Kompania kataloska a idea wskrzeszenia Cesarstwa aciskiego...

15

Studenckie Zeszyty Historyczne

Koa Naukowego Historykw Studentw UJ z. 11.

WIKTOR OSTASZ

KOMPANIA KATALOSKA A IDEA WSKRZESZENIA

CESARSTWA ACISKIEGO I KRUCJATOWE PROJEKTY
LAT 13021305

Europejskie redniowiecze zawdzicza wyprawie Kompanii Katalo-

skiej do Bizancjum w latach 13031311 jeden ze swych najbarwniejszych awan-
turniczych epizodw. Niezwycieni i dni przygd onierze wykltego kata-
loskiego krla Sycylii, Fryderyka III (12961337)1, jako ostatni dali potny
odpr Turkom w fantastycznej scenerii Azji Mniejszej, przywracajc nadziej na
zachowanie jej greckoci2. Nie tylko jednak w tej mierze dzieje Kompanii przy-
woay pami o minionych kampaniach krucjatowych. Dostarczyy rwnie naj-
krwawszej od roku 1204 lekcji skutkw niezrozumienia i nieufnoci pomidzy
chrzecijaskim Wschodem i Zachodem, dlatego s istotnym rozdziaem w his-
torii grecko-aciskiego antagonizmu, stale obecnego w pnym redniowieczu.
Z tej samej przyczyny Kompania cigna na siebie wzrok si Zachodu przymie-
rzajcych si do ataku na Bizancjum pod pretekstem przywrcenia do ycia Ce-
sarstwa aciskiego. Wprawdzie ostateczny rozam midzy Kataloczykami

Artyku jest przyczynkiem do obszerniejszego studium nad jednym z aspektw historii Kompanii
Kataloskiej w Bizancjum (1303-1311). Rzuca wiato na najwczeniejsze i najsabiej zbadane pro-
jekty jej wykorzystania do przywrcenia aciskiej supremacji na chrzecijaskim Wschodzie. Kon-
frontuje plany snute w interesie formalnego spadkobiercy Cesarstwa aciskiego, ambitnego Karola
de Valois, z projektami kataloskiej dynastii, budujcej rdziemnomorskie imperium handlowo-poli-
tyczne oraz z wasnymi ambicjami Rogera de Flor i Berenguera dEntena, liderw Kompanii Kata-
loskiej, przed ktrymi otworzya si opcja zaoenia wasnego pastwa na terenie Bizancjum i Le-
wantu. Artyku zawiera rwnie zupenie now hipotez na temat wczenia Kompanii Kataloskiej w
plany odsieczy dla Armenii i Cypru oraz oswobodzenia Ziemi witej snute przez Jakuba II Spra-
wiedliwego (1291-1327), wadc Katalonii-Aragonu.
1
Wadca by w swojej epoce znany pod trzecim numerem porzdkowym i tak te wystpuje prze-
wanie w historiografii. Warto podkreli, e nalea do nielicznych panujcych redniowiecza, ktrzy
posugiwali si numerem obok swego imienia. W rzeczywistoci jednak by drugim Fryderykiem na
tronie sycylijskim, a numeracj zaburzya pami o panowaniu na wyspie cesarza Fryderyka II (1198-
1250) i wzgldy praktyczne (cesarz uywa w oficjalnych pismach liczebnika porzdkowego
secundus). Zachowa si przekaz o tym, e Fryderyk kataloski by tym bardziej skonny zaak-
ceptowa swj numerus ordinalis, e by trzecim synem hrabiego-krla Piotra III Wielkiego.
2
Dokonywana w wielu publikacjach identyfikacja tureckich przeciwnikw Kompanii z Osmanami
jest bdnym uproszczeniem. Hordy ghazich skupione wok protoplasty tureckiego imperium zajy
Bityni, w ktrej Kompania nie zagocia. Klski z rk Kataloczykw ponieli natomiast emirowie
Sasan, Alir, Aydn i Mentee, twrcy pastewek tureckich, ktre przetrway w gb XIV stulecia.
Por. P. Wittek, Das Frstentum Mentesche. Studien zur Geschichte Westkleinasiens im 13.-15.
Jahrhundert, Istanbul 1934, s. 18-23, 43-45.
16 WIKTOR OSTASZ

i Grekami powsta dopiero po zamordowaniu wodza Kompanii, Rogera de Flor3,

w Adrianopolu 30 kwietnia 1305 r.4, ale ju wczeniejsze tarcia budziy wrd a-
ciskich wrogw Bizancjum nadzieje na obrcenie kataloskiego ora przeciw
jego najemcy, cesarzowi Andronikowi II (1282-1328) z dynastii Paleologw5.
31 sierpnia 1302 r. traktat z Caltabellotty zakoczy dwudziestoletni
wojn nieszporow o Sycyli midzy Andegawenami a Fryderykiem III, zwanym
odtd krlem Trinacrii. Bezrobotni wojownicy kataloskiego wadcy rycerze,
marynarze i bitni pogranicznicy zwani almugawarami postanowili za wskaza-
niem Rogera de Flor poszuka szczcia na Wschodzie. Warto doda, e wstpie-
nie Kataloczykw na sub Cesarstwa oznaczao kontynuacj wybuchowego
zwizku bizantysko-aragoskiego, ktry w 1282 r. cign na papiestwo i jego
andegaweskich ulubiecw synny kataklizm nieszporw sycylijskich6.
Byskotliwa operacja wojskowa Kompanii Kataloskiej na zachodnim
wybrzeu Azji Mniejszej trwaa dokadnie rok, od padziernika 1303 do
padziernika 1304 r.7 Zaprawione w bojach z Arabami i Francuzami formacje

3
Roger de Flor (wac. Rutger von Blum, 1267-1305) by synem sokolnika cesarza Fryderyka II,
Richarda von Blum i patrycjuszki z Brindisi. W wieku omiu lat trafi do zaogi okrtu templariuszy
i rozpocz barwn karier rdziemnomorskiego eglarza. Zakon przyj go w poczet swych czon-
kw w 1285 r. Na pokadzie Sokoa nazwanego na cze profesji ojca Roger pywa do Pales-
tyny, dopki w 1291 r. nie upada Akka. Ewakuowa z ostatniej twierdzy krzyowej pen galer
uchodcw, ktrych wysadzi na Cyprze, zagarniajc ich mienie w formie wynagrodzenia, za co rele-
gowano go z zakonu i ogoszono banit. Sta si piratem na Morzu rdziemnym. W 1299 r. zaofero-
wa swe usugi ksiciu Kalabrii Robertowi dAnjou. Odrzucony, zosta korsarskim wiceadmiraem
jego wroga, Fryderyka III. Zaopatrywa zamki i wojska krla Sycylii, zyskujc sobie wdziczno
monarchy, licznych oficerw i onierzy. Swoj popularno wykorzysta do zmontowania Kompanii
Kataloskiej. Wynegocjowa niezwykle korzystny kontrakt z cesarzem Bizancjum: otrzyma rk ce-
sarskiej siostrzenicy Marii Asen i zosta admiraem floty. Odnis seri zwycistw nad Turkami w Az-
ji Mniejszej, oswobodzi oblon Philadelphei (Filadelfi). Zgin z rk Alanw, zdradziecko za-
mordowany z rozkazu Michaa IX w cesarskim paacu w Adrianopolu.
4
Rol Kompanii Kataloskiej w europejskiej polityce po tym wydarzeniu interesujco przedstawia
R.I. Burns, The Catalan Company and the European Powers 1305-1311, Speculum, 29 (1954), s. 751-
771.
5
Andronik II (ur. 1259) by pobonym intelektualist, zrcznym dyplomat i rozwanym administra-
torem na tronie bizantyskim. Seria nieszcz, jakie spady na Cesarstwo za jego panowania, czsto
wypacza ocen dokona tej postaci, szczeglnie w zestawieniu z poprzednikiem, wojowniczym Mi-
chaem VIII, okrytym chwa restauratora Bizancjum. Andronik nie lubi ojca, diametralnie rni si
ode temperamentem, a na dodatek musia stawi czoa trudnemu dziedzictwu rzdw Michaa.
W trosce o spjno pastwa natychmiast anulowa uni lyosk (1274). Usiowa zahamowa post-
py tureckie w zaniedbanej Azji Mniejszej, uciekajc si do rekrutowania najemnikw, i zabezpieczy
pozycj Bizancjum na Bakanach poprzez przyja z Serbi (1299). Realizacj pierwszego zadania
okupi ruin finansow i spustoszeniem pastwa przez Kataloczykw, a drugiego tragicznym lo-
sem swej picioletniej creczki Simonis oddanej za on brutalnemu Stefanowi Uroowi II Milutino-
wi (1282-1321) i utrat pnocnej Macedonii na rzecz Serbw. Bizancjum ulego w tych latach dalszej
feudalizacji i decentralizacji, a niemal caa Anatolia pada upem Osmanw. Fatalny okres rzdw
Andronika zakoczya abdykacja w wyniku przegranej z wnukiem i imiennikiem, Andronikiem III
(1328-1341), wojny domowej, ktra pogbia rozkad Cesarstwa. Por. A.E. Laiou, Constantinople
and the Latins: the Foreign Policy of Andronicus II, 1282-1328, Cambridge, Massachusetts 1972,
s. 1-10.
6
Por. D.J. Geanakoplos, Emperor Michael VIII Palaeologus and the West, 1258-1282: A Study in
Byzantine-Latin Relations, Cambridge 1959, s. 335-377; S. Runciman, Nieszpory sycylijskie. Dzieje
wiata rdziemnomorskiego w drugiej poowie XIII wieku, Katowice 2007 [wydanie oryginalne:
Cambridge 1958], s. 212-267.
7
rdowe opisy kampanii azjatyckiej: Ramon Muntaner, Crnica [dalej: Muntaner], CCIII-CCIX =
The Chronicle of Muntaner, trans. A.K. Goodenough, Cambridge, Ontario 2000 [wydanie pierwsze:
London 1920], s. 409-420 [dalej strony wydania w nawiasach] oraz Georgios Pachymers (Jeorjos
Pachimeris), Syggraphikai historiai [dalej: Pachymers], XI, 14, 21, 23-26, 31 = Georgius
Kompania kataloska a idea wskrzeszenia Cesarstwa aciskiego... 17

z marszu odrzuciy Turkw do ich dawniejszych siedzib. Niezwycieni onierze

Rogera de Flor okazali si jednak warci nie tylko swojej wygrowanej ceny.
Zasuyli rwnie na podszyt zazdroci nieufno walecznego wspcesarza
Michaa IX (12941320) i Genueczykw oraz na reputacj bezwzgldnych gra-
biecw. Wszystko to miao powane konsekwencje. Prby wywizywania si
z kontraktu kosztoway Andronika II kryzys finansowy, a niepowodzenia z nimi
zwizane posuyy najemnikom za pretekst do zaognienia wzajemnych stosun-
kw i szantaowania cesarza buntem8. Wrogie nastawienie Michaa IX odzwier-
ciedlao zagroenie wewntrzne, jakie stanowia miertelnie skuteczna, a przy
tym kapryna i niezalena Kompania pod rozkazami ambitnego awanturnika. Is-
tniaa obawa, e Roger de Flor, mianowany megaduksem (megas doyx), a nastp-
nie cezarem, zechce pi si dalej po szczeblach bizantyskiej hierarchii, wyko-
rzystujc militarn si swoich oddziaw9. Jego konto obciay jednoczenie
zbrodnie popeniane przez Kompani na greckich cywilach, ktrych nie potrafili
osoni onierze-rodacy towarzyszcy w Azji Rogerowi10. Genueczycy nato-
miast dreli o utrat hegemonii handlowej w Cesarstwie i pozycji gwnego a-
ciskiego alianta Bizancjum11.
Powysze zjawiska jasno wskazuj na uzalenienie Bizancjum od Kom-
panii. Zwyciska armia najemna, ostatnia nadzieja greckiej Anatolii, decydowaa
porednio o polityce wewntrznej Andronika II, wymuszajc oszczdnoci bud-
etowe i skaniajc basileusa do zmian kadrowych w administracji12. Oddzia-

