku
so bie, wwczas dwa poziomy energetyczne od-
powiadaj <1ce stanom t/1 1 i 1f! 2 , pokazanym na rys.
28.9, odsuwaj si od siebie. Stany, ktre pier-
wotnie byy n ajniszymi stanami energetyczny-
mi w pojedynczych studniach, staj si dwoma
r nymi stanami w sytuacji, gdy dwie studnie
znajd si obok siebie. Im bliej siebie le te
studnie, tym wiksza jest odlego midzy po-
ziomami energetycznymi.
Przean a lizujemy nastpnie przypadek czte-
rech studni ustawionych w jednym szeregu (rys.
28.10). Na rysunku 28. IOa przedstawiono jedn
studni o poczwrnej szerokoci L = 4x 0 .
Wwczas poziomy energetyczne wyraaj si
wzorem
11 2 h2
E = - --
11 168mx 0
Na rysunku b, gdzie studnie s nieznacznie
odsunite od siebie, pasmo skadajce si z
czterech poziomw jest wsze. Studnie na
rysunku c s tak oddalone od siebie, e cztery
energie s prawie takie same, jak energia stanu
162 ::8 . Ma1eria skondensowana

a)

Uo
a) E4=0,08941Jo
~ -~ E;=0,05031/o

Ez =0,0224 U0 E1=0,0056Uo x

E2 =0,0750U0 x

o X
1E1=0,0543 Uo X
b)
X

- Uo

---~2---
E2 =0,083/Jo

o X
=
c)

Rys. 28.9. a) Dwa pierwsze poziomy energetyczne w prosto-

k tn ej studni szeroko ci 2x 0 , skadajcej si z dwch przyle-
gajcych do siebie studni, z ktrych kada ma szeroko x 0 . S
po kazane rwnie fale stojce odpowiadajce tym energiom.
U0 = 5011 2 /mx~. b) Dwie pojedyncze studnie z rys. a odda lone
I
od siebie o - x 0 . Zwrmy uwag, e pierwsze dwa poziomy
IO c) Uo
l e teraz bliej siebie. c) Kiedy pojedyncze st udnie znajduj
si\' ostateczn ie daleko od siebie, wwczas dwa pierwsze
pozio my energetyczne l e na prawie jednakowej wysokoc i .
a funkcj e fal o we w obszarze kadej st udni s prawie takie
sa me. ja k funkcje fa lowe stan u podstawowego dla izolowanej
studni

Rys. 28. JO. a ) Cztery przylegajce do siebie pojedyncze studnie

tw o rz ce s tudni szerokoci 4x 0 . Zaznaczono cztery pierwsze
poziom y ene rget yczne. b) Odlego midzy kolejnymi stud-
ni a mi wyn osi x 0 / 10. c) Od l ego midzy przylegymi stud-
ni a mi jest r wna .\0 . W tym przypadku cztery pozio my
energe tyczn e J e na prawie jednakowej wysokoci
 28.4. Pasmowa teoria cia staych
Js
-10
t
~
"'
Obserwowana warto R
R0 =3,67 A
-20
-30
2p
o 5 10 15
R).-
Rys. 28.11. Pasma energetyczne w sodzie jako funkcja od-
legociR mid zy jdrami. Pasmo 2s znajduje si na gbo
koci -63,4 eV a pasmo Is na gbokoci - 1041 eV. Oba te
pasma s jeszcze w sze ni pasmo 2p. (Z pracy J.C. Statera,
Phys. Reu .. 45, 794 ( 1934))
podstawowego w pojedynczej studni. Te rozwa-
ania mona atwo uoglni na przypadek n
studni ustawionych w jednym szeregu. Ww-
czas wok poziomu, odpowiadajcego stanowi
podstawowemu w izolowanej studni, powstanie
pasmo skadajce s i z n poziomw energetycz-
nych. Zwikszenie n nie zmienia szerokoci
pasma tak dugo , jak dugo odlego midzy
studniami pozostaje nie zmieniona. W typowym
ciele staym n moe by rzdu 10 23 , a wic
pasmo poziomw energetycznych mona trak-
towa jak kontinuum stanw.
W opisie rzeczywistego krysztau jednowy-
miarow studni prostoktn naley zastpi
trjwymiarow atomow studni potencjau .
Wwczas kademu stanowi atomowemu bdzie
odpowiadao pasmo s kadajce si z n pozio-
mw w przypadku, gdy w prbce znajduje si n
atomw. Im bliej siebie bd umieszczone
atomy, tym szersze bdzie pasmo, co pokazano
na rys. 28.11.
163
Przykad 4. Przypumy, e w jednym
szeregu ustawiono 100 studni prosto-
ktnych o szerokoci x 0 = 1 A i o g
bokoci U0 = 378 eV.
(a) Jeeli odlego midzy studniami
rwnie rwna si 1 A, to jaka bdzie
energia kinetyczna odpowiadajca pier-
wszym stu poziomom?
(b) Jakie energie bd odpowiaday
pierwszemu, pidziesitemu i setnemu
poziomowi, jeeli odlego midzy stud-
niami rwna si 0,1 A?
ODPOWIED: Gboko studni jest taka
sama, jak gboko studni pokazanej na
rys. 28.10, gdzie U0 = 50h 2 /mx6 =
= 378 eV. Odlego midzy studniami w
czci (a) zadania jest taka sama, jak na
rys. 28.lOc, gdzie pasmo podstawowe
(skadajce si z pierwszych 100 pozio-
mw energetycznych) znajduje si na g
bokoci K;:::, 0,068 U 0 = 25,7eV. Cz (b)
zadania odpowiada rys. 28. lOb. Tutaj
pasmo zawiera si midzy 0,0495 U0 i
0,0805 U 0 , czyli od 18,7 do 30,4 eV. Std
otrzymujemy K 1 = 18,7 eV oraz K 100 =
= 30,4 eV. Poziom K 50 bdzie lea mniej
wicej porodku, czyli K 50 ;:::, 24,5 eV.
W przypadku wizania metalicznego studnie
atomowe le tak blisko siebie, e energie zew-
ntrznych elektronw tworz pasmo, ktre na-
kada si na inne pasmo. Tak jest, na przykad ,
dla metalicznego sodu, ktrego pasma energe-
tyczne s pokazane na rys. 28.11. Wwczas dla
zewntrznego elektronu s dostpne nieograni-
czone puste stany energetyczne, jak w modelu
swobodnych elektronw w metalu.
W krysztaach o wizaniu kowalencyjnym,
takich jak german czy krzem, odlego wza-
jemna studni atomowych jest taka, e pasma
energetyczne elektronw walencyjnych nie na-
kadaj si na siebie. Okazuje si, e w krzemie
midzy zapenionym pasmem zawierajcym ele-
ktrony walencyjne i nastpnym wyszym nieza-
penionym pasmem istnieje przerwa energetycz-
na rwna 1,09 eV. Dla germanu przerwa ener-
164 _'8. Mllleria skundl.'11so1rnna
gety\:zna wynosi 0,72 eV. Aby german czy krzem
przewodz i pr d elektryczny, w niezapenionym
pas mie energetycznym musi znajdowa si nie-
co elektronw. W temperaturze pokojowej sto-
sunk owo niewielk a liczba elektronw zosta nie
wzbudzona termicznie do niezapenionego pas-
ma przewodnictwa. Zatem przewodno krze-
mu i germ a nu b dzie znacznie mniejsza ni
przewodno normalnego metalu. Dlatego pier-
wias tki te S<! na zywane /)(i/11r::e1rndnikm11i . J eeli
w ciele s t a ym przerwa energetyczna jest zbyt
dua na to, by wzbudze nie termiczne wys tar-
czy o do przeniesieni a elektronu do pasma
przewodnictwa. to takie ciao jest nazywane
i:: olatorem (rys. 28.12). W temperaturze zera
b ez wgl d nego krys z t a izolatora, a take p - lucjonizoway e l ek t ronik oraz roz le ge obszary
a) Pierwszy stan wzbudzony
O.--.===*==;----
Pasmo walencyjne
Przewodnik
b) Or - - - - , - - -
n
1==r ][przerw
Plprzewodnik
c) o.--- - - - -
!zolalor
Rys. 28. 12. Sc hematyczne przed stawienie po l oe ni a pasm a
wa lencyj nego wzgl>dem pierwszego wzbudzonego pasma dla
a) przewod nika: b) p lprzewodnika i c) izo la tora. W przy pa d-
ku c ) E1,.,,,. k T
przewodnika, powinien mie nieskoczenie du-
y opr.
Kwadrat urednionej funkcji faowej , odpo-
wiadajcej pasmu walencyjnemu w germanie,
jest pokazany na rys. 28.3a. Natomiast na rys.
28.3b jest pokaza ny kwadrat urednionej fun-
kcji falowej odpowiadajcej pasmu przewodnic-
twa.
28.5. Fizyka pprzewodnikw
W tym punkcie omwimy podstawowe wa c i
woci pprzewodnikw , a take sprbujemy
da pewien og ny obraz szerok iego zastosowa-
nia praktycznego tych materiaw , ktre zrewo-
wspczesnej technologii .
Gdy elektron znajdujcy si w pasmie walen-
cyjnym germanu zostanie wzbudzony termicz-
nie, wwczas w tym pas mie pozostaje wolne
miejsce, a zostaje zapeniony stan w pasmie
przewodnictwa. Pusty stan w pasmie walencyj-
nym jest nazywany d::iur. Na rysunku 28 .1 3
a) Elektron b)
przewodnictwa
I
i
Eprzerw Dziura
--7
Rys. ~ 8. 13 . a) Elektron L pasma wa lencyjnego zos ta l wzbu-
dzon y do pasma przewodnictwa pozostawiaj <1c dziur. b) Inne
przed stawienie sy tuacj i opisanej w a
symbolicznie zaznaczono wzb udzony elektron i
powsta wskutek tego wzbudzenia dziur. W
obecnoci zewn trzn ego pola elektrycznego in-
ny elektron walencyjny, ssiadujcy z dziur ,
zajm ie miejsce dziury, pozostawiajc po sobie
now dziur , ktra zostanie zapeniona przez
na s tpny elektron itd. Zatem dziura przemiesz-
cza si w kierunku przeciwnym do kierunku
ruchu elektronw i zachowuje si jak no n ik
dodatniego adunku. Kad dziur mona trak-
t owa jako dodatni elektron przewodnictwa.
Je e li w fi zy k statystyczm! wniknie si gbiej
 28.5. Fi::y ka plprze1rndnikw
ni pozwalaj na to ramy tego podrcznika,
to
mona pokaza, e prawdopodobiestwo ter-
micznego wzbudzenia do pasma przewodnictwa
elektronu znajdujcego si blisko wierzchoka
pasma walencyjnego jest proporcjonalne do
(28.4)
W temperaturze pokojowej kT = 0,026 eV, a
dla germanu EprzerwfkT ~ 29. Mimo maej licz-
by elektronw w pasmie przewodnictwa w
temperaturze pokojowej , german i krzem znacz-
nie lepiej przewodz prd elektryczny ni izola-
tory, na przykad diament, dla ktrego
Er" e"' ~ 7 eV. Z tego samego powodu germ a n i
krzem s izolatorami w temperaturze okoo
30 K.
Termicznie wzbudzony elektron w pprze
wodniku moe zderzy si z dziur i spa z Widzielimy, e oporno prbki czystego krze-
powrotem do pasma walencyjnego; szybko
zmniejszania si liczby elektronw przewodnic-
twa jest proporcjonalna do (N - N +), gdzie N -
jest liczb wzbudzonych termicznie elektronw,
a N + liczb dziur. Jak stwierdzilimy poprzed-
nio, szybko kreacji pary elektron-dziura jest
proporcjonalna do exp [ - EprzerwfkT]. W stanie
rwnowagi te dwie szybkoci musz by rwne,
a zatem
(N - N + )~ exp[ - E~;"']
Dla czystego pprzewodnika N - = N + 1 ma -
my
Poniewa przewodno CJ jest proporcjonalna
do N - , wic obserwuje si gwatowny wzrost
przewodnoci w miar wzrostu temperatury.
Przykad 5. Temperatura prbki krze-
mowej wzrosa od 0 C do I 0 C. O jaki
czynnik wzronie przewodno tej prb-
.?
k I.
ODPOWI E D Stosunek
16.'.'
N- ' exp [ - t;przerwf2k T']
,v - exp [ - Eprzer wf2k TJ
_ [Epr
-exp - -zerw( -J - -
J )]
2k T T'
Poniewa
Eprzerw = 1,1 eV= l ,76 10 - 19
J, wic
N- ' [ 17610- 19
N - = exp 2(;,38 10 - 23) x
1 1
X ( - - -)] = 228
273 283 ,
Termistor
mu zmniejsza si o czynnik wikszy od 2
wskutek podgrzania prbki o 10 stopni. Dlate-
go czysty krzem moe by stosowany w bardzo
czuych elektronicznych miernikach temperatu-
ry. Taki przyrzd (wykonany z czystego p
przewodnika) jest nazywany termistorem.
Domieszkowanie pprzewodnikw
Jeeli podczas procesu wzrostu krysztau do
roztopionego germanu zostanie dodana nie-
wielka ilo arsenu (ktrego wartociowo jest
rwna 5), to arsen bdzie wbudowywa si w
struktur sieci wykorzystujc cztery spord
swoich piciu elektronw walencyjnych do
utworzenia czterech wiza kowalencyjnych.
Pozostay pity elektron bdzie znajdowa si w
stanie energetycznym lecym tu poniej pas-
ma przewodnictwa i do wzbudzenia go do
pasma bdzie potrzebna niewielka ilo energii.
Dziki temu w pasmie przewodnictwa znajdzie
si prawie tyle elektronw przewodnictwa, ile
jest atomw arsenu w krysztale. Zazwyczaj
liczba ta jest znacznie wiksza ni liczba elektro-
nw wzbudzonych termicznie z pasma walen-
cyjnego . Taki pprzewodnik jest nazywany
ppr zewodnikiem typu n, a litera n oznacza
ujemny (ang. negative).
German mona rwnie domieszkowa ga-
lem (ktrego wartociowo jest rwna 3). W
takim przypadku typowy atom galu w sieci
bdzie wychwytywa elektron z ssiedniego ato-
166 28. Materia skondenso11ana

mu germanu, aby uzupeni cztery wizania a)

kowalencyjne. Zatem typowy atom galu tworzy V
Va , Typ p Typ n
dziur i mamy pprzewodnik typu p, gdzie p
oznacza dodatni nonik (ang. positive).

Zcza p-n

Gdy pprzewodnik typu n i pprzewodnik o X

typu p zostan ze sob zetknite , wwczas cz

elektronw z obszaru typu n bdzie przepywaa b)
do obszaru typu p, a dziury bd przepyway z Np+, _ _ _ _ _ Typ n
obszaru typu p do obszaru typu n. Przepyw
nonikw bdzie zachodzi dopty, dopki nie ~PP ~-
wyrwnaj si poziomy Fermiego, co wyjani f'ln+ L-==-==-==-=-===:::L-______:N_+_
X
limy na s. 158. Wskutek tego obszar typu fi
Rys. 28.15. a) Potencja elektrostatyczny po zetkniciu dwch
zostanie naadowany ujemnie dodatkowymi prbek, ktrych energie potencjalne byy pokazane na po
elektronami, a obszar typu n bdzie naadowany przednim rysunku. jako funkcja x. Powsta potencja kon
dodatnio. Powstanie zatem kontaktowa rnica taktowy V 0 . b) Rozkady nonikw dodatnich i ujemnych
jako funkcje x
potencjaw, rwna pierwotnej rnicy pozio-
mw Fermiego, ktrej warto jest bliska war-
toci przerwy energetycznej. (Jak pokazano na czyli do gstoci dziur w obszarze typu n. Gdy te
rys. 28.14, poziomy Fermiego s bliskie najwy- dziury min powierzchni, bd przyspieszane
przez rnic potencjaw V 0 Zatem 11 =
= CN:, gdzie C jest sta proporcjonalnoci.
E Typ P
Podobnie prd dziurowy przepywajcy z lewa
na prawo bdzie proporcjonalny do iloczynu
N;, i do uamka dziur, ktre mog wspi si na
wzgrze" potencjau . Warto tego uamka,
' Poziom podobnie jak wzr (28.4), otrzymuje si z fizyki
\ Fermiego statystycznej, i jest ona rwna exp[ - eV0 /k1].
Zatem
Rys. 28. 14. Wykres energii potencjalnej w pprzewodnikach
typu p i typu n przed ich zetkniciem . V 0 jest r nic eV0 ]
po tencjal w odpo wiadajcych poziomom Fermiego /r=CN~exp [ -kT
szym elektronowym poziomom energetycznym, Poniewa 11 = IP = 10 , wic otrzymujemy
obsadzonym w temperaturze zera bezwzgldne
go.) Jeeli symbolem V0 oznaczymy potencja N + =N + exp - -eV-0 ]
" " [ kT
kontaktowy, to po zetkniciu dwch prbek
przebieg potencjau V (nie energii potencjalnej) oraz
bdzie taki, jak na rys. 28.1 Sa. Na rysunku
28. l Sb przedstawiono rozkad gstoci dodat- 0
10 = CNP+ exp [ - -eV ]
nich i ujemnych nonikw w obu prbkach. W kT
nastpnym akapicie omwimy prdy dziurowe,
Dalej przypumy, e do zcza p-n zosta
jakie mog przepywa przez takie zcze. O
przyoony zewntrzny potencja V, co pokaza-
przyczynku do prdu pochodzcym od ujem-
no na rys. 28.16. Wwczas obszar typu n bdzie
nych nonikw powiemy dalej.
na potencjale V 0 - V wzgldem obszaru typu pi
Przez powierzchni styku w obie strony b
prd pyncy z lewa na prawo bdzie rwny
dzie przepywa may prd dziurowy o nateniu
10 . Szybko przepywu dziur z prawa na lewo e(V0 - V)]
na rys. 28.1 Sb bdzie proporcjonalna do N: , IP = cN: exp [ - kT =
 28.5. Fizy ka plprzewodniku 167

= { cN; exp[ - e;; ]}exp[;~J = 10 ee V /kT

podczas gdy dla ujemnego napicia (zwanego
napiciem zaporowy m) maksymalna warto
prdu wynosi 10 Urzdzenie o tego rodzaju
Prd pyncy z prawa na lewo nadal jest rwny nieliniowej charakterystyce jest nazywane diod
10 , poniewa przez powierzchni styku przecho-
p-n. Sercem odbiornika radiowego o modulacji
amplitudowej jest detektor, ktrym zazwyczaj
a) jest zcze p-n. To zastosowanie zcza jest
opisane w uzupenieniu 28.1.
Nie kopotalimy si dotychczas prdem elek-
.____ _+....., 1j1-_---' tronw przewodnictwa, zwizanym z gstocia
mi elektronw N; i N;, poniewa w tym
przypadku analiza przebiega dokadnie tak sa-
b) mo i daje taki sam wynik, jak dla dziur (wzr
(28.5)). Jeeli uwzgldnia si rwnie ujemne
noniki, to 10 oznacza maksymalne natenie
prdu , jaki wynika z przepywu obu rodzajw
L------1 II I------'
nonikw (ujemnych i dodatnich) przy napiciu

Rys. 28 .16. a) Do zcza p-n jest przy oo ne napicie V w zaporowym.

kierunku przewodzenia. b) Schematyczne przedstawienie
zcza p-n

Przykad 6. Temperatura zcza p-n wy-

dzi N"+ no nikw . Std wynika, e wypadkowy nosi 0 C. Gdy do zcza jest przyoone
pr d jest rwny napicie 0,1 V w kierunku przewodzenia,
to oporno zcza wynosi 10 n. Jaka
I = J- 11 = / 0 (eei k
1
(pr<jd w zh1czu p - 11 )
- 1) bdzie oporno tego zcza po odwrce-
(28.5) niu kierunku napicia?
Wypadkowy prd o takim nateniu wpywa do
obszaru typu n, gdzie dziury mog rekombino- ODPOWIED: Ze wzoru (28.5) wynika, e

wa z elektronami przewodnictwa. Elektrony, opornosc jest proporcjonalna do

ktre ubywaj wskutek rekombinacji, bd dos- jexp(e V/kl)- li . Zatem stosunek opor-
tarczane przez prd elektronowy pyncy z noci dla napicia zaporowego i opor-
zew n trznego rda (rys. 28.16). Na rysunku noci dla napicia w kierunku przewo-
28.17 przedstawiono wykres zalenoci (28.5). dzenia, ktrego warto wynosi V 1 , jest
Zwrmy uwag , e dla dodatniego napicia rwny
pr d jest zazwyczaj wiele razy wikszy od 10 ,
R zap = jexp(eV)k l)- 11
Rprzew jexp(-eV) kl)- li
gdzie
I eV 1 = 0,1 eV,kT = (l,38 10 - 23 ) x
x (273)J = 0,0236 eV.

Zatem

V eV 1
kT = 4,23 7 oraz
R zap = jex p(4,237) - 11 =
Rys. 28. l 7. Graficzne przedstawienie za lenoc i pr<1d u I od V,
69 2
R prz ew jexp(-4,237)- 11 '
danej wzorem (28 .5). W pierwszym przy bli e niu d odatnim
warto c i o m V odpow iada duy prd , a ujemnym warto c i o m
V pn1d rwny ze ru
R zap = 692 n
I 68 28. Materia skondensmrnna

Baterie soneczne zderze wytwarzaj pary elektron-dziura. Ka

Przypumy , e obszar przejciowy midz y ob-
szara mi typu p i n zosta owietlony. W wczas
elek tron y z pasma walencyjnego bd pocha
ni ay fotony , dziki czemu zostan wzbudzone
do pasma przewodnictwa. Kady pochonity
fo to n wytwarza par dziura-elektron. Pow s tae
dziury bd wcigane przez pole elektryczne do
obszaru typu p, a elektrony do obszaru typu n
(rys. 28. l 5a). Te dodatkowe noniki prdu mog
demu aktowi rekombinacji elektronu i dziury
towarzyszy emisja fotonu o energii Epr=erw
Czerwone wiato bdzie emitowane wtedy, gdy
hl';:::::, Eprzerw bdzie rwne okoo 2 eV. Taki
warunek jest speniony w krysztaach arsenku
galu. Jeeli urzdzenia te dziaaj w obszarze
dostatecznie silnych prdw, to wydajno za-
miany energii elektrycznej na wiato widzialne
mo e dochodzi do 100%. Lase r na ciele staym

wdrowa w zamknitym obwodzie wewntrz jest urzdzeniem ba rdzo zblionym do wiec

nym. Zatem w iato mo na zamieni bezpored cej diody.
nio na moc e l ek tryczn . Krzemowa bateria
Tranzystor
sonecz n a dziaa jak 0,5 V bateria i moe
przetwarza w i a to s oneczne na energi elek- Schemat tranzystora pnp jest przedstawiony na
tryczn z wydajnoci dochodzc do 15 % . rys. 28.18. Mon a sobie wyobraa , e tranzys-
Baterie s o n eczne s u ywa ne jako rdo mocy tor jest takim zczem, jak zcze na rys . 28.16,
w sztucznych sa telitach. Mogyby by stosowa- do ktrego doczono dodatkowy obszar typu p
ne rwnie na Ziemi do przetwarzania energii
s onecznej na e n erg i elektryczn, gdyby koszt
ich produkcji by konkurencyjny z kosztami a)
wytwarza ni a energii za pomoc konwencjonal-
nych rde (zobacz przy kl. 1 w rozdz. I). Z tego k
w zg l du opracowa nie szybkich i tanich metod
wytwarzan ia pprzewodnikowych baterii so
necznych jest wa n spraw i obecnie s czynio-
ne powane wysiki w tym kierunku. b)
r - - - -+-1111--- -- - ,
Fotodiody VK
Gdy do baterii so n ecz nej zostanie pr zy o o n e
napici e zaporowe, wwczas mae zazwyczaj
nati; cn i e pn1du / 0 wzronie wielokrotnie, jeeli
jedn o cze ni e wskutek owietlania bd wytwa-
rzane dodatkowe noniki pn1du. Fotoprd b
dzie proporcjonaln y d o szy bko c i padania foto-
nw na fo t okomrk. Takie urzdzenie jest
ba rdzo cz ue na natenie padaj <1cego w i a ta i V
znala z o wiele z astosowa jako detektor zm ian
na t i;enia w i a t a.

Diody wysyajce wiato X

C zerwo ne kropeczki, z ktrych sk a d aj s i

w s ka niki cyfrowe w kalkulatorach kieszo nko- p n p
wyc h, zega rk ac h elektronicznych itp., to w i a t o
wysy a n e przez diody emitujce w i at o (LED). Rys. 28. 18. a) Sc hemat yczne przedstawienie tranzys tora .
Sc! to g w ni e m ae diody zczow e , zasilane b) Poczen ia z obszarami typu 11 i typu p. c) Wykres
potencjau wewmitrz tranzystora. Gdy nie ma napicia V,.
napi ciem w kierunku przewodzeni a na tyle
wtedy potencja kontaktowy midzy bani i emiterem po-
du ym, e elektrony przewodnictwa w trakci e winien by rwny V 11
 28.5. Fizyka pfpr::ewodnikw
po prawej stronie (obszar ten jest nazywany
kolektorem). Na rysunku 28.18 do diodowej"
czci tranzystora jest przyoone napicie vb w
kierunku przewodzenia, ktre powoduje duy
przepyw prdu dziurowego z obszaru typu p,
znajdujcego si po lewej stronie (zwanego
m1iterem), do obszaru typu n (zwanego baz).
Caa trudno w konstruowaniu tranzystora
polega na wykonaniu tak cienkiej bazy, by
wikszo dziur przedyfundowaa przez obszar
bazy do kolektora. Kolektor znajduje si na
wikszym ujemnym potencjale ni baza po to,
by dodatnie adunki (dziury) atwiej przechodzi-
y do kolektora. W typowym tranzystorze zaled-
wie okoo 1% prdu emitera wypywa z bazy
przez kocwk b. Pozostae 99% prdu wypy
wa przez kocwk k kolektora. Stosunek pr
du kolektora do prdu bazy jest oznaczany
symbolem f3 i nazywany wspczynnikiem
11'zmocnienia prdu
f3 =-lklb (wspczynnik wzmocnienia
Dla typowego tranzystora f3 = 100; saby prd
wejciowy bazy moe kontrolowa 100 razy
wikszy prd wyjciowy kolektora. Tranzystory
mog by uywane do wzmacniania sabych
sygnaw.
Na przykad prd
oznaczony !be na rys. 28.18
moe by sabym prdem odbieranym przez
anten radiow. Wwczas prd I/ bdzie wyka-
zywa tak sam zaleno od czasu, lecz jego
warto bdzie wiksza o czynnik 100. Charak-
terystyki tranzystorw npn s takie same, jak
charakterystyki tranzystorw pnp. Zasadnicza
rnica midzy tymi dwoma rodzajami tranzys-
torw polega na tym, e w tranzystorze npn
wikszociowymi nonikami adunku s elek-
trony, a nie dziury.
Ukady scalone
Elektronika zostaa zrewolucjonizowana nie
tylko wskutek pojawienia si caego bogactwa
nowych, niedrogich urzdze pprzewodniko
wych. Druga rewolucja w elektronice nastpia
wtedy, gdy wprowadzono ukady scalone. Za-
gbilibymy si w zbyt szczegowe rozwaania
prbujc o~wi rozmaite przemylne i wielce
wyrafinowane metody konstruowania diod z-
169
czowych i tranzystorw zczowych. Pomys
stworzenia ukadw scalonych jest wszake tak
podniecajcy, e a trudno uwierzy, i jest
realny i dlatego warto go pokrtce opisa .
Kieszonkowy kalkulator elektroniczny skada
si dosownie z tysicy tranzystorw poczo
nych w skomplikowane ukady. Te wszystkie
tranzystory oraz ich poczenia mieszcz si na
cienkim opatku o powierzchni okoo 1 cm 2 .
Dotychczasowy rekord to 20 OOO urzdze p
przewodnikowych zebranych na powierzchni
okoo 0,4 cm 2 . (Liczba ta jest porwnywalna z
gstoci neuronw w mzgu czowieka . )
Ukad jest tak may , e do obejrzenia go
potrzebny jest mikroskop. Cienkie warstwy
krystaliczne rosn na opatku, przy czym s
uywane maski optyczne (ukady s fotograficz-
nie zmniejszane i rzucane na fotoczu mask).
Jeli taki ukad scalony o duej skali integracji
zawiera 10 OOO tranzystorw i kosztuje 10 dola-
rw, to koszt pojedynczego tranzystora wynosi
prdu) jedn dziesit centa (0,001 dolara). Jest on
mniej wicej o trzy rzdy wielkoci mniejszy ni
koszt stosowanych wczeniej lamp prnio
wych. Wprowadzenie ukadw scalonych ozna-
cza rwnie polepszenie o kilka rzdw wielko
ci takich parametrw jak waga, rozmiary, nieza-
wodno dziaania czy zuycie mocy.
Inne urzdzenia
Istnieje wiele innych urzdze pprzewodniko
wych majcych due znaczenie praktyczne. Ni-
niejsza ksika, powicona wykadowi pod-
stawowych zasad fizyki, nie jest odpowiednim
miejscem do omawiania poszczeglnych urz
dze. Wszystko, co moemy uczyni, to wymie-
ni niektre z nich: dioda tunelowa, tyrystor,
dioda Zenera, tranzystor polowy (FET), laser na
ciele staym, urzdzenia termoelektryczne itd.
28.6. Nadcieko
Innym zadziwiajcym zjawiskiem kwantowym,
ktre wystpuje w temperaturach bliskich zera
bezwzgldnego, jest nadcieko ciekego helu.
Gazowy hel, ozibiony do temperatury 4,2 K,
skrapla si. Obniajc temperatur skroplonego
ju helu mona stwierdzi, i w temperaturze
2,2 K ciecz gwatownie zmienia swoje waci-
170 28. M a1eria skundensmrnna

woci . Zaczyn aj wystpowa zjawiska, ktre
ca kowici e przecz codziennemu dowiadcze
niu . Na przykad , wypenione czciowo ciek-
y m helem i o twarte od gry naczynie samo s i
szybk o opr nia . T dziwn ciecz nazwa no
nadc iekym helem li. Opr ni a ni e naczynia po-
lega na tym, e ciecz pezni e ku grze po
wewn trzn ej powierzchni naczynia do krawdzi
(ni eza le n ie od w ys ok oci naczynia), a potem
pezni e ku d o o wi po zewntrznej c ianie naczy-
ni a. Obserwuj e s i rwni e zj awisko odwrotne
(zo bacz rys. 28. I 9). Je li w cieky m helu zostanie
Puste naczynie
Rys. 28. 19. Strza lki ob raz uj w pe za ni e wa rstwy po-
wierzc hniowej ci ek o helu I do p ustego naczynia. Po-
wierzc hnia dzi<.ila jak syfo n
zanurzone pu ste naczyni e, to ciecz b dzie szyb-
ko wpe z a a d o naczynia d o p ty, dopki nie
za pe ni s i o no d o ta kiego samego poziomu. W
miar o bni a ni a temperatury p o ni ej 2,2 K ilo
n a d c iek ej cieczy wz rasta. W tempera turze zera
Aby lepko tej cieczy bya rna od zera, atomy
powinny przej do innych stanw, a taki proces
wymaga dostarczenia energii.
28.7. Przenikanie przez barier
Emisja termoelektronowa
Gdy do prbki metalu zostanie prz y oone pole
elektryczne, kt re dy do wycigni cia elektro-
n w z powierzchni metalu, wwczas obserwuje
s i emisj stae go strumienia elektronw z meta-
lu . Energia potencja lna jednorodnego pola elek-
trycznego jest rwna U = - eEx. N a rysunku
28.20a jest po kazany przebieg energii potencjal-
nej elektronu. Wida , e tych kilk a elektronw,
ktrych energia cieplna jest wi k s za ni W' ,
moe uciec z tego wizienia " . T a kie zjawisko
jest nazywane emi.1/ termoe/ektro n o H'. Ponie-
w a prawdopod o biestwo tego, e elektron ma
e nergi c iepln r wn W' jest proporcjonalne
d o exp( - W' /kT), wi c moe my o c zekiw a , e
ma y wzrost temperatury bdzie powodow a
du y wzrost emisji elektron w. Jest to powd,
dla ktrego ka tody w elektron o wych lampach
Energia
a)
o Bariera X

b ezwzg l dn ego ca la ciecz b d z i e ci ecz nadciek .

