Professional Documents
Culture Documents
:
itfc :ssa
a. j-
*-?%
H m I h I A
iiSS
4w
;
- si r
u.. wr-
im m pifS
W00M:M
p p p S B i B fe B lP
j
O'*;,;.--.-:- ' - , : .. / r p.
P g ff lra
g p j j g M i i i p f c ifc- I
y-, :
-. /'*: :. V -'. " *; ;
p lsilfiliiliil Ifif
iS li l t 4 ' T , -
V -
I
' r
; -J:*i-\f ' f -
il S II . ft ^pg^i
mm
smArJMia#'*
SS:
r " -'iHSf--J* /A .
iS if . K-yy?:/ j
a"1'- ;>;:i :V:' ; '-V;7'.:^.-'-"'-^-:.V-"v:'v>;-:.;,-r,.-. i - : - . - " : .
fc-'.v^ ;7 v.0 :;-'r -"A .':?.-'-,::"v;;:" ;;
'^Wk '': ^ & M :1 1 . ' ' . ^ ' . A ' " r .'' -;'C " Wjl
im . , . I '
mmmm
'( y \ .
:
, :.;
B I B L I O T E K A W I E D Z Y T O M 18
DR A R T U R H A A S ^ r \ /%
P R O F . FIZYKI UNIW ERSYTETU W1EDESK1EG
ZASADY FIZYKI
W IA T O E L E K T R Y C Z N O
C I E P O M A T E R J A
Z 76 I L U S T R A C J A M I
PRZEOY
DR . SZCZEPAN S Z C Z E N IO W S K I
PR O F. FIZYKI T E O R . UN. J . K A Z . WE LWOWI E
B I B L i
ftfe fw w e g o Liceurx ^ 'o g itz n e g o
w G L IW IC C '~ i
Nr. V .
T R ZA SK A , E V E R T i M I C H A L S K I S. A.
WARSZAWA, KRAKOW SKIE PRZEDM IECIE 13
GMACH HO TELU EUROPEJSKIEGO
TYTU ORYGINAU
PH Y SIK FR J E D E R M A N N
U w
I dlA
tefT
Si W
Przedmowa t u m a c z a ...................................................................... V
Cz pierwsza
WIATO
1. Prdko w i a t a ..................................................................... 1
2. Dugoci fal w ietln y ch .......................................................... 3
3. B a r w y ........................................................................................... 6
4. Uginanie w i a t a ..................................................................... 10
5. Interferencja w ia t a ................................................................ 14
6. Teoria undulacyjna i teoria emisyjna............................... 16
7. Energia kwantw w ie tln y c h ................................................ 19
8. Widma p r k o w e ..................................................................... 21
9. Zjawisko D o p p l e r a ................................................................ 24
10. Odbicie i zaamanie w i a t a ............................................... 28
11. Soczew ki........................................................................................ 31
12. Polaryzacja w i a t a ................................................................ 34
13. Zaamanie p o d w jn e ................................................................ 37
14. O k o ................................................................................................ 40
15. Mikroskop i l u n e t a ................................................................ 44
16. Fotografia i k in e m a to g r a fia ................................................ 48
Cz druga
ELEKTRYCZNO
17. D woisty charakter e le k t r y c z n o c i..................................... 53
18. Elektromagnetyzm i pojcie natenia prdu . . . . 57
19. N apicie elek tryczn e................................................................ 61
20. Opr e le k tr y c z n y ..................................... ...................... 63
21. K ondensator................................................................................ 67
22. Pole e le k t r y c z n e ...................... . . . . . . . 70
23. Pole m agn etyczn e...................................................................... 73
24. Prdy in d u k cy jn e...................................................................... 80
25. Generatory prdu staego i e le k tro m o to ry ..................... 84
26. Owietlenie elek try czn e........................................................... 87
27. Prd p r z e m ie n n y ..................................................................... 91
Zasady fizyki
Str.
Cz trzecia
CIEPO
41. Temperatura i ilo ciep a.................................................... 167
42. Rwnowano ciepa i pracy............................................... 171
43. Entropia i n ie o d w r a c a ln o ............................................... 173
44. mier cieplna wiata i Boltzmannowskie prawo en
tropii ............................................................................................176
45. Zmiany stanu skupienia.......................................................... 178
46. Skraplanie g a z w .....................................................................184
47. R o ztw o ry .....................................................................................187
48. Twierdzenie N e r n sta ............................................................... 189
49. Przewodnictwo c ie p l n e .......................................................... 191
50. Promieniowanie c ie p ln e ..........................................................194
51. Maszyna p a r o w a .....................................................................198
52. Turbina parowa.......................................................................... 203
53. Motory sp alin ow e.....................................................................206
54. Maszyny c h o d z c e ................................................................209
Cz czwarta
MATERIA
55. Atomistyczna budowa m a t e r i i .......................................... 212
56. Atomistyczna budowa e le k tr y c z n o c i................................215
57. Bezwzgldne ciary a to m w ................................................219
58. Promienie k a to d o w e ................................................................ 220
59. Promienie a l f a .......................................................................... 225
60. Jdro atom ow e...........................................................................228
61. Promienie R n tg e n a ................................................................ 231
Spis rzeczy
Str.
w i a t o
P R D K O W IA TA
II
DUGOCI F A L W IE T L N Y C H
1 P r y z m a t w y k o n y w a 5 3 0 o b ro t w na sek u n d ; ilo ob ro t w
m ierzo n o za p o m o c w id e e k str o jo w y c h . P ro m ie w ia ta p rzeb ie
ga d rog ta m i z p ow rotem w ci g u jed n ej 4 2 4 0 -te j c zci sek u n d y .
2 P a trz ro zd zia y 28 i 58.
3 W ed u g te o r ii w z g l d n o c i en erg ia rw n a si m a sie, p o m n o o
nej p rzez k w a d ra t p rd k o ci w ia ta ; p orw n aj ro zd zia 7 5 .