Pachymeres, De Michaele et Andronico Palaeologis [w:] Corpus Scriptorum Historiae Byzantinae,

ed. I. Bekker, Bonn 1835, s. 399-400, 416-442, 451-452 [dalej strony edycji boskiej w nawiasach].
Najlepsze opracowanie krytyczne walk Kompanii z Turkami: E. Marcos Hierro, Almogvers: la
histria, Barcelona 2005, s. 130-166.
8
Andronik II ucieka si dla uregulowania nalenoci do rozmaitych rodkw: zawiesi pensje urzd-
nikom dworskim i wasnym oddziaom wojskowym, psu monet i ustanowi prowizorycznie
sitokrithon czyli nadzwyczajn form spacania podatku oikomodion, jak twierdzi J. Bompaire, Sur
trois termes de fiscalit byzantine, Bulletin de correspondance hllnique, 80 (1956), s. 631. Zob. te
M.F. Hendy, Studies in the Byzantine Monetary Economy, c. 300-1450, Cambridge 1985, s. 205, 221-
224 i A.E. Laiou, op.cit., s. 141-145.
9
Godno cezara (kaisar) niegdy jeden z tytuw zarezerwowanych dla wadcy plasowaa si na
czwartym miejscu w wczesnym Cesarstwie. Roger wynegocjowa j w pocztkach 1305 r., a cere-
monia inwestytury odbya si 10 kwietnia w kwaterze kataloskiej w Kallipolis (Gallipoli). A.E.
Laiou, Constantinople, s. 143-144. Warto przypomnie, e w kultywujcym rzymsk tradycj poli-
tyczn Bizancjum dysponujcy poparciem armii wodzowie czsto sigali po cesarsk purpur. wiey
przykad Michaa VIII Paleologa, ktry przej najwysz wadz opierajc si na aciskich najemni-
kach, musia wzbudza niepokj modego wspcesarza i porusza jego wyobrani. Por. D.J.
Geanakoplos, op.cit., s. 33-46.
10
Rabunki, gwaty i wymuszenia towarzyszyy przemarszowi Kompanii od ldowania na pwyspie
Artaki w padzierniku 1303 r., przeradzajc si po mierci Rogera de Flor w gon i okrutn
wendett katalosk. Obfitego rejestru ekscesw popenionych w Anatolii dostarcza Pachymers
(patrz przyp. 5). O zbrodniach kataloskich na zachodnim brzegu Bosforu zob. Pachymers, XII, 27;
Muntaner, CCXXII [439440]; A. Lowe, The Catalan Vengeance, London 1972, s. 69, 80-82;
E. Marcos, Almogvers, s. 212.
11
Genueczycy () widzieli dobrze, e jeli ci ludzie [Kataloczycy] pozostan (), oni sami utra-
c zaszczyty i potg, ktr mieli w Cesarstwie; e cesarz nie omiela si czyni niczego wbrew ich
woli, ale e odtd bdzie pogardza nimi, jak ujmuje to Muntaner, CCII [406]. Warto zwrci za
Angeliki Laiou uwag na rwnoczesne narastanie politycznej i handlowej rywalizacji katalosko-
genueskiej w zachodniej czci basenu Morza rdziemnego, zwaszcza wok Korsyki i Sardynii.
A.E. Laiou, Constantinople, s. 148.
12
Nostoggos Doykas (Nostongos Dukas), megas hetaireiarches i gubernator prowincji anatolijskiej ze
stolic w Magnsii (Magnizji) nad Sipylos, zosta przez cesarza zoony z urzdu i internowany
w klasztorze Peribleptos (Perivleptos) z powodu oskare wniesionych przeciw Rogerowi de Flor.
18 WIKTOR OSTASZ

ywaa nawet na stosunki w rodzinie cesarskiej, zwikszajc wpywy Ireny Ase-

niny, teciowej Rogera13 i porniajc Andronika z jego synem, wspcesarzem14.
Sze i p tysica doborowych kataloskich wojownikw w bizantyskich re-
aliach z pocztku XIV w. znaczyo tyle, co korpus janczarw w osmaskiej
Turcji kluczow, niezawodn, lecz obosieczn bro. Roger de Flor awansowa
w praktyce na drugiego po Michale IX gwnodowodzcego bizantyskiej armii.
Kompania cieszya si wzgldami Andronika, ktry nie ufajc ju wasnym woj-
skom, stawia wszystko na katalosk kart15.
Potny zastrzyk aciskiej krwi przyjty przez osabione Bizancjum nie
mg uj uwagi si Zachodu. wiea pami o panowaniu Frankw w Kon-
stantynopolu wci u wielu z nich wyostrzaa apetyty, a przy tym narastao prze-
konanie, e dla odzyskania Ziemi witej niezbdne jest przywrcenie jednoci
Kocioa, czy to poprzez uni, czy to przez podbj Bizancjum16. Planom restau-
racji Cesarstwa aciskiego, wpisanym teraz silnie w nurt krucjatowy, tradycyj-
nie patronowa francuski dom krlewski, pod ktrego skrzyda schronili si ostat-
ni Courtenayowie, wygnani znad Bosforu. Ich wykonania podj si ambitny

Pachymers, XI, 24 [428-433]; E. Trapp, Prosopographische Lexikon der Palaiologenzeit, Wien

1976-1996 [dalej: PLP], nr 20725 (t. VIII, s. 183-184).
Ze relacje z wodzem Kompanii byy take prawdopodobnie przyczyn dymisji Nikphorosa
Choymnosa (Nikifora Chumnosa) z kluczowego politycznie stanowiska mesazona i powoania na jego
miejsce Theodrosa Metochitsa (Teodora Metochitisa). I. evenko, The Imprisonment of Manuel
Moschopoulos, Speculum, 27 (1952), s. 147, 155 przyp. 83; J. Verpeaux, Le cursus honorum de
Thodore Mtochite, Revue des tudes Byzantines, 18 (1960), s. 195-198. O funkcjach mesazona zob.
J. Verpeaux, Contribution letude de ladministration byzantine: , Byzantinoslavica, 16
(1955), s. 270-296.
13
Midzy Iren, on bugarskiego ex-cara z 1279 r. Ivana Asena III, a jej wojowniczym ziciem
szybko wykiekowaa serdeczna przyja i wsppraca polityczna, czego przekonywajco dowodzi
A. Rubi i Lluch (legenda wrd historykw Kompanii Kataloskiej), Nuevos aspectos de Roger de
Flor en la historia de Paquimeres, Boletn de la Real Academia de Buenas Letras de Barcelona, 14
(1929-1930), s. 40-47.
14
Andronik II mia nawet izolowa syna od stolicy i jej buntowniczych k politycznych. U.V. Bosch,
Kaiser Andronikos III. Palaiologos. Versuch einer Darstellung der byzantinischen Geschichte in den
Jahren 1321-1341, Amsterdam 1965, s. 9.
15
Wedug Pachymersa cesarz rozczarowa si nielojalnoci i nisk wartoci bojow greckiej armii.
Przyczyni si do tego bunt wybitnego stratega Alexiosa Philanthrpnosa (Filanthropinosa) w 1296 r.
i fiasko kampanii azjatyckiej Michaa IX w 1302 r. Szerzej zob. A.E. Laiou, Constantinople, s. 80-
91; A. Laiou, Some Observations on Alexios Philanthropenos and Maximos Planoudes, Byzantine and
Modern Greek Studies, 4 (1978), s. 89-99. W tej sytuacji basileus nie waha si wstrzyma wypaty
odu rodzimym oddziaom, by sta go byo na usugi Kompanii Kataloskiej, ktr wzmocni tysi-
cem Alanw pod Girgonem i greckim kontyngentem pod megas archonem Maroylsem (Marulisem).
Pachymers, XI, 21 [423-424]. Sylwetka Maroylsa: PLP nr 17141 (t. VII, s. 130-131). Dziki temu
armia Rogera de Flor zyskaa niewtpliwie dodatkow legitymizacj w oczach poddanych cesarza.
16
Pomys zbrojnego opanowania Bizancjum wczyli do swych programw krucjatowych m.in.
Guillaume dAdam, autor De modo Saracenos extirpandi z 1310 r. (Recueil des Historiens des
Croisades, ed. C. Kohler [dalej: RHC], Documents Armniens, vol. II, Paris 1906, s. 519-556), Pierre
Dubois (De recuperatione Terre Sancte, 1305-1307 = The Recovery of the Holy Land, ed. W.I.
Brandt, New York 1956, s. 172) czy wybitny Kataloczyk Ramon Llull (E. Mller, Das Konzil von
Vienne 1311-1312, seine Quellen und seine Geschichte, Mnster 1934, dok. IV, s. 694), a szeroko roz-
win go dominikanin Brochard w swoim Directorium ad passagium faciendum z 1332 r. (RHC,
Documents Armniens, vol. II, Paris 1906, s. 379-517). Stan przygotowa krucjatowych w latach
1291-1303 przedstawia F. Heidelberger, Kreuzzugsversuche um die Wende des 13. Jahrhunderts,
Berlin-Leipzig 1911 (Abhandlungen zur Mittleren und Neueren Geschichte, 31), s. 1-23. Zob. take
D.J. Geanakoplos, Byzantium and the Crusades, 1261-1354 [w:] A History of the Crusades, vol. III:
The Fourteenth and Fifteenth Centuries, ed. H.W. Hazard, Madison 1975, s. 27, 42-46; N. Housley,
The Avignon Papacy and the Crusades, 1305-1378, Oxford 1986, s. 12-14.
Kompania kataloska a idea wskrzeszenia Cesarstwa aciskiego... 19