Inm1 szczegln<1 waciw oc i czystej nad-
c i e kej ci eczy jes t to, e nic wywiera o na siy na
a dn e cia o . Siln y s trumi e n a dci e k ej cieczy,
wy rzuca ny z wa gumo wego pod du y m ci ni e
niem, nie jes t w sta nie po oy mo net y ustawio -
nej na kr awd z i. C iecz b d z i e swo bodnie prze-
b)
1/1
p ywa a wo k mo nety nie wywi erajc na ni
adnej s i y . L e pk o nadci e k ej faz y skroplone-
go helu jest r wn a zeru . Ale dl aczego ta k jest?
Szczeg lne w a c iw o ci ci e k ego helu, pod o bnie
jak nad przewodnictwo, s przedmi o tem szero-
kich bada 11 . Poczy ni o no znacz ne po s t p y w
teo retycz nym o pi sie tego zj awi ska. Atom y helu
nie podl egaj <! zasadzie P a ulicgo, p o niewa ich
spin jes t rw ny ze ru. W tym sam ym sta ni e m oe
z najdowa s i ~ dowo ln a liczba CZ<!S tek o spini e Rys. 28.20. a) Wyk res przed s t aw i ajcy to sa mu. co rys. 28.4 w
rw nym ze ru. a cz<1s tki te p od l egaj sta tys tyce przy padk u. gdy zo s ta o p rzy oo n e zew n, trzne po le
elektr yczne. b) F unkcj a fa lowa wew n t rz n ego el ekt ro nu na
Bosego -Ein steina. Wszystk ie ato my helu w faz ie poziom ie Fermiego. odpow iadaj<:!Ca po kazanej w y ej energi i
nadci ek ej znajduj <! s i w sta nie podstawowym. potencja ln ej
 28. 7. Przenikanie przez ba rier
pr niowych s podgrzewane. Ale na wet wtedy,
gdy ka toda zostanie ozibiona do temperatury
zera bezwzg l dnego , emisja elektronw bdzie
zac h o d z ia . Jest to cakiem odmienne zjawisko,
o ktrym po wiemy dalej .
Emisja polowa
Zauwaono, e z elektrody jest emitowany saby
pr d elektronowy nawet w bardzo niskich tem-
peraturach, kiedy energia cieplna adnego elek-
tro nu nie mo e by tak dua , ja k W'. Takie
zjawisko jest nazywa ne emisj pololl' (lub
z imn e mi sj ) i stanowi ono przykad zjawiska
kwantowego, ktre o twarcie na ru sza prawa
fizyki kl asycznej. T o za dziwi aj ce zjaw isko po-
lega na przenikaniu przez barier pot e ncjau , co
jes t m o liw e jedy nie w teo rii kwa ntowej . Po raz
pierwszy ze tkn li my s i z prze nikaniem przez
barier przy o mawia niu pro s toktnej studni
potencjau o s k o czo n ej gbokoci (rozdz. 25 ).
Widzielimy. e funkcja falowa wnika wykad
niczo do o bsza ru za broni o nego w fizyce kla-
sycznej. Teraz mamy do czynienia z barier
potencjau o wysokoc i W ' (zobacz rys. 28.20). Z
punktu widzenia fi zy ki klasycznej elek tron o
energ ii kinetycznej K 1 wewmitrz meta lu w pun-
kcie x 1 pow inien mi e e n e rgi kinetyczn rw n
ze ru. Po tencja ) przycigaj<!CY metalu powinien
wci<1ga elektro n d o wntrza. aden elektron w
najmniejszym nawet stopniu nie powinien wni-
ka w barier. W obsza rze mi d zy x 1 i x 2
ciek tro n bdz i e mi a I uj emn ene rg i kinetyczm1.
co jest ni e m o liw e z punktu wid ze ni a fi zyk i
klasycznej. Wiemy wszake. i z rwnania
Sch rod in ge ra wyn ik a , e w tym obszarze funk-
cja falowa elektronu moe by r na od zera .
Funkcja ta musi odc h y la s i od osi x , co
pokazano na rys. 28.20b. Zwrmy uw ag , e na
tym rys unku prawdopodobiestwo znalezienia
elek tronu na zcwm1 trz meta lu jes t skoczone .
Zgod nie z mecha nik'! kw a n tow'! sza nsa na to, e
elek tron przedos ta nie si przez barier , za l ey
od war t oc i stosunku i/J ;,/i/J~."""" dla kadego
zde rzeni a elek tro nu z ba rier'!. Przyk adem ba -
riery energii potencjalnej w fizyce klasycznej jest
ru ch kulki wewn<itrz cza ry. Gdy kulka zos tanie
wprawi o na w ruch wewm1trz czary w tak i
sposb, e jej rode k b dzi e znajdowa s i na
171
wysokoci krawdzi czary, wwczas bdzie to-
czya si tam i z powrotem i nigdy nie wyleci z
czary. W kwantowym opisie istnieje bardzo
mae prawdopodobiestwo (mniej wicej jak
jeden do 10 29 ), e kulka jednak wyleci z czary.
W istocie w fizyce klasycznej istnieje przykad
przenikania przez barier. Poniewa rwnanie
Schrodingera ma tak sam posta, jak rwna-
nie falowe dla fal wietlnych czy te dla fal na
wodzie, wic mona oczekiwa, i w optyce
znajdzie s i przykad na przenikanie przez ba-
rier . Powierzchnia kaw a k a szk a przedstaw ia
b a rier dla wiata znajdujcego si wewntrz
sz k a i prbuj cego s i ze wydosta. Kied y
w iato pad a na powierzchni pod ktem wi k
szym od kta krytycznego (s to kty za bronio-
ne przez prawo Snella), wwczas wizka wiat la
nie moe przedosta si przez barier i w
rezu ltacie nast puje cakowite odbicie wizki z
powrotem do sz ka , co pokaza no na rys. 28.21 a.
Szk:o
a) Powietrze
/
Promien padaj a.cy
Rys. 2X. 2 1. P rze nik an ie sw i at a p rzez barier,. Gd y w robi L u
jednego kawa k a sz ka za sian ie umi eszczony drugi kawa e k .
wled y czs sw i al a m oe przej s L jednego ka w a k a c1,1
drugiego
J ee li , j e dn ake, w pobliu (w od l egloc i jednej
czy dwch dugoci fali) zostanie umieszczo ny
inny kawaek sz k a (rys. 28.2 1b), to cz w iat a
przeniknie przez b a ri e r do dru giego kawaka
szk a. Analogiczne zjaw isko dl a fal w zbio rniku
wody jest po kaza ne na rys. 28.22.
172 2X. Materiu sko11dl!nso11ana
Ry s. 2X.22. Prze nik a nie przez barier\' w zb iorn iku cieczy.
a) Fa le S<! cakowicie odb ite od przerw y. kt r stanow i
w<:tr:-i twa glt;bsLej \ \l)(l y . Gd y ta przerwa zwa si9. jak na
rys. b) i c). pojawia s i fa la przec hodzca przez przerw .
Nat e ni e tej fali ro n i e w mi a r z w a nia s i prze rwy. (D zi ki
upr zejmo ci Edu ca ti o na l Deve lo pmenl Cente r)
Podsumowanie
W przy padku wizania kowalencyjnego cia
s t a yc h
chmury elektronw walencyjnych s
skupi o ne w patach " czcy ch n aj blisze j
dra. W przypadku wiz a nia metalicznego nie
wys t puje takie skupienie s i chmur elektronw
walencyjnych - rozkad chmur jest taki, jak
gdyby elektrony walencyjne rozprzestrzeniay
si na cay kawaek metalu. Ma ksymalna ener-
gia kinetyczna elektronw w metalu, zwanych
elektrona mi przewodnictwa, wynosi
KJ = ~11:1GN )2/3
gdzie N jest liczb atomw przypadajcych na
jednostk o bjtoci. Wielko KI jest nazywana
pozio mem Fermiego. Elektrony w metalu znaj-
duj si w studni potencjau o redniej gboko
ci U 0 . Praca wyjcia rwna si W 0 = U 0 - K1 .
Gdy dwa rne metale zostan ze sob zet-
knite , wwczas nastpuje niewielki, szybki
przepyw elektronw przewodnictwa, ktry za-
chodzi dopty, dopki nie wyrwnaj si po-
ziomy Fermiego. Wsk utek tego powstaje poten-
cja kontaktowy, rwny rni cy prac wyjcia.
Przew o dno elektryczna jest proporcjonal-
na do redniej drogi swobodnej elektronw
przewodnictwa. Srednia droga swobodna wzra-
sta w mi a r obniania temperatury, a dla pew-
nych przewodnik w (zwanych nadprzewodni-
kami) staje si nie s k o czenie dua ju w tempe-
raturach nieco wy s zych od zera bezwzgld
nego.
Je e li /1 identycznych atomw zostanie usta-
wionych w szeregu w jednakowej odlegoci, to
k ademu poziomo wi energetycznemu izolowa-
nego atomu bdzi e odpowiadao pasmo s kada
jce s i z /1 blisko siebie lecych poziomw. W
przypadku wi za nia metalicznego pasmo ener-
getyczne stanu podstawowego elektronw wa-
lencyjnych jest a lbo czciowo zapenione , albo
nakad a s i na pasmo pow s tae z wy szy ch
poziom w energetycznych.
W przypad ku p przewodnikl'Yw pas mo ener-
getyczne elektronw walencyjnych jest za pe
nione i oddzielone przerw energetyczn od
na s tpn ego wy szego pasma energetycznego
(zwanego pasmem przewodnictwa). Liczba elek-
tron w wzbudzonych termicznie do pasma
przewodnictwa jest proporcjonalna do
exp( - Epr=erwf2k7). Pprzewod nik m o n a do-
mieszk owa, wskutek czego bd dodatkowe
elektrony przewodnictwa (typ 11) lub dodatkowe
dziury (typ p). Dwa stykaj <1ce si pprze wod
niki typu pi typu /1 tworz zcze p-11. J ee li do
 Podsu111m 1a11ie
z cza jest przy oo n e n a pi ci e zew n trz n e
V, to
pn1d pr ze p ywajcy przez zh1cze jes t rw ny
T ra nzysto r pnp m o na wy o bra a so bi~ j ako
z <1cze / H l (emiter-baza), d o kt rego przy czo
no ko lekto r typu p. Wwczas m a y pr d bazy l b
m oe k o ntrol o w a du y pr d ko lektora /k.
W a rt o w s p czy nnik a wzmocnienia pr du
fi = lk/ I m oe w y n os i - I OO.
Elekt ro ny przewodnictwa m og by w yc i
ga ne" z po wie rzchni zimnego k awa k a meta lu
przez silne zew n trzn e po le elektryczne. T a ki
proces, zwa ny e mi sj p o l ow przez b a ri e r
p o t e n cj a u , m o n a wyj a ni za p o m oc w y k a d
niczo m a l ej cej funk cji fal o wej w e wn trz ba -
n ery.
Uzupenienie 28.1. Zastosowania
(radio i telewizja)
zcza
Se rcem od bio rnik a radio wego czy telewizyjne-
go jes t detekt o r di od o wy. Jak po kaza no na rys.
28.23, zwy k y detekto r diod owy s k a d a s i z
opo rnik a R p o czo n ego szeregowo z di o d
z <! CZOW<! / H l . Na stro nie 167 m w ili m y, e o po-
rn o di od y silnie za l e y od kierunku prz y oo
nego n a pi c i a . Dla jednego kierunku o p o rn o
jes t prawi e rw na zeru , a dl a innego jest ba rd zo
Napicie
one
~~z~lo~
o t
Napi ci e
A na Bt!\ !\ (\
o~
8
tWyjcie
Rys. 28.23. Pros lownik diodowy. Do ko1i cw ki wej c i owej A
jes1 przy oo n e zmienne n apic i e. Nap i cie wyj c i owe na
J...u 1icl:Hvce /J ma obci \! IC polw k i ujemn ej wa n oSci
173
du a. Dowolny o bwd m aj cy t a k w aci wo
jest nazywa ny di o d . Z rys unku 28.23 w id a, e
gd y do uk adu di od a-o po rnik jest przy oo n e
d oda tnie n a pi c i e , dioda w zasad zie sta nowi
o bwd zwa rt y i na o po rniku R pojaw i s i
dod a tnie n a pi ci e. N atomias t w przy pad ku
pr zy oe ni a ujemnego n a pi c i a o porno diod y
jest zn acznie wi k sza ni R i wtedy wi k sz a cz
ujemnego spadku n a pi c i a bd z ie na diodzie, a
nie na opo rniku . Mimo e n a pi cie na koc w
kac h wej c i o w yc h A jest ujemne przez p o ow
Lmienne napicie
wejsciowe
o~/\
V~
/\ t '"
Stare napicie
A wyjciowe
p-n
c
Fn=r" B
Rys. 28 .24. Pros town ik di odowy po czo n yz ko nde nsa torem
C. Bez ko ndensa tora n ap i c i e mi a oby prze bieg ta ki. jak
krzywa przerywa na
czas u, n a pi ci e na k o c wk a ch wyj ciowych
ni gdy nie bd z i e ujemne. N a pi ci a na k o c w
kac h B m o n a u y d o a d o w a ni a kondensa to-
ra. Dioda w ta kim uk ad z i e, zwa na prostowni-
kiem diodowym (zo bacz rys. 28.24), m oe s u y
do przetwa rzani a n a pi c i a zmiennego na n a pi
cie s t a e. Wszystkie sieciowe odbiorniki radiowe
i telewizyjne za wi eraj pros town iki diodo we
s u ce do przetwa rza nia n a pi ci a zmiennego
na s t a e .
Radio
Radiostacj a wysy a fale elekt ro magnetyczne o
modulowanej a mplitudzie i o usta lo nej czs t o
tli wo ci , zawa rtej w pasmie emisji. Pas mo emisji
zawiera czs t o tliw oc i od 0,5 d o 1,6 MH z.
Amplitud a fa li elekt ro m agnetycznej jest modu -
lowa na, czy li zmienia na, za p o m oc syg n a u
d wi k o w ego , kt ry ma b y przenoszon y. N a
174 28. Materia skondensowana
Rys. 28.25. Krzy wa kolorowa jest wykresem napicia o
czs t o tliwo c i
radiowej jako funkcji czasu. Na tym rysunku
fala elektromagnetyczna o duej czstotliwoci (czstotliwoci
radiowej) jest modulowana amplitudowo za pomoc czystej
fali sinusoidalnej, czyli pojedynczego dw i ku o czstotliwoci
I OOO Hz (czarna krzywa). Dla zachowania wyrazistoci
rys unku czstotliwo rad iowa zostaa znacznie zmniejszona
Rys. 28.2 6. Cza rna krzywa przedstawia n a picie wyj ci ow e z
detektora diodo wego. Zwrmy uw a g, e n a picie wyj c iowe
rn a k sz tat pierwotnego sygnau dwikowego z niewielkimi
za a mkami o czstotliwoci radiowej. Kolorowa krzywa
przedstawia sygna o czs t o tliwoci radiowej, ktrego ujemna
cz zos ta a o bcita
b)
SygnaT
obrazu
Rys. 28.28. S y g n a obrazu litery N otrzymany za pomoc d zie wici u linii wybiera nia. a) Obraz na oscyloskopie lampy obrazowej
otrzymany za pomoc syg nau obrazu b) u y tego do ko ntrol owa ni a nat enia w i zki
Antena
GTonik
Wzmacniacz Wzmacniacz
czsto tliwoci czsto fi i woci
radiowych dwikowych
Rys. 28.27. Schemat blokowy odbiornika radiowego o mo-
dulowanej amplitudzie
rysunku 28.25 przedstawiono przykadowy wy-
kres fali elektromagnetycznej modulowanej czy-
stym sygnaem muzycznym o czstotliwoci
1000 Hz. W odbiorniku radiowym ten saby
sygna zostaje wychwycony przez anten,
wzmocniony za pomoc wzmacniacza czstotli
woci radiowych i nastpnie jest podawany na
detektor diodowy. Napicie wyjciowe z diody
odtwarza dokadnie pierwotny sygna dwiko
wy o czstotliwoci 1000 Hz, jak pokazano na
rys. 28.26. Ten sygna dwikowy jest nastpnie
wzmacniany za pomoc wzmacniacza czstotli
woci dwikowych i przekazywany do goni
ka. Schemat blokowy odbiornika radiowego o
modulowanej amplitudzie jest przedstawiony
na rys. 28.27.
Telewizja
W telewizji sygna obrazu jest take sygnaem o
modulowanej amplitudzie, naoonym na fal
non o czstotliwo ci radiowej. Zatem odbior-
nik telewizyjny jest podobny do odbiornika
radiowego sygnaw o modulowanej amplitu-
Linia 9
 U::.upi!lnienie 28_/_ Z11s111.1011w1ia ::./c::.11 fJ-11
Antena
Wzmacniacz Detektor
czstotliwoci diodowy >--------.---- sygnaTu
radiowych
Separator
impulsw
Rys. 28.29. Schemat blokowy odbiornika telewizyjnego
dzie, a rnica polega na tym, e kocowy
sygna obrazu jest uywany do modulowania
natenia strumienia elektronw, ktry uderza
w ekran telewizyjnej lampy obrazowej. W ko
cowym sygnale obrazu napicie jest wprost
proporcjonalne do jasnoci obrazu. W przedzia-
ach czasu midzy liniami sygnau wystpuj
impulsy napicia, ktre oznaczaj, e obwody
wybierajce w lampie obrazowej zaczynaj wy-
biera inn lini. Kolejno wybierania linii dla
litery N" jest pokazana na rys. 28.28a, a
odpowiadajcy temu sygna obrazu jest przed-
stawiony na rys. 28.28b. Schemat blokowy
odbiornika telewizyjnego, cznie z ukadami
wybierania, jest przedstawiony na rys. 28.29. W
Stanach Zjednoczonych komercjalna telewizja
uywa 525 linii do wytwarzania obrazu i 30
cakowitych obrazw na sekund.
wiczenia
I. Gboko studni potencjau w metalu wy-
nosi 11 eV. Praca wyjcia jest rwna 4 eV.
(a) Ile wynosi cakowita energia mecha-
niczna elektronu przewodnictwa na po-
ziomie Fermiego?
(b) Jab1 energi kinetyczn uzyskuje elek-
tron, ktry wchodzi do tego metalu?
2. Ile elektronw przewodnictwa przypada na
gra m sodu? Ile elektron w przewodnictwa
znajduje si w gramie germanu, domieszko-
wa nego a rsenem w proporcji 3 czci na
mili o n')
175
Kontrolna siatka
dziara elektronowego
Wzmacniacz
Cewki odchylania
obrazu poziomego
Cewki odchylania
Generator pionowego
odchylania
poziomego Strumie
elektronw
Generator
odchylania
pionowego
(Rzut z gry)
3. Elektron o energii kinetycznej rwnej 3 eV
uderza w metal. Gdy wejdzie do metalu,
jego energia kinetyczna wzrasta do 8 eV.
Jaka jest gboko studni potencjau?
4. Przypumy, e dwa metale maj prace
wyjcia rwne odpowiednio 2,8 eV i 3,2 eV.
Jaka bdzie kontaktowa rnica potencja-
w powstajca wskutek zetknicia tych
metali? Ktry z nich bdzie mia wikszy
potencja?
5. Dla metalu A U 0 = 4 eV i KJ = 3 eV. Dla
metalu B U 0 = 3,5 eV i KJ= 2 eV. Jaka
bdzie warto potencjau kontaktowego,
powstajcego wskutek zetknicia tych me-
tali? Ktry z metali bdzie mia wikszy
potencja?
6. Promieniowanie soneczne na powierzchni
Ziemi wynosi 2 cal min - i cm - 2 . Jakie musi
by pole powierzchni baterii sonecznej o
15%-owej wydajnoci, by zostaa wytwo-
rzona moc rwna 100 W?
7. Rozwamy hipotetyczny metal A. Gdy ten
metal pochania fotony o energii 7 eV,
wwczas s emitowane fotoelektrony o
energiach dochodzcych do 3 eV. Gsto
elektronw przewodnictwa w metalu A jest
taka, e wewntrz metalu elektrony te maj
energie kinetyczne, zawarte w przedziale od
zera do 5 eV.
(a) Jaka jest warto energii Fermiego'/
(b) Ile wynosi praca wyjcia?
(c) Jaka jest gboko studni potencjau ?
(d) Ile energii kinetycznej traci elektron,
gdy wychodzi z metalu?
176 28. Materia skondensmrnna
(e) Ile wynosi , wyraony w eV, prg foto-
elektryczny?
8. Naczynie o rednicy I cm zawiera sup
ciekego helu II wysokoci 5 cm. Ile czasu
bdzie trwa proces wypezania caej cieczy
z naczynia po odjciu pokrywy zamykajcej
to naczynie? Prdko wypezani a wynosi
50 cm/s, a grubo warstwy jest rwna 10 - 5
cm.
9. Potencja przycigajcy elektrony dla pew-
nego metalu wynosi U0 . Dugo fali elek-
tronu znajduj<1cego si na zewntrz meta lu
jest rw na IO A. Gdy ten elektron przenik-
nie do wntrza metalu , wwczas jego du
go fali zmaleje do 4 A. Jaka jest warto
U 0 w eY'1
10. Powtrz obliczenia wskazane w przyk. 5
dla germanu.
11. Pow trz obliczenia wskazane w przyk. 6
dla napici a 1 V.
12. Powtrz obliczenia wskazane w przyk. 6
dla temperatury I 00 C.
13. Ile musi wynosi przerwa energetyczna w
pprzewodniku, z ktrego wykonano dio-
d emitujc wiato zielone? .A. = 500 nm.
14. Przyjmij, e w mzgu ludzkim znajduje si
okoo I 0 1 0 neuronw. Jaka w przyblieniu
mu si by grubo pytki z ukadem scalo-
nym, aby gsto umieszczonych na niej
urz<!dze elektronicznych bya taka sama,
jak gsto neuronw w mzgu?
15. Jaka jest czstotliwo generatora odchyla-
nia poziomego w amerykaskiej telewizji?
Zadania
16. Sia utrzymujca kady atom w sieci krysta-
licznej w usta lonym pooeniu jest propor-
cjonalna do wychylenia. Jak rednie wychy-
lenie bdzi e zmieniao si z temperatur?
Staa siy jest K. Wyprowad wzr na pier-
wiastek ze redniej kwadratowej wychyle-
nia i wyra t wielko za pomoc K , T i
innych staych, ktre oka si potrzebne.
17. Jaka jest gsto stanw w przestrzeni fazo-
wej, gdzie element objtoci jest zdefiniowa-
ny jako (dx dy dz dpx dpY dp z). Szukamy
wielkoci p, ktra jest zdefiniowana za
pomoc zalenoci dn = pdx dydzdpx
dpY dp 0 ( W1kazwka:
f f
Pf Pt
dpxdpydp = 0
2
4rrp dp = ~rrPJ)
o o
18. W gwiedzie zwanej biaym karem do
opisu swobodnych elektronw naley sto-
sowa mechanik relatywistyczn, czyli pd
elektronu na poziomie Fermiego wyraa si
wzorem Pr = me. Ile wynosi stosunek
K/K/ Naley korzysta ze cisego wzoru
K = (c2p2 + mzc4)1 12 ~ mc2
19. Odczy taj z rys. 28.11 dla jakiej wartosc1
odlegoci midzyatomowej sd staby si
pprzew odnikiem. Jaka gsto, wyraona
w gramach na cm 3 , odpowiada takiej od-
legoci?
20. Masa Soca wynosi 2,0 10 30 kg. Przypu
my, e Soce skurczyo si gwatownie i ma
ksztat kuli o promieniu 5 km. Zakadamy,
e gsto jest jednorodna.
(a) Zakadajc, e liczby elektronw, pro-
tonw i neutronw s rwne, oblicz
ma ksymalne energie kinetyczne elekt-
ronw i neutronw (w eV). Ile wynosi
cakowita energia kinetyczna wszyst-
kich czstek, wyraona w dulach?
(b) Gdyby nastpia przemiana wszystkich
protonw i elektronw w neutrony, to
jaka byaby cakowita energia kine-
tyczna?
21. Praca wyjcia litu wynosi 2,36 eV. Gsto
jest rwna 0,534 g/cm 3 . Ile wynosi U0 ?
22. Gdyby gbokoci U0 studni potencjau
pok azanych na rys. 28.9a byy nieskoczo
ne, to w jaki sposb E, i E 2 wyraayby si
za pomoc h2 /mx6? Porwnaj z wartocia
mi podanymi na rysunku.
23. Zastosuj metod wyznaczania poziomw
energetycznych w studni o skoczonej g
bokoci, uyt w rozdz. 25, do znalezienia
poziomu E 1 na rys. 28.9c.
24. Przypumy , e walec wykonany z czystego
germanu zost a ozibiony od 300 K do
30 K. O jaki czynnik wzronie jego opor-
no?
25. Jak czci arsenu naley domieszkowa
german, by jego przewodno w temperatu-
rze pokojowej podwoia si? Przyjmij, e
 \1iczenia i :::adania 177

liczba elektronw przewodnictwa w czys- cia przez barier. Ile wyn osi, wyraony w
tym Ge jest rwna exp(- Evr=mj 2kn, amperach, prd zimnej emisji?
26. Powtrz obliczenia wykonane w przyk. 4 29. Do punktu A w obwodzie po kazanym na
dla 200 stud ni zamiast 100. Wszystkie inne rysunku jest przyo o ne zmienne napici e .
liczby przyjmij takie same. Jaka energia
bdzie odpowiadaa dwusetnemu poziomo-
wi. a jakie energie pierwszemu. pidziesi
8
temu i setnemu poziomowi?
27. Przyjmij, e krzywa energi i potencjalnej,
opisujca oddziaywanie midzy elektro-
nem i ujemnie naadow a nym pykiem kurzu Zadanie 29

a)
=:-i :j [;:=-
U(x)
--X-
30.
Wykrel n a picie pojawiajce s i
B jako funkcj czasu.
Rozwa obwd skadajcy si z trzech opo-
w punkcie

rnikw i dwch idealnych di od .

b) 1fr
10
R
6
4 JQ
2
o +
)(

!2V =
4Q

Zadanie 27
Zadanie 30
4
o promieniu 10- cm, ma przebieg pokaza-
ny na rys. a). Rozpatrz znajdujcy si wew- (a) Jaki prd przepywa przez opornik o
ntrz kuli elektron, ktrego funkcja falowa wartoci 2 Q?
ma ksztat pokazany na rys. b). (b) Jaki prd przepywa przez opornik o
(a) Jaka jest dugo fali elektron u wew- warto c i 3 Q?
ntrz kuli? (c) Jaki prd przepyw a
przez opornik o
(b) Jaka jest prdko elektronu wewntrz wartoci
4 Q?
kuli? (d) Jeeli bateria zasilajca zostanie w
(c) Ile wynosi prawdopodobiestwo , liczo- czona odwrotnie, to jaki prd bdzie
ne na jedno zderzenie, e elektron wyj- przepywa przez opornik czteroomo-

dzie z kuli? wy?

(d) Zakadajc, e elektron nie traci w ogle 31. Gsto stanw w gazie Ferm iego rwna si
energii, oblicz redni czas ycia elek- 8
N= rr(P}/h 3 ). Jak rednia warto pdu P
tronu w kuli (ze wzgldu na moliwo 3
ucieczki z kuli). wyraa s i za pomoc pdu maksymalnego
28. W niewielkiej zimnej katodzie w cigu se- P/
kundy nastpuje 10 18 zderze elektronw 32. Wyprowad wzr na K1 w przestrzeni dwu-
przewodnictwa z powierzchni, przy ktrej wymiarowej . Niech N oznacza liczb czs
jest ba riera potencjau wytworzona przez tek na jednostk powierzchni.
silne pole elektryczne. Funkcja falowa elek- 33. Powtrz powysze zadanie dla czstek
tronu maleje o czynnik 10 3 wskutek przej- skrajnie relatywistycznych.
 29
Fizyka jdrowa
Ro zdz i a ten pow i ca my gwnie wyja nie niu
struktury i wasnoc i jder atomowych. Przed-
staw im y t e pra kt yczne zastosowa nia o dd z ia y
wa 11 j~iu rowyc h. takie jak zastosowanie radioizo-
topw czy rea kcji rozszczepienia i syntezy j<1d-
rowej. Omwimy dziaanie reaktorw i bomby
a tom owej.
Spos b prezentacji fizyki jdrowej zaw iera
wiele a na logii do prezentacji fizyki atomowej.
Opi eraj c s i na prawach podstawowych b
dziemy prbowali przewidzie rozmiary, ener-
g i wi<1zania, moment pdu , poziomy energe-
tyczne i inne wasnoci jder atomowych . Om-
wimy niekt re zastosowania praktyczne, ktre
anga uj p o t ny przemy s i s bardzo wane
dla rozwoju lud zkiej cywilizacji.
Terminologia
Ka de j<1d ro atomowe skada si z proto n w i
neutron w wizanych siami jdrowymi. Po nie-
wa neutron i proton maj prawie t a k sa m
ma s i ba rd zo z blione inne wasnoci, w i c
obydwa ok re l a s i na zw 11uk/eon . Nazwa
nuklid jest stosowa na dla kade go jdra wik
szego ni nukl cun t~lowa j d ro i nu k lid mug<!
b y u ywa n e za miennie). Nuklidy m aj ce t
sa1m! li czb protonw, a le rnice s i li czb
ne utron w nazywa m y i::otopami. Jdra ma e i
red ni e maj <! w p rzyb li e niu tak sa m li cz b
protonw i neutro nw . Do oznaczeni a li czby
masowej jdra , czyli cznej liczby protonw i
neutronw, uywa si litery A. Liczba neutro-
nw jest dana wyraeniem A - Z , gdzie Z jest
liczb atomow ( li czb protonw). Warto
liczby A dla jdra atomowego jest bardzo bliska
masie odpowiadajcego mu a tom u. Je li chce-
my opisa jdro , to uywamy symbolu odpo-
wiadajcego mu atomu poprzedzonego liczb
masow w grnym indeksie. Na przykad 14 C to
izoto p wgla , ktry skada si z 6 protonw i 8
ne utronw. Nuklid 12 C zosta wybrany dla
zdefiniowania jednostki masy atomowej - wy-
nosi ona dokadnie 2. Dlatego mwim y, e
s kaa masy atomowej opiera si na jdrze 1 2 C.
29.1. Rozmiary jder
Najprostszym sposobem ok re lenia rozmiaru i
rozkad u masy jdra jest patrzenie" na nie przy
u yc iu wizki o dugo c i fa li wyranie mniejszej
ni rozmi a r jdra . Taka technika, zwana rozpra-
sza niem d yfrakcyjn ym, bya opisa na w rozdziale
23.5. Jako wizki o maej du go ci fali uywa s i
wysokoenergetycznych prot o nw lub neutro-
nw. W yniki po mia rw otrzymane zarwno t
jak innymi technik a mi w s kazuj, e redni pro-
mi e dla wszystk ich jd e r oprcz najmniej szych
jes t dany wzore m
R ~ (l ,2 10 - 15
m) A 113 (29.1)
 29. /. Rozmiarv jder
W fizyce jdrowej i fizyce czstek elementarnych
wielko I o- 15 m pojawia si czsto i wprowa-
dzono dla niej nazw fermi. I fermi = I fm =
= I o- 15 m. Z rozpraszania dyfrakcyjnego o-
trzymujemy nie tylko rozmiar jdra, ale rwnie
rozkad materii jdrowej w jego wntrzu.
Przykad I. Jaka jest gsto masy
gsto czstek w materii jdrowej?
4 tronw. (Wedug R. Hofstadlera, Ann. Rev. Nuci. Sci. 7:231
ODPOWIED: Dla j.dra o objtoci 3rr:R 3
liczba czstek na jednostk objtoci
wynosi
nukleonw
44
= 1,38 lO 3 (29.2)
m
Gsto masy to iloczyn tej liczby i masy
nukleonu
p = .#MP=
= (l,38 1044 )(1,67 l0 - 27 ) kg/m 3 =
= 2,3 10 17 kg/m 3
Wynika std, e I cm 3 materii jdrowej wayby
230 milionw ton. Warto zauway, e gsto
materii .idrowej nie zaley od rozmiarw jdra,
poniewa jego objto jest proporcjonalna do
liczby masowej A.
Rozpraszanie elektronw wysokiej energii
W innej metodzie wyznaczania rozkadu materii
jdrowej posugujemy si wysokoenergetycznymi
elektronami. Poniewa oddziaywanie elektronw
przechodzcych przez materi jdrow ma chara-
kter elektromagnetyczny, czyli zaley od adunku
jdra, wic mona na jego podstawie okreli
rozkad adunku elektrycznego lub rozkad proto-
nw wewntrz jdra. Na rysunku 29.1 przedsta-
wiono wyznaczone t metod rozkady adunku w
jdrach wgla i zota. Jak si zaraz przekonamy,
jeli adunek jest skupiony w pobliu rodka jdra,
179
zroto
0,5
o 5fm r
Rys. 29.1. Rozkad gstoci adunku w jdrach wgla i zota w
jednostkach IO' C/cm 3 wyznaczony z rozpraszania elek-
(1957))
to elektrony s odchylone pod wikszymi ktami,
ni jeli ten sam adunek jest rozoony w caej
kuli.
Elektron o wysokiej energii przechodzcy w
odlegoci hod jdra o adunku Ze jest odchylany
o kt O w kierunku tego jdra (zobacz rys. 29.2).
- -- _E_j_ X
b
-~LlPy
+Ze Ja,dro
Rys. 29.2. Elektron o pdzie p rozpraszan y na j<!drze ato-
mowym o adunku Z e
Zgodnie z prawem Coulomba im bardziej elek-
tron zbliy si do jdra tym oddziaywanie jest
silniejsze, a odchylenie wiksze. Mona wyprowa-
dzi wzr okrelajcy zaleno kta odchylenia e
od odlegoci b. Jeeli jednak elektron zbliy si
tak bardzo, e znajdzie si wewntrz jdra, to sia
oddziaywania kulombowskiego nie bdzie ju si
zwiksza (zobacz rys. 16.3). Dla naadowanej
powoki kulistej najwikszy kt odchylenia wy-
stpuje, gdy odlego jest rwna promieniowi
(b = R). Dzieje si tak dlatego, e pole wewntrz
powoki jest rwne zeru. W takim przypadku
mona wyznaczy promie powoki mierzc emax
(maksymalny kt odchylenia). Potrzebna jest do
tego tylko zaleno Ood b. Przyblione wyprowa-
dzenie wyglda nastpujco:
Niech LJp.., bdzie zmian pdu elektronu
180 _'9. Fi::rka jdrmrn

wywo an przez d z iaanie s i y Coulomba. Wte- mierny pod uwag falow natur elektronu, to
dy, zgodnie z definicj <1 s i y podarn1 przez Newto- mo e my si spodziewa niewielkiej liczby roz-
na, mam y prosze powyej 8..,,. Dla ba rdziej jednorodnie
naadowanej kuli na elektrony pe netrujce wn
Li p , = JF d1 =
1 e .f E1 d1 = c J Er(: 1
) trze jdra bdzie dziaa pewna sia pochodzca
od adunku w centralnej czci jdra i znw
Dla m a yc h k<1t w odch yleni a mon a przyJ<! odchylenie moe przekroczy omax z tych po-
ds::::: dx, wtedy wodw 8 11ix jest tylko rozmyt granic . Mo
na jednak zmierzy ksztat i rozmiar tego roz-

ef Edx
Li p ::::: -
L'
= -- e f E,2rrhdx
2rrhu
mycia w rozkadach kt o wych rozproszonych
elektronw, a std wyzn aczy rozkad adunku
Za uw a m y , e 2n.hdx jest powierzc hni obsza ru w ew ntrz jdra. Pomia ry takie wykonywano

cylindrycz nego dA . Wtedy zarwno dla rozpraszania elektron-proton jak

elektron-jdro , a ich wyniki wskazuj , e w

LJ p ::::: -e-
2rrb u
f EdA protonie nie ma naadowanego rdzenia.

gdzie ca k owa ni e prze biega po powierzchni cy-

lindra o promieniu h, na ktrego osi znajduje si Przykad 2. Elektron o energii 10 GeV
j<1dro. M oe my z astosowa prawo Gaussa (rw- skierowano" na brzeg jdra oowiu
nanie (15 .7), z ktrego wynika, e EdA = f (R = 7,5 fm) . Jaki bdzie kt odchylenia
= 4rrk 0 Q) do wyznacze ni a caki. Poniew a ca w przyblieniu klasycznym?
ko wity ad un ek wewm1trz cylindra wynosi Ze,
w i c o trzy mujemy ODPOWIED : Ro z wi z uj c rwnanie
2 (29 .3) i podstawi ajc u = c otrzymujemy
e 2k 0 Z e
LJ /\ ::::: - -(4rrk 0 Z e) = ---
. 2rrhu hu 8 k 0 Z e2
tg-= - - (29.4)
2 pcb
Z rys unku 29.2 wid zimy, e LJ p = ptgO. Po
podstawieniu mam y Energia elektronu pe= 10 GeV, a
b=7,5l0 - 15m
2k Ze 2
(p tgO) : : : :0 - -
hu 8 (9 . 10 9 )(82)( 1,6. 10 - 19 ) 2
tg2=( l ,610 - 10)(7,5 10 - 15) = 0,0157
2
h :=:: - k o_
Ze_
putg0/ 2 8 = 1,80

D o kadny wzr, prawdziwy dl a wszystkich k

tw O ma po s ta
Z przykadu 2 wida, e
gdyby cay adunek
k 0 Ze 2 jdra oowiu by rozoony na jego powierzchni
b =--- (29.3)
putg(0/ 2) elektrony o energii 10 GeV nie mogyby si
rozprasza pod ktem wi kszym ni 1,8.
Gdyby c a y a dun ek j dra by ro zo o ny na
powierzchni sfery o promieniu R, to promi e
j dra mo n aby o tr zy ma pod s t awiaj c we wzo-
rze (29.3) O = 8..,,. Wtedy
Przykad 3. Powt rz poprzednie oblicze-
k 0Ze2
R = - - - -- nia dla elektronw o energii 10 GeV bom-
putg(011'" J 2) b a rdujcych jdro wodoru. Jaki bdzie
W dotychczasowych rozwaaniach korzysta- maksymalny kt rozpraszania, je li
li my tylk o z mechaniki klasycznej . Je li we - przyjmiemy promie protonu R = 1 fm?
 2lJ. I . Ro::.miary jder 181

ODPOWI ED: Podstawiajc z= 1 i

15
/J = 10 - m do rwnania (29.4) otrzy-
mujemy
() k0 e2
tg - = - - = 0,00144
2 pcR
() = O, 17

Z przykadu 3 widzimy, e jeli rozkad

kc1towy dla rozpraszania elektronw o energii
IO GeV na prot o nach d y do zera dla kt w
powyej O, 17, to promie protonu musi by
rzdu I fm. Do w iadczenia takie przeprowadzo-
no w la tach szedziesitych i otrzymano war-
to 0,8 fm dla redniego kwadratowego pro-
mienia adunku w protonie.
Przykad 4. Jaki byby maksymalny kt
rozpraszania elektronw o energii IO GeV
na protonach, gdyby 1/ 3 adunku proto-
nu bya skupiona w rdzeniu o promieniu
R,cJ=eia ~ O,J fm?
ODPOWI ED: W tym przypadku za adu
nek czstki tarczy (Ze) w rwnaniu (29.4)
e ,
nale y pod s tawi . Podstawiajc b=
3 A
16
= 10 - m otrzymujemy (8m aJrcl=e11ia =
= 0,55. Zauwamy, e jest to okoo 3
razy wicej ni w przyk. 3.
Rys. 29.3. Wi<1zka neutronw bombardujca p y tk o po-
wierzchni A
tronami o wysokiej energii pytk wykonan z
interesujcych nas atomw (zobacz rys. 29.3).
Neutron przechodzi przez pytk po linii pros-
tej, chyba e nastpi bezporednie zderzenie z
jdrem. Liczba neutronw ubywajcych z wiz
ki bdzie wic proporcjonalna do powierzchni
zajmowanej przez jdra. Dopki dugo fali
neutronu jest znacznie mniejsza ni rozmiar
jdra , dopty obszar, w ktrym neutron efekty-
wnie oddziauje, mona opisa wzorem
a= rrR 2 , gdzie R jest promieniem jdra .
Prawdopodobie s two ubywania neutronw
jest dane ilorazem cakowitego obszaru zajmo-
wanego przez jdra do rozmiarw pytki
Naa
prawdopodobienstwo = - -
gdzie N" jest cakowit liczb atomw w pytce ,
a - efektywn powierzchni pojedynczego jd
ra, a A - powierzchni pytki.
Niech

W przykadzie 4 pokazano, e gdyby w N

I= ~
protonie z najdowa si naadow a ny rdze , to A,
m og liby my zobaczy elektrony rozproszone
bdzie licz b atomw w jednostce objtoci, a x
pod bitami wikszymi ni obserwowane do
- gruboci pytki . Prawdopodobiestwo u-
wiadcza lnie. W rozdziale 31 dowiemy si, e
bywania neutronw wynosi wtedy JV adx dla
proton jest zbudowany z trzech mniejszych
pytki o gruboci dx. Je li N jest liczb neutra-.
obiektw zwanych kwarkami, ale ade n z nich
nw w wizce po przej c iu drogi x , to zmiana N
nie znajduje si stale nierucho.m o w rodku
jest iloczynem tej liczby ne utronw i prawdopo-
proto nu tworzc jego rdze .
dobiestwa ubywania

Przekrj czynny na absorpcj neutronw dN = - N JVadx

Rozmiar, a s td promie jdra atomowego, dN

- JV'ad.'
mo na wyznacy rwnie bombardujcneu- N
182 }9_ Fizvka jdrowa

Po scakowaniu otrzymujemy nazw - barn (1o- 24 cm 2 = 1 barn).

Przyjmujc, e powyszy rozmiar jest
In N = - JV' a x + con st rwny rrR 2 otrzymujemy
a nastpnie
rrR 2 =0.65 10 - 24 cm 2
N= N 0 exp( - .Alax)
R = 4,55 fm
gdzie N 0 jest pocztkow liczb neutronw
(N= N 0 dla x =O). Przekrj czynny jest dany
wzo rem
I N 29.2. Oddziaywanie nukleon-nukleon
a=--ln-0 (29.5)
Jll x N Podstawowym zadaniem fizyki jest wyjanienie
wszystkich zjawisk przy uyciu niewielkiej licz-
by prostych, podstawowych zasad. Poniewa
Przykad 5. Przyjmijmy, e detektor po- wszystkie obiekty materialne s zbudowane z
kazany na rys. 29.4 zlicza I O OOO neutro- elektronw i jder atomowych, wic staralimy
nw na minut. Jeli wstawimy dodatko- si pozna podstawowe oddziaywania elektro-
wo pytk miedzian gruboci 2 cm, to nw, jder i fotonw_ W poprzednim rozdziale
liczba zlicze spada do 8950 na minut. przekonalimy si, e takie podejcie moe by
bardzo owocne. Umoliwio ono wyjanienie
struktury i oddziaywa materii, chocia ra-

~
chunki s trudne. Nowoczesna teoria elektrody-
a=::::::::::J
Detektor
namiki kwantowej jest tak dobra, e uzyskuje si
W10,zlw neutrondw w jej ramach wyniki z dokadnoci wiksz ni
neutronow Pfytka
osigalna dowiadczalnie. Jak dotd nie znale-
miedziana
ziono rozbienoci midzy przewidywaniami a
Rys. 29.4. Gd y wstawimy pytk miedzian. i cLba
dowiadczeniem , mimo e niektre pomiary
Lli cze 11 spada z 1V11 du N
daj dokadno jednej dziesiciomilionowej.
Jaki jest przekrj czynny na rozpraszanie Z drugiej strony elektrodynamika kwantowa
ne utronw na mied zi i jakiemu promie- nie pozwala wyjani struktury jdra atomowe-
niowi jdra to odpowiada? go, ktre jak wiemy skada si z neutronw i
protonw. Trzeba wprowadzi nowe oddziay
ODP O WIED : Gsto
atomw miedzi wanie, aby wyjani co tak silnie wie nukleony
mo na otrzyma z gstoc i miedzi p = w jdrach atomowych. Sia wica musi by
= 9,0 g/cm 3 i jej masy atomowej 63,5 wiksza ni sia oddziaywania elektrostatycz-

3
nego, aby przezwyciy odpychanie wystpuj
. 9,0g/cm ( , a tomw) ce midzy protonami. Okrelamy j mianem siy
.I = 6 02 I O- 3 =
63 ,5 g/ mol ' mol jdrowej lub oddziaywania silnego . Na rysunku
29.5 widzimy, e studnia potencjau opisujca to
= 8 53. 1022 _at_o_m_o_ w_
oddziaywanie jest o rzd wielkoci gbsza ni
' cm 3
ene rgia potencjalna odpychania elektrostatycz-
Pod s t aw iajc
to oraz x = 2 cm i N 0 / N = nego midzy dwoma protonami.
= I, l 17 do rwnania (29.5) otrzymujemy Oddziaywanie proton-proton, proton-neut-

r; = 0.65 10 -
24 cm 2
Wi e lk o 10 - 24 cm 2 jest typow <1 warto
ci przekroju czynnego w oddziaywa
niach silnych. Wy s tpuje w fizyce jdro
wej tak czsto , e otrzymaa specja ln
ron i neutron-neutron jest identyczne, jeli za-
niedbamy efekty odpychania elektrostatyczne-
go i nazywamy je oddziaywaniem nukleon-
-nukleon. Dokadna posta oddziaywania nie
jest znana, ale w przyblieniu energia potencjal-
na w ukadzie dwch protonw jest pokazana
 :!9.:!. Odd::.ia/nrnnie 11ukleo11-1111kleo11 183

u kami jdra. Podobny rachunek przeprowadza-

20 limy dla atomu wodoru, gdzie energia wizania
wynosi 13,6 eV. Problem sprowadza si do
/ Odptjchanie znalezienia przyblionej postaci funkcji falowej
odpowiadajcej energii potencjalnej z rys. 29.5.
W pierwszym przyblieniu energia potencjalna
jest opisywana przez prostoktn studni po -
tencjau o promieniu r 0 =2,310- 15 m. Poka-
zano to na rys. 29.6a.
Moemy teraz przystpi do oblicze. Moe
my albo obliczy energi E, odpowiadajc
Prztjcia, ganie najniszemu poziomowi energetycznemu znajc

-20 a) Energia wia,zania

o ~
l 1 2 3 4 510- cm
13
-__l_-.;.._---r-~..t::::::r:::::::.t:::::.=---.r...-
Rys. 29.5. Wykres energii potencjalnej elementarnego od-
dzialywania nukleon-nukleon
E _ t-- -- ~- --- E= -2,22MeV

~
na rys. 29.5. Linia przerywana odpowiada na '::!- -10 -
tym rysunku energii elektrostatycznej k 0 e 2 /r. ~ X
-u
Siy jdrowe maj jeszcze inn specjaln cech. GS
Wykres na rys. 29.5 odpowiada oddziaywaniu -20 -
protonw, ktrych spiny maj ten sam zwrot.
I
Jeli zwroty s przeciwne, oddziaywanie jest -Uo
okoo dwa razy sabsze.
Jak zobaczymy dalej, gboko studni na b) I II
rysunku 29.5 mona wyznaczy na podstawie
energii wizania deuteronu (2H - jdro cikie ~
.s
go wodoru). Dokadniejsze informacje na temat ~
. t::l
ksztatu potencjau uzyskuje si badajc rozpra- <:;->
szanie proton-proton i neutron-proton. ~
~
W fizyce atomowej jedynym atomem, dla ro r
ktrego mona byo atwo wykona obliczenia
by atom wodoru zbudowany z jednego protonu Prz y blio ny k sztat studni potencjau dla od-
Rys. 29.6. a)
dzi a ywania
neutron-prot o n. b) Funkcja falowa dla poziomu
i jednego elektronu. Podobnie jest w fizyce podstawowego o energii E = - 2.2 MeV
jdrowej . Najprostsza jest analiza jdra zbudo-
wanego z protonu i neutronu - czyli deutero- gboko studni potencjau , albo obliczy
nu. Energia wizania wynosi dla tego jdra gboko studni znajc energi wizania IEI. T
2,22 MeV. Zostaa wyznaczona przez pomiar ostatni metod wybrano historycznie i my te
masy (energii spoczynkowej) protonu i neutro- tak postpimy. Rozpoczynamy obliczenia zna-
nu swobodnego, a nastpnie deuteronu . Ma- jc energi wizania i zasig si jdrowych r 0 .
sy te s<1 odpowiednio rwne 938,21, 939,50 i Chcemy znale gboko studni .Potencjau, co
1875,49 MeV. Energia wizania to r nica sumy jest miar s iy oddziayw a jdrowych .
mas s kadnik w jdra i masy samego jdra . Dla Podobnie jak dla atomu wodoru uywamy
deuteronu mamy (111 v+ m") - m r1 = 2,22 MeV . rwnania Schrodingera w trzech wymiarach .
Powinn o b y mo liwe obliczenie, ja kiej ener- Funkcja falowa t/! dla poziomu podsta wowego
gii wi za ni a spodziewamy si dla deuteronu, nie zaley od e
i cjJ i s penia rwnanie (26.5)
je li zna my il odd z i a y wania mi d zy s kadni- postaci
184 29. Fizyka jdrowa

obszarw I i li. Zgodnie z rwnaniem (25.20) w

2
-I2 -d ( r 2 -di/I) = --(E-U)t/I
r dr dr h1 (29.6) wyniku takiej procedury otrzymujemy