4 Z asad y fizy k i
III
BARWY
V
I N T E R F E R E N C J A W IA TA
VI
T E O R IA U N D U L A C Y JN A I T EO R IA E M IS Y J N A
V II
E N E R G IA K W A N T W W IE T L N Y C H
V III
W ID M A P R K O W E
' U y t y tu term in k w a n t d z i a a n i a p o c h o d zi st d , i
w m ech a n ic e d zia a n ie m n a z y w a m y ilo c z y n en erg ii p rzez czas,
a ja k w y n ik a z za sto so w a n ia p o jcia w y m ia ru fiz y c zn eg o
r o z p a try w a n a p rzez n a s tu ta j sta a u n iw ersa ln a p o sia d a w y m ia r
en ergii d zielon ej przez c z sto d rga , c zy li in a czej w y m ia r en ergii
p om n oon ej przez czas.
2 N a le y p rzy p o m n ie, e 10*2 ozn a cza je d n se tn , 10'a jed n
ty si c z n , a 10-27 o zn a c z a u a m ek d z ie si tn y , w k t r y m po przecink u
n a st p u je 26 zer, a d o p iero na 27 m iejscu sto i je d y n k a .
3 Por. rozd z. 50.
22 Z asad y fizy k i
IX
Z JA W IS K O D O P P L E R A
X
O D B IC IE I ZAAM AN IE W IA TA
XI
SO C ZEW K I
X II
PO L A R Y Z A C JA W IA TA
Z omwionych poprzednio zjawisk interferencji i ugicia
wiata wynika w sposb przekonyw ajcy, e wiato musi
by zjawiskiem n a tu ry falowej, podobnie ja k dwik,
ktrego n a tu ra falowa uwaana jest przez fizykw za
oczywist. W 1817 r. Y o u n g na podstawie rnorodnych
danych dowiadczalnych doszed jednak do wniosku, e
fale wietlne musz si rni pod pew nym bardzo isto t
nym wzgldem od fal gosowych. Gdy bowiem, (jak byo
wiadomo ju wwczas), drgania powietrza wywoujce
dwik odbyw aj si w kierunku rozchodzenia si dwiku,
drgania wietlne m usz wedug Younga zachodzi prosto
padle do kierunku promienia. W przeciwiestwie do po
dunych fal dwikowych, fale wietlne musz by po
przeczne.
Ustalenie tego poprzecznego c h arakteru drga wietl
nych prowadzi bezporednio do pewnego wanego roz
rnienia. Istnieje nieskoczenie wiele moliwych kie
runkw drga poprzecznych do promienia (symbolicznie
zaznaczono je na rys. 14, przy czym w yobraam y sobie,
i promie przechodzi przez rodek rysunku, prostopadle
do jego paszczyzny). Jeeli aden z tych moliwych po
przecznych kierunkw nie jest w fali wietlnej uprzywile
jo w a n y mwimy wwczas o wietle naluralnym . Gdy
natom iast drgania zachodz w pew nym dokadnie okre
lonym kierunku poprzecznym, nazyw am y wiato spola
ryzowanym (okrelenie niezbyt szczliwie dobrane i dajce
si wytum aczy tylko historycznie). Gdy drgania nie za
P o la r y z a c ja w ia ta 35
X III
ZAAM AN IE P O D W J N E
Gdy wiato przechodzi przez krysztay, w ystpuj
zasugujce na szczegln uwag zjawiska polaryzacyjne.
J u w 1669 r. duski mineralog B a r t h o l i n u s dokona
niespodziewanego odkrycia; zauway on mianowicie, e,
patrzc poprzez kawaek islandzkiego szpatu, widzimy
przedm ioty podwjnie. H u y g e n s w ytum aczy to spo
strzeenie zupenie prawidowo, zakadajc, e promie
wiata, p adajc na szpat islandzki, ulega podwjnemu za
am aniu i rozszczepia si wobec tego na dwa promienie.
J e d en z nich, tak zwany promie zwyczajny, podlega
zwykemu praw u zaam ania; nato m ia st spczynnik zaa
m ania drugiego promienia, nadzwyczajnego, zaley od
kierunku, w k t ry m promie przechodzi przez kryszta.
T sam waciwo, co szpat islandzki,1 w y kazuj rwnie
wszystkie krysztay, nienalece do ukadu regularnego.2
W 1808 r. zauway M a l u s , e kady z dwu pow sta
jcych przy podw jnym zaam aniu promieni nie zacho
wuje si jednakowo w rnych paszczyznach przeze prze
chodzcych. Dziki tem u spostrzeeniu Malus zosta od
krywc zjawiska polaryzacji optycznej. Rozstrzygajce z na
czenie dla dalszego rozwoju fizyki miao ustalenie okoo
1816 r. pewnego faktu, k t ry zauwayli w swych b adaniach
F r e s n e l i A r a g o . J a k si mianowicie okazao, zw yczajny
i nadzw yczajny promie nie mog nigdy interferowa
1 S z p a t isla n d zk i w y r n ia si sw szczeg ln p r ze z r o c z y sto c i .
2 D o u k ad u regu larn ego n a le te w sz y stk ie k r y sz ta y , k t re,
ja k np . s l k a m ien n a , p o sia d a j tr z y r w n o w a n e so b ie i w z a je m n ie
d o sieb ie p ro sto p a d e k ieru n k i.
38 Z asad y fiz y k i
Rys. 16. K ryszta szpatu islandzkiego, wy- Rys. 17. Pytka aragonitow a w tym
city prostopadle do osi optycznej, w idziany wietle sodowym pom idzy skrzyowanymi
w tym wietle sodowym pom idzy skrzy- nikolami,
owanymi nikolami.
X IV
OKO
K ady mia, bez wtpienia, sposobno do zaobserwo
wania na ziemi w gstym lesie owalnych plam wietlnych,
ktre s waciwie obrazami soca. Obrazy te zostay u tw o
rzone przez mae szparki pomidzy limi; pomimo ksztatu
koowego tarczy sonecznej s one owalne, gdy promienie
soneczne pad a j ukonie na ziemi. Chodzi tu istotnie
o mae obrazy soca, ja k w ynika wyranie z faktu, znanego
ju w staroytnoci, e podczas zamienia sonecznego
owalne plam ki p rzyjm uj k sztat sierpw.
XV
M IK R O S K O P I L U N E T A
Powikszenie kla w idzenia, pod kt ry m dostrzegam y
przedm iot, jest podane w dwch w ypadkach: gdy przed
miot jest zb y t m ay lub te gdy znajduje si on w zbyt
duej odlegoci. W obydwu tych w ypadkach zwikszenie
k ta widzenia i ty m sam ym zwikszenie iloci dostrzegal
nych szczegw przedm iotu osigamy za pom oc odpo
wiednich przyrzdw optycznych. W pierwszym w y padku
stosujem y mikroskop, w drugim lunet.