Karol de Valois (1270-1325), brat Filipa IV Piknego (1285-1314), dziki lubo-

wi z Katarzyn de Courtenay tytularny cesarz Konstantynopola od stycznia 1301
roku.
Ten sam pokj z Caltabellotty, ktry zluzowa Kataloczykw i po-
pchn ich na bizantyskie szlaki, rozwiza rwnie rce wadcom po obu stro-
nach barykady. Traktat, podpisany przy mediacji Karola de Valois, wpisywa si
w schemat jego dziaa zmierzajcych do zaangaowania obu zwanionych stron
w zamorsk ekspedycj. P roku wczeniej, 11 marca 1302 r., Karol i andega-
weski wadca Neapolu Karol II Kulawy (12851309) odnowili dawne antybi-
zantyskie przymierze z Viterbo (1267)17. Pochonity umacnianiem wpyww
rodu na Wgrzech, ostrony Karol II pozosta drugoplanowym graczem18. Nato-
miast w cztery tygodnie po Caltabellotcie, 26 wrzenia 1302 r., do grona aliantw
Karola doczy formalnie Fryderyk III, zobowizujc si dostarczy posiki dla
wyprawy19. Sprawy bizantyskie byy nieobce temu dynacie, ktry w 1295 r.
otar si o maestwo z Katarzyny de Courtenay20, w 1296 r. nosi si z zamia-
rem wydania swej siostry Jolanty za Michaa IX21, a jesieni 1302 r. zaaprobowa
plan ekspedycji swych kataloskich najemnikw do Azji Mniejszej.
W oczach entuzjastw wskrzeszenia Cesarstwa aciskiego Kompania
przeistaczaa si w forpoczt aciskiej armii krzyowej, w rodzaj V kolumny
operujcej w samym sercu Bizancjum. Kataloczycy kontrolowali Azj Mniejsz,
orodek regeneracji greckiej pastwowoci po katastrofie IV krucjaty22. Gdyby
zatknli tam sztandary aciskiego imperium, osaczone z obu flanek cesarstwo
Paleologw staoby si atwym upem dla krzyowych rewindykatorw z Za-
chodu.

17
A.E. Laiou, Constantinople, s. 130, 201. Karol II Kulawy by synem i nastpc Karola dAnjou
(brata Ludwika IX witego), ktry obj z papieskiego nadania tron Krlestwa Sycylii jako Karol I
(1266-1285). Ojciec Karola de Valois, Filip III miay (1270-1285), by dla Karola II kuzynem.
18
S. Runciman, op.cit., s. 280, 286-288; . Lonard, Les Angevins de Naples, Paris 1954, s. 201.
19
Posiki miay liczy dwadziecia galer i dwustu rycerzy; w razie osobistego udziau Fryderyka
w wyprawie kontyngent powikszyby si o dziesi okrtw i czterystu milites. Ugoda przewidywaa
czteromiesiczn sub tych oddziaw u boku Karola z opcj podwojenia tego okresu w razie prze-
cigania si wojny. Dokument opublikowany w: Charles du Fresne du Cange, Histoire de lEmpire de
Constantinople sous les empereurs franais, Paris 1657, Chartes, s. 43. A.E. Laiou, Constantinople,
s. 130-131.
20
Rk Katarzyny zaproponowa Fryderykowi Bonifacy VIII na spotkaniu w Velletri wkrtce po ob-
jciu tronu Piotrowego w czerwcu 1295 r. W wianie mody dynasta otrzymaby prawa do Cesarstwa
aciskiego. Pragmatyczna Katarzyna owiadczya jednak papieowi, e ksiniczka bez ziemi nie
powinna polubia ksicia bez ziemi i projekt upad, uatwiajc Fryderykowi wybr midzy acisk
koron cesarsk a koron krlewsk Sycylii, oferowan mu przez wyspiarzy. L. Salvatorelli, LItalia
comunale dal secolo XI alla met del secolo XIV, Milano 1940, s. 697; S. Runciman, op.cit., s. 281-
282; E. Marcos, Almogvers, s. 65-66.
21
C. Marinescu, Tentatives de mariage de deux fils dAndronic II Palologue avec des princesses
latines, Revue historique du sud-est europen, 1 (1924), s. 140, 142-143 (peny tekst listu Fryderyka
do Jakuba II w tej sprawie, ze zbiorw Arxiu de la Corona dArag, Cartes Reiales Diplomtiques, nr
10064 = H. Finke, Acta Aragonensia, Berlin-Leipzig 1908 [dalej: Acta Arag.], vol. III, nr 26, s. 53-
55). Projekt upad z nieznanych przyczyn; by moe za spraw Konstancji, matki Jakuba i Fryderyka,
dcej do pojednania obu braci oraz do zdjcia kltwy z obrocw kataloskiego panowania na Sy-
cylii, zainspirowane przez Fryderyka maestwo krlewny ze schizmatykiem zniweczyoby bowiem
perspektyw pokoju z papiestwem i przywrcenia modego krla na ono Kocioa. Por. S. Runciman,
op.cit., s. 282.
22
Ulokowane w Azji Cesarstwo Nikejskie (1204-1261) bywa nazywane centrum greckiego patrio-
tyzmu. J. Irmscher, Griechischer Patriotismus im 14. Jahrhundert, XIVe Congrs International des
tudes Byzantines, Bucureti 1971, vol. II, s. 133-137.
20 WIKTOR OSTASZ

Wyprawa Kompanii Kataloskiej nosia wszelkie znamiona prywatnego

przedsiwzicia Rogera de Flor. Dawny pirat i templariusz by jej wycznym po-
mysodawc, niekwestionowanym liderem i gwnym beneficjentem. Wypywa-
jcych z Messiny na wschd w sierpniu 1303 r. rycerzy, pieszych almugawarw
i marynarzy niewiele czyo oprcz dzy zysku i autorytetu Rogera. Ta zbiera-
nina awanturnikw krya w swym onie nie tylko podziay stanowe i jzykowo-
etniczne, ale take sprzeczne lojalnoci i przeciwne pozycje zajmowane w ogniu
zakoczonej wieo wojny. Byli tam nieskazitelni wasale hrabiego-krla Jaku-
ba II (1291-1327)23, byli te jego nieposuszni baronowie bronicy wbrew
seniorowi sycylijskiej korony jego brata, Fryderyka III, i eks-onierze Karola
Kulawego24. Zgoszenie prawa do zwierzchnoci nad Kompani nie stanowio
trudnoci; kopotu przysparzay dopiero prby jej rzeczywistego zdominowania
przez jednego z wadcw.
Ktokolwiek zamyla uczyni Kompani narzdziem w swym rku, mu-
sia pozyska cho jedn z jej wielkich indywidualnoci. U boku Rogera de Flor
donios rol odgrywali w kataloskich oddziaach nobil Berenguer dEntena,
przywizany do dynastii kronikarz Ramon Muntaner i bezwzgldny karierowicz
Bernat de Rocafort25. Kandydaci na suwerenw prbowali wprawdzie trzykrotnie
zastpi tych wodzw wasnymi namiestnikami, ale Kompania okazaa si niepo-
datna na sterowanie z zewntrz26.
W roku 1303, gdy Kompania Kataloska poeglowaa na wschd, Karol
de Valois nie by prawdopodobnie wiadom jej istnienia, zajty montowaniem
systemu sojuszy, ktry mia wkrtce postawi przetrwanie Bizancjum pod zna-
kiem zapytania. Przedueniem jego kiekujcego przedsiwzicia byy jednak
dziaania Fryderyka III, dawnego seniora Kompanii, ktry od samego pocztku
zamyla uy jej do zdobycia Konstantynopola27.

23
Jakuba II (ur. 1267), redniego syna Piotra III Wielkiego, przyjo si nazywa Sprawiedliwym,
cho z rwnym powodzeniem mogyby do przylgn przydomki innych wadcw tej dynastii, jak
zauwaa przenikliwie jego biograf, Jess-Ernesto Martnez Ferrando. By Liberalny, przyzwalajc
na dalszy rozwj wyjtkowego ustroju Korony Aragonu, ktry bywa okrelany jako monarchia uka-
dowa. Sw pobonoci i pokojowoci zasuy na tytu Katolickiego. Z jednej strony religijny,
z drugiej przejty ide jednoci swych pastw i racj stanu, Jakub jako syn wykltego monarchy ska-
zany by na cige rozstrzyganie konfliktu dwch wartoci. Zdecydowa si na trudny kompromis
z Kocioem w sprawie sycylijskiej (traktat w Anagni 1295), opuszczajc swego brata Fryderyka III
na placu boju z Andegawenami. Zdobywc sta si w latach 1323-1326, pokonujc Pizaczykw
w wojnie o Sardyni. J.-E. Martnez Ferrando, Jaume II [w:] J.-E. Martnez Ferrando, S. Sobrequs
i Vidal & E. Bagu, Els descendents de Pere el Gran. Alfons el Franc, Jaume II, Alfons el Benigne,
Barcelona 1961, s. 56-145. Wiele cech usposobienia wydaje si czy Jakuba II z innym rozkazo-
dawc Rogera de Flor, cesarzem Andronikiem II (por. przyp. 3).
24
Uwag na udzia byych andegaweskich onierzy w ekspedycji Rogera de Flor jako pierwszy
zwrci D. Jacoby, La Compagnie catalane et ltat catalan de Grce. Quelques aspects de leur
histoire, Journal des Savants, 1966, s. 79-80.
25
Ich wyczerpujce curriculum vitae zamieszcza E. Marcos, Almogvers, s. 99-109.
26
Zob. dalej na temat ekspedycji bizantyskich Sana dArag (1305), Ferrana de Mallorca (1307)
i Thibauta de Chepoy (1307-1309). Ostatnia doczekaa si osobnego studium: A. Rubi i Lluch, La
Companya catalana sotal comandament de Teobald de Cepoy. Campanyes de Macednia i de
Teslia, 1307-1310, Miscellnia Prat de La Riba, 1 (1923), s. 219-270 = La Compagnie Catalane sous
le commandement de Thibaut de Chepoy. Campagnes de Macdoine et de Thessalie, 1307-1310,
LHellnisme contemporain, 9 (1955), s. 43-68.
27
Warto zwrci uwag, e projekty Fryderyka doskonale wpisyway si w tradycj sycylijskiej poli-
tyki zagranicznej. Od czasw Roberta Guiscarda rzdzona kolejno przez Normanw i Hohenstaufw
Sycylia funkcjonowaa jako baza wypadowa przeciwko Bizancjum. Por. S. Runciman, op.cit., s. 147-
148. W literaturze przedmiotu brak jasnego rozstrzygnicia, czy Fryderyk zamierza zdobywa
Kompania kataloska a idea wskrzeszenia Cesarstwa aciskiego... 21