W tym przypadku r jest wzgldnym przesuni

K
ctg(kr 0 ) = - k (29.8)
ciem (odlegoci midzy protonem a neutro-
nem). Jak pokazano nas. 185 t. I naley uywa lub
masy zredukowanej ukadu dwch czstek .
Poniewa neutron i proton maj prawie takie X
tgx = - -
M Kr0
wic
2 . Rwnanie
same masy M, = (29.6)
gdzie x = kr 0 Podstawiajc wartoci liczbowe
mona uproci wprowadzajc u(r) = rtjl(r~
r0=2,310- 15 mi IEI = 2,22 MeV otrzymuje-
Wtedy my
di/I I du u
ro r;-;m
dr ~dr-~ Kr 0 = J;v MIEi = 0,53

i z rwnania (29.6) otrzymujemy std

_!_~(rdu
2
r dr dr
-u)= - M(E- U)'!_
h1 r tgx= - -
X

0,53
lub Rwnanie to mona rozwiza
graficznie wy-
d1u M krelajc funkcjtgx (lewa strona rwnania)
- 2 + -(E - U)u = O (29.7) oraz -x:0,53 (prawa strona) i znajdujc punkt
dr h1
przecicia krzywych. Otrzymujemy wynik
W obszarze I wielko (E - U) jest sta dodat- x = 1,85. Mona rwnie znale rozwizanie
ni i rozwizaniem rwnania (29.7) jest fala metod prb i bdw uywajc kalkulatora.
harmoniczna (sinusoidalna). Wtedy
Zgodnie z definicj wielkoci x mamy
sin kr coskr
i/l=A--+B--
r r
kr0 = 1,85
(29.9)

gdzie k = J~ (E- U). Poniewa dla r =O k=

1,85
2,3 10- 15 m
14
= 8,04 10 m -
I

funkcja t/I nie moe by nieskoczona B = O,

wic Teraz korzystamy z definicji wielkoci k i pod-
nosimy obie strony do kwadratu
u1 = Asinkr
~ (U0 - IEI) = (8,04 10 14) 1 m - 1
gdzie k= J~(E- U)= ~(V0 -IEI).
8,04 1 1018 (1,05 10- 34 ) 1
W obszarze li rwnanie (29.7) przyjmuje posta
(Uo-IED = l ,67 10-21 J =
d 1 u11 M
drl - hl IEJun = O = 4,27 10- 12 J = 26,7 MeV
U0 = IEI + 26,7 MeV = 28,9 MeV

gdzie K = ffei.Zauwamy, e s to takie

same wyraenia matematyczne jak dla t/1 2 na
rys. 25.16. Warto E znajdujemy zszywajc
funkcje u, i u11 oraz ich pochodne na granicy
Widzimy std, e na podstawie pomiaru energii
wizania deuteronu moemy wycign wnio-
sek o gbokoci studni potencjau w oddziay
waniu neutron-proton. Powinna ona wynosi
okoo 29 MeV.
 29.l. Oddziaywanie nukleon-nukleon 1~5

(~) = 3' 08. 10- 12 J =

2

Przykad 6. W przytoczonym wyej mo-

u = _!_
0
M 2r 0
delu deuteronu najwiksza jest gsto
prawdopodobiestwa znalezienia czstki
= 19,2 MeV
dla r = O. O jaki czynnik spada gsto
prawdopodobiestwa (lub gsto roz-
kadu masy) dla r = r 0 ?
29.3. Struktura cikich jder atomowych
ODPOWIED: Rozwizanie w obszarze I
ma posta u(r) = rt/!(r) = Asinkr. Przyczyna wystpowania duej gstoci nukleo-
nw w cikich jdrach atomowych moe by
sin kr sin kr wyjaniona w nastpujcy sposb. Wemy na
t/!(r) =A--= kA--
r kr pocztek du liczb swobodnych nukleonw w
odlegociach s midzy ssiednimi czstkami.
kA(sinkr 0 )/kr 0
Teraz powoli zbliajmy je do siebie (zmniejsza-
kA my s). W pewnym momencie, kiedy s stanie si
Podstawiajc warto liczbow kr 0 z mniejsze ni 2,5 10- 13 cm, nukleony zaczn
rwnania (29.9) mamy odczuwa przycigajce oddziaywanie swoich
ssiadw wywoane przez siy jdrowe. Energia
t/!(r0 ) = sinl,85 = wizania odpowiednio wzronie. Z drugiej stro-
052
t/1(0) 1,85 , ny w rozdz. 28 widzielimy, e kiedy swobodne
elektrony s gsto upakowane, ich rednia ener-
lt/!(roJl2 =O 27 gia kinetyczna musi wzrasta ze wzgldu na
lt/1(0)1 2 ,
zasad Pauliego (patrz wzr (28.3)). Poniewa
Widzimy, e w deuteronie nukleony s protony i neutrony s czstkami o spinie 1/ 2
do czsto poza zasigiem si jdro musz one rwnie podlega zasadzie Pauliego.
wych. Istnienie tej zasady bdzie powodowao zmniej-
szenie si energii wizania wraz ze zmniejsza-
niem s. Tak si skada , e sia oddziaywania
przycigajcego nukleon-nukleon jest akurat
wystarczajca, aby dopuci istnienie ,,zotego
Przykad 7. Zamy, e siy jdrowe rodka" midzy tymi dwoma efektami, to zna-
byyby takie, e neutron i proton w czy, e istnieje warto s, dla ktrej energia
deuteronie byoby bardzo sabo zwizane, wizania osiga maksimum (gdyby oddziaywa
czyli energia wizania IEI byaby bliska nie nukleon-nukleon byo o 30% sabsze efekt
zera. Jaka byaby wtedy gboko studni zwizany z zasad Pauliego byby dominujcy i
potencjau?
adne jdro atomowe nie mogoby istnie).
Wielko s, dla ktrej wystpuje maksimum
0DPOWIED: Jeeli E-+0, to rwnie
energii wizania okrela rozmiar jder atomo-
K-+0 w rwnaniu (29.8) wych. Dowiadczalnie wyznaczono s =
K = 1,9 10- 13 cm na podstawie rwnania (29.2).
ctg kr 0 = - - = O Rozwamy teraz pojedynczy neutron wew-
k
ntrz cikiego jdra atomowego. Na neutron
Wtedy dziaa wypadkowa sia pochodzca od wszys-

7( 7(
tkich innych nukleonw w jdrze. W rozdziale
kr 0 = - lub k=- 28 mielimy do czynienia z podobn sytuacj
2 2ro dla potencjau odczuwanego przez swobodny
elektron wewntrz metalu. Krzywa redniej
energii potencjalnej widzianej przez nasz ne-
186 29. Fizyka jdrowa

aby oderwapojedynczy neutron od typowego

jdra potrzebna jest energia co najmniej 8 MeV.
Oi----~~~::-TR"=""~~-r-~~-
r Jdro, ktre pozostanie bdzie miao tak sam
Energia wia,zania
studni potencjau oraz energi Fermiego i
- ro zabranie kolejnego neutronu wymaga dostar-
czenia nastpnych 8 MeV energii. Otrzymujemy
- 20 - ostatecznie energi wizania na nukleon w
jdrze redniego rozmiaru okoo 8 MeV.
- JO Dla mniejszych jder gboko studni poten-
cjau jest nieco mniejsza, poniewa rednia
-40 liczba najbliszych ssiadw neutronu jest
- Uo f-------,-:__-L
mniejsza i dlatego energia wizania na nukleon
- SOMeV jest poniej 8 MeV. Dla duych jder energia
potencjalna oddziaywania elektrostatycznego,
Rys. 29 .7. redni po tencja jdrowy widziany przez neutron w
jdrze o promieniu R. Obsad zone poziomy energetyczne
ktra zmienia si jak Z 2 / R, daje dodatkowy
narysowano liniami cigymi , a stany nieobsadzone ub wkad do energii jdra i dlatego energia wiza
wzbud zo ne - lini a mi przerywanymi. Zaznaczono te energi nia na nukleon powinna by rwnie mniejsza
wi zani a neutronu (energi potrzebn do oderwania neutro-
nu od j dra) ni 8 MeV na nukleon. Wyniki dowiadczalne
pokazane na rys. 29.8 s zgodne z takimi
utron jest pokazana na rys. 29.7. Gboko przewidywaniami. Rozwaalimy dotychczas
studni potencjau wynosi okoo 42 MeV dla wizania neutronw, ale dla protonw sia
wszystkich rednich i duych jder. Dodawanie oddziaywania jdrowego odpowiada takiej sa-

nastpnych nukleonw nie zwiksza wypadko- mej studni potencjau o gbokoci U0 =

wej siy oddziaujcej na dany nukleon, ponie- = 42 MeV. W tym przypadku studnia bdzie
wa jak wspomniano wczeniej, nukleon jest zmniejszona o kilka MeV przez wkad od energii
przycigany tylko przez najbliszych ssiadw. odpychania elektrostatycznego ~ k 0 (Ze 2 / R).
Okoo A/ 2 neutronw jest upakowanych w Zamy, e jdro o promieniu R miao na

takiej studni potencjau. Ze wzgldu na zasad
Pauliego bd one zajmoway rne stany lub
poziomy energetyczne, a do poziomu Fermie-
go. Pooenie poziomu Fermiego mona wyzna-
c z y ze wzoru (28.3)
pocztku t sam liczb neutronw i protonw.
Wtedy wykresy energii potencjalnej dla neutro-
nu i protonu wygldaj jak na rys. 29.9 i proton
na najwyszym dostpnym poziomie energe-
tycznym bdzie mia energi o kilka MeV

K = --. I
r
172
8M rr
(3 )2/3 (29.10)
wysz ni neutron na takim poziomie.

gdzie . t jest liczb neutronw na jednostk

objt o ci i jest ona rwna w przyblieniu poo
wie gs toci czstek w materii jdrowej, co daje,
zgodnie z rwnaniem (29.2), 0,7 1044 neutro-
nw/ m 3. Wtedy

K = ( 6,62 . 10 - 34)2 [~ . . 4412 / 3 -

r 8(1.67 10 - 2 7) rr 0,7 10 J-
12
= 5,410 - J = 33,8 MeV
Widzimy, e n ajwyszy poziom energetyczny
o 50 100 150 200
obsadzony przez neutrony znajduje si okoo 34 Liczba masowa A
MeV ponad dnem studni potencjau lub inaczej Rys. 29. 8. Wyniki d o wiadczalne o trzymane dla energii
ok o o 8 MeV poni ej energii zerowej . Dlatego, wizania na nukleon. w funkcji liczby masowej j dra A
 29.3. Struktura cikich jder
a) b)
k0 Ze 2
-r R -R-
oo
(lfr}p
(Kr)n
Rys. 29.9. Wykres energii potencjalnej dla neutronu (a) i
protonu (b) wewntrz jdra o promieniu R. Jeli liczba
neutronw jest taka sama jak liczba protonw w jdrze, to
poziomy Fermiego (K1 ), = (K1 ) i protony o najwyszej
energii bd<1 zamienia si w n;utrony emitujc par po-
zyton-neutrino
Zobaczymy w p. 29.5, e zaws~e kiedy zdarza
si taka sytuacja proton zamienia si w. neutron
emitujc pozyton i neutrino. Widzimy wic, e
nasz model studni potencjau pozwala przewi-
dzie, e due jdra powinny mie wicej neutro-
nw ni protonw. Na przykad jdro uranu
238 U skada si ze 146 neutronw i 92 proto-
nw.
Poniszy jakociowy przykad uatwia zrozu-
mienie dlaczego stosunek liczby neutronw do
liczby protonw jest wikszy od 1 i dlaczego
wzrasta ze wzrostem A .
*Przykad 8. Jaka bdzie liczba proto-
nw w jdrzeo liczbie masowej A = 51
wedug modelu studni potencjau?
ODPOWIED: Niech U0 = 42 MeV b
dzie gbokoci studni potencjau dla
neutronu i [ 1/0 - k 0 (2 - 1) e 2 / R] dla pro-
tonu. Oznaczmy energi dla najwyszego
poziomu energetycznego dla neutronu
En, a dla protonu EP.
Wtedy
atomowych 187
U - .!!.__[~(A - 2)]213
0
8M n 4 3
-nR
3
r-
_
- Uo-ko
R
2
e (2 - 1) h
-- ---
2
2 )
8M n 4 3
(3 2 3
'
-nR
3
15
podstawmy R = 4,45 10- m otrzymane
z rwnania (29.1). Otrzymamy wtedy rw-
nanie dla 2 w postaci (stae wyraamy w
MeV)
42 - 3,87(51 - 2) 213 =
= 42 - o,324(2 - 1) - 3,87 22/3
lub
o,324(2 - 1)- 3,87 [(51 - Z) 2 ' 3 - 2 2' 3J = o
Rozwizanie znajdujemy w cigu paru
minut metod prb i bdw uywajc
kalkulatora. Otrzymujemy 2 = 21,7. Jest
to bliskie pierwiastka wanad o A = 51 i
2 = 23. Istnieje te promieniotwrczy
izotop tytanu o A = 51 i 2 = 22.
Widzimy, e uproszczony opis struktury jd
ra przez prostoktn studni potencjau daje
zupenie dobre przewidywania stosunku liczby
protonw do neutronw w jdrach oraz ich
energii wizania . Mona te przewidzie takie
wielkoci jak energia stanw wzbudzanych (li-
nie przerywane na rys. 29. 7). Odstpy midzy
poziomami energetycznymi oceniamy oblicza-
jc logarytm obu stron rwnania (29.10) i rni
czkujc
!JE 2/J .AI
E 3 .A,
Dla jdra, w ktrym jest 20 neutronw kiedy
dodajemy jeden dodatkowy neutron !J ..!V/ ..AI =
= 0,05 i !JE/ E-::::::,0,03 co daje !JE-::::::,0,03
34 MeV = 1,1 MeV. Jest to typowa odlego
mid z y nisko lecymi poziomami energetycz-
nymi w lekkich i rednich jdrach atomowych.
Dla duych jder !J .fa"/.AI. jest mniejsze podob-
nie jak odlego midzy poziomami.
Moliwe jest przewidywanie nie tylko przy-
blionych wartoci energii dla stanw wzbudzo-
 18~ ]9. Fi~rku jdro11a

Liczba CaTkowita nych , a le r w rne momentw pdu. Rozwa-

nukleonw liczba y my to w nastpnym pu nkc ie po wprowadze-
N I j no. powToce stanw niu udoskona le11 do modelu studni potencjau.
-
--- 4 o f~ 2 Mode l powo k owy .
5 2 4
-- 6
-- 5 2
4 Yd
5/2 6
8 Kady poziom energetyczny neutronu poka-
za ny na rys. 29. 7 reprezentuje fa l stojc lub
- - 7 6 f1/2 12 orbital o okrelonej energi i i momencie pdu.
-- 6 4 9/2 fO Jest to spenione zarwno d la poziomw obsa-
dzonychjak i dla wy szyc h poziomw odpowia-

-- 5 3
-
- -- 47 6f
5/2
f/2
6
2
126
120
- dajcych stanom wzbudzonym. Tak ie orbitale
nukleonw bd stabilne i bd m i ay ok re l on
13/2 11 118 e nerg i ty lko je l i redn i a droga swobodna
-- 4 f 3/2 4 101
-- 5 3 nuk leonu w materii j drowej bdzie w i ksza n i
7/2 8 f()(J
-- 6 s 9/2 fO 92 rozmiar j<1dra. W rzeczywistoci red ni a droga
swobodna jest istotn ie wiksza ni 10 - 1 5 m z
powod u zasady Pa uliego. To co normalnie
-- 3
--
- - 6 5 11/2 o 1/2 2
f2
82
80
- rozwaa li bymy jako typowe zderzen ie niemo-
e zaj, bo rozproszony nuk leon nie ma gdzie
4 2 3/2 4 68
1!'! s i podzia . Stan o okre l onym pdzie , ktry
"< - - 4 2 5/2 6 64
tj
-2> - - s 4
nuk leon chciaby zaj<! jest ju zajty.
7/2 8 58
2' Na rysunku 29.10 pokazano obliczone pozio-
"'
!ii my energe tyczne (i odpowiadajce im momen ty
::::,., -
E::
~ --
-
5 4
3 f
9/2
f/2
fO
2
50
40
- p.,:du) d la mo l iwych fa l stojcych w studn i
potencjau przedstawionej na rysunku 29.7. Po-
(t _ _
3 f 3/2 4 ziomy e nergetyczne zostay zmodyfikowane
38
- - 4 3 5/2 6 34 przez uwzgldnienie obse rwacj i, e sia jdrowa
dziaajca na nukleon jes t wiksza, je l i jego
-- 4 3 7/2 8 28 - spin i orb ita lny moment pdu maj te n sam
zwrot. Suma spinu i orbita lnego momentu pdu
-- 2
- - 3 2
o f/2
3/2
2
4
20
f8
- jest ca kow i tym momentem pdu/ W idzimy, e
jdro , k tre ma powok o liczbach kwanto-

-- wych n = 5, I = 4 ij =~cakowicie zapenion,

3 2 5/2 6 f4
zawiera 50 neu t ronw (lu b 50 protonw). Zau-

- -
- -
2
2
f
f
1/2
3/2
2
4
8
6
- wamy rwn i e na rys. 29.1 O, e midzy tym
pozio mem a na s tpnym wystpuje d u a przer-
wa energetyczna. Dlatego mona si spodzie-
wa . e jdro majce 50 neutronw (A - Z=
= 50) ub 50 pro to nw (Z = 50) bdz ie siln ie
- - f o 1/2 2 2 - zw i zane i szczeg lnie stabi lne. Przedstawiono
to wyra n i e na rys. 29 . 1 I, na ktrym widzimy, e
aby wzbud z i j <1dro zaw i erajce 50 neutronw
R)" 2Y. lll. W Lglydne odkgo sci poziom w encrgetycL11 yc h do wyszego stanu energetycznego potrzeba
po uw Lg iydni e niu odd z ia y wania s pin-o rbit a (si a jest wi9k -
,; a. j ..: li s pin i orhit<llny moment p\!dU S<i rw nol eg e) .
e ne rgii ponad 2 MeV , podczas gdy ssiedn i e
PPdPbnic jak dla atomu wodoru kad y poziom energetyczny jdra maj'! znacznie mniejsze energie wzbudze-
lub .. pov.l1> b'" skada si\! / podpowok o pi sywanych liczb<\ nia . In nym dowodem pokazujcym jak si lnie
i..,,, ,111 \d\\,1 n1 1. C ;dkP \\ il a lic1ha n ukleunl.l\\' plllrLebna du
"'pe ni e nia p<ldpo" l o ~i jes t podana \\ kolumnie po prawej wizane jest j<1dro o magicznej liczb ie protonw
..; trnn il' . Lic1h y magi c1 ne oznaczono s trzakami 50 jest fakt , e cyna (Z = 50) ma a IO trwa yc h
 :!<J.J. S truktura cir::k ich j der ato1110 11Tch 189

238 u---> 234Th + 4He + 4.2 MeV

7 8
Po upywie 4,5 10 9 la t po owa jder 238 U
rozpad nie s i .
R nica masy mi dzy 238 U i produktami rozpa-
du wynosi 4,2 MeV.
M oe my pr bowa zroz umi e dl aczego za-
chodzi rozpad a patrz c na wykres energii
20 potencjalnej czs tki a i pozostaego jdra po ka-
za ny na rys. 29.12. E, jest tam e n erg i kinetycz-
126 n emit owa nej czs tki a . P ocz tkow o czstk a a
znajduje s i w obsza rze I i m oe b y przeds ta-
50

I'!\-_.
J
2 wiona w postaci fali s t oj cej o a mplitudzie 1f!wet
28 ~ 82 Ale z powod u wystpowania bariery pot e n cja u .
f
. I
-} zgodnie z tym co o ma wian o na s. 170 b d z i e
"'> .......... r w ni e wy s tpowa niewielki ogon" funk cji
\ ...... ' falowej o a mplitudzie l/1..-vj w obszarze od legym
o 40 80 120 od j <1dra . Std pra wdo podobieilstwo, e czs tk a
Liczba neutronw
'l. wydos tan ie sii; z j<1dra za ka d y m razem. kied y
Rys. 29 . 11. Wyniki pom ia r(m energii wLb udze nia dla j;1de r zderza s i z baricn1. wy nos i
o parzysiej liczbie proton w i neutron w. Linie c i ;1g e h1 cz<1
i<1dra o tej s;11nej liczb ie protonw prawdopodobieilstwo ~ l1/! ... ri 12
zderzenie ~ lt/1... ,) 2
izo topw. czy li wicej ni jak ik olwiek inn y
pierwiastek. R w ni e naturalna czsto wys t Liczba zderzei1 na se kund wynos i w przy bli e
powa ni a jder z 50 neutronami lub 50 prot ona- niu
mi jest wyra ni e wik sza ni j <1der z 51 neut ro na-
zderze nia v
mi lub prot ona mi . - -- - ;:::; -
Wyniki do w i adcza ln e przedstawione na rys. se kunda 2R
29. 11 pokazuj<!. e zgodni e z przewidywaniami gdzie " jest prdkoc i <! cz<1stki a w obsza rze I.
teore tyczny mi z rys . 29 .1 Oj<1dra zawierajce 2. 8.
20, 28 . 50. 82 i 126 neut ronw (lub protonw) S<!
silnie.i zw i<1za ne. Liczby te nazywa my nwgic::11r-
111i. Jest to a nalogia do za mkni t yc h powok
od powi adaj<1cych liczbom 2. I O, 18. 36, 54 i 86 w
fi zyce a tomowej (zobacz rys. 27. 1). I II

29.4. Rozpad r:1.

Z przyczy n historycznych j<1d ro 4He jest na zy-

wa ne czs t b1 'l.. Zao bse rwowano. e wiele c i
kich jd e r powy ej Z = 82 (ow) rozpada s i
wysy laj <1c CZ<)S tk i a. P o ni ewa energia wizania
na nuk Ieon dla czs tki a jest wi k sz a ni energia
wi<1za ni a na nukleo n w ta kich du yc h j drach
rozpad 'l. jest ene rgetycznie m o li wy. Na przy-
kad dl a prbki 238 U e mituj cej czs tki a czas
p o ow i cznego za niku wy nosi 4.5 10 lat. Za-
9
Rr . 2'!. 12. a I Energ ia p<>t e n cja na odd z ia y w ania mi, d zy
cz1stk <1 1 a po zos ta y m .i<1drc111 o ad unku /.c. E, jes t e nerg i<!
c h odzca samoczy nni e reakcja wyg l da n as t
kin e tyu11;1 Cl!St "i -;. '' duicj odleg<>;ci. hi O dp<>" ia L"'-l!L;i tej
pu.1 <1co :-<y tua c.:ji runkcj a fahnva
190 21J. Fi:_11k a jdrm1 a

Je li pomnoymy dwa powysze rwnania, o-

trzymamy

prawdopodobiestwo =dp, ~(~).(li/I wyY)

sekunda dt 2R li/I weY
(29.11)

Niech symbol r oznacza

2R
r = - - --2
ll/Jwe) 2
(29.12)
V 11/Jwyjl
Por wnujc wzory (29. 11) i (29. 12), otrzymuje-
my
B
Na_-+---- - --1----- ---!- ----=,,,.._
dp, N 0

dt r 76L____...,__..,.-----c-1~----,"=-----d
O T r 2T 3T 4T
Dl a prbki n jder liczba rozpadw na sekun d Czas
(ub szy.bko zmniejszania si n) jest rwna Rys. 29.13. Krzywa o pisujca prawo rozpad u promienio-
twrczego. Liczba atomw, ktre przetrway w fu nkcji czasu.
dn dp, Wykres obejmuje przedzia czasu odpowiadajcy czterem
- - n - = -nG) okresom poowicznego za niku
dt dt
dn I rwnania potgowego o podstawie 2 zastpujc
- - dl
n r r przez T

l J eli zastpimy r w rwnaniu (29.12) przez

In n = - - + const ( 1,4 n, o trzymamy wzr na czas poowicznego
r
zaniku
Liczc exponent ob u stron, otrzym ujemy
n= (const) e - ' 1' (29. 14)

Je li
przyjmiemy, e n 0 jest liczb jder w chwili
t =O, to
(29. 13) Przykad 9. Ile wynosi redni czas ycia
wyraony przez r? (redni czas ycia to
Z a l e n o ta jest nazywana pra wem rozpadu redni przedzia czas u, jaki jdro prze-
promieniotwrczego i zostaa wykre l ona na rys. trwa zanim s i rozpadnie.)
29. 13.
Czas poowicznego. zanik u
T jest zdefiniowa- ODPOWIED: Jeli na pocztku mamy n0
1 promieniotwrczych jder, musimy zna-
ny j ako warto t, dla ktrej n = - n 0 . Wstawia-
2 l e rednie t z n jako wag
j<!C to d o r wn a nia (29.13). otrzymujemy a;

Jtndt J texp( - 1/ r )dt

0
!_\red11ie = Jndt = ...;.J_e_x_p_(___l/_r_)_d_t
2 = eT/ r o
T = 0,693r
Wz r (29. 13) m o na przedstawi w postaci
 2Si.4. R ozpad -x 19 1

Widzimy, e r, ktre zdefiniowalimy rzadki przypadek, e jdro przetrwao wiele

jako odwrotno czstoci rozpadu dla czasw poowicznego zaniku nie rozpadajc si,
indywidualnego jdra jest rednim cza- to nie wpywa to w aden sposb na szans jego
sem ycia jder w prbce. rozpadu w przyszoci . To samo dotyczy rzutw
monet. Jeli zdarzy si nam wyrzuci ora pi
razy pod rzd, to prawdopodobiestwo, e za
szstym razem wyrzucimy ora jest wci 1/2.
Przykad 10. Czstka a w jdrze uranu Nigdy nie moemy przewidzie czy pojedyncze
238 U zderza si z barier potencjau jdro rozpadnie si. Wszystkie jdra tego same-
5 10 20 razy na sekund, a l/lwyjNwej = go rodzaju maj zawsze dokadnie takie same
= 10 - 19. prawdopodobiestwo rozpadu bez wzgldu na
(a) Jakie jest prawdopodobiestwo, e to ja k dugo ju yj. Na prz y kad poowa j der
to jdro rozpadnie s i w cigu 1 sek undy? o czasie poowicznego zaniku 1 rok rozpadnie
(b) Jaki bdzie redni czas ycia tego si w pierwszym roku, alt: pojed yncze jdro ,
jdra? ktre przetrwao ten rok ma wci 50% szans
przeyci a rwnie drugiego roku. Jeli przetrwa
ODPOWI ED: Stosujc rwnani e (29. 11 ), dw a lata, to prawdopodobiestwo rozpadu w
ma my wzr na czstorozpadw trzecim jest cigle rw ne 501.1.
2
cip, ::::: (zderzenie) . ("' wyj)
dt sekunda l/lwei
29.5. Rozpady y i ~
= (5. 1020) (10 - 38) = 5. 10 -18 s - 1

LJp,::::: 5. 10 - 18 LJ t Rozpady

dla I= 1 s Je li jdro jest wzbudzone do wyszego pozio-

mu energetycznego Uednego z tych, ktre zazna-
LJp, :::::5 10 -18 czono lini przerywa n na rys. 29.7), to m oe
redni czas ycia moemy otrzyma od- nastpi samoczynna emisja fotonu i przejcie

wracajc rwna nie do niszego poziomu energetycznego, takja k to

omawialimy wczeniej dla atomw. Poniewa
dp, odlegoci midzy pozioma mi energetycznymi
dt T w jdrach s rzdu MeV, wic fotony emitowane
przez jdra bd mia y energi setki lub ty s i ce
I
T= - = =210 17 S= razy wiksz ni fotony emitowane przez a tom y.
dp, 510 - 18 s - 1
Takie wysokoenergetyczne fotony emitowane
dt przez jdra czsto nazywamy promieniami y.
= 6,5 10 9 lat Jdra w stanie wzbudzonym mon a a tw o
Czas poowicznego zaniku otrzyma uywajc neutronw o maej energii.
T = 0.693 r = 4,5 10 9 la t Je li tak i powolny neutron przechodzi, na przy-
kad , przez bryk uranu 238 U, to zawsze gdy
znajdzie si w zasigu j dra atomowego dziaa
Rwna nie (29 .14) ilustruje jak mechanik a na niego przyci gajca si a wyw o ywana przez
kwa ntowa pozwala wyja ni zjawisko promie- oddzi a yw a nia j drowe . Dla tego jest ba rdzo
ni o tw rczoc i . Obecne teo rie kwa nt owe um o- prawdopodo bne, e ta ki neutron zostanie wy-
liwi aj pene wyjanienie rozpadw a oraz chwycony i powstanie jdro 239 U* w stanie
innych procesw rozpadw promieni o twr- wzbudzonym (gwiazdki u ywa s i do oznacze-
czych podobnie jak wyjaniaj inne zjawiska. nia sta nw wzbudzonych jder). Takie wzbu-
Warto wspomnie o wasnoci prawdopodo- dzone j dro bdzie przech odz i do sta nu pod-
bie s tw a, ktra powoduje, e je li zd arzy si stawowego e mituj c jeden lub kilka kwa ntw y.
192 29. Fi:rka jdrmrn

Proces ten opisuj nastpujce reakcje jdrowe: tron-neutrino przez neutron moe odbywa si
w ramach mechanizmu podobnego do emisji
11 + 2.Jsu ___, 239 U*
239 U* ___, 239U + 1. fotonu przez czstk naadowan . Para elek-
tron-neutrino powstaje w oddziaywaniach sa
lozpad p bych tak jak foton powstaje w oddziaywaniach
elektromagnetycznych. Przed rozpadem [J w
Kiedy wkrtce po odkryciu promieniotwr-
jdrze atomowym nie ma elektronw ani neu-
czoc i badano jej wasnoci , stwierdzono, e
trin.
istni ej <! trzy rodzaje promieniowania. Nazwano
Najprostszym przykadem rozpadu fJ jest
je 'Y. , fi i j' . Po latach dalszych bada okazao si ,
rozpad swobodnego neutronu zachodzcy z
e promienie 'Y. to jdra helu, promienie y to
czasem poowicznego zaniku 12 minut
foto ny o duej energii, a promienie fi to elektro-
ny lub pozytony. Zaobserwowano , e niektre n--->p+(e - +v )
j<jd ra cmi tuj elek trony, a niektre pozytony.
gdzie symbol v oznacza antyneutrino. (Rnica
Dokadne pomiary wykazay , e elektronowi
mi d zy v a i' bdzie omawiana w rozd z. 31 ).
lub pozy ton ow i za wsze towa rzyszy ne utrino lub
M asa s poczynkowa neutronu jest o 1,3 MeV
ant yne utrin o. Neutrino jest c zs tk<! elementar-
wi ksza od masy protonu, dlatego cakowita
n<! o zero wym ad unku i zerowej masie a le o
energia pary elektron-neutrino bdzie rwna 1,3
s pini e ta kim jak elektron.
M e V. Odliczaj<ic 0,5 MeV na mas spoczynko-
W<! e lektronu otrzymujemy jeszcze 0,8 MeV
energii kinetycznej do pod z iau mi dzy produ-
Prz y kad 11. K o rzys taj <!C z zasad y nie-
kty roz padu.
oz na czo n oc i w y k a , e j <1dro atom owe
nic mo e zaw i e ra e lektro nw. Na rys unku 29.9 wid z i e li my , e w typowym
jdrze n ajwysze poziomy energetyczne neutro-
ODl'OW I E D : Nieo z naczono p9d u ele- nw o dpowiadaj pra wie takiej samej energii
k tronu mu s i a ab y wynosi co najmniej jak poziomy energetyczne protonw. W takim
j <1drze zasada zachowania energii uniemo liwia
4
h I 05 10 - .l
neutronom rozpad na protony. Jeli jedna k
LJ j l :0:: - :0:: ' ' kg m S- I
LJ \ io - 1. dodam y d o takiego j dr a neutron i jego poziom
19 1 energetyczny bdzi e l ea wyej ni najwy szy
= 1,05 10 kg m s - 197 Me V/c
pozio m protonowy o wi c ej ni 0,5 MeV , mo li
Zgodn ie z rwn a ni em (9.11) energia ele- we b d z ie powstanie pary elektron-neutrino i
k tronu o takim p9d z ie wy no s iab y nast<1 pi rozpad fi. Ro zwa my na przykad 238 U
bo mbardowany neutronami. Jak wiemy z wcze-
E = _/(111 ,.c2 )2 + (cp) 2 = ni ej szyc h rozwaat1, wychwyt ne utronu prowa-

= / (0,5 1) 2 + (197) 2 MeV = 197 M e V d zi d o powstania 239 U. W tym izotopie uranu