N ajprostsz form mikroskopu jest zwyka lupa, to
znaczy soczewka wypuka, k tr umieszczamy bezpored
nio przed okiem i k tra ty m silniej powiksza, im wiksza
jest jej krzywizna. Jednake za pomoc lupy nie moemy
osign powiksze silniejszych ponad 30-krotne, gdy
obrazy staj si wwczas zb y t znieksztacone.
Celem uzyskania silniejszych powiksze uywa si tak
XVI
F O T O G R A F IA I K IN E M A T O G R A F IA
Denie czowieka do rozszerzenia i uzupenienia za
sigu i moliwoci wzroku doprowadzio, poza wynalezie
niem i udoskonaleniem przyrzdw optycznych, przede
wszystkim do rozwoju fotografii. Podw aliny tej bardzo
wanej gazi optyki stosowanej pooyli w 1830 r. N i e p c e
i D a g u e r r e , ktrym , dziki wyzyskaniu wraliwoci2
soli srebrowych na dziaanie wiata, udao si po raz
pierwszy utrw ali obrazy, wytworzone w ciemni o p ty cz n e j.
W czasie krtkotrwaego nawietlania fotografowanego
przedm iotu obiektyw, umieszczony w przedniej cianie
1 L u n eta p ry zm a ty c z n a z o sta a w y n a le z io n a w p o o w ie X I X
w iek u przez P o r r a .
2 Z jaw isk o rozk ad u soli sreb ro w y ch p rzez w ia to z o sta o w y
k ry te ju w pierw szej p o o w ie X V I I I w iek u p rzez lek arza S c h u l -
z e g o w H alle.
F o to g ra fia i k in em atografia 49
4*
52 Z asad y fiz y k i
E L E K T R Y C Z N O S C
X V II
D W O IS T Y C H A R A K T E R E L E K T R Y C Z N O C I
X V III
ELEKTROMAGNETYZM
I P O J C I E N A T E N IA P R D U
X IX
N A PI C IE E LE K TR Y C Z N E
XX
O P R E L E K T R Y C Z N Y
XXI
KONDENSATOR
X X II
POLE ELEKTRYCZNE
X X III
P O L E M A G N ETY CZN E
Rys. 27. M agnetyczne linie si, otaczajce Rys. 28. Linie sil we w ntrzu spirali opy-
przew odnik prostoliniowy. wanej przez prd.
1 P o u d n ik iem m a g n e ty c z n y m n a z y w a m y p a sz cz y zn p io n o w ,
w k trej u sta w ia si ig iek a k o m p a su .
P o le m a g n ety czn e 79
1 F errum je s t a ci sk n a zw ela za .
2 G od n y u w agi je s t fa k t, e w p ew n y ch c ile o k relo n y ch
tem p era tu ra ch (w tzw . p u n k ta c h Curie) ela z o , n ik ie l i k o b a lt
tra c sw e w a sn o ci ferr o m a g n ety czn e. D la n ik lu n p . p u n k t C urie
o d p o w ia d a tem p era tu rze 375, dla ela za 750 C.
80 Z asad y fizy k i
XXIV
PR D Y IN D U K C Y JN E
1 M oem y rw n ie o d n ie z m ia n p r d u n p . do jed n ej ty s i c z
nej sek u n d y , a n a st p n ie p o m n o y p rzez ty s i c .
6 -
XXV
G E N E R A T O R Y P R D U STAEGO
I ELEKTROMOTORY
XXVI
O W IE T L E N IE E LE K TR Y C Z N E
1 N a zw a u k u e le k tr y cz n e g o p o w sta a st d , e sm u g a w ie tln a
p o m i d z y w g la m i nie je s t p rosta, lecz w y g in a si w k sz ta t sierp a.
2 P o p rzy o en iu n a p icia do ta k iej o d p o m p o w a n ej la m p y r t
c io w ej w y sta r c z a p rzech y li j a d o z e tk n i c ia e le k tr o d y rtcio w ej
z elek tro d sta , a b y w y w o a p o w sta n ie ( za p a len ie s i ) u k u .
P rd przem ien ny 91
X X V II
P R D P R Z E M IE N N Y
1 7/:o je s t w p r zy b lie n iu rw n e p o o w ie \] 2, c z y li 0 ,7 0 7 1 .
W o b ec tego k w a d ra t n a t e n ia prd u , zd efin io w a n eg o w w y ej
p o d a n y sp o s b , rw na si w p rzy b lien iu red n iej w a r to c i k w a
dratu ch w ilo w eg o n a ten ia prdu.
P rd p rzem ien n y 93
X X V III
T R A N S FO R M A T O R
1 T ak ie kable u k ad a si rw n ie i pod w o d .
P rzek a zy w a n ie en ergii e lek try czn ej n a o d le g o 103
XXX
P R O S T O W N IK I
XXXI
WZMACNIACZE LA M PO W E
Niewiele chyba w ynalazkw naszych czasw odegrao
ta k donios rol w cywilizacji wspczesnej, ja k w ynale
zienie przyrzdu, k t ry pozwala osign dowolnie wielkie
wzmocnienie p rdw przem iennych nie zmieniajc ich
czstoci. Przyrzdem tym , k t ry umoliwi zwyciski po
chd radia i filmu dwikowego, jest wzmacniacz lam pow y,
wynaleziony okoo 1910 r. przez fizyka amerykaskiego
D e F o r e s t a , oraz fizykw austriackich, v o n L i e b e n a
i S t r a u s s a , ulepszony za nastpnie przez licznych in
nych badaczw.
X X X II
D R G A N IA E L E K T R Y C Z N E
Rys. 44. W yadowanie transform atora T esli o napiciu ok. 1,2 milionw
woltw, majce posta pkw iskier i w stg pomiennych.
X X X IV
TELEGRAF
1 S y s z y si n p . g o n o p eza n ie m u c h y po m ik ro fo n ie.
2 W N ie m c z e c h zreszt ju w r. 1877 z a in s ta lo w a n o ok oo
20 sta c y j d o tele fo n ic z n e g o p r z e k a z y w a n ia d ep esz.