Udzielajc swemu wiceadmiraowi, Rogerowi de Flor, zgody na sub

u Andronika II, Fryderyk wyrazi yczenie, by wszystko zostao tak zaarano-
wane, by nie obarczy jego samego adn win28. Chodzio o przekazanie posi-
kw wrogowi Kocioa, schizmatyckiemu cesarzowi Bizancjum, co na tle wieo
podpisanego zobowizania do wsparcia wyprawy Karola de Valois poczytano by
Fryderykowi za zdrad29. Takie posunicie monarchy, cho kci si z zawart
umow, jest atwe do wytumaczenia. Fryderyk musia dostrzega potencjalne ko-
rzyci z ulokowania si jego dawnych onierzy w punkcie docelowym planowa-
nej krucjaty. Dopki nie byo pewne, czy uda si ich uy do zdobycia Kon-
stantynopola, wola jednak nie zdradza swego atutu francuskim aliantom. Jako
niedoszy m Katarzyna de Courtenay mg zreszt uwaa si za nie gorszego
kandydata do tronu cesarzy ni Karol de Valois i liczy na odnowienie aciskie-
go pastwa pod wasnym berem. Maskujc swe plany, oficjalnie powoa si na
przywilej zmiany mocodawcy przysugujcy almugawarom i pozorowa niech
wobec planw przerzucenia Kompanii na Wschd30.
Mimo osignitego w sprawie ekspedycji porozumienia Roger i Fryde-
ryk nie odkryli przed sob wszystkich kart. Z jednej strony wiceadmira, ktry ju
na etapie negocjacji zapewni sobie w Cesarstwie wielk przyszo, musia
orientowa si w zawartych przez wadc antybizantyskich zobowizaniach,
skoro zaraz po rozpoczciu wyprawy na Wschd nawiza kontakt z Jakubem
II31. Z drugiej strony za krl Trinacrii by wiadom, e tak dugo, jak najemnicy
i ich wodzowie bd sowicie wynagradzani, trudno bdzie skoni ich do wypo-
wiedzenia posuszestwa cesarzowi. Nie majc za w tym momencie nic do
zaoferowania, nie pokada zaufania w Rogerze, dlatego nie wyda mu polecenia
przygotowania podboju Konstantynopola i nie ujawni przed nim swego zaanga-
owania w spraw Romanii32. Liczy jednak po cichu, e z czasem pomidzy
cesarzem i jego now armi powstan zadranienia. Niewykluczone, e w szere-
gach Kompanii znaleli si ludzie, ktrym zleci przypieszy konflikt.
Fryderyk odwleka wprowadzenie planu podburzenia Kataloczykw
przeciw Andronikowi w faz realizacji a do lata 1304 roku, kiedy otrzyma ko-
rzystne wieci. Wynegocjowa wwczas papieskie zezwolenie na akcj przeciw
Andronikowi, a rwnoczenie powiadomi o zamyle podboju Romanii swego

Konstantynopol na wasne konto, czy te po to, by go odda Karolowi de Valois. Zignorowanie po-
wszechnie uznawanych praw Karola do aciskiej korony cesarskiej wystawioby Fryderyka na
szwank nowej konfrontacji z papieem i Andegawenami (por. A.E. Laiou, Constantinople, s. 202),
a na to krl Trinacrii nie by jeszcze gotowy. Zdobycze na Wschodzie miay by wic raczej kart
przetargow w negocjacjach dotyczcych przyszoci Sycylii. Kontrolujc Kompani, Fryderyk zna-
lazby si na pozycji rozdajcego w militarnej rozgrywce o Konstantynopol i mgby wynegocjowa
dla siebie cenne ustpstwa, co dostrzega A.E. Laiou, Constantinople, s. 134.
28
Muntaner, CXCIX [401].
29
Por. E. Marcos, Almogvers, s. 110.
30
Acta Arag., II, nr 431, s. 681-682 = Diplomatari, nr XV, s. 16-17.
31
Zob. dalej na s. 12.
32
E. Marcos, Almogvers, s. 93. Sprawa Romanii (negocium Romanie) to powszechnie wystpu-
jcy w dokumentach z tego okresu kryptonim planowanej akcji przywrcenia Cesarstwa aci-
skiego. Por. np. A. Rubi i Lluch, Diplomatari de lOrient Catal (1301-1409): collecci de
documents per a la histria de lexpedici catalana a Orient i dels ducats dAtenes i Neoptria,
Barcelona 1947 [dalej: Diplomatari], nr XIII, s. 14; Corrispondenza tra Federico III di Sicilia
e Giacomo II d'Aragona, ed. F. Giunta & A. Giuffrida, Palermo 1972 [dalej: Corrispondenza], nr
XLVI, s. 91.
22 WIKTOR OSTASZ

brata, Jakuba II33. Tajemniczy dokument sycylijski z poowy 1305 r. podaje, e

do dziaania zmobilizowa krla Trinacrii raport grupy onierzy Kompanii przy-
byych z Bizancjum na temat amania kontraktu przez Andronika i moliwoci
wywoania kataloskiego buntu przeciw cesarzowi34. Ich wizyta na sycylijskim
dworze miaa mie miejsce wkrtce po wyruszeniu Kompanii na Wschd. Na
podstawie wymienionych okolicznoci (gd zmusi Kataloczykw do grabiey,
cesarz nie stosowa si do umowy) mona wiza ten epizod z zimowaniem
Kompanii na pwyspie Artaki na przeomie 1303/1304 roku i jej ekscesami wy-
woanymi opnieniem w wypacie odu. W tym czasie doszo do dwch dezer-
cji spod sztandarw Rogera de Flor. Jesieni 1303 r. rozsta si z Kompani
i przenis na od ksicia Aten aragoski nobil Ferrn Ximnez de Arens, po-
minity przy rozdziale bizantyskich godnoci, a wiosn 1304 r. pody w jego
lady oddzia almugawarw35. Poniewa samozwaczy delegaci Kompanii przy-
byli na dwr Fryderyka III najpniej w czerwcu 1304 r., wolno przypuszcza, e
byli to wanie ludzie Arenosa albo owi kolejni dezerterzy, ktrzy do do-
czyli36. Aragoski nobil z pewnoci chtnie nawiza kontakt z dawnym senio-
rem w nadziei na pokrzyowanie Rogerowi de Flor jego bizantyskiej kariery.
Przebywajcy w Atenach Arens nie na wiele jednak mg si zda Fry-
derykowi. Dlatego te krl Trinacrii wyznaczy do wzniecenia buntu Kompanii
przeciw Andronikowi Berenguera dEntena, szykujcego si, by doczy do
Rogera de Flor na Wschodzie37. Kataloski baron mia przetrze szlaki kolejnej
ekspedycji antybizantyskiej pod komend przyrodniego brata krla, Sana
dArag. Rwnoczenie zobowiza si do wykonania tajnych rozkazw Jakuba
II (20 VI 1304) i w rezultacie wyruszy do Bizancjum w roli podwjnego agenta
(IX 1304)38.
Entena zawid oczekiwania Fryderyka. Tym, z kim nawiza najbli-
sz wspprac, by Roger de Flor, podwczas ju cesarski zi39 i szsta w ofi-
cjalnej hierarchii persona Bizancjum. Ten niezaleny kosmopolita wiza wielkie
nadzieje z karier u boku Andronika II i sta na drodze wszelkim planom aci-
skiego podboju Bizancjum. Dominujc w greckim Cesarstwie, mg osign

33
O misji dwch dominikanw do papiea: Diplomatari, nr XI, s. 12 & nr XV, s. 17. Brak wzmianki
o tym poselstwie w aktach Benedykta XI (C. Grandjean, Le Registre de Benot XI, Paris 1905).
Poselstwo Rogera de Llria (wac. Ruggero di Lauria, wybitny admira kataloski neapolitaskiego
pochodzenia) do Jakuba II: Diplomatari, nr XI, s. 11-12. Rekomendacja Fryderyka dla Rogera de
Llria: Corrispondenza, nr XXVIII, s. 72.
34
Acta Arag., II, nr 431, s. 680-686 = Diplomatari, nr XV, s. 16-19.
35
Pachymers, XI, 14 [399]; XI, 21 [418-419]; E. Marcos, Almogvers, s. 132-139.
36
Naley wtpi, by Arens zdy wysa emisariuszy przed nadejciem zimy. Od koca XIII w. zi-
mowa egluga zyskaa wprawdzie na intensywnoci, ale na Morzu Joskim i wodach na wschd od
Sycylii panoway zwykle warunki bardzo nieprzyjazne, zwaszcza dla rejsw w kierunku zachodnim.
Por. J.H. Pryor, Geography, technology, and war: studies in the maritime history of the
Mediterranean, 649-1571, Cambridge-New York 1992, s. 87-93.
37
Acta Arag., II, nr 431, s. 683 = Diplomatari, nr XV, s. 17.
38
Diplomatari, nr X, s. 10-11: pismo Enteny do Jakuba II z 20 czerwca 1304 r., zawierajce solenn
obietnic wypenienia otrzymanych rozkazw. Por. te A.E. Laiou, Constantinople, s. 139-140.
39
Jak zauwaa S. Binon, propos dun prostagma indit dAndronic III Palologue, Byzantinische
Zeitschrift, 38 (1938), s. 391, cesarskim ziciem (gambros) w szerokim znaczeniu tego sowa
okrelano take cudzoziemca oenionego z blisk krewn basileusa, w tym z jego siostrzenic. Zaye
relacje rodzinne midzy Andronikiem a Rogerem podkrela Muntaner, CCII [407], wkadajc w usta
basileusa adresowany do wodza najemnikw zwrot mj synu. Ogromny kredyt zaufania, cierpli-
woci i przychylnoci udzielony Rogerowi przez Andronika nadaje tej informacji sporo wiary-
godnoci.
Kompania kataloska a idea wskrzeszenia Cesarstwa aciskiego... 23

nieporwnanie wicej ni atakujc je na rachunek Fryderyka III lub Karola de

Valois. Szerokie stosowanie bizantyskich atrybutw wadzy chorgwi i pie-
czci megaduksa, a potem cezara dobitnie wyraao now lojalno de Flora
i jego identyfikacj z rol dygnitarza Imperium40.
Roger natychmiast zadba o asymilacj towarzysza, rekomendujc go
Andronikowi i przekazujc mu swj tytu megaduksa. wiadomie postara si, by
Entena pokn t sam przynt, na ktr on sam pozwoli si zowi. Pomylna
realizacja dalekosinych ambicji Rogera zaleaa od poparcia Kompanii, dlatego
konieczne byo zbudowanie probizantyskiego stronnictwa w oparciu o ase na
zaszczyty i ziemi rycerstwo. Nie okazao si to wcale trudne, bo podobnymi to-
rami biega myl Andronika. Tradycyjna cesarska polityka wzmacniania wierno-
ci aliantw przez obsypywanie ich honorami wysza naprzeciw aspiracjom rycer-
stwa przewodzcego wyprawie. Bizantyczycy dostrzegali w szlachetnie urodzo-
nych liderach Kompanii jedynych partnerw do rozmw, a zarazem materia na
lojalnych wsppracownikw41. I tak na yczenie Rogera Andronik uczyni Ara-
goczyka Ferrana de Ahonesa admiraem i oeni go z crk greckiego archonta
Raoyla Pachysa (Raula Pachisa). W rezultacie jego obyczaje i sposb mylenia
ulegy bizantynizacji. Po wybuchu konfliktu katalosko-greckiego cesarz wyzna-
czy nawet przebywajcego u jego boku admiraa do obrony portw Morza Mar-
mara przed atakami jego kompanw42. Podobn drog zbliy si do Bizancjum
w pniejszym czasie marnotrawny syn Kompanii, Ferrn de Arens, ktry wst-
pi na sub cesarza w lipcu 1307 r.43