! S korzys tali m y z tego,
= 0,5 1 M e V.)
Ab y dek tron by l zw i<1zan y energia w i za
ni a mu s iaab y by w i k sza ni 197 M e V,
jednak ele ktrostat ycz na e nergia wi za nia
wy n osz ca k 0 /'.e 2 / R jest dla wszystkich
j <1der mniej sza ni IO MeV .
W s p cz esna teo ri a ro zpadw fi o pie ra s i na
teo rii rozwi ni t ej
przez Enrico Fermiego w 1931
roku. Za prop o n owa o n, e emisja pary elek-
najw yszy poziom ene rgetyczny dla neutronu
e 111 ,.c 2 = Jest o 1,8 MeV powy ej takiego poziomu dla
protonu. Wobec tego energia kinetycz na emito-
wanej pary elektron-neutrino wynosi 1,3 MeV .
Zach o d zi reakcja o o kresie poowiczn ego zani-
ku 24 minuty
Ok azuje s i, e pow s taj cy izotop pierwiastka
neptun jest rwnie nietrw a y i podlega rozpa-
dowi fi
 29.5. Ro::padr y i fJ
z czasem poowicznego zaniku 2,35 dnia. W
omawianym tu dwustopniowym procesie zosta-
y oprnione dwa najwysze poziomy energe-
tyczne dla neutronw, a wypenione dla proto- -
nw. W izotopie 239 Pu energie najwyszych
poziomw dla protonw i neutronw s sobie
bliskie. Dlatego rozpad f3 nie jest tu moliwy.
Ten izotop plutonu moe si rozpada z emisj
czstki a, a czas poowicznego zaniku wynosi
24000 lat. Jak zobaczymy w nastpnym punkcie
duo waniejsz wasnoci tego pierwiastka
jest krtki czas ycia ze wzgldu na rozszczepie-
nie przy nawietlaniu neutronami.
29.6. Rozszczepienie jder atomowych
Jak widzielimy na rys. 29.8 energia wizania na
nukleon wzrasta z liczb masow A a do
A::::; 50. Zjawisko to mona wyjani jako wynik
sumowania si: wizanie pojedynczego nu-
kleonu jest tym silniejsze im wicej ssiednich
nukleonw go przyciga. Jednak powyej
A ::::; 50 energia wizania na nukleon stopniowo
maleje. Sugeruje to, e przycigajce siy jdro
we m aj krtki zasig (porwnywalny ze redni
c pojedynczego nukleonu). Przy wikszych
o dlego ciach midzy nukleonami dominuj siy
odpychania elektrostatycznego. Jeli dwa pro-
to ny S<! oddalone o wicej ni 2,5 10 - 15 m, ich
o dd z iaywanie jest raczej odpychajce ni przy-
c 1 g aJce.
Konsekwencj takich zmian energii wizania
w funkcji A jest wystpowanie zjawisk rozszcze-
pieni a i syntezy jdrowej. Zastanwmy si naj-
pierw co si dzieje, gdy zbliamy elektron i
proton. Wyzwala si 13,6 eV energii, poniewa
masa atomu wodoru jest o 13,6 eV mniejsza ni
sum a mas swobodnego elektronu i protonu.
Podobnie suma mas lub energia spoczynkowa
d wch lekkich j der jest wiksza ni masa lub
energi a spoczynkowa ich sumy. Jeli takie jdra
zos tan z bli on e, pocz <! si uwalniajc energi
o dpowiad aj c rnicy ma s. Proces taki nazy-
wamy synt ez jdrow. W rozdziale 29.7 zoba-
czymy, e ta rnica mas moe siga nawet
0,5% masy. Z drugiej strony, jeli cikie jdro
rozdzielimy na dwa mniejsze, te dwie czci
mo g mie m a s mniejsz ni masa macierzyste-
go jdra nawet o dziesite czci procenta.
193
Dlatego cikie jdra maj tendencj do roz-
szczepiania si na dwa mniejsze z wydzieleniem
energii. Energia bomby atomowej i w reakto-
rach jdrowych jest wydzielana w procesach
rozszczepienia jdrowego, natomiast energia
bomby wodorowej podczas syntezy jdrowej .
O rozpadzie a (zobacz rozdz. 29.4) mona
myle jako o niesymetrycznym rozszczepieniu,
w ktrym jdro macierzyste M rozpada si na
ma czstk a i due pozostae jdro M'.
Rozpad a jest moliwy tylko, jeli w reakcji
M->M' +Ma
masa M jest wiksza ni suma mas M ' i czstki a.
Jdro jest wtedy promieniotwrcze i ulega roz-
padowi a. Okazuje si , e M > (M' +Ma) dla
wszystkich jder o Z> 82 (ow). Dla pierwias-
tkw o Z powyej 92 (uran) czasy poowicznego
zaniku przez rozpad a zaczynaj by wyranie
mniejsze ni wiek Ziemi. Z tego powodu pier-
wiastki o liczbach atomowych powyej 92 nie
wystpuj w sposb naturalny na Ziemi. Mog
one jednak by sztucznie wytwarzane przez
czowieka. Na przykad pluton (Z = 94) moe
by produkowany z uranu w reaktorach jdro
wych. Proces ten sta si na tyle powszechny, e
produkcja jednego grama kosztuje okoo 15
dolarw. Jak dotd udao si wytworzy pier-
wiastki, a do Z = 106. Mona si spodziewa ,
e radiochemikom uda si otrzyma minimalne
iloci pie1 iv iastkw o wikszym Z.
Gdy rozdziel amy cikie jdro na dwie cz ci ,
w powstaych grupach nukleonw nastpuje
przegrupowanie i utworzone mniejsze jdra s
silniej zwizane . Dziki temu w procesie wy-
dziela si energia. Spontaniczne rozszczepienie
jest wic dozwolone przez zasad zachowania
energii. W naturalnie wystpujcych jdrach
bariera potencjau jest jednak tak dua , e
prawdopodobiestwo spontanicznego roz-
szczepienia jest jeszcze mniejsze ni prawdopo-
dobiestwo rozpadu a. Dla przykadu , czas
poowicznego zaniku ze wzgldu na rozszcze-
pienie dla 2 38 U wynosi 8 10 15 lat. Jest to ponad
milion razy wiek Ziemi. W zderzeniu z neutro-
nem j dro to moe zosta wzbudzone do stanu
energetycznego lecego w pobliu szczytu ba-
riery potencjau elektrostatycznego i wtedy
prawdopodobiestwo rozszczepienia wyranie
194 29. Fi=yka jdrowa
wzras ta. Poza tym jdra w sta nie wzbudzonym
czsto m aj duy mo ment pdu i maj owalny
ksztat. Oddalone od rodka czci takiego
jdra m og znacznie atwiej pokona b a rier
p o t e n cja u , poniewa czciowo ju j przenik-
ny , a ba riera dla jder wyduonych jest
mniejsza. Gdy 2 35 U lub 23 9 Pu wychwyci po-
wolny neutron powstaje stan o ba rdzo m a ym
czasie yc i a ze wzgldu na rozszczepienie. R
nica mid z y mas jdra uranu a s um mas
typowych prod ukt w rozszczepienia jest ta ka,
e w przeci tn ej rea kcj i wydziela s i 200 MeV
energii . Masa uranu wynosi 2,2 10 5 MeV i
wydzielo ne 200 MeV energii sta nowi o k o o
O, I % tej masy.
Jeden gram dowolnej substa ncji odpowiada
Ry,. 29 . I-l. a) W kaidej pu a pce na myszy umieszczon o dwie
pileczki pi ngpo ngowe. Pu a pk a jes t modelem j<1d ra i.15 u. a
piecz ki to ne utrony, kt re mog<! by uwolni o ne w re<1kcj i
rozszczepienia. b) Zdj~c i e wyko na ne ki lka se kund po rzuce niu
na pu apki doda tkowej p i ecz ki (neutro nu ). Rea kcja la1\-
c uchowa trwa wie le sek und
energii mc 2 = 9 10 13 J, czyli w reakcji rozszcze-
pienia jednego grama uranu wydziela si 9 10 10 J
energii. Jest to okoo 3 miliony razy wicej ni
energia 2,9 104 J wydzielana podczas spalania
jednego grama wgla . Z drugiej strony, gram
uranu jest droszy ni gram wgla. Jeli to
uwzgldnimy , koszt paliwa dla wytworzenia I J
energii jest nada l 400 razy wikszy, jeli u y
wamy wgla ni przy zastosowaniu paliwa ura-
nowego. Z powodu duo droszy ch instalacj i
stosunek cakowitych kosztw nie przedstawia
s i tak korzys tnie, przy k ad owo wg d a nych z
roku 1974, 1 kWh energii z elektrowni wglo
wych kosztowa w Stanach Zjednoczonych 1,7
centa, a z elektrowni j drowyc h tylk o 1,05 centa.
Oczekuje si , e energia jdrowa ju wkrtce
bdzie skutecznie konkurow a z paliwem trady-
cyjnym i b dzi e ba rdziej ekonomiczna na du
s kal, zwaszcza poza rejonami wydobycia
wgla.
Rozszczepienie j drowe moe w rea kcji a il
cuchowej s ta s i procesem sa mo podtrzymu-
jcym si . W kadej reakcji rozszczepienia pow-
s taj dwa lub trzy neutrony. J e li przynaj mniej
jednemu z tych neutron w ud a si wywoa
rozszczepienie kolejnego jdra uranu, to proces
b dzie sam si podtrzymyw a (zobacz rys. 29.14).
Ilo materiau , powy ej ktrej jest speniony
powyszy warunek jest nazywana mas krytycz-
n. Po raz pierwszy reakcj a rozszczepienia zo-
staa przeprowa dzona w tak zwanym stosie
ato mowym skonstruowa nym przez Enrico Fer-
miego na terenie boiska sportowego Uniwersy-
tetu w Chicago. Na p a mi tk ustawiono tam
rze b z br z u z tablic (rys. 29. 15), z napisem: 2
grudnia 1942 roku czowiek wywoa tutaj
pi e rw sz sa mop od tr z y muj c s i rea kcj ail c u
chow i w ten sposb za po cz tkow a kontro-
lowane wyzwalanie energii j drowej " .
Masa 235 U i 23 9 Pu m oe by rw nie nadkry-
tyczna. Wtedy neutrony z jednego rozszczepie-
nia wywouj wicej ni jedn reakcj wtrn.
P o ni ewa neutron y p o ru szaj s i z pr dk o
cia mi prze kraczajcy mi 3 108 cm/ s, wic masa
nadkrytyczna m oe b y zuyta (lub mo e eks-
plodow a) w czasie znacznie mniejszym ni
t ys iczna cz sekund y. W ten spos b eksplo-
duje bomba a to mowa. Najczciej s t osowa n
metod otrzymania nadk rytycznej kuli pluto nu
 29.6. Ro zs:c:::epienie jder aru1n1111")"cil
Rys. 29.1 5. E ra atomowa. Rzeba Henry'ego Moore'a ufun-
dowana przez Uniwersytet w C hicago dla upamitnienia
o pa no wania e nergii jdrowej
jest implozja. Kul o masie nadkrytycznej, ale
rozrzedzonej , otacza si klasycznymi materia-
a mi wybuchowymi. Eksplozja tego materiau
powoduje gwatowne zmniejszenie objtoci
kuli pod wpywem ogromnego cinienia z ze-
wn trz . Gsto plutonu znacznie wzrasta i
wicej neutronw jest pochanianych nim ucie-
ka na zewntrz i jest osigany stan nadkrytycz-
ny. W obecnych warunkach z uycie paliwa w
bombie atomowej moe by efektywne (wik
s zo plutonu jest zuywana w reakcji jdrowej ,
a nie rozrzucana na skutek wybuchu). Energie
wyzwal a ne podczas eksplozji chemicznych s
takie, e z I tony trotylu otrzymuje si 10 9 cal
czyli 4 10 9 J. W bombie atomowej zuywajcej
I kg plutonu lub 235 U otrzymuje si energi
ok oo 8 10 1 3 J, czyli okoo 20 OOO razy wicej ni
z I to ny trotylu. Bomb tak nazywamy 20
kil o t o now. Obecnie s produkowane bomby o
mocy wielu megaton, czyli miliony razy wikszej
195
ni z materiaw tradycyjnych . Z kadego
grama plutonu lub uranu powstaje prawie
gram produktw rozszczepienia. ktre s pro-
mieniotwrcze. Daje to w sumie bardzo du
dawk promieniotwrczoci .
Niezalenie od tego czy paliwo spala si
bardzo szybko w bombie, czy powoli w reak-
torze, powstajce substancje radioaktywne sta-
nowi powany problem. Wiksza cz kosz-
tw budowy elektrowni atomowych jest po-
chaniana przez skomplikowany system zabez-
piecze, ktry ma za zadanie ochron otoczenia
w razie wypadku, oraz magazynowanie odpa-
dw promieniotwrczych. Konstrukcja reakto-
ra jest taka, e w razie awarii systemw kontrol-
nych czy utraty wody w systemie chodzenia nie
wybuchnie on jak bomba atomowa. Moe jed-
nak zdarzy si stopienie czci reaktora lub
wyciek do otoczenia radioaktywnych produk-
tw rozszczepienia. Z tego powodu przemy~
sowe reaktory atomowe wyposaa si w dodat-
kowy ukad chodzenia rdzenia i umieszcza w
osonie odpornej na wysokie cinienie . Trudno
jest dokona wiarygodnej oceny prawdopodo-
biestwa wypadku i liczby ofiar. Wielu ludzi
uwaa , e wikszym niebezpieczestwem dla
ludnoci s zanieczyszczenia powstajce przy
spalaniu wgla w tradycyjnych elektrowniach.
Istnieje rwnie problem dugoterminowego
przechowywa nia promieniotwrczych produk-
tw reakcji rozszczepienia (odpadw jdro
wych).
Mniej bezporednim zagroeniem wynikaj
cym z istnienia elektrowni jdrowych, nie zaw-
sze uwzgldnianym w rozwaaniach , jest roz-
powszechnienie energii jdrowej na caym wie
cie, a co za tym idzie rozprzestrzenienie si broni
jdrowej , co moe doprowadzi do wojny ato-
mowej . Jeli wiat zrezygnowaby cakowicie z
produkcji broni jdrowej , to niebezpieczestwo
byoby mniejsze. Energia j drowa powinna
uatwi pokrycie wiatowego zapotrzebowania
na energi , gdy produkcja ropy naftowej prze-
sta nie wystarcza. Ocenia si , e braki ropy
naftowej wystpi w latach dziewidziesitych
i pogbi si w 20 lat pniej . Paliwo uranowe
wzbogacone w 235 U potrzebne do reaktorw
stosowanych obecnie w Stanach Zjednoczo-
nych zacznie si wyczerpywa mniej wicej w
I 96 29. Fi::yka jdrowa

tym samym czasie. Jedna k wprowadzenie reak- ODPOWIED :

torw, w ktrych u ywa s i cikiej wody i e2 ( 1 6. 10 - I 9 )2

stosuje paliwo produkowane w specjalnych

u= k o -r = (9. 10 9 ) ,
- 14
J =
10
rea ktorach , tzw. p o wielajcych , moe przedu = 2,3 10 - 14
J = 0,14 MeV
y ok res dostpnoci energii jdrowej niemal w
nie s koczono .

29.7. Reakcja syntezy jdrowej Przykad 13. Zamy , e energia k a-

3
Na rys unku 29.8 widzimy, e masa lub energia dego deuteronu jest rwna kT. Jaka
spoczy nkowa dwch lekk ich jde r jest wiksza 2
ni masa jdr a p ows t ajcego po ich pocze niu .
temperatura jest potrzebna d o pokona nia
J e li takie dwa jdra z bli y m y na dostatecznie
bariery potencjau ?
ma o dl eg o , to przy powstawaniu nowego
j<!dra wydzieli s i energia odpowiadajca r ODPOWIED : Z przykadu 12 wiemy, e

nicy mas. Na przykad dwa deuterony mog si
po <1c z y tw orzc j dro helu . Masa jdra helu
jest o oko o 24 MeV mniejsza, ni suma mas
deutero nw i energia 24 MeV wyzwoli si przy
takim poczeniu (syntezie) jder. Je li dwa
de utero ny cz s i tw o rzc j dro helu, to 0,6%
ma sy spoczy nk owej jest zamieniane na energi.
Wid zimy, e gdyby proces syntezy mg by
wykorzystany do produkcji energii mielibymy
metod sze razy ba rdziej wydajn ni roz-
szczepienie uranu . Poza tym mamy do dyspo-
zycji niem a l nieograniczone i niedrogie rdo
deuteru w wodzie mrz i oceanw, znacznie
at wi ej dostpne ni rda materiaw do
reakcj i rozszczepienia. rda gazu i ropy nafto-
wej na w i ec ie wyczerpi si w cigu kilku
d z i es i c ioleci. Zapasy wgla i uranu starcz na
kilka stuleci. Przeszkod w otrzymywaniu nie-
ogra niczo nej ilo c i energii z wody morskiej"
jest prawo Coulomba. Odpychanie elektrosta-
tyczne wystpujce midzy deuteronami nie
pozwala im w temperaturze pokojowej na zbli-
e ni e ich na odlego porwnywaln z zasi
giem przycigajcych s i j drowych.
Przykad 12. Za my , e
dwa deuterony
mu sz si zbliy na odlego 10 - 14 cm,
a by s i a oddziaywania jdrowego prze-
zwyc i y a odpychanie elektrostatyczne.
Jaka jest wysoko (w MeV) elektrosta-
tycznej ba riery potencjau?
deuterony musz mie energi 0,14 MeV,
czyli 0,07 MeV na deuteron
~kT = 0,07 MeV= 1,15 10 - 14
J
2
T= 5,6 10 8 K
Widzimy z tego przykadu , e gdyby deuter
mg by ogrzany do temperatury ~ 5 10 8 K
zaszaby reakcja syntezy. Poniewa istnieje zja-
wisko przenikania bariery potencjau , tempera-
tury nie musz by a tak wysokie. Temperatura
okoo 5 10 7 Kjest odpowiednia dla podtrzyma-
nia kontrolowa nej reakcji acuchow ej i wy-
starcza do zapocztkowania eksplozji bomby
wodorowej. Reakcje jdrowe , ktre wymagaj
temperatur rz du milionw st0pni, nazywamy
reak cjami termojdrowymi. Temperatury osi
gane na bardzo krtko podczas wybuchu bom-
by atomowej s wystarczajce do zapocztko
wania reakcji termojdrowej .
W praktyce zamiast ciekego deuteru stosuje
si zwizek chemiczny LiH, w ktrym wystpuje
tylko izotop 6 Li, a wodr jest zastpiony przez
2
H - deuter. Izotop 6 Li pochania neutrony
emitowane w reakcji
zH + zH--> 3He +n
i mamy
n + 6 Li --> 3H + 4 He
Nastpnie tryt (3H) bierze udzia w reakcji
2
H + 3H--> 4 He +n
 29.7. Reakcja .1yntezy jdroivej
W kocowym efekcie mamy wic do czynienia z
przetwarzaniem niedrogiego zwizku 6 Li 2 H na
3
He, 4 He i neutrony. Raz zapocztkowana
reakcja terIBojdrowa wytwarza dostatecznie
duo energii , a by utrzymyw a wysok tempera-
tur dopki wikszo materiau nie zostanie
spalona". Jest to mechanizm dziaania bomby
wodorowej. Paliwo termojdrowe (6 Li 2 H) jest
bardzo tanie i nie ma ogranicze dotyczcy ch
jego ilo c i w pojedynczej bombie. Badano bom-
by o sile 60 megaton (6 10 7 ton trotylu).
Energia wyzwalana w czysto termojdrowej
bombie mo e by ta nim kosztem niema l po-
dwojona , jeli zastosuje si warstw zewntrzn
z 238 U. Wted y niekt re neutrony wyproduko-
wane w reakcji termoj drowej wywouj roz-
szczepienie jder 238 U, ktre dostarcza dodat-
kowych neutronw do spalania 6 Li i tak dalej.
Dl atego w wikszoci bomb termojdrowych
porwnywalna ilo energii pochodzi z reakcji
syntezy i z rozszczepienia, a wszystkie niebezpie-
czestwa opadu radioaktywnego wystpujce
go przy rozszczepieniu tow arz ysz rwnie tym
wybuchom.
Kontrolowana reakcja syntezy jdrowej
Warunkiem uzyskania uytecznej energii z
reakcji syntezy jdrowej jest prowadzenie reak-
cji w sposb kontrolowany. Nal ey znale
spos b wytwarzania i utrzymywania tempera-
tur osigajcych wiele milionw stopni. Jednym
z problemw technicznych jest ograniczenie
gazu lub plazmy o wysokiej temperaturze w taki
spos b, eby ciany pojemnika nie zostay sto-
pione. Prby rozwizania tego problemu kosz-
toway wiele wysiku . Uywa si silnych pl
magnetycznych prbujc nie dopu ci do zetk-
ni cia plazmy ze ciankami . Problem polega na
utrzymaniu plazmy w ograniczonym obszarze
przez czas dostatecznie dugi , aby wytworzona
ene rgia bya wiksza ni energia zuyta do
uruchomienia takiego reaktora termojdrowe
go . Jak dotd uzyskiwane czasy s okoo 50 razy
za krtkie. Niektrzy eksperci przewiduj , e
prby te mog zakoczy si sukcesem przed
kocem stulecia. Wstpny projekt konstrukcji
reaktora pokazano na rys. 29.16.
Elektrownia termojdrowa jest znacznie
197
Pfaszcz pojemnika plazmy
Rys. 29.16. W s t pn y projekt reak tora te rm ojdrowego.
w kt rym zastosowa no puapk ma gnetyczn. Po le magne-
tyczne jest wy twarzane przez magnes n a dprzew od z cy. Reak-
tor ta ki produk owa by o k o o 750 MW. Projekt pow s ta w
labora torium orodka badania rde ene rgii wykorzystuj4-
cych sy ntez t e rmojdrow<! w Oak Rid ge. (Reproduk owa ne
d z i ki uprzejmoci Dona St einera z Oak Ridge National
La bora tory)
mmeJ promiemotwrcza ni reaktor jdrowy ,
poniewa nie wystpuj tu produkty rozszcze-
pienia. Jednak wiele produkowanych neutro-
nw moe by wychwyconych, a powstajce
wtedy izotopy s zwykle radioaktywne. Dlatego
proponuje si otoczenie komory z plazm pasz
czem z litu. Wtedy wychwytywane neutrony
bd produkowa tryt (3H o czasie poowicz
nego zaniku 12 lat), kt ry moe by powtrnie
uyty jako paliwo. Inna moliwo to zastoso-
wanie jako paszcza uranu lub toru . Wtedy w
paszczu powstaoby rozszczepialne paliwo do
reaktorw jdrowych. Jeli takie rozwizanie
umoliwi produkcj energii przy niskich kosz-
tach i rozpowszechni si. elektrownie termoj
drowe stan si rdem promieniotwrczoci
w tym samym stopniu co obecnie eiektrownie
jdrowe . Reaktor o opisanej powyej kon-
strukcji jest nazywany reaktorem.hybrydo wym.
Neutrony powstajce w reakcji syntezy powo-
duj wytwarzanie energii w rozszczepieniu
238
U. Otrzymywa na energia pochodzi zarwno
z reakcji syntezy jak z rozszczepienia. Dotych-
czas proponowane rozwizania budowy tych
reaktorw maj niewielk szans konkurowa-
nia pod wzgldem ekonomicznym z innymi
rdami energii.
Inna moliwo praktycznego wykorzystania
energii termojdrowej, to znalezienie metody
198 29. Fi::_vka jdroll'a
wychwycenia energii wytwarzanej w bombie
wodorowej. Rozwaano moliwo wykorzy-
stania energi i z maych bomb wodorowych
e k s plodujcych gboko pod ziemi w dajcych
s i wielokrotnie wykorzysta wnkach. Takie
pod ejcie moe okaza si bardziej ekonomicz-
ne ni metoda wizienia plazmy w polu magne-
tycznym.
Podobnym wariantem, lecz w jeszcze mniej-
szej skali jest u yc ie znacznie mniejszych (o
rednicy poniej 1 cm) bomb wodorowych''.
Niewielka kula zawierajca paliwo termojdro
we moe by szybko cinita i ogrzana do
wysokiej temperatury przez skierowanie na ni
impulsw laserowych o duej inten syw noci .
Zamiast wizek laserowych mona stosowa
wizki elektronw lub cikich jonw. Aby
os i g n wystarczajc wydajno energetycz-
m1 kilka takich kulek musiaoby eksplodowa w
ci<1gu minuty.
W przyrodzie obserwuje si inne metody
wizania plazmy, ktre umoliwiaj cige wy-
twarzanie energii w procesach termojdrowych .
Jest to wizanie grawitacyjne. Jednak do wy-
tworzenia dostatecznie silnego pola grawitacyj-
nego s potrzebne masy porwnywalne z mas
Soca. W na s t pnym rozdziale przekonamy si ,
e procesy termojdrowe s rdem energii
gwiazd .
Podsumowanie
Rozmiary jder mona wyznaczy w do w iad
czen iach z rozpraszaniem dyfrakcyjnym, roz-
praszaniem elektronw lub absorpcj neutro-
nw. Otrzymujemy dla promienia jdra zale
no R ~ ( l ,210 - 1 5 m) A 1 /3 .
J eli skierujemy" elektron na brzeg jdra o
adunku Zf' i promieniu R, to jego klasyczny kt
odchylenia jest dany wzorem
O Zf' 2
tg -= k 0 -
2 Rpv
Potencja! s i y o ddzi aywa nia nukleon-nu-
kleon m oe by przybliony przez prostok tn
st udni po te ncjau o promieniu r 0 = 2,3 10- 15 m
i g l b okoc i 29 MeV (gdy spiny nukleonw s
r wnolegle). Fala stoj<1ca odpowiadajca naj-
ni sze mu pozio mowi energetycznemu nukleonu
w takiej studni powstaje dla E = -2,22 MeV,
co odpowiada obserwowanej energii wizania
dla deuteronu.
W jdrach s kadajcych si z wielu nukleo-
nw efektywna gboko studni potencjau
wzrasta do okoo 42 MeV . Podstawiajc znan
gsto neutronw do wzoru na energi Fermie-
go otrzymujemy K 1 = 34 MeV. Odpowiadajc y
temu poziom energetyczny znajdujemy z
E = K1 + U= 34-42 MeV= -8 MeV. Pro-
tony na najwyszych poziomach energetycz-
nych maj prawie tak sam energi wizania.
Do oderwania pojedynczego protonu lub neu-
tronu od rednich rozmiarw jdra atomowego
jest potrzebna energia okoo 8 MeV. Je li w
modelu studni potencjau uwzgldnimy od-
dziaywanie spin-orbita otrzymujemy powoko
wy model jdra z magicznymi liczbami neutro-
nw lub protonw: 2, 8, 20, 50, 82, 126 dla
szczeglnie silnie wizanych jder.
Rozpad CJ. w mechanice kwantowej rozumie-
my jako przenikanie czstki CJ. przez barier
kulombowsk jdra . redni czas ycia w roz-
padzie CJ. jest da ny wzorem
2Rli/t,.,.)2
r :::: 2
vli/twe)
Z prbki liczcej n 0 jder promieniotwr-
czych po czasie t pozostaje ich n = n 0 exp( - t/ r:).
Jdra w stanie wzbudzonym mog przecho-
dzi do stanu podstawowego emitujc sponta-
nicznie foton, tak jak wzbudzone atomy. Proces
ten jest zwany rozpadem y. Rozpad {J nastpuje
dziki podobnemu procesowi znanemu z me-
chaniki kwantowej , z tym, e jest emitowana
para elektron-neutrino zamiast fotonu.
Pluton moe by wytworzony w nastpuj
cym cigu reakcji: 238 U wychwytuje neutron i
powstaje 239 U, ktry przez rozpad {J zamienia
si w 239 Np, a ten przez kolejny rozpad {J w
239
Pu. Jdra 235 U i 239 Pu po absorpcji powol-
nego neutronu ulegaj rozszczepieniu. Ponie-
wa produkty rozszczepienia maj wiksz
energi wizania (o okoo I MeV na nukleon),
wic w reakcji wydziela si okoo 200 MeV
energ11.
Energia mo e by wytwarzana rwnie przy
czeniu (syntezie) dwch lekkich j der takich
jak 2 H, 3 H, 6 Li. Do przezwycienia bariery
 Podsumoivanie
odpychania kulombowskiego dodatnio naado
wanych jder i zblienia ich na tyle, aby przy-
cigajca sia jdrowa zacza dominowa, s
potrzebne temperatury rzdu 10 8 K.
wiczenia
l. Zamy , e neutron zawiera rdze o pro-
mieniu Rrdzcnia = 0,1 fm i adunku +e oto-
czony przez wiksz naadowan chmur o
promieniu I fm i adunku - e. Jaki bdzie
k<!t ()max odpowiadajcy rozpraszaniu na
rdze niu elektronw o energii IO GeV?
2. Jaka jest elektrostatyczna energia poten-
cjalna dwch protonw oddalonych o I fm?
4
3. Je li mamy 1,38 10+ nukleonw/ m 3 , jaka
jest odlego mi dzy ssiednimi nukleona-
mi? (za my , e nukleony S<! umieszczone
w rogac h szec ianw tworzcych sie) .
4. Jaka jest elektrostatyczna energia poten-
cja lna protonu na powierzchni jdra mie-
dzi?
5. Kor zys t ajc z rys. 29.1 O podaj kolejn licz-
b m ag iczn powyej 126.
6. J aka warto prdkoci zostaa uyta jako
re dni a prdko czstek rx wewntrz jdra
w przyk. 10?
7. J e li czas poowicznego zaniku radu wynosi
1600 la t, to jaka cz prbki rozpadnie si
po 3200 latach?
8. Co jest du sze: 3 okresy poowicznego
zanik u czy 2 rednie czasy ycia?
9. Jaki procent promieniotwrczej prbki roz-
pad a s i w rednim czasie y cia? W czasie
dwch rednich czasw ycia?
IO. Ro z wamy prbk 1000 jder promienio-
tw rczych o czasie poowicznego zaniku T.
Ile w przy bli eniu jder zostanie po czasie
T/ 2?
11. S oce ma mas 2 10 30 kg i redni gsto
1,4 I0 3 kg/ m 3 . Jaki byby promie Soca,
gd yby mi a o tak sam mas , ale gsto
materii jdrowej ?
12. W bo mbie t e rmoj drowej 18 kg materiau
mo e wyprodukowa energi rwnowan
I mili onowi ton materi aw wybuchowych.
Jedna tona wyzwala 10 9 cal. Ile gramw
paliwa term ojdrowe go jest przetwarzane
na e nergi ?
199
13. Cikie jdro X zawiera 204 nukleony i
ma energi wizania rwn 8 MeV na
nukleon. Zamy , e energia spoczynkowa
nukleonu (neutron lub proton) jest rwna
940 meV.
(a) Znajc;l energi spoczynkow jdra X.
(b) Jdr . X wysya czstk rx (energia wi-
zania' 28 MeV) i zmienia si w jdro Y,
dla ktrego energia wizania jest rwna
8,1 MeV na nukleon. Znajd energi
kinetyczn wyzwolon w tym procesie.
14. Energie spoczynkowe trytu i helu-3 wyno-
sz M(3H) = 2805,205 MeV i M(3He) =
= 2804,676 MeV. Energia spoczynkowa
elektronu jest rwna 0,511 MeV. Czy jdro
trytu bdzie ulega rozpadowi {J, jeli tak,
jaka bd z ie energia promieni {J?
Zadania
15. Je li gwiazda ma promie R = 2 GM/c 2 ,
wiato nie moe jej opuci- jest to czarna
dziura. Rozwa gwiazd , ktrej promie
spenia to rwnanie i ktrej gsto jest
rwna gstoci ma terii jdrowej. Jaki jest
promie i masa takiej gwiazdy? Porwnaj
to z mas Soca.
16. Poka, e przekroj czynny na zderzenie
neutronw jest
N -N A
(J= -0- - -
No Na
je li grubo pytki x jest maa, A jest
powierzchni pytki , N" - liczb atomw w
pytce .
17. Je li
przek rj czynny na zderzenie neutro-
n w z miedzi jest rwny 0,65 barnw, dla
jakiej gruboci pytki liczba neutronw w
wi zce b d z ie zmniejszona o czynnik l /e?
18. Zamy , e dla deuteronu U0 = 25 MeV, a
energia wizania jest 2,2 MeV. Korzystaj c
z rw nani a (29.8) znajd, analogicznie jak
dla r 0 , efektywny rozmiar prostoktnej stu-
dni potencj a u.
19. W pewnym cikim jdrze czstka rx zderza
s i z barier potencjau 10 22 razy na se-
kund , a t/Jwe)1/! wJ'j = 10 .
14
(a) Jakie jest prawdopodobiestwo , e jd-
200 29. Fizyka jdrowa

ro ulegnie rozpadowi a w cigu 1 sekun- (e) Jaka jest energia progowa fotonu dla tej
dy? ' reakcji? (Jaka jest najnisza moliwa
(b) Jaki jest redni czas ycia i czas poo energia fotonu, ktry moe spowodo-
wicznego zaniku? wa emisj protonu?)

20. Prbka materiau promieniotwrczego za-

22. Zamy, e w trjwymiarowej przestrzeni
wiera 10 12 atomw . Jeli czas poowicznego
energia potencjalna jest tylko funkcj r jak
zaniku wynosi 1 godzin, ile spord tych
to pokazano na rysunku. Narysuj funkcj
atomw rozpadnie si w cigu 1 sekundy?

21. Rozwamy nastpujce reakcje jdrowe u R

y +63Cu --> 63Cu* o I
r
63C u* --> 62Ni + p Ez

Z a my , e
foton jest pochaniany przez E1
proton na poziomie Fermiego, a energia
U(r)
fotonu wynosi 13 MeV.

MeV
10

Zad a nie 22

u(r) = n/!(r) dla dwch najniszych pozio-

-+-- - --+-- - - E,=- 8 !1eV
- 10 mw energetycznych w tej studni.

23. Narysuj u(r) i t/;(r) dla przyk . 7.

-20
24. Jaka cz deuteronu znajduje si we wnt
rzu kuli o promieniu r 0 ? (Wskaz wka: ta
ro co
-30 cz jest dana przez (f t/; 2r 2 dr) / ( f t/; 2r 2 dr).)
o o

- 401----- 25. Powtrz przykad 8 dla A = 60. Jaki jest

Zada nie 21. Krzywa ene rgii polencjalnej dla prolonu w "-'C u
(a) Jak a b d z i e energia emitowanego pro-
tonu?
(b) Podaj przy blion ocen liczby zderze
tego protonu z barier potencjau w
cigu 1 se kundy.
(c) Jeli 1flwvjNwej ~ 10- 8 podaj przybli-
on oce n czasu ycia stanu porednie
go 63 Cu*.
(dl Przyjmijmy teraz, e energia fotonu
bya tylko 12 MeV. Czy czas ycia
b d z i e du szy czy krtszy?
stosunek liczby protonw do liczby neutro-
nw?
26. Powtrz przykad 8 dla A = 40. Jaki jest
stosunek liczby protonw do liczby neutro-
nw?
27. Ile gramw uranu dziennie trzeba by zu y
wa w reakcji rozszczepienia, aby produko-
wa 1OOO MW energii elektrycznej? Za
30% wydajno przemia ny?
28. Zuycie energii elektrycznej w Stanach
Zjednoczonych wynosi okoo 2 10 12 kWh
na rok. Wydajno przemiany energii ciepl-
nej na elektryczn jest rwna 30% .
 wiczenia i zadania
(a) Jakie jest roczne zapotrzebowanie na
wgiel (lub rop)? Ile ton uranu byoby
potrzeba gdyby wszystkie elektrownie
byy jdrowe?
(b) Gdyby caa energia bya dostarczana
przez podziemne eksplozje jednomega-
tonowych bomb wodorowych, ile takich
bomb dziennie byoby potrzeba?
29. Liczba bomb jdrowych w Stanach Zjedno-
czonych wynosi okoo 33 OOO. Zamy, e
k ad a zawiera okoo 2 kg 2 3 9 Pu. Pluton ten
201
wyprodukowano w reaktorach jdrowych ,
gdzie jeden neutron z rozszczepienia wywo-
uje reakcj n+ 238 U--> 239 U.
(a) Ile kilogramw produktw rozszczepie-
nia powstao w tych reaktorach?
(b) Zamy, e w cigu 30 lat 10% zapo-
trzebowania na energi w Stanach Zjed-
noczonych bdzie zaspokojone przez
przemysowe reaktory jdrowe . Ile kilo-
gramw produktw rozpadu powstanie
w tych reaktorach?

Astrofizyka
W tym rozdziale postaramy si wyjani , jak
m og y pow s t a gwiazdy i planety, skd pocho-
dzi ogromna energia wysyana przez gwiazdy i
co s i dziej e z gwiazd , gdy jej rdo energii
wyczerpie s i . Zobaczymy, e gwiazdy mogy
powsta na skutek grawitacyjnego zapadania
s i chmury zimnego wodoru o dostatecznie
du ej masie oraz e wikszo energii emitowa-
nej przez gwiazdy powstaje podczas przemiany
wodoru w hel w reakcjach termojdrowych .
Przykad I. Jak dugo mogoby i s tnie
Soilce , gdyby jego energia pochodzia z
procesw spa la nia chemicznego, a jak
dugo , gdyb y pochodzia z przemiany
wodoru w hel? Zamy, e masa Soilca
wynosi 2 I 0 30 kg i wypromieniowuje ono
4 10 23 kW energii.
ODP O WI E D : Typowa ilo energii wy-
twa rzan ej w rea kcjach chemicznych - to
7,9 10 6 J na kg C0 2 przy spa laniu
wg l a. J e li p o mn oymy to przez ma s
Sloilca, o trzymam y 1,6 10 37 J. Po ni ewa
moc P = E/ 1, wic mam y
E l 610 3 7
! = - = ' = 410 1 0 s= 250 1 a t
p 4 10 26 w
30
Czyli gdyby Soce byo zbudowane z
mieszaniny wgla i tlenu, a jego energia
pochodzia ze spalania wg l a, to wypali-
oby si ono po 1250 la tach.
Energia wytwarzana przy przemia-
nie wodoru w hel stanowi 0,7% masy
spoczynkowej paliwa, czyli E =
= (7 10- 3 )Mc 2 =1 ,3 1045 J. Std
E I 3 104 5
t = - = ' s = 10 11 lat
p 4 10 26
jest to okoo 20 razy wicej ni dotych-
czasowy wiek Soca .
Kiedy paliwo jdrowe wyczerpuje si gwiazda
moe zapada si tworzc bi a ego kara , gwiaz-
d neutronow lub czarn dziur. W tym roz-
dziale bdziemy zajmowa si opisem tych
o biektw wyznaczajc w przyblieniu ich masy i
promienie. Pozwoli nam to zrozumie wasnoci
stanw materii w wielkiej skali. Poznamy ude-
rzajce przykad y uniwe rsa lno c i praw przyro-
d y, takie jak moliwo interpretacji gwiazdy
neutronowej jako giga ntycznego jdra atomo-
wego" 10 56 razy wikszego ni zwyk e j dra
a to mowe.
 30.1. rdfa energii g wiazd 203

30.1. rda energii gwiazd Zgodnie z rwnaniem (12.10) cinienie termicz-

ne wynosi
Wikszo teorii kosmologicznych za przodka
gwiazd i planet uwaa gaz, ktrego gwnym pkT
P =-
skadnikiem by wodr. Jak zobaczymy, cisze MP
pierwiastki, a do elaza , tworz si we wntrzu gdzie MP jest mas protonu. Porwnanie tych
gwiazd, natomiast pierwiastki cisze od elaza dwch cinie daje
powstaj, jak si sdzi , podczas eksplozji gwiazd
supernowych . Gdy tworz si planety, takie jak kT 1 GMS
- = ---
Ziemia, s wyrzucane cisze pierwiastki, po- Mp 2 R
niewa pole grawitacyjne nie jest dostatecznie
lub
silne, aby utrzyma lekkie pierwiastki gazowe i
wikszo z nich wyparowuje. Tworzenie GMsMp (30.1)
R = 2kT
gwiazd rozpoczyna si od powstania chmury
wodoru, ktra zaczyna si kurczy pod wpy Podstawiajc T~ 10 7 K mamy kT~ 1,38
wem przycigania grawitacyjnego. W miar jak . 1016 J
atomy wodoru zbliaj si do siebie ronie ich lub
energia kinetyczna, czyli temperatura gazu . Ta
nagrzana masa gazu osiga cinienie , ktre (6,67 10 - 11 Nmkg - 2
) x
hamuje dalsze zapadanie grawitacyjne chmury.
R ~ x (2 10 kg)(J ,67 10 -
30 27
Jednak gdy energia gazu zmniejszy si na skutek kg) = . l08 m
8
promieniowania elektromagnetycznego, to za- ~ 2(l,38 10 - 16 J)
padanie grawitacyjne postpuje nadal, a do Zmierzona warto wynosi 7 10 8 m. Zgodno
momentu pojawienia si nowego rda energii, jest dobra, jeli wemiemy pod uwag stoso-
ktra moe temu przeciwdziaa. Tym nowym wane przyblienia.
rdem energii s reakcje termojdrowe, ktre Jeli masa pocztkowa jest maa, zapadanie
jak zobaczymy, zaczynaj zachodzi w gwiaz- postpuje a do chwili, kiedy atomy zaczynaj
dach, gdy temperatura wynosi okoo 10 7 K . styka si ze sob. Wtedy powstaje planeta, tak
Mamy teraz dosy informacji, aby obliczy" jak w przypadku Ziemi. Jeli masa pocztkowa
promie Soca w funkcji jego masy (Ms = jest wiksza, to wtedy uzyskane cinienia i
= 2 10 3 0 kg). Dla uproszczenia oblicze zao gstoci s dostatecznie due, aby powodowa
ymy , e gsto materii wewntrz Soca jest nakadanie si atomowych funkcji falowych , w
staa . Mimo e w rzeczywistoci rdze ma wyniku czego powstaje plazma, dla ktrej ko
wiksz gsto ni obszar bliski powierzchni, cowy promie jest dany wzorem (30.8). Przy-
takie zaoenie pozwala uzyska wyniki po- kadem obiektu nalecego do tej kategorii jest
prawne z dokadno ci do jednego rzdu wiel- planeta Jowisz. Tutaj cinienie grawitacyjne jest
koci. Zapadanie grawitacyjne 2 10 30 kg gazu rwnowaone przez kwantowo-mechaniczne
wodorowego bd z ie postpowa do chwili, gdy cinienie plazmy (cinienie to jest omawiane w
ci ni e nie wywoane ogrzewaniem gazu przez rozdz. 30.4).
e nergi dostarczon z reakcji termojdrowych Mona wykaza , e jeli masa pocztkowa
wyrwna cinienie grawitacyjne. Widzielimy w jest wiksza ni 0,08 masy Soca, to osignita
przyk. 3 w rozdz. 12, e cinienie grawitacyjne temperatura bdzie dostatecznie wysoka, aby
w rodku jednorodnej kuli o promieniu R wywoa nastpujce reakcje termojdrowe

wynosi P = 2.1 pg R, . I
gdzie g = G Ms R
2 .
Jest p+p---> D+ e + + v, gdzie D =deuter (2H)
p+D---> 3 He+ y
przyspieszeniem grawitacyjnym na powierzchni 3
He+ 3 He---> 4 He+p+p
kuli. Std
1 Ms Ten cig reakcji termojdrowych pokazany na
P = 2pGR rys. 30.1, jest znany jako cykl wodorowy . Jest to
204 J (). Astrofizyka
Rys. 30.1 Schemat cyklu wodorowego (cyklu proton-proton).
Sze proton w jest uytych do wytworzenia 4 He, dwch
protonw, dwch pozyt o n w, dwch neutrin i dwch
kwantw 1'
gwny mechanizm produkcji energii przez
Soce i inne gwiazdy bogate w wodr. W
wyniku cyklu wodorowego 4 protony s zuy
wa ne do utworzenia czstki ix, 2 pozytonw, 2
ne utrin i 2 fotonw o cakowitej energii kine-
tycznej okoo 26 MeV. Zauwamy , e pierwsza
reakcja, w ktrej powstaje para pozyton-neutri-
no jest przykadem oddziaywania sabego. Jest
to oddziaywanie tego samego typu jak prze-
miana protonu w jdrze promieniotwrczym w
neutron i p a r pozyton-neutrino (rodzaj rozpa-
du /3).
Przykad 2. Jaka temperatura jest po-
trzebna do zblienia dwch protonw na
odlego 5 10 - 1 5 m?
ODPOWIED: Jeli kady proton ma ener-
3 elaza znika. Inn przes z kod dla gwiazd o
gi 2. k T, to cakowita energia kinetyczna
pa ry jest rwna 3 kT, co musi rwno-
way energi k 0 e 2 / R , std
k 0 e2
T = - - = l l I0 9 K
3kR '
We wntrzu gwiazdy nawet przy tempe-
raturach o jeden lub dwa rzdy wielkoci
ni szyc h znajdzie s i wystarczajca liczba
protonw o energii powyej energii red
niej , a by podtrzy mywa reakcj.
Przykad 2 sugeruje, e grawitacyjne zapada-
nie si oboku wodoru musi doprowadzi do
powstania temperatur rzdu 10 7 K zanim roz-
pocznie si cykl wodorowy.
30.2. mier gwiazdy
Widzielimy w przyk . 1, e Soce, ktre pow-
stao okoo 4,5 10 9 lat temu przeyo dotd
niewielk cz swego ycia. Czy mog istnie
inne gwiazdy, ktre zuyy ju cae paliwo
jdrowe? Gwiazdy o wikszej masie maj wy
sz temperatur i prdzej spalaj zawarty w nich
wodr. Na niebie jest wiele gwiazd, ktre dziki
wikszej masie, maj wiksz jasno oraz bar-
dziej niebiesk barw wiata , co jest zwizane z
wysz temperatur. Takie gwiazdy mog zuy
cay wodr w czasie mniejszym ni 10 10 lat Uest
to wiek Wszechwiata). Gdy zapas wodoru
wyczerpie si, to gwiazda promieniuje nadal i
zaczyna si zapada. W miar zmniejszania si
promienia gwiazdy poowa wyzwalanej energii
grawitacyjnej zuywa si na promieniowanie, a
reszta ogrzewa wntrze gwiazdy do wyszej
temperatury T. Zapadanie si i ogrzewanie
gwiazdy trwa tak dugo , a temperatura stanie
si dostatecznie wysoka, aby mogy zachodzi
reakcje termojdrowe dla helu (przemiana w
wgiel, tlen i neon). Procesy takie bd trway a
do chwili, gdy wikszo materiau we wntrzu
gwiazdy zamieni si w elazo 56 Fe. Ten izotop
elaza jest najbardziej stabilny wrd wszyst-
kich jder i dalsze reakcje j drowe musiayby
zuyw a energi zamiast jej dostarcza.
Gdy paliwo termojdrowe skoczy si, to
jedna z przyczyn (cinieni e termiczne) hamuj
cych dalsze zapadanie si rdzeni a gwiazdy z
maych masach jest cinienie kwantowo-mecha-
niczne, o ktrym bdzie mowa w rozdz. 30.4.
Jednak w dostatecznie duych gwiazdach zapa-
danie moe nie tylko postpowa da lej, ale ulec
przyspieszeniu do katastrofalnych rozmiarw.
Proponowano wiele konkurencyjnych mecha-
nizmw, ktre mogyby prowadzi do takiego
przyspieszeni a zapadania s i gwiazdy. Wci
jest kontrowersyjne, ktry z nich rzeczywicie
jest odpowiedzialny za k a tastrof supernowej .
Mo n a jednak wyzn ac zy warunki na mas i
promi e takiej gwiazdy.
 30.3. Czarna dziura 205