Telefon 129
1 D la o si g n icia te g o trzeb a b y o n a tu ra ln ie w is to tn y sp o s b
z m ie n i u k ad p ocze .
Zasady fizyki 9
130 Z asad y fizyk i
XXXVI
W Y S Y A N IE FA L E L E K T R Y C Z N Y C H
1 F a d in g je s t an g ielsk im w y ra zem o z n a c z a j c y m z a n ik a n ie ,
g a n icie.
Rys. 51. M aszty antenow e rozgoni warszawskiej.
138 Z a sa d y fizy k i
X X X V II
O D B I R FA L E L E K T R Y C Z N Y C H
1 W cigu la t n a st p n y c h n a st p io p ew n e c o fn i c ie si sk u t
k iem p og o rszen ia si w a ru n k w g o sp o d a r c z y c h .
XXXVIII
R A D IO F O N IA
1 M ikrofony u sta w ia n e s w sp ec ja ln ie u rz d zo n y ch , iz o lo w a
n y ch d w ik o w o stu d ia c h , do k t r y ch n ie d o ch o d z a d n e
o d g o sy zew n trzn e. S tu d ia ta k ie z a o p a tr zo n e s w szereg o d
p ow ied n io ro zm ieszczo n y c h k o ta r (por. ry s. 5 2 ), p o c h a n ia j c y c h
rozp roszon e i o d b ite od c ia n fa le d w ik o w e; w ten sp o s b
u zy sk u je si d u c z y sto n a d a w a n y c h d w i k w . (U w . t.)
10*
148 Zasady fizyki
1 R o z m a ite k o n d en sa to r y i c e w k i sa m o in d u k c y jn e , k t re n a
le y je d n o c z e n ie reg u lo w a , s w w c z a s o d p o w ie d n io sp rzo n e
m e c h a n ic z n ie , ze sob .
2 N a jw ik sz tru d n o sp ra w ia o a rzen ie k a to d y za p o m o c
sto su n k o w o w y so k ieg o n a p icia sieci, w y n o sz c e g o od 110 do
2 2 0 w o lt w .
Radiofonia 151
X X X IX
FILM D W I K O W Y
1 P o lsk a p o siad aa 10 a p a ra t w o d b io rc z y c h na k a d y ty s i c
m ieszk a c w . (U w . t.)
2 W y n a la z e k E n g la , M a so llea i V o g ta z o sta o p a te n to w a n y
pod n a zw T ri-E rg o n , c z y li d zieo trzech . Z a su g u je na u w ag,
e w a c iw ie p ierw szy film d w i k o w y z o sta w y k o n a n y przez
E d iso n a p rzy za sto so w a n iu g ra m o fo n u ju w r. 1889. F ilm p rzed
sta w ia jed n eg o ze z n a jo m y c h E d iso n a , k t r y z d e jm o w a k a p elu sz,
m w i c p rzy ty m : D zie d o b ry p an u , p a n ie E d iso n , ja k pan u si
p od ob a k in em a to g ra f?
158 Zasady fizyki
XL
P R Z E K A Z Y W A N I E O BRA ZW
I W I D Z E N I E NA ODLEGO
b) 10.000 punktw.
c) 30.000 punktw.
b) 10.000 punktw.
c) 30.000 punktw .
C l E P O
XLI
T E M P E R A T U R A I ILO C IE P A
1 F a h r e n h e it s d zi, e n a jn i sz a te m p e r a tu r a sz c z eg ln ie su
row ej z im y 1709 roku (k t ra lea a o 3 2 F p o n iej p u n k tu to p n ie
n ia lod u ) j e s t a b so lu tn y m zerem te m p e r a tu r y . Za tr z e c i p u n k t
z a sa d n ic z y sw ej sk a li F a h r e n h e it p rzy j zreszt jesz c z e 96 F,
te m p era tu r ciaa lu d zk ieg o .
168 Zasady fizyki
1 U y w a n e s r w n ie te r m o m e tr y n a p e n io n e c ie k y m tlen em
pod zw i k sz o n y m cin ien iem .
2 P or. rozdz. 73.
3 Por. rozdz. 20.
4 P y r o zn a cza po greck u ogie .
s Por. rozdz. 50.
Rwnowano ciepa i pracy 171
X L II
R W NOW ANO C IE P A I P R A C Y
Moemy codziennie obserwowa szereg zjawisk, w k t
rych dziki pew nym procesom m echanicznym wywizuje
si ciepo lub te odwrotnie ciepo wywouje powstanie
ruchu. W 1842 r. J o u l e i R obert M a y e r stwierdzili nieza
lenie od siebie, e we wszystkich w y p adkach tego rodzaju
istnieje zupenie okrelony stosunek pom idzy zu y t czy
te u zy sk an prac, oraz o trz y m a n czy te u tra c o n ilo
ci ciepa. Ilo jednostek energii, rwnowan jednej
kalorii, nazwano mechanicznym rwnowanikiem ciepa;
wynosi on 426,9 gram o-m etrw lub 41,86 milionw ergw.2
1 D o k a d n iejsze ok relen ie k alorii n ie m w i o g ln ik o w o o o g rza
n iu jed n eg o gram a w o d y o jed en sto p ie , lecz cilej o o grzan iu go
od 14i/2 C. d o 15V2 C.
2 G ram o-m etrem n a z y w a m y p rac, w y k o n y w a n p r z y p o d n o
szen iu ciaru 1 gram a na w y so k o jed n e g o m etra . Co si ty c z y
erga, p orw n. ro zd zia 7.
172 Zasady fizyk i
X L III
E N T R O P IA I N IEO D W R A C A LN O
X L IV
M IER C IE P L N A W IA T A I B O L T Z M A N N O W S K IE
PR A W O E N T R O P I I
XLV
ZM IA N Y STA NU S K U P I E N I A
XLVI
S K R A P L A N IE GAZW
1 C a illetet o tr z y m a w a c iw ie ty lk o p rzejcio w e m g y , z o o n e
z d ro b n y ch k rop elek sk ro p lo n eg o g a zu . D o p iero d w aj b a d a cze
p o lsc y , W r b lew sk i i O lszew sk i, u z y sk a li w r. 1883 ta k ie ilo ci
sk ro p lo n eg o p o w ietrza , e m on a b y o u sta li jeg o fiz y c z n e w a
sn o ci. (U w . t.).