40
Muntaner, CCIII [409], CCIV [413]; D. Jacoby, op.cit., s. 80-81.
Megaduks by w Bizancjum Paleologw naczelnym komendantem floty wojennej. Do roku 1305 ten
zaszczytny tytu oznacza pit pozycj w hierarchii godnoci i jak si wydaje naley go rozumie
raczej jako funkcj sztabow ni operacyjn. Pseudo-Kdinos, Trait des offices, ed. Jean Verpeaux,
Paris 1966 [dalej: Pseudo-Kdinos], I [134-135], III [167], a take s. 26 (wstp edytora); J. Verpeaux,
Le cursus honorum, s. 197. Muntaner, CXCIX, 403, rozszerzajc wadz z nim zwizan na cao
si zbrojnych oraz wyspy i wybrzea Imperium, prawdopodobnie oddaje rozumienie tego tytuu przez
Rogera i Kompani. Sabo bizantyskich si morskich w epoce Paleologw predestynowaa do god-
noci megaduksa cudzoziemcw. Przed Rogerem de Flor przewinli si przez to stanowisko Licario
z Vicenzy i Giovanni de lo Cavo, a bezporednio po nim piastowali je Berenguer dEntena i Ferrn
Ximnez de Arens. D.J. Geanakoplos, Emperor Michael VIII, s. 235-237, 295-299; A.E. Laiou,
Constantinople, s. 132, przyp. 16. Warto podkreli, e flota bizantyska zostaa przez cesarza An-
dronika II powanie zredukowana i kady megaduks musia polega przede wszystkim na prywatnych
siach. H. Ahrweiler, Byzance et la mer. La marine de guerre, la politique et les institutions maritimes
de Byzance aux VIIe-XVe sicles, Paris 1966, s. 376-381; L.-P. Raybaud, Le gouvernement et
l'administration centrale de l'empire byzantin sous les premiers Palologues (1258-1354), Paris 1968,
s. 255.
Godno cezara plasowaa si natomiast ju tylko trzy miejsca poniej tronu cesarskiego. Otaczajcy
j splendor oraz przynaleno Rogera do dynastii (dziki maestwu z Mari Asen) kazay Kata-
loczykom postrzega j jako niemal rwnoznaczn z sam koron basileusw. Muntaner, CCXII
[423]; A.E. Laiou, Constantinople, s. 143-144; E. Marcos, Almogvers, s. 189-196.
41
Pachymers, XI, 12 [393] daje temu wyraz przy okazji opisu przybycia Kompanii do Konstan-
tynopola, przeciwstawiajc szlachetno Arenosa barbarzystwu pozostaych.
42
Muntaner, CCIII [408]; Pachymers, XII, 26; E. Marcos, Almogvers, s. 132, 210-211. Admira,
zgodnie z definicj Pseudo-Kdinosa, III [183], dowodzi ca flot w myl rozkazw swego przeo-
onego, megaduksa. Roger de Flor musia dobrze zna bizantyski system urzdw, skoro zada dla
Ahonesa godnoci idealnie przystajcej do roli dowdcy operacyjnego floty kataloskiej, jak ten
mia odegra w jego planach. Lista Pseudo-Phakrassa (Pseudo-Fakrasisa, ok. 1321-1328 r.) umiesz-
cza admiraa na czterdziestym czwartym miejscu w hierarchii. L.-P. Raybaud, op.cit., s. 271.
43
Pachymers, XI, 12 [393] twierdzi, e w 1303 r. Arens podj sub u cesarza niewzywany, po-
wodowany szlachetnym zamiarem wsparcia Imperium przeciw muzumanom. Kronikarz sugeruje, e
Arens przyby do Bizancjum niezalenie od wyprawy Rogera. Powodem przejciowego wystpienia
24 WIKTOR OSTASZ

Wizyt Enteny w Konstantynopolu w grudniu 1304 r. poprzedzio krt-

kie spotkanie z Rogerem, ktre niewtpliwie suyo uzgodnieniu wsplnej takty-
ki44. De Flor postanowi korzystnie uregulowa swoj pozycj w Cesarstwie
przed powrotem do Azji Mniejszej, stosujc wobec mocodawcy element szan-
tau. Dawa Andronikowi do zrozumienia, e jego ludzie nie s nastawieni tak
przychylnie do Grekw jak on sam, i e ociganie si z wypat odu grozi
niepokojami w armii. Ilustracj jego sw by upieczy wypad Kataloczykw w
okolice Kallipolis (Gallipoli). Butne zachowanie Enteny w stolicy wpisywao si
w plan zimowego ochodzenia stosunkw z cesarzem45. Obaj z Rogerem odrzu-
cili witeczne zaproszenia na dwr Andronika. Na pozr wszystko ukadao si
po myli Fryderyka, ktry tymczasem wysa na Morze Egejskie flot Sana
dArag. Przybycie infanta zbiego si jednak w czasie z odebraniem przez Ro-
gera insygniw cezara i cesarskiej inwestytury na Anatoli (10 kwietnia 1305)46.
Nadszed czas ujawnienia prawdziwego stanowiska liderw Kompanii wobec
projektw ataku na Bizancjum. Roger wprost zabroni infantowi zapuszcza si
na pnoc od Lesbos, pozostawiajc mu jedynie opcj pustoszenia greckich wysp,
zdominowanych zreszt ekonomicznie przez Genueczykw, kataloskich
rywali47.
Wszystko byo przygotowane do nowej wyprawy w gb Azji Mniejszej,
ktra w zamyle Rogera i Berenguera miaa im obu przynie niezmierzone pro-
fity, wielk saw i wymarzon potg. Kapitanowie najemnych oddziaw przy-
janili si od czasu wsplnych walk na Sycylii; zawarli nawet kontrakt

Aragoczyka z szeregw Kompanii miao by oburzenie maltretowaniem Grekw w Kyzikos na p-

wyspie Artaki. Pachymers, XI, 14 [399]. Wg Muntanera, CCI [405], Arens nalea jednak do ludzi
zwerbowanych przez Rogera na Sycylii, a jego pniejsze upiestwa w Tracji (Muntaner, CCXXIII
[440-442]) podwaaj prawdziwo informacji o wraliwym sumieniu rycerza. Grecki historyk mg
te wiadomoci zaczerpn z ust samego Arenosa, ktry suy pniej cesarzowi tak gorliwie, e do-
prowadzi do ujawnienia spisku carycy Ireny, teciowej Rogera. Pachymers, XIII, 30. A. Rubi,
Nuevos aspectos, s. 46.
44
Muntaner, CCXI [422-423]; E. Marcos, Almogvers, s. 173-175, 183-185.
45
Por. A.E. Laiou, Constantinople, s. Po zawiniciu do portu Kataloczyk zada wydania mu
Jana, cesarskiego syna, jako rkojmi nietykalnoci, a po odmowie przez kilka dni nie schodzi z poka-
du swej galery. Andronik udobrucha go wrczeniem insygniw, ale przy skadaniu przysigi na wier-
no cesarzowi Entena zastrzeg, e w dalszym cigu bdzie obowizywa go hod lenny zoony
Fryderykowi III. Pachymers, XII, 11-12 [497-500]. T klauzul mona interpretowa jako prb za-
godzenia przez Enten negatywnego wydwiku wasnych posuni w oczach Fryderyka. Poniewa
wsppraca barona z krlem Trinacrii nigdy ju nie zostaa wznowiona, nie wydaje si, eby sformu-
owanie miao jakiekolwiek praktyczne znaczenie poza wzbudzaniem niepokoju Andronika zgodnie
z taktyk negocjacyjn przyjt przez Rogera de Flor.
46
A.E. Laiou, Constantinople, s. 143-145. Por. F. Dlger, Regesten der Kaiserurkunden der
ostrmischen Reiches, 4. Teil: Regesten von 1282-1341, Mnchen-Berlin 1960, nr 2277, s. 44.
Pierwsze wzmianki o niszczycielskich rajdach Sana s datowane na kwiecie. Warto podkreli, e
Pachymers i Muntaner nieco odmiennie krel w swych dzieach zakres wadzy przyznanej
Rogerowi przez Andronika. Kataloczyk twierdzi, e cezar otrzyma w lenno cae Krlestwo Anatolii
wraz z wyspami. Grek natomiast utosamia obszar kompetencji administracyjnych Rogera z ca t
ziemi, nad ktr Cesarstwo utracio kontrol i ktr dopiero naleao odbi z rk Turkw, a zatem
wyjmuje spod wadzy Rogera metropolie w rodzaju Philadelpheii (Filadelfii) czy Magnsii, zarzdza-
ne przez gubernatorw. Ta ostatnia wersja wydaje si nieco blisza prawdy, odpowiada bowiem stan-
dardom polityki osadzania najemnikw na pograniczu. Ponadto praktyka nadawania ziemi kontrolo-
wanej przez muzumanw ma precedens choby w postaci synnego konkordatu z Melfi (1059),
w ktrym papie Mikoaj II przekaza Robertowi Guiscardowi arabsk Sycyli.
47
Pachymers, XII, 22 [522]. O strefach wpyww genueskich w basenie Morza Egejskiego zob. D.
Quirini-Popawska, Italia i basen Morza rdziemnego w latach 1204-1453 [w:] Wielka Historia
wiata, t. V: Pne redniowiecze, red. K. Baczkowski, Krakw 2005, s. 193.
Kompania kataloska a idea wskrzeszenia Cesarstwa aciskiego... 25