30.3. Czarna dziura gwiazdy. Warunek graniczny dla R ma posta

Jeli zaoymy, e nie wystpuj inne odpychaj GM

ce s iy lub cinienia, to gwiazda bdzie wci si
zapada. Istnieje jednak pewien graniczny pro-
mie R 0 , zwany promieniem Schwartzschilda,
poniej ktrego nie moemy ju zobaczy gwia-
zdy. Gwiazda nie jest w stanie porozumiewa si
z reszt wiata. Sytuacja taka jest pokazana na
rys. 30.2c, gdzie wszystkie fotony spadaj z
a)
Ro =--
c2
W tych obliczeniach nie uwzgldnilimy oglnej
teorii wzgldnoci. Naley uywa tej teorii, jeli
energia grawitacyjna jest porwnywalna z ener-
gi cakowit . Poprawne obliczenia daj wic
nieco inny wynik
2GM
R0 = - - (horyzont zdarze) (30.2)
c2
Dla masy rwnej masie Soca (2 10 30 kg) z
rwnania (30.2) otrzymujemy R 0 = 3 km . Jeli
gwiazda zapada si tak, e jej promie jest
mniejszy lub rwny 2 GM/c 2 , to adna czstka
ani wiato przez ni emitowane nie mog
dotrze do Ziemi (ani adnego innego odlegego
obserwatora). Jednak pole grawitacyjne tej
gwiazdy nadal jest odczuwane. Jej masa grawi-
tacyjna pozostaje niezmniejszona i czstki (lub
wiato) mog spaJa na gwiazd - std nazwa
czarna dziura". Chocia sama dziura" jest
czarna" oboki pyu przycigane przez ni
podlegaj kompresji, dlatego ogrzewaj si i

Rys. 30.2. Gwiazd y o jedna ko wych masach i trzech rn yc h

pro mieniach. Dla a) i b) promi e jest wik szy od R 0 , gdzie
R0 = 2G M/c 2 . Dla c) promi e jest mniejszy ni R0 i pole
graw ita cyjne jest ta k silne, e fot o ny nie m og uciec z gwiazd y.
W ka d y m przy padku narysowa no to ry fot o nw wy s y an yc h
pod k t a mi 0, 30 i 60 do po wie rzchni gw iazdy

powrotem na powierzchni gwiazdy. Fotony te

m og nieco odd a li s i od gwiazdy, ale nie mo g
o s i gn nie s k o czon y ch odlego ci chyba, e
R > R0 .
M oe m y w yz n a czy oceni aj c grawitacyj-
R0
n e n e rgi potencjaln fotonu w y syanego z
powi erzchni gwiazdy. Wynosi ona U =
= - GMm/ R , gdzie m = c/c jest mas gra-
2

wit acyjn fot onu o energii c, a M - mas

gwi azdy. Jak wynika z zasady zachowania ener-
gii energia fot onu w duej o dlegoci od gwiazdy
bd z i e wi c zmniejszona o GMm/ R . Czyli je li
c < GMm/ R foton nie moe oddali si od
Ryo. 30.J. Art ys tycLny ubraL cLarneJ dziu ry poc h o d z cy z
okadki tygodnika The New York T imes M agazine z 14 lipca
1974 roku, w kt rym o publik owa no du g i a rt y ku o cza rn ych
dziurach. (Copyright 1974 by New Yo rk Times Compa ny,
przedruk za zgod )
206 30. Astrofi:: y ka

mog wysy a promieniowanie zanim zostan 3

przyc i gnite na odlego rwn 2G M / e 2 . Na
K = SK1 jest redni energi kinetyczn czstki.
rysunku 30.3 przedstawiono artystyczny obraz Wtedy
cza rnej dziury.
PV = ~n(~K)
3 5 f
30.4. Cinienie kwantowo-mechaniczne
Musimy rozway n as tpny wany efekt spo-
p = ~ nK1 = _!!__(~)21 3 (!!_)s/3
5 V 20111 TC V
krew ni ony z s i a mi odpychajcymi, ktry przy-
czy nia s i d o wzrostu energii kinetycznej i Jest to kwantowo-mecha niczne cinienie niere-
c i nieni a przy duych gstociach (nawet w latywistycznego gazu Fermiego.
ni skich temperaturach). Zgodnie z zasad Pau- W przypadku, gdy czstki s skrajnie relaty-
liego, je li czstki o spinie 1/ 2 (na przykad wistyczne, p 1 m e i energia Fermiego jest
ele k trony, protony czy neutrony) s stoczone w
pude ku , to nie mo g zajmowa dowolnych 1 f 2
11
K = p c = -i he - - )
TC V
(3 1
13
(30.6)
stanw pdowych . Dla tego czstki te nie mog
by w spoczy nku nawet w zerowej temperatu- A zatem, zgodnie z przyk. 3 w rozdz. 28,
rze, ale musz zajmow a kolejne stany a do tak cakowitaenergia kinetyczna wszystkich czs
zwanego pdu Fermiego, p 1 . Jeli n takich cz .3
tek wynosi nK1 .
ste k znajduje s i w objtoci V, to odlego w 4
przes trzen i mi d zy czstkami jest rzdu ( V/ n) 1f3.
Gdy by kada czstka bya ograniczona do ta- 30.5. Biae kary
kiej dugo ci , to z zasady Heisenberga nieokre
Mo e my obliczy cakowit energi zimnej wy-
l ono jej 'pdu musiaa by wynosi~ h/(V/ n) 113 .
Dok adne wyrae ni e dla p 1 jest dane rwnaniem
palonej gwiazdy i s twierdzi, e jest ona funkcj
(28 .2) E(R) promienia gwiazdy R. Taki obiekt bdzie
nada promieniow a i kurczy si nawet po
3 n) l/3 wyczerpaniu paliwa jdrowego , a do osigni
P1 = h ( 8n: V (30.3)
cia naj mniejszej mo liwej wartoci E(R) . Cako
wita energia gwiazdy skada si z cakowitych
Czstka o pdzie p 1 ma energi kinetyczn
- 3
K1 zwami energi Fermiego, ktra wzrasta ze energii Fermiego czstek (nK = -nK1 ) oraz
wz rostem gs t oci n/ V i przyczynia si do wzros- 5
tu cinienia. Jak energia K 1 zmienia si z pdem grawitacyjnej energii potencjalnej U. Z przyka
fi 1 za le y od tego czy czstka jest relatywistycz- du 9 w rozdz. 16 dowiedzielimy si , e energia
na czy nie. Oglnie wyraeni e jest nastpujce potencja lna kulistej powoki o masie M wynosi
U = - C M 2/ 2R. Dla kuli o jednorodnej gsto-
(30.4) . 3
c1 mamy U= - - CM 2 / R.
Dla m ayc h p 1 m e czstka jest nierelatywis- 5
tyczna i wtedy Rozwamy gwiazd zbudowan z a tomw o

K 11 r2 h. 2 ( 3 n )2/3 liczbie masowej A . Niech n bdzie cakowit

1 = 2111 = 8111 ~ v (30.5)

liczb
n
nukleonw. Mamy wtedy - jder, ka de
A
Zgod nie ze wzorem (12.7) iloczyn cinienia i zawiera Z protonw i (A - Z) neutronw. Oz-
o bj to ci
jest dany Z
naczmy x = - , ktre dla rozwaanych jder
2 A
mv ) 2 _
PV = n ( - - = JnK ~ 1/ 2. Cakowita masa gwiazdy wynosi M ~
3
~ nMP, gdzie MP jest mas protonu. Cakowita
Zosta o pokazane w przy k. 2 w rozdz. 28, e liczba elektronw (i protonw) jest ne = xn.
 30.5. Biae kary 207

Zobaczymy, e wszystkie elektrony (i jdra) po-

zostaj nierelatywistyczne, jeli mamy do czy-
nienia z zapadaniem si gwiazdy o dostatecznie
maej masie po wyczerpaniu si paliwa jdrowe
I
go. Wtedy moemy zastosowa rwnanie (30.5) I / Energia cza,stki ~ ..!.._
w celu znalezienia kwantowo-mechanicznej I / Rz
energii kinetycznej , zarwno dla elektronw I
I
(K1 )e, jak i jder. Wkad od jder jest zaniedby- \
walnie may w porwnaniu z wkadem elektro- "1 \
2'
~of--~-;-~-=--~~~~-===========~=-
nw, poniewa masa pojawiajca si w mianow- 1.i} ' Rmin ----- R
nik u jest wielokrotnie wiksza. Jeli temperatu- E(R)' - - - - - ~- -
ra gwiazdy jest na tyle niska, e mona zanied-
ba energi termiczn w porwnaniu z energi
kwantowo-mechaniczn, to cakowita energia Energia grawitacyjna ~ - ~
gwiazdy jest dana wzorem

E(R) = nJ<e+ U =
=-n53 e fe
3GM 2
(K) - - - -
5 R Rys. 30.4. Dwa wkady do cakowitej energii biaego kara .
Grna krzywa opisuje cakowit energi kinetyczn elektro-
przy zaoeniu staej gstoci. Po zastosowaniu nw, a dolna krzywa grawitacyjna energi potencj a ln
wzoru (30.5) podstawiajc m . zamiast m , xn gwiazdy. Suma obydwu krzywych oznaczona lini przery
wan ma minimum dla R = Rmin
. 4
zamiast n oraz V= -rcR 3 , otrzymujemy rozmiarw danych rwnaniem (30.8). Dla typo-
3
wego biaego kara o masie 15% mniejszej ni
2 2 13 2 2
3 xn h ( 9
E(R) = - - - -xn
5 R 2 8me 4rc 2
) - -3 G--P
5
n M
R
(30.7) masa Soca (n= 10 x= ~) z rwnania
57
,

(30.8) otrzymujemy R ~ 8000 km, co odpowia-

Funkcja E(R) jest wykrelona na rys. 30.4.
da gstoci p ~ 3 10 6 g/cm 3 . Czyli biae kary
Gwiazda nadal emituje energi i kurczy si
maj rozmiary zblione do wielkoci Ziemi, ale
nawet po wyczerpaniu paliwa jdrowego, wic
s milion razy cisze. Nawet planeta Jowisz
jej cakowita energia musi male. Dla danego
moe by rozwaana jako biay karze, ponie-
promienia R, najnisza energia E(R)jest osiga
wa rwnanie (30.8) jest prawdziwe niezalenie
na, gdy gwiazda jest zimna i moemy stosowa
od tego czy masa jest dostatecznie dua , aby
rwnanie (30.7) zaniedbujc jej energi termicz-
rozpocza si reakcja termojdrowa . Masa
n. Najnisz warto E(R) moemy znale z
musi by jednak na tyle dua, aby elektrony
wykresu pokazanego na rys. 30.4 lub rozwizu-
wystpoway we wsplnym morzu Fermiego
dE
j c rwnanie - = O. Rozwizanie przyjmuje (stanie plazmy). Rwnanie (30.8) wykrelono na
dR rys. 30.5 i otrzymane wyniki zgadzaj si z
posta
promieniem i mas Jowisza.
R = (-2._
, h2
2
xn)2/3 (30.8)
Jeli rwnanie (30.7) jest poprawne gwiazda
nie moe si kurczy poniej promienia wyzna-
4me 4rc GnM;
czonego w rwnaniu (30.8). Wtedy R ~ n- 113 i
J e li
podstawimy t warto do rwnania (30.7), energia Fermiego dla pojedynczego elektronu
to przekonamy si, e grawitacyjna energia wzrasta jak n 413 . Gdy n staje si due rwnanie
wizania ( - U) jest dwa razy wiksza ni cako (30.7) przestaje by suszne, poniewa energia
wita energia kinetyczna (pierwszy czon we elektronu staje s i porwnywalna z jego energi
wzo rze (30.7)). Bi ae k a ry to gwiazdy, ktre spoczynkow mec 2 . Jeli uyjemy w tym rwna-
wci s t yg n , ale za pady s i ju prawie do niu dokadneg o, relatywistycznego wzoru na
208 30. Astrofizyka

Wtedy

~ x nkr he(~ xn )1 / 3 :::: ~Gn2 k,M;

4 R 2 4rc 2 kr 5 R

lub
12 3 2
(125rc) / 2( he ) 1
nkr ~ X --2
10 3 4 GMP
Zauwamy pojawienie si w tym wzorze bezwy-
miarowej wielkoci n0
10 2 c___J.__ ____L_ _ __ l __ _ _,__!.W,-_ - - L__

10- 3!15 0,01!1s 0,111s

/'1asa gwiazdy
1,0t1s 1011s he
n = ( --
)J/2 = 24 10 57 (30.10)
( nhr Hp) o GM2p '

Rys. 30. 5. Wielko R, ktra minim alizuje sum energii Dokadne wyznaczenie nk, wymaga przeprowa-
Fermiego dla elektronw i energii grawitacyjnej wykre l o na
w funkcji masy gw iazd y M. Za oon o jednorodn gs to dzenia cakowa numerycznych i daje wynik
gwi azdy i dokadne relatywistyczne wyrae nie na energi nk, = 0,7(x/0,5) 2 n 0 . Odpowiadajca temu masa
Fe rmiego. Dla ma yc h mas d o kadn y wynik d y do nie- nk,Mp , zwana mas graniczn Chandrasekhara,
relat ywistycznego rwn a ni a (30. 8). Zuwamy ograniczenie na
mas dane rwnaniem (30.10), gdy elektrony staj s i skrajnie jest maksymaln , jak moe mie biay karze,
re lat yw istyczne ktry bdzie styg do stabilnego stanu o sko
czonym promieniu i gstoci. Masa ta jest tylko
(K1 )e otrzymamy wynik przedstawiony na rys. okoo 40% wiksza ni masa Soca Ms =
30.5 dla R w funkcji masy. W skrajnie relaty- = 0,49 n 0 MP.
wistycznym przypadku naley stosowa wzr Zauwamy, e wielko n 0 nie zaley od masy
(30.6) zamiast (30.5) na energi Fermiego dla elektronu, mimo e energia kinetyczna elektro-
elektronu i wtedy rwnanie (30.7) zastpujemy nu jest w biaym karle dominujca. Przyczyn
rwnaniem jest fakt, e w przypadku skrajnie relatywistycz-
113 2 2 nym energia elektronu (rwnanie (30.6)) nie
E(R) 3 xn he ( -9x n.) 3 n M
- -G--P
= --- (30.9) zaley od jego masy. Z drugiej strony gsto p, ,
4 R 2 4rc 2 5 R
przy ktrej pd Fermiego jest dany wzorem
Zauwamy, e teraz zaleno od R jest taka Pr = m "c, zaley od masy m e jak zobaczymy w
sam a dla obydwu skadnikw i drugi staje si przyk. 3.
dominujcy , gdy nMP jest dostatecznie due.
Gdy n przekroczy warto krytyczn nk, energia
E(R) maleje stale ze zmniejszaniem promienia.
Nie ma pooenia rwnowagi dla adnej war- Przykad 3. Jaka jest gsto biaego
toci promienia, jeli nie wystpuj energia i kara, gdy pd Fermiego elektronu wy-
cinienie termiczne. Pozostawia to moliwo, nosi p 1 = m .c?
e dostatecznie cikie gwiazdy mog nadal
kurczy s i i promieniowa (ewentualny dalszy ODPOWI E D: Rozwizanie rwnania
ich los b dzie rozwaany w nastpnych rozdzia- (30.4) dla n/ V daje
ach) .
Rwna nie (30.9) zawiera zaoenia , e elektro-
ny s skrajnie relatywistyczne, a gsto gwiaz-
n:= s;(P:Y
dy jednorodna (w rzeczywistoci gsto jest Zastpujc n. przez x n, a p 1 przez m .c i
wik s za w rodku ni daleko od niego). Mimo to mnoc przez MP otrzymujemy
moemy w przyblieniu oceni krytyczn liczb
3
nukleonw nk, znajdujc takie n, dla ktrego (x n)MP = 8rc(mc) M
s ka dniki w rwnaniu (30.9) s sobie rwne. V 3 h p
 30.5. Biae kary 209

= 8rcM P(mec) 3 wartograniczna wyznaczona dla neutronw z

rwnania analogicznego do (30. l J)
Pr 3x h '
(30.11) 3 15
8rcM (M c) 6 10
0,97 10 6 (Prln = 3(1 - :) T = ~
3
g/cm (30.12)
Pr= g/cm3
X Dopki gsto jest mniejsza ni warto gra-
niczna wyznaczona z rwnania (30.12), dopty
1
dla x = - gsto gwiazdy wynosi okoo moemy uywa rwnania (30.5) dla energii
2 neutronw, a energi protonw moemy zanie-
2 10 6 g/cm 3. dba, poniewa stanowi one tylko niewielk
cz jdra . Aby otrzyma E(R, x) dodajemy
cakowit energi kinetyczn neutronw do
rwnania (30.9).
E(R, x ) = energia neutronw+ energia elektro-
30.6. Gwiazdy neutronowe nw+ energia grawitacyjna =
2 2 3
Za my , e biay karze
o masie bliskiej masie 3 (1 - x)n - h [ -9( 1 -x)n ] '
= - +
Soca moe by zmniejszony przez siy zewnt 5 R 2 8MP 4rc 2
rzne. Zobaczmy, e znacznie mniejsze wartoci
cakowitej energii s moliwe dla znacznie
+~.\n he ( __:}_xn)1 /J - ~ G n 2 M~
4 R 2 4rc 2 5 R
mniejszych R, jeli warto x moe by zmniej-
1 (30. 13)
szona z do bliskiej zera. Zgodnie z rwnaniem
2 Wartoci R i x, ktre minimalizuj to wyrae
(30.7) taka fikcyjna sia zewntrzna
musi na nie dla danej masy gwiazdy M = nM P mona
pocztku wykona prac. Jednak w pewnym wyznaczy graficznie lub rozwizujc ukad
momencie energie elektronw staj si tak due, rwna
e protony zaczn przechodzi w neutrony
przez oddziaywanie sabe
aE aE
-
aR =0 oraz -=0
ax
e - +p--->n+v
Poniewa x jest bardzo mae, wic mona
Proces ten zwany odwrotny m rozpadem f3 wy- otrzyma dobre przyblienie rozwizania stosu-
maga elektronw o duej energii kinetycznej, ale jc prost procedur; najpierw przyj x = O w
wysokie energie s dostpne przy dostatecznie aE
rwnaniu - O i wyznaczy R, a potem
du ej gstoci (zobacz rwnanie (30.6)). Dokad
ny o braz procesu przemiany zwykej materii w
aR =
materi bogat w neutrony jest skomplikowany, podstawi t warto do rwnania -
aE = O i
ale obliczenia wykazuj, e neutrony s znacznie aR
liczniejsze ni protony przy gstociach 10 11 otrzyma x. Podstawiajc x = O do rwnania
g/ cm 3. Mamy wic do czynienia z gwiazd
aE
-=O mamy
neutronow" i musimy znale stan rwnowagi aR
o okrelonym R i x dla ustalonej cakowitej
hl ( 9 )2/3 1
liczby nukleonw n, przy czym np= ne = xn.
R = 4MP 4rc 2 GnM~ (30.14)
Poniewa teraz gstoci s znacznie wiksze ni
Pr z rwnania (30.11), wic elektrony bd Wyraenie to jest bardzo podobne do rwnania
skrajnie relatywistyczne w kadej gwiedzie (30.8), ale liczbowo ma mniejsz warto , bo w
neutronowej i mona bdzie stosowa do nich mianowniku pojawia si masa nukleonu zamiast
rwna nie (30.6). Z drugiej strony neutrony o masy elektronu. Dlatego promie gwiazdy neu-
znacznie wikszej masie MP pozostan nierela- tronowej bdzie okoo 1000 razy mniejszy ni
tywistyczne dopki gsto bdzie mniejsza ni promie biaego kara . Dla gwiazdy o masie
21 O 30. Asrro/i::yka

Soca n= 1,2 10 57 i z rwnania (30.14) otrzy- Przemiana wypalonej gwiazdy w gwiazd

mujemy R= 12,6 km , a gsto wynosi 2,4
IO'" g/ cm 3 . Jeli gwiazda o masie Soca
zapad nie si do kuli o red nicy okoo 25 km jej
gsto jest prawie taka sama jak gsto materii
wewntrzjdrowej . Wreszcie, aby wyznaczy x,
zawa rto protonw w tym gigantycznym , ,jd
rze atomowym'', wstawiamy R = 12,6 km do
iJE
rwnania - =O i znajdujemy x. Otrzymujemy
OX
x = 0,005. Widzimy std , e okoo 99~5% nu-
kleonw takiego gigantycznego jdra atomo-
n e utronow jest wydarzeniem gwatownym
(zwa nym eksplozj supernowej). Wielkie chmury
gazu, ktre nios du cz momentu pdu
gwiazdy s odrzucane. Mimo to jak mona si
spodziewa z przyk. 4 taka nowo utworzona
gwiazda neutronowa moe wykonywa dzie-
sitki obrotw na sekund. Jeli na powierzchni
gwiazdy wystpuj zakcenia pokrewne pla-
mom na Socu , to emitowane promieniowanie
b dzie omiatao przestrze przypominajc dzia-
a nie wielkiego reflektora przeciwlotniczego.

wego" stanowi neutrony. Zwyka materia j Dla przykadu gwiazda z centrum Mgawicy
drowa nie zawiera elektronw, jednak w gwie Kraba jest tak gwiazd neutronow wirujc
dzie neutronowej 0,5% czstek s tanowi elek- 30 razy na sekund. Na rysunku 30.6 przedsta-
trony. wiono chmury gazu pozostae po eksplozji
W naszy m rwnaniu dla E(R, x) zaniedba- supernowej obserwowanej w 1054 roku. Eks-
li m y efekt wystpowania si j drowych . Ponie- plozja bya tak wyrana , e moga by widoczna
wa gsto wewntrz gwiazdy jest porwn y-
wa ln a z gs to c i wewntrzjdrow, wic s iy
jdrowe w rzeczywisto c i wystpuj. Jednak dla
masy gwiazdy midzy poow a jedn mas
Soca , przy cigajca i odpychajca skadowa
tych si w przyblieniu rwnowa si. Dlatego
wyniki dokadnych o blicze R i x daj wartoci
zb li o n e do tych, ktre o trzy malimy stosujc
przyblienia.

Przykad 4. Gdyby Soce zapado si tak,

e R = 20 km bez straty momentu pdu ,
jaka byaby czsto jego wirowania?
Obecnie okres o bro tu wynosi 27 dni co
odpowiada/= 4,3 10 - 7 s - 1 , a promie
R = l ,4 10 6 km.

ODPOWIED: J e li I jest momentem bez-

w adnoci , to moment pdu jest dan y
wzorem
L = Iw = /'u/

o/ = (f)(I)
j
= (!_) (l,4
R'
2

/
=
6
10 km) X
20 km
2

1
Rys. 30.6. Fotografia Mgawi c y Kraba przed s t awiaj ca
x (4,310 - 7 s - 1 ) = 2,110 3 s - aktu a ln y u kad odrzuco nych chmur gaz u. (R eprodukowane
c z i 9 k i uprzej m o ci Instytutu Techn o logii w Kalifornii)
 30.6. C1ria::.d1 11eu1ronv11 e 211

N P 053 2 -

I
/\I
I ' I \
'\ I \

-- _____
i m 1a nq I
j a s1:o o" i I ', I \
/
/ " '-..
_.... / I ', ___ - ---/

o 0,1 o, 2 J ,3 0,4 o, !J 0, 6 O,'/ 0,11 0,9 :,o 1, 1

Fa za
Rys. 30.7. Zestawienie ko lejn ych zdj~ migawkowych centralnego obszaru Mgawicy Kraba. Macierzysta gwiazda neutronowa
jest oznaczo na kreskami . Zmiany jej ja s no ci w y krelono poni ej. Faza od Od o O. I odpowiada 1/ 300 sekund y ( zdj cie Kitl Peak)

w cigu dnia. Wntrze gwiazdy widziane zarw- mas Soca , spodziewamy si gstoci podob-
no w radioteleskopach jak i w teleskopach nych do tych, jakie wystpuj w materii jdro
optycznych mruga" 30 razy na sekund jak to wej , gdzie energia Fermiego na nukleon jest
pokazano na rys. 30.7. Taka mrugajca gwiazda okoo 40 MeV. Jeli masa gwiazdy jest wiksza ,
neutronowa jest nazywana pulsarem. Kiedy w to gsto rwnie bdzie wiksza i energia
1967 roku odkryto pierwszy pulsar za pomoc kinetyczna neutronu mo e sta si tak dua jak
radioteleskopu, nie byo jasne, jaki mechanizm jego energia spoczynkowa - 939 MeV. Dla
moe dawa tak regularne sygnay radiowe o gstoci przekraczajcych (p,)n z rwnania
duej cz stoci. Byo to zupenie nowe, nieocze- (30.12) trzeba stosowa relatywistyczny wzr
kiwane zj a wisko. Jedn z pierwszych hipotez (30.6) na energi Fermiego neutronu. Dokadnie
bya teoria MZC, gdzie MZC oznacza may tak jak to robilimy dla biaych karw otrzy-
zielony czowieczek". Bya to teoria o istotach mamy grn granic masy, przy ktrej gwiazda
inteligentnych, ktre prbuj si z nami porozu- neutronowa moe by stabilna. Oznacza to
mi e, obalona rok p niej po odkryciu drugiego istnienie masy krytycznej, powyej ktrej gwiaz-
pulsara. da musi sta si czarn dziur (chyba, e wcze
Kluczowym testem dla hipotezy gwiazd neu- niej zmniejszy si jej masa).
tronowych jest sprawdzenie czy obserwuje si Aby otrzyma bardzo grube przyblienie ma-
zmniejszenie energii ruchu obrotowego gwiazdy sy krytycznej przyjmijmy x = O, zaniedbajmy
rwne wypromieniowywanej energii. Aktualne siy jdrowe i efekty oglnej teorii wzgldnoci i
pomi a ry dostarczaj informacji o zmniejszaniu rozwaajmy tylko neutrony w ramach szczegl-
si prdkoci obrotowych zgodnie z tym przewi- nej teorii wzgldnoci. Dla skrajnie relatywi-
dywaniem. stycznych neutronw mamy wyraenie na E(R)
dane wzorem (30.9), jeli zastpimy x przez I
(poniewa wszystkie czstki s neutronami).
30.7. Masa krytyczna czarnej dziury Taka ocena daje warto masy krytycznej wik
Nawet jeli nie uwzgldnimy si jdrowych dla sz o czynnik 4 lub inaczej 1/ x 2 , ni otrzymana
gwi azdy neutronowej o masie porwnywalnej z wczeniej warto masy krytycznej dla biaego
212 30. Astrofizyka
kara. Powinna wic by co do rzdu wielkoci
taka jak n 0 M P' gdzie n 0 jest dane rwnaniem
(30.10). Wykon a no rwnie dokadne oblicze-
nia uwzgldniajce ogln teori wzgldnoci i
s iy jdrow e. Efekty pochodzce z oglnej teorii
wzg l d no c i s niezbyt due i dobrze pozna-
ne. Efekty zwiza ne z wystpowaniem si jdro
wych r w nie s niezbyt due , ale szczegowy
op is si jdrowych nie jest dobrze znany ani
jednoznaczny i dlatego (w chwili obecnej) wyni-
ki otrzymywane z r nych oblicze masy kry-
tycznej z mieniaj si od 0,7 do 4 mas Soca.
30.8. Podsumowanie dowodw
dowiadczalnych
Prowadzilimy dotd gwnie teoretyczne roz-
waania dot yczce bia y ch karw, gwiazd neut-
ro now ych i czarnych dziur jako trzech moli
wych wynikw kocowych ewolucji gwiazdy.
Ktra z tych mo liw o ci zdarza si w jakich
warunkach nie m ona w tej chwili przewidzie w
sposb wiarygodny na podstawie rozwaa
czysto teoretycznych. Wiemy jednak, e ka da
gw iazda na niebie zakoczy swoj ewo Iucj jako
biay karze , gw iazda neutronowa albo czarna
dziu ra.
Mo n a do dokadnie oceni, z jak czsto
tliwoci gwiazdy w naszej galaktyce powinny
umie ra . Otrzymuje si wynik jednej do kilku
gwiazd rocznie. (Bardzo przyblion ocen
otrzym ujem y d z i e lc cakowit liczb gwiazd
przez wiek ga laktyki, co zgadza s i z dokadno
ci do czyn nika 5 z powy sz ocen). Biae kary
S<! kategori<! gwiazd zupenie niekontrowersyj-
n. Jest ich bardzo wiele (okoo 10% gwiazd w
ga lak tyce), najblisze z nich s dobrze widoczne
i mo na wykonywa dokadne ich badania.
Ana li za d a nyc h sta tys tycznych wskazuje, e
bia e kary stygrn1, tak j a k n a l ea ob y tego
oczekiwa na podstawie rozwaa teoretycz-
nych , oraz e wi ks zo gwiazd przechodzi w
swej ewo lu cj i w z wyky sposb w stadium
biaego kara.
Eksplozja supern owej jest zjawisk iem nie-
z wykym i rzadkim (okoo jedno na sto gi ncych
gw iazd). N ie ulega wtpliwoci, e tak ie zjawis-
ka wy s t puj i towarzyszy im odrzucenie pow-
oki gazowej, ale co dzieje si w rdzeniu gwiazdy
jest niejasne. Dwie moliwoci teoretyczne - to
gwiazda neutronowa i czarna dziura. W ostat-
nim okresie pojawio si sporo dowiadczalnych
dowodw istnienia gwiazd neutronowych. S to
dowody porednie, ale przekonujce. Wikszo
z nich pochodzi z pulsarw (odkrytych w 1967
roku), ktre s rdami sygnaw radiowych
emitowanych w krtkich pulsach bardzo regu-
larnie powtarzajcych si w okrelonych prze-
dzi aach czasu. Okres tego pulsowania jest tak
krtki (siga do okoo 0,03 sekundy), e bardzo
trudno wyjani to przez realny obiekt inny ni
gwiazda neutronowa. Powstay bardzo dokad
ne teorie pulsarw, ale mechanizmy promienio-
wania s wci kontrowersyjne. Wszyscy zga-
dzaj si jedynie co do tego, e wirujca gwiazda
neutronowa musi przesoni obszar emisji pro-
mieniowania, oraz e energia kinetyczna ruchu
obrotowego stanowi rdo energii dla promie-
niowania. Jeden z pulsarw widoczny jest wrd
znanych pozostaoci po wybuchu supernowej
(Mgawica Kraba w miejscu eksplozji obserwo-
wanej w 1054 roku) i emituje on energi rwnie
w zakresie wiata widzialnego. Odkryto cznie
okoo 70 pulsarw.
Jeszcze nowsze wyniki dotycz niewielkich
rde promieni X odkrytych przez detektory
umieszczone w rakietach i statkach kosmicz-
nych. Wszystkie te rda s szybko zmienne w
czasie, co sugeruje obiekty o promieniu maym ,
jak dla gwiazdy neutronowej lub materi w
ssiedztwie czarnej dziury (dla wikszych obiek-
tw rnica w czasie przychodzenia wiata z
rnych jego czci s powodow aaby rozmycie
efektw szybko zmiennych w cza sie). Wikszo
tych zmian w czasie jest nieregularna, ale w
kilku przypadkach zmiany s na tyle regularne,
e mona je dokadnie bada. W szeciu lub
siedmiu przypadkach takie badania wykazuj ,
e mamy do czynienia z obiektem podwjnym,
zoonym z niewielkiego rda promieni X oraz
z wykej gwiazdy, ktre obracaj si wok
wsplnego rodka cikoci. W dwch przypad-
kach (Hercules X-1 i Centaurus X- I) prdko
k tow a r da promieni X zostaa zmierzona na
podstawie dopplerowskiego przesunici a linii
widmowych i okazao si , e rdo jest pulsa ~
rem . W trzecim przypadku (Cygnus X-1) pomiar
 30.8. Podsumowanie dowodw do.1'wiadcza/ny ch 213

przesunicia dopplerowskiego da prdko Zgodnie z t teori powinno by moliwe

charakterystczn dla zwykej gwiazdy promie-
niujcej w obszarze widzialnym. Niestety nie
udao si jeszcze zmierzy rwnoczenie prd
koci obydwu partnerw w ukadzie podwj-
nym.
Mimo wszystko w kadym z tych trzech
przypadkw mona oceni mas rda promie-
ni X (trzeba niestety zrobi kilka zaoe).
Najprostszym przypadkiem jest Hercules X-1 ,
ktrego rdo promieni X ma prawdopodob-
nie mas okoo 0,6 0,2 masy Soca, co jest
bardzo rozsdn wielkoci dla gwiazdy neu-
tronowej. Dla tego ukadu istnieje wiele danych
obserwacyjnych dotyczcych obydwu partne-
rw i wszystkie s zgodne z zaoeniem, e pro-
mienie X s wysyane z powierzchni gwiazdy
neutronowej bombardowanej przez materi wy-
rzucan ze zwykej gwiazdy, ktra jest przyci
gana przez gwiazd neutronow. Dla Cygnusa
X- I ocena masy rda promieni X daje okoo
5 M,. Poniewa wielko ta przekracza mas
zbudowanie na Ziemi detektora fal grawitacyj-
nych wystarczajco czuego , aby wykry takie
gwatowne zapadanie gwiazdy (eksplozj super-
nowej). Pierwsze detektory fal grawitacyjnych
s ju obecnie uywane , a kolejne ich wersje o
wikszej czuoci konstruowane. Za ich pomoc
powinno by moliwe wykrywanie eksplozji
supernowej lub zderze z czarn dziur w
centrum naszej galaktyki, co w inny sposb jest
nieobserwowalne.
Podsumowanie
W gwiedzie o masie M cinienie grawitacyjne
jest rwnowaone przez cinienie termiczne.
Otrzymujemy std zaleno
~ GMMP
k T~--
2R
Ciepo podtrzymujce cinienie termiczne pow-

krytyczn stabilnej gwiazdy neutronowej , jest
prawdopodobne, e to rdo promieni X jest,
lub raczej okae si, czarn dziur (jeli okae
s i. e wszystkie zaoenia zrobione przy ocenie
masy s poprawne). Sama dziura jest czarna",
ale materia wyrzucona ze zwykej gwiazdy jest
przyspieszana w polu grawitacyjnym i ciskana
w miar , jak spada na czarn dziur . W takim
modelu materia pod duym cinieniem nagrze-
staje kosztem malejcej podczas zapadania si
grawitacyjnej energii potencjalnej. Gdy tempe-
ratura wzronie powyej 10 7 K. rozpoczyna si
reakcja termojdrowa (cykl wodorowy) i zapa-
danie zostaje zatrzymane.
Dalsze zapadanie grawitacyjne nastpuje po
wyczerpaniu paliwa termojdrowego i trwa do
chwili, gdy cinienie kwantowo-mechaniczne
z rwnoway cinienie grawitacyjne. W biaych

wa s i i wysya promienie X w trakcie spadania, karach rdem cinienia kwantowo-mecha-

a le tylko zanim przekroczy krytyczny promie nicznego jest energia Fermiego elektronw
R 0 dany rwnaniem (30.2). W 1978 roku druga 2
(cinienie P = nK1 / V). W niektrych przypad-
gw iazda podwjna, o cechach podobnych do 5
Cygnusa X-1 , zostaa odkryta w gwiazdozbiorze kach proces zapadania jest tak gwatowny , e
Skorpiona. Ta czarna dziura zostaa nazwana wikszo elektronw i protonw podlega prze-
Skorpion V-861. Istniej rwnie obserwacje mianie w neutrony, tworzc gwiazd neutrono-
wskazuj<1ce na to, e w centrum odlegej galak- W<! , w ktrej rdem cinienia s neutrony i
tyki M 87 znajduje si olbrzymia czarna dziura . nieliczne pozostae elektrony. Promie takiej
Grawitacyjne za padanie si gwiazdy do gwiazdy wynosi ~ 10 km, a gsto jest prawie
gwiazdy neutronowej lub czarnej dziury powin- taka sama ja k gsto wewntrz jdra atomowe-
no nastpowa gwatownie. Promie gwiazdy R go. Dla biaego kara promie jest ~ 10 4 km, a
powinien male w kocowej fazie z prdkoci gsto okoo 10 6 raza wiksza ni gsto
porwnywaln z prdko c i w iata. Takie Ziemi. Promie biaego kara za ley od jego
przys pieszenie masy musi, zgodnie z ogln masy jak M - 113 , a do punktu , gdy elektrony
teori wzgldnoci, wywoywa emisj fali gra- staj si relatywistyczne. Daje to ograniczenie
witacyjnej analogicznie do fali elektromagne- na mas ~ 1,4 M,.
tycznej wysyanej przez przyspieszo ny adunek . Z tych samych powodw maksymalna masa
214 JO . Astrofi::rka
d la gw iazdy neutronowej wynosi ~ 3 Ms (tutaj
ne utrony staj<! s i relatywi styczne). Zapadajca
s i gwiazda o masie pr ze kraczajcej ~ 3 M
powinna utworzy czarn dziur, jeli podczas
zapada ni a caa ma sa pozos ta nie razem. Gdy
zos tanie os i gni t y promie R 0 = 2GM/c 2 fo-
tony, a ni adne inne czstki, nie mog opuci
o bsza ru gwiazdy". Nie mo e my otrzymywa
s yg naw z cza rnej dziury, chocia jej pole
gra witacyjne jest odczuwa ne.
P o niewa gwiazdy neutronowe (zwane rw-
ni e pulsarami) zachowuj<! mo ment pdu gwia-
zdy. z ktrej powstay, wi c wiruj one z czsto
c i <! wielu obrotw na se kund i kade emitowa-
ne przez nie promieniowan ie b dzie miao taki
szybko zmienny lub pul s ujcy charakter. Nie-
kt re gw iazdy ne utron owe i prawdopodobnie
ni ekt re czarne dziury maj <! jako blisko poo o
nego partnera zwy k gwiazd. Cz zewn
trznego gaz u takiej gwiazdy moe by wessana
przez towarzys z c jej czarn <1 dziur. Emitowa-
ne jes t wtedy cha rak te rys tyczne promieniowa-
nie X. Obserwacja tego pro mieniowa niajest, ja k
doqd , najlepszym eksperymentalnym dowo-
dem istnieni a cza rn yc h dziur.
C wiczenia
I. St rumie energii s o n ecznej na Ziemi jest
rw ny 1,4 kW/ m 2 . Jaka jest wobec tego
ca k ow it a energia em it owa na przez Soce?
Odlego Ziemia - Soce wynosi 1,5
10 11 m.
2. Zamy , e rw na nie (30.1) mona zasto-
sowa do Jowisza podczas za padania w
czas ie formowania s i planety. Jaka byaby
wtedy temperatura w rd ze niu Jowisza? Ma -
sa i promieii pl a nety wynosz<i odpowiednio
6 10 24 kg i 7,2 10 4 km .
3. W cyk lu proton-prot o n (wodorowym) ka
dy proton wyzwala o k oo 6 M eV energii
kinetycz nej. Je li produkcja energii przez
Soiice wynosi 4 10 23 kW , to ile protonw
na sek und podlega rea kcji termojdrowej?
4. Aby czst ka materia lna moga uciec od
cza rnej dziury z od l eg oci R 0 musi mie
pr dko ucieczki rwm1 prdkoci wiata.
Zastosuj nierelatywistyczny wzr na prd
ko ucieczki do znalezienia R 0 .
5. Rozwa cakowity widzia lny wszechwiat
jako olbrzymi czarn dziur o promieniu
R 11 = 10 10 lat wietlnych . Jaka musiaaby
by rednia gsto p, a by R11 byo rwne
2 G M jc 2? Podaj warto liczbow. (W rze-
czywistoci obserwowana gsto jest wyz-
naczona z du niepewno c i i moe by
rwna tej wartoci .)
6. Wyznacz dE/dR z rwnania (30.7), a nas-
tpnie przyrwnujc to do zera oblicz R.
7. Jeli promie biaego kar a zmniejszy si
dwa razy, to jak w z ronie warto energii
Fermiego dla pojedynczego elektronu?
8. Jaki jest stosunek krytycznej " gstoci
gwiazdy neutronowej do gs toci wew-
ntrzj drowej? (patrz rwnanie (30.12)).
9. Wyznacz oE/o R z rwnania (30.13). Przy-
rwnujc wynik do zera, znajd R dla x = O.
Zadania
10. Za m y, e podczas zapadania si duej
chmury wodoru o masie M bardzo niewiele
energii jest wypromieniowa ne, czyli zmniej-
szanie si energii potencjalnej wywouje
tylko wzrost energii kinetycznej. Jeli ener-
3 3
gia kinetyczna jest - nkT, a U= - - GM 2 / R,
2 5
wyznacz R w funkcji T, M i Mp
l l. Wyprowad wzr na krytyczn prdko
k t ow wc w jednorodnej kuli o masie Mi
promieniu R. (Jeli w > wc kula s i rozpad-
nie). (Rozwa m as Lim na rwniku).
ODPOWIED WC= (GM/ R 3 ) 1' 2 .
12. Stosujc zasad zachowania momentu p
du wyznacz najmniejszy promie , jaki So
ce moe osign przez grawitacyjne zapa-
d a nie si (nie ma strat momentu pdu).
Skorzystaj z wyniku zadania 11.
13. Zamy, e wszech w i a t jest s koczon
kul o promieniu R i redniej gstoci
p = 10 - 28 g/ cm 3 . Jaka jest prdko uciecz-
ki w funkcji R? Przy jakiej wartoci R bdzie
ona rwna prdkoci w i a ta? (Mona zau-
wa y interesujcy fakt: rozwizanie tego
 1riczen io i ::w/011i11 215

zadania okazuje si bliskie obserwowanej elektrony uzyskiway energi kinetyczn do

pr dko ci oddalania si galaktyk w odle- 1
goci R. Zaleno midzy p, G i R" jest 1 MeV? Za x = .
2
tak a sama jak w wicz. 5.) 17. W pudeku znajduje si n fotonw na jed-
14. Powtrz wyprowadzenie rwnania (12.7) nostk objtoci , ich czsto wynosi .f~.
pokazujc, e dla czstek relatywistycznych
Jakie jest cinienie?
PV = ~npv. (Wska zwka: Fx = !Jpxf,1t 18. Zastosuj rwnanie (30.8), aby otrzyma
gsto biaego kara w funkcji jego masy.