R oztw ory 187
X L V II
ROZTW ORY
X L V I II
T W IE R D Z E N IE NERNSTA
1 P or. rozd z. 7.
198 Zasady fizyki
LI
MASZYNA PA R O W A
1 C in ien ie w k o tle o tw a r ty m r w n a o b y si n a tu r a ln ie z e w
n trzn em u cin ien iu p o w ie tr za , tem p era tu ra za w r z e n ia 100.
202 Zasady fizyki
1 T e r m o d y n a m ic z n y proces k o o w y je s t ty lk o w w c z a s o d w ra
c a ln y i id e a ln y , g d y n ie m a d o str z e g a ln y c h r n ic cin ien ia p o
m i d z y cia a m i, w y m ie n ia j c y m i n a w za jem ze so b ciep o .
2 T eg o rod zaju m a sz y n a sp rzo n a , c z y li m a sz y n a o w ie lo
k ro tn y m ro zp ren iu , sk a d a si z w y k le z cy lin d ra o w y so k im
c in ien iu , cy lin d ra o red n im i c y lin d ra o n isk im cin ien iu .
T urbina parowa 203
L II
T U R B I N A PA ROW A
L III
M O TO R Y S P A L IN O W E
1 G d y m otor w y b u c h o w y c h c e m y w p ra w i w ru ch , m u sim y go
p o c z tk o w o za k rci ; n p . w m o to r z e c z te r o ta k to w y m p ro cesy ,
p rzy p a d a j ce n a ta k t y p ie r w sz y i d ru g i, m u sz b y w y w o a n e
sztu c z n ie .
3 W n a jl e jsz y c li m o to ra ch z a le c ie m a o ci ich cia ru p rzeciw
sta w ia si n a tu ra ln ie zw i k sz o n e z a p o tr z e b o w a n ie m a teria u p a l
n ego.
Maszyny chodzce 209
LIV
M A SZY N Y CHODZCE
M A T E R I A
LV
A T O M ISTY C ZN A B U D O W A M A T E R II
LVI
A TO M ISTY C ZN A BU D O W A E L E K T R Y C Z N O C I
1 W w y p a d k u srebra n a p o ty k a m y co praw da z a le n o c i s t o
su n k o w o p roste, g d y ch o d zi tu ta j o p ierw ia ste k je d n o w a r to c io w y .
P ie r w ia ste k n a z y w a m y je d n o w a r to c io w y m w w cz a s, g d y jed en
je g o a to m c z y si z je d n y m ty lk o a to m e m w o d o ru . N a to m ia s t
n p . tlen je s t d w u w a r to c io w y , a z o t za tr jw a r to c io w y , g d y
a to m tlen u c z y si z d w o m a , a z o tu za z trzem a a to m a m i
w o d o ru (w oda i a m o n ia k ). P o d c z a s e le k tr o liz y ta sam a ilo e le k
tr y c z n o c i w y d z ie la liczb a to m w p ie r w ia stk a d w u w a r to cio w e g o
d w u k ro tn ie m n iejsz , n i a to m w srebra, tr z y k r o tn ie za m n iejsz
lic z b a to m w p ierw ia stk a tr jw a r to c io w eg o . M u sim y st d w y
ci g n w n io sek , e d w u w a r to c io w y a to m n iesie z so b d w a a
du n k i e lem en ta rn e, tr jw a r to c io w y z a trzy.
Atoinistyc7.ua budowa elektrycznoci 217
LV II
B E Z W Z G L D N E C I A R Y ATOMW
L V III
P R O M IE N I E K A T O D O W E
LX
J D R O ATOM OW E
chodzi przez a to m y
bez adnej zm iany k ierunku i e jedynie w w y j tk o
wych w y p a d k a c h jaka bardzo wielka sia odchylajca
w y tr c a j z jej pierwotnego kierunku biegu.
Poniewa siy elektryczne bardzo szybko rosn w m iar
zmniejszania si odlegoci dziaajcych na siebie adunkw
(mianowicie, ja k ju widzielimy przy om aw ianiu praw a
Goulomba,2 w stosunku odw rotnym do k w a d ra tu odle
1 M odel a to m u R u th e r fo rd a je s t n ie c o w c z e n ie jsz y od w y n ik w
W ilso n a , k tre go p o tw ie r d z iy .
Promienie R entgena 231
LXI
P R O M I E N I E R N T G E NA
1 N o rm a ln em u cin ie n iu p o w ie tr za o d p o w ia d a , ja k w ia d o m o ,
760 m m su p a r t c i..
2 W k a d y m g a z ie zn a jd u je si z a w sze p ew n a ilo jo n w , w y
tw o r z o n y c h p rzez d z ia a n ie p ro m ien i k o sm ic z n y c h (por. ro zd z.
66) i z a n ie c z y sz c z e p r o m ien io tw r cz y c h ; jo n y te w y sta r c z a j
do ro zp o czcia w y a d o w a n ia w la m p ie. W y b ie g a j c e z k a to d y p ro
m ien ie k a to d o w e w y tw a r z a j z k o le i n a sw ej d ro d ze lic z n e d a lsze
jo n y , k t re p o d trzy m u j w y a d o w a n ie . (U w . t.).
232 Zasady fizyki
Rys. 66. U ginanie wizki prom ieni R ontgena w krysztale blendy cynkowej.
L X II
W ID M A R E N T G E N O W S K I E
7 t>2 /!, a,
Au
Tl
Pb
Bi
Rys. 68. Seria L szeregu nastpujcych po sobie pierw iastkw (w edug Frim ana i Siegbahna).
M oseley w y z n a c z y , o p iera j c si na ci a ra ch a to m o w y c h i na
p e r io d y c z n y m u k a d zie p ie r w ia stk w . P n ie jsz e p o m ia r y , d o k o
n a n e n a p o g ra n iczu p o m i d z y p r o m ie n ia m i n a d fio k o w y m i i r e n t
g en o w sk im i, p o z w o liy p rze le d z i z m ia n y w id m , p o c z y n a j c od
sod u w ste c z a do h elu .