braterstwa, ustanawiajcy ich wzajemnie spadkobiercami na wypadek bezpo-

tomnej mierci48. Trudno oprze si wraeniu, e wyprawa Kompanii Katalo-
skiej bya niemal od pocztku ich wsplnym yciowym przedsiwziciem. Pod
cesarskim sztandarem otwieray si dla nich bajeczne perspektywy, ale wbrew
pozorom awanturnicy nie zadowolili si jednym protektorem i poszukali wspar-
cia na Zachodzie. Podczas gdy imi Rogera de Flor wiele znaczyo w rejonie Le-
wantu i umoliwio Kompanii zawarcie korzystnej umowy z Andronikiem49,
zasug Enteny byo uzyskanie dla wyprawy potajemnej aprobaty hrabiego-krla
Jakuba II, naturalnego seniora Kataloczykw50.
W przeciwiestwie do Fryderyka III i, pniej, Karola de Valois, wadca
Korony Aragonu nie przejawia otwarcie zainteresowania Kompani ani nie usi-
owa jej podporzdkowa. W oczach zarwno ludzi epoki, jak i wikszoci no-
woytnych historykw pozostawa obojtny i zdystansowany wobec wielkiej wy-
prawy. Dwa zachowane w koronnym archiwum dokumenty przekonuj jednak,
e byy to pozory. Intrygi wytrawnych dyplomatw dojrzewaj zwykle pod klo-
szem dyskrecji a jeli sekret dziel z wadc tylko dwaj awanturnicy i ich zaufa-
ny pose, nietrudno o to, by lad po tajnych planach zagin.
30 padziernika 1303 r. Jakub zaakceptowa postulaty przedoone mu
przez Ferrera de Torrelles w imieniu Enteny i de Flora, ktre w zasadzie stano-
wiy projekt bizantysko-aragoskiego ukadu o wzajemnej pomocy. Postulat
wsparcia przez Andronika pienidzmi i flot planowanego przez Jakuba podboju
Sardynii trci absurdem na tle saboci finansowej i militarnej Bizancjum, ale by
zapewne obliczony gwnie na zainteresowanie hrabiego-krla projektem. Obaj
wodzowie mieli wystpi w charakterze ambasadorw Jakuba II na dworze bi-
zantyskim i otrzymali obietnic uzyskania z jego strony wszelkiej potrzebnej
pomocy. Przewidziana zostaa ponadto moliwo rekrutacji nowej kompanii
przez cesarza w krajach Jakuba51.
20 czerwca 1304 r. w licie wysanym z Messiny Entena uroczycie
obieca swemu suwerenowi doprowadzi do pomylnego zakoczenia, ku
honorowi, zyskowi i umocnieniu wadzy Jakuba, zlecon mu na czas suby u ce-
sarza Bizancjum misj, ktrej szczegw nie ujawni52.
Wymowa pierwszego z dokumentw jest jasna: hrabia-krl ywi przy-
jazne plany wobec Bizancjum, a niech wobec idei wskrzeszenia Cesarstwa a-
ciskiego. Stawiao go to na pozycji przeciwnej do zajmowanej przez papiea
i dom francuski, jego wieych aliantw, z ktrymi zwiza si w Anagni (1295).
Dalsze wzmocnienie potnej dynastii kapetyskiej nie leao w interesie Jakuba.
Pnocny ssiad ju raz w 1285 r. miertelnie zagrozi Koronie Aragonu, le ro-
koway take wybujae ambicje polityczne Francuzw w basenie Morza rd-
ziemnego. Hrabia-krl stara si zatem ostudzi zapa Fryderyka do uderzenia na

48
Tzw. germanitatis contractus. Mimo e Roger pozostawi po sobie crk i syna, jego przybrany brat
ubiega si za porednictwem Jakuba II o nieznan cz spadku zagarnit przez Genueczykw.
Diplomatari, nr XI, s. 27; E. Marcos, Almogvers, s. 83, 102.
49
Muntaner, CXCIX [402]: jego sawa bya wielka w Domu Cesarza [] podobnie w Romanii.
50
Diplomatari, nr IX, s. 9-10.
51
Ibidem, s. 10.
52
Diplomatari, nr X, s. 10-11. Entena potwierdza pene zrozumienie i gotowo do wykonania
postanowie wynikajcych z odpowiedzi na jego kapitulacje oraz z instrukcji Jakuba przekazanych
mu ustnie przez Ferrera de Torrelles. To te drugie, odbijajce waciwe plany wadcy, pozostaj w sfe-
rze hipotez i domysw.
26 WIKTOR OSTASZ

Bizancjum, piszc, e sprawa Romanii jest wtpliwa53. Zwizki Jakuba

z Kompani i Bizancjum musiay by utrzymane w cisej tajemnicy, co wymu-
szao ograniczenie kontaktw i dawao Rogerowi i Berenguerowi spor swobod
w realizacji planw. Ambitni bracia krwi nie mogliby znale na Zachodzie
odpowiedniejszego patrona dla swojej bizantyskiej eskapady. Roger de Flor nie-
wtpliwie z zadowoleniem nawiza kontakty z monarch, ktrego interesy le-
wantyskie tak doskonale zbiegay si z jego wasnymi ambicjami. Entena rw-
nie nie waha si porzuci zobowiza wobec Fryderyka, by suy swemu pier-
wotnemu panu. Zawd, jaki spotka krla Trinacrii, wyraa anonimowa relacja
sycylijska z 1305 r., ktra obarcza Rogera win za fiasko planw Fryderyka,
a Enten nazywa zdrajc54.
Zlecajc wodzom Kompanii wynegocjowanie bizantysko-aragoskiego
aliansu, Jakub II powrci do gibeliskiej tradycji politycznej swego ojca, Piotra
III Wielkiego (1276-1285), wspautora nieszporw sycylijskich, i dziada, Jakuba
I Zdobywcy (1213-1276). Drogi Korony Aragonii i Cesarstwa Paleologw sploty
si silnie w drugiej poowie XIII wieku w obliczu wsplnego papiesko-andega-
weskiego zagroenia, by nastpnie rozej si pod naciskiem Rzymu55. Wzajem-
ne zaufanie na arenie midzynarodowej nie pryso jednak. Jakub nie widzia inte-
resu swego pastwa w podboju Bizancjum, bo jego poddani czerpali znaczne
zyski z handlu z Cesarstwem. Pokojowa ekspansja ekonomiczna bya dla synce-
go z rozwagi hrabiego-krla priorytetem. Przed 1268 r. w Konstantynopolu pow-
staa kataloska faktoria, a w 1290 r. Andronik II nada poddanym Jakuba przy-
wilej handlowy, co zdaje si potwierdza poprawne stosunki midzypastwowe56.
Warto pokusi si o prb rozszyfrowania tajemniczej misji Enteny
figurujcej w drugim z dokumentw57. Cele, jakie przywiecay Jakubowi II w je-
go polityce lewantyskiej, nie koczyy si na poszerzaniu wpyww handlo-
wych. Jeszcze w czasach, gdy upadaa Akka (Saint Jean dAcre), papie upatry-
wa w nim kontynuatora idei krucjatowej i oswobodziciela Ziemi witej. Spra-
wy palestyskie leay na sercu Jakubowi, ktry na mocy traktatu zawartego
w 1293 r. z sutanem Egiptu Al-Arafem Halilem (1290-1293) obj funkcj
protektora witych miejsc, pielgrzymek, relikwii i wszystkich chrzecijan na
Bliskim Wschodzie58. Jako wzorowy wadca chrzecijaski, tytuujcy si od
1297 r. chorym, admiraem i kapitanem generalnym witego Kocioa59, nie

53
Diplomatari, nr XIII, s. 14 (list z 22 IX 1304 r.: res sit dubia et incerta). Por. E. Marcos,
Almogvers, s. 182-183.
54
Acta Arag., II, nr 431, s. 684 = Diplomatari, nr XV, s. 18.
55
Przegld relacji katalosko-bizantyskich do czasw Kompanii Kataloskiej daje E. Marcos, Die
byzantinisch-katalanischen Beziehungen im 12. und 13. Jahrhundert unter besonderer
Bercksichtigung der Chronik Jakobs I. von Katalonien-Aragon, Mnchen 1996.
56
Tekst dokumentu: F. Miklosich & J. Mller, Acta et diplomata graeca medii aevi sacra et profana,
vol. III: Acta et diplomata res graecas italasque illustrantia e tabulariis anconitano, florentino,
melitensi, neapolitano, veneto, vindobonensi, Wien 1865, nr XXII, s. 97-98. A. Garcia Sanz, Histria
de la marina catalana, Barcelona 1977, s. 151; S.P. Bensch, El comer catal a la Romnia en el
segle XIV, LAven, 213 (IV 1997), s. 26-27 (tu przywilej opatrzony dat 1296 r.); F. Sabat i Curull,
Catalunya Medieval [w:] Histria de Catalunya, ed. A. Balcells i Gonzlez, vol. II, Barcelona 2006,
s. 286.
57
Entena okrela j, piszc do Jakuba, jako wasz rozkaz (vostre manament). Diplomatari, nr X,
s. 10-11.
58
Por. J.-E. Martnez Ferrando, op.cit., s. 65-66, 119.
59
Vexillarius, ammiratus et capitaneus generalis; tytu nadany Jakubowi przez Bonifacego VIII
w Rzymie 4 kwietnia 1297 r. wraz z papiesk inwestytur na Korsyk i Sardyni dla ostatecznego
Kompania kataloska a idea wskrzeszenia Cesarstwa aciskiego... 27

mg pozosta obojtny na dramatyczne woania o pomoc z ostatnich chrzecija-

skich krlestw regionu, z Cypru i Armenii. Oddziaywa na niego historyczny
przykad Jakuba I Zdobywcy, ktry zawizawszy przymierza z Bizancjum,
Armeni i uusem Hulagidw podj si krucjaty do Ziemi witej (1269), niefor-
tunnie przerwanej przez burz morsk60. Jakub II rwnie wymienia ambasady
i zawiera pakty z najdalszymi bastionami wiary oraz z Mongoami jako biczem
na Turkw61. Barceloski mieszczanin Pere Solivera odby w 1301 r. z ramienia
Jakuba poselstwo na dwory krlw Cypru i Armenii oraz ilchana Ghazana (1295-
1304). Instrukcje dla wysannika mieszcz obietnic udzielenia militarno-
logistycznego wsparcia dla wojsk mongolskich na yczenie ilchana. Jakub zaofe-
rowa zbrojnych ochotnikw, konie, galery wojenne, statki kupieckie i ywno,
jednoczenie wyraajc wol osobistego uderzenia na okupujcych Ziemi wi-
t Saracenw. Zwrci si take o objcie ochron chrzecijan, zwaszcza swoich
poddanych62.
Trop miaych projektw biegncych z Barcelony ku Lewantowi biegnie
po wielu paszczyznach. Zachowane raporty wywiadowcw dowodz, e Jakub
ledzi rozwj sytuacji w Armenii i na Cyprze63. W tych stronach, zwaszcza po
upadku Akki, kwit kataloski handel64. Wadca Korony Aragonu by postaci
wystarczajco blisk tamtejszym elitom, by kieroway na jego rce apele o po-
moc. W pierwszej dekadzie XIV w. regent Cypru, Amaury z Tyru, wystosowa
do Jakuba list wyraajcy oczekiwanie, e papie zezwoli hrabiemu-krlowi wy-
ruszy na krucjat, albowiem chrzecijanie Orientu pokadaj w nim swe nadzie-
je65. O powanym zainteresowaniu Jakuba regionem wiadczy jego pniejsze
maestwo z Maria de Lusignan (1315), siostr krla Cypru Henryka II i plany
utworzenia kataloskiego imperium transrdziemnomorskiego obejmujcego
wysp66. Starania o rk Marii prowadzili w imieniu hrabiego-krla wci