= PyV 1, = P:l~ = ~pv.) Porwnaj to z rwnaniem (30.11) i rozwi

l PxVx
ze wzgldu na n. (Jest to inny sposb
15. Korzy s t aj c
z wynik u z zad. 14 poka, e dla otrzymania krytycznej masy biaego kara.)
czstekskrajnie rela tywistycznych cinienie 19. Gdyby wszystkie protony w Socu byy w
kwa ntowo-mechaniczne wywoane energi temperaturze 10 7 K, to ile z nich miaoby
Fermiego jest 1
energi rwn co najmniej "2(k 0 e 2 / R), gdzie

p = ,~C GY '3 y 4/ 3 R = 10 fm? Zastosuj exp - E/kT jako

wzgldne prawdopodobiestwo w funkcji
16. Jak a musi b y gsto biaego kara , aby energii.

Fizyka czstek
el em en tarn ych
Glwnym celem fizyki jest wyJasmeme wszyst-
kich zjawisk fi zycznych przez niewielk liczb
pro stych i podstawowych zasad. Poniewa ma-
teria skada s i z cz<1stek elementarnych, niezli-
c zo n ilo zjawisk fizycznych i waciwoci
materii mo na wyja ni przez kilka prostych
w as noci niewielkiej liczby czstek elemen-
tarnych.
Pierwsze odkrycie w poszukiwaniu skadni
kw elementarnych polegao na stwierdzeniu, e
materia sk ada s i z elemen tarnych" czsteczek
(m o l e ku). Potem stwierdzono, e molekuy s
zbudowane z elementarnych" atomw. Kilka
wickw pniej odkryto, e atomy skadaj si z
ko lejnych e lemen tarnych" skadn ik w: jder i
kr <!Cych wok elek tronw. Te kolejne prby
st wierd zcnia co jest rzeczywicie elementarne
w yg ldaj jak ciga ni e kolejnych skrek z
cebuli. Nastpnym etapem sigania w gb
mater ii byo stwierdzenie, e jdra sk adaj si z
pro to nw i neutronw.
Czy o s i <1gnlimy ju rdze ceb uli? Czy proto-
ny i neutrony S<! zbudowane z jeszcze bardziej
elementarnych s kadn ik w? Dotychczas myla
no o protonie i neutronie jako o czstkach bez
w e wntr z nej struktury. Przyjmujc, e proton,
ne utron , elektron i foton s podstawowymi
c eg iekami , z ktrych jest zbudowana materia,
jak to wyjaniono w rozdz. 28 i 29, w tym
miejscu naleaoby zakoczy ksik . Ale po-
31
niewa zadaniem tej ksiki jest przedstawienie
podstawowych tematw obejmujcych ca rze-
czywisto w fizyce, zanim zakoczymy, musi-
my postawi pytanie: Czy istniej inne napraw-
d elementarne czstki, ktre nie wystpuj w
zwykej otaczajcej nas materii? Odpowied jest
Cover
By Ot E btoutiful 1ea ln the earl)' 1920'. "Th' lhinr IJwt is 10 wond l!'rful obout Coney
Island Ls that for ~ mOA)'. mon)' year il hitu .rurdil)' refiued to poml'r
to oocf toste. ~ Pl.lee JO.
PhotofTO?h frorn Nathan' FamDU.1 Coll~ ion
Ru11!ll 4 Sunclay Observer
Bolter
Jud1llt Mi/f!r 7 Bargoin wlrh e'rrerhh?
I s Arm" riea' no-ne1otiaJi"1 policy o d!l trr~ I
~~~-----
or an i n l1Lafio n IO murd!r?'
S h~dot\ L. Glashow I The hunting .t: the quod:
Are lht! phys1cu-t clou Io a brNkthroi.ch ln hnr
~rch for fhf' ullimal! slructur! of matter?' Thot remairu
to~ st'f'n---bW , lhitn, 10 does lh t uwl .
Gilb<trl Millslir1n I O Coney Island forcver
"They "vt ""'"" writi" c-y off 1or 50 yeora, bi.I h~e
Rys. 3 1. 1. Nieuchwytny kwa rk tworzy epok (Copyright 1976
by The New York. Times, przedruk za zgod)
Pololl'anie na /.;1\'(/rka . C:yfizycy s hliscy chwili przelomowej
111 posz ukiH'uniu podstu11 0 H'ych skadn ik w materii'! To dopiero
zobuczyn1y i rnve wtn fr te zobaczymy kwarka
 J I. I. Odd:::ia/11rnnia sabe 217

zdecydowanie twierdzca. Od 1933 roku odkry-

to w fizyce ponad 200 czstek elementarnych.
Pojawiaj si coraz silniejsze argumenty, e te
wszystkie 200 czstek moe by zbudowanych z
czterech (w 1986 roku ju 5) bardziej elementar-
nych obiektw nazwanych kwarkami. Jak dotd
jednak adna z czstek nie zostaa rozbita na
tworzce j kwarki. Jedna z wizji kwarka jest
przedstawiona na rys. 31. l.
W kilku nastpnych rozdziaach przedstawi-
my niektre nowe, obserwowane w dowiadcze
niach czstki. Punkt 31.6 zawiera opis teorii
kwarkw . Potem nastpuje podsumowanie zna-
nych zasad zachowania.

31. I. Oddziaywania sabe

Wikszo znanych czstek elementarnych jest

ni e trwaa - rozpadaj si one, czyli zamieniaj
w inne cz<1stki o mniejszej masie. Przed pozna-
waniem samych nowych czstek musimy dowie-
d z ie si wicej o rozpadzie f3 i tak zwanych
odd z iaywaniach sabych. O oddziaywaniach
s abych moemy myle jako o powszechnej
chorobie atakujcej wszystkie czstki elemen -
tarne z t<! sam sih1. Stara si ona przeksztaci
cz<1stki , w ko11cowym efekcie, w elektrony i
neutrina. Historyczna nazwa powstajcych
elek tronw brzmi - promienie {3.
Poniewa w rozpadzie f3 powstaj neutrina
musimy zapo z na s i z nimi. Neutrino jest
cz<1stk<1 elementarn, ktra nie ma adunku ani
ma sy spoczynkowej. Co wicej oddziaywanie
neutrina z czymkolwiek innym jest tak sabe , e
pra wie nieobserwowalne. Jeli wizka 10 12 neu-
trin przelatuje przez kul ziemsk , wszystkie z
wyj <1tkiem jednego przejd przez Ziemi bez
o dd z iaywania. Jak dotd brzmi to tak jakby
ne utrino byo tworem fantazji. Mimo to neutri-
no nie jest sztuczk<! wymylon przez fizykw
teoretykw. Istniej tak przekonujce dowody
jego istnienia, e aden szanujcy si fizyk nie
ma co do tego w <1tp liw oci .
W 1958 roku dokona si duy krok naprzd
w zrozumieniu oddziaywa sabych . Zapropo-
nowano oddzi a ywanie , ktre moe zamienia
cz<1stki w elektrony i neutrina. R. Feynman i inni
ro zwija li teori tego procesu nazwanego uniwer-
Rys. 3 1.2. R.P. Feynman podczas wizyty na Uniwersytecie w
Corne ll. Profesor Feynman otrzyma Nagrod Nobla za
wkad w rozwj nowoczesnej elektrodynamiki kwantowej i
teorii uniwersa lnych odd z iaywa!\ Fermiego. (Zdjcie H.Y.
Chi u)
salny m oddzialywaniem Fermiego . Teoria ta
pozwala przewidzie czas ycia mionu.
Przykadem oddziaywania sabego jest roz-
pad (J swobodnego neutronu
w ktrym wyzwala si energia 0,8 MeV, a czas
poowicznego zanik u wynosi 12 minut. Rnica
masy midzy protonem a neutronem jest rwna
l,3 MeV. Masa spoczynkowa elektronu wynosi
0,5 MeV, wobec tego pozostaje 0,8 MeV energii,
ktra Jest dzielo na midzy elektron i antyneutri-
no jako ich energia kinetyczna. (Symbolem il "
oznaczamy antyneulrino, ktre towarzyszy elek-
tronowi.) Rnica midzy neutrinem a ant yneu-
trinem bdzie omawiana w p. 31.3.
Zauwamy , e elektron i antyneutrino mog
pod z ieli si energi kinetyczn w dowolny
sposb. Oznacza to, e w duej liczbie rozpadw
neutronw znajdziemy elektrony majce
wszystkie moliwe energie kinetyczne od O do
0,8 MeV. Gdyby neutron rozpada si tylko na
218 3 1. Fizyka czs tek elementarnych
proton i elektron caa energia kinetyczna byaby
energi elektronu i zawsze byaby rwna
0,8 MeV. Moemy zmierzy energi kinetyczn
elektronu mierzc promie krzywizny jego la
du w polu magnetycznym (zobacz rys. 31.3).
Rys. 3 1.3. Zdj c i e toru elekt ron u w wodorowej kom orze
p'cl~r zykowej . Tor jest za krzywion y, p on ie wa w komorze
wys t, puje jednorodne pole magnetyczne prostopade d o
r laszczyzny zdjcia. Promie1i krzyw iz ny zmniej sza s i w miar
jak elek tron zwalnia ham owa ny w cieklym wodorze. (Zdjcie
reprodukowa ne dzil'ki uprzejm oc i gr upy Alvareza, La-
wrence Radiation Labo rat ory, Uniwersytet w Kalifornii)
Wynik takiego dowiadczeni a mwi, e promie-
nie /J rzadko maj maksym a ln mo liw ener-
g i . Historycznie, zagadka co dzieje si z braku-
jc e ne rg i kinetyczn bya powodem wymy
lenia" po raz pierwszy neutrina.
Aby uratowa zasad zachowania energii
W. Pauli za proponowa w 1930 roku, e braku-
j<1ca energia moe by un oszona przez niewy-
k r ywa n , lekk , neutraln czstk. Niewiele
pniej E. Fermi n az wa t czstk neutrino
(ma a ne ut ralna) i wprowadzi teori rozpadu f3
podobn do tej , ktr potem mimo modyfikacji
wprowadzonej przez innych nazwano uniwer-
.rn/11 t eo ri Fermiego sabych oddz ialywm1.
Dowd istnienia neutrina jako produktu roz-
pad u /J by za dow a l aj cy, a le fizycy chcieli
z aobse rwowa oddzi a ywania neutrina z uzys-
kanej wizki neutrin. Zgodnie z teori Fermie-
go, jeli antyneutrina maj wystarczajc ener-
gi powinna zachodzi reakcja
v.+p-->n+e +
gdzie e +jest pozytonem (dodatnim elektronem).
Przewidywane prawdopodobiestwo zajcia ta-
kiej reakcji byo bliskie zera. Jedyna szansa aby
j zaobserwowa polegaa na otrzymaniu wiz
ki antyneutrin o bardzo wielkiej intensywnoci.
Stao si to moliwe dziki rozwojowi reakto-
rw jdrowych. Kade rozszczepienie w reakto-
rze jdrowym prowadzi do kilku rozpadw {3,
czyli wytwarza kilka antyneutrin. Takie do-
wiadczenie wymagaoby reaktora duej mocy i
wymylnego duego detektora. Grupa fizykw z
Los Alamos wykonaa taki eksperyment uywa
jc detektora przedstawionego na rys. 31.4. W
Rys. 31.4. Schematyczny rys unek przekroju detektora neutrin
umieszczo nego w c ianie reaktora j drowego. Ka dy z trzech
zbi o rnik w (I , Il i III) zawiera 1400 litrw ciekego scy n-
tyla tora, a informacje z niego s zbierane przez I lO foto-
pow iel aczy. Pozy ton pow s taj cy w rea kcji v+p-> n +e +
produkuje wystarczajc ilo wiata, aby byl zarejestrowany
w scyntylatorze. (Zdjcie reproduk o wa ne d zi ki uprzejmoci
Los Al a mos Scientific Laboratory i dr F. Reinesa)
jego wyniku nieuchwytne neutrino zostao w
1956 po raz pierwszy zapane przez czowieka .
W akceleratorach wysokich energii jest mo
liwe wytwarzanie wizek neutrin o znacznie
wyszych energiach, ale mniejszej intensywnoci
ni w reaktorach jdrowych. Na szczcie prze-
krj czynny na oddziaywanie neutrina ronie
 J I . I. Odd::ialr1rnnia sabe 219

liniowo z energi. Dziki temu tysice oddziay ny okrgu mona otrzyma porwnujc si
wa neutrin wysokich energii zaobserwowano dorodkow m v 2 / R z si dziaajc na czstk
w ostatnich latach. w polu magnetycznym ev!JB.

Zasada zachowania liczby barionowej m v2

- - = evffel
Jeli swobodny neutron moe si rozpada
pod R
wpywem oddziaywa sabych mona by przy- p I
puszcza , e jest to rwnie moliwe w przypad- - = e!JB R=-p (31. I)
R efld
ku protonu. Dokadne pomiary pokazay jed-
nak, e swobodne protony s stabilne. Ta obser- Jeli wic bdziemy zmienia pole !JB proporcjo-
wacja wraz z innymi dotyczcymi silnych od- nalnie do pdu czstki bdzie ona utrzymywana
dziaywa czstek doprowadziy do sformuo na orbicie o tym samym promieniu i pozostanie
wania zasady zachowania liczby barionowej. w rodku toroidalnej komory prniowej.
Proton, neutron i okoo poowa (dua cz)
silnie oddziaujcych hadronw to bariony. Z
zasady zachowania liczby barionowej wynika, Przykad 1. Synchrotron o promieniu R
e w ukadzie izolowanym liczba barionw ma cztery odcinki prostoliniowe o du
minus liczba antybarionw pozostaje staa*. goci L kady . Jeli okres drga oscy-
Wobec tego, poniewa nie istnieje barion lejszy latora wysokiej czstoci odpowiada cza-
od protonu, wic nie istnieje czstka (barion), sowi pojedynczego obiegu, jakie jest pole
ktra mogaby by produktem rozpadu proto- magnetyczne w funkcji R, L i czstoci
nu. Bariony maj powkowe wartoci spinu oscylacji .f?
(czyli wewntrznego momentu pdu):
ODPOWIED: Okres obiegu wynosi
I 3 5
-2 h, -2 h, -2 h itd .
T = przebywana droga = 2rr.R + 4L = ~
V V j

31.2. Akceleratory wysokich energii

V = (2rr.R + 4L)/
Podsta wmy to do rwnania 31.J
Czstki elementarne mog wyda si tworem
imaginacji, jeli nie powiemy, w jaki sposb s M yv M
fld = - = - (2rr.R+4L)/x
one produkowane i wykrywane.
Nazwijmy akceleratorem wysokich energii
urz<1d zenie, w ktrym otrzymujemy wizk pro-
X
[
eR

I-
eR
(2rr.R + 4L)2
c2
.
p]- t/2

tonw o energii powyej l GeV(10 9 eV). Wszys-

tkie takie akceleratory, z wyjtkiem jednego
liniowego, to synchrotrony. W synchrotronie
czstki kr <! w wydronym wntrzu midzy
biegunami magnesu w ksztacie piercienia (zo-
bacz rys. 31.5). Czstki te s przyspieszane, gdy
pr zec hod z przez obszar pola elektrycznego
wytwarzanego przez generator wysokiej czs
t oc i (tzw. czstoci radiowej). Promie krzywiz-
* W os tatn ich latach pojawiy s i teorie przewidujce
procesy z niezachowaniem liczby barionowej. Mimo inten-
syw nych poszuk iwai\ . fakt rozpadu protonu nie zosta dotd
potw ierd zo ny eks perymentalnie - Pr~rp. red. 1rvd. pol-
.\kiego.
Do kontrolowania tej zalenoci midzy
po lem magnetycznym i czstoci oscy-
lacji w synchrotronie s uywane kom-
putery.
Bardzo wiele prac, w ktrych odkrywano
istnienie nowych czstek elementarnych byo
wykonanych przy uyciu synchrotronu proto-
nowego w Narodowym Laboratorium w
Brookhaven (USA), dla ktrego maksymalna
energia wynosi 3 GeV, oraz synchrotronu w
Berkeley (USA) zwanego Bevatronem, gdzie jest
dost p na energia 6,2 GeV: Urzdzenie podobne
220 3 1. Fi:vk a c: s 1 ek e/emen/amych

Rys. 3 1. 5. Pierwszy sy nc hro t ro n elektrono wy w C ornell. Przyspieszaj <!Ce pole elektryczne w ys t puj e we wn kach rezonanso-
wych po prawej st ron ie

d o Bevatronu , ale dajce energi protonw do piercienia o rednicy ponad 6 km. W tym
IO GeV znajduje si w Dubnej koo Moskwy. piercieniuprotony s przyspieszone od 8 GeV
We wczesnych latach sze dziesitych uru- do 500 GeV. Podobne urzdzenie przyspiesza-
ch o mion o dwa synchrotrony protonowe osi jce protony powstao w Europejskim Orodku
gajce e nergi 30 GeV w Brookhaven (USA) Bada Jdrowych CERN. Rozmiary akcelera-
oraz w Midzynarodowym Orodku Bada tora s bardzo due, a jego piercie przecina
J<1drowych CERN koo Genewy w Szwajcarii. granic Szwajcarii i Francji.
Nieco p niej wybudowano w Sierpuchowie w
ZS RR urzdzenie , ktre daje protony o dwu-
krotnie wy szej energii.
Przykad 2. Jak maksymaln energi
Obecnie najwysze energie uzyskuje si w
mona uzyska w akceleratorze o pro-
laboratorium Fermiego (FNAL) w pobliu Chi-
mieniu R = 800 m,jeli maksymalne pole
cago (USA). W zbudowanym tam synchrotronie
magnetyczne wynosi 20 kilogausw
m o n a u zy ska protony o energii 500 GeV
(1 Gs= I0 - 4 T)?
(zo bacz rys. 31.6). Na zdjciu widzimy cay
z e s p akceleratorw: akcelerator liniowy, w
ODPOWI E D: Wyznaczajc pd z rwna-
kt rym przyspiesza si protony do 200 MeV, a
nia (31.J ), otrzymujemy
na s t pni e przesya do synchrotronu, w ktrym
u zys kuj 8 GeV , zanim wejd do gwnego p = e:JJJ R
 J IJ Akce/era1ory 1rysokich ener1:ii
Rys. 3 1.6. Zdjcie z lo tu ptaka zespo lu akcelera tora w La boratori um Fermiego (FNAL) ki l kadziesit ki lo me trw od C hicago
(USA). (Zdjcie rep rod uk owane d z i ki uprzejm oci Phot ograph y Departmen t, Fermliab)
pe= ef/J Rc =
= (1,6 I o- 19 )(2,0)(800)(3 10 8 )J =
= 4,8 I O11 eV = 480 Ge V
Ca kowit a energia jest w przyblieniu
rw na pe (zo bacz rwn a nie (9.11 )), po nie-
wa jest ona znacznie wi ksza od energii
spoczy nk owej (0,94 GeV).
D o energii 12 Ge V elektrony s przys pieszane
w synchrot ro nie na Uniwersytecie w Cornell
(USA), a d o 20 Ge V w akceleratorze liniowym w
Stanford, ktrego dugo wynosi 2 km. P od-
czas przys piesza nia w synchrotronie elektron
przebywa okoo 2000 km i dziki temu mo na
tam s t osowa znacznie sabsze p o a elektryczne
ni w a kceleratorach liniowych* .
Inn y spos b uzyskiwania bardzo wysokich
energii to uywan ie wizek przec iwbie nych . W
* A w bud owie s dalsze, jeszcze po t n i ejsze u rzdze ni a
(np. LEP w Szwajca rii bdzie p rzysp i esza w i zki elek tro nw i
pozytonw do energii 100 GeV ka da - Pr=n1. red. 11Td.
polski~go.
221
O ro dku CERN synchrotron p rot u 110wy zas ila
dwa przecin ajce s i pi e r c i e nie , w ktrych
czstki s gromadzone, a na s t pnie mog za-
chodzi oddziaywania dwch protonw lec
cych z przeciwnych kierunkw. Energia dostp
na w takim oddziaywaniu odpowiada ko nwen-
cjonalnemu zderzeniu protonu o energii
1500 G e V, ale czsto zderze jest mniejsza
(przyp. tum . Na pocz tku at osiemdziesitych
w orodku CERN zacz pracowa akcelerator,
w ktrym zderzaj si lecce naprzeciw siebie
protony i antyprotony o energiach pow yej
300 GeV). W Brookhaven bd si zderza
protony o energii 400 GeV.
Istniej rwnie urzdzenia , w ktrych zde-
rzaj si wizki elektronw i pozytonw. Akce-
leratory ta kie dzia aj mi dzy innymi w Nowo-
sybirsku (ZSRR), Rzymie (Wochy), Hamburgu
(RFN), Stanfordzie (USA). N ajw ys ze energie
wizek osigaj o becnie 20 GeV .
Akceleratory s niezbdne do badania pod-
stawowych wasnoci oddziaywa elementar-
nych s kadnik w ma terii. Wik szo czstek
elementarnych odkryto w eksperymentach pro-
222 J /. Fi:::rko c:slek elemrn1arnych
wadzonych przy akceleratorach. Koszty budo-
wy akceleratorw s ogromne (sigaj 100 mi-
lionw dola rw przy budowie nowego urzdze
nia), ale stosowanie ich jest niezbdne, jeli
chcemy poszerza wiedz , na ktrej przecie
opiera si caa fizyka.
31.3. Antymateria
Kwantowa teoria relatywistycznych czstek o
1
spinie - przewiduje nie tylko konieczno
2 czynkow
wprowadzenia zasady Pauliego, ale rwnie
istnienie tak zwanych antyczstek . Antyczstka
powinna mie dokadnie tak sam mas i
przeciwny adunek , jak odpowiadajca jej cz
stka. Czstka i a ntyczstka mog anihilowa .
Wtedy ich masa spoczynkowa zamienia si
bezporednio w energi innych czstek, na przy-
kad fotonw . Pierwsz antyczstk poznan ni potrzeba do wyprodukowania pary nukle-
przez czowieka by pozyton odkryty w I 933
roku w komorze Wilsona nawietlonej promie-
niowaniem kosmicznym. lad pierwszego pozy-
tonu znaleziono przypadkiem, mimo e jego
istnienie byo ju wtedy przewidywane przez
relatywistyczn t eo ri kwantw. Pozyton lub
dodatni elektron ma tak sam mas , ale adu
nek przeciwnego znaku ni elektron. Pozyton
za trzymuj cy s i w materii bardzo szybko anihi-
luje z elektronem tworzc zwykle dwa fotony
c" + e- -> 2y
K a dy foton ma energi 0,51 MeV rwnowane!
masie spoczynkowej elektronu. Pozytony pow-
s taj czs to w procesie zwanym produkcj par
(foton o du ej energii zderza si z jdrem 1
za mienia s i na par elek tron-pozyton)
Rea kcja ta jes t jednym z wielu przykadw
za mian y energii na mas spoczynkow. Jak ju
m w ili m y w rozdz. 31.l za rwno elektrony ja k
pozytony powstaj<! w rozpadzie {3. Pozytonowi
w ro zpadzie (J towarzyszy za wsze neutrino.
Antycz<1stka protonu jest nazy wana anty pro-
tonem lub uje mnym protonem jj. Zwykle stoso-
wa nym sposobem oznacza ni a a nt yczs tki jest
umi eszczen ie poziomej kreski na d symbolem
czstki. Na przykad jJ oznacza antyproton, ii
antyneutron. Antyelektron (pozyton) powinni-
my oznacza e-, ale stosuje si oznaczenie e+.
Po odkryciu pozytonu w 1933 roku wielu
fizykw uwaao, e musi istnie rwnie anty-
proton. Teoria przewidywaa, e antyprotony
powinny powstawa przy bombardowaniu j
der protonami o energii kinetycznej 6 bilionw
eV . Jedn z moliwych reakcji jest
p+p->p+p+p +p
Energia 6 GeV jest zamieniana na mas spo-
pary proton-antyproton i energi
kinetyczn wszystkich produktw reakcji.
Moliwo odkrycia antyprotonu bya jedn
z gwnych przyczyn wybudowania w Berkeley
(Kalifornia, USA) synchrotronu protonowego
wysokich energii zwanego Bevatronem. Beva-
tron przyspiesza protony tak, e ich energia
kinetyczna osigaa 6,2 GeV, czyli nieco wicej
on-antynukleon. W drugim roku pracy Beva-
tronu, 1955, odkryto antyproton. Antyneutron
odkryto rok pniej. Poniewa neutron ma
zerowy adunek, wic rwnie antyneutron jest
czstk neutraln. W materii antyneutron
szybko anihiluje z neutronem lub protonem.
Podczas anihilacji antynukleonu w materii po-
wst aj zwykle mezony n (zobacz p. 31.5). Na
rysunku 31.7 widzimy w wodorowej komorze
pcherzykowej lad wchodzcego antyprotonu,
ktry nastpnie zatrzyma si i anihilowa z
jednym z jder wodoru. W tym przypadku masa
spoczynkowa protonu i antyprotonu dostar-
czya energii potrzebnej do wytworze nia piciu
mezonw n
jJ + p-> n + +..,n ,_ + n - + n - + n
Powstaje pytanie dlaczego atom skada si z
dodatniego proto nu i ujemnego elektronu, a nie
z ujemnego protonu (antyprotonu) i dodatniego
elektronu (pozytonu). Taki odwrotny" atom
wodoru jest nazywany atomem antywodoru.
Materi zbudowan z antynukleonw i kr
cych na orbitach pozytonw nazywamy anty-
materi. Na pod stawie oglnych rozwaa na
tem a t symetrii n a le a oby oczekiwa, e poow
atomw we wszechwiecie stanowi antymateria.
Trudno zroz umie dlaczego dodatni adunek
 3 1.3. A111rmareria
' '" v li, e dla a nt y czs tek powinny obowi zywa
+
'"
- - - - - ; ; -- - ) +
7f + ; lf
/v I'
7(
I I ""
I o - +7f -
/ lf p +p - 27( +27( +7( 0
I
I symetri <! czs tk a - a ntyczstka. Fizycy teo retycy
Rys. 3 1. 7. An ty pro to n za trzy muj <1cy s i w wo d o rowej ko m o-
rze pc h e r zy k o wej . An typro to n ani hiluje z pro to ne m. W
a n ihil acji powqaj e p i mezo nw re : d wa d o datn ie. dwa
uje mne i jed e n ne u tra ln y. Jede n z doda tnic h pio n w r wnie
za tr zy m uje si<; i ro zpad a na 11+, a len ro z pada s i z ko lei na e .
(Reprod uko wan e d ziyk i u p r zej mo ci g ru p y wo d o rowej k o-
111 ,, ry pch e rzy k o w ej z Lawrance Rad ia ti o n La bora l o ry)
j<id ra mi a by by lepszy ni ujemn y. Z dru giej
st ro ny, gd yby na Z iemi lub nawe t w Ga la kt yce
w ys t p ow a a a nt yma teria, sta n ta ki nie m gb y
trw a dlu go . O b s e r wowa lib y m y p roces a nihi-
lacj i, w kt rym e ne rgia b y a b y wy twa rzana z
IOOO raz y w i k sze! wydajn oc i ni w bo mbie
wodorowej. I s t n i ej spekul acj e. e nie kt re ga-
lak tyk i mog<! by zbudowane z anty m a terii, a le
w c hwili o becnej nie m a na to wy s t a rczaj c y ch
dowodw.
W s po min a li m y j u , e a n tycz s tk dla ne ut-
rina jest a nt yne utrino ii. Teoria p rzew iduje, e
fot o n mu si by swoj w as n an t y c z s tk . J e li
uw zg l d nim y a nt yczs tk i , to lista o m awia nyc h
do t d CZ<!Stek elem enta rn yc h u ro ni e do dzie-
wi c iu : ~'. " '' e - . e +. p, /i, 11, 11.
223
Symetria czstka-antyczstka
Zamy , e w jakim dowiadczeniu fizycznym
za mienimy wszystkie czstki na odp o wi a d aj ce
im antycz s tki . Czy wynik do wi adczeni a po-
zostanie ta ki sam? Do 1957 roku fizycy za k a d a
doka dni e ta kie same prawa fizyki ja k dla
czs t e k. W zasad zie nie powinien i s tni e sposb
stwie rd zenia czy da ny ukad do wi adcza lny jest
zbudowa ny z a ntyma terii, czy ze z wyk ej ma-
te rii. T p o d s t a wow z a s a d symetrii nazywa my
nazywaj <! to 11iezmienniczoc i wzg lde m sprz
enia ladunkowego . Sprzeeni e a dunk o w e to
o pe racj a m a tem a tyczna, kt ra zamieni a k ad
czs tk na o dp o wi a d ajc jej a nt yczs tk , po -
z o s t aw i aj c wszys tk o inne bez zmi a n. W ynik
operacji s pr ze ni a adunk owego na a to mie
wod o ru to a nty wod r. Zasad a sy metrii czs t
k a -anty czs tk a przewiduje na przy k a d , e wid-
m o emisyjne gazu a ntywodorowego pow inno
b y d o k a dni e ta kie samo jak dla z w y kego gaz u
wod o rowego . P o ni ewa ant yczs tki trud no jes t
produk o w a (a nt ywod r na przy k a d nigdy nie
zos t a wy two rzo ny), w i c niek t re ko nsekwe n-
cje symetrii czs tk - a n tycz s tk a trudn o jest
s pr aw d z i d o wi a d cza lni e .
W 1957 roku ku zaskoczeniu fi zyk w, o kaza -
o s i , e
symetria cz st ka- a nt y c z<1s tk a jest a
ma na w o d d z i a ywa ni a ch s a b yc h , o m wim y to
wp. 3 1.7.
31.4. Zasada zachowania liczby leptonowej
S a be o d dz i a y w a ni a w ywo uj emit owa nie
przez c i ki e czs tki nie tylk o pa ry elekt ro n-
-neutrin o. a le czasem, za mi as t niej. pary mio n-
-ne utrin o . M ion jest czs tk e l e m e nt a rn pod o-
bn do ele kt ro nu pod k a dym w zg l d e m z
w yj tki e m m asy. Jego masa spoczy nk o wa jest
207 razy w i ksza ni masa spoczy nk o wa elek-
tro nu . M o e m y m y l e o mio nie ja ko o c i k im
elek tro nie. Od 1975 znam y d owod y istni eni a
d ru giego c i k i ego elektronu o m asie o k o o 20
razy wi k s zej od masy mi o nu. N ikt nie wie
dl aczego wyst puj c i kie ele kt ro ny.
Mi o ny nie s rza dk oci . W 1936 ro ku zos t a y
odkryte w promienio wa niu kosmiczn ym. P ro-
mien iowa nie kosmiczne na pozio m ie mo rza
224 31. Fizvka czstek elementarnych
skada si gwnie z mionw i elektronw
wystpujcych w stosunku 4 do 1. Tak jak e+
jest antyczstk dla e-, +jest antyczstk dla
- . Przyczyn, dla ktrej w zwykej materii
miony nie wystpuj na rwni z elektronami,
jest fakt, e mion rozpada si w oddziaywaniach
sabych z czasem poowicznego zaniku
1,5 10 - 6 s dajc elektron
Zauwamy, e powstajce w rozpadzie neu-
trina s opatrzone indeksami e i . Grupa
uywajca synchrotronu w Brookhaven stwier-
dzia w 1963 roku, e wystpuj dwa rne
rodzaje neutrin: v wystpujce w towarzystwie
mionu i ve towarzyszce elektronowi. O neutri-
nie v mona myle jako o neutralnym mionie,
a o ve jako o neutralnym elektronie. Mona by
stosowa oznaczenia 0 dla v i e0 dla ve
Elektrony, miony i odpowiadajce im neutrina
nale do jednej grupy czstek zwanych lepto-
nami. Leptony bior udzi a w oddziaywaniach
s abych. Zaobserwowa no, e leptony powstaj
zawsze parami. Doprowadzio to do wprowa-
dzenia nowej zasady zachowania zwanej zasad
zacho wania liczby leptonowej. Dokadniej obo-
wi z uj dwie zasady zachowania liczby lepto-
nowej oddzielnie dla elektronw i dla mionw .
Elektron e- i neutrino elektronowe ve maj
e l e ktronow liczb l e ptonow + 1, a ich anty-
cz<1stki , e+ i ii e - l. W kadym ukadzie
za mknitym cakowita elektronowa liczba lep-
to nowa musi by zachowana. N a przykad w
rozpadzie neutronu
liczba leptonowa: (O) --> (O) + (I) + (- 1)
cakowita liczba leptonowa przed rozpadem jest
rw na zeru. Taka sama musi by liczba leptono-
wa dla produktw rozpadu i rzeczywicie
(l) + ( - 1) =O. Podobnie, je li w rozpadzie f3
jest emitowany pozyton, to towarzyszce mu
ne utrino musi mie liczb leptonow przeciwne-
go znaku. Poniewa dla pozytonu liczba lepto-
nowa jest rwna - I, wic dla produkowanego
neutrina musi by rwna + 1, czyli jest to ve a
nie ii .
Rozwamy zasad zachowania liczby lepto-
nowej w rozpadzie mionu:
mionowa liczba
leptonowa ( 1) --> ( 1) + (O) + (O)
elektronowa liczba
leptonowa (O) -->(O) + (1) + (- 1)
Mionowa liczba leptonowa dla stanu pocztko
wego wynosi + 1. Warto ta jest zachowana,
jeli w rozpadzie powstanie neutralny partner
mionu v,,. Zasada zachowania adunku wyma-
ga, aby powsta elektron, ale wtedy eby bya
zachowana elektronowa liczba leptonowa musi
mu towarzyszy antyneutrino ii e
Przykad 3. W zderzeniach dodatnich
mionw o duej energii z elektronami w
atomach powstaj czasem dwa neutrina:
+ + e---> 2v. Jakiego rodzaju s te
neutrina?
ODPOWIED: Jedno neutrino musi mie
mionow liczb leptonow - 1 tak jak
mion dodatni, czyli jest to ii,,. Drugie to
ve, ktre ma elektronow liczb leptono-
w tak jak elektron.
P o dsumowujc mamy osiem dobrze znanych
lepton w: ( - , V e - , Ve) i ich antyczstki ( +,
ii w e +, ii . ), ktre pojawiaj si parami w od-
dzi ayw a niach sabych. Doda tkowo mamy jesz-
cze ciki lepton o masie spoczynkowej okoo
1,8 GeV i towarzyszce mu bezmaso we neutrino
(r - , v,) oraz ich antyczstki (r +, vJ
31.5. Hadrony
T ak jak leptony s czstkami uczestniczcymi w
o ddziaywaniach sabych , hadrony bior udzia
w oddziaywaniach silnych zwanych te jdro
wymi. W oddziaywaniach elektromagnetycz-
nych spotykamy czstki z obydwu tych grup, ale
tylko te, ktre maj adunek elektryczny oraz
foton . Foton oddziauje zarwno z naadowa
nymi hadronami, jak i leptonami .
 31.5. Hadrony
Najbardziej popularnymi hadronami s nasi
starzy znajomi: proton i neutron. Od 1947 roku
odkryto wiele innych nietrwaych hadronw.
Spord nich 21 ma wystarczajco dugi czas
ycia (zobacz. rys. 31.10), aby ich lady mogy
by obserwowane w emulsji jdrowej lub komo-
rze pcherzykowej. Wikszo z tych 21 czstek
ma czasy ycia okoo 10 - 10 s*. Czstka o prd
koci v = c przebywa w tym czasie 3 cm. Mimo
e wrd hadronw mona obserwowa pewne
cechy wsplne i mona je w sposb oczywisty
dzieli na grupy liczba tych czstek jest tak dua,
e zaczynamy si zastanawia czy nie istnieje co
bardziej elementarnego i prostszego ni czstki
elementarne. Jest to podstawowe pytanie stoj
ce w tej chwili przed fizyk. Osignlimy w tej
ksice granice obszaru poznanego i zrozumia-
ego wiata fizyki. Pozostaa jej cz jest prb
przedstawienia oglnego obrazu wspczes
nych, pionierskich" bada w fizyce.
Znamy dwa rodzaje hadronw zwane mezo-
nami i barionami. Mezony maj spin O, 1, 2 lub
inny cakowity. Bariony maj spin powkowy,
1 3 5
czyli , , i tak dalej. Bariony speniaj zasad
222
zachowania liczby barionowej, a w wyniku ich
kolejnych rozpadw w stanie kocowym zaw-
sze pojawia si proton i antyproton. Wszystkie
bariony, takie jak proton czy neutron, maj
liczb barionow + 1, a wszystkie antybariony
(ft , n) liczb barionow - 1. Dla ukadu zam-
knitego cakowit a liczba barionowa pozostaje
staa. Liczba barionowa dla mezonw rwna
jest zeru.
Mezony
Dwa najduej yjce mezony to piony (mezony
n) i mezony K. Masa pionu jest rwna okoo
jednej sidmej masy protonu, a masa mezonu K
okoo poowy.
Piony maj spin zero i wystpuj jako czstki
z dodatnim, ujemnym i zerowym adunkiem
(n>+, n-, n). Mezon n- jest antyczstk dla
mezonu n+, podczas gdy n, podobnie jak foton,
* W ostatnich latach odkryto dalsze czstki
yci a 12
10 - s, ktrych lady mona jeszcze (z najwyszy m
trudem) obserwowa w emulsji - Przyp. red. wyd. polskiego .
225
jest swoj wasn antyczstk. Przyczyn" ist-
nienia pionw atwiej jest wyjani teoretycznie
ni przyczyn istnienia mionw. IStnienie pionu
zostao przewidziane przez H. Yukaw w 1936
roku, na dziesi lat przed ich odkryciem. Yuka-
wa prbowa wyjani siy jdrowe w ten sam
sposb jak w elektrodynamice wyjania si
oddziaywania adunkw. Wyjanienie to opie-
ra si na zaoeniu, e adunek elektryczny stale
wysya i pochania wirtualne kwanty pola (foto-
ny). Yukawa wprowadzi nowy rodzaj wirtual-
nego kwantu pola, aby wyjani silne, krtko-
zasigowe siy jdrowe. Teoria kwantowa prze-
widuje mas tej czstki nowego rodzaju (kwantu
pola) w zalenoci od zasigu si jdrowych. W
przyblieniu mona to wyznaczy z zasady
nieoznaczonoci. Jeli zasig wirtualnych cz
stek jest rwny R, to z zasady nieoznaczonoci
wynika, e
R-1p ~ h
gdzie ,1p jest nieoznaczonoci pdu, ktra
bdzie rzdu m"v. Std
(m"v)R ~ h
lub
h
m ~
" ~ Rv
Najmniejsz mas otrzymamy dla v = c. Wtedy
h
m ~-
" Re
i wyznaczana warto zgadza si dobrze ze
znan mas pionu. Yukawa przewidzia nie