1 W k w ietn iu r. b. F er m i o b w ie ci w y k r y c ie p ie r w ia stk a
N r 93, o tr zy m a n eg o sz tu c z n ie p rzez b o m b a r d o w a n ie u ran u n e u tr o
n a m i (por. rozd z. 66). (U w . t.)
2 O g oszon e w roku 1932 o d k r y c ie p ie rw ia stk w N r 85 i 87
(k t ry m d a n o n a z w y a la b a m iu m i w irg in iu m ) nie je s t je sz c ze
ca k iem p ew n e.
240 Zasady fizyki
T A B L IC A 1
N a tu r a ln y szereg p ier w ia stk w
1 W odr 32 G erm an 63 E u ro p iu m
2 H el 33 A rsen 64 G ad olin
3 L it 34 S elen 65 T erb
4 B ery l 35 B rom 66 D y sp ro z
5 B or 36 K r y p to n 67 H olm
G W g iel 37 R u b id 68 Erb
7 A zo t 38 S tr o n t 69 T ul
8 T len 39 Y ttr 70 Itterb
9 F lu or 40 C yrkon 71 K a ssjo p e ju m
10 N eon 41 N iob 72 H a fn iu m
11 Sd 42 M olibden 73 T a n ta l
12 M agnez 43 M azurium 74 W olfram
13 G lin 44 R u ten 75 R en
14 K rzem 45 R od 76 Osm
15 F o sf r 46 P a lla d 77 Iryd
16 Siarka 47 Srebro 78 P la ty n a
17 C hlor 48 K adm 79 Z oto
18 A rgon 49 Ind 80 R t
19 P o ta s 50 C yna 81 T al
20 W ap 51 A n ty m o n 82 O w
21 S k an d 52 T ellu r 83 B iz m u t
2 2 T y ta n 53 Jod 84 P o lo n
23 W an ad 54 K sen o n 85
24 C hrom 55 Cez 86 R adon
25 M angan 56 Bar 87
26 elazo 57 L a n ta n 88 R ad
27 K o b a lt 58 Cer 89 A k ty n
28 N ik iel 59 P ra ze o d y m 90 T or
29 M ied 60 N eodym 91 P r o ta k ty n
30 C ynk 61 Illin iu m 92 U ran
31 Gall 62 S am ar
L X III
U K A D P E R IO D Y C Z N Y P IE R W I A S T K W
z in n y m i p ie r w ia stk a m i (n p . r t c i ). G a zy sz la c h e tn e z n a n e s
d op iero od k o ca X I X stu le c ia ; z o s ta y w y k r y te p r z ew a n ie przez
R a m s a y a.
1 Z god n ie z u w a g n a str. 2 3 9 n a le a o b y d zi p o w ied zie , e
si d m y period u ryw a si n a si d m y m m ie jsc u . (U w . t.)
o
z < X c
a
OD CD lO
CO CD
co
CU
o d
co X* O)
> ci
7 o
o
t>*
s
lO
o
CS O
CD o
Ci r>
Ph o CQ
-H
Ci l> lO Si2 w
co lO a oo
>
ci lO lO
Ci
p ier w ia stk w
CD o
-. CU
A O co
. O
00 c> O co lO 00
>
a rj< Ci ci
Ci Gi
2
TABLICA
co CQ
periodyczny
t> CO rp t-4 C3 CO C3
co r-< lO H co Oh
CS CO co
Ci !>
t .a I
ja O CO O co CU
Th
ci Ci
Ukad
> CD co N
t-H co
C3 ci o Ci
I 90
Ci Tt<
c3
2 CQ O -
iO co O r-H t>
Ac
co co ^ ' 63
CS O rl.S
Ci co LON
89
c to
,Q N
o fco
s CO
Ra
e o 3
CO ci o 00 CD
co
88
ci lO
3 to
X a
O
K>
* ci cc s O
CO \d t-
co uo 00
Ci t>
16*
244 Zasady fizyk i
tH H 1 11 1 1 1
76 74 73 72 70
Rys. 69. Spektrogram masowy germ anu, na ktrym uw ydatnia si istnienie
piciu izotopw. W edug K . T . B ain b rid g e^.
1 Is tn ie n ie trzecieg o iz o to p u ch lo ru o ci a r z e 3 9 je s t w tp liw e .
2 S ta o ciaru a to m o w e g o m ie sz a n in y iz o to p w tu m a c z y si
po p ierw sze id e n ty c z n y m i w a sn o c ia m i c h e m ic z n y m i iz o to p w ,
p o d ru gie za p ierw o tn ie g a z o w y m sta n e m k u li z ie m sk iej.
Ukad periodyczny pierwiastkw 247
MM I
/u
LXIV
PR O M IE N IO T W R C Z O
1 P or. ro zd z. 60.
250 Zasady fizyki
1 R ad C1 p o w sta je za p o re d n ic tw em p r z e m ia n y z radu C
i p rzech o d zi n a st p n ie w rad D p rzez p rzem ia n a.
256 Z asady fizyki
LXVI
N E U T R O N I D O DA TNI E L E K T R O N
1 red n ica a to m u w o d o ru je s t ok o o 1 0 .0 0 0 r a zy w i k sz a od
r ed n icy p ro to n u c z y te c z stk i a.
Zasady fizyki
258 Zasady fizyki
1 N eu tro n m a m a s 1 i a d u n e k 0, n a to m ia s t c z stk a a m a s 4
i a d u n ek 2.
-Neutron i dodatni elektron 259
LXVII
PO Z IO M Y E N E R G E T Y C Z N E ATOMW
LXVIII
T E O R I A K W A N T O W A W ID M
1 P or. p op rzed n i ry s. 9.
266 Zasady fizyk i
1 .NaLuralnie L oren tz n ic n ie w ie d z ia w w c z a s o e le m e n ta r n y m
k w a n cie d zia a n ia , k t r y z r e sz t , ja k sie p n iej o k a za o , n ie w y s t
p u je w o g le w e w z o ra ch , o p isu j c y c h zja w isk o Z eem an a w jeg o
n a jp ro stszej p o sta ci.
Teoria kwantowa widm 269
L X IX
BU D O W A ATOMU
je s t on ty p u p , p i r n y c h w a r to c i, g d y je s t on ty p u d i w reszcie
sied em r n y c h w a r to c i, g d y je s t on ty p u /. Z asad a P a u lie g o lub
zak az P a u lie g o orzeka, e w je d n y m a to m ie n ie m o e b y n ig d y
d w u elek tro n w , p o sia d a j c y c h w s z y s tk ie c z te r y lic z b y k w a n
to w e jed n a k o w e.