odcignicia hrabiego-krla od popierania brata, Fryderyka III. Acta Arag., I, nr 25, s. 33.
Niewykluczone, e tytu kapitana generalnego naley czy z funkcj przywdcy krucjaty do
Ziemi witej, jak chce L. Salvatorelli, op.cit., s. 704-705. Por. te S. Runciman, op.cit., s. 282-283;
J.-E. Martnez, op.cit., s. 80.
60
J.L. Villacaas Berlanga, Jaume I el Conquistador, Madrid 2004, s. 659-668; C. Batlle, Lexpansi
baixmedieval (segles XIII-XV) [w:] Histria de Catalunya, ed. P. Vilar, vol. III, Barcelona 1989, s. 42-
43.
61
W 1293 r. Jakub wysa do krla Armenii, krla Cypru i ilchana mongolskiego pisma w sprawie so-
juszu ukierunkowanego na odzyskanie Ziemi witej. W 1298 r. wyruszyo z Armenii do Jakuba
poselstwo wiozce nieznane informacje. Acta Arag., II, nr 459, s. 741-743. Jak susznie zauwaa
w odniesieniu do lewantyskich sojuszy Jakuba I jego biograf J.L. Villacaas, op.cit., s. 660, nie mia-
yby one adnego sensu, gdyby nie istnia plan krucjaty. Spostrzeenie mona odnie z rwnym po-
wodzeniem do polityki Jakuba II.
62
Hrabia-krl pisze: jestemy przygotowani i mamy bardzo wielk ch udania si tam, aeby ten
chwast, ktry od dawna trzyma i plugawi mienion wit Ziemi jerozolimsk, mg zosta wycity
do ziemi (tum. W.O.). Acta Arag., III, nr 42, s. 91-93. O misji Solivery wspomina te E. Marcos,
Almogvers, s. 259-260. Wielki statek wynaj od Solivery w 1306 r. Berenguer dEntena, gdy po-
wraca do szeregw Kompanii po pobycie w genueskiej niewoli i na dworze Jakuba II oraz papies-
kim. Szerzej na temat Ghazana zob.: B. Spuler, Die Mongolen in Iran. Politik, Verwaltung und Kultur
der Ilchanerzeit 1220-1350, Leipzig 1939, passim; R. Irwin, The Middle East in the Middle Ages: the
Early Mamluk Sultanate 1250-1382, Carbondale 1986, s. 91-101; J. Hauziski, Bliski Wschd i Azja
rodkowa od koca XII do poowy XV w. [w:] Wielka Historia wiata, t. V: Pne redniowiecze, red.
K. Baczkowski, Krakw 2005, s. 564-609.
63
Acta Arag., III, nr 81, s. 181.
64
A. Garcia, op.cit., s. 150-151, 160-162.
65
Acta Arag., II, nr 463, s. 745-746.
66
J.-E. Martnez, op.cit., s. 119-121.
28 WIKTOR OSTASZ

aktywni na Wschodzie joannici (szpitalnicy w. Jana), niedawni zdobywcy Ro-

dos67. Zbone ambicje hrabiego-krla podsycali czoowi intelektualici katalo-
scy epoki z Ramonem Llullem i Arnau de Vilanova na czele, gorcy szermierze
idei zjednoczenia, reformy, umocnienia i rozszerzenia chrzecijastwa68. Jakkol-
wiek nigdy nie zrealizowane, plany krucjatowe musiay powraca w mylach Ja-
kubowi, ktry zobowiza si przystpi do dziaania na rzecz odzyskania Ziemi
witej natychmiast po zajciu przeznaczonych mu przez papiea Korsyki i Sar-
dynii69.
Od jesieni 1303 r. na terenie Azji Mniejszej operowaa silna armia kata-
loska, uznajca czego dowodz omwione dokumenty zwierzchno Jakuba,
ktra wkrtce opanowaa zachodnie wybrzee. Kataloska Anatolia byaby wy-
marzon baz krucjatow i potnym atutem w rku krla-krzyowca. Stamtd
wojska Jakuba mogy bez trudu przyj w sukurs okronym przez islam krles-
twom Armenii70 i Cypru. Opisany przez Muntanera zwyciski marsz Kompanii
a po elazne Wrota gr Taurus byby wic rozpoznaniem przed planowan
akcj krucjatow. Roger zamierza w ten sposb uzupeni objazd po Krlestwie
Anatolii71. Nawet jeli ten epizod jest wytworem fantazji kronikarza, jak uwaa
si w historiografii72, jego wczenie do kroniki suy zaakcentowaniu konkret-
nych planw polityczno-militarnych Rogera de Flor, ktre doskonale cz si
z ide krucjatow.

67
O relacjach Jakuba z zakonem i wielkim mistrzem Foulquesem de Villaret: A.T. Luttrell, The
Aragonese Crown and the Knights Hospitallers of Rhodes: 1291-1350, English Historical Review, 76
(1961), s. 1-12.
68
Ramon Llull (ok. 1232-1315), filozof-arystotelik, wszechstronny literat, uczony-encyklopedysta,
poliglota i waciwy ojciec literackiej kataloszczyzny, podrnik, misjonarz, mistyk i mczennik
z Majorki, by nauczycielem Jakuba II i rzecznikiem planw pokojowego nawracania Grekw i mu-
zumanw. Jego wyprzedzajce mylenie epoki idee zmaterializoway si na krtko w Miramar,
rodzaju teologiczno-jzykowego studium dla przyszych krzewicieli wiary. Na pocztku dziewitej
dekady ycia podj si nawracania mieszkacw Tunisu i ponis mier, ukamienowany przez tum.
M. Villier, La question de lunion des glises entre grecs et latins depuis de concile de Lyon jusqu
celui de Florence (1274-1438), Revue dhistoire ecclsiastique, 17 (1921), s. 294; J. OCallaghan, A
History of Medieval Spain, New York 1975, s. 503-507; R. Hughes, Barcelona, New York 1993,
s. 126-130.
Pochodzcy z Valencii Arnau de Vilanova (1240-1311), teolog i filozof, nadworny lekarz, dyplomata,
polityczny doradca i interpretator snw Jakuba II, by wpywowym ideologiem kataloskiej ekspansji,
ktry upatrywa we wadcach Korony Aragonii odnowicieli chrzecijastwa, rekonkwistadorw Ziemi
witej, pogromcw islamu i twrcw nowego imperium utosamianego przeze z epok Ducha
witego goszon przez synnego chiliast, opata Joachima z Fiore (Gioacchino da Fiore, ok. 1130-
1202). Vilanova da dowody sympatii wobec Grekw cytujc w swych pismach prawosawnego
teologa, w. Cyryla z Konstantynopola (XIII w.) i nakaniajc Jakuba do wydania almugawarom za-
kazu atakowania mnichw z Athos (Acta Arag., III, nr 554, s. 876-877). Przez jego traktaty przewija
si motyw odnowy i jednoci chrzecijastwa sprzyja zapewne idei unii kocielnej Wschodu i Za-
chodu. J. OCallaghan, op.cit., s. 502-503; R. Hughes, op.cit., s. 110-112.
69
Potwierdza to bulla papieska z 19 kwietnia 1303 r. Acta Arag., I, s. 132.
70
Antymuzumask koalicj ormiasko-mongolsk osabio przejcie ilchana Ghazana na wiar Ma-
hometa 19 czerwca 1295 r., a ostatecznie przekrelia agresja jego sukcesora Uldaitu na Cylicj
w 1303 roku. H. Pasdermadjian, Histoire de lArmnie: depuis les origines jusquau trait de
Lausanne, Paris 1964, s. 216-217; R. Irwin, op.cit., s. 91; J. Hauziski, op.cit., s. 555.
71
Muntaner, CCVII [417-418]. W opisie kampanii pojawia si wzmianka o Krlestwie Armenii jako
graniczcym z Krlestwem Anatolii, czyli przyszym dominium Rogera.
72
Najnowsze omwienie kontrowersyjnej kwestii: E. Marcos, Almogvers, s. 154-157. Przede
wszystkim zastrzeenia budzi niewielka ilo czasu, jak Kompania miaa na pokonanie ogromnego
dystansu, a take bezkarny powrt Kompanii, liczcej w tym czasie z posikami greckimi i alaskimi
maksymalnie do omiu tysicy ludzi, z wyprawy w gb kontrolowanej przez tureckich emirw
Anatolii.
Kompania kataloska a idea wskrzeszenia Cesarstwa aciskiego... 29

Waciwym emisariuszem Jakuba II w Bizancjum by jednak Berenguer

dEntena. Dopiero jego przybycie w padzierniku 1304 r. oznaczao pocztek
wcielania w ycie krlewskich planw. Roger jako banita cigany przez papiea
i templariuszy nie przysuyby si skutecznoci ewentualnej propagandy na po-
trzeby aragoskiej krucjaty w Azji Mniejszej. Przyznanie Enteny roli wodza
odsieczy dla Armenii i Cypru zaspokoioby za to jego ambicje. By moe kata-
loski baron zgodzi si pozostawa w cieniu bizantyskiej potgi Rogera wanie
dlatego, e jemu przeznaczone zostay osobne, autonomiczne przedsiwzicia da-
lej na Wschodzie.
Ostatniego elementu wielkich przygotowa do wyprawy 1305 r. mona
upatrywa w wizycie cezara Rogera na dworze Michaa IX w Adrianopolu, tej sa-
mej, ktra przyprawia wodza Kompanii o mier (30 IV 1305 r.). Jeli hipoteza
dotyczca krucjatowych projektw Jakuba II jest prawdziwa, rzucaj one nowe
wiato na okolicznoci tragicznego wydarzenia. Tajemniczym celem wizyty mo-
go by bowiem przedoenie modemu wspcesarzowi i jego onie, ormiaskiej
ksiniczce Ricie-Marii, planw odsieczy dla Armenii. Rita-Maria bez wtpienia
gorco poparaby projekt pomocy swej ojczynie, ktry jednoczenie mg po-
zyska dla Kompanii choby cie sympatii Michaa, jak dotd jej zapiekego wro-
ga. Ewentualna narada wyposaaa Rogera w cenne informacje na temat arme-
skich realiw.
Fiasko rozmw w Adrianopolu, a w konsekwencji i caego przymierza
bizantysko-kataloskiego, dowiodo, jak gbokie s pokady grecko-aciskiej
wrogoci i nieufnoci. Do krwawego rozwizania problemu Kataloczykw przez
Michaa przyczynia si z pewnoci polityka szantau prowadzona na wasn r-
k przez Rogera de Flor i Enten, a take okrutne upiestwa almugawarw,
z ktrych typowo najemniczymi potrzebami ich wasny wdz musia si li-
czy73. Scen zamordowania kapitana Kompanii Pachymers umieci na progu
komnaty Rity-Marii, co wzmacnia armesk teori i pozwala podejrzewa, e
moda cesarzowa zgodnie z przewidywaniami popara projekt, skoro Roger szu-
ka u niej schronienia przed wczniami Alanw74.
mier de Flora oznaczaa przeom na tle stosunku Kompanii
Kataloskiej do planw restauracji Cesarstwa aciskiego. Wybuch zacitych
walk katalosko-greckich pooy kres wszelkiej wsppracy. Zamiast popro-
wadzi odsiecz na chrzecijaski Wschd, Entena przystpi do odwetowego u-
pienia wybrzey Morza Marmara, a w miesic po rzezi w Adrianopolu trafi do
genueskiej niewoli. O powrocie do Anatolii nie byo mowy. W cigu kilku dni
monumentalne plany Jakuba II legy w gruzach, odyy za to nadzieje oszukane-
go przez wodzw Kompanii Fryderyka III. Do akcji dyplomatycznej przystpi
take Karol de Valois, ktrego antybizantyski blok przymierzy by ju niemal
gotowy. Entena pozosta lojalny wobec Jakuba i pitrzy trudnoci Karolowi,
zgin jednak w wyniku wewntrznych walk o wadz w Kompanii (1307). Rol
kapitana przej wyrachowany Bernat de Rocafort, ktry uzna Francuza swym
suwerenem. Jakub II zaakceptowa te zmiany. Kompania staa si dla niego