tylko mas pionu, ale rwnie fakt, e bd one
oddziaywa silnie z nukleonami. Piony s atwo
produkowane w zderzeniach nukleonw. Ener-
gia kinetyczna zderzajcych si nukleonw jest
zamieniana na ich mas spoczynkow. Przyka
dami takich reakcji mog by:
p+p->p+n+n +
p+n->p+p+n
y +p->n+n+
y + p->p+ no
o czasach
Do wyprodukowania pionw s potrzebne pro-
tony o energii kilkuset milionw elektronowol-
tw. Wizek protonw o takich energiach dos-
226 31. Fizyka czstek elementarnych

tarczaj akceleratory protonowe starszego typu
zwane synchrocyklotronami.
Pion odkryto w 1947 roku analizujc lady
pozostawione przez czstki z promieniowania
kosmicznego w emulsji jdrowej (zobacz rys.
31.8). W rok pniej wykryto w synchrocyklo-
Rozpad n+, podobnie jak rozpad + mona
zobaczy na zdjciu z komory pcherzykowej
pokazanym na rys. 31.7. Jeden z dwch widocz-
nych tam pionw n+ zatrzyma si w komorze, a
nastpnie rozpad na widoczny na zdjciu + i
niewidoczne neutrino. Po przebyciu okoo
1,1 cm mion zatrzyma si i rwnie rozpad
tworzc widoczny e + i dwa niewidoczne neu-
trina.
Mion zosta odkryty mniej wicej w tym
czasie, kiedy Yukawa przewidzia istnienie pio-
nu. Poniewa masa mionu jest bliska masy
pionu, fizycy myleli pocztkowo, i.e jest on
czstk przewidzian przez Yukaw. Na krtko
przed odkryciem prawdziwego pionu hipoteza
ta zostaa odrzucona, poniewa mion nigdy nie
oddziaywa silnie takjak przewidywa Yukawa.

Rys. 31.8. Rysunek ladw pozostawionych w emulsji jdro

wej podczas rozpadu zatrzymujcego si mezonu 1r. Obser-
wujemy reakcj n -+ +v, a nastpnie -+ e+ + v+v
(neutrina nie zostawiaj ladw) . Ziarna emulsji mog by
zaczernione" przez oddziaywania z czstk na adowan lub
kwantem wiata
tronie w Berkeley (USA) pierwsze piony wypro-
dukowane przez czowieka . Naadowane piony
zwykle rozpadaj si pod wpywem oddziay
wa sabych
n + _, + +v
n - _,-+v
z czasem poowicznego zaniku 1,8 10 - 8 s. Me-
zon n rozpada si znacznie szybciej w procesie
elektromagnetycznym na dwa fotony. Czas po-
owicznego zaniku wynosi tu okoo 10 - 16 s.
Mezon p. lstnieje czstka siostrzana dla pionu
zwana mezonem p. Wystpuje ona rwnie w
trzech stanach adunkowych, ale ma spin rwny
1 w odrnieniu od spinu O pionu. Masa mezo-
nu p jest okoo pi razy wiksza ni masa
pionu. Poniewa mezon p jest czstk oddziau
jc silnie, moe si rozpada i by produkowa-
ny w oddziaywaniach silnych. Powstaje on
atwo w zderzeniach proton-proton oraz pion-
-proton. Kiedy proton lub pion o duej energii
przechodzi przez jdro atomowe przebywa
rednio 3 -10 - 15 m zanim nastpi oddziaywa
nie. Odpowiada to czasowi lotu
15
D 3 - 10 - m
t~-~ 8
=10 - 23 s
v 3 10 m/s

Tabela 31.1. Grupy czstek elementarnych

Hiperony A, I:, E, Q
(dziwne)
Bariony
Nukleony n, p, L1
{
Hadrony (niedziwne)
(oddziaujce silnie)
{
(dziwne) K
Mezo ny
{ (niedziwne) n, p

Rodzina mionowa 11, v,,

Leptony
Rodzina elektronowa e, v,
(oddziaujce sabo) { Rodzina cikiego leptonu r, v,

Foton
(oddziaywanie elektromagnetyczne)
 31.5. Hadrony 227

I
I
I
I
I J"(+

11 I
I
I
IJT-+p--.A +Ko
I
I
I

Rys. 31.9. Stowarzyszona produkcja hiperonu A i mezonu Kw wodorowej komorze pcherzykowej. Mezon n z Bevatronu o
energii I GeV zderza si z protonem i produkuje czstki A i K 0 . (Reprodukowane dziki uprzejmoci grupy wodorowej komory
pcherzykowej z Lawrence Radiation Laboratory)

Oznacza to, e czas potrzebny do zajcia oddzia-
ywania silnego wynosi okoo 10- 23 s. Rozpad
pod wpywem oddziaywa silnych wymaga
takiego samego czasu. Czas poowicznego zani-
ku p--+n+ +n- wynosi wic~ 10- 23 s.
Mezony K. Na pierwszy rzut oka mezony K
wydaj si podobne do mezonw p. Obserwuje-
my mezony K +, J<J i K- podobnie jak p +, p 0 i
p - . Mezony K atwo powstaj w oddziaywa
niach silnych. Ich masa jest porwnywalna z
mas mezonu p i mog si rwnie rozpada na
dwa piony: J<J--+ n+ +n-. Jednak czas ycia jest
~ 1o- 10 s zamiast 1o- 2 3 s jak dla czstek silnie
oddziaujcych . Jak to jest moliwe, e czstka
uczestniczca w oddziaywaniach silnych odma-
wia rozpadu w ramach tych oddziaywa, mimo
e produktem rozpadu s czstki oddziaujce
silnie? W 1950 roku, kiedy to odkryto, taka
wasno mezonw Kwydawaa si co najmniej
dziwna. Dlatego fizycy nazwali je czstkami
dziwnymi, a potem wprowadzili zasad zacho-
wania dziwnoci. Mezonom K przyporzdkowa
no now liczb kwantow S, zwan dziwnoci .
Mezony K+ i K 0 maj dziwno S = + 1. Z
zasady zachowania dziwnoci wynika, e w
ukadzie zamknitym cakowita dziwno jest
zachowana, jeli mamy do czynienia z oddziay
waniami silnymi lub elektromagnetycznymi, ale
moe si zmienia w oddziaywaniach sabych.
W rozpadzie K 0 dziwno nie jest zachowana
K 0 --+n+ +n-
dziwno: ( + 1)--> (O) +(O)
W stanie pocztkowym dziwno jest + 1, a w
kocowym zero. Dlatego ten rozpad moe
zachodzi tylko w ramach oddziaywa sabych,
ktre s ~ 10 13 razy sabsze ni oddziaywania
silne. Dlatego oczekiwany czas ycia 10- 23 s
228 3 1. Fizyka czstek elementarnych

n a ley powikszy o czynnik 10 13 . Otrzymuje- Taka stowarzyszona produkcja pozwala wyja

my wtedy ~ 10 - 10 s, co jest zgodne z wielkoci
o bserwow a n .
Hiperony (Dziwne bariony)
N a leyteraz zapyta jak mezony K mog
powstaw a w oddziaywaniach silnych. W 1950
roku odkryto bariony cisze ni proton, kt-
rych czas ycia by ~ 10 - 1 a s. Na przykad
hiperon A 0 (lambda) ma mas 1116 MeV i
rozpada si na proton i pion z czasem poo
wicznego zaniku 2 10 - 1 a s
Aa-> p+n -
Czstce A 0 przypisano dziwno S = -1 , co
p oz wolio wyjani jej dugi czas ycia.
my, e A a i K, ktre razem
d z iwno rwn
zeru, mog by wyprodukowa-
ne w oddziaywaniu silnym w zderzeniu pion-
-proton
n - + p-> Aa + K
d z iwno: (O)+ (O)--> ( -1) + ( + 1)
ni , w ramach zasady zachowania dziwnoci ,
dlaczego dwie czstki dziwne mog atwo zosta
wyprodukowane w oddziaywaniu silnym, ale
po wyprodukowaniu k ada z nich moe rozpa
si tylko w oddziaywaniach sabych . Zdjcie
reakcji n - + p->Aa + K w wodorowej komo-
rze pcherzykowej pokazano na rys. 31.9.
Oprcz A a istniej trzy inne rodzaje hipero-
nw (dziwnych barionw) o czasach ycia
~ 10 - 1 a s. S to E (sigma o dziwnoci S = -1),
E (ksi o S = -2) oraz Q (omega o S = - 3).
Poniewa liczby kwantowe antyczstek i czs
tek musz by przeciwnego znaku, antylambda
musi mie S = + l. Dziwno jest wic zacho-
Zauwa wana rwnie w reakcji
maj cakowit
p +p->Aa + Ao
Rezonanse
W cigu ostatnich lat odkryto bardzo wiele
mezonw i barionw, ktre rozpadaj si w
oddziaywaniach silnych. Pierwszy przykad ta-

Masa
Rodzaj wzgl~dem Spin
elektronu adunek

Omega 3284 3
2 ' li,
~
Ksi 2586
J_ ~
2 ~
~
1
Sigma 2335 0
2 ~
1
Lambda 2182 2
Nukleon 1837 1
2

Mezon K 966 o
Mezon J( 273 o ----0 ----
- ---
710
----
o

1
Mion 207 2
Neutrino o 1
miono we 2
Elektron 1
2 ______ [JVJ ______
Neutrino
o 1 -- - 0 - - - - ~?<:
elektronowe 2 ~
~"'<":
Foton o 'f

Kys . 3 1.1 O. T a blica du go yj cyc h " czs t e k eleme nt a rn ych. Cz s tki s przed sta wio ne po lewej st ro nie. ,;Odbicie" po p rawej
st ro nie rys unku za wiera od po wiad ajce im a ntycz<1stki . Symbo le czs tek trwaych oznaczon o k k a mi
 31.5. Hadrony
kiego barionu to odkryta we wczesnych latach
pidziesitych przez Fermiego i wsppraco
wnikw czstka A (delta). Jest ona o 160 MeV
cisza ni proton i pion. Dlatego moe si
rozpada na te dwie czstki, podobnie jak A, ale
czas ycia wynosi dla A ~ 10- 23 , a nie 10- 10 s
jak dla A. Wynika std, e dla czstki A
dziwno S =O.
Dziesitki hadronw o czasach ycia w ob-
szarze 10- 22 do 10- 23 s z przyczyn historycz-
nych nazywamy rezonansami.
Wikszo znanych i nowo odkrywanych
czstek mona uporzdkowa w grupy po dzie-
wi ub dziesi wedug ich liczb kwantowych
(patrz nastpny punkt). Obecnie uwaa si, e
proton czy pion nie s bardziej elementarne ni
inne hadrony. Kady hadron jest tylko innym
poziomem energetycznym w silnie oddziaujcej
materii. Znamy obecnie ponad 200 czstek
elementarnych.
Poniewa oddziaywania sabe s okoo 10 13
raza sabsze ni silne, czasy ycia czstek rozpa-
dajcych si sabo bd okoo 10 13 razy wiksze
ni 10- 23 s, czyli okoo 10- 10 s. Wszystkie
czstki naadowane przedstawiono na rys.
31 .10. Rozpadaj si one sabo ub s trwae . Jak
pokazalimy, niektre hadrony rozpadaj si
sabo, poniewa rozpad silny jest zabroniony
przez prawa zachowania, takie jak zasada za-
chowania dziwnoci, obowizujce w oddziay
waniach silnych.
31.6. Kwarki
We wstpie do tego rozdziau wspomniano, e
liczne znane obecnie czstki elementarne mog
by zbudowane z mniejszych skadnikw. W
1960 roku powsta kwarkowy mode budowy
hadronw. W najprostszej formie mamy w nim
trzy podstawowe elementy zwane kwarkami i
ich antyczstki, czyli antykwarki. Wszystkie
bariony mona opisa jako kombinacje utwo-
rzone z trzech kwarkw odpowiadajcych
okrelonym stanom momentu pdu. Mezo-
ny to kombinacje par kwark-antykwark. Nie-
zbdnym elementem tego modelu jest wprowa-
dzenie obiektw podstawowych o uamkowym
adunku elektrycznym i uamkowej liczbie ba-
229
Tabela 31.2. Liczby kwantowe trzech kwarkw (antykwarki
maj liczby kwantowe o tej samej wartoci, ale przeciwnym
znaku)
Symbol Liczba
adunek Spin Dziwno
kwarku barionowa
2 I I
u - - - o
3 2 3
I I I
d - - - - o
3 2 3
I I I
s - - - - -1
3 2 3
rionowej. Postulowane liczby kwantowe s po-
dane w tab. 31.2. Warto zauway, e w fizyce
teoretycznej nie ma nic co zabraniaoby wyst
powania obiektw o uamkowym adunku.
Zauwamy, e jeli kwark i antykwark maj
ustalony moment pdu, to jest moliwych do-
kadnie 9 kombinacji zebranych w tab. 31.3 (a).
Mode kwarkw przewiduje wic grup dziewi
ciu mezonw o spinie zero i okrelonych warto
ciach adunku i dziwnoci. Wrd bardzo licz-
nych odkrytych dotychczas mezonw mamy
tylko dziewi o spinie zero i ich licby kwanto-
we s zgodne z przewidywaniami modelu. Zau-
wamy, e w takim modelu dziwno mezonu
moe by niesiona przez kwark s lub s, czyli
mezon moe mie dziwno -1, O ub + 1.
Bariony natomiast mog mie dziwno S =
= O, -1, - 2 lub - 3, poniewa nie moe w nich
pojawia si kwark s. Poniewa istnieje tylko 10
moliwych trjkwarkowych kombinacji kwar-
kw u, d i s zebranych w tab. 31.3 (b), wic
spodziewamy si wystpowania rodzin bario-
nw, w skad ktrych wchodzi 10 czstek*.
Model kwarkowy nie tylko poprawnie opisu-
je rodziny barionw i mezonw, ale pozwala
rwnie na przyblion ocen ich mas, prawdo-
podobiestw wchodzenia w reakcje i momen-
tw magnetycznych. Wszystkie jego przewidy-
wania s zgodne z obserwacjami dowiadczal
nymi.
Specyficzne ograniczenia na stan przestrzenno-spinowy
ukadu mog-poprzez zasad Pauliego - zmniejszy liczb
kombinacji poniej IO. I tak neutron z protonem n a le do
rodziny, w ktrej s wykluczone kombinacje z 3 identycznymi
kwarkami - Przyp. red. wyd. polskiego.
230 3 1. Fizyka czstek elementarnych

Tabela 31.3. (a) Czs tki

o spinie O lub l zbudowane z pary kwark-antykwark - 9 moliwych kombinacji. (b) 10 moliwych
3
kombinacji trzech kwarkw two rzcy ch czstki o spinie-. Wszyst kie czstki z tej tabeli zostay odkryte i zbadane
2

(a) {kombinacja qq- ud uf dii ds scl sii

~
H (spin O) K+ K-
Me:ony
tt (spin I)
n+
p+ K+*
n
p
K'
K'*
k'
k'* K- *
n"
p" w
I/
"'
1>
(b) {kombinacja qqq uuu uud uus ddd ddu dds sss ssu ssd ud~
Bariony
ttt (spin ~) LJ + + LJ + x; + L1 - Ll" x; - Q- 5" .:; x;o

Istniej te inne bardzo precyzyjne przewidy- spinie zero. Jaki byby ich adunek i pozo-
wania dotyczce zderze neutrin i elektronw stae liczby kwantowe? (Kwark powabny
wysokich energii z protonami i neutronami, oznaczamy symbolem c).
ktre s zgodne z dowiadczeniem. Zagadk
pozostaje natomiast fakt, e czstki o uamko ODPOWIED: Moliwe kombinacje cij to:
wych adunkach nigdy nie zostay zaobserwo- cii, ca i d. Poniewa adunek kwarku c
wane. Kiedy obiekt zoony, taki jak jdro . 2 2
atomowe, jest bombardowany z dostatecznie Jest + -,a
3
u - -,
3
wic adunek mezonu cii

du energi obserwujemy jego rozbicie na

skadniki . Proton jednak nawet uderzany przez
czstki o energii setki razy wikszej ni jego
masa spoczynkowa nie daje si rozbi na kwar-
ki. Prbuje si to wyjania przyjmujc zaoe
nie, e swobodne kwarki nie mog by wypro-
dukowane.
Kwarki powabne
Czwarty kwark z now liczb kwantow zwan
powabem (ang. charm) by proponowany ju w
1963 roku, aby wyjani zachowanie si hadro-
nw w oddziaywaniach sabych. Nowa liczba
kwantowa powabu - C odgrywa podobn rol
jak dziwno S. Obydwie s zachowane w
oddziaywaniach silnych i mog si zmienia w
oddziaywaniach sabych . Do 1974 roku teoria
kwarka powabnego traktowana bya jako zbyt
daleko idca , zgoa fantastyczna. Gdyby bya
prawdziwa, powinna istnie nowa liczna rodzi-
na hadronw, takajak przedstawiono w przyk .
4. Kwark powabny miaby liczby kwantowe
2 I l dusze ni innych niedziwnych hadronw. W
C = 1, S = O, Q = -3' B = -3 oraz spin -.
2 1976 roku pojawi si koronny dowd dla teorii
Przykad 4. Uywajc modelu kwarko-
wego s prawd, ile powinno istnie r
nych powabnych (C = + 1) mezonw o
Q= ~+ ( -D = O, jego dziwno S = O,
czstka ta jest nazywana mezonem D 0
2 1
Dla ca mamy Q = -3 + -3 = + 1, s = o,
jest to mezon D + . Natomiast dla cs
2 1
Q = - + - = + 1 i S = -1. Jest to me-
3 3
zon p + _
W 1974 i 1975 roku odkryto kilka nowych
mezonw o masach w okolicy 3 GeV. Najpros-
tszym wyjanieniem tych czstek byo przyjcie,
e s zbudowane z kwarkw ce (c - kwark
powabny). Liczba kwantowa powabu jest dla
tych mezonw rwna zeru, podobnie jak dla
wszystkich innych wczeniej znanych czstek,
ale poniewa rozpad na lejsze mezony zbudo-
wane ze zwykych" kwarkw jest dla takich
czstek trudniejszy, wic ich czasy ycia s
powabu - odkryto powabne mezony i bariony
przewidywane przez t teori. Masa wszystkich
czstek powabnych jest wiksza ni 1,8 GeV.
Mas kwarku c ocenia si na okoo 1,5 GeV, a
pozostaych trzech kwarkw na ~ 0,5 GeV.
W 1977 i 1978 roku opisana powyej historia
 3/.6. Kwarki
powtrzya si. Odkryto dugo yjcy mezon
o duej masie (9,46 GeV). Informacje zebrane
w 1978 roku wskazyway, e jest to ukad bb
nowych kwarkw b zwanych piknymi (ang.
beauty). adunek tego kwarku jest rwny
( - 1/ 3). Istnienie pitego kwarku prowadzi do
nowej rodziny czstek o masach powyej 5 GeV,
ktre nios now liczb kwantow zwan pik
noci lub po angielsku beauty. *
31.7. Niezachowanie parzystoci
Czy ch c iaby y po drugiej stronie lustra koteczku? Cieka-
wam czy dawaliby ci tam mleko? A moe mleko po drugiej
stronie lustra nie nadaje si do picia?" Alicja.
W tym rozdziale dowiemy si, e Lewis
Carroll mia racj - mleko z drugiej strony
lustra jest niestrawne, a moe nawet trujce. Jak
zobaczymy w oddziaywaniach sabych jest a
mana nie tylko zasada zachowania parzystoci ,
ale rwnie zasada symetrii czstka-antyczst
ka omawiana w rozdz. 31.3. Zasada zachowania
parzystoci jest konsekwencj matematycznej
wasnoci symetrii zwanej niezmienniczoci
wzgldem odbicia. Niezmienniczo wzgldem
odbicia polega na tym, e lustrzane odbicie
dowolnego zjawiska fizycznego jest rwnie pra-
wdziwe jak samo zjawisko. Zgodnie z zasad
zachowania parzystoci , jeli obserwujemy ja-
kie do wiadczenie, to na podstawie jego wyni-
kw nie moemy stwierdzi, czy patrzymy na nie
w lutrze czy te nie. Mona to wyrazi inaczej
mwic, e wszystkie podstawowe prawa fizyki
powinny mie t sam posta matematyczn,
jeli uywamy lewoskrtnego lub prawoskrtne
go ukadu odniesienia. Konsekwencj zasady
zachowania parzystoci jest to, e roztargniony
profesor nie moe stwierdzi na podstawie wyni-
kw eksperymentw, ktra rka jest prawa.
R ozw aaniateoretyczne wskazuj na, bez maa koniecz-
no , wy s tpowania kwarkw parami, czyli dubletami. Pier-
wsze dwa to u i doraz c i s. Kwark b wyst puje przypuszczalnie
te z partnerem, hipo tetycznym kwarkiem t. Z tych samych
powod w, dla ktrych kwarki u i ds oznaczane pierwszymi
literami angielskich s w up (gra) i d own (dl), litery r i b
interpretowane s jako top (szczyt) i botto m (dno). Do wi ad
czenie wskazuje, e kwa rk r (o ile istnieje) ma m a s wik sz ni
~ 20 G eV. O szacowanie to bd z ie prawd o podo bnie nieaktu-
alne (a kwa rk r b y m oe odkryty), kied y to wydanie k s i ki
do trze do r k Czytelnik a - Przyp. red. 1l'yd. polsk iego.
231
Prba ustalenia tego przez porwnywanie z
pooeniem serca w organizmie byaby tu ni-
czym innym jak wykpieniem si i miaaby ten
sam sens, co noszenie rkawiczki z napisem
lewa".
W rzeczywistoci w czsteczkach naszego
ciaa i innej materii ywej na Ziemi wystpuje
odpowiednik takiej oznaczonej rkawicy. Pro-
dukowane w przyrodzie czsteczki biaka ska
daj si z aminokwasw, ktre maj struktur
typu ruby lewoskrtnej (wyjtek stanowi an-
tybiotyki, takie jak penicylina, ktre zawieraj
pewien procent prawoskrtnych aminokwasw.
Przypuszcza si, e to wanie czyni te substan-
cje trujcymi dla bakterii i powoduje, e stosuje-
my je jako antybiotyki). Z drugiej strony prawo-
skrtne biaka s syntetyzowane przez chemi-
kw i, jak naley oczekiwa na podstawie
zasady zachowania parzystoci, maj dokadnie
takie same wasnoci chemiczne jak produkty
naturalne. Jedyna rnica polega na tym, e
jedno jest lustrzanym odbiciem drugiego (zo-
bacz rys. 31.11). Fakt, e przyroda na Ziemi
Lustro
r-ftfr-fti
l1'._fil
ruba Obraz zwierciadlany
prawoskr~tna sruby prawoskn;tnej
(czyli ruba lewo -
skrtna)
Rys. 31.11. ruba praw os krtna i jej odbicie w lustrze
zawsze produkuje czsteczki o jednej okrelonej
skrtno ci, podczas gdy te same substancje
wytwarzane syntetycznie przez chemikw pow-
staj zawsze jako miesza nina p na p czste
czek prawo- i lewoskrtnych wyglda na zagad-
k. Wyjanienie moe by takie, e we wczesnym
okresie istnienia ycia na Ziemi wystpoway
zarwno organizmy zbudowane z czsteczek
lewoskrtnych jak i z prawoskrtnych. Nastp
nie zwierzta i roliny jednego typu byy niesma-
czne i prawdopodobnie trujce dla tych drugie-
go typu. Wreszcie jedna z dwch moliwych
form yci a pokonaa drug w walce o przetrwa-
me.
232 31. Fizyka czstek elementarnych
Z przyczyn, ktre wykraczaj poza zakres tej
ksiki, zasada zachowania parzystoci nie poz-
wala mezonom K rozpada si na dwa lub na
trzy piony. Mezon Kmoe rozpada si w jeden
lub drugi sposb, ale obywda naraz s niedopu-
szczalne. Obydwa rozpady byy obserwowane
dowiadczalnie. Doprowadzio to w 1956 roku
do zakwestionowania przez T.D. Lee i C.N.
Yanga oczywistej prawdy", e natura nie wy-
rnia strony lewej w stosunku do prawej ani
odwrotnie. Lee i Yang zaoyli, e w oddziay
waniach sabych jest amana wita" zasada
zachowania parzystoci. Zaproponowali rw-
nie dowiadczenia , w ktrych mona spraw-
dzi ich hipotez . Omwimy dokadniej jeden z
tych eksperymentw. Bdzie to rozpad mezonu
n + , ktry zachodzi pod wpywem oddziaywa
sabych
Lee i Yang sugerowali, e powstajcy w rozpa-
dzie mion i neutrino mog preferowa kierunek
spinu wzdu kierunku ruchu.
Pok aemy teraz, e jeli tak jest to nie istnieje
niezmienniczo wzgldem odbicia. Przedstaw-
my schematycznie spin jako ruch paszczyzny
rwnikowej wirujcej czstki. Bdziemy ryso-
wa czstki jako wirujce kulki. Zaoenie Lee i
Yanga oznacza, e rozpad rr + powinien zawsze
wy g l da tak, jak to przedstawiono na rys.
31.12a. Cz s tki + i v musz wirowa" w
przeciwnych kierunkach, poniewa ich spiny
musz s umowa si do spinu mezonu n + , ktry
"'([)) @p-
a)
- I
I I
I I
Jl+ V
Rzeczywiste doswiadczeme
Lustro
b)
\
CD-) /)
)\
I
I
Obraz
Rys. 31.1 2. a) Rozpad mezo nu 11 + . b) O d bicie rozpadu mezonu
11 + w lu strze
jest rwny zeru. Na rys. 31.12b pokazano lus-
trzane odbicie rozpadu z rys. 31.12a. Zauwa
my, e w lustrzanym odbiciu kulki wiruj w
przeciwnych kierunkach ni w rzeczywistoci.
Punkt na rwniku" dla mionu lub neutrina
bdzie porusza si zgodnie z ruchem ruby
lewoskrtnej na oryginalnym rysunku a, nato-
miast ruby prawoskrtnej dla lustrzanego od-
bicia b. Sytuacja taka, jak na rysunku a zostaa
po raz pierwszy zaobserwowana dla mionw w
1957 roku. Przypadek t~ki jak w odbiciu lus-
trzanym nigdy nie wystpuje w przyrodzie.
Oznacza to, e zasada zachowania parzystoci
jest amana. Niezachowanie parzystoci zaob-
serwowano dowiadczalnie po raz pierwszy w
rozpadzie /3. Eksperyment przeprowadzia C. S.
Wu z Uniwersytetu w Kolumbii i grupa z
Narodowego Biura Miar w Waszyngtonie. Wie-
my teraz, e neutrina zawsze s lewoskrtne, a
antyneutrina zawsze prawoskrtne.
Trudno uwierzy, e w przestrzeni jest wyr-
niona lewa strona w stosunku do prawej, ale
dowody s tak jasne i oczywiste, e kady musi
uzna je za prawdziwe. Oznacza to, e gdy nasz
roztargniony profesor chce stwierdzi, ktra
rka jest lewa musi popatrze na dowolne
neutrino albo + pochodzcy z rozpadu n +. Jest
to oczywisty przypadek, kiedy prawa natury nie
s symetryczne. Fakt ten wywoa wiele podnie-
cenia, poniewa by to pierwszy przypadek,
kiedy odkryto amanie podstawowych zasad
symetrii.
amanie symetrii czstka-antyczstka
Je li
zastosujemy operacj sprzenia adunko
wego do procesu z rys. 31.12a, to otrzrmamy
rozpad pokazany na rys. 31.13a. Zauwazmy, e
mamy tu lewoskrtne antyneutrino, podczas
gdy wiemy z dowiadczenia , e powinno ono
by zawsze prawoskrtne . Na rysunku 31.13b
pokazano jak wyglda rozpad obserwowany -
dowiadczalnie . Mamy wic proces fizyczny, w
ktrym zamiana czstek na odpowiadajce im
antyczstki daje reakcj nigdy nie wystpujc
w przyrodzie. Jest to oczywisty przykad ama
nia symetrii czstka-antyczstka.
Zauwamy teraz, e jeli odbijemy rozpad rr +
(rys. 31.12a) w lustrze i zamienimy czstki na
antyczstki otrzymamy poprawny obraz rozpa-
 31. 7. Nie::acho1rn11ie par::r.110.ici
a)2@
Jl. v odbiciem?
Sprzt:enie Tadun/<.owe rozpadu 1(+
b)
-
P\ I
I
Jl.
Rozpad 7T - : wynik doswiadczaln~1
Rys. 31.13. a) Proces o trzyman y przez s przenie lad unkowe
rozpadu mezonu n (wszystkie cz s tki zastpiono anty-
cqstkam i). b) Obserwowany dow iad cza lnie proces (rozpad
mezo nu I! - )
du n - (rys. 31.13 b ). czna symetria tych dwch
przeksztace jest zachowana. Oznacza to, e
je li nasz roztargniony profesor znajduje si w
odlegej galaktyce, to znw nie moemy mu
powiedzie , ktra rka jest prawa, poniewa nie
wiemy czy jego galaktyka jest zbudowana z
materii czy z antymaterii i nie moemy rozr
ni n + od n -. Podobnie nie moemy powie-
dzie, czy na orbitach atomowych kr ele-
ktrony czy pozytony dopki nie wiemy, ktra
strona jest lewa, a ktra prawa. Ta czna
sy metria odbicia i zamiany czstka-antyczstka
Rys. 3 1. 14. T.D . Lee - fi zyk. kt rego prace prowad zone
wsp lnie z C.N. Yangiern d oprowad z iy do oba leni a zasady
zachowa nia parzys t oc i . Do kadna o bserwacja guzikw ma-
ryna rki r ro fcsora Lec pozwa la s t w i e rd z i . e jest to rzeczy-
wiste zdj c i e . a nie lustrza ne odbicie.
233
jest nazywana przez fizykw teoretykw syme-
tri CP. Czy profesor T.D. Lee na rys. 31 .14 jest
rzeczywistym profesorem, czy jego lustrzanym
W 1965 roku grupa fizykw pracujca przy
synchrotronie w Brookhaven stwierdzia wyst
powanie niewielkich odstpstw od symetrii CP
w rozpadach mezonw J<!>. Wrd moliwych
rozpadw tego mezonu mamy
Okazuje si, e rozpad, w ktrym pojawia si e+
wystpuje nieco czciej , ni ten z e - i to
zarwno dla mezonu K 0 jak K 0 . Mamy wic
sposb powiedzenia profesorowi z odlegej gala-
ktyki, ktra rka jest prawa. Powiemy mu, aby
zbudowa duy akcelerator i wyprodukowa
wizk mezonw K 0 Jeli jego planeta jest
zbudowana z antymaterii bd to K 0 , ale to nic
nie szkodzi. Teraz powiemy mu , a by zbada dwa
opisane wyej rozpady i stwierdzi, ktry wyst
puje czciej. Wtedy powiemy, e elektron pow-
s tajc y w tym czstszym rozpadzie ma adunek
dodatni. Teraz ju profeso r moe bada rozpad
mezonu n o tym wanie adunku i okreli ,
ktra rka jest lewa, a ktra prawa. Jak dot d
amanie symetrii CP stwierdzono tylko w roz-
padach K 0 . Dlaczego ta ki niewielki efekt wyst
puje, jest zagadk dla fi zykw teoretyk w.
31.8. Podsumowanie zasad zachowania
Pod stawowe prawa zachowania w fizyce s w
pew nym sensie silniejsze ni inne prawa". Dzie-
je si tak , p o ni ew:i wszystko co moe si
zdarzy zdarza si.;. chyba e jest zabronione
przez prawo zachowania. Na podstawie zasad
zachowania nie m oe my powiedzie , jak czs t o
co bdzie s i zdarzao , chocia wzgldna s ia
czterech pod stawowyc h od dzi a ywa jest dob-
rym przewodnik iem. Przypo mnijmy. e od dzi a-
ywa nie elektro magnetyczne jest I 0 1 razy mniej
prawd o pod obne ni silne, a s abe 10 1 ~ razy
mniej prawd opodobne ni si lne. Wane jest, e
kady proces. jaki m o n a sobie wymye, b
dzie wystpowa w przyrodzie, jeli nie jest
zabro ni ony przez ktre z praw zachowa nia.
234 31. Fizyka czstek elementarnych
Niektre z 14 praw zachowania formuujemy
jako wasnoci symetrii. W mechanice kwanto-
wej mona znale prawo zachowania, ktre jest
matematycznym odpowiednikiem dla kadej
wasnoci symetrii. Utrata prawa zachowania
parzystoci , ktra nastpia w ostatnim okresie,
jest sygnaem dla fizykw i filozofw, e inne
wite" prawa zachowania rwnie mog nie
zawsze obowizywa. Na przykad nie mona
udowodni w sposb kompletny, e zasada
zachowania energii jest prawdziwa. Gdyby jed-
nak kiedykolwiek udao si znale pojedynczy
przykad jej amania , byby to wystarczajcy
dowd, e zasada zachowania energii w obecnej
formie jest faszywa. Z tym zastrzeeniem przed-
stawimy teraz list zasad zachowania. Dla kom-
pletnoci zasady omawiane w tekcie s rwnie
wymienione.
1. Zasada zachowania energii cakowitej. Na-
ley uwzgldnia energi zwizan z mas
spoczynkow.
2. Zasada zachowania pdu.
3. Zasada zachowania momentu pdu.
4. Zasada zachowania adunku.
5. Zasada zachowania liczby barionowej. Nu-
kleony i hiperony maj liczb barionow
+ I, ich antyczstki - 1. Z zasady tej wyni-
ka, e cakowita liczba barionowa musi
pozosta niezmieniona.
6. Zasada zachowania liczby leptonowej. Mo-
na myle o tej zasadzie jako o uzupenie
niu prawa w punkcie 5. Leptony vie - maj
elektronow liczb leptonow + 1, a ich
antyczstki - 1. Zgodnie z t zasad cako
wita elektronowa liczba leptonowa musi
pozosta niezmieniona przed i po oddziay
waniu. Istnieje odpowiednie, niezalene
prawo dla mionowej liczby leptonowej
(oraz dla cikich leptonw r).
7. Niezaleno adunkowa (zwana te zacho-
waniem spiriu izotopowego). Zasada ta o-
bowizuje tylko w oddziaywaniach sil-
nych. W oddziaywaniach elektromagne-
tycznych przewidywania wynikajce z tej
zasady s spenione jedynie z dokadnoci
do I % . Niezaleno adunkowa pozwala
przewidzie, e siy oddziaywania jdrowe
go proton-proton i proton-neutron powin-
ny by takie same.
8. Zasada zachowania dziwnoci (stowarzy-
szonej produkcji czstek dziwnych). Obo-
wizuje w oddziaywaniach silnych i ele-
ktromagnetycznych. Nie obowizuje w pro-
cesach sabych. Zasada ta pozwala wyja
ni, dlaczego mezony K rozpadaj si na
tyle wolno, e moemy obserwowa ich
lady.
9. Symetria czstka-antyczstka . Obowizu
je w oddziaywaniach silnych i elektromag-
netycznych, ale nie w sabych.
10. Zasada zachowania parzystoci. Rwnie
obowizuje w procesach silnych i elektro-
magnetycznych, ale nie w sabych.
11. czna symetria wzgldem odbicia i zamia-
ny czstka-antyczstka (symetria CP). Z
zasady tej wynika, e jeli wszystkie czstki
w lustrzanym odbiciu eksperymentu zamie-
nimy na antyczstki, to otrzymamy obraz
dozwolonego procesu. Obowizuje ona dla
oddziaywa silnych i elektromagnetycz-
nych, a dla sabych obserwujemy niewielkie
jej amanie w rozpadach neutralnych mezo-
nw K.
12. Niezmienniczo CPT. Globalna symetria
wzgldem odwrcenia czasu, odbicia i za-
miany czstka-antyczstka. Z prawa tego
wynika, e jeli wszystkie czstki w lustrza-
nym odbiciu eksperymentu zamienimy na
antyczstki, oraz zmienimy zwrot wszys-
tkich prdkoci i obrotw, to otrzymamy
obraz reakcji, ktra moe zaj. Prawo to
obowizuje we wszystkich oddziaywa
niach.
13. Niezmienniczo wzgldem odwrcenia
czasu. Z prawa tego wynika, e jeli zamie-
nimy-zwroty prdkoci i rotacji na przeciw-
ne w jakim eksperymencie, to powstajcy
obraz odpowiada reakcji, ktra moe zaj.
Jest to suszne dla oddziaywa silnych i
elektromagnetycznych, ale musi by amane
w oddziaywaniach sabych, poniewa nie
jest w nich zachowana symetria CP, a
obowizuje symetria CPT.
14. Zasada zachowania powabu (charmu). Jest
to prawo analogiczne do zachowania dziw-
noci. Obowizuje w oddziaywaniach sil-
nych i elektromagnetycznych, a nie obowi-
 31 J!. Podsumowanie zasad zachmrnnia
zuje w sabych. Podobna zasada zachowa-
nia moe by sformuowana dla liczby
kwantowej B (beauty).
31.9. Spojrzenie w przyszo
Uywanie okrelenia elementarny" zaczyna
budzi wtpliwoci , gdy mamy do czynienia z
liczb czstek elementarnych przekraczajc
200. Moe okaza si wystarczajce mylenie o
trzech rodzajach czstek : fotonie, leptonach i
hadronach. Moemy mie nadziej , e w przysz-
oci nastpi ograniczenie rzeczywicie elemen-
tarnych obiektw w ramach tych klas. Fakt, e
czstki elementarne mog przechodzi jedne w
drugie (zgodnie z prawami zachowania) pozwa-
la przypuszcza, e istnieje jedno podstawowe
pole, w ktrym wszystkie czstki mona przed-
stawi jako rne stany kwantowe". Taka
zunifikowana teoria pola musiaaby dostarczy
przewidywa dla mas istniejcych czstek ele-
mentarnych". Mona by rwnie w jej ramach
obliczy adunek elektronu i inne stae fizyczne.
W chwili obecnej takie stae jak c, e, h, m ., m P s
cakowicie niezalene. W oglnoci , w miar jak
zbliamy si do odkrycia oglnych praw, po-
winnimy by w stanie wyznacza jedne stae
przez inne. Na przykad energia wizania wodo-
ru zostaa wyraona przez e, h i m.. Inny
przykad : oglna teoria Fermiego pozwala na
wyznaczenie czasu ycia mionu przez czas ycia
neutronu.
Ostatnio nastpi duy postp w unifikacji
oddziaywa sabych i elektromagnetycznych.
W tej teorii, ktra wci jest testowana, czas
ycia mionu i neutronu mona wyznaczy w
funkcji adunku elektronu.
Kompletna teoria powinna nie tylko umoli
wi obliczenie adunku elektronu (lub siy od-
dziaywania elektromagnetycznego), ale rw-
nie wyjani oddziaywania silne, sabe i grawi-
tacyjne. Oddziaywania grawitacyjne s znacz-
nie sabsze nawet od oddziaywa sabych.