Budowa atomu 273
LXX
F A L E M A T E R II
LXXI
CZSTECZK I
1 R u c h w ir o w y p ro to n w m a w ty m p rzy p a d k u z u p e n ie ten
sa m ch arak ter, ja k o m w io n y p o p rzed n io ruch w ir o w y elek tro n w ,
por. rozd z. 68.
2 M a g n esy te s w i c w p r a w d z ie r w n o leg e, lecz p o sia d a j
p rzeciw n ie sk iero w a n e b ie g u n y .
Czsteczki 283
Rys. 79. Zjawisko R am ana w edug R am ana i K rish n an a; u gry w idm o wiata padajcego,
u dou w idm o wiata rozproszonego przez czterochlorek wgla.
LXXII
K IN E T Y C Z N A T E O R I A M A T E R II
1 M w im y tu ta j u m y ln ie o a to m a c h , n ie za o c z ste c z k a ch ,
ze w zg ld u n a o m a w ia n y p o p rzed n io ob raz sia tk i a to m o w e j.
2 W r z e c z y w isto c i m ie r z y si ciep o w a c iw e pod sta y m c i n ie
n iem . P rzew y sza on o w p rzy b li en iu o 10% w a r to ciep a w a
ciw eg o w sta ej o b j to ci, k t ra p o w in n a b y d o k a d n ie rw na
p otrjn ej sta ej g a zo w ej.
Kinetyczna teoria materii 289
LXXIII
M ETALE
L X X IV
NIEOZNACZONO W IA T A ATOM OW EGO
LXXV
MASA I E N E R G I A
1 M ierzc o d c h y le n ia w i z k i p ro m ien i b e ta w p o la ch e le k tr y c z
n y m i m a g n e ty c z n y m o k r e la m y w a c iw ie sto su n e k a d u n k u do
m a sy dla s ta n o w i c y c h te p ro m ien ie ele k tro n w . P o n iew a a
d u n ek n ie z a le y od p rd k o ci, sto su n e k te n m a le je w m iar
w zro stu p rd k oci.
296 Zasady fizyk i
LXXVI
W S Z E C H W IA T
1 Por. rozdz. 9.
2 E in ste in o w sk a teo ria g r a w ita c ji, zw a n a r w n ie o g ln teo ri
w z g ld n o ci, p o w sta a w r. 1915.
W sz e ch w ia t 299
1 J e s t sa m o przez si zro zu m ia e, e w a d en sp o s b n ie m o n a
u z m y so w i so b ie ta k a b str a k c y jn e g o w y o b ra en ia .
- Por. rozdz. 64.
SKOROWIDZ NAZWISK
A C Feddersen 112 113
A bbe 45 46 C agniard de Ia T o u r 185 F erm i 239 261 291
A epinus 72 C ailletet 186 F ran ck 262
Alexanderson 133 C arn o t 201 F ran k lin 69
A m pre 59 76 Celsius 167 F ran z 191 290
A nderson 258 Chadw ick 244 255 257 Frau n h o fer 7 21
A ndrew s 185 Clausius 173 174 286 Fresnel 11 15 37
A ngstrom 5 C ockcroft 255 F rim an 239
Arago 37 C om pton 14 275
Aston 245 Coolidge 232 G
Avogadro 219 281 C oulom b 54 58
G alileusz 47 179
Crookes 222
B G alvani 56
C u rie I. 257 259 2o0
Gauss 73 120
Bainbridge 246 C u rie M . (Sklodowska) 224
G ay-Lussac 168
Balm er 265 C urie P. 224
G ehrcke 16
Barkla 236 G eissler 221
B artholinus 37 D
G erm er 276
B audot 123 124 D aguerre 48 G iauquc 247
Becquerel 224 D alto n 212 215 G ilb e rt 53
Bell 127 D avisson 276 G oudsm it 267
B enson 203 D avy 90 G ram m e 85
Bentley 181 D e F o rest 108 G rim aldi 10
B ot 39 D em o k ry t 212
B irge 247 D ennison 281
Black 170 179 180 D escartes 30 H
B lackett 254 258 D ew ar 187 H aas A. 263
Blagden 188 D iesel 208 H aas, de 187
Bleakney 248 D ollond 33 H arteck 282
B ohr 263 D o p p ler 24 i nast. Heaviside 138
B oltzm ann 116 118 176 178 D ru d e 290 H efner-A lteneck, von 85
195 287 D ufay 53 H eisenberg 279 280 292
Bonhoeffer 282 D ulong 288 H elm holtz 172
B orn 279 H en ry 83
Boyle 168 182 184 286 E H ero 198
Bragg W . H . 285 Edison 50 87 88 91 157 H e rtz G . 262
Bragg W . L . 285 E h ren h aft 217 H e rtz H . 8 118 119
B rasch 256 E in ste in 21 289 294 298 H ess 258
B rew ster 35 E ngl 157 H eusler 79
B roek, van d en 242 H itto rf 222
Broglie (Louis de) 276 F H off, van t* 189
B row n 289 Fah ren h eit 167 H ughes 122 127
B unsen 22 Faraday 68 78 80 215 216 219 H uygens 11 16 37
Skorowidz nazwisk 301
P rzekazyw anie en erg ii elck-j S ia tk a d y frak c y jn a 1214 T eleg rafia p o dakustyczna 124
try c z n c j na odlego ICO| S ia tk a (w lam pie e le k tro n o T eleg rafia w ie lo k ro tn a 123
105 w ej) 1G9 T eleg raficzn e p rzek azy w an ie
P rze k a n ik (relais) 121 S ia tk w k a (o k o ) 4243 ob raz w 162
Przem iany pierw iastk w 249 S k a la te m p e ra tu r 167 T e m p e ra tu ra bezw zgldna
P rze rw a isk ro w a 114 S k in e fe k t (e fe k t n a sk rk o 168 169
P rzery w acze e le k try c zn e 113 w y) 93 T e m p e ra tu ra n a sycenia 182
P rzesu n icie fazy (p rd u S k a d o w a poziom a n aten ia T eo ria em isyjna w iata 16
przem iennego ) 93 po la m ogn. ziemi 78 T eo ria g ra w ita c ji (E in stein a )
Przew odnictw o ciep ln e 191 S k ra p la n ie gazw 184187 298
193 S k ra p la n ie p o w ie trz a 186 T eo ria un d u lacyjna 16
P rzew odnictw o ziemi 120 .J S k rc e n ie paszczyzny pola T e rm o d y n am ika 172175
P rzew o d n ik i e le k try c z n e 72 ry zacji 39 T e rm o ele k try c z n o 292
P rzew o d y kablow e 102 m ier ciep ln a w szechw iata T e rm o m etr 168 i n a st.