73
Pachymers, XI, 21 [419] pisze wrcz, e Roger obawia si swych ludzi i usprawiedliwia swj
brak reakcji na ich ekscesy potrzeb utrzymania wasnego autorytetu. Jak uczy historia, okresowe
przyzwalanie na grabiee funkcjonowao w armiach jako zwyczajowa nagroda dla onierzy i wzmac-
niao ich wi z wodzami. W przypadku Kompanii naley te pamita, e secesja Arenosa osabia
element rycerski, skonny do bardziej wywaonego dziaania.
74
Pachymers, XII, 24 [526]. Cezar pad pod ciosami grupy Alanw na progu komnaty Rity-Marii.
30 WIKTOR OSTASZ

bezuyteczna, odkd upad plan marszu na wschd, tote da si przekona obiet-

nic zwrotu zagarnitej przez Francuzw doliny Aran75.
Fina wielkiej kataloskiej wyprawy okaza si jednak zupenie nieprze-
widywalny. Cyniczni i hardzi onierze Kompanii nie przysuyli si Karolowi,
tak samo jak Grekom, a potem wywalczyli sobie wasne ksistwo Aten i Teb. Je-
dynym europejskim wadc, ktry na tym skorzysta, by Fryderyk III, do niego
bowiem Kataloczycy zwrcili si o protekcj76. Bizancjum przetrwao jeszcze
ptora wieku, by zgin pod ciosami Osmanw, a idea Cesarstwa aciskiego
zostaa przez Kompani definitywnie pogrzebana. Przy pomocy armii awantur-
nikw, jak przekonali si bolenie europejscy dynaci, powanej polityki prowa-
dzi si nie da.

Kalendarium wydarze

1261 15 sierpnia wjazd cesarza Michaa VIII Paleologa do odbitego acinni-

kom Konstantynopola; odnowienie Cesarstwa Bizantyskiego;
1267 narodziny Rogera de Flor;
10 sierpnia narodziny Jakuba II Sprawiedliwego, wadcy Korony
Aragonu;
1268 23 sierpnia klska Konradyna Hohenstaufa w bitwie z Karolem
dAnjou pod Tagliacozzo i mier Richarda von Blum; Karol dAnjou
panem krlestwa Sycylii;
1269 47 wrzenia nieudana wyprawa krzyowa Jakuba I Zdobywcy;
1282 30 marca nieszpory sycylijskie; pocztek dwudziestoletniej wojny
o Sycyli;
4 wrzenia Piotr III Wielki krlem Sycylii;
1284 5 maja inwestytura papieska na Koron Aragonu dla Karola de Valois;
5 czerwca admira Roger de Llria rozbi andegawesk flot w Za-
toce Neapolitaskiej i pojma Karola Kulawego;
1286 2 lutego koronacja przyszego Jakuba II na krla Sycylii;
11 kwietnia Jakub ekskomunikowany przez papiea;
1291 19 lutego pokj w Tarascon midzy hrabi-krlem Alfonsem III
(12851291), starszym bratem Jakuba, a Karolem II Kulawym w wojnie
o Sycyli; Alfons zrzek si praw do Sycylii, a Karol de Valois roszcze
do tronu aragoskiego;
midzy 16 a 18 maja Roger de Flor ewakuowa mieszkacw Akki na
Cypr; wykluczenie go z zakonu templariuszy za rabunek mienia
uchodcw;
18 czerwca mier Alfonsa III Liberalnego; Jakub II wadc Korony
Aragonu;
1293 przymierze zaczepno-obronne Jakuba II z sutanem Egiptu Al-Arafem
Halilem; Jakub protektorem miejsc witych Palestyny i chrzecijan na
Wschodzie;
listopad tajna ugoda w Jonquerze midzy Jakubem II a Karolem II;

75
A.E. Laiou, Constantinople, s. 225.
76
W 1379 r. ksistwo przeszo pod wadanie Korony Aragonu, ale jego ywot pod aragosk
zwierzchnoci by krtki i w 1388 r. dostao si w rce kompanii najemnikw z Nawarry walczcej
za od florentyskiego arystokraty Nerio (Rainerio) I Acciaiuolego.
Kompania kataloska a idea wskrzeszenia Cesarstwa aciskiego... 31

1294 koniec roku bizantyskie poselstwo do Karola II w sprawie uzyskania

rki Katarzyny de Courtenay dla Michaa IX;
1295 5 czerwca traktat w Anagni, podpisany przez ambasadorw Korony
Aragonu, Neapolu i Francji: Jakub II wyrzek si Sycylii w zamian za se-
kretn inwestytur papiesk na Sardyni i Korsyk;
19 czerwca konwersja na islam ilchana mongolskiego Ghazana, wad-
cy uusu Hulagidw;
1295/1296 koronacja Fryderyka III na krla Sycylii w Palermo;
1296 okoo udzia w wojnie o Sycyli Rogera de Flor, Berenguera dEntena
i Bernata de Rocafort;
6 stycznia lub Michaa IX z Rit-Mari z Armenii;
3 kwietnia list Fryderyka III do Jakuba II o planie wydania siostry Jo-
lanty za Michaa IX;
1297 4 kwietnia Jakub II chorym, admiraem i kapitanem generalnym
witego Kocioa; zblienie Jakuba z Andegawenami; rozam midzy
Fryderykiem III a Jakubem II i Rogerem de Llria;
1298 poselstwo krla Armenii Hethuma II do Jakuba II;
12981299 kampania Jakuba II u boku Andegawenw przeciw bratu;
1299 1 grudnia zwycistwo Sycylijczykw nad Andegawenami pod Falco-
nar k/Trapani; decydujca bitwa ldowa wojny nieszporowej;
1301 poselstwo Pere Solivery z ramienia Jakuba II na dwory mongolski,
cypryjski i armeski;
stycze lub Katarzyny de Courtenay i Karola de Valois;
1302 11 marca odnowienie przymierza z Viterbo (1267) przez Karola II i
Karola de Valois;
27 lipca klska bizantyska pod Bapheus w Bitynii w starciu z siami
Osmana;
31 sierpnia pokj w Caltabellotcie midzy Fryderykiem III a Karolem
II Kulawym;
26 wrzenia antybizantyski sojusz Karola II i Fryderyka III;
1303 najazd chana mongolskiego Uldaitu na Armeni;
sierpie wypynicie Kompanii Kataloskiej z Messiny;
wrzesie przybycie Kompanii Kataloskiej do Konstantynopola;
padziernik ldowanie Kompanii na Artaki i pierwszy kataloski
pogrom Turkw;
30 padziernika odpowied Jakuba II na artykuy przedstawione mu
przez Enten i de Flora;
jesie wystpienie Ferrana Ximeneza de Arens z szeregw
Kompanii;
1304 wiosna dezercja oddziau almugawarw;
maj wymarsz Kompanii z Artaki na poudnie;
14 czerwca mowa Andronika II uzasadniajca poparcie dla Rogera;
19 czerwca list polecajcy Fryderyka III dla Rogera de Llria i jego
syna Roger, wyruszajcych do Katalonii;
20 czerwca list Berenguera dEntena do Jakuba II;
lato przybycie Bernata de Rocafort do Anatolii;
15 sierpnia wiktoria Kompanii Kataloskiej u elaznych Wrt gr
Taurus na zachodnich rubieach Maej Armenii;
24 padziernika zajcie Efezu przez emira Sasana po odejciu
32 WIKTOR OSTASZ

Kompanii z Anatolii;
koniec padziernika wizyta Rogera de Flor w Konstantynopolu;
przybycie Berenguera dEntena do Bizancjum;
grudzie wizyta Enteny w Konstantynopolu;
25 grudnia cesarska inwestytura na megaduksa dla Enteny;
1305 pierwsze dni stycznia odrzucone przez Rogera de Flor zaproszenie do
Konstantynopola na obchody wita Epifanii (Trzech Krli);
kwiecie wpynicie floty infanta Sana dArag na Morze Egejskie;
10 kwietnia (wito Wskrzeszenia azarza) Roger de Flor otrzyma in-
sygnia cezara;
30 kwietnia zabjstwo Rogera i rze Kataloczykw w paacu Michaa
IX;
30 maja uprowadzenie Enteny przez Genueczykw;
20 czerwca kataloskie zwycistwo nad Michaem IX pod Apros;
lato powrt Arenosa do szeregw Kompanii;
1307 lipiec mier Enteny z rk onierzy Rocaforta; Rocafort nowym ka-
pitanem Kompanii pod egid Karola de Valois; przejcie Arenosa na
sub cesarza; powrt na Zachd infanta Ferrana de Mallorca i Munta-
nera; przybycie Thibauta de Chepoy;
1309 Rocafort, uwiziony pod koniec 1308 r. z polecenia rady generalnej
Kompanii i wydany Robertowi dAnjou, zmar mierci godow w zam-
ku Aversa w Apulii; powrt na Zachd Thibauta de Chepoy;
1311 15 marca rozbicie przez Kompani Katalosk wojsk ateskiego
ksicia Gualtiera de Brienne pod Halmyros; zaoenie kataloskiego
ksistwa Aten i Teb;
1315 grudzie lub Jaume II z Marie de Lusignan, siostr i dziedziczk
krla Cypru Henryka II;
1327 3 listopada mier Jaume II.
 STUDENCKIE ZESZYTY NAUKOWE
UNIWERSYTETU JAGIELLOSKIEGO
_________________________________________

KOO NAUKOWE HISTORYKW STUDENTW UJ

STUDENCKIE ZESZYTY
HISTORYCZNE

zeszyt 11

KRAKW 2007
 Redaktor naukowy serii:
Prof. dr hab. Krzysztof Baczkowski

Redaktor naczelny tomu:

Adam witek

Zesp redakcyjny:
Tomasz Pagan, Baej Podgrski, Adam witek

Skad i amanie tekstu:

Adam witek

COPYRIGHT BY UNIWERSYTET JAGIELLOSKI

KRAKW 2007

ISSN 029-0465

Adres redakcji:

Koo Naukowe Historykw Studentw UJ

Ul. Gobia 13, p. 21, 31-007 Krakw
tel. 012 422 10 33, wew. 1166
knhs@jazon.hist.uj.edu.pl
http://knhs.hist.uj.edu.pl

Druk:

AT Group Sp. z o.o.

ul. Wadysawa okietka 48
31-334 Krakw
tel./fax: 012 423 49 31
http://www.atgroup.pl