Podejmowano nieudane prby wyjaniania gra-
witacji przez wasnoci neutrin. By moe w
przyszoci uda si j wyjani przez jakie inne
zjawiska, ktrych zwizku z grawitacj dzi nie
widzimy. Innym nie rozwizanym problemem
235
jest pochodzenie, rozmiar i ewolucja wszech-
wiata . Czy istnieje taka sama liczba galaktyk
zbudowanych z materii co z antymaterii?
Nasze zrozumienie zjawisk fizycznych prze-
byo dug ewolucj od czasw Arystotelesa,
kiedy wszystko wyjaniono czterema ywioa
mi: ogniem, wod, powietrzem i ziemi . Dyspo-
nujemy obecnie kompletnym i zadowalajcym
wyjanieniem struktury materii w ramach ele-
ktrodynamiki kwantowej. Mimo wszystko jest
to tylko pocztek zrozumienia co jest rzeczywi
cie podstawowe w wiecie czstek elementar-
nych i ich oddziaywa .
Podsumowanie
W oddziaywaniach sabych wystpuj zwykle
pary elektron-neutrino elektronowe lub mion-
-neutrino mionowe. Elektronowa liczba lepto-
nowa dla e - i v. jest rwna + 1, podobnie jak
mionowa liczba leptonowa dla - i v Elektro-
nowa i mionowa liczba leptonowa oraz liczba
barionowa s cile zachowane*. Hadrony (sil-
nie oddziaujce czstki) o spinie powkowym
maj liczb barionow + 1. Liczba barionowa
hadronw o spinie cakowitym, zwanych mezo-
nami, jest rwna zeru. Antyczstki maj liczby
kwantowe przeciwnego znaku ni odpowiada-
jce im czstki. Na przykad dla antyprotonu
liczba barionowa B = - 1 i adunek Q = -1.
Wizki protonw i elektronw o duej energii
otrzymujemy przyspieszajc te czstki w akcele-
ratorach. Przykadem moe by synchrotron.
Pole magnetyczne jest w nim tak dobrane, e
fJJ = p /(e R), gdzie p jest pdem czstki, a R
promieniem krzywizny toru czstki w komorze
prniowej umieszczonej midzy biegunami
magnesu.
Hadrony mog by produkowane w silnych
oddziaywaniach w czasie rzdu 10 - 2 3 s, jeli
dostpna jest wystarczajco dua energia. Roz-
padaj si one na lejsze hadrony rwnie w
czasie okoo 10 - 23 s, jeeli nie jest to zabro-
nione przez ktre z praw zachowania (na
Porw naj przypis nas. 219. Wraz z na ru szeniem liczb}
barionowej oczekuje si rw noczesnego naruszenia liczby
leptonowej. Jeszcze bardziej prawdo podobne jest naruszenie
oddzielnych praw zachowania dla liczby mionowej i elektro-
nowej - Przyp. red. wyd. polskiego.
236 31. Fizyka czstek elementarnych

przykad adunku, liczby barionowej czy dziw- procesu bd czstki e-, e+, v, v i fotony. Ile
noci). Jeliw rozpadzie czstki dziwnej powsta- bdzie poszczeglnych czstek?
j tylko czstki niedziwne, to jej czas ycia jest 5. Podczas wychwytu - przez proton moe
10 13 razy duszy, poniewa rozpad moe nast powsta neutron i inna czstka. Jaka to
pi tylko pod wpywem oddziaywa sabych (w czstka?
innych obowizuje zachowanie dziwnoci). 6. Podane niej rozpady s zabronione. Podaj
Wszystkie znane hadrony daj si uporzd dla kadego z nich jakie zasady zachowania
kowa w regularne grupy, a ich wasnoci nie byyby spenione.
mona opisa za pomoc czterech* elementar- (a) A--->n + +n-
nych skadnikw zwanych kwarkami. Kwarki (b) K+--->n++n-+n
1 2 (c) n--->e-+p+v
maj adunek Q = - '3 lub + '3 i liczb bario-
(d) p---> n+ e + + v
1 (e) n--->e - +e + +v
now B =
3. Mezony s zbudowane z par 7. Dla kadej z podanych reakcji sprawd czy
kwark-antykwark (qij ), a bariony z trzech kwar- jest dozwolona. Dla zabronionych podaj,
kw (qqq). Zwyke" czstki takie jak nukleon, ktre zasady zachowania nie s spenione:
pion czy mezon p s zbudowane z kwarkw u id. (a) A--->p+n
Czstki dziwne zawieraj co najmniej jeden
(b) p +p--->jJ. +e
kwark s, a powabne - kwark c. (c) n--->p+e-+ve
W oddziaywaniach sabych nie s spenione (d) p--->n+e + +ve
(e) I' +--->A 0 +n+
nie tylko zasady zachowania dziwnoci i powa-
bu, ale rwnie parzystoci i symetrii czstka 8. Narysuj schematycznie obraz oddziaywa
-antyczstka .
nia K - + p ---> .i- - + n+ w komorze pche
Moliwe s wszystkie oddziaywania czstek
rzykowej. Za, e mezon K - zatrzymuje
si, a hiperon I' rozpada si w locie. Przyj-
elementarnych, ktre nie ami adnego obo-
wi zujce g o prawa zachowania. Lista czternas-
mij, e pole magnetyczne jest prostopade
tu takich pra w jest przedstawiona w p. 31.8. do paszczyzny rysunku, oznacz jego zwrot.
9. Obraz ruby prawoskrtnej jest rzucony na
matwk w taki sposb, e widzimy go jako

wiczenia prawoskrtny . Jaki bdzie ten obraz ogl

dany z drugiej strony matwki?
1. Jaki jest czasu ycia antyneutronu i jakie s
IO. ruba prawoskrtna jest wkrcana w otwr.
produkty jego rozpadu? Czy ogldana od strony tego otworu wyda
2. Uran 238 U podlega rozpadowi ix, a nastp si prawo- czy lewoskrtna?
nie dwum kolejnym rozpadom {J (e- ). Jakie Il. Na zaczonym rysunku pokazano obraca-
bdzie Z i A powstajcego prawnuka 2 3 8 U?
jce si kule i pooenie lustra. Narysuj
3. Spo rd czterech rodzajw neutrin (ve, ve obraz tych kul widziany w lustrze. Czy
v1,, ii 1,) wybierz waciwe dla kadej z reakcji:
(a) (?) +p ---> n+ e+
(b) (?)+n---> p + -
(c) (?)+ n ---> p+ e-
4. Z a my , e aden z produktw anihilacji Lustro
na rys. 31. 5 nie oddziaywa, a wszystkie
rozpady s i. Zamy , e naadowane pio-
ny rozp a dy si na miony, ktre r wnie s i
rozp ady . Produktami kocowymi takiego
Jl.+ '\I

* Co najmnieJ pi ciu - po rw naj przy pis na s. 23 1 -

Pr:rp. red. iryd. polsk iego. w icze ni e 11
 wiczenia i zadania
lepton+ na tym odbiciu bdzie prawo- czy
lewoskrtny?
12. Kiedy jdra 6 Co s tak spolaryzowane, e
ich spiny s skierowane ku grze obserwu-
jemy wicej promieni f3 wysanych w d ni
~Kierunek spinu
e- (promienie /3)
' wiczenie 12
w gr. Narysuj odbicie lustrzane tego
procesu.
(a) Jaki jest kierunek spinu odbicia jdra
6
Co, jeli lustro jest poziome? Stosuj
regu ruby prawoskrtnej do okrele
nia spinu.
(b) Jaki bdzie kierunek, gdy lustro usta-
wimy pionowo?
(c) Sprawd dla obydwu pozycji lustra czy
elektron porusza si zgodnie czy prze-
ciwnie ze zwrotem swego spinu.
Czy zasada zachowania parzystoci jest
w tym rozpadzie amana?
13. Z dowiadczenia wiadomo, e gdy lewo-
skrtne dodatnie miony zatrzymuj si,
wikszo pozytonw z ich rozpadw jest
emitowana do tyu . Rozwa przypadek, w
ktrym pozyton leci dokadnie do tyu, a
neutrina do przodu. Czy pozyton jest wtedy
lewo- czy prawoskrtny?
Zadania
14. Rozwa czstk
o energii cakowitej Eb
uderzajc w cz s tk
tarczy w spoczynku.
Masa czstki padajcej i czstki tarczy jest
jednakowa i rwnam. W zadaniu 8 w rozdz.
9 widzielimy , e
E' = [ n; 2
(Eb + mc
2
) J'
2
237
jest energi kadej z czstek w ukadzie ich
rodka masy.
(a) Rozwamy teraz dwie zderzajce si
wizki
protonw o energii 1000 GeV
kada. Jaka byaby odpowiadajca te-
mu przypadkowi rwnowana energia
wizki Eb bombardujcej nieruchom
tarcz? (S plany realizacji wizek prze-
ciwbienych o tych parametrach w Fer-
milabie.)
(b) Poka, e dla zderzajcych si wizek
elektron-pozyton rwnowana energia
wizki e + oddziaujcej z elektronem w
spoczynku jest dana wzorem Eb =
= 3914E' 2 GeV, jeeli E' jest podane
w GeV.
15. Rozwamy ciki lepton r i jego neutrino v,.
Czasami lepton r bdzie si rozpada na trzy
miony i dwa neutrina. Jakie to bd neutri-
na?
16. Pluton 239 Pu (Z = 94) ulega rozpadowi oc, a
nastpnie dwukrotnie rozpadowi f3 (emituje
e). Wreszcie jdro, ktre powstao jest
bombardowane neutronami i pochania
cztery z nich. Jaki jest produkt kocowy?
17. W rozpadzie w spoczynku n+-+++ v
energia neutrina cp oraz energia kinetyczna
mionu powstaj z energii odpowiadajcej
rnicy mas. Znajd p i energi kinetyczn
mionu w MeV. Dla mionu zastosuj wzory z
mechaniki klasycznej.
18. Powtrz zad. 17 stosujc dla mionu wzory z
mechaniki relatywistycznej.
19. Jaka jest maksymalna energia elektronu w
rozpadzie - -+ e - + v + v. Za, e ele-
k tron jest tak szybki, e p = !!...
c
20. Ile powinno istnie powabnych barionw o
3
spinie 2.? Jakie s ich adunki i inne liczby
kwantowe?
21. Zasig si oddziaywania nukleon-nukleon
wynosi okoo 2 fm. Jaka powinna by masa
wirtualnej czstki przenoszcej to oddziay
wanie?
 A
Uzupenienie

Stae fizyczne

prd k o w i a ta c 2,998 10 8 m/s

przyspieszenie grawitacyjne na powierzchni g 9,807 m/s 2
Ziemi
sta a grawitacji G 6,672 10 - 11 N m 2 / kg 2
ad unek elementarny e 1,602 10 - 19 c
staa Boltzma nna 1,38 1 10 - 23 J/ K
liczba Avogadra 6,022 10 23 / mol
s t a a gazowa 8,3 14 J/(K mol)
masa elek tronu 9,110 10 - 3 l kg
masa protonu 1,673 10 - 27 kg
przenikalno magnetyczna 4rr I0 - 7 H/m
przenikalno elekt ryczna 8,854 10 - 12 F/m
1
wspczynnik Coulomba ko= - - 8,988 109 N m 2 /C 2
4rr e0

w- 1
N s 2 /C 2

promie Boh ra a 5,292 10 - 11 m

staa Plancka 6,626 10 - 34 J s
"
h= -
h
l ,055 10 - 34 J s
2rr
ci nienie
atmosferyczne Uedna atmosfera) Po 1,0 13 10 5 N/m 2
gs t o
wody 1,00 10 3 kg/ m 3
gsto powietrza 1,293 kg/ m 3
tempera tura zera bezwzgldnego - 273,16 C
 Uzupenienie A 239

Stae astronomiczne

Przyspieszenie
grawitacyjne na
Masa rednica Odlego od Soca
powierzchni
(kg) (km) (km)
(km)
( x g)
30 6
Soce 1,99 10 1,39 10 28,0
Ziemia 5,977 10 24 1,27 104 l ,49 108 1,00
Ksiyc 7,36 1022 3,48 10 3 0,17
Merkury 3,28 10 23 5,14 10 3 5,810 7 0,40
Wenus 4,82 10 24 1,26 104 1,08 108 0,90
Mars 6,4 1023 6,86 103 2,28 108 0,40
Jowisz l ,90 1027 1,44 10 5 7,78 108 2,70
Saturn 5,710 26 1,2110 5 1,43 109 1,20
Odlego Ksiyca od Ziemi = 3,80 10 5 km
 B
Uzupenienie

Przeliczenie jednostek

Jednostka mks (SI) cgs brytyjskie inne

metr Im !OO cm 39,37 cali to' 0 A
kilogram I kg to) g 2,205 funtw
sek unda I s I s I s
d ul I J to 7 ergw 9,48 to- 4 brytyjskich 0,2389 cal;
jednostek ciepa 6,24 10 18 eV
elektronowolt 1,602 to - 9 J 1,602 to - 12 ergw
niuton IN to 5 dyn 0,2248 funtw siy
wat IW 10 7 ergw/s 3,4 13 brytyjskich jednostek l ,341to - 3 KM
ciepa/h
kelwin IK IK 1,8 F
N/ m 2 (cinienie) I N/ m 2 to dyn/cm 2 1,45 to - 4 funtw/cal 9,869 to- atm
kwadratowy
m/s (prdko) I m/s 100 cm/s 3,281 stp/s 2,237 mi/h

Jednostki elektryczne

Wiel ko mks (SI) cgs lub ukad Gaussa

adunek 9
Q I C (k ulomb) 2,998 10 statkulombw
natenie p rd u I I A (amper) 2,998 !09 statamperw
napicie V I V(wolt) 3,336 IO - 3 statwoltw
indukcj a magnetyczna B I T (tesla) to4 gaussw
pole elekt ryczne E I V/m 3,336 to - 5 statwoltw/m
Aby rwnania zapisane w ukadzie mks (SI) przedstawi w ukadz i e Gaussa na l ey zas t pi B przez B/c, e0 przez l /4rc, 0
przez 4rc/ c 2 oraz podstawi k 0 = 1.
 c
Uzupenienie

Wzory matematyczne
Geometria I I
sina sin/3 = 2sin-(a /J)cos-(a + /3)
Pole okrgu = rtr 2 2 2
Pole kuli = 4rtr 2
sinA sinB sinC
4 a2 = b 2 + c2 - 2bccosA
Objto kuli = -rtr 3 a b c
3

Objto powoki kulistej o gruboci dr= 4rtr 2 dr Rozwinicie dwumianu

Trygonometria nx n(n- l)x 2

(l+ x)"=I+-+ +
I! 2!
y
sin O= - sin(- O)= - sinO

Rwnanie kwadratowe
X
cosO = - cos(- O)= cosO Jeeli ax 2 + bx + c = O, to

y -b~
tgO = - sin 2 0 + cos 2 0 = I X1.2 = 2a
X

Niektre pochodne
sin(;- o)= cosO sin20 = 2sinOcosO
d du
-(au)=a-
dx dx

.!!.._ :x" = n:x" - I

dx

X d I
-lnx = -
dx X

d dv du
-(uv) =u-+ v-
dx dx dx

d
-e"x = ae"x
dx

d .
-smax = acosax
cos20 = 2cos 2 0- I= 1-2sin 2 0 dx
e i0 = cosO isinO
sin(a /J) = sinacos/3 cosixsin/3 d .
- cosax = - asmax
cos(a /3) = cosacos/3 + sinasin/3 dx
242 Uzupenienie C

Niektre caki nieoznaczone Alfabet grecki

(z dokadnoci do dowolnej staej)
alfa A a.
Jdu= u beta B ~
_x" + I
gamma r 'Y
J x"dx = - - n# - 1 delta d li
11+1 epsilon E E
zeta z t;
eta H T]

Je'" dx = I
- e'"
te ta e 0,8
a jota
kappa K 'K, K

. l lambda /\ A.
Jsmax dx = - - cosax
a mi M
m N V

Jcosax dx = l .
- smax
ksi
omikron
-o ,
o
(/

pi n lt

ro p Q
Iloczyny wektorw sigma ~ cr
A B = IA I IBlcoscx A x B = fi IAI IBI sin ex tau T "t

gdzie ex jest k tem mid zy A i B, a li jest wektorem ypsilon y u

jednostko wym prostopadym do paszczy zny zawierajcej fi <I></>, <p
wektory A i B. hi X X
A B = B A psi ''
A"(B X C) = (A X B) C omega n "'
(J)
 Odpowiedzi do wicze
i zada o numerach nieparzystych

Rozdzia 20
~
1. <P " -- 4~k
" oQwe w r~Eds = - dd<P " , <P 8 =O,
k0 I d<P,
1 Bds = 4rr-,lwew+-,-. 3. - abwE0 sinwt. 5.
1 c c dt

y
1 ~

o JT 2JT 37T X

-1 ~ -
7. w kierunku dodatnim. 9. T = 36 N. 11. T= 329,6 N. 13. (a) ,f = 2,65 A/m; (b) iJ8 = 1,6710 - 6 T.
r E
15. 400 do 700 nm. b) i7J = -2 - . 19. L = NK ,/ K 21. u= c. 23. (a) B = O; (b) B = O.
2c Lir
p
25. E,.d = 150,8coswt V/m. Stosunek pl wynosi 0,377. 27. (a) ,f 0 = J Ar+ A; (b) <P = arctg(A 2 / A ,). 29. (a)-=
YoZo

Rozdzia 21
c 3 i7J 2 EilJ
I. S = - - = - . 3. Grubo 0,75 m znosi przyciganie grawitacyjne. eby wypadkowa sia bya si odpychajc od
4rrk 0 0
Soca , agiel musi by cieszy ni ta warto. 5. (a) Em = 3 I o- 7 V/m; (b) Sm = 2,39 10 - 16 W/ m 2 ; (c) P = 1,00 10- 9 W.
7. (a) = 2,79 106 m/ s; (b) = 27,9 m/s. 9. 11 = 1,00025. I I. (a) W przyblieniu 2 10 7 J - wzrost energii przy
jednym okreniu; (b) w przyblieniu jeden rok. 13. (a) F = 6,67 10 - 6 N; (b) Natenie skuteczne indukowanego prdu
powierzchniowego wynosi 36,8 A/m; (c) 4,244 10 - 4 J/m 2 . 15.(a) y = k Fo 2 sinwr; (b) y = -Fok cosw t; (c) w 0 = ~;
-mm -mr1 2
4
(d) nie zgodne w fazie. 17. JV = 0,025 eektronw/cm 3 . 19. (a) E"""' = 0,98 Epad Eodb = 10 - Epad; (b) E , = 0;96 Epad
k Qw'
E0 db= l ,9810 - 4 E""d 21. (a) LlU=4,3910 - s eV, (e) t=/,5710- 11 s. 25. E=E,+E 2 = - 0- -3 - sin21J.
2c r
27. E,d = koQqa
~ sm
. ie
w k 1erun
' k u -z.
244 Odpowiedzi do wicze i zada

Rozdzia 22
1. E' jest skierowane wzdu osi ujemnych y . ~ ' wzdu osi ujemnych z. 3. I= 510 + 410 cos(kdsin0). 5. (a) f =
= 33,3 Hz; (b) 66,7 razy na sekund. 7. D 1 - D 2 =(n+ 1/2),1. jest warunkiem wystpienia minimum.
9. 30 cm. 11. N= 4,25 10 7 . 13. N = 982. 15. E = - 2E0 sinkxcoswt. 19. E' 2 =Er+ E~ + 2E 1 E 2 cos(kdsin0).
21. sin0 1 + sin0 2 = nJ./d. 23. Lil= 4,24 w- 19 m; potrzeba 9,4 10 11 szczelin. 27. Pozycje umieszczone w poniszej tabeli
naley pomnoy przez Vi\.

L'p P'p L; p;
(a) 1 o 1/ 2 1/ 2
(b) o 1 1/ 2 1/2
(c) 1/2 1/ 2 1 o
(d) 1/ 2 1/2 o

Rozdzia 23
I. Rysunek. 3. Fala wypadkowa jest fal spolaryzo wan liniowo wzdu osi z. 5. 10 - 6 lat

t=O j_ T
8

wietlnych = 9,5 109 m. 7. Rozmiar plamki= 7,72 10- 5 m. 11. Wikszy, ale nie

odwrcony; taki sam obraz, jak obraz we wklsym zwierciadle. 13. 66,7 cm. 15. I'= 0,75910 . 17. (a) 4/0 ; (b) zero;
(c) 10 spolaryzowane pionowo; (d) koowo spolaryzowane z tak sam energi, jak w czci (c); (e) 10 spolaryzowane poziomo;
(f) 10 ; (g) zero. 19. 0,389 nm. 21. (a) 3,7910 - 2 rad; (b) 3,7910 - 3 rad. 23. F(F-D)/ D na prawo od soczewki

wkl sej .

Rozdzia 24
1. 0,0124 nm. 3. 3,0 I0- 10 kg m/s, J. = 2,21 I0 - 24 m. 5. J. 1 010 = 1,24 10- 6 m, J., 1,.0 = 1,23 I0 - 9 m. 7. J. 0 =

= 2816 nm . 9. ), = -r=====c
he
~E 2 - m 2 c 4
11. (a) 166,7 zlicze/s; (b) 426,7 zlicze/s; (c) 26,7 zlicze/s . 13. O czynnik 2.
 Odpowiedzi do wicze i zada 245

I ') ; (b) K= [ cihi (1-:-x

15. (a) p, = h ( -:~x ')i +mic ]11i -mci. 17. 469 MeV. 21. K = 0,0375 eV, ,l = 6,35 I0- 9 m.

z
(5, 14 j 3,85)

4,79cm Y
23. Plamki zbliaj si do siebie w miar wzrostu energii.

Rozdzia 25
Jt
1. l/J*l/J = 2(1 + cos2wt) = 4cosiwt. 3. l/J*l/I = 4cosi(Llkx); LlpLlx = h.. 5. Llx = 115 m. 7. (a) Ei= 9,42 IO-i eV;
4
Niitihi )1 1i a
(b) ,l = 438 nm. 9. K=c ( - - i-+mici -mci. (b) B(k) = ;exp [ - al;(k - mv 0 /h)i].
4x 0

13. 4> = arctg [

A 1sin,P 1 + Aisin<Pi
,
J dw pei
17. dk = E = v. 19. (a) E 1 =
A 1cos,P 1 + Aicos<Pi
= 942,4 MeV, Ei = 3770 MeV; (b) E 1 = 31,1 MeV, Ei= 62,2 MeV. 21. E 1 = 22,76 eV, Ei = 88,23 eV.

23. El = n:xt. 25. (a) "'I (x) = exp( - .;;:: Xi} (b) El = ~h~. 27. E = ~hw.

Rozdzia 26
hiJti
1. R 0 = - k---zni . 3. Dwuprocentowe zmniejszenie energii dla czstek nierelatywistycznych. 5. 25 rnych fal
8 0 mze
stojcych. 7. Poowa wartoci tej staej dla atomu wodoru, czyli RH<+ = 0,265 nm. 9. Dziesi. 11. Przejciu
n = 4 ..... n = 2 w He+ bdzie odpowiadaa taka sama energia, jak przejciu n = 2 ..... n = 1 w H. Dugo fali wynosi
,i .
1215 nm. 13. l/J 3.i. - i= 2 e- '113 "1sinioe-+. 15. 1=4,710 - 8 s. 17.Wszystkie funkcje falowe maj posta
a
t/l =sin nxx sin nY1[ sin n=n
. , ... L L L
E 1 = 112 eV dla l/J = l/11.1.1>
Ei= 224 eV dla I/I= 1/11.1.i; l/11.2. i oraz l/li.1. 1,
E 3 = 336 eV dla I/I= 1/11.2.i; l/li.1.2 oraz l/Ji.i.1
E4 = 410 eV dla I/I= l/1 1.1.3; I/lu. i oraz l/1 3. 1. 1.
hi
19. a=--i 2 1. /~) = ~= k 0 mei.
hi ni
23. R =---i= l,2 10 30 m dla n= I.
k 0 me \r a hi GM.m,
25. (a) E 1 = - 3,2 eV; (b) Trzem przejciom do stanu podstawowego odpowiadaj energie hf = 1,2, 1,8 oraz 2,2 eV; dwm
przejciom do pierwszego stanu wzbudzonego energie hf = 0,6 i 1,0 eV; jednemu przejciu do drugiego stanu wzbudzonego
energia hf = 0,4 eV.

Rozdzia 27
1. 3,40 10- 10 m dla sodu; 4,24 10- 10 m dla potasu. 3. Przejcia ze stanw n= 9, IO, 11, 12, 13 lub 14 do stanu n= 6; take
z n = 5 do n = 4; take z n = 7 lub 8 do n = 5; take ze stanw od n = 9 do 23 do stanu n = 6; take z n = 12 lub wicej do n = 7;
take zn= 21lubwicejdon=8. 5. 6560,5411,4859,4541 i4338A. 7. llOkeV. 9. 31,7eV. 11. 50pierwiastkw

13. (a) Z , 1 = Z - 5; (b) Ze wzoru hf = 13,6[(z - 2)i - (z~ li] otrzymuje si 8,68 Adla Al oraz O, 185 Adla Pb.
5
dla grupy 8.
17. Z,1 = 6,7 dla stanu 2p w Al, Z,1 = 64,5 dla stanu 2p w Pb. 19. Pidziesit.
246 Odpowiedzi do wicze i zada

Rozdzia 28
I. (a) E = K + U = - 4 eV; (b) Kwewn = 11 eV. 3. U0 = 5 eV. 5. Potencja kontaktowy= 0,5 V. Po zetkniciu metal A
znajduje si na wyszym potencjale. 7. (a) E = - 4 eV; (b) W 0 = 4 eV; (c) 1/0 = 9 eV; (d) 9 eV; (e) 4 eV. 9. U 0 = 7,91 eV.
3
11. R,. p/ RP" '"' = 2,5 10 1 8 . 13. Ep.mw = 2,48 eV. 15. 15 750 Hz. 17. p = 1/lt 3 19. 6,77 A, p = 124 kg/m .
21. 1/0 = 7,06 eV. 23. E, = 0,06833 U 0 .

Rozdzia 29
]. emax= 1,7 0. 3. 2,0 10 - 15 m. 5. 148. 7. 3/4. 9. 63,2% rozpadw w 1 rednim czasie ycia, 86,5% rozpadw w 2
czasach yci it. 11. rednica zmniejszyaby si o czynnik 5,47 104 i wynosia by 25,4 km. 13. (a) 190,128 GeV; (b) K =
= 16 MeV. 15. R = 26,5 km, M = 1,78 10 31 kg lub 8,9 razy masa Soca . 17. 18,0 cm. 19.(a) 10 - 6 s- ' ; b) 't = 10 6 s,

T = 6,93 10 5 s. 21. (a) 5 MeV; (b) liczba zderze = 8,4 10 21 s - 1; (c) 't = 1,2 s; (d) duszy; (e) 8 MeV. 23. Rysunek.
s ek u nd

U(c) ~~(c}

o ro r o'----'r-o----r~

25. z= 25,3. 27. Okoo 3 kg dziennie. 29. (a) - 66 ton produktw rozszczepienia; (b) okoo 350 ton produktw
rozszczepienia przez 30 lat.

Rozdzia 30
I. 3,96 10 26 W. 3. 4,1710 38 protonw na sekund. 5. p = l ,8 10 - 26 kg/m 3 . 7. Czynnik 4 w podejciu nierelaty-

J~3 rrGp- R = (7,47 10 -

2
9 1 13 18
wistycznym i 2 w relatywistycznym. 9 R h ( n) 13 v = s - ')R, R =
= 4GM~n 4rr 2

= c/ J~rr Gp = 4 1025 m = 4,26 10 9 lat wietlnych. 17. P = ~.;Vhf0 . 19. 6,5 10 20 .

Rozdzia 31
I. T = 12 min,ii--> fi +e + +v,. 3. (a) v,; (b) v.; (c) v,. 5. - +p-->n+v.. 7. Nastpujce zasady zachowania s
a m a n e:
(a) a dunku; (b) mionowej liczby leptonowej i elektronowej liczby leptonowej; (c) elektronowej liczby leptonowej; (d)
energii; (e) energii. 9. Lewo skrtny . 11. Odbicie lustrzane + jest prawo skrtne. Rysunek. 13. Powstajcy w

Obraz
Lustro

rozpadzie pozyton jest prawoskrtny. 17. K" = 4,18 MeV. 19. K, = 52,6 MeV.
20. M c 2 - 100 MeV.
 Skorowidz

Absorpcja 128 bor 140 dioda p-11 167

akcelerator liniowy 220 Brown Hanbury 60 - tunelowa 169
akceleratory wysokich energii 219 diody LED 168
aminokwasy 231 Centaurus X- 1 212 - wysyajce wiato 168
Ampere'a prawo 11 , 12 Chandrasekhara masa graniczna 208 Dirac P. M. 137
antybariony 219 cinienie grawitacyjne 203 dlugo koherencji 59, 68
antyczstka 222 cinienie kwantowo-mechaniczne 204, domieszkowanie plprzewodnikw 165
antykwarki 229 206 dua lizm falowo-czstkowy 92
antymateria 222 Compton A. 91 dyfrakcja (ugicie) wiatla 58
antyneutrino 192, 217, 223 Comptona zjawisko 91 - elektronw 96
antyneutron 222 Cygnus X-I 212, 213 - na koowym otworze 73
antyproton 222 cykl wodorowy 203 - na pojedynczej szczelinie 58
apertura liczbowa 77 cyna 153 dyspersja 35
aperturowa szeroko linii 55 czarna dziura 202, 205 - normalna 35
argon 141 - -, masa krytyczna 211 d ziwno 227
arsenek galu 168 czarny krek 78, 79
astrofizyka 202 czas koherencji 59 Einstein 89, 90, 95
atom antywodoru 222 - poowicznego zaniku 190 einsteinowska teoria zjawiska fotoel ek-
- wodoru 118 - ycia atomu w stanie wzbudzonym 39 trycznego 90
- - , energia wizania elektronu 121 - - mionu 217 eksplozja supernowej 210, 212, 213
- -, model Bohra 40, 130 czsteczka fluorku litu 145 elektrodynamika kwantowa 126
- -, poziomy energetyczne 123 - H 2 147 elektron 216
- - , promie 121 - metanu 147, 148, 153 - przewod nictwa 154, 155
- -, przyblione rozwizanie 118 czsteczki biaka 231 elektrony powloki K 145
- - , cisle rozwizanie 121 czstka IX 189 elektrownia termojdrowa 197
- - , widmo 127 - delta 229 emisja fotonu 126
atomy wieloelektronowe 137 - w pudle 106 - - spontaniczna 127
azot 140 - - , energia 107 - - wymuszona 128
- - , - relatywistyczna 108 - polowa 171
Balmera seria 128 czstki dziwne 227 - termoelektronowa 170
bariony 219, 225 emiter 169
barn 182 Davisson C. J. 97 energia promieniowania 28
baterie soneczne 168 Davissona i Germera do wiadcze nie 97 - zerowa (energia punktu zerowego)
baza 169 de Broglie'a hipoteza 93, 97 107
beryl 140 - zwizek 93, 101 Eulera zwizek 101
Bessela funkcja pierwszego rzdu 74 de Broglie Louis 93
Bevatron 219, 222 detektor diodowy 173 Fal a biegnca 20
biay karze 202, 206, 208 detektory fal grawitacyjnych 213 - na strunie 20
Bohr N. 125, 130 deuteron 183, 185 - stojca 49
bomba atomowa 195 diament 153, 165 fale stojce na strunie 49
- wodorowa 197 dioda 173 Faradaya prawo 11
248 skorowidz

fermi 179 Kabel nadprzewodzcy 159 neutrino 187, 192, 217

Fermi Enrico 155, 192, 194, 218, 229 kierunek polaryzacji fali 69 neutron 178, 216, 225
Fermiego energia 90, 155, 206, 208, 211 kolektor 169 Newton lsaak 82
- - cakowita 157 konfiguracje elekironowe atomw (tabe- nieokrelono pdu 102
- gaz 155, 158 la) 142 - pooenia 102
- oddziaywanie uniwersalne 217 kontaktowa rnica potencjaw 166 niezachowanie parzystoci 231
- pd 156, 206, 208 kryszta jonowy 152 niezmienniczo wzgldem sprzenia
- poziom 155, 156, 186 - kowalencyjny 153 adunkowego 223
- uniwersalna teoria sabych oddzia- krzem 153, 163, 165 nukleon 178
lywai\ 218 kwarki 181 , 217, 229 nuklid 178
Feynman Richard 94, 217 - pikne 231
fizyka czstek elementarnych 216 - powabne 230 Obwiednia 42
- jdrowa 178 kwarkowy model budowy hadronw 229 odbicie od dobrego przewodnika 32
- materii skondensowanej (ciaa stae- odchylenie standardowe 43, 102
go) 152 Laser 129 oddziaywanie jdrowe 224
- pprzew o dnikw 165 - gazowy heowo-neonowy 129 - nukleon-nukleon 82
nuor 140 - na ciele staym 169 - promieniowania z izolatorem 32
fotodiody 168 Lee T . D. 232, 233 - silne 182, 224
foton 32, 90, 216 leptony 224 - sabe 204, 217
Fouriera analiza 18 liczba atomowa I 78 odpady jdrowe 195
- caka 20 - faowa 21 ognisko 81
- rozkad funkcji okresowej 18 - masowa jdra 178 ogniskowa 75
- transformata paczki fal 43 liczby magiczne 189 - soczewki 83
Fraunhofera przyblienie 51 , 73 linia wzw 52 - zwierciada wklsego 81
funkcja falowa 94 lit 139 Ohma prawo 158
- - , unormowanie 125 Lymana seria 127 okular 82
- - , warunki brzegowe 110 oporno 159
- gaussowska 42 adunek jdra efektywny 139 optyka geometryczna 80
- modulujca 42 amanie symetrii czstka-antyczstka oscylator harmoniczny 113
funkcje wasne 110 232 - - , energia 114
- - , funkcja falowa 114
Gal 165 Masa krytyczna 194 o polaryzatora 70

gaussowska funkcja bdu 102 - nadkrytyczna 194

- - falowa 101 , 103
gazy szlachetne 139, 143
german 153, 154, 163, 165
Germer L. H. 97
gwna liczba kwantowa 123
gwiazda neutronowa 202, 209
- podwjna 213
Hadrony 219, 224, 229
Heisenberga zasada nieoznaczonoci 102
hel 138
Hercules X-I 212, 213
hiperony (dziwne bariony) 228
holografia 66
hologram 67
horyzont zdarze 205
Huygens Christian 57
Huygensa zasada 56, 58, 67, 73, 78
hybrydy 149
hybrydyzacja 148
Impedancja prni 18
interferencja fal 48
- - z dwch rde punktowych 51
- - z wielu rde 53
- wiata z dwch szczelin 57
interferometria nateniowa 60
izolatory 155, 164
izotop 178
Jednostki elektryczne (tabela) 240
JOnsson C. 96
Jowisz 203
Maxwell 12, 13, 14, 88 Paczka fal 42, 95, IO I
Maxwella rwnania 11 , 13 paliwo termojdrowe 197
mechanika kwantowa 88, 95 pasmo emisji czstotliwoci radiowych
metale 155 173
metoda graficznego wyznaczania obrazu - energii 163
przedmiotu 81 , 83 pasmowa teoria cia staych 161
- okrelenia liczby atomowej Z 145 Pauli Wolfgang 136, 137, 218
- pomiaru rednicy malekiego otwo- Pauliego zasada (zakaz) 136
ru 78 pd pola promieniowania 30
- wskazw (metoda fazorw) 41, 43 , 51 piony 225, 226
- wyznaczania odlegoci astronomicz- Planck Max 88
nych 37 pluton 193
mezon K 225, 227, 232 paszczyzna polaryzacji 69
mezony 225 polaroid 71, 95
- 1t 225 polaroidy skrzyowane 71
- p 226 polaryzacja koowa 69
mgawica Kraba 210 - lewoskrtna 69
Michelsona interferometr 59 - prawoskrtna 69
mikroskop 76 - przez odbicie 73
mion 223, 224, 226 - wiata 69
model powokowy 188 polaryzator 70
modulacja fali 36 pole elektryczne promieniowania 16
moment pdu cakowity 188 - promieniowania oscylujcego
- - orbitalny 123 dipola elektrycznego 38
- - spinowy 137 pompowanie optyczne 128
potas 141
Nadcieko 169 potencja jonizacji 138
nadcieky hel Il 170 - kontaktowy 158
nadprzewodnictwo 159 powab 230
- , zastosowania 160 powikszenie mikroskopu 76
napicie zaporowe 167 - teleskopu 75
natenie fali 23 Poyntinga wektor 29
naturalna szeroko linii widmowej 39 pozyton 187, 218, 222
neon 140 pfalwka 87
 skorowidz 249

pprzewodnik typu n 165 rozrzut czstoci 43 termistor 165

- - p 166 rozszczepienie jder atomowych 193 Thompson G. P. 98
pprzewodniki 154, 164 - - - spontaniczne 193 tlen 140
praca wyjcia 90, 157 rozszerzanie si paczek fal I 04 tranzystor 168
prawo odbicia 80 rwnanie falowe 15, 22 - polowy (FET) 169
- rozpadu promieniotwrczego 190 - - dla struny 22 Twiss R. O . 60
- zaamania (prawo Snella) 82 tyrystor 169
prd dziurowy 166 Schemat blokowy odbiornika radiowego
- elektronowy 167 174 Ukad okresowy pierwiastkw 140, 144
- przesunicia li , 12 - - - telewizyjnego 175 ukady scalone 169
- w zczu p-n 167 Schriidingera rwnanie jednowymiaro- urzdzenie termoelektryczne 169
prdko fali 21 we 109
- - na strunie 22 - - trjwymiarowe 119
Wartoci wasne 110
- fazowa 20 - - we wsprzdnych kulistych 121
warto oczekiwana 126
- grupowa 36, 43 Schwartzschilda promie 205
wgiel 140, 147
- paczek fal 104 siatka dyfrakcyjna 54
wizanie czsteczek 145
produkcja par 222 sia jdrowa 182
- - jonowe 145
promienie " 192 - - , kwantowanie 225
- - kowalencyjne 146
- {J 192, 217 skand 141
- - grawitacyjne plazmy 198
- y 191, 192 Skorpion V-861 213
- jonowe krysztaw 152
- X 143 Snella (Snelliusa) prawo 82
- kowalencyjne krysztaw 153, 163
promieniowanie elektromagnetyczne 14 soczewka 81
- metaliczne krysztaw 153, 163
- - w orodku zjonizowanym 36 - rozpraszajca 83
wizka przeciwbiena 221
- adunkw punktowych 37 - skupiajca 82
- spjna 129
- niespolaryzowane 69 sd 141
wiek Wszechwiata 204
- paszczyzny prdu 15 sl kuchenna 152
wielki paradoks 93
- - sinusoidalnego prdu 16 spin elektronu 137
wodr 138
- spolaryzowane liniowo 69 sprzenie adunkowe 223
wskaz 41
promie gwiazdy neutronowej 209 stabilno orbit 132
wspczynnik wzmocnienia prdu 169
- Soca 203 staa Plancka 32, 88, 90
- zaamania 33, 82
- wietlny 80 stae astronomiczne (tabela) 239
wyprowadzenie rwnania falowego 24
prostownik diodowy 173 - fizyczne (tabela) 238
wzory matematyczne (tabela) 241
proton 178, 216, 222, 225 stos atomowy 194
wzr dla cienkich soczewek 83
przejcia atomowe 39 struktura cikich jder atomowych 185
przekrj czynny na absorpcj neutronw - diamentu 153
181 - protonu 80 Yang C. N. 232
przeliczenie jednostek (tabela) 240 studnia potencjau o skoczonej gbo- Young Thomas 57
przenikanie przez barier 171 koci 110 Younga obraz interferencyjny 93
przenoszenie energii przez fale 22 studnie potencjau w szeregu 161 Yukawa H. 225, 226
przewodnictwo elektryczne 158 symetria CP 233
przyrzdy optyczne 75 - czstka-antyczstka 223 Zapadanie grawitacyjne 203, 204
pulsar 37, 211 , 212 synchrocyklotron 226 zasada nieokrelonoci (nieoznaczonoci
synchrotron 219, 220 Heisenberga) 102
synteza jdrowa 193, 196 - niepodzielnoci 93
Radio 173 - - , reakcja kontrolowana 197 - superpozycji dla pola elektrycznego
radiometr 31 . szeroko paczki fal 43 19
reakcje termojdrowe 196, 203 szybko kreacji pary dziura-elektron - - funkcji falowych 94
reaktor hybrydowy 197 165 - zachowania dziwnoci 227
- termojdrowy 197 - - liczby barionowej 219
reaktory atomowe 195 mier gwiazdy 204 - - - leptonowej 223
- powielajce 196 red ni czas ycia jder
191 - - parzystoci 231
rezonanse 50 - promie jder 178 - - , podsumowanie 233
- w fizyce czs tek elementarnych 228 redn ia droga swobodna 159 zdolno rozdzielcza 75
rozkad adunku w jdrze 179 - - - nukleonu 188 - - dla siatki dyfrakcyjnej 55
rozmiary jder 178 - moc przenoszona przez strun 23 - - mikroskopu 77
rozpad " 189 wiat o niespjne 60 - - teleskopu 76
- {3 192, 217, 222 - - wizki laserowej 77
- {J odwrotny 209 Teleskop 75 Zenera dioda 169
- y 191 - zwierciadlany 82 zjawisko fotoelektryczne 89
- mezonu rr + 232 telewizja 174 zcza p-n 166
- swobodnego neutronu 192 temperatura krytyczna 159 - - , zastosowania 173
rozpraszanie dyfrakcyjne 78, 178 teoria MZC 211 zwierciado wklse 81
- elektronw wysokiej energii 179 - swobodnych elektronw w metalu
- protonw na protonach 79, 80 155 rdo spjne promieniowania 59
WYDAWNICTWA NAUKOWO-TECHNICZNE
ul. Mazowiecka 2/4, 00-048 Warszawa
tel. 26-72-71 do 79
Dzia Handlowy
tel. 27-56-87, fax 26-82-93
e-mail: wnt@pol.pl

WNT. Warszawa 1996. Wydanie IV

Ark. wyd. t. I/li 51,7. Ark. druk. t. I/li 37,75
Format 85. Symbol MF/83240/WNT
Olsztyskie Zak ady Graficzne
im. S. Pieninego
Zam. 455-456/96 t. I/li
Cena 29,00 zt t.1/2
290.000 zt
ISBN 83-204-2018-0
I
9 788320 420180