P rzew o d y w ysokiego n api 176 T e rm o m etr gazow y 168
cia 102 Soczew ka oczna 41 T erm o m etr lek arsk i 169
P u n k t p o tr jn y 184 Soczew ki 3133 T erm o m etr w odorow y 169
P u n k ty zasadnicze te rm o m e Soczew ki ro z p ra sza j ce 33 Term os 192
tru 167 S oczew ki sk u p iajce 32 Tcza 6
P y ro m e tria 170 So len o id 74 T czw ka (oko) 41
S p e k tro sk o p ia m asow a 245 Tum ienie d rg a 133
R
S pjno (o p ty czn a) 15 T o r (p ie rw ia s te k ) 251
R ad 224 249
Sp czy n n ik w ydajnoci p ro T o r (tele g ra fic z n y ) 124
R adiofonia 145 157
cesu koow ego 201 T ram w aj e le k try c zn y 86
R adio telefo n ia 140
Sp czy n n ik z aam an ia w ia T ran sfo rm ato r 98 i n a st.
R ad io tele g ra fia 133 i n a st.
ta 30 118 T ra n s fo rm a to r czstoci 134
R adon (em anacja rad u ) 249
S p rzen ie z w ro tn e 134 T ri-e rg o n 157
R am ana zjaw isko 284
S ta a d ie le k try c zn a 63 118 T rjfazow e silniki 9597
R e fle k to r 90
S ta a gazow a 286 T rj p rd 96
R entgenow ska d iag n o sty k a
S ta a sia tk i 285 T u rb in a p aro w a 203206
235
S ta rk a zjaw isko 269 T u rb o g e n e ra to r 205
R entgenow ska terapia235236
S te re o s k o p 43 T urm alin 38
R entgenow skie lam py 231 232
S te ro w a n ie kw arcem 139 T w o rn ik b b now y 85
R entgenow skie w idm a 236
S to p k i b ezp ieczn ik o w e 91 T w o rzen ie si lodow cw 180
241 274
Stru m ie siy m agnetycznej
R ezonans 136 141 U
81
R ezonans falow o-m echanicz- U gicie e le k tro n w 277
Sublim acja 184
ny 280 281 U ginanie w iata 1014
S u b te ln a budow a prkw
R ozszczepienie w idm ow e 274 U kad periodyczny p ie rw ia st
w idm ow ych 268
R ozszerzanie si w szechw ia kw 243
w iato n a tu ra ln e 34 35
ta 298 U ltra m ik ro sk o p 47
w ia to sp o lary zo w an e 34 35
R oztw ory 187 189 U ran 250 i nast.
w iecen ie te m p e ra tu ro we270
R en tg en a prom ien ie 14 231-j
S y n c h ro n iz a c ja filmu 162
236
S zereg i przem ian pro m ien io
R w nolegle czen ie 83 V olty sto s 56
tw rczy ch 250
R urka do w yadow a e le k tr. W
270
R y d b erg a s ta a 263 265 W ario m e tr 83
T elefo n 127-132 W arto c i w asne (rw n.
T e le g ra f 119 126 S ch rS d in g era) 279
S a c h a ry m stria 40 T e le g ra f bez d ru tu 132 i n ast. W a tt 62
Sam oindukcja (indukcja w a T e le g ra f lite ro w y 122 W en ty l (e le k try c z n y ) 106
sna) 8283 T e le g ra f m aszynow y 122 W e n ty la to r 183
S c y n ty la c je 225 T e le g ra fia k ab lo w a (tr a n s W idm a a b so rp cy jn e 23
S e le k ty w n y o d b i r 148150 o cean iczn a) 125 W idm a em isy jne 22
Z asady fizyki 20
306 Zasady fizyki
W idm a pasm ow e 232 283 W zm acniacze lam pow e 108j- Z asad y term o d y n am ik i 172
W idm a p rk o w e (liniow e) 111 173 174 189
2124 26 4 -2 6 9 W zm acniacze niskiej c z sto Z asig (prom ieni a ) 251
W idm a ro ta c y jn e 282 ci 143 Z asobniki cieplne(R uthsa)205
W idm a ro ta c y jn o -o sc y lac y j- W zm acniacze w ysokiej cz Z boczenie m ag n ety czn e 77
nc 282 sto ci 143 Z dolno em isyjna 194
W idm a siatk o w e 13 Z ero bezw zgldne 168
W idm o so n eczn e 6 7 Ziem ia (w iek) 252 253
W idm o w odoru 265 266 Z aam anie w iata 30 Z iem ie rz a d k ie 273
W idzenie na odlego 163 Z apis dw ikw friateftip'- Z jaw isko Z cem ana 268
W ielo siatk o w e lam py 149 wy 158 Z orza p o la rn a 270
W ilgotno 183 Z apis dw ikw poprzeczny Z w ierciada 2829
W ilsona m eto d a 228 153 Z w ierciado w klse 28 29
W oda 171 Z a sad a H u y g en sa 11 Z w yrodnienie gazw 291
W oda c ik a 248 Z a sad a niepew noci 293
W olt 61 62 Z asad a p r d u w steczn eg o
W o lto m ierz 67 (L inde) 186 ar w k a z w knem m e ta
W rzen ie 180 Z asad a przyczynow oci 293 ! lowym 88 89
W szechw iat 2 9 7 -2 9 9 Z asada zach o w an ia energii arzca si k a to d a 106
W zgldnoci te o ria 294 295 172 ya (te le g ra fic z n a) 124
fe ,
IM *i- 11
$1 05. 1999
2009 -u-- U2
2013 - a - 1 